PIET GERBRANDY – HET VRIJE WOORD, MAKKELIJKER GEZEGD DAN GEDAAN

het kolonialisme voorbij?

Alain Mabanckou • Voor een ander Europa
Karwan Fatah-Black • De koloniale doofpot
Jozef Waanders • Camus en Algerije
Jacob Boersema • De tekening van Petrus Camper
Lukas M. Verburgt • In gesprek met James Poskett

doet werk leven?

Marguerite van den Berg • Werk in de literatuur
Ellie Smolenaars • Het vachtpatroon van de wereldarbeidsgeschiedenis
Anna de Hooge • Het Nederlandse sekswerkbeleid in perspectief
Annelot Prins • Een legioen eenzame mensen

literatuur zonder mannen?

Ilse Josepha Lazaroms • over Jazmina Barrera
Emma van Meyeren • over Jacqueline Harpman
Fleur Speet • over Hella S. Haasse
Femke Essink • over Virginia Woolf
Alex Bakker • over Renate Stoute

en bovendien…
Adelheid van Luipen • over Kristof Smeyers’ raven
Ad Maas • over J.H. van ’t Hoff & Sibrand Stratingh

LOSSE VERKOOP: €9.95

jaargang 7, nummer 4, augustus − september 2022

9 789492 476432
 op de longlist
voor de
prinsjesboekenprijs

‘Even onthullend als

verhelderend. […] Een mustread
voor Mark Rutte – en voor
iedereen die meer wil begrijpen
van de huidige politiek.’


de Volkskrant

‘Bart van der Boom

weet met een zakelijke
penvoering de
beklemming en de angst
op te roepen waarin een
belaagde gemeenschap
verkeerde “die wist dat
ze iets niet wist”.’


de Volkskrant

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomgeschiedenis.nl

augustus – september 2022 | 2 | de Nederlandse Boekengids

In dit nummer

Inhoudsopgave Colofon
4 Staat van de Europese Literatuur 2022 | Alain Mabanckou 26 cultuurkritiek | Annelot Prins productie
Voor een ander Europa Een legioen eenzame mensen: de politiek van alleen zijn Merlijn Olnon (hoofdredacteur & uitgever)
Adelheid van Luipen (redactiesecretaris)
Christiaan Roodenburg (senior redacteur)
6 koloniale geschiedenis | Karwan Fatah-Black 28 schrijverschap | Ilse Josepha Lazaroms
Annelies van der Meij (redacteur)
De koloniale doofpot De zwangerschapslijn en andere breuklijnen Ebissé Wakjira-Rouw (redacteur)
Adiëlle Westercappel (eindredacteur)
8 koloniale geschiedenis | Jozef Waanders 29 sciencefiction | Emma van Meyeren Boaz Groenendaal (webredacteur)
Algerije, Camus’ bron van licht en leed Hoe zou het voelen om nooit een man gekend te hebben? Irwan Droog (proefcorrector)

kernredactie
9 wetenschapsgeschiedenis | Jacob Boersema 31 fixdit | Fleur Speet Margot Baar, Jetske Brouwer, Boaz Groenendaal,
Rasdenker in de Verlichting: de tekening van Een gevaarlijke verhouding Adelheid van Luipen, Annelies van der Meij, Daan
Petrus Camper Mulder, Merlijn Olnon, Eva Peek, Christiaan
32 Engelse literatuur | Femke Essink Roodenburg, Kim Schoof, Kristof Smeyers, Tivadar
14 politieke filosofie | Piet Gerbrandy De tekstbezorger als gastvrouw Vervoort, Ebissé Wakjira-Rouw, Adiëlle Westercappel
Het vrije woord: Cicero en Quintilianus in tijden van
& Emma Zuiderveen
burgeroorlog en dictatuur 33 cultuurgeschiedenis | Adelheid van Luipen acquirerend redactie
Nieuwsgierige kraalogen Neske Beks, Marjolein Corjanus, Guido van Hengel,
16 werkliteratuur | Marguerite van den Berg Marie-José Klaver, Manet van Montfrans, Guido Snel,
Werken als een droeve naaktslak 34 literaire biografie | Alex Bakker Paul Teule, Wim Verbaal, Marjolijn Voogel, Liesbeth
Een half leven om jezelf te vinden Vries & Marij de Wit
20 arbeidssociologie | Ellie Smolenaars vormgever
Reflexiviteit: het vachtpatroon van de wereld- 35 wetenschapsbiografie | Ad Maas Luke van Veen (StudioVeen)
arbeidsgeschiedenis Scheikundigen van naam
ontwerp & beeldredactie
Claudia Cosma
22 arbeidsemancipatie | Anna de Hooge 38 NIAS-Wesselingreeks | Lukas M. Verburgt
‘Mensen blijven hangen op dat seks, terwijl werk Waarachtige wereldgeschiedenis: in gesprek met James Stichting De Nederlandse Boekengids
de kern is’ Poskett Onze stichting is een culturele ANBI
Tjipke Bergsma, Ruben Brave, Yra van Dijk,
Merlijn Olnon & Edgar du Perron

Auteurs
Alex Bakker (1968) is historicus en schrijver. Over zijn persoonlijke
achtergrond als transman publiceerde hij het boek Mijn valse verleden.
In 2018 verscheen zijn overzichtswerk Transgender in Nederland: een
buitengewone geschiedenis.
Marguerite van den Berg (1981) schrijft over werk, de stad en onzekerheid.
In 2021 verscheen bij Amsterdam University Press van haar hand Werk is
geen oplossing.
Jacob Boersema (1977) is docent aan New York University en fellow aan
het Cultural Sociology Center van Yale University. Dit voorjaar verscheen
zijn eerste boek: Can We Unlearn Racism? What South Africa Teaches Us
About Whiteness bij Stanford University Press.
Femke Essink (1983) is letterkundige en literatuurcriticus. Ze werkte als
docent aan de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit Utrecht. Voor
onder meer De Groene Amsterdammer bespreekt ze Nederlandse literatuur.
Dit jaar is ze jurylid voor de Libris Literatuurprijs 2022.
Karwan Fatah-Black (1981) promoveerde in 2013 en is werkzaam als docent
koloniale geschiedenis in Leiden. Hij is op dat terrein toonaangevend in het
Nederlandse maatschappelijke debat en de internationale wetenschappelijke
wereld.
Piet Gerbrandy (1958) is dichter en classicus. Hij is redacteur van De Gids
en de Poëziekrant. Zijn meest recente dichtbundel is Ontbinding (2021). Hij
vertaalde onder meer De opleiding tot redenaar van Quintilianus en Troost in
filosofie van Boëthius.
Anna de Hooge (1996) is mediawerker en schrijver. Ze is geïnteresseerd in
onderwerpen als onderdrukking, seks, bio- en neuro-atypiciteit, en sociale
epistemologie.
Ilse Josepha Lazaroms (1979) is schrijver. Ze promoveerde aan het
European University Institute met een boek over Joseph Roth. Ze doceert
genderstudies aan de Universiteit Utrecht en was eerder verbonden aan
Harvard University. In 2021 verscheen haar debuutroman Duet bij Cossee.
Adelheid van Luipen (1993) is rechtsfilosoof. Ze is redacteur voor de
Nederlandse Boekengids en docent bij de afdeling Algemene rechtsleer aan de
Universiteit van Amsterdam. Ze studeerde rechten en kunstgeschiedenis aan
de Universiteit van Amsterdam en rechtsfilosofie aan Universiteit Leiden.
ISSN
2468-5356
Ad Maas (1970) is wetenschapshistoricus en conservator van Rijksmuseum verschijningsfrequentie
Boerhaave. Hij is tevens hoofdredacteur van Wonderkamer: magazine voor
6x per jaar in editie & 2-3x per week online
wetenschapsgeschiedenis.
druk
Alain Mabanckou (1966), wiens boeken in bijna twintig talen zijn vertaald,
Rodi Rotatiedruk
is romanschrijver, essayist en dichter, en hoogleraar Franstalige literatuur
aan UCLA. Hij stond twee keer op de shortlist voor de International abonnementen
Booker Prize: in 2015 voor zijn oeuvre, en in 2017 voor zijn roman Petit
via www.nederlandseboekengids.com/winkel
Piment (2015) (dat in het Nederlands vertaald werd als Prins Peper, 2017).
digitaal abonnement: € 40 p/j
Emma van Meyeren (1992) is schrijver en dj. Haar bundel Ook ik ben studentenabonnement (papier+digitaal): € 40 p/j
stukgewaaid: essays over rouw verscheen in 2020 bij Uitgeverij Chaos. In premium abonnement (papier+digitaal, Europa): € 55 p/j
samenwerking met Read My World organiseert zij de schrijfworkshops Het
dagboek als feministisch genre. contact
uitgever: uitgever@nederlandseboekengids.com
Annelot Prins (1988) is doctoraal kandidaat amerikanistiek aan de Freie redactie: secretaris@nederlandseboekengids.com
Universität Berlijn. Ze studeerde literatuurwetenschappen en cultural stichting: stichting@nederlandseboekengids.com
studies. Voor haar dissertatie onderzoekt ze de opkomst van celebrity-
feminisme in hedendaagse Amerikaanse popmuziek. postadres
de Nederlandse Boekengids
Ellie Smolenaars (1967) is auteur en wetenschapsjournalist sociale p/a Merlijn Olnon Publicis
wetenschappen. Ze publiceert over sociale wetenschappen, sociologie, Rheastraat 73
samenleving, human interest, sociale trends en uitvindingen, economie en 1076 DS Amsterdam
sociale geschiedenis.
De Nederlandse Boekengids is een uitgave van
Fleur Speet (1970) is recensent en fotograaf geweest voor verschillende Merlijn Olnon Publicis, in opdracht van
dag- en weekbladen (waaronder het FD, HP/De Tijd, NRC, De Morgen)
Stichting de Nederlandse Boekengids.
en jurylid en -voorzitter van diverse literaire prijzen (onder meer Libris
Literatuurprijs en AKO Literatuurprijs).
Lukas M. Verburgt (1989) is wetenschapsfilosoof en -historicus. Op dit
moment is hij fellow aan het NIAS en gastonderzoeker aan het Instituut
voor Filosofie, Universiteit Leiden. Onlangs won hij een KNAW Early
Career Award (‘Humanities’).
Jozef Waanders (1987) studeerde geschiedenis en filosofie in Utrecht en
Leuven. Hij is als adviseur verbonden aan het ministerie van Algemene
Zaken. Daarnaast is hij hoofdredacteur van Filosofie-Tijdschrift. In 2018
verscheen van zijn hand Sporen van transcendentie, de filosofie van Karl
Jaspers.

de Nederlandse Boekengids wordt mogelijk gemaakt door onze abonnees en adverteerders, door onze particuliere Vrienden, en met ondersteuning van de volgende partners:

Wilt ook u ons werk extra steunen? Dat kan! Doe een gift via tiny.cc/gift-dNBg of neem contact op met stichting@nederlandseboekengids.com over fiscaal voordelig schenken.

Beeldcredits: cover – 286119666, Sonyara, g.d. (Adobe Stock); Fabrikarbeiterin, Heinrich Hoerle, 1926 (WMC).

augustus – september 2022 | 3 | de Nederlandse Boekengids

Staat van de Europese Literatuur 2022
Voor een ander Europa
O
p de vraag of ik anders ben gaan schrijven
door te emigreren – ergens anders te gaan
wonen – kan ik onmogelijk een exact,
definitief antwoord geven. Dat komt waarschijnlijk
doordat ik steeds meer merk dat het me benauwt
om ergens anders te gaan wonen. Door grenzen over
te gaan ontstaat er een denkbeeldig territorium dat
uiteindelijk op de een of andere manier gelijkenis
vertoont met mijn land van herkomst. Dat is mijn
innerlijke zoektocht, mijn wereldbeeld. Al lang gele-
den heb ik ervoor gekozen om me niet af te sluiten,
maar om te luisteren naar het tumult en het woeden
van de wereld, om nooit op een vastgeroeste manier
over de dingen na te denken.
***
Ik ben geen schrijver geworden omdat ik emigreerde,
maar sinds ik weg ben uit mijn vaderland, kijk ik er
wel met andere ogen naar. Bij mijn eerste teksten –
waar ik nog in Congo aan begonnen ben – had ik het
gevoel dat er stukken ontbraken, dat mijn personages
opgesloten zaten, nauwe-
Je schrijft omdat ‘er lijks konden ademhalen
iets niet klopt’, omdat en om meer ruimte vroe-
je bergen wilt verzetten gen.
of een olifant door het Zo heeft mijn emigra-
oog van een naald wilt tie bijgedragen aan de
laten kruipen. Schrijven onrust die voor mij de
wordt dan een poging basis is van elk creatief
om te wortelen, een proces. Je schrijft omdat
schreeuw in het donker, ‘er iets niet klopt’, omdat
een oor gericht naar de je bergen wilt verzetten
horizon… of een olifant door het
oog van een naald wilt
laten kruipen. Schrijven wordt dan een poging om te
wortelen, een schreeuw in het donker, een oor gericht
naar de horizon…
***
Ik ben geboren in Afrika, in Congo-Brazzaville, en
heb een groot deel van mijn jeugd in Frankrijk door-
gebracht, voordat ik in de Verenigde Staten ging
wonen. Congo is de plaats van mijn navelstreng,
Frankrijk het geadopteerde vaderland uit mijn dromen
en Amerika een plek waar ik kijk welke voetsporen
ik tijdens mijn omzwervingen heb achtergelaten. Die
drie geografische ruimtes zijn momenteel met elkaar
versmolten en ik vergeet soms in welk continent ik
slaap of schrijf.
***
Ik houd van alle steden waar ik doorheen kom, ben
enthousiast over alle plaatsen die niet lijken op de
plaatsen van mijn kindertijd. Onbezorgd en zonder
gedachten in mijn hoofd stap ik een nieuwe stad bin-
nen.
Je bent niet geëmigreerd als je je wezen, je manie-
ren, je gewoonten en je smaak exporteert en opdringt
aan het land dat je opneemt. Omdat de plaats waar
we leven sterk contrasteert met onze zogeheten
natuurlijke omgeving, komen er plotseling beelden
van onze kindertijd bij ons bovendrijven, het geluid
van onze straten, het wel en wee van ons volk. Als er
augustus – september 2022 | 4 | de Nederlandse Boekengids
tornado’s razen krijg je oog voor de schoonheid van
een blauwe lucht, voor een vrij vliegende vogel en voor
een bloeiende plantensoort, waarvan je tevergeefs de
naam zoekt tot op de dag dat je te binnen schiet dat
die ook groeit achter de hut van je vader of in een park
in de wijk Moungali in Brazzaville.
In de woestijn besef je dat de Atlantische Oceaan
en de Congo-rivier een goddelijke zegen zijn. Van-
daar dat het gevaarlijk is om te denken dat wat een
‘emigrant’ schrijft voortkomt uit heimwee. Ook als je
thuisblijft, kun je heimwee krijgen. Maar ik ben niet
nostalgisch aangelegd. Waar ik wel over inzit is het
volgende: dat ik op een dag deze wereld zou verlaten
zonder te hebben ontdekt welk minuscuul detail ons
samenbindt…
***
Soms zeg ik tegen mezelf dat ik een Europeaan ben,
of ik nu wil of niet, of de zon me nu heeft verbrand
of niet.
Wat is voor een Congolees een Europeaan? Moeilijk
te zeggen. Ik heb lang naar een antwoord gezocht,
zonder het ooit te vinden. En verder is Europa geen
statisch begrip. Het glipt door de vingers van strate-
gen en van mensen die de utopieën van het eenzijdig
denken verkopen.
Zouden Afrikanen niet in staat zijn hun eigen
definitie te formuleren? Kijk bijvoorbeeld eens wat de
Franse versie van de Free Dictionary heeft staan bij
het woord ‘Europees’:
1. Van Europa, van de inwoners van Europa.
2. Gunstig voor de opbouw van Europa.
3. Afrika. Benaming van elke witte niet-Afrikaan.
‘Europees’ is dus wat van Europa is, wat de inwoners
van Europa betreft.
Welk Europa? Welke inwoners. Wie zijn dat?
Het gaat me om die definitie van Europa die wij
Afrikanen van het woordenboek krijgen toegeschre-
ven. Voor Afrikanen zouden alleen ‘witte niet-Afrika-
nen’ Europeanen zijn. Dat zou betekenen dat Afrika
een racistische opvatting over Europa heeft. Alle
‘niet-Afrikaanse’ witten zouden in onze ogen Europe-
anen zijn.
Als je deze ‘Afrikaanse’ definitie nader bekijkt, zie
je dat het bestaan van ‘witte Afrikanen’ wel wordt
erkend, maar dat wij, ‘zwarte Afrikanen’, hun de ‘sta-
tus’ van Europeaan nagenoeg zouden weigeren.
***
Dat idee is zeer aanvechtbaar omdat het afsluit,
beperkt, versnippert, opdeelt en reduceert. Er is op
zijn best één positieve kant aan. Het bewijst dat wij
Afrikanen al heel lang begrijpen hoe subtiel deze
wereld in elkaar zit. Wij hebben onze wereld geor-
ganiseerd aan de hand van specifieke kenmerken
van de mens. Wij hebben rekening gehouden met de
gehechtheid aan een bepaald gebied, en niet aan een
ras. We zouden witte mensen uit Zuid-Afrika graag
Afrikanen noemen. De Afrikaanse literatuur is rijk
aan kleuren: de romanschrijvers Mia Couto, Nadine
Gordimer, Deon Meyer en vele anderen zijn wit. Zij
zijn geen Europeanen. Zij zijn Afrikanen. Net als
Alain Mabanckou
witte mensen die in Zimbabwe wonen en alleen dat
land hebben gezien.
Misschien houdt de relevantie van deze opvatting
daar op. Als Robert Mugabe, de Zimbabwaanse pre-
sident voor het leven, op witten heeft gejaagd, was dat
niet omdat er steeds minder wilde dieren in de rim-
boe rondliepen. Mugabe herinnerde deze Afrikanen
eraan dat ze witten waren, dus Europeanen, ook al
hadden sommigen van hen nooit andere grond dan de
Zimbabwaanse gekend. Voor deze dictator, die
verdwaald is in zijn doolhof, zullen alle witten Euro-
peanen blijven. Het doet er niet toe dat ze geen ander
land hebben gekend dan het Afrikaanse.
En als deze witte Afrikanen naar Europa worden
‘teruggestuurd’, lopen ze daar rond als staatlozen. In
Afrika worden ze met de vinger nagewezen. In Europa
worden ze met grote ogen nagekeken. Ze hebben geen
banden met het continent dat niets te maken heeft
met hun tropische wereld, de wereld van hun jeugd.
***
De definitie die het woordenboek ‘Afrikanen’ toe-
schrijft, bevat genoeg pikante elementen om voedsel
te geven aan vijandigheid en een introverte houding.
Deze ideologie wettigt rassenoorlogen, de opkomst
van haat, onteigeningen zonder juridische grond.
Volgens het woordenboek zijn Europeanen voor een
Afrikaan dus ‘alle witte niet-Afrikanen’.
Moeten we daaruit concluderen: ‘Europa is het
werelddeel waar alle witte niet-Afrikanen leven’?
Daarmee wordt een hele geschiedenis uitgegumd
van ontmoetingen tussen individuen, instemming
met ideeën, overdracht van opvattingen. Moeten we
nu ook zeggen dat Europeanen voor Aziaten ‘alle
niet-Aziatische witten’ zijn? En wat zouden Europe-
anen voor Oceaniërs zijn?
Ik zie nu al welke kant-en-klare definitie de Noord-
Amerikanen dan zouden ophoesten: ‘Alle Europe-
anen zijn niet-Amerikaanse witte personen.’ Omdat
Amerika voor het merendeel wit is, en bovendien het
rechtsgebied van een leefgemeenschap, zou dat een
heleboel commotie opleveren en konden er bergen
geschiedenisboeken met het grofvuil mee. Amerika
heeft namen bedacht die alle inwoners met de natie
verbinden zonder hun plaats van herkomst te ver-
bergen, ongetwijfeld met het doel irritatie tussen de
verschillende bevolkingsgroepen te verminderen. En
zo hebben we Afro-Amerikanen, Aziatisch-Amerika-
nen, inheemse Amerikanen, enzovoort. De gevolgen
zijn enorm en maken dat deze samenleving de handen
vol heeft aan het organiseren van haar minderheden.
Elke bevolkingsgroep woont in zijn eigen hokje…
Met de toename van communicatiemiddelen is de
wereld één groot netwerk geworden. ‘Rome ligt niet
meer in Rome’, en zo wordt de schrijver een trekvogel
die zich zijn verre land herinnert, maar ook probeert
te zingen vanaf de boomtak waarop hij zit. Valt dat
zingen van trekvogels nog onder de nationale lite-
ratuur? Ik ben daar niet zeker van, zoals ik er ook
niet van overtuigd ben dat literatuur genoegen neemt
met een afgebakende ruimte. Ik zal overal ter wereld
wonen zolang mijn dromen zich er maar thuis voelen
en me mijn wereld opnieuw laten bedenken. Ik ben
een schrijver en tegelijk een trekvogel…
Staat van de Europese Literatuur 2022
***
Mijn opvatting over het begrip ‘identiteit’ is veel rui-
mer dan dat van de begrippen ‘territorium’ en ‘bloed’.
Elke ontmoeting is vruchtbaar. Het zou zinloos zijn
ons te beperken tot het eigen territorium, onze ogen
te sluiten voor de veelheid aan interferenties en ver-
volgens voor de complexiteit van dit nieuwe tijdperk,
dat ons aan elkaar bindt, los van de geografische
beperkingen.
Zonder terug te gaan naar de tijd van Methusalem,
zou ik zeggen dat de geschiedenis, vooral die van de
kolonisatie, ons heeft laten zien dat territoria denk-
beeldig konden zijn, grenzen konden overschrijden,
klimatologische variaties konden trotseren, talen en
rassen konden vermengen. Kijk bijvoorbeeld naar
Frankrijk, dat haar grondgebied heeft uitgebreid tot
overzee en zo een machtig, indrukwekkend rijk heeft
gevormd. Generaal De Gaulle zou trouwens in 1966,
tijdens een bezoek aan Martinique, ten overstaan van
de inheemse bevolking uitroepen: ‘Lieve hemel, wat
zijn jullie Frans!’
In die tijd had het begrip ‘natie’ een ruimere, zelfs
ideologische betekenis. Naties waren gesticht om ster-
ker te staan in de wereld. Wie goed kijkt zal trouwens
zien dat Frankrijk nog steeds overzeese departementen
en territoria omvat, wat voldoende reden zou moeten
zijn om onze opvatting over territoria opnieuw onder
de loep te nemen, tenzij we die verre eilanden alleen
maar zien als plekken waar Fransen van het moeder-
land iets aan hun bleke huidskleur kunnen doen.
‘Rome ligt niet meer in Rome,’ schreef Corneille,
‘maar overal waar ik ben.’ Daarmee ondermijnde
hij het idee dat een territorium vastligt. Tijdens de
bezetting werd de Franse hoofdstad ‘verplaatst’. Parijs
lag niet meer in Parijs, maar in Brazzaville, dat plot-
seling de hoofdstad van de Vrije Fransen werd, terwijl
Radio-Brazzaville ‘de stem van de Vrije Fransen’ ging
heten.
De historicus Olivier Luciani somt de problemen
van die tijd op:
Enerzijds hebben de Vrije Fransen alle koloniën
sinds de zomer van 1940 een bijzonder zware oor-
logsinspanning opgelegd. Anderzijds laat president
Roosevelt duidelijk merken dat hij de koloniale
rijken wil vervangen door een systeem van inter-
nationaal voogdijschap. Frankrijk heeft moeten
vechten om zijn ‘bezittingen’ te behouden, zoals
De Gaulle het in zijn Memoires formuleert. En zo
trokken wij Congolezen de oorlog in als ‘een stukje
Frankrijk’. Ook in Congo vond in 1944 de
beroemde ‘Conferentie van Brazzaville’ plaats, een
samenkomst van hoge koloniale functionarissen om
in aanwezigheid van De Gaulle hervormingsplan-
nen op te stellen die na de bevrijding van Frankrijk
zouden worden uitgevoerd. Het doel was de
instandhouding van het koloniale rijk door het
enigszins te vernieuwen.
Dit roept een vraag op: moeten we altijd wachten op
een drama, op een mondiaal conflict, voordat we ons
territorium kritisch bekijken? In elk geval zetten we
een grote stap als we toegeven dat ieder van ons een
stuk van het land van herkomst met zich ‘meesleept’,
dat ieder verantwoordelijk is voor de positieve en
zelfs voor de negatieve opvattingen daarover in het
buitenland.
In Amerika ben ik vaak Fransen tegengekomen die
me echt als hun landgenoot beschouwden, waardoor
ik de indruk kreeg dat Fransen in het buitenland,
ongeacht hun raciale achtergrond, uiteindelijk een
ruimere opvatting over staatsburgerschap ontwikkel-
den. Alsof we, om beter te bepalen wat een natie is,
ons territorium zouden moeten verlaten om naar een
plek te gaan waar onze cultuur uiteindelijk de beslis-
sende schakel wordt.
***
We moeten niet alleen opnieuw stilstaan bij ons ter-
ritorium, maar ook bij het begrip ‘identiteit’. Als we
teruggaan naar de oorsprong van dit woord, stellen
we vast hoe paniekzaaiers erin slagen een veranderlijk
begrip om te vormen tot een starre, voor de natie suïci-
dale ideologie. Kunnen woordenboeken iets bijdragen
aan dit debat? ‘Identiteit’ komt van het Laatlatijnse
‘identitas’, wat betekent: ‘kwaliteit van wat hetzelfde
is’. Dat woord is zelf weer afgeleid van het Latijnse
‘idem’. ‘Identiteit’ betekent dan ‘het karakter van
twee identieke gedachte-
Zoals een individu een objecten’, en later: ‘wat
identiteitskaart heeft, één is’. En het historisch
zou ook een groep zijn woordenboek van de
eigen identiteitskaart Franse taal stelt dat het
kunnen hebben. Maar woord door de juridische
welke kenmerken wereld en het algemeen
zouden er dan op die gebruik is gedefiniëerd
kaart worden vermeld? als ‘het feit (voor een per-
Wie zou die kenmerken soon) dat hij een gegeven
bepalen? individu is en als zodanig
kan worden herkend’.
Kortom, identiteit is op de eerste plaats gebonden aan
zichzelf, aan het ik, aan het bestaan van het individu
binnen het kader van de samenleving. Identiteit is de
eigenheid van individu of groep. Zoals een individu
een identiteitskaart heeft, zou ook een groep zijn
eigen identiteitskaart kunnen hebben. Maar welke
kenmerken zouden er dan op die kaart worden ver-
meld? Wie zou die kenmerken bepalen? Omdat we
de reikwijdte van de veranderingen in de hedendaagse
samenleving niet kunnen inschatten, probeert men
ons te laten geloven dat sociaal gedrag per decreet kan
worden gestuurd. Door die insteek krijgt het volkje
dat bij verkiezingen om stemmen bedelt, de kans te
grijpen naar archaïsmen en abstracte waarden. Wie
zou vandaag de dag een definitie kunnen geven van
de nationale identiteit? Als je afgaat op de mensen die
met een antwoord te koop lopen, zitten we midden in
een ‘identiteitscrisis’.
Daarom moeten we streven naar ‘de uitvinding van
het zelf’, om de titel van een werk van de socioloog
Jean-Claude Kaufmann te parodiëren. Kaufmann
stelt namelijk voor om te zorgen dat ‘het individu
de erkenning, instemming en liefde van de anderen
krijgt die hij nodig heeft om te voelen dat hij als
individu een volwaardig bestaan leidt’, want ‘het ik
is niemand zonder de anderen’. Het individu bestaat
pas echt als het door de groep wordt erkend, temeer
daar het kader van de individuele mobiliteit wordt
vastgesteld door de wet van die groep. Omdat de
Republiek die erkenning niet opbrengt, zijn hier en
daar verzetshaarden ontstaan. Groepen vaardigen
hun eigen wetten uit en nemen als mikpunt degenen
die nooit een voet in hun ‘zones’ hebben gezet, maar
die vanuit hun technocratische forten met de vinger
naar hen wijzen. Door de ‘zonale identiteiten’ die zijn
Alain Mabanckou
ontstaan, is steeds minder plaats voor de collectieve
normen, die voortdurend meedogenlozer overkomen
op degenen die zich de paria’s van onze tijd voelen.
De debatten over nationale identiteit die in Frank-
rijk op gang zijn gekomen, konden de talrijke crises
van het ‘ik’ blijkbaar niet in de kiem smoren. Wat
is die nationale identiteit uiteindelijk? Binnen het
landsbestuur kon zelfs president Sarkozy er geen
wijs uit worden, hij liet zich tijdens de verkiezings-
campagne enkel ontvallen: ‘Identiteit is zeggen wat
we zijn.’ Identiteit is niet zeggen wat we zijn, maar
veeleer zeggen wat we zullen zijn in het samenstel van
uitwisselingen, wrijving, migraties en van dit hele
tijdperk; een samenstel dat naar voren komt als de
periode waarin de complexiteit van het mensdom zich
bij uitstek manifesteert.
***
Ten slotte moet de volgende opmerking me nog van
het hart, want vaak ben ik geschokt als mensen bij-
voorbeeld Afrika zien als een eenheid, terwijl het in
wezen even complex is als Noord-Amerika. Ja, net
zoals we in Amerika een opeenhoping vinden van
oorsprongen en etnische groepen, is Afrika niet zo
uniform als wordt gedacht en zijn de culturele ver-
schillen daar even uitgesproken als die we hier vinden.
Net als Amerika heeft Afrika burgeroorlogen gekend,
naast slavernij, rassenscheiding, genocide en wat niet
al meer. Daarbij komt nog de verwarring die is ont-
staan door de etnische groepen en door de westerse
ideologie die ons de droom van de superieure zwarte
heeft bijgebracht, zoals Duitsland destijds dacht over
het arische ras.
Misschien zullen we moeten wennen aan het idee
dat we het begrip Afrika eigenlijk zouden moeten
herdefiniëren zonder ons te beperken tot een starre
geografische opvatting over het zwarte continent. Wat
nou als we nu eens niet over ‘Afrika’ zouden spreken,
maar over ‘Afrika’s’, in het meervoud dus, een formule
die Henri Lopes heeft durven gebruiken voor de titel
van een van zijn romans, Chercheur d’Afriques (in
1991 in Nederlandse vertaling verschenen als Zoeken
naar Afrika).
Afrika ligt niet meer alleen in Afrika. Door zich
over de hele wereld te verspreiden, creëren Afrikanen
andere ‘Afrika’s’; ze ondernemen andere avonturen,
die misschien helpen bij de opwaardering van de cul-
turen van het zwarte continent. Zich laten voorstaan
op ‘Afrikaansheid’ wijst op een intolerante, funda-
mentalistische houding. Zal de vogel die nooit is weg-
gevlogen uit de boom waarin hij werd geboren, het
lied begrijpen dat zijn vriend de trekvogel naast hem
zingt? We hebben een botsing nodig, een confrontatie
van culturen. Het maakt niet uit waar…
***
De hoofdzakelijke uitdaging is om uit de verschil-
lende leefwerelden waar we ‘bij horen’ juist die te
kiezen waarin we op een positieve manier een gemeen-
schappelijk, algemeen geaccepteerd lot kunnen
opbouwen. Kortom, in de formulering van Amin
Maalouf: ‘Iedereen zou in staat moeten zijn om in wat
hij beschouwt als zijn identiteit een nieuw bestand-
deel op te nemen, dat in de nieuwe eeuw, het nieuwe
millennium, steeds belangrijker zal moeten worden:
het gevoel eveneens deel uit te maken van het avon-
tuur van de mens.’ ×
augustus – september 2022 | 5 | de Nederlandse Boekengids
koloniale geschiedenis
De koloniale doofpot
B
ij het schrijven van dit stuk gonsde de naam
van het Oekraïense plaatsje Boetsja door de
internationale media. Het klonk voor mij bijna
als een verhaspeling van Batoea, het dorpje op Sula-
wesi waar luitenant Westerling op 11 december 1946 in
de buitenlucht – vanachter een klaptafel en met twee
pistolen in zijn hand – namen voorlas aan een groep
dorpelingen. Wie zijn naam hoorde noemen en naar
voren stapte, werd door Westerling doodgeschoten.
Na deze executies trad de zuiveringsfase in: hij liet de
nog levende inwoners zegenen door de imam en wees
nieuwe kamphoofden en politiemensen aan, om ver-
volgens met mortiervuur en brandstichting alles wat
van het dorp overbleef te vernietigen. Batoea voorzien
van recht, vroomheid, beschaving en orde duurde van
vier uur ’s ochtends tot één uur ’s middags.
Dit was nog voor de eerste ‘politionele actie’ in
1947 van start ging. Het fanatisme dat Westerling in
Sulawesi ontwikkelde, kreeg navolging, en ook na
de oorlog zette hij dat voort. Als een ware kolonel
Kurtz streed hij zelfs na de Nederlandse erkenning
van de Indonesische soevereiniteit in 1949 nog verder.
Zijn couppoging tegen Soekarno werd een farce en
hij vluchtte met een watervliegtuigje naar Singapore,
waar hij vervolgens met een rubberbootje en tien-
duizend dollar een veilig heenkomen wist te vinden.
Destijds was het zowel in Indonesië als in Nederland
al duidelijk dat hij misdaden had gepleegd, hij hield
zich dan ook min of meer schuil na zijn terugkeer
naar Europa.
augustus – september 2022 | 6 | de Nederlandse Boekengids
Is er nu iets veranderd?
Het is goed mogelijk dat Westerlings vlucht uit Indo-
nesië precies plaatsvond op het moment dat Aimé
Césaire de laatste hand legde aan zijn essay Over
het kolonialisme. Zowel het verhaal over het Neder-
landse geweld tegen de Indonesische republiek als
het essay van Césaire bleven zeventig jaar buiten de
Nederlandse maatschappelijke mainstream. Césai-
res essay werd dit jaar eindelijk vertaald en ingeleid
door de filosoof Grâce Ndjako, waarmee we toegang
hebben gekregen tot een
Zijn we in een post- ongekend krachtige tekst.
koloniale fase beland Ndjako relateert het essay
waarin we het verle- aan de Franse filosofische
den kunnen zien voor context waarin Césaire
wat het was? als klassieke normalien is
opgeleid. Ze onderstreept
dat het werk wel werd beïnvloed door deze opleiding,
maar er niet door is bepaald. In het essay formuleert
Césaire al kort na de Tweede Wereldoorlog een ant-
woord op wat hij het ‘Hitlerisme’ noemt. Ndjako
