‘COPping out’ – Alexander Nieuwenhuis over 50 jaar klimaatpolitiek

Met essays over

Franse politieke cultuur • Marjolein Corjanus
Herman Hertzberger • Melle van Maanen
leven met de uni • Ilse Josepha Lazaroms
poëzie • Hannah van Binsbergen
boekhandels • Maarten Asscher
ziek zijn • Maaike Hommes
vissers • Wouter van Acker

Geschiedenis
Lukas Verburgt interviewt David Wengrow
Sicco de Knecht & Enzo Rossi over Het begin van alles
Samuël Kruizinga over het interbellum in Nederland

Literaire kritiek
Oek de Jong • Thomas van Huut
Koen Sels • Sytske van Koeveringe
Danilo Kiš • Ilse Josepha Lazaroms
Svetlana Boym • Guido van Hengel
Clinton & Penny • Jacqueline Klooster
Willemsen & Myśliwski • Geerte Verduijn
Ocampo & Carrington • Annelies Verbeke
Simons, Eijkelboom & Lehmann • Lodewijk Verduin

LOSSE VERKOOP: €9.95

jaargang 7, nummer 3, juni − juli 2022

9 789492 476425
 “Bart van der Boom weet met een zakelijke
penvoering de beklemming en de angst op te
roepen waarin een belaagde gemeenschap
verkeerde die ‘die wist dat ze iets niet wist’.”
 de volkskrant
‘Van der Booms boek markeert het einde van
een door emoties en prinzipienreiterei geleide
discussie en het begin van een poging dit soort
kwesties te onderzoeken vanuit de mêlee van
de gebeurtenissen, zonder een a priori moreel
oordeel. Daar is niets grijs of nivellerends aan.’
de groene amsterdammer

‘Een waardevolle bijdrage aan de

geschiedschrijving van Nederland
in de Tweede Wereldoorlog.’
•••• nrc handelsblad

Een onthullend boek over de Syrische

goelag van Assad, die niet minder gruwelijk
was dan de Sovjet-goelag waar Solzjenitsyn
over schreef. De authentieke, niet eerder
gepubliceerde illustraties bieden een
overweldigende bewijslast.

‘Een omvattend overzicht krijgen van

het Syrische gevangenissysteem was
door censuur, geheimhouding en persoonlijke
trauma’s lang onmogelijk. Maar nu is er
het boek De Syrische goelag.’
vpro bureau buitenland

‘Dit boek is behalve een grote bijdrage

aan de studie naar totalitaire regimes
een monument voor de overlevenden.’
 de volkskrant

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomgeschiedenis.nl

Boom_Adv Ned Boekengids mei22.indd 1 20-05-2022 14:06

juni – juli 2022 | 2 | de Nederlandse Boekengids
In dit nummer

Inhoudsopgave Colofon
PARADIGMAWISSELAARS 25 schrijvers over schrijvers | Sytske van Koeveringe productie
(N)iets met kinderen ofzo Merlijn Olnon (hoofdredacteur & uitgever)
4 essay | Ilse Josepha Lazaroms Adelheid van Luipen (redactiesecretaris)
Niets persoonlijks 27 literaire biografie | Lodewijk Verduin Christiaan Roodenburg (senior redacteur)
Kleine auteurs, grote verhalen? Annelies van der Meij (redacteur)
7 klimaat | Alexander Nieuwenhuis Ebissé Wakjira-Rouw (redacteur)
COPping out: vijftig jaar klimaatpolitiek 30 essayistiek | Thomas van Huut Adiëlle Westercappel (eindredacteur)
We zijn wat we zien: meekijken met Oek de Jong Margot Baar (webredacteur)
14 ziekte & gezondheid | Maaike Hommes Lotte Akkerman (proefcorrector)
Over wie ziek (mag) zijn 31 brieven – Brazilië | Geerte Verduijn
Tegenstrijdige berichten aan het thuisfront kernredactie
15 poëzie | Hannah van Binsbergen Margot Baar, Jetske Brouwer, Adelheid van Luipen,
Nieuwe wegen: activistische en activerende lyriek 33 Fixdit | Annelies Verbeke Annelies van der Meij, Daan Mulder, Merlijn Olnon,
in Barricadepoëzie Onwerkelijke beelden en een hekel aan duiding Eva Peek, Christiaan Roodenburg, Kim Schoof,
Tivadar Vervoort, Ebissé Wakjira-Rouw, Adiëlle
16 boekencultuur | Maarten Asscher 34 politieke thriller | Jacqueline Klooster Westercappel & Emma Zuiderveen
De existentiële inefficiëntie van de kwaliteitsboekhandel: Ellen, Betsy en Zabiba
acquirerend redactie
over 'browsen' als cultureel verschijnsel Neske Beks, Marjolein Corjanus, Guido van Hengel,
GESCHIEDENIS VAN GROOT NAAR KLEIN Marie-José Klaver, Manet van Montfrans, Kristof
18 architectuur | Melle van Maanen
Smeyers, Guido Snel, Paul Teule, Wim Verbaal,
Ruimte voor mensen: de sociale stad van Herman 36 NIAS-Wesselingreeks | Lukas Verburgt
Marjolijn Voogel, Liesbeth Vries & Marij de Wit
Hertzberger Something is rotten, in big history
vormgever
38 wereldgeschiedenis | Sicco de Knecht & Enzo Rossi Luke van Veen (StudioVeen)
LITERATUUR VAN OOST NAAR WEST
Het verhaal van iedereen
21 herlezen – Rusland | Guido van Hengel ontwerp & beeldredactie
40 cultuurkritiek | Wouter van Acker Claudia Cosma
‘De fragiele ruimte van gedeelde dromen’: nostalgie
De visser: belichaming van de natie, ultieme vreemde
naar de wereld van Svetlana Boym Stichting De Nederlandse Boekengids
42 Frankrijk | Marjolein Corjanus Onze stichting is een culturele ANBI
22 oeuvre (Polen) | Geerte Verduijn Tjipke Bergsma, Ruben Brave, Yra van Dijk,
Vrijheid, gelijkheid & broederschap? De kwade dronk
De taal als anker in een voortrazend leven Merlijn Olnon & Edgar du Perron
van de Franse politieke cultuur
24 Privé-domein | Ilse Josepha Lazaroms ISSN
46 Nederlandse geschiedenis | Samuël Kruizinga
Dicht tegen het leven aanschroeien: de ‘mistige afkomst’ 2468-5356
Stille vijver of drukbevaren zijtak? Het interbellum
van Danilo Kiš verschijningsfrequentie
in Nederland
6x per jaar in editie & 2-3x per week online
Auteurs druk
Rodi Rotatiedruk
Wouter van Acker (1989) is bestuurskundige, werkt voor de Wereldbank, Samuël Kruizinga (1980) is als historicus verbonden aan de Universiteit
en is research fellow en lector aan de KU Leuven en American University. van Amsterdam. Hij publiceerde over de Eerste Wereldoorlog en de Spaanse abonnementen
In 2015 won hij de Boekenweek korteverhalenwedstrijd, en in 2017 bracht Burgeroorlog, en over veiligheid, conflict en conflictbeheersing in de via www.nederlandseboekengids.com/winkel
hij met Jos Rouw het reisboek Terviseks uit. negentiende en twintigste eeuw.
digitaal abonnement: € 40 p/j
Maarten Asscher (1957) is schrijver. Eerder was hij uitgever, kunst- Ilse Josepha Lazaroms (1979) is schrijver. Ze promoveerde aan het EUI studentenabonnement (papier+digitaal): € 40 p/j
ambtenaar en boekverkoper. Hij promoveerde in 2015 in Leiden op de met een boek over Joseph Roth, doceert Genderstudies aan de Universiteit premium abonnement (papier+digitaal, Europa): € 55 p/j
gevangenschap als literaire ervaring. In oktober verschijnt zijn nieuwe Utrecht en was gastwetenschapper aan Harvard University. Haar
roman De schaduw van een vriend (De Bezige Bij). debuutroman Duet verscheen in 2021 bij Cossee. contact
Hannah van Binsbergen (1993) is dichter en schrijver. Ze debuteerde in Melle van Maanen (1993) studeerde erfgoedstudies aan de Universiteit uitgever: uitgever@nederlandseboekengids.com
2016 met de bundel Kwaad gesternte (bekroond met de VSB poëzieprijs). van Amsterdam en koloniale en wereldgeschiedenis aan de Universiteit redactie: secretaris@nederlandseboekengids.com
In 2020 verscheen haar romandebuut Harpie. Deze maand verschijnt haar Leiden. Momenteel werkt hij als junior curator bij Museum Het Schip in stichting: stichting@nederlandseboekengids.com
nieuwe bundel, Kokanje (Pluim). Amsterdam.
postadres
Marjolein Corjanus (1969) is freelancevertaler en -redacteur. Eerder schreef Alexander Nieuwenhuis (1984) is schrijver, essayist en wildernisgids. de Nederlandse Boekengids
zij voor De Papieren Man en athenaeum.nl. Daarnaast is zij zelfstandig Hij studeerde aan het Koninklijk Conservatorium Antwerpen. Afgelopen p/a Merlijn Olnon Publicis
onderzoeker op het gebied van de moderne Europese letterkunde. maand verscheen bij Van Oorschot zijn romandebuut Winterthur, dat
Rheastraat 73
onder meer gaat over de Club van Rome.
Guido van Hengel (1982) is schrijver en historicus, gespecialiseerd in 1076 DS Amsterdam
Europa als idee en constructie, de cultuur van de Balkan, en de Eerste Enzo Rossi (1980) is universitair hoofddocent politieke theorie aan de
Wereldoorlog. Zijn laatste boek Roedel (Van Oorschot 2021) stond op de Universiteit van Amsterdam. Hij houdt zich bezig met macht, legitimiteit De Nederlandse Boekengids is een uitgave van
longlist van de Libris Geschiedenisprijs 2021. en ideologie. Merlijn Olnon Publicis, in opdracht van
Maaike Hommes (1990) is promovendus aan de GCSC in Gieβen. Haar Annelies Verbeke (1976) schrijft romans, verhalenbundels en Stichting de Nederlandse Boekengids.
onderzoek verkent de manieren waarop medisch onverklaarde ziektes theaterteksten. Ze won een aantal prijzen en haar werk verschijnt in
worden begrepen aan de hand van culturele objecten zoals film, medische zesentwintig talen. Haar meest recente boek is de verhalenbundel Treinen en
teksten en internetmemes. Kamers (De Geus).
Thomas van Huut (1989) is zelfstandig kunstjournalist. Hij schrijft onder Lukas Verburgt (1989) is wetenschapsfilosoof en -historicus. Op dit
meer voor NRC, Mister Motley en Metropolis M. moment is hij fellow aan het NIAS en gastonderzoeker aan het Instituut
voor Filosofie van de Universiteit Leiden. Onlangs won hij een KNAW
Jacqueline Klooster (1976) is universitair docent Oud-Griekse letterkunde Early Career Award (domein ‘Humanities’).
aan de Rijksuniversiteit Groningen. Momenteel is zij fellow aan het
Netherlands Institute for Advanced Studies (NIAS), waar zij werkt aan een Lodewijk Verduin (1994) studeerde Nederlands aan de Universiteit van
monografie over schrijvende machthebbers in de oudheid. Amsterdam, schrijft literaire kritieken voor De Groene Amsterdammer
en publiceerde essays in De Gids, Tirade, Hollands Maandblad en de
Sicco de Knecht (1987) is programmacoördinator Open Science bij de Nederlandse Boekengids.
Universiteit Utrecht en werkt als beleidsadviseur bij het ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Eerder was hij hoofdredacteur van Geerte Verduijn (1995) is freelancejournalist en -fotograaf voor o.a. Trouw.
hogeronderwijs- en wetenschapssite ScienceGuide. Ze studeerde Governance, Economics and Development aan het Leiden
University College en volgt nu een master Geschiedenis aan de Universiteit
Sytske Frederika van Koeveringe (1988) is beeldend kunstenaar en van Amsterdam.
schrijver. In 2014 is ze afgestudeerd aan de Gerrit Rietveld Academie,
richting Beeld & Taal. Ze heeft drie boeken geschreven en werkt op het
moment aan een vierde.

de Nederlandse Boekengids wordt mogelijk gemaakt door onze abonnees en adverteerders, door onze particuliere Vrienden, en met ondersteuning van de volgende partners:

Beeldcredits: cover – 391261050, Çağdaş, g.d. (Adobe Stock); zonder titel, Ilse Josepha Lazaroms, g.d. (collectie auteur); schetsen, Herman Hertzberger, oktober 1960 & september 1962 (collectie Het Nieuwe Instituut HERT 1.1-8 & 13.2-10);
Wieslaw Myśliwski, gesprek in de toekomst (still), Festiwal Stolica Języka Polskiego (2020); Monument voor Danilo Kiš in Subotica, Goldfinger, 2007 (WMC); 116209503, eshma, g.d. (Adobe Stock); model van de neolithische nederzetting (7300
v.Chr.) Çatal Höyük in het Museum für Ur- und Frühgeschichte Thüringens, Wolfgang Sauber, 2016 (WMC); reconstructie van een kamer in Çatal Höyük, Elelicht, 2009 (WMC); Portret van een onbekende man in klederdracht van Urk,
Flevoland, Andries Jager (mogelijk), 1860-1890 (Rijksstudio).

juni – juli 2022 | 3 | de Nederlandse Boekengids

essay
Niets persoonlijks
H
ou je persoonlijke situatie erbuiten, zegt de
universiteit.
Het is december, het tweede jaar van de
pandemie, de winter komt eraan. Er is net een nieuwe
lockdown aangekondigd, de derde sinds maart 2020.
Morgenochtend – een zondag – gaat alles om 17:00
uur dicht, behalve de supermarkten, de apotheken
en wat andere ‘essentiële’ winkels. Weer een maand
van stil verdriet achter donkere raampjes, van corona-
zieken en uitgestelde levens. Weer een maand zonder
school voor mijn dochter van zes, zonder opvang en
zonder sociaal vangnet om op te kunnen rekenen,
omdat het andere mensen ziek kan maken. Een
maand van isolatie en ingeslikte wanhoop, waarin
ik krampachtig mijn zegeningen blijf tellen, maar
waarin desondanks de muren van mijn kleine huisje
op me afkomen; en op mijn dochter. Waarin ik voor
de tweede keer in twee jaar met ziekteverlof ben,
deze keer op het urgente
Wie worden het hardst verzoek van mijn huisarts.
getroffen door de Je zit tegen een burn-out
pandemie? Vrouwe- aan, zei ze. Als je nu niet
lijke onderzoekers, ophoudt, stort je over
zonder vast contract, een tijdje onherroepelijk
met jonge kinderen. in en doe je je lichaam
Dit zijn de mensen onherstelbare schade aan.
die het meest hebben In haar felverlichte spree-
moeten inleveren op kruimte prikte ze nuchter
hun tijd, energie, en door mijn façade heen:
‘productiviteit’. En dus mijn kalme, professionele
ook op hun toekomst- buitenkant die me al zo
perspectief, die innig lang door allerlei situaties
gewilde vaste baan. loodst om vervolgens,
thuis, in mijn eentje, in
te storten. Met het recept voor slaappillen, vitamines,
voedingssupplementen, dagelijkse wandelingen en
minimaal twaalf weken GEEN WERK stond ik een
klein uur later weer buiten. Ze had de tijd voor me
genomen. De tijd. In deze tijd. Als er iets is waarvoor
ik haar dankbaar ben, dan is het wel haar tijd. En
haar scherpe blik.
Hou je persoonlijke situatie erbuiten, zegt de uni-
versiteit. Pas geleden verscheen er een rapport over de
invloed van de eerste lockdownperiode op het welzijn
en de carrière van wetenschappers in Nederland.
Het is een moedeloos relaas, en niet alleen omdat
Nederland sowieso al onderaan de lijst bungelt als het
gaat om het percentage (*) vrouwelijke hoogleraren
in Europa (een schamele 25,7%). Want wie worden
het hardst getroffen door de pandemie? Vrouwelijke
onderzoekers, zonder vast contract, met jonge kinde-
ren. Dit zijn de mensen die het meest hebben moeten
inleveren op hun tijd, energie, en ‘productiviteit’.
En dus ook op hun toekomstperspectief, die innig
gewilde vaste baan. Moeders met precaire contracten
vormen de braindrain die op dit moment plaatsvindt
aan de Nederlandse universiteiten. Het brein van de
universiteit lekt, het loopt leeg. Een specifiek vrou-
welijk deel van dat brein. Niet omdat vrouwen niet
kundig of betrokken zouden zijn – je moet echt van je
vak houden om het zo ver te schoppen – maar omdat
er iets radicaal mis is met de manier waarop we ons
hoger onderwijs hebben georganiseerd. Omdat te veel
mensen te lang structureel overvraagd worden (lees:
uitgebuit) op tijdelijke contracten zonder toekomst-
perspectief, om daarna uitgeknepen en hondsmoe op
straat te worden gezet. Omdat er binnen de univer-
juni - juli 2022 | 4 | de Nederlandse Boekengids
siteit nog altijd het idee bestaat dat je de werkende
mens kunt scheiden van haar persoonlijke leven, een
leven dat hoe dan ook buiten de muren van het ken-
nisinstituut moet worden gehouden. Het idee dat een
leven de wetenschap alleen maar in de weg staat, en
dat menselijkheid – zeker als die zich vertaalt naar het
krijgen van een kind – een funest obstakel vormt in
de ratrace naar een vaste baan.
In het rapport, uitgevoerd door De Jonge Akademie
en het Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren,
in samenwerking met de Universiteiten van Neder-
land, staan ook nog een paar aanbevelingen. Een van
die aanbevelingen is ‘maatwerk’. Wat zoveel wil zeg-
gen als: pas niet op iedereen dezelfde eisen toe. Wees
flexibel. Pas de roosters aan. Denk mee. Er zit een
echt mens achter dat contract. Achter die uren.
Meer vastigheid dan ik ooit had gehad
Hou je persoonlijke situatie erbuiten, zegt de univer-
siteit. Maar: ik ben die wetenschapper, die vrouw met
een kind en een precair contract. Waar bovengenoemd
onderzoek over de invloed van de eerste lockdown-
periode nog uitgaat van een ‘twee-oudernorm’ – de
aanname dat ieder kind twee aanwezige ouders heeft
– zijn mijn dochter en ik een eenoudergezin. Ik ben
een solo parent met een PhD, inmiddels elf jaar geleden
gepromoveerd aan het Europees Universitair Instituut
in Florence, met een lang traject aan postdocs achter
me. Heerlijk vond ik het, de tijd en de vrijheid om me
in nieuwe steden te verliezen in archieven en biblio-
theken. Ook mijn dochter, toen zij onderweg geboren
werd, nam ik mee op dit traject – naar New York en
Boedapest en Boston – en omdat het fellowships waren,
geen banen, kon ik het nog net zo plooien dat het ging.
Maar kinderen gaan naar school en ik wil mijn kind
graag een thuis geven. Een plek om op te groeien en
zich te hechten: zowel aan de plek als aan de mensen
die er wonen. Ik wil het in ieder geval proberen.
Toen een collega me vertelde over de vacature
voor een assistant professorship in Genderstudies aan
de Universiteit Utrecht, waar ik ooit mijn master in
Taal- en Cultuurstudies behaalde, specialisatie Vrou-
wenstudies, dacht ik: ja, dit is het. Ik keer terug naar
mijn academisch beginpunt. Dit klopt, hier voel ik
me goed bij. Toen de baan na een paar rondes ging
naar degene voor wie zij bestemd was – ze was intern
al vergeven – en ik een ander aanbod kreeg – het
beruchte docentcontract van vier jaar, 0,7 fte (28 uur),
geen onderzoekstijd en geen mogelijkheid tot verlen-
ging – huilde ik van opluchting. Vier jaar! Dit was
meer vastigheid dan ik ooit had gehad.
Ik kwam net terug van een fellowship aan Harvard.
Het waren de beginmaanden van de pandemie en
de scholen waren nog steeds gesloten. Ik wist dat
het moeilijk zou worden, dat mijn baan structureel
overwerk zou betekenen. Maar, dacht ik, ik draai al
te lang mee om mijn mond te houden. Ik zal me niet
laten uitbuiten door mijn alma mater. Want hoeveel
alleenstaande moeders met een academische baan
kende ik eigenlijk?
Een bolletje woede
Het duurde even voordat ik mijn moederschap had
omarmd. De beperkingen die het creëert, de regel-
maat die het eist, het ritme dat zich ontvouwt rondom
je kind. Ik had al die tijd mijn intellect gevolgd, me
nergens echt geworteld. Ik was nog steeds weten-
Ilse Josepha Lazaroms
schapper, schrijver, nomade – en nu ook moeder. Ik
dacht: ik ga dit op mijn manier doen. Juist daarom
moet ik me uitspreken. Ik heb letterlijk teveel van de
wereld gezien om dit niet te doen. Vanuit een relatief
geprivilegieerde positie – wat een baan aan de univer-
siteit, ook een tijdelijke, toch is – wilde ik de onge-
lijkheid in het systeem aankaarten, politiek maken.
Ik nam me voor om er een onderzoeksthema van te
maken. Een NWO-aan-
Vanuit een relatief vraag! Een project dat
geprivilegieerde positie theoretische en literaire
– wat een baan aan de bespiegelingen over moe-
universiteit, ook een derschap vermengt met
tijdelijke, toch is – wilde het persoonlijke en het
ik de ongelijkheid in het politieke, dat een gelijk-
systeem aankaarten, waardiger bestaan zal
politiek maken. bepleiten voor academici
die ook moeder zijn. Ja,
dacht ik, dat ga ik doen!
Ik ging in gesprek. Met collega’s. Met mijn leiding-
gevende. Mijn professor. Met de onderwijsdirecteur.
Met hr. Vooral met hr. Zij gaan over de salarisinscha-
ling van inkomende wetenschappers, getraind als ze
zijn in het ontcijferen van zeer complexe academische
cv’s; zij checken of iedereen z’n taken wel volgens de
regels uitvoert. Zij gaan over personen, maar hun werk
is allesbehalve persoonlijk. Het begon klein: met mijn
lestijden. Ik wilde hr overtuigen van het toch wel logi-
sche feit dat ze, met mijn aanstelling van 28 uur, geen
claim konden leggen op honderd procent van mijn
tijd. Dat ze me dus niet ieder blok op wisselende dagen
konden inroosteren, want ik kon de opvang voor mijn
dochter er niet op aanpassen. Met 28 uur werk had ik
recht op drie dagen gesubsidieerde opvang. Eventuele
extra dagen zou ik zelf moeten betalen. Ik moest toch
niet voor niets een werkrooster invullen?
We maakten afspraken. We mailden. Hadden over-
leg. Hr kwam met een – naar hun idee – schappelijke
oplossing. We zullen een uitzondering voor je maken,
zeiden ze, we zullen je niet in de avonduren inrooste-
ren en ook alleen op de dagen van je werkrooster. Ik
antwoordde dat ik dit niet alleen voor mezelf deed,
maar ook voor anderen die niet in het mannelijke
voltijdsplaatje pasten. Dat dit werk toegankelijk zou
moeten zijn voor iedereen die een zorgtaak heeft, voor
mensen met beperkingen – fysiek of mentaal – op
hun tijd, energie en flexibiliteit. Een carrière in de
wetenschap zou daar niet van mogen afhangen. Jaja,
zeiden ze, maar we willen geen precedent scheppen.
Straks komt iedereen met verzoeken. Kwesties. Per-
soonlijke zaken.
Persoonlijke zaken. Personeelszaken. Dit is toch
precies wat jullie doen?! Ik wilde het uitschreeuwen.
Maar in plaats daarvan slikte ik iets in. Een bolletje
woede. Een groeiend gevoel van onmacht.
Dit gesteggel met hr heeft weinig te maken met
mijn liefde voor wetenschap of het creëren en door-
geven van kennis. Voor mij gaat wetenschap over
het uitpluizen van het onbekende en het leggen van
verbanden tussen geleefde levens en theorieën, tussen
het heden en die betere, rechtvaardigere toekomst.
Over in gesprek gaan met studenten om tot nieuwe
inzichten te komen, ook voor mij als docent. Natuur-
lijk, de meeste banen hebben minder leuke kanten.
Hard werken is me niet vreemd. Me aanpassen ook
niet: sinds de geboorte van mijn dochter benut ik
mijn tijd zelfs efficiënter dan daarvoor. Maar de
essay
manier waarop hr zich blindstaart op het invullen van
roosters en schema’s staat symbool voor iets veel sinis-
terders: het feit dat de universiteit is doordrongen van
structurele uitbuiting. Iets wat ze weigert te erkennen
of te veranderen, en wat leidt tot ziekte en uitputting
onder medewerkers.
Ik heb al deze tijd extra uren gemaakt, zodat ik
mijn werk überhaupt kan uitvoeren. Vol kan houden.
Om ervoor te zorgen dat het overwerk niet toch mijn
avonden en weekenden insluipt. Om die anderhalve
dag per week – de overgebleven 0,3 op mijn contract –
vrij te houden voor ander werk, om mijn salaris aan
te vullen, andere dromen waar te maken. Maar ik
doe dit ook om ervoor te zorgen dat abstracte zorg-
taken en andere ‘menselijkheden’ een gezicht krijgen.
Bespreekbaar worden. Een dagelijkse politiek voor
mijzelf en anderen in vergelijkbare precaire situaties.
Maar het mag niet baten. Een ander staaltje aca-
demisch misbruik is dat de werkdruk verschilt per
blok – die onderwijsroosters moeten nu eenmaal
gevuld worden. Met andere woorden: een oneven-
redige verdeling van je uren over het jaar. Er zijn
mensen die dit prettig vinden, drie of zes maanden
lang bikkelen om daarna iets ‘rustiger aan’ te kunnen
doen. Voor mij is dit niet vol te houden.
Je doodwerken als voorwaarde
Ik lees de rapporten nog eens aandachtig door, en
weer schrik ik. Zoals te lezen is in het rapport van
WOinActie, over de omvang en de gevolgen van
structureel overwerk aan de Nederlandse universi-
teiten, is in mijn functie 47% overwerk de norm,
11% meer dan het gemiddelde van alle academische
banen (van ondersteunend personeel en postdocs tot
hoogleraren). Gemiddeld 12 uur extra per week, plus
de avonden en de vakanties. Voor mij betekent dit
een weekgemiddelde van
Ik twijfel hoe open meer dan 40 uur, plus de
ik kan zijn tegenover extra uren in het eerste
mijn werkgever. Straks semester vanwege de
denken ze dat ik het ongelijke taakverdeling
niet ‘aankan’. Dat mijn over het jaar. Dit alles
persoonlijke situatie is onbetaald – vanuit de
mijn productiviteit in de gedachte dat het op een
weg zit. Waar ik structu- dag gezien zal worden,
rele uitbuiting zie, zien beloond zal worden met
zij een falend individu. een vast contract. Maar
de blokjes en de per-
centages laten een ander verhaal zien. Ook stress en
psychische klanten zijn het hoogst bij docenten (62%).
Overwerk beïnvloedt slaap, sociale contacten, relaties,
concentratie… De rode, oranje en gele blokjes op mijn
scherm beginnen te draaien – er staat hier niets wat ik
nog niet wist. Wat ik niet zelf heb ervaren. Ondertus-
sen sleept de universiteit zich naar het winterreces en
zoekt mijn leidinggevende met haar laatste krachten
naar iemand die mij kan vervangen.
Ik denk aan mijn studenten.
Hou je persoonlijke situatie erbuiten, zegt de uni-
versiteit.
O, denk ik – je bedoelt de uren dat ik ’s nachts wak-
ker lig? Het gepieker dat inmiddels ook mijn slaap
beïnvloedt? De uitputting? Ik twijfel hoe open ik kan
zijn tegenover mijn werkgever. Straks denken ze dat
ik het niet ‘aankan’. Dat mijn persoonlijke situatie
mijn productiviteit in de weg zit. Waar ik structurele
uitbuiting zie, zien zij een falend individu. Wanneer
heb ik ooit de details van de strijd die ik achter de
schermen voer met de universiteit gedeeld? Een strijd
die zich sinds de pandemie letterlijk achter mijn scherm
voltrekt, totaal geïsoleerd in een vacuüm van online
lesgeven en thuiszitten met een klein kind?
Om mij heen krijgen allerlei mensen een vast con-
tract. Enigszins op mijn hoede door deze ontwikke-
lingen – blijkbaar is er toch meer mogelijk dan me
wordt verteld – mail ik de universiteit. Nee, zeggen
ze, dat lijkt maar zo. We kunnen je niets beloven. We
zouden wel willen, je bent een erg gewaardeerde col-
lega, maar een vast contract is echt niet mogelijk. Je
toekomst? Ja, daar mag je eigenlijk pas over beginnen
wanneer je contract afloopt. Maar je hebt toch nog
een tijdje? De mensen die dit het langst volhouden,
die het langst optimistisch blijven, krijgen uiteindelijk
wel die vaste baan. Misschien.
Dit is wat Lauren Berlant bedoelde met cruel
optimism (Duke UP, 2011): een situatie waarin dat
waarnaar je verlangt uiteindelijk je zelfontplooiing in
de weg staat. Je zelfs kapotmaakt. In dit geval: de eis
dat je je doodwerkt voor iets waar je een diepe, intrin-
sieke motivatie voor hebt – wetenschap –, maar wat
in werkelijkheid een systeem is geworden dat niets
teruggeeft behalve een schijnbelofte, die beschim-
melde wortel die ze je voorhouden, die vaste baan. Je
moet optimistisch blijven, zegt de universiteit. Nog
twee jaar doorploeteren en alles wat je lief is aan de
kant zetten – mijn dochter, mijn schrijven – en dan
kunnen we je misschien, misschien, een vast contract
aanbieden. In de verte schemert die oranje trofee net
fel genoeg om haar door mijn brain fog heen te kun-
nen zien. Je kapot werken is een voorwaarde. Onder
voorbehoud, dat wel. Want vastigheid is niet zeker.
We kunnen je niets beloven.
Waar het mij om gaat is de precariteit en de
machtsverhoudingen die daarachter schuilgaan. Als
docenten doen wij hetzelfde werk als collega’s met
een vaste aanstelling, maar we worden structureel
onderbetaald, zonder uitzicht op een toekomst.
Mensen doen beter werk als ze zekerheid hebben en
zich gewaardeerd voelen, maar de neoliberale univer-
siteit drijft op de gedachte dat je nooit goed genoeg
bent. Dat het altijd beter kan. Sneller. Meer. Meer
publicaties. Meer extern onderzoeksgeld. Betere eva-
luaties (en die doen er nog het minst toe, want wie
maakt zich nog druk om onderwijs?). Er is altijd wel
iemand die bereid is meer te werken. Meer borrels
bij te wonen. Meer offers te maken. Lukt je dat niet
(moet je toevallig je kind ophalen)? Helaas. Voor jou
ontelbare anderen. De universiteit is gebouwd op dit
uitbuitingsmechanisme. Op de angst die het creëert
en die je er vervolgens van weerhoudt om ‘nee’ te
zeggen. Het is een gedachte die we ons eigen hebben
gemaakt – zij zat toch al een beetje in ons, als acade-
mici zijn we nu eenmaal gewend aan twijfel – en nu zit
zij ons op de hielen, die gedachte, zij jaagt ons op, een
psychologisch mijnenveld in, en soms zelfs de dood.
Na een tijdje begin je toch aan jezelf te twijfelen.
Als ik echt zo goed was geweest, had ik inmiddels toch
wel een vaste baan gehad?
Dit uitbuitingsmechanisme ondermijnt ook de
solidariteit. Mijn collega’s en de onderwijsdirecteur
hebben begrip voor mijn situatie, ze denken mee over
oplossingen om de vakgroep, inclusief mijzelf, zo
robuust mogelijk te houden. Maar uiteindelijk moet
het werk wel gewoon gedaan worden. En juist daar
wordt dan weer niets aan gedaan.
Ik ben me ervan bewust dat een vaste baan het
overwerk niet oplost. De eindeloze claim op onze
tijd en energie gaat gewoon door. Er wordt van ons
verwacht zo onnatuurlijk plooibaar te zijn dat uitein-
delijk de rek eruit gaat – zoals Marguerite van den
Ilse Josepha Lazaroms
Berg ook opmerkt in haar onlangs verschenen Werk
is geen oplossing (AUP, 2021), waarin het docentencon-
tract aan de universiteit
Het is beleid: steeds overigens ook niet onbe-
minder personeel voor noemd en onbekritiseerd
steeds meer werk. Aan blijft. Dat zouden ze in
de Universiteit Utrecht de bestuurskamertjes toch
heeft 80% van de ook moeten begrijpen?
docenten een tijdelijk Maar het is beleid: steeds
contract. Uitbuit- en minder personeel voor
wegwerppolitiek is de steeds meer werk. Aan de
norm. Laat het duide- Universiteit Utrecht heeft
lijk zijn dat ook men- 80% van de docenten een
sen zonder kinderen en tijdelijk contract. Uitbuit-
met een vaste aanstel- en wegwerppolitiek is de
ling omvallen. Maar norm. Laat het duidelijk
het is bijzonder wreed zijn dat ook mensen zon-
om iemand met een der kinderen en met een
precair contract en de vaste aanstelling omval-
verantwoordelijkheid len. Maar het is bijzonder
voor een ander mens wreed om iemand met
de tenure-wortel voor een precair contract en de
te houden, om diegene verantwoordelijkheid voor
vervolgens optimaal te een ander mens de tenu-
kunnen uitbuiten. re-wortel voor te houden,
om diegene vervolgens
optimaal te kunnen uitbuiten. Want: voor jou ontel-
bare anderen.
Voor mij ontelbare anderen.
Niet voor mijn dochter, denk ik. Zij heeft maar één
moeder.
Het stemmetje van mijn dochter trekt me steeds
weer opnieuw uit dit moeras, het heden in. Meer
werk, ja, en ook mijn redding.
Omdat ik dit heb laten gebeuren?
Heb je eigenlijk al een psycholoog? zegt de uni-
versiteit. Dit zou je echt eens met iemand moeten
bespreken. De twijfels die je hebt kun je maar beter
niet bij je collega’s op tafel leggen. Iedereen heeft wel
iets meegemaakt. Scheiding, ziekte, etc. Alleenstaand
ouderschap is echt geen reden voor speciale behande-
ling.
Een psycholoog? Je bedoelt voor het angsthuilen,
dat duistere, onophoudelijke snikken dat me de laatste
tijd steeds vaker overvalt? Bedoel je daarvoor? Voor de
angst die ik heb dat mijn veelvuldige ‘nee’ het einde
van mijn carrière betekent?
Wat ik in mijn ‘eigen’ tijd doe, gaat niemand iets
aan. Maar hou je literaire activiteiten voor jezelf, is de
boodschap. Dat tast je loyaliteit aan.
Heel veel binnen de universiteit is schijn. 28 uur –
schijn. Werkroosters – schijn. Eigen tijd – schijn.
Van die NWO-aanvraag is niets terechtgekomen.
Want ook dat moet in je eigen tijd gebeuren. Ik voel
vooral boosheid. Omdat de universiteit denkt dat dit
haalbaar is. Omdat ze me al die tijd hebben laten wor-
stelen. Omdat ik dit heb laten gebeuren.
Met mij, en samen met mij vele anderen, vloeit de
kennis weg uit de universiteit. Mensen met zorgta-
ken, een chronische ziekte of andere kwetsbaarheden
waardoor zij als eerste de ratrace verlaten: stuk voor
stuk toegewijde wetenschappers wier waardevolle
perspectieven straks allemaal zullen missen. Ik vraag
me af wie het zich eigenlijk nog kan permitteren om
de wetenschap in te gaan.
Het rad van de kennisindustrie
Mijn evaluaties zijn goed: het metertje staat op veel
onderdelen op 5 van de 5. Geweldig, zegt de univer-
juni – juli 2022 | 5 | de Nederlandse Boekengids
essay
siteit. Maar doe alsjeblieft niet te veel. Het onderwijs
mag wel wat minder, hoor. Zolang je maar blijft staan.
Ik denk aan mijn studenten. Aan alle studenten die
mij de laatste jaren hebben gemaild om me te bedan-
ken. Aan het contrast dat deze e-mails vormen met
wat zich achter de schermen afspeelt. De eindeloze
meetings, de evaluaties, de stress. Ik denk aan col-
lega’s met vaste banen, hun totale overspannenheid.
Misschien zitten zij, ondanks hun privileges en hun
gewaarborgde inkomens, wel meer in de knel dan ik
dacht. Zij zijn namelijk echt gaan geloven dat ze niets
anders meer kunnen. Dat ze deel uitmaken van een
systeem waar ze zo veel voor hebben opgegeven dat ze
wel moeten meedraaien. Het neoliberale gedachtegoed
is zo diep hun levens binnengesijpeld dat er van oppo-
sitie weinig sprake meer is. Ook niet binnen mijn
geliefde Genderstudies, waar dit toch zo’n belangrijke
drijfveer is. We denken nog altijd grip te hebben op
de dingen, denken nog altijd dat we het systeem van
binnenuit kunnen veranderen. Een hardnekkige
illusie waaraan we ons vastklampen, zodat we ons-
zelf, ondanks de wallen, ondanks de wanhoop, toch
nog in de spiegel kunnen aankijken. Het is een vorm
van zelfverloochening, zoals onderzoeker en docent
Joost de Bloois schreef in de Nederlandse Boekengids
(2021#6), in zijn bespreking van Dark Academia: How
Universities Die van Peter Fleming:
Het is juist de fantasie van de universiteit als
gemeenschap of meritocratie die ervoor zorgt dat
academici hun ziel aan de neoliberale duivel ver-
kopen: zij zijn natuurlijk geen echte bestuurders,
maar doen slechts water bij de wijn, of – erger nog –
zijn er oprecht van overtuigd dat hun beklim-
ming van de academische ladder de weg naar
gelijkheid is.
Het is ‘de onuitgesproken eis om je aan te passen als
voorwaarde om de carrièreladder te mogen beklim-
men, nepotisme met een neoliberaal gezicht.’ Dit
hardnekkige geloof in een illusie is wat Fleming het
‘smeermiddel’ noemt dat de neoliberalisering van
universiteiten mogelijk maakt. Dit geldt vooral voor
mensen die al wat langer meedraaien. Het systeem
verander je niet, is de boodschap die zelfs de meest
geëngageerde en doorgewinterde collega’s me meege-
ven. Wij hebben er toch ook alles voor opgegeven?
Wij zitten toch ook vast in dit stelsel? De tragiek is
schrijnend: dat zo veel briljante en creatieve mensen
zijn gaan geloven dat dit duizelingwekkende, ziekma-
kende rad van de kennisindustrie hun lot is. Dat dit
een eerlijke ruil is. Zodat ze straks, als ze met pensioen
zijn, eindelijk eens die roman kunnen schrijven waar
ze al jarenlang naar uitkijken.
Mijn hele lijf verzet zich tegen het keurslijf waarin
de universiteit mij wil dwingen; het feit dat ze mijn
lichaam wil opslokken alsof het niets is, niets men-
selijks in ieder geval, een onderdeeltje, een opvuller
van docentcontacturen (dcu’s), een veredelde zakken-
vuller maar dan zonder zakken. Want ik ben volledig
kaalgeplukt. Ik heb niets meer. Geen reserves. Niets
om me mee te wapenen behalve mijn intrinsieke
weerstand, mijn afschuw, tegen alles wat riekt naar
uitbuiting en onrecht.
Het systeem verander je niet, zegt de universiteit.
We worden gedacht
Natuurlijk bestaat er nog zoiets als autonomie. Nie-
mand is totaal weerloos tegen druk van buitenaf.
Maar ik ken niemand op de universiteit die een
juni – juli 2022 | 6 | de Nederlandse Boekengids
Ilse Josepha Lazaroms
‘gezonde balans’ heeft gevonden tussen werk en
eigen tijd. Dit vocabulaire wordt wel gebruikt – er
zijn zelfs workshops voor, om mensen de kneepjes
van deze balancing act bij te brengen – maar het is
schijn. Zeker, je kunt je grenzen wel aangeven, maar
die protesten worden vervolgens zonder pardon weg-
gewuifd. Als losgeschoten elastiekjes liggen je grenzen
naast je uitgeputte lijf. Ondertussen volgt hr netjes de
regeltjes op (meestal dan), en de (vooral vrouwelijke)
ambtenaren die gaan over deze toch wel complexe
personeelszaken glimlachen goedschiks.
Zonder grenzen die je lichamelijke en mentale inte-
griteit bewaken, die je bijeenhouden, stort je uiteinde-
lijk in. Ik zou zelfs willen zeggen: zonder een bloeiend
persoonlijk leven verliest de wetenschap haar glans.
Aan de hedendaagse universiteit is de autonomie
van het denkend lichaam een illusie. We denken niet
zelf meer. We worden gedacht.
Ik geef college met mijn lichaam. Met mijn hoofd
en mijn intellect en mijn lekkende tepels en al. Een
lichaam dat zich sinds de pandemie hondsmoe en
met stekende oogballen naar het scherm sleept. In
het begin stond ik nog achter mijn scherm. De laat-
ste weken ben ik maar gaan zitten. Ik kan niet meer
blijven staan. Ik ben alleenstaand, maar ik hou mezelf
niet meer staande. Laat staan mijn kind.
Zonder mijn persoonlijke situatie ben ik niet wie ik
ben. Wie ik wil zijn. Ook niet die geliefde docent met
schitterende evaluaties. Ik hou van mijn vak, maar ik
ben het niet. Ik kan iets anders. Ik wil iets anders.
Met een doktersbriefje dat bevestigt wat ik al wist sta
ik die gure decembermiddag buiten op de stoep. Ik
weet niet hoe mijn toekomst eruit zal zien, maar voor
minstens twaalf weken haal ik mijn persoon uit dit
ziekmakende systeem. En mijn brein – zodat dat weer
kan opbloeien. We zien wel wat er komt. Of er nog
een plek is voor mij in de academische wereld. Of ik
dit zelf nog wel wil.
Een paar dagen nadat ik me heb ziekgemeld, belt
mijn professor. Ze wil weten hoe het met me gaat.
We praten wat. Over mijn contract, wat zij ook ooit
had. Ja, zegt ze, het is ook een hondenbaan. Ze zegt
nog veel meer. Maar daar, aan de telefoon, in de stilte
tussen ons in, krijgt de universiteit weer heel even een
menselijk gezicht. ×
(*) In de online versies van dit essay op www.neder-
landseboekengids.com en www.uitgeverijhetmoet.nl
vindt u onder de verwijzingen naar concrete cijfers de
links naar de desbetreffende rapporten.
Dit essay kwam tot stand in redactionele samenwerking
met Uitgeverij HetMoet.
1. Uitzicht op de Pacific Ocean vanuit het Sylvia
Beach Hotel in Newport, OR, VS.
2. Virgin and Child, door Antonio Rossellino, rond
1480. Isabella Stewart Gardner Museum, Boston,
MA, VS.
3. Muro, door Bosco Sodi, Mexico, 2017. Harvard Art
Museums, Cambridge, MA, VS.
4. E XODUS II, door Mona Hatoum, 2002. Institute of
Contemporary Art, Boston, MA, VS.
klimaat
COPping out – vijftig jaar klimaatpolitiek
Z
esentwintig; dat is het indrukwekkende aantal
klimaatconferenties (COPs) dat we achter de
rug hebben. Zesentwintig enorme bijeenkom-
sten waar wereldleiders elkaar troffen om te spreken
over het klimaat en het begrenzen van de CO2-uit-
stoot. De COPs zijn, na meer dan een kwarteeuw, een
vast ritueel geworden binnen onze cultuur. Voor de
zomer is het Pasen, Pinksteren en Hemelvaart. Na de
zomer is het COP, G20 en Davos.
Het heeft wel iets geruststellends, die COPs. Wereld-
leiders die samenkomen en de ernst van de klimaatop-
warming benoemen. Premier Rutte die, na een bezoek
aan het overstromingsgebied in Limburg afgelopen
jaar, in Glasgow opeens ‘Action, action, action’ zei en
‘Implementation, implementation, implementation.’
Het klinkt verfrissend, zelfs al is het enigszins out of
character voor een premier die jarenlang iedere actie op
klimaatgebied heeft gemeden als de builenpest.
Maar de vrome woorden buiten beschouwing gela-
ten: wat er op de COPs wordt bereikt is, zo weten we na
zesentwintig edities, steevast onbevredigend. Elke keer
wordt na afloop weer gezegd dat er gelukkig stappen
zijn gezet, ook al is het wellicht nog niet genoeg. ‘Stop
me if you think you’ve heard this one before’, schrijft Jaap
Tielbeke hierover in We waren gewaarschuwd.
Zelfverklaarde realisten zeggen dat internationale
besluitvorming nu eenmaal een moeizaam proces is
en dat kleine stapjes beter
De meest recente zijn dan helemaal geen
publicatie van het stapjes. Dat we maar beter
IPCC verwacht dat vertrouwen kunnen stellen
tegen 2050 een miljard in het politieke proces,
mensen hun huizen dat nu eenmaal traag en
zullen verliezen aan moeilijk verloopt. Dat we
sterke stormen. geduld moeten hebben
en redelijk moeten zijn.
Maar ondertussen weigeren rijke landen nog altijd hun
beloftes van steun aan armere landen na te komen,
nam het wereldwijde CO2-gehalte sinds de eerste COP
toe van 360 ppm naar 418 ppm en worden de ernstigste
scenario’s van het IPCC steevast veel eerder realiteit
dan verwacht.
In 2022 zijn er nog maar weinig klimaatwetenschap-
pers die denken dat beperking van de opwarming tot
1,5 graad – de ‘overwinning’ van COP-21 in Parijs – nog
haalbaar is, maar eigenlijk is dat al veel langer zo. ‘We
did not know of a single scientist at the Paris Agreement
that thought 1.5 degrees was possible’, citeert Roger
Hallam (grondlegger van Extinction Rebellion) een
klimaatwetenschapper die bij die conferentie aanwezig
was. Ondertussen verkondigden politici dat ‘Parijs’ de
wereld had gered en de hoop op 1,5 graden levend hield.
De gevolgen van dat falen zijn niet mals. De meest
recente publicatie van het IPCC verwacht dat tegen
2050 een miljard mensen hun huizen zullen verliezen
aan sterke stormen en in een klimaatpaper van de VU
werd onlangs berekend dat het aantal slachtoffers van
overstromingen in 2025 al kan verdrievoudigen. Tegen
het einde van de eeuw zal bovendien 50 tot 75% van de
wereldbevolking te maken krijgen met hevige hittegol-
ven en droogte.
Voor veel Nederlanders zijn het vooralsnog abstracte
getallen, al hebben de overstromingen in Limburg
klimaatopwarming ook voor ons al iets concreter
gemaakt. Maar voor een groot deel van de wereldbe-
volking is het al veel langer onderdeel van het dagelijks
leven. Zoals in Angola, waar op dit moment voor het
vijfde opeenvolgende jaar droogte heerst en meer dan
1,5 miljoen mensen blootgesteld worden aan honger en
dorst. Wat dat concreet betekent? Mekondjo Zefelino,
een gehandicapte man die 160 kilometer van Angola
naar Namibië kroop om eten te vinden, zei daar toen
hij werd geïnterviewd: ‘Het voelt niet goed als ik aan
mijn moeder denk die in Angola is zonder iets te eten.
Soms zou ik willen dat ik iemand terug kon sturen om
haar te vertellen dat ze hierheen moet komen, naar
waar we kunnen overleven.’
In 2022 is klimaatopwarming voor veel mensen al
een kwestie van overleven en in de toekomst zullen
die aantallen alleen maar groeien. Het IPCC verwacht
dat er tegen 2030 tot 700 miljoen meer klimaatvluch-
telingen in Afrika zullen zijn dan er nu al zijn. De
manier waarop we in het Noorden tot nu toe met die
vluchtelingen zijn omgegaan, biedt weinig hoop op
solidariteit – al is de uitstoot die hun vlucht veroorzaakt
historisch veelal van onze landen afkomstig.
Grenzen aan de groei
De vraag dringt zich dus op of de zogenaamde rea-
listen, die al decennia om geduld, redelijkheid en
vertrouwen in de wetenschap vragen, in wezen niet het
onmogelijke eisen, in de slechtst mogelijke zin. Om in
2022, met alle mislukte COPs in het geheugen, nog te
vragen om geduld en vertrouwen in het politieke proces
klinkt een beetje als een drugsverslaafde die vandaag
nog één shotje wil, maar morgen zeker zijn leven zal
beteren. Onze verslaving? De kolossale welvaartsgroei
die het op grote schaal uitstoten van CO2 op de korte
termijn oplevert. We hebben tot nu toe alles in het werk
gesteld om die verslaving te onderhouden, omdat we
niet weten hoe we onze maatschappijen anders kunnen
laten functioneren.
Na eeuwen van ontkenning is die vergelijking helaas
op zijn plaats. In 1829 al gaf de Pruisische wetenschap-
per Alexander von Humboldt een lezing in Sint-
Petersburg waarin hij aandacht vroeg voor de ‘uitstoot
in industriële centra’ en stelde dat er internationaal
onderzoek naar moest worden verricht. In 1860 bewees
Eunice Newton Foote (naar wie een recente storm werd
vernoemd die in Nederland veel schade aanrichtte) hoe
verschillende gassen de atmosferische opname van de
hitte van de zon beïnvloeden, en legde daarmee de
wetenschappelijke grondslag voor klimaatwetenschap.
In 1896 toonde de Zweed Arrhenius aan dat CO2 zou
kunnen bijdragen aan een opwarmingseffect. Het zijn
drie vroege voorbodes van wat we in deze tijd meema-
ken, al zou je kunnen zeggen dat het in de negentiende
eeuw nog enkel over de vermoedens van eenlingen
ging, en het dus niet verwonderlijk is dat er niet naar
werd geluisterd.
Maar vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw werd
de wetenschap robuust genoeg om voor waar te wor-
den aangenomen. In 1960 publiceerde Charles David
Keeling metingen van Antartica en het beroemd
geworden meetstation Mauna Loa, waarmee hij liet
zien dat zelfs in twee jaar tijd al een stijging in het
CO2-gehalte in de atmosfeer kon worden waargeno-
men. Zijn werk, dat voor het eerst een baselinemeting
van het CO2-gehalte wist te leveren, werd breed geci-
teerd en de mogelijke consequenties van die stijging
werden destijds volop bestudeerd. In 1967 publiceerden
wetenschappers aan Princeton bijvoorbeeld een model
Alexander Nieuwenhuis
De Club van Rome
The Limits to Growth
Universe Books 1972, 205 blz.
dat het klimaat op aarde grofweg nabootste. Daaruit
bleek dat bij een verdubbeling van de hoeveelheid CO2
de temperatuur enkele graden steeg.
De grafiek van Keeling kwam ook in het beroemde
The Limits to Growth-rapport van de Club van Rome
terecht, dat een wereldwijde verspreiding kende en
waarin gewaarschuwd werd voor de gevaren van expo-
nentiele groei. Grenzen aan de groei toonde op pagina
72 Keelings grafiek, waarop ook de te verwachten
CO2-toename in de atmosfeer stond weergeven. De
schatting was dat we in het jaar 2000 380 ppm zouden
bereiken. We bereikten dat niveau uiteindelijk in het
jaar 2006.
De impact van Grenzen aan de groei was, in eerste
aanleg, enorm. In 1979, zeven jaar na het verschijnen
van het rapport, legde de Amerikaanse president Jimmy
Carter zonnepanelen op het dak van het Witte Huis.
Het is een beeld dat treffend illustreert hoe belangrijk
milieubewustzijn eind jaren zeventig in korte tijd was
geworden. Carter inves-
De jaren zeventig teerde tien miljard dollar
werden het decennium in het openbaar vervoer
waarin de wereld en twintig miljard in het
probeerde om niet ontwikkelen van synthe-
tegen de grenzen aan tische brandstoffen, en
te lopen waar Grenzen vroeg de Amerikanen ‘om
aan de groei voor had geen onnodige reizen te
gewaarschuwd. maken, om waar mogelijk
te carpoolen, het openbaar
vervoer te gebruiken en de thermostaat laag te zetten
om brandstof te besparen. Iedere daad van energiebe-
sparing’, zei hij ‘is, niet alleen gezond verstand, het is
een daad van vaderlandslievendheid.’
De jaren zeventig werden het decennium waarin de
wereld probeerde om niet tegen de grenzen aan te lopen
waar het rapport voor had gewaarschuwd. De eerste
grens was die van de schaarste aan landbouwgrond. Die
kon je, zo stelde Grenzen aan de groei, verleggen door
intensievere landbouw, maar dan had je wel meer zoet
water, chemicaliën en vooral energie nodig, waardoor je
weer op die gebieden een grens zou kunnen gaan berei-
ken. De grens aan energie werd door de olieboycot van
Saoedi-Arabie in 1973 al snel beangstigend reëel. Maar
ook die grens kon, stelde het rapport, verlegd worden
door nieuwe grondstoffen te vinden. Uiteindelijk zou
je dan de ultieme grens naderen; die van wat de natuur
aan vervuiling kan absorberen. Het is die grens die we
vijftig jaar later met onze CO2-uitstoot (en niet alleen
daarmee), bereikt hebben en waarvoor we nog altijd
geen goede oplossing hebben.
Verandering van tijdgeest
Veel groei en weinig oplossingen, dus. Dat komt deels
door een verandering van de tijdgeest die werd ingezet
met de president die Carter opvolgde: Ronald Rea-
gan. Hij haalde de zonnepanelen nog geen twee jaar
na de installatie van het dak van het Witte Huis en
juni – juli 2022 | 7 | de Nederlandse Boekengids
klimaat
kondigde aan dat er helemaal geen grenzen zijn aan de
groei omdat de menselijke verbeelding en innova-
tie onbegrensd zijn. Oftewel: de markt zal het wel
oplossen.
Veertig jaar hebben we die strategie inmiddels gepro-
beerd. Jaren waarin we met ‘een beter milieu begint
bij jezelf’, vrijwillige CO2-compensatie voor vliegen,
bomen-plantprojecten, het stoken van biomassa, subsi-
die voor elektrische auto’s, duurzame keurmerken in de
visserij, de bosbouw en de voedselproductie, cradle to
cradle (weet u nog?), biomimicry, en meer van dergelijke
initiatieven probeerden binnen de wetten van de vrije
markt zo goed mogelijk met ons leefmilieu om te gaan.
Stuk voor stuk initiatieven die hun belofte niet hebben
weten in te lossen en die bij de nog altijd exponentieel
groeiende consumptie bovendien niet meer dan een
druppel op een gloeiende plaat zijn, of neerkomen op
‘greenwashing’.
Ondertussen groeide in Nederland sinds het verschij-
nen van Grenzen aan de groei het BNP met 1667% en
nam het aantal vluchten op Schiphol met 370% toe.
Dat bracht zo zijn zegeningen, laat ons dat niet ontken-
nen. Maar laat ons ook de prijs die ervoor werd betaald
niet ontkennen. De wereldwijde economische groei
van de afgelopen vijftig jaar, waar Nederland vrolijk
aan meedeed, is verantwoordelijk voor de significante
stijging van CO2 in de atmosfeer waarvan nu de
gevolgen duidelijk waarneembaar worden. Bovendien
is onze afhankelijkheid van processen die CO2 uitsto-
ten de afgelopen halve eeuw eerder sterk gegroeid dan
afgenomen, waardoor het nu nog moeilijker is gewor-
den om onze economische groei los te koppelen van
CO2-uitstoot dan dat in 1972 al was. Wie aanvoert dat
Europa minder CO2 uitstoot dan in 1972, en dat het
dus wel degelijk mogelijk is om de uitstoot te reduceren
én welvarend te zijn, ziet voor het gemak over het hoofd
dat we die uitstoot de afgelopen decennia aan andere
landen hebben uitbesteed. Als we in Europa enkel
materialen zouden gebruiken die we zelf geproduceerd
hebben, en die dus binnen ons eigen CO2-budget zou-
den vallen, dan zou de overdadige wereld waarin we
leven simpelweg niet bestaan.
En nu? Hoe verder?
Twee scholen
Er zijn grofweg twee scholen in het klimaatdenken.
De school die de afgelopen decennia dominant is
geweest denkt dat we het
We lieten ons in de luren zonder groei en zonder
leggen en dachten dat vrije markt ook zonder
het wel los zou lopen met de technologische inno-
de vervuiling van onze vaties moeten stellen die
atmosfeer. Dat, als het we nodig hebben om
toch een probleem zou de klimaatproblemen te
worden, het nog heel kunnen oplossen. Deze
lang zou duren voordat school wil naar voren
we er iets van zouden vluchten, richting een
merken. En dat, als het wereld van kernfusie
niet heel lang zou duren, en andere innovaties,
het op zijn minst ons niet waarin de economische
zou overkomen. groei is losgekoppeld
van het uitstoten van
CO2. Haar toon is licht, optimistisch, vaak geestig en
daardoor ook aantrekkelijk. Gaat u maar rustig slapen
burgers, de wetenschap en de markt lossen het wel op.
Daartegenover staat de school die denkt dat groei
juist het probleem is en dat we de klimaatproblemen
alleen met een vorm van krimp kunnen oplossen.
Die school, door Grenzen aan de groei van een weten-
schappelijke onderbouwing voorzien, wijst erop dat
juni – juli 2022 | 8 | de Nederlandse Boekengids
de enige periodes waarin de CO2-uitstoot historisch
gezien afnam, periodes waren van hele lage econo-
mische groei of zelfs krimp – zoals recentelijk tijdens
de coronalockdowns en na de economische crisis van
2008. Ook wijzen ze erop dat er al decennialang veel
verwacht wordt van kernfusie en andere ‘technofixes’,
maar dat al die verwachtingen vooralsnog niet zijn
uitgekomen.
Bij het vijftigjarig jubileum van Grenzen aan de groei
blijkt dat we door de ideeën van de eerste school ver-
leid zijn om te hopen op het beste. We lieten ons in
de luren leggen en dachten dat het wel los zou lopen
met de vervuiling van onze atmosfeer. Dat, als het
toch een probleem zou worden, het nog heel lang zou
duren voordat we er iets van zouden merken. En dat,
als het niet heel lang zou duren, het op zijn minst ons
niet zou overkomen. Wie in 2022 de balans opmaakt
ziet dat alleen dat laatste, afhankelijk van waar je
leeft, enigszins waar is. Want als je de 46,7 graden in
Canada hebt meegemaakt of de 50,7 graden in Austra-
lië; de branden in Californië, de Amazone of Siberië;
de overstromingen in Mumbai, Lagos, Limburg en
Wallonië hebt beleefd; of de droogte in Angola of die
in Afghanistan die deze winter drie miljoen kinderen
aan ondervoeding blootstelde, dan weet je: we zitten er
middenin, het komt door onze uitstoot, het is erg. En
als je optimistisch bent ingesteld: het is nog niet te laat
om er wat aan te doen.
Terugkijken en vooruitkijken
In 2022 terugkijken op decennia van grenzeloze kli-
maatpolitiek is, kortom, geen eenduidige kwestie.
Aan de ene kant overheerst het sentiment van de
gemiste kansen en de tijd die we hebben verloren.
Aan de andere kant, zeg-
‘De meeste mensen gen de optimisten, zijn
weten niet of oneindige alle technologieën die we
groei mogelijk is of nodig hebben om het tij
onmogelijk, maar ze te keren, anders dan in de
weten wel dat ze ervan jaren zeventig, nu aanwe-
houden.’ Ziedaar onze zig en is het ‘slechts’ een
toestand. kwestie van politieke wil
en vreselijk veel geld om
die oplossingen te implementeren. Terugkijken zou
dus niet alleen over de mislukkingen moeten gaan,
maar ook over het trekken van lessen uit dat verleden
om alsnog een weg naar de toekomst uit te kunnen
stippelen.
De vraag die voorligt is: als we nog dit decennium
1,5 graad opwarming bereiken, wat niet denkbeel-
dig is, wat moeten we dan beginnen? Het akkoord
van Parijs kan dan zeker de prullenbak in, maar wat
dan? Gaan we wachten op een volgend geruststellend
vergezicht van een volgende COP? Blijven we dan
nog hopen dat kernfusie en elektrische vliegtuigen
spoedig soelaas zullen bieden? Dat zou, met de
ervaringen van de afgelopen halve eeuw en met alles
wat we nu weten in gedachten, een bepaald suïcidale
houding zijn.
Misschien is de eerste stap wel erkennen dat er op
dit moment geen enkele oplossing is, of in ieder geval
geen simpele, onmiddellijke. Want ook de ‘oplossing’
van krimp is in feite geen oplossing. Overheden wereld-
wijd hebben hun samenlevingen de afgelopen eeuwen
georganiseerd rond het principe van groei. Daarop
terugkomen is geen sinecure. De boodschap van krimp
is bovendien niet erg populair en kan momenteel zeker
niet rekenen op een democratische meerderheid, ter-
wijl het idee van groei onverminderd geliefd is. Toen
ik hem interviewde zei Dennis Meadows, die aan het
Alexander Nieuwenhuis
Jaap Tielbeke
We waren gewaarschuwd. Over een
profetisch milieurapport en wat we
er (niet) mee deden
Das Mag 2022, 184 blz.
hoofd stond van Grenzen aan de groei, daarover: ‘Groei
is een manier voor politici om iedereen meer te belo-
ven zonder iets van iemand af te hoeven nemen.’ En
ook: ‘De meeste mensen weten niet of oneindige groei
mogelijk is of onmogelijk, maar ze weten wel dat ze
ervan houden.’
Ziedaar onze toestand. Dat er iets moet gebeuren is
duidelijk, maar wat er moet gebeuren is dat nog altijd
heel duidelijk niet. Bieden de boeken die dit jubileum-
jaar van Grenzen aan de groei markeren aanknopings-
punten, of staan ze uiteindelijk al even machteloos op
deze tweesprong?
We waren gewaarschuwd
In We waren gewaarschuwd schetst journalist Jaap Tiel-
beke de geschiedenis van de Club van Rome. Voor het
boek interviewde hij de nog levende auteurs, verdiepte
zich in de teksten van de overleden Donella Meadows
– de eigenlijke schrijver achter Grenzen aan de groei –
en bestudeerde figuren uit de Nederlandse politiek die
met het rapport te maken kregen. Ook interviewde hij
nieuwe stemmen in het klimaatdebat, waaronder Gaya
Herrington – een econometrist die voor KPMG heeft
gewerkt en in 2021 de projecties van het rapport doorre-
kende in vergelijking met de historische data –, en Kate
Raworth – bekend van Doughnut Economics, waarin
Tielbeke een hedendaagse versie van het gedachtegoed
van Grenzen aan de groei ziet.
Hij verdeelt zijn relaas in vijf hoofdstukken met
jaartallen als titel. 1972 gaat over de lancering van het
rapport en de receptie, 1992 over de update van het rap-
port na twintig jaar, 2002 is gewijd aan de twijfel aan
het rapport, en 2022 maakt de balans op in het nu. Ook
gaat hij in op de klimaattoppen van die jaren, waardoor
je inzicht krijgt in de veranderingen van de tijdgeest
in de afgelopen halve eeuw. Tielbekes stijl is betrokken
en aangenaam serieus. Het inkijkje dat hij biedt in de
Nederlandse politiek en de receptie van het rapport
spreekt bijzonder tot de verbeelding.
Nederland was in de geschiedenis van Grenzen aan
de groei geen onbelangrijke speler. Het rapport werd
hier nog voor publicatie gelekt, een wereldprimeur. Het
kwam al snel op hoog niveau terecht en werd dankzij
Joop den Uyl, Hans van Mierlo en Sicco Mansholt in
de landelijke regering besproken. Tielbeke beschrijft
het allemaal met flair.
Uit zijn beschrijvingen komt een tijd naar voren
waarin politici nog vergezichten wisten te schetsen,
de nood van economische krimp aan hun achterban
konden verkopen en vervolgens ook nog eens verkozen
werden met zetelaantallen die nu niet meer zijn voor te
stellen. Een tijd van intellectuele politici, waarin van
Mierlo en den Uyl tot drie uur ’s nachts op de radio
naar de nieuwste vertaling van Ulysses luisterden en om
acht uur ’s ochtends weer met hun fracties vergader-
den. Maar Tielbekes bewondering blijft niet steken in
nostalgie. Hij erkent dat de tijd veranderd is en dat ook
de politici die hij bewondert uiteindelijk niet in staat
bleken om hun vergezichten te verwezenlijken.
In het interessante hoofdstuk ‘2002’ komen ook veel
critici van het rapport aan bod. Tielbeke schildert een
klimaat
sprekend portret van de Deense politicoloog Bjørn
Lomborg, auteur van The Skeptical Environmentalist.
Deze vooruitgangsoptimist maakte begin 2000 in zijn
boek gehakt van Grenzen aan de groei, voornamelijk
door te beweren dat het rapport een voorspelling was
die, gelukkig, niet was uitgekomen. Tielbeke schetst
heel mooi de verleidelijkheid van dat argument en
neemt het op voor Grenzen aan de groei. De meeste
mensen hadden het rapport niet gelezen maar kenden
het enkel uit de berichtgeving in de media. Het grote
publiek wist dus niet dat de schrijvers in bijna ieder
hoofdstuk benadrukten dat ze geen voorspellingen
deden maar projecties maakten op basis van de infor-
matie die op dat moment beschikbaar was. Sterker nog;
ze stelden dat hun – twaalf verschillende – scenario’s
eerder niet zouden uitkomen dan wel. Op het gebied
van grondstoffen liet het rapport simpelweg zien hoe-
lang de toen bekende voorraden nog zouden volstaan,
erkennende dat er nieuwe voorraden zouden kunnen
worden gevonden.
Door toch te stellen dat grondstoffen als goud, nik-
kel en zink volgens het rapport in 2002 wel op moesten
zijn, terwijl ze dat niet waren, positioneerde Lomborg
Grenzen aan de groei als een gefaalde voorspelling. De
wereld dacht opgelucht adem te kunnen halen en gaf
zich onbezorgd over aan de economische boom van
begin 2000. Door de grens van de grondstoffen te
verleggen leek het even dat er überhaupt geen grenzen
waren.
Tielbeke geeft eerlijk ruimte aan Lomborgs
standpunten, waardoor de lezer bijna verleid wordt om
met hem mee te gaan. Het zou zo mooi zijn als inder-
daad, zoals Lomborg schrijft, vervuiling altijd door
middel van economische groei kan worden opgelost.
En dat is de afgelopen vijftig jaar op veel gebieden
ook zeker gebeurd. Maar op het essentiële gebied
van CO2-uitstoot juist
Het andere scenario niet. Omdat het uitsto-
dat goed in de buurt ten van CO2 tot nog toe
komt is het Business as onlosmakelijk verbonden
Usual 2-scenario waarin is met de groei waar we
er twee keer zo veel maar geen afstand van
grondstoffen waren dan kunnen nemen, en daar
in 1972 werd aangeno- in de voorzienbare toe-
men. In dat scenario komst ook verbonden
zorgt vervuiling voor mee zal blijven.
een snelle ineenstorting Had de Club van Rome
van de welvaart. ‘Dat nu gelijk of niet? Het is
betekent niet dat de een begrijpelijke vraag,
mensheid uitsterft’, maar het antwoord is
vertelt Herrington, geen eenduidig ja of
‘maar wel dat ons nee. Bij Tielbeke komt
welvaartsniveau hard Herrington na zorgvul-
daalt. Zolang we econo- dige berekeningen tot de
mische groei als ultiem conclusie dat twee van
doel blijven zien is dat de twaalf scenario’s goed
volgens mij waarop we overeenkomen met het
afstevenen.’ historische verloop. Een
daarvan is het Compre-
hensive Technology-scenario, waarin technologie de
ergste vervuiling weet op te lossen. Heeft Lomborg dan
toch gelijk? Zal technologie de wereld redden? Helaas
niet, zegt Herrington, want ook in dat scenario komt
de groei ten einde, zij het geleidelijker. Ze waarschuwt
dan ook voor een te groot vertrouwen in technologi-
sche oplossingen. ‘Ik vind het ongelofelijk riskant om
daarop te gokken. Het is bijna een religieuze houding.’
Het andere scenario dat goed in de buurt komt is het
Business as Usual 2-scenario, waarin er twee keer zo
veel grondstoffen bleken te zijn dan in 1972 werd aan-
genomen. In dat scenario zorgt vervuiling voor een
snelle ineenstorting van de welvaart. ‘Dat betekent
niet dat de mensheid uitsterft’, vertelt Herrington,
‘maar wel dat ons welvaartsniveau hard daalt. Zolang
we economische groei als ultiem doel blijven zien is
dat volgens mij waarop we afstevenen.’
In het laatste hoofdstuk reflecteert Tielbeke op deze
tijd en zijn eigen positie. Staan we op een kantelpunt,
vraagt hij zich af, en is er reden tot hoop? Het is
ongetwijfeld het moeilijkste hoofdstuk geweest om te
schrijven, en ook het hoofdstuk waarin de urgentie
enigszins ontbreekt. Als Tielbeke schrijft dat hij er
achter is gekomen dat economische groei, of hij nu
groen of niet is, onhoudbaar begint te worden komt
dat, vijftig jaar nadat Grenzen aan de groei hetzelfde
vaststelde, enigszins naïef over. In zijn vorige boek
Een beter milieu begint niet bij jezelf besprak hij hoe
het klimaatprobleem in de rechtbank, door activisme
en in de politiek kon worden aangepakt. In We waren
gewaarschuwd blijft het bij de constatering dat hoop
en verlangen niet genoeg zijn en dat er nu snel werk
moet worden gemaakt van de ‘urgente struktuurver-
anderingen’ waar in de jaren zeventig al om geroepen
werd.
Maarten Boudry
Maarten Bourdy, een andere publieke klimaatdenker,
is daartentegen wars van ‘urgente struktuurveranderin-
gen’. In zijn Waarom het klimaat niet naar de knoppen
gaat (als we het hoofd koel houden), trekt hij in het wilde
weg van leer tegen iedereen die het waagt om te twijfe-
len aan de positieve kracht van de vooruitgang en het
panacee van de economische groei. Milieuactivisten
vormen volgens hem het grootste obstakel voor het
oplossen van het klimaatprobleem omdat ze tegen kern-
energie zijn en de Club van Rome is een elitair groepje
dat overal naast zat. Zijn toon is fris, provocerend en
niet van humor gespeend, wat in het klimaatdebat een
welkom contrast biedt, maar daarmee is het beste over
dit boek helaas wel zo’n beetje gezegd.
Boudry’s centrale stelling is dat de ‘doemdenkers
van de jaren ’70’ goede bedoelingen hadden, maar er
helemaal naast zaten. Hij beweert, als een hedendaagse
Lomborg, dat de voorspellingen van Grenzen aan de
groei niet zijn uitgekomen maar specificeert nergens
over welke voorspellingen hij het precies heeft. Deze
slimme retorische manoeuvre, die hij heel behendig
uitvoert, is een belangrijke bouwsteen voor zijn argu-
ment; dat de ‘doemdenkers van de jaren ’70’ een onbe-
trouwbaar stelletje is dat je vooral niet moet geloven.
In plaats van te luisteren naar de doemdenkers, pleit
Boudry ervoor vertrouwen te stellen in ‘tovenaars’
die de vlucht voorwaarts durven te nemen en erop te
vertrouwen dat economische groei alle problemen zal
oplossen, zoals hij al zo veel problemen heeft opgelost.
Zonder groei en innovatie hadden we immers het gat
in de ozonlaag niet gedicht, de zure regen niet verhol-
pen en miljarden mensen niet uit de armoede gehaald.
Nu we eindelijk weten dat CO2 een groot probleem
is moeten we enkel nog de groei loskoppelen van de
ecologische nevenschade en en voilà: we zullen leven in
het paradijs op aarde waarbij we en economische groei
kunnen hebben en een schone wereld die niet verder
opwarmt.
Het klinkt aanlokkelijk en soms zelfs enigszins plau-
sibel maar Boudry vermeldt niet dat het probleem van
CO2 sinds de jaren zestig al helder in beeld is en dat het
hier dus helemaal geen ‘nieuw’ probleem betreft waar
Alexander Nieuwenhuis
Maarten Boudry
Waarom ons klimaat niet naar de
knoppen gaat (als we het hoofd koel
houden)
Prometheus 2021, 144 blz.
de fantastische groeitovenaars zich eindelijk over kun-
nen buigen. Het is eerder een probleem waar ze al zestig
jaar met een grote boog omheen lopen. Zo kan Boudry
een pijnlijke vraag vermijden: Als het CO2-probleem
al in de jaren zestig bekend was, wat hebben zijn tove-
naars de afgelopen decennia dan uitgespookt?
Als het aankomt op economische groei valt er nog
een fundamentele vraag te stellen: de wereldeconomie
is sinds het verschijnen van Grenzen aan de Groei met
2.228% gegroeid. Als dat niet voldoende groei is geweest
om het klimaatprobleem op te lossen, hoeveel groei zal
dan wel voldoende zijn? Boudry wil ons doen geloven
dat wat je ook van groei mag vinden, krimp zeker
niet de oplossing is voor het terugbrengen van onze
CO2-uitstoot. Dat blijkt volgens hem overduidelijk uit
de coronacrisis. In 2020 viel de CO2-uitstoot ook maar
met 7% terug terwijl alles
Als het CO2-probleem op zijn gat lag – krimp is
al in de jaren zestig dus geen middel om de
bekend was, wat heb- uitstoot naar beneden te
ben Boudry’s tovenaars brengen. Wat Boudry er
de afgelopen decennia voor het gemak niet bij
dan uitgespookt? vertelt is dat de economie
in dat jaar slechts met 3,2
% kromp terwijl de CO2-uitstoot dus twee keer zo veel
afnam als de economische krimp. Oftewel: krimp is
juist een uiterst effectief ‘middel’ om de CO2 uitstoot
terug te brengen, een magische verdubbelaar. Maar wat
Boudry niet uitkomt, dat negeert hij voor het gemak. In
de kern verschilt zijn discours weinig van dat van Lom-
borg en andere vooruitgangssofisten die al decennia
dezelfde riedel afdraaien terwijl de wereldcrises elkaar
blijven opvolgen. Het klinkt op het eerste gezicht vaak
fris, maar in feite is het een grijsgedraaide plaat.
Ook Boudry’s appel om te vertrouwen op het
menselijk vernuft en innovatie klinkt eigenlijk vooral
ouderwets. Het zijn de precieze woorden die Reagan
veertig jaar geleden al gebruikte en die ook door toen-
malig premier Biesheuvel in reactie op Grenzen aan
de groei al werden gebezigd. Wat heeft het vertrouwen
op het menselijk vernuft ons de afgelopen decennia
gebracht? Jazeker, op technologisch gebied is er onge-
looflijke vooruitgang geboekt, die de zure regen heeft
verholpen en het gat in de ozonlaag heeft gereduceerd
(het groeit langzaam dicht, maar het is er nog altijd).
Ook qua hongersnoden, toegang tot medische zorg
en het terugdringen van luchtvervuiling staan we er,
met uitzondering van CO2 en methaan, stukken beter
voor. Het is terecht dat Boudry daar aandacht voor
vraagt, maar het is ook niet meer dan een afleidings-
manoeuvre. De enorme vooruitgang die de wereld
boekte ging gepaard met een stijging van CO2 die
op termijn al die vooruitgang teniet zal doen. Als
natuurrampen, droogtes, grondstofoorlogen en aan
klimaatopwarming gerelateerde hongersnoden (op-
nieuw) frequenter worden, wat zal dan onderaan de
streep de balans zijn? Boudry is als een goochelaar
wiens konijn in de hoed is gestikt en die daarop tot
verwondering van zijn publiek snel wat witte duiven in
de lucht gooit terwijl hij het dode konijn behendig in
de coulissen werpt.
juni – juli 2022 | 9 | de Nederlandse Boekengids
 De nieuwe roman van Het reilen en zeilen
Julian Barnes over de leemtes in een kliniek waar de doden
in ieders levensverhaal afkicken van het leven

