Farah Bazzi - De kolonistenmentaliteit van extreemrechts

Revolutie: de botsing tussen verleden en toekomst

In de politiek..
Jouke Huijzer en Kristof Smeyers • over de reset van de Vlaamse politieke cultuur
Stefaan Marteel • Thermidor, de dag dat Robespierre was uitgepraat
Nadia Lie • de brieven van Che Guevara
..in de wetenschap..
Renée van Amerongen • de beloftes en gevaren van nieuwe gentechnieken
Eva van der Graaf • onze dans met artificiële intelligentie
Lukas M. Verburgt in gesprek met Jo Guldi • over de digitale toekomst van geschiedenis
Lieke Wijnia • over de hardnekkige notie dat religie en wetenschap niet samengaan
..en in de samenleving
Irene Geerts • over Fré Dommisse en de psychiatrie
Laura Weeda • onze nog lang niet voltrokken seksuele revolutie
En bovendien Pieter Kranenborg • het aloude en revolutionaire idee van de wooncoöperatie
Marjolijn Voogel • leescultuur Ruud Abma • de jaren vijftig en zestig in het geding
Roelof ten Napel • Anne Carsons oeuvre
Miriam Rasch • de Questareeks
Yra van Dijk • vuurtorenwachten
Guido van Hengel • Curzio Malaparte
Wytske Versteeg • landschapsessayistiek

LOSSE VERKOOP: €9.95

jaargang 7, nummer 5, oktober − november 2022

9 789492 476449
 Winnaar
Hebban
Debuutprijs

‘Erudiet chauffeurt Oek de Jong ‘Stenen eten is pakkend geschreven

de lezer door zijn leven.’ in een eigentijdse en rauwe stijl.
★★★★ – de volkskrant Caris laat met zijn debuut zien
een groot schrijver te zijn.’
– jury hebban debuutprijs

Shortlist
Libris
Geschiedenis
Prijs 2022

‘Een goddelijke verteller.’ ‘Waarom zou je ruim driehonderd

– de volkskrant pagina’s willen lezen over de slag
bij Duins in 1639? Lees Het
monsterschip en je weet het.’
★★★★ – de volkskrant

oktober – november 2022 | 2 | de Nederlandse Boekengids

In dit nummer

Inhoudsopgave Colofon
4 Vlaamse politiek | Jouke Huijzer 22 leescultuur | Marjolijn Voogel productie
Vlaanderen als één groot zomerkamp Lezen of je leven ervan afhangt Merlijn Olnon (hoofdredacteur & uitgever)
Christiaan Roodenburg (senior redacteur)
5 kolonialisme | Farah Bazzi 25 Europese literatuur | Guido van Hengel Ebissé Wakjira (redacteur)
De wereld door de ogen van kolonisten Alles leeft en doodt en sterft en leeft Adiëlle Westercappel (eindredacteur)
Boaz Groenendaal (junior redacteur & webredacteur)
7 volkshuisvesting | Pieter Kranenborg 26 literair oeuvre | Roelof ten Napel Jetske Brouwer (proefcorrector)
Es gibt viele Alternativen Monstruositeit: Anne Carsons teksten kernredactie
8 cultuursociologie | Kristof Smeyers 29 natuurfilosofie | Wytske Versteeg Margot Baar, Jetske Brouwer, Boaz Groenendaal,
Adelheid van Luipen, Annelies van der Meij, Daan
Onze gedeelde grenzen Bestudeerd bestaan
Mulder, Merlijn Olnon, Eva Peek, Christiaan
11 psychiatrie | Irene Geerts 30 filosofie | Miriam Rasch Roodenburg, Kim Schoof, Kristof Smeyers, Tivadar
Vervoort, Ebissé Wakjira, Adiëlle Westercappel
Tusschen normalen en abnormalen De queeste van Questa & Emma Zuiderveen
12 seksualiteit | Laura Weeda 32 fixdit | Yra van Dijk acquirerend redactie
‘We zijn nog nooit vrij geweest’ Vuurtorenwachten Marjolein Corjanus, Guido van Hengel, Marie-José
Klaver, Manet van Montfrans, Guido Snel, Paul Teule,
14 sociologie | Ruud Abma 33 brieven | Nadia Lie Wim Verbaal, Marjolijn Voogel, Liesbeth Vries & Marij
Strijd tegen de kortzichtigheid: de jaren zestig Che, van reiziger tot revolutionair de Wit
in het geding
34 Franse Revolutie | Stefaan Marteel vormgever
18 NIAS-Wesselingreeks | Lukas M. Verburgt Thermidor, de dag dat Robespierre was uitgepraat Luke van Veen (StudioVeen)
De opkomst van kritische digitale geschiedschrijving ontwerp & beeldredactie
37 biologie | Renée van Amerongen
Claudia Cosma
20 wetenschapsgeschiedenis | Lieke Wijnia De toekomst is maakbaar (en alles kan kapot)
Religie en wetenschap eeuwige vijanden? Stichting De Nederlandse Boekengids
38 technologiekritiek | Eva van der Graaf
Ontleding van een hardnekkig idee Onze stichting is een culturele ANBI
Dansen met technologie Tjipke Bergsma, Ruben Brave, Yra van Dijk,
Merlijn Olnon & Edgar du Perron

Auteurs
Ruud Abma (1951) is psycholoog en wetenschapshistoricus. Hij
publiceerde o.a. Over de grenzen van disciplines. Plaatsbepaling van de sociale
wetenschappen. In 2020 verscheen van zijn hand Denken als ambacht. Wat
universiteiten kunnen bijdragen.
Renée van Amerongen (1976) werkt als universitair hoofddocent bij het
Swammerdam Institute for Life Sciences (SILS) aan de UvA. Ze doet
fundamenteel onderzoek op het snijvlak van de ontwikkelings-, kanker-
en stamcelbiologie en zoekt regelmatig samenwerkingen tussen kunst en
wetenschap.
Farah Bazzi (1989) promoveert aan Stanford University in de
vroegmoderne wereldgeschiedenis. Zij onderzoekt hoe de verdrijving van de
Moriscos (nazaten van moslims) uit Spanje ideeën over natuur, geografie en
ras in deze gebieden heeft beïnvloed.
Yra van Dijk (1970)is gasthoogleraar moderne letterkunde aan de UL en
recensent voor NRC. Zij schreef over moderne poëzie (Leegte die ademt,
2006) en het werk van Arnon Grunberg (Afgrond zonder vangnet, 2018).
Op dit moment rondt zij een monografie af over Caribisch-Nederlandse
literatuur.
Irene Geerts (1969) werkt aan de Open Universiteit aan een proefschrift
over de ontstaansgeschiedenis van de Nederlandse beweging van naasten
van mensen met psychische problemen in de tweede helft van de twintigste
eeuw.
Eva van der Graaf (1993) studeerde filosofie en rechten aan de Universiteit
van Amsterdam en doet nu promotieonderzoek naar digitalisering en
automatisering van juridische besluitvorming.
Guido van Hengel (1982) is schrijver en historicus. Zijn laatste boek Roedel
(2021) verscheen bij Van Oorschot en stond op de longlist van de Libris
Geschiedenisprijs 2021.
Jouke Huijzer (1992) studeerde politicologie aan de Universiteit van
Amsterdam en promoveert nu op ‘De Leegte van Links’ aan de Vrije
Universiteit Brussel.
Pieter Kranenborg (1994) schrijft fictie en essays en werkt als
woononderzoeker bij een onderzoeksbureau. Na zijn debuut Astronaut
verscheen in 2021 de magisch-realistische roman Waterland. Hij schrijft
regelmatig voor Tirade, Hollands Maandblad, De Groene Amsterdammer en
de Nederlandse Boekengids.
Nadia Lie doceert Latijns-Amerikaanse cultuur aan de KU Leuven, waar
zij promoveerde op Cubaanse cultuurpolitiek in de jaren zestig en zeventig.
Onlangs verscheen van haar hand The Motorcycle Diaries: Youth, Travel and
Politics in Latin America (2022).​
ISSN
2468-5356
Stefaan Marteel (1977) is historicus en schrijver. Hij schreef onder andere verschijningsfrequentie
The Intellectual Origins of the Belgian Revolution. Political Thought and
6x per jaar in editie & 2-3x per week online
Disunity in the Kingdom of the Netherlands, 1815-1830 (2020) en Natiestaat
contra Republiek. De ‘verloren schat’ van het republikeinse universalisme (2021). druk
Roelof ten Napel (1993) is dichter, schrijver en essayist. Zijn werk is Rodi Rotatiedruk
vertaald en werd bewerkt voor toneel. In 2022 ontving hij de Grote
Poëzieprijs voor zijn derde bundel, Dagen in huis. abonnementen
via www.nederlandseboekengids.com/winkel
Miriam Rasch (1978) is essayist en werkt als onderzoekscoördinator bij de digitaal abonnement: € 40 p/j
Willem de Kooning Academie. Ze publiceerde onder ander Frictie. Ethiek studentenabonnement (papier+digitaal): € 40 p/j
in tijden van dataïsme (2020), dat werd bekroond met de Socratesbeker.
premium abonnement (papier+digitaal, Europa): € 55 p/j
Onlangs verscheen Autonomie, een zelfhulpgids.
contact
Kristof Smeyers (1988) is cultuurhistoricus en publiceert over fauna, flora
en folklore. Aan de Universiteit Antwerpen onderzoekt hij cultuur- en uitgever: uitgever@nederlandseboekengids.com
ideeëngeschiedenis in de negentiende en twintigste eeuw. In 2022 verscheen redactie: secretaris@nederlandseboekengids.com
van hem Raaf. Cultuurgeschiedenis in vogelvlucht. stichting: stichting@nederlandseboekengids.com
Lukas M. Verburgt (1989) is wetenschapsfilosoof en -historicus. Op dit postadres
moment is hij fellow aan het NIAS en gastonderzoeker aan het Instituut de Nederlandse Boekengids
voor Filosofie van de Universiteit Leiden. Onlangs won hij een KNAW
p/a Merlijn Olnon Publicis
Early Career Award.
Rheastraat 73
Wytske Versteeg (1983) is schrijver en politicoloog. Ze promoveerde op 1076 DS Amsterdam
een onderzoek over expertise en recht van spreken, en is een fellow van
de Urban Futures Studio. Haar literaire werk werd vertaald in zeven talen De Nederlandse Boekengids is een uitgave van
en bekroond met o.a. de Frans Kellendonkprijs. Haar nieuwe roman Het Merlijn Olnon Publicis, in opdracht van
gouden uur verschijnt deze herfst. Stichting de Nederlandse Boekengids.
Marjolijn Voogel (1970) is acquirerend redacteur voor de Nederlandse
Boekengids en werkzaam als uitgever bij Boom Uitgevers Amsterdam. Ze
studeerde Frans en sociologie en promoveerde op de positie van het Frans in
het onderwijs- en uitgeefveld.
Laura Weeda (1976) publiceerde verhalen en essays in o.a. De Groene
Amsterdammer en Filosofie Magazine. Ze is hoofdredacteur van 360
Magazine en co-auteur van de film Dikkertje Dap. In september verschijnt
bij Querido haar debuutroman.
Lieke Wijnia (1985) is conservator bij Museum Catharijneconvent en
docent bij University College Utrecht. Ze onderzoekt, aan de hand van Lara de Moor
het levensverhaal van Mary Anning, wetenschappelijke inzichten die het Prop Table (after
negentiende-eeuwse religieuze wereldbeeld hebben doen kantelen. El Greco), 2018
Olie op canvas,
152 x 219 cm
Museum More
Collection