weet met succes de soms omslachtig filosofische,
maar vaak ook juist bijtende toon van Césaire in de
vertaling te handhaven. Het is een gemis dat de tekst
zo lang buiten het Nederlandse taalgebied is gebleven.
Zowel Césaires essay als de feiten over de bloedige
oorlog van Nederland tegen Indonesië bleven lang in
stilte gehuld, maar krijgen nu volop de aandacht in tal
van wetenschappelijke en buiten-wetenschappelijke
onderzoeken. De vraag is echter of de nieuwe aandacht
Karwan Fatah-Black
en belangstelling kwalitatief anders is dan de onder-
gronds smeulende kennis over de oorlog in Indonesië
en analyses zoals die van Césaire in de voorgaande
zeventig jaar. Is er nu, nadat alles op tafel is gelegd,
iets veranderd? Zijn we in een postkoloniale fase
beland waarin we het verleden kunnen zien voor wat
het was? De directe reactie van premier Mark Rutte
op het onderzoek naar extreem Nederlands geweld in
Indonesië wijst daar niet op. Na jaren onderzoek pre-
senteerden drie voorname onderzoeksinstituten (het
NIOD, het KITLV en het NIMH) afgelopen februari
de eerste vijf van in totaal twaalf onderzoeken over
uiteenlopende aspecten van het extreme geweld dat
tussen 1945 en 1950 door Nederland werd gepleegd in
Indonesië. Ruttes excuses waren zo breed gericht dat
iedere vorm van onderscheid verdween. Zijn woorden
waren eerder een Amerikaanse ‘I’m sorry you were
hurt’, dan wat we in Nederland bedoelen met erken-
ning van de eigen rol in aangedaan onrecht en een
betuiging van spijt.
Stam en Van Rij
De onderzoeken van de drie instituten stellen zich tot
doel een waarachtig beeld te vormen van wat er des-
tijds gebeurde. Maurice Swirc volgde de onderzoeken
in De Indische doofpot, maar stelt een andere vraag:
waarom duurde het tot de eenentwintigste eeuw voor-
dat de deksel van de doofpot ging en hoe ontsnapten
de verantwoordelijken voor de oorlogsmisdaden in
Indonesië aan hun straf? Het is een juridische en een
koloniale geschiedenis
politieke vraag, en in ruim zeshonderd pagina’s neemt
Swirc de lezer mee in de verwikkelingen tussen de
betrokken heerschappen. Daarbij kan hij leunen op
de baanbrekende onderzoeken van Rémy Limpach,
Louis Zweers en Anne-Lot Hoek, die buiten de acade-
mische mainstream vooropliepen in het achterhalen
van de feiten over het Nederlandse geweld in Indo-
nesië.
Tijdens de oorlog en in de decennia die daarop
volgden, was de juridische vraag kortweg of de
methode-Westerling van standrechtelijke executies
en zuivering (die snel navolging kreeg) rechtmatig
was. In 1954 schrijven de juristen Wim Stam en Kees
van Rij een 77 pagina’s tellend verslag, waarin ze een
situatie schetsen op Zuid-Celebes (het tegenwoordige
Zuid-Sulawesi). Volgens Stam en Van Rij zou Wester-
ling slechts ‘tegenterreur’
Het rapport verdwijnt, hebben gepleegd in een
want het is ‘weinig chaotische en geweldda-
gewenst deze oude dige situatie. Tegenover
geschiedenissen de meldingen van plun-
zonder noodzaak nu deringen en het afnemen
nog op te rakelen’. van sieraden voorafgaand
aan executie, plaatsen
Stam en Van Rij de verklaringen van Westerling zelf,
die stelt dat hij strikte discipline handhaafde en alle
‘geschenken’ van de bevolking aan de MID werden
overgedragen.
Toch concluderen Stam en Van Rij niet dat de
tegenterreur met standrechtelijke executies gerecht-
vaardigd was: de methode was wenselijk, maar
onwettig. Stam en Van Rij komen tot de omzichtig en
impliciet geformuleerde conclusie dat de autoriteiten
in Batavia, en uiteindelijk Den Haag, ook verant-
woordelijkheid dragen voor de ontsporing van geweld
in Zuid-Celebes/Sulawesi. Het rapport verdwijnt,
want het is ‘weinig gewenst deze oude geschiedenis-
sen zonder noodzaak nu nog op te rakelen’, zo stelt
Jan Karel Rombach van het ministerie van Overzeese
Rijksdelen in 1954. Gevraagd naar zijn advies stelt
jurist Guus Belinfante in het geheim aan de minister
dat er niet zoiets kan bestaan als standrechtelijke exe-
cutie (bijzondere berechting met onmiddellijke exe-
cutie). Belinfante, wiens joodse familie enkele jaren
eerder in de Holocaust door de nazi’s was vermoord
en vernietigd, stelt dat de Duitse bezetter in Neder-
land rechtstatelijker optrad dan de Nederlanders in
Indonesië.
‘Speciale militaire operatie’
Swirc neemt een lange aanloop om context te geven bij
zijn twee hoofdvragen: hoe werd het besluit genomen
om de oorlogsmisdaden in Indonesië te laten verjaren,
en hoe werd het onderzoek naar de oorlogsmisdaden
tegengehouden? Die context bestaat voornamelijk
uit de gepleegde oorlogsmisdaden en de moeizame
bewegingen die hoge Nederlandse bestuurders en
ambtenaren maakten richting het erkennen van de
Republiek Indonesië.
Nederland, dat zichzelf niet tegen de nazi-invasie
kon verdedigen, brengt in 1947 honderdtwintigdui-
zend weerbare mannen op de been om Indonesië
te onderwerpen. Het zouden er uiteindelijk twee-
honderdduizend worden; onder hen zijn tussen de
zeshonderd en duizend mannen met een nazi-Duits
militair verleden. De speciale militaire operatie die
Nederland vanaf 1947 uitvoert moet uitdrukkelijk
geen oorlog worden genoemd. Operatie Product is
een binnenlands, ‘politioneel’ optreden.
De wrede luitenant Westerling gaf leiding aan een
uitzonderlijke eenheid, niet het reguliere KNIL, laat
staan Nederlandse dienstplichtigen. Zijn de dienst-
plichtigen dan misschien milder en minder extreem?
De koloniale denker hoopt het, want het zou de eer
en onschuld van de Europese aard, de gewone hard-
werkende Nederlander, beschermen. Maar al in 1948
concludeert de net opgerichte VN dat het optreden
van Nederlandse dienstplichtigen in Rawagede
‘opzettelijk en meedogenloos’ is.
Nederland is het eerste land ter wereld dat tegen-
over de Veiligheidsraad van de VN komt te staan.
De VN bepleit een vredesproces tussen Nederland
en de Indonesische republiek. Eerst doet men vanuit
Nederland een poging te ontkennen dat de republiek
bestaat. Als er geen ontkennen meer aan is, valt het
Nederlandse leger Yogyakarta aan, neemt het de
republikeinse regering gevangen, en kan Nederland
bij de VN kalmweg stellen dat de republiek niet meer
bestaat.
Zoals Anne-Lot Hoek in eerder onderzoek al aan-
toonde, ontstaat er in deze periode een parallelle wer-
kelijkheid van een land dat zich steeds nadrukkelijker
op de borst begint te kloppen voor het bevorderen van
mensenrechten, terwijl het ondertussen lof toezwaait
aan de plegers van de wreedst mogelijke oorlogsmis-
daden in Indonesië. Swirc richt zich in De Indische
doofpot met succes op degenen die deze duistere ver-
ledens buiten de geschiedenisboeken en vooral ook
buiten de rechtszaal weten te houden.
‘Bespaar me de verduisteraars’
Waar Swirc zich bezighoudt met het hoe en wat van
het kolonialisme en zich op de vlakte houdt over het
waarom, geeft Césaire juist op die vraag antwoord;
bij hem blijft het hoe en wat van het kolonialisme
juist buiten de tekst. Césaire schrijft over de westerse
beschaving alsof het een wezen is met een eigen vermo-
gen tot handelen, met een
Er ontstaat een levensloop en gevoelens.
parallelle werkelijk- Alsof beschavingen kwets-
heid van een land baar zijn voor oordelen
dat zich op de borst van een hogere macht. Hij
begint te kloppen voor heeft daarmee in wezen
het bevorderen van een hoopvolle blik op de
mensenrechten, ter- wereld: hij gaat ervan uit
wijl het ondertussen dat die niet slechts bestaat
lof toezwaait aan de uit bot materialisme,
plegers van de wreedst institutionele macht en
mogelijke oorlogsmis- de zingevingsverhalen die
daden in Indonesië. het geheel bijeenhouden
en voortstuwen. Césaire
is in essentie hoopvol als hij stelt: ‘Een beschaving
die listig te werk gaat met haar principes, is een
stervende beschaving.’ Zeventig jaar na de koloniale
oorlog weten we echter dat de listigheid van Neder-
landse ambtenaren, bestuurders en historici geen
aankondiging van de dood was. Door die listigheid
te benoemen spreekt Césaire impliciet de hoop uit dat
het anders kan, maar terugblikkend rijst des te meer
de vraag of die hoop gegrond was.
Overigens moest ook bij Césaire de hoop van ver
komen. ‘De afstand van kolonisatie naar beschaving
is oneindig lang.’ Césaire daalt af tot de kern van
humanistisch Europa en treft daar Hitler. Juist in
het werk van de denkers die te boek staan als dege-
nen die pleiten voor recht tegenover macht, treft hij
de kwaadaardige raciale heerszucht. Ernest Renan,
die vanwege Wat is een natie? (zijn beroemde lezing
Karwan Fatah-Black
Aimé Césaire
Over het kolonialisme (vert. Grâce
Ndjako)
De Geus, 2022, 104 blz.
Maurice Swirc
De Indische doofpot: waarom
Nederlandse oorlogsmisdaden in
Indonesië nooit zijn vervolgd
De Arbeiderspers, 2020, 664 blz.
uit 1882) volgens sommigen in Nederland mag gelden
als filosoof van het redelijke nationalisme, droomde
van de ‘regeneratie van inferieure of ontaarde rassen
door superieure rassen’ als deel van de ‘voorzienige
orde van de mensheid’. Die orde van de mensheid,
stelt Renan, is dat het Europese ras bestaat uit ‘mees-
ters en soldaten’ – het zou zo uit de mond van Hitler
kunnen komen. ‘Beperk dit nobele ras tot het werken
in een ergastulum, zoals de nègres (*) en Chinezen, en
het zal in opstand komen.’ Dat Renan bovendien ook
te boek staat als de geestelijk vader van het moderne
antisemitisme heeft Nederlanders er eveneens nooit
van weerhouden zijn werk te omarmen.
Alsof hij van Zuid-Sulawesi langs Rengat en de
aanval op Djokja de Indonesische onafhankelijk-
heidsoorlog overziet, stelt Césaire: ‘Ik meen dat men
zich niet zomaar kan ontdoen van al die mensenhoof-
den, die verzamelingen oren, die verbrande huizen,
die gotische invasies, dit stomende bloed, deze steden
die door het snijdende zwaard verdampen.’ Césaire
bepleit dat er een verband bestaat tussen de cultuur
van de kolonisator, de kolonisatie zelf, het extreme
geweld en de ontkenning ervan. Het is te betwijfelen
of Césaire het geduld zou hebben voor het werk van
Swirc, die hield zich immers bezig met de omzich-
tige manier waarop de lakeien van de Nederlandse
staat de oorlogsmisdaden onder het tapijt veegden.
Césaire stelt over die lakeien botweg: ‘Bespaar me de
verduisteraars, alle mensen die uitvluchten bedenken,
alle misleidende oplichters, alle onzinverkopers. En
probeer niet te achterhalen of deze heren persoonlijk
te goeder of kwader trouw zijn.’ Swircs boek over
het verhullen van de Nederlandse oorlogsmisdaden
en Césaires essay zijn een onmisbare aanvulling op
elkaar. Het omvangrijke ‘hoe en wat’ van de Neder-
landse koloniale wereldbeschouwing is alleen te
begrijpen aan de hand van de vlijmscherpe analyse
van Césaire. ×
(*) In de gehele vertaling, ook in dit geval van de
woorden van Renan, heeft Ndjako met gevoel voor de
subtiliteitsverschillen in betekenis en klank gekozen
om de term nègre onvertaald te laten. Ze onderscheidt
de betekenis die Fanon aan het woord nègre toekent
(die meer lijkt op Anton de Koms cynische gebruik
van het Nederlandse equivalent) van die van Césaire.
In zijn teksten moet het worden gezien in de context
van de négritude, en daarmee heeft het een diepere
culturele betekenis van ‘Afrikaanse singulariteit’.
augustus – september 2022 | 7 | de Nederlandse Boekengids
koloniale geschiedenis
Algerije, Camus’ bron van licht en leed
‘I
edere artiest’, schrijft Albert Camus in het
voorwoord van een latere heruitgave van zijn
autobiografische bundel Keer en tegenkeer (1937),
‘heeft diep in zichzelf een enkele bron die, gedurende
zijn hele leven, dat wat hij is en wat hij zegt, voedt. (…)
Voor mij ligt die bron in die wereld van armoede en
licht, waarin ik jarenlang geleefd heb.’ Camus, in die
tijd inmiddels woonachtig in een koud en donker Parijs
dat hem nooit echt kan bekoren, heeft het uiteraard
over Algerije, waar hij geboren werd en de eerste helft
van zijn korte leven leefde. Dat Algerije niet alleen een
bron van inspiratie voor het schrijverschap van Camus
was, maar hem gedurende de Algerijnse onafhanke-
lijkheidsstrijd (1954-1962) ook verscheurde, blijkt uit de
dit jaar voor het eerst in het Nederlands verschenen
Algerijnse kronieken.
Het gaat om een bundel waarin Camus’ vroege
journalistieke artikelen over Algerije in brieven, toe-
spraken en artikelen zijn samengebracht, evenals diens
latere stellingnames over de Algerijnse onafhankelijk-
heidsstrijd. De bundel kwam in Frankrijk uit in 1958,
toen er net een nieuwe ronde van oplaaiend geweld in
Algerije plaatsvond. Camus pleit te midden van die
wreedheden voor de volgens hem enige acceptabele
toekomst voor Algerije: een toekomst ‘waarin Frank-
rijk (…) een manier vindt om alle gemeenschappen in
Algerije recht te doen en geen enkele kant te discrimi-
neren’. Een onderdrukkend beleid kan door Camus net
zomin worden gesteund als een volledige Algerijnse
onafhankelijkheid, want ‘dat levert de Arabische
bevolking over aan nog grotere ellende’ en ‘het rukt de
Franse bevolking van Algerije los van haar eeuwenoude
wortels’. Camus beaamt weliswaar dat het kolonialisme
voorbij moet zijn, maar vindt de ontworteling van de
Franse kolonisten in Algerije eveneens onverdedigbaar;
‘want ook al hebben zij niet het recht anderen te onder-
drukken, ze hebben wel het recht op hun beurt niet
onderdrukt te worden en op hun geboortegrond over
zichzelf te beslissen. Er zijn andere manieren om het
broodnodige recht te herstellen dan het ene onrecht te
vervangen door een andere.’
Tot het eind van zijn leven blijft Camus, zelf ook een
pied-noir, pleiten voor een gelijkwaardig samenleven
van Arabieren, Berbers en Fransen, bij voorkeur in
een Frans-Algerijnse federatie. Hoewel het voor hem
evident is dat de tijd van het kolonialisme voorbij is,
verwacht hij van de Algerijnse onafhankelijkheid
weinig heil; hij blijft zich daarom inzetten voor een
vreedzaam, democratisch en aan Frankrijk gelieerd
Algerije. In een artikel in L’Express in 1955 schrijft
Camus: ‘“Je moet een kant kiezen!” roepen mensen
vol van haat. O, maar dat heb ik! Ik heb voor mijn
land gekozen, ik heb gekozen voor het rechtvaardige
Algerije, waar Fransen en Arabieren in vrijheid een
verbond sluiten!’ Camus weet dat dit standpunt, als de
partijen in het debat steeds onverzoenlijker tegenover
elkaar staan, weinig medestanders zal vinden en dat
hij zelf als gevolg van zijn stellingname harde per-
soonlijke aanvallen te verwerken zal krijgen. Als het
merendeel van de Franse intellectuelen zich begint
uit te spreken voor de Algerijnse onafhankelijkheid,
besluit Camus vanaf 1956 verder publiekelijk te zwij-
gen over Algerije, later ook wel ‘de stilte van Camus’
genoemd.
In 1957 vindt er, voordat Camus zijn Nobelprijs voor
de Literatuur in ontvangst kan nemen, een incident
augustus – september 2022 | 8 | de Nederlandse Boekengids
plaats op een bijeenkomst met studenten in Stock-
holm; hier doorbreekt hij uiteindelijk zijn stilte. Een
Algerijnse student vraagt aan Camus waarom hij de
Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd niet steunt en niet
meer over Algerije wil praten. Camus antwoordt dat hij
alle geweld en terreur veroordeelt, waarop de beroemde
uitspraak volgt dat hij weliswaar gelooft in rechtvaar-
digheid, maar dat hij op het moment dat zijn moeder in
Algiers het risico loopt uit naam van die rechtvaardig-
heid in een tram gebombardeerd te worden ‘eerder zijn
moeder zou verdedigen dan de rechtvaardigheid’. Die
uitspraak past in de filosofie die Camus eerder in De
mens in opstand (1951) had uitgewerkt – hierin verkende
hij de maat die moet voorkomen dat het menselijke ver-
langen naar redelijkheid en recht omslaat in een recht-
vaardiging van geweld op basis van abstracte idealen.
Ook in de Algerijnse kronieken vinden we die gedachte
meermaals terug, bijvoorbeeld wanneer Camus stelt
dat het universele niet ten koste van het particuliere
mag worden nagestreefd. Of in een toespraak die hij
in 1956 houdt over de situatie in Algerije: ‘Wat de oude,
diepe bronnen van de Algerijnse tragedie ook zijn, één
feit blijft overeind: geen enkele zaak rechtvaardigt de
dood van een onschuldig individu.’
Op zijn uitspraak in Stockholm wordt evenwel
woedend gereageerd, iets wat Camus, getuige zijn dag-
boeken, bijzonder hard raakt. Het besluit van Camus
om een klein halfjaar na het voorval in Stockholm een
selectie van zijn artikelen over Algerije uit te brengen,
kan worden gezien als een soort laatste stellingname
over de Algerijnse kwestie voordat hij – verscheurd door
verschillende loyaliteiten
Camus, die het als zijn en na vergeefse oproepen
taak zag om ‘het gif uit tot geweldloosheid en
de harten te halen en humaniteit – er opnieuw
het fanatisme te tem- het zwijgen toedoet. Nog
peren’, moet echter één keer schrijft hij op
verbitterd toegeven welke oplossingsrichting
dat zijn pogingen geen hij ziet, namelijk dat het
effect hebben gesor- Arabische volk moet wor-
teerd: ‘Dit boek is (…) den bevrijd van het koloni-
het verhaal van een ale systeem zonder dat de
mislukking.’ Fransen hun rechten ver-
liezen; volgens hem zullen
de verschillende bevolkingsgroepen en identiteiten van
Algerije moeten leren samenleven. Camus zegt alleen
nog geïnteresseerd te zijn in daden die de toekomst
veiligstellen van een land ‘waarvan het ongeluk me zo
diep raakt dat het niet in me opkomt er puur voor de
bühne over te schrijven’. Daarom schrijft hij aan het slot
van de bundel nogmaals: ‘Dit was, voor hij er opnieuw
het zwijgen toedoet, de laatste waarschuwing van een
schrijver die zichzelf al twintig jaar in dienst stelt van
Algerije.’ Camus, die het als zijn taak zag om ‘het gif uit
de harten te halen en het fanatisme te temperen’, moet
echter verbitterd toegeven dat zijn pogingen geen effect
hebben gesorteerd: ‘Dit boek is (…) het verhaal van een
mislukking.’
In het nawoord van de Algerijnse kronieken, dat
trefzeker Pijn aan Algerije is getiteld, stelt vertaalster
Eva Wissenburg terecht dat Camus niet alleen is
aangerekend dat hij zich nooit voor de Algerijnse
onafhankelijkheid heeft uitgesproken, maar dat ook de
manier waarop de Algerijnse bevolking in zijn fictie-
werk aan de orde komt hem duur is komen te staan.
Eerder meenden bijvoorbeeld Conor Cruise O’Brien
Jozef Waanders
Albert Camus
Algerijnse kronieken (1939-1958)
(vert. Eva Wissenburg)
Vleugels 2022, 176 blz.
en Edward Said in Camus’ oeuvre een koloniaal of zelfs
imperialistisch discours te ontdekken, en meer recent
problematiseerde de Algerijnse schrijver Kamel Daoud
in 2013 in zijn debuutroman Meursault, contre-enquête
(in het Nederlands vertaald als Moussa, of de dood
van een Arabier) de naam- en stemloosheid van de in
Camus’ novelle De vreemdeling (1942) vermoorde Ara-
bier; dit leidde tot een hernieuwd debat over koloniale
blinde vlekken in het werk van Camus. Duidelijk is in
ieder geval dat Camus, wiens intellectuele bagage door
en door Europees was, voor de Arabieren in Algerije
niet dezelfde betekenis heeft als voor Europeanen.
Toch trok een jonge Camus in diverse kranten
jarenlang ten strijde tegen de koloniale misstanden die
hij om zich heen zag en koesterde hij veel ontzag voor
de oorspronkelijke bevolking van Algerije. Dat blijkt
bijvoorbeeld uit verschillende, ook in de Algerijnse kro-
nieken opgenomen, reportages die hij in 1939 als jour-
nalist maakte voor de Alger républicain. In een reflectie
op de koloniale verhoudingen schrijft hij: ‘als we één
plicht hebben in dit land, dan is dat om een van de
meest trotse, menslievende volken ter wereld de kans te
geven zichzelf en zijn bestemming trouw te blijven (…)
Laten we op zijn minst proberen vergiffenis te krijgen
voor de koorts en machtshonger die zo eigen zijn aan
de middelmatige mens, door de lasten en behoeften
van een volk dat wijzer is dan wij op ons te nemen,
zodat dat volk de ruimte krijgt zich in al zijn grootsheid
te ontplooien.’ En even verder schrijft hij: ‘Er is niets
inferieurs aan dit volk, op de omstandigheden waarin
het moet leven na, en we kunnen niet minder van hen
leren dan zij van ons.’
Algerije zou voor Camus, die door zijn plotselinge
dood in 1960 de Algerijnse onafhankelijkheid niet meer
zou meemaken, tot het einde van zijn leven zowel een
grote liefde als een open wond blijven. De Algerijnse kro-
nieken werpen nieuw licht op die gespleten houding, en
op het daaruit voortvloeiende onvermogen van Camus
om partij te kiezen in de Algerijnse Onafhankelijk-
heidsoorlog. In het nawoord stelt de vertaalster met
recht dat wie de Algerijnse kronieken zorgvuldig leest,
zowel materiaal zal vinden om Camus te bekritiseren
als om hem te verdedigen. Het doel van de vertaling
is volgens haar evenwel niet om kritiek op Camus aan
te wakkeren of hem vrij te pleiten, ‘maar om een laag
in Camus’ werk te belichten die zijn toch al gelaagde
oeuvre nog meer diepgang geeft’. Daarin is ze met de
vertaling van deze bundel glansrijk geslaagd. ×
wetenschapsgeschiedenis
Rasdenker in de Verlichting
de tekening van Petrus Camper
I
777 is een gruwelijk jaar op Kaap de Goede
Hoop. De kleine Nederlandse vestiging in het
zuidelijkste puntje van het Afrikaanse conti-
nent is al twee eeuwen in handen van de Verenigde
Oostindische Compagnie (VOC). De Compagnie
wil van het tussenstation geen kolonie maken, want
dat kost te veel. Toch leven er inmiddels tienduizend
burgers en bijna twee keer zoveel tot slaaf gemaakte
mensen. De VOC regeert de ‘vrijburgers’ met harde
hand en dwingt boeren tot een vaste afdracht van
de oogst. Een gevolg van dit hardvochtige beleid is
dat de boeren steeds dieper het binnenland in trekken
om aan het gezag te ontsnappen. Dit brengt ze in
conflict met de daar levende Khoisan. Te paard en
met geweer zijn de Trekboeren sterk in het voordeel in
de strijd om water, wild en weidegrond, desondanks
verzetten de in het nauw gedreven Khoisan zich met
hand en tand tegen de indringers. De VOC roept
lang op tot terughoudendheid in de strijd tegen de
Khoisan, maar als na een jaar het verzet nog steeds
niet gebroken is en de leiders van de boerencom-
mando’s de VOC toestemming vragen om gevange-
nen te vermoorden, geeft gouverneur Joachim van
Plettenberg toe. Op 5 juni 1777 neemt hij het besluit
dat de Khoisan uitgeroeid mogen worden, ‘waar en
wanneer ze worden tegengekomen’. Een bloedbad is
het gevolg.
Bij mijn onderzoek naar de Nederlandse verlich-
tingsdenker en empirisch wetenschapper Petrus
Camper kom ik een briefwisseling tussen hem en Van
Plettenberg tegen. Tijdens zijn leven schrijft Camper
vaak en veel met zijn contacten in de uithoeken van
het Nederlandse koloniale rijk. De briefwisselingen
met koloniale bestuurders zijn onmisbaar voor Cam-
pers wetenschappelijke activiteiten, omdat hij zo aan
de dode dieren en mensen komt voor zijn anatomi-
sche onderzoek. Zo ontvangt hij een neushoornkop
en een orang-oetan uit Nederlands-Indië, een foetus
uit Portugees-Angola, en een Khoikhoischedel uit
de Kaap – op 20 november 1777 noteert VOC-sol-
daat Robert Gordon in zijn dagboek dat hij in een
vernielde Khoikhoinederzetting bij de rivier verschei-
dene schedels ‘vindt’ en besluit die mee te nemen
om aan Camper op te sturen, vermoedelijk met een
slavenschip van de VOC.
Wie is Petrus Camper? Op 12 juli 2020 kijk ik
naar ‘Het grote racismegesprek’ onder leiding van
journalist Clarice Gargard, dat online wordt uitge-
zonden door de publieke omroep. In het programma
zegt antropoloog Mitchell Esajas dat er weinig onder-
zoek is gedaan naar de geschiedenis van racisme in
Nederland. Hij noemt daarbij de naam Petrus Cam-
per. Die naam ken ik toevallig: mijn vader groeide
op aan de Petrus Campersingel in Groningen en ik
weet dat hij de oprichter is van de medische faculteit
van de Rijksuniversiteit aldaar. Maar hoewel ik die
zomer net mijn boek over de geschiedenis van racisme
in Zuid-Afrika heb afgerond, en ik al tien jaar aan
Amerikaanse universiteiten lesgeef over racisme,
weet ik eigenlijk helemaal niet wat Camper met
racisme te maken heeft. Hoe zit het eigenlijk, vraag
ik me af, met de historische wortels van racisme in
Nederland?
Rasdenken in de Verlichting
Zo begint mijn zoektocht naar de geschiedenis van
racisme in Nederland, waarbij een logisch beginpunt
Petrus Camper (1722-1789) is, een veelzijdige geleerde
die driehonderd jaar geleden werd geboren in Leiden.
Al snel kom ik erachter dat Camper internationaal
vooral berucht is om één tekening, waarop hij vijf
hoofden met bijbehorende schedels boven elkaar heeft
afgebeeld: van rechts naar links het hoofd van het
Griekse standbeeld Apollo Belvedère, een Europeaan,
een Kalmuk (Mongoolse etnische groep), een Afri-
kaan en een aap. Behalve de alarmbellen die meteen
afgaan door de plaatsing van het Afrikaanse hoofd
naast dat van de aap, roept de afbeelding meer vragen
op: waarom staan de schedels boven de hoofden? Wat
doet het standbeeld tussen de mensenhoofden? En
waarom een aap naast vier mensen? Ook vallen de
vele geometrische lijnen op. Het lijkt wel of Camper
voor zijn nauwkeurige tekening een geodriehoek van
de middelbare school heeft gebruikt.
Het verhaal achter Campers tekening begint met
de ontluikende Europese Verlichting, een tijd waarin
nieuwe politieke idealen en wetenschappelijke ideeën
in opkomst zijn. De geschiedenis van de Verlichting
is lang gepresenteerd als een verhaal over de wederge-
boorte van de westerse beschaving in de achttiende
eeuw. Een epos van triomf en vooruitgang; waarbij
verlichtingsdenkers de waarden van gelijkheid, tole-
rantie en vrijheid verspreidden door heel Europa.
Sinds de jaren zeventig is dit beeld van de Verlichting
aan het kantelen: een nieuwe generatie wetenschap-
pers, veelal van kleur, laat zien hoe de verlichtingstijd
ook een periode is van gewelddadig vestigingskolo-
nialisme, waarin de slavenhandel wereldwijd uitdijt
en nieuwe vormen van
Hoe valt te rijmen dat onderdrukking opkomen,
verlichtingsdenkers als zoals anti-zwart racisme
Petrus Camper zowel en wit superioriteitsden-
aan de oorsprong ken. Deze generatie toont
van het moderne aan dat de oorsprong van
gelijkheidsdenken rasdenken en wetenschap-
staan als aan de wieg pelijk racisme niet ligt in
van wetenschappelijk het darwinisme van de
racisme? negentiende eeuw maar
al veel eerder opkomt, in
het verlichtingsdenken van de achttiende eeuw. Het
zijn de denkers uit deze periode die voor het eerst het
concept ras gaan gebruiken en zich afvragen waarom
Afrikanen zwart zijn en, in het verlengde daarvan,
waarom witte Europeanen toch zo mooi blank zijn.
Campers antwoorden op deze vragen zijn verpakt in
de tekening.
Hoe valt te rijmen dat verlichtingsdenkers als Petrus
Camper zowel aan de oorsprong van het moderne
gelijkheidsdenken staan als aan de wieg van weten-
schappelijk racisme? In The Color of Equality: Race
and Common Humanity in Enlightenment Thought
(2021) probeert Devin J. Vartija deze vraag te beant-
woorden. Een van zijn verklaringen voor de paradox
is dat het nieuwe gelijkheidsdenken en de daaruit
voortvloeiende kritiek op slavernij en kolonialisme
zich tijdens de Verlichting grotendeels onafhankelijk
ontwikkelt van de nieuwe natuurwetenschappelijke
ideeën over de menselijke diversiteit en het bestaan
Jacob Boersema
van rassen. Daarmee nuanceert Vartija het populaire
idee dat ras als concept uitgevonden is om ongelijk-
heid en slavernij te rechtvaardigen. Hij laat zien dat
rasdenken tijdens de Verlichting in eerste instantie
voortkwam uit natuurhistorische vragen over de
betekenis en oorsprong van de zwarte kleur van
Afrikanen. Het is precies deze vraag waarop Camper
met zijn ontleedmes in de snijzaal in Amsterdam een
antwoord zoekt.
De anatoom in Amsterdam
De Waag in Amsterdam is een imposant gebouw dat
midden op de Nieuwmarkt staat. Ik ben op zoek naar
de snijzaal waar Petrus Camper als anatoom zijn werk
deed. De Leidse domineeszoon behoort als lid van het
machtige chirurgijnsgilde tot de elite van Amsterdam.
Anatomen winnen tijdens de Verlichting sterk aan
wetenschappelijke autoriteit. Ze komen met aanne-
melijke verklaringen voor de werking van het mense-
lijke lichaam en verdringen daarmee de speculatieve
theorieën van filosofen en theologen. Het duurt even
voordat ik het kleine deurtje aan de rechterkant van
het gebouw herken. In de achttiende eeuw huisden
er verschillende gilden op de bovenverdieping van De
Waag, en in de rechterhoektoren is de toegangspoort
tot de gildekamer van de chirurgijns. Het geraamte
dat bijna tweehonderd jaar de toegangsdeur mar-
keerde is verdwenen, maar de buste van Hippocrates
boven de ingang bevestigt mijn vermoeden: dit is de
ingang.
Even later sta ik midden in het Theatrum Anato-
micum, de eeuwenoude ontleedkamer waar Petrus
Camper zijn anatomische lessen gaf. Tussen 1755 en
1761 doet hij meer dan tweehonderd secties op men-
selijke lichamen in Amsterdam. Tegen betaling van
vier stuivers kan het volk de lessen bijwonen. Soms
zijn er meer dan honderd mensen die toekijken. In
de ontleedkamer zijn de houten banken verdwenen,
maar je voelt nog steeds dat de openbare snijles een
spektakel moet zijn geweest. De meeste lichamen
voor Campers autopsies komen uit het Amsterdamse
Binnengasthuis-ziekenhuis, maar enkele komen van
verder weg. In 1758 ontvangt hij het lichaam van een
elfjarige jongen uit Angola. Het gaat hier waarschijn-
lijk om een tot slaaf gemaakte, al heb ik het niet pre-
cies kunnen achterhalen. Angola was een belangrijke
slavenmarkt, waar ook Nederlanders zaten en waar
Camper waarschijnlijk contact mee had. Slavenei-
genaren verkochten vaak de lichamen van overleden
slaven aan anatomen. Onder grote belangstelling
verricht de anatoom sectie op het jongetje. Met het
mes in de hand kan Camper eindelijk een belangrijke
wetenschappelijke vraag oplossen: waarom is de huid
van Afrikanen zwart?
Zwart en ras
Europeanen zijn al vroeg gefascineerd door de don-
kere huid van Afrikanen, nieuw in de Verlichting is
echter de rol van de wetenschap bij het beantwoorden
van deze waaromvraag. De Koninklijke Academie
van de Wetenschap in Bordeaux schrijft in 1739 een
officiële prijsvraag uit: ‘Wat is de oorzaak van de
kleur van des nègres?’ De antwoorden die binnen-
stromen in Bordeaux laten zien hoe wetenschappers
augustus – september 2022 | 9 | de Nederlandse Boekengids
 PIANIST JEREMY DENK EN ZIJN
ZOEKTOCHT NAAR DE ESSENTIE
VAN DE KLASSIEKE MUZIEK