Verschillen in sekse en gender De wording van president

bij de mens en andere dieren Volodymyr Zelensky

adv Nederlandse boekengids 240x335 april22.indd 1 07-04-2022 14:49

juni – juli 2022 | 10 | de Nederlandse Boekengids
klimaat
Op één punt weet Boudry in positieve zin te verrassen:
kernenergie. Met een combinatie van humor, polemiek
en lichte analyse dwingt de wetenschapsfilosoof ook de
nucleair-sceptische lezer tot het heroverwegen van het
standpunt. Helemaal overtuigen doet hij niet, omdat
hij te gemakkelijk over de nadelen van kernenergie
heenstapt. Zijn pleidooi dat kernafval geen probleem
zou zijn is op de korte termijn wellicht waar, maar
over de lange termijn, de hoeveelheden zoet water die
gebruikt moet worden om de reactoren te koelen, en
andere nadelen horen we Boudry nauwelijks. En ook
in het domein van de kernenergie is Boudry helaas niet
helemaal eerlijk. Zo ‘vergeet’ hij te vermelden dat de
Club van Rome helemaal niet tegen kernenergie was,
zoals hij nu en dan suggereert door hen in dezelfde
categorie te plaatsen als activisten die tegen kernenergie
zijn, waardoor het klimaatprobleem nog steeds niet is
opgelost. Op pagina 73 van Grenzen aan de groei staat
nota bene:
Als de energiebehoeftes op een dag door kern-
energie zullen worden voorzien zal de stijging van
CO2 in de atmosfeer uiteindelijk stoppen, hopelijk
voordat het enige meetbare ecologische of klimato-
logische gevolgen zal hebben.
Boudry heeft met zijn verleidelijke retoriek een groot
platform voor zichzelf weten te creëren. Als de weten-
schapsfilosoof een mening heeft, staan de kranten in de
rij om deze op te tekenen en interviews af te nemen. Op
het gebied van berichtgeving over de klimaatproblema-
tiek hebben we in de vijftig jaar na Grenzen aan de groei
kennelijk nog altijd onvoldoende geleerd.
Bitterzoete Buelens
Er zit iets bitterzoets in het terugkijken op vijftig jaar
klimaat- en milieupolitiek. Het gevoel dat er veel mis
is gegaan, maar ook dat het op een bepaalde manier
nu eenmaal onvermijdelijk zo is gegaan als het gegaan
is. Misschien is er een woord dat zowel spijt en aan-
vaarding uitdrukt maar dan zonder het opgeven van de
strijd dat in ‘berusting’ besloten ligt. Als er zo’n woord
zou bestaan dan zou ik het gebruiken om de sfeer te
beschrijven van Wat we toen al wisten van Geert Bue-
lens – een heerlijke cultuurgeschiedenis van de jaren
zeventig met een prominente rol voor Grenzen aan de
groei.
Buelens, geboren in de tijd dat het rapport werd
geschreven, heeft die jaren als kind beleefd waardoor
hij die periode tastbaar, ruikbaar en voelbaar kan
maken voor zijn lezers. Zijn boek leest als een rijke
roman, waarin de verteller zijn jeugdjaren reconstrueert
in het licht van feiten en omstandigheden waarvan hij
als kind niet op de hoogte kon zijn. Ja, Buelens heeft
de periode waarover hij schrijft beleefd, maar hij kon
die pas in retrospect, door te schrijven, proberen te
begrijpen.
En schrijven doet Buelens. Op meesterlijke wijze
verweeft hij familie-anekdotes, historische feiten,
internationale milieupolitiek en filosofische reflec-
ties op de treehuggers in India, de poëzie van Sonja
Prins, de Floriade in 1972, het verschijnsel van de
souvenir, de rol van de Wereldbank in ontbossing,
Jean Jacques Cousteau in Antarctica, Tarkovsky’s
film Solaris, La Grande Bouffe, het wel en wee van
de Vlaamse ornithologische vereniging De Wielewaal
en haar jeugdvereniging De Jeugd Wielewaal, de
Vlaamse televisieserie De Kat, waarin de hoofdfiguur
het bedrijven die het milieu vervuilen heel lastig
maakt, en allerlei andere schijnbaar onbelangrijke
details, zoals het feit dat er op 1 januari 1972 in de
wetenschapsrubriek van een lokale Belgische krant
stond geschreven dat de zenuwgeleiding van sala-
manders dusdanig traag is dat externe prikkels hem
ontgaan, tenzij die plots heel drastisch veranderen.
Het lijkt een onbelangrijk fait divers, maar in de rijke
schakering van Wat we toen al wisten wordt het een
metafoor voor onze verhouding tot de klimaatproble-
matiek: ze ontgaat ons in het dagelijks leven eigenlijk,
totdat een plotselinge verandering, in de vorm van een
overstroming, een storm, een brand of een dijkdoor-
braak ons wakker schudt.
Buelens schrijft als iemand die verbaasd is, en soms
diep verontwaardigd, over wat er allemaal gebeurd is.
Door die grondhouding krijgt zijn schrijven een grote
gelaagdheid die zijn manier van terugblikken beto-
verend maakt. De grote gelaagdheid in zijn schrijven
die uit deze grondhouding voortkomt, maakt Buelens
manier van terugblikken betoverend. Want veel van de
zaken die wij als hedendaags zien speelden in de jaren
zeventig al lang en breed.
Kunnen wij eigenlijk De plasticsoep? Rechten
wel vertrouwen op het voor bossen, oceanen en
maatschappelijk debat rivieren? Lagere BTW
en de vrije ideeënvor- op duurzame producten?
ming om de klimaat- Bruto Nationaal Geluk?
problematiek tegen Lokaal eten? Elektrische
te gaan, of zou dat auto’s? Circulaire econo-
passieve vertrouwen mie? In de jaren zeventig
er zomaar toe kunnen waren dat allemaal brede
leiden dat we nog vijftig maatschappelijke discus-
jaar verspillen? sies. Buelens beschrijft in
Wat we toen al wisten dus
echt een vergeten geschiedenis die op onverklaarbare
wijze uit het collectieve geheugen lijkt te zijn verdwe-
nen.
Dat gegeven doet de lezer onwillekeurig verlangen
naar een alternatieve werkelijkheid waarin het milieu-
bewustzijn en de innovatieve ideeën van die tijd
niet in de kiem gesmoord werden. Tegelijk rijst het
vermoeden dat het bespreken van dergelijke ideeën
alleen (wederom) niet tot wezenlijke veranderingen
zal leiden. Kunnen wij eigenlijk wel vertrouwen op
het maatschappelijk debat en de vrije ideeënvorming
om de klimaatproblematiek tegen te gaan, of zou dat
passieve vertrouwen er zomaar toe kunnen leiden dat
we nog vijftig jaar verspillen?
Millieu en klimaat
Een zeer bruikbaar onderscheid dat Buelens in Wat we
toen al wisten maakt is dat tussen milieu en klimaat.
Een van de oorzaken dat Grenzen aan de groei zo groot
werd was omdat fabrieken in de jaren zeventig zonder
al te veel begrenzing vervuilden. De gevolgen van de
industrie waren in het dagelijks leven overal tastbaar en
de Rijn werd het Riool van Europa genoemd. Het ver-
beteren van het leefmilieu was in die jaren dan ook een
no-brainer die politici van links tot rechts verenigde.
Niet voor niets werden in Amerika de grondslagen
van milieuwetgeving nota bene door Richard Nixon
gelegd. De urgentie van Grenzen aan de groei kan in
dat licht worden begrepen.
Ook in Nederland werd op milieugebied de afge-
lopen vijftig jaar veel vooruitgang geboekt, wat deels
verklaart waarom de urgentie van Grenzen aan de groei
hier gaandeweg verminderde. Dat dit gebeurde omdat
de vervuiling werd verplaatst naar landen met minder
milieuwetgeving zou voor de Nederlandse kiezer wei-
nig relevant blijken. Zolang de stank maar verdween,
de gezondheidsschade door fabrieken werd voorkomen
Alexander Nieuwenhuis
Geert Buelens
Wat we toen al wisten. De vergeten
groene geschiedenis van 1972
Querido 2022, 324 blz.
en de industrie naar de achtergrond verplaatste, leken
de problemen te zijn opgelost.
Voor precies deze beweging, waarin de symptomen
met succes worden bestreden, maar de oorzaken onge-
moeid worden gelaten, werd in Grenzen aan de groei al
gewaarschuwd.
Zulke middelen mogen dan de door de groei ver-
oorzaakte druk op korte termijn verlichten, op lange
termijn doen zij toch niets dat de overschrijding en
de daarop volgende ineenstorting van het systeem
kan voorkomen.
Die boodschap werd in onze nieuwsmedia onvoldoende
opgepikt. Ze hielden het bij sensationele koppen als
‘Ramp bedreigt de Wereld’ en artikelen vol apocalyp-
tische voorspellingen die inderdaad niet uitkwamen
– zoals Boudry en Lomborg terecht vaststellen – maar
die met de eigenlijke inhoud van het rapport weinig
te maken hadden. Ook op dat gebied hebben we mis-
schien nog altijd niet genoeg geleerd.
Maar goed, we zijn terecht gekomen waar we terecht
zijn gekomen. Wat staat ons nu te doen? Buelens laat
tegen het einde van het boek zijn licht schijnen op acti-
visme. Hij erkent het belang van Greta Thunberg en de
schoolstakingen en ziet positieve trends in de rechtsza-
ken van Urgenda tegen Shell en de Nederlandse staat,
hij pleit ervoor dat frequente vliegers in plaats van
beloond bestraft moeten worden en zegt dat burgers
bewuster moeten leven en zich uit moeten spreken. Hij
voert aan dat eerder ondenkbare maatregelen tijdens
de coronacrisis ineens toch mogelijk bleken, en dat
dergelijk intens ingrijpen ook op klimaatgebied nodig
is. Het zijn losse gedachten die op zich bruikbaar zijn
maar toch niet echt een uitweg wijzen.
Tot slot vertaalt Buelens zijn eigen engagement in een
ontroerend gebaar. Behalve de data waarop hij begon
en eindigde met het schrijven van zijn boek, voegt hij
toe hoeveel parts per million aan CO2 er zich op die
momenten in de lucht bevonden om de stijging ervan
tastbaar te kunnen maken voor de lezer.
Enter Hallam
Terug naar de salamander die op 1 januari 1972 in een
Belgische lokale krant verscheen. Het zenuwstelsel van
het beestje was dusdanig traag dat het alleen sterke
veranderingen waar kon nemen. Ik schreef al dat in de
klimaatproblematiek natuurrampen die functie voor
ons vervullen. Maar activisme kan eenzelfde rol spelen,
zo vertelt The Troublemaker (2020), een film over kli-
maatactivist Roger Hallam.
Hallam is een van de grondleggers van Extinction
Rebellion (XR), de beweging die in 2019 wereldwijd
aandacht vroeg voor het klimaat. Daarvoor was hij
twintig jaar lang boer in Wales totdat er, zo vertelt hij in
de film, twee achtereenvolgende zomers bijzonder veel
regen viel en zijn bedrijf door misoogsten geruïneerd
werd. Aanleiding voor Hallam om werk te maken van
zijn klimaatactivisme. Want: als misoogsten wereld-
wijd toenemen breekt te zijner tijd net zo wereldwijd
de pleuris uit.
juni – juli 2022 | 11 | de Nederlandse Boekengids
klimaat
Om het op te kunnen nemen tegen de powers that
be ging Hallam Radical Protest Design studeren aan
King’s College. Al gauw bracht hij, tot onvrede van
zijn universiteit, de lessen in de praktijk. Hij begon
een strategisch escalererende campagne om ervoor te
zorgen dat King’s College niet meer zou investeren in
fossiele brandstoffen. Eerst verfde hij slogans op het
gebouw, toen in het gebouw – en toen de universiteit
niet thuis gaf begon hij een hongerstaking. Dat leidde
uiteindelijk tot de toezegging van King’s College om
deze investeringen stop te zetten. Een eerste overwin-
ning voor de boer uit Wales.
Twee jaar later stond hij aan de basis van een bewe-
ging, Extinction Rebellion, die in 2019 wereldwijd
steden platlegde. Hallam wordt beschouwd als een
van de strategische breinen achter de beweging, al is
hij inmiddels geen actief lid meer. Zijn ideeën blijven
klimaatactivisten wereldwijd inspireren en hij probeert
de fossiele uitstoot nu met andere initiatieven naar
beneden te brengen.
Fucking disgusting
Het is doodstil als Hallam zijn eerste zinnen heeft
gezegd. De bijeenkomst vindt plaats in een klaslokaal,
achter Hallam hangen kindertekeningen aan een
koord. Hij is begonnen met een artikel waarin een
wetenschapper die bij de COP-21 in Parijs aanwezig
was, schrijft: ‘Ik kende geen enkele wetenschapper op
die hele COP die dacht dat 1,5 graden opwarming nog
mogelijk was.’ Hallam:
Je zou dat op een briefje op je ijskast moeten
schrijven en ernaar kijken totdat je woedend bent.
Want de klimaatbeweging heeft de afgelopen jaren
voor 1,5 graden opwarming gestreden en ook op
COP-26 was dat de inzet. Het is fucking obsceen,
1,5 graden ging nooit gebeuren. Er waren 2.000
wetenschappers op COP-21, niemand van hen dacht
dat het zou gaan gebeuren, maar ze hielden allemaal
hun mond. Waarom? Het zijn witte middenklasse-
professoren aan elite-universiteiten. Ze wilden geen
onrust stoken. Honderdduizenden jongeren gaan al
jaren wereldwijd de straat op met borden waarop
‘1,5 graden’ staat en ‘Vertrouw de wetenschap’.
Maar de wetenschappers vertelden er niet bij dat
het nooit zou gaan gebeuren. It’s fucking disgusting.
‘Fucking disgusting’ is ook de titel van de video en het
publiek is een dertigtal studenten van begin twintig.
Zijn woorden komen aan, de studenten staren voor
zich uit, de zuurstof lijkt uit de kamer te zijn gezogen
en er heerst gaandeweg een grafstemming.
Nee, feestelijk valt Hallam niet te noemen, maar
helaas, hij heeft vaak wel een punt. Bijvoorbeeld wan-
neer hij Sir David King, ex-klimaatgezant voor Enge-
land, citeert, die in 2021 zei dat wat we de komende
drie tot vier jaar doen het lot van de mensheid zal
bepalen. Of wanneer hij zegt: ‘Twee graden opwar-
ming is een wereldwijd gemiddelde. Aan land zal dat
sowieso hoger liggen en afhankelijk van de geografie
kan het oplopen tot zeven graden opwarming. Als het
gemiddeld zeven graden warmer is dan nu, verandert
alles.’
Dat het tijd is om iets te doen staat voor Hallam vast.
Maar hij denkt ook te weten wat er moet gebeuren.
Want in de geschiedenis zijn het altijd kleine groepjes
aanhoudende activisten die de normale gang van zaken
blokkeren en zo de geschiedenis veranderen. Hallam
verwijst naar de Freedom Riders die door vooraan in de
bus te gaan zitten zich de woede van de Amerikanen op
juni – juli 2022 | 12 | de Nederlandse Boekengids
de hals haalden, maar wel een einde wisten te maken
aan veel van de segregatie in Amerika. Of naar Ghandi,
die door geweldloos protest de koloniale overheersing
in India tot een einde bracht.
Zijn recept is dan ook eenvoudig: vorm een groepje,
blokkeer een autosnelweg of een kruispunt, of verstoor
het luchtruim in de buurt van een vliegveld, gebruik het
nieuws als een manier om je boodschap te verspreiden,
word opgepakt, kom vrij, bepleit je zaak voor de rech-
ter, en herhaal. Dit is, in Hallams opvatting, de enige
manier waarop de geschiedenis ooit werd veranderd en
ook de beste manier om dat op klimaatgebied te gaan
doen. Want de tijd van vriendelijke demonstraties en
spandoeken is echt voorbij. Het is tijd om de boel te
verstoren. De irritatie die dat soort acties opwekt en de
straffen die zullen worden opgelegd zijn een kleine prijs
om de planeet te redden.
Of Hallams strategie zal werken? Het verstoren van
de openbare orde pakt soms goed uit en soms slecht.
De eerste acties van XR werden verrassend positief ont-
vangen en ook de recente bezetting van het Sterrebos in
Limburg kon op veel sympathie rekenen. Maar dat het
heel nauw luistert bleek in 2019 in Londen toen acti-
visten van XR de metro in een buitenwijk van Londen
blokkeerden en daarmee de gewone burgers op weg
naar hun werk aanzienlijk
Zijn recept is dan ook irriteerden. De actie werd
eenvoudig: vorm een slecht ontvangen en bleek
groepje, blokkeer een een kantelpunt in de
autosnelweg of een geschiedenis van de bewe-
kruispunt, of verstoor ging. Daarnaast is het de
het luchtruim in de vraag of dat soort actie
buurt van een vliegveld, niet teveel van mensen
gebruik het nieuws als vraagt om echt effectief te
een manier om je bood- zijn. Sommige activisten
schap te verspreiden, kunnen het aan om op
word opgepakt, kom deze manier zichzelf in
vrij, bepleit je zaak voor de waagschaal te leggen
de rechter, en herhaal. en weken of in sommige
gevallen maanden in de
gevangenis door te brengen, met een permanent straf-
blad als gevolg. Maar dat kan niet van iedereen worden
verwacht. Hallam beantwoordt de vraag waarom
iemand dat toch zou doen zonder twijfel: ‘Because we
cannot afford to lose’.
Sylvia Dell
Sylvia Dell, een vrouw uit Totnes, gelooft in ieder geval
in de goede zaak. Ze is een zeer knuffelbare vrouw van
in de vijftig die al enige tijd betrokken is bij XR. Ze
heeft een prachtig leven gehad, zegt ze in The Trou-
blemaker, totdat ze op een dag het IPCC-rapport las
waarin stond dat er nog twaalf jaar was om de koers
van de wereld te veranderen. Twaalf jaar? dacht ze, dat
is belachelijk, zo snel kan het toch niet gaan?
In de film, die in 2019 werd opgenomen, vertelt ze
hoe XR op haar pad kwam:
We zijn geprogrammeerd om niet over de toekomst
na te denken. Om niet na te denken over de
consequenties van onze acties, over wat zich buiten
onze kleine wereld bevindt. We gaan gestresst
door het leven om veel geld te verdienen, dingen
te kopen en exotische reizen te maken, omdat onze
levens leeg zijn. Toen was er plotseling een beweging
die zei: dit systeem maakt ons niet alleen onge-
lukkig, het zal ons doden.
Ze kreeg de geest en meldde zich aan, nam deel aan
acties, at een maand vegan en in de film zien we hoe ze
Alexander Nieuwenhuis
in het diepste geheim naar London Heathrow gaat om
daar een drone op hoofdhoogte rond te laten vliegen.
Iets wat misschien niet ernstig lijkt, maar volgens de
Engelse wet strafbaar is. Als er rondom een vliegveld
onaangemeld luchtverkeer wordt gedetecteerd, worden
alle vluchten uit veiligheidsoverwegingen gestopt. Het
platleggen van een luchthaven is volgens Sylvia geoor-
loofd omdat klimaatrampen een veel grotere verstoring
zullen veroorzaken. Haar verstoring van de openbare
orde valt daarbij in het niet. Ze wil een kleine schade
veroorzaken, om een veel grotere schade te voorkomen.
Sylvia vliegt haar drone
Ze wil een kleine schade en belt de politie: ‘Ik ben
veroorzaken, om een een drone aan het vliegen
veel grotere schade te bij het vliegveld, jullie
voorkomen. kunnen me nu komen
arresteren.’ Een paar uur
later wordt ze inderdaad ingerekend. Het heeft iets
ontroerends en wonderlijks, een wat burgerlijke vrouw
van in de vijftig die zich vrijwillig door de politie
laat meevoeren, maar het is een logische stap binnen
Hallams strategie. Door zo veel mogelijk van dit soort
knuffelbare, goedwillende burgers met zorgen over
het klimaat voor de rechter te laten komen, zal er op
een bepaald moment iets moeten veranderen in de
rechtspraak. In plaats van dat burgers dan de bak in
draaien voor het verstoren van de openbare orde, gaan
de bedrijven die willens en wetens CO2 blijven uitsto-
ten, terwijl ze weten wat de gevolgen daarvan zijn, het
onderspit delven.
De afgelopen jaren hebben we op dat gebied al
verschuivingen gezien. In Engeland werden activisten
vrijgesproken die leuzen schreven op het kantoor van
Global Warming Policy Foundation, een klimaat-
sceptische denktank. In Zwitserland werden activisten
die protesteerden bij een kantoor van Credit Suisse
vrijgesproken omdat ‘de ernst van klimaatverande-
ring’ volgens de rechtbank ‘geweldloze en redelijke
burgerlijke ongehoorzaamheid kan rechtvaardigen.’ In
Nederland werden activisten die het gebouw van het
Pensioenfonds Zorg en Welzijn voor enkele uren bezet-
ten vrijgesproken omdat er ‘enige hinder was, maar niet
zodanig dat het vervolgen van de veertien verdachten
gerechtvaardigd was.’ En dan de twee wereldprimeurs
die Nederland tot gidsland maakten op het gebied van
klimaatrecht: de Nederlandse staat werd veroordeeld
voor zijn gebrekkige actie op klimaatgebied en Shell
is nu verplicht om zijn CO2 uitstoot naar beneden te
brengen.
Er is dus iets aan het verschuiven in de rechtspraak en
activisme heeft daar zeker een rol in gespeeld. Zal het
onze drift naar nog meer groei op een begrensde pla-
neet aan banden kunnen leggen? Wie zal het zeggen?
Maar Hallams strategieën lijken op dit moment een
van de weinige constructieve voorstellen om geweld-
loos en binnen de regels van de democratie – maar toch
niet onschadelijk of machteloos – de samenleving te
dwingen een andere koers te kiezen.
Voor Hallam zelf is het niet alleen een politieke
kwestie maar ook een van zingeving. In de film toont
hij zich regelmatig van zijn filosofische kant en tegen
het einde culmineert zijn denken in dit citaat over de
rol die activisme in deze tijd kan spelen:
Het is een kans om het leven ten volle te leven en
dat betekent: leven zonder leugens. De grootste
leugen van onze samenleving is: ‘Alles is prima in
orde en de klimaatcatastrofe gaat niet gebeuren’. Als
je van die leugen af bent is er niet alleen een tech-
nische oplossing, er ontstaat ook een massale sociale
klimaat
opleving, een spiritueel reveil van wat het betekent
om mens te zijn. Opeens hebben we een collectief
project dat heet: laten we proberen te overleven.
‘Laten we proberen te overleven.’ Het is te verkiezen
boven ‘Een beter milieu begint bij jezelf’. Maar wat
vraagt zoiets in feite van ons? Het is anno 2022 wel
duidelijk dat de problemen niet langer de toekomst
in geschoven kunnen worden, vanwege het simpele
feit dat de problemen inmiddels hier zijn. Van de twee
scholen in het klimaatdebat lijkt de tweede school, die
aangeeft dat de uitstoot alleen in periodes van krimp is
afgenomen, het meest in de feiten geworteld en het is
tijd om dat onder ogen te zien. Natuurlijk heeft techno-
logische innovatie een rol gespeeld bij het dempen van
de groei van de CO2-uitstoot en zal zij dat blijven doen.
Maar om nu nog door te blijven groeien in afwachting
van toekomstige innovaties en te hopen op het beste, is
pathologisch.
Krimp is de andere optie, maar krimp is in de
praktijk geen eenvoudige opgave. Als het ene land een
krimpstrategie begint, heeft het een nadeel tegenover
landen die onverminderd willen blijven groeien. Dat is
typisch een probleem dat bij een internationaal forum
als de COP besproken zou kunnen worden. Maar daar
zul je het woord de-growth niet snel horen vallen. Wie
het document van COP-26 leest wordt om de oren
geslagen met mitigation, adaptation, sustainability en
andere newspeak. Het verbaast misschien niet dat een
bijeenkomst die in hoge mate door het bedrijfsleven
gesponsord wordt die richting op denkt, maar wat wel
verbaast is dat het zo lang in staat is geweest om ons in
slaap te sussen met schone beloftes en mooie praatjes.
Op de eerste pagina van het COP-26-document staat
het eigenlijk ronduit:
The aim of the UK COP26 Presidency was to keep
alive the hope of limiting the rise in global tempera-
ture to 1.5C.
De oplettende lezer begrijpt waar het om gaat. Niet om
de inspanningen die moeten leiden tot het beperken
van de opwarming tot 1,5 graad af te dwingen. Maar
om het levend houden van de hoop dat zoiets zou
kunnen gebeuren. Daarover is het document gelukkig
optimistisch:
...and the Glasgow Climate Pact does just that.
Hoop is een positieve kracht die je op de been kan
houden in moeilijke tijden. Iets om naar te streven in
duistere momenten. In de interpretatie van Rebecca
Solnit is hoop het gegeven dat we simpelweg niet weten
wat er gaat gebeuren en dat het dus mogelijk is om,
alleen of met vele anderen, de uitkomst te beïnvloeden.
Maar in de context van COP is hoop iets anders gewor-
den. Na 26 toppen weten we namelijk wel wat er gaat
gebeuren. Wereldleiders gaan op COP-27 samenkomen
en hun zorgen uiten, ze gaan zeggen dat het tijd is voor
‘Action, action, action’. Aan het begin van de top zullen
ze ambitieuze doelen stellen en die vervolgens, surprise
surprise, naar beneden bijstellen, zodat er weer kleine
stapjes zijn gezet, al is het – helaas! – nog altijd niet
genoeg. Stop me if you’ve heard that one before. Zo ver-
wordt hoop van een positieve kracht die wij dachten te
kunnen bezitten, tot een duistere macht die bezit van
ons heeft genomen.
De vier hierboven besproken bronnen hebben stuk
voor stuk hun verdiensten. Ook die van Boudry, die
ons toont hoe verleidelijk het kan zijn om naar voren te
blijven vluchten zonder dat we zeker weten of daar wel
ruimte voor is. De andere drie laten eerder zien dat de
vlucht voorwaarts nog altijd een vlucht is. Anno 2022
betekent de problemen onder ogen zien een mengeling
van voorzichtige terughoudendheid en van radicaal
beleid dat werk maakt van een internationaal gecoör-
dineerde, gecontroleerde krimp. Dat is nog nooit in de
geschiedenis gebeurd, we betreden dan terra incognita.
Nog altijd valt het beste argument om dat terrein
toch te betreden te vinden in de berekeningen van
Grenzen aan de groei. Hun model berekende op basis
van historische data dat de wereldwijde groei onvermij-
delijk ergens in de eenentwintigste eeuw tot stilstand
zou komen en zou overgaan in krimp. Dat was in alle
twaalf scenario’s vroeger of later de uitkomst. Jay For-
rester, de grondlegger van het model waar Grenzen aan
de groei mee werd berekend, stelde het in 1972 als volgt:
We weten niet precies waar de grenzen liggen, maar
we weten wel dat op een begrensde planeet grenzen
onvermijdelijk zijn. We kunnen onze eigen grenzen
kiezen, of we kunnen de natuur ze voor ons laten
kiezen.
Als we vijftig jaar later nog een kans hebben om onze
eigen grenzen te stellen, dan lijken de ideeën van Hal-
lam me daarvoor waar-
Hallams nieuwste devol. Een wereldwijde
initiatief heet Just- burgerbeweging die aan-
StopOil en in die naam houdend door geweldloze
ligt al besloten wat actie de staten op hun ver-
het wil. Stoppen met antwoordelijkheden wijst
olie en van daaruit de en regeringen tot handelen
gevolgen trekken en dwingt zou, misschien, een
vooruitdenken. kantelpunt kunnen ver-
oorzaken. In 2019 maakte
XR een goed begin met vreedzame demonstraties over
de hele wereld. Corona brak het momentum van deze
beweging, maar ze liet wel zien dat honderdduizenden
burgers in staat waren zich een andere toekomst voor te
stellen dan de door de COPs voorgeschotelde.
JustStopOil
Hallams nieuwste initiatief heet JustStopOil en in die
naam ligt al besloten wat het wil. Stoppen met olie en
van daaruit de gevolgen trekken en vooruitdenken.
Wat betekent het om te stoppen met olie? Hoe gaan
we de maatschappijen vormgeven? Hoe gaan we in ons
voedsel voorzien, het woon-werkverkeer regelen? Van
daaruit volgen weer andere vragen. Is het mogelijk?
Hoe snel is het mogelijk? Hoe is het mogelijk? Maar
aan de grondslag hoeft niet meer te worden getwijfeld.
Stoppen met olie is op dit moment de meest eerlijke
positie. We weten dat we niet oneindig olie kunnen
gebruiken, we weten dat we ermee moeten stoppen en
we weten dat onze kansen zienderogen verbeteren als
we dat doen. Waarom gaan we er dan niet gewoon van
uit dat we er nu mee stoppen en kijken we wat er van
daaruit mogelijk is? Want zelfs als we vandaag stoppen
met het uitstoten van CO2 zullen we nog jaren gecon-
fronteerd worden met de gevolgen van onze eerdere
uitstoot. Laten we nadenken over wat er voor nodig is
om nu te stoppen, en dat vervolgens mogelijk proberen
te maken. De generaties na ons zullen ons dankbaar
zijn voor dat experiment.
En laat dat experiment taboeloos zijn; als er een
plausibele manier is om met kernenergie om te gaan,
laten we het proberen. Maar laten we dat niet doen
zonder de directe uitdagingen – vervuiling van het
zoetwater en nucleaire opslag voor de lange termijn
Alexander Nieuwenhuis
Sasha Snow
The troublemaker: facing up to
the climate crisis on a journey of
self-discovery
Sasha Snow Film Production 2020,
57 min.
– in de overwegingen mee te nemen. Noch de grotere
vraag die daarachter opdoemt: wat gaan we doen met
al die CO2-vrije energie en al het afval dat we daarmee
ongetwijfeld gaan produceren? Als we op kernenergie
overschakelen zonder acht te slaan op deze vragen,
komt dat neer op een vorm van symptoombestrijding
die bovendien, met de huidige geschatte uraniumvoor-
raden, ook maar enkele decennia uitstel biedt. De eisen
die XR in 2019 op tafel legde zijn nog steeds relevant:
Vertel de Waarheid, doe wat Nodig is en Betrek Bur-
gers – bijvoorbeeld met de burgertop die schrijvers
David Van Reybrouck en Eva Rovers al jaren bepleiten.
COPping out
Het vertrouwen in de COPs dat we, expliciet of impli-
ciet, nog hebben, kunnen we hoe dan ook beter laten
varen. En wat komt er dan voor in de plaats? Wie weet
wel Solnits hoop: we weten dan inderdaad niet meer
wat er gaat gebeuren en kunnen de plicht weer opne-
men die we vergeefs aan de COPs en onze regeringslei-
ders uitbesteedden; om de boel de juiste richting in te
duwen. Waarom niet, laten we inderdaad proberen te
overleven.
In 2022 is een onderdeel van proberen te overleven
zonder twijfel een vorm van geweldloos verzet. Zand
in de raderen van de machine gooien om zo de aan-
dacht van de salamander te trekken. Onder de vaandels
van XR, JustStopOil en andere initiatieven zullen de
komende jaren steeds meer burgers bereid blijken hun
tijd en hun vrijheid te riskeren, of op te geven, om
te proberen de boel ten goede te keren. Mensen als
Sylvia Dell, die na een rijk leven ontdekken dat dat
leven gebaseerd is op het uitstellen van al lang geleden
voorspelde consequenties. Alleen al dat erkennen opent
een nieuwe ruimte – een ruimte waarin spijt en schuld
ongetwijfeld een rol spelen, maar vooral waar oprechte
verontwaardiging en woede kunnen groeien. Decen-
nialang hebben onze leiders volgehouden dat het zo’n
vaart niet zou lopen. Nu zijn we dan precies beland
waar we volgens hen niet zouden belanden. Het is in
feite misdadig. Voor wie de gevolgen van klimaatver-
andering aan den lijve heeft ondervonden is dat geen
abstracte oefening meer, de woede is al werkelijkheid.
Hun aantallen zullen de komende jaren alleen maar
toenemen, en in Grenzen aan de Groei vinden ze het
onmiskenbare bewijs dat we het al die tijd al wisten.
In The Troublemaker zegt Roger Hallam dat hij
voortdurend hetzelfde gesprek heeft, met steeds nieuwe
mensen. Haast iedereen die hij na zijn presentaties
spreekt zegt: ‘Ik wist het, ik heb het al die tijd geweten,
en nu ga ik iets doen.’ De film eindigt met emotionele
beelden die uitmonden in een zwart-witte tekst: ‘De
tijd van enkel films te kijken is voorbij’ en daarmee zou
ik ook hier willen afsluiten:
De tijd van artikelen lezen, je informeren, het pro-
bleem overdenken, beleefd met tegenstanders in debat
gaan, in het stemhokje of de supermarkt de wereld
proberen te veranderen... die tijd is voorbij. ×
juni – juli 2022 | 13 | de Nederlandse Boekengids
ziekte & gezondheid
Over wie ziek (mag) zijn
I
n 1926 vroeg Virginia Woolf in haar klassiek
geworden essay ‘On Being Ill’ waarom ziekte
in de literatuur geen belangrijke plaats inneemt
naast liefde, strijd en jaloezie. Los van enkele lusten
en begeerten deed literatuur er, in de woorden van
Woolf, alles aan om te beweren dat ze zich met de
geest bezighield. Bijna honderd jaar later blijft de rol
van het lichaam in de literatuur de leidende vraag
voor de heruitgave van On Being Ill, in 2021 in het
Engels gepubliceerd door de Nederlandse uitgeverij
HetMoet. Woolfs originele essay wordt vergezeld
door bijdragen van Nederlands- en Engelstalige
schrijvers, die de tekst plaatsen in het veel meer op
het lichaam gerichte heden, waarin ziekte aan politiek
terrein wint. Woolfs vraag is daarmee veranderd: de
kwestie is nu niet meer waarom er weinig over ziekte
geschreven wordt, maar op welke manieren gangbare
noties over lichamelijkheid en ziekte het schrijven
erover tot dusver beperkt hebben.
Als er in de bundel een antwoord te vinden is op die
vraag, dan zit die in de collectieve verschuiving naar
de politiek van ziek zijn. Het past bij een groeiende
intersectionele benadering van het lichaam, waarbij
de effecten van ziekte en de samenhang met sekse,
gender, kleur en seksualiteit kritisch worden bespro-
ken. In de VS wachten vrouwen gemiddeld zestien
minuten langer dan mannen voordat ze behandeld
worden. Vrouwen van kleur worden bovendien vaak
niet geloofd of krijgen late of verkeerde diagnoses.
Tijdens de coronapandemie is alleen maar duidelijker
geworden dat ziek zijn niet zozeer te maken heeft met
pech, maar vaak het effect is van sociale, economische
en politieke keuzes. Keuzes die bepalen in hoeverre je
zorg krijgt en van wie, welke mensen het waard zijn
om te beschermen en welke ziektes we wel en niet als
echt beschouwen. Wie, kortom, het recht heeft om
ziek te zijn en wie niet.
Dat het onderwerp niet alleen in het Angelsaksi-
sche taalgebied leeft maar ook in Nederland, bewijst
HetMoet met maar liefst twee uitgaves van het essay.
In 2020 bracht de uitgeverij de eerste Nederlandse
vertaling uit van Woolfs essay, dat gebundeld werd
met een heruitgegeven essay van Lieke Marsman en
een nieuw essay van Mieke van Zonneveld. Een jaar
later verscheen de uitgebreidere Engelstalige bundel,
met Engelse vertalingen van dezelfde Nederlandse
schrijvers, aangevuld met een nieuw essay van Nadia
de Vries en werk van vier andere, Engelstalige auteurs.
Daarnaast bevat de Engelstalige bundel de introductie
tot The Cancer Journals (1980) van Audre Lorde, een
andere canonieke tekst over ziekte en subjectiviteit.
Zeurende, stekende pijn ergens hier
In de Engelstalige bundel zijn het vooral de heden-
daagse schrijvers die eruit springen en de ervaring
van ziek zijn verheffen tot iets waar niet alleen het
eigen lichaam mee gemoeid is. De verschillende essays
komen steeds terug op het probleem van de verhou-
ding tussen taal en het lichaam, in dialoog met de
formuleringen die Woolf en Lorde daaraan hebben
gegeven. Bij Woolf in confrontatie met de armoede
van woorden waarmee ziektebeleving uit te drukken
is, bij Lorde in de weigering nog langer stil te blijven
en in de wil om de woede, pijn en angsten die met
ziek zijn gepaard gaan juist in woorden te vatten.
De genialiteit van Woolfs essay zit hem in de manier
juni – juli 2022 | 14 | de Nederlandse Boekengids
waarop ze – al in de eerste zin, die meteen een halve
pagina in beslag neemt – de armoede van woorden
geheel teniet doet; het is wel degelijk mogelijk om
ziekte uit te drukken in een taal die zich meet met de
grote drama’s van het leven.
Maar de ingewikkelde relatie tussen taal en lichaam
gaat verder dan literatuur alleen. Ziekte is een vaak
eenzame, maar tegelijkertijd zeer relationele aange-
legenheid. Niet alleen roept ziekte de vraag op hoe
je de sensaties van je eigen lichaam vertaalt naar een
taal die te begrijpen is voor een ander – de arts, je
geliefde of een collega –, ook maakt ze duidelijk dat
er anderen nodig zijn wanneer het lichaam hapert of
tot stilstand komt. Die ander aan wie je de sensaties
van je lijf zo moeilijk uitgelegd krijgt is ook degene die
voor je zorgt. Deze ander is ook degene die antwoord
geeft op de zeurende, stekende pijn, ergens hier. Het
uitdrukken of overbrengen van lichamelijke sensaties
is iets waar woorden bij uitstek voor tekortschieten.
Deze dubbele spanning maakt dan ook meteen dui-
delijk hoe het met de ‘politiek’ gesteld is; het veld
waarop er over ziekte getwist kan worden moet zelf
nog bevochten worden. Het is voor de zieke persoon
niet altijd duidelijk wat er in het lichaam aan de hand
is, hoe klachten precies voelen en wat er nodig is.
Daarvoor is een maatschappijbrede discussie nodig
waar deze auteurs een belangrijke bijdrage aan leve-
ren.
Deze afstand tussen de eigen lichamelijke erva-
ringen en een wereld waarin hiervoor weinig plek
is komt terug in ver-
De genialiteit van schillende essays. Lucia
Woolfs essay zit hem Osborne-Crowley noemt
in de manier waarop de kloof aan begrip die
ze – al in de eerste er ontstaat tussen de
zin, die meteen een zieke persoon en diens
halve pagina in beslag omgeving. Nadia de Vries
neemt – de armoede beschrijft hoe ze zich soms
van woorden geheel beschaamd voelt om het
teniet doet; het is wel over ziekte te hebben –
degelijk mogelijk om alsof ze niet ziek genoeg is
ziekte uit te drukken in en het niet heeft verdiend
een taal die zich meet erover te mogen schrijven.
met de grote drama’s Nafissa Thompson-Spires
van het leven. vertelt over het risico
dat haar pijnstillers haar
worden afgenomen omdat ze als Zwarte vrouw wordt
gezien als een ‘doc-hopping, pill-popping’ onderdeel
van de opiatencrisis in Amerika. En Jameisha Prescod
stelt dat het geloven in de werkelijkheid van je eigen
pijn de meest radicale vorm van zelfzorg is.
Ik kan het alleen tijdelijk doen
De essays zijn niet alleen uitingen van de ingewik-
kelde relatie tussen taal en het lichaam, maar vooral
een kritiek op de beperkte plek die lichamelijke pijn
in mag nemen in onze samenleving. Wat vooral uit de
bundels spreekt, is het belang van zorg, dat op zich-
zelf een steeds ingewikkelder concept is geworden.
Het gaat dan niet om de stressbeperkende zelfzorg
uit de glossy’s die Marsman hekelt in haar essay,
maar om de basisvoorwaarden voor een menswaar-
dig ziekteverloop. Dat pijn gehoord wordt en niet
wordt gebagatelliseerd, dat er naar oorzaken gezocht
wordt, dat die oorzaken ook in lichamelijk of seksueel
trauma kunnen liggen en dat de klachten die daaruit
Maaike Hommes
Virginia Woolf, Audre Lorde, &c.
On Being Ill (vert. Sophie Collins)
HetMoet 2021, 172 blz.
Virginia Woolf, Lieke Marsman &
Mieke van Zonneveld
Over ziek zijn/Hoe gaat het met je?/
Gods ruïne
HetMoet 2020, 100 blz.
voortkomen serieus genomen moeten worden – niet
alleen binnen de professionele zorg maar ver daarbui-
ten. Maar ook dat systemisch racisme, een geflexi-
biliseerde arbeidsmarkt, bezuinigingen in de zorg,
belastingschulden en een vastgelopen overheid net
zo goed oorzaken van ziekte kunnen zijn en dat deze
factoren levensveranderende lichamelijke klachten tot
gevolg kunnen hebben.
Voor de Amerikaanse genderqueer kunstenaar
Johanna Hedva is zorg voor anderen dan ook de anti-
kapitalistische daad bij uitstek. In hun invloedrijke
essay ‘Sick Woman Theory’ (2016) gaat Hedva in
tegen de binaire structuur van ziekte en gezondheid.
Het is alleen bij gratie van het begrip gezondheid (of
wellness) als de standaard, dat ziekte een afwijking
wordt. De normatieve kracht van wellness zorgt er
volgens Hedva voor dat ziekte als een tijdelijke staat
wordt gezien, wat betekent dat zorg en steun voor
mensen die ziek zijn ook als tijdelijk worden gedefi-
nieerd. Hedva stelt een oefening voor waarbij hen de
lezer aanspoort voor de spiegel te gaan staan en tegen
zichzelf te zeggen: ‘Het is niet normaal om voor jou te
zorgen, ik kan het alleen tijdelijk doen.’ Om dit tegen
jezelf te zeggen, stelt Hedva, is niets anders dan te
herhalen wat de maatschappij steeds al tegen je zegt.
Hedva’s essay is een uitgesprokener versie van
de boodschap die in de bundels naar voren komt.
Op verschillende manieren pleiten de auteurs in de
bundel voor meer begrip en zichtbaarheid voor zieke
lichamen. Lichamen zijn niet altijd gezond, en de
heersende moraal (wellness) marginaliseert zorg, ter-
wijl die juist zo nodig is. De kracht die schuilt in deze
realisatie werd door Audre Lorde treffend verwoord
in de introductie tot The Cancer Journals. Strijdend
tegen de wanhoop waartoe haar ziekte haar soms
dreef probeerde ze zelfbenoemde vijanden zoals angst
en geïnternaliseerde machteloosheid te herkennen.
Maar het strijden tegen deze wanhoop betekende
volgens Lorde ook:
knowing that my work is part of a continuum of
women’s work, (...) reclaiming this earth and our
power, (...) knowing that this work did not begin
with my birth nor will it end with my death. (...) (I)t
means knowing that within this continuum, my life
and my love and my work has particular power and
meaning relative to others. ×
poëzie
Nieuwe wegen
activistische en activerende lyriek in Barricadepoëzie
P
oëzie is geen luxe. Een zin die vaak terugkomt in
het boek Barricadepoëzie: lyrisch activisme sinds
1848. Het is een citaat van Audre Lorde, die ver-
der beweert dat poëzie ‘het licht bepaalt waarin we onze
hoop op verandering formuleren, eerst als taal, dan als
idee, en dan concreter, als actie’. Een ander citaat dat
in een of andere vorm vaak terugkomt, meestal weer-
sproken, soms onderschreven: ‘Poetry makes nothing
happen’, een versregel van W.H. Auden. Verderop in
hetzelfde gedicht schrijft hij dat poëzie daarentegen ‘a
way of happening’ is. Waarom nog de actie, als we het
gedicht al hebben. In de bundel wordt gereflecteerd op
de relatie tussen gedicht, lezer en politieke handeling.
Tweeëntwintig dichters en zeventien neerlandici bui-
gen zich over de vraag of gedichten kunnen ingrijpen in
de politieke werkelijkheid, en zo ja, op welke manieren.
De bloemlezing ‘dient als revisie van de mainstream
literair-historische overzichtswerken’, en dat lijkt me
ook geen luxe.
De literaire canon houdt namelijk niet van politiek.
Max Havelaar mag erin, omdat het een vroeg voor-
beeld van Nederlands modernisme is, en bovendien
toch vooral een morele inzet heeft; van Herman Gorter
worden het sensitieve epos Mei (1889) en Verzen (1890)
gecanoniseerd, maar God verhoede dat hetzelfde
zou gebeuren met het kosmisch-socialistische epos
Pan (1912) of de radicale, postuum verschenen Verzen
(1928). Dichters die rechtstreeks vanuit een politieke
strijd schreven, kunnen al helemaal op de vergetelheid
rekenen. Siska van Daelen, Freek van Leeuwen, Mark
Braet: ik kende ze niet, hoewel hun werk precies aan-
sluit bij mijn interesses. Alleen al daarom vind ik de
bloemlezing geslaagd: mooi en belangrijk werk voor
het voetlicht brengen in een nieuwe samenhang, dat
is een van de belangrijkste doelen die je met zo’n boek
kunt behalen. De samenstellers Johan Sonnenschein en
Kornee van der Haven pleiten voor een repolitisering
van poëzie. ‘Politieke poëzie wordt veelal beschouwd
als tweederangsliteratuur, die zelfs geen poëzie meer
genoemd mag worden. Gedichten verworden tot
pamfletten en zouden door hun schreeuwerigheid hun
lyrische charme verliezen.’
Opvallend is de nadruk die de auteurs leggen op het
gebruik van gedichten voor een politieke strijd. In de
inleiding maken zij een onderscheid tussen politieke
en activistische poëzie. ‘Politieke poëzie bemoeit zich
min of meer expliciet met de wijze waarop mensen de
samenleving (anders) gestalte willen geven, maar is
daarmee niet automatisch activistisch.’ Waar politieke
poëzie de heersende macht looft of bekritiseert, en
er dus sprake is van een directe relatie tussen dichter
en machthebber, spreekt activistische poëzie niet de
macht, maar het publiek aan om in actie te komen.
‘Activistische lyriek is lyriek die ook echt gebruikt
wil worden’, aldus Sonnenschein en Van der Haven.
Vandaar ook de vergelijking met de barricade, een stra-
tegisch twijfelachtig, maar symbolisch effectief strijd-
middel: deze poëzie verbeeldt de strijd niet, zij is zelf
deel van de strijd. Hier ben ik enigszins sceptisch over.
Niet zozeer over de vraag of dat soort poëzie bestaat
(de bundel bevat prachtige voorbeelden) en ook niet
omdat ik me afvraag of iets wat gezongen wordt op een
demonstratie wel poëzie kan zijn. Ik vraag me eerder
af of deze definitie niet een soort lyriek uitsluit die wel
in deze verzameling is opgenomen: gedichten die geen
effectieve rol binnen een politieke beweging hebben,
maar de lezer kunnen radicaliseren door hun vorm en
de leesstrategieën die ze afdwingen.
Het boek bestaat uit een inleiding en twee delen:
Traditie en Nu. In dat eerste deel buigt een neerlandi-
cus zich over een gedicht dat een voorbeeld is van wat
de samenstellers ‘activistische lyriek’ noemen, met als
oudste gedicht een socialistische cantate van de negen-
tiende-eeuwse Vlaamse dichter Emiel Moyson, en aan
het eind het late werk van Sonja Prins. In het tweede
deel spreken hedendaagse dichters zich uit over wat er
activistisch is in hun werk. Zij vallen grofweg in twee
categorieën. De eerste, hier vooral vertegenwoordigd
door Nico van Apeldoorn en Joke Kaviaar, bestaat
uit dichters die de classificatie als activist volmondig
onderschrijven. Hun poëzie komt daar direct uit voort,
als een vorm van propaganda (Van Apeldoorn) of als
een manier om mensen op hun gevoel aan te spreken
zodat ze de menselijkheid van anderen erkennen (Kavi-
aar). Beide dichters waren krakers in de jaren tachtig en
zijn nog steeds actief in anarchistische groeperingen.
De Nu-groep staat ambivalent tegenover de term
‘activist’. Dat is niet vreemd, want ze zijn ook geen acti-
visten, zoals Samuel Vriezen, Michael Tedja, Maartje
Smits en Dominique de Groen grif toegeven. Toch
hebben hun gedichten onmiskenbaar een politieke
lading, en hebben ze uitgesproken ideeën over waar
zij, en dichters in het algemeen, staan ten opzichte van
de strijd waarmee hun gedichten zich engageren, voor
zover ze dat doen.
Zoals enkele Nu-dichters opmerken, is voor dit
soort poëzie de verbinding met een politieke beweging
belangrijk: je moet als lezer immers wel weten waar je
die actie op moet richten. De vraag is nu of die active-
ring van het subject in het geval van die pure gebruiks-
lyriek wel uit de poëzie voortkomt, of dat deze juist
een middel is om een transformatie teweeg te brengen
in een publiek dat al geactiveerd is. Zo draagt Kaviaar
haar teksten voor op demonstraties en bijeenkomsten
van politiek gelijkgestemden.
De lyriek die activistisch gebruikt wil worden lijkt
dus vooral te gaan over de Emiel Moysons en Joke
Kaviaars: dichters die direct en met beide benen in
een politieke beweging staan. Natuurlijk is dit niet zo
zwart-wit; bij Henriette Roland Holst staan het poli-
tiek handelen en de poëzie beide in het teken van het
socialisme, maar is er toch geen sprake van zo’n direct
gebruik, op haar vertaling van De Internationale en
enkele gelegenheidsgedichten na. Haar poëzie dient
als een aanvulling op het politieke denken, zoals Bram
Ieven in zijn stuk bij haar gedicht ‘De Herinnering’
betoogt: door middel van verbeelding de ‘vorschende
gedachte’ tot leven wekken. Voor zover gedichten inge-
zet worden, gaat het om een minder concreet gebruik
dan dat van een strijdlied, maar meer een conceptuele,
voortstuwende werking, bedoeld voor de lange adem:
het doordenken van de toekomst van het socialisme.
Ruimte tussen spreken en zwijgen
Yousra Benfquih maakt in het Nu-deel een interessante
observatie naar aanleiding van haar gedicht ‘Bepaalde
types’, waarin ze reageert op de opmerking van de
Belgische minister Jan Jambon dat het toch altijd ‘een
Hannah van Binsbergen
Johan Sonnenschein en Kornee van
der Haven (reds.)
Barricadepoëzie: lyrisch activisme
sinds 1848
EPO 2021, 452 blz.
bepaald type jongeren’ is dat voor moeilijkheden zorgt.
Ze ziet om zich heen hoe andere vrouwen van kleur
die zich in het publieke debat uitspreken tegen racisme
compleet uitgeput raken van de stortvloed aan haat
die ze over zich heen krijgen, en zo nauwelijks meer
toekomen aan de dingen die ze eigenlijk willen doen,
in plaats van de hele tijd maar over racisme te moeten
praten. Benfquih was op dat moment bezig met haar
proefschrift, en koesterde weinig illusies over wat een
academische reactie op racisme teweeg zou kunnen
brengen buiten de universiteit. Zwijgen voelde vals,
medeplichtig.
Ziedaar het dilemma: spreken noch zwijgen is goud.
Hoewel die catch 22 onoverkomelijk lijkt, zou de
poëzie misschien een uitweg kunnen bieden. In
poëzie, althans de niet van maatschappijkritiek
schuwe poëzie (...) lijkt een derde ruimte te ontstaan:
een ruimte tussen de instemmende, medeplichtige
stilte enerzijds en de uitputtende, reducerende repliek
anderzijds.
Voor Benfquih ontstaat die ruimte doordat poëzie
dingen (in)voelbaar maakt, en zo voor meer empathie
zorgt. Ik heb daarop een enigszins prozaïsche aan-
vulling: er lezen veel minder mensen gedichten dan
kranten, en bovendien is een gedicht geen hot take die
je makkelijk even met een sneer of een huilend-van-
het-lachen-emoji onschadelijk kunt maken. Neem het
gedicht in kwestie: aan de bewuste opmerking van
minister Jambon wijdt Benfquih, na een speels gedicht
waarin ze beschrijft dat ze in een bistro (‘dat is een
bepaald type restaurant’) een vlek op haar trui maakt
en genoodzaakt is zo rond te lopen op een tentoonstel-
ling van Ai Wei Wei (‘dat is een bepaald type held’), de
volgende slotstrofe:
En ik dacht tjein,
jambon dat is in het frans
een bepaald type vlees
maar een ‘bepaald type jongeren’
neen, dat ken ik niet meneer.
Het taalspel wat Benfquih in dit gedicht speelt, is als
een grap waar je wel om moet lachen, terwijl je ’m niet
meteen snapt. Het schept – vrij letterlijk – ruimte,
doordat het tamelijk omzichtig de precieze omstandig-
heden beschrijft waarin de dichter zich bevond op de
dag van het voorval dat ze bespreekt in haar gedicht.
Daarom werkt het ook: Benfquih laat ons talloze situ-
aties zien waarin een zin volgens de formule ‘a is een
bepaald type b’ gepast is, maar pareert de opmerking
van de minister met een korte, gedecideerde afwijzing.
Die afwijzing is kraakhelder, maar de rest ligt open:
voor discussie, voor projectie, voor interpretatie.
juni – juli 2022 | 15 | de Nederlandse Boekengids
poëzie
De definitie van activistische poëzie die Sonnenschein
en Van der Haven hanteren (gedichten zijn activistisch
wanneer ze gebruikt kunnen worden in een strijd) werkt
goed voor strijdliederen en propagandaverzen, waarin
precies en helder een boodschap wordt gecommuni-
ceerd opdat die wordt voortgezegd. Voor de poging
deze onderbelichte versvorm te rehabiliteren heb ik
niets dan lof. De definitie is een stuk minder geschikt
om een ander soort poëzie te vertegenwoordigen, die
desalniettemin veel aan bod komt in deze bundel.
Het pijnpunt zit precies in het heldere communiceren.
Dominique de Groen, de jongste vertegenwoordiger
van het Nu, legt het als volgt uit:
Ik zie mijn gedichten niet als vehikels voor een kern
van betekenis, die ik erin zou kunnen steken en die
de lezer er ongeschonden uit zou kunnen filteren. De
lezer kan de woorden die op de pagina staan
misschien niet veranderen, ze kan ze wel anders
interpreteren naar haar eigen goeddunken, afhanke-
lijk van haar eigen interesses, haar humeur, of wat ze
daarvoor heeft gelezen, gezien of gedacht.
Meerduidigheid en intertekstualiteit zijn voor veel
dichters, waaronder ook Michael Tedja, een conditio
sine qua non voor hun poëzie: ‘Wat ik zeg over poëzie
is dat ik nieuwe wegen probeer te scheppen door de
platgetreden communicatiepaden te ondergraven, op
zoek naar vruchtbare grond.’ Taalvernieuwing dus.
Taalvernieuwing ontstaat buiten de poëzie wanneer
er woorden nodig zijn voor nieuwe concepten die een
belangrijke rol zijn gaan spelen in ons leven. Ander-
halvemetersamenleving, bijvoorbeeld. Deze vorm
van taalvernieuwing dient de heldere communicatie:
het is nu makkelijker praten over iets waar eerder een
hele zin aan gewijd moest worden. Een andere vorm
van taalvernieuwing dient juist om de communicatie
te verhelderen voor een bepaalde groep en haar af te
schermen voor een andere: bargoens, eufemismen,
straattaal, maar ook specialistisch jargon. Hoewel er
boekencultuur
De existentiële inefficiëntie van de
kwaliteitsboekhandel
over ‘browsen’ als cultureel verschijnsel
D
e coronapandemie heeft de boekenomzet in
Nederland en elders opgestuwd. Niet alleen
nam de omzet van e-books toe, ook het online
bestellen en thuis laten bezorgen van fysieke boeken
was nog nooit zo gemakkelijk, nu naast Amazon en
Bol.com ook iedere zelfstandige boekhandel over een
webshop met bezorgservice beschikt. Dankzij vooral
Instagram en Facebook krijgt de potentiële lezer meer
leestips dan ooit. Boekenapps (Immer), luisterboeken
(Storytel, Luisterrijk) en lezersplatforms (Hebban.nl)
doen de rest.
Tegelijkertijd is het onmiskenbaar dat de CPNB
Top 100 over 2021 een tamelijk eenvormig beeld
vertoonde, met veel Lucinda Riley, Suzanne Ver-
meer en Stephen King en slechts hier en daar een
literair (Lale Gül, Adriaan van Dis) of intellectueel
juni – juli 2022 | 16 | de Nederlandse Boekengids
genoeg mensen te vinden zijn die zouden zeggen dat
veel poëzie expres ondoorzichtige formuleringen inzet
om mensen buiten te sluiten, uit elitisme bijvoorbeeld,
denk ik dat er toch iets anders aan de hand is, en dit
heeft alles te maken met communicatie met de lezer.
De autonome lezer
De gedichten van Tedja, Smits, Benfquih, Vriezen en
De Groen zouden het niet goed doen op een demon-
stratie. Stel je voor dat Vriezen de volgende regels uit
zijn gedicht ‘F6 (de forcingtaal)’ duizend keer zou
drukken en uitdelen aan een boze menigte, of in een
megafoon zou schreeuwen op een manifestatie:
Wat zal jullie noemen hebben bewerkt, jullie virtuoze
keus / Uit mijn afgetelde wereld, die jullie schuin en
mogelijk doortrekken, / Bende barbaarse afval-
schifters, schijnbaar zonder norm of naam, / Perfor-
mance van het ongekende om een kronkelige leus
Het lijkt me eerlijk gezegd schitterend en ik zou er graag
bij zijn, maar het zou de menigte eerder verwarren dan
aansporen ‘om zich te scharen achter een ideaal en ver-
volgens mee te helpen bij het bestrijden van maatschap-
pelijke misstanden’. Om welke misstand zou het hier
dan gaan? Afvalschifters... recycling? Een beetje flauw
natuurlijk, want er zijn meerdere manieren waarop
een tekst in een politieke strijd gebruikt kan worden.
Maar een gedicht als het bovenstaande spoort niet aan
tot handelen door een kant-en-klare boodschap af te
geven. Ik denk wel de lezer erdoor wordt aangesproken
als politiek subject.
Misschien is er een enige juiste manier om het
gedicht hierboven te lezen. Als die er was, zou die onge-
twijfeld iets met de in de titel genoemde forcingtaal
te maken hebben, en ik snapte de Wikipediapagina
daarvan al niet. Zoals ik het lees, voel ik de vrijheid
om mijn verbeelding erop los te laten. Want dat is waar
het gedicht me raakt: het wakkert mijn fantasie aan,
laat me aftasten wat er aan de hand kan zijn tussen de
(Ramsey Nasr, David Van Reybrouck) lichtpuntje.
Kennelijk betekent de voortschrijdende migratie
van fysieke naar virtuele boekenconsumptie dat de
diversiteit onder druk komt te staan. In Praise of Good
Bookstores van Jeff Deutsch gaat over een van
de weinige plaatsen – naast bijvoorbeeld de open-
bare bibliotheek – waar je als lezer fysiek in aan-
raking kunt komen met die diversiteit in het
boekenaanbod.
Op het eerste gezicht lijkt het boek van Deutsch dan
ook een ouderwetse verheerlijking van de traditionele
boekhandel in het voorbije, analoge tijdperk. Meteen
al in zijn inleidende hoofdstuk maakt Deutsch korte
metten met deze, wat hij noemt, ‘fictive nostalgia’.
‘Bookstores have never made good business sense’, stelt
hij onomwonden, en hij citeert de verzuchting in de
Hannah van Binsbergen
betekenissen die dit gedicht door mijn hoofd laat flit-
sen, en er dan zelf iets uit opbouwen, een coproductie
tussen mij en de dichter. Natuurlijk vind ik dit leuk,
ik ben namelijk zelf een dichter. Maar een activerende
poëzie neemt de lezer, wie zij ook moge zijn, serieus als
iemand die dingen kan scheppen met haar verbeelding.
Dat is ook waar dit soort poëzie toe aanspoort: zelf
nadenken, zelf besluiten wat je gaat doen. Het gedicht
activeert je, maar pint je niet vast op een standpunt of
programma. Vriezen zegt het zo: ‘(W)elke beweging
uiteindelijk zal ontstaan uit de ontmoeting tussen lezer
en gedicht, wordt niet binnen het gedicht besloten.’ Die
onbepaaldheid maakt een politieke boodschap wat mij
betreft – en wellicht ligt dat aan mijn politieke voor-
keur – sterker, omdat zij de lezer de vrijheid geeft om
haar eigen perspectief toe te voegen aan de strijd. Auto-
nomie, met andere woorden. Dit heeft eigenlijk niks
te maken met hoe expliciet je de politiek erin maakt,
maar zit meer in de vorm zelf, in het beroep dat op de
lezer wordt gedaan om zelf het gedicht open te breken,
erop te reflecteren. Dat kan in principe met alle tekst,
maar een goede dichter weet welke combinaties van
woorden werken, hoe de verbeelding ‘aan’ gaat richting
een radicaal vergezicht, een andere mogelijke wereld.
Activerende poëzie is dit dus zeker. Maar is het
daarmee activistisch? Daarvoor is dit toch te weinig het
‘gebruik’ wat de auteurs centraal stellen in hun inlei-
ding. Wel denk ik dat dit poëzie is die de lezer aanmoe-
digt zelf politiek actief te worden. Het verschil tussen
een gedicht van Tedja en een gedicht van Kaviaar zit
in de verbinding met de gemeenschap die het gedicht
omringt. Die is bij Kaviaar vaak helder – de groep men-
sen die nu aan het demonstreren is, de anarchistische
beweging – en bij Tedja onbepaald – het gedicht leidt
niet naar een al bestaand collectief, maar onderzoekt
hoe een collectief überhaupt mogelijk kan zijn. ×
Maarten Asscher
Encyclopédie van Diderot en D’Alembert uit 1765 dat
het met de boekhandel helemaal de verkeerde gang op
gaat. In de woorden van Deutsch was het probleem
altijd al, ook vijftig of vijfhonderd jaar geleden: ‘Effi-
ciencies common to other industries are impossible in
the book industry.’
Voor een goed begrip van deze uitspraken is de ach-
tergrond van Deutsch wel van belang, want voor het
uitgeven en distribueren van bijvoorbeeld kookboeken,
reisgidsen, schoolboeken of thrillers zijn economische
schaalvoordelen van grote stapels wel degelijk mogelijk.
Maar Deutsch is een literaire en academisch-culturele
boekhandelaar en voor die niche in het boekhandels-
vak liggen de economische aspecten van het verhaal
anders.
boekencultuur
Oratio pro domo
Geboren in 1975 in Brooklyn werkte Deutsch als tiener
eerst in bibliotheken, voordat hij in 1994 zijn loopbaan
als boekhandelaar begon, toevallig hetzelfde jaar waarin
Jeff Bezos Amazon oprichtte. Na zes jaar aan het hoofd
te hebben gestaan van de campusboekhandel van de
University of California in Berkeley werd hij in 2012
benoemd tot directeur van de uit vijf winkels bestaande
Stanford University Bookstore Group. Twee jaar later
kon hij de uitnodiging uit Chicago niet weerstaan om
daar de leiding over te nemen van de Seminary Co-op,
een bedrijf dat je in Nederlandse termen zou kunnen
omschrijven als een optelsom van de VU Boekhandel,
de vroegere boekhandels van Rob van Gennep en de
Rotterdamse boekhandel Donner.
Tot aan de verhuizing in 2012 naar zijn huidige locatie
op South Woodlawn Avenue in de wijk Hyde Park was
de ‘Sem Co-op’ – zoals de winkel informeel wel wordt
genoemd – gevestigd in het souterrain van het The-
ologisch Seminarium van de University of Chicago.
Maar ook op het huidige adres heeft de boekhandel
nog altijd een sterk intellectueel-academisch profiel.
Voor het algemenere lezerspubliek en voor kinder- en
jeugdboeken werd enkele blocks verderop een tweede
winkel geopend.
Wat is daar nu zo inherent inefficiënt aan en wat
stelt de Seminary Co-op daar tegenover om de lezer
ervan te overtuigen dat het bedrijf, in 1961 begonnen
als een coöperatief project van vijf studenten, in 2022
nog steeds bestaansrecht heeft? Dat is de vraag waarop
Deutsch met In Praise of Good Bookstores een antwoord
probeert te geven. Het boek is dan ook in de meest
letterlijke zin een ‘oratio pro domo’, maar het roept een
aantal vragen op die niet alleen voor de Amerikaanse
situatie, maar ook voor Nederland relevant zijn.
Retail of cultuur?
Als je van een afstandje naar een boekhandel kijkt, dan
hangt datgene wat je ziet af van de manier waarop je de
verrekijker vasthoudt. Houd je hem op de gebruikelijke
wijze vast, dan kijk je van dichtbij naar hoge kosten –
vooral personeelslasten, automatiseringskosten en win-
kelhuur –, een in de detailhandel ongebruikelijk lage
handelsmarge en een in verhouding tot de omzet grote
boekenvoorraad waar te weinig beweging in zit. Dat
geldt ook voor de beide Seminary Co-op-winkels, iets
waar Deutsch verfrissend openhartig over is. Hoewel
het bedrijf sinds zijn aantreden de omzet aanzienlijk
heeft weten te verhogen en de bedrijfsstructuur heeft
gemoderniseerd, lijdt het al jaren structureel verlies,
zo’n twee- à driehonderdduizend dollar op een jaarom-
zet van 4 à 5 miljoen dollar.
Keer je de verrekijker om, zoals Deutsch doet, dan
zie je een rijk gesorteerde boekhandel met een zorg-
vuldig samengestelde en steeds weer geactualiseerde
voorraad, plus voldoende deskundige en behulpzame
medewerkers in een uitnodigende ruimte waar klanten
in alle rust kunnen rondneuzen naar nieuwe en oude,
bekende en onbekende boeken. In zijn flagshipstore op
South Woodlawn Avenue heeft de Seminary Co-op
een voorraad van honderdduizend titels staan. Hun
jaarlijkse verkoop betreft achtentwintigduizend ver-
schillende titels; zeventienduizend daarvan worden
in slechts één exemplaar verkocht. Vooral dat laatste
is een moordend gegeven: niks schaalvoordelen. De
gemiddelde shelf life van een boek – de tijd die een boek
op de plank staat voordat het wordt verkocht – is in de
boekhandel van Deutsch meer dan twee keer zo lang
als het gemiddelde in het Amerikaanse boekenvak. En
aangezien de handelsmarge van uitgevers nu eenmaal
altijd op maximalisering van aantallen is gebaseerd,
wordt de Seminary Co-op voor zijn bedrijfsfilosofie
dus eerder gestraft dan beloond. Deutsch vermeldt dat
de gemiddelde handelskorting waarmee het bedrijf zijn
omzet haalt nog geen 38 procent bedraagt, terwijl dat
in de rest van de Amerikaanse boekhandel boven de
45 procent ligt. Ook dat is trouwens nog altijd bijzon-
der laag, wanneer je het vergelijkt met kledingzaken,
supermarkten of schoenenwinkels. Geen wonder dat
de Seminary Co-op als bedrijf al sinds jaren tegen
een exploitatieverlies aankijkt. De gevolgen van de
coronapandemie komen hier nog bij, maar die staan in
wezen los van het basisprobleem.
Dat basisprobleem is wat je de existentiële inefficiën-
tie van de kwaliteitsboekhandel zou kunnen noemen,
en het is die economische inefficiëntie waar Deutsch
een antwoord op probeert te geven. Dat antwoord
is tamelijk radicaal. In plaats van te kiezen voor een
meer populaire, op het bredere publiek gerichte koers,
bijvoorbeeld door de onafhankelijkheid op te geven
en aansluiting te zoeken
Dat basisprobleem is bij een inkoopketen, door
wat je de existentiële minder rendabele afdelin-
inefficiëntie van de gen af te stoten of door een
kwaliteitsboekhandel brasserie of espressocorner
zou kunnen noemen, te openen, pleit hij juist
en het is die economi- voor concentratie op wat
sche inefficiëntie waar hij als het unieke aanbod
Deutsch een antwoord van een kwaliteitsboek-
op probeert te geven. handel ziet: ‘the browsing
Dat antwoord is experience’, in het Neder-
tamelijk radicaal. lands wel ‘grasduinen’,
‘snuffelen’ of ‘rondneuzen’
genoemd. Deutsch gaat in zijn benadering zelfs zo ver
dat hij stelt: ‘the selling of books has always been one
of the least interesting services that bookstores provide.’
Hij geeft dan ook volmondig toe: ‘Bookstores might
well be an inefficient and inconvenient way to buy
books in the twenty-first century.’
Een IAS onder de boekhandels
De gedachte dat ‘browsing’ een belangrijke functie
van de fysieke boekhandel is, die door het internet niet
zo gemakkelijk en in elk geval niet volledig valt over
te nemen, is bepaald niet nieuw. Wat in het pleidooi
van Deutsch wel nieuw is, is dat hij het fenomeen
‘browsen’ grondig analyseert. Op basis van zijn eigen
ervaring als lezer, boekenliefhebber en boekverkoper
– en aan de hand van citaten uit het werk van zulke
uiteenlopende auteurs als Aristoteles, Bachelard,
Borges, Calvino, Dillard, Hardwick, Kenkō, Musil,
Ruskin, Sontag en Whitman – komt hij tot een filo-
sofie van het grasduinen. Hij onderscheidt daarin vijf
elementen – ‘space’, ‘abundance’, ‘value’, ‘community’
en ‘time’ –, waaraan hij aparte hoofdstukken wijdt.
Van alle vijf deze elementen moet er in de boekhandel
voldoende zijn, zowel in kwalitatief als in kwantitatief
opzicht, dat wil zeggen niet te weinig en niet te veel.
Kortom, in de ideale boekhandel zijn deze vijf elemen-
ten in een perfect afgesteld evenwicht ten opzichte
van elkaar te vinden. Deze analyse leidt bij Deutsch
tot mooie detailobservaties, die bij de geoefende boek-
handelsbezoeker veel herkenning oproepen, zoals over
‘evocative adjacancies’ en ‘Warburg’s law of the good
neighbor’, beide voorbeelden van serendipiteit als een
aspect van het browsen.
Wie het werk van Alberto Manguel kent, met name
diens A History of Reading (1996), ziet veel van diens
Maarten Asscher
Jeff Deutsch
In Praise of Good Bookstores
Princeton University Press 2022,
216 blz.
tijd- en grenzeloze boekenliefde terug bij Deutsch.
Maar wat Deutsch aan Manguels permanente staat van
boekenverliefdheid toevoegt, is dat hij die projecteert
op de inrichting, de bemensing, het assortiment, de
promotie en de algehele exploitatie van een heden-
daagse boekhandel. Idealiter ziet hij de Seminary
Co-op als een soort Princeton Institute of Advanced
Studies onder de boekhandels, en hij citeert instem-
mend Robbert Dijkgraaf, met diens welbekende geloof
in de vitale drijfveer van nieuwsgierigheid en de waarde
van op het eerste gezicht nutteloze kennis.
Toekomstperspectief
Uit het voorgaande is wel duidelijk dat de visie van
Deutsch op de toekomst van zijn boekhandel enkele
serieuze beperkingen kent. Op de eerste plaats is een
dergelijke academisch-culturele filosofie van het inten-
sief fysiek browsen als culturele waarde voorbehouden
aan boekhandels in grotere universiteitssteden. Om te
kunnen overleven heeft zo’n boekhandel een voldoende
intellectueel en welgesteld publiek nodig, dat weliswaar
pas door de aanwezigheid van die boekhandel effectief
wordt gecreëerd, maar dat dan toch in aanleg ter plaatse
aanwezig moet zijn. Maar de belangrijkste beperking
van dit aansprekende, culturele boekhandelscredo is
natuurlijk de vraag: wie gaat jaarlijks die paar ton bij-
passen om de geweldige voorraad, het uitstekende per-
soneel en de prachtige inrichting op die uitmuntende
locatie in stand te houden?
In dit opzicht kun je zeggen dat In Praise of Good
Bookstores, hoe inspirerend het boek ook is, niet met
een antwoord eindigt, maar met een vraag. Als we
Deutsch in zijn slothoofdstuk mogen geloven, schuilen
er voor wat Amerika betreft reële mogelijkheden in
membership-programma’s, een grote community van
private aandeelhouders, aanvullende inkomensstro-
men, donaties, enzovoort, allemaal zaken waar ook
Nederlandse boekverkopers zich in mindere of meer-
dere mate hun hoofd over plegen te breken. Wat bij dat
alles op de Nederlandse lezer veel indruk maakt, is de
mate waarin de University of Chicago en haar hoog-
leraren zich kennelijk committeren aan de Seminary
Co-op. Geleerden van naam en faam blijken bereid
jarenlang zitting te nemen in de Board of Trustees
van deze academische boekhandel, en de universitaire
gemeenschap in Chicago doet er kennelijk ook in
andere opzichten veel aan om te zorgen dat de unieke
functie van de Sem Co-op behouden blijft. Die mate
van ondersteuning en erkenning is vanuit Nederlands
oogpunt opzienbarend, maar wij zijn dan ook een land
waar alle boekhandels, in tegenstelling tot slijterijen,
coffeeshops en dierenwinkels, van overheidswege
collectief als niet-essentieel worden gezien. Hopelijk
strekt de zo vurig door Deutsch bepleite filosofie van
het browsen ook hier tot inspiratie, als een tijdloos plei-
dooi voor de fysieke kwaliteitsboekhandel als culturele
instelling. ×
juni – juli 2022 | 17 | de Nederlandse Boekengids
architectuur Melle van Maanen

Ruimte voor mensen

de sociale stad van Herman Hertzberger

T
ijdens de avondspits wordt er druk getoeterd
op de tweebaansweg. Auto’s kachelen voor-
bij. Een flitsbezorger zoeft over het fietspad.
Over de stoeptegels van de galerij ratelen skateboard-
wieltjes.
Het strakke, horizontaal opgezette studentenge-
bouw aan de Weesperstraat in Amsterdam, ontwor-
pen door architect Herman Hertzberger, baarde veel
opzien toen het in 1966 werd voltooid. Hertzberger
ontwierp het gebouw als een stad. Behalve voor wonen
was er binnen het gebouw ook veel ruimte voor soci-
aal contact en ontmoeting. Anders dan gebruikelijk
is voor architectuurtekeningen staan er op die van
Hertzbergers gebouw ook opvallend veel mensen. Ze
maken een praatje of lopen met elkaar de trap op naar
binnen. Architectuur is voor Hertzberger een sociale
opgave. Het leven, zeker in de stad, is tenslotte één
groot samenspel.
Weinig mensen zullen nu nog opkijken van de
‘Weesperflat’, zoals Hertzbergers studentengebouw
in de volksmond heet, de stad is immers gevuld
met schijnbaar vergelijkbare blokken woonbeton.
Maar achter deze grijze façade gaat een idealistisch
en toekomstbestendig ontwerp schuil, althans, dat is
wat Christien Brinkgreve wil laten zien in De ruimte
van Herman Hertzberger: een portret. Wat kunnen we
ruim vijftig jaar na de bouw van de Weesperflat nog
leren van Hertzbergers architectuurvisie?
Architecten moesten daarom met verbeelding en
engagement gaan bouwen, daarbij ruimte latend voor
de eigen invulling van de mens. Niet de architect,
maar de potentie van gebruikers zelf stond voor de
Forum-groep centraal. De architect als schepper, als
auteur, om met tijdgenoot Roland Barthes te spreken,
werd hier dood verklaard.
Hertzberger, in 1932 geboren in Amsterdam, is deze
gedachte blijven koesteren: als architect bouwt hij de
voorwaarden voor het alledaagse samenleven, waarna
de gebruikers de ruimtes zelf moeten toe-eigenen. Hij
was docent en heeft ook over architectuur geschreven,
en deze grondgedachte vat hij bondig samen in de
titel van een van zijn boeken, Ruimte maken, ruimte
laten. Die spreuk benoemt een belangrijke spanning:
een ruimte moet begrenzen om bevrijding teweeg te
brengen. Onbegrensde vrijheid werkt verlammend,
terwijl grenzen je juist voor een keuze stellen en cre-
ativiteit aanwakkeren. Hertzberger maakt graag de
vergelijking tussen architectuur en voetbal: de spelre-
gels moeten vastliggen, maar binnen die regels heb je
de vrijheid om te spelen hoe je wil.
de stad. De entree naar de binnentuin was toeganke-
lijk voor iedereen.
Speelruimte
Sindsdien is individualisme belangrijker geworden
dan collectiviteit, en is veiligheid boven in plaats van
naast vrijheid komen te staan. Hertzbergers Wee-
sperflat is alsmaar verder op slot gegaan. Toegevoegde
hekken ondermijnden de openheid van het ontwerp.
Trappen naar het dak: te gevaarlijk. Afgemetseld.
Gemeenschappelijke ruimten: onrendabel. Opge-
deeld. Een collega-architect van Hertzberger wierp
hem destijds al voor de voeten: ‘You’re building the
slums of tomorrow.’ Waren de ideeën achter Hert-
zbergers gebouw achteraf toch naïef? Of waren het
de maatschappelijke ontwikkelingen die het ontwerp
inhaalden?
Het is een probleem voor iedere stad: de factor tijd
verstoort de relatie tussen het geleefde en het gebouwde.
In De ruimte van Herman Hertzberger, een toegewijd
portret van de architect, neemt sociologe Christien
Brinkgreve deze kwestie serieus. Net als Hertzberger