de Nederlandse Boekengids wordt mogelijk gemaakt door onze abonnees en adverteerders, door onze particuliere Vrienden, en met ondersteuning van de volgende partners:

Wilt ook u ons werk extra steunen? Dat kan! Doe een gift via tiny.cc/gift-dNBg of neem contact op met stichting@nederlandseboekengids.com over fiscaal voordelig schenken.

Beeldcredits: cover – zie hierboven; 211310366, Julia Tochilina g.d. (Adobe Stock); Jasper Grootveld met tekeningen van Veldhoen op bakfiets door de stad, wachtend op klanten, Jac. de Nijs, 1964 (WMC).

oktober – november 2022 | 3 | de Nederlandse Boekengids

Vlaamse politiek
Vlaanderen als één groot zomerkamp
S
inds twee jaar ligt er in Vlaanderen een boek van
een nader te noemen politicus in de boekhandel
dat de titel T. draagt. Het boek bevat niet alleen
maar pagina’s met tekst, maar ook QR-codes die je
naar de partijwebsite brengen. Daarnaast worden er
door het boek heen ook korte citaten van de politicus
in dikke zwarte letters uitgelicht. Een kleine greep uit
deze quotes geeft een opmerkelijk beeld van hem: ‘Ni
fokke met mij gast’; ‘Het kutkind dat vervelend deed,
kon iets positiefs nalaten’; ‘hard werken en daarna
samen hard genieten’; ‘maar ik heb geleerd om gezag
te eisen, respect te verdienen en grenzen te stellen’. Of
wat te denken van ‘we moeten voorzichtiger omsprin-
gen met het woord “racisme”’. Mocht de politieke
kleur van deze politicus voor u niet onmiddellijk
duidelijk zijn, dan geef ik er nog één: ‘go left, bitches’.
Aan het woord hier is Conner Rousseau, 29 lentes
jong, en sinds 2019 de leider van de Vlaamse soci-
aaldemocraten. Nadat de Vlaamse SP.A in 2019 zijn
slechtste verkiezingsresultaat sinds oprichting boekte,
moest het roer om. SP.A-leider John Crombez maakte
plaats voor zijn voormalig assistent Rousseau, die de
voorzittersverkiezingen won en direct door de partij
als een groot politiek talent werd gepresenteerd.
Omdat hij toen niet ouder was dan 26, kon hij meteen
het gezicht worden van de partijvernieuwing.
Die vernieuwing kwam er snel. Allereerst moest de
partijnaam eraan geloven. SP.A – voluit ‘Socialistische
Partij. Anders’ – maakte plaats voor ‘Vooruit’. Dat
ging niet zonder slag of stoot, want in Gent bestaat
een cultureel centrum met diezelfde naam, die met
bakstenen in de muur van het in het oog springende
gebouw is gemetseld. Hoewel ‘Feestlokaal Vooruit’
historisch gezien nauw verbonden is met de socialisti-
sche zuil en diens emancipatoire idealen, wilde het nu
liever politiek neutraal blijven. Na een boel gesteggel –
niet bepaald reclame voor organisaties die solidariteit
historisch gezien hoog in het vaandel hebben staan
– kon de naamswijziging uiteindelijk doorgaan. Het
centrum in Gent heet nu ‘De Vooruit’.
Daarnaast wil Rousseau een nieuwe generatie aan-
spreken en daarbij zijn sociale media cruciaal. Op
Facebook en vooral op Instagram kunnen we gere-
geld inzage krijgen in het leven en de interesses van
@kingconnah. Rousseau wist al voor een reeks kleinere
en grotere controverses te zorgen: zo werd breed uitge-
meten dat hij ‘Basketsloefkes’ (ter waarde van €395,-)
droeg toen hij de koning bezocht. De kritiek zwol
verder aan toen hij koning Philip op Instagram ook
nog eens ‘den Fluppe’ noemde. Zijn stoere taalgebruik
is dankzij uitlatingen als ‘bitches’ of ‘whores on my
lap’ wel vaker onderwerp van discussie, maar ook meer
inhoudelijk zoekt Rousseau de controverse: zo vindt hij
dat er een hoofddoekjesverbod moet komen voor scho-
lieren tot zestien jaar, dat sommige mensen het ‘recht’
om kinderen te krijgen moet worden ontnomen en dat
je in Vlaanderen maar weinig te zoeken hebt als je geen
Nederlands spreekt. Op zich geen nieuwe standpunten
in het Vlaamse publieke debat (met uitzondering van
die over het ‘recht’ op kinderen). Wel is het opvallend
dat de leider van een sociaaldemocratische partij deze
onderwerpen op de agenda zet.
Een boek biedt dus een goede kans voor toelichting
en context. Tot op zekere hoogte benut Rousseau die
kans ook. Maar meer nog neemt hij de ruimte om met
enig gevoel voor dramatiek zijn origin story te vertel-
len: hoe hij als zoon van socialistische ouders binnen
oktober – november 2022 | 4 | de Nederlandse Boekengids
de ‘zuil’ opgroeide, hoe hij elke zomer kinderkampen
voor kansarme kinderen begeleidde, hoe hij in het
derde jaar van de middelbare school een jaar bleef
zitten, en hoe hij, tot ongenoegen van veel vrienden
van zijn ouders, de overstap maakte van het seculiere
Atheneum naar het Christelijke College. Rousseau
licht ook zijn taalgebruik toe: dat is street spirit en dat
is zijn kompas. Hij geeft toe dat hij geen jongen van
de straat is (zijn moeder was burgemeester van Oost-
ende en zijn vader directeur van de organisatie die de
eerdergenoemde zomerkampen organiseerde), maar
niettemin ging hij op zijn zomerkampen wel genoeg
met zulke jongens om. En dat volstaat om dergelijke
taal nu tot politiek stijlmiddel te verheffen. (Overigens
verwijst de titel T. naar de naam van één van Rous-
seaus lievelingetjes op zomerkamp die niet ouder dan
13 werd.)
Vooruit
Feit is dat Rousseau de grootste politieke vernieuwing
binnen de SP.A/Vooruit in gang heeft gezet sinds het
begin van deze eeuw (toen de partij van SP naar SP.A
veranderde). In sommige opzichten lijkt die vernieu-
wing te zijn afgekeken van het Vlaams Belang. Ook
die partij zag, na jaren van onafgebroken groei, zijn
steun in 2012 lokaal verdampen. Daarop besloot Filip
Dewinter een stap opzij te zetten als boegbeeld van
de partij en na de electoraal eveneens desastreus ver-
lopen verkiezingen van 2014 kwam het roer in handen
van een nieuwe generatie twintigers zoals Tom Van
Grieken en Dries Van Langenhove. Die houden er
weliswaar dezelfde standpunten op na, maar presen-
teren zichzelf eerder als ‘ideale schoonzonen’ (en niet
met een setje bokshandschoenen zoals Dewinter dat
ooit deed). Gevolg was dat het Vlaams Belang een
onverwachte comeback maakte door hun drie zetels
te verzesvoudigen.
Rousseau hoopt waarschijnlijk met het ‘vintage
socialistische’ Vooruit een soortgelijke comeback te
maken. Maar ik werd uit zijn boek niet veel wijzer
over hoe we ons zijn politieke project voor moeten stel-
len. Wie daar wel meer
Reset combineert een inzicht in wil krijgen
stevige kritiek op het kan beter te rade gaan
neoliberalisme met een bij het boek Vooruit! van
nog meedogenlozere de Tilburgse universitair
kritiek op open gren- docent Ico Maly. Maly
zen, multiculturalisme, schreef al eens een vuist-
diversiteit en alles wat dik proefschrift over de
‘woke’ wordt genoemd. Nieuw-Vlaamse Alliantie
(N-VA) en verschillende
boeken over de alt-rightbeweging en extreemrechts op
sociale media. Als protegé van de in 2019 overleden
professor Jan Blommaert – die bij de vorige partijver-
nieuwing een boek over de sociaaldemocraten schreef
– lijkt er geen betere kandidaat om de partijvernieu-
wing eens uitgebreid tegen het licht te houden.
Maly is voorzichtig in zijn oordeel over de strategie
van Vooruit en compleet in zijn beschrijving van het
‘project’. Her en der bevat het boek wat plausibele,
maar niet duidelijk gefundeerde aannames over de
intenties en doelstellingen van Rousseaus mediastrate-
gie. Tegelijkertijd voorziet Maly Rousseaus handelen
van context door te verwijzen naar eerdere partijver-
nieuwingen. Maly vergelijkt Vooruit met de Italiaanse
Vijfsterrenbeweging en hun online inspraakmogelijk-
heden – waar Rousseau zelf ook graag naar verwijst.
Jouke Huijzer
Ook munt Maly de term ‘winnaarssocialisme’ om de
partijvernieuwing te begrijpen: socialisme voor ieder
die het, net als Rousseau, ‘gemaakt heeft’. Het sluit
mooi aan bij de nieuwe strategie van Vooruit om
politici niet meer uit de brede achterban van leden te
rekruteren, maar eerder uit aansprekende lokale elites
of influencers.
Maly analyseert op minutieuze wijze de sociale-
mediacampagnes van Vooruit en de ‘influencer als
partijleider’. Zijdelings merkt hij nog op dat Rousseau
circa 30.000 euro naar Facebook over heeft gemaakt om
zijn boek te promoten. Maly betoogt dat Rousseaus op