‘Schitterend’ The New

York Times

‘Jeremy Denk schreef

een liefdesbrief
aan de muziek, en
aan de muzikale
lessen in zijn leven.’
Conrad Tao, pianist
en componist en
openbaringen

€ 29, 99

| ISBN 9789000382699 | 492 pagina’s | verkrijgbaar in de (online)boekhandel |

augustus – september 2022 | 10 | de Nederlandse Boekengids

wetenschapsgeschiedenis
het vraagstuk meetbaar en verklaarbaar proberen te
maken: sommige theologen beweren nog steeds dat
de zwartheid van Afrikanen een vloek van God is,
maar weerkundigen opperen dat de hitte in Afrika
ermee te maken heeft. Taxonomen beweren op hun
beurt dat we Afrikanen moeten kwalificeren als een
apart ‘soort’ of ‘ras’, een term uit de dierenwereld die
in die dagen voor het eerst ook voor mensen wordt
gebruikt.
In de achttiende eeuw is die Europese fascinatie
met ‘ras’ allang niet meer onschuldig – als hij dat
ooit al was. De wetenschappelijke interesse kan niet
los worden gezien van de steeds massalere Europese
slavenhandel en de rol van verlichtingsdenkers in de
rechtvaardiging daarvan. Ik las over de wetenschaps-
wedstrijd in Bordeaux in Henry Louis Gates, Jr. en
Andrew S. Currans fascinerende boek Who’s Black and
Why? A Hidden Chapter from the Eighteenth-Century
Invention of Race (2022), waarin zij alle documenten
uit Bordeaux hebben vertaald naar het Engels en van
context voorzien. In 1741, zo schrijven Gates en Curran,
het jaar dat de prijsvraaginzendingen binnenkomen,
vervoeren Europeanen gezamenlijk 62.485 Afrikaanse
mannen, vrouwen en kinderen geboeid per schip van
de westkust van Afrika
Verlichtingsdenkers naar plantages in Brazilië,
willen afrekenen met het Caribische gebied en
religieuze verklaringen Noord-Amerika. Van hen
voor biologische feno- sterven er 9.454 nog tijdens
menen en pleiten voor de reis.
een nieuwe empirische Sommige verlichtings-
en natuurhistorische wetenschappers zijn recht-
wetenschap. Toch streeks verbonden aan de
blijven het politieke slavenhandel. De Franse
verlichtingsdenken anatoom Pierre Barrière
over gelijkheid en het betoogt in Bordeaux dat
natuurwetenschappe- hij het geheim van zwart-
lijke rasdenken over heid heeft ontrafeld door
menselijke diversiteit op een plantage in Frans
twee verschillende en Guyana, de buurkolonie
min of meer geschei- van Suriname, sectie te
den denkstromen. verrichten op tot slaaf
gemaakten. De inzending
van Barrière vindt veel instemming, onder meer
omdat hij zich beroept op empirisch bewijs. Zwarte
mensen hebben, zo stelt Barrière, een overschot aan
zwarte gal, die hun bloed zwart maakt. Het is een
theorie die Afrikanen biologisch anders maakt dan de
Europeaan. Twintig jaar later weerlegt Camper deze
theorie, maar hij gebruikt daarvoor evengoed het
lichaam van een tot slaaf gemaakte.
Toch is het midden van de achttiende eeuw ook
een positief kantelpunt in het denken over slavernij
en kolonialisme; Vartija laat in zijn boek zien hoe
verschillende verlichtingsdenkers gaandeweg een
kritischere positie innemen aangaande beide onder-
werpen. Tegelijkertijd verandert het denken over
mens en natuur. Verlichtingsdenkers willen afre-
kenen met religieuze verklaringen voor biologische
fenomenen en pleiten voor een nieuwe empirische
en natuurhistorische wetenschap. Toch blijven het
politieke verlichtingsdenken over gelijkheid en het
natuurwetenschappelijke rasdenken over menselijke
diversiteit twee verschillende en min of meer geschei-
den denkstromen. Daarin ligt de kracht van Vartija’s
analyse: hij illustreert met talloze voorbeelden hoe
verlichtingsdenkers enerzijds pleiten voor de afschaf-
fing van slavernij en kolonialisme, maar anderzijds
ras introduceren als natuurwetenschappelijk begrip
en hiermee vooroordelen over Afrika, Afrikanen en
de zwarte medemens juist verwetenschappelijken.
Het is een ontwikkeling waarbij Europese verlich-
tingsdenkers de fascinatie voor andere volken en de
mengelmoes van reisobservaties omzetten in steeds
hardere scheidslijnen tussen groepen, die uitmonden
in wetenschappelijk racisme.
Campers tekening weerspiegelt deze ontwikkeling
en bestendigt haar ook: het is een krachtig en ook
gewelddadig beeld van de verlichtingsobsessie met
classificatie en rangorde. De Zweedse domineeszoon
Carl Linnaeus liep daarin voorop met zijn ambitie om
een alomvattend classificatiesysteem van planten en
dieren te ontwerpen. Als hij in 1735 in Leiden Systema
Naturae publiceert, deelt hij de mens bij de dieren in,
in dezelfde categorie waar ook de apen in zitten. Een
volk als de Khoisan categoriseert hij als mensen ‘met
monsterlijke kenmerken’. Maar het is uiteindelijk een
Duitse filosoof uit Koningsbergen, Immanuel Kant,
die voor het eerst ‘ras’ gebruikt als concept om ver-
schillende bevolkingsgroepen te classificeren op basis
van erfelijke kenmerken. Wat bij Kant opvalt is dat
hij in de reisliteratuur over de Khoisan slechts de
negatieve verhalen gebruikt. Linnaeus en Kant mogen
dan de intellectuele reuzen zijn geweest, niemand
kan zo goed tekenen als Camper. Hij heeft de ver-
lichtingszucht naar ordening, indeling en hiërarchie
verpakt in een krachtig en nog altijd doorwerkend
beeld; een afbeelding die gewelddadig is omdat hij
een raciale hiërarchie impliceert – of Camper dit nu
bedoelde of niet – en suggereert dat Afrikanen min-
der mens zijn.
De reden achter de aanwezigheid van het apenhoofd
op Campers tekening wordt nu duidelijk. Verlichtings-
denkers zien de mens als onderdeel van het dierenrijk,
maar er blijft in die tijd discussie over de grens tussen
mens en dier. Dit spitst zich toe op het verschil tussen
mens en aap, en de vraag welke bevolkingsgroepen bij
de mensen horen en welke bij de apen. Als Camper
in 1758 het lichaam van de elfjarige jongen uit Angola
onderzoekt, wil hij het raadsel van de huidskleur
oplossen. Maar hij wil ook het vooroordeel de wereld
uit helpen dat zwarte mensen ‘uit de vermenging van
blanke mensen met grote apen’ afkomstig zijn. Bij de
sectie vergelijkt hij de elfjarige jongen met een beel-
tenis uit 1699 van de autopsie van een aap. Sommige
Jacob Boersema
Devin J. Vartija
The Color of Equality: Race and
Common Humanity in Enlighten-
ment Thought
University of Pennsylvania Press
2021, 312 blz.
Henry Louis Gates, Jr. en Andrew
S. Curran
Who’s Black and Why? A Hidden
Chapter from the Eighteenth-
Century Invention of Race
Harvard University Press 2022,
320 blz.
wetenschappers zien mensapen zoals orang-oetans als
een tussenvorm tussen mens en dier. Camper stelt
na sectie vast dat hij niets kan vinden ‘’t welke met
dit dier meerder overeenkomst had, dan met een wit
mens; integendeel, alles was gelijk’. Voor Camper zijn
witte en zwarte mensen anatomisch gelijk.
In 1766 houdt Camper in Groningen een rede-
voering ‘over den oorsprong en de kleur der zwarte
mensen’, waarvan een van zijn studenten een verslag
heeft geschreven. Het verschil in huidskleur, betoogt
hij, heeft ervoor gezorgd dat ‘velen schoon verkeerde-
lijk, gewaand hebben, dat de zwarten een bijzonder
geslacht uitmaakten, ’t welke niet van Adam afkom-
stig was’. Huidskleur, zo legt hij uit, is niets meer dan
een gedeelde reflectie van lichtstralen. En hij kan het
weten: Camper schreef zijn proefschrift over optica
en lichtstralen. ‘Is een persoon van een ander ras,’
vraagt hij het volgepakte anatomische theater, ‘als hij
gebruind is in de zomer door de zon? Als hij zwarter
is geworden? Zelfs een haas is donkerder in de zomer!’
En: ‘Kijk hoe bij dit kind – een foetus eigenlijk – de
huid wit is, niet zwart in de baarmoeder. Maar de
neus en lippen zien er al net zo uit als bij volwasse-
nen.’ Op dit moment realiseer ik me bij het lezen dat
Camper de gehele redevoering heeft gehouden boven
zijn sectietafel, waar een zwarte baby op ligt.
Hoe komt hij aan deze baby? Dit wordt mij niet
helemaal duidelijk, maar Camper krijgt regelmatig
augustus – september 2022 | 11 | de Nederlandse Boekengids
wetenschapsgeschiedenis Jacob Boersema

ongeboren foetussen opgestuurd door collega-anato-
men die werkzaam zijn in het Nederlandse koloniale
rijk. In 1787, bijvoorbeeld, stuurt zijn voormalig stu-
dent Jacobus van der Steege, dokter in Batavia, hem
een kist met twee koppen van neushoorns en een
‘uitmuntend geraamte van een Kaaiman van dertien
voet’. ‘Aan de staart van de Kaaiman’, schrijft Van
der Steege, ‘zit een vierkante kelderfles waarin een
slavenkind dat ik eindelijk en met veel moeite beko-
men heb.’ Wetenschap en slavernij zijn onlosmakelijk
met elkaar verbonden in de tijd van Camper. Zonder
slavernij kan hij zijn onderzoek niet uitvoeren. Van
der Steege moet het slavenkind van de moeder heb-
ben geroofd. Ook al voert Camper een antiracistisch
betoog, en ook al werden ook witte lichamen (van
misdadigers, van armelui, en uit graven geroofd) vaak
gebruikt voor anatomische lessen, toch is het weten-
schappelijk gebruik van een zwarte tot slaaf gemaakte
baby een schokkend voorbeeld van de ethische mores
van die tijd. Aan het volgepakte anatomische theater
in Groningen laat Camper zien hoe de huid van de
baby opgebouwd is uit verschillende, gekleurde lagen
huid. Een nauwkeurig onderzoek, waaruit hij conclu-
deert dat zwarte mensen ook afstammeling zijn van
Adam. Hij richt zich op het laatst rechtstreeks tot de
volgepakte zaal en stelt voor een broederschap met
zwarte mensen aan te gaan ‘omdat wij allemaal van
de Vader afstammen’.
Apollo in Leiden
Campers religieus geïnspireerde oproep tot broeder-
schap tussen de volken galmt nog na als ik de Pie-
terskerk in Leiden binnenloop. Na even zoeken vind komst kan een huis aan het voorname Rapenburg
ik de nis met een kleine buste van Camper; hier ligt worden gekocht. In financieel opzicht was het kolo-
hij begraven. Ik voel het contrast tussen de eervolle niale avontuur geslaagd.
begraafplaats van Camper en de Afrikaanse schedels Maar wat doet dat hoofd van Apollo op de tekening?
en lichamen van zijn onderzoek die ik in het Gro- Dat wordt me duidelijk als ik bij het ouderlijk huis de
ninger Universiteitsmuseum heb gezien. Moeten die brug oversteek naar Rapenbrug 47, het ouderlijk huis
niet ook eervol begraven worden? Na de afschaffing van de filosoof Frans Hemsterhuis, Campers levens-
van de apartheid eiste Zuid-Afrika de overblijfselen lange vriend. Wat Camper bijzonder maakt, is dat
van Saartjie Baartman op uit Frankrijk, om ze eervol hij naast wetenschapper en anatoom ook kunstenaar
te begraven op haar geboortegrond. Baartman was was, met een grote belangstelling voor esthetische
door een collega-anatoom van Camper gebruikt voor vragen. Camper en zijn boezemvriend Hemsterhuis
onderzoek en vervolgens 150 jaar tentoongesteld in discussiëren hun hele leven over de betekenis van
een Frans museum. schoonheid. Voor hen is het een van de belangrijkste
Camper spreekt over broederschap en gelijkheid, filosofische en wetenschappelijke kwesties. Hierbij
maar zijn onderzoek is betaald uit de opbrengsten speelt Tiberius Hemsterhuis, de vader van Frans, een
van kolonialisme en sla- belangrijke rol. Als eerste hoogleraar Grieks in Leiden
Ik voel het contrast vernij. Van de Pieterskerk is Tiberius Hemsterhuis een groot popularisator van
tussen de eervolle loop ik het kleine stukje de antiek-Griekse cultuur in Nederland, wat voor hem
begraafplaats van naar Rapenburg 70, de niets minder is dan een middel om een meer hoog-
Camper en de Afri- plek waar Camper werd staand mens te worden. Het zal aan Rapenburg 47
kaanse schedels en geboren als zoon van Flo- zijn geweest dat Camper vervuld raakte van Griekse
lichamen van zijn rentius Camper en Sara beelden, schoonheidsidealen en Apollo.
onderzoek die ik in Geertruida Ketting. Zijn
het Groninger Univer- vader is predikant, maar Wit en schoonheid
siteitsmuseum heb ook een welgesteld man. Voor Camper is de schoonheid van de Griekse beeld-
gezien. Moeten die niet Hoewel de manier waarop houwkunst het ultieme voorbeeld van de hoogstaande
ook eervol begraven niet helemaal duidelijk is, cultuur van het oude Griekenland. In het Amster-
worden? heeft de oude Camper zijn damse Theatrum Anatomicum, waar Camper zijn
vermogen in de koloniën secties doet, staat een groot beeld van Apollo. Hij is
verdiend. Na zijn afstuderen in 1702 is hij door het net als Hemsterhuis sterk beïnvloed door de Duitse
kerkbestuur naar Nederlands-Indië gezonden, waar kunsthistoricus Johann Joachim Winckelmann
hij tien jaar lang predikant is in Batavia. Bij terug- (1717-1768), die bijna in zijn eentje verantwoordelijk