Ruimte maken, ruimte laten

Architectuur en stedenbouw zijn als een diepdruk
van de tijdsgeest, en de Weesperstraat is daar een
sprekend voorbeeld van. In de jaren zestig maakte de
oude bebouwing daar plaats voor een stadsautoweg
die moest worden doorgetrokken tot aan de Dam.
De stad moest functioneel ontworpen worden. Het
organisch uitgegroeide Amsterdam stond haaks op
dat principe; wat door oorlog nog niet was verwoest,
wachtte de sloopkogel.
Behalve de ingenieur en de auto was toen
echter ook de jeugd in opmars. Jongeren rebel-
leerden tegen autoritarisme en hiërarchie, wat zij
beschouwden als een erfenis van het totalitarisme. Ze
verlangden naar een open en vrijere maatschappij. De
vernieling en schaarste die de oorlog had nagelaten,
zorgde voor een zoektocht naar essenties, naar een
antwoord op de vraag wat mensen nou echt nodig
hebben. In dit naoorlogse klimaat was het decadent Herman Hertzberger, perspectiefschets winkelruimten studentenhuis Weesperstraat te Amsterdam, oktober 1960.
om te streven naar schoonheid in de romantische zin
van het woord. Voortbouwend op het vooroorlogse Hertzbergers studentenflat aan de Weesperstraat zelf overigens. Een gebouw is in zijn ogen nooit wer-
modernisme, dat afrekende met traditie, zochten goot deze tijdsgeest in blokken beton. Door haar kelijk af; het moet zich voortdurend aanpassen aan de
kunstenaars naar een nieuw begin voor een vrijere betaalbaarheid werd beton het anti-elitaire bouw- veranderende eisen van de samenleving. Volgens Hert-
samenleving. materiaal bij uitstek, het antwoord op de burgerlijk zberger dient een gebouw daarom open ended te worden
Ook architectuur kon en moest bijdragen aan deze bevonden baksteen. Het gebouw bevatte een eetzaal ontworpen: mogelijkheden tot groei en herbestemming
bevrijdingsgolf, dat was tenminste de gedachte van de met mensa, gemeenschappelijke ruimten op elke moeten in het ontwerp besloten liggen.
idealistische vernieuwers achter het tijdschrift Forum. verdieping, en vooral vele tussenruimten: overgangen Hiermee zet Hertzberger zich af tegen starchitec-
Net afgestudeerd aan de TU Delft werd Hertzberger waar mensen terloops met elkaar in contact konden ture: architectuur die bovenal esthetisch wil impone-
door zijn leermeester, Aldo van Eyck, gevraagd deel komen. Een brede galerij op de vierde verdieping – ren, zonder zich te bekommeren om de toekomstige
uit te maken van de redactie. een verwijzing naar de hoogte van de omliggende levens van een gebouw. De factor tijd wordt volgens
Forum bekritiseerde het prototype van de zaken- grachtengordel en het Waterlooplein, de oude stad Hertzberger doorgaans onvoldoende erkend door
man-architect die een stad beoogde waarin alle func- – bood ruimte voor spelende kinderen of voor het architecten, die geacht worden primair de ruimte
ties – wonen, werken, verkeer en recreatie – minutieus ophangen van de was. Zogenoemde ‘verlichtingsban- vorm te geven. Onterecht. Voor Hertzberger is tijd,
waren vastgelegd. Deze voorgekauwde stad liet in ken’ verlichtten de galerij, maar konden tegelijkertijd zo laat Brinkgreve zien, de elementaire wederhelft van
hun ogen te weinig ruimte voor creativiteit en spel. functioneren als tafel of als plek om uit te kijken over een geslaagd ontwerp van de ruimte.

juni – juli 2022 | 18 | de Nederlandse Boekengids

architectuur
Bouwen in een modulair systeem, zoals Hertzberger
deed met zijn bekendste gebouw: het hoofdkantoor
van Centraal Beheer in Apeldoorn, is een manier om
op de tijdfactor te anticiperen. Hertzbergers ontwerp
voor deze verzekeringsmaatschappij is gebaseerd op
eenzelfde ordeningsprincipe als dat van bijvoorbeeld
Manhattan of Barcelona: een grid, of rasterpatroon.
De structuur van de stad ligt vast, maar daarbinnen
staat de ruimte open voor vrije invulling. De speel-
ruimte die hiermee wordt gecreëerd, zorgt dat een
stad of gebouw openstaat voor verandering, kan
aangroeien zonder de structuur zelf te ondermijnen.
Of dat lukt moet nog blijken: de herbestemming van
Centraal Beheer is nu in volle gang.
Een architectuur van mogelijkheden
In plaats van een overzicht van zijn werk te geven,
zoekt Brinkgreve in haar portret naar het wezen van
Hertzberger – als architect, maar ook als mens. Ze
verdiept zich in zijn jeugd en gezin, zijn vorming en
inspiratiebronnen, zijn manier van kijken en bouwen.
Haar boek is het resultaat van jarenlange gesprekken
bij Hertzberger aan de keukentafel, en is ook opgezet
als dialoog tussen hun beider vakgebieden. Zoals dat
in gesprekken gaat, herhalen thema’s zich gedurende
het boek; ze worden uitgediept, genuanceerd, of lopen
uit in een nieuw thema. Ook collega’s en bewoners
Herman Hertzberger, plattegrondschets Centraal Beheer Apeldoorn, september 1962.
komen aan het woord, delen hun ervaringen en soms
ook de moeite die ze hebben met de ruimtes van
Hertzberger. Zo meandert Brinkgreve’s portret langs
de kernthema’s van de architect: open structuren,
collectiviteit, het dagelijks leven. De lezer wordt mee-
gevoerd door de blik van de architect, dan weer door
die van de sociologe.
Brinkgreve’s aftastende stijl past goed bij Hertz-
bergers adaptieve architectuur en keert bovendien
terug naar wat architectuur in beginsel was. Zo
schreef de antieke bouwmeester Vitruvius (ca. 85-20
v.Chr.): ‘Om architect te zijn moet je oefenen in doen
en denken tegelijk.’ Bouwen en maatschappelijke
reflectie zijn met elkaar verweven. Architecten en
stedenbouwkundigen vormen de openbare ruimte, en
daarmee ook de maatschappelijke verhoudingen, de
mogelijkheden en begrenzingen van interactie.
Een concreet voorbeeld daarvan is hoe twee bank-
jes geplaatst kunnen worden in de publieke ruimte.
Ze kunnen rug aan rug worden gezet, waardoor je
hooguit iemands telefoongesprek kan afluisteren.
Recht tegenover elkaar forceren ze contact. Een
oplossing die Hertzberger hiervoor aandraagt, is de
bankjes schuin tegenover elkaar plaatsen. Hierdoor
kunnen mensen kiezen contact te leggen, waardoor
er een architectuur van mogelijkheden ontstaat. In
Hertzbergers werk blijken dit soort details bij nadere
beschouwing het hart van zijn architectuur als sociale
opgave.
Opbergsystemen voor mensen
Brinkgreve’s sociologische blik brengt deze sociale
kant van Hertzbergers architectuur overtuigend over
het voetlicht, en haar boek raakt daarbij zowel aan
actuele als universele kwesties. De stedelijke ruimte
is schaars geworden, althans, in economische zin.
Er is een rat race ontstaan om kapitale postzegels te
bemachtigen. ‘Opbergsystemen voor mensen’, noemt
Hertzberger ze in een interview voor het VPRO-ra-
dioprogramma Nooit meer slapen. De leefbaarheid,
die wordt bepaald door de publieke ruimte en haar
voorzieningen, raakt door de fixatie op bouwen uit
het oog verloren. Maar zonder overkoepelende visie
leidt stadsverdichting – het huidige adagium – tot
problemen.
Zo worden er momenteel tussen de drie treinsta-
tions van Den Haag hoge woontorens bijgebouwd.
Ze zijn samen goed voor vijftigduizend nieuwe
bewoners, maar ondermijnen de leefbaarheid van de
buurt Bezuidenhout bij Station Laan van NOI. Het
plan voor dit Central Innovation District, dit ‘stadje
in een stad’, zoals de Haagse VVD-wethouder van
Stadsontwikkeling het noemt, hield namelijk geen
rekening met andere functies dan wonen en werken;
nieuwe sportvelden of scholen ontbraken in het plan.
Het wijkcentrum en buurtactivisten moesten deze
nalatigheid aankaarten.
Melle van Maanen
Christien Brinkgreve
De ruimte van Herman Hertzber-
ger: een portret
Atlas Contact 2021, 256 blz.
In Amsterdam Zuidoost kwam een vergelijkbare min-
achting voor de publieke ruimte onder stedenbouwers
aan het licht. Als de bewoners van de K-Buurt niet
hadden ingegrepen, was uit de as van gesloopte flats
en het winkelcentrum Kraaiennest een herbestem-
mingsplan gerezen zonder plein. De mogelijkheid tot
sociaal contact, het hart van de buurt, zou er dan ook
uitgesloopt zijn.
De pandemie heeft bovendien van de publieke
ruimte een gevaarlijke, want besmettelijke, ruimte
gemaakt. Bezien we het lot van de alsmaar verder
gesloten Weesperflat, dan lijkt corona vooral een trend
te hebben versterkt die veiligheid, begrenzing en pri-
vacy tot een heilige drie-eenheid verheft. Tijdens de
eerste lockdown werd het niet hoeven deelnemen aan
het publieke leven vaak zelfs als iets prettigs ervaren;
sociaal contact, toch al grotendeels verschoven naar
het internet, werd steeds meer ervaren als ongemak,
ongewenste frictie. Inmiddels lijkt dat tij te keren en
is de behoefte aan sociaal contact ontegenzeggelijk.
Samen samenleven blijkt meer dan ooit een van de
essenties van ons bestaan.
Brinkgreve geeft in haar boek aanvankelijk toe
moeite te hebben met het denken in essenties, het prin-
cipe dat iedereen ter wereld een aantal basisbehoeften
zou delen. Dat idee zit verankerd in het gedachtegoed
van modernisten zoals Hertzberger. Brinkgreve gaat
er als socioloog echter vanuit dat iedere samenleving
een eigen veranderlijke moraal en omgangsvormen
ontwikkelt. Gedurende het schrijfproces laat zij
zich er toch van overtuigen dat er universele basis-
behoeften zijn, zoals sociaal contact, geborgenheid
en perspectief; behoeften die in het geding komen
door processen als polarisatie, demonisering, angst
en depressie. Processen die nauw samenhangen met
isolement.
Kunst van de ruimte
Een woning biedt geborgenheid, en daarmee ook een
belangrijke mate van de zorgeloosheid die nodig is om
als mens te kunnen functioneren. Komt het wonen
in gevaar, dan wordt deze oerbehoefte aangetast. Het
is daarom verwonderlijk dat de politiek op dit punt
vooralsnog nalaat te scoren. Terwijl ik deze recensie
schrijf, vliegt de ene wanhopige analyse van de woon-
crisis na de andere me om de oren. Daardoor lijkt
het haast decadent te worden om, zoals Hertzberger,
vooral over de kwalitatieve invulling van stedenbouw
na te denken. Woonzekerheid, hoe dan ook: dat heeft
prioriteit.
Brinkgreve’s portret maakt desondanks duidelijk
dat Hertzbergers visie op de stad relevant blijft.
Want de architect zet zich juist af tegen het idee dat
een woning louter een dak boven je hoofd is, laat
staan een ambtelijk vinkje. Het ontwerpen van
gebouwen en steden betekent steeds terugkomen
op de vraag wat voor maatschappij we willen. Zoals
Hertzberger in een van hun gesprekken stelt: ‘Kunst
gaat niet uit van realiteit, maar van wat realiteit zou
kunnen zijn.’ ×
juni – juli 2022 | 19 | de Nederlandse Boekengids
 OMER FRIEDLANDER VOERT
JE MEE NAAR ISRAËL EN
VERTELT DE VERHALEN VAN
EEN GEBROKEN LAND
‘Ieder verhaal raakte me en leerde
me iets nieuws.’ Sigrid Nuñez

‘Een prachtig debuut van een zeer

empathisch auteur. Elk verhaal in
deze bundel is een wervelende wereld
op zich, vol inlevingsvermogen en
openbaringen.’ Nicole Krauss
© Yam Traiber