‘authenticiteit’ gerichte strategie een product is van een
gedepolitiseerd neoliberaal tijdperk waarin partijlei-
ders en politiek vooral sympathiek, grappig en onder-
houdend moeten zijn. Ze bieden, net als een zomer-
kamp, een vlucht weg van alle ellende in de wereld,
terwijl daar juist politieke oplossingen voor nodig zijn.
Uiteindelijk concludeert Maly dat Rousseaus
‘vernieuwing’ in elk geval op de lange termijn de
heersende macht eerder versterkt dan uitdaagt. Op
die conclusie valt eigenlijk helemaal niets af te din-
gen. Toch had Maly zijn kritiek op de verschuiving
van partijstandpunten op cultureel vlak wel iets aan
mogen zetten. Rousseaus stellingnames – over de
hoofddoek of het ‘recht’ op kinderen – treffen vooral
vrouwen (die al dan niet tot een minderheid behoren).
Volgens Maly moeten we uitspraken als ‘go left, bit-
ches’ vooral begrijpen in het licht van een veranderend
medialandschap. Akkoord, maar het aanhoudend
seksisme dat uit Rousseaus standpunten spreekt mag
ook wel eens worden opgemerkt. Wat mij betreft zijn
dat inhoudelijk gezien de meest in het oog springende
partijveranderingen.
Reset
Toch komen de conservatieve uithalen van Rousseau
ook weer niet geheel uit de lucht vallen. Al langere
tijd klinken er binnen de SP.A conservatieve geluiden
die meegaan in de hetze tegen immigranten, asielzoe-
kers, multiculturalisme en moslims. Een van de meest
uitgesproken stemmen van dit ‘sociaal-conservatisme’
is emeritus-hoogleraar aan de VUB Mark Elchardus.
Jarenlang werd Elchardus als huisideoloog van de SP.A
beschouwd, maar enkele sociaaldemocraten namen
afstand van hem toen zijn kritiek zich meer en meer
op migranten richtte. De afgelopen coronapandemie
gebruikte hij om zijn ideeën ‘meer dan in eerdere wer-
ken’ politiek te vertalen (zoals hij in De Tijd vertelde),
wat resulteerde in het meer dan zeshonderd pagina’s
tellende Reset.
Reset combineert een stevige kritiek op het neolibe-
ralisme met een nog meedogenlozere kritiek op open
grenzen, multiculturalisme, diversiteit en alles wat
‘woke’ wordt genoemd. Bij publicatie van het boek
ging de aandacht in de Vlaamse media vooral uit naar
die laatste standpunten (over migratie) en nauwelijks
naar de economische kritiek. Ergens is dat ook wel
begrijpelijk, want die paar economische hoofdstukken
raken geheel ondergesneeuwd door twintig hoofd-
stukken die getuigen van een xenofoob, ‘identitair’
volksnationalisme. Wie erin slaagt om het boek uit
te lezen, is die economiekritiek eigenlijk al lang weer
vergeten. Al helemaal wanneer Elchardus richting
het einde schrijft dat we moeten stoppen ‘te denken
in termen van kapitalisme en niet-kapitalisme’ omdat
kapitalismekritiek ‘kritiek zonder alternatief’ is.
Vlaamse politiek
Of je het nu eens bent met de ‘woke’-kritiek of
niet, en wel of niet iets ziet in het nationalisme, argu-
mentatief zit Elchardus’ pleidooi niet sterk in elkaar.
Zijn hoofdargument is dat een hechte gemeenschap
een voorwaarde is voor een sterke staat. Het socialisme
kan die verbondenheid in de gemeenschap brengen,
maar socialistische partijen zijn te zeer geliberaliseerd,
dus valt de taak nu te beurt aan het nationalisme. Het
is daarbij niet duidelijk waarom zo’n sterke staat zo
belangrijk zou zijn en waarvoor die staat precies dient.
Ook vergeet Elchardus dat nationalisten, voorstanders
van sterke staten en het kapitaal historisch zelden
tegengestelde belangen hadden en juist vaak allianties
aangingen. Het enige dat echt helder wordt is dat
volgens Elchardus ‘illegale’ migratie zo hardhandig
mogelijk de kop in moet worden gedrukt en dat het
migranten (of minderheden) maar al te duidelijk moet
worden gemaakt dat als ze in het Westen willen blij-
ven, assimilatie in de nationale gemeenschap de enige
optie is.
Zoals valt te verwachten kon Reset op heel wat
applaus van rechtse recensenten rekenen, en ook van
N-VA-voorzitter Bart De Wever ontving het werk
een hartelijke aanbeveling. Binnen Vooruit vinden
de meeste kopstukken dat Elchardus te ver gaat,
maar tegelijkertijd liet Rousseau na een urenlang
gesprek met Elchardus weten dat hij ‘heel overtuigend
beschrijft waarom we meer socialisme nodig hebben.’
Het moge duidelijk zijn dat Elchardus zijn toon niet
gematigd heeft, maar dat een voorzichtige hereniging
tussen Elchardus en de socialisten eerder het gevolg is
van een verdere nationalistische koers van Rousseau
cum suis.
kolonialisme
De wereld door de ogen van kolonisten
T
oen ik voor het eerst vernam van de wens
van Jeff Bezos, de directeur van Amazon,
om de maan te koloniseren, moest ik meteen
denken aan de woorden waarmee de Amerikaanse
schrijver James Baldwin de kolonistenmentaliteit
subliem blootlegt: ‘There is reason, after all, that some
people wish to colonize the moon, and others dance
before it as an ancient friend.’ In deze intrigerende
passage uit de essaybundel No Name in the Street
(1972) staat de maan symbool voor iets groters, name-
lijk het vreemde. Wat kolonisten als vreemd beschou-
wen is steeds weer wat anders, maar het perspectief
van waaruit zij dat al eeuwen doen blijkt opvallend
eenduidig. Of het nu het Amerikaanse continent, de
maan of de virtuele wereld betreft, al deze plaatsen
figureerden door de tijd heen vooral in wilde dromen
over bezit en macht, en niet over verbondenheid en
solidariteit.
Het blijft een open vraag hoe een politieke tradi-
tie die verbondenheid en solidariteit bevordert eruit
zou moeten zien, maar we weten inmiddels des te
meer over de geschiedenis van het kolonialisme.
Recent werk laat zien dat de fantasieën van Bezos
allesbehalve nieuw zijn en naadloos aansluiten op de
lange politieke traditie van settler colonialism (‘kolo-
nistenkolonialisme’). Historici hebben hebzucht vaak
beschreven als de ultieme drijfveer achter de begeerte
van kolonisten om op zoek te gaan naar zogenoemde
Verzet
Of de koerswijziging van Vooruit ook werkelijk iets op
gaat leveren is maar zeer de vraag. Wie meer nationa-
lisme in Vlaanderen wil kan al terecht bij het Vlaams
Belang of de N-VA. Eigenlijk doet Vooruit het pas
significant beter in de peilingen sinds we met toren-
hoge inflatie te maken hebben, niet zozeer als gevolg
van Rousseaus nationalisme. Ook in andere Europese
landen zijn er eigenlijk geen socialistische successen
aan te wijzen als gevolg van een nationalistische wen-
ding. In Denemarken is de electorale steun voor Soci-
aaldemokratiet alleen maar teruggelopen sinds die
partij van alle Europese zusterpartijen veruit de meest
nationalistische koers ging varen (bijvoorbeeld door
vluchtelingen terug naar Syrië te sturen). Onlangs
ging de partij nog enorm onderuit bij de gemeente-
raadsverkiezingen. Het ‘progressief patriottisme’ van
de Nederlandse PvdA heeft de partij nooit verder dan
9 zetels gebracht. En sinds Lilian Marijnissen als leider
van de Socialistische Partij een ‘flinkse’ anti-immigra-
tiekoers vaart, heeft de partij vijf verkiezingen op rij
verloren.
De beste hoop die Vooruit heeft is dat de persoonlijk-
heidscultus die de partij rondom Rousseau probeert te
creëren eindelijk een vlucht neemt. Vooralsnog kruipt
de partij maar langzaam omhoog in de peilingen,
onvoldoende om te spreken van een ‘Conner-effect’.
Misschien vallen zijn conservatieve uithalen goed bij
de oudere aanhangers, maar het is de vraag of hij ook
werkelijk verbinding met een nieuwe generatie weet te
maken. Exemplarisch waren de reacties op de recente
controverse die ontstond toen Rousseau stelde dat hij
zich ‘niet in België’ voelde als hij door de (cultureel
diverse) Brusselse deelgemeente Molenbeek reed.
terra nullius (land zonder meester). Maar als we
historicus Lorenzo Veracini moeten geloven, maakt
die hebzucht deel uit van een veel uitgebreider en
complexer verhaal, namelijk dat van een mondiale
revolutie van kolonistenkolonialisme. In zijn boek,
The World Turned Inside Out: Settler Colonialism as a
Political Idea, betoogt Veracini dat de moderne hon-
ger naar het veroveren van verre werelden voortkomt
uit een onbereidheid, en wellicht onvermogen, om de
eigen wereld van een naderende ondergang te redden.
Kolonisten hebben zich historisch gezien fysiek ver-