Athenaeum Boekhandel
helpt je denken
www.athenaeum.nl

Athenaeum
Athenaeum Boekhandel Athenaeum
Athenaeum Boekhandel
Boekhandel Haarlem Boekhandel
Boekhandel hethet Martyrium Boekhandel
Boekhandel Van
Van Rossum Athenaeum
Boekhandel Haarlem Martyrium Rossum Athenaeum Boekhandel
Boekhandel Zuidoost
Zuidoost
&
& Nieuwscentrum Gedempte
Gedempte Oude
Oude gracht 70, Haarlem Van
Van Baerlestraat 170-172, Amsterdam Beethovenstraat 30-32, Amsterdam Bijlmerplein
Nieuwscentrum gracht 70, Haarlem Baerlestraat 170-172, Amsterdam Beethovenstraat 30-32, Amsterdam 1009, Amsterdam
Bijlmerplein 1009, Amsterdam
Spui 14-16, Amsterdam
Spui 14-16, 023-5318755 020-6732092 020-4707077 020-6226210
Amsterdam 023-5318755 020-6732092 020-4707077 020-6226210
020-5141460
020-5141460

augustus – september 2022 | 12 | de Nederlandse Boekengids

wetenschapsgeschiedenis
is voor de herwaardering van
de schoonheidsidealen van de
klassieke oudheid in Europa.
Op zijn reizen door Italië raakte
Winckelmann in de ban van
de Griekse beeldhouwkunst.
Zijn tintelende beschrijvingen
van beelden hebben een bijna
erotische lading. Wat Winckel-
mann niet beseft, is dat de witte
Griekse beelden oorspronkelijk
vaak een kleur hadden, maar
door de eeuwen heen in Italië
een witte kleur hebben gekre-
gen. Wit staat bij Winkelmann
voor schoonheid, kleur voor
barbarij; de torso van de Apollo
Belvedère verbeeldt dan ook het
witte schoonheidsideaal.
Wat voor Winckelmann nog
een ideaal is, blijkt voor Camper
de sleutel om wetenschappelijk
vast te stellen wat schoonheid is. Zijn verhandeling
uit 1768 over de ‘natuurlijke verschillen als wezensken-
merken van mensen’ laat zien hoe overtuigd hij ervan
is dat hij het witte schoonheidsideaal van Apollo heeft
gevangen in een wetenschappelijke wet. In tegenstel-
ling tot andere verlichtingsdenkers vindt Camper het
onzinnig om met een algemene definitie van schoon-
heid te komen. Zijn vertrekpunt is een specifiek
object waar we het volgens hem allemaal over eens
zijn en dat we ook met precisie kunnen definiëren:
het menselijke hoofd. Hij schrijft: ‘We zullen geen
enkel persoon vinden, die niet vindt dat het hoofd
van Apollo of Venus een superieure schoonheid bezit.’
Maar wat Winckelmann als ideaal schetst, zo legt
Camper uit, is in wezen gebaseerd op de regels van
de optica; een discipline waarin hij gespecialiseerd is.
De tekening is nu verklaard: Camper denkt erachter
te zijn gekomen waarom mensen sommige gezichten
mooier vinden dan andere. Op zijn tekening heeft hij
een reeks hoofden getekend van mensen van verschil-
lende herkomst. Hij gebruikt hiervoor zijn nieuwe
schedelverzameling, die
Camper denkt erach- hij heeft verkregen met
ter te zijn gekomen behulp van zijn koloniale
waarom mensen som- contacten. Na het meten
mige gezichten mooier van de hoeken en verhou-
vinden dan andere. dingen van de hoofden
heeft hij onderzoekender-
wijs vastgesteld dat hij de gevonden gradiënten kan
extrapoleren in de richting van meer en minder aan-
trekkelijkheid. Het ideale hoofd kan hij construeren
door de kenmerken die mensen associëren met schoon-
heid in echte mensen te overdrijven. De tekening
weerspiegelt Campers vaststelling dat de ‘gelaatshoek’
bij mensen verschilt van zeventig graden (bij Afrika-
nen) tot iets van tussen de tachtig en negentig graden
bij Europeanen. Deze gelaatshoek is de hoek die je
krijgt als je op het zijaanzicht van de schedel enerzijds
neuswortel en gehoorgang, en anderzijds de tanden
in de bovenkaak en het voorhoofd met denkbeeldige
lijnen verbindt. De hoofden uit de oudheid, zo schrijft
Camper, hebben hun oogstrelende proporties verkre-
gen door de gelaatshoek te overdrijven tot voorbij de
waarden van gewone mensen. Griekse beeldhouwers
gebruiken een hoek van honderd graden; een hoog en
uitstekend voorhoofd dus. Camper is ervan overtuigd
dat hij de code van de oudheid heeft gekraakt. Hij
schrijft: ‘Wat maakt een mooi gezicht? Ik antwoord,
een arrangement van kenmerken zo dat de gelaatshoek
een hoek maakt van honderd graden met de horizon-
taal.’ Camper was apetrots op zijn bevindingen. ‘Ik
heb geprobeerd vast te stellen, op het fundament van
de natuur zelf, het ware karakter van schoonheid in
gezichten en hoofden.’
De invloed van Camper
Op 11 mei was het driehonderd jaar geleden dat Petrus
Camper in Leiden werd geboren. Hoe moeten we hem
herinneren? De vraag of Camper wel of geen racist is,
doet de complexe werkelijkheid geen recht. We kun-
nen vaststellen dat zijn wetenschappelijke werk nauw
verbonden is met kolonialisme, slavernij en genocide.
Het raadsel van de tekening is opgelost. De hoofden
en schedels op Campers tekening weerspiegelen in
eerste instantie een esthetische ordening, maar deze
is niet los te koppelen van
Met het gebruik van zijn ideeën over raciale
menselijke lichamen orde en schoonheid. Cam-
en schedels als data per betoogt niet alleen
markeert zijn werk de dat de Europeaan dichter
overgang van specula- bij het Griekse schoon-
tieve raciale theorieën heidsideaal staat dan de
van leunstoelgeleer- Afrikaan, maar hij claimt
den naar het empiri- ook dat zijn schoonheids-
sche onderzoek van standaard objectief is.
wetenschappers. Hierdoor geeft hij voor
het eerst rasdenken het
aura van een exacte wetenschap. Met het gebruik van
menselijke lichamen en schedels als data markeert zijn
werk de overgang van speculatieve raciale theorieën
van leunstoelgeleerden naar het empirische onderzoek
van wetenschappers.
Campers ideeën worden populair in Europa. De
Franse verlichtingsdenker Diderot bezoekt Camper
in 1773. Vartija beschrijft hoe snel Diderots ideeën
over Afrika, ras en kolonialisme zich ontwikkelen in
het midden van de achttiende eeuw. In zijn Encyclo-
pédie van 1751 heeft Diderot nog nauwelijks aandacht
voor Afrika, op enkele stereotypische beschrijvingen
van Afrikaans kannibalisme na. Maar tien jaar later
schrijft hij bij het lemma ‘de menselijke soort’ uitge-
breid over wat hij ‘nègres’ noemt, waarbij de verlich-
tingsdenker zowel racistische stereotypes gebruikt als
slavernij problematiseert:
Jacob Boersema
Gemiddeld genomen, hebben nègres weinig intelli-
gentie, maar zij hebben geen gebrek aan gevoel. Ze
zijn gevoelig voor goede en slechte behandeling. We
hebben ze gereduceerd, ik zal niet zeggen, tot een
staat van slavernij maar tot lastdier; en wij zijn rede-
lijk! En wij zijn christelijk!
Diderot schrijft in een brief dat de gelaatshoek van
Camper een esthetische (raciale) hiërarchie aantoont,
die zich uitstrekt van het gezichtspunt van God tot
elke gegeven nationale fysiognomie, en uiteindelijke
naar het ‘hoofd van de mens, van de nègre, naar die
van de aap’. Als in 1780 Diderots beroemde aanklacht
tegen het Franse kolonialisme verschijnt, wordt hij,
de verlichtingsdenker, door andere witte progressieve
Europeanen als politiek visionair omhelsd. Maar wat
zijn natuurhistorische inzichten betreft, wordt hij niet
minder racistisch.
In 1779 brengt Camper een bezoek aan Duitsland,
waar een jonge Johann Friedrich Blumenbach, de
latere vader van de antropologie, kritische vragen
stelt bij Campers theorie. Blumenbach betwijfelt of
er naast de gelaatshoek geen belangrijkere verschillen
zijn tussen de schedels van verschillende groepen
mensen. Desalniettemin kopieert hij Campers
gebruik van schedels om er zijn eigen speculatieve
racistische ideeën op voort te bouwen. Ook gebruikt
hij net als Camper een esthetische hiërarchie om zijn
rassenhiërarchie te rechtvaardigen; nog meer dan
Camper ziet hij Europeanen als de mooiste mensen
ter wereld. Witheid is voor Blumenbach een bron van
morele zuiverheid.
Aan het eind van zijn leven maakt Camper een
ommekeer in zijn opvatting omtrent schoonheid.
Hij gelooft niet langer dat hij de wetenschappelijke
wetten van de schoonheid heeft blootgelegd. In zijn
voordracht uit 1782 ‘Over het gedaante schoon’ aan
de Teeken-Academie in Amsterdam betoogt hij dat
er geen inherente schoonheid is te vinden, in welk
object dan ook. Schoonheid is wat men kan ervaren.
Het is een opvatting die Camper niet meer verbeeldt
en die misschien ook moeilijk te verbeelden is. Maar
tegen die tijd is het te laat. Campers tekening doet
ondertussen al door heel Europa de ronde. ×
augustus – september 2022 | 13 | de Nederlandse Boekengids
politieke filosofie
Het vrije woord
Cicero en Quintilianus in tijden van burgeroorlog en dictatuur
I
n het rijke Westen leven we al geruime tijd in
open democratieën die de rechtsstaat denken te
koesteren en achten we het volkomen vanzelfspre-
kend dat men in alle vrijheid kan zeggen wat men
wil. Niet iedereen realiseert zich dagelijks dat de open
samenleving historisch en mondiaal gezien verre van
vanzelfsprekend is, en dat mensenrechten niet overal
op dezelfde wijze gerespecteerd worden als dat, zo
denken we tenminste, bij ons het geval is. Maar ook
bij ons staan rechtsstaat, democratie en open debat
permanent onder druk,
Niet iedereen reali- getuige ook de optredens
seert zich dagelijks dat van Donald Trump,
de open samenleving Viktor Orbán en Thierry
historisch en mondi- Baudet – al zijn dat alle
aal gezien verre van drie nog kleine jongens
vanzelfsprekend is, en vergeleken met Vladimir
dat mensenrechten Poetin en Xi Jinping. Nee,
niet overal op dezelfde vrijheid is niet de norm,
wijze gerespecteerd en dat is het ook nooit
worden als dat, zo geweest. Daarom moeten
denken we tenminste, we enige bescheidenheid
bij ons het geval is. in acht nemen wanneer
we ons uitspreken over
historische figuren en hun tijdgenoten die niet het
voorrecht hadden in welvaart en veiligheid op te
groeien in het naoorlogse Nederland.
Marcus Tullius Cicero (106-43 v.Chr.) is wat dat
betreft een interessant geval. Niet ten onrechte geldt
hij als de grootste redenaar die de oudheid heeft
opgeleverd, maar over zijn politieke en morele keuzes
is altijd veel discussie geweest. Had hij tijdens zijn
consulaat in 63 v.Chr. de medestanders van de revo-
lutionair Catilina zonder proces ter dood mogen
brengen? Had hij zich niet krachtiger moeten verzet-
ten tegen de dictatuur van Julius Caesar? Je kunt je
afvragen welke bewegingsruimte hij eigenlijk had.
Dat hij uiteindelijk vermoord is door handlangers van
Marcus Antonius bestempelt hem nog niet automa-
tisch tot held van het vrije woord, maar maakt wel
duidelijk dat in de laatste jaren van de Romeinse
republiek het politiek debat geen vrijblijvend gezel-
schapsspel was. En dat zou het daarna, toen alleen-
heersers de macht hadden overgenomen, ook nooit
meer worden.
Dit neemt niet weg dat de eerste eeuw v.Chr. in
culturele, literaire en filosofische zin voor de Romei-
nen een ongekende bloeiperiode is geweest, ondanks,
maar misschien ten dele ook wel dankzij, de maat-
schappelijke turbulentie. De van oudsher behoudende
elite werd opgeschud door sociale onrust, onder
invloed van Griekse filosofen begon men zich af te
vragen waarop de religieuze tradities eigenlijk geba-
seerd waren, en de politieke chaos gaf de retorica een
enorme impuls. En toen keizer Augustus (vanaf 27
v.Chr.), in feite een militair dictator, eenmaal stevig in
het zadel zat en het stof van de burgeroorlogen begon
neer te dalen, waren schrijvers als Vergilius, Horatius
en Livius zo opgelucht dat de nieuwe wereldorde hen
inspireerde tot verrassende visies op de rol van Rome
binnen de kosmos.
augustus – september 2022 | 14 | de Nederlandse Boekengids
Het intellectuele leven anno Cicero
Katharina Volk schreef een buitengewoon aantrek-
kelijk boek over het intellectuele leven in de tijd van
Cicero en Caesar, geconcentreerd op de twintig jaar
tussen Cicero’s consulaat en zijn dood. Niet voor
niets vormt Cicero de spil van dit verhaal, want
hij was niet alleen een van de meest productieve
schrijvers van die periode, hij is ook de voornaamste
bron om het cultureel klimaat te reconstrueren. Dat
komt doordat een deel van zijn correspondentie (zo’n
negenhonderdvijftig brieven, vooral van hemzelf,
maar ook wel van anderen aan hem) bewaard is
gebleven, en hij onderhield contacten met iedereen
die ertoe deed. Volk laat overtuigend zien hoe The
Roman Republic of Letters, zoals het boek heet, func-
tioneerde.
Om te beginnen valt het op dat bijna alle literato-
ren – of ze nu historiografie of filosofie, taalkunde
of astrologie bedreven – dit deden tijdens een actieve
loopbaan als politicus, legercommandant of provin-
ciebestuurder, nog los van het feit dat al deze mannen
landgoederen bezaten die beheerd moesten worden.
Schrijven was iets wat
Schrijven was iets wat je in je vrije tijd (otium)
je in je vrije tijd (otium) deed, professionalisering
deed, professionalise- gold als niet chic, als iets
ring gold als niet chic, voor Grieken. Daarnaast
als iets voor Grieken. is het opmerkelijk dat het
cultureel debat zich niet
al te veel aantrok van politieke tegenstellingen. Een
sterk voorbeeld is de literaire polemiek die losbrandde
na de zelfmoord van Cato (in 46 v.Chr.), een radicaal
tegenstander van Caesar. Cicero schreef een pamflet
waarin hij Cato, niet echt een intieme vriend maar
wel een gewaardeerde collega, eerde, waarop Aulus
Hirtius, een van Caesars generaals, onmiddellijk
een Anticato schreef, die echter wel begon met com-
plimenten aan Cicero’s schrijverschap. Caesar zelf,
blijkbaar ontevreden over de kansen die Hirtius had
laten liggen, componeerde zelf ook een Anticato,
waarin hij zich tegenover Cicero verontschuldigde
voor zijn onbeholpen stijl. Intussen schreef Brutus, de
goede vriend van Cicero die twee jaar later Caesar zou
vermoorden, op zijn beurt weer een Cato. Helaas is
geen van die boeken bewaard gebleven, we kennen de
polemiek vooral uit Cicero’s brieven, maar het is evi-
dent dat alle deelnemers oprechte waardering hadden
voor elkaars intellectuele capaciteiten, en die ook over
en weer uitspraken. Dat was niet zomaar een kwestie
van beleefdheid, maar getuigde van het besef dat ze
allemaal deel uitmaakten van wat Volk ‘de republiek
der letteren’ noemt.
Intussen maakte de gedeelde belangstelling de
politieke en persoonlijke spanningen niet ongedaan.
In december 45 v.Chr., drie maanden voor zijn
dood, bracht Caesar nog een bezoek aan de politiek
monddood gemaakte Cicero in zijn buitenhuis te
Pozzuoli, waarbij de heren tijdens de maaltijd gezellig
over taal en literatuur praatten. Het was vermoedelijk
hun laatste ontmoeting, en politieke onderwerpen
waren ongetwijfeld taboe, maar we krijgen toch de
indruk dat ze het eigenlijk prima met elkaar konden
vinden.
Piet Gerbrandy
Griekse filosofie was populair in die dagen. Afgezien
van Lucretius’ epicureïsche leerdicht De rerum natura
(ca. 55 v.Chr.) beschikken we nu slechts over een
indrukwekkende reeks werken van Cicero (vooral uit
de jaren 46-44 v.Chr.), maar het filosofisch debat flo-
reerde als nooit tevoren in Rome. Volk probeert na te
gaan in hoeverre politici cruciale keuzes lieten bepa-
len door hun filosofische overtuigingen, maar dat
blijkt moeilijk. Dat Cato’s onbuigzaamheid samen-
hing met zijn stoïsche visies ligt wel voor de hand,
maar Volk slaagt er niet helemaal in aannemelijk te
maken dat ook de leer van Epicurus – die pleitte voor
een zo ontspannen mogelijk bestaan – enige politieke
relevantie had. Misschien was het niet zo dat filosofie
de politiek bepaalde, maar eerder omgekeerd: politici
verklaarden zich tot sympathisant van de stroming
die het meest bij hun karakter paste. Typerend genoeg
beschouwde Cicero zich als aanhanger van de Skep-
tische Akademie, een uiteindelijk op Plato gebaseerde
levenshouding waarbij men ieder probleem altijd van
minstens twee kanten probeerde te benaderen: ook
voor een redenaar heeft absolute waarheid weinig
relevantie, het gaat erom wat je redelijkerwijs aanne-
melijk kunt maken, en wat gezien de omstandigheden
opportuun (utile) is, waarbij men uiteraard wel in het
oog moet houden wat het meest eerzaam (honestum)
is.
Een nieuwe welsprekendheid
Na de troonsbestijging van Augustus had het
vrije woord in de politieke arena afgedaan. Er brak
een lange periode van rust en welvaart aan, slechts
onderbroken door een korte maar traumatiserende
burgeroorlog na de dood van keizer Nero (68-69
n.Chr.). De meeste keizers waren dan misschien
geen lieve jongens, maar de staatsinstellingen func-
tioneerden uitstekend en
Misschien was het niet er was veel ruimte voor
zo dat filosofie de poli- beeldende kunst en archi-
tiek bepaalde, maar tectuur, poëzie en filoso-
eerder omgekeerd: fie, muziek en theater. In
politici verklaarden het hele Romeinse Rijk
zich tot sympathisant werden bestuurders en
van de stroming die ambtenaren gevormd op
het meest bij hun scholen die geleid werden
karakter paste. door retoren, leraren in de
welsprekendheid. Discus-
sies over het staatsbestel waren weliswaar uitgesloten,
ook in fictie, maar op het terrein van rechtspraak en
plaatselijk bestuur speelde de retorica een belangrijke
rol, en dat zou zo blijven tot in de vijfde eeuw van
onze jaartelling.
Het meest complete handboek voor de opleiding tot
redenaar is dat van Marcus Fabius Quintilianus (ca.
40-96), in maar liefst twaalf boeken (hoofdstukken),
omdat daarin alle aspecten van de retorica – een vak
met een traditie van dan al een eeuw of vijf – op een rij
worden gezet en kritisch gewogen, waarbij vooral de
effectiviteit telt. Wat werkt het beste in de rechtbank?
Hoe leer je zo efficiënt mogelijk een redevoering uit je
hoofd? En hoe ga je pragmatisch om met de beperkte
vrijheid van meningsuiting, terwijl je toch je morele
integriteit bewaart?
politieke filosofie
Quintilianus, afkomstig uit het Spaanse Calahorra,
studeerde retorica in Rome, bouwde als advocaat
een praktijk op en vestigde zich rond het jaar 70,
toen Vespasianus keizer was geworden, als docent in
Rome, waar hij gedurende twintig jaar veel jongens
uit de Romeinse elite onder zijn hoede had, onder
wie Plinius de Jongere en, wellicht, Tacitus. Daarna
besloot hij zijn onderwijservaring in een standaard-
werk te boekstaven, maar in die jaren werd hij ook
aangesteld als leraar van twee prinsjes, kleinzoons van
de zus van keizer Domitianus, van wie de oudste de
beoogde troonopvolger was. Dankzij zijn expertise
stond Quintilianus dus dicht bij het centrum van de
macht.
Keizer Domitianus
Domitianus, keizer van 81 tot 96, heeft geen beste
reputatie. Met een fraaie expositie in het Rijksmu-
seum voor Oudheden te Leiden, getiteld God op
Aarde. Keizer Domitianus (december 2021-mei 2022),
hebben de conservatoren getracht dat beeld enigszins
te nuanceren, niet zozeer om Domitianus te rehabili-
teren als wel om zijn bewind in een ruimere context te
plaatsen. De antieke bron-
De antieke bronnen, nen, met name Suetonius
met name Suetonius en Cassius Dio, schilderen
en Cassius Dio, schil- Domitianus af als een
deren Domitianus eenzame en gefrustreerde
af als een eenzame (en daardoor paranoïde
en gefrustreerde (en geworden) loser, maar er
daardoor paranoïde is alle reden om hun ver-
geworden) loser, maar slagen niet op hun woord
er is alle reden om te geloven, gestuurd als ze
hun verslagen niet op zijn door een aristocrati-
hun woord te geloven, sche agenda. Inderdaad
gestuurd als ze zijn ging deze keizer niet
door een aristocrati- zachtzinnig om met de
sche agenda. senaat, maar dat wil niet
zeggen dat hij ook in
andere opzichten een monster was. In de catalogus
laten Nathalie de Haan en Eric Moormann uitvoerig
zien hoe Domitianus bijvoorbeeld een blijvende stem-
pel heeft gedrukt op het stedenbouwkundig aanzien
van Rome. Zoals we ook in Wreed en pervers kunnen
lezen, waarin de relevante teksten van Suetonius en
Cassius Dio (overigens ongelooflijk slordig) zijn
vertaald, was Domitianus weliswaar hebzuchtig en
wreed en ontzegde hij alle filosofen de toegang tot
Italië, maar stelde hij ook een cultureel festival in en
bestreed hij met succes corruptie.
Het indrukwekkendste object van de tentoonstel-
ling was tevens het kleinste: een muntje van mis-
schien anderhalve centimeter doorsnede met daarop
de afbeelding van een bloot jongetje dat op een
wereldbol zit, met een paar sterren om zich heen. De
keizer liet het muntje slaan ter nagedachtenis aan zijn
vroeg overleden zoontje. Dit onroerende monumentje
maakt Domitianus ineens tot mens, tot een vader die
uiting geeft aan diep verdriet.
Quintilianus’ retorica
Misschien heeft Quintilianus dat in hem herkend.
Tijdens het werken aan De opleiding tot redenaar
overleed zijn tienjarige zoon, nadat zijn vrouw en
jongste zoon al eerder waren gestorven. Aanvankelijk
ontroostbaar weet hij, zoals hijzelf vertelt, niet meer
hoe hij verder moet, maar uiteindelijk helpt hard
werken hem er weer bovenop. Dit hartverscheurende
Piet Gerbrandy
verhaal is zonder twijfel authentiek, al zit er wel een
kleine adder onder het gras: Quintilianus vertelt het
in de inleiding van het hoofdstuk dat gewijd is aan Katharina Volk
het bespelen van emoties. Leven en werk lijken zo The Roman Republic of Letters:
naadloos in elkaar over te lopen. Scholarship, Philosophy, and Politics
De Nijmeegse latinist Marc van der Poel heeft samen in the Age of Cicero and Caesar
met twee collega’s The Oxford Handbook of Quintilian Princeton University Press 2021,
samengesteld, een imposant overzicht van de staat 382 blz.
van het onderzoek naar de grote Romeinse retor. In
tweeëntwintig hoofdstukken met intimiderend lange
bibliografieën zetten evenzoveel experts uiteen wat
er in de loop van twee millennia zoal over Quintili-
anus is geschreven. De verbluffende apotheose is een
hoofdstuk van William J. Dominik, die op grond van
honderden publicaties opsomt hoe er tegenwoordig Nathalie de Haan & Eric Moormann
over Quintilianus wordt gedacht, waarbij hij zelfs God op aarde: Keizer Domitianus
Koreaanse, Hongaarse en Japanse Wikipediapagina’s Sidestone Press 2021, 144 blz.
niet veronachtzaamt. Misschien gaat dat net iets te
ver, maar het toont wel aan dat Quintilianus’ boek,
dat omstreeks het jaar 95 werd gepubliceerd, wereld-
wijd nog altijd als hét standaardwerk op het terrein
van de retorica geldt.
Quintilianus was, zo wordt duidelijk in vrijwel Olivier Hekster & Vincent Hunink
alle hoofdstukken van het handboek, geen origineel Wreed en pervers: de Romeinse
denker, en dat wilde hij ook niet zijn. Hij vat samen, bronnen over Keizer Domitianus
somt op, brengt structuur aan, verwerpt overbodige Sidestone Press 2021, 60 blz.
muggenzifterij, weegt af waar je het meest aan hebt,
als leraar, leerling of geves-
Als er één conclusie tigd advocaat. Hij is schat-
uit het werk van zowel plichtig aan Aristoteles,
Cicero als Quintilianus Isocrates en de hellenis- Marc van der Poel, Michael Edwards
kan worden herleid, tische handboeken, maar & James J. Murphy (reds.)
is het wel dat je om vooral aan Cicero, die hij The Oxford Handbook of Quintilian
een algemeen ontwik- meer dan zevenhonderd Oxford University Press 2022,
keld, welsprekend en keer citeert. Ook al volgt 592 blz.
moreel hoogstaand hij hem niet kritiekloos,
mens te worden een toch is Cicero zijn idool, en ziel redenaar te zijn behoeft men in zekere zin niet
leven lang keihard niet alleen als redenaar, eens op te treden, want ook de redenaar die zwijgt is
moet werken. maar ook als theoreticus. nog steeds een redenaar.
Vanzelfsprekend beseft Het ligt voor de hand die gedachte in verband te
Quintilianus terdege dat de tijden veranderd zijn, brengen met Quintilianus’ besef dat in zijn tijdsge-
maar hij onderschrijft nog steeds Cicero’s ideaal van wricht, anders dan in de
de redenaar als uomo universale, de ultieme intellec- Quintilianus laat zien hoogtijdagen van Cicero,
tueel met hart voor zijn cliënten en de samenleving. dat retorica niet zozeer niet alles gezegd kon wor-
Als er één conclusie uit het werk van zowel Cicero een vak is als wel een den. Mocht de laatste nog
als Quintilianus kan worden herleid, is het wel dat je manier van leven, een de illusie koesteren dat hij
om een algemeen ontwikkeld, welsprekend en moreel levenshouding die in met spreken de politieke
hoogstaand mens te worden een leven lang keihard de wieg begint en pas werkelijkheid kon beïn-
moet werken. in het graf eindigt. vloeden, lijkt Quintilianus
het zwaartepunt te leggen
Retorica als manier van leven op innerlijke vorming, uiteraard naast het praktisch
Wat in het boek van Van der Poel c.s. een beetje onder- nut in de juridische praktijk. Niettemin vertegen-
belicht blijft, is het schrijverschap van Quintilianus woordigen Cicero en Quintilianus hetzelfde geloof
zelf. Er is een mooi stuk van Thomas Zinsmaier over in de intrinsieke waarde van intellectuele vorming,
Quintilianus’ stijl, maar verder wordt De opleiding tot een goede taalbeheersing en loyaal burgerschap, ook
redenaar toch vooral gezien als handboek waaruit je in tijden waarin dat politiek gezien problematisch is.
nuttige feiten kunt opdiepen. Dat is jammer, want Daarom moeten we hen blijven lezen. ×
de literaire ambities van Quintilianus reikten verder,
zoals uit soms ogenschijnlijk onbetekenende details
kan worden afgeleid. Zo opent het werk met een ver-
wijzing naar de Ars poetica van Horatius, een gedicht
dat niet alleen iets over poëzie vertelt, maar bovenal
een reflectie is op de mogelijkheid iets zinnigs over
poëzie te zeggen. Ik ben ervan overtuigd dat ook De
opleiding tot redenaar meer is dan een leerboek. Quin-
tilianus laat zien dat retorica niet zozeer een vak is als
wel een manier van leven, een levenshouding die in de
wieg begint en pas in het graf eindigt. En om met hart
augustus – september 2022 | 15 | de Nederlandse Boekengids
werkliteratuur
Werken als een droeve naaktslak
D
e meeste hoofdpersonen van romans werken
niet. Betaald werk is curieus afwezig in veel
literatuur. Weinig hoofdpersonen hebben
een baas, of zijn afhankelijk van een inkomen uit
werk. Als ik dit schrijf weet ik dat u nu in uw hoofd
nagaat welke boeken u kent waarin wel gewerkt
wordt. Het bureau van Voskuil! De man die werk
vond, van Brusselmans! Elsschot! Dickens! Kafka!
Zeker, maar dat zijn oude boeken die ons weinig ver-
tellen over hedendaags werk. Moeten we zo ver terug
om werkende hoofdpersonages te vinden? Gelukkig
niet, zeker niet in de internationale literatuur. Toch
wordt er in het bijzonder in Nederlandse romans
weinig gewerkt. Soms is er een mysterieuze, niet
nader genoemde bron voor levensonderhoud en hoeft
er nauwelijks over werk gedacht te worden. Vaker
werken personages echter als bijzaak, in de kantlijn.
Het echte leven wordt buiten het werk geleefd. Daar,
buiten het werk, is liefde, zorg, geweld, plezier. Dat
komt overeen met hoe veel mensen denken over werk:
dat we werken om te leven, dat er een grens is tussen
‘werk’ en ‘leven’ of tussen ‘werk’ en ‘privé’.
Maar voor heel veel werkende mensen is die grens
in de praktijk niet meer zo helder. Betaald werk is
zeer dominant geworden, iets wat de rest van het
bestaan van werkenden volkomen bepaald. Er zijn
grote verschillen tussen werkenden en hun posities,
maar voor veel mensen (goed of slecht betaald,
zelfstandig of werknemer, man of vrouw, onzeker
of vast contract) is werk, getuige de vele burn-outs
en coachingspraktijken, moeilijk te beperken. Niet
iedereen heeft een baas in de zin van een persoon aan
wie verantwoording moet worden afgelegd, maar wel
werken we bijna allemaal omdat we moeten, en meer
dan strikt genomen voor ons levensonderhoud nodig
zou zijn. En de baas – opgevat als persoon, maar meer
nog als principe, als machtsrelatie – gaat er meestal
met de meerwaarde vandoor. Solidariteit begint bij de
erkenning dat we dat gemeen hebben.
Hoewel de dominantie van werk veel wordt bespro-
ken in artikelen, onderzoeken en boeken (onder
andere door mijzelf), wordt ze in de literatuur maar
weinig gethematiseerd. Toch zijn er enkele Neder-
landse romans waarin de auteur juist wel het dreu-
nende ritme van werk in het dagelijks leven van een
hoofdpersoon analyseert. Een goed recent voorbeeld
is de roman Levenshonger van Marie Kessels (2021),
waarin een jonge Poolse vrouw in een Nederlandse
vleesverwerkingsfabriek werkt. Elzbieta werkt antago-
nistisch: ze weet dat ze
Niet iedereen heeft voor de baas werkt en
een baas in de zin van pijn lijdt en dat de baas
een persoon aan wie daarom de vijand is. Toch
verantwoording moet doet ze het, en vindt ze
worden afgelegd, maar manieren om de afstand
wel werken we bijna tot de baas te bewaren.
allemaal omdat we Dat staat lijnrecht tegen-
moeten, en meer dan over de heersende norm in
strikt genomen voor veel werkende levens dat
ons levensonderhoud we van ons werk moeten
nodig zou zijn. houden en dat we graag
werken met onze ‘passie’.
Volgens die norm zeg je ‘jij’ tegen de baas en vereen-
zelvigen werkenden hun zelf, hun eigen passies en
verlangens met die van de baas. Die vereenzelviging
maakt het de baas makkelijk en bemoeilijkt verzet.
augustus – september 2022 | 16 | de Nederlandse Boekengids
Elzbieta’s antagonisme kan ons daarom helpen. Wat
kunnen we leren van romans over hedendaags werk
en het verzet daartegen?
Nieuw werk over werk
Er zijn in de internationale literatuur goede voor-
beelden van literair werk over werk. Zo schrijft Lucy
McKeon dat er in de Verenigde Staten steeds meer
wordt geschreven over werken in de groeiende dien-
stensector; in het bijzonder over de vrouwen die daar
oververtegenwoordigd zijn. Merritt Tierce, bijvoor-
beeld, schreef met Love Me Back (2015) een weergaloze
roman over werken als serveerster in luxe restaurants
in de Verenigde Staten. In een artikel dat ook over het
boek van Tierce gaat, schrijft Patrick Abatiell dat ‘In
general, novels don’t spend much time following their
characters to work’. Het boek van Tierce is daarop
volgens Abatiell een fijne uitzondering, omdat het
zo precies analyseert wat werken in een restaurant
eigenlijk is. Van haar is dan ook deze zeer treffende
karakterisering van vervreemding:
This is the thing about the service industry, you
can get trained to be slick and hospitable in any
situation and it serves you well the rest of your life.
Once you figure out that everything is performance
and you bow to that, learn to modulate, you can
dissociate from the mothership of yourself like an
astronaut floating in space.
Bij Tierce gaat werken altijd ook over jezelf onderwer-
pen aan pijn en geweld. Klanten misdragen zich, het
werk is uitputtend en de werkenden zelf gebruiken
veel drank en drugs. Er is in haar roman geen nood-
uitgang, nergens wordt een alternatief leven zichtbaar.
De laatste zin van de roman is dan ook even uitnodi-
gend als onheilspellend: ‘My name is Marie, and I’ll
take care of you tonight.’ Maar dat Marie doorwerkt
en gevangen blijft in destructief gedrag betekent niet
dat ze niet erkent wat de perverse kanten van haar
werk zijn.
In de bestseller Convenience Store Woman, van Sa-
yaka Murata, gaat de hoofdpersoon Keiko Furukura
juist volledig op in haar werk. Uitputting en pijn zijn
voor haar onvermijdelijk. Zo kijken velen naar hun
werk en dat is soms ook een manier om het vol te
houden. Keiko wordt gedreven door een diep verlan-
gen een nuttig instrument te zijn, een tandwiel in de
machine. Ze is zuinig op haar vrije dag; het liefst gaat
ze dan niet te veel doen – ze moet immers uitrusten
voor werk. ‘[I was] concerned about work the next day
and would be sure to care for my physical needs with
food and sleep. My body had belonged to the con-
venience store even when I wasn’t at work.’ Ze geeft
niet om de smaak van haar voedsel, maar om de voe-
dingswaarde, zodat ze opgeladen weer op werk kan
verschijnen. Gekookte groente eet ze, misschien met
een beetje sojasaus als ze haar ‘zout-intake’ iets moet
verhogen. ‘I don’t particularly need to taste it.’ Ze is
als buurtsupermedewerker perfect ‘in tune’ met de
winkel en wat deze nodig heeft en ze vindt daarin een
zekere voldoening. Convenience Store Woman is vaak
begrepen als een roman over de vrijheid van vrouwen
om hun eigen leven te leiden zonder zich te veel aan te
trekken van druk die wordt uitgeoefend door familie
en vrienden. Keiko werkt liever in de winkel dan te
Marguerite van den Berg
trouwen of kinderen te krijgen. Maar het is ook, of
misschien tegelijkertijd, te lezen als een dystopie van
werken in een diensteneconomie – het laat zien hoe
volstrekt mechanisch het wordt om te eten, slapen
en rusten als werk het belangrijkste is en als we geen
onderscheid meer maken tussen onze eigen belangen
en die van de baas.
Verlamming en verzet
In Ali Smiths roman Hotel World (2002) staat de
vervreemding van de diensteneconomie ook centraal,
maar wordt veel duidelijker hoe verzet mogelijk is.
We leven mee met Lise, die niet meer kan werken
omdat een verlammende vermoeidheid haar lichaam
overnam. Lise weet niet meer precies hoe het zover
gekomen is, maar van de verteller horen we over de
camera’s die haar werk controleerden, over de synthe-
tische uniformen en de ervaring iedere dag uitgebuit
te worden zodat anderen hun welvaart in dit luxe hotel
ten volle kunnen beleven. Lise raakte langzaam steeds
verder verwijderd van
Convenience Store haarzelf. Omdat de ver-
Woman laat zien hoe teller ons terugvoert naar
volstrekt mechanisch de avond voordat Lise zo
het wordt om te eten, uitgeput op bed belandde,
slapen en rusten als weten we dat ook zij ver-
werk het belangrijkste zet pleegde om iets van
is en als we geen haar zelf te redden. Mens
onderscheid meer blijven kan alleen door
maken tussen onze iets te doen wat volgens
eigen belangen en die de bedrijfsvoorschriften
van de baas. van het Global Hotel niet
mag, en dus nodigt Lise
een dakloze vrouw uit om een nacht in een kamer
door te brengen. Lises kennis van het hotel en de
surveillancetechnieken maken dat mogelijk: ze weet
dat er een moment is dat de camera’s geen beelden
maken van de lobby. Zo kan ze een relatie aangaan
met iemand – een relatie van solidariteit – en zo ook
zelf weer meer mens worden:
Still high with what she’s done: This evening Lise,
by inviting a homeless person to reside in the hotel
for the night free of charge, has probably broken all
Global Quality Policy. In doing this, she has made
herself feel better.
Lise steelt hier middelen van haar baas om ze
beschikbaar te stellen aan iemand die weinig heeft.
Ze pakt een kans, een moment, om iets te doen wat
belangrijk is, maar niet voor de baas. En het is precies
haar begrip van de logica van de baas dat dit verzet
mogelijk maakt.
Dat redden van het zelf heet bij Heike Geißler,
auteur van de roman Saisonarbeit (2014), het tegen-
gaan van het dodelijke. In Seizoenarbeid (in 2020
verschenen in Nederlandse vertaling van Hannelore
Roth) werkt een vrouw voor de kerstperiode bij Ama-
zon in Leipzig. Of eigenlijk: doordat Geißler de lezer
direct aanspreekt met ‘u’ is het alsof de lezer zelf bij
Amazon werkt voor die periode. Tegelijkertijd neemt
Geißler afstand van de norm bij Amazon om iedereen
te tutoyeren. De vrouw (u, ik) werkt daar om de reke-
ningen te kunnen betalen. De seizoenarbeid is geen
journalistiek onderzoek, maar een noodgreep. Het
boek opent zo:
werkliteratuur
Gaat het hier eigenlijk om leven en dood? Ik zeg
voorlopig nee en kom later nog op deze vraag terug.
Dan zal ik zeggen: niet meteen, maar op de een of
andere manier toch wel, het gaat erom hoezeer we
de dood in ons leven toelaten. Of het dodelijke.
Dus datgene wat ons kapotmaakt.
Werken bij Amazon betekent dat onze levenslust, of
het leven zelf, uit ons getapt wordt, totdat we moe
en mat zijn. We moeten werken, want de rekeningen
moeten betaald worden. Leven zonder betaald werk
kan niet meer. Dat is op zichzelf al een eerlijk start-
punt voor een roman, want dat moeten de meesten
van ons, en vermoedelijk hebben ook veel schrijvers
betaald werk naast het schrijven. Werken is niet
helemaal een keuze, maar toch, zo laat Geißler zien,
laten we te welwillend het dodelijke toe. Geißler redt
ons door te laten zien dat we desondanks, en zelfs bij
Amazon, politiek kunnen handelen.
Wat u en ik echter niet kunnen, omdat u en ik het
niet willen, is denken dat onze werkgever de
Marguerite van den Berg
bedoeld om het dodelijke op
afstand te houden, een manier
om mens te blijven, een mens
met levenslust, net als het verzet
van Ali Smiths Lise. De seizoen-
arbeider van Geißler heeft werk
nodig voor haar bestaanszeker-
heid, maar is nooit van plan
om vast bij Amazon te blijven
werken. Juist de tijdelijkheid
van werk, die doorgaans gunstig
is voor de baas, wordt hier tegen
werk ingezet. Wij als lezers zijn
niet loyaal aan werk en een baas.
Integendeel: we begrijpen prima
dat we onderscheid moeten
maken tussen ons eigen belang
(mens blijven, het dodelijke op
afstand houden, relaties met
anderen aangaan) en dat van de
baas. Een ‘nee’ tegen dit werk is
ook een luid ‘ja’: een ja tegen een
waardig leven.
In Nederland
In Nederland is het werk van
Marie Kessels bijzonder, precies
omdat het deze thematiek ook
centraal stelt. In verschillende
romans van Kessels volgen we
een hoofdpersoon op haar werk.
Dat werk leren we kennen op
een heel intieme manier. Kessels
heeft een sterk fenomenologi-
sche blik: ze beschrijft wat een
hoofdpersoon ziet, ruikt, hoort,
voelt. In een vroeg werk, de
roman De god met de gouden
ballen (1995), werkt de hoofdper-
soon in een kiosk in een stati-
onshal. Daniël Rovers schreef
in 2006 een bespreking van
Kessels waarin hij onder meer
de ontvangst van haar werk in
Nederland behandelt. Hoewel
Kessels geen interviews geeft en
we weinig over haar als persoon
kwaadste nog niet is of onze werkomstandigheden weten, merkt Rovers op dat recensenten en anderen
in verhouding zien tot nog slechtere, nadeligere in de kranten graag schreven dat de auteur zelf ook
werkomstandigheden, om dan te zeggen: Het is nu stationskioskmedewerker was. Ze bleken gefascineerd
toch ook niet zó erg allemaal. Ergens anders is het door het gegeven ‘een arbeider als auteur!’ We kunnen
erger. Vroeger was het erger. Dat doet u niet. U en het, met Rovers, gerust aan Kessels zelf overlaten om
ik willen het beste en vragen niet te veel. daarop te reageren: ‘“Een gorilla zou dit werk ook
kunnen doen”, zeg ik wel eens tegen zo’n fantasieloze
Hier wordt een openlijk antagonistische relatie met geest om hem op de kast te jagen, maar die voelt mijn
de baas aangegaan, een die het ook mogelijk maakt spot natuurlijk niet, arme drommel, hij bewaart zijn
om verzet te plegen. ongeschoolde kant liever voor thuis achter de gordij-
Kessels spuugt op de De Amazonmedewerker/ nen, waar hij vrijelijk zijn afstamming van de aap kan
manier waarop wordt de lezer gaat naar het toi- celebreren.’
neergekeken op werk let, raffelt haar werkdag af Kessels spuugt op de manier waarop wordt neerge-
door diegenen die en keert niet meer terug. keken op werk door diegenen die denken dat ze niet
denken dat ze niet In plaats van de seizoen- hoeven te werken, diegenen die denken onafhankelijk
hoeven te werken, arbeid af te maken, meldt van baas en inkomen te zijn. Maar belangrijker dan de
diegenen die denken ze zich ziek. Geißler vraag of Kessels over haar eigen werk en leven schrijft
onafhankelijk van baas is hierin niet naïef. Ze (gaap!) is dat we in De god met de gouden ballen zoveel
en inkomen te zijn. beschrijft heel treffend leren over werk in een kiosk. We leren over hoe de
hoe dit verzet niet voor hoofdpersoon, Veer, een jonge vrouw, verveling
iedereen mogelijk is. Het is bovendien geen verzet dat ervaart. We leren over ritmes, over het licht in een
Amazon zal veranderen, ben je mal. Dit verzet is enkel stationshal, over geuren, over handen die wisselgeld
augustus – september 2022 | 17 | de Nederlandse Boekengids
werkliteratuur
aannemen en over niet gezien worden. ‘Iemand
scheert zijn blik rakelings langs me heen. Heel dicht-
bij zijn de ogen, ze glijden strak over de etalages en
de schappen heen en weer, en waar ik sta maken ze
een sprongetje, hup, over me heen, zodat mijn gestalte
keurig wordt uitgespaard.’ De kioskmedewerker
is hier een niet-persoon (naar Erving Goffman):
absoluut onmisbaar, maar niet erkend als persoon in
sociale interactie. Geen wonder dat Veer een diep ver-
langen naar vergaande sociale interactie ontwikkelt,
een levenslust die haar volkomen overvalt.
Bij werk hoort verzet
Die levenslust krijgt in het werk van Kessels vaak de
vorm van strijdbaar verzet. Haar hoofdpersonen wer-
ken, maar ze leggen zich er niet bij neer. En juist op
die manier leven ze ten volle. Bij werk hoort verzet.
De spanning is steeds voelbaar, ook als het werk met
groot enthousiasme wordt beschreven. Zo zegt Veer:
Toen ik hier twee jaar geleden begon, voelde ik
al meteen de eerste ochtend tijdens het spitsuur hoe
mijn armen, en ook mijn benen en mijn hoofd en
de rest maar vooral de armen een eigen leven gingen
leiden, verbijsterd keek ik naar het dwaze draaien
en drijven van dode stangen, die ik tegelijkertijd tot
in mijn laatste vezel was. En toch maakte het werk
me gelukkig, omdat iets buiten mij zo sterk was
dat ik mezelf vergat. Waarschijnlijk zit in ieder
mens iets van de arbeider die zijn vader of zijn
voorvader was, een energiek werkman, brandend
van verlangen zich aan een stelsel van taken, gedra-
augustus – september 2022 | 18 | de Nederlandse Boekengids
Marguerite van den Berg
gingen en strakke regels te onderwerpen. Ook al Het gaat ook over de geur van bloed en ingewanden,
werd daarbij het lichaamsritme geforceerd en de tijd die dringt diep door in de poriën van de mensen die
opgedeeld in starre segmenten waarin hoe langer er werken en dat doet iets met hen:
hoe meer handelingen pasten, er was een voor
mijn part primitieve arbeidsvreugde, evenredig aan Het is maar zo’n gedachte van me dat het constant
de kracht van de botsing tussen het eigenmachtig ruiken van bloed in ingewanden bij PerfektKost ons
lichaam en het opgelegd regime. vechtlustig maakte. Hoe vaak brak er na onze
dienst niet een massale knokpartij uit op een van
In Kessels’ meest recente werk, Levenshonger (2021), de parkeerterreinen, zonder duidelijke aanleiding,
volgen we de Poolse Elzbieta, een intelligente jonge en zonder dat de betrokkenen zelf goed leken te
vrouw die werkt in een beseffen waar ze in verzeild raakten of wat ze aan-
Wat Elzbieta zo’n Nederlandse vleesverwer- richtten.
onweerstaanbaar kingsfabriek, PerfektKost.
complexe heldin Ook Elzbieta heeft een Werken bij PerfektKost vraagt om een oefening van
maakt is dat ze al die onstilbare levenshonger, bewustzijnsvermijding en gezamenlijkheid. Dat leren
tijd besefte dat het een honger die haar naar de medewerkers gaandeweg. De nieuwe medewerkers
werk een pijniging het werk laat komen, maar lijden en zeuren nog, maar de ervarenen weten dat
was, dat ze al die tijd die ook, uiteindelijk, haar het erom gaat jezelf te verliezen in de ritmes van het
prima wist dat ze zich verzet ertegen mogelijk werk, want alleen dan is het vol te houden. Omdat
aan onderdrukking maakt. Elzbieta’s werk de andere vleesverwerkers dat ook doen kan er een
onderwierp. blijkt niet houdbaar – ze diepe gezamenlijkheid ontstaan. Zelfs de knokpar-
wordt ontslagen. Maar tijen op het parkeerterrein zijn daarvan een bewijs.
voordat het zover is leren we veel over haar werk en Het is moeilijk om na een dienst terug de wereld in te
wat haar gaande houdt. gaan. Alleen de andere vleesverwerkers zijn zich ook
Werken bij PerfektKost is koud en pijnlijk. De bewust van dat gevoel. Arbeiders blijven langer dan
dagen beginnen vroeg, en het verwerken van de nodig op het parkeerterrein hangen, samen, dikwijls
varkens tot vleesproducten gebeurt onder lage tempe- verlangend naar een andere lichamelijke ervaring dan
raturen. We lezen in Levenshonger veel over handen: het snijden van varkensvlees; een vechtpartij, een vrij-
over hoe vingers na een dag werken in de gekoelde partij, wat dan ook.
ruimten zelf dikke worsten geworden zijn, gevoelloze Toch: al vroeg in de roman weet de lezer dat Elzbieta
stompjes. Elzbieta houdt ’s avonds urenlang haar niet bij PerfektKost blijft werken. Hoe het misgaat
handen omhoog om het gevoel te laten terugkeren. weten we dan nog niet, maar gedurende het verhaal
werkliteratuur
wordt duidelijk dat haar strijdbaarheid het wint van
haar wil om zich steeds weer in het werk te storten.