| ISBN 9789000376971 | 272 pagina’s | verkrijgbaar in de (online)boekhandel |

1208 Adv Friedlander dNBg 2.indd 1 21-04-2022 11:06

juni – juli 2022 | 20 | de Nederlandse Boekengids
herlezen – Rusland
‘De fragiele ruimte van gedeelde dromen’
nostalgie naar de wereld van Svetlana Boym
T
oen de Russische schrijver en cultuurcriticus
Svetlana Boym (1959-2015) in de jaren tachtig
de Sovjet-Unie verliet, leek dat definitief. Een
jonge KGB-beambte in Sint-Petersburg kwam haar
ouders vertellen dat ze hun dochter nooit meer terug
zouden zien. Die beambte heette Vladimir Poetin. Zo
gaat het verhaal uit de gefragmenteerde biografie van
Boym, deze helaas veel te vroeg overleden en al bijna
vergeten verteller.
Wat kunnen we hier in Nederland doen, behalve
doneren, spullen inzamelen en demonstreren? Veel
Oost-Europa-watchers (onder wie ikzelf) retweeten
wanhopig alles wat ze te zien krijgen op Twitter, een
enkeling reist oostwaarts, en de rest zit thuis en trekt,
misselijk van alle talkshows en journaalberichten, nog
eens vertwijfeld Dostojevski uit de kast. Of Tsjechov
en Toergenjev. Vojnovitsj, Sjalamov, Gogolj, Ges-
sen. Of Boelgakov. Of helemaal niets. Geen Russen
meer, nooit meer. Inter arma silent musae. Lezers en
schrijvers, om nog maar te zwijgen van opiniemakers,
maken rare bokkensprongen. Wat te doen? – zou
Tsjernysjevski zeggen.
Wat ik doe? Ik lees Svetlana Boym. Haar werk biedt
me altijd hoop, ze creëert een eindeloze ruimte voor
verbeelding, en haar kijk op Rusland, op Amerika en
op Europa heb ik altijd verfrissend gevonden. Geda-
teerd misschien, en naïef, maar ook en misschien juist
daarom verfrissend.
Poetin kreeg ongelijk. Boym zou haar ouders Joeri
en Musa Goldberg terugzien, want de Sovjet-Unie
hield op te bestaan. In de jaren negentig – die voor
Rusland zo chaotische en bedwelmende jaren negen-
tig – doorkruiste Boym Petersburg en Moskou,
Europa en Amerika, om meer te kunnen begrijpen
van grote, glibberige begrippen als moderniteit, tijd,
ruimte, en vrijheid. Ze was een scherpe observator. In
haar vroege werk verbindt ze op fascinerende wijze het
dagelijks leven in post-Sovjet-Rusland met filosofi-
sche vraagstukken. Door haar ongeëvenaarde subtiele
schrijfstijl werd het academische, doorwrochte werk
nooit saai. Integendeel, met vrolijk enthousiasme blies
ze adem in steden, dode schrijvers en stenen stand-
beelden.
Dat onderzoek resulteerde in het geniale The Future
of Nostalgia (2001), dat ze afrondde in dezelfde tijd
dat die ene kwelgeest-KGB’er zijn entree maakte op
het hoogste niveau van de wereldpolitiek. Daarin
beschrijft Boym hoe Russen en Europeanen terugver-
langen naar de Sovjettijd en de negentiende-eeuwse
tsarentijd, of naar mythische tijdperken, en zelfs
naar dinosauriërs. Ze danst met kitsch en cultuur.
In het boek klinken echo’s door van grote geesten uit
Midden- en Oost-Europa, zoals Danilo Kiš, Walter
Benjamin, Hannah Arendt en Milan Kundera.
The Future of Nostalgia maakte school in het
vakgebied memory studies, en Boyms concepten van
restauratieve (stramme, conservatieve) nostalgie en
reflectieve (speelse, creatieve) nostalgie leerden mij
en mijn studenten na te denken over herinnering.
Vanzelfsprekend schreef ze ook over de collectieve,
gedeelde en verdeelde herinnering van oostelijk en
westelijk Europa. Terwijl de tanks oprukken vanuit
de Krim, herlees ik het volgende:
After all, Westerners too came to embrace Europe
after devastating massacres and wars of religious
and political intolerance. At least one fourth of the
now proudly democratic members of the European
Union were fascists or right-wing dictatorships as
recently as the twentieth century. Thus Westerners
can find plenty of “East European” experiences in
their own recent past that might help them realize
that the similarities between East and West could
be more uncanny than the differences.
Ze concludeert dat dit de belangrijkste bijdrage van
‘het Oosten’ is aan het idee van Europa.
Toen ik dit ooit las nam ik het voor kennisgeving
aan. Als historicus in en van Oost-Europa was ik het
er roerend mee eens. Dat inzicht bleef in 2001 als een
elastiekje hangen en is nu met twintig jaar ertussenin
tegen ons Europese achterhoofd geschoten. Pang.
Hier is uw verleden. Voel het.
De paardensprong
Boyms andere meesterwerk heet Another Freedom
(2010), en gaat over vrijheid, niet als een politiek
concept, maar meer als een beleving, een menselijk
avontuur. Het is een inspirerend en verwarrend
boek en ik pak het er vaak nog eens bij. De analyse
en overdenking van een
Wat ik doe? Ik lees ‘Russische’ vrijheid en een
Svetlana Boym. Haar ‘Amerikaanse’ vrijheid, als
werk biedt me altijd twee verschillende emo-
hoop, ze creëert een ties, is nu weer actueel.
eindeloze ruimte voor De titel, Another Freedom,
verbeelding, en haar verwijst naar een gedicht
kijk op Rusland, op van de dichter Aleksandr
Amerika en op Europa Poesjkin, die niet ver-
heb ik altijd verfris- langde naar de vrijheid
send gevonden. zoals die in ‘het Westen’
werd ervaren, maar naar
een ‘andere vrijheid’: ‘…And it’s small grief to me
whether the press is free / To mystify the numbskulls,
or a sensitive censorship / Does cramp some wag in
journalistic schemes; / All this, you see, are words,
words, words. / Other [and] better rights are dear to
me / Another, better freedom do I need...’ (*)
Boym vraagt zich in dit boek meermaals af of het
concept van vrijheid nog weleens verloren raakt in de
vertalingen. Me dunkt. Ze vertelt over Russische vrien-
den die haar vragen hoe zij – ‘toch zo’n intelligente en
creatieve vrouw’ – überhaupt in de VS kan overleven,
met als argument: ‘There’s no freedom there.’
Haar biografische achtergrond helpt haar de percep-
ties van vrijheid te spiegelen. De eerste helft van haar
leven woonde ze in het meest westelijke puntje van
Rusland, in Sint-Petersburg, het ‘raam op Europa’.
In de tweede helft van haar leven woonde ze in het
meest oostelijke punt van de Verenigde Staten, in
New York, de ‘meest Europese stad’ in Amerika. Ze
zag Europa in stereo, als dubbele buitenstaander. Zelf
schreef ze erover: ‘I am forever haunted by the specter
of two worrying queens – America’s Lady Liberty and
Russian Mother Patria.’ Ze vervolgt: ‘This kind of
personal and historical double exposure prompts me
to recognize the fragile space of shared dreams that
sometimes must be rescued from both extremism and
Guido van Hengel
Svetlana Boym
The Future of Nostalgia
Basic Books 2001, 432 blz.
Svetlana Boym
Another Freedom: The Alternative
History of an Idea
University of Chicago Press 2010,
376 blz.
mediocrity.’ Ik bedenk me: is Europa die ‘fragile space
of shared dreams’? En wordt die nu platgewalst?
Door het werk van Boym schemert altijd de ‘paar-
densprong’ in het schaakspel van de Russische forma-
list Viktor Sjklovski. Nooit een lineaire reeks, nooit
van A naar B, maar altijd zijwaarts en voorwaarts,
achterwaarts en dan linksom, rechtsom en voor-
waarts – voorbij de horizontale en verticale structu-
ren. Ze morrelt, in navolging van Sjklovski, aan het
lineaire tijdsbesef en nodigt uit om de moderniteit
opnieuw te ontdekken via gemiste kansen, misluk-
kingen, dode zijsporen en vergeten schrijvers. Dat
intellectuele schaduwspel is prachtig, maar riskant en
zelfs ongepast in deze tijd. In de oorlog in Oekraïne
is het wellicht verstandiger om zwart-wit te denken,
al is het alleen maar om de rokende ruïnes in Kyiv,
Mariepol, Zhytomir en Kharkiv te kunnen zien.
We leven niet meer in dit schaduwspel, de wereld
van Boym (haar voornaam, Svetlana, verwijst naar
‘svet’, oftewel ‘licht’) is voorlopig afgesloten. Ze over-
leed in 2015 aan kanker, op vierenvijftigjarige leeftijd.
Maar zo bedoel ik het niet. Boym behoorde namelijk
ook toe aan een andere tijd, en wel de tijd van de val
van de Sovjet-Unie, de vrije en wilde jaren negentig,
de transitie en transformatie, en de vele, hobbelige
paden langs verwarrende wegwijzers naar democratie,
oligarchie, Westen en Oosten, en de dictatuur.
Dat labyrint is nu gesloten. De mistflarden waarin
we konden dwalen, langs Berlijn naar Moskou en
terug, zijn opgetrokken. Maar het is Boym zelf die
in The Future of Nostalgia verklaart dat je reflectief
nostalgisch kunt zijn naar een verloren tijd en dat je
– met paardensprongen door de collectieve herinne-
ring – dan toch nieuwe ruimte creëert voor maat-
schappelijke verbeelding. Het is een strohalm. Niet om
je aan vast te klampen, maar om af en toe even aan te
raken. ×
(*) In de vertaling van Aleida Schot uit 1944: ‘En wei-
nig grieft het mij dat onze pers haar kind’ren / Vrijuit
bedriegen kan, dat de censuur heel trouw / De zwet-
sers in de krant bestookt en drijft in ’t nauw: / Dat
alles, ziet ge niet, zijn woorden, woorden, woorden.
Ik heb een hooger dunk wat recht te zijn behoorde, /
Een ander, hooger recht stelt vrijheid zich tot tolk: /
Afhank’lijk zijn van macht, afhank’lijk van een volk.’
juni – juli 2022 | 21 | de Nederlandse Boekengids
oeuvre (Polen)
De taal als anker in een voortrazend leven
Alle vragen die we ons in ons leven stellen zijn terug
te brengen tot die ene vraag, of het de moeite waard
was. Nou, niet op uw leeftijd. Na jaren, pas na
jaren. Nu zou u niet hebben geweten wat u moest
antwoorden.
W
at zou je zeggen als je je jongere ik tegen-
kwam? Zou je alvast verbitterd zwijgen,
jezelf geruststellen, of proberen te behoe-
den voor de fouten die je nog zult maken? In Het Oog
van de Naald (2021) wankelt een oudere man zijn
jeugdige zelf voorbij op een monumentale trap in zijn
stad. Veel zegt hij hem niet, want hij heeft haast –
de trap is nog lang en de dagen schaars. Dus kiest
hij zijn woorden zorgvuldig: de jeugd zal je op een
dwaalspoor brengen, maar zorg ervoor dat je niet te
lang achter het leven aansloft. ‘Laat u niet om de tuin
leiden. Het kan plots blijken dat u vele jaren geleden
jong bent geweest. Helaas.’ Een trede lager struikelt
hij, en sterft met zijn hoofd op de straatstenen.
De Poolse romancier en toneelschrijver Wiesław
Myśliwski wordt dit jaar negentig. Toen zijn nieuw-
ste boek vier jaar geleden in zijn thuisland verscheen
vroeg een interviewer hem of hij bang was voor de
dood. Een onnozele vraag, volgens de auteur: ieder-
een voelt die angst, hij ligt net zo buiten onze macht
als onze verbeelding, gevoelens en kwetsbaarheden.
Maar gelukkig valt er op papier nog enigszins terug te
vechten. In de roman die waarschijnlijk zijn laatste zal
zijn probeert Myśliwski de tijd te overwinnen, met een
verhaal dat op geen enkele manier lineair is te krijgen.
De naamloze verteller ontmoet zichzelf op weg naar
‘Het Oog van de Naald’, een oude poort bovenaan
een steile trap. In zijn stad is deze poort legendarisch.
De doorgang is zo smal dat er tussen gelijktijdige
passeerders huwelijken zijn ontstaan, of ruzies nood-
gedwongen bijgelegd. Nu zoeken de jonge verteller en
zijn oudere ik er allebei naar het meisje dat ze in de
oorlog kwijtraakten. De fitte hoofdpersoon herkent
zichzelf meteen in de man die kromgebogen de trap
afdaalt, en ergert zich. Die trillende benen, de nuk-
kige vastberadenheid: waarom willen bejaarden koste
wat het kost terug naar plekken uit hun jeugd? Na
deze ontmoeting leidt Myśliwski de lezer kriskras
door het leven dat de man uiteindelijk terug op de
trap zal brengen. Van jubilea naar een studententijd
op stromatrassen, van het naderende oorlogsfront tot
de affaires van zijn moeder. De steile trap keert vaker
terug en biedt enige houvast in zijn verhaal. Net als
het gezochte meisje, dat heel soms toch verschijnt.
Verder vermengen herinneringen en hoop zich met
elkaar tot een vertelling die verrast en verwart, maar
van het leven doordrenkt is.
Elk nieuw boek van Wiesław Myśliwski wordt in
Polen vrijwel meteen een literaire sensatie. Hij was
lang de enige Pool die de prestigieuze Nike-litera-
tuurprijs twee keer won, tot Olga Tokarczuk hem in
2015 evenaarde. Terwijl zijn oeuvre veel van de lezer
vraagt: zijn boeken zijn opgebouwd uit monologen,
lange biografische verhandelingen waarin de hoofd-
personen niet bang zijn om uit te wijden. Andere
personages krijgen als figurant een stem binnen hun
verhalen: een alcoholische accordeonist uit hetzelfde
studentenhuis, een kattenvrouwtje in het park of een
eenzame huisbazin. Samen loodsen ze de lezer langs
de loodzware Poolse twintigste eeuw.
juni – juli 2022 | 22 | de Nederlandse Boekengids
Nederland heeft lang op Myśliwski moeten wach-
ten. Hij debuteerde in Polen in 1967 met Nagi sad
(‘Naakte boomgaard’), waarin een zoon een liefdevol
portret van zijn vader schetst. Tweeënveertig jaar later
vertaalde Karol Lesman voor het eerst een van zijn
romans naar het Nederlands. In dat boek, Over het
doppen van bonen (2006 in Polen; 2009 in Nederland),
leidt een beheerder van een vakantiepark een onbe-
kende gast in een bijna vierhonderd pagina’s lange
monoloog door zijn leven. Met zeven drukken werd
de roman ook hier een onverwacht succes. Sindsdien
ontsluit Lesman Myśliwski’s oeuvre in hoog tempo:
Steen op steen (1984 in Polen; 2011 in Nederland), De
laatste hand (2013; 2016) en De horizon (1996; 2017). Het
Oog van de Naald (2018) verscheen in oktober 2021.
Op een bepaalde leeftijd wil men nog weleens in
de rondte kijken en dan kan hij niet geloven dat
er zoveel kraters om hem heen zijn ontstaan. Ik ben
nooit getrouwd, ik heb geen kinderen, maar dit is
het leven dat ik heb gekozen. Niemand ruikt
tenminste aan mijn hemd, niemand zoekt naar
lippenstift op mijn kraag, niemand vraagt waar ik
ben geweest, probeert me op een woord te vangen.
Ik zou het niet hebben kunnen verdragen. Ik had
alleen verplichtingen tegenover mezelf. Helaas is
gebleken dat dat geen vrijheid is maar eenzaamheid.
Neemt u me niet kwalijk, ik ben wat al te praat-
lustig.
Spreektaal is de hoogste vorm van taal, zegt Myśliw-
ski vaak in interviews. Een gesproken monoloog
wordt het minst belemmerd door zelfcensuur: perso-
nages zeggen wat er in ze opkomt, stamelen zich door
herinneringen tot ze plots de juiste woorden vinden.
Wie maar lang genoeg praat, legt zichzelf uiteindelijk
bloot.
Myśliwski werd in 1932 geboren in een klein
dorp, tijdens het staartje van de traditionele Poolse
boerencultuur. In interviews beschrijft hij het als
een cultuur van zwijgzaamheid. De natuur dicteerde
het leven, het hele dorp was met elkaar opgegroeid,
de gordijnen waren altijd open. Wie sprak moest
wel iets te vertellen hebben. Maar binnen die rust
praatten de mensen ongehinderd: vaak analfabeet, ver
weg van de stad en nog televisieloos voelde niemand
zich door taalkundige normen beperkt. Jaren later,
toen wasmachines en
Wie het leven ach- media de overzichtelijke
teruit verkent kan wereld van Myśliwski’s
kiezen wat hij terug jeugd al lang vertroebel-
wil halen. Toch lijkt den, probeerde hij die
het de pratende Polen spontane taal te conserve-
onophoudelijk door ren. Als redacteur van een
de vingers te glippen: tijdschrift over het Poolse
ze hebben in hun achterland beluisterde hij
lange levens al van te honderden archiefopna-
veel dingen afscheid mes waarin oude boeren
moeten nemen. vertelden over hun levens.
Ze spraken onbevangen
over hun grond, gebruikten verzonnen woorden
voor reuzelvet en verwonderden zich over dingen
die ze nog niet eerder zagen. Luisterend naar de
stemmen uit zijn jeugd begreep hij naar eigen zeggen
pas goed wat taal voor de mensen op het platteland
had betekend. De boer was door de eeuwen heen op
Geerte Verduijn
elk gebied een slaaf geweest, maar altijd vrij in zijn
spraak.
Met diezelfde gretigheid vertellen Myśliwski’s per-
sonages over hun levens. Boerenzonen, hoogleraren of
stadsjongens, ze proberen de jaren in te kleuren, vast
te houden. Tegen wie ze praten is niet altijd duidelijk.
Maar ze verklaren mislukte liefdes en vertellen over
spijt alsof ze weten dat de luisteraar niet zal oorde-
len. Wie het leven achteruit verkent kan kiezen wat
hij terug wil halen. Toch lijkt het de pratende Polen
onophoudelijk door de vingers te glippen: ze hebben
in hun lange levens al van te veel dingen afscheid
moeten nemen.
Afscheid van het vertrouwde bestaan
Ook moeder, die al in bed lag, begon te snikken. En
vader, door het dolle heen, met zijn haren in de war,
met een vertrokken gezicht, stond in zijn volle
breedte in de deuropening en riep: “Ik laat het
niet toe! Ik laat je niet gaan! Jij zou boer worden!
We zouden grond bij kopen! Onze-Lieve-Heer
heeft jou voorbestemd om hier te blijven! Hier is
mijn Polen. En nergens anders! Nergens!”
De cultuur van hun jeugd staat onder druk, ook
Myśliwski’s vertellers merken dat. De meeste van zijn
verhalen beginnen vlak voor de Tweede Wereldoor-
log, in een land dat nog geen dertig jaar terug is op de
kaart van Europa. In Steen op steen, door veel critici
gezien als zijn meesterwerk, wil geen van de vier zoons
van een boer het boerenbedrijf meer overnemen. Ze
willen het leger in, de stad tegemoet, een eigen leven.
Uiteindelijk offert de hoofdpersoon zich op – zijn
vader is te wanhopig, zijn moeder te moe – maar waar
blijft hij voor?
Het leven dat hij voort zal zetten speelde zich gene-
raties lang af op de rustige landweg door het dorp.
Gesprekken, spelletjes, een boomstam voor wie moet
uitrusten, de straat was er
Het front komt dich- voor iedere bewoner. Tot
terbij, ouders worden de eerste auto’s kwamen,
doodgeschoten, elke dag meer. Nu durven
lievelingsvarkens neer- paardenkarren de over-
gemaaid. De oorlogen steek niet meer te maken,
luiden een nieuwe honden worden platgere-
wereld in, en het einde den teruggevonden. Men-
van het mensbeeld senvoeten betekenen niets
waar de Polen uit meer, stelt de zoon vast.
Myśliwski’s verhalen Terwijl er hele oorlogen te
mee zijn opgegroeid. voet zijn gewonnen. ‘Wat
is dat voor een dood, die
veroorzaakt wordt door een auto? Zelfs de nagedach-
tenis aan iemand die zo’n dood heeft gekend, is alsof
je op de weg spuugt. Tja, hij is overreden.’ Langs het
leeglopende dorp razen nu haastige automobilisten.
Ze jagen wandelaars met getoeter en opgeheven vuis-
ten de berm in.
Afscheid van de onschuld
Tussen familiebanden en toekomstdromen door
beleven Myśliwski’s vertellers de verschrikkingen
van de twintigste eeuw. Het front komt dichterbij,
ouders worden doodgeschoten, lievelingsvarkens
neergemaaid. De oorlogen luiden een nieuwe wereld
in, en het einde van het mensbeeld waar de Polen uit
oeuvre (Polen)
Myśliwski’s verhalen mee zijn opgegroeid. Sommigen
worden lid van het verzet. Anderen bivakkeren maan-
den in schuilkelders, zoeken ’s ochtends slagvelden af
naar nieuwe laarzen voor hun broertjes. Ook daarna
moeten ze nog op hun woorden passen. Tijdens het
communistische bewind wordt de hoedenwinkel op
de hoek plotseling staatseigendom en worden hun
studiekeuzes politiek.
Hoe Myśliwski’s vertellers deze jaren ook overleven,
hun onschuld zijn ze definitief verloren. Ze struinen
door het getto en vragen zich af wie er ooit terug zal
komen. Of ze zien hun buren, door de oorlog getrau-
matiseerd en bang om de gordijnen nog te openen. In
Het Oog van de Naald herinnert de hoofdpersoon zich
wat een oude verpleegster hem ooit zei:
Wie de oorlog niet heeft meegemaakt weet niets
over zichzelf. (...) Liefde is de enige redding om in
deze zee van tranen, bloed en sterven niet te
ontmenselijken. En misschien wel de meest besten-
dige, want de dood drukt er haar zegel op.
Toch komen Myśliwski’s humor en menselijk inzicht
juist in de zwaarte zo goed naar voren. Zijn perso-
nages observeren veerkrachtig hoe het leven hen
gekleurd heeft. In Het Oog van de Naald stelt de
verteller droogjes vast dat het geheugen van de mens
gelukkig maar berekend is op twee of drie oorlogen.
De oude terreinbeheerder in Over het doppen van
bonen meent zelfs dat oorlogen alleen worden gevoerd
vanwege de vreugde om een eventuele terugkeer.
Maar ook op persoonlijke zaken hebben de Polen een
frisse blik. De beheerder vergelijkt het hele leven met
een zandbak, voor sommige kinderen te klein maar
vooral vol schattige snoetjes die erin verzuipen. Een
oude generaal deelt op een feestje openhartig mee dat
van alle geneugten hem er slechts één rest: die van het
naar de wc gaan.
Afscheid van een jeugd
Verdwijnende genoegens, een kleiner wordende
wereld: het afscheid van het leven ligt in Myśliwski’s
boeken altijd op de loer. Wie jong is realiseert zich
niet dat hij ooit oud wordt, verzucht de verteller in
Het Oog van de Naald. Helaas kan wie oud is zich
ook nauwelijks herinneren ooit jong te zijn geweest.
De oefening in loslaten begint bij dierbaren: ‘Aan
niemand ziet de mens zo minutieus de ouderdom als
aan zijn ouder wordende vader en moeder.’ Waren de
brillenglazen van zijn vader tijdens zijn vorige bezoek
ook al zo dik? ‘Het is de ouderdom die ons pijn doet,
waarmee wij samen lijden, waartoe wij veroordeeld
zijn om ons erin te spiegelen en onszelf in terug te
vinden.’ Dankzij de ouderdom van onze ouders, denkt
hij, lukt het ons misschien een beetje aan die van ons-
zelf te wennen, hem met groter begrip te verdragen.
Ook de verteller zelf moet eraan geloven. Al pra-
tend laat hij toekomstdromen los, herinnert zich een
lichaam dat hem soepel bracht waar hij naartoe wilde.
Nu lijkt elke traptrede steeds iets hoger. Aan zijn ver-
stand lijkt hij niet te twijfelen, al hebben sommige
passages in Het Oog van de Naald een Hersenschim-
men-achtige sfeer. Op een dag wordt de verteller,
inmiddels gelauwerd hoogleraar, uitgenodigd om te
spreken op een bijeenkomst. Elke bezoeker houdt vol
dat hij is geboren in het dorp waar de bijeenkomst
plaatsvindt. Dus wordt hij er onthaald als eregast,
rondgeleid langs cruciale plekken, geeft hij hakke-
lend een speech op het voor hem opgezette podium.
Hij herkent er: niets. Komt hij hier echt vandaan?
Hebben ze de verkeerde te pakken? Myśliwski laat het
aan de lezer over.
Wat blijft
Naast alle verlies is er ook iets wat blijft. Het zijn de
verhalen die we over onszelf vertellen om het leven
achterwaarts te kunnen begrijpen. Het Oog van de
Naald laat net als Myśliwski’s andere boeken zien
dat de mens een onstuitbare neiging heeft tot zelfcre-
atie. Zijn vertellers construeren het verhaal van hun
eigen levens, vullen de gaten in, verklaren verlies en
schrijven legendes. Ze
Het Oog van de Naald zijn daarbij niet eens per
laat net als Myśliwski’s se nostalgisch. De hoofd-
andere boeken zien persoon herinnert zich een
dat de mens een lastige jeugd vol eenzaam-
onstuitbare neiging heid en armoede. Toch
heeft tot zelfcreatie. verovert hij door ook die
Zijn vertellers con- herinneringen te vertellen
strueren het verhaal terrein terug.
van hun eigen levens, Het verrast misschien
vullen de gaten in, niet dat Myśliwski zijn
verklaren verlies en verteller in Het Oog van de
schrijven legendes. Ze Naald hoogleraar geschie-
zijn daarbij niet eens denis laat worden. Polen
per se nostalgisch. mag in brand staan, zijn
studie naar het verleden
verzoent hem met zijn eigen plaats op de kaart van
de tijd, helpt het hem iets van het leven te begrijpen.
Wie de geschiedenis in handen heeft, meent de
hoofdpersoon, neemt de regie over het heden. Van alle
wetenschappen staat ze dan ook ‘het meest bloot aan
Geerte Verduijn
Wiesław Myśliwski
Het Oog van de Naald
(vert. Karol Lesman)
Querido 2021, 448 blz.
Wiesław Myśliwski
Steen op steen (vert. Karol Lesman)
Querido 2016 (2011), 526 blz.
Wiesław Myśliwski
Over het doppen van bonen
(vert. Karol Lesman)
Querido 2020 (2009), 384 blz.
de lusten van degenen die haar ondergeschikt zouden
willen maken’. Misschien geldt dit ook voor het indi-
vidu: wie zijn leven achteraf aan wil kunnen hoeft de
geschiedenis alleen in de juiste richting te kneden.
De geschiedenis van zijn hoofdpersonen mag mis-
schien meerduidig zijn, Myśliwski’s taalgebruik is
glashelder. Het lukt hem in elk boek opnieuw zijn
vertellers in de simpelste zinnen zo veel mogelijk te
laten zeggen. In een interview legde hij ooit uit dat
dat grote moeite kost: hij schrijft langzaam, besteedt
soms hele dagen aan één pagina. Maar de Poolse taal
is ruim en rijk, en met inhoudende inspanning lukt
het hem zijn spaarzame taal te vinden. Ondanks die
heldere stem blijft het lezen van zijn boeken hard
werken. De herinneringen van hoofdpersonen en
figuranten zijn schrijnend mooi maar dwalen ook
af, brengen de lezer met schijnbaar onbeduidende
fragmenten op het verkeerde spoor. Toch past ook die
verwarring bij een oeuvre over het leven. Myśliwski
lijkt besloten te hebben alles mee te nemen: dat wat
pijn doet, wat saai is, wat onverwacht veel indruk
maakte. Zijn werk getuigt van een grote liefde voor
het leven, zonder oordeel of censuur – daar mag een
lezer ook zijn best voor doen.
‘“Kan de jongeman het krukje even pakken. En
gaan zitten. Dan kan ik even naar hem kijken. Kan
hij me een hand geven.” Ze pakte mijn hand vast.
“Hij heeft jonge handen. Gladde handen. De mijne
zijn droog, ze ritselen.”’ Misschien hoeven we niet van
de wereld te houden, stelt de verteller in Het Oog van
de Naald na een verhaal over de oorlog. Het volstaat
dat het ons zo veel moeite kost haar ooit vaarwel te
zeggen. En in de tussentijd is er muziek, vriendschap,
de koeken van je moeder. Wanneer heb je lang genoeg
geleefd om te weten wat je je jongere zelf zou zeggen?
Wiesław Myśliwski mag dit jaar negentig worden, hij
dringt zijn lezers nergens een handleiding voor het
leven op. Dus zoek iemand die luistert, en begin te
vertellen: onderweg vind je misschien vanzelf de juiste
woorden. Al weten zijn personages zelfs dat nog niet
zo zeker: ‘Maar meneer, eerlijk is eerlijk, wie heeft er
lang genoeg geleefd? Iedereen snakt naar het leven als
een parasolzwam naar de regen.’ ×
juni – juli 2022 | 23 | de Nederlandse Boekengids
Privé-domein
Dicht tegen het leven aanschroeien
de ‘mistige afkomst’ van Danilo Kiš
I
n het stadje Subotica in Servië, net over de grens
met Hongarije, staat op een klein pleintje niet
ver van de oude synagoge de buste van schrijver
Danilo Kiš. Hij staat er enigszins ongemakkelijk bij,
omringd door gras en rode bloemen; eerlijk gezegd
lijkt het beeld niet eens op hem. Maar hij is het wel,
de man die daar in 1935 geboren werd en die soms de
‘laatste Joegoslavische schrijver’ wordt genoemd. Of
Kiš het hiermee eens zou zijn geweest – het letterlijke
en het figuurlijke beeld – is nog maar de vraag. Zijn
gehele denken stond in het teken van de meerstem-
migheid; hij was uitgesproken in zijn afschuw van
alles wat met nationalisme te maken had. Kiš kon het
weten: als zoon van een Joods-Hongaarse vader en
een Montenegrijnse moeder, geboren in een meertalig
grensgebied dat lange tijd deel uitmaakte van de Oos-
tenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie, was niets voor
hem eenduidig of simpel. Zijn ‘mistige afkomst’ was
een van de redenen waarom hij schrijver werd: om
orde aan te brengen in de chaos die hem omringde.
In Parijs, waar hij vanaf 1979 in ballingschap leefde,
voelde hij zich misschien nog wel het meest thuis;
tussen andere ontheemde schrijvers en politieke emi-
grés, en toch altijd een eenling. Sigaretten en drank
waren ‘zijn enige drugs’, zei Kiš, en in 1989 stierf hij
aan longkanker, vierenvijftig jaar oud.
Een wervelende wereld
Homo poëticus, de recent verschenen bundel met
autobiografische stukken, essays, en polemieken,
samengesteld door Guido Snel en vertaald door Reina
Dokter en Pavle Trkulja, opent met de volgende zin:
‘Treinen, voor mij althans, zijn legende, mythe.’ Deze
zin bevat veel van wat Kiš bewoog: leven, reizen, en
literatuur (de ondertitel van het boek). Kiš was altijd
onderweg en dwaalde door het naoorlogse Europa
zoals alleen een kind van de verdwenen joodse,
Midden-Europese cultuur van het begin van de twin-
tigste eeuw dat kon doen.
In Homo poëticus Hij was een ‘homme des
krijgen we een blik lettres’, een mens dat veel
achter de schermen bezig was met de dood en
van Kiš’ doen en wiens sterfelijkheid het
denken en lezen we kader vormde waarbinnen
over alle dingen die alles wat hij zag betekenis
zijn dwalende geest kreeg. Een mens met
voortstuwden: een ‘metafysische obsessies’,
wervelende wereld zoals hij zei. Kiš’ wereld
waarvan helaas niet was duister en melancho-
veel meer over is. lisch, en naast de dood
was ook altijd de magie
aanwezig, het mystieke en het Bijbelse, het apocalyp-
tische en het sensuele. ‘De fundamentele kwestie van
de literatuur,’ schreef hij, ‘(…) is de kwestie van de zin
van het leven en een diepe twijfel aan alle waarheden:
een poging om te midden van de efemeriden van het
menselijk bestaan iets van betekenis te ontwaren.’ In
Homo poëticus krijgen we een blik achter de schermen
van Kiš’ doen en denken en lezen we over alle dingen
die zijn dwalende geest voortstuwden: een wervelende
wereld waarvan helaas niet veel meer over is.
Het feit dat Kiš opgroeide in een meertalige grens-
streek was bepalend voor zijn wereldbeeld. Hij zag
pluriformiteit als een verrijking; als vertaler uit het
juni – juli 2022 | 24 | de Nederlandse Boekengids
Russisch, Frans, en Hongaars naar het Servo-Kroa-
tisch bewoog hij zich vrij tussen de talen (vrijer dan
tussen de grenzen). Daarnaast vond hij dat je naast
kennis van een taal ook kennis van de bijbehorende
cultuur moest hebben; die twee waren immers onlos-
makelijk met elkaar verbonden. Zijn voorkeur voor
meerstemmigheid is terug te vinden in de vele ‘varia-
ties’ die Homo poëticus rijk is – de prachtige variaties
op een autobiografie, bijvoorbeeld, waarin Kiš details
uit zijn leven tot mythische proporties verheft, maar
ook de ‘variaties op een nawoord’, waarin Guido
Snel de vele gezichten van Kiš onder de loep neemt –
simpelweg omdat er volgens Kiš geen eenduidige
antwoorden bestonden: dit soort antwoorden is vol-
gens hem reductief. Zijn interesse in encyclopedieën,
in navolging van zijn literaire voorbeeld Jorge Luis
Borges, is hier een voorbeeld van: het idee dat je via
de taal een nieuwe, caleidoscopische wereld kunt
scheppen waarin feit en fantasie door elkaar heen
lopen. Veel van Kiš’ fragmenten zijn terug te vinden
in Homo poëticus, en door de stukken zo gebundeld te
zien lijkt het net alsof het ‘onaffe’ door Kiš tot kunst-
vorm wordt verheven.
Dit ambivalente, dwalende wereldbeeld is niet los te
zien van Kiš’ jodendom, en met name van het lot van
zijn vader, Eduard Kiš, die leed aan angststoornissen
en in 1942 een gruwelijke pogrom in Novi Sad over-
leefde. In 1944 ‘verdween’ Eduard in Auschwitz – zo
noemde Kiš het, want er was nooit enig concreet
bewijs voor zijn dood. De levensloop van zijn vader
bepaalde in grote mate Kiš’ literaire verbeelding:
juist omdat de vader afwezig was, kon de verbeelding
zo’n vlucht nemen. De Holocaust zou zijn werk diep
beïnvloeden: de vervolging waaraan Kiš ontsnapte –
zijn moeder liet hem als vierjarig jongetje dopen, iets
wat hem waarschijnlijk het leven redde – kreeg in zijn
romans een centrale rol, vooral in de familietrilogie
Tuin, as (1965), Kinderleed (1970), en Zandloper (1972).
Maar aan ‘autobiografisch schrijven’ had Kiš een
hekel. In Homo poëticus lezen we hoe hij tot de lyrische
Ilse Josepha Lazaroms
Danilo Kiš
Homo poëticus. Leven, reizen,
literatuur (vert. Reina Dokter &
Pavle Trkulja)
De Arbeiderspers 2022, 300 blz.
introspectie kwam die zijn literatuur kenmerkt: alles
draaide om compositie, om het vreemd maken van de
eigen ervaring door middel van taal en stijl. Vorm was
allesbepalend: het was ‘het tegenovergestelde (…) van
het verval tot barbarij en de irrationele willekeur van
het instinct.’ Kiš nam zijn taak als schrijver dan ook
buitengewoon serieus.
Wees geen minderhedenschrijver
In de essays in Homo poëticus krijgen we inzicht in
Kiš’ proces, de ‘organiserende principes’ van zijn
denken. De plicht van een kunstenaar, schreef hij,
was niet zozeer om beter te zien, maar om anders te
zien: er moest ‘ironische distantie’ zijn, anders werd
het pathetisch. Slachtofferschap wilde Kiš vermijden,
want lijden, vond hij, had iets ‘afstotelijks’. Door mid-
del van een nieuwe blik op de taal wilde hij mensen
hun menselijkheid teruggeven. Hij kende de gevaren
van ‘gesloten denksystemen’ (fascisme of stalinisme),
en hij sprak zich uit tegen alles wat een mens tot één
enkele identiteit terugbracht, of dat nu nationalisme
was of identiteitsdenken. Het lijkt alsof Kiš met zijn
schrijven de ultieme daad van de nazi’s ongedaan
wilde maken: om mensen die tot ‘jood’ waren geredu-
ceerd, tot ‘slachtoffer’, waaronder natuurlijk ook zijn
vader, hun waardigheid en complexiteit terug te geven
(als je Kiš’ literaire werk kent, weet je dat hij hierin is
geslaagd). Ook lezen we hoe alleen Kiš was: zijn kun-
stenaarschap betekende dat hij ondanks zijn wens om
‘dicht tegen het leven aan te schroeien’, altijd afstand
ervoer. Hij observeerde dat wat hij meemaakte, in
plaats van er echt aan deel te nemen, zodat hij het op
kon schrijven. Voor een dichter, schreef hij, ‘is alles al
een herinnering’.
Het was voor mij een verademing om iemand te
lezen die de twijfel en de meerstemmigheid centraal
stelt en die de ambivalentie tot levenskunst verheft.
‘Zonder die ambivalentie in afkomst,’ schreef Kiš,
‘zonder het “verontrustende onderscheid” dat het
joods-zijn met zich meebrengt en zonder de tegen-
spoed in mijn kindertijd tijdens de oorlog zou ik vast
geen schrijver zijn geworden.’ Wat hij had geleerd, gaf
hij door in zijn ‘Raadgevingen aan de jonge schrijver’,
een heerlijke opsomming van tegenstrijdigheden,
waarin zijn advies ‘Wees geen minderhedenschrij-
ver’ er nog wel het meest uitspringt. De complexe
Midden-Europese realiteit waarin Kiš leefde is dan
misschien verdwenen (een wereld die door Guido
Snel schitterend wordt uitgelegd in de vele voetnoten
die het boek rijk is), maar zijn wijsheid beklijft: dat
ieder van ons een complex mens is dat niet in één
enkel hokje past. En ook dat het helemaal niet erg is
om soms een eenling te zijn, zeker niet als het zulke
prachtige literatuur oplevert. ×
schrijvers over schrijvers
(N)iets met kinderen of zo
W
anneer ik in een situatie word gedwongen
waar ik de ballen verstand van heb, speur
ik op het internet naar literatuur. Dan
snak ik naar kennis, grip, houvast, naar iets van een
haakje waar ook ik aan mag hangen. Over mee kan
praten. Na zo’n online zoektocht spring ik op de fiets
naar de boekhandel en sla ik daar van alles in, om me
vervolgens schuldig te voelen omdat ik te veel geld heb
uitgegeven, en dan slaat de stress toe: hoe deze maand
weer te overbruggen?
Als de schuld en stress gaan liggen, nestel ik me op
de bank en begin ik als een idioot te lezen. Zo heb ik
met de jaren een hoop boeken verzameld die gaan over
liefdesverdriet, maar heb ik ook collecties die gaan over
de complexiteit van ouder-kindrelaties, over vrouw-zijn
(aka feminisme) en een mooie reeks over eenzaamheid.
Daar komt nog een heerlijke gang dagboeken bij, maar
ook een kliekje over borstkanker, een groepje schrijvers
over tuinen en over rouw en verlies. Zo’n twee jaar
geleden kwam er wat nieuws om de hoek kijken: iets
met kinderen ofzo.
***
In die periode stuitte ik op Koen Sels (1982), afkomstig
uit België, en zijn boek Gloria. Van alleen al de uitgave
kreeg ik weke knieën: een poederroze omslag met enkel
de titel op de voorkant. De naam van de auteur staat
op de achterflap, zonder auteursfoto (fantastisch!). Het
binnenwerk heeft een lichtgrijze tint, en het lettertype
is eveneens geweldig.
Je zou denken: meid, lees gewoon.
Maar nee, voor ik een boek koop, let ik op de esthe-
tiek van zo’n exemplaar. Op de pagina-indeling, op
eventuele tussenkopjes, of er een inhoudsopgave en een
dankwoord in staan, en of ik vind dat hier slordig mee
wordt omgegaan. Want bij een te lang of sentimenteel
dankwoord weiger ik te geloven dat de inhoud goed is
(en daar valt natuurlijk van alles voor te zeggen, maar
niet nu). In ieder geval moet een boek iets eigenzinnigs
hebben, niet glanzen en het liefst geen foto van de
auteur op de voor- of achterkant, alsjeblieft dankjewel.
Gloria ziet er wat omslag en papiersoort betreft perfect
uit.
Het boek is fragmentarisch opgebouwd en ik betwijfel
of ik het moet hebben over ‘het verhaal’, want een een-
duidige lijn – als in: hoofdpersoon heeft een probleem
en dat wordt op het einde al dan niet opgelost – zit er
niet in. Er staat op de achterflap niet voor niets ‘relaas’
en dus niet ‘roman’.
In Sels’ relaas gaat het over Gloria, het kindje van de
vertellerpapa.
Argeloos was hij in haar leven verschenen, als een
gezant van een andere planeet. Hij had onzeker-
heden en immense handen, er groeiden donkere
haren rond zijn tepels, cortisonekuren hadden zijn
rozige, allergische oogleden wak en dun gemaakt,
zijn armen vroegen om knuffels, zijn gezicht zocht
kusjes. Als ze in de badkamer naar zijn piemel wees
en pienon zei doceerde hij: papa is een jongen, jij
bent een meisje. Zij herhaalde: Loja meisje. Kon hij
haar wijzen op wat hij niet kon zien?
Gloria wordt verteld vanuit het perspectief van de
vader van Gloria, die boven zichzelf en zijn nieuwe
gezinsleven lijkt te cirkelen. Alsof hij constant via een
cameraploeg over zijn eigen leven vertelt aan Gloria.
Soms komt hij spottend over, dan noemt hij zijn doch-
ter ‘hoofdpersoontje’.
In de eerste maanden van haar leven werden mama
en papa soms overvallen door vergeten werkelijk-
heid.
Omdat er een melancholische ondertoon doorheen
sluimert, is die toon prima te behappen. Dat spottende
geeft lucht aan Sels’ relaas, alsof papa zijn kijk op het
leven niet alleen aan zijn dochtertje vertelt, maar ook
aan de lezer. Een binnenwereld, een innerlijke mono-
loog waardoor de papa laat zien hoe het daar werkt en
hoe hij ook sombere periodes kent.
Als er breekpunten waren, dat wil zeggen, als
mensen gebroken waren, door voortdurend bij-
gestelde onwetendheid zichzelf waren geworden,
dan was er ook continuïteit geweest. Men zou het
altijd weer vergeten, als men in het midden van
het leven stond, als de stemmen van verzonnen
volwassenen de vorm aannamen van dwang-
gedachten, zoals papa steeds weer overkwam toen
hij zesendertig was. Omsingeld door slecht nieuws
stond hij dan bijvoorbeeld op een perron de
bekende anonieme gezichten van medependelaars
te aanvaarden zoals ook zij hem aanvaardden, of
zich te ergeren aan een groepje sarcasten op een
opening van de zoveelste tentoonstelling. Men zou
die stille geschiedenis van in elkaar hakende
momenten vergeten: de dagen, de gestage, slechts
door nachten of door geconcentreerde aandacht
onderbroken stroom van het hoofd dat doorwerkt.
Over deze somberte straks meer. Want voor de goede
orde: voor mijn verzameling ‘iets met kinderen ofzo’
had ik niets met kinderen. Ik snapte niet hoe ik me
tot hen moest verhouden. Wanneer het onderwerp
‘kinderen’ voorbijkwam met ‘volwassenen’, kregen ze
van mij een eyeroll. Een kind zou no way de leidraad
worden van mijn leven. Totdat er iets in mijn lichaam
gebeurde: ik wandelde nietsvermoedend door de stad
en merkte hoe ik me aangetrokken voelde tot alles wat
te maken had met het concept kind. Mijn aandacht
ging naar een slenterende vader met lege kinderwagen,
naar rustende handen op platte buiken, naar buiken in
het algemeen, naar babykleertjes in een etalage, naar
heterokoppels, reclames met kindjes erop afgebeeld,
naar een verloren babysok op straat.
Dit zijn wezenlijke dingen die ik kan benoemen,
maar het voelde overheersender. In mijn lichaam laaide
een golf lava op die al mijn ambities, verlangens en
verwachtingen van, in en binnen het leven liet verdwij-
nen. Deze oranje golf hield langer dan een week, een
maand, dan drie maanden stand en ik dacht alleen
maar aan fucking kinderen en voelde me ondanks dat
brandende verlangen leeg, kaal en alleen.
***
Gloria daarentegen is allesbehalve kaal en leeg. Sels
schrijft zo lekker dat als ik eraan denk, het water direct
in mijn mond loopt. Zijn taal gaat van lange, volle
zinnen vol hoekig-, rechtlijnig- en boosheid naar ronde
gulzige, korte zinnen, die weer doormeanderen naar
Sytske Frederika van Koeveringe
Koen Sels
Gloria
Het Balanseer 2019, 160 blz.
een zachtheid als van een pas gekocht dekentje voor
op de bank. Oneindig veel komma’s en gedachten en
och man, als ik in iemands taal mocht verdrinken dan
graag in de zijne. Ik bewonder hem (en andere auteurs)
hierom: dat je een onderwerp uitlicht en lenig genoeg
bent om uit te weiden naar andere onderwerpen, om
uiteindelijk weer terug te komen bij je oorspronkelijke
onderwerp. Als ik vastloop, duik ik het liefst in litera-
tuur die lastig te vangen is, zoals Gloria.
De onderwerpen die in Gloria voorbijkomen zijn als
verschillende dansstijlen, en Sels past zijn danspassen
zonder enige moeite aan. Door de papa tegenover zijn
dochtertje te zetten, snijdt Sel thema’s aan die over
het algemeen een gewich-
Zie het als een soort tigheid in zich dragen: de
dagboek waarin Vlaamse politiek, Europa,
de dagen voorbij de verhouding tot papa’s
sukkelen en papa ouders die verandert door
erachteraan draaft, de komst van Gloria, de
of erdoorheen, het is verhouding tot zichzelf en
maar net hoe je het tot zijn vrouw. Hoe hun
leest. dromen en ambities er
voor de komst van Gloria
uitzagen en hoe ze zichzelf nu zien, maar ook over de
onzekerheid binnen het kunstenaarschap en papa’s
depressie.
Zoals ik al eerder schreef, gebeuren er geen grote din-
gen in Sels’ relaas: zie het als een soort dagboek waarin
de dagen voorbijsukkelen en papa erachteraan draaft,
of erdoorheen, het is maar net hoe je het leest. Alsof
papa door de komst van zijn dochtertje beseft dat hij
leeft en voor hij verder gaat met leven aan zijn dochter-
tje wil vertellen hoe het leven in elkaar steekt.
Ik geloof dat het de combinatie van de fragmentari-
sche opbouw, de volle zinnen en de vertelvorm is die
mij ontroert. Zoals een emotie gedurende de dag ook
meerdere keren van gedaante kan veranderen, zo trans-
formeren Sels’ voortdurende gedachten en dialogen
met zijn dochtertje van de ene pagina naar de volgende.
Gloria zei: wat is dat? Is dat raar?
Nee, dat zijn vogels
Ik houd van de kleine dialogen die erin zitten, zo word
ik even voor een luttele seconde uit het hoofd van de
papa getrokken en zie ik hoe hij zich verhoudt tot Glo-
ria, in plaats van alleen te horen wat hij vanuit zichzelf
aan zijn dochtertje vertelt. De situaties die papa als de
verteller met zijn dochter meemaakt – langs oma gaan,
boodschappen doen, in de trein zitten – beschrijven
het hele leven. Niet schreeuwerig of uitleggerig, maar
gewoon: een jongeman die zich verhoudt tot het leven
waarin hij op het moment van Gloria’s komst zit: zijn
woonplaats, zijn werk in de bediening, zijn kunste-
naarschap, zijn vrouw en de politiek. In Gloria wordt
constant in- en uitgezoomd. Van een persoonlijk relaas
naar landelijke problemen naar weer een persoonlijke
anekdote. Gloria is hoofdpersoon en bijfiguur, een
voorbijganger. Of hoe leg ik het uit? Soms heeft papa
het specifiek tegen Gloria:
juni – juli 2022 | 25 | de Nederlandse Boekengids
schrijvers over schrijvers
En al is jouw verhaal dan niet bijzonder, het
gebeurde op een enig moment in de geschiedenis,
een tijd met ziekenhuizen, huisdieren, kook-
programma’s, de Vlaamse taal, notenbomen met
barsten in de stam. Wij leefden in de periferie, in
het hart van provinciaal Europa: alles was rand of
centrum, het hing van je standpunt af. Wij
woonden ook in de kern van ons leven, niet in dat
van anderen.
Soms spreekt papa een willekeurige voorbijganger aan.
In zijn zijpaadjes en bevindingen kom ik als lezer met
regelmaat terecht bij papa’s depressies en bij depressies
in het algemeen. Bij hoe ver je kunt afdrijven, jezelf als
een eiland kunt voelen.
Tijdens het herlezen ontdekte ik herkenning op dit
vlak. Ik schrok daarvan, ten eerste omdat ik nog bezig
was met die – inmiddels vervlogen – kinderwens. Nu
ik wist dat die oplaaiende lava een naam had, wilde ik
hier (in hoeverre dit kan) meer over weten. Ik was nog
woorden aan het zoeken voor die vervlogen kinderwens,
niet voor mijn somberte, want die was er altijd al –
in vlagen. Ten tweede omdat ik nooit in labels denk
als het over mezelf gaat: ik zit soms in een donkere
periode, punt. Sels benoemt zijn depressies bijna niet
expliciet, en draait er meestal omheen:
Wie lang ongelukkig is geweest, kan verwonderd
staan van de grondeloosheid van een gelukkig
moment.
Toen ik van Gloria opkeek, zag ik dat er in mijn boe-
kenkast een nieuwe groep was ontstaan: Gerbrand
Bakker – Jasper en zijn knecht, waarin Bakker zijn
depressie onderzoekt. Eva Meijer – De grenzen van mijn
taal, waarin Meijer de depressie in de taal onderzoekt.
Heather Christle – Het boek der tranen. En nog veel
meer boeken die rond dit thema dansen.
Maar zoals Meijer meer onderzoekend, aftastend en
vol precisie schrijft, zo schrijft Sels meer in, laat ik zeg-
gen, gore taal over de somberte van papa. Love it want
Van boeken krijg je nooit genoeg
Athenaeum Boekhandel Athenaeum Boekhandel Haarlem
& Nieuwscentrum Gedempte Oude gracht 70, Haarlem
Spui 14-16, Amsterdam 023-5318755
020-5141460
juni – juli 2022 | 26 | de Nederlandse Boekengids
die donkerte kan drassig aanvoelen: klodders modder
in je denken, in je oren en voor je het weet ontneemt
het je je zicht terwijl je tegelijkertijd ziet hoe groot de
wereld eigenlijk is. Hoe nietig je als persoontje bent,
zoals papa in Gloria zich ook kan voelen.
Op sollicitaties, examens en websites, aan kassa’s,
togen en loketten, in kranten, jeugdhuizen en
kantoren had hij geleerd dat hij dommer was ge-
weest dan hij toen voor mogelijk had kunnen
houden. Cruciale nieuwe informatie kwam van alle
kanten tegelijk op hem af, duizenden onverenig-
bare invalshoeken bewogen vaag en vervaarlijk om
hem heen: alles was even problematisch, je kon geen
gedachte denken of je had een cruciaal punt gemist,
mogelijk was je door en door slecht geweest.
***
Je gaat je bijna afvragen waar ik met mijn hoofd was
tijdens de eerste lezing, want wat ik ook pas bij het