plaatst om een potentiële politieke en economische
revolutie binnen de eigen grenzen te ontvluchten en
hun eigen wereld elders voort te zetten. Dat maakt dat
het kolonialisme bovenal een conservatieve impuls is,
gericht op het beschermen van de eigen status quo:
in plaats van de wereld op zijn kop te laten zetten,
kiest de kolonist ervoor zijn wereld binnenstebuiten
te keren. Met deze blik op de geschiedenis in het ach-
terhoofd is de fixatie van de Silicon Valley-elite op het
veroveren van de ruimte opeens een stuk minder ver-
wonderlijk. Deze tech-ondernemers hopen met een
vlucht uit de door klimaatverandering geteisterde, op
drift rakende wereld vooral hun wereld te redden. Met
hun wereld doel ik niet zozeer op onze planeet, maar
op het specifieke kapitalistische systeem waarbinnen
zij zo floreren.
Jouke Huijzer
Conner Rousseau
T.
Borgerhoff & Lamberigts 2020,
208 blz.
Ico Maly
Vooruit! Politieke vernieuwing,
digitale cultuur en socialisme
Epo 2021, 200 blz.
Mark Elchardus
Reset. Over identiteit, gemeenschap
en democratie
Ertsberg 2021, 608 blz.
Hoewel oudere partijbonzen zich achter Rousseau
schaarden, deed de Brusselse jongerenorganisatie van
Vooruit afstand van dit soort ‘onjuiste en oneerlijke’
vormen van ‘Brussel-bashing’. Hun reactie vatte de
partijverandering van Rousseau perfect samen: ‘Triest
dat dit soort uitspraken het debat over kinderopvang
en onderwijs overschaduwt.’ ×
Farah Bazzi
Een ‘mondiaal’ perspectief
Veracini’s ambitieuze werk helpt ons om het ontstaan
en de ontwikkeling van de kolonistenmentaliteit
theoretisch verder te doorgronden. Hierdoor kunnen
we de beweegredenen van figuren als Bezos binnen
een historische context plaatsen en begrijpen. Op
basis van de bestudering van een verscheidenheid
aan bronnen, zoals preken, convenanten, pamflet-
ten, handboeken voor emigranten, reisverhalen en
romans, stelt Veracini dat het idee dat interne sociale
onrust voorkomen kan worden door kolonisatie van
andere gebieden in de zestiende en zeventiende eeuw
in verscheidene intellectuele tradities langzaam maar
zeker opduikt. Deze periode, die in de negentiende
eeuw ten einde komt, markeert volgens Veracini het
hoogtij van het wereldwijde kolonistenkolonialisme.
Wat Veracini’s boek onderscheidt van andere is zijn
wereldomspannende visie op dit fenomeen. In het
boek maken we kennis met talloze historische figuren
die een bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling
van een zogenoemde mondiale revolutie van kolonis-
tenkolonialisme, zoals Engelse schrijvers die de kolo-
nisatie van Ierland voorstelden om zo de effecten van
een dreigende overbevolking te verzachten, methodis-
ten die morele verloedering vreesden, de Afrikaners
die de afschaffing van onvrije arbeid wilden bestrij-
den en de Japanse kolonisatie van Mantsjoerije. Maar
wat uniek en vernieuwend is aan het betoog van
oktober – november 2022 | 5 | de Nederlandse Boekengids
kolonialisme
Veracini is ook meteen de achilleshiel. In de hoop een
wereldgeschiedenis van het kolonistenkolonialisme te
kunnen schrijven, verliest hij de complexiteit uit het
oog. Zijn conclusie dat het kolonistenkolonialisme
wijdverspreid is en ook opduikt buiten de Euro-
pese context is eigenlijk onvoldoende onderbouwd.
Bovendien zijn de bronnen die hij aanhaalt allemaal
in Europese talen geschreven, waardoor zijn analyse
nogal aan geloofwaardigheid inboet. Tijdens het
lezen vroeg ik mij dan ook geregeld af of het ‘mondi-
ale’ perspectief van Veracini misschien niet bij uitstek
‘Eurocentrisch’ is. Kijkt Veracini niet naar de wereld
door een Europese bril? Zijn werk biedt geen serieus
antwoord op de vraag of en in hoeverre het niet-
westerse kolonistenkolonialisme al dan niet afwijkt
van de Europese traditie.
Interne kolonisatie?
Toch denk ik dat het werk van Veracini belangrijk is,
en wel om een reden die hij zelf niet aanvoert. Zijn
historische studie nodigt ons uit om de lijn verder
door te trekken en na te denken over de invloed die
het kolonistenkolonialisme heeft gehad op het con-
servatieve en extreemrechtse politieke gedachtegoed
in Europa. De kolonistenmentaliteit zoals Veracini
die beschrijft lijkt nog altijd, bewust of niet, een grote
invloed uit te oefenen op de wijze waarop zulke groe-
pen zich de toekomst van Europa in tijden van crisis
voorstellen.
Ik zou willen stellen dat de kolonisten van vandaag
er niet zozeer naar omzien elders een nieuw leven op
te bouwen, maar des te meer om hun eigen wereld te
koloniseren. Want waarom zou de kolonistenmentali-
teit zich alleen hebben laten gelden onder de mensen
die vertrokken, en niet ook onder de mensen die zijn
achtergebleven? Veracini veronderstelt eenvoudigweg
dat het kolonistengedachtegoed met de kolonisten
mee is vertrokken, maar is dit daadwerkelijk moge-
lijk? Tijdens het lezen van Veracini’s boek moest ik
steeds denken aan het essay Discours sur le colonia-
lisme van Aimé Césaire. In zijn betoog bekritiseert
Césaire de wijze waarop de geschiedenis van het
fascisme in Europa van Europa’s koloniale geschie-
denis wordt onderscheiden. (Zie ook de bespreking
van Karwan Fatah-Black, onlangs in deze pagina’s.)
Volgens Césaire moeten we het fascisme benaderen
als een naar binnen gekeerde vorm van kolonialisme.
Met andere woorden, fascisten zijn kolonialisten die
wensen de eigen natiestaat (‘terug’) te veroveren. Zij
koesteren de wens om in het heden terug te keren naar
een geïdealiseerd verleden. Niet het ‘vreemde,’ maar
juist het ‘vertrouwde’ dient te worden gekoloniseerd.
En net zoals in de kolonies, wordt ook hier de aan-
wezigheid van de ‘ander’ niet getolereerd. Césaires
analyse volgend zouden we kunnen stellen dat de
kolonistenmentaliteit Europa wellicht nooit heeft
verlaten. En inderdaad, het conservatieve en extreem-
rechtse gedachtegoed lijkt ervan doordrenkt.
We hoeven niet buiten de Nederlandse grenzen te
kijken voor voorbeelden. De partijleider van Forum
voor Democratie, Thierry Baudet, kondigde vorig
jaar zijn wens aan om een parallelle samenleving te
vormen waarin zijn ideologische aanhangers zich zou-
den kunnen afzonderen van de rest van de bevolking.
Het diepgewortelde wantrouwen jegens de overheid,
en de waanvoorstelling dat witte Nederlanders min-
derheid in ‘eigen’ land dreigen te worden, maakt het
voor Baudet en diens zielsverwanten ondenkbaar om
een gezamenlijke toekomst in te beelden. De wil en
bereidheid om samen te leven met andersdenkenden,
oktober – november 2022 | 6 | de Nederlandse Boekengids
fundamenten waarop het democratisch gedachtegoed
gestoeld is, zijn voor hen inmiddels een brug te ver. De
introductie van een eigen cryptomunt, datingapp en
zogenoemde renaissancescholen moeten Baudet een
stap dichter brengen bij het verwezenlijken van zijn
‘Forumland’. Baudet doet denken aan de protagonis-
ten in Veracini’s analyse, met zijn waarschuwingen
voor een onontkoombare crisis die de status quo in
gevaar zal brengen. Maar wat hem onderscheidt van
Veracini’s koloniale denkers is dat hij zijn Utopia niet
elders zoekt, maar hoopt deze te kunnen realiseren
binnen de grenzen van de eigen natiestaat.
Daarnaast informeert de kolonistenmentaliteit ook
de manier waarop conservatieven en extreemrechts
in Europa de intenties van migranten en vluchtelin-
gen beschouwen. Het heeft er alles van weg dat zij
hun eigen spiegelbeeld op deze groepen projecteren.
‘Nieuwkomers’ worden ervan beschuldigd dat zij erop
uit zijn Europa te domi-
Wat Baudet onder- neren. In een interview
scheidt van Veracini’s (met redacteur Arthur
koloniale denkers is dat Eaton) in de Nederlandse
hij Utopia niet elders Boekengids van januari
zoekt, maar het wil 2017 maakt Baudet vrij-
realiseren binnen de wel precies Veracini’s
grenzen van zijn eigen punt wanneer hij toelicht
natiestaat. dat hij de politiek is inge-
gaan omdat hij het ‘niet
meer kan aanzien. (…) De ongehoorde destructie van
onze leefwereld die op ons wordt losgelaten door onze
perfide elites. Voor mij was de keuze: of emigreren, of
proberen er iets aan te doen. Fight or flight.’ Niet lang
daarna volgde in een interview op NPO Radio 1 de