Zo maakt ze op gestolen momenten tijdens het werk
korte video’s om daar na het werk met anderen harte-
lijk om te lachen. De hangende varkenskarkassen, de
snijtafels, het personeel: het lijkt haar en haar naasten
volkomen absurd. Ze is weleens bang om gepakt te
worden. De baas zou de opnames noch de werkon-
derbreking op prijs stellen. Maar eigenlijk is dat niet
de grootste bedreiging. De video’s zorgen ervoor dat
Elzbieta met afstand naar haar werk kijkt, het maakt
haar ‘balorig’, en dat maakt het moeilijker om het
werk te doen, om vrijwillig de pijniging te ondergaan.
Op een dag lukt het gewoon niet om op te staan
na de lunchpauze. ‘Koppig kleefde ik vast aan mijn
stoel. (…) Daar suisde ik in volle vaart naar de bodem
van een kuil die ik voor mezelf had gegraven met al
mijn trots, al mijn eer.’ Maar in tegenstelling tot Ali
Smiths Lise, is de inactiviteit van het lichaam hier niet
een lijden. Elzbieta geniet juist van het ontspannen
lijf, ook al ziet ze langzaam de secondewijzer verder
tikken en is ze zich bewust van de consequenties. Het
is geen onbezorgd genieten, want het afscheid van het
werk is chaotisch en beangstigend: ‘Het ene moment
deed ik me onbekommerd tegoed aan dit rusten, een
echt, diep uitrusten. Het volgende moment sloeg de
paniek weer door me heen, korte vlagen, meteen weer
uitgedoofd.’
Wat Elzbieta zo’n onweerstaanbaar complexe hel-
din maakt is dat ze al die tijd besefte dat het werk een
pijniging was, dat ze al die tijd prima wist dat ze zich
aan onderdrukking onderwierp. Het fascinerende is
dat ze het toch deed, toch de pezen uit het varkens-
vlees sneed, en terwijl ze daar stond in de kou, met
pijnlijke schouders en dikke vingers, genoot van een
voortdurend antagonisme. De baas is de vijand, zo
weet Elzbieta, en dat weten haar collega’s ook. Toch
wil ze ervaren wat dit leven van snoeihard werken
betekent, hoe het voelt.
We weten niet wat de alternatieven van Elzbieta
zijn. Ze heeft gestudeerd in Polen en teruggaan zou
wellicht een vernedering betekenen, maar we krijgen
niet te horen wat ze zal doen na het ontslag bij Perfekt-
Kost. Marie Kessels geeft de lezer niet de bevrediging
van weten hoe het met haar hoofdpersoon zal aflo-
pen. Elzbieta is niet geïnteresseerd in vooruitgang. We
leren niets over haar aspiraties voor de langere termijn.
In een gesprek met Lieven, een Nederlandse man van
middelbare leeftijd en de vader van haar vriendin
en huisgenoot Bo, wordt het verschil duidelijk: Lieven
denkt aan perspectief, in loopbaan en in het red-
den van de wereld. Hij zoekt naar richting, naar
ambitie.
Zoals wel vaker probeerde Lieven me op een niet
heel subtiele manier uit te horen over het leven
dat Bo en ik leiden tegenwoordig. Zat daar enige
progressie in? (…) ‘Wat me opvalt aan jullie twin-
tigers is jullie grote moeite om je puberjaren te
ontgroeien.’
Maar Elzbieta en Bo zoeken geen vooruitgang. Ze
zien geen perspectief op iets beters. Er is alleen het
steeds herhalende ritme van vroeg opstaan, naar de
fabriek gaan, daar tot aan de lunchpauze door de
stramme spieren heen bewegen totdat een soepeler
ritme gevonden is, daarna door tot drie uur ’s mid-
dags, wanneer iedereen uitgeput buiten staat en weer
moet proberen een relatie met de rest van de wereld
Marguerite van den Berg
aan te gaan. Het verzet dat Bo en Elzbieta leveren gaat
dan ook niet om het bewerkstelligen van duurzame
verandering bij PerfektKost. Er is geen toekomst in
Levenshonger, alleen de wil om mens te zijn en strijd te
leveren. Mens zijn is ervaren en strijd leveren: Heike Geißler
Seizoenarbeid (vert. Hannelore
Ik geloof niet dat we ertoe bestemd zijn om ieder Roth)
voor onszelf aan de slippen van de mensheid te Het Balanseer 2020, 320 blz.
spartelen als een droeve naaktslak. Misschien
spreekt het voor de mens van morgen vanzelf om
meerstemming te zijn en merkt ze nog niet eens hoe
scherp ze luistert met al die oren in haar haarpunten
en vingertoppen.
Vrijheid vinden zonder toekomst Marie Kessels
En zo maakt Kessels tussen neus en lippen door De god met gouden ballen
korte metten met de moderniteit, opgevat als de wil De Bezige Bij 1995, 157 blz.
om steeds maar vooruit te gaan en te groeien. Het
is dat vooruitgangsgeloof, het idee dat voorwaarts de
enige juiste richting is, dat ons laat spartelen als een
droeve naaktslak. We voelen ons altijd te langzaam
en proberen eenzaam en gedeprimeerd het tempo bij
te houden. Dat geldt niet alleen voor de werkenden
in een vleesverwerkingsfabriek, maar is een breed Marie Kessels
gedeeld probleem: iedereen is moe, niemand heeft Levenshonger
tijd. Het is tijd om daarmee af te rekenen. Dat moeten De Bezige Bij 2021, 288 blz.
we doen omwille van het leven op aarde – datzelfde
vooruitgangsgeloof is immers ook wat de vernietiging
van onze leefomgeving tot gevolg heeft. Maar van
Kessels leren we dat we dat ook moeten doen zodat we
samen kunnen zijn en kunnen ervaren. Het antago-
nisme met de baas, op het werk, is daarvoor nodig. Sayaka Murata
Omdat Elzbieta niet vooruit beweegt, omdat ze geen Convenience Store Woman (vert.
dromen over sociale mobiliteit koestert, althans niet Ginny Tapley Takemori)
voor zover wij weten, kan Granta 2019, 176 blz.
Er is geen toekomst in ze mensen ontmoeten,
Levenshonger, alleen samen zijn, en de baas
de wil om mens te zijn dwarszitten. Ze heeft
en strijd te leveren. geen belofte in te lossen,
Mens zijn is ervaren en ze hoeft niet steeds in het
strijd leveren. heden te laten zien dat ze
in de toekomst de moeite Ali Smith
waard gaat zijn. Net als voor de heldin van Geißlers Hotel World
Seizoenarbeid schuilt vrijheid voor Elzbieta juist in de Penguin Books 2002, 256 blz.
afwezigheid van een toekomstperspectief. Er is geen
grootse politieke toekomst, er is geen toekomstige
loopbaan, geen wenkend perspectief. Kessels laat ons
lezen en voelen hoe Elzbieta ervaart en hoe ze precies
weet op wie ze boos moet zijn.
Werk en verzet horen bij elkaar, maar vaak zijn we
dat vergeten. Werk is zo dominant geworden en we Merritt Tierce
zijn ons er dikwijls zo mee gaan vereenzelvigen, dat Love Me Back
we vaak niet meer weten dat we ons ertegen moeten Anchor 2015 (2014), 224 blz.
verzetten om het te kunnen begrenzen. Kessels her-
innert ons aan de strijd, het conflict, zonder daar te tijd en levenshonger voor onszelf mogen claimen.
veel van te verwachten. Het delen van verhalen van Zonder steeds grootse toekomsten voor te stellen,
verzet, zoals Smith, Geißler en Kessels doen in hun beginnen we bij het strooien van zand in de machine.
romans, maakt het mogelijk om relaties aan te gaan We kunnen meer ruimte vinden dan we denken, als
met andere werkenden, om elkaar toe te staan om je we maar samen zoeken. Want uiteindelijk is de vraag
werk te haten. Door deze boeken te lezen kunnen voor velen: hoe kunnen we werken zonder een droeve
ook de mensen die denken dat ze voor zichzelf wer- naaktslak te worden? ×
ken – dat hun baas hun vriend is of dat ze werk doen
waarvan ze houden – erkennen dat een antagonisme
op het werk een goed startpunt is voor het begren-
zen van dat werk. En dat is waar een eind aan de
uitputting in zicht komt. Van deze boeken leren we
dat we elkaar kunnen herkennen in verhalen over ons
werk, dat het zin heeft om tips over werkweigering
te delen, dat we werk kunnen ondermijnen en meer
augustus – september 2022 | 19 | de Nederlandse Boekengids
arbeidssociologie
Reflexiviteit
het vachtpatroon van de wereldarbeidsgeschiedenis
R
eflectie en zelfreflectie beheersen in toene-
mende mate ons dagelijks leven. We wikken
en (over)wegen. Doe ik hier goed aan? Kan
het beter? Welke keuzes kan en moet ik maken en
waarom? Wat is de volgende stap? En is de samenle-
ving überhaupt een volgende stap gegund, gezien de
snelheid waarmee de mensheid de aarde verbruikt? Dit
soort overwegingen kan je duiden met allerlei termen,
zoals twijfel, ontevredenheid of zorgen – ‘reflectie’ is
de meer analytische variant en een goed uitgangspunt
voor de socioloog. Arbeid is een van de themavelden,
of eigenlijk meer een slagveld, waarop veel van deze
reflexieve vragen continu en rusteloos opspelen, en als
socioloog kan ik niet anders dan denken dat ons wer-
kende leven hierdoor ingrijpend verandert. Wat zijn
de oorzaken van onze doorlopende reflectie? Is er iets
te merken van de invloed van toegenomen reflexivi-
teit? Gaan de veranderingen op het terrein van arbeid
nu sneller dan voorheen?
We kunnen deze vragen structuur en richting geven
met de sociaalwetenschappelijke theorie van de ‘soci-
ale morfogenese’. De belangrijkste verdediger van deze
theorie, Margaret Archer, schreef tussen 2003 en 2012
een inspirerende trilogie over het belang van reflectie.
In het laatste boek van de serie, Morphogenesis and
Human Flourishing, betoogt ze dat we afstevenen op
een morfogenetische samenleving waarin veranderin-
gen steeds sneller gaan dan voorheen. Hoewel Archers
boeken alweer een tijd geleden zijn geschreven is haar
theorie nog altijd relevant – de ‘reflexieve imperatief’
waar ze het over heeft is, met name voor de werkende
mens, de afgelopen vijf jaar alleen maar sterker gewor-
den. Samen met twee recent verschenen onderzoeken
naar de wereldarbeidsgeschiedenis, van sociaal-antro-
poloog James Suzman en van historicus Jan Lucassen,
kan Archers werk ons, geloof ik, helpen om actuele
arbeidsproblematiek in perspectief te plaatsen.
Samenleven als een giraffenhuid
Achter Archers analyse van zelfreflexiviteit als spel-
veranderaar schuilt een complete sociale theorie, de
theorie van de sociale morfogenese. Het begrip mor-
fogenese stamt van het Griekse morphè (‘vorm’) en
genesis (‘ontstaan’), en is oorspronkelijk afkomstig uit
de ontwikkelingsbiologie. Stel je een zebrahuid voor,
of een giraffenvelpatroon, en je hebt een sprekend
voorbeeld van morfogenese: er zijn vaste patronen
(vormen) die bij alle giraffen voorkomen en ze direct
als zodanig herkenbaar maken, maar toch is elk
patroon uniek. Morfogenese duidt het (biochemische)
proces aan waarin organische vormen en ordeningen
ontstaan. In Archers sociologische toepassing van het
begrip duidt ‘morfo’ aan dat iets als een samenleving
geen vaste vorm of gewenste toestand kent, maar
telkens verschillende vormen aanneemt. ‘Genese’ is
de erkenning dat samenlevingen gevormd worden, en
wel door mensen die handelen.
Archer ontwikkelde haar denkmodel, dat uiteraard
uitgebreider is dan de samenvatting hierboven, in een
vergelijkend onderzoek van de onderwijsstelsels van
Engeland en Frankrijk. Ze was gefascineerd door het
feit dat het Engelse stelsel zo decentraal functioneerde
en het Franse zo centraal georganiseerd is. Deze
centrale en decentrale kenmerken bleken van invloed
augustus – september 2022 | 20 | de Nederlandse Boekengids
op alle elementen in het onderwijs: van wie toegang
heeft tot wat er onderwezen wordt en welke processen
verantwoordelijk waren voor veranderingen, tot welke
gestalte deze veranderingen uiteindelijk aannamen.
Archer ruimt zoals gezegd een centrale plaats in
voor het menselijk handelen, voor ‘actorschap’ (human
agency), en voegt een tijdlijn toe om te kunnen onder-
zoeken hoe transformaties dan precies plaatsvinden.
Ze bepleit echter geen simpele vorm van sociaal con-
structivisme: er zijn vaste, werkelijk bestaande struc-
turen die aan het leven
Het gevaar met grote van individuele mensen
sociale theorieën als voorafgaan. Deze omstan-
die van Archer is dat digheden zijn een feit,
de particuliere details onafhankelijk van hoe de
en vachtpatronen van situatie gedefinieerd wordt
de wereldgeschiedenis door individuen. (Met
al snel met een enkele andere woorden: Archer
pennenstreek wor- is een wetenschapsfiloso-
den gereduceerd en fisch realist.) Binnen de
samengevat. omstandigheden op een
bepaald tijdstip wordt
geleefd en gehandeld, en vervolgens ondergaan de
structuren geleidelijke veranderingen. De basissequen-
tie van deze morfogenetische sociale werkelijkheid is
als volgt: T(ijdstip)1 = structurele conditionering → T2
= sociale interactie → T3 = structurele uitwerkingen.
Archer gebruikt deze formule als analytische methode
om sociale werkelijkheden mee uit te pluizen.
Convergentienarratieven
Welke morfologische systeemkenmerken zijn er
te ontdekken in de wereldarbeidsgeschiedenis?
Het gevaar met grote sociale theorieën als die van
Archer is dat de particuliere details en vachtpatronen
van de wereldgeschiedenis al snel met een enkele
pennenstreek worden gereduceerd en samengevat.
Gelukkig zijn de arbeidsgeschiedenissen van Suzman
en Lucassen niet zo makkelijk te reduceren tot een
opsomming van morfogenetische kenmerken. Beide
auteurs schetsen beslist geen rimpelloos eenduidige
ontwikkelingen, maar veelzijdige geschiedenissen
met onderbrekingen, horten en stoten, met veel oog
voor fraaie empirische details. Zo had ik zelf nooit
ook maar gedacht aan roeien als beroep, tot Lucassen
mij erop wees: roeien was voor veel Grieken rond 500
v.Chr. een betaalde baan met een uitgebreide arbeids-
markt; de staat had een half tot driekwart miljoen
roeiers nodig. De meer antropologisch georiënteerde
Suzman beschrijft een ander interessant aspect van
arbeid: ‘talent’. Zijn onderzoek naar het uitroepen van
The War for Talent door consultancybureau McKin-
sey, in de VS eind jaren negentig, roept fundamentele
vragen op over werk en kansen. Was het narratief
rond ‘talent’ en de etymologie van het woord vroeger
nog religieus getint – met ‘talent’ als de persoon met
door God toevertrouwde hogere vermogens – inmid-
dels heeft het woord heel andere connotaties gekre-
gen: door alsmaar harder te werken en je ‘talenten te
ontplooien’ kun je, moet je, toptalent worden in een
meedogenloze concurrentiestrijd.
Toch zijn beide boeken meer dan een opsomming
van historische feiten en ontwikkelingen: de losse
inzichten worden verbonden aan vaste basisstructuren
Ellie Smolenaars
van de arbeidsgeschiedenis, waardoor lezers inzicht
krijgen in de vormen en veranderingen (de morfo-
genese dus) van arbeid. Zowel Lucassen als Suzman
hanteert hierbij een convergentienarratief: de wereld
beweegt toe naar een enkel arbeidsmodel, waarbin-
nen arbeid steeds meer plaatsvindt binnen de kaders
van een globale markteconomie die is gebaseerd op
schaarste, waarbij kapitaal er bovendien voor zorgt
dat technologieën steeds sneller ontwikkeld worden,
met sociale ongelijkheden tot gevolg. Het zijn deze
basisomstandigheden die binnen Archers sociale
morfogenese de functie dragen van T1 (structurele
conditioneringen). Ik vat ze hieronder samen, als een
vlekkerig patroon.
De basisstructuren: markten en geld
Lucassen richt zich voornamelijk op het verdelings-
vraagstuk en de mechanismen daarachter. In zijn
overzicht van zevenhonderdduizend jaar arbeidsge-
schiedenis gaat het om vragen als: hoe zijn arbeid en
loon verdeeld? Hoe komen markten en typen arbeid
tot stand, van slavenarbeid tot loonarbeid en zelfstan-
digenarbeid? In The Story of Work legt hij de nadruk
op wat sociale uitvindingen als ‘markt’ en ‘geld’ te
maken hebben met arbeid. Lucassen – als onderzoe-
ker, hoogleraar en onderzoeksdirecteur respectievelijk
drieëndertig en eenendertig jaar verbonden aan het
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiede-
nis (IISG) en de Vrije Universiteit Amsterdam en
inmiddels emeritus – legt bovendien een belangrijk
en interessant accent op de betaling van arbeid. In
de twee millennia tussen 500 v.Chr. en 1500 n.Chr.
bereikte de markteconomie grote delen van de wereld-
bevolking. Marktwerking en betaling vinden elkaar
in het fenomeen ‘deep monetization’: geld wordt
essentieel door de overgang van ruileconomieën naar
economieën gebaseerd op geld als betaalmiddel. Met
name de beschikbaarheid van kleine, draagbare mun-
ten droeg eraan bij dat arbeid steeds preciezer betaald
kon worden. Nooit meer zal ik bij archeologische
museale vitrines denken: ‘Saai, weer een stapel ouwe
munten.’ Nee, daar liggen de spelveranderaars van
onze arbeidsgeschiedenis!
Die kleine metalen schijfjes zetten bovendien aan
tot denken over de enorme veranderingen die de digi-
talisering van geld op dit moment in gang zet – de
versnelling, de precisering, de decentralisering. Het
revolutionaire van bitcoins bijvoorbeeld is dat natio-
nale en internationale centrale banken en regeringen
buitenspel kunnen worden gezet. Dat zou geld onre-
geerbaar maken en de huidige pogingen het geld- en
kapitaalverkeer te controleren om belastingen te
innen nog meer bemoeilijken. Wanneer arbeid wordt
uitbetaald in bitcoin en er geen overheidscontrole
plaatsvindt, dan ontstaan informele arbeidsmarkten
en geldstromen die zich onttrekken aan premie- en
belastingheffing, wat levensgrote gevolgen heeft voor
de collectieve solidariteit, bijvoorbeeld bij ziekte,
werkloosheid of pensioen.
Lowtech en de Ju/’Hoansi
Antropoloog James Suzman zet in Work: A History
of How We Spend Our Time meer in op een kritiek
van de wereldeconomie die steeds gebaseerd is op
arbeidssociologie
schaarste. Een groot deel van de inspiratie voor zijn
boek lijkt te komen van de tijd die hij doorbracht bij
de Ju/’Hoansi in de Kalahariwoestijn in het zuiden
van Afrika. Zij konden goed leven door een uur of
zeventien per week te werken voor hun voedsel, en
daarnaast zo’n twintig uur om in onderdak te voorzien
en brandstof te verzamelen. En dat best wel low tech,
maar met gebruikmaking van hun uitgebreide kennis
van planten, dieren en spoorzoeken. De Ju/’Hoansi
jagen niet met wapens, maar doen aan langdurige
achtervolgingsjachten waarbij ze de opgejaagde dieren
uitputten om ze vervolgens te vangen en doden. Suz-
man sloot vriendschap met vele Ju/’Hoansi, bewon-
dert hun relaxedheid en volgt – als onderzoeker sinds
de jaren 1990 – met zorg hun confrontatie met de
oprukkende wereldeconomie.
De introductie van landbouw in de wereldarbeids-
geschiedenis ziet Suzman, misschien als gevolg van
zijn ervaringen met de Ju/’Hoansi, als structurele
misser. Volgens hem bracht landbouw het idee met
zich mee dat mensen keihard moesten werken, maar
daarvoor zijn mensen hele-
De toenemende maal niet geschikt, aldus
automatisering Suzman, die bovendien
maakt de productie signaleert dat het werken
van de noodzakelijke in dienstverlenende com-
goederen steeds merciële sectoren eigenlijk
eenvoudiger. Dat dan weinig zingevend is. Zijn
nog voor iedereen conclusie? Mensen zouden
werk gezocht zou een stuk meer ontspan-
moeten worden, is een nen met arbeid moeten
verdelingsvraagstuk omgaan. De toenemende
dat afleidt van het feit automatisering maakt de
dat mensen eigenlijk productie van de noodza-
met veel minder werk kelijke goederen immers
toe zouden kunnen. steeds eenvoudiger. Dat
dan nog voor iedereen
werk gezocht zou moeten worden, is een verdelings-
vraagstuk dat afleidt van het feit dat mensen eigenlijk
met veel minder werk toe zouden kunnen.
Dat simpele maar beladen woordje ‘eigenlijk’ valt
goed samen met de teneur waarin beide boeken ein-
digen. Er zijn veel problemen, die bekend en veelvul-
dig onderzocht en geduid zijn, maar toch verandert
er minder dan je op basis daarvan zou verwachten.
Het is waar dat het in de twintigste eeuw voor veel
mensen mogelijk werd een zelfstandig leven te leiden
na het beëindigen van een arbeidsloopbaan – in
West-Europa al in de vijftiger jaren, in Oost-Azië
vanaf de jaren tachtig, en in de meeste landen ter
wereld sinds de eeuwwisseling, met uitzondering van
landen zuidelijk van de Sahara. Binnen die context
is het echter nauwelijks gelukt tot een 36-urige, laat
staan 32-urige, normwerkweek te komen. Ook wat
betreft arbeidspatronen lijkt er minder veranderd
dan weleens wordt gedacht. Lucassen onderscheidt
bijvoorbeeld vijf arbeidspatronen die al vanaf het
tweede millennium v.Chr. bestaan, zonder wezenlijk
te veranderen: wederkerig werk (voor elkaar werken),
‘tributary-redistributive work’ (lid zijn van een collec-
tief en mede bijdragen aan bijvoorbeeld de piramide,
kerk of tempel), slavenarbeid (in allerlei mengvormen,
ook slaven hadden soms vrije tijd en een lapje grond),
loonarbeid, en onafhankelijke zelfstandigenarbeid.
De structurele conditioneringen
Als ik beide boeken, in weerwil van mezelf, zeer grof
samenvat, dan beschrijven ze gezamenlijk de struc-
turele conditioneringen van het menselijk werkende
leven als een combinatie van: globalisering, de vijf
arbeidspatronen, schaarste, technologische ontwikke-
ling en het verlies van gemeenschappelijke gronden,
sociale ongelijkheid, geldsystemen, en arbeidsethos.
Dat is zelfs in deze grove opsomming al een flinke
antropologisch-historische rugzak, waarbij Archers
theorie goed van pas komt. In haar overzichtelijke
T-sequentie-taal: in de arbeidsgeschiedenis is vanaf
T1 arbeid, via menselijk handelen (T2) en via de
structurele gevolgen op T3 vervolgens weer tot een
nieuwe situatie T1’ geworden, met nieuwe structurele
conditioneringen. Archers formule werkt met andere
woorden als een ‘feedbackloop’ – eveneens een cen-
traal begrip in de biologie. Feedbackloops zijn goed te
begrijpen als basale zelf(regu)lerende mechanismen:
een bepaald systeem, of dat nu een organisme of
bijvoorbeeld een algoritme betreft, is afhankelijk van
input uit zijn omgeving, maar verandert door te han-
delen en output te genereren zelf ook die omgeving,
en daarmee zijn input.
Die handeling, de menselijke interactie/T2 uit het
model van Archer, is in de beschrijvingen van Suz-
man en Lucassen mogelijk wat uit het zicht geraakt.
Toch besteedt vooral Jan Lucassen ook hieraan aan-
dacht. Waren er immers geen opstanden, revoluties,
stakingen of continue vakbondsstrijd, dan werkten
velen vermoedelijk nog steeds als slaven zonder loon-
arbeid of als heersers zonder sociaal geweten. Werk
wordt weliswaar bepaald door grote en eeuwenlang
opgebouwde structuren, maar het is zeker niet onmo-
gelijk deze te veranderen. En ook Suzman erkent de
noodzaak van verandering; de geglobaliseerde markt-
economie heeft volgens hem geen toekomst.
Zelfreflectie als handeling
Het frustrerende is dat die veranderingen zo ont-
zettend moeizaam en langzaam plaatsvinden. Kan
zelfreflectie het mogelijk maken om systeemverande-
ringen sneller door te voeren? Via Archers kernfactor
van het menselijk handelen? Dat was de vraag aan
het begin van dit essay en de inzet van het derde
deel van Archers trilogie. Ze stelt dat veranderingen
sneller kunnen gaan omdat zelfreflexiviteit werkt als
een soort versterkte feedbackloop. Ze wijst daarbij op
zowel de mate en snelheid
Het politieke poten- van reflectie en reactie
tieel van zelfreflectie (via sociale en traditionele
trekt zich dan juist media) als de mate waarin
terug in steeds klei- die gedeelde reflectie
nere sociale kringen, kennis (zie bijvoorbeeld
die weliswaar enthou- Wikipedia), beleid en de
siast elkaar en een samenleving kan veran-
idee van het goede deren. Mensen zouden
steunen, maar niet in meer uit zijn op reflectie
staat zijn het spel in en verbeteringen, en daar
zijn geheel te veran- veel meer mogelijkheden
deren. toe hebben. Ikzelf, als
sociologisch onderzoeker,
vind die gedachte bemoedigend, heb er ook wel lichte
en gezonde twijfels bij, maar wil vooral dicht bij het
dagelijks leven in de samenleving blijven om te zien
wat er leeft en wat er mogelijk is.
Ik neem in de samenleving om mij heen veel zelf-
reflexiviteit waar, die buiten de directe sociale relaties
van het zelf om geen doelen treft. Het maakt mensen
op de een of andere manier vaak ook bescheiden, klei-
ner, omdat het meestal gaat om micro-acties: tekenen
op eigen huid, een tiny house bouwen, een story laten
verdwijnen op Instagram, plastic rapen. Het politieke
Ellie Smolenaars
Amrei Bahr, Kristin Eichhorn,
Sebastian Kubon
#IchBinHanna: Prekäre Wissen-
schaft in Deutschland
Suhrkamp 2022, 144 blz.
Jan Lucassen
The Story of Work: A New History of
Humankind
Yale University Press, 2021, 544 blz.
James Suzman
Work: A History of How We Spend
Our Time
Bloomsbury 2020, 464 blz..
Margaret Archer
Morphogenesis and Human
Flourishing
Springer 2017, 304 blz.
potentieel van zelfreflectie trekt zich dan juist terug
in steeds kleinere sociale kringen, die weliswaar
enthousiast elkaar en een idee van het goede steu-
nen, maar niet in staat zijn het spel in zijn geheel te
veranderen. Dit constateer ik niet met het idee zelf
een haar beter te functioneren, maar vanuit de ver-
wachting en een uitnodigende wens dat zelfreflectie
ook een re-politiserende confrontatie met structuren
zou kunnen en moeten opleveren. Zelfreflectie moet
meer naar buiten treden, de reële ‘buitenwereld’
betreden.
En dan kan reflectie wel degelijk een veranderende
factor worden. In The Reflexive Imperative in Late
Modernity (2012) beschrijft Archer de sociale groep
van de ‘meta-reflexives’. Meta-reflexieven reflecteren
niet alleen op hun eigen sociaal-economische situatie
en die van hun directe omgeving, maar willen meer
van hun werk. Ze gaan de strijd binnen de instituties
aan, op zoek naar het goede om te doen, en verkiezen
een loopbaan in de overheidssector. Kunnen zij de
vormen van structuren veranderen?
#IchBinHanna
Toen in de zomer van 2021 #IchBinHanna een flinke
twittertrend was in Duitsland, moest ik aan deze
meta-reflexieven denken. De hashtagactie begon
als spontane reactie op een video van het Duitse
ministerie van Onderwijs waar tijdelijke contracten
als noodzakelijke voorwaarde voor concurrentie en
innovatie werden gepresenteerd. De Hanna in de
video (die inmiddels stilletjes is verdwenen) vond dat
super. Innovatie! Vooruitgang! Het spotje schoot in het
verkeerde keelgat van veel universiteitsmedewerkers,
augustus – september 2022 | 21 | de Nederlandse Boekengids
arbeidssociologie
die de desastreuze gevolgen van de vele tijdelijke
contracten dagelijks om zich heen zagen en voelden.
#IchBinHanna vond veel (internationale) weer-
klank en werd een solidariteitsactie voor meer vaste
en minder tijdelijke banen aan universiteiten en hoge-
scholen. In het Neder-
De (voorzichtige) effec- landse hoger onderwijs en
tiviteit van #IchBin- talloze andere sectoren is
Hanna laat zien dat deze problematiek net zo
de actie, in Margaret actueel. Maar wat heeft
Archers vocabulaire, de actie concreet bereikt?
het begin kan zijn van Drie maanden na de
een structuurverande- storm besloot de regering
ring die voor nieuwe van de deelstaat Berlijn
werknemers een ander dat universiteiten binnen
startpunt met meer haar grenzen alleen nog
zekerheid biedt. vaste contracten mochten
aanbieden aan postdocs
die een academische carrière ambieerden. Nogal wat
politieke partijen hebben zich – #fairness – achter de
flexhanna’s geschaard, en het probleem is opgenomen
in het akkoord van de bondsregering.
Een paar #IchBinHanna’s reageren inmiddels wat
vermoeid, alsof ze te lang arbeidscontractuele bijslui-
ters hebben moeten lezen. In mijn #IchBinhHan-
na-tijdlijn op Instagram duiken ook ineens beelden op
van een hond, een hond die Hanna heet. Maar nihi-
listisch wil ik dit essay niet afsluiten, want er kwam
arbeidsemancipatie
‘Mensen blijven hangen op dat seks,
terwijl werk de kern is’
S
ekswerk, wiet en een grijnzende minister-presi-
dent op de fiets: het zijn de basiselementen van
een zorgvuldig gecultiveerd beeld van Neder-
land als sociaal, progressief en gemoedelijk land. Zoals
het bekende Fluitsma & Van Tijn-liedje verkondigt:
Nederlanders ‘schrijf je niet de wetten voor, die laat
je in hun waarde’. Helaas staat dit droombeeld voor
veel bewoners ver af van de dagelijkse realiteit. Seks-
werkers kunnen hier als geen ander over meepraten.
Mensen die hun brood verdienen met seks zijn
onevenredig hard geraakt door de coronapandemie,
als gevolg van beleidskeuzes van kabinet-Rutte III.
Ook diende dit kabinet, demissionair, een wetsvoor-
stel in dat de toch al precaire positie van deze beroeps-
groep verder in het gedrang bracht: het gaat hier om
de Wet regulering sekswerk Wrs. Naar aanleiding
van deze ontwikkelingen dook ik in de boeken en
interviewde ik twee Nederlandse sekswerkers die zich
al jaren hard maken voor de sociaal-politieke positie
van hun beroepsgroep: bordeelwerker Hella Dee en
pro-domina Moira Mona. ‘Het enige wat we kunnen
doen,’ aldus Hella Dee, ‘is onze eigen verhalen vertel-
len, in onze eigen talen, op onze eigen voorwaarden.’
Dat is ook het uitgangspunt van We Too: Essays
on Sex Work and Survival, een collectie persoonlijke
verhalen van sekswerkers, samengesteld door Nata-
lie West en Tina Horn, en gepubliceerd door The
Feminist Press. We Too behandelt een grote verschei-
denheid aan onderwerpen, zoals dakloosheid, kink,
moederschap en detentie. De gebundelde essays zijn
augustus – september 2022 | 22 | de Nederlandse Boekengids
wel degelijk een nieuwe wet die tijdelijke contracten
verbood. Het gevolg is dat alle tijdelijke contracten
aflopen en er nauwelijks nieuwe bijkomen. Dat is een
moeilijke, maar noodzakelijke tijdelijke stap, vinden
Amrei Bahr, Kristin Eichhorn en Sebastian Kubon,
de bedenkers van de hashtag. Ze publiceerden over
hun grassrootsbeweging en de gevolgen in #IchBin-
Hanna – Prekäre Wissenschaft in Deutschland. Ze
bepleiten veranderingen in het arbeidsrecht, zijn voor
minder projectgebonden en meer vaste financiering
van banen, en willen dat universiteiten zichzelf ver-
plichten tot betere arbeidsvoorwaarden. Het oude
motto van de universiteit – onderzoek, onderwijs, bil-
dung – is verworden tot innovatie, projectfinanciering
en concurrentie, en moet aangepakt worden. En niet
alleen op het niveau van de wetenschappelijke staf: de
steeds grotere managementlaag van universiteiten zou
inmiddels zelf gevormd zijn door de keiharde compe-
titieve McKinsey-mentaliteit van het systeem: de top
bereiken of weggaan.
De (voorzichtige) effectiviteit van #IchBinHanna
laat zien dat de actie, in Margaret Archers vocabu-
laire, het begin kan zijn van een structuurverandering
die voor nieuwe werknemers een ander startpunt met
meer zekerheid biedt. Die zekerheid kan worden door-
gegeven, aan familie en vrienden, aan de woonom-
geving, aan andere werkenden, zelfs aan heel andere
groepen. #IchBinHanna is inmiddels vergezeld door
niet zelden pijnlijk. Een rode draad door de verhalen
heen is de noodzaak om te breken met het binaire
narratief waarbinnen seks-
Openhartigheid van werkers óf stemloze slacht-
sekswerkers wordt offers zijn óf happy hookers.
stelselmatig misbruikt Slachtoffers spreken zich
door hun politieke uit. ‘Hookers’, ook zij die
tegenstanders; hun hun baan willen behou-
getuigenissen worden den, zijn lang niet altijd
toegeëigend en geher- happy. We Too neemt
interpreteerd totdat hiermee een groot risico,
ze passen binnen het schrijft Natalie West in
beeld dat sekswer- de introductie. Openhar-
kers niet méér, maar tigheid van sekswerkers
mínder arbeidsrechten wordt stelselmatig mis-
nodig hebben, en niet bruikt door hun politieke
mínder, maar méér tegenstanders; hun getui-
criminalisatie. genissen worden toegeëi-
gend en geherinterpreteerd
totdat ze passen binnen het beeld dat sekswerkers niet
méér, maar mínder arbeidsrechten nodig hebben, en
niet mínder, maar méér criminalisatie. En dat terwijl
de verhalen in dit boek de logica van criminalisatie
juist ondermijnen, schrijft West.
Om te begrijpen wat de criminalisatie van sekswer-
kers inhoudt, en waarom dit beleidstype zo wijdver-
spreid is, kan men Revolting Prostitutes: The Fight for
Sex Workers’ Rights oppakken. Het werd geschreven
door Juno Mac en Molly Smith, en gepubliceerd door
Verso, een van oudsher linkse en, in eigen woorden,
Ellie Smolenaars
de hashtag #IchBinReyhan, die zich richt op de slech-
tere posities van gemarginaliseerde groepen en de
omgang met racisme, seksisme en discriminatie van
werknemers met een niet-academische opvoeding.
Sociaal-realisme met vlekken
‘Human agency’ is dus geen loze belofte, al blijven
structuren zich stroperig traag ontwikkelen, bezien op
de schaal van zevenhonderdduizend jaar arbeidsge-
schiedenis. Ook die stroperigheid past, ondanks haar
optimistische insteek, bij Archers sociaal-realistische
wereldbeeld: mensen hebben te maken met een ‘real
world’, een harde werkelijkheid, die enorm complex
is en zich maar moeilijk laat veranderen. Archer is
inmiddels bezig met het onderzoeken van kunst-
matige intelligentie. Ook dit ziet ze als een sociale
werkelijkheid die buiten de waarnemer bestaat en die
de onderzoeker kan kennen. Juist die houding vormt
wat mij betreft een oproep om de vlekken, strepen
en basispatronen van de wereld waarin we leven niet
klakkeloos te volgen, maar kritisch te overdenken, en
zonder frustratie de menselijke actiemomenten op te
zoeken. ×
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steun-
fonds Freelance Journalisten.
Anna de Hooge
‘radicale’ uitgeverij met een focus op non-fictie. Mac
maakte eerder al furore met een TED Talk getiteld
‘De wetten die sekswerkers echt willen’, waarin ze de
grondbeginselen van verschillende soorten sekswerk-
wetgeving uitlegt en becommentarieert. Revolting
Prostitutes is als het ware een uitdieping van deze
voordracht. Het behandelt de implicaties van (inter)
nationale sekswerkwetgeving, waaronder de Neder-
landse. Hoewel Revolting Prostitutes uitkwam in 2018,
voor de coronacrisis en ook voor het Wrs-voorstel, is
Mac en Smiths theoretische raamwerk ook toepas-
baar op deze nieuwe ontwikkelingen; Nederlandse
sekswerkbeleidskeuzes van de afgelopen paar jaar
zijn namelijk een onmiskenbare voortzetting van een
decennia-oude koers.
Legalisatie versus decriminalisatie
Sekswerk is in Nederland nooit gedecriminaliseerd
geweest; wel is het gelegaliseerd. Op het eerste gezicht
lijken deze twee woorden misschien synoniem.
Volgens Mac en Smith maken antisekswerkacti-
visten gretig gebruik van deze verwarring: ‘Als de
decriminalisatie van prostitutie ten onrechte wordt
gekarakteriseerd als legalisatie en de twee semantisch
met elkaar worden verbonden, kunnen voorstanders
van een algeheel sekswerkverbod beide beleidsvormen
de schuld geven van het falen van [legalisatie].’ Toch
liggen de beleidsvormen in de praktijk ver uit elkaar.
Onder decriminalisatie zijn sekswerkers gebonden
aan dezelfde regels als mensen uit andere beroeps-
arbeidsemancipatie
groepen, en worden zij beschermd door dezelfde
rechten. De sekswerker moet belasting betalen, maar
doet dit op dezelfde manier als de kapper of de advo-
caat. Ook wordt het uitbuiten van sekswerkers (in de
volksmond ook wel pooierschap genoemd) gezien als
een mensenrechtenschennis, net zoals misstanden in
bijvoorbeeld de kobaltmijnbouw of de tomatenteelt.
En uiteraard is het verboden een sekswerker te dwin-
gen tot seksuele handelingen, zoals het ook verboden
is seksueel geweld te gebruiken naar ieder ander
persoon. Decriminalisatie wordt aangeraden door
organisaties zoals Amnesty International en Human
Rights Watch, maar is in de praktijk relatief zeld-
zaam. De beleidsvorm wordt toegepast in Aotearoa
(in Nederland beter bekend onder de koloniale naam
Nieuw-Zeeland), Kaapverdië en in bepaalde delen
van Australië, waaronder Sydney.
Legalisatiebeleid wordt ook wel vergunningenbe-
leid of regulationisme genoemd. Onder legalisatie zijn
sommige vormen van sekswerk, in sommige contex-
ten, toegestaan, maar zijn sekswerkers onderhevig aan
andere wetgeving dan de rest van de inwoners van een
land. Sommige sekswerkers worden bij voorbaat bui-
ten het vergunde circuit gehouden, en sekswerkers die
wel mogen werken, dienen zich aan complexe regels
te houden. Ook hebben ze minder arbeidsrechten dan
mensen uit andere beroepsgroepen. ‘Het lijkt soms
wel alsof mensen telkens het wiel opnieuw moeten
uitvinden als het om sekswerk gaat,’ verzucht Hella
Dee. ‘Dus onthouden we zogenaamde “kwetsbare”
werkenden toegang tot reeds bestaande, stevige
arbeidswetgeving.’ Legalisatie wordt toegepast in veel
Europese landen, waaronder Nederland, Duitsland,
Zwitserland en Turkije, maar ook bijvoorbeeld in
Uruguay, Senegal en Libanon, en in delen van de
Verenigde Staten, van Mexico en van Australië.
Smith en Mac beschrijven legalisatie als de creatie
van een door de staat verordende charmed circle, waar-
toe de meerderheid van de sekswerkers geen toegang
heeft. Ze citeren onderzoek uit 2015, waaruit blijkt dat
de hoeveelheid vergunde werkplekken in Nederland
sinds het begin van legalisatie met ruim 40 procent
is afgenomen. Volgens Moira Mona zette deze trend
zich de afgelopen jaren door: ‘Ik heb veel werkplek-
ken zien sluiten en er kwamen amper nieuwe bij. Een
hoop hebben de lockdowns niet overleefd.’ Sommige
gemeenten hanteren ook een feitelijk nulbeleid: zij
geven überhaupt geen nieuwe vergunningen uit.
Deze praktijk is officieel gezien in strijd met landelijk
beleid, maar wordt vrijuit getolereerd.
Verder is het voor een individuele sekswerker moei-
lijker om aan een vergunning te komen dan voor
een groep (veelal niet zelf sekswerkende) managers,
ook wel exploitanten genoemd, met kapitaal en een
bedrijfspand. ‘Een veelvoorkomende eigenschap van
gelegaliseerde regimes is dat werken voor een manager
legaal is, terwijl zelfstandig werken, ofwel in je eentje
ofwel met je vrienden, volledig of deels gecriminali-
seerd is,’ schrijven Smith en Mac. Dit geldt ook in
Nederland. Moira Mona legt uit: ‘Ten eerste ben
je in veel gemeentes zo’n tweeduizend euro per jaar
kwijt voor een vergunning. Verder moet je door de
complete Bibob-toets gehaald worden, moet je locatie
in het gemeentelijke bestemmingsplan passen en heb
je een locatie nodig waarvan de verhuurder er oké
mee is, of een koopwoning. Daarnaast word je ook
genoemd in de lokale huis-aan-huiskrant, met naam
en toenaam, adres en de hele rataplan, als je dan een
vergunning toegewezen krijgt.’ De Bibob-toets is een
bestuursrechtelijk controle-instrument. Voor deze
toets wordt gekeken naar de financiële, justitiële en
medisch-persoonlijke achtergrond van de vergunning-
aanvrager. ‘Als je dus eerder een keer betrapt bent op
onvergund werken, is het “dag, dag, vergunning”.
Maar ook: schulden? Geen vergunning. En in mijn
gemeente geldt bijvoorbeeld specifiek dat je zes jaar na
veroordeling voor een geweldsdelict een vergunning
mag, maar nooit meer van je leven na een gedwongen
opname. Dus zelfmoordpoging of psychose? Dat is
erger dan een geweldsdelict, apparently.’
Voor sociaal-politiek gemarginaliseerde sekswer-
kers is het vaak ook onmogelijk om bij een vergunde
exploitant aan de bak te komen. De schaarste aan
vergunningen vergroot de machtspositie van de
exploitant, inclusief de macht om selectief te zijn. Veel
groepen sekswerkers worden geweigerd. Om welke
groepen het hier gaat? Moira Mona somt op: ‘Dikke
mensen, non-binaire mensen en mensen zonder
verblijfsvergunning, maar ook mensen die het Neder-
lands of Engels niet goed genoeg beheersen, mensen
met beperkingen of geestelijke gezondheidsproble-
men en mensen die verslaafd zijn. In Amsterdam heb
je hele intakes waarbij je moet aantonen dat je weet
wat je doet en zo. Als je je daar niet goed doorheen
lult, durven veel exploitanten het niet aan. De exploi-
tant weigert vaak ook alles
'Schulden? Geen wat zij niet heet vinden.
vergunning. Zelf- De meeste escortbureaus
moordpoging of nemen bijvoorbeeld nie-
psychose? Dat is erger mand aan van boven de
dan een geweldsdelict, veertig. En voor de gay
apparently.' mannen is er ook maar
één werkplek. O, en uiter-
aard is anti-Zwart racisme een ding. Ik heb ooit een
exploitant horen roepen over een Zwarte vrouw die
gesolliciteerd had: “Ja, daar heb ik er al genoeg van.”’
Op deze manier blijven sekswerkvergunningen en de
wettelijke bescherming die ze bieden buiten bereik
van veel individuele sekswerkers, en al helemaal van
hen die het meest gemarginaliseerd zijn.
Maar ook de sekswerkers aan wie wel toegang
wordt verschaft tot de charmed circle van de vergunde
werkplek, merken dat het legalisatie- en vergunnin-
gensysteem niet ontworpen is met hun belangen
voor ogen. Smith en Mac beschrijven de seksbranche
in Nederland als een oligopolie: een groot deel van
de arbeidsmarkt wordt door middel van het vergun-
ningenbeleid in handen van een relatief kleine groep
exploitanten gehouden. Sekswerkers hebben om deze
reden vaak weinig andere keuze dan het accepteren
van suboptimale arbeidsomstandigheden. ‘Ergens
anders heen gaan is vaak niet echt een optie,’ vertelt
Moira Mona. ‘Veel exploitanten weten dit. Daarom
doen ze niet hun best om hun plek prettiger te maken
en vangen ze vaak de helft van de inkomsten. En ze
houden zich vaak niet aan de regels. Zo bepalen ze
vaak jouw tarieven en bemoeien ze zich met wat je
vraagt voor extra’s en welke diensten je wil aanbie-
den. Of ze laten grensoverschrijdende klanten steeds
opnieuw binnen, gaan lopen miepen dat je meer moet
werken, denken dat ze jouw werktijden mogen bepa-
len, et cetera.’
Waar dit soort werkgeversgedrag in andere sectoren
zou kunnen leiden tot bijvoorbeeld een klacht bij de
arbeidsinspectie, is dit voor sekswerkers vrijwel nooit
een optie. Dit heeft er wellicht mee te maken dat het
woord van een exploitant soms als betrouwbaarder
wordt gezien dan dat van een sekswerker – de neuzen
Anna de Hooge
Natalie West & Tina Horn (red.)
We Too: Essays on Sex Work and
Survival
The Feminist Press 2021, 336 blz.
Juno Mac & Molly Smith
Revolting Prostitutes: The Fight for
Sex Workers’ Rights
Verso 2018, 288 blz.
van de meeste exploitanten en overheidsfunctiona-
rissen staan immers deels dezelfde kant op: beiden
bepleiten regulatie, en verzetten zich tegen decrimi-
nalisatie. Zwaarwegender is echter dat sekswerkers
er onder legalisatie weinig baat bij hebben zich uit te
spreken tegen een specifieke exploitant die zich mis-
draagt. Mocht de exploitant in kwestie de vergunning
verliezen, mocht er nóg een werkplek sluiten, dan
wordt de oligopolische positie van de overblijvende
exploitanten alleen maar sterker, en heeft de individu-
ele sekswerker nog minder keuzevrijheid.
Legalisatie, zo schrijven Mac en Smith, is een
manier voor de staat om van twee walletjes te eten:
‘Aan de ene kant kan [de staat] onacceptabele seks-
werkers straffen en beslag leggen op hun geld. Aan de
andere kant geniet [de staat] de financiële voordelen
van een legale seksindustrie: bedrijfsbelastingen op
vergunde bordelen, inkomsten uit toerisme, en een
reputatie als een fantastische vakantiebestemming
voor jongemannen.’ Het belang van de sekswerker
zelf is binnen dit beleidssysteem ondergeschikt aan
het belang van de staat.
Corona en Wet regulering sekswerk
Tijdens de coronacrisis kwam een lelijke uitloper
van Nederlands legalisatie- en reguleringsbeleid tot
uiting. Sekswerk werd langer verboden dan elk ander
contactberoep. Wanneer sekswerkers zich tijdens de
verbodsperiode financieel gedwongen zagen toch
door te werken, konden ze op zwaardere straffen
rekenen dan bijvoorbeeld een doorwerkende kapper
of rijinstructeur. Ook werden de meeste sekswerkers
uitgesloten van de coronasteunpakketten, omdat
wetgeving op gemeenteniveau hen al jaren verplicht
in ‘fictief dienstverband’ te werken. Fictief dienstver-
band wordt ook wel ‘opting-in’ genoemd, of ‘werken
volgens het voorwaardenpakket’. Wantrouwen jegens
sekswerkers is een van de belangrijkste drijvende
krachten achter dit type dienstverband. Bij opting-in
houdt de exploitant namelijk bij voorbaat al belasting
in op de verdiensten van de sekswerker, om deze ver-
volgens aan te geven bij de belastingdienst. Volgens
de belastingdienst zijn exploitanten beter in staat of
meer bereid tot naleving van de belastingregels dan
sekswerkers zelf. Sekswerkers zetten hier de nodige
vraagtekens bij. Zo geeft Moira Mona het voorbeeld
van een exploitant die ‘sjoemelde’ met de opting-in:
‘Dan betaalde ze mensen uit volgens het lage belas-
tingtarief, terwijl ze in het hoge hadden moeten zitten.
En dan hadden ze een schuld bij haar en konden ze
niet weg.’ In elk geval betekent het opting-in-stelsel in
augustus – september 2022 | 23 | de Nederlandse Boekengids
 ‘Een meesterwerk van het sociale realisme. Een ontroerende en geestige roman
Veelomvattend,raadselachtig en boeiend.’ over twee mensen die elkaar harder
– The Wall Street Journal nodig hebben dan hen lief is.