herlezen ontdekte is dat Sels beeldend kunstenaar is,
maar omdat hij daar niet van rond kan komen in de
bediening werkt. Ik vond het schrijnend en fijn om
te lezen dat de papa een baan had en kunstenaar was,
realiseerde me dat er nog vele anderen zijn die tussen de
kieren van het dagelijks bestaan kunst maken.
In Gloria vond ik de algehele onzekerheid die het
kunstenaarschap met zich meebrengt en hoe, naarmate
je ouder wordt, je ambities steeds meer verloren gaan,
hoe verwachtingen tegelijkertijd nog altijd op de loer
liggen – met hoop op erkenning natuurlijk – en als
deze niet uitkomen, de teleurstellingen hard en steeds
harder aankomen. Hoe je jezelf klem kunt zetten door
ieder idee voor het eruit is al af te keuren, hoe je jezelf
kunt wegcijferen. Onzekerder wordt. Hoe je gaat gelo-
ven dat je niets bent. Hoe je geldstress hebt en tijdnood
vanwege de tijd die je kwijt bent aan rondkomen via
andere wegen dan kunst. Hoe de jaren verstrijken en
die ontwikkelingen die je meemaakt niet altijd even
zichtbaar zijn voor de buitenwereld. Zoals depressies
er ook zijn, maar niet altijd te zien zijn. Zoals je vurig
www.athenaeum.nl
Boekhandel het Martyrium Boekhandel Van Rossum
Van Baerlestraat 170-172, Amsterdam Beethovenstraat 30-32, Amsterdam
020-6732092 020-4707077
Sytske Frederika van Koeveringe
een kind kunt willen, maar niemand dit hoeft mee te
krijgen, zoals je verwachtingen hebt, hoop hebt, zoekt
naar erkenning, maar niet iedereen dit van je weet of
van de buitenkant aan je ziet.
Zij hadden iets groots van het leven verwacht en
hadden gedacht dat ze recht hadden op de ver-
vulling van die droom.
Misschien gelden die verwachtingen niet eens alleen
voor kunstenaars – bedenk ik mij nu ik dit schrijf –
maar is het iets veel groters, namelijk het ouder worden
en dan met name de overgang van twintiger naar derti-
ger. Bij dat ouder worden sta je niet dagelijks stil, het is
meer een vanzelfsprekendheid, iets wat pas opvalt als je
iets ingrijpends meemaakt. Bij papa is dat de geboorte
van zijn dochter.
De lava in mijn lijf is verdwenen; als mensen het over
kinderen hebben, volgen er geen eyerolls meer. Dan
reageer ik milder – met hier en daar een omhoogge-
trokken schouder – zoals het een volwassen vrouw
betaamt. Ik voel me niet leeg of hol. Hoe mijn lichaam
liet merken dat ze klaar was voor eventuele voortplan-
ting, zie ik als teken van gezondheid. Gloria helpt niet
als je wilt weten hoe je met een plotseling verlangen
naar een kind moet omgaan. Er staat ook niets in over
hoe je van die wens moet afkomen, mocht je dat willen.
Er wordt niet geschreven hoe je met donkere periodes
moet omgaan, of hoe je het kunstenaarschap moet
invullen. Het is tenslotte een roman – pardon: relaas –
en geen zelfhulpboek.
Gloria is ontroerend en eerlijk en raakt aan
onderwerpen waar ik gedurende de dag of tijdens
een gesprek niet bij kom of me niet over durf uit te
laten. Gloria is een nieuw leven en biedt nieuwe vragen.
Of oude, maar dan uit een eigenzinnig, talig en frag-
mentarisch perspectief. Het is een belachelijk lekker
boek. ×
©Foto: Ewoud de Kat
Athenaeum Boekhandel Zuidoost
Bijlmerplein 1009, Amsterdam
020-6226210
literaire biografie
Kleine auteurs, grote verhalen?
W
as het een paar decennia terug nog bon ton
om te zeggen dat Nederland geen ‘biogra-
fieëncultuur’ had, aangezien er hier verge-
leken met andere landen wel erg weinig professionele
aandacht werd besteed aan de levens van belangwek-
kende individuen, nu is dergelijk gemopper volstrekt
ongeloofwaardig geworden. Loop een willekeurige
bibliotheek of boekwinkel binnen en je stuit binnen
de minuut op forse pillen over Nederlandse politici,
voetballers, koninginnen, criminelen en kunstenaars.
Klaarblijkelijk bevindt die biografieëncultuur zich al
geruime tijd in een weldadig warme omgeving, met
een explosieve groei tot gevolg.
Op het vlak van de literatuur werd die inhaalslag
halverwege de jaren tachtig ingezet, toen de eerste
academische schrijversbiografieën begonnen te ver-
schijnen. Nadat Wam de Moor in 1982 promoveerde
op het leven van J. van Oudshoorn, volgden ze elkaar
in rap tempo op: doorwrochte en omvangrijke boeken
over klassieke auteurs als Lodewijk van Deyssel, Louis
Couperus, Frederik van Eeden, Menno ter Braak en
E. du Perron, opzienbarende levensbeschrijvingen van
Henriette Roland Holst, Herman Heijermans en Annie
Romein-Verschoor. In de eenentwintigste eeuw kregen
de naoorlogse helden eenzelfde behandeling: er kwa-
men twee dikke delen over Willem Frederik Hermans,
drie over Gerard Reve en veelbesproken bestsellers over
Hella S. Haasse, Lucebert en Jan Wolkers – het monu-
ment voor Harry Mulisch laat nog op zich wachten,
maar schijnt nu toch echt in aanbouw te zijn.
Dit is natuurlijk goed nieuws voor lezers en de let-
teren in het algemeen: eindelijk kunnen we zien hoe
grote literatuur tot stand is gekomen of, als dat je niet
interesseert, wat de producenten ervan zoal tot zich
namen en in de slaapkamer uitspookten. Voor aanstor-
mende biografen is het echter ook een onrustbarende
constatering: wat staat hun nog te doen, nu alle promi-
nente onderwerpen vergeven zijn?
In het Engelse taalgebied kennen ze twee manieren
om deze impasse te omzeilen. Daar verschijnen iedere
paar jaar gewoon weer nieuwe biografieën van cano-
nieke schrijvers als William Faulkner, Sylvia Plath of
Fjodor Dostojevski, die deze figuren in een nieuw licht
zetten en hun nalatenschap afstemmen op het heden.
Tegelijkertijd is er herwaardering voor (vrouwelijke)
critici, smaakmakers en experimentele auteurs – denk
aan Susan Sontag, Elizabeth Hardwick, Kathy Acker
en Angela Carter – die middels levensbeschrijvingen
worden bijgezet in het literaire pantheon.
Maar in Nederland lijkt de biografische aandacht
juist op te schuiven naar obscuurdere kunstenaars,
soms zelfs naar auteurs die zich bij leven al in de
marge bevonden. Helemaal onbegrijpelijk is dat niet,
aangezien anderen de potentie van deze benadering
reeds hebben bewezen. Zo liet Hans Renders met zijn
biografie van Jan Hanlo zien dat het leven van een
cultschrijver als basis kan dienen van een fascinerend
verhaal, waarin literatuurgeschiedenis, cultuurhisto-
rische ontwikkelingen en uitzonderlijke ervaringen
samenkomen. Juist wanneer auteurs niet alleen maar
succesvol waren en er dus een leven buiten de kunst
moest zijn, kunnen hun biografieën nieuwe perspectie-
ven op hun tijd bieden. Binnen het raamwerk van een
levensloop springt de hedendaagse literaire biograaf
van het persoonlijke naar het politieke, en brengt hij
grote en kleine geschiedenissen met elkaar in contact.
Afgelopen jaar werden er drie boeken gepubliceerd
over schrijvers van wie de namen de gemiddelde lite-
ratuurliefhebber waarschijnlijk niet veel zeggen, laat
staan dat ze in diens boekenkast zullen prijken: L. Th.
Lehmann, Ida Simons en Jan Eijkelboom. Desondanks
blijken hun levensbeschrijvingen spraakmakend.
Reden dus om deze biografieën onder de loep te nemen
en te peilen welke verhouding zij aanbrengen tussen
literatuur, leven en geschiedenis. Leidden deze minor
writers terugblikkend toch major lives?
Een ‘overlevende’ schrijft
Van de drie is Ida Simons (1911-1960) degene die nog het
minste is weggezakt in de literaire vergetelheid. Haar
roman Een dwaze maagd (1959) werd in de decennia na
haar dood al door verschillende uitgeverijen herdrukt.
Toen het kleine uitgevershuis Cossee het boek in 2014
presenteerde als een ‘literaire ontdekking’ werd het ook
nog een verkoopsucces: binnen een jaar gingen tiendui-
zend exemplaren over de toonbank, wat waarschijnlijk
meer te maken had met het publicitaire inspelen op
de internationale Stoner-hype van een jaar eerder dan
met pure literaire kwaliteit.
Simons blijft zeer Deze sympathieke korte
dicht bij haar eigen roman over een bijdehand
ervaringen, zozeer dat meisje dat in de jaren
je op sommige vlakken twintig opgroeit in de
misschien eerder van joodse gemeenschap van
autobiografie dan van Antwerpen werd toen en
fictie kunt spreken. nu gewaardeerd om het
tijdsbeeld en de onmisken-
bare persoonlijke kern: Simons blijft zeer dicht bij haar
eigen ervaringen, zozeer dat je op sommige vlakken
misschien eerder van autobiografie dan van fictie kunt
spreken.
Begrijpelijk dus dat de roman een grote rol speelt in
de Simons-biografie van oud-docent Nederlands en
dichter Mieke Tillema (1944). Hoewel in de inleiding
omzichtig verklaard wordt dat literatuur en werke-
lijkheid niet door elkaar zullen worden gehaald, volgt
daarop praktisch het hele boek in blokcitaten en para-
frases. Een aangename reprise voor de liefhebber, maar
Tillema doet dit niet alleen uit waardering: door een
gebrek aan biografisch bronmateriaal moet zij zwaar-
der steunen op het literaire werk.
Aangevuld met wat archiefstukken blijkt dat geluk-
kig voldoende om de basale feiten op een rij te krijgen.
Ida Rosenheimer heeft Duitse en Nederlandse ouders
en werd geboren in Antwerpen; ze was een kind van
de joodse diaspora. Bij het uitbreken van de Eerste
Wereldoorlog moest het gezin vluchten, niet alleen
vanwege hun joodse identiteit, maar ook omdat het
Duitse staatsburgerschap van de vader hen tot vijanden
van de Belgische autoriteiten maakte. Via Engeland
kwamen ze in Den Haag terecht, waar de jonge Ida
enige naamsbekendheid kreeg als pianist. In 1933
trouwde ze met de jurist Dagobert (David) Simons
(1904-1998), die carrière maakte als advocaat en hoogle-
raar werd in Rotterdam. Tot zijn dood bleef hij een spil
in de Haagse joodse gemeenschap.
De eerste dertig jaar van Simons’ leven flitsen voorbij
in evenzoveel bladzijden; veel nieuws over de persoon-
lijke ontwikkelingen of het innerlijk leven van de vrouw
in wording heeft Tillema niet kunnen vinden. Om daar
toch iets voor in de plaats te stellen, noteert ze haar uit-
gebreide speculaties naar aanleiding van poesiealbums
Lodewijk Verduin
en foto’s in plakboeken, wat onmachtig en enigszins
frivool aandoet. Veel beter is dit probleem opgelost in
de hoofdstukken over de meest bepalende periode van
Simons’ leven: de deportatie tijdens de Tweede Wereld-
oorlog. Aan de hand van dagboeken van lotgenoten
als Philip Mechanicus en Etty Hillesum geeft Tillema
eerst een levendig beeld van het reilen en zeilen van
de in een kasteel ondergebrachte Barneveldgroep, om
vervolgens uiterst beklemmend de gang naar Wester-
bork en Theresienstadt te beschrijven. Het echtpaar
Simons wist door een uitruil met krijgsgevangenen (het
mysterieuze Zwitserlandtransport) aan de gaskamers
te ontkomen, maar Ida was permanent beschadigd:
fysieke en psychische klachten zouden haar de rest van
haar leven blijven plagen.
Vanuit een vergelijkbare onderzoeksgrondigheid
laat Tillema weinig heel van de romantische kunste-
naarsmythe. Citerend uit soms vernietigende recensies
stelt ze voorzichtig vast dat Simons weliswaar kleine
succesjes had, vaak in eigen kring, maar nooit als
een echt muzikaal talent heeft gegolden. Vervolgens
laat ze zien dat Simons’ schrijverschap direct uit het
kapseizen van haar pianocarrière voortkwam. Toen
ze na de oorlog geen optredens meer kreeg, probeerde
Simons zich creatief opnieuw uit te vinden: ze begon te
schilderen, te dichten en verhalen te pennen. Omdat
haar man garant stond voor een fors inkomen en ze als
schrijver ogenschijnlijk maar wat deed – Tillema wist
onder andere cabaretteksten en mislukte Engelstalige
misdaadverhalen terug te vinden –, krijgt Simons in
deze biografie iets van een fröbelende huisvrouw, die
pas wat noemenswaardigs wist te maken vond toen ze
op aanraden van vrienden haar eigen ervaringen op
papier zette. Het geslaagde experiment kreeg echter
geen vervolg: Simons stierf in 1960, waarschijnlijk door
de hand aan zichzelf te slaan, en bleef zo de schrijver
van één boek.
Naar de psychologische drijfveren van Simons is het
gissen, en ook over haar intieme leven kan Tillema
weinig vertellen. Liever biedt zij een goed gedocumen-
teerde kroniek van een periode, waarin de ervaringen
van één ‘overlevende’ als brokstukje van de grotere
geschiedenis worden gepresenteerd. Die voorzichtig-
heid is gerechtvaardigd, maar op verschillende plaatsen
had ze verbanden moeten expliciteren.
Zo ontmoette Simons op een gegeven moment de
toen redelijk bekende maar inmiddels vrijwel vergeten
Vlaamse diplomaat en veelschrijver Marnix Gijsen
(pseudoniem van Jan-Albert Goris, 1899-1984). Na
een (mislukte?) versierpoging van zijn kant bleven ze
bevriend. Waarom precies, weten we niet: Gijsen, die
zoals blijkt uit zijn nu eens slijmerige en paternalisti-
sche, dan weer stikjaloerse of vreselijk onzekere epistels
een behoorlijke ploert was, heeft haar brieven – geheel
in stijl – niet bewaard. Wel is het overduidelijk dat
Simons op literair vlak veel aan hem te danken had:
Gijsen wierp zich op als ‘gids’, las en becommentari-
eerde haar eerste verhalen, moedigde de beginnende
schrijver aan en stelde haar voor aan verschillende
invloedrijke literaire figuren, waaronder zijn redacteur
bij uitgeverij Stols. Dat haar debuut even daarna in
hetzelfde fonds verscheen, lijkt me bepaald geen toe-
val, al wijdt Tillema er geen woorden aan. Hetzelfde
geldt voor de ontvangst van het boek: bijna trots maakt
Tillema gewag van de eerste gloedvolle recensies,
geschreven door Adriaan van der Veen, J. Greshoff en
juni – juli 2022 | 27 | de Nederlandse Boekengids
literaire biografie
Clare Lennart. Aan het feit dat zij alle drie goede vrien-
den van Gijsen waren, die door hem doelbewust met
Simons in contact waren gebracht, verbindt ze vreemd
genoeg geen verdere conclusies.
Het is enigszins ongemakkelijk om hierbij stil te
staan in een tijd waarin er juist weer oog is voor de
eigen verdiensten van twintigste-eeuwse schrijfsters
– Tillema’s project ligt wat dat betreft in lijn van dat
van Fixdit, het feministisch canoniseringscollectief
dat aandacht vraagt voor auteurs als Mary Dorna en
Anna Blaman –, maar een schrijversbiografie moet ook
inzicht bieden in de literaire infrastructuren van weleer,
en laten zien dat individuele schrijvers altijd in een net-
werk staan. Talent en originaliteit worden zo eclectisch
verdeeld als blikseminslagen, en laten zich als gevolg
moeilijk ontbinden in maatschappelijke factoren, maar
de wegen naar het kunstenaarschap zijn altijd sociaal
en historisch bepaald – het is de verantwoordelijkheid
van de biograaf om ons daar steeds weer bewust van
te maken.
Nuchtere kijk op een drinkende dichter
Een tweede schrijversleven dat getekend werd
door oorlog, maar dan weer op een totaal andere
manier, is dat van J. (Jan) Eijkelboom (1926-2008).
De opkomst van het Derde Rijk betekende het einde
van zijn rustige jeugd in Dordrecht: als tiener werd
hij door een oudere buurtgenoot geronseld voor
het verzet, waarvoor hij per roeiboot voedsel naar
onderduikers in de Biesbosch bracht. Hij deed eind-
examen en moest zich vervolgens verschuilen op
de zolder van zijn grootouders om daar het laatste
oorlogsjaar uit te zitten. Tijdens de bevrijding, toen
zijn leeftijdsgenoten feestvierden of uitkeken naar
studeren en een kamer voor zichzelf, deed Eijkelboom
iets onbegrijpelijks: hij meldde zich direct aan als
‘oorlogsvrijwilliger’, alsof hij nog niet genoeg had van
het krijgsgewoel.
“Raymond Geuss’s
philosophical
memoir is an
instant classic.”
—Cornel West
juni – juli 2022 | 28 | de Nederlandse Boekengids
Na een training in Engeland werd hij in 1947 uitge-
zonden naar Java, waar hij als KNIL-sergeant deelnam
aan wat later misleidend de ‘politionele acties’ zouden
worden genoemd. Het extreme geweld dat nu door het
NIOD-onderzoek officieel uit de doofpot is gehaald,
zag Eijkelboom van dichtbij: in brieven beschrijft hij
hoe onschuldige Javanen door militairen mishandeld
en vermoord werden. Drie mannen uit zijn peloton
stierven, twee verloren hun zicht en/of ledematen, en
hoewel hij alleen licht gewond raakte, kwam hij begrij-
pelijkerwijs terug met ‘wat later een posttraumatisch
stresssyndroom zou worden genoemd’, aldus zijn bio-
graaf Kees van ’t Hof (1935), net als Tillema voormalig
leraar Nederlands.
Daarmee is de centrale wond van Eijkelbooms schrij-
verschap aan het licht gebracht, maar een diepgravende
analyse ervan blijft uit: Van ’t Hof plakt er simpelweg
een label op en gaat verder. Ook hij psychologiseert
amper, maar in dit geval is er geen beperking vanuit
het archief: ondanks een aanzienlijke hoeveelheid per-
soonlijk materiaal koos Van ’t Hof voor een feitelijke
biografie, waarin vooral aandacht wordt besteed aan
literaire kringen en contacten.
De jonge Eijkelboom bleek dan ook vaak op het
juiste moment op de juiste plaats te zijn. Hij was een
schoolvriend van de dichter en kunsthistoricus Jan
Emmens (1924-1971), die Forum (1932-1935) las, het
invloedrijke tijdschrift van Ter Braak, Du Perron en de
Vlaamse schrijver Maurice Roelants, en zijn klasgeno-
ten aan boeken van Nietzsche hielp. Later financierde
Emmens’ vader het literaire tijdschrift Libertinage, dat
het gedachtegoed van Ter Braak en Du Perron in leven
moest houden; dit aandeelhouderschap creëerde weer
vroege publicatiemogelijkheden voor de twee jongens
met schrijfambities. Als student Engels schreef Eijkel-
boom voor het studentenblad Propria Cures, samen met
bekende figuren als Joop Goudsblom, Pierre Vinken,
Rutger van Zeijst en Renate Rubinstein. Vervolgens
Belknap Press | hup.harvard.edu
Lodewijk Verduin
was hij opnieuw deel van een legendarische redactie,
namelijk die van de eerste jaargang van het literaire
tijdschrift Tirade, waar naast Emmens, Vinken en
Goudsblom ook J.W. Smit en Rob Nieuwenhuys in
zaten. Tel daar vriendschappen met Peter Vos, Theo
Sontrop en Hugo Brandt Corstius bij op, en je hebt alle
bestanddelen voor een kleurrijk portret van de naoor-
logse culturele wereld.
Door de nuchtere kijk van de biograaf blijft hier
echter weinig van over. De bevriende studenten
waren meer bezig met boeken lezen en rondhangen
dan met het schrijven van ambitieuze stukken, en
de rommelige, slepende opstart van Tirade, die werd
getekend door vertwijfeling en kleine meningsver-
schillen, ademt bepaald geen literaire romantiek.
Andere potentieel boeiende gebeurtenissen worden
door Van ’t Hof bewust of onbewust klein gehouden.
Over Renate Rubinstein wordt weinig meer gezegd
dan dat iedereen haar knap vond, en een affaire met
Fritzi Harmsen van Beek blijft slechts een randzaak.
Twee geweldige bijpersonages kreeg de biograaf in
zijn schoot geworpen, maar de uniciteit van deze
schrijvende vrouwen gaat verloren door het nogal
opsommerige karakter van dit boek.
Maar als leesbaarheid het streven was, dan is Van ’t
Hof zeker in zijn missie geslaagd: Nooit het hele hart is
een compacte, uiterst toegankelijke schrijversbiografie,
die je doodmoe, afgeleid of licht beneveld in een paar
uur kunt lezen zonder een moment de draad kwijt te
raken. Daarmee is het misschien wel een boek in de
geest van Eijkelboom zelf. Als jongeman was hij er
altijd bij, publiceerde hij hier en daar eens een gedicht,
maar na zijn studententijd voelde hij zich voorbijge-
streefd door vrienden die wel wetenschappelijke of
literaire carrière maakten. Via zijn contacten kon hij
aan de slag als journalist en eindredacteur, eerst bij Vrij
Nederland, later bij Het Vrije Volk en De Dordtenaar,
maar als schrijver voelde hij zich mislukt. Van de
“This probing
intellectual memoir will
appeal to those who
believe philosophy can
change the world.”
—Publishers Weekly
literaire biografie
weeromstuit begon Eijkelboom maar alvast te leven als
een stereotiepe dichter: hij dronk een fles sterkedrank
per dag, tot hij er epileptische aanvallen van kreeg en
nog verder, en werd bemoederd door veel jongere en
enigszins kwetsbare vrouwen. Dat hij jaren zo door kon
blijven leven, had vooral te maken met de goede wil
van vrienden en hun vertrouwen in het literaire talent
dat zich ergens diep in de alcoholistische Eijkelboom
moest ophouden.
En ten slotte kwam het eruit. Een paar jaar therapie
deed de schrijver Eijkelboom ontwaken: in 1979 debu-
teerde hij, drieënvijftig jaar oud, met een dichtbundel.
Er zouden er nog een stuk of zes volgen, die waardering
oogstten bij liefhebbers van klassiekere poëzie en af
en toe bekroond werden met een literaire prijs. Niets
wat Van ’t Hof citeert is echter dusdanig sterk dat ik
de drang voelde om een dichtbundel op te zoeken: het
is allemaal zeer degelijk, maar het weet zijn tijd niet te
ontstijgen. Dat heeft Eijkelboom zelf ook moeten mer-
ken. Toen hij zijn verhalen over het koloniale geweld
op Java, waar hij sinds zijn studententijd aan werkte,
in 2000 eindelijk in druk liet verschijnen, bleef de ver-
wachte reuring en waardering uit: inmiddels waren zijn
traumatische ervaringen oud nieuws geworden.
Het leven van Eijkelboom bevat genoeg klein en
groot drama om er een meeslepende biografie uit te
destilleren. Toch voelt Nooit het hele hart eerder aan
als een chronologische verzameling van losse literaire
en persoonlijke feiten. Dat is niet alleen omdat Van ’t
Hof weinig ruimte inlast voor de verbindende histo-
rische achtergrondinformatie, maar vooral omdat hij
praktisch onzichtbaar blijft als verteller. Eijkelbooms
naïeve uitspraak dat hij als KNIL-soldaat ‘Slauerhoff
achterna’ ging krijgt geen tegengas, over zijn diepko-
loniale, pijnlijk-ongemakkelijke verhouding met een
Javaanse vrouw wordt alleen droogweg medegedeeld
dat hij haar ‘voor zover bekend, niet zwanger maakte’.
Nergens is er een oordeel over Eijkelboom te vinden,
en ook blijken van waardering zijn zeldzaam. Uit het
notenapparaat is op te maken dat Van ’t Hof decen-
nia terug al met Eijkelboom in gesprek was en jaren
aan deze biografie heeft gewerkt. Waarom ging zijn
sympathie en langdurige belangstelling uit naar deze
schrijver die, zoals Goudsblom treffend dichtte, slechts
‘begaafd op kleine schaal’ was? Ik had het graag willen
weten, maar vrees dat de biograaf het antwoord, net als
Eijkelboom dat met zijn diepste gevoelens en drijfveren
deed, voor zichzelf zal houden.
Wonderkind tegen wil en dank
De literaire ontwikkeling van L. Th. (Louis) Lehmann
(1920-2012) verliep diametraal tegenovergesteld aan
die van Simons en Eijkelboom: zijn bekendste werk
schreef hij niet op middelbare leeftijd, maar toen hij
nog maar een puber was. Aan het eind van de jaren
dertig produceerde Lehmann honderden verzen op zijn
jongenskamer, die via Adriaan van der Veen (daar is
hij weer), een neef van een schoolvriend, bij het tijd-
schrift Groot Nederland terechtkwamen. Daar was men
blijkbaar razend enthousiast, want ze publiceerden wel
vijftig van die gedichten in één jaargang. Ze kregen
al gauw bijval van de belangrijkste literaire figuren
van toen: Greshoff, Ter Braak, Nico Donkersloot en
Ed. Hoornik prezen het werk van de jonge Lehmann
uitvoerig. Op eenentwintigjarige leeftijd had hij drie
bundels op zijn naam, die sterk genoeg waren om zijn
reputatie te vestigen en literaire bewonderaars te kwe-
ken. Maar toen viel hij stil – het schrijversbestaan dat
hem praktisch was komen aanwaaien, bleek toch niet
naar zijn gading.
Een uiterst merkwaardig en kronkelig levenspad
ontrolde zich vervolgens. Lehmann keerde de Amster-
damse literaire wereld de rug toe om rechten te gaan
studeren in Leiden, al was hij daar vooral actief als
corpsbal. Bij het traditionele Minerva had de voor-
malige dichter het behoorlijk naar zijn zin: hij was
deel van een studentenorkest en leerde er paardrijden.
Halverwege de jaren vijftig leverde hij een scriptie in
over de heksenjacht en plakte hij er een studie klassieke
talen achteraan. Lehmann werd vervolgens actief als
amateurarcheoloog, nam deel aan verschillende opgra-
vingen, en promoveerde in 1995, praktisch bejaard, nog
op polyremen (een bepaald type oud-Griekse militaire
roeischepen). Hoewel er zo nu en dan nog publicaties
van hem verschenen, beweerde Lehmann stellig dat het
altijd om oud jeugdwerk ging of dat hij schreef om zijn
studies te bekostigen. Op zijn bestverkochte publicatie,
een geschiedenisboek over galeien, identificeerde hij
zich alleen nog maar als scheepsarcheoloog: levenslang
probeerde hij aan de status van ‘literair wonderkind’ te
ontkomen.
Tien jaar na zijn dood lijkt dat hem gelukt te zijn: er
zullen vandaag de dag nog maar weinig poëzielezers,
jong of oud, actief op zoek zijn naar het vroege werk
van Lehmann. Niet zo gek, stelt Jaap van der Bent
(1948), voormalig universitair docent Amerikaanse let-
terkunde, die veel over de beatgeneration publiceerde,
en nu ook biograaf. Die gerenommeerde gedichten zijn
volgens hem ‘helemaal niet zo bijzonder en eigenlijk
alleen interessant voor wie
Lehmann was levens- zich voor Lehmanns latere
lang werkloos en was ontwikkeling interesseert’.
daar zeer verbolgen Waarom dan toch dit forse
over, maar een niet boek? Lehmanns oeuvre
onaardige baan heeft niet de prioriteit in
als reclameman bij deze biografie. De onderti-
Unilever verspeelde hij tel mag dan ‘leven en werk’
door dagenlang alleen zijn, in de essayistische
maar paperclips uit proloog schrijft Van der
het raam te schieten. Bent dat hij ‘geen literaire
kritiek’ wil bedrijven. Het
gaat hem om het uitzonderlijke leven van Lehmann,
en de vele citaten uit brieven, verhalen en gedichten
worden kundig gebruikt om daar kleur en vorm aan
te geven.
Na lezing van deze biografie begrijp je waarom.
Lehmann trok de wereld over en leidde een wervelend
en onconventioneel schrijversleven. Hij sprak ooit met
Jorge Luis Borges over ‘oud-IJslandse sagen’ en raakte
bevriend met de zwarte beatdichter Ted Joans. Daar-
naast ontmoette hij meerdere mensen die lijken te zijn
weggelopen uit een roman van Thomas Pynchon: erg
smakelijk portretteert Van der Bent ene Mal Dean, ooit
verkozen tot ‘third best trumpeter in the world’, die
zich toelegde op een ‘serie levensgrote schilderijen van
vliegtuigen uit de Tweede Wereldoorlog’ en metselaar
moest worden om de kost te verdienen.
Maar verreweg het meest memorabele personage is
Lehmann zelf. Na een jeugd te hebben geschetst die
menigeen met een joekel van een oedipuscomplex zou
hebben opgezadeld, kondigt ook deze biograaf aan dat
hij het handelen van zijn onderwerp niet psychologisch
wil verklaren. In dit geval zorgt dat er effectief voor dat
je Lehmann vooral kunt beschouwen als een metamor-
foserende en grillige romanfiguur. Ik heb vaak hardop
moeten lachen om zijn diepgewortelde wereldvreemd-
heid: Lehmann was levenslang werkloos en was daar
zeer verbolgen over, maar een niet onaardige baan als
reclameman bij Unilever verspeelde hij door dagenlang
alleen maar paperclips uit het raam te schieten. Toen
Lodewijk Verduin
Mieke Tillema
Ida Simons: pianiste, schrijfster,
overlevende
Cossee 2021, 416 blz.
Kees van ’t Hof
Nooit het hele hart: J. Eijkelboom.
Een biografie
De Arbeiderspers 2021, 344 blz.
Jaap van der Bent
De dichter die het niet wilde zijn:
leven en werk van Louis Lehmann
AFdH 2021, 480 blz.
hij als veertigjarige student op een kamertje van tien
bij tien terecht was gekomen, ging hij in intensieve psy-
choanalyse (vijf keer per week!), om na een decennium
te concluderen dat de therapie ‘mislukt’ was, mede
omdat hij moeilijke vragen slechts in betekenisloze
fantasietaal wilde beantwoorden. Op andere momen-
ten is het zijn absolute vrijgeestigheid die bewondering
afdwingt. Lehmann bleef een ‘perfecte amateur’, aldus
zijn weduwe: hij componeerde muziek, schreef libret-
to’s en toneel, allemaal zonder succes, en maakte op
hoge leeftijd een comeback als jazzdichter. Ondanks
zijn gebrekkige ritmegevoel nam hij tot zijn tachtigste
deel aan de improvisatiesessies van danseres Pauline
de Groot. Hij publiceerde in het literaire tijdschrift
Barbarber en de punkzines van Diana Ozon en trad op
in het kunstenaarsdorp Ruigoord – niet omdat hij zo
graag ergens bij wilde horen, maar omdat hij als sociale
eenling ging waar hem ruimte geboden werd.
John Updike schreef ooit in The New York Review
of Books dat biografieën welbeschouwd ‘novels
with indexes’ zijn, en deze kwalificatie is op de best
mogelijke manier van toepassing op de schitterend
vormgegeven biografie van Van der Bent, die van
de levenswandel van zijn held een waar avontuur
heeft weten te maken. De titel ervan (De dichter die
het niet wilde zijn) past uitstekend bij de tendens
waar alle drie deze boeken deel van uitmaken: stelde
de begin dit jaar overleden biograaf en essayist Jan
Fontijn in zijn studie De Nederlandse schrijversbiografie
(1992) nog dat het ‘literaire oeuvre’ de voornaamste
‘reden (is) waarom we belangstelling voor de per-
soonlijkheid en het leven van de auteur hebben’, voor
deze nieuwe biografen is dat oeuvre bijzaak gewor-
den. Hen gaat het in de eerste plaats om het unieke
leven en de geschiedenis die daarachter liggen, en om
het grotere verhaal dat ze naar aanleiding daarvan
kunnen vertellen. Emancipeert de biograaf zich
daarmee als schrijver? Misschien, maar dan zal men zich
in de eerste plaats moeten toeleggen op de beheersing
van het instrumentarium van de klassieke romancier,
waarmee de sprong van letterkundig naslagwerk naar
meeslepend levensverhaal gewaagd kan worden. ×
juni – juli 2022 | 29 | de Nederlandse Boekengids
essayistiek
We zijn wat we zien
meekijken met Oek de Jong
U
it een rek met ansichtkaarten in de Duitse
havenstad Kiel kiest Oek de Jong voor de
foto van een mosselvisser. De kleurenfoto –
‘met veel blauw en zwart’ – raakt hem. ‘Ik wilde op
die kotter zijn, op de Waddenzee, om te helpen die
korf aan boord te trekken. (...) Het geluid van schel-
pen op schelpen. Daaromheen de stilte van de zee. Ik
zou verlost zijn van alles wat er woelde in mijn hoofd.’
De schrijver begrijpt achteraf precies waarom hij juist
deze foto uitkoos: ‘Ik herkende mijzelf in wat mijn
oog had opgemerkt.’
We zijn wat we zien, maakt De Jong direct dui-
delijk met deze anekdote in het eerste essay van Het
glanzend zwart van mosselen (2020), een omvangrijke
bundel van de essays die de romanschrijver tussen
1980 en 2020 schreef – vanaf iets na de verschijning
van zijn debuutroman Opwaaiende zomerjurken tot
vrij onlangs dus. We zijn wat we zien, en dat werkt
vermoedelijk twee kanten op. De dingen die we zien
voeden ons, ze veranderen ons, inspireren ons. Tege-
lijkertijd: wie we al zijn, ons karakter, bepaalt ook
mede de dingen die ons opvallen. En waarschijnlijk is
er nog een derde laag: als we vertellen over de dingen
die we zien, maken we anderen ook iets duidelijk over
hoe wijzelf graag gezien willen worden.
De Jong kijkt graag, en vol overgave. Concentratie
noemt hij, in een essay over aandacht en literatuur,
‘niet alleen de hoogste deugd van de menselijke geest,
maar ook het hoogste geluk. Wie erin slaagt zich
te concentreren vergeet
De Jong kijkt graag, zichzelf, en er is voor een
en vol overgave. mens geen groter geluk
Concentratie noemt dan zichzelf én de tijd te
hij, in een essay over vergeten.’
aandacht en literatuur, Kijken mag ook een
‘niet alleen de hoogste plezier zijn. Voor De Jong,
deugd van de mense- die kunstgeschiedenis stu-
lijke geest, maar ook deerde, beginnen verhalen
het hoogste geluk.’ altijd vanuit een beeld,
zo gaf hij aan in verschil-
lende interviews. In het openingsessay van zijn bundel
verwoordt hij dat cirkelend: ‘Beelden zijn in mijn
werk leidend, letterlijk, want ze leiden me naar waar
ik wezen moet.’ Het glanzend zwart van mosselen en
De magie van het beeld (2021), de recent verschenen
verzameling van columns die De Jong de afgelopen
negen jaar schreef voor Museumtijdschrift, bieden een
mooie kans om door hem te worden rondgeleid langs
de beelden en de kunstwerken die hem vormen.
Het begrensde in het onbegrensde
In De Jongs wereld is er maar weinig dat het niet
verdient om opgemerkt te worden. In Het glanzend
zwart van mosselen gaat het over geborgenheid en
intimiteit bij Vermeer, over de vraag wat mystiek is,
over literaire stijl als een vorm van muziek, de bete-
kenis van de roman in een beeldcultuur, de rol van
zijn depressies op het kijken (‘In de depressie kreeg
het magisch denken altijd vat op me’), het contrast
tussen de ‘zucht naar zingeving en symbolen’ in de
schilderijen van Caspar David Friedrich en de ‘rauwe
en illusieloze lichamelijkheid’ van Francis Bacon (‘Ik
bevind me ergens tussen die twee krachtvelden’). Er
is, naast nog heel veel meer, een persoonlijke zoek-
juni – juli 2022 | 30 | de Nederlandse Boekengids
tocht opgenomen naar zijn aan aids overleden vriend
Frans Kellendonk (1951-1990) – een zoektocht in Kel-
lendonks oeuvre en in herinneringen, zoals de ‘stotter-
en hapergesprekken’ die de twee mannen voerden.
Alles verdient het om opgemerkt te worden, maar
vaste patronen zijn er ook. In De Jongs ‘ideeënwereld’
(hij aarzelt zelf dat woord te gebruiken) gaat het vaak
over eenzame mannen, rotslandschappen, de zee en
afgelegen eilanden. Over deze laatste merkt hij op dat
dat is wat het denken het meest zoekt: ‘het begrensde
in het onbegrensde’.
In zijn reisverhalen over bezoeken aan onder andere
Rome, Palermo en Schiermonnikoog valt vooral op
hoe hij daarin met uiterst sensitieve zinnelijkheid
de landschappen beschrijft. Over de boottocht naar
‘wandelend eiland’ Schiermonnikoog schrijft hij: ‘Het
schip glijdt onder een opklarende lucht door de geulen
van de Waddenzee. In het noorden het licht bultende
silhouet van Schiermonnikoog, in het oosten drijven
de duinen van Rottumeroog als een luchtspiegeling
tussen hemel en aarde.’
Deze weelderigheid kruipt echter naar de achter-
grond wanneer De Jong schrijft over de beeldend
kunstenaars die hem inspireren. Bij vlagen krijgen
die teksten door De Jongs metafoorarme stijl iets
van het oplepelen van kunstenaarsbiografieën, of het
opsommen van feiten (over Rembrandt: ‘Via por-
tretopdrachten kreeg hij
‘Het meest geniet ik toegang tot het milieu
van de manier waarop van de patriciërsfamilies
de witte manchetten die de stad bestuurden
bij de polsen zijn en dat van de nouveaux
geschilderd: heerlijk riches, waartoe hij weldra
romig, schuimig, zelf behoorde.’ Ja, dat is
lobbig.’ bekend). Het is zeker niet
zo taai of formalistisch als
de stukken van Rudi Fuchs over kunst in De Groene
Amsterdammer, maar soms ga je wel verlangen naar
bijvoorbeeld de artistieke, wildebrasachtige toon van
iemand als Pam Emmerik (1964-2015), of zelfs het
levendige enthousiasme in de kunstessays van Joost
Zwagerman (1963-2015).
De Jong streeft naar nauwkeurigheid en naar
compleetheid. (‘Door te schrijven krijgen we een
nauwkeuriger blik op onszelf en de dingen.’) Pas later
begreep ik dat deze feitelijke manier van reproduceren
eigenlijk een vorm van respect is. De schrijver schort
zijn oordeel op, verkent zijn onderwerp, somt op, tast
af. Al schrijvend dieper afdalen, zoals De Jong het zelf
noemt. En zo komt hij al aftastend uiteindelijk toch
tot doeltreffende observaties over de kunstwerken die
hij bespreekt, zoals in een ander stuk over Rembrandt
waarin hij zijn portret van Jan Six becommentarieert:
‘Het meest geniet ik van de manier waarop de witte
manchetten bij de polsen zijn geschilderd: heerlijk
romig, schuimig, lobbig.’ Dat soort beeldspraak laat
je anders – beter – kijken.
Een blik die je optilt en losmaakt
Schrijven over kunst is het reproduceren van iets dat
vaak eigenlijk al een reproductie van een werkelijk-
heid is. Treffend is het dan ook dat De magie van het
beeld opent met een beschouwing waarin De Jong
fantaseert over hoe ‘het beeld’ ontstaan zou kunnen
Thomas van Huut
Oek de Jong
Het glanzend zwart van mosselen:
autobiografie essay reisverhaal
cultuurkritiek 1980-2020
Atlas Contact 2020, 752 blz.
Oek de Jong
De magie van het beeld: mini-essays
over kijken naar kunst
WBooks 2021, 152 blz.
zijn. Misschien wel als de schaduw van een tak op de
wand van een rots. ‘Een van onze vroegste voorou-
ders zag op een dag de schaduw van een tak op een
rotswand en begon ernaar te kijken. (...) Heel precies
stond die tak met al zijn blaadjes afgetekend op de
rots.’ En later die heerlijke relativering: ‘Het kan ook
anders zijn gegaan.’ Met het ontstaan van het beeld,
filosofeert De Jong, is een nieuwe blik ontstaan: ‘een
blik die je optilt en losmaakt’.
Mooi aan deze bundel is dat De Jong ‘het beeld’
breed opvat: het gaat over kunstenaars als Robert
Zandvliet, Paul Cézanne, Henri Matisse, Jeff Wall, Co
Westerik, maar ook over
De Jong kijkt niet de metrobewegwijzering
alleen naar kunst, in New York, ontworpen
maar kijkt ook via de door de Nederlander Bob
kunst naar de wereld. Noorda, of het publieke
imago dat Karel Appel
van zichzelf schiep. De Jong kijkt niet alleen naar
kunst, maar kijkt ook via de kunst naar de wereld.
Ook hier dreigt af en toe de opsommerigheid, maar
veel vaker krijgt de tekst juist vanuit de herhaling
vleugels. Zoals in de beschrijving van een film van
Charlotte Dumas, over een eenzaam paard op een
afgelegen Japans rotseiland:
een stilstaand veulen in de wind, hoog op de rots-
kust. Je kunt er minutenlang naar kijken. Alles
wat je ziet wordt opeens belangrijk, tot in de klein-
ste details: de ruwe paardenvacht, de beweging van
de manen in de wind, de blaadjes van de struik
achter het paard. In het dagelijks leven sta je
zelden of nooit zo lang te kijken naar een dier. Maar
de kunst, de esthetische kracht van het beeld en
de intensiteit van de kunstenaar brengen je ertoe het
te doen. Minutenlang kijk je naar een veulen in de
wind. Er gebeurt bijna niets. Je ziet het paard zijn
van het paard. Prachtig.
Het rotslandschap, het eenzame paard, het eiland. Je
krijgt de indruk dat De Jong zichzelf herkent in wat
zijn oog opmerkt. ×
heruitgave – brieven
Tegenstrijdige berichten aan
het thuisfront
‘O
fschoon al half leeg geschreven, hijs ik me
toch maar weer achter de helse machine,
trek een pils uit de koelkast achter me
en wacht op de dingen die komen gaan.’ In veertig
jaar vertaalde August Willemsen (1936-2007) grote
delen van de Braziliaanse en Portugese literatuur. Hij
publiceerde essays en bloemlezingen, en werd met
meerdere prijzen beloond. Maar ook iemand die van
woorden kon leven had het recht er thuis soms even
hartgrondig over te klagen. In 1985 verscheen Brazili-
aanse brieven, een bundeling van de mooiste brieven
die de vertaler tijdens zijn werkreizen in Brazilië naar
Nederland stuurde. Deze zomer geeft De Arbeiders-
pers het boek opnieuw uit.
De tegenstrijdigheid van gelijktijdige
elementen
Het leven had heel anders kunnen lopen. Willemsen
belandde relatief laat bij de Portugese taal. Hij stu-
deerde piano aan het conservatorium toen de roman
De binnenlanden (1902) van de Braziliaanse schrijver
Euclides da Cunha (1866-1909) hem omverblies. Uit
verlangen het boek in zijn oorspronkelijke taal te
lezen ging hij Portugees studeren, en reisde daarvoor
meerdere keren af naar Brazilië.
‘De hospita, Nair, is lekker dik en loopt losjes te
schommelen in vormloze groene jurken, ze heeft lieve
bruine ogen en donker haar tot op de plaats waar wij
het middel veronderstellen. Het feest betrof haar ver-
jaardag, en ze nodigde ons uit bier te komen drinken.
Het leek wel een crèche. Iedereen had zijn kinderen
meegenomen, want als
Kijken, klagen, grap- je die laat slapen krijgen
pen, nuanceren, zich ze geen liefde.’ Kijken,
verwonderen – Willem- klagen, grappen, nuan-
sen blinkt erin uit. ceren, zich verwonderen
– Willemsen blinkt erin
uit. Zijn eerste brieven stuurt hij in 1967. Hij is dertig
jaar en pas getrouwd, student in een vreemd land en
volledig overrompeld.
Het ligt misschien niet direct voor de hand
een boek vol oude reisbeschrijvingen op te pakken,
maar Braziliaanse brieven is al bijna veertig jaar een
van de meest onderhoudende brievenboeken uit
de Nederlandse literatuurgeschiedenis. In zijn ver-
halen over Brazilië toont Willemsen een tijdloze
menselijkheid. Zijn brieven gaan over ontheemding,
verlangen, of de tegenzin om op te staan. Over de
blijdschap om erkenning of de vondst van een goede
bar. En tussendoor over de liefde, die hem met veel
verzoent, soms stokt, soms maakt dat hij naar huis
verlangt.
Het bestaan hangt van tegenstrijdige gevoelens aan
elkaar, schrijft Willemsen al gauw aan zijn vriend
Paul in Amsterdam. Wat moet hij vinden van dit verre
land? Het is een oude troetelgedachte, die ‘tegenstrij-
digheid van gelijktijdige elementen’ – ooit bedacht
als twintiger op een dronken avondje met vrienden.
Hij lijkt nooit meer helemaal aan die gedachte te ont-
snappen. In elke zin zoekt hij naar houvast, probeert
hij de dingen ter plekke te relativeren en tegelijkertijd
volledig in hun zwaarte te doorzien.
Toch nog maar een lettertje eroverheen
Zijn vroegste brieven beschrijven de tegenstrijdigheid
tussen verwachtingen en werkelijkheid. Brazilië valt
tegen – hij schrijft het toch maar eerlijk op. Wil-
lemsen en zijn vrouw Mieke verzuipen in de plaat-
selijke bureaucratie en omgangsvormen, laten zich
wekenlang voorliegen over geschikte huisvesting en
eindigen in een door kakkerlakken bevolkte kamer
zonder water of wc. Ook de studie stelt niet veel voor,
‘ondanks de plezierige verhouding van één jongen
op drie meisjes’. De Brazilianen vinden hem maar
een dromerige intellectueel, de rijke Nederlanders
een eigenaardige progressieveling: ‘Hoe, waar van
gedachten wisselen met iemand die ze heeft?’ En dan
zijn er de wreedheid en de armoede op straat, die hij
in droge observaties beschrijft.
Toch raken Willemsen en zijn vrouw langzaam ver-
knocht aan hun lelijke binnenplaatsje. Ze ontdekken
de nationale drank, een leuke kroeg, en hoe spannend
is Amsterdam nu eigenlijk, met haar piketpaaltjes
en vergunningsdrift? Nee, dan São Paulo, waar
‘niets, maar dan ook niets
Met zijn talenten en gedaan wordt om wat
interesses had Willem- per ongeluk mooi was te
sen twintig parallelle bewaren of iets dat lelijk
levens kunnen leiden. is op te fleuren.’ Brazilië
wordt een land waar Wil-
lemsen tot schreiens toe van houdt, en dat hij haat,
soms allebei op één dag.
De tweede tegenstrijdigheid is fundamenteler: hoe
vind je houvast in je bestaan, vrede met je keuzes en
de deuren die ze sluiten? Met zijn talenten en interes-
ses had Willemsen twintig parallelle levens kunnen
leiden. Elke brief getuigt van een grote liefde voor
taal, en de behoefte die tot in de puntjes te beheer-
sen. Maar ook van tegenzin. ‘Overheersend is het
vertrouwde verlammende gevoel: waarom wroeten in
andermans werk, dat ik ken, aanvoel, begrijp, dat me
lief is, waarom dat allemaal uitpluizen, opschrijven,
en anderen laten lezen?’ Hij is er klaar mee soms, wil
de kroeg in – in ieder geval weg van de schrijfmachine.
Toch zal Willemsen de taal nooit verloochenen. Tot
zijn dood, in de Amsterdamse Bijlmer, wijdt hij zijn
dagen aan poëzie en zijn gedachten daarover. En hoe
komt hij de Braziliaanse avonden door, alleen en
miserabel? ‘Toch nog maar een lettertje eroverheen.’
Je zeult je ziel met je mee
‘Dit is nu grotemenseneenzaamheid.’ Uiteindelijk
laat het hele boek zich samenvatten in één overkoe-
pelende tegenstrijdigheid:
Braziliaanse brieven het leven zelf. De kunst,
beschrijft de verove- zijn vrienden en gezin,
ring van een land, van toevallige flarden Mozart
een leven en van jezelf uit een open raam, er is
binnen die reis. veel om voor te leven.
Maar ook uit zijn andere
egodocumenten blijkt dat het niet altijd eenvoudig is.
In Vrienden, vreemden, vrouwen (1998) en Bewaar deze
brieven als je eigen tekeningen (2014) beschrijft hij naast
periodes van liefde en geluk ook zijn twijfels, sociale
onzekerheden en frustraties, in De val (1991) zijn rela-
Geerte Verduijn
August Willemsen
Braziliaanse brieven
De Arbeiderspers 2022, 288 blz.
tie met alcohol, maanden van totale dronkenschap
en het ontsnappen aan verantwoordelijkheden – zelfs
die waar hij zin in heeft. Zoals hij vanuit Brazilië al
schrijft: ‘Je zeult je ziel met je mee.’
Braziliaanse brieven beschrijft de verovering van
een land, van een leven en van jezelf binnen die reis.
Het is volledig terecht dat het boek opnieuw wordt
uitgegeven. Natuurlijk is het soms te merken dat er
intussen veertig jaar zijn verstreken. Vervreemding?
Het schaamteloze geklaag
De menselijke conditie over banaliteiten van de
is zelden zo scherp, lokale bevolking, vuilig-
beeldend en grappig heid, corruptie in het land.
op papier gezet. Verveling? De soms wel
erg uitgebreide verslagen
van bezoekjes aan vreselijke Nederlandse buren (‘De
Zandvlietjes’). Absoluut gedateerd? De constatering
dat Amsterdam een relatief paradijs is voor woning-
zoekenden. Maar de menselijke conditie is zelden zo
scherp, beeldend en grappig op papier gezet.
‘Al jaren reis ik, en al die jaren vraag ik me af
waarom.’ August Willemsen heeft een indrukwekkend
oeuvre achtergelaten, ondanks zijn eeuwige twijfels.
Zijn studie en reizen resulteerden in hooggeprezen
vertalingen van schrijvers als Fernando Pessoa, Carlos
Drummond de Andrade en João Guimarães Rosa. In
1999 vertaalde hij vanuit het Frans – ook vloeiend –
Alleen op de wereld van Hector Malot. De titel van
zijn begeleidend essay: ‘Remi – vondeling en vinder’.
Naast de vertrouwde tegenstelling zal Willemsen in
de reizende Remi vast een zekere verlorenheid hebben
herkend. Maar misschien is vinder uiteindelijk nog
een betere karakterisering voor iemand die zo veel
schoonheid heeft ontsloten.
Na zijn dood eerden vrienden, geliefden en colle-
ga’s August Willemsen met een door hem vertaalde
zin van de Portugese dichter Fernando Pessoa: ‘geef
mij nog wat wijn, want het leven is niets.’ Het citaat
is vaak als stempel op zijn bestaan gedrukt. Dat is
prachtig en droef genoeg, maar toch lijkt ‘niets’ net te
eenduidig. In een van zijn eerste Braziliaanse brieven
schrijft hij zelf: ‘Al bijna vier maanden vraag ik me
af hoe ik het hier vind, en ik weet het niet. Er is veel
aardigheid, en er is veel narigheid, en het is er tegelijk,
en dat maakt het moeilijk iets te ‘vinden’.’ Het leven
is niets en alles. ×
juni – juli 2022 | 31 | de Nederlandse Boekengids
Rubriek Autheur