verklaring dat we getuige zijn van de ‘homeopathi-
sche verdunning’ van het Nederlandse volk.
Ook Geert Wilders is een volgeling van de zoge-
noemde omvolkingstheorie, het idee dat migranten
en vluchtelingen van kleur erop uit zijn om de ‘oor-
spronkelijke’ inwoners van het Europese continent op
lange termijn te vervangen. De constante nadruk op
het gebruik van termen als ‘omvolking’, ‘gelukszoe-
kers’ en ‘vijfde colonne’ laat zien dat vluchtelingen
en migranten door een racistische kolonistenlens
worden bekeken, gereduceerd tot spookbeelden uit
een Europees verleden. Witte Europeanen worden
daarbij als de inheemse inwoners van het Europese
continent afgebeeld. Sterker nog, het historisch gezien
multiculturele Europa wordt, onterecht, als etnisch
‘wit’ beschreven. Het is een kolonistenmentaliteit die
de discussie omtrent de democratische toekomst van
Europa smoort en de politieke verbeeldingskracht
kaapt. De logica die hier gevolgd wordt maakt het
onmogelijk om migranten en vluchtelingen in te beel-
den als volwaardige medemensen en aspirant-leden
van een politieke gemeenschap. Zij worden ervan
beschuldigd dat zij op niets anders uit zijn dan bezit,
en dat zij gedreven worden door hebzucht. Eigenlijk
best een effectieve europeanisering, zou je van de
weeromstuit haast gaan denken.
Vertrekken als keuze?
Ook in het werk van Veracini lopen kolonisatie en
migratie door elkaar heen; een gevaarlijke semanti-
sche vervlechting. Volgens Veracini kunnen we de
wereld alleen dekoloniseren als we begrijpen dat niet
vertrekken het antwoord op crisis is, maar toewijding
aan verandering ter plekke. Het zal bedoeld zijn als
oproep aan de politieke en economische elites van
het Westen om toch vooral voorbij hun privileges
te kijken en hun verantwoordelijkheid in de wereld
Farah Bazzi
Lorenzo Veracini
The World Turned Inside Out:
Settler Colonialism as a Political
Idea
Verso 2021, 320 blz.
te nemen. Het is koren op de molen van beleidsma-
kers (van ‘opvang in eigen regio’ tot het stutten van
repressieve regimes) maar Veracini’s perspectief (en
dergelijk beleid) gaat voorbij aan de harde werkelijk-
heid dat er vaak helemaal geen sprake is van een keuze
om wel of niet te vertrekken. In een geglobaliseerde
wereld waarin de ettelijke crises van het kapitalisme
zich vrijwel ongehinderd over de hele wereld laten
voelen; is daar werkelijk nog sprake van een keuze?
Temidden van zich almaar verdiepende economische
ongelijkheid en elkaar steeds rapper opvolgende eco-
logische catastrofes zal onbeweeglijkheid steeds meer
alleen voor een selecte, geprivilegieerde groep mensen
zijn weggelegd.
Veracini begeeft zich hier op glad ijs. Omdat hij
kolonistenkolonialisme voornamelijk beschrijft als
een fysieke verplaatsing blijft het theoretische en
historische onderscheid tussen verschillende vormen
van mobiliteit onderbelicht. Migranten en vluchte-
lingen trekken niet naar Europa met een gezamenlijk
koloniaal project in het achterhoofd; ze arriveren met
de wens om te participeren in democratische samen-
levingen waarin zij de kans krijgen om op den duur
gelijkwaardige burgers te worden. Niet alle fysieke
verplaatsingen zijn namelijk inherent kolonialistisch;
het is dus cruciaal om de verschillende vormen van
migratie van elkaar te onderscheiden. In het huidige
politieke klimaat, waarin mensen wereldwijd op de
vlucht slaan als gevolg van de ‘afterlives’ van koloni-
alisme en imperialisme is het uiterst belangrijk om
mobiliteit ook van buiten een Europees denkkader te
beschouwen en te definiëren. Dit is misschien wel een
van de belangrijkste lessen die we kunnen trekken uit
Veracini’s betoog.
In het publieke debat dat vandaag de dag wordt
gevoerd, roept men regelmatig op tot verdergaande
dekolonisatie. Om daar werk van te kunnen maken,
is het belangrijk meer inzicht te krijgen in de wijze
waarop het kolonialisme ons toekomstbeeld tot op de
dag van vandaag tekent. Naast de passage uit Bald-
win’s boek moest ik bij het lezen van de maanplannen
van Bezos ook denken aan schrijvers uit de zestiende
en zeventiende eeuw, die ondanks het feit dat ze niet
de technologie hadden om de maan te veroveren daar
wel degelijk van droomden. Het illustreert dat onze
utopische fantasieën in de loop der eeuwen ook in
sommige opzichten constant zijn gebleven. Kunnen
we met andere ogen naar de wereld kijken? Zijn we
in staat om ons een postkoloniale wereld (en wellicht
heelal) in te beelden? En zo ja, hoe zal deze eruit
zien? Zullen we, in de woorden van Baldwin, streven
naar bezit of naar kameraadschap? De revolutie die
Europa’s conservatieve en extreemrechtse krachten
hoofdzakelijk vrezen, is er een waarmee het Westen
afrekent met de nalatenschap van het kolonialisme en
de voortdurende kolonistenmentaliteit. Om daadwer-
kelijk vooruit te kunnen zal eerst deze wereld op zijn
kop moeten worden gezet. ×
volkshuisvesting
Es gibt viele Alternativen
W
ooncrisis in Nederland: een groeiend
woningtekort, te hoge huur- en koop-
prijzen, lange wachttijden voor de sociale
huur. Wat is de weg vooruit? Volgens woonexperts
Arie Lengkeek en Peter Kuenzli wordt er in Nederland
op deze vraag niet bepaald creatief antwoord gegeven.
De politiek roept om bouwen, bouwen, bouwen en
sleutelt wat aan de twee smaken wonen die Nederland
te bieden heeft: kopen en huren. Lengkeek en Kuenzli
vinden het ‘merkwaardig dat zoveel plannen voor de
woningmarkt niet doordringen naar de basisvragen’
zoals:
‘Is wonen een gebruiksgoed of handelswaar?
Waarom komt het rendement op grond en vastgoed
niet ten goede aan de gemeenschap? Wat betekent het
dat we een woningmarkt louter op individuele huis-
houdens hebben ingericht?’
Met bezinning op deze vragen tekent zich volgens de
schrijvers een alternatief principe af, dat noch markt,
noch overheid is: de gemeenschapseconomie. Al eeu-
wen verenigen mensen zich rond hun gedeelde belang
als de overheid of de markt ontoereikend zijn. Sinds
de negentiende eeuw wordt ook huisvesting gemeen-
schappelijk georganiseerd in wooncoöperaties. Het
principe is oud en vertrouwd, maar in Nederland zijn
wooncoöperaties tegenwoordig een randfenomeen,
voorbehouden aan groepjes idealisten. Met Operatie
wooncoöperatie hopen Lengkeek en Kuenzli hier ver-
andering in te brengen. ‘In plaats van een niche voor
enkelingen,’ stellen ze, ‘vormen de wooncoöperaties
de sleutel om de woningmarkt anders in te richten:
rechtvaardiger, inclusiever, duurzamer, betaalbaar.’
Democratisch en zonder winstoogmerk
Wat zijn wooncoöperaties precies? Allereerst niet te
verwarren met woningbouwcorporaties, de organi-
saties die in Nederland sociale huur bouwen en ver-
huren. Een coöperatie is een autonome onderneming,
waarin mensen zich vrijwillig verenigen met als doel
het voorzien in gemeenschappelijke behoeften en wen-
sen. Samen zijn de leden eigenaar en uitvoerder van de
onderneming, die in principe zonder winstoogmerk
opereert en democratisch bestuurd wordt. Vergelijk-
bare organisatievormen bestaan al lang, maar als eer-
ste coöperatie wordt meestal de Rochdale Society of
Equitable Pioneers genoemd, in 1844 opgericht door
Britse ambachtslieden die door zich te verenigen voor
een lagere prijs goederen als meel en suiker konden
afnemen. Het concept van de coöperatie sloeg aan en
verspreidde zich al snel naar andere landen, waaronder
Nederland en België.
Zo werden er tussen 1870 en 1900 in Nederland
zo’n honderd coöperaties opgericht met het doel om
gezamenlijk huisvesting te organiseren. Lengkeek en
Kuenzli beschrijven hoe veel Nederlandse woning-
bouwcorporaties van nu – zoals het naar de pioniers
vernoemde Rochdale – oorspronkelijk voortkomen
uit deze wooncoöperaties. Vanaf 1904 begon de
rijksoverheid eisen te stellen aan de financiële steun
voor particuliere instellingen die zich inzetten voor
het algemeen belang. Wooncoöperaties voldeden
niet aan deze eisen, bijvoorbeeld omdat ze huren
vroegen die enkel de kostprijs van de woningen
dekten, in plaats van zogenaamde marktconforme
(en dus hogere) huurprijzen. Veel wooncoöperaties
zwichtten voor de nieuwe regels en veranderden in