Schitterend
geïllustreerd

Een ode aan de wetenschap van de Tim Birkhead neemt lezers mee naar
winnaar van de Nobelprijs 12.000 jaar gemeenschappelijke
voor Natuurkunde 2021 geschiedenis van de mens
met de vogelwereld

augustus – september 2022 | 24 | de Nederlandse Boekengids

arbeidsemancipatie
de praktijk dat de sekswerker wel belasting afdraagt,
maar geen aanspraak kan maken op sociale vangnet-
ten bedoeld voor werkgevers of zzp’ers. Dit was ook
van toepassing op de coronasteunpakketten.
Hella Dee legt uit dat de ongelijke behandeling van
sekswerkers ten opzichte van andere contactberoepen
niet zozeer ter plaatse
Sekswerk werd tijdens verzonnen werd door het
de coronacrisis langer OMT of door Hugo de
verboden dan elk Jonge: ‘Het is meer dat er
ander contactberoep. vóór corona al een existing
Wanneer sekswer- framework of bullshit was,
kers zich financieel dat bij sekswerk werd toe-
gedwongen zagen gepast.’ Om sekswerkers
door te werken, kon- met ernstige geldnood
den ze op zwaardere toch een beetje te kunnen
straffen rekenen dan steunen, richtte Dee in
andere beroepen. Ook maart 2020 het Dutch
werden de meesten Emergency Fund (DEF)
uitgesloten van de op. Via dit initiatief,
coronasteunpakket- betaald uit donaties, kon-
ten. den sekswerkers in geld-
nood aanspraak maken op
een bedrag van veertig euro, bedoeld om te voorzien
in acute basisbehoeften, zoals medicijnen, eten, of de
nachtopvang. Voor veel sekswerkers was dit de enige
vorm van steun waar ze op konden rekenen.
Het verlengde verbod op sekswerk was een aanhou-
dende eis van coalitiepartijen CDA en ChristenUnie.
Deze partijen dienden in dezelfde periode meerdere
moties in met daarin het verzoek om meer geld te
investeren in ‘uitstapprogramma’s’ voor sekswerkers
die beloofden ook na het verbod hun werk te blij-
ven staken. Uitstapprogramma’s zijn berucht onder
sekswerkers, omdat ze vaak weinig praktische hulp
bieden en vanuit een veroordelende ideologie werken.
Sommige christelijke politici hoopten dat sekswerkers
dankzij het lange verbod op hun werk en hun uitslui-
ting van de steunpakketten ‘dan maar uit wanhoop
bij hen zouden aankloppen’, duidt Hella Dee. ‘Echt
heel cynisch.’
‘Veel sekswerkers voelden zich in de steek gelaten,’
voegt Moira Mona toe. ‘Het voelde alsof we er niet
toe deden.’ Moira Mona organiseerde in maart 2021
een demonstratie in Den Haag, met als uitgangspunt
de eis dat sekswerkers net zo behandeld zouden moe-
ten worden als andere contactwerkers. In reactie op
de aankondiging van deze demonstratie gaf minis-
ter Koolmees aan niet van plan te zijn sekswerkers
toegang te bieden tot de coronasteunpakketten: ‘Ik
kan weinig voor ze betekenen, eerlijk gezegd.’ Het
zou namelijk ‘niet uitvoerbaar’ zijn, aldus Koolmees,
om ‘voor één specifieke groep een speciale regeling
te maken’. De ironie van deze uitspraak bleef niet
onopgemerkt onder sekswerkers. Zij wilden juist geen
speciale regeling; een van de voornaamste redenen dat
veel van hen in een schrijnende situatie terecht waren
gekomen tijdens de coronacrisis, was dat hun eerder
al de speciale opting-in-regeling opgelegd was. Moira
Mona: ‘Ik heb toen nog in een interview gezegd dat
[Koolmees] dan beter gewoon even naar buiten kon
komen en me recht in mijn gezicht had kunnen slaan.
Want dat was dan nog fatsoenlijker geweest. Zo
voelde het namelijk wel. Echt een mep in mijn gezicht
en een trap na.’
Een soortgelijk gevoel krijgen veel sekswerkers
van het wetsvoorstel dat momenteel in de Tweede
Kamer ligt, de Wet regulering sekswerk, ingediend
op initiatief van Rutte III en gehekeld door privacy-
waakhonden en sekswerkersrechtenorganisaties. De
Wrs dicteert onder meer dat sekswerkers zich moeten
laten opnemen in een landelijk register en enkel een
vergunning kunnen krijgen als zij eerst goedgekeurd
worden door een gemeenteambtenaar, die hen onder
andere beoordeelt op ‘zelfredzaamheid’. Ook biedt de
Wrs juridische bekrachtiging van het bovengenoemde
nulbeleid, dat in sommige gemeenten al gehanteerd
wordt. Ongeregistreerde of onvergunde sekswerkers
zouden een boete van twintigduizend euro riskeren,
en hun boekhouders, huisgenoten of klanten een
gevangenisstraf. ‘Óf je komt in een register, óf je bent
vogelvrij,’ vat Moira Mona samen. Hella Dee: ‘De
Wrs betekent meer jacht op sekswerkers door politie,
meer geweld, meer zorgen, meer afhankelijkheid van
anderen, meer deportaties, meer huisuitzettingen. De
Wrs is een antisekswerkwet. Ik ben er heel bang voor.’
Het wetsvoorstel werd controversieel verklaard
door de Tweede Kamer en kon dus niet in behan-
deling worden genomen tijdens de demissionaire
periode. Evenwel, het huidige kabinet-Rutte IV
bestaat uit exact dezelfde partijen als Rutte III, dat
de Wrs ontwierp. Dus hoewel het voorstel vertraging
heeft opgelopen, is het voorlopig nog niet van de
baan.
Momenteel is de vergunningsplicht voor sekswer-
kers geregeld op gemeentelijk niveau in plaats van op
landelijk niveau, zoals de Wrs voorstelt. Onvergund
sekswerk is nu, volgens de letter van de wet, enkel een
overtreding van de Algemene Plaatselijke Verorde-
ning. Wanneer de politie of pers spreekt van ‘illegale’
prostitutie in Nederland, is dit dus technisch gezien
incorrect. Wel wordt de vergunningsplicht voor seks-
werkers beduidend harder gehandhaafd dan andere
APV’s. Zo maken medewerkers van de zedenpolitie
nepafspraken met sekswerkers, om te controleren of
zij wel vergund werken. Moira Mona: ‘Dan word je
ineens besprongen door zes agenten in een hotelka-
mer.’ Onvergunde sekswerkers lopen onder andere
het risico hun huis uitgezet te worden, of, als ze geen
genaturaliseerd burger zijn, hun land. Huisuitzet-
tingen van onvergunde sekswerkers geschieden via
het bestuursrecht en zijn, als puntje bij paaltje komt,
vaak onwetmatig. Wanneer sekswerkers de midde-
len hebben de huisuitzetting aan te vechten bij de
rechter, maken ze goede kans in het gelijk gesteld te
worden. In de praktijk hebben de meeste sekswerkers
deze middelen niet. En zelfs als je wint, ‘dan heeft er
wel weken een pamflet met “illegaal bordeel” op je
deur gehangen’, aldus Moira Mona. Het is vanwege
het stigma op sekswerk daarna in principe niet meer
veilig om in dezelfde buurt te blijven wonen. In 2017
werd een Uithoornse sekswerker – terwijl ze haar bie-
zen aan het pakken was na een huisuitzetting – nog
in haar arm gestoken en met stenen bekogeld door
haar buren.
Geweld en stigma
Outing (het zonder instemming openbaar maken)
van sekswerkers, met name tegenover buren, vergroot
de kans op fysiek geweld, chantage en bedreiging, zo
blijkt uit data verzameld door sekswerkersvakbond
PROUD in samenwerking met Aidsfonds – Soa Aids
Nederland. Het betreffende rapport – Sekswerk en
geweld in Nederland, uit 2018 – toont aan dat sekswer-
kers in Nederland geregeld geweld ervaren. Om dit
geweld tegen te gaan, beveelt het rapport een tweele-
dig plan aan, bestaande uit enerzijds de decriminali-
satie van sekswerk, om werkers toegang te geven tot
Anna de Hooge
het (arbeids)recht, en anderzijds de bestrijding van
stigma.
Moira Mona droeg destijds bij aan de totstand-
koming van dit rapport, in de rol van interviewer.
Hoewel ze volledig achter het rapport staat, ervoer
ze een zekere teleurstelling bij de mediareactie op
de onderzoeksresultaten: ‘Er werd soms sensationeel
over gedaan en soms een beetje van: ja, duh. Risico
van het vak, stomme tutten.’ Ze vertelt dat dit soort
reacties het moeilijk maken om vrijuit te spreken over
de realiteit van sekswerk: ‘Ik ben mezelf altijd aan het
censureren omdat ik niet raar geframed wil worden.’
Hiermee echoot ze een sentiment dat herhaaldelijk
naar voren komt in We Too. Lorelei Lee schrijft bijvoor-
beeld in haar essay dat ze bang is haar verhaal te doen,
omdat ze weet ‘hoe goed antisekswerk-“feministen”
zijn in het in stukjes snijden van onze verhalen, om ze
iets anders te laten betekenen, iets wat minder inge-
wikkeld is en makkelijker om te verkopen.’ Hier komt
de valse – en gemakkelijke – dichotomie van de happy
hooker versus het stemloze slachtoffer weer om de
hoek kijken. Beide stereotypen zijn weinig respectvol,
zegt Hella Dee: ‘Het is lastig om te spreken over mijn
werk omdat mensen zo geneigd zijn om de sprookjes
die ze kennen erop te projecteren. Als ik vertel wat ik
leuk vind, willen ze een zorgeloze, rijke happy hooker
zien. Als ik iets naars vertel, zien ze me als een arm
ding dat zelf geen zeggenschap heeft over haar leven.
Ze snappen niet dat we gewoon mensen zijn.’
Nog los van het dehumaniserende aspect, bena-
drukt Moira Mona, wordt het cliché dat sekswerkers
óf geen zorgen óf geen stem hebben vaak gebruikt om
sekswerkers te weren van
'Een beetje van: ja, inspraak over sekswerkbe-
duh. Risico van het leid. Dit leidt uiteindelijk
vak, stomme tutten.’ tot gevaarlijke situaties,
voor zowel vrijwillige
sekswerkers als voor slachtoffers of overlevenden van
dwang en mensenhandel. Moira Mona: ‘Sekswerkers
weten zelf het beste hoe ze zich kunnen beschermen.
Dus als je doel echt is om uitbuiting en misstanden
tegen te gaan, dan wil je echt naar sekswerkers luis-
teren. Wij zitten ook dichter bij de slachtoffers die
men beweert te willen beschermen. Dus als je die
wil bereiken, heb je ons nodig. We zitten op dezelfde
werkplekken, advertentieplatforms, soatestlocaties,
fora en sociale media. En ze vertrouwen ons sneller.
We spreken dezelfde lingo, weten hoe het wereldje
werkt en kennen de vluchtroutes en nooduitgangen.
En ik zat net nog aan een piemel, net als zij. Dus dan
weet ze ook dat ik haar niet veroordeel.’
Veroordeling werkt averechts. Daar zijn de schrij-
vers van Revolting Prostitutes en de samenstellers van
We Too het in elk geval over eens, net als Hella Dee en
Moira Mona. Sekswerkers zouden er baat bij hebben
als het niet-sekswerkende publiek verder keek dan
hun initiële onderbuikgevoelens. Hella Dee: ‘Wan-
neer mensen [die zelf geen sekswerk doen] zich buigen
over prostitutiebeleid, moeten ze eerst over hun eigen
hang-ups over seks heen stappen. Mensen blijven
maar hangen op dat “seks”, terwijl “werk” de kern is.
Als sekswerkers niet zelf aan tafel zitten, wordt dat
vergeten.’ Werk is zo nu en dan flink ellendig, onder
kapitalisme – vandaar dat arbeidsrecht belangrijk is.
Hetzelfde geldt voor werk waar seks bij komt kijken.
Moira Mona’s aanbeveling om geweld jegens seks-
werkers tegen te gaan is dan ook eenvoudig: ‘Geef
rechten. Stop het dehumaniseren. O, en fuck het
patriarchaat.’ ×
augustus – september 2022 | 25 | de Nederlandse Boekengids
cultuurkritiek
Een legioen eenzame mensen
de politiek van alleen zijn
I
n zijn boek A History of Solitude (2020) schrijft
historicus David Vincent dat wandelen sinds jaar
en dag een belangrijk onderdeel is van alleen zijn.
Fervente wandelaars onderschrijven het genot van een
goede wandeling. Er is eventjes stilte. Niemand die
iets van je wil. Je bent alleen met je gedachten, ademt
de frisse lucht in en voelt de zon op je gezicht. Alleen
zijn is niet hetzelfde als eenzaam zijn, benadrukt
Vincent: het is een prettige en opluchtende vorm
van afzondering die in alle rust plaatsvindt, zonder
de bijsmaak van negatieve emoties. De wandelingen
die mensen begonnen te maken tijdens de pandemie
– een van de weinige constant toegestane activiteiten
– zouden een oefening in zulk alleen zijn kunnen vor-
men. Het verschil tussen alleen zijn en eenzaamheid
blijkt echter vooral uit de sociale en politieke context
waarin iemand op zichzelf aangewezen wordt. De
pandemie maakte pijnlijk zichtbaar hoezeer eenzaam-
heid als gedeelde ervaring leunt op politieke keuzes.
De breuk met het leven van voor de pandemie ver-
groot de afstand tussen burger en samenleving, die
overigens sinds de meest recente economische crisis
alleen maar is toegenomen. Dit verklaart waarom het
kuieren wellicht niet langer een uitoefening in vredige
alleenheid is, maar eerder verwordt tot een trek van
eenzaamheid. Geen ervaring van rust en reflectie,
maar van ongewervelde verlorenheid.
Om prettig alleen te kunnen zijn, moet je je name-
lijk verbonden voelen met de samenleving. De pande-
mie laat zien hoezeer Ruttes participatiemaatschappij
daarin tekortschiet en hoe het neoliberale kapitalisme
dat gevoel van verbondenheid structureel kapotmaakt.
Ruttes Nederlandse droom lijkt erg op de Ameri-
kaanse: zijn ideale staat is een samenleving waarin
elke burger in verregaande mate verantwoordelijk
wordt gehouden voor de eigen leefomstandigheden.
Rutte gelooft immers dat Nederland een werkende
meritocratie is: als mensen maar hard genoeg werken
en doorzetten zullen ze uiteindelijk beloond worden.
De overheid dient zich hier vooral buiten te houden
en ziet ongelijkheid daarom niet per se als structureel
probleem. De mensen moeten er zelf wat van maken.
De tekortkomingen van de neoliberale ideologie
van vier kabinetten Rutte creëren niets minder dan
een crisis. Ons begrip van de wereld om ons heen is
immers geënt op het gedachtegoed van onze premier:
zelf je verantwoordelijkheid nemen, doorzetten,
harder werken, betere keuzes maken en vooral je
best doen. Maar een pandemie heeft niets aan die
uitgangspunten. Hoe harder ze falen, hoe meer Rutte
praat over individuele verantwoordelijkheid en het
stabiliseren van de economie, hoe eenzamer de burger
zich voelt. Er is inmiddels een wellicht onherstelbare
breuk ontstaan tussen de inwoners van Nederland en
de samenleving waarvan zij deel uitmaken.
De uitvinding van eenzaamheid
Eenzaamheid zoals we die in West-Europa kennen
is nog niet zo oud. Eenzaamheid werd geboren te
midden van de moderniteit: een stortvloed sociale,
politieke, medische, filosofische, economische en
technologische veranderingen balde zich samen in een
hyperfocus op het individu. Cultuurhistoricus Fay
Bound Alberti schrijft in A Biography of Loneliness:
The History of an Emotion (2019) dat we eenzaamheid
augustus – september 2022 | 26 | de Nederlandse Boekengids
als een emotioneel gemis voor het eerst tegenkomen
in literatuur uit de achttiende eeuw. Ons begrip van
eenzaamheid verandert echter continu. De emotie
wordt vormgegeven via de politiek-economische con-
text waarin ze betekenis krijgt. Emoties zijn immers
niet neutraal of universeel; gevoelens zijn niet beteke-
nisvol an sich. Wat we voelen, en het belang dat we
daaraan hechten, krijgt vorm via de woorden die we
er gezamenlijk aan geven.
Het discours van eenzaamheid als een sociaal pro-
bleem stamt uit de Verlichting, waarin het idee dat
de mens in de kern een sociaal wezen is breed werd
omarmd. Een welvarende wereld lag in het verschiet
als iedereen zijn steentje zou bijdragen en we er met
z’n allen de schouders onder zetten. Mensen die daar
niet goed in meekwamen en zich onttrokken uit het
sociale leven werden gezien als afwijkend: zij stonden
die gezamenlijke groei en
Bezien door een lens vooruitgang in de weg.
van kapitalismekritiek Het doel van het bestaan
is eenzaamheid niet werd een persoonlijk geluk
langer een individuele dat voortkwam uit een
staat van zijn maar collectieve ontwikkeling.
een maatschappelijke Iedereen die zich terug-
ziekte. trok uit de maatschappij
ging volgens Verlichtings-
denkers dus in tegen de menselijke natuur.
De Romantiek verzachtte de ideeën over alleen
zijn. Je terugtrekken uit de maatschappij werd juist
gezien als een zoektocht naar ruimte voor individu-
ele ontwikkeling via een intens en eenzaam contact
met de natuur. Het idee was dat deze zelfopgelegde
eenzaamheid mensen dichter tot zichzelf en hun
individuele talenten zou brengen. Alleen zijn werd
een ontsnapping, een belangrijke pauze binnen een
industrialiserende en urbaniserende wereld vol drukte
en prikkels. Dokters stelden in die tijd met enige
regelmaat zenuwaandoeningen vast bij welgestelde
witte vrouwen die het best verholpen konden worden
met wat tijd alleen, in een rustige omgeving en weg
van het publieke leven. Maar waar rust en reinheid
enerzijds het devies was, werd alleen zijn anderzijds
juist als gevaarlijk bestempeld. Want wat als deze
vrouwen te veel na zouden gaan denken en allemaal
onwenselijke ideeën over emancipatie zouden krijgen?
Negentiende-eeuwse mannelijke artsen, onderzoekers
en politici concludeerden dat het belangrijk was dat
alle vrouwen, ongeacht hun klassenpositie, vooral met
hun handen bezig bleven. Handwerken en andere
hobby’s zouden een overvloed aan rust of ruimte
voorkomen die tot ongepaste gedachten kon leiden.
Bezig blijven was de beste manier om de vrouwelijke
verbeelding in toom te houden.
Na de industriële revolutie verschoven de opvattin-
gen over alleen zijn en eenzaamheid opnieuw. Auteurs
als Karl Marx en Émile Durkheim schreven over de
psychologische effecten van het leven in een kapita-
listische samenleving. Zij beschreven gevoelens van
machteloosheid en betekenisloosheid, die volgens hen
een onvermijdelijk gevoel van eenzaamheid veroor-
zaakten. Wanneer iemand zich niet meer betekenisvol
verbonden voelt met de samenleving ontstaat de eer-
dergenoemde kloof van vervreemding tussen individu
en collectief. Bezien door een lens van kapitalismekri-
tiek is eenzaamheid niet langer een individuele staat
Annelot Prins
van zijn maar een maatschappelijke ziekte.
Het kritische geluid van Marx en Durkheim stond
haaks op de heersende moraal, waarin hard werken
en weinig klagen werd verheerlijkt. Het gevoelsleven
werd ondergeschikt gemaakt aan noties van producti-
viteit. Meedraaien in de samenleving was een vereiste,
en de verantwoordelijkheid voor het vermijden van
eenzaamheid lag bij het individu. Alleen zijn werd
een kwestie van schuld, een straf voor moreel falen:
dan had je maar andere keuzes moeten maken. Een
kind wordt naar de gang gestuurd om na te denken en
zich beter te gedragen bij terugkomst; een volwassene
wordt geacht om in een gevangeniscel met zichzelf te
worstelen en er dan als beter mens weer uit tevoor-
schijn te komen. Bovendien werd zulk verplicht alleen
zijn een middel om de samenleving in toom te houden
en te beschermen tegen kritische geluiden. Niet alleen
gevangenen, maar ook de eerdergenoemde vrouwen
die op doktersadvies in isolatie tot rust moesten
komen, werden fysiek uit de samenleving verwijderd
in de hoop dat ze als makke lammetjes terugkeerden.
Zo kon alleen zijn verworden tot een strategie voor het
monddood maken van medeburgers. Eenzaamheid
ontwikkelde zich tot een afstraffing van ongepast
gedrag, voortbouwend op de romantische overtuiging
dat stille reflectie leidt tot meer gewetensvolle burgers,
een notie die vandaag de dag nog steeds heerst.
Ik tegen de wereld?
Na decennia neoliberaal beleid staat het individu
tegenwoordig centraler dan ooit tevoren. Maar de
stille reflectie van de pandemie maakt van niemand
een betere burger als de materiële en politieke
omstandigheden niet meebewegen. Hoe groter de
nadruk op het individu, hoe meer ook de culturele
paniek rond eenzaamheid en isolatie toeneemt: want
wat als we door individualisering in de samenleving
geen aansluiting meer kunnen vinden? Auteur Olivia
Laing schrijft in haar boek The Lonely City (2016) dat
eenzaamheid een verlangen uitdrukt naar een inte-
gratie, naar een heelheid die illusoir is, maar die we in
onze maatschappij desondanks als hoogste doel zien:
maak me beter, maak me compleet, geef me een plek
in de wereld, alleen dan kan ik gelukkig zijn. Volgens
Laing komt eenzaamheid voort uit het streven naar
een perfecte en eeuwigdurende staat van zijn die nooit
echt binnen handbereik komt.
Uit dit verlangen ontstaat een splitsing tussen de
beloofde wereld en de realiteit. Het ervaren van soci-
ale vervreemding en afwijzing is het directe gevolg
van die kloof tussen ideaal en werkelijkheid. De voor
eenzaamheid zo kenmerkende emotionele gesteldheid
heeft dus weinig tot niets te maken met de fysieke
omstandigheid van alleen zijn, en alles met het gevoel
geen toegang meer te kunnen krijgen tot de droom
van heelheid. Eenzaamheid is een bewuste, cogni-
tieve ervaring van vervreemding en sociale afstand tot
betekenisvolle anderen; het is een emotionele nood
omtrent de plaats die je in de wereld inneemt.
Van alle auteurs is Fay Bound Alberti er het dui-
delijkst over: alle emoties zijn politiek. Emoties zijn
retorische instrumenten, sociale entiteiten, en ze
organiseren sociale en politieke relaties. Eenzaam-
heid is dan ook geen noodzakelijk onderdeel van de
menselijke conditie, maar een product van politieke
cultuurkritiek
en economische keuzes. Hoe eenzaamheid vervolgens
tot uiting komt is erg verschillend. Vaak is het een
portaal naar allerlei andere emoties, zoals somber-
heid, boosheid, afgunst, schaamte en zelfmedelijden.
Manifestaties van eenzaamheid verschillen van per-
soon tot persoon. Elke ervaring van eenzaamheid is
anders, net zoals een lockdown tijdens een pande-
mie ons allemaal net anders raakt. Dit vervaagt de
scheiding tussen individuele ervaringen en politieke
verantwoordelijkheid. Toch zijn de auteurs het eens:
eenzaamheid is een politiek vraagstuk, niet een psy-
chologisch probleem. Bound Alberti stelt dat zolang
we niet erkennen dat politieke en economische struc-
turen onze innerlijke wereld vormgeven, er niks kan
veranderen. Nadenken over eenzaamheid is dan ook
een belangrijke politieke plicht.
Alleen zijn als zelfbeschikking
Toch kan een gebrek aan verbintenis met zowel je
naasten als de politiek-economische context waarin
je leeft zeker ook ruimte creëren voor reflectie en
bezinning. In eenzaamheid ligt volgens Olivia Laing
een weigering verscholen; een radicale vorm van zelf-
beschikking. Door de confrontatie met onszelf aan
te gaan krijgen we een beter beeld van hoe we eraan
toe zijn en wat we nodig hebben. Meer aandacht voor
jezelf kan empathische vermogens richting anderen
stimuleren: als je eenmaal doorhebt wat je zelf nodig
hebt, kun je je ook beter indenken wat je voor een
ander kunt betekenen. Laing raadt de lezer aan om
vriend van zichzelf te blijven. Ga zorgvuldig en com-
passievol met jezelf om. Begrijp dat gevoelens die ons
slechts individueel lijken te raken – zoals eenzaamheid
– het gevolg zijn van grotere krachten, van overkoe-
pelende structuren van stigma en uitsluiting. Wees
vriendelijk, solidair, alert en open, suggereert Laing,
dan is eenzaamheid misschien juist heel vormend.
Toch leidt jezelf herpakken door je terug te trekken
niet altijd tot kritiek op sociale structuren. Sterker
nog: reflectie en herstel kunnen de maatschappij die
de eenzaamheid veroorzaakte als onveranderlijk doen
voorkomen en de status quo normaliseren. Zie bij-
voorbeeld de populariteit van mindfulness als manier
om alleen te zijn. Hoe meer crises, hoe populairder
mindfulness wordt. De versie die het in West-Europa
goed doet is een meditatievariant met een sterk naar
binnen gekeerde blik die niet de omgeving bevraagt,
maar juist het zelf tot kalmte maant. Het doel is vaak
expliciet om de maatschappij weer productiever te
kunnen betreden. Mindfulness is populair omdat het
voortbouwt op het idee dat wij allemaal de middelen
hebben om onszelf weer heel te maken, als we maar
leren hoe – de valse belofte die Laing zo bekritiseert
in The Lonely City. Als alles al aanwezig is in onszelf
is er materieel en maatschappelijk gezien niets nodig
om je goed te voelen. Twintig minuten per dag ijverig
oefenen is genoeg voor rust en focus.
Ook Vincent schrijft dat de aloude zoektocht
naar bevrijding van de druk van het leven zich via
populaire trends als mindfulness naar binnen heeft
gekeerd. Deels leunt dit op de oude overtuigingen uit
de Romantiek: het idee dat tot jezelf komen in een
rustige, liefst natuurlijke omgeving de kwaliteit van
leven verbetert. Meditatie en innerlijke reflectie zijn
inmiddels ingekapseld als belangrijk onderdeel van
de neoliberale manier van denken. Volgens Vincent is
mindfulness als een op maat gemaakte eenzaamheid
ideaal voor het leven in de late moderniteit: eclectisch,
geprivatiseerd en goed te verkopen. In webshops vlie-
gen de boeken over mindful leven als warme broodjes
over de toonbank. Bij ongemak of uitputting is het
devies van werkgevers, therapeuten en vrienden om
je wat vaker terug te trekken en te mediteren, wat de
oorzaak van de stress ook mag zijn. Zo nodigde de
Universiteit van Maastricht bijvoorbeeld haar studen-
ten in mei 2021 uit plaats te nemen in het ‘Mindful-
nest’, een prikkelloze cabine waarin studenten in alle
rust naar populaire meditatie-apps als Headspace en
Calm kunnen luisteren en zo even hun studieschuld,
de woningcrisis en de pandemie kunnen vergeten.
Het doel van de universiteit was studenten sterker en
weerbaarder te maken via de cabine en de aanvullende
workshops in mindfulness die zij daarnaast aanbo-
den. De relatie tussen de stress waar de studenten
onder lijden en de politiek-economische structuren
die deze stress veroorzaken werd niet benoemd. De
onrechtvaardige omstandigheden waartegen het sub-
ject zichzelf op deze manier weerbaar moet maken,
worden zo nooit zelf onderwerp van het gesprek. De
illusie waarin de burger zelf aan het roer staat floreert,
en de politiek verzaakt zonder blikken of blozen haar
plicht.
Sociale problemen, collectief protest
Wanneer eenzaamheid wel een onderwerp in de poli-
tieke arena is, lijken de effecten van ongelijkheid een
blinde vlek. Eenzaamheid onder ouderen, bijvoor-
beeld, wordt zelden gekoppeld aan de afbraak van de
verzorgingsstaat. In plaats
Het gebrek aan van naar politieke oplos-
welwillendheid van singen te zoeken, grijpen
onze regering om in dit sociale en politieke insti-
kader over haar poli- tuties naar individuele
tieke verantwoorde- zoethoudertjes, en vaak
lijkheden na te denken meteen in een gemedica-
is schrijnend, juist liseerd circuit. Huisartsen
omdat eenzaamheid zouden een vinger aan de
niet verdwijnt met een pols moeten houden, ook
individuele schouder al bestaat er helemaal geen
om op uit te huilen. voor te schrijven medi-
cijn tegen eenzaamheid.
Verzorgingstehuizen zouden meer groepsactiviteiten
moeten organiseren, maar mogen niet hopen op
subsidies die dat mogelijk maken. De suggestie dat
eenzame mensen al in een eerder stadium psychische
hulp zouden moeten ontvangen gaat zelden gepaard
met overheidsinvesteringen die de lange wachttijden
in de geestelijke gezondheidszorg aanpakken. Hoog-
stens gaat er wat geld naar een reclamecampagne
waarin familieleden worden gemaand de ouderen in
hun omgeving wat vaker op te zoeken. Een bij wet
vastgelegde kortere werkweek die tijd voor zulke zorg-
taken vrij zou maken blijft echter ondenkbaar.
Het gebrek aan welwillendheid van onze regering
om in dit kader over haar politieke verantwoordelijk-
heden na te denken is schrijnend, juist omdat een-
zaamheid niet verdwijnt met een individuele schouder
om op uit te huilen. De oplossing ligt eerder in meer
publieke voorzieningen, sociale zekerheden en een
toegankelijk gezondheidsstelsel dat het voor meer
mensen mogelijk maakt om mee te draaien in het
sociale leven van de maatschappij. Dat zijn politieke
maatregelen die de burger in staat stellen gemeen-
schappen te ervaren die gebouwd zijn op vertrouwen
en zorg. Sociale voorzieningen zorgen voor tastbare
verbondenheid: ik tel mee, ik hoor erbij. Alle auteurs
zien goed gefinancierde sociale vangnetten – zoals
gulle ouderenzorg en aandachtige kinderopvang
– als manieren om de bevolking te behoeden voor
vervreemding en eenzaamheid te beperken. Maar de
Annelot Prins
Fay Bound Alberti
A Biography of Loneliness: the
History of an Emotion
Oxford University Press 2019,
320 blz.
Olivia Laing
The Lonely City: Adventures in the
Art of Being Alone
Picador 2016, 336 blz.
David Vincent
A History of Solitude
Polity 2020, 304 blz.
politieke keuzes in West-Europa hebben deze structu-
ren de afgelopen decennia stelselmatig geërodeerd. In
eigen land zien we vanaf de jaren zeventig tot en met
vandaag de dag de VVD waarschuwen dat investe-
ringen in sociale zekerheden een gevaar vormen voor
de Nederlandse concurrentiepositie. Vincent spreekt
van een tikkende tijdbom. Toenemende economische,
sociale en politieke ongelijkheid produceren een legi-
oen van eenzame mensen. En die groep blijft groeien.
De afbreuk van sociale gemeenschappen heeft enorm
lijden tot gevolg, maar lijkt steeds onvermijdelijker.
Vincent concludeert dat waar sociale problemen de
kwaal zijn, collectief protest het medicijn moet zijn.
Eenzame mensen zijn enerzijds een maatstaf voor het
falen van het ‘laatkapitalisme’, maar anderzijds een
bron van energie voor de fundamentele hervorming
daarvan. Protesteren is een bij uitstek sociale, gemeen-
schappelijke activiteit die verbindt; politieke actie is
een collectieve onderneming. Het is dan ook hoopvol
dat Nederlanders weer steeds vaker protesteren. Van
het Woonprotest en de Klimaatmars, tot de Women’s
March en Black Lives Matter: een bredere coalitie
van burgers gaat de straat op en roept de overheid op
om een milieuvriendelijkere, socialere koers te varen
waarin niet kapitaal, maar de mens centraal staat. Er
lijkt een jongvolwassen generatie te zijn opgestaan die
inclusiviteit en solidariteit boven competitiviteit en
individueel gewin plaatst. Het is nu aan de overheid
om hierop te reageren en haar band met de burger
te herstellen via structureel mensvriendelijk en duur-
zaam beleid. Een wereld georganiseerd in dienst van
het kapitalisme is een koude, eenzame wereld. Een
maatschappij die zorg voor elkaar boven economische
groei verkiest, creëert echter verbondenheid. In zo’n
samenleving kan een wandeling zoals David Vincent
die omschrijft weer eenvoudigweg een prettige afzon-
dering zijn, niets meer en niets minder. ×
augustus – september 2022 | 27 | de Nederlandse Boekengids
schrijverschap
De zwangerschapslijn en andere breuklijnen
L
inea nigra: de zwarte streep die tijdens het
tweede trimester op de buik van een zwanger
persoon verschijnt en van het schaambeen
tot aan de navel loopt, soms tot boven de navel. De
buikspieren wijken uiteen om plaats te maken voor
de baarmoeder, die ook binnen in het lichaam aller-
lei organen aan de kant duwt. Het is het zichtbare
teken van een lichaam dat zich verdubbelt. De zwan-
gerschap als horrorstory: het zal mensen die ooit in
verwachting zijn geweest bekend voorkomen. Het
bijzondere van de linea nigra is dat hij er altijd al zat –
het enige verschil is dat het pigment donkerder kleurt
tijdens een zwangerschap, waardoor de lijn zichtbaar
wordt.
Voor Jazmina Barrera is haar zwangerschap een
aardverschuiving. Ze schreef eerder Vuurtorenbe-
richten (in 2019 verschenen bij Uitgeverij Karaat), en
weet hoe ze haar obsessies tot in alle uithoeken van
de wereld moet volgen. Met dit boek ging dat ech-
ter niet, omdat haar zwangerschap en het leven als
nieuwe moeder haar maandenlang aan huis kluister-
den. Tussen de voedingen en de slaapjes door leest
Barrera op haar telefoon
Het vertellen van ver- boeken over moederschap;
halen doet ertoe, en ze maakt aantekeningen,
die urgentie lijkt alleen verzamelt inzichten, en
maar toe te nemen houdt de tijd bij. Linea
als je moeder wordt. Nigra heeft iets van die
Waar vind je houvast oorsprong behouden: het
als alles wat je kent is fragmentarisch, lineair,
ineens een andere en gebaseerd op Barrera’s
vorm aanneemt? notities en de gesprekken
die ze voerde met vrien-
den, familie en andere schrijvers en kunstenaars. Ze
citeert uit de dagboeken van haar tante, waarmee ze
zichzelf verankert in een familieverhaal waartoe nu
ook haar zoontje behoort. Het vertellen van verhalen
doet ertoe, en die urgentie lijkt alleen maar toe te
nemen als je moeder wordt. Waar vind je houvast als
alles wat je kent ineens een andere vorm aanneemt?
Een nieuwe canon
Het vroege moederschap is een vruchtbaar literair
thema: het is, zo kan ik beamen, een kwestie van
overleven. Daarom schrijf je. Zoals bijvoorbeeld
Anne Lamott, die met humor en wanhoop het eerste
jaar met haar kind beschrijft in Operating Instructi-
ons (2005), of Marie Darrieussecq, die haar baby tot
Literair Hoofdpersoon maakte in Le bébé (2002). Voor
iedere schrijver die moeder wordt is de ervaring nieuw
en wereldschokkend (‘earth-shattering’), maar de lite-
ratuur over moederschap is niet nieuw; er bestaat al
jaren intelligente literatuur over dit thema. Waar eerst
sporadisch, begint er zich nu een canon te vormen: we
kennen inmiddels de boeken van Rachel Cusk, Mag-
gie Nelson, Sheila Heti, Sarah Manguso, Jenny Offill
en Rivka Galchen, met als feministisch oerboek Of
Woman Born van Adrienne Rich (1995). We kennen de
dilemma’s, de twijfels, het schuldgevoel. We kennen
de ogenschijnlijke tegenstrijdigheden tussen moeder-
schap en schrijverschap, het ontbreken van voorbeel-
den van vrouwelijk kunstenaarschap. En daarnaast,
ook niet onbelangrijk: het is nogal een witte canon.
In 2018 wijdde Parul Sehgal in The New York Times
een artikel aan de overvloed aan moederschapsboe-
ken:
augustus – september 2022 | 28 | de Nederlandse Boekengids
“Look at me,” the author of every new book on
motherhood asks us. We should—and how could
we not? Each testimony is valuable. But it’s with
a strange pleasure that the reader will realize that
so many of the taboos these writers hope to
shatter—about the ambivalence of motherhood,
for example—are, by now, familiar. The real work,
the daring work, might be for these mothers to look
at each other.
Het echte werk vraagt dat we over de kloof van ras,
klasse en leeftijd heen blikken en elkaar echt aankij-
ken; dat we de ongelijkheden tussen moeders onder
ogen durven te komen, verschillen die de moeder-
schapservaring beïnvloeden en bepalen waarover
we ons wel, en waarover niet, druk mogen maken.
Moeder worden is alledaags, banaal zelfs; het zijn de
sociale, culturele en politieke ongelijkheden die het
verschil maken.
Barrera beaamt dit. In plaats van te denken dat
haar verhaal uniek is, schrijft ze: ‘It’s impossible to
be original when you write
Naast haar eigen about being a mother.’
relaas is Linea Nigra Het is mooi om te zien
ook een oproep tot hoe de namen, stemmen
een canon die recht en woorden van anderen
doet aan de verschei- door haar tekst heen
denheid aan moeder- klinken: niet alleen die
schapsverhalen. van andere schrijvers,
maar ook die van kunste-
naars, kennissen, en zelfs haar gynaecoloog. In haar
nawoord noemt Barrera ook niet-geciteerde auteurs;
ze doet recht aan het materiaal dat door haar tekst
heen ademt en dat haar eigen boek mede tot stand
heeft gebracht. Het is een uiterst feministische daad
(en voor veel auteurs zeker niet vanzelfsprekend).
Naast haar eigen relaas is Linea Nigra ook een oproep
tot een canon die recht doet aan de verscheidenheid
aan moederschapsverhalen:
I love this new mode of [fragmentary] writing and
hope that (…) there will be more of us. Many more.
In my opinion, there will never be enough of us. I
think of newspapers, lists, letters, herbals, text-
books, pregnancy journals and diaries, homemade
cookbooks: all these forms of writing are, or can
be, literature. The same thing is true of baby
diaries. I want there to be more than enough of
them, and for them to be good, bad, or indifferent
books. I want a canon and a tradition. And also a
rupture, counter-canon books. New literary genres.
Barrera’s boek vormt een prachtige opening tot een
andere canon. Barrera, zelf Spaanssprekend, veran-
kert haar zwangerschaps-
Aardbevingen creëren ervaring in het culturele
net als baby’s ook leven van Mexico; in het
zwarte lijnen, maar metershoge beeld van de
dan in het landschap; naakte vrouw met de grote
breuklijnen – er is borsten in Parque México,
altijd een voor en bijvoorbeeld, of het godin-
een na. nenbeeld van Coatlicue in
het Museo Nacional de
Antropología. Angsten, geesten en mythen maken
deel uit van haar dagelijks leven, en goed beschouwd is
zwangerschap een logische verlenging van dit magisch
Ilse Josepha Lazaroms
Jazmina Barrera
Linea Nigra: An Essay on Pregnancy
and Earthquakes (vert. Christina
MacSweeney)
Two Lines 2022, 184 blz.
realisme. Wanneer iemand haar vertelt dat baby’s, die
in hoog contrast zien, via de linea nigra over de buik
kruipen om zo de tepel te vinden, denkt ze: ‘My body
is being covered in signs for someone else, signs that
have to be explained to me since I don’t know how to
decipher them.’ De enige manier om de tekenen van
haar eigen lichaam te begrijpen, is schrijven.
‘Take your mind off the baby’
Niet alleen Barrera’s lichaam verandert. Mexico wordt
geteisterd door aardbevingen; huizen en snelwegen
worden verwoest, en ook de schilderijen van haar
moeder, opgeslagen in het huis van een mecenaat,
gaan deels verloren. Aardbevingen creëren net als
baby’s ook zwarte lijnen, maar dan in het landschap;
breuklijnen – er is altijd een voor en een na. Er is leven
en dood (er zijn zoveel boeken over de dood, zegt Bar-
rera, en zo weinig over geboorte). Dan wordt Barrera’s
moeder ziek, en alles wat ooit zo stabiel leek valt weg.
Barrera, dochter van een schilderes, creëert in Linea
Nigra een visuele deken die ze over het verwoeste land-
schap van haar stad en lichaam drapeert: ze schrijft
over Diane Arbus, Ange-
Barrera kijkt met lina Beloff, Catherine
verwondering naar het Opie, Frida Kahlo, Louise
veranderende leven Bourgeois, Tina Modotti,
om haar heen, en ziet en Monica Sjöö, vrouwen
naast de dood vooral die hun moeder-zijn met
magie. hun kunst vervlochten.
Het geeft haar tekst
diepte; de moederschapservaring dwaalt door andere
lichamen, andere tijden. Ik zocht de beelden op: een
prachtige constellatie vol kleur, kracht en liefde. Zo
wordt Barrera’s boek zelf een voorbeeld van hoe moe-
derschap en kunst elkaar kunnen versterken. Barrera
kijkt met verwondering naar het veranderende leven
om haar heen, en ziet naast de dood vooral magie.
Tijdens haar zwangerschap ontvangt Barrera een
schrijfbeurs. Langzaam verdringt het ‘moederboek’
haar oorspronkelijke plan, en ze vraagt of ze haar
project mag aanpassen. Nee, zegt haar supervisor,
het is goed om je gedachten te verzetten. ‘Take your
mind off the baby.’ Wat natuurlijk best een grappige
opmerking is – haal je geest bij de baby vandaan, i.e.,
scheid die twee van elkaar, dat intellect en die baby
– ware het niet dat het een oud vooroordeel verraadt:
baby’s en kunst gaan niet samen. Barrera schrijft
vervolgens gewoon twee boeken, en maakt in Linea
Nigra zichtbaar wat er altijd al was: de magie van het
leven, ingenesteld in ons eigen lichaam. ×
sciencefiction
Hoe zou het voelen om nooit een man
gekend te hebben?
H
et verlangen om geen mannen meer te
kennen, om zelfs nooit een man gekend
te hebben, is mij niet vreemd. Blij verrast
was ik dus om te ontdekken dat de Belgische auteur
Jacqueline Harpman (1929-2012) zich zo’n wereld heeft
ingebeeld in haar postapocalyptische sciencefiction-
roman Moi qui n’ai pas connu les hommes (1995), recent
naar het Engels vertaald als I Who Have Never Known
Men.
Toen ik begon aan dit verhaal over veertig vrouwen
die opgesloten zitten in een ondergrondse kelder dacht
ik dat ik begon aan een boek vol intrige en hartstocht.
Niets bleek minder waar: in I Who Have Never Known
Men leren we een ingetogen en contemplatieve vertel-
ler kennen die tot op de allerlaatste pagina met een
filosoferende en beschouwende blik haar omgeving
waarneemt. Er zijn momenten waarop ze bijna iets
voelt: verliefdheid op een bewaker, tederheid voor de
oudere vrouw die sterft in haar armen, verlangen om
te leren tellen en schrijven om grip te krijgen op de
tijd. Maar bijna is niet helemaal. De verteller zal nooit
samensmelten met haar dromen, de wereld om haar
heen of met zichzelf. Dat maakt I Who Have Never
Known Men een frustrerend boek – en frustratie lijkt
me een waarachtig gevoel voor feministische science-
fiction.
Maar waarom was ik er eigenlijk van uitgegaan
dat dit een feministisch verhaal zou zijn? Vanwege de
titel, vanwege het gender van de auteur, of misschien
vanwege de achtergrond van de auteur, die naast haar
schrijfcarrière actief was als psychoanalyticus? Daar
moest wel iets feministisch aan zijn. Bovendien zijn
Harpmans boeken, op de hervertelling van Virginia
Woolfs Orlando (1928) getiteld Orlanda (1999) na, vrij
onbekend. Is Harpmans werk door de mazen van het
net geglipt omdat zij werelden verbeeldde die we ons
niet voor konden stellen? Werelden zonder mannen?
Een schone lei
In tegenstelling tot wat je zou verwachten in een
boek over de opsluiting van een groep vrouwen, zorgt
een ontwikkeling vroeg in het verhaal ervoor dat de
vrouwen uit de kelder
De verteller zal nooit kunnen ontsnappen. Het
samensmelten met is onduidelijk voor de
haar dromen, de vrouwen hoe zij precies
wereld om haar heen vrij zijn gekomen, net
of met zichzelf. Dat zoals ze niet weten hoe ze
maakt I Who Have ooit in de kelder terecht
Never Known Men een zijn gekomen. Er heerst
frustrerend boek – en een apocalyptische sfeer,
frustratie lijkt me een onzekerheid. Er zijn meer
waarachtig gevoel vragen dan antwoorden.
voor feministische Het apocalyptische laat
sciencefiction. zich bovendien niet
gemakkelijk verklaren
door zoiets als een virus of een oorlog, zulke projecties
lijkt het boek steeds te ontwijken. Het is niet direct
duidelijk wat de reden hierachter is, en waarom de
verteller zo ver weg blijft van affect dat ze helemaal
niets meer lijkt te voelen.
Wat de hoofdpersoon (wier naam we nooit leren
kennen) hier in ieder geval wel mee ontwijkt is een
clichématig beeld van een ‘moedig jong meisje’. Ze is
geen uitverkorene, het feit dat ze overleeft lijkt puur
toeval. Al snel komen we erachter dat er in de wereld
buiten de kelder niet veel meer te vinden is dan in de
kelder. Ja, er is een open lucht die prachtige kleuren
vertoont, er zijn bomen en zonlicht en regen, maar
verder lijkt er niet echt ‘iets’ te zijn. Het verlaten van
de kelder is als het pellen van een ui: de volgende
laag die tevoorschijn komt ziet er eigenlijk precies
hetzelfde uit. Verlangens worden nooit ingelost, alles
herhaalt zich.
En in die herhaling ligt haar unieke vorm van
nieuwsgierigheid: spaarzaam en ontdekkend. De
verteller is het enige kind in de groep vrouwen, de
enige die de ‘normale’ wereld nooit heeft gekend. Dat
zorgt ervoor dat zij met allerlei fenomenen onbekend
is. Ze is vooral geïnteresseerd in de begrippen ‘liefde’
en ‘seks’. In de kelder zijn dit exclusief heteroseksuele
fenomenen, en omdat er geen mannen in de kelder
opgesloten zitten zal onze verteller nooit kunnen
ontdekken wat ze inhouden. Mannen bestaan alleen
in de periferie van dit verhaal, als bewakers van de
kelder die geen enkele vorm van interactie met de
vrouwen kunnen hebben, en zelfs niet met elkaar.
Toch droomt de verteller over ‘handen vasthouden,
met de armen ineen geslagen lopen, elkaar vasthou-
den’ en zegt daarover: ‘Het zijn woorden die een
onderdeel vormen van mijn vocabulaire, maar ze
beschrijven gebaren die ik nooit heb gemaakt.’ Juist
door dit gebrek heeft de verteller een interesse voor
intimiteit, een sentiment dat ook zonder deze extreme
omstandigheden herkenbaar is.
Tegen alle verwachtingen in drijft dit de hoofdper-
soon niet tot een soort hopeloosheid of waanzin. Het
complete gebrek aan enige vorm van voldoening en de
spaarzame wijze waarop verlangens vorm krijgen in
deze akelige apocalyptische wereld maken haar leven
kleurloos, maar niet onmogelijk. Het belangrijkste
waar het onze hoofdpersoon aan ontbreekt blijkt niet
liefde, geld, voedsel, inspiratie of gezelschap te zijn –
het zijn herinneringen. Zonder referentiepunten heeft
zij geen enkele manier om te ontdekken wat wel of
niet goed voelt, en zo ontstaat er een ogenschijnlijk
griezelige vlakheid. Binnen die vlakheid, die niet ver-
ward moet worden met zorgeloosheid, kan de vertel-
ler alles bevragen zonder ooit tot wanhoop gedreven
te worden. De auteur, die waarschijnlijk dagelijks te
maken kreeg met de details van de herinneringen van
haar patiënten, lijkt met dit verhaal een soort schone
lei te hebben gemaakt. Hier even niet de herhalings-
dwang van jeugdtrauma’s, geen seksuele driften, geen
complexen, geen moord van de vader.
Grof gezegd zijn er twee thema’s of motieven waar-
door speculatieve fictie doorgaans als feministisch
wordt gezien: ofwel een ‘battle of the sexes’-narratief
waarin vrouwen de problemen van het patriarchaat
te boven komen, overleven en een eigen vorm van
dominantie bereiken, ofwel door een androgyn nar-
ratief waarin genderverschil niet echt meer bestaat,
zoals vaak het geval is in het werk van Ursula K. Le
Guin. Wat de ‘battle of the sexes’-narratieven vaak
aangerekend wordt, is dat zij alsnog gedreven worden
door masculiene verbeeldingen van dominantie. Het
Emma van Meyeren
Jacqueline Harpman
I Who Have Never Known Men
(vert. Ros Schwartz)
Vintage 2021, 208 blz.
Jacqueline Harpman
Moi qui n'ai pas connu les hommes
Stock 1995, 266 blz.
is interessant dat Harpmans wereld aan deze onder-
scheiding tornt, door een alternatieve matriarchale
wereld te schetsen die ongewenst is. Ja, er zijn hier
alleen maar vrouwen aanwezig, maar dat is niet omdat
de vrouwen opzettelijk iets overwonnen, laat staan dat
de dystopische leefomgeving er beter op wordt.
Geen inlossing of oplossing
Het is juist die afwezige en onbereikbare man die in
het boek de grootste nieuwsgierigheid opwekt. Man-
nen zijn in dit verhaal synoniem aan seksualiteit, en
dat fascineert het hoofdpersonage eindeloos, ondanks
haar geringe vooruitzichten. De onduidelijke hou-
ding van de oudere vrouwen, die de verteller voor
haarzelf lijken te willen
Zelfs in zijn afwezig- beschermen en daarom
heid kan de man alle het fenomeen ‘man’ in
lucht uit de ruimte mysterie hullen, brengt
wegzuigen. Aan het haar niet bepaald verder.
ademloze bestaan Hoewel ze al in de kelder
dat overblijft heeft voor het eerst klaarkomt,
Harpman niets mooier puur op de kracht van
gemaakt dan het is. mentale stimulatie, raakt
ze deze gave later kwijt.
Als een vrouw haar later eindelijk over de bloemetjes
en bijtjes vertelt, gaat ze op onderzoek uit en komt
ze met het topje van haar vinger haar maagdenvlies
tegen. Een vlies dat alleen door de penis van een man
doorbroken kan worden, aldus onze verteller.
Ook deze wereld zonder mannen is dus een patri-
archale wereld. Zelfs zonder de aanwezigheid van de
man staat de man centraal. Dit is moeilijk te verteren
als de titel van het boek je aanvankelijk utopisch in
de oren klinkt. Toch is I Who Have Never Known
Men de moeite waard, omdat het raakt aan een
wezenlijk aspect van hoe het patriarchaat werkt: het
is zelfvoorzienend en vernieuwt zichzelf constant.
Zo kan de man zelfs in zijn afwezigheid alle lucht uit
de ruimte wegzuigen. Aan het ademloze bestaan dat
overblijft heeft Harpman niets mooier gemaakt dan
het is. Geen inlossing of oplossing dus, maar wel een
sluimerende nieuwsgierigheid naar wat altijd overeind
blijft: het leven zelf. ×
augustus – september 2022 | 29 | de Nederlandse Boekengids
 Adv. DNBG-240x335-Sommer-Gouden dagen@1.indd 1 15-06-2022 13:28
augustus – september 2022 | 30 | de Nederlandse Boekengids