Adv. DNBG-240x335-Polak-Buitenleven@1.indd 1 20-04-2022 16:17

juni – juli 2022 | 32 | de Nederlandse Boekengids

Onwerkelijke beelden en
een hekel aan duiding
Schrijverscollectief Fixdit.nu streeft naar meer
diversiteit in de canon en het literaire veld. Op
deze plek delen de auteurs van Fixdit hun visie
op literaire teksten die van belang zijn voor
een meerstemmige wereld. Allereerst Annelies
Verbeke, die een reeks surrealistische verhalen
van Silvina Ocampo en Leonora Carrington
op een rij zet.
‘O
nder vurige strijdkreten bekogelden de
grotere groenten de dames met de kleinere.’
En: ‘Plotseling besefte hij dat hij omgeven
was door de vijandigheid der dingen.’ Prikkelen deze
zinnen u om verder te lezen? Mij wel. Ze komen uit
korte verhalen van Leonora Carrington (1917-2011) en
Silvina Ocampo (1903-1993).
Enkele jaren geleden schoof iemand op een David
Lynch-fanpage Thus Were Their Faces naar voren,
een bloemlezing met uit het Spaans vertaalde korte
verhalen van Silvina Ocampo. Ik kende de Argentijnse
schilder-dichter-auteur toen nog niet en ontdekte werk
waarin het occulte en het alledaagse, heden en verle-
den, droom en werkelijkheid, wreedheid en onschuld,
duisternis en humor, moeiteloos en spannend allemaal
samengaan. Dubbelgangers, spiegels, tijdreizen, trans-
formaties en transgressies – ze doen inderdaad denken
aan het werk van Lynch, en aan dat van zijn voorganger
Maya Deren. Edgar Allan Poe en William Blake zijn
evengoed literaire familie, Shirley Jackson komt dicht
bij haar in de buurt, en ook werk van enkele auteurs
met Afrikaanse roots kwam bij me op, zoals dat van
Helen Oyeyemi, die een rake inleiding schreef bij de
Engelstalige bloemlezing.
Pijn en pijn en nog eens pijn
Het meest nabije geestelijke familielid van Silvina
Ocampo is volgens mij echter Leonora Carrington. In
het Nederlands is zowel werk van Ocampo als van Car-
rington uitgebracht bij Uitgeverij Orlando, een jonge
uitgeverij met een bijzonder interessant fonds. Van
Carrington zijn tot dusver drie vertalingen (door Nel-
leke van Maaren) verschenen: Alle verhalen, de novelle
Beneden en de ontembare roman Een dove oude dame
(The Hearing Trumpet). In deze tijd van klimaatop-
warming en hernieuwde nucleaire dreiging komt het
surrealistische, apocalyptische einde van die laatste
aardig visionair over; het 92-jarige hoofdpersonage
Marian Leatherby is onvergetelijk, alsook haar beste
vriendin Carmella, die eveneens hoogbejaard is, altijd
even hulpvaardig, ondernemend, paranoïde en vrij
associërend – een ode van Carrington aan haar eigen
beste vriendin, de surrealistische kunstenares Reme-
dios Varo. Hier een stukje uit een brief van Carmella,
die Marian uit het bejaardentehuis wil bevrijden:
Ik heb ook een tekening van het hele gebouw
nodig, die je in het geheim zou kunnen maken, je
moet het tekenen alsof je er in een helikopter
boven hangt, niet zoals een gewone aquarel. Zou
het niet fantastisch zijn als ik bij een kruiswoord-
puzzelwedstrijd een helikopter won? Maar ik ben
bang dat daar weinig kans op is, ze geven gewoon-
lijk niet van die praktische prijzen.
Carringtons keuze voor stokoude personages is opmer-
kelijk. Moeten we daarin een reactie lezen op haar rol
van ‘femme enfant’, die ze door de surrealisten (zoals
haar veel oudere partner Max Ernst) kreeg toebedeeld?
Zeker is het een manier om met de tijd te spelen: hoe ze
Marians flashbacks neerzet en hoe ze vervolgens haar
personage weer naar de werkelijkheid laat terugkeren
is meesterlijk.
In haar korte verhalen blinkt Carrington uit in de
grappige namen die ze aan haar personages geeft,
zoals McHooligan en Célestin des Airlines-Drues.
De nachtmerrie en de waanzin liggen echter altijd
op de loer, zo is een van de terugkerende beelden er
een van verrot vlees. In ‘Mijn moeder is een koe’, een
verhaal dat ze midden jaren vijftig schreef, vraagt de
hoofdpersoon wanhopig aan een godin waaraan ze
het lot van mens-zijn heeft verdiend. ‘Mens betekent:
geschreven in vlees, en het woord is pijn en pijn en nog
eens pijn…’ De enigen die er in het verhaal aan weten
te ontsnappen zijn ‘degenen die niet langer doen alsof
ze weten wie ze zijn’, aldus de godin. Carrington kende
de pijn van het mens-zijn, haar verblijf in een Spaans
psychiatrisch ziekenhuis – beschreven in Beneden –
betekende de grootste transgressie van haar leven, iets
waar ze achteraf op zich niet rouwig om was, al bleef ze
wel de angst koesteren opnieuw door een psychose te
worden getroffen.
De onwerkelijkheid van de werkelijkheid
Silvina Ocampo’s debuut uit 1937 verscheen onlangs
bij Orlando: de verhalenbundel Vergeten reis (met een
nawoord van ondergetekende). Zou het toeval zijn dat
er in Ocampo’s verhalen soms een ‘Leonora’ opduikt?
Er zijn nogal wat raakpunten in de levenslopen van deze
auteurs, zo waren ze als kind allebei het buitenbeentje
in een kroostrijk en welgesteld gezin – wat door middel
van een kind-perspectief in sommige van hun verhalen
gethematiseerd wordt. Ocampo was Argentijnse en de
Britse Carrington verhuisde als twintiger naar Mexi-
co-Stad, waar ze tot haar dood bleef wonen. Beiden
schilderden surrealistische schilderijen en volgden een
opleiding in Parijs.
Ocampo ging in de leer bij Fernand Léger en Giorgio
de Chirico, maar na wat onenigheid met die twee ging
ze literatuur als haar voornaamste medium beschou-
wen, al bleef ze daarnaast ook schilderen en tekenen.
Zo illustreerde ze het werk van Jorge Luis Borges,
die over haar poëzie zei dat ze daarin de directheid
en zekerheid van het visuele beeld succesvol in stand
wist te houden. In veel van de verhalen in Vergeten
reis schildert Ocampo (net als Carrington) surrealisti-
sche beelden op je geest, en verder ‘omkadert’ ze haar
personages ook vaak, letterlijk, met een raam of een
deurkozijn – wat buiten het kader valt blijft een mys-
terie. Toch vertrekken ze beiden bij de werkelijkheid,
waarin zowel veel irreëels als veel surreëels te vinden is,
voor wie het kan en durft te zien. De onwerkelijkheid
van de werkelijkheid wordt met duistere speelsheid
door hen neergezet; dieren en huizen spelen daarbij
een grote rol: het zijn afspiegelingen van de geestelijke
toestand van de personages, zowel in hun literatuur
als op hun doeken. Kinderen lijken bij uitstek in staat
om aansluiting te vinden bij die onwerkelijkheid van
de werkelijkheid, en hun rol is niet altijd onschuldig.
Annelies Verbeke
Silvina Ocampo
Vergeten reis (vert. Jacqueline
Visscher)
Orlando 2022, 144 blz.
Leonora Carrington
Een dove oude dame (vert. Nelleke
van Maaren)
Orlando 2020, 192 blz.
Zo is er het kwaadaardige jongetje Tirso in het verhaal
‘De beeldenverkoper’ van Silvina Ocampo, met wie
de beeldverkoper Octaviano Crivellini zich verbonden
voelt ‘door een heimelijke vijandschap’. Hij wordt
steeds banger van het kind, zoekt beschutting in een
kast, maar Tirso sluit hem erin op.
Opsluiting is overigens een terugkerend thema in de
verhalen van Ocampo: mensen zitten vast in hun ang-
sten, in hun verleden. Haar verhaal ‘De Calle Sarandí’,
bijvoorbeeld, begint als volgt:
Ik heb geen herinneringen aan andere namiddagen
dan aan die namiddagen in de herfst die in mijn
hoofd gevangen zitten en de andere bedekken.
En ze besluit het verhaal met:
Ik sluit de ramen, knijp mijn ogen stevig dicht en
ik zie blauw, groen, rood, geel, violet, wit, wit. Het
witte schuim, het blauw. Zo zal de dood zijn
wanneer hij me wegrukt uit het kamertje van mijn
handen.
Ocampo is misschien minder grappig dan Carrington,
in wier werk een wonderlijk samenspel tussen Britse
onderkoelde humor en occulte beelden speelt. Wel zijn
Ocampo’s magische wendingen vloeiender, doordron-
gen van de sfeer van Buenos Aires, een stad die, naast de
statige huizen op het afgelegen Argentijnse platteland,
in veel van haar verhalen opduikt. Zelf ergerde ze zich
eraan dat enkel de horror in haar werk werd gezien, en
niet de humor. Maar inderdaad, die humor is er wel,
soms zelfs in één zin met de horror: ‘... van zo dichtbij
gezien was het een hoofd aangetast door pokken en had
het dezelfde gevoeligheid als goed gelukte puddinkjes.’
Carrington en Ocampo deelden een grote hekel aan
de behoefte aan duiding of verklaring van hun werk
en weigerden dan ook meestal dat soort uitleg te ver-
schaffen; dus stort u vooral op hun werk. Toch zou ik
zeker ook het schitterende essay dat Nobelprijswinnaar
Olga Tokarczuk in The Paris Review over Leonora Car-
ringtons The Hearing Trumpet schreef willen aanraden.
Niet alleen heeft Carrington haar duidelijk geïnspireerd
voor haar eigen roman Jaag je ploeg over de botten van de
doden, ook is Tokarczuks essay een waar feministisch
manifest, een ode aan Carringtons milieuvriendelijke
spiritualiteit, waarin vrouwen centraal staan.
In Argentinië is Ocampo lang overschaduwd door de
status van haar man, de schrijver Adolfo Bioy Casares,
al groeide de appreciatie wel. Toch moet zowel Ocampo
als Carrington het doorgaans doen met de aarzelende
waardering voor vertegenwoordigers van een niche.
Volgens mij verdienen ze meer dan dat. ×
juni – juli 2022 | 33 | de Nederlandse Boekengids
politieke thriller Jacqueline Klooster

Ellen, Betsy en Zabiba

Ellen Adams was een late vijftiger van gemiddelde
lengte, verzorgd, elegant. Een goed gevoel voor
kleding en Spanx verborgen haar liefde voor eclairs.
Haar make-up was subtiel en vestigde de aandacht
op haar intelligente blauwe ogen zonder te trach-
ten haar leeftijd te verbergen. Ze had geen behoefte
zich jonger voor te doen dan ze was, maar evenmin
wilde ze ouder lijken. Haar kapper noemde haar, bij
het aanbrengen van de speciaal voor haar gemengde
kleur, altijd een Eminence Blonde.
schappelijke hartsvriendin, Betsy Ebeling. Penny’s
uitgever stelde vervolgens voor dat de twee samen een
roman zouden schrijven, kennelijk een diep gekoesterde
wens van thrillerliefhebber Clinton, die eerder alleen
non-fictie publiceerde, en waarvan de laatste twee
boeken (The Book of Gutsy Women, dat ze samen met
dochter Chelsea schreef, en What Happened, over haar
verlies bij de verkiezingen van 2016) klinken als logische
voorgangers van wat ik al gauw bij mezelf ‘Ellen en
Betsy redden Amerika’ ging noemen. Overigens blijkt
uit het nawoord ook dat deze twee hoofdpersonen niet
hij (afgezien van een mogelijk gebrek aan talent) vooral
te willen laten doorschemeren dat hij meer een man
van daden is – zoals de wereld helaas moet constateren.
Maar toch bestaat er een opmerkelijke correlatie tussen
de neiging grote standbeelden van jezelf te laten oprich-
ten, duizenden over de kling te jagen, en het gevoel dat
de wereld kennis zou moeten nemen van je poëtische
ontboezemingen, zoals onder meer de voorbeelden van
Mao Zedong, Jozef Stalin en Pol Pot aantonen.
Een vermakelijk boek over dichtende dictators,
waarin sterke staaltjes despotische poëzie worden

A
ldus de mildironische, maar intussen toch zeer Hillary en Louise’s alter ego’s zouden zijn, maar geba- afgewisseld met laconieke biografietjes van de zonder
positieve karakterisering, op pagina één, van seerd zijn op twee van hun vriendinnen, Ellen Tauscher uitzondering monsterlijke auteurs, verscheen overigens
Ellen Adams, de net aangetreden minister van en Betsy Ebeling. Maar dat was met terugwerkende in 2016 van de hand van Paul Damen – Bloemen van het
Buitenlandse Zaken en hoofdpersoon van State of Ter- kracht niet meer in mijn hoofd te krijgen. kwaad: gedichten van dictators. Hierin maakt hij ook
ror, de politieke thriller van Hillary Rodham Clinton de mooie observatie dat ‘dichten’ en ‘dictator’ etymo-
en Louise Penny. Ik weet niet hoe het de lezer van dit Comparative dictatorology logisch van hetzelfde Latijnse woord stammen: dictare,
stuk vergaat, maar na het lezen van deze eerste woor- Het blijft een fascinerend gegeven, de roman, het ‘met nadruk stellen’. Jammer genoeg besteedt Damen
den kon ik niet anders dan gedurende het hele boek toneelstuk of dichtwerk geschreven door een politicus. weinig aandacht aan de meer literair-sociologische kant
Hillary Clinton voor me zien zodra Ellen Adams weer Hoewel we allemaal van Roland Barthes geleerd heb- van het fenomeen, het waarom van het dichterschap in
eens doodmoe maar vastberaden het volgende vliegtuig ben dat ‘de auteur dood is’, kun je er bij een prominente de verschillende culturele contexten van deze dictators.
instapt, of, het hoofd diplomatiek half bedekt met een figuur op het wereldtoneel eigenlijk niet omheen om Want welke opvattingen over auteurschap en kunst lig-
sluier, scherpzinnig hints oppikt die de ayatollah van elke keer te denken: aha, dus zo denkt Hillary, Moam- gen ten grondslag aan deze kennelijk onbedwingbare
Iran haar toespeelt, of – in een toch wel heel potsierlijke mar, of Benito over dit soort dingen. De vraag wordt behoefte tot het publiceren van eigen werk? En, speci-
passage – samen met haar sidekick en beste vriendin dan wat het doel van het werk is: politiek bedrijven fieker, wat betekent de keuze voor een bepaald genre
Betsy op de dames-wc van het Kremlin de vileine presi- met andere middelen, het tonen van het artistieke, (lyriek, roman, drama)? Hoe is erop gereageerd door
dent van Rusland, Maxim Ivanov, in een handomdraai visionaire, of juist intieme en diepmenselijke gezicht critici, binnen en buiten de invloedssfeer van de leider?
weet te chanteren met gefotoshopte beelden waarop hij van de leider? Een gooi naar de onsterfelijkheid, best- En kunnen we dit oordeel ooit los zien van de politieke
als pedofiel figureert. Elke keer zag ik die priemende sellerstatus? Wat het antwoord ook mag zijn, blijkbaar activiteit (of vaker: misdadigheid) van de auteur in
blauwe oogjes, dat blonde haar en de bekende broek- geniet een dichter of romanschrijver nog altijd een kwestie? Voor iets diepgravender antwoorden op dit
pakken, en dan nu dus ook nog het vermoeden van speciaal soort aanzien; er hangt een magisch aura soort vragen kan de lezer eventueel terecht bij Albrecht
daaronder Spanx. Is dat nu de bedoeling of niet, vroeg rond creatief schrijven. Zelfs de meest absolute heer- Koschorke en Konstantin Kaminskij’s Tyrants Writing
ik me af. ser verwacht er kennelijk iets mee te behalen wat hij Poetry (2017), waarin middels een aantal opstellen in
nog niet heeft. Of moeten we het omkeren, en is het het kader van wat de twee halfserieus ‘comparative
Ellen en Betsy redden Amerika eerder zo dat wie sowieso al lijdt aan megalomanie het dictatorology’ noemen, juist dergelijke achtergronden
De vraag dringt zich nog sterker op omdat andere per- schrijverschap er ook nog wel even bij doet? Natuurlijk worden belicht, zij het nog altijd weinig systematisch.
sonages uit de roman wel heel nauw verhuld verwijzen zijn er ook dictators die niet schrijven. Vladimir Poetin
naar figuren uit de werkelijkheid. De vorige president zegt bijvoorbeeld dat hij geen man van het geschreven Een spiegel voor Amerika
van de Verenigde Staten, Eric Dunn, is een protserige woord is (al schreef hij wel een aantal essays); hij laat Neem bijvoorbeeld de keuze voor een bepaald genre.
miljardair die in een grote mansion woont, compleet zich liever interviewen of beschrijven. Daarmee lijkt Waar Mao en Stalin zich in de vroege twintigste eeuw
met gouden toegangspoorten en een golfbaan. Hij is
egoïstisch en boerenslim, maar op geopolitiek vlak een
onbenul van de bovenste plank, die geen idee heeft
dat hij eigenlijk in het zadel werd geholpen door een
netwerk van zelfverklaarde Amerikaanse patriotten die
(spoiler) met inzet van nepterrorisme en atoombommen
in het Witte Huis de regering omver willen werpen om
vervolgens Amerika naar
De achterflap bena- hun ultraconservatieve
drukt de ongekende waarden te herbouwen.
authenticiteit van de De sluwe en onpeilbare
insider details. president Maxim Ivanov
behoeft geen duiding,
evenmin als de Engelse premier Bellington, met zijn
immer verwarde haardos en reputatie van upper class
twit grossierend in Latijnse spreuken. De bekende dis-
claimer ‘elke gelijkenis met bestaande personen berust
op toeval’ staat dan ook nergens vermeld; de slogan
op de achterflap en de begeleidende persberichten
benadrukken zelfs de ongekende authenticiteit van
de verontrustende details, die alleen een insider zou
kunnen kennen. De plot zou ‘Hillary Clinton’s worst
nightmare’ voor de VS verbeelden.
In het nawoord beschrijven de auteurs kort de wor-
dingsgeschiedenis van de roman. Penny en Clinton
kenden elkaar door een (inmiddels overleden) gemeen-