woningbouwcorporaties. Lengkeek en Kuenzli zien
hierin een transformatie van autonome organisaties
tot ‘uitvoeringsinstrument[en] voor overheidsbeleid’.
De schrijvers hebben sterke kritiek op de hedendaagse
woningbouwcorporaties: de door fusies steeds groter
wordende organisaties zijn in hun ogen ondemocra-
tisch en inefficiënt. Als bestuurders verkeerde keuzes
maken moet de rekening betaald worden uit de por-
temonnee van de huurder, die te weinig invloed heeft
op het beleid. De principes van de wooncoöperatie –
met name die van gedeeld eigendom en democratisch
bestuur – zijn volgens de auteurs ondertussen naar de
marge gedrongen.
Niet zonder opstapje
Maar wie denkt dat dit overal zo gegaan is, heeft het
mis. ‘Na de collectieve betovering door het neoliberale,
Angelsaksische model, wordt het tijd de blik voor de
woningmarkt de andere kant op de richten: naar het
midden van Europa’, schrijven Lengkeek en Kuenzli.
In bijvoorbeeld Zürich,
Een wooncoöperatie München en Wenen is
gaat om zelfstandig de wooncoöperatie nog
eigendom en demo- springlevend. Deze drie
cratisch bestuur voor steden moeten in het
en door bewoners. boek dienen als spiegel
Waarom lijkt dat eigen- voor Nederland: zo kan
lijk zo’n radicaal idee? het ook! Wooncoöpera-
ties maken er op de lange
termijn betaalbaar wonen mogelijk, ook voor midden-
groepen. Ze bieden bewoners controle en zeggenschap
over hun woonomgeving, en de focus op samenleven
en delen van voorzieningen maakt wooncoöperaties
efficiënt qua ruimtegebruik. Ook bieden wooncoö-
peraties vaak vruchtbare grond voor architecturale
innovatie.
De lof is uiteraard voor de gemeenschapseconomie,
maar wat beklijft is de belangrijke rol van de overheid.
Als de beschrijving van de drie steden één ding duide-
lijk maakt, is dat het belang van de politiek-bestuurlijke
context waarin wooncoöperaties opereren. In Zürich
geeft de gemeente bijvoorbeeld al jaren goedkope
grond uit aan coöperaties. Ook kunnen coöperaties
onder aantrekkelijke voorwaarden geld lenen, zolang
ze de uiteindelijke overschotten gebruiken om huren
te verlagen of in nieuwe coöperaties te investeren. In
de praktijk betekent steun aan één coöperatie zo dat er
op eigen kracht nog meer ontstaan, laten Lengkeek en
Kuenzli zien. Maar dan heeft de gemeenschapsecono-
mie wel een opstapje nodig.
Een alternatief voor no alternative
Tijdens het lezen bekroop me soms de gedachte dat
Operatie wooncoöperatie het wiel opnieuw probeert uit
te vinden. Veel van wat in Midden-Europa geregeld is
voor wooncoöperaties, lijkt eigenlijk best op wat we in
Nederland aan regels en steun hebben voor woning-
bouwcorporaties. Voor wie zich richt op betaalbaar-
heid en beschikbaarheid van woningen ligt de logische
oplossing dus wellicht eerder in de effectievere inzet
van woningbouwcorporaties. Maar het is Lengkeek en
Kuenzli om meer te doen: hun pleidooi is anarchisti-
scher. Een wooncoöperatie gaat immers niet alleen om
huizen bouwen, maar ook om zelfstandig eigendom
en democratisch bestuur voor en door bewoners.
Waarom lijkt dat eigenlijk zo’n radicaal idee? Leng-
keek en Kuenzli stellen dat coöperaties een vorm zijn
van commons – hulpbronnen in gemeenschappelijk
Pieter Kranenborg
Arie Lengkeek & Peter Kuenzli
Operatie wooncoöperatie. Uit de
wooncrisis door gemeenschappelijk
bezit
trancity*valiz 2022, 256 blz.
bezit en gebruik, zoals een bos waar iedereen hout
mag sprokkelen, maar dat niemands privébezit is. De
auteurs stellen dat deze organisatievorm last heeft van
een slechte reputatie, want in het economisch denken
overheerst het idee van de tragedy of the commons, de
veronderstelling dat commons onvermijdelijk uitgeput
worden doordat het individuele belang het collectieve
overtroeft. Als ik nu het halve bos kap voor mijzelf,
levert mij dat op de korte termijn meer hout op dan als
ik het bos handhaaf voor de gemeenschap.
Dit verhaal – dat ook het politieke denken over
wooncoöperaties zou beïnvloeden – is volgens Leng-
keek en Kuenzli een onterecht frame. In een boeiend
hoofdstuk halen ze econoom en Nobelprijswinnaar
Elinor Ostrom aan, die de veronderstelling aan de
werkelijkheid toetste. Ze ondervond dat commons op
veel plaatsen wel degelijk langdurig in stand blijven
en soms beter in staat zijn om gemeenschappelijke
voorzieningen te benutten dan de markt of de over-
heid. De tragedy of the commons ‘sluit fijn aan op het
neoliberale denkraam’, stellen Lengkeek en Kuenzli,
maar doet geen recht aan de werkelijkheid. Tegen het
neoliberale there is no alternative stellen ze een nieuw
motto: es gibt viele Alternativen.
Autonomie is aanlokkelijk, maar de gemeenschaps-
economie betekent ook: zelf doen. Aan dat aspect
besteden Lengkeek en Kuenzli helaas niet zoveel aan-
dacht. Verhalen van oprichters waren een welkome
toevoeging geweest. Wat voor mensen waren zij, wat
investeerden ze qua tijd en geld? Dat zou de opgave
voor de burger – die wel in actie moet komen – hel-
derder maken. Over hoe het is om in de projecten
in Wenen, München en Zürich te wonen lezen we
intussen alleen tussen de regels door. Dat terwijl het
samen delen en beheren van een pand nogal een ver-
schil betekent met de individualistische woonsituatie
van de meeste Nederlanders. Een beschouwing over
samenleven in wooncoöperaties was dus passend
geweest, want ook in dat opzicht vragen ze om een
andere manier van denken over wonen.
Operatie wooncoöperatie wil vermoedelijk vooral de
politiek aanspreken. Wat dat betreft is de boodschap
duidelijk: wonen in Nederland kan anders. Daarvoor
moet ‘Nederland’ – de overheid voorop – eerst weer
in gemeenschappelijk, autonoom beheerd bezit gaan
geloven. Vervolgens moeten wooncoöperaties de
ruimte krijgen om te bloeien. Sterk is dat Lengkeek
en Kuenzli zich niet beperken tot een oproep, maar
een concreet voorstel uitwerken met missies (‘tot 2030
realiseren wooncoöperaties 100.000 woningen’) en hel-
dere voorstellen voor ondersteunend overheidsbeleid.
In een apart katern geven de schrijvers een flitscursus
financiën voor wooncoöperaties, waardoor duidelijk
wordt waarom coöperaties op de lange termijn blij-
vend kunnen zorgen voor betaalbare woningen.
De auteurs lijken te hebben gemikt op een boek dat
zowel geïnteresseerde leken als mensen met kennis
van zaken moet aanspreken. Dat betekent dat je als
niet-ingewijde soms de weg kwijtraakt. Toch hoeft
dat niet af te doen aan wat Operatie wooncoöperatie te
bieden heeft: een gelegenheid om na te denken over
hoe het anders kan. ×
oktober – november 2022 | 7 | de Nederlandse Boekengids
cultuursociologie
Onze gedeelde grenzen
E
rgens in de achtste eeuw voor onze tijdrekening
begon men, op offerfeesten aan het einde van
het Romeinse jaar, een ‘terminus’ in de grond te
slaan. Dat was een soort gewijde grenssteen. Wie met
de terminus rotzooide, verbrak een sacraal en sociaal
pact, en werd daarvoor vervloekt en brutaal bestraft
door zijn buren.
Paal en perk als grondvoorwaarden voor een
functionerende samenleving: het is de rode draad
in Reset van cultuursocioloog Mark Elchardus.
Over de kwalen die ons teisteren, is Elchardus dui-
delijk: cultureel onbehagen, polarisering van het
publieke debat, doorgeslagen individualisme en de
desoriënterende grenzeloosheid van een globalise-
rende wereld, met een op hol geslagen straalstroom
van kapitaal, goederen en mensen. Om die kwalen
te genezen, pleit Reset voor een ‘reset’, maar eigenlijk
vooral voor de terminus. Waar die grenssteen precies
onze gewijde moderne grond in moet, blijft echter
onduidelijk.
Vrijheid
Reset kan als een voorlopig definitieve weerslag van
Elchardus’ ideeëngoed gelden: een overzichtswerk dat
sterk in de discipline van de auteur is geworteld, met
veel aandacht voor cultuurverschillen en -conflicten.
Het zegt veel over de staat van het publieke debat in
Vlaanderen dat het boek er een polemische storm
veroorzaakte. De vele recensies bombardeerden het
boek ofwel tot ‘reactionair’ en een ‘manifest voor het
deel van de capitulerende linkerzijde dat aansluiting
zoekt bij illiberaal radicaal-rechts’, ofwel tot ‘een van
de belangrijkste politieke boeken van de afgelopen