Een gevaarlijke verhouding
O
genschijnlijk boterde het niet erg tussen
Haasse en het feminisme. Aleid Truijens
laat in haar biografie Leven in de verbeel-
ding zien hoezeer de schrijfster zich afkeerde van de
feministische beweging in de jaren zeventig van de
vorige eeuw. Het was Haasse allemaal te man-vijan-
dig. In een interview uit 1994 tref ik aan dat Haasse
het nog steeds ‘kinderachtig’ vindt om ‘bij alles wat
niet goed is te roepen dat de mannen daar de schuld
van zijn’.
Haasse beoogde iets anders dan wat feministen in
de jaren zeventig voorstonden. Wat haar bij feminis-
ten als Joke Smit ergerde was het gebrek aan bewust-
zijn over de prestaties die vrouwen op ieder gebied
al geleverd hadden. Hoe kon je de rolmodellen nou
vergeten? Haasse wilde die voorgangers juist eren,
zodat nieuwe generaties geïnspireerd konden raken.
Bovendien stond de term ‘emancipatie’ haar tegen.
Wat nou, ‘man’? Ze stelde daar al in 1959 ‘evrouwci-
patie’ tegenover. Waarom
Wat Haasse bij moesten vrouwen vol-
feministen als Joke doen aan de mannelijke
Smit ergerde was het norm? Waarom niet het
gebrek aan bewustzijn vrouwelijke, dat in ieder
over de prestaties mens zit, benadrukken
die vrouwen op ieder en opwaarderen? Als
gebied al geleverd de man, de mens in het
hadden. algemeen, niet rijp is voor
het aanvaarden van het
vrouwelijke in zichzelf, zo redeneerde zij toen, dan zal
de houding tegenover de vrouw er hoogstens een
zijn van ‘vertedering, tolerantie, platonische ver-
ering, seksuele geboeidheid, nieuwsgierigheid, gea-
museerdheid’. Maar niet van gelijkwaardigheid.
Haasse stond in veel opzichten hetzelfde voor als
Smit (gelijk werk, gelijke betaling, recht op abortus),
maar ze ging verder. Heb ook waardering voor de
taken in het huishouden, of die nu door een vrouw
of een man gedaan worden. Heb waardering voor
dat wat aan vrouwen wordt toegeschreven en waarop
wordt neergekeken.
Het onderzoeken van dat wat aan vrouwen wordt
toegeschreven was Haasses vorm van feminisme. Ze
bekeek het ‘vrouwelijke’ in Een kom water een test
vuur, hield haar loep boven de moeder en de oudere
vrouw in de literatuur en legde de literatuurgeschiede-
nis van vrouwen bloot – zodat deze opgenomen kon
worden in de canon. Ze schreef monografieën over
schrijfsters, stelde een bloemlezing met vrouwelijke
auteurs samen en verzette zich tegen het ‘misvormend
korset’ waarin vrouwelijke auteurs geregen werden
omdat hun toon en thematiek niet gewichtig genoeg
zouden zijn. Onopgemerkt was ze ruim voor de
tweede feministische golf een ambassadeur van de
vrouw in de literatuur.
Literair onderzoek
Ook in haar literaire werk onderzocht Haasse het
vrouwelijke. Neem Zelfportret als legkaart (1954),
waarin ze de geschiedenis van Elckerlyc, de mens-
heid, tot onderwerp nam, maar uiteindelijk bij de
geschiedenis van een mens, een vrouw, uitkwam. En
terwijl ze dit deed, vernieuwde ze – en passant – de
literatuur: ingenieus meanderend knoopte ze met
twee verhaallijnen autobiografie en essay aan elkaar.
Het is niet overdreven Zelfportret als legkaart daarom
het eerste postmoderne boek uit de Nederlandse lite-
ratuurgeschiedenis te noemen.
In Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brie-
ven gaat ze de dialoog aan over de rol van ‘dappere,
zelfbewuste, zelfstandige, intelligente, doortastende
en toch door en door vrouwelijke vrouwen’. Daarvoor
jat ze een romanpersonage van een andere, achttien-
de-eeuwse auteur (Choderlos de Laclos), om die nieuw
leven in te blazen in de toen veelgebruikte vorm van
de brievenroman. Fictieve brieven uit de achttiende
eeuw, geschreven door het personage markiezin De
Merteuil, wisselen elkaar in de roman van Haasse
af met brieven van een ‘ik’, die leeft vóór of in 1976.
Het bijzondere is dat Haasse ook hier twee genres
verknoopt (essay en fictie): ze voert een fictief betoog.
De ‘ik’ uit haar roman neemt met indrukwekkende
kennis de markiezin de maat: hoe dapper en doortas-
tend was de markiezin eigenlijk, dat zij een man op
wie zij verliefd raakte, verleidde om twee vrouwen te
gronde te richten, waarna de man zelfmoord pleegde?
Welke stereotypen kleven de markiezin aan? Tegelijk
neemt de ‘ik’ zichzelf de maat, want ook zij is jaloers,
op de gevoelens die haar man opvat voor een ander.
De roman is zo een verantwoording van twee jaloerse
vrouwen; een tenlastelegging en verdediging ineen.
Een tenlastelegging, want is een vrouw jaloers,
dan is ze hinderlijk en lastig, zo schrijft de ‘ik’ in
haar eerste brief aan de
Is een vrouw jaloers, markiezin. Dat werpt de
dan is ze hinderlijk en jaloerse vrouw machteloos
lastig, zo schrijft de ‘ik’. op zichzelf terug. Wil een
Dat werpt de jaloerse vrouw haar macht herstel-
vrouw machteloos op len, dan komt zij er net
zichzelf terug. Wil een als de rolmodellen Lady
vrouw haar macht her- Macbeth en Medea achter
stellen, dan komt zij dat er ‘geen vrouwelijke
erachter dat er ‘geen vorm van handelend
vrouwelijke vorm van optreden op het niveau
handelend optreden van de macht’ bestaat.
op het niveau van de Deze vrouwen worden
macht’ bestaat. niet voor vol aangezien,
maar beschouwd als afge-
leide van de man. Door diepgevoelde krenking slaan
zij aan het moorden. Hun beweegredenen worden
niet gezien, de wereld noemt hen afkeurend mon-
sters. Dezelfde egoïstische macht inzetten als de man,
zoals ook De Merteuil deed, keert dus als een
boemerang terug. Het werkt niet. Deze verdediging,
die hun handelen begrijpelijker maakt, blijft onop-
gemerkt wanneer men deze vrouwen tot stereotypen
reduceert.
De ingewikkelde machteloosheid van de vrouw
zagen de recensenten over het hoofd als thema van het
boek, dat ze door de vorm sowieso al problematisch
vonden. En wat misschien nog erger is, ze misten ook
de spot van Haasse. De schrijfster speelt met fictie
en feiten en beleeft daar duidelijk demonisch plezier
aan. Wanneer De Merteuil bijvoorbeeld in een koets
Den Haag binnenrijdt met een sluier voor het gezicht,
heeft de ik-verteller zich een brief eerder voorgesteld
dat de markiezin zo’n sluier draagt om haar door
pokken gehavende gelaat te verbergen. In de ene brief
is het een verbeelding, in die van de markiezin een
historisch feit. Dat vind ik lollig en geslepen.
Fleur Speet
Hella S. Haasse
Een gevaarlijke verhouding of
Daal-en-Bergse brieven
Querido 1976, 152 blz.
Er is nog zoveel meer te beleven wat onopgemerkt
bleef in de kritiek. De ik-verteller neemt zichzelf de
maat, ze stelt zich serieus en breekbaar op, maar duikt
uiteindelijk weg voor haar zelfkritiek. Ze vraagt zich
af in hoeverre de schrijver Laclos met zijn jaloerse
markiezin als personage
Wie vertoonde dat uiting gaf aan iets van
eerder; een personage zichzelf dat hij niet kon
van een andere auteur benoemen. Wil de ik-ver-
stelen? Met bovendien teller niet net als Laclos
als doel om dat perso- door manipulatie van
nage te ontdoen van anderen in een verhaal
de stereotypen waarin macht verkrijgen, als
men is blijven steken, uitweg voor haar mach-
en het daarmee beter teloosheid in het echte
te weten? leven? Net als – o nee zeg
– De Merteuil? Haasse
belicht deze donkere kant van zichzelf door de twee
vrouwen op elkaar te laten botsen. Het lijkt wel een
krachtmeting in haar hoofd. Waarbij ‘toevallig’ De
Merteuil de man-vijandige visie van het feminisme
verwoordt. De markiezin verdwijnt schalks in de
spelonken van de literatuur, terwijl de ‘ik’, die pleit
voor opwaarderen van het vrouwelijke, terugkeert
naar man en kinderen. Wat helemaal past bij Haasses
idee dat het huiselijk leven meer waardering verdient.
Deze botsing maakt Een gevaarlijke verhouding tot
een roman met een scherp randje. De techniek die
Haasse daarvoor inzet, levert een bravourestuk op.
Wie vertoonde dat eerder; een personage van een
andere auteur stelen? Met bovendien als doel om dat
personage te ontdoen van de stereotypen waarin men
is blijven steken, en het daarmee beter te weten? Me
dunkt, dat lijkt op hoogmoed. En dan nog volslagen
ongeloofwaardig brieven sturen dwars door de bar-
rière van de tijd? Tja, dat stuitte op een onverbiddelijk
‘dit overtuigt niet’ van de recensenten. Men zag noch
haar technische vernieuwing, noch haar serieuze spel.
Nu kunnen we anders naar deze roman kijken,
maar ook naar het vrouwelijke in het algemeen. De
ideeën van Haasse mogen op het eerste gezicht geda-
teerd lijken, als je nauwgezet leest, zoals zij deed, zie je
hoe razend actueel ze zijn. Want nog steeds waarderen
we niet het vrouwelijke, maar waarderen we vrouwen
in relatie tot de mannelijke norm. ×
Luister ook naar de Podcast van Fixdit over dit boek;
www.fixdit.nu/podcast.
augustus – september 2022 | 31 | de Nederlandse Boekengids
Engelse literatuur
De tekstbezorger als gastvrouw
M
erve Emre zei dat ze het manuscript zelf
wel zou overtikken. In aanloop naar het
honderdjarig bestaan van Mrs. Dalloway,
de klassieke roman van Virginia Woolf uit 1925,
publiceerde de universitair hoofddocent Amerikaanse
literatuur aan de Universiteit van Oxford in 2021 een
bijzonder fraai uitgegeven geannoteerde editie van het
modernistische meesterwerk.
Mrs. Dalloway speelt zich af op één junidag in
Londen, 1923. Clarissa Dalloway bereidt het feest voor
dat ze die avond zal geven met haar man Richard
Dalloway, parlementslid voor de Conservatieve
Partij. Tijdens haar banale bezigheden drijven haar
gedachtes af: naar verval en vrouwelijkheid, naar
geestelijke gezondheid, sociale klasse, en vooral naar
vroeger, naar haar oude liefde Peter Walsh die ook
naar het feest zal komen. Woolf verknoopt Clarissa’s
verhaallijn met die van Septimus Warren Smith, een
jonge getraumatiseerde oorlogsveteraan die het con-
tact met de realiteit kwijtraakt. Aan het eind van de
dag berooft hij zichzelf van het leven, een bericht dat
Clarissa op haar feest bereikt.
Het verbluffendste aan Mrs. Dalloway is de vertel-
techniek waarmee Woolf ogenschijnlijk alledaagse
personages een diep men-
Het verbluffendste aan selijke complexiteit geeft;
Mrs. Dalloway is de ver- terwijl ze zich richt op wat
teltechniek waarmee er in hun binnenwereld
Woolf ogenschijnlijk gebeurt, laat ze tegelij-
alledaagse personages kertijd zien hoe die indi-
een diep menselijke viduele levens beïnvloed
complexiteit geeft; worden door de sociale
terwijl ze zich richt op en historische context. In
wat er in hun binnen- haar vierde roman vond
wereld gebeurt, laat ze Woolf na lang experimen-
tegelijkertijd zien hoe teren haar eigen methode
die individuele levens om het gefragmenteerde
beïnvloed worden bewustzijn van haar per-
door de sociale en sonages weer te geven.
historische context. Niet voor niets neemt
Emre in haar uitgebreide
inleiding ‘character-reading’ als leidend principe om
het schrijverschap van Woolf te duiden: de observatie
van en speculatie over mensen, in tegenstelling tot bij-
voorbeeld plot en spanningsboog, of sociaal realisme
vanuit een alwetende verteller. Een terechte keuze van
Emre, want Woolf had een uitzonderlijk talent voor
het scheppen van personages ‘who, for all their phy-
sical indeterminacy and psychological inconsistency,
their worldly inconsistency, had minds that felt “real,
true and convincing”’ – de voornaamste motivatie en
kwaliteit van een goede romanschrijver, zoals ze zelf
betoogde in het essay ‘Mr. Bennett and Mrs. Brown’
(1924).
Het openvouwen van een bloem
De vraag die elke uitgever zich nog voor de eerste
voetnoot bij Mrs. Dalloway zou moeten stellen, is:
waarom een nieuwe editie toevoegen? Idealiter schuilt
de meerwaarde in het commentaar bij de brontekst.
In deze editie zijn die toelichtingen erudiet, met flair
geschreven en heel gevarieerd. Met een breed arsenaal
aan bronsoorten – primaire teksten, brieven en dag-
boekfragmenten van Woolf, en academische werken
– voorziet Emre de roman op meerdere niveaus van
duiding. Maar ook bij de vormgeving zijn kosten
augustus – september 2022 | 32 | de Nederlandse Boekengids
noch moeite gespaard: de ruim opgezette bladspiegel
maakt het eenvoudig om de noten naast de tekst te
kunnen lezen en de talloze kleurenillustraties geven
het boek iets weelderigs. Bijzonder zijn de veelal
onbekende foto’s van Woolf, die intiem aandoen. Het
is fascinerend en hartverscheurend om te bedenken
dat het kleine meisje dat cricket speelt uit zou groeien
tot de vrouw die met geheven kin en flamboyante
hoed in de tuin een sigaret zit te roken – wellicht haar
personages overpeinzend – en dat zij dezelfde vrouw
is die in 1941 de rivier de Ouse in zou lopen. De sfeer-
beelden uit het Engeland van de jaren tien en twintig
van de vorige eeuw, de schilderijen van leden van
de Bloomsbury-groep, en ook de voetnoten waarin
Emre de politieke geschiedenis uiteenzet of couleur
locale oproept, laten zien hoe ingebed Mrs. Dalloway
is in het Londen van na de Eerste Wereldoorlog, en
andersom: hoe Woolf de collectieve doorwerking
van die ingrijpende, traumatische gebeurtenis in
haar roman weet te vangen. Ook Emres verhalende
toon brengt ons dichter bij de leeservaring van de
vroegtwintigste-eeuwse lezer van de roman – soms
is het alsof ze tegenover je aan de ontbijttafel zit te
vertellen waar Clarissa die dag precies gelopen heeft.
De tekst gaat haar duidelijk aan het hart, en mocht
de lezer dat gevoel niet al delen, dan zou dat zomaar
kunnen overslaan.
Het sterkst voel je die passie wanneer Emre de
tekst zelf interpreteert: met scherpe analyses en ken-
nis van de literatuurhistorische context vouwt Emre
de roman steeds verder open. Je hebt de noten niet
nodig om in te zien dat Mrs. Dalloway een briljante
roman is, maar met de analyse van Emre zie je wel
duidelijk hoe briljant precíes. Emre laat zich leiden
door wat de tekst en haar bronnen haar aanreiken;
ze biedt de lezer inzicht in de fijnmazigheid van de
compositie, de thematiek, motieven en beeldspraak.
Ze onderzoekt Woolfs literatuuropvattingen en de
intertekstuele invloeden daarop: ‘Eliot only “wants
to describe externals.
Met scherpe analyses Joyce gives internals,” she
en kennis van de wrote in her diary, sizing
literatuurhistorische up her modernist rivals.
context vouwt Emre de Her method had found
roman steeds verder a way to unite the two,
open. Je hebt de noten showing the continuity
niet nodig om in te between the world peo-
zien dat Mrs. Dalloway ple shared and the sane
een briljante roman is, and insane worlds they
maar met de analyse created in their minds.’
van Emre zie je wel Het is lovenswaardig dat
duidelijk hoe briljant Emre ook de ideologische
precíes. kwesties niet uit de weg
gaat. Zo wordt Mrs. Dal-
loway, ook door Emre, vaak gelezen als een sociale
kritiek op de elite – die Woolf zelf natuurlijk mede in
stand hield. Bij een passage over Clarissa’s personeel
haalt Emre dan ook heel passend Mrs. Woolf and the
Servants (2007) aan, waarin Alison Light wees op
de discrepantie tussen Woolfs publiekelijke solidari-
teit met vrouwen uit de arbeidersklasse en de hiërar-
chische manier waarop ze met haar eigen bedienden
omging. Nergens is Emre te sturend, wel steeds
overtuigend, door zich te verhouden tot de academi-
sche state of the art rondom Virginia Woolf en Mrs.
Dalloway.
Femke Essink
Virginia Woolf
The Annotated Mrs. Dalloway (inl.
en bez. Merve Emre)
Liveright 2021, 320 blz.
De meest adembenemende betekenislaag die Emre
toevoegt, is die van het creatieve proces van Woolf.
Op basis van dagboekfragmenten, brieven, eerder
werk, en talloze doorhalingen in het manuscript
reconstrueert Emre hoe Mrs. Dalloway dag voor dag
evolueert. De inleiding bevat een paar prachtige voor-
beelden van wat in de editiewetenschap paralipomena
worden genoemd; de kladjes uit Woolfs notitieboeken
met aantekeningen, ideeën voor revisie, de voorlopige
hoofdstukindeling – wat moet het een uitputtingsslag
zijn geweest, de mogelijkheden, de ambities, de twij-
fels, de keuzes. Illustratief voor het wordingsproces is
de wijziging in de iconische eerste zin: ‘Mrs. Dallo-
way said she would buy the flowers herself.’ In het
oorsprongsverhaal, ‘Mrs. Dalloway in Bond Street’,
zijn die bloemen nog handschoenen. Waarom? In de
podcast The Quarantine Tapes (aflevering 170) vertelt
Emre aan Paul Holdengräber hoe de keuzes die zij
in haar editie heeft gemaakt beïnvloed zijn door de
pandemie. ‘I actually transcribed the entire novel
myself,’ zegt ze, ‘I wanted to use that as a way to mark
time during quarantine.’ Tijdens de lockdowns nam
Emre haar kinderen vaak mee naar buiten, waar haar
voor het eerst de levendigheid van bloemen opviel.
Als je het dagboek van Woolf leest, zo stelt Emre, en
je bedenkt dat ze deze roman schreef na een zware
griep, na de Eerste Wereldoorlog, en dat er die avond
een feestje is – en dat bloemen in huis halen ook al
een beetje de dood binnenlaten is – dan zijn bloemen
ineens heel logisch: ‘And so that’s the reading that I
offer of the change in that first line.’
Heel specifieke omstandigheden hebben dus idio-
syncratische gevolgen gehad voor Emres herlezing
van Mrs. Dalloway, en dat is precies de kanttekening
die bij deze editie te plaatsen valt. Te midden van alle
rijkdom mis je als lezer soms een verantwoording
voor bepaalde keuzes; particuliere keuzes die een
effect hebben op de lezer en de betekenis die je aan
de roman kunt toekennen. Bijvoorbeeld: pas op blad-
zijde 229, in noot 416, blijkt dat Woolf in de Britse
eerste druk een zin heeft verwijderd die ze in de Ame-
rikaanse eerste druk wel liet staan. Het gaat om het
moment nadat Clarissa op haar feest heeft gehoord
over de zelfdoding van Septimus Smith. Terwijl ze
naar de lucht boven Westminster kijkt en de klokken
hoort luiden, realiseert ze zich dat ze blij is dat hij het
heeft gedaan: ‘He made her feel the beauty; made her
feel the fun.’ Omdat Emre deze zin, met zowel een
ethische als een esthetische verklaring voor die keuze,
in haar versie laat staan, vraag je je als lezer plotseling
af: heeft ze overal de Amerikaanse druk voorrang
gegeven? Welk manuscript heeft Emre overgetikt? Als
lezer kun je heus zelf in de bibliografie terugvinden
dat het The Hours: The British Museum Manuscript
of Mrs. Dalloway moet zijn geweest, in 2010 getran-
scribeerd en ingeleid door Helen Wussow. Maar op
welke notitieboekjes, manuscripten en typoscripten
heeft zij zich op haar beurt dan weer gebaseerd? Waar
Engelse literatuur
houdt het werk van Wussow op en begint dat van
Emre? Nog zo’n vraag: als deze editie zo duidelijk een
product is van de pandemie, waarom heeft Emre het
in de inleiding dan nergens over deze factor?
‘Yet she did not see how, if she were to play the
hostess,’ merkt Emre op over Woolf wanneer het
gaat over de schrijver als gastvrouw, ‘she could avoid
revealing some of herself, the idiosyncratic bent of her
imagination.’ Het is alsof Emre het impliciet ook over
zichzelf heeft, de tekstbezorger als gastvrouw die haar
gasten liever vermaakt met haar verbeelding dan ze
cultuurgeschiedenis
Nieuwsgierige kraalogen
O
p 12 juni 1875 berichtte het Bataviaasch Han-
delsblad over een verschrikkelijk gevecht.
Een raaf, woonachtig op een boerderij in
het dorp Ellecom, wierp zich in de strijd toen een
buizerd een stel kuikens probeerde aan te vallen. De
raaf zegevierde en redde het kroost van de kippen-
vrienden met wie hij een bijzondere vriendschap had
gevormd (hij ging zelfs mee op stok). Een reddende
raaf als uitzondering op de regel, zo schrijft Smeyers
(‘Hashtag NotAllRavens’), omdat deze vogels toch
veelal werden gezien als vijand van de boer, en niet
als zijn vriend.
De slag tussen de buizerd en de raaf is een van de
vele ravenverhalen in het boek Raaf (2022) van his-
toricus Kristof Smeyers. In deze ‘cultuurgeschiedenis
in vogelvlucht’ leidt Smeyers ons onder meer langs
de raaf als spion van de CIA, als gids op zee, als
‘gevleugelde douaniers’ dwalend ‘tussen het boven- en
ondermaanse’ en bovenal als een van de meest opge-
voerde vogels in de literatuur. Smeyers gaat op zoek
naar een antwoord op de vraag waarom mensen zo
gefascineerd zijn door raven. ‘En heeft de raaf daarom
ook iets met de mens?’
Smeyers verwijst in zijn zoektocht naar In The
Company of Crows and Ravens (2005), waarin
John Marzluff en Tony Angell stellen dat een bestu-
dering van kraaien en raven ons bij uitstek kan
helpen de relatie tussen mensen en niet-mensen te
begrijpen. Die relatie begon reeds in de steentijd
door middel van ‘een wederzijdse gunst’: raven aten
van de jachtbuit van mensen; dat was voor hen een
teken om een betere schuilplaats te vinden voor hun
voedsel. Een gedeelde geschiedenis dus, die kan
verklaren waarom mensen zich projecteren op uitge-
rekend de raaf en zich tegelijkertijd ook in de vogel
herkennen.
Gebroken vertrouwen
Historisch gezien zijn de eigenschappen die het men-
senbeest aan Corvus corax heeft toegekend echter niet
de meest positieve, met alle gevolgen van dien. Voor
wie net zoals ik wekelijks denkt een raaf te zien vlie-
gen en rondhoppen heeft het mis: dat blijkt een kraai
(weliswaar deel van dezelfde familie). Want, als sym-
bool van oorlog, onheil en de duivel is de raaf door de
eeuwen heen veelvuldig vervolgd, met als resultaat dat
het vanaf het midden van de negentiende eeuw aan
ravennesten ontbrak in de Lage Landen. ‘Gebroken
vertrouwen herstelt zich maar langzaam en raven, zo
weten we, beschikken over een uitstekend geheugen.’
te vervelen met de wetenschappelijke basis die aan
een teksteditie ten grondslag ligt – maar een zekere
reflectie daarop had onbeantwoorde vragen kunnen
voorkomen en het geheel nog een verdiepende laag
kunnen bieden.
Gelukkig verpesten de methodologische vragen het
feestje niet. Emre heeft een indrukwekkende, waar-
devolle editie afgeleverd: haar annotaties verrijken de
leeservaring, die ook op affectief niveau intenser is
door het toegenomen inzicht in de psychologie van
de personages. En terwijl ze het begrip vergroot, laat
Geen wonder dat deze intelligente vlieger zich hier
zelden meer laat zien.
Raven zijn fantastische vogels, maar de vliegkun-
sten en hoge mate van intelligentie die hen maken tot
‘acrobatische hoogvliegers’ hebben ze niet voldoende
kunnen helpen. Smeyers gaat ver terug in de tijd –
onder meer naar mythen rond de god Apollo en het
oudtestamentische verhaal van de ark van Noach – om
de oorsprong te vinden van het imago dat ertoe leidde
dat juist deze vogel het slachtoffer werd van eeuwen
durende ‘uitroeicampagnes’. Mettertijd ontstond toch
vooral het beeld van de raaf als lui wezen, een dief met
plezier in zijn vak, ‘lijkenpikker’, een heksenhulpje, en
bovenal als symbool van oorlog: een ‘onheilsprofeet’.
Raaf staat niet alleen vol met legenden, gedichten
en historische gegevens van de verguisde vogel. Door
de eeuwen heen gingen er
Als symbool van ook raafgezinde stemmen
oorlog, onheil en op, al waren dit eerder uit-
de duivel is de raaf zonderingen. Zo schreef
door de eeuwen heen Plinius vol lof over een
veelvuldig vervolgd, kletsende Romeinse buur-
met als resultaat dat traaf – met een vocabu-
het vanaf het midden laire van enkele woorden
van de negentiende (!) – voor wie, nadat hij
eeuw aan ravennesten op het schoeisel van een
ontbrak in de Lage schoenmaker had gepoept
Landen. en vervolgens bruut door
hem werd vermoord (een
daad die de schoenmaker zelf ook met de dood moest
bekopen), een grootse staatsbegrafenis werd georgani-
seerd, inclusief rouwstoet, muziek en kransen op de
Via Appia.
De vele historische gebeurtenissen, literaire
verschijningen en legenden beschrijft Smeyers op
sprankelende wijze. Alleen al de rijke verzameling
aan benamingen voor de raaf – waaronder ‘antropo-
ceenvogel’, ‘enfants terribles van het luchtruim’ en de
‘poor man’s papegaai’ – maken het boek een aanrader.
Smeyers verweeft bovendien virtuoos de geschiedenis
van deze vogel met zijn eigen ontmoetingen met
raven, zoals een gekooide die hij zag in het Belgische
natuurreservaat het Zwin.
Waar hoorde de raaf in het Zwin thuis? Haar kooi
leek haar niet te deren. Alsof ze elk moment tussen
de spijlen door kon hobbelen en verdwijnen, maar
er simpelweg voor koos om dat nog niet te doen.
Of althans, de gedachte dat de vogel in volmaakte
controle leek over haar situatie en vrij tussen werel-
Femke Essink
ze toch ook het raadsel intact. Daardoor neemt niet
alleen de bewondering voor Mrs. Dalloway toe, maar
ook voor de roman als kunstvorm: als je ziet hoeveel
keuzes een schrijver maakt en hoeveel er dus kan
misgaan, realiseer je je eens te meer dat elke geslaagde
roman een klein wonder is. Wie het mirakel van Mrs.
Dalloway nog niet ervaren heeft, kan het beste begin-
nen met een eenvoudige pocketuitgave en daarna deze
editie erbij nemen. Voor wie de roman al eens las: met
Merve Emre kun je blijven herlezen. ×
Adelheid van Luipen
Kristof Smeyers
Raaf: cultuurgeschiedenis in vogel-
vlucht
Ertsberg 2022, 144 blz.
den kon reizen, maakte het draaglijk voor mezelf
terwijl ik keek hoe ze naar mij keek met onsterfe-
lijke ogen.
Het je-m’en-foutisme van de raaf
Er is ook goed nieuws te melden: de raaf is inmiddels
terug in Vlaanderen en Nederland! (En de kooien
in het Zwin behoren tot het verleden.) De Vogelbe-
scherming constateerde in 2020 dat er in Nederland
zo’n honderdzeventig tot honderdtachtig broedparen
zijn. Raven lijken niet langer in het verdomhoekje
te staan, maar voor kraaien valt dat wellicht niet te
zeggen; om hun dertigjarig bestaan te vieren rakelde
AT5 het item ‘Jordaan woedend op kraaien’ weer op
(bekend van uitspraken als ‘die verstieren het hier’ en
‘nek omdraaien’).
Aan het slot van zijn boek concludeert Smeyers
dat de herwaardering van de raaf fragiel is. De raaf
kan slechts voorzichtig terugkeren, want hij is daarbij
overgeleverd aan een wezen dat zich maar al te graag
op deze vogel wil projecteren en zichzelf erin wil her-
kennen. Nu wellicht ten positieve: ‘Zijn koppigheid,
waaraan we ons vroeger zo stoorden, toont nu een
individualiteit en authenticiteit die we kunnen appre-
ciëren: een eigentijds, modern je-m’en-foutisme.’
Waarom kunnen wij de raaf niet gewoon raaf
laten zijn, met al zijn raafheden, ravenmaniertjes en
raafachtigheid? Wellicht weten we het vertrouwen
van de vogel dan weer volledig terug te winnen. Raaf
is precies daarom een aanrader, omdat het deze con-
tinue relatie tussen mensen en niet-mensen helpt te
begrijpen, aan de hand van een vogel waar mensen
zich bij uitstek aan hebben gespiegeld. De raaf laat
zich echter niet vangen in onze catalogus van men-
sentrekken. ‘Hij ontwijkt onze pogingen om hem te
reduceren tot een vehikel voor onze eigentijdse ideeën,
onze waarden, onze metaforen.’ Misschien dat we het
daarom maar blijven proberen. ×
augustus – september 2022 | 33 | de Nederlandse Boekengids
literaire biografie
Een half leven om jezelf te vinden
D
e titel van deze biografie, Oefeningen in
dapperheid, is goed gekozen: het leven van
schrijver Renate Stoute (1950-2000) stond in
het teken van dapper willen en moeten zijn. Niets voor
niets gaf ze zelf dit motto aan haar dagboeken mee.
Renate had de pech geboren te worden als jongen, een
omhulsel dat niet paste en tot veel pijnlijke omzwer-
vingen leidde. David de Poel (1973), die eerder een
biografie van Frans Pointl op zijn naam zette, raakte
gefascineerd door de tegenstellingen in Stoutes leven
en zocht en schreef deze episodes op verdienstelijke
wijze uit – al leidt zijn biografisch onderzoek uitein-
delijk niet tot daadwerkelijk begrip voor en inzicht
in de mens Stoute. Toch draagt dit boek hopelijk bij
aan de herontdekking van de auteur Stoute, wier werk
getuigt van een levenslange zoektocht naar authenti-
citeit – sowieso relevant, en des te meer voor huidige
generaties transpersonen.
Stoute, in 1950 geboren als René, verwierf in 1982
bekendheid door de publicatie van haar debuutroman
Op de rug van vuile zwanen. De autobiografische
ervaringen van een junkie werden waren daarin op
onverbloemde wijze te boek gesteld. Het was een
boek dat geschreven moest worden, zoals Stoute het
zelf zei. De critici waren onder de indruk: ‘uitstekend
geschreven’, ‘uniek boek in de Nederlandse literatuur’,
‘Stoute is iemand die iets te vertellen heeft’. Jeroen
Brouwers prees de authentieke stijl, een kwaliteit die
hij de jaren nadien zou
Ook biograaf David blijven prijzen in Stoutes
de Poel is gevoelig werk. Het boek was ook
voor dit imago, en dat qua lezersbereik succesvol
levert onbedoeld meer en werd beloond met het
afstand dan nabijheid. Gouden Ezelsoor, een lite-
ratuurprijs voor het beste
debuut. Ten tijde van publicatie was Stoute al enige
jaren clean, en dat zou ze de rest van haar leven ook
blijven. Maar wel met gevolgschade: kapotgespoten
aderen, een verstoorde leverfunctie en een hardnekkig
imago van getormenteerde outcast.
Ook biograaf David de Poel is gevoelig voor dit
imago, en dat levert onbedoeld meer afstand dan
nabijheid. Zo is de proloog geschreven vanuit het
perspectief van een vroegere liefdespartner die, niet
wetende van Renates transformatie, uiteindelijk bij
haar uitvaart terechtkomt. Een al te ver gezochte dra-
maturgie, temeer omdat de anekdote voortkomt uit
een zogenaamd voorspellende droom en herinnering
van een relatieve buitenstaander. Het is deze blik van
buitenaf die het boek parten blijft spelen.
Een eenzaam verlangen
Na de wat onhandige proloog kent de biografie
een chronologisch verloop, beginnend bij Stoutes
kinderjaren in een lagere middenklassemilieu in het
Haarlem van de jaren vijftig. Als jong kind was er
al de drang om meisjeskleding en damesondergoed
te dragen. Stoute trok ’s nachts oude onderjurken en
nachthemden van moeder aan, altijd in grote angst
voor ontdekking. Eén keer werd ze betrapt, maar er
werd niet over gepraat en zo groeide het innerlijke
taboe almaar door. Travestie was in die jaren een zeer
onbekend verschijnsel. De meeste travestieten kenden
geen anderen met dezelfde behoefte, ze kenden het
woord niet, laat staan dat ze wisten dat het in Berlijn
al rond 1900 door Magnus Hirschfeld uitgebreid als
augustus – september 2022 | 34 | de Nederlandse Boekengids
seksuologisch verschijnsel was bestudeerd. Men ervoer
slechts een onbedwingbaar, eenzaam verlangen, en
besefte al op jonge leeftijd dat het zondig en verkeerd
was. Toch was juist het aantrekken van de kleding
van het andere geslacht het enige waardoor mensen
als Stoute de sensatie ondervonden om eindelijk zich-
zelf te zijn. En dus was het iets om tegelijkertijd te
omarmen en te verafschuwen.
De Poel weet de beklemming van zo’n jeugd goed
neer te zetten en heeft ook aandacht voor de andere
aspecten van Stoutes wezen. De eigenheid en weer-
spannigheid gingen over in een zekere rebelsheid, die
langzamerhand de verlegenheid en schaamte verdrong
– althans, op het oog. De puber werd een spijbelaar,
een school dropout, die zich begaf in het uitgaansleven
en hier viel voor de verlokking van opiumgebruik.
Waarom Stoute aan opium begon, de start van een
desastreuze levensfase, komt ondertussen niet goed
uit de verf: ‘Hij heeft al veel over het spul gehoord en
is nieuwsgierig. Hij ziet de drug als een mogelijkheid
om weg te breken uit zijn burgerlijke en bekrompen
omgeving,’ is De Poels wat magere verklaring. Zou
het niet zo zijn dat de roes van harddrugs een uitvlucht
bood voor de onoplosbare innerlijke verscheurdheid?
Daarbij: zo burgerlijk en bekrompen lijkt het milieu
niet te zijn geweest, gezien de open en liefdevolle
houding die haar ouders, broer en zus in later jaren
wisten te tonen.
Van junkie naar schrijver
De Poel schetst zeer gedetailleerd de ontluisterende
realiteit van het leven van een junkie, ook doordat
hij hier gebruikmaakt van historische bronnen over
drugsgebruik en hulpverlening in het Nederland van
de jaren zeventig. Het daaruit opdoemende beeld is
verbijsterend, zowel door de keiharde zelfdestructie
van de junkies als door de naïviteit van de hulpverle-
ners. In hoog tempo hielpen jonge mensen zichzelf de
vernieling in en werden ze een soort zombies, levend
in vervuilde kraakpanden en mistroostige opvangcen-
tra.
Stoute maakte deel uit van die groep en gedroeg
zich als een typische junk, inclusief het stelen en
bedriegen, het emotieloze, monomane leven dat altijd
draaide om de volgende
De puber werd een shot, tot en met heldere
spijbelaar, een school momenten van inzicht en
dropout, die zich begaf besluiten om af te kicken.
in het uitgaansleven Pogingen daartoe misluk-
en hier viel voor de ten meermaals. Dat Stoute
verlokking van opium- vanuit zwaar verslaafde
gebruik. toestand op eigen kracht
toch van de heroïne af wist
te komen is verbazingwekkend. De lezer blijft achter
met de vraag hoe ze dit eigenlijk heeft gered. Waar
kwam die kracht vandaan? Opnieuw scheert de bio-
grafie te vluchtig langs zo’n buitengewone wending.
Inmiddels was het 1977 en moest Stoute haar leven
opnieuw gaan vormgeven. Na een reeks van kortdu-
rende baantjes belandde ze als portier, later barman
en dj, bij cultureel centrum De Melkweg. Dit was de
poort naar een leven dat bij haar paste en ze raakte
volop geïnspireerd door het contact met muzikanten,
schrijvers en dichters. De creativiteit begon te stromen,
Stoute ging in bandjes spelen en schreef poëzie en
proza – met enig succes, want het literaire tijdschrift
Alex Bakker
Voor een biograaf van een transpersoon is het een
lastige kwestie. Gebruik je de later gekozen naam
en ‘hij’ of ‘zij’ ook voor het verleden? Je wilt niet
‘misgenderen’, maar ook niet aan geschiedver-
valsing doen. Biograaf David de Poel kiest ervoor
om die omslag synchroon te laten lopen met het
moment dat Renate zelf koos voor haar nieuwe
naam, in februari 1995 – een alleszins verdedig-
baar besluit. Als recensent volg ik echter het leven
van Stoute minder chronologisch en omdat ik er
bovendien aan gewend ben om ‘Renate’ en ‘zij’ te
zeggen, ook wanneer dit anachronistisch is, doe ik
dit anders.
Koprol publiceerde een van haar korte verhalen. Deze
opmaat naar Stoutes literaire carrière is een sterke
fase in het boek. De lezer wordt meegevoerd in haar
twijfels over het schrijven zonder scholing, het moe-
ten leren van basisregels
De lezer wordt meege- en vermijden van spel-
voerd in haar twijfels lingsfouten, de neerslach-
over het schrijven tigheid die haar nog altijd
zonder scholing, overmande, maar ook de
het moeten leren zuivere scheppingsdrang,
van basisregels en het moeten schrijven om
vermijden van spel- overeind te blijven.
lingsfouten, de neer- Met de emotionele af-
slachtigheid die haar stomping van haar versla-
nog altijd overmande, ving achter de rug kwam
maar ook de zuivere de drang tot travestie weer
scheppingsdrang, het op, en voor het eerst in
moeten schrijven om haar leven zocht Stoute
overeind te blijven. contact met gelijkgezin-
den. Het was de start
van een lange zoektocht naar zelfexpressie. Welke
plek mag het vrouw-zijn innemen, volstaat de da-
meskleding of gaat het verder? Dit langdurige zelf-
onderzoek, ingebed in lagen van schaamte, herken
ik (als transgenderhistoricus) uit de verhalen van vele
andere transpersonen. Stoute was wat dat betreft verre
van uniek.
Rust, warmte en liefde
Na jaren van een zwervend, ongezond junkiebestaan
had Stoute grote behoefte aan rust, warmte en liefde.
Die vond zij enerzijds door aan de slag te gaan als
administratief medewerker bij boekhandel Scheltema
Holkema Vermeulen, en anderzijds aan de hand van
haar eerste grote liefde, de Engelse Bryony, met wie
ze een gezinsleven opbouwde. Haar debuutroman
Op de rug van vuile zwanen leidde een bestaan als
‘echte’ schrijver in. Er volgde een periode van literaire
bedrijvigheid, het zoeken naar een eigen stijl, naar
een verhaal om te vertellen, gesteggel met de uitgever
– kortom, de gebruikelijke schrijversperikelen. Ook
deze ontwikkeling heeft De Poel prima gedocumen-
teerd, waarbij hij rijkelijk citeert uit de briefwisseling
tussen Stoute en Jeroen Brouwers.
Minder interessant is zijn verslaglegging van
de liefde en het emotionele leven. Stoute be-
steedde steeds meer uren aan travestie, waar partner
Bryony geen deel van uitmaakte. Bij een andere
vrouw mocht dit wel een plek hebben. Er volgen
enkele lichtelijk vermoeiende hoofdstukken waarin
literaire biografie Alex Bakker

Stoute steeds heen en weer wordt geslingerd, niet in
staat een keuze te maken tussen de twee vrouwen.
De verantwoordelijkheid richting vrouw en kinderen
versus meer ruimte voor het eigen ik: een hartver-
scheurend dilemma, wat echter door de uitputtende
‘en toen en toen’-beschrijvingen eerder verveelt dan
emotioneert. Hier had de biograaf een elegante
samenvatting op hoofdpunten moeten bieden: uitein-
delijk koos Stoute voor het gezinsleven.
Ruim tien jaar later speelde hetzelfde dilemma,
maar nu in ultieme vorm. Stoute was inmiddels vele
stappen verder in het zelfonderzoek, was op nationale
televisie uit de kast gekomen als travestiet en had er
zelfs een dik boek over gepubliceerd (Een goede tra-
vestiet zie je niet, 1994). De jonge vlam Janis veroverde
Stoutes hart en bood haar een toekomst van volledige
vrouwelijkheid. Renates keuze voor haar Janis viel
samen met de keuze om in transitie te gaan, om ver-
der te leven als vrouw. Dit was voor Bryony reden om
te scheiden.
Daar gaat de biograaf juist weer te snel en ontbreekt
de diepgang. We krijgen als lezerspubliek weinig
inzicht in Stoutes gedachten en gevoelens, terwijl ze
hierover korte tijd later een intens en emotioneel boek
schreef (Uit een oude jas vol stenen, 1999), dat zich bij
uitstek leent om uit te citeren. De Poel gebruikt dit
boek wel als bron voor historische feiten, maar slechts
spaarzaam als bron voor zelfreflectie en beleving.
De grote, dappere keuzes
Dit raakt aan een van de tekortkomingen in deze
biografie. In de opeenstapeling van pogingen, over-
denkingen en halfbakken beslissingen van Stoute,
worden de daadwerkelijk grote, dappere keuzes
naar de achtergrond verdrongen. De Poel heeft
Stoutes leven vooral nauwkeurig geboekstaafd. Die
reconstructie is op zich fascinerend, afgezien van
overbodige fragmenten over een vakantie of uitstapje
en anekdotes uit de categorie sterke verhalen. Maar
de biograaf lijkt onvoldoende bereid te karakteriseren
en te interpreteren, waardoor hij de focus niet scherp
krijgt.
Dit levert wat mij betreft nogal wat valse noten op.
Zo presenteert hij Stoutes geslachtsverandering als
een volgende fase in een rusteloos leven, een wanho-
pig najagen van geluk, en stelt het daarmee gelijk aan
junkie en travestiet zijn,
Stoutes verhaal komt daarbij en passant sugge-
overeen met dat van rerend dat ook deze tran-
honderden andere sitie haar niet gelukkig
transmensen, zeker zou maken (want tja, een
uit haar generatie, die getormenteerde eeuwige
een half leven nodig zoeker…). Maar Stoutes
hadden om zichzelf te verhaal komt overeen met
worden. dat van honderden andere
transmensen, zeker uit
haar generatie, die een half leven nodig hadden om
zichzelf te vinden. Ze was niet de enige die zich ver-
doofde met drugs of alcohol om te vluchten voor de
eigen waarheid, die immers subiet sociale verstoting
betekende. Blijkbaar is de biograaf onbekend met
levensverhalen van andere transpersonen en de bijbe-
horende dynamiek van zelfverloochening, trauma’s
en taboes. Transseksualiteit is niet ‘weer een nieuwe
David de Poel
Oefeningen in dapperheid: biografie
van René/Renate Stoute
De Arbeiderspers 2022, 288 blz.
episode’, het is de verklaring voor vroegere, vaak
destructieve keuzes.
Ook stelt De Poel de ‘belangrijke vraag’ of de trans-
formatie van man naar vrouw heeft bijgedragen aan
Renates vroegtijdige overlijden aan leverfalen. Hij laat
het antwoord over aan nabestaanden, van wie enkelen
onomwonden ‘ja’ zeggen – degenen die toch al tegen
haar transitie waren. Waarom niet een medisch expert
raadplegen? Dat heb ik wel gedaan: de gebruikte hor-
monen noch de operatie hebben effect op de lever. De
valse vraag in de lucht laten hangen getuigt boven-
dien van weinig begrip voor de impact die het op een
mensenleven heeft om transgender te zijn. Gek, want
die impact is op ongeëvenaarde wijze door Renate zelf
beschreven, vooral in haar boek Uit een oude jas vol
stenen. Het is teleurstellend dat de biograaf zijn fas-
cinatie voor een ogenschijnlijk niet-burgerlijk en ruig
bestaan ‘vol tegenstellingen’ laat prevaleren boven een
poging zich werkelijk in te leven in de mens Renate
Stoute, inclusief alle facetten en complexe nuances,
zoals uitgedrukt in haar schrijverschap. ×

wetenschapsbiografie Ad Maas

Scheikundigen van naam

H
oe vestigt een scheikundige zijn reputatie?
Voor die vraag stond zowel Sibrand Stra-
tingh als Henri van ’t Hoff toen ze naar
een universitaire aanstelling hengelden. Stratingh
publiceerde in een korte tijd verschillende boeken
over alkaloïde geneesmiddelen (kinine, morfine) en
de edelmetalen goud en zilver, Van ’t Hoff hoopte
de wereld te verwonderen met een nieuwe kijk op
de bouw van moleculen. Tussen beide wapenfeiten
lag een halve eeuw (respectievelijk 1822-23 en 1874),
waarin het moderne wetenschapsbedrijf vorm begon
te krijgen. Twee nieuw verschenen biografieën over
deze scheikundigen bieden interessant vergelijkings-
materiaal.
Dat het beide heren gelukt is faam te verwerven
staat buiten kijf, maar Van ’t Hoff – de allereerste
Nobelprijswinnaar in de scheikunde – kennen we
het beste. We kunnen ons ook beter identificeren
met zijn manier van wetenschap bedrijven, waarbij
het in de kern draait om systematisch uitgevoerd,
fundamenteel onderzoek. Toch ontbrak het nog aan
een volwaardige biografie die ons helpt Van ’t Hoff
en zijn werk beter te doorgronden; Rob van den Berg
voorziet ons daarin met verve.
Stratinghs prestaties kunnen we minder goed op
waarde schatten. Hij is vooral nog bekend van het
elektrische wagentje dat hij al in 1835 liet rondtoeren.
De wetenschapspraktijk van de vroege negentiende
eeuw is ons wezensvreemd, en deze periode is onder
wetenschapshistorici dan ook meer het terrein geweest was. Van den Bergs nadruk ligt daarentegen veel meer
van oordeel dan van onderzoek. Ze staat bekend als op de wording van de persoon en de wetenschapper
het ‘dieptepunt’ van de Nederlandse wetenschaps- Van ’t Hoff. Geholpen door familie-archieven waar
geschiedenis, met een gering elan, beperkte middelen hij toegang tot kreeg, blijft Van den Berg dicht bij de
en een gapende achterstand op het buitenland. Maar hoofdpersoon, hierdoor behoudt het verhaal (meestal)
dat is gerekend naar onze eigen maatstaven, en die zit- zijn vaart en suspense. Ook Kooystra’s boek is accu-
ten ons alleen maar in de weg om het tijdvak op zijn raat en degelijk. Tezamen bieden de boeken een mooi
eigen merites te beoordelen. De Nederlanders waren inkijkje in onze vaderlandse (natuur)wetenschappe-
zelf volkomen tevreden met hun wetenschap – hoe lijke geschiedenis.
zit dat?
Ulco Kooystra’s grondige biografie van Stratingh Eigengereid uitblinken
helpt ons zicht te krijgen op die eigenheid van de Bij de jonge Van ’t Hoff thuis was het een en al kunst
vroegnegentiende-eeuwse Nederlandse wetenschaps- en literatuur. Het gezin bezocht Auguste Rodin in
geschiedenis. Hier ligt zijn Parijse atelier en bekeek het vroege werk van
De wetenschapsprak- ook de verdienste van Vincent van Gogh (‘niet kwaad’) – Van ’t Hoff hield
tijk van de vroege het boek, waarin de er een voorliefde voor poëzie aan over; vooral Lord
negentiende eeuw hoofdpersoon zelf een flat Byron wakkerde een romantisch vuur bij hem aan.
staat bekend als het character blijft. Kooystra’s Een andere leidsman werd de filosoof August Comte,
‘dieptepunt’ van de hoofdstukken bieden een grondlegger van het positivisme.
Nederlandse weten- soort van-nul-tot-nu-be- Op de privéschool waar Van ’t Hoff zijn basisvor-
schapsgeschiedenis, handeling van de onder- ming genoot, blonk hij uit hij in wiskunde en de
met een gering elan, werpen waaraan Stratingh natuurwetenschappen. Zijn grote drijfveer was de
beperkte middelen bijdroeg, overigens zon- wil zich te onderscheiden van anderen, en toen hij
en een gapende der dat hij de hoofdlijn op de Rotterdamse hbs de lol van het proeven doen
achterstand op het uit het oog verliest. De ontdekte, moest dat maar in de scheikunde gebeuren.
buitenland. scheikunstenaar biedt een In die zin was het vreemd dat hij op de Polytech-
uitstekend verzorgde en nische School terechtkwam, de voorloper van de TU
onderhoudende weergave van een scheikundige die Delft, voor een studie tot chemisch technoloog – niet
soms op verbazingwekkende wijze zijn tijd vooruit echt een startpunt voor hemelbestormers; daarvoor