juni – juli 2022 | 34 | de Nederlandse Boekengids

politieke thriller
vooral bezondigden aan lyrische, mystieke natuurpoë-
zie, en Benito Mussolini aan een gedragen lofzang op
het dagelijks brood (trouwens nog altijd anoniem aan
te treffen in Italiaanse bakkerijen), kiezen de Clintons
(m/v) in het heden voor de politieke thriller, het vlieg-
veldboek bij uitstek. Is dat volgens hen momenteel het
ultiem nastrevenswaardige literaire succes? Bill schreef
er inmiddels al twee samen met de alomtegenwoordige
James Patterson (die op zijn beurt zojuist samen met
Dolly Parton een roman afleverde), en zoals gezegd
schreef Hillary haar boek samen met Louise Penny,
die een succesvol thrillerauteur is, en vooral bekend
is geworden door haar Inspecteur Gamache-reeks.
Penny is winnaar van een aantal Agatha Awards, een
prijs voor misdaadromans die erin slagen een spannend
verhaal te vertellen zonder al te veel bloed, excessief
geweld of pornografische passages – State of Terror kan
zo op voor deze prijs. Het is een vlot, vaardig verteld
en redelijk spannend verhaal, met een interessante en
actuele premisse en een paar goede twists. Ook stikt
het van de genreclichés: er wordt veel afgeteld (‘Ze had-
den nog drie minuten… nog twee…’), met cliffhangers
gewerkt en tussen verschillende perspectieven gescha-
keld. Bloedstollend, echt verrassend of aangrijpend
wordt het echter nooit, ondanks de obligate slachtoffers
met een menselijk gezicht, het geregelde ‘Fuck! Fuck!’
van Ellen en Betsy als de plot nog dieper blijkt te gaan
dan ze vermoed hadden en het verontrustend bedoelde
open einde, waarin ontdekt wordt dat de ontmantelde
atoombommen nog maar het begin waren: ‘I think we
have our next nightmare.’
State of Terror toont hoe Clinton zichzelf kennelijk
graag ziet (gutsy woman in de clinch met mannen
die haar steevast onderschatten), en geeft een fictieve
vertaling van haar blik op wereldpolitiek en menselijke
waarden. Het griezeligste wat er kan gebeuren, is een
instabiele regering in de VS. En natuurlijk is het naar
als Europa door terrorisme geteisterd wordt, maar stel
je eens voor dat er in Washington een bom ontploft!
Het Spanx-hemd is net wat nader dan de rok. De ruim-
denkendheid van de hoofdpersoon wordt nadrukkelijk
gepresenteerd: zij kan er
Het is niet verwonder- best mee leven dat haar
lijk dat analisten zoon tijdens zijn gijzelne-
van de CIA tot de ming in Afghanistan mos-
meest geïnteresseerde lim is geworden, al gebruikt
lezers behoorden. iedereen dat tegen haar.
Clinton verpakt dit alles in
een genre dat licht, maar intelligent en fatsoenlijk ver-
maak moet zijn, hiermee wenst ze hoogstwaarschijnlijk
haar achterban aan te spreken (en tevens de fanbase van
Louise Penny). Ondanks sneren aan het adres van ‘Eric
Dunn’ en ‘Maxim Ivanov’, het niet meer zo onwaar-
schijnlijke gegeven van een coup in het Witte Huis,
of van de dreiging van atoombommen, blijft het toch
een ongevaarlijk en nadrukkelijk middlebrow boek. De
schrijfster lijkt daarmee te willen aanduiden dat ze net
als haar hoofdpersoon is: stoer, maar ook heel nadruk-
kelijk ‘one of us’. Met een kwinkslag (vriendin Betsy
ziet eruit als een huisvrouw uit de jaren vijftig maar
scheldt als een bootwerker) en een obligaat appel op de
emoties (moeilijke relatie met zoon, maar komt goed)
huldigt het boek dan ook waarden als ‘vriendschap en
familie boven alles, maar laten we ook een oprechte
verbondenheid met de medemens niet vergeten’. Dit
is wat de Amerikaanse samenleving volgens Clinton
zou moeten willen zien in de spiegel. En Amerika wil
dat blijkbaar inderdaad, gezien de bestsellerstatus en
de ‘solid reviews’ waarvan uitgever Simon & Schuster
rept; een film is inmiddels in de maak. Toch lijkt het
me onwaarschijnlijk dat toekomstige generaties bij het
horen van de naam Hillary Clinton in eerste instantie
zullen denken aan een gevierd thrillerauteur. Haar
identiteit als politicus zal die van schrijver vermoedelijk
altijd blijven overschaduwen. Zo is ze immers ook zelf
als vrij onvergetelijk romanpersonage vereeuwigd in
Curtis Sittenfelds Rodham (2020).
Tranen in zijn snor
Boeiend om deze observaties te contrasteren met de
historische liefdesroman Zabiba en de koning, in 2000
in Irak verschenen onder de traditioneel Arabische for-
mulering van anonimiteit ‘geschreven door hij die het
schreef’. Ook dit boek was een onverbiddelijke bestsel-
ler, met meer dan een miljoen verkochte exemplaren,
een musical en een twintigdelige tv-serie gebaseerd op
de plot. Het ingebedde verhaal, volgens de verteller
zo aan hem overgebracht door zijn wijze oude groot-
moeder, is gesitueerd in het middeleeuwse Irak van
Duizend-en-een-nacht en vertelt de geschiedenis van
Zabiba (‘Rozijntje’) – de ‘dochter van het volk’ – en de
goede, maar wat verlegen koning ‘Arab. De koning ziet
Zabiba, en de twee beginnen een intensieve platonische
verhouding die voornamelijk bestaat uit lange gesprek-
ken over religie, de nobele aard van het volk, en de vraag
hoe het land bestuurd zou moeten worden. Zabiba
maakt de koning een beter mens; door haar leert hij
het volk en de enige ware god lief te hebben, zoals hij
haar vertelt, ‘terwijl de tranen zijn snor doordrenken’.
Helaas wordt de idylle bedreigd door samenzweerders:
de wrede en verraderlijke echtgenoot van Zabiba, de
verderfelijke emir Hezkel en de kwaadaardige koop-
man Shamil de Jood. Zij zien met lede ogen aan hoe
gunstig Zabiba de koning beïnvloedt, en besluiten in
te grijpen. Vermomd als rover verkracht Zabiba’s echt-
genoot haar tweemaal op brute wijze, wat leidt tot een
gewapende strijd tussen de krachten van het goede (de
koning, Zabiba, het volk) en de aggressors (de echtge-
noot, de emir en de koopman). Zabiba sneuvelt, en ook
de koning sterft, maar het volk gaat door, en besluit
dat de datum van Zabiba’s dood (17 januari) voortaan
jaarlijks herdacht zal worden. ‘Leve Zabiba! Leve het
Volk! Leve het Leger!’, besluit het boek.
17 januari 1991 was de begindatum van operatie
Desert Storm, een gigantisch luchtoffensief op Irak,
uitgevoerd door de VS, gevolgd door een grondoffen-
sief. Met deze sleutel in handen, en met de verdere
informatie dat Saddam Hoessein de geestelijk vader
van dit ‘liefdesverhaal’ is (al dan niet middels ghost-
writers), is het niet moeilijk de allegorie te duiden –
of het zogenaamde succes van deze psychologisch
totaal onwaarschijnlijke en verbazingwekkend saaie
roman te begrijpen. Het verhaal verbeeldt een her-
denking van de ‘Moeder aller Gevechten’, de oorlog
om Koeweit in 1990, en de daaropvolgende Ameri-
kaanse invasie; Zabiba, ‘lieveling, dochter, heldin’
van het volk, verwoordt vrijwel ononderbroken de
standpunten van Saddams socialistische Arabische
Ba’ath-partij, en vergelijkt haar verkrachting zelfs met
een land dat door de vijand wordt binnengevallen.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat analisten van de
CIA tot de meest geïnteresseerde lezers van Zabiba en
de koning behoorden, al is het lang niet eenvoudig de
langdradige dialogen en vage plot te vertalen in wat
mogelijkerwijs een strategie zou kunnen inhouden.
En ook uit beschouwingen over dit curieuze geschrift
blijkt wederom dat alle lezers dankzij passages als die
over de tranen in ’s konings snor onwillekeurig aan
Jacqueline Klooster
Hillary Rodham Clinton & Louise
Penny
State of Terror
Simon & Schuster 2021, 512 blz.
Saddam Hoessein
Zabiba en de koning (vert. Patrick
Gabriel Nayrat)
Pumbo 2012, 183 blz.
die andere beroemde zwarte snor denken. Maar de
parallel tussen de koning en Saddam ligt toch iets
ingewikkelder dan de identificatie van Ellen Adams
en Hillary Clinton. Want waarom sterft de koning,
terwijl de macht overgaat op het volk? Het is waar-
schijnlijker dat koning ‘Arab staat voor iets abstracts
als de ‘oude feodale Arabische volksaard’ die het licht
der socialistische Arabische heilstaat moet leren zien.
De identificatiedrang is niettemin veelzeggend.
Wie schrijft, die blijft
En ook in Saddams geval is genre weer een interessante
kwestie. De psychologische roman is een van oorsprong
westers genre, en ook de cultus van de geniale schrijver
is eerder een gegeven in de westerse wereld dan de
Arabische, waar anonimiteit lang de norm was. Het
is ironisch dat Saddams idee dus in zekere zin westers
was geïnspireerd, ondanks zijn enorme afkeer van de
VS. De traditionele anonimiteit werd wel voor de show
opgehouden, en tevens is er een flinke concessie aan het
westerse karakter van het romangenre gedaan door te
kiezen voor een setting in middeleeuws Irak, en door
het inlassen van folkloristische structuur- en sfeerele-
menten van de sprookjes van Duizend-en-een-nacht.
Dappere schone vrouwen, nobele koningen, valse
emirs, een raamvertelling: de indruk moet nadrukke-
lijk Arabisch zijn. Tegelijkertijd weten we dat Saddam
zelf naar verluidt erg onder de indruk was van Ernest
Hemingway, vooral van diens The Old Man and the
Sea, dat hij op jonge leeftijd in de gevangenis las. Ook
was hij volgens anekdotes sowieso geobsedeerd door
‘grote mannen’ zoals Nebukadnezar, Mohammed,
Jozef Stalin en Albert Einstein, en zei hij bij herhaling
dat het hem weinig interesseerde wat men in het heden
van hem dacht; wat mensen over vijfhonderd jaar zou-
den zeggen, daar deed hij het voor. Saddam geloofde
dus klaarblijkelijk in ‘wie schrijft, die blijft’ en ‘eeuwig
gaat voor ogenblik’, en hoopte vermoedelijk onsterfe-
lijke roem te behalen door een artistieke, pretentieuze
vorm te geven aan zijn propaganda. Desalniettemin
lijkt hij de plank lelijk te hebben misgeslagen. Zijn
boeken zijn weliswaar nog altijd verkrijgbaar, maar,
bestseller of niet, ze zijn vast minder vaak gelezen dan
de sinistere YouTubevideo van de veroordeling tot exe-
cutie van hun auteur is bekeken (7,2 miljoen keer). Zie
zo’n ‘dood van de auteur’ nog maar eens los te koppelen
van je eeuwige roem. ×
juni – juli 2022 | 35 | de Nederlandse Boekengids
 NIAS-Wesselingreeks
Something is rotten, in big history
N
u de eerder doodverklaarde geschiedenis
haar wederopstanding beleeft op het wereld-
toneel, is het voorstelbaar maken van een
toekomst die beter is dan het heden belangrijker dan
ooit. In deze reeks gaat Lukas Verburgt in gesprek
met prominente historici om erachter te komen wat
dit betekent voor de rol van de geschiedenis in het
heden. Waarom en hoe bestuderen zij het verleden?
Welke historische kennis streven zij na in hun werk?
Wat maakt deze kennis relevant? Op welke manieren
helpt hij ons het heden beter te begrijpen en alterna-
tieve toekomsten voor te stellen?
Met The Dawn of Everything schreven David Wen-
grow en de in 2020 plotseling overleden David Graeber
– hoogleraar antropologie, anarchist en een van de lei-
dende figuren van de Occupy Wall Street-beweging –
een wereldwijde besteller. Ergens is dat verrassend: het
boek is zo’n zevenhonderd pagina’s lang en staat vol
gedetailleerde historische analyses. Maar het succes is
ook begrijpelijk, want Graeber en Wengrow laten op
basis van recente archeologische inzichten zien dat er
niks klopt van het verhaal over de geschiedenis van de
mens dat big history-bestsellerauteurs als Yuval Noah
Harari en Jared Diamond vertellen.
Het is onjuist dat de mens de eerste driehonderd-
duizend jaar van haar bestaan leefde in egalitair
groepsverband, als jagers en verzamelaars. En het
is onjuist dat hiërarchie – en daarmee ongelijkheid
– de prijs is die zij moest betalen voor de vooruit-
gang die mogelijk werd gemaakt door de uitvin-
ding van de landbouw zo’n
Het is onjuist dat negenduizend jaar voor het
de mens de eerste begin van onze jaartel-
driehonderdduizend ling. Belangrijker dan de
jaar van haar bestaan feitelijke onjuistheid van het
leefde in egalitair verhaal is dat het doet alsof
groepsverband, als de huidige politiek-sociale
jagers en verzame- status quo (de soevereine
laars. En het is onjuist natiestaat) het onvermij-
dat hiërarchie – en delijke eindpunt is van
daarmee ongelijk- historische wetmatigheden.
heid – de prijs is die Vanaf het allervroegste
zij moest betalen begin experimenteerde de
voor de vooruitgang mens met verschillende
die mogelijk werd samenlevingsvormen, en er
gemaakt door de hebben in het verre verle-
uitvinding van de den complexe samenlevin-
landbouw zo’n gen bestaan die floreerden
negenduizend jaar zonder het bestaan van
voor het begin van een heersende staat. Er is
onze jaartelling. volgens Graeber en Wen-
grow geen enkele reden te
bedenken dat het niet langer mogelijk zou zijn om
onze gemeenschappelijkheid radicaal opnieuw uit te
vinden.
Hoewel groots in opzet werd The Dawn of Every-
thing geschreven zonder vooropgezet plan en vond het
zijn oorsprong in een denkimprovisatie die begon in
2010-2011.
[David Wengrow] Rond die tijd was David [Graeber]
op zoek naar een baan in Engeland nadat hij zijn
positie aan Yale was kwijtgeraakt. Hij woonde nog
in New York, waar ik toen gasthoogleraar was. Ik
kwam er zo’n drie of vier keer per jaar. Dit was rond
juni – juli 2022 | 36 | de Nederlandse Boekengids
David Wengrow (1972) is hoogleraar verge-
lijkende archeologie aan University College
London (UCL). Met David Graeber schreef
hij The Dawn of Everything: A New History of
Humanity (2021), dat onlangs bij Maven Pu-
blishing in Nederlandse vertaling verscheen
als Het begin van alles: een nieuwe geschiedenis
van de mensheid.
het hoogtepunt van de Occupybeweging, hoewel
we daar nooit over spraken. We ontmoetten elkaar
regelmatig en spraken over de boeken die we lazen,
vooral over recent archeologisch werk geschreven
voor en door specialisten. Davids Debt was toen net
verschenen. (1) Ik herinner me dat hij me een exem-
plaar gaf in een Koreaans restaurant ergens in de
buurt van Times Square. Voorin schreef hij dat ik
hem enthousiaster had gemaakt over de geschiedenis
dan wie of wat dan ook. Op mijn beurt gaf ik hem
een veel minder bekend en succesvol boek, mijn eigen
What Makes Civilization?, dat toen ook net was ver-
schenen. (2)
Na het te hebben gelezen, stuurde hij me een hele
lange e-mail vol intrigerende vragen. Niet lang daarna
kreeg hij een positie aan
We raakten er meer en Goldsmith’s en vervolgens
meer van overtuigd aan de London School of
dat er iets fundamen- Economics. Dit betekende
teel mis was met het dat we elkaar opeens
huidige grote plaatje makkelijker en vaker kon-
van de wereldgeschie- den opzoeken. Na een
denis. Dit gaat ervan paar maanden werd dui-
uit dat vooruitgang delijk dat we via de mail
onlosmakelijk is ver- eigenlijk al bijna een kort
bonden met het ont- boek hadden geschreven,
staan van natiestaten gewoon door losse gedach-
en gecentraliseerde ten uit te wisselen die bij
bureaucratieën. Maar ons opkwamen tijdens het
dat is in veel gevallen lezen van dezelfde histo-
helemaal niet zo. rische, archeologische en
antropologische literatuur,
over sociale evolutie en urbanisatieprocessen bijvoor-
beeld. We raakten er meer en meer van overtuigd dat
er iets fundamenteel mis was met het huidige grote
plaatje van de wereldgeschiedenis. Dit gaat ervan uit
dat vooruitgang onlosmakelijk is verbonden met het
ontstaan van natiestaten en gecentraliseerde bureau-
cratieën. Maar dat is in veel gevallen helemaal niet zo.
Ons oorspronkelijke plan was om een kort, infor-
meel boek te schrijven, een soort pamflet waarin we
twee centrale punten zouden maken: alles wat we
denken te weten over jagers-verzamelaars – het idee
dat de mens voor de komst van de landbouw in egali-
tair groepsverband leefde – klopt van geen kant en we
wilden laten zien dat er duizenden jaren geleden min
of meer egalitaire steden hebben bestaan.
[Lukas Verburgt] En tien jaar later ligt er een dik boek
van zevenhonderd pagina’s…
[DW] Ja, in die tussenliggende jaren realiseerden we
ons dat er zelfs binnen onze eigen vakgebieden – de
archeologie en antropologie – niemand was die de
grotere implicaties van de meest recente inzichten
Lukas Verburgt
expliciet maakte of doordacht. Dat zijn wij gaan
Lukas Verburgt (1989) is filosoof en weten-
schapshistoricus en is op dit moment als fel-
low verbonden aan het Netherlands Institute
for Advanced Study in the Humanities and
Social Sciences (NIAS), aan wiens voormalige
directeur – Henk Wesseling – deze reeks haar
naam dankt.
doen, en al snel werd duidelijk dat het boek langer
zou worden dan een pamflet. In de jaren die volgden
schreven we een stuk voor een algemeen publiek,
dat veel losmaakte, en we publiceerden in academi-
sche vakbladen om onze wetenschappelijke casus te
maken. (3)
We hadden er zo ontzettend veel plezier in samen.
Wat ons vooral verbond, was dat we er allebei van hiel-
den om obscure, soms zeer obscure, teksten te lezen.
Het was voor ons beiden zo feestelijk om iemand tegen
te komen van wie je wist dat hij in dezelfde krochten
van dezelfde bibliotheken was geweest. David was
voor mij de persoon van wie je hoopt dat je hem ooit
tegenkomt. Het was als het vinden van een verloren
broer. Als ik er nu aan terugdenk, besef ik weer hoe
waardevol vriendschap is, hoe goed dat is voor het
doen van academisch onderzoek. Vrijwel alles binnen
de geestes- en sociaalwetenschappen draait tegen-
woordig om competitie: je concurreert om posities,
om geld, om publicaties, om rankings. Dit maakt het
ontzettend moeilijk om solidair met elkaar te zijn, om
elkaar te steunen, om echt samen te denken.
[LV] Veel recensies van The Dawn of Everything
benadrukken juist ook de verschillen tussen jullie: u de
Oxfordprofessor en David Graeber de wilde anarchist.
Hoe kijkt u daar zelf tegenaan?
[DW] Dat is natuurlijk een karikatuur. Ik ben ook
nooit geïnteresseerd geweest in de publieke perceptie
van David. Het is logisch dat veel mensen bepaalde
ideeën over hem hadden of op hem projecteerden.
Maar ik kende hem, en geen van die ideeën heeft
ook maar iets te maken met hoe hij was als persoon.
Iets soortgelijks geldt voor het boek. Veel mensen
verwachtten een politiek manifest, en dat is ook wat
sommige recensenten – vooral degenen die het niet
hebben gelezen – ervan hebben gemaakt. Dat is het
niet. Noch David, noch ik dacht over wat we lazen en
waarover we praatten en schreven in termen van ‘dit
is Marxistisch en dat niet’. We gebruikten dat soort
termen nooit.
[LV] Er klopt dus ook niets van de lichte verbazing
waarmee sommige recensenten en commentatoren con-
stateren dat een Oxfordhoogleraar in de archeologie
er opeens anarchistische ideeën over de mens en haar
geschiedenis op na blijkt te houden?
[DW] Voordat ik David leerde kennen had ik heel
weinig van hem gelezen. Dat kwam pas later. De
eerste paar jaar praatten we gewoon veel met elkaar.
We kwamen er al gauw achter dat er een sterke
overlap bestond tussen onze theoretische inspiratie-
bronnen: Pierre Clastres bijvoorbeeld, de beroemde
NIAS-Wesselingreeks
anarchistisch theoreticus die behoorde tot Claude
Lévi-Strauss’ inner circle, en Marcel Mauss, die voor
ons allebei zeer belangrijk was. Het boek dat ik voor
The Dawn of Everything publiceerde, What Makes
Civilization?, was een poging om Mauss’ ideeën over
beschavingen toe te passen op de antieke geschiedenis
en archeologie. Dat is nog iets anders wat David en
ik gemeen hadden: we waren er allebei heel slecht in
onszelf te beperken, vooral als het ging om de tijd-
schaal van onze analyses.
Dit alles maakte dat het schrijven van ons boek
heel organisch verliep. Er was geen sprake van een
arbeidsverdeling in de zin van: jij doet dit hoofdstuk
en ik doe dat hoofdstuk. En het heeft gewerkt, denk
ik, want ik hoor ook van mensen die ons goed kennen
dat ze niet kunnen zien wat door David en wat door
mij is geschreven. We probeerden oprecht om dezelfde
bronnen te lezen en alles samen te schrijven. In de
praktijk nam een van ons natuurlijk het initiatief door
een schets te maken van een deel van een hoofdstuk.
Daarna ging een tekst een paar keer heen en weer.
Soms veranderde de inhoud of de structuur volledig.
Vaak voegden we er meer en meer aan toe. Dit is ook
waarom we ervoor kozen om in ieder hoofdstuk met
een soort achttiende-eeuwse subkopjes te werken; zo
ontstond er zowel voor ons als voor de lezer een hou-
vast. Hoewel het uiteindelijke boek verrassend nauw
aansluit op de beschrijving ervan in het voorstel dat
we er ooit voor indienden, was het schrijfproces dus
enigszins irrationeel. Er is altijd sprake van willekeur
als het gaat om hoe specifieke punten onverwachts
samenkomen in een overkoepelend argument. Vrij-
heid – dat is het goede woord. Voor David was het net
zo. Het boek is ook vanuit dit gevoel geschreven. Het
is bepalend geweest voor de toon ervan. Academische
teksten staan over het
Het is juist veel algemeen vol verhullend
eerlijker, wetenschap- jargon. Daar wilden we ver
pelijker zelfs, om uit vanaf blijven. We hebben
te leggen waarom je ons denkproces niet ach-
een bepaalde omweg teraf opgepoetst; we heb-
neemt en waarom je ben het opgeschreven zoals
bent uitgekomen op het zich voltrok. De vraag
een andere positie dan waarmee we begonnen
die waarmee je begon. – wat is ongelijkheid? –
En ook om niet te doen bleek de verkeerde vraag
alsof je alle problemen en is dus ook niet de vraag
hebt opgelost. waarmee we eindigen,
namelijk: wat is vrijheid?
Deze manier van schrijven maakt een boek volgens
mij veel plezieriger om te lezen. Maar het irriteert
academische recensenten. Zij lezen het zoals ze
een grant proposal lezen. Ze willen een duidelijke
onderzoeksstrategie, met argumenten, voorbeelden
en conclusies. Dat is niet onze stijl. Het is juist veel
eerlijker, wetenschappelijker zelfs, om uit te leggen
waarom je een bepaalde omweg neemt en waarom
je bent uitgekomen op een andere positie dan die
waarmee je begon. En ook om niet te doen alsof je
alle problemen hebt opgelost. The Dawn of Everything
is geen dogmatisch boek. Het bestaat voor een groot
deel uit wat David noemde ‘het wegpoetsen van de
filosofische bullshit die het ons onmogelijk maakt om
werkelijk te begrijpen wat zich in het verleden heeft
voltrokken’. Het is soms bijna grappig om kritische
recensies te lezen en te zien hoever sommige mensen
bereid zijn te gaan om bepaalde historische feiten niet
te erkennen of af te doen als incidentele afwijkingen
van een historische wetmatigheid.
[LV] Voor welk soort publiek schreven jullie het boek
dan eigenlijk precies?
[DW] Voor iedereen. Het is een boek voor iedereen.
We wilden ook expliciet niet dat het een boek voor
linkse mensen zou worden. Het is voor iedereen die
Diamond of Harari leest.
[LV] En als het gaat om collega-historici: had u niet ver-
wacht dat het boek hen enigszins zou verontrusten? Met
sommige posities die jullie innemen – dat historici een
rol zouden moeten spelen in het heden en in het denken
over de toekomst door bestaande grote verhalen te ont-
krachten en er nieuwe voor in de plaats te stellen – zal de
gemiddelde historicus toch enige moeite hebben?
[DW] Je moet je ons niet voorstellen als twee acade-
mici die zaten opgesloten in een kantoor. We hebben
tijdens het schrijfproces veel gesprekken gevoerd met
collega’s van over de hele wereld, zowel publiekelijk
als privé. We hebben een
Een big history-boek hoop seminars en lezingen
kan twee kanten gegeven en eerste versies
op gaan. Wanneer van hoofdstukken rond-
je op die schaal een gestuurd. Natuurlijk wa-
argument probeert te ren we ons ervan bewust
maken, kan het ver- dat sommige posities die
haal heel abstract en we innemen controversieel
onpersoonlijk worden. zijn, of in ieder geval nogal
Er zijn genoeg van dit stellig overkomen. Maar
soort boeken zonder dat heeft er vaak ook mee
mensen erin. Het gaat te maken dat we de alge-
dan alleen over histori- mene lezer niet van ons
sche processen. Deze wilden vervreemden. Die
boeken geven lezers is niet geïnteresseerd in
het gevoel dat ze nietig welke expert wel of geen
en machteloos zijn. gelijk heeft over dit of
Ons boek is anders. dat specifieke onderwerp.
Het gaat altijd over Als we ieder punt dat we
mensen. maken van alle mogelijke
kanten hadden belicht,
was het boek onleesbaar geworden – en tien keer zo
lang. We hebben ons er steeds toe beperkt om aan te
geven waarom we vinden dat een bepaald idee niet
klopt en wat dat betekent voor ons begrip van een
overkoepelend thema, zoals de gevolgen van urbani-
satie en demografische toename van de populatie.
Een big history-boek kan twee kanten op gaan.
Wanneer je op die schaal een argument probeert te
maken, kan het verhaal heel abstract en onpersoonlijk
worden. Er zijn genoeg van dit soort boeken zonder
mensen erin. Het gaat dan alleen over historische
processen. Deze boeken geven lezers het gevoel dat
ze nietig en machteloos zijn. Ons boek is anders.
Het gaat altijd over mensen. Dat is wat David en ik
hebben proberen te doen: een menselijke geschiedenis
van de mens schrijven. En ik denk dat dit een van de
redenen is dat het boek aanslaat. Wat we beschrijven,
is invoelbaar. Als zodanig is het een eerbetoon aan
David. Het was een van zijn grootste gaven om con-
cepten en historische bronnen die in potentie obscuur
en complex zijn op zo’n manier te gebruiken dat iedere
lezer er zelf iets mee kan.
Veel jonge mensen lezen het boek. Ik ontvang echt
prachtige brieven van tieners. Tijdens de presentatie
van de Nederlandse vertaling in Amsterdam kwam
er na afloop een meisje naar me toe. Na enige aan-
sporing van haar moeder vertelde ze me dat ze met
het boek naar haar geschiedenisdocent was gegaan en
Lukas Verburgt
David Graeber & David Wengrow
Het begin van alles: een nieuwe
geschiedenis van de mensheid
(vert. Bart Gravendaal & Rogier van
Kappel)
Maven 2022, 656 blz.
had gezegd: ‘Waarom leer je ons allemaal dingen die
helemaal niet kloppen? En waarom komen er eigen-
lijk helemaal geen vrouwen voor in uw lessen?’ Het
was zo mooi om te horen. Ze had het boek gelezen en
begreep het omdat het resoneerde met iets in haarzelf,
omdat ze zich kon verplaatsen in de figuren die erin
voorkomen.
[LV] Wat is nu de volgende stap? Bent u van plan het
boek een vervolg te geven in uw toekomstige werk?
[DW] Ik loop op dit moment vooral ontzettend ach-
ter met andere projecten… Ik heb onlangs een hoofd-
stuk geschreven voor een nog te verschijnen bundel
over de geschiedenis van Afrikaanse koninkrijken. Ik
schrijf over politieke systemen in Egypte en Nubië,
Noord-Soedan. Het leek me een interessante casus
om enkele van de concepten die we in The Dawn
of Everything introduceren, vooral de verschillende
noties van vrijheid, erop uit te testen.
Ik zal voor altijd verbonden blijven aan ons boek.
Ik kan niet teruggaan en onze ideeën tenietdoen. En
dat is prima. The Dawn of Everything is namelijk geen
af werk. Het manuscript is natuurlijk klaar. Het lag
er, drie weken voor Davids overlijden. Maar we waren
ons er zeer van bewust dat we nog niet klaar waren.
We zaten echt in zak en as toen we het manuscript
indienden. David wilde meteen beginnen aan een
volgend boek. Er zit zo veel niet in het boek: bron-
materiaal, data, ideeën. En er staat niet eens iets in
over onze eigen onderzoeksgebieden, Madagaskar en
Noordoost-Afrika.
Ons idee was om drie vervolgen te schrijven. We
noemden het onze Lord of the Rings. The Dawn of
Everything was The Hobbit en dan zouden er nog
drie volgen. Helaas kan ik je niet zeggen wat erin
zou komen te staan. Dat is niet hoe we werkten. We
hadden zo veel plezier in het schrijven, misschien juist
omdat we geen plan hadden. Over een jaar of twee
krijg ik een sabbatical van mijn universiteit. Pas dan
zal ik de tijd hebben om te verwerken wat er allemaal
is gebeurd en na te denken over de vraag: wat nu? ×
Noten
(1) David Graeber, Debt: The First Fivehundred Years
(Melville House 2011).
(2) David Wengrow, What Makes Civilization? The
Ancient Near East and the Future of the West
(Oxford University Press 2010).
(3) David Graeber en David Wengrow, ‘How to
Change the Course of Human History (At Least
the Part That’s Already Happened)’, Eurozine
(2 maart 2018) en, bijvoorbeeld, David Wengrow
en David Graeber, ‘Farewell to the “Childhood of
Man”: Ritual, Seasonality, and the Origins of
Inequality’, Journal of the Royal Anthropological
Institute 21.3 (2015): 597-619.
juni – juli 2022 | 37 | de Nederlandse Boekengids
wereldgeschiedenis
Het verhaal van iedereen
H
et verhaal over de mens gaat ongeveer als
volgt: ooit leefden we in egalitair groepsver-
band, als jagers en verzamelaars. We leefden
van wat het land ons gaf, maar dwongen daarbij niets
af. Alles veranderde toen een van onze neolithische
voorouders ontdekte dat je gewassen ook zelf kon ver-
bouwen en dieren kon houden en fokken. Specialisatie
en overvloed baanden het pad naar grotere groepen,
steden, stadstaten en natiestaten. Meer complexiteit
ging gepaard met meer hiërarchie en daarmee ‘begon’
de ongelijkheid.
Maar wat klopt er eigenlijk van dit verhaal als je het
plaatst naast de weelde aan archeologische inzichten
die de afgelopen decennia zijn verworven? Betrekke-
lijk weinig. In sommige gevallen zelfs helemaal niets,
zo stellen archeoloog David Wengrow en antropoloog
David Graeber in Het begin van alles: een nieuwe
geschiedenis van de mensheid, het boek waar ze af en
aan tien jaar aan werkten. Als we goed kijken, dan
zien we samenlevingen als de Cheyenne of Lakota uit
Noord-Amerika, die de stap maakten van jager-ver-
zamelaar naar landbouwers en vervolgens weer
teruggingen. Sommige samenlevingen deden dat zelfs
elk jaar, een soort seizoensgebonden beleid. We zien
fameuze rijken als Teotihuacán, een Midden-Ame-
rikaanse stad waar de bevolking zich zo’n achttien-
honderd jaar geleden radicaal tegen de hiërarchische
staatsinrichting keerde. Ze besloten het bouwen van
tempels te laten voor wat het was en zo verrees pal
naast de imposante ‘Oude Stad’ een sociaal huisves-
juni – juli 2022 | 38 | de Nederlandse Boekengids
tingsplan met min of meer gelijkwaardige woningen
voor de meer dan honderdduizend inwoners, een
sociale politiek die niet minder dan vierhonderd jaar
bleef bestaan.
Het blijkt dat complexiteit en hiërarchie helemaal
niet onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Dat
de vroege mens, ook al kunnen we ons dat misschien
slecht voorstellen omdat deze in de tijd zo ver van
ons af staat, een mens was, net als wij. Een wezen dat
niet louter gedreven werd door wat de sociale evolutie
voorschrijft, maar een wezen dat zelf nadacht, dat
politiek bedreef. In Het begin van alles herinneren
Graeber en Wengrow ons eraan dat in de uitgestrekte
periodes van honderden, zelfs duizenden jaren die we
maar al te makkelijk het voorvoegsel ‘middel’ of ‘mid-
den’ geven, een complex schouwspel van herijking en
reorganisatie van maatschappijen plaatsvond. Slaver-
nij is hoogstwaarschijnlijk meerdere keren ontstaan,
vervolgens afgeschaft en weer ingevoerd; periodes van
oorlog wisselden zich af met bewuste keuzes om af te
zien van geweld.
Vastzitten in de staat
Er zit overigens wel degelijk systematiek in die poli-
tieke structuren; Graeber en Wengrow doen zelfs
een nobele poging om hier een kader voor te schet-
sen. Deze systematiek heeft alleen geen ‘richting’.
Omdat veel wetenschappers gewend zijn te zoeken
naar patronen en de onderliggende principes, zijn we
gaan verwachten dat alles wat we kunnen observeren
Sicco de Knecht & Enzo Rossi
een vaste volgorde heeft. Maar is dat wel zo, vragen
Graeber en Wengrow zich hardop af. Wat nu als deze
structureel-formele aanpak gewoonweg niet de lens is
om de vroege ontwikkeling van de mensheid door te
bekijken? Willen we volgordes, kantelpunten, ja zelfs
‘natuurwetten’ ontdekken waar deze er gewoonweg
niet zijn?
Want, zo leren we al snel in het boek, die stadia
in de menselijke ontwikkeling zijn bij nader inzien
helemaal niet zo scherp af te bakenen. Laat staan dat
ze in een vaste volgorde doorlopen moeten worden.
Neem Çatalhöyük, mogelijk de eerste grote mense-
lijke nederzetting ter wereld (gesticht zo’n 7.400 jaar
voor het begin van onze jaartelling) waar de inwo-
ners in gemeenschappelijke huizen woonden van
ongeveer dezelfde omvang. Er waren geen tempels
of paleizen, geen gezamenlijke voorzieningen; de
huizen stonden strak op elkaar zonder ruimte voor
straten of pleinen en konden worden betreden via
een opening in het dak. Hier werd inderdaad – zij
het spelenderwijs – geëxperimenteerd met landbouw
in de overstromingsgebieden langs de rivier, maar
die gewassen waren zeker niet het hoofdbestanddeel
van het dieet. Bestudering van grote ossenkoppen die
prijkten aan de muren van de huizen wijst uit dat het
niet om gedomesticeerde dieren ging, maar om wilde
beesten die werden bejaagd. De stelling dat landbouw
en stedenbouw onlosmakelijk met elkaar verbonden
zijn, snijdt in het vroegste voorbeeld dus al geen hout.
Onze lange geschiedenis beweegt alle kanten op.
wereldgeschiedenis
Er is geen ‘oorspronkelijke staat van gelijkheid’ of
‘menselijke kindertijd’, zoals de auteurs het noemen.
De zoektocht daarnaar is dan ook zinloos, evenals de
vraag of we van oorsprong in egalitaire maatschap-
pijen leefden of niet. Vooruitdenkend is er ook geen
reden om aan te nemen dat het onvermijdelijk is dat
de uiteindelijke sociale organisatievorm van de mens
de soevereine staat is. Het probleem is eerder dat we
vast lijken te zitten in onze huidige staat.
Op het moment van schrijven bedekken natiestaten
immers de gehele oppervlakte van de planeet, en daar
is op zijn minst één overtuigende reden voor te geven.
Daarvoor wenden Graeber en Wengrow zich, zij het
kort, tot het werk van de Amerikaanse politicoloog
en historicus James C. Scott, die er niet geheel toe-
vallig net als Graeber (een van de oprichters van de
Occupybeweging) anarchistische sympathieën op
nahoudt. Scott stelt dat de eerste staten die opkwa-
men in China en het Midden-Oosten gaandeweg
ontdekten hoe onweerstaanbaar deze regeringsvorm
eigenlijk is – als je de bevolking dwingt om granen te
verbouwen, tenminste.
In tegenstelling tot knollen en rapen moeten gra-
nen op gezette tijden worden geoogst. Daar
komt bij dat ze boven de grond groeien,
in iedereens zicht, en deze combinatie
maakt het heffen van belasting bijzonder
makkelijk. Door hun hoge calorische waarde
is er al snel een overschot, een weelde aan
calorieën, die een forse hiërarchie kan dragen
van regenten, bureaucraten en handhavers.
Iedereen neemt een deel en zelfs de boer
houdt er nog wat aan over. Het heeft dan
wel erg lang geduurd (waarschijnlijk eeu-
wen langer dan waar we tot nu vanuit zijn
gegaan), maar uiteindelijk heeft deze orga-
nisatievorm alle andere verdrongen.
De kern van het argument is dus expliciet
niet dat de graanstaat het onvermijdelijke
eindpunt is. Ook is niet gezegd dat ze eeu-
wig stand zal houden. Graeber en Wengrow
nemen ons immers mee langs voorbeelden
uit het pre-Columbiaanse Noord-Ame-
rika, waar agrarische staten zoals Scott ze
beschrijft uiteindelijk toch ten onder gingen
of ophielden in die vorm te bestaan. Het is een
proces dat, eenmaal in gang gezet, moeilijk
te stoppen is. Misschien hebben staten wel
de unieke kwaliteit om alle andere vormen
van het politieke leven weg te pesten. Pessi-
mistischer gezegd: het was nooit onze enige
positie om in vast te komen zitten, maar we
zitten er maar mooi mee. Een interessante
vraag is waarom sommige graanstaten zoals
die in de Amerika’s geen stand hielden en de
Europese graanstaten uiteindelijk de over-
hand kregen. Het ontbrekende puzzelstukje
is misschien wel: ideologie. Het verhaal, de
legitimering van de onderdrukking, lijkt het
grootste verschil tussen de Europese en Amerikaanse
situatie.
De kern van die ideologie draait om vrijheid, niet
om gelijkwaardigheid. En de vrijheidsidealen van
de Noord-Amerikaanse bevolking – vooral het idee
dat met rijkdom geen macht komt om over anderen
te heersen – verklaren waarschijnlijk waarom deze
inheemse staten er niet in slaagden wortel te schieten
in dat deel van de Amerika’s. In hun dominante ide-
ologie was vrijheid een heel andere belofte, een die de
bewoners simpelweg niet in staat stelde om anderen
zo systematisch te domineren. Alleen een genoci-
dale ramp als het kolonialisme slaagde erin om de
Amerika’s een staatsregering als politieke structuur
op te leggen. Misschien is dit wel niet meer dan een
provocatieve hypothese, maar laten we zeggen dat
het er in ieder geval een is in de geest van het boek;
een die wars is van eenvoudige deterministische ver-
banden tussen ‘productiewijzen’ en politieke structu-
ren.
Wie we zijn, wie we nog kunnen worden
Herhaaldelijk wijzen Graeber en Wengrow op de
kracht van verbeelding en dagen ze de lezer uit om
interpretaties te herzien in het licht van een ander uit-
gangspunt. Wat als de moderne archeologie met een
heel andere reeks aan ontdekkingen was begonnen?
Zeker nu er zo veel nieuwe vondsten worden gedaan is
het goed om een stap terug te zetten en je te bedenken
wat dat had uitgemaakt voor het ‘leidende narratief’.
Want wat is de invloed van Spaanse conquistadors
of Franse verlichtingsdenkers op ons beeld van de
(Latijns-)Amerikaanse geschiedenis? Hoe beïnvloe-
den dominante overtuigingen onze eigen interpretatie
van wat we vinden in de neolithische opgravingen
bij Göbekli Tepe? Met andere woorden: waar slaat
het eigenlijk op dat je (inmiddels) met honderd
keer meer bewijs op de proppen moet komen om te
onderbouwen dat er in een nederzetting geen strikte
sociale hiërarchie bestond, dan wanneer je van het
tegenovergestelde uitgaat? Kan het gebrek aan bewijs
Sicco de Knecht & Enzo Rossi
David Graeber & David Wengrow
Het begin van alles: een nieuwe
geschiedenis van de mensheid
(vert. Bart Gravendael & Rogier
van Kappel)
Maven 2022, 656 blz.
voor hiërarchie soms wel het bewijs zijn dat deze er
niet was?
Het begin van alles is meer dan een scherpe reflectie
op het ‘gangbare’ verhaal van de mens. Het is een
doorgaans luchtige maar soms ook genadeloze kritiek
op het wetenschappelijk proces, specifiek gericht aan
de bewoners van de academische bubbels die grenzen
aan de archeologie: de filosofen, politicologen, antro-
pologen, evolutionair psychologen en historici. Zij
wagen zich aan grootse en meeslepende uitspraken
over de ‘menselijke natuur’ en de ‘natuurlijke ontwik-
keling’ terwijl ze nauwelijks op de hoogte blijken te
zijn van de laatste stand van zaken. Ook al zweren zij
bij hoog en laag heus allang niet meer te geloven in
sociale evolutie, alsnog heeft elk verhaal die-
zelfde zweem van evolutionaire vooruitgang.
Tegelijkertijd komen ook vakgenoten van
met name Wengrow er niet altijd goed
vanaf: zij sluiten zich op hun beurt af op hun
eigen opgraving en nemen niet of nauwelijks
de moeite om de grotere implicaties van hun
werk op zijn minst met vakgenoten te delen.
Ze houden zich vooral bezig met hun eigen
gelijk, hun eigen onderzoeksvoorstel en hun
eigen publicaties voor een klein publiek
van (hyper)specialisten. Dat is hun taak,
zo lijken ze te denken. Ze stellen daarmee
dus ook niets tegenover de populaire en
meeslepende vertelling. Het resultaat: popu-
larisators van de wetenschap als Yuval Noah
Harari en Jared Diamond zijn de enigen die
het grote verhaal van de mensheid vertellen,
in een vorm die is toegesneden op de lezer
van de AKO-top 10 en de Netflixkijker. Dan
is het toch jammer als dat verhaal niet blijkt
te kloppen.
Graeber en Wengrow doen een serieuze
poging om die andere narratieven te delen:
ze nemen de lezer mee op sleeptouw over de
hele wereld om de meest recente vondsten te
tonen en te bespreken hoe deze nieuw licht
werpen op de zaak. Het is een transdisci-
plinaire oefening die betovert en verleidt.
Maar, zo vragen ook Graeber en Wengrow
zich af, wat hebben we aan al die fantasti-
sche inzichten over onze voorouders als we
deze niet inzetten om ons af te vragen wie
we zijn en wie we nog zouden kunnen wor-
den? Juist het verhaal van ons allemaal leent
zich bij uitstek voor een maatschappelijke
discussie en grote publieke betrokkenheid. Juist dit
vindingrijke, complexe en meeslepende verhaal over
de menselijke geschiedenis zou buiten de disciplines
van de archeologie en geschiedenis vaker besproken
moeten worden. Al was het maar omdat het forse
implicaties heeft voor ons zelfbeeld en onze ver-
wachtingen van de politiek. Voor dat gesprek hebben
Graeber en Wengrow in ieder geval een uitmuntende
voorzet gegeven. ×
juni – juli 2022 | 39 | de Nederlandse Boekengids
cultuurkritiek Wouter van Acker

De visser
belichaming van de natie, ultieme vreemde
Rond de jaarwisseling pleegt de plaatselijke jeugd
zich te vermommen met bivakmutsen, banden in
brand te steken, eieren te gooien naar voorbijgangers
en een flinke pint te drinken. Dat alles in wille-
keurige volgorde, en geen haan die er de afgelopen
jaren naar kraaide.
achterliggende idee is steevast hetzelfde: er is een
kloof tussen de ‘mainstreammedia’ en de ‘gewone’
kiezer. De gewone kiezer wordt niet begrepen en over
het hoofd gezien. Om dat op te lossen moet er een
‘wij’ (journalisten) op onderzoek uit naar een ‘ander’
(vissers, boeren, mijnwerkers).
Het is belangrijk om hier een onderscheid tussen de
Ieder draagt een nostalgische bril wanneer ze naar de
vissersdorpen kijken, maar voor de schrijvers blijkt het
onderzoek een droom die werkelijkheid is geworden.
Nostalgie, antropologie, biologie
Ash, Declercq en Swift beginnen alle drie hun relaas
door uit te drukken hoe ongelofelijk ver weg de dor-

Z
o schreef Frank Poorthuis in de Volkskrant schrijvers aan te brengen. Alle schrijvers zijn onder- pen zijn. Met de trein van Londen naar Newlyn, met
in 1998, toen de officier van justitie vijftien zoekers, maar waar voor de boot van het vasteland van Virginia naar Tangier
maanden cel eiste tegen een groep jongeren uit Waar de journalisten journalisten het onder- Island, en zelfs met de boot naar Urk. Of het nu het
Arnemuiden. Ik was toen negen jaar oud, en groeide zich enkel laten zoek het doel is, is het einde van de spoorlijn onder de kliffen van Cornwall
in Zeeuws-Vlaanderen op met verhalen over ‘het onderdompelen in de voor schrijvers eerder een is, of het water tussen het vasteland en Tangier, de
volk’ in Breskens, Arnemuiden en Yerseke. Gesloten visserscultuur, verdrin- middel. Journalisten als nadruk van deze auteurs op een haast overdreven
gemeenschappen, strikt religieus, veel ontspoorde ken schrijvers als Ash Declercq en Swift willen fysieke afstand tot de dorpen beklemtoont het ver-
jongeren. Mijn zwager, opgegroeid in Goes, kreeg en Synges zich in een vooral vragen beantwoor- beelde isolement waarin de lokale bevolking zou
duidelijke regels mee als hij uitging: uitkijken voor andere wereld. Ieder den. Wat zijn de verschil- leven. Ash’ tweede hoofdstuk heet niet voor niets
de jonge vissers uit Yerseke. Gelukkig pikte je ze er draagt een nostalgi- len tussen mijn wereld en ‘End of the Line’. Ze haalt Woolfs beschrijving van
zo uit, aangezien zij de enigen waren die op klompen sche bril wanneer ze die van het vissersdorp? de trein naar Cornwall aan: ‘the wizard who was to
naar de kroeg gingen. Met oud en nieuw was het naar de vissersdorpen Hoe zijn die verschillen transport us into another world, almost into another
traditie om een goedkope oude auto aan te schaffen, kijken, maar voor de ontstaan, waartoe leiden age’. Zo introduceert ook Swift de bevolking van
de uitlaat ervanaf te halen, en deze volledig total loss schrijvers blijkt het ze, en hoe kunnen we ze Tangier Island als een compleet afgezonderde en
te rijden. Over het drugsmisbruik hebben we het dan onderzoek een droom overbruggen? Het zijn bij unieke bevolking:
nog niet eens gehad. Veel lijkt er sinds 1998 niet te zijn die werkelijkheid is uitstek sociaal-politieke
veranderd: de ME moest er ook tijdens de laatste twee geworden. vraagstukken. Maar waar It is a community unlike any in America. Here
jaarwisselingen in Arnemuiden aan te pas komen. de journalisten zich enkel live people so isolated for so long that they have
En dan is er natuurlijk Nederlands bekendste laten onderdompelen in de visserscultuur, verdrinken their own style of speech. (…) Its virtually amphi-
vissersdorp, het voormalige eiland in het IJsselmeer. schrijvers als Ash en Synges zich in een andere wereld. bious men follow a calendar set by the Chesapeake
‘Maar manneke toch, Urk begrijpen? Dat lukt je
nooit.’ Toch probeert Matthias M.R. Declercq het.
In 2020 verscheen zijn boek De ontdekking van Urk,
dat het binnen zeven maanden tot een achtste druk
schopte. En dat was nog voordat er journalisten wer-
den aangevallen. De obsessie met het vreemde, eigen-
zinnige, eenzame dorp bestaat al langer, en niet alleen
in Nederland; dat zou al duidelijk moeten zijn door
het feit dat het boek door een Belg werd geschreven.
In 2018 publiceerde Earl Swift Chesapeake Requiem: A
Year with the Watermen of Vanishing Tangier Island,
dat op zo’n beetje iedere ‘Best of 2018’-lijst kwam te
staan. Daarnaast verscheen in 2020 Dark, Salt, Clear:
Life in a Cornish Fishing Town, waarin Lamorna Ash
een Brits vissersdorp in Cornwall onder de loep neemt.
Waar komt deze obsessie vandaan? Wat trekt ons
aan tot deze dorpen, en tot vissers? Wat proberen we
over hen, en misschien over onszelf, te leren? Dat de
obsessie geen nieuw fenomeen is, is duidelijk. John
Steinbeck schreef Cannery Row (1945), Virginia Woolf
deed uitgebreid verslag van haar reis naar en verblijf
nabij de vissersdorpen in Cornwall rond 1900, om nog
maar te zwijgen over Ernest Hemingways The Old
Man and the Sea (1952) of Herman Melvilles Moby
Dick (1851). J.M. Synges The Aran Islands uit 1906 lijkt
wellicht nog het meest op de drie onlangs verschenen
boeken: een stadse intellectueel gaat op onderzoek uit
in een vissersdorp.
Declercq en Swift zijn journalisten, en journalisten
die zich naar een afgelegen plek begeven om met
‘gewone burgers’ te praten, beperken zich niet tot
vissersdorpen. Politieke aardverschuivingen – denk
aan Donald Trumps verkiezingsoverwinning, Brexit,
de opkomst van de PVV en FvD – deden journalis-
ten afreizen naar respectievelijk de mijnstreken van
West-Virginia, kuststreken in Zuid-Engeland en
dorpjes in Zuid-Limburg of Oost-Gelderland. Het