decennia’ van Vlaanderens ‘enige public intellectual’.
Reset werd omwille van de nadruk op identiteit, natie
en migratie meteen ook politiek gerecupereerd, vooral
ter rechterzijde. De voorzitter van de Vlaams-nationa-
listische N-VA, Bart De Wever, trok een lijn van Reset
naar zijn eigen boekje Over identiteit (2019). Louis
Tobback, coryfee van de Vlaamse socialistische partij,
vergeleek Elchardus minder welwillend met Hendrik
De Man, de socialistische voorman die tijdens de
Tweede Wereldoorlog met de bezetter samenwerkte.
Het boek heeft openliggende zenuwen geraakt – of
het daarmee ook het politieke debat heeft verrijkt, is
een andere vraag.
Nochtans is de rode draad van Reset niet bijster
ophefmakend of zelfs origineel. Elchardus ontleedt
zeshonderd pagina’s lang de vermeende incompatibi-
liteit van het liberalisme en wat hij het ‘gemeenschaps-
denken’ noemt: een gedeeld project van individuen
waarbinnen rechten en vrijheden kunnen worden
verworven en verankerd. Dat project staat al enige tijd
onder hoogspanning, volgens Elchardus niet in het
minst door de moderne zoektocht naar vrijheid. Die
schetst hij als een grenzeloos en schadelijk individua-
lisme – schadelijk voor de gemeenschap en bijgevolg
ook voor het individu zelf.
Om die zoektocht te historiseren, wijst Elchardus
naar het liberalisme zoals dat als ideologische stroming
en maatschappijvisie opgang maakte vanaf de tweede
helft van de achttiende eeuw en dat uitmondde in de
idealisering van het zelfstandige, redelijke individu.
De queeste naar maximale zelfverwezenlijking is, in
deze lezing, zeker sinds de Tweede Wereldoorlog in
een dubbele betekenis grenzeloos: die queeste is mon-
diaal, universeel zelfs, en laat zich niet temperen door
oktober – november 2022 | 8 | de Nederlandse Boekengids
de internationale instellingen, conventies en tradities
die zich in de nasleep van de oorlog ontwikkelden.
Wat we als individualistische gelukszoekers zijn
verloren, aldus Elchardus, zijn gemeenschapszin en
een gedeelde verankering. De vraag is echter of die
tegenstelling tussen liberalisme en gemeenschapsden-
ken in de praktijk wel zo absoluut is als Elchardus
die serveert: post-liberale theoretici als Jean Hampton
beargumenteren al meer dan twintig jaar dat beide
ideologieën uiteindelijk hun doelen delen, namelijk
sociale instellingen die de vrijheden en rechten van
alle burgers garanderen. Waar precies Elchardus’ libe-
ralisme, geruggensteund door het ‘idee dat rechten
voorafgaan aan gemeenschap’, zich schuilhoudt, blijft
onduidelijk.
De natie als safe space
Autonomie – individuele vrijheid – is alleen te verwe-
zenlijken binnen de contouren van een gemeenschap.
Als de manier waarop we die gemeenschap definiëren
troebel wordt, of als we die niet langer als noodzake-
lijk zien, dan gaat individuele vrijheid daar bijgevolg
onder lijden. Maar over welke gemeenschap gaat het
dan? Elchardus laat er geen misverstand over bestaan:
het is de natie, de enige resterende ‘grote, levensvat-
bare, mobiliserende collectieve identiteit’ en de ‘enige
grootschalige vorm van organisatie die democratisch
is’. Met ‘groot’ en ‘grootschalig’ onderscheidt Elchar-
dus sommige vormen van identiteitsstreven als bete-
kenisvol, tegenover ‘kleine’ identiteiten die hij wegzet
als ‘identitair particularisme’. Dat particularisme van
bijvoorbeeld ras en gender – Reset raast met regelmaat
tegen safe spaces en quota op de arbeidsmarkt – onder-
mijnt de nationale gemeenschap en het algemeen
belang met ‘wokerigheid’ en intersectionaliteit.
De huidige werking van de Europese Unie stelt even-
eens het belang van de natie en van gemeenschapsden-
ken in het algemeen op
De geschiedenis is scherp, beargumenteert
geen familiefeest en Elchardus. De identiteit
het is niet de taak van van Europa is te dun om
de geschiedschrijving burgers te kunnen samen-
om een safe space te brengen, en het Europese
creëren voor zij die project heeft te weinig
hun nationale gemeen- ingezet op gemeenschaps-
schapsgevoelens vorming. Erger: de EU is
bedreigd zien door de niet vrij in de betekenis
dekolonisering van het dat het een gemeenschap
curriculum. biedt waarin de burgers
van lidstaten hun vrijheid
kunnen beleven, maar beneemt die lidstaten hun soe-
vereiniteit op democratisch onheuse manieren. Sterkere
nationale gemeenschappen, weliswaar in de schoot van
een herijkte Unie, kunnen daartegen bescherming bie-
den, zo hoopt Reset.
En dat is een goed punt om het over Elchardus’
omgang met geschiedenis te hebben. Zijn analyse
van de kwalen van de moderne samenleving berust
op een problematische, soms ahistorische lezing van
de voorbije drie eeuwen. De geschiedschrijving moet
volgens Elchardus in functie staan van het gemeen-
schapsdenken. Identitair particularisme, zoals hij het
emancipatiedenken van minderheden noemt, leidt tot
kritiek op de natie, het volk en het gedeelde verleden
dat de gemeenschap zo hard nodig heeft. ‘Uiteraard
reageren mensen als het verleden waarvan zij zich
kind voelen op die manier wordt verguisd’, schrijft hij
Kristof Smeyers
Mark Elchardus
Reset. Over identiteit, gemeenschap
en democratie
Ertsberg 2021, 608 blz.
over de aandacht voor de wreedheden uit het koloni-
ale verleden. Maar de geschiedenis is geen familiefeest
en het is niet de taak van de geschiedschrijving om
een safe space te creëren voor zij die hun nationale
gemeenschapsgevoelens bedreigd zien door bijvoor-
beeld de dekolonisering van het curriculum.
Voor een deel is de problematische omgang met
de geschiedenis in Reset een kwestie van discipli-
naire grenzen: als socioloog steunt Elchardus bijna
uitsluitend op het werk van cultuursociologen, ook
wanneer hij bijvoorbeeld de historische evolutie van
‘het zelf’ beschrijft. Daarvoor haalt hij de studie van
de relatief onbekende Diane Bjorklund aan, die uit
een steekproef van autobiografieën concludeert dat
de idee van het maakbare zelf doorbrak in de late
negentiende eeuw en dus gelinkt kan worden aan de
industriële vooruitgang. Complexe cultuurhistorische
processen worden zo herleid tot een quasi-teleologisch
verhaal over de opgang van het liberale individua-
lisme. Natuurlijk is de manier waarop mensen zich
tot zichzelf gingen verhouden historisch bepaald,
maar een steekproef van autobiografieën zou niet tot
zulke voortvarende conclusies mogen leiden. Zulke
bronnen zijn allerminst een dwarsdoorsnede van een
maatschappij, in de achttiende noch in de eenentwin-
tigste eeuw. Elchardus haalt de studie van Bjorklund
aan omdat ze past in een eenvoudig verhaal van groei-
ende obsessie met het eigen individu: van autobiogra-
fie rechtstreeks naar selfiecultuur.
Onzichtbare grens, onzichtbare hand
De geschiedenis van de voorbije driehonderd jaar lijkt
Elchardus zo te presenteren als een rechte lijn, van
gezonde gemeenschapszin naar een groeiende liberale
afkeer voor de gemeenschap, en van ‘broederlijkheid
naar neoliberalisme’. Voorstanders van economische
globalisering en nauwere politieke unie in Europa
laten zich in de regel inderdaad neerbuigend uit over
nationale identiteit. Al valt ook die houding voor een
belangrijk deel historisch te kaderen in het puin van
de wereldoorlogen. Europese eenmaking moest voor
politici als Altiero Spinelli, die in 1941 vanuit zijn bal-
lingschap op het eilandje Ventotene naar Mussolini’s
Italië keek en in de natiestaat een gevaarlijk reliek zag,
bescherming bieden aan liberale en democratische
vrijheden: grenzen openmaken om nieuwe grenzen te
stellen, dus.
Dat besef deemsterde in de decennia na de oorlog
weg in een warm bad van soft power – die met de
oorlog in Oekraïne trouwens óók op haar grenzen
botst. Zoals Guido van Hengel in een vorig nummer
van de Nederlandse Boekengids Svetlana Boym citeerde:
‘At least one fourth of the now proudly democratic
members of the European Union were fascists or
right-wing dictatorships as recently as the twentieth
century.’ De eenmaking was liberaal in de zin dat zij
zoveel mogelijk burgers wilde beschermen tegen oor-
log, en later ook tegen andere grensoverschrijdende
uitdagingen van pandemieën tot klimaatcatastro-