augustus – september 2022 | 35 | de Nederlandse Boekengids

wetenschapsbiografie
moest je op de universiteit zijn, en dan het liefst een
Duitse of een Franse. Zijn Delftse studie maakte
hij in recordtempo af, en na een intermezzo aan de
Universiteit Leiden toog hij naar Bonn, de stad van
Heine en Beethoven, en van de grote chemicus Frie-
drich Kekulé. Een aantal maanden lang keek hij in
diens lab de kunst af, ‘fest vorgenommen etwas zu
entdecken’.
Naast het bijbrengen van een fikse dosis cultuur,
hadden zijn ouders Van ’t Hoff ook opgezadeld
met een torenhoog verwachtingspatroon. Die ver-
wachtingen probeerde hij amechtig in te lossen en
er tegelijkertijd aan te ontsnappen. Een combinatie
van tomeloze ambitie en een neiging tot escapisme
bepaalde zijn levensloop. Het zat elkaar nog wel eens
in de weg, zoals in zijn tijd bij Kekulé, toen hij botweg
weigerde om zich te laten inschakelen in het onder-
zoeksprogramma van de grote professor – hij wist zelf
wel wat hij wilde. Eigengereid was hij, en lastig, zoals
hij zelf later vaststelde.
Van Bonn ging hij naar Parijs, met een korte tus-
senstop in Utrecht voor zijn doctoraalexamen. In
de Franse hoofdstad hoopte hij ook aan een andere
grootheid de geheimen van de (organische) schei-
kunde te ontfutselen: Charles-Adolphe Wurtz. Weer
terug in Utrecht raffelde hij een weinig opzienbarend
proefschrift af. Veel interessanter was een brochure
die hij in dezelfde tijd op eigen houtje uitbracht. Het
idee daarvoor kwam hem letterlijk aangewaaid toen
hij een luchtje ging scheppen tijdens het studeren in
de Utrechtse universiteisbiliotheek.
Echte moleculen
Chemici hadden in die tijd de grootste moeite om
greep te krijgen op organische verbindingen. Een
reden hiervoor was dat verbindingen met precies
dezelfde structuurformules
Het bestaan van zich soms als verschil-
atomen en moleculen lende stoffen gedroegen.
werd met scepsis Wijnsteenzuur (structuur-
bezien. Wie had er formule: C4H6O6) komt
ooit één gezien? bijvoorbeeld voor in een
vorm die bacteriën tot
voedsel dient, en een andere die onverteerbaar is. De
structuurformule bood, met andere woorden, geen
unieke beschrijving voor een verbinding met een
vaste reeks kenmerkende eigenschappen – en dat was
een fors probleem.
Chemici vermoedden dat dit te maken had met
het feit dat de C’s, H’s, O’s, et cetera in de molecule
op verschillende manieren gerangschikt konden zijn,
oftewel ‘isomerie’ vertoonden. Maar het lukte ze niet
een ‘formule’ te bedenken die precies evenveel ‘isome-
ren’ opleverde als dat er varianten waren in chemisch
gedrag.
Op papier puzzelden de scheikundigen aan hun
structuurformules, en hier, zo realiseerde Van ’t Hoff
zich, zat nu juist het probleem. Om op het exacte
aantal isomeren uit te komen, moesten scheikundigen
ook de ruimtelijke structuur van moleculen in ogen-
schouw nemen. Met zijn driedimensionale zienswijze
wist Van ’t Hoff wel op het goede aantal isomeren uit
te komen.
Het saillante was dat scheikundigen structuur-
formules voornamelijk beschouwden als handige
hulpmiddelen en meestal niet in het daadwerkelijk
bestaan van de atomen en moleculen geloofden. Van
’t Hoff loste zo niet alleen een scheikundig probleem
op, maar toonde ook aan dat die structuurformules
augustus – september 2022 | 36 | de Nederlandse Boekengids
meer waren dan een hulpmiddel. Ze kregen ‘met het
werk van Van ’t Hoff’, aldus Van den Berg, ‘een iconi-
sche betekenis, en gaven (…) de moleculen weer zoals
ze werkelijk waren’.
Toen Van ’t Hoff het chemische establishment
bestormde, heerste er een verregaand objectiviteits-
ideaal in de natuurwetenschappen: de onderzoeker
diende zich te beperken tot wat hij kon aflezen van
zijn meetapparaten en wat dwingende logisch-wis-
kundige redeneringen toelieten, en hij moest zich zo
veel mogelijk van iedere eigen interpretatie onthou-
den. De ideale onderzoeker was een onderzoeker die
zichzelf wegcijferde.
Vandaar dat het bestaan van atomen en moleculen
met scepsis werd bezien. Wie had er ooit één gezien?
Van den Berg suggereert dat Van ’t Hoff daarom zijn
hypothese van de ruimtelijke molecule niet als proef-
schrift indiende.
Van ’t Hoff stuurde zijn (Nederlandstalige) bro-
chure aan tal van Nederlandse hoogleraren en art-
sen. Dankzij een Franse bewerking in de Archives
Néerlandaises (een periodiek van de Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen) belandde Van ’t
Hoffs stoutmoedige theorie in de internationale che-
mische arena. Er ontstond een verhit debat, waarin
grote namen stelling namen tegen dan wel vóór Van
’t Hoff. Om zijn werk kracht bij te zetten publiceerde
hij een meer uitgewerkte versie in het Frans. De
chemici die hij deze publicatie toestuurde kregen er
een setje moleculemodelletjes bij die Van ’t Hoff ter
visuele ondersteuning van zijn visie in elkaar knipte
en plakte.
Van ’t Hoffs intuïtieve werkwijze viel uit de toon
binnen een wetenschapscultuur waarin onderzoe-
kers vooral door stug meten tot hogere waarheden
trachtten te komen, en waarin nauwgezetheid en
grondigheid als voor-
Chemici keken tot dan naamste deugden golden.
toe vooral naar welke Van ’t Hoff zocht naar het
stoffen een reactie eenvoudige achterliggende
ingaan, en welke er principe. Experimenten
weer uitkomen. Van ’t en wiskundige afleidingen
Hoffs interesse betrof waren dienstbaar aan zijn
juist wat daartussenin ideeën; als de hoofdzaak
gebeurde, in de reactie was aangetoond geloofde
zelf. hij het verder wel. Kriti-
sche collega’s vonden dat
het hem aan degelijkheid ontbrak, en dat hij bijko-
mende verschijnselen wel erg snel als niet-essentieel
terzijde schoof. Zijn inaugurele rede als hoogleraar
was een pleidooi voor verbeeldingskracht in de weten-
schap – een heus statement in die tijd.
Gezien Van ’t Hoffs tegendraadsheid was het niet
zo vreemd dat zijn carrière moeizaam op gang kwam.
Toch wist hij nog tamelijk snel een professoraat in
Amsterdam te verwerven; daar verrichtte Van ’t
Hoff het werk dat hem de Nobelprijs opleverde, in
een krakkemikkig, tot lab omgebouwd pand aan de
Groenburgwal.
Chemici keken tot dan toe vooral naar welke
stoffen een reactie in gaan, en welke er weer uit
komen. Van ’t Hoffs interesse betrof juist wat daar-
tussenin gebeurde, in de reactie zelf. Wat hem vooral
intrigeerde was de chemische ‘affiniteit’, oftewel de
‘kracht’ die stoffen samenhoudt of aan het reageren
brengt. Hij keek daarom naar de snelheden waarmee
reacties verliepen – die zeggen iets over die kracht.
Daarnaast bestudeerde hij evenwichtsreacties, dat wil
zeggen reacties die beide kanten op kunnen en dan in
Ad Maas
een zeker evenwicht belanden (stikstofgas en waterstof-
gas reageren bijvoorbeeld met elkaar om ammoniak
te maken, maar tegelijkertijd valt ammoniak ook
weer uiteen in stikstofgas en waterstofgas). Hij was de
eerste die dit correct beschreef. Van ’t Hoffs gouden
greep was dat hij concepten uit de natuurkunde, met
name de thermodynamica, toe wist te passen op de
chemie.
Een andere mogelijkheid om chemische krachten te
bestuderen was bij osmotische druk, die er bijvoor-
beeld voor zorgt dat plantencellen zich volzuigen
met water en hun stevigheid op peil houden (en bij
te weinig druk/water slap worden). Osmotische druk
komt voort uit verschillen in concentraties opgeloste
deeltjes in vloeistoffen. De formule die Van ’t Hoff
afleidde voor osmotische druk hielp zijn medestrijder
Svante Arrhenius bij zijn ontdekking dat zouten (en
zuren) in een oplossing uiteenvallen in geladen deel-
tjes (ionen) – nu volstrekt basale chemie, toen uiterst
controversieel.
Van ’t Hoff leed nogal onder een enorme onder-
wijslast, daarom accepteerde hij in 1894 een aanbod
uit Berlijn waar hij zich vrijwel geheel – slechts één
verplicht collegeuurtje per week – aan onderzoek kon
wijden. Zijn vertrek leidde tot een hoop publieke ver-
ontwaardiging in Amsterdam, aangezien er net een
nieuw laboratorium voor hem was gebouwd nadat
hij een aanbod uit Leipzig (wel) had afgeslagen. In
Berlijn kwam hij in een onderzoeksparadijs terecht;
hij stortte zich hier volledig op de bestudering van het
neerslaan van zouten uit een oplossing. Nuttig werk,
maar zijn grote wetenschappelijke creativiteit lag ach-
ter hem – betere omstandigheden leiden blijkbaar niet
per se tot beter onderzoek. Bovendien liep Van ’t Hoff
tuberculose op, en daaraan overleed hij uiteindelijk
in 1911.
Van den Berg besteedt nogal wat aandacht aan
het werk van de Zweed Arrhenius en de Est Wil-
helm Ostwald, waarbij hij toch een beetje van zijn
hoofdpersoon wegdrijft. Samen met Van ’t Hoff
zouden zij – alle drie afkomstig uit de periferie van
de toenmalige scheikunde – de fysische chemie
grondvesten. Om hun specialisme te vestigen, leidden
ze eigen studenten op en lanceerden ze een tijdschrift.
Dankzij hun baanbrekende onderzoek en door
polemieken te voeren, manoeuvreerden ze het nieuwe
vakgebied tot in de kern van de scheikunde. Dood-
leuk noemden ze hun tak van de scheikunde ‘al-
gemene chemie’. Met bravoure bombardeerden ze de
fysische chemie zo tot de grondslag van alle schei-
kunde.
Dit was hoe het spel gespeeld diende te worden om
een plaats op de apenrots van de (scheikundige) weten-
schappelijke discipline te
Dit was hoe het spel bemachtigen. Deze orga-
gespeeld diende te nisatievorm – informele,
worden om een plaats internationale verbanden
op de apenrots van de van vakspecialisten –
(scheikundige) weten- kreeg zo vanaf 1850 vorm.
schappelijke discipline Daarbinnen groepeerden
te bemachtigen. de onderzoekers zich
rondom bepaalde vraag-
stukken en vestigden ze bepaalde normen, waarden
en methoden. Het doel was zuivere kennis vergaren,
een dieper inzicht in de natuur. Wie zich binnen de
geldende regels en probleemstellingen met onderzoek
onderscheidde, kon zich een plaats onder de weten-
schappelijke zon verwerven. Voor wie erin slaagde
binnen de discipline de bakens te verzetten, zoals Van
wetenschapsbiografie
’t Hoff en kompanen deden, lag blijvende faam in het
verschiet. In Stratinghs tijd werkte de wetenschap nog
heel anders.
Knalgoud, donderzilver, fikkend fosfor
Stratinghs wieg stond in Adorp, waar zijn vader
als predikant over de lokale zielenheil waakte. Zijn
ouders, naar het schijnt al snel overtuigd van Sibrands
grote intellectuele gaven, brachten hun zoon op twee-
ënhalfjarige leeftijd onder bij zijn oom, die apotheker
was in Groningen. Daar kon Sibrand beter onderwijs
krijgen.
Stratingh ging in de leer als apotheker, maar
haalde behalve zijn apothekersexamen ook een doc-
toraat in de geneeskunde aan de Rijksuniversiteit
Groningen. Zijn carrière verliep vervolgens over-
zichtelijk: vijftien jaar lang beoefende hij het apothe-
kersvak, in 1823 verruilde hij dat voor een Gronings
hoogleraarschap in de scheikunde en farmacie, en
in 1841 werd hij hieruit ontrukt door zijn plotselinge
overlijden. Hij had één langdurige betaalde bijbaan
als essayeur (keurmeester voor het gehalte aan goud
en zilver in legeringen).
Maar een negentiende-eeuws cv reikte verder dan
bezoldigde aanstellingen. Een geleerde man van
stand werd geacht zitting te nemen in allerlei liefda-
digheidscomités en commissies voor het algemeen
nut, daarnaast diende hij
Het spektakel schuwde zich in genootschappen
Stratingh bij zijn optre- te bewegen die het brand-
dens niet: een beetje punt vormden van het
teleac en een beetje culturele en wetenschap-
trukendoos. pelijke leven. Stratingh
deed dit allemaal. Vooral
het Groningse Natuur- en Scheikundig Genootschap
(NSG) speelde een belangrijke rol in zijn bestaan:
hij was een van de belangrijkste animatoren van het
gezelschap. Tijdens zijn vele optredens als spreker
en experimentator demonstreerde hij de nieuwste
vindingen en proeven, die hij vaak zelf weer had
verbeterd. Het spektakel schuwde hij daarbij niet: het
knalgoud, donderzilver en fikkend fosfor waren niet
van de lucht als Stratingh de wonderen der weten-
schap voortoverde. Het was een beetje teleac en een
beetje trukendoos.
Kooystra’s relaas toont de grote vervlochtenheid van
de universiteit, het genootschapsleven en het geleerde
leven. De universiteiten waren bolwerken van de geest
en laafden zich vooral aan klassieke geleerdheid, in
de genootschappen kon men zich buigen over aardse
zaken als nieuwe gasverlichting of elektrische toe-
passingen. Zo vulden beide elkaar aan. Pas in Van
’t Hoffs tijd gingen ook de universiteiten zich meer
oriënteren op het materiële hier-en-nu.
Na 1820 publiceerde Stratingh in enkele jaren tijd
drie uitvoerige boeken. Het lijkt erop dat hij daarmee
voorsorteerde voor de leerstoel scheikunde die hem
daadwerkelijk ten deel zou vallen. Het eerste is een
hand- en instructieboek over de kunst van het essay-
eren, maar tevens een (deels oorspronkelijke) analyse
van de scheikunde van goud en zilver. Een jaar later
verschenen er boeken over het nieuwe wondermedicijn
kinine en over morfine, waarin hij de stoffen uitge-
breid onderzocht en methoden tot isolatie en bereiding
trachtte te verbeteren. Steeds hadden Stratinghs boe-
ken waarde voor de praktijk en voor de wetenschap.
Waar Van ’t Hoffs wetenschappelijke leven zich
bijna geheel in de bubbel van de discipline afspeelde,
schaakte Stratingh juist op drie verschillende borden.
Zijn vindingen openbaarde hij vaak eerst lokaal,
in de vorm van demonstraties aan zijn Groningse
medeburgers en studenten binnen het NSG. Zijn
publicaties waren vervolgens op nationaal niveau in
de eerste plaats gericht op professionals (apothekers,
geneesheren en essayeurs) en bestuurders. En in derde
instantie, als het werk eenmaal in Nederland was
gepubliceerd, sijpelde het via besprekingen van zijn
boeken in vakbladen of via vertalingen of bewerkin-
gen naar de internationale scheikunde-elite. Vooral
in Duitsland en Frankrijk werd Stratinghs werk op
waarde geschat.
Natuuronderzoekers uit Stratinghs tijd lieten – niet
gebonden door strakke kaders van de disciplines
– hun wetenschappelijke agenda dicteren door aller-
hande nieuwe vindingen die hun interesse wekten en
door actuele maatschappelijke thema’s waaraan ze
meenden een bijdrage te kunnen leveren. Stratinghs
voornaamste leidraad was dat hij zich richtte op ‘toe-
passingen om het leven van mensen aangenamer te
maken’.
Dit was zeker ook het geval bij Stratinghs zeer
vroege introductie van chloorkalk als desinfectiemid-
del bij een nare epidemie die Groningen in 1826-1827
in zijn greep hield (10 procent van de Groningers legde
het loodje). Het chemisch ontsmetten van omgeving
en handen (asepsis), en van wonden (antisepsis), ont-
ketende na 1850 een ware revolutie in de geneeskunde.
Kooystra laat overtuigend zien dat Stratingh tot een
van de pioniers behoorde. Dit mondde eveneens uit in
een boek, waarin Stratingh alles wat er maar bekend
was over chloor(verbindingen) en de toepassingen
hiervan behandelde. En ook hier weer combineerde
hij de zoektocht naar scheikundige kennis met maat-
schappelijk en praktisch nut.
Natuurwetenschap als methode
Een kanttekening bij beide besproken boeken is het
grotendeels ontbreken van moderne wetenschapshis-
torische inzichten, daarmee hadden de auteurs de
manier van wetenschap bedrijven van hun hoofd-
personen nader kunnen
Het chemisch ont- duiden. Zo had met name
smetten van omgeving Kooystra zijn voordeel
en handen (asepsis), kunnen doen met Denise
en van wonden (anti- Phillips’ Acolytes of Nature
sepsis), ontketende na (2012). De vroegnegentien-
1850 een ware revolu- de-eeuwse natuurweten-
tie in de geneeskunde. schap, schrijft zij, had een
Ook hier weer com- breed en weinig omlijnd
bineerde Stratingh karakter. Daaronder vie-
de zoektocht naar len praktische studies naar
scheikundige kennis betere landbouwmetho-
met maatschappelijk den, meer fundamenteel
en praktisch nut. gericht onderzoek, maar
bijvoorbeeld ook fysi-
co-theologische werken die met natuurbeschrijvingen
de lof op de schepping zongen. Het is een kenschetsing
waar Stratinghs wetenschappelijke oriëntatie duidelijk
onder valt, en die deze breder had kunnen inkaderen.
Pas later in die eeuw, aldus Phillips (en andere his-
torici), kreeg de zoektocht naar algemene grondslagen
van de natuur in dit spectrum een geprivilegieerde
positie. De natuurwetenschappen kregen toen ook
een strak methodologisch criterium opgelegd: ze
moesten idealiter mechanistisch-reductionistisch zijn,
en streven naar mathematisch geformuleerde wetma-
tigheden. De aanzet hiervoor kwam van hemelbestor-
mers als de Duitse fysiologen Emil du Bois-Reymond,
Ad Maas
Rob van den Berg
Een gedreven buitenstaander: J.H.
van ’t Hoff, de eerste Nobelprijswin-
naar voor Scheikunde
Prometheus 2021, 672 blz.
Ulco Kooystra
De scheikunstenaar: de innovatieve
wetenschap van de Groningse
hoogleraar Sibrand Stratingh Ez.
1785-1841
Verloren 2021, 448 blz.
Hermann von Helmholtz en Rudolf Virchow, de Brit
Thomas Huxley en August Comte, de Franse filosoof
die zo’n invloed had op Van ’t Hoff. De natuurwe-
tenschappelijke methode kreeg onder hun weten-
schappelijke en retorische dadendrang een assertieve,
zelfs polemische lading als een superieure manier
om de wereld te begrijpen. Ook andere takken van
wetenschap, zoals de menswetenschappen, rechten
en zelfs theologie, konden zich ervan bedienen. Een
nieuwe wetenschappelijke elite die volgens objectieve
methodes de geheimen van mens, natuur en univer-
sum beoogde te ontrafelen, schudde de lokale genoot-
schappen, dilettanten, religie en nuttige vindingen
van zich af, en organiseerde zich in eigen disciplines.
De badinerende wijze waarop deze nieuwe generatie
haar voorgangers neerzette, bepaalt tot op de dag van
vandaag het (negatieve) beeld van de wetenschap uit
de tijd van Stratingh.
En dan dat elektrische wagentje. De aanloop
ernaartoe begint eigenlijk met een andere spectacu-
laire gebeurtenis: de eerste Nederlandse stoomwagen
die Stratingh in 1834, samen met instrumentmaker
Christopher Becker, met
Stratingh liet samen donderend geraas over de
met instrumentmaker Groningse keiwegen liet
Christopher Becker in rollen. Vooral in Enge-
1834 de eerste Neder- land werd druk geëxpe-
landse stoomwagen rimenteerd met dit type
met donderend geraas voertuig, maar het zou
over de Groningse de concurrentie verliezen
keiwegen rollen. van een ander stoomvoer-
tuig: de trein. Stratinghs
stoomwagen leek, heel visionair, al verdraaid veel op
wat wij als een auto beschouwen, met één bestuurder
en ruimte voor enkele passagiers.
Tegelijkertijd was Stratingh ook druk met allerhande
elektrische vindingen – zo bouwde hij, decennia vóór
Edison en Swan, een primitief soort gloeilamp. En
toen hem het nieuws bereikte van de uitvinding van
de elektromotor door Moritz Hermann von Jacobi,
was de stap naar het elektrische wagentje (feitelijk
een elektromotor en een accu op een paar wieltjes) zo
gezet. Kooystra laat overtuigend zien dat we Stratingh
gerust mogen beschouwen als de uitvinder ervan.
Stratingh had een neusje voor wat hip en happe-
ning was, maakte zich de materie razendsnel eigen, en
was zijn tijd meer dan eens vooruit. Aldus droeg hij
zijn steentje bij om het leven van zijn medeburgers
aangenamer te maken. Zo bezien was het nog niet zo
slecht gesteld met de Nederlandse wetenschapsbeoe-
fening. ×
augustus – september 2022 | 37 | de Nederlandse Boekengids
 NIAS-Wesselingreeks
Waarachtige wereldgeschiedenis
in gesprek met James Poskett
N
u de eerder doodverklaarde geschiedenis
haar wederopstanding beleeft op het wereld-
toneel, is het voorstelbaar maken van een
toekomst die beter is dan het heden belangrijker dan
ooit. In deze reeks gaat Lukas M. Verburgt in gesprek
met prominente historici om erachter te komen wat
dit betekent voor de rol van de geschiedenis in het
heden. Waarom en hoe bestuderen zij het verleden?
Welke historische kennis streven zij na in hun werk?
Wat maakt deze kennis relevant? Op welke manieren
helpt hij ons het heden beter te begrijpen en alterna-
tieve toekomsten voor te stellen?
James Poskett is wetenschapshistoricus en een pro-
minente stem binnen de recente ‘mondiale wending’
(‘global turn’) die het vakgebied sinds enkele jaren
doormaakt. De centrale vraag hierbij is hoe een
niet-eurocentrische geschiedenis van de wetenschap
eruit zou kunnen of moeten zien. En vooral: wat het
in praktische zin betekent om zo’n mondiale geschie-
denis van de wetenschap te schrijven en hoe dit het
best gedaan zou kunnen worden.
[Lukas M. Verburgt] Er zijn op dit moment meerdere
benaderingen van de mondiale wetenschapsgeschiedenis
in zwang. Wat is jouw positie?
[James Poskett] Een van de centrale punten in mijn
boek is dat wetenschap het product is van een mondi-
ale culturele uitwisseling. Dit betekent voor alles dat
het geen abstracte, intellectuele geschiedenis is. Het
gaat juist over de materiële factoren die een rol spelen
wanneer verschillende culturen met elkaar in contact
komen. Een ander belangrijk punt is dat ik de weten-
schapsgeschiedenis benader vanuit het perspectief van
de wereldgeschiedenis. De wetenschap is er onderdeel
van en wordt bepaald door grootschalige ontwikke-
lingen op het niveau van de samenleving, politiek,
economie, cultuur. Mijn boek is dus ook geen con-
ceptuele geschiedenis. Het gaat mij juist om de vraag
hoe grootschalige processen zoals het ontstaan van
Atlantische imperia, de slavernij, de industriële revo-
lutie en dekolonisatie via de cultuur de wetenschap
hebben veranderd. Dit is waar het mij om te doen is.
[LV] De mondiale geschiedschrijving is op dit moment
enorm populair. Hoe kijk jij aan tegen big history-best-
sellers? Voel je een verwantschap of ben je – net zoals
David Wengrow (*) – juist kritisch?
[JP] Ik ben in ieder geval geen groot fan. Het pro-
bleem is dat dit soort boeken vaak erg sciëntistisch
zijn. Ze worden gepresenteerd als quasiwetenschap-
pelijk, als het gaat om de historische methode die ze
hanteren en, bijvoorbeeld,
Een van de centrale het soort bronnen waar
punten in mijn boek ze uit putten – de natuur-
is dat wetenschap het kunde, biologie, archeo-
product is van een logie, wiskunde, et cetera.
mondiale culturele Het resultaat is meestal een
uitwisseling. heel abstract verhaal over
de ontwikkeling van de
menselijke ratio. Met als onderliggend narratief zoiets
als: de mens is van nature een nieuwsgierig, onder-
zoekend wezen en het verhaal van de wetenschap is
augustus – september 2022 | 38 | de Nederlandse Boekengids
James Poskett (1988) is universitair hoofddocent
aan de Universiteit van Warwick. Zijn meest
recente boek Horizons: The Global Origins of
Modern Science (Mariner Books 2022) ver-
schijnt in augustus in Nederlandse vertaling bij
Ambo|Anthos.
het verhaal van de triomf van onze menselijke aard
over de natuur. Zoals Wengrow ongetwijfeld ook
heeft benadrukt, is dit precies het narratief dat tijdens
de Verlichting in Europa ontstond. Als zodanig is het
door en door politiek. De meeste big history-boeken
zijn misleidend apolitiek, juist omdat ze dit verhaal
als wetenschappelijk en neutraal presenteren. Ze doen
alsof de geschiedenis van de wetenschap losstaat van
geschiedenissen van slavernij, ras, kolonialisme, en
industrialisatie. Het stelt lezers in staat om die aspec-
ten te negeren. Dit verklaart waarschijnlijk waarom
Big Tech-reuzen van big en deep history houden maar
sociaal en politiek geëngageerde mensen vaak minder.
[LV] Je suggereert dat de wetenschap politiek is; dat het
een eigen politiek heeft. Wat bedoel je hier precies mee?
[JP] Het idee dat de wetenschap haar eigen politiek
heeft was tot voor kort taboe in het Westen, vooral
tijdens de Koude Oorlog: het was toen strategisch van
groot belang om te zeggen dat de wetenschap apolitiek
is, ook al is dat natuurlijk niet waar. De wetenschap is
op verschillende niveaus politiek. Denk bijvoorbeeld
aan het simpele feit dat politici beslissingen over en op
basis van de wetenschap maken. Mijn opvatting, en ik
denk die van veel professionele wetenschapshistorici,
is dat de wetenschap ook in meer fundamentele zin
politiek is: wetenschappelijke theorieën, methoden en
praktijken geven uiting aan en belichamen uiteenlo-
pende opvattingen over de politiek en over de orga-
nisatie van de maatschappij. Dit punt werd een lange
tijd geleden voor het eerst gemaakt in Steven Shapin
en Simon Schaffers bekroonde Leviathan and the
Air-Pump (Princeton UP 1985). Alle oplossingen van
problemen met betrekking tot kennis zijn oplossingen
van problemen met betrekking tot de sociale orde. Ik
denk dat je dit punt echt heel ver kunt doorvoeren.
Het is hier belangrijk om op te merken dat politieke
filosofieën ook vaak streven naar wetenschappelijk-
heid. Dit geldt niet alleen voor het marxisme maar
voor alle politieke filosofieën die sinds de achttiende
eeuw zijn geformuleerd, van radicaal tot conservatief.
Er zijn al met al verschillende fundamentele manie-
ren waarop de wetenschap politiek is. Het doel van
de wetenschapsgeschiedenis is wat mij betreft om te
kijken naar de politiek in de periode van de weten-
schap waarnaar gekeken wordt en te bestuderen hoe
het de wetenschap binnensijpelt. In de vroegmoderne
periode gebeurde dit grotendeels via de theologie
en bijvoorbeeld ook via de handel. Langs deze weg
oefenden heersende politieke overtuigingen invloed
uit op welk onderzoek wel en welk onderzoek niet
werd gedaan, wie dit onderzoekt uitvoerde, en welke
methoden hiervoor als legitiem werden beschouwd.
Zo’n manier van kijken is natuurlijk niet alleen
Lukas M. Verburgt
Lukas M. Verburgt (1989) is filosoof en weten-
schapshistoricus en is op dit moment als fellow
verbonden aan het Netherlands Institute for
Advanced Study in the Humanities and Social
Sciences (NIAS), aan wiens voormalige direc-
teur – Henk Wesseling – deze reeks haar naam
dankt.
relevant voor Europese contexten. Het werkt net zo
goed voor historisch onderzoek naar wetenschap ten
tijden van het Mogolrijk in het Indische subcontinent
of de Ming-dynastie in China.
[LV] Een veelgehoorde kritiek op mondiale weten-
schapsgeschiedenissen, zoals ook jij die in Horizonnen
optekent, is dat ze het Westen te veel buiten beschou-
wing laten. Alsof de zogenoemde ‘provincialisering’ van
Europa is doorgeschoten… (JP lacht…) Wat vind je
daarvan?
[JP]: Sommige commentatoren spreken van een
‘nieuwe orthodoxie’. Ze stellen dat de mondiale
wetenschapsgeschiedenis inmiddels is uitgegroeid
tot de heersende standaard. En vaak benadrukken ze
dan inderdaad dat een probleem hiervan is dat het
Westen uit beeld verdwijnt. Dit verbaast me. Er zijn
door meerdere generaties duizenden pagina’s volge-
schreven over de geschiedenis van de wetenschap in
het Westen. Ook is het zo dat veel boeken die preten-
deren mondiale wetenschapsgeschiedenissen te zijn in
feite voor, zeg, 90 procent bestaan uit het herhalen
van het oude verhaal en
Je kunt simpelweg 10 procent besteden aan
geen mondiale weten- China of India. Dit is
schapsgeschiedenis natuurlijk een groter pro-
schrijven als je altijd bleem, dat bijvoorbeeld
koste wat kost de ook voor de dekolonisatie
gehele canon erin van de canon geldt. Mijn
wilt opnemen. boek pakt het radicaal
anders aan. Ik begin alle
hoofdstukken geografisch gezien buiten Europa. En
stelde mezelf steeds ten doel om na te gaan wat het
betekent om vanuit dit perspectief over de geschiede-
nis van de wetenschap te schrijven. Ik ben echt alleen
maar blij als mensen vinden dat ik deze aanpak te ver
heb doorgevoerd. Mijn geduld is echt op als het gaat
om die ene, eeuwige vraag: ‘waar zijn Galileo, Kepler,
Newton en Darwin?’ Je kunt simpelweg geen mon-
diale wetenschapsgeschiedenis schrijven als je altijd
koste wat kost de gehele canon erin wilt opnemen.
Het eerste dat ik deed toen ik aan Horizonnen begon,
was dus de canon in de prullenmand gooien.
[LV] Kan het doel van de mondiale wetenschapsgeschie-
denis niet óók zijn om tot een omvattender verhaal te
komen waar het Westen ook deel van uitmaakt? Of is
het nodig om het Westen, in ieder geval voorlopig, buiten
beschouwing te laten?
[JP] Het Westen zit zeker in mijn boek. Alleen op een
andere manier. Het gaat veel over mensen uit Europa
die op andere plekken in de wereld actief waren.
Het gaat ook over hoe wat Newton deed verbonden
NIAS-Wesselingreeks
was aan wat anderen elders op dat moment deden.
En een significant deel van het boek is gericht op de
wetenschap in keizerlijk en Sovjet-Rusland, dat een
soort drempelruimte (‘liminal space’) inneemt, noch
Europees, noch Aziatisch. De vraag hoe zoiets als de
Russische wetenschap past in een mondiale weten-
schapsgeschiedenis interesseert mij mateloos.
Ik las een andere recensie van het boek waarin juist
werd betoogd dat het niet mondiaal genoeg is. Daar
ben ik een stuk gevoeliger voor dan de kritiek dat ik
het te weinig over het Westen heb.
[LV] Ik zou zo meteen iets dieper willen ingaan op de
vraag wat het van een historicus vraagt om mondiale
wetenschapsgeschiedenis te bedrijven. Maar zou je eerst
nog iets willen vertellen je eerste stappen in het veld en
hoe het zich verhoudt tot je eerdere werk?
[JP] Voor mij hangen deze vragen allemaal met elkaar
samen. Ik denk dat ik me vanaf het moment dat ik
aan mijn promotieonderzoek begon heb afgevraagd
wat het in de praktijk betekent om de geschiedenis
van de wetenschap op mondiale schaal te bestuderen.
Aan het begin van de twintigste eeuw hadden histo-
rici het al over een ‘mondiale wending’, maar dat was
toen allemaal nog erg vaag en abstract. Voor mij per-
soonlijk was het werk van Sujit Sivasundaram, hoog-
leraar Wereldgeschiedenis aan de Universiteit van
Cambridge en auteur van onder andere Waves Across
the South: A New History of Revolution and Empire
(University of Chicago Press 2020), erg belangrijk,
vooral als het gaat om reflectie op wat een mondiale
wetenschapsgeschiedenis is of zou kunnen zijn. Maar
wat mij altijd het meest geïnteresseerd heeft, is wat
het betekent om het te doen en wat er gebeurt als je
het doet.
Mijn eerste boek, dat voortkwam uit mijn promo-
tieonderzoek, was een mondiale geschiedenis van de
frenologie, de negentiende-eeuwse wetenschap van
schedels en de geest. Het was een soort experiment,
bedoeld om erachter te komen hoe je dat eigenlijk
doet; de wetenschap vanuit mondiaal perspectief his-
torisch bestuderen, verschillende delen van de wereld
met elkaar in contact brengen, erachter komen hoe
de politiek van een plek verbonden was met die van
een andere plek. Hoe abolitionisme in de Verenigde
Staten iets te maken kreeg met nieuwe ideeën over de
menselijke geest in India. Het boek deed aan mon-
diale wetenschapsgeschiedenis op kleinere schaal en
beperkt tot de negentiende eeuw. Daarna begon ik na
te denken over iets groters…
Het is onder wetenschapshistorici lange tijd not
done geweest om je bezig te houden met het grote
plaatje. De discipline was en is eigenlijk nog steeds
volledig gericht op casestudies, veel meer dan de
mainstream academische geschiedenis. Dit geldt met
name voor wetenschapshistorici in de Anglo-Ameri-
kaanse wereld. Ik realiseerde me dat er geen goed toe-
gankelijk handboek bestond waarin de meest recente
inzichten op het gebied van de mondiale wetenschaps-
geschiedenis bijeen worden gebracht. Dat frustreerde
me. Onder vakgenoten groeide de afgelopen decennia
het besef dat de geografische, thematische en chrono-
logische focus van de discipline te smal, of eigenlijk
gewoon onhoudbaar was. Het werd mijn doel om alle
nieuwe inzichten over de wetenschap zoals die buiten
Europa en door niet-canonieke, vergeten of, beter
gezegd, onzichtbaar gemaakte figuren werd bedreven
te verzamelen in een groot verhaal. Het moest een big
picture-geschiedenis worden die geen deep history was.
Ik wist; er moet een midden bestaan tussen een studie
naar een groepje wetenschappers in achttiende-eeuws
Edinburgh en een verslag van 50.000 jaar menselijke
vernuft. Dat is in ieder geval wat ik heb proberen te
doen.
[LV] Horizonnen is, zoals je zegt, dus vooral een synthe-
tiserend werk, waarin recent historisch onderzoek wordt
samengebracht. Ik zou me kunnen voorstellen dat veel
mensen over een historicus die schrijft over de mondiale
wetenschapsgeschiedenis denken: die spreekt en leest vast
twaalf verschillende talen… Anders gezegd: om wat voor
specifieke expertise vraagt mondiale geschiedschrijving?
[JP] Er zijn verschillende opvattingen over wat een
mondiale wetenschapsgeschiedenis is en dus ook over
hoe het moet worden geschreven. Ik richtte me op
synthese, wat er in de praktijk op neerkwam dat ik
zo veel mogelijk van de
Maar wat wordt als bestaande literatuur heb
een waardevolle gelezen. Omdat veel van
wetenschappelijke dit werk nogal academisch
publicatie gezien? en abstract is, verdiepte ik
Toen ik met Horizon- me ook vaak in de primaire
nen bezig was, zei bronnen, bijvoorbeeld om
iemand nog tegen me een bepaald figuur in mijn
dat het boek me geen boek tot leven te brengen.
vaste aanstelling zou Dat waren dan Engelse
opleveren, omdat het of Franse bronnen. Er is
‘slechts synthetise- de afgelopen jaren ook
rend’ is. ontzettend veel geweldig
vertaalwerk verricht waar
nog weinig gebruik van wordt gemaakt. Je hebt nu
met een paar klikken toegang tot vertalingen van
wetenschappelijke geschriften uit vroegmodern
China. Of van geleerden die schreven in het Perzisch
of Sanskriet. Maar; ja, ook hier gaat het dus om het
gebruikmaken van bestaande literatuur.
Het is zeker zo dat het voor historici die aan mondi-
ale geschiedschrijving doen nuttig kan zijn om nieuwe
talen te leren. En daar zou binnen de universiteit ook
ruimte voor moeten worden gemaakt. Maar het is de
vraag wat je er als individuele onderzoeker aan hebt
om meerdere talen te kennen. Als je er echt heel veel
kent, oké. Stel dat ik klassiek Chinees leer. Dan kan
ik een bepaalde periode in de Chinese wetenschaps-
geschiedenis bestuderen. Maar hoe zit het dan met
Sanskriet, Hindi, Perzisch, Arabisch, Japans, et
cetera? Het antwoord lijkt me duidelijk; je hebt colle-
ga’s nodig. Of beter gezegd, goede mondiale geschie-
denis vraagt erom dat historici in de toekomst meer
en op andere manieren gaan samenwerken. Er zou-
den binnen universiteiten duurzame teams gevormd
moeten worden waarvan de leden verschillende talen
spreken. Zoiets is institutioneel gezien natuurlijk niet
eenvoudig voor elkaar te krijgen. En bovendien spelen
er ook andere factoren. Denk bijvoorbeeld aan wat als
een waardevolle wetenschappelijke publicatie wordt
gezien. Toen ik met Horizonnen bezig was, zei iemand
tegen me dat het boek me geen vaste aanstelling aan
een Amerikaanse universiteit zou opleveren, omdat
het ‘slechts synthetiserend’ is. Alsof ik daar iets om
geef…! Het gaat er volgens mij dus ook om dat we
academische instituties creëren waarin dit soort werk
wordt gewaardeerd. Waarin het niet alleen gaat om
het produceren van zo veel mogelijk specialistische
publicaties, maar ook over het publiceren van boeken
die een constructieve, praktische bijdrage leveren aan
een bepaald soort onderzoek, in dit geval de mondiale
wetenschapsgeschiedenis.
Lukas M. Verburgt
James Poskett
Horizonnen. Een mondiale geschie-
denis van de wetenschap
Ambo|Anthos 2022, 464 blz.
[LV] Dit brengt me op een andere vraag: wat is de
ambitie van Horizonnen als het gaat om het publiek
waar het voor geschreven is?
[JP] Het wordt als trade book uitgegeven, dus voor
een ‘algemeen publiek’. Vooral om tegenwicht te bie-
den aan al die old school-wetenschapsgeschiedenis die
iedereen in Groot-Brittannië op school, op tv en op
de radio voortdurend voorgeschoteld krijgt. Radio 4
heeft de afgelopen tien jaar denk ik vijf programma’s
gewijd aan Darwin en geen enkele aan een niet-Eu-
ropese wetenschapper! Een wat politiekere, mondiale
wetenschapsgeschiedenis leek me echt hoognodig.
Hopelijk geeft het lezers een gevoel van agency en
maakt het wetenschappers, politici en beleidsmakers
bewust van hun publieke verantwoordelijkheid. De
wetenschap ontwikkelt zich niet vanzelf, maar op
basis van keuzes. En deze keuzes worden deels bepaald
door niet-wetenschappelijke factoren. Het doet er dus
toe om als samenleving te beseffen dat we een keuze
hebben als het gaat om de wetenschap en om er samen
goed over na te denken wat voor soort wetenschap we
willen. Als de geschiedenis één ding laat zien, is het
dat een andere toekomst, ondanks alles, altijd moge-
lijk is. Dat geldt ook voor de wetenschap.
Natuurlijk heb ik het boek ook geschreven als actu-
eel overzichtswerk voor vakhistorici. We proberen al
zo’n tien à vijftien jaar de wetenschapsgeschiedenis
‘mondiaal’ te maken. Een boek dat laat zien waar we
nu staan, leek me nuttig, zowel voor collega’s als hun
studenten. Ik hoop dat Horizonnen zal bijdragen aan
het debat over wat we de komende jaren binnen de
wetenschapsgeschiedenis willen doen, wat onze doe-
len zijn, onze ambities. Het lijkt me geweldig als een
jonge promovendus mijn boek leest en denkt: ‘Nee,
dit is niet wat de mondiale wetenschapsgeschiedenis
zou moeten zijn; ik ga het op een andere manier doen.’
[LV] Hoe ziet de toekomst van de mondiale wetenschaps-
geschiedenis er wat jou betreft uit? Is het voorstelbaar
dat de toevoeging ‘mondiaal’ op een gegeven moment
overbodig wordt?
[JP] Ja, dat zou geweldig zijn! Het doet me denken
aan de jaren ’80-’90, toen sociale wetenschapsgeschie-
denis the next big thing was. Alle boeken hadden toen
‘een sociale geschiedenis van…’ als titel. Dat doet
nu bijna niemand meer. Het is overbodig geworden.
Vanzelfsprekend. Het idee dat iets soortgelijks op
een gegeven moment ook voor ‘mondiaal’ zal gelden
spreekt me erg aan. Dat jonge mensen zich het hoofd
breken over waarom iemand ooit serieus heeft kunnen
denken dat een wetenschapsgeschiedenis die alleen
over West-Europa gaat ergens op slaat. ×
(*) NIAS-Wesselingreeks #1, ‘Something is rotten, in
big history’, interview met David Wengrow, dNBg
2022#3 (juni-juli), 36-37.
augustus – september 2022 | 39 | de Nederlandse Boekengids
 Verruim je blikveld
Omdat 99,99% buitenland is

Probeer 360 online

nu 1 maand gratis Scan!

HET BESTE UIT

DE INTERNATIONALE PERS

Ad 360 De Nederlandse Boekengids.indd 1 01/07/2022 14:23