juni – juli 2022 | 40 | de Nederlandse Boekengids

cultuurkritiek
Bay blue crab. (…) It is a near-theocracy of old-
school Christians who brook not trade in alcohol,
and kept a major movie from filming in their midst
over scenes of sex and beer. And not least, this is one
big extended family: All but a few islanders can
trace their lineage to a single man.
Met zijn beschrijving benadrukt Swift een niet nader
uitgelegde paradox waarvan alle drie de werken zijn
doordrenkt: vissers zijn vreemde, unieke, speciale
mensen, en toch de enigen die nog ‘normaal’ zijn.
Ze representeren een beeld van ‘echte’ Amerikanen,
‘echte’ Nederlanders en ‘echte’ Britten. Swift lijkt met
zijn observaties nog het meest op een antropoloog,
maar Declercq en Ash nemen nog meer afstand tot
de onderwerpen van hun onderzoek en adopteren het
vocabulaire van biologen. Zo gefocust zijn de auteurs
op de verschillen tussen zichzelf en de lokale bevol-
king, dat het soms lijkt alsof ze een andere diersoort
omschrijven. Ash besteedt zelfs een halve pagina aan
het een-op-een vergelijken van vissers met narwals.
Ook Declercq vermomt zich als bioloog wanneer hij
zijn tijdelijke collega’s omschrijft:
Alleen David Attenborough kan deze bedreigde
soort treffend inleiden, wanneer ze uit het zwart
opdoemt. Eerst de vage, wat schimmige contouren,
de klompen die over de tegels schuren, de sigaret-
tenrook die naar boven komt, en dan valt het
lantaarnlicht eindelijk op hun schuwe blik: “And
there they are, these magnificent creatures: fisher-
men.” Vissers.
Voor een poging om een andere groep mensen te
begrijpen, doorspekt met de overtuiging dat deze
groepen lang niet altijd voor volwaardig worden
aangezien, komt dit me wat tegenstrijdig over. Hoe
kun je een brug slaan naar een groep mensen als je ze
letterlijk tot een andere diersoort verklaart?
Pastorale, nostalgische visies op snel verdwijnende
levenswijzen zijn van alle tijden. Auteurs spraken
meer dan een eeuw geleden ook al over achterhaalde,
maar tegelijkertijd authentieke plekken. Van John
Steinbeck tot Declercq, Ash en Swift, hun impressies
van deze dorpen zijn rijk aan nostalgie en een Wim
Sonneveld-achtige overtuiging dat ‘alles toen nog
simpel was’. Dat de drie auteurs zo denken over de
jaren vijftig zegt eigenlijk al genoeg. Het gaat de
auteurs niet om de daadwerkelijke waarden of levens-
wijzen, maar meer de verdwijning daarvan. Dit is al
helemaal het geval voor Tangier Island, waar de zee
jaar na jaar grote delen van het eiland opslokt. Het
doet me denken aan een scène uit de film Midnight in
Paris (Woody Allen, 2011). Owen Wilsons personage
reist vanuit de eenentwintigste eeuw op wonderbaar-
lijke wijze naar het Parijs van de jaren twintig, zijn
gedroomde decennium: Fitzgerald, Hemingway, de
charleston. Hij ontmoet er een vrouw, en de twee
reizen op een al even wonderbaarlijke wijze af naar
de jaren 1890, de belle époque. Zij, Marion Cotillard,
wil er blijven, beschrijft die jaren als ‘the best years
Paris has ever known’. ‘But what about the twenties?’
vraagt Wilson, waarop Cotillard antwoordt: ‘Well,
it’s the present. It’s dull.’
Veel van de eerdergenoemde politieke gebeurte-
nissen (Trump, Brexit, de opkomst van FvD) zijn de
uitwassen van toenemend nationalisme, gekenmerkt
door een vorm van nationale nostalgie. Het verband
tussen nationalisme en vissersdorpjes is vaker gelegd,
zowel nu als in het verleden. Synges’ focus op de ‘echte’
Ieren op de Araneilanden zou een grote invloed heb-
ben gehad op de nationalistische beweging in Ierland.
Direct na de feitelijke uittreding van het Verenigd
Koninkrijk uit de EU stuurde premier Johnson twee
marineschepen om Franse vissersboten uit het Kanaal
te verjagen. Visserij bleek een van de moeilijkste dos-
siers in de Brexitonderhandelingen, mede doordat het
zulke sterke nationalistische en nostalgische gevoelens
opwekt. En dat terwijl visserij minder dan 1% van
de Britse economie bedraagt. Hoewel de boeken geen
expliciet nationalistische boodschappen uitdragen,
lijkt de groeiende aandacht voor de vissersdorpen hier
wel degelijk een gevolg van te zijn.
Echt werk door echte mannen
Het kan de lezer van deze boeken tevens niet ontgaan
dat achter dit beeld van een ‘simpel leven’ waarin
‘alles nog eenvoudig was’ een andere overtuiging
schuilt: ‘toen mannen nog mannen waren, en toen
werk nog werk was’. Naast een nationalistisch beeld
van zogenaamd echte Nederlanders of echte Britten,
speculeren de auteurs evenzeer over ‘echte’ mannen
en ‘echt’ werk. Stuk voor stuk vergelijken ze met
schaamte hun eigen werk met dat van de lokale bevol-
king, waarbij ze de stress en onzekerheid van hun
eigen freelancewerk gemakkelijk lijken te negeren.
Een soortgelijk ongemak voel je als academisch-op-
geleide lezer al snel wanneer je bijvoorbeeld Rutger
Bregmans Waarom vuilnismannen meer verdienen dan
bankiers (2015) leest. Het idee dat er welvaartcreërende
(vuilnismannen en vissers) en welvaartverplaatsende
beroepen (accountants en socialmediaconsultants)
bestaan, komt intuïtief over als logisch. Maar onder
de realiteit dat journalisten en auteurs wel degelijk
welvaart creëren, sluimert nog een idee: echt werk, dat
doe je met je handen, daar word je moe en vies van.
Ash’ boek is wellicht het extreemste voorbeeld van
deze fixatie op hoe ware mannelijkheid en werk eruit
horen te zien. De proloog bestaat volledig uit een
beschrijving van het lichaam van een oude man en de
littekens die hij tijdens zijn jaren op zee heeft opgelo-
pen. Het vlas en synthetische touw hebben zich in zijn
handen gekerfd en verheffen hem tot een boegbeeld
van mannelijkheid. Declercq omschrijft Urker vissers
op zijn beurt als een soort oermensen, en vergelijkt
hen een voor een met zichzelf:
In de kombuis, rond de houten tafels met verhoogde
randen, zit de bemanning. Het zijn mannen met
sterke lijven, tatoeages en gouden kettingen. Er
liggen pakjes shag op tafel. De man naast me,
Maarten, heeft een tatoeage van de Noordzee op
zijn rechterarm. Maarten is begin veertig en straalt
paardenkracht uit. Naast hem ben ik een fietspomp.
Niet alleen het werk van de vissers wordt dus
beschouwd als authentieker dan dat van de auteurs,
maar ook hun lichamen. Het is opmerkelijk dat Ash,
Declercq en Swift, ogenschijnlijk progressieve auteurs
en journalisten die de idealen en meningen van de
bewoners met verwondering en soms zelfs walging
beschrijven, zo’n ouderwets perspectief op gender
en klasse hanteren. Het ontgaat ze ook zelf niet:
de auteurs voelen zich vaak ongemakkelijk bij hun
nieuwe fixatie op de lichamen van de vissers. Toch
blijft het gissen naar waar deze neiging vandaan komt.
Denken de schrijvers nog steeds binnen patriarchale
kaders, zonder zich daar bewust van te zijn? Dat lijkt
Wouter van Acker
Earl Swift
Chesapeake Requiem: A Year with
the Watermen of Vanishing Tangier
Island
HarperCollins 2018, 448 blz.
Matthias M.R. Declercq
De ontdekking van Urk
Podium 2020, 328 blz.
Lamorna Ash
Dark, Salt, Clear: Life in a Cornish
Fishing Town
Bloomsbury 2021 (2020), 336 blz.
plausibel. Of zou de maandenlange onderdompeling
in de lokale cultuur en samenleving haar effect heb-
ben gehad?
Daar kom je nooit tussen
De auteurs kijken met bewondering en een zeker
verlangen naar de hechte gemeenschap in het dorp:
iedereen kent elkaar en helpt elkaar waar nodig. Die
‘simpele’ levenswijze staat in schril contrast met de
complexe sociale structuren waarin ze zelf leven. Voor
de auteurs moet het een verademing zijn – en uiteinde-
lijk vaak een verstikking – om zich even over te geven
aan deze manier van leven. Hun onderzoeken zijn in
die zin wellicht evenzeer een analyse van het leven in
de grote stad als dat in de voorbeeldige dorpjes.
Maar slagen de schrijvers in hun doel de dorpen,
mensen en culturen te begrijpen? Na het lezen van alle
drie de boeken moet ik
Als de auteur de kloof teleurstellend concluderen
tot op het kleinste van niet. Swift, Declercq
detail onderzoekt, en Ash komen tot dezelfde
wordt het dan realisatie: ze worden niet
mogelijk een brug geaccepteerd, en zullen
te slaan, of wordt de de lokale bevolking nooit
kloof hiermee enkel volledig kennen. Dat werd
onoverbrugbaarder? me in 1998 al verteld over
Arnemuiden: daar kom je
nooit tussen, daar moet je geboren zijn. Wij, de rest,
kunnen enkel toekijken en af en toe de ME sturen.
De academische en kosmopolitische achtergronden
van de auteurs vormen weliswaar een groot contrast
met de lokale bevolking, maar de auteurs kiezen er
nadrukkelijk voor dit contrast nog meer uit te ver-
groten, waar een verkenning van gedeelde gewoontes
ook een optie had kunnen zijn. Leidt het licht dat op
de verschillen wordt geworpen dan tot begrip of enkel
tot een benadrukking en uitvergroting van diezelfde
verschillen? Als de auteur de kloof tot op het kleinste
detail onderzoekt, wordt het dan mogelijk een brug
te slaan, of wordt de kloof hiermee enkel onover-
brugbaarder? Aan het einde van de drie boeken is de
laatste conclusie de enige aannemelijke. ×
juni – juli 2022 | 41 | de Nederlandse Boekengids
Frankrijk
Vrijheid, gelijkheid & broederschap?
de kwade dronk van de Franse politieke cultuur
D
e Joodse Claude Lanzmann (1925-2018) is op
jonge leeftijd actief in het Franse verzet. Na
de oorlog en een studie filosofie maakt hij
in eerste instantie vooral carrière als journalist. Begin
jaren vijftig leert hij Jean-Paul Sartre en Simone de
Beauvoir kennen, en treedt hij toe tot de redactie van
Les Temps Modernes, waarbij hij tot aan zijn dood in
2018 betrokken zal zijn. Vanaf de jaren zeventig is
Lanzmann steeds meer werkzaam als documentaire-
maker en in 1973 brengt hij de film Pourquoi Israël
uit. Vervolgens krijgt hij de opdracht om de docu-
mentaire te maken waarmee hij zijn naam voor altijd
zou vestigen, en die een enorme stempel zou drukken
op de verwerking en beeldvorming van de holocaust:
Shoah.
In 1975 start Lanzmann met het project en hij reist
vier jaar vrijwel onafgebroken de wereld rond om
getuigen te vinden voor interviews. Hij weet niet alleen
overlevenden voor zijn camera te krijgen maar zelfs
oud-nazi’s, die met een
Lanzmann ontpopt verborgen camera wor-
zich tot een soort den gefilmd. Eind 1979
poortwachter, die begint hij met een team
iedereen die zich aan van medewerkers twee-
het thema van de honderddertig uur ge-
Holocaust waagt onder filmd materiaal terug te
uit de zak geeft als brengen tot een docu-
hem iets niet zint. Dat mentaire, die uiteindelijk
lot treft bijvoorbeeld negenenhalf uur zal du-
Steven Spielberg. ren en in april 1985 in
Parijs in première gaat.
De documentaire wordt als meesterwerk onthaald
en zal Lanzmanns reputatie als documentairema-
ker voorgoed vestigen. Lanzmann ontpopt zich
vervolgens tot een soort poortwachter, die iedereen
die zich aan het thema van de Holocaust waagt onder
uit de zak geeft als hem iets niet zint. Dat lot treft
bijvoorbeeld Steven Spielberg, die na het uitbrengen
van Schindler’s List in 1993 van Lanzmann harde
verwijten kreeg, voornamelijk omdat hij het in
zijn hoofd had gehaald de Holocaust te fictionalise-
ren. (*)
Al het materiaal dat niet voor Shoah wordt
gebruikt, ruim tweehonderd uur film, blijft liggen in
Lanzmanns appartement en in zijn filmlaboratorium
te Saint-Cloud, even buiten Parijs. Het duurt tot
1996 voordat het United States Holocaust Memorial
Museum (USHMM) toegang krijgt om het materiaal
te screenen. Het museum is zeer onder de indruk –
‘(…) these interviews are among the highest quality
personal testimonies on the subject that we have seen
(…)’ – en is van mening dat veel van Lanzmanns
interviews een grotere beleving laten zien dan de
meeste getuigenprojecten van de decennia daarvoor.
In 1997 verhuist Lanzmanns archief naar New York,
waar de curatoren een grote puzzel wacht: duizenden
pagina’s aan documentatie en aantekeningen, en tal-
loze filmblikken die niet naamsgewijs gecodeerd zijn
en waarbij een zogenaamde ‘master log’ ontbreekt.
Alle rollen met negatieven moeten handmatig wor-
den gesynchroniseerd met de geluidsbanden. Het
herstelde materiaal wordt gecatalogiseerd, overgezet
op video en in 2007 gedigitaliseerd voor toegang op
internet. De ironie wil dat het miljoenen kostende
project uiteindelijk gefinancierd kan worden door
juni – juli 2022 | 42 | de Nederlandse Boekengids
een grote schenking van Steven Spielberg aan het
museum: een indirect gevolg van het succes van zijn
eerdergenoemde film.
Lanzmanns aanpak
Aan de hand van dit ongebruikte materiaal (de ‘out-
takes’) reconstrueerde Jennifer Cazenave, universitair
docent aan de Universiteit van Boston, de ontstaans-
geschiedenis van Lanzmanns documentaire, zijn
zoektocht naar getuigen en de keuzes die hij voor
de definitieve film maakte, evenals zijn manier van
interviewen.
De belangrijkste voorwaarde die Lanzmann zich-
zelf oplegde bij het maken van Shoah was dat hij
geen archiefbeelden zou gebruiken, omdat hij niet
de Holocaust zelf in beeld wilde brengen. Het ging
hem om de re-enactment, zoals Cazenave het noemt:
het opnieuw (laten) bele-
De belangrijkste voor- ven van herinneringen en
waarde die Lanzmann trauma’s, al dan niet onder
zichzelf oplegde bij het zachte dwang – ‘You must
maken van Shoah was go on’, ‘We have to do
dat hij geen archief- it’, ‘You have no choice’.
beelden zou gebrui- Zo is er de bekende scène
ken, omdat hij niet de met Abraham Bomba, die
Holocaust zelf in beeld Sonderkommando was in
wilde brengen, maar Treblinka en in een kap-
het opnieuw (laten) perszaak in Tel Aviv zijn
beleven van herinne- oude werk moest oppak-
ringen en trauma’s. ken om zo zijn verhaal
te doen. Ada Lichtman
moest in Sobibór de in treinen achtergebleven poppen
repareren zodat Duitse officiers deze aan hun eigen
kinderen konden geven. Van Lanzmann krijgt ze een
schaar, naald en draad en vertelt ze haar getuigenis
terwijl ze poppen herstelt (‘Du arbeitest’, zegt Lanz-
mann). Cazenave noemt het ‘staged testimonies’,
bedoeld om de afstand tussen het heden en het verle-
den teniet te doen. Soms lukt het Lanzmann zelfs om
getuigen liedjes uit die tijd te laten zingen, maar niet
iedereen leende zich voor die aanpak. Lichtman, zo
laat Cazenave zien in de outtakes, weigerde bijvoor-
beeld pertinent om te zingen.
‘Ethics of editing’
Tussen 1979 en 1985, tijdens het bewerken van zijn
materiaal voor de definitieve versie van Shoah,
twijfelde Lanzmann sterk over de manier waarop
hij de Joodse raden moest belichten, zo blijkt uit
zijn aantekeningen en correspondentie. Tijdens het
Eichmann-proces was er veel aandacht voor het optre-
den van de Joodse raden, waarover Hannah Arendt
in Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality
of Evil (1963) haar bijtende kritiek optekende. Ze
veroorzaakte een polemiek door het werk van de
Joodse raden te vergelijken met collaboratie. In zijn
interviews over dit thema werd Lanzmann gecon-
fronteerd met zeer uiteenlopende meningen en
getuigenissen: zowel helden- als verzetsdaden, maar
ook beschuldigingen en verraad, afkeur, ambi-
valentie, gebrek aan verzet alsook collaboratie. Uit-
eindelijk laat Cazenave in haar studie van de outta-
kes zien hoe Lanzmann bij het monteren met deze
tegenstellingen omging: ‘(…) he effaced this binary
opposition through omission.’
Marjolein Corjanus
In 1978 lukte het Lanzmann om Jan Karski te intervie-
wen, de Poolse koerier die in de Tweede Wereldoorlog
meermaals naar het Westen wist te vluchten om bij de
Britse en Amerikaanse regeringsleiders te vragen om
aandacht voor en ingrijpen bij de Holocaust, die hij
met eigen ogen had aanschouwd in een transitkamp
van Belzec en in het getto van Warschau. Tot zijn
grote frustratie slaagde hij er niet in de verschillende
regeringsleiders de realiteit onder ogen te laten zien
en tot actie over te laten gaan. De uitspraak van Felix
Frankfurter, lid van het Amerikaanse Hooggerechts-
hof, is daarbij berucht: ‘I did not say that you are lying:
I said that I don’t believe you!’ In 1944 had Karski zijn
verhaal in boekvorm gepubliceerd – Story of a Secret
State: My Report to the World – en daarna het besluit
genomen te zwijgen over zijn verleden. Lanzmann
gebruikte veertig minuten van zijn interviews met
Karski in Shoah.
De onwil van het Westen om in te grijpen in
Oost-Europa, waarvan Karski zo duidelijk getuigde,
wordt verder in Shoah niet belicht. Zo nam Lanz-
mann interviews af met de verantwoordelijken van
het Internationale Rode Kruis, met name de Zwitsers
Jean Pictet en Maurice Rossel. Rossel bracht in 1943
en 1944 een bezoek aan Auschwitz en Theresienstadt
en beweerde dat hij daar niets abnormaals had gezien.
Ondanks alle informatie waarover het Internationale
Rode Kruis beschikte, zou de noodhulporganisatie
pas in 1944 in actie komen. Lanzmanns interview met
Rossel is een schokkend verslag van onwil, onbenul en
rabiaat antisemitisme, zoals in de outtakes te zien is.
Ook hier besloot Lanzmann de controverse uit de weg
te gaan door deze invalshoek in de uiteindelijke versie
van Shoah weg te laten.
Deze redactionele keuzes van Lanzmann kwamen
in de kern neer op een vereenvoudiging en beper-
king van het onderwerp dat hij in Shoah probeerde
te vatten – in de toch al ruim negen uur durende
documentaire blijft een veelvoud aan verhaallijnen
achterwege. Cazenave beschrijft wel hoe Lanzmann
later, bij de screenings door het USHMM in 1996, het
getuigenismateriaal selecteerde waar hij al zijn latere
documentaires op zou baseren, zoals het interview
met Rossel in 1997 (Un vivant qui passe) en het inter-
view met Murmelstein, de enige voorzitter van een
Joodse raad die de Holocaust overleefde, in 2013 (Le
Dernier des Injustes).
‘Broeder’-schap
Uiteindelijk, zo concludeert Cazenave, besloot Lanz-
mann in zijn documentaire de nadruk te leggen op
de ‘sheer isolation and abandonment of the jews of
Europe’. Veel van Lanzmanns aandacht gaat daarbij
uit naar degenen die hij als de echte helden van de
Holocaust beschouwde: de verzetsstrijders, de opstan-
delingen in de getto’s en de Sonderkommando’s uit de
kampen. In de analyse van Cazenave identificeerde
de filmmaker zich ook met deze mannen, die vrijwel
allemaal van zijn leeftijd waren: de ‘fraternité’. Dit
verklaart ook het omslag van de uitgave, waarop
Yitzhak Zuckerman, leider van de opstand in het
Warschau-getto in 1943, zojuist zijn dramatische
getuigenis heeft gedaan en Lanzmann, die het emo-
tioneel te veel wordt, troostend tegen zich aan houdt,
terwijl de Hebreeuwse tolk Francine Kaufmann ver-
Frankrijk
schrikt in de camera kijkt. Het fragment maakt geen
deel uit van Shoah, maar Cazenave vond het terug in
het archief.
Cazenave wijdt een heel hoofdstuk aan de getui-
genissen van vrouwelijke overlevenden die in de
meeste gevallen niet in de documentaire werden
opgenomen en in het archief achterbleven. Eerder
schreven de Amerikaanse wetenschappers Marianne
Hirsch en Leo Spitzer al over ‘the absence of the
female voice’ in Lanz-
In de analyse van manns documentaire. Zij
Cazenave identifi- wijzen erop dat vrouwen
ceerde de filmmaker er maar zelden in beeld
zich ook met deze komen en vooral worden
mannen, die vrijwel genoemd als onderdeel
allemaal van zijn van de getuigenis van
leeftijd waren: de ‘fra- een mannelijke overle-
ternité’. Dit verklaart vende. Niettemin vor-
ook het omslag van men vrouwen wel degelijk
de uitgave, waarop een essentieel deel van
Yitzhak Zuckerman, Shoah, als getuige of als
leider van de opstand tolk, die buiten beeld de
in het Warschau-getto belangrijke functie hebben
in 1943, zojuist zijn om de doorgaans trauma-
dramatische getuige- tische herinneringen in
nis heeft gedaan en een andere taal over te
Lanzmann, die het brengen, in wat Hirsch en
emotioneel te veel Spitzer ‘a gendered trans-
wordt, troostend lation’ noemen.
tegen zich aan houdt, Uiteindelijk zou Lan-
terwijl de Hebreeuwse zmann in 2017 op basis
tolk Francine Kauf- van zijn archief een
mann verschrikt in de nieuwe documentaire uit-
camera kijkt. brengen waarin vier vrou-
welijke overlevenden het
middelpunt vormen: Ruth Elias, Paula Biren, Ada
Lichtman en Hanna Marton (de eerste twee zeer
kort aanwezig in Shoah, de laatste twee überhaupt
niet). Daarmee loste hij een belofte in die hij in 1996
deed, om deze essentiële vrouwelijke getuigenissen
alsnog voor het voetlicht te brengen. Een dag na
de première van Les Quatre Sœurs, op 5 juli 2018 in
Parijs, overleed Lanzmann op tweeënnegentigjarige
leeftijd.
Les hommes de gloire
In het laatste decennium van zijn leven werd Lanz-
manns reputatie overschaduwd door beschuldigin-
gen van diverse vrouwelijke journalisten die hem
betichtten van handtastelijkheden. Daarmee raakte
het enorme krediet dat Lanzmann in Frankrijk
en daarbuiten had opgebouwd beschadigd. In het
Frankrijk van tegenwoordig worden, in tegenstelling
tot vroeger, ook ‘hommes de gloire’ van zijn kaliber
niet meer kritiekloos geaccepteerd.
Rond diezelfde tijd barstte de affaire Dominique
Strauss-Kahn los. Strauss-Kahn, in de volksmond
simpelweg ‘DSK’ genoemd, was een zeer succesvol
politicus en gooide hoge ogen als kandidaat voor
de presidentsverkiezingen in 2012, totdat hij eind
2011 in de VS werd gearresteerd op verdenking van
aanranding van een hotelmedewerkster in New York.
Deze affaire kostte hem zijn reputatie, zijn functie
als directeur-generaal van het IMF en zijn kansen als
presidentskandidaat. Tot een rechtszaak kwam het
uiteindelijk niet; wel werd er een financiële schikking
getroffen met de medewerkster in kwestie. Er volgden
nog meer aanklachten wegens aanranding, pooier-
praktijken en bankfraude. Inmiddels werkt DSK
als internationaal financieel adviseur, een enigszins
schimmige voortzetting van zijn carrière. De Net-
flix-miniserie Chambre 2806: L’affaire DSK (2020) van
Jalil Jespert biedt een ijzingwekkend en nauwkeurig
overzicht van wat ook wel het eerste Franse MeToos-
chandaal is genoemd. De affaires laten zien hoe in
het naoorlogse Frankrijk normen en waarden rondom
‘fraternité’, ‘liberté’ en ‘égalité’ langzaam verschoven
zijn. Aanjagers van deze hoognodige verschuiving zijn
jonge, vrouwelijke schrijvers zoals Vanessa Springora
en Camille Kouchner, die met hun werk de vastge-
roeste structuren van de Franse intellectuele wereld
openbreken.
Springora: Lolita strikes back
Le consentement, de memoires van Vanessa Springora,
deed al voor het in het begin van 2020 verscheen de
Franse literaire wereld op zijn grondvesten schudden.
Springora (1972) bracht aan het licht hoe een gere-
nommeerd schrijver, Gabriel Matzneff, jarenlang
jonge kinderen kon misbruiken met rugdekking van
hooggeplaatste uitgevers en critici. Springora, inmid-
dels vijftig en werkzaam als zelfstandig uitgever,
beschrijft akelig precies hoe de uiterst charmante en
geslepen Matzneff, in het boek aangeduid met ‘G.’,
haar weet te benaderen, weet te isoleren van haar
leeftijdsgenoten en haar omgeving en zelfs haar moe-
der weet in te palmen. Haar eigen vader speelt dan
eigenlijk al geen rol meer in haar leven. Springora is
een intelligent, onzeker en vroegrijp meisje dat wei-
nig aansluiting vindt bij leeftijdsgenoten en hunkert
naar aandacht. ‘Aan alle voorwaarden is nu voldaan’,
schrijft ze cynisch.
Dan verschijnt Matzneff ten tonele; ze ontmoeten
elkaar op een literair feestje. Hun blikken kruisen
en ‘la petite Springora’, dan dertien, is meteen onder
de indruk van de knappe, gezag uitstralende man
die ook nog eens Schrijver is. Nog nooit heeft er
iemand zo naar haar gekeken en geglimlacht (vooral
niet sinds haar vader het liet afweten) en ze is zeer
gevleid als hij haar brieven begint te sturen, bomvol
zoete complimentjes. Het
Het is tenenkrom- is de eerste stap van wat we
mend om terug tegenwoordig herkennen als
te zien en te lezen grooming. Waar Springora
hoe Matzneff al die door haar ouders vrijwel
jaren ruim baan nooit uit school werd opge-
werd gegeven door haald, staat Matzneff er nu
journalisten, in een bijna elke dag. Terwijl hun
taalgebruik dat seksuele verhouding zich
ronduit obsceen is. ontwikkelt, is er werkelijk
Steeds werd door de niemand die ingrijpt. Zelfs
hoge heren bena- de gynaecoloog, waar de
drukt hoezeer de veertienjarige Springora op
kunst altijd voorrang consult komt, slaat geen
moet krijgen, en het alarm als ze over haar uit-
lot van de betrokken gebreide liefdesleven vertelt
(jonge) kinderen en helpt zelfs haar maag-
altijd ondergeschikt denvlies, dat nog te stug
moet zijn aan het blijkt om Matzneff te plezie-
hoge doel van ‘echte ren, met een ingreep te ope-
literatuur’. nen. De zedenpolitie roept
Matzneff meer dan eens op
het matje, maar deze weet zich er dankzij zijn charmes
en eruditie steeds weer uit te kletsen. Ook achteraf
wil haar moeder nog steeds niets kwaads over hem
horen.
La liberté sexuelle?
Springora beschrijft niet alleen het geweld dat
haar persoonlijk is aangedaan, maar schetst ook de
Marjolein Corjanus
Jennifer Cazenave
An Archive of the Catastrophe:
The Unused Footage of Claude
Lanzmann’s Shoah
SUNY Press 2019, 352 blz.
Vanessa Springora
Le consentement
Grasset 2020, 216 blz.
Camille Kouchner
Een grote familie (vert. Nele
Ysebaert)
De Geus 2021, 192 blz.
Ruth Zylberman
209 Rue Saint-Maur, Paris Xe.
Autobiographie d’un immeuble
Seuil 2020, 448 blz.
morele zeden in het intellectuele milieu van de jaren
zeventig en tachtig. In een open brief in Le Monde
en in twee opeenvolgende petities, gepubliceerd in de
jaren zeventig, pleit een grote groep vooruitstrevende
linkse intellectuelen (waaronder Sartre, De Beauvoir,
Derrida en Foucault) voor afschaffing van de straf-
baarheid van seksuele omgang tussen meerderjarigen
en minderjarigen en voor afschaffing van ‘l’âge de
consentement’. Een zogenaamde seksuele revolutie
tegen sociale onderdrukking, die kinderen en jonge-
ren in feite geen vrijheid bracht maar vooral bijdroeg
aan hun onveiligheid. Achteraf blijkt Matzneff niet
alleen de initiatiefnemer maar ook de auteur van deze
manifesten te zijn, zo constateert Springora bitter.
De pedofiel veegde zo langs literaire weg zijn eigen
straatje schoon.
Matzneff wist zich gedurende al die jaren van het
misbruik, dat zich niet beperkte tot Springora of
Frankrijk alleen, gesteund door uitgevers, literaire
critici en zelfs politici. De schrijver draagt permanent
een uiterst lovende brief van president Mitterrand bij
zich, die hij als zijn talisman ziet. ‘En cas d’arrestation
il pense qu’elle aurait le pouvoir de le sauver.’
Het is tenenkrommend om terug te zien en te
lezen hoe Matzneff in de jaren tachtig en negentig
werd geïnterviewd en gelauwerd door journalisten,
bijvoorbeeld door Bernard Pivot in zijn program-
ma ‘Apostrophes’, in een taalgebruik dat ronduit
obsceen is. Steeds werd door de hoge heren bena-
drukt hoezeer de kunst altijd voorrang moet krijgen,
en het lot van de betrokken (jonge) kinderen altijd
ondergeschikt moet zijn aan het hoge doel van ‘echte
literatuur’.
juni – juli 2022 | 43 | de Nederlandse Boekengids
Frankrijk
Nabokov
Le consentement leest ook als een soort ‘Lolita strikes
back’. In Springora’s boek wordt regelmatig gespro-
ken over het boek van Nabokov, dat ze ontelbaar vaak
heeft herlezen, waaruit ze citeert en waaraan ze haar
eigen verhaal spiegelt. Ze gebruikt meer dan eens
het woord ‘nymphette’, de term waarmee Nabokovs
hoofdpersoon Humbert Humbert de jonge meisjes
van zijn voorkeur aanduidt.
Anders dan Matzneff echter, laat Nabokov zijn
hoofdpersoon nooit doorgaan voor iemand met
goede bedoelingen: Lolita laat zich lezen als een
lange schuldbekentenis van iemand die zich van zijn
misdrijf zeer bewust is. Springora ziet in Nabokovs
roman dan ook geen excuus voor pedofilie, maar een
meedogenloos nauwkeurig psychologisch portret van
dit soort ‘prédateurs’.
Het eerste deel van Lolita eindigt wanneer het
eerste misbruik heeft plaatsgevonden. Humbert
Humbert heeft het meisje van huis meegenomen, ver
weg van alles wat ze kent en heeft, en sluit af met een
geruchtmakend zinnetje: ‘You see, she had absolutely
nowhere else to go.’
In eenzelfde sociaal isolement bevindt Springora
zich tijdens haar verhouding met Matzneff. Enig idee
van een normaal bestaan heeft ze niet meer, naar
school gaat ze nog nauwelijks. Met behulp van de paar
vrienden die ze nog heeft, lukt het haar uiteindelijk
om aan de wurggreep van de man te ontsnappen. Nog
jarenlang is Springora een vrouw zonder basis, die in
haar leven geen enkel spoor wil achterlaten. Ze vindt
zichzelf om de zoveel jaar opnieuw uit: ander adres,
andere baan, andere vrienden, nieuwe kleding… Pas
na jaren van therapie en medicatie lukt het haar leven
op de rails te krijgen en het vertrouwen in mannen
terug te krijgen. In relaties vergelijkt ze zich tot dan
toe als een gevoelloze pop. ‘Niemand houdt van kapot
speelgoed’. (‘Personne n’aime les jouets cassés.’) Vol-
gens een bekend patroon in dit soort misbruikzaken
voelt ze zelf vooral schuld en schaamte, lang voordat
ze zichzelf als slachtoffer kan zien.
Literaire stalking
Springora realiseert zich nu dat ze niet zozeer Matz-
neffs muze was, maar een personage in zijn fictie;
in een verwrongen versie van zichzelf, alsof haar ziel
gestolen is. Ze beseft bovendien, wanneer ze zijn boe-
ken en dagboeken leest, dat ze niet het eerste en ook
niet het laatste meisje was
Tussen haar zestiende dat door Matzneffs han-
en haar vijfentwintig- den en pen is gegaan. Hij
ste ziet ze met grote had maar twee drijfveren,
regelmaat nieuwe ziet ze nu: ‘jouir et écrire’,
titels van Matzneff ‘genieten en schrijven’.
verschijnen waarin Tussen haar zestiende
ze zichzelf herkent en en haar vijfentwintigste
waarin hij zichzelf haar ziet ze met grote regelmaat
voornaam heeft toege- nieuwe titels van Matzneff
ëigend. Het werpt haar verschijnen – een roman,
steeds terug in haar dagboeken en brieven –
herstel, het voelt als waarin ze zichzelf herkent
‘literaire stalking’. en waarin hij zichzelf haar
voornaam heeft toegeëi-
gend. Ook haar afscheidsbrief en hun uiteindelijke
breuk zijn voer voor publicatie. Het werpt haar steeds
terug in haar herstel, het voelt als ‘literaire stalking’.
Wanneer ze zelf voor een uitgever gaat werken, komt
ze erachter dat hij na al die jaren nog steeds moeite
doet om van haar handel en wandel op de hoogte te
juni – juli 2022 | 44 | de Nederlandse Boekengids
blijven. Ze noemt het onbegrijpelijk dat Matzneffs
dagboeken nadrukkelijk als non-fictie kunnen wor-
den uitgegeven, terwijl ze vol staan met namen en
details waarmee slachtoffers (waaronder Springora
zelf) gemakkelijk herkend kunnen worden. Alsof er
een elite – een ‘caste à part’ – bestaat, die anderen niet
als gelijken hoeft te behandelen. Een extreem gebrek
aan ‘égalité’, kortom, dat in Franse literaire kringen
veel te lang heeft kunnen bestaan.
Als aan Matzneff in 2013 de prestigieuze Prix
Renaudot Essai wordt toegekend, blijkt het tij ineens
gekeerd. Een nieuwe generatie redacteuren en recen-
senten, waaronder veel vrouwen, verbaast zich erover
dat de verwerpelijke inhoud van Matzneffs werk blijk-
baar bekroond mag worden, en over het literaire pres-
tige dat de schrijver blijkbaar nog steeds geniet. In de
jaren die volgen, worden de kaarten opnieuw geschud.
Schrijvers en journalisten
Le consentement nemen openlijk afstand,
is misschien wel de schrijversbeurzen, sti-
het venijnigste en pendia en subsidies van
pijnlijkste Franse Matzneff worden stopge-
boek van 2020, niet zet. In de mediastorm die
eens zozeer om zijn al voor het verschijnen van
literaire verdiensten Le consentement opsteekt,
maar als aanklacht haalt uitgeverij Gallimard
tegen een man en zijn Matzneffs boeken uit de
ongestrafte pedofiele handel. Nobelprijswin-
praktijken, en tegen naar Le Clezio stapt uit de
een literaire elite en de jury van de Prix Renaudot.
Franse samenleving Bijna alle ondertekenaars
als geheel. van de petities uit de jaren
zeventig en ook diverse
kranten bieden dertig jaar na dato alsnog hun excuses
aan. Bernard Pivot laat in een tweet weten: ‘Morale-
ment, c’est un progrès.’ Een doortastende journalist
van de New York Times weet Matzneff op te sporen en
treft een man zonder schuldgevoel of gewetensnood,
kniezend om zijn eigen lot.
Bij het schrijven van haar boek was Springora aller-
eerst bang voor de consequenties voor haar gezin en
haar collega’s. Daarnaast vreesde ze voor mogelijke
aanvallen van Matzneffs bewonderaars in het kleine
literaire milieu dat hem nog steeds beschermt. Ze sluit
haar boek af met hoe ze droomt van een confettiregen;
om alle aan haar gewijde boeken en al zijn brieven in
hele kleine stukjes te knippen en dan in een storm
door de wind te laten meevoeren.
Le consentement is misschien wel het venijnigste
en pijnlijkste Franse boek van 2020, niet eens zozeer
om zijn literaire verdiensten maar als aanklacht tegen
een man en zijn ongestrafte pedofiele praktijken, en
tegen een literaire elite en de Franse samenleving als
geheel.
La liberté, c’est tout
Na de publicatie van Camille Kouchners Een grote
familie (La familia grande) in 2021, zouden er nog
meer koppen rollen. Naar eigen zeggen vormde de
bijval die Springora kreeg naar aanleiding van Le con-
sentement voor Kouchner (1975) een extra steuntje in
de rug om haar eigen verhaal op papier te zetten. Na
een jarenlange worsteling met een groot incestgeheim
in de familie wilde Camille, dochter van de beroemde
dokter en minister Bernard Kouchner, de rol van haar
stiefvader onthullen. Haar boek bevat het verhaal van
een uiterst succesvolle, rijke en invloedrijke, samenge-
stelde familie waar de schone schijn bedriegt en men
de vuile was liever niet buiten hangt.
Marjolein Corjanus
Kouchners verhaal vangt aan met de dood en de
begrafenis van haar moeder. Ze beschrijft hoe haar
familie bij de dienst bijeenkomt, als een groep ver-
waaide en verweesde hippies. In flashbacks vertelt
Kouchner over haar familiegeschiedenis en dan vooral
over haar vrijgevochten
Het voortdurende familie van moederskant.
beroep op vrijheid in Als kind mag ze haar
Kouchners boek blijkt moeder, de feministische
een uiterst schade- schrijver en politicoloog
lijke cocktail in deze Évelyne Pisier, na school-
familiegeschiedenis: tijd een paar minuten
‘alcohol is vrijheid’, komen storen in haar
‘scheiden is vrijheid’, werkkamer, verder zijn zij
‘seks is vrijheid’. En: en haar broers en zus op
‘incest is vrijheid’. zichzelf aangewezen. Als
haar moeder gaat scheiden
van haar vader, krijgt de kleine Camille van haar oma
te horen dat ze niet moet huilen: ‘le divorce c’est une
liberté’.
Een grote familie leest als een thriller, mede vanwege
een reeks zelfmoorden die zich in haar moeders fami-
lie voordoet. Ook in dat verdriet staat iedereen alleen;
Évelyne verdraagt geen tranen en geen troost: ‘Se
désespérer, c’était renoncer à la liberté.’ – ‘Wanhoop
betekent afzien van je vrijheid.’ Het voortdurende
beroep op vrijheid in Kouchners boek blijkt een
uiterst schadelijke cocktail in deze familiegeschiede-
nis: ‘alcohol is vrijheid’, ‘scheiden is vrijheid’, ‘seks is
vrijheid’. En: ‘incest is vrijheid’.
Een grote familie
Uiteindelijk hertrouwt Camille’s moeder, met poli-
ticoloog Olivier Duhamel. Haar zus Marie-Claire
trouwt met zijn neef. De beide samengestelde gezin-
nen zijn onafscheidelijk: de ‘familia grande’ is com-
pleet. Kouchner beschrijft hoe de stiefvader de leiding
neemt, het gezin bijeenbrengt en haar afwezige vader
vervangt: ‘il organisait ma joie’.
In Sanary, aan de Côte d’Azur, wordt een fami-
liedomein gevonden, het grote nest waar iedereen
in de weekenden en in de vakanties samenkomt. De
Parijse intelligentsia komt er op bezoek: academici,
intellectuelen, advocaten. In Sanary mag en kan alles:
zwemmen, dansen, spelletjes spelen, roken… Er zijn
geen grenzen en de kinderen zijn er vrij, maar ook
vogelvrij. De stiefvader maakt elk jaar de indeling
voor de slaapkamers; er is geen ontsnappen aan. Je
zou het een ‘coup Matzneff’ kunnen noemen.
Het sprookje wordt een hel als het misbruik begint,
de stiefvader vergrijpt zich regelmatig aan haar twee-
lingbroer Victor, die Camille er zelf over vertelt. Ze
ziet hoe vreselijk bang haar broer is, maar hij drukt
haar op het hart om vooral niets te zeggen. ‘Si tu
parles, je meurs. J’ai trop honte’. (‘Als jij gaat praten,
ga ik dood. Ik schaam me te veel.’) ’s Nachts hoort ze
haar stiefvader naar Victors kamer gaan en daardoor
voelt ze zich medeplichtig. Tegen hun moeder mogen
ze niets zeggen. De stilte, het schuldgevoel en de
schaamte zijn enorm.
Een veelkoppig monster
De opgroeiende Camille leidt lange tijd een verdoofd
leven. Door te zwijgen, beschermt ze haar broer en
houdt ze de ogenschijnlijke harmonie van haar ‘grote
familie’ in stand. Ze noemt haar geheim een slang,
een veelkoppig monster dat eens in de zoveel tijd
in haar de kop opsteekt en zijn gif verspreidt. Ze
krijgt steeds meer lichamelijke klachten en belandt
Frankrijk
uiteindelijk zelfs in het ziekenhuis met auto-immuun-
klachten, long- en vaatproblemen, nog maar achten-
dertig kilo zwaar. Ook haar broer Victor, die in het
boek niet bij zijn eigen naam genoemd wil worden en
in het buitenland onder een andere naam leeft, heeft
nachtmerries en bezoekt een psychiater. Zijn stief-
vader weigert zijn excuses aan te bieden en verbiedt
hem, onder de nodige dreigementen, zijn moeder in
te lichten.
Het tij keert als ze zelf kinderen krijgen. Met de
kleinkinderen erbij wordt een bezoek aan Sanary een
hachelijke onderneming. Ook bij haar oudere broer
Colin dringen zich inmiddels herinneringen op en hij
ziet zijn leven nu als een grote leugen. Uiteindelijk licht
Victor hun moeder in, maar aan de situatie verandert
dat niets. Évelyne Pisier wenst zichzelf als slachtoffer
te zien, blijft bij haar man en neemt de blauwe plekken
op de koop toe. En zoals wel vaker in dit soort zaken
krijgt Camille van alles de schuld, ook al was ze pas
veertien ten tijde van het misbruik: schuldig aan haar
‘consentement’, schuldig
Kouchner schetst omdat ze haar stiefvader
niet alleen een beeld niet tegenhield, schuldig
van een verscheurd omdat ze zich toen niet
leven en een ijzersterk realiseerde dat dit mis-
portret van haar ‘vrij- bruik verboden was. En
gevochten’ familie van nog zo’n MeToo-ingredi-
moederskant, maar ënt: ze beschermde haar
biedt net als Springora stiefvader omdat hij als
ook een vlijmscherpe een vader voor haar was,
kritiek op de Franse omdat ze van hem hield
culturele en politieke en omdat ze nog maar zo
elite in de jaren zeven- weinig familie over had.
tig en tachtig. En haar moeder beroept
zich opnieuw op haar
vrijheid: ‘Si Camille avait parlé plus tôt, j’aurais pu le
quitter. Maintenant il est trop tard. Je n’ai plus cette
liberté.’ – ‘Als Camille eerder was gaan praten, had
ik hem nog kunnen verlaten. Nu is het te laat. Die
vrijheid heb ik niet meer.’
Uiteindelijk is het de gezamenlijke inzet van Camille
en haar broers, eens zo verdeeld en verspreid over de
wereld, die tot een juridisch onderzoek leidt. Victor
legt een verklaring af, de schuldbekentenis van de
stiefvader komt boven tafel, het openbaar ministerie
is overtuigd van het misbruik maar tot een rechtszaak
en veroordeling komt het niet: de zaak is verjaard en
Victor ziet af van een officiële aanklacht. Het zou te
veel overhoop halen voor hem en zijn familie. Niette-
min krijgt de pers er lucht van en ligt het schandaal
binnen de kortste keren op straat. De man in kwestie,
politicus en journalist Olivier Duhamel, verliest zijn
reputatie en zijn positie, en met hem nog vele andere
hoge heren.
Kouchner schetst niet alleen een beeld van een
verscheurd leven en een ijzersterk portret van haar
‘vrijgevochten’ familie van moederskant, maar biedt
net als Springora ook een vlijmscherpe kritiek op de
Franse culturele en politieke elite in de jaren zeventig
en tachtig.
Een stip op de kaart van Parijs
Een andere vrouwelijke auteur van dezelfde generatie
is de cineast en schrijver Ruth Zylberman (Parijs,
1971), die sinds enkele jaren in de voetsporen treedt
van Claude Lanzmann. Zo’n tien jaar geleden stuitte
zij op een project van historicus Jean-Luc Pinol (1949),
die een interactieve kaart maakte van Parijs, online
te vinden als ‘Cartographie des enfants juifs de Paris
déportés de juillet 1942 à août 1944’. Hij baseerde
zich daarbij op het levenswerk en het archief van een
andere Franse grootheid als het gaat om het geheugen
van de Franse Holocaust: Serge Klarsfeld (1935). Klars-
feld maakte op jonge leeftijd mee hoe zijn vader door
de nazi’s werd meegenomen tijdens een razzia en werd
na zijn studie rechten een befaamd nazi-jager, altijd in
samenwerking met zijn vrouw Beate.
Op de site van Pinol is gehele kaart van Parijs te
zien, maar dan vol rode stippen, één voor ieder kind
dat tussen 1942 en 1944
Zylberman beschrijft gedeporteerd werd of in
het Parijs waar zij zelf ieder geval vermist raakte.
opgroeide als ‘une In sommige wijken en
terre natale’, een stad straten staan zo duizeling-
die leeft en meebe- wekkend veel stippen dat
weegt met de mensen de straatnaam nog maar
die er wonen. Anders nauwelijks te zien is.
zit het met de kinderen Zylberman besloot zich
van 209 Rue Saint- op het adres van één flat-
Maur: voor hun ouders gebouw te concentreren,
en grootouders, 209 Rue Saint-Maur, in
veelal immigranten het tiende departement
uit Oost-Europa, leek van Parijs. Wie op de rode
Parijs begin vorige stip op dat adres klikt, ziet
eeuw een veilige thuis- een lijstje met de namen
haven, overtuigd dat van negen kinderen, in de
de ‘liberté’ en ‘égalité’ leeftijd van drie tot zestien
hen als nieuwe Fran- jaar. Dat adres en dat
sen ook toekwam. lijstje worden de leidraad
van Zylbermans project.
Haar boek en de bijbehorende film zijn het verslag
van haar zoektocht naar namen, foto’s, verhalen en
mogelijke overlevenden.
Zylberman beschrijft het Parijs waar zij zelf
opgroeide als ‘une terre natale’, een stad die leeft en
meebeweegt met de mensen die er wonen. Anders zit
het met de kinderen van 209 Rue Saint-Maur: voor
hun ouders en grootouders, veelal immigranten uit
Oost-Europa, leek Parijs begin vorige eeuw een veilige
thuishaven, overtuigd dat de ‘liberté’ en ‘égalité’ hen
als nieuwe Fransen ook toekwam. Totdat ze ook in
deze stad eind jaren dertig en veertig in de val ble-
ken te zitten en moesten vluchten of onderduiken.
Bij dit soort zoektochten naar een verloren jeugd,
slechts geholpen door onsamenhangende fragmenten
ergens in het geheugen of in een archief, is het werk
van schrijver Georges Perec (1936-1982) nooit ver weg.
Zylberman citeert Perec al in haar proloog: ‘Ik zou
willen dat er vaste, onbeweeglijke, onaantastbare (…)
onwankelbare plekken bestonden (…) Mijn geboor-
teland, de bakermat van mijn familie, het huis waar
ik geboren zou zijn (…) Zulke plekken bestaan niet,
en omdat ze niet bestaan worden plekken vraagtekens
(…) Ik moet dat veroveren.’ (vert. MC, uit Espèces
d’espaces, 1974)
Zylberman kamt alle archieven uit naar aanwij-
zingen: volkstellingen, oude identiteitskaarten van
immigranten, militaire dienstpapieren, doop- en
overlijdensaktes, alle overzichten van konvooien die
tot eind 1944 naar Auschwitz reden. Bij haar zoek-
tocht komt ze ook documenten over haar ouders en
grootouders tegen. Haar moeder overleefde de oorlog
als kleuter en kwam via Ravensbrück en Bergen-
Belsen weer terug. Als de cineaste het Jiddische
accent van een overlevende hoort, doet dat haar met-
een denken aan het verhaspelde Frans van haar eigen
oma.
Marjolein Corjanus
In de film is goed te zien hoe ze letterlijk aan haar
reconstructie bouwt: thuis maakt ze van bordkarton
het hele flatgebouw na, waarin ze ieder gezin uit die
periode probeert hun plek te geven.
De methode-Lanzmann
Langzamerhand komt Zylberman steeds meer in
contact met de kinderen van toen die nu, zeventigers
en tachtigers, over de hele wereld zijn uitgewaaierd.
Het zijn mensen die als kind vergeten zijn dat ze nog
een jonger broertje hadden, die hun Frans en Jiddisch
compleet kwijt zijn, die niet meer weten hoe hun
ouders eruitzagen of zelfs geen foto’s meer van hun
familie hebben.
In haar aanpak neemt Zylberman in sommige
opzichten een voorbeeld aan hoe Lanzmann met zijn
getuigen omging. Zo heeft ze poppenhuismeubeltjes
gekocht en laat ze mensen hun appartement inrichten
zoals het destijds was op nummer 209. De hoogbe-
jaarde Odette Diament, woonachtig in Tel Aviv, wijst
op het kleine tafeltje, zet de bedjes op hun plek en tilt
het miniradiootje op. Ze herbeleeft alles; alle geluiden
en geuren van vroeger komen weer terug. ‘Et je les
revois, mon père, ma mère.’ Het zijn ‘staged testimo-
nies’ zoals Cazenave die ook benoemt. En ook Zyl-
berman dringt soms aan: ‘Essayez, s’il vous plaît’ en
‘J’essaie d’insister’, maar anders dan Lanzmann dramt
ze nooit door. Zylberman voelt zich verantwoordelijk
voor wat ze aan verdrietige herinneringen en trauma’s
losmaakt. Haar ontmoetingen met de hoogbejaarde
overlevenden hebben iets definitiefs, en als vertegen-
woordiger van de derde generatie is haar verhouding
tot deze breekbare getuigen niet te vergelijken met de
‘fraternité’ die Lanzmann voelde voor de veelal man-
nelijke leeftijdsgenoten die hij interviewde.
Als grootste waagstuk ziet zij zelf de poging om een
reünie te organiseren met de overlevenden en nabe-
staanden in het flatgebouw zelf. Vooral in de film is
te zien hoe deze fysieke hereniging met het gebouw
herinneringen naar boven brengt. Henry, de afstan-
delijke Amerikaan, weet ineens weer hoe zijn ouders
voor hem zorgden en met hem naar het badhuis gin-
gen. Zylberman registreert het behoedzaam en zonder
effectbejag.
Zylberman werkte vijf jaar met bezetenheid aan
boek en film. De film verscheen eerder dan het boek,
maar ze kunnen afzonderlijk van elkaar gelezen of
bekeken worden. Bovendien leverde de uitzending van
de film dusdanig interessante reacties op van mensen
die Zylberman zelf nooit had weten te achterhalen,
dat dit nog een mooie epiloog in het boek vormt.
209 Rue Saint-Maur is niet alleen een zoektocht
naar ooggetuigen, maar laat ook zien hoe het adres
onlosmakelijk is verbonden met de Franse geschie-
denis: de Frans-Pruisische oorlog in 1870 en 1871, en
de Dreyfusaffaire rond 1900, waar ook bewoners van
het gebouw zijdelings bij betrokken waren. Daarna
volgen de twee wereldoorlogen en als meest recente
gebeurtenis de aanslagen rondom de Bataclan, in 2015,
die vlakbij het huizenblok plaatsvinden en er goed te
horen zijn. Zylberman wijdt een heel hoofdstuk aan
getuigenverslagen van die dag en beschrijft de angst
van de mensen en de aangrijpende stilte in de stad. ×
(*) (red.) Evengoed zal het later Guido Snel treffen,
als diens vertaling van Daša Drndić’ Zonneschijn kort
na verschijning door de uitgever uit de handel wordt
genomen vanwege een bezwaar van Lanzmann, zie
nederlandseboekengids.com/20190911-guido-snel.
juni – juli 2022 | 45 | de Nederlandse Boekengids
Nederlandse geschiedenis
Stille vijver of drukbevaren zijtak?
Het interbellum in Nederland
I
n zijn gedicht ‘September 1 , 1 939’, vernoemd naar
de dag waarop Duitsland Polen binnenviel en de
Tweede Wereldoorlog uitbrak, droeg W.H. Auden
de periode die vanaf dan het interbellum zou heten
ten grave:
As the clever hopes expire
Of a low dishonest decade:
Waves of anger and fear
Circulate over the bright
And darkened lands of the earth,
Obsessing our private lives;
The unmentionable odour of death
Offends the September night.
De vraag is of een gedicht als dat van Auden, getekend
door de ervaring van 1914-1918 en de angst dat wat was
geweest weer komen zou, ook van een Nederlander had
kunnen zijn. Nederland was immers neutraal geweest
tijdens de Eerste Wereldoorlog en zijn bevolking had
de misère van de loopgraven niet aan den lijve onder-
vonden. Historicus Hermann von der Dunk noemde
het Nederland van de jaren dertig een ‘stille vijver’,
beschermd maar daardoor ook in zichzelf gekeerd. (1)
Ook essayist H. van Galen Last vond dat Nederland
in de jaren twintig en dertig een ‘eiland in Europa’
was, dat in alle opzichten ‘achterbleef bij de ontwik-
kelingen in het buitenland’. (2) Hoogleraar Maarten
Brands sprak eind jaren negentig zelfs van een land
juni – juli 2022 | 46 | de Nederlandse Boekengids
dat een ‘wissel’ in de geschiedenis gemist had, met
als gevolg dat Nederlanders ‘een geamputeerd, (...)
afgeknot perspectief op de twintigste eeuw’ zouden
hebben. (3) Historicus Frits Boterman ten slotte,
een oud-leerling van Brands, was in zijn inaugurele
rede uit 1999 nog stelliger: Nederland kende eigenlijk
geen interbellum, want er was in Nederland immers
geen sprake van een tijd ‘tussen de oorlogen’. Er was
maar één oorlog, die van 1940-1945. De negentiende
eeuw eindigde in het geïsoleerde Nederland als ‘een
donderslag bij heldere hemel’ met de Duitse inval van
mei 1940. (4)
Nederlandse navelstaarders
Op die visie is Boterman nu definitief teruggekomen,
getuige zijn boek Tussen utopie en crisis: Nederland
in het interbellum 1918-1940 (2021), waarin hij beweert
dat deze ‘grote breukervaring in de Europese cultuur
(…) ook in Nederland luid nagalmde’. De impact van
de Eerste Wereldoorlog zien we volgens hem behalve
in de literatuur, de filosofie en de geschiedschrijving
van de jaren twintig en dertig ook terug in de beel-
dende kunst en de architectuur. Boterman stelt dat
de Nederlandse intellectuele en artistieke fine fleur
zich niet in een stille vijver, maar op een drukbevaren
zijtak van een Europese rivier bevond. In Nederland
overheerste net als elders in Europa het gevoel dat na
de Eerste Wereldoorlog oude vormen van politiek en
cultuur hadden afgedaan. Het was een open vraag
Samuël Kruizinga
welke die zouden vervangen, en welke rol nieuwe
technologieën – radio, bioscoop – en nieuwe ideo-
logieën – fascisme, communisme – zouden kunnen
spelen. De door Boterman beschreven denkers, dich-
ters, schilders en architecten wilden (bijna) allemaal
‘vooruit’, maar waren het absoluut niet eens over hoe
precies. De antwoorden die zij gaven ‘verschilde[n]
van persoon tot persoon’, en werden gekenmerkt door
‘ambivalenties, tegenstrijdigheden, en pendelbewe-
gingen tussen modern en niet-modern, tussen religie
en moderniteit, rancune en idealisme, vrijheid en
gebondenheid, en individu en gemeenschap’.
Nederlanders keken daarbij vooral naar Duitsland.
Na de afzetting van keizer Wilhelm II in 1918 leek
Duitsland zich te ontwikkelen tot een door en door
moderne democratie en groeide het uit tot een baken
van de intellectuele en artistieke avant-garde. Boter-
mans werk biedt een gedegen overzicht van Neder-
landse intellectuele grensgangers die, met de ogen op
Duitsland gericht, spraken over onderwerpen als de
bouwkunst van de toekomst, de maatschappelijke rol
van religie en de gemeenschap als basis van politieke
organisatie. Daarbij valt onder andere op dat gedu-
rende de jaren twintig het fascisme weerklank vond
onder deze culturele elite. Dat veranderde echter na
1933. Duitsland werd onder Hitler een nationaal-
socialistische dictatuur en Nederlandse intellectuelen
– onder wie Johan Huizinga, Menno ter Braak, Pieter
Geijl en Gerhard Willem Kernkamp – zagen zich
Nederlandse geschiedenis
gedwongen ‘de beslotenheid van de studeerkamer’
te verlaten. Als publieke intellectuelen begonnen ze
zich op te werpen als verdedigers van de democratie
en van vrijheid van meningsuiting en expressie, maar
daardoor raakten zij ook meer verstrikt in de ver-
zuilde politieke structuren van Nederland. Boterman
laat zien dat mede onder hun invloed het debat over
‘moderniteit’ steeds meer ging over nationale eenheid
en de volksgemeenschap, waarmee zij ongemerkt
kernaspecten van het fascistische en nationaalso-
cialistische discours overnamen. ‘De Nederlandse
navelstaarderij verhinderde een goede analyse van het
nazisme en vergrootte daardoor de argeloosheid ten
opzichte van het Kwaad,’ schrijft Boterman.
Moest men het nazisme bestrijden door daartegen-
over eigen collectivistische idealen te stellen, of
moest men delen daarvan imiteren? Hoe dieper
men in de Nederlandse volksziel afdaalde, des te
meer toonde men zich verwant aan wat zich in
Duitsland afspeelde en koos men voor een gelijk-
luidend nationalistisch standpunt.
Boterman laat in zijn boek een indrukwekkende
dwarsdoorsnede van de Nederlandse intellectuele
elite aan het woord, maar weet niet voldoende dui-
delijk te maken hoe ver hun stemmen reikten en hoe
serieus zij hun rol als publieke intellectuelen namen.
In plaats daarvan legt hij de culturele elite zelf onder
een vergrootglas: bij vrijwel elke schrijver, kunstenaar,
architect en dichter en al hun connecties, clubs en
publicaties staat Boterman even stil. Dat is indruk-
wekkend, maar geeft het boek ook een te encyclope-
disch karakter om te dienen als overzichtswerk van
de belangrijkste culturele ontwikkelingen van het
interbellum. Boterman dicht die elite bovendien een
eenzijdige, welhaast obsessieve oriëntatie op Duits-
land toe. Een vergelijkender insteek, waarbij culturele
kruisbestuivingen met andere landen explicieter
waren meegenomen, had duidelijker kunnen maken
in hoeverre Duitsland inderdaad het brandpunt van
de beslommeringen van de Nederlandse elite was.
Uiteindelijk lijkt Boterman te beweren dat Nederland
toch een Europese uitzondering vormde, en in de
jaren dertig het naar binnen gekeerde land werd waar
Von der Dunk, Van Galen Last en Brands zo smalend
over schreven.
De Eerste Wereldoorlog als toetssteen
Ook Wouter Linmans onderzoekt de sociaal-culturele
impact van de Eerste Wereldoorlog op Nederland.
In De oorlog van morgen: Nederlandse beeldvorming
van een volgende oorlog, 1918-1940 (2021) kiest hij een
thematiek die tegelijkertijd specifieker en breder is
dan die van Boterman. Linmans vraagt zich af welke
beelden en voorspellingen de Nederlandse bevolking
tijdens het interbellum kreeg voorgeschoteld over de
aard en vorm van een volgende oorlog. In tegenstel-
ling tot Boterman richt Linmans zich daarbij op het
grote publiek, door naast beeldbepalende politici mas-
samedia als kranten, bioscoopjournaals en bestsellers
te bestuderen. Uit Linmans’ boek blijkt dat de Eerste
Wereldoorlog ook in Nederland de toetssteen bleef als
er werd gedacht over een volgende oorlog, die naar men
verwachtte nog gewelddadiger zou zijn. Er werd volop
over zo’n volgende oorlog gesproken, zozeer zelfs dat
het beleidsmakers tot een reactie noopte. Zo mengde
de generale staf van de Nederlandse krijgsmacht zich
in publieke discussies over de waarde van het Neder-
landse verdedigingsstelsel in een toekomstige oorlog
waarin een vijand massaal tanks, pantserwagens en
andere gemotoriseerde gevechtsvoertuigen op rups-
banden zou inzetten. In een geënsceneerde oefening
liet de generale staf vervolgens een tank vastlopen in
een ondergelopen weiland, waarmee de krijgsmachten
wilden bewijzen dat inundatie nog altijd een belang-
rijk defensief wapen was. Linmans maakt duidelijk
dat er gedurende het interbellum werd gediscussieerd
over oorlog en vrede, over de Nederlandse defensie en
de rol en ‘missie’ van Nederland in Europa en de rest
van de wereld. Veel minder duidelijk is het gewicht
dat we moeten toekennen aan de verhalen over gifgas
en straalwapens die Linmans opdist. Stonden specu-
laties over de toekomst van dit soort (militair) geweld
permanent op de voorpagina, of eens in de maand
ergens achter in de krant? En gingen ze vooral over
een toekomstig conflict elders in Europa, of over een
oorlog waarbij ook Nederland betrokken zou worden?
Nog onduidelijker is welke consequenties deze spe-
culaties hadden voor het Nederlandse neutraliteits- en
defensiebeleid. Want als de ‘oorlog van morgen’ het
gesprek van de dag was, en dat gesprek werd gedo-
mineerd door angstaanjagende visies van nieuwe
superwapens, waarom zorgde dat dan niet voor een
fundamentele publieke discussie over hoe Nederland
zich moest verhouden tot
Uit Linmans’ boek zo’n oorlog? De meer dan
blijkt dat de Eerste tweehonderdtachtigdui-
Wereldoorlog ook zend Nederlandse gemobi-
in Nederland de liseerden meldden zich in
toetssteen bleef als er 1939 braaf, zij het niet over-
werd gedacht over een matig enthousiast, voor
volgende oorlog, die dienst om een neutraliteit
naar men verwachtte te verdedigen die sinds
nog gewelddadiger 1914 niet wezenlijk was
zou zijn. veranderd. Dat zij zich niet
in blinde paniek verstopten
voor tanks, vliegtuigbommen of een ‘dodende straal’,
suggereert in ieder geval dat er een interessante span-
ning is tussen de discussies over toekomstige oorlogen
in Linmans’ boek en de verwachtingen van de Neder-
landers die tot de wapenen geroepen werden. Linmans
concludeert dat veel van de geschetste verwachtingen
niet uit zijn gekomen. Dat klopt natuurlijk: de Tweede
Wereldoorlog was al verwoestend genoeg zonder
mosterdgas en straalwapens. Maar ook deze conclusie
bevredigt niet. Historici bestuderen verwachtingen
namelijk niet om mensen van kortzichtigheid of dom-
heid te beschuldigen als ze niet uitkomen, maar om
de vormende effecten die deze verwachtingen hadden
op hun denken en handelen te analyseren. En juist die
blijven in Linmans’ werk te vaag. Net als Boterman, die
vrijwel elke Nederlandse intellectueel uit de beschreven
periode de revue laat passeren, doet Linmans te veel,
door elke reflectie op oorlogsvoering in een mogelijke
toekomst te beschrijven. Door alles uit te vergroten,
verdwijnt het reliëf.
Naar een echt overzichtswerk
Boterman en Linmans tonen dat de Eerste Wereldoor-
log ook in het neutrale Nederland het denken en doen
beïnvloedde. Bovendien laten ze beiden zien dat zowel
vorm als inhoud van de felle en fundamentele discus-
sies over mens, samenleving, cultuur en oorlogsvoe-
ring van de toekomst in Nederland grote gelijkenissen
vertoonde met discussies die elders in Europa werden
gevoerd. Dat Nederlanders deze vraagstukken door
een nationale bril bezagen, doet daar niets aan af –
dat is nu immers niet anders, en bovendien bepaald
geen uniek Nederlands fenomeen. Maar daarmee
Samuël Kruizinga
Frits Boterman
Tussen utopie en crisis: Nederland in
het interbellum 1918-1940
De Arbeiderspers 2021, 768 blz.
Wouter Linmans
De oorlog van morgen: Nederlandse
beeldvorming van een volgende
oorlog, 1918-1940
Prometheus 2021, 320 blz.
zijn we er nog niet. De weergave en analyse van de
discussies over ‘moderne’ politiek, ‘moderne’ kunst en
‘moderne’ oorlogsvoering in de boeken van Boterman
en Linmans missen scherpte, en kunnen onvoldoende
verklaren hoe Nederlanders zich verhielden tot die
oorlog in relatie tot hun heden en hun toekomst. Het
is nog altijd wachten op een echt overzichtswerk van
het ‘Nederlandse’ interbellum om erachter te komen
in hoeverre de vragen en antwoorden op de uitdagin-
gen van die tijd hier nu verschilden van elders. Zo’n
overzichtswerk verdient deze wonderlijke periode,
door Auden gekarakteriseerd als een tijd van ‘clever
hopes’ en van ‘anger and fear’, juist omdat hij zo veel
mensen aan het onzekere heden doet denken. En dat
zal blijven doen, zei Auden ons voor:
The enlightenment driven away
The habit-forming pain
Mismanagement and grief:
We must suffer them all again. ×
Noten
(1) H.W. von der Dunk, ‘Conservatisme in voor-
oorlogs Nederland’, Bijdragen en mededelingen
betreffende de geschiedenis der Nederlanden 90
(1975), 16.
(2) H. van Galen Last, Nederland voor de storm. Po-
litiek en literatuur in de jaren dertig (Van Dishoeck
1969), 92-93. Zie ook Ivo Schöffer, ‘Weten we ze
nog wel, die jaren dertig?’, in: De jaren dertig:
aspecten van crisis en werkloosheid (Meulenhof
Educatief 1979), 219-221 en deel 1 van Chris van
der Heijden, Grijs verleden. Nederland en de
Tweede Wereldoorlog (Contact 2001).
(3) Maarten Brands, ‘The Great War die aan ons
voorbijging. De blinde vlek in het historisch
bewustzijn van Nederland’: in M. Berman en
J.C.H. Blom, Het belang van de Tweede Wereld-
oorlog. De bijdragen voor het symposium op 22
september 1997 ter gelegenheid van de opening van de
nieuwe behuizing van het Rijksinstituut voor Oor-
logsdocumentatie (Sdu Uitgevers 1997), 10. Zie ook
Maarten Brands, ‘De grijze verf van historici.
WO I blijft aan Nederland voorbijgaan’, Hollands
Maandblad 8/9 (2006), 23-27 en Madelon de
Keizer, Gerhard Hirschfeld en Maarten Brands,
‘Nederland en W.O. I. Een discussie inzake M.C.
Brands “De grijze verf van de historici”’, Hollands
Maandblad 11 (2006), 46-49.
(4) Frits Boterman, Duitsland als Nederlands probleem.
De Nederlands-Duitse betrekkingen tussen openheid
en eigenheid (DIA 1999), 14.
juni – juli 2022 | 47 | de Nederlandse Boekengids
 New From Princeton

“Movingly describes [Lahiri’s] “A compelling new book.” “A deeply researched tour d’horizon of the
history with translation.” evolving dark arts of authoritarian politics.”
—Daniel Finkelstein, Times
—Vulture.com —G. John Ikenberry, Foreign Affairs

“Davis charts the complexities of these “Engaging and illuminating, Al-Khalili argues “This elegant little book offers the most
important decades in London’s recent that a scientific approach is ‘one of humankind’s moving and erudite justification for the
history with great brilliance.” great riches and the birthright of everyone.’” survival of bookstores I have ever read.”
—Jerry White, Times Literary Supplement —Hannah Beckerman, Observer —Ron Charles, Washington Post