fes. Dat historische besef ontbreekt grotendeels bij
Elchardus.
cultuursociologie
Maar zoals hij wel goed aangeeft, verdwenen de Euro-
pese binnengrenzen in eerste instantie natuurlijk voor
een eengemaakte markt: handelsbelangen moesten
oorlog onmogelijk maken. Een periode van naoorlogse
vrede en sociaaleconomische pacificatie legitimeerde
dit proces. Het Europese cultuurbeleid ‘gericht op
identiteitsbouw’ diende in eerste instantie dat primaat
van de markt, waardoor het, zoals Elchardus schrijft,
bij ‘cirkels trekken op een wateroppervlak’ is gebleven,
en belangrijke symbolen van gemeenschapsvorming
ondergeschikt zijn aan de economische etiquette: de
Europese vlag is bijvoorbeeld officieel een logo, geen
vlag. De financieel-economische en kredietcrisis van
2008 vertaalde zich volgens Elchardus vooral daarom
in een groeiende antipathie tegenover de Unie zelf.
Elchardus kijkt voor een succesvolle gemeen-
schapsvorming voor de EU in de eerste plaats naar de
recepten uit de negentiende eeuw, maar erkent dat die
weinig kans op slagen hebben. Daarvoor heeft, zoals
de ontstaansgeschiedenis van de Unie zelf aantoont,
het soevereine marktdenken zich al te zeer genesteld.
Niets ontsnapt nog aan de onzichtbare klauw van
de vermarkting: niet emancipatorische bewegingen,
niet de tegencultuur, niet de partijpolitiek en de
‘marktconforme democratie’, niet de welvaartsstaat,
niet de migratie , niet het klimaat en al zeker niet het
individu. ‘De vrije markt zit de mens ingebakken’,
beweerde de liberale politicus en latere premier Guy
Verhofstadt in 1991, toen de geschiedenis zogezegd
eindigde en iedereen maar een ‘ondernemer van het
zelf’ moest worden. Na 2008 werd (opnieuw) duide-
lijk wat critici al langer wisten: de rationele markt was
een fantoom, groei was niet grenzeloos, en nationale
overheden moesten het mondiale bankensysteem uit
de brand slepen. Elchardus vertaalt Mervyn King,
toen gouverneur van de Bank van Engeland, nogal
creatief om dat laatste punt te maken: ‘Banken zijn
mondiaal bij leven, nationaal in de dood.’ (In het ori-
gineel, ‘Most large complex financial institutions are
global – at least in life if not in death,’ is de natie geen
redder.) Daarbij laat Elchardus de Europese respons
op mondiale crises sinds 2008, van de stimulerings-
programma’s van de ECB tot het Covid-steunfonds,
onvermeld.
Vijanden van het volk
De breed gedragen afkeer van een kosmopolitische
identiteit is zeker sinds crisisjaar 2008 een vaak terug-
kerend thema in sociologische en politieke analyses
over het nieuwe populisme. Kosmopolieten zijn ‘citi-
zens of nowhere’, zoals de Britse premier Theresa May
hen kort na het brexitreferendum in 2016 noemde, en
zij bedreigen de autonome volkswil die de grenzen
van de natie nodig heeft. Zonder afbakening geen
eigenheid, overal is eigenlijk nergens.
In die analyses komen de verliezers van de globa-
lisering, de laaggeschoolden en middenklassers, naar
voren als beroofd van houvast: hun eigenheid is ‘bij
de douane’ achtergelaten. De gedesillusioneerden
keerden zich in die interpretatie naar de geborgenheid
van de natie (juister zou zijn: naar het nostalgische
beeld van de natie zoals nationalistische partijen dat
verkopen). Dat daarmee de gemeenschap het reële
risico loopt af te glijden in een hardvochtig nationa-
lisme erkent ook Elchardus in de laatste pagina’s van
Reset, maar daar had hij gerust wat meer over mogen
zeggen.
Volgens Elchardus is globalisering onverzoenbaar
met volkssoevereiniteit en de volkswil. Rechten en
vrijheden zijn steeds realisaties van een politiek
Kristof Smeyers
georganiseerde gemeenschap, en Elchardus volgt
andere cultuursociologen wanneer hij schrijft dat die
gemeenschap aan de basis ligt van economisch succes,
sociale mobiliteit, of een hoge(re) vaccinatieratio. Dat
maakt van die volkssoevereiniteit de finale toetssteen www.lup.be - info@lup.be
van een legitieme democratie. Net die soevereiniteit
hebben naties in de nasleep van de Tweede Wereld-
oorlog geofferd aan supranationale politieke instellin-
gen (en aan de markten en de multinationals). Wat dat Black
betreft had Reset trouwens ook binnen de nationale Matrilineage,
grenzen structurele manco’s kunnen vinden. De Bel- Photography, and
gische particratie, bijvoorbeeld: het primaat van de
Representation
politieke partijen dat de werking van het parlement
Another Way of
aantast. Hoe de volkswil precies functioneert binnen
de grenzen van een democratische rechtsstaat, behalve
Knowing
Lesly Deschler Canossi,
dat zij moet primeren op grondrechten, verkiezingen Zoraida Lopez-Diago (eds)
en zelfs in sommige gevallen democratisch gestemde
€ 55,00, paperback
wetten als de Belgische negationismewet, is minder ISBN 9789462702868
duidelijk. Elchardus geeft een erg sociologisch, maar Gratis e-boek
democratisch gevaarlijk antwoord op de vraag hoe
beleid op de volkswil af te stemmen: via een soort
constante opiniepeiling, een survey die de krijtlijnen
van het politieke debat uitzet buiten het maatschap-
pelijke middenveld om. Unfinished
Die fundamentele spanning tussen rechtsstaat en Histories
volkswil komt in Reset het uitgebreidst tot uiting in Empire and
het wantrouwen tegenover de rechterlijke macht. In Postcolonial
de Britse tabloidpers prijkten in november 2016 de Resonance in
portretten van rechters die hadden opgemerkt dat Central Africa
een parlementaire uitspraak aan de uitvoering van de and Belgium
Brexit moest voorafgaan. De cover van de Daily Mail Pierre-Philippe Fraiture
was een ‘wanted’-poster: drie rechters werden ‘enemies (ed.)
of the people’ genoemd, die zich tegen de democratie € 35,00, paperback
– lees: de volkswil zoals die zich in het referendum ISBN 9789462703575
had laten horen – hadden gekeerd. Sindsdien klinkt Gratis e-boek
in meerdere landen de kritiek op ‘wereldvreemde’ en
‘activistische’ rechters steeds luider. Elchardus spreekt
van een ‘juristocratie’, waarbij nationale en internati-
onale gerechtshoven zichzelf als wetgevende machten Anarchy
gaan opstellen door de wet op afwijkende, zelfs ‘licht- of the Body
zinnige’ manieren te gaan interpreteren, bijvoorbeeld Undercurrents
wanneer klimaatdoelstellingen niet worden gehaald. of Performance
Die taak komt inderdaad het parlement toe. Een Art in 1960s
rechterlijk vonnis zou dan door een parlementaire Japan
meerderheid mogen worden herroepen. Maar dat KuroDalaiJee
is een aantasting van de scheiding der machten die € 55,00, hardback
Elchardus juist graag wil herstellen: een parlement ISBN 9789462703537
moet, als ze niet akkoord gaat met een juridische uit- e-boek
spraak, de wetten veranderen – niet een rechterlijke
uitspraak naast zich neerleggen.
Uiteindelijk gaat Elchardus met een te grove borstel
te werk, waardoor het volk – hij schrijft het met hoofd-
letter – te zeer in een romantisch, soms populistisch
daglicht komt te staan, als verwikkeld in een strijd
History of
met internationale verdragen, minderheidsgroepen Japanese Art
die onder andere via de rechtbanken een plek opeisen, after 1945
‘oikofobe’ beeldenstormers, kosmopolitische elites en Institutions,
hun abjecte spiegelbeelden: ‘illegale’ migranten. Het Discourses, and
lijkt wel alsof al die vijanden het volk een gedeelde Practices
lotsbestemming geven. In zo’n betoog worden natie Kitazawa Noriaki,
Kuresawa Takemi,
en volk absolute nulpunten, en vormen zij een soort
Mitsuda Yuri
natuurlijke orde die haaks staat op Elchardus’ terecht
€ 45,00, hardback
constructivistische kijk op instellingen en rechten. ISBN 9789462703544
In die orde bestaat het individu bij gratie van de e-boek
gemeenschap, maar het omgekeerde geldt natuurlijk
ook. Zo’n gemeenschap kenmerkt zich door haar bui-
tengrens, maar misschien nog meer door de warboel
daarbinnen. ×
GA NAAR W W W.LUP.BE EN BESTEL ONLINE
oktober – november 2022 | 9 | de Nederlandse Boekengids
 De prachtige
nieuwe roman
van P.F. Thomése
is er een om
in te verdwijnen

Adv. DNBG-240x335-Thomese Swansdale DNB@2.indd 1 22-09-2022 13:56

oktober – november 2022 | 10 | de Nederlandse Boekengids
psychiatrie
Tusschen normalen en abnormalen
D
e belangstelling voor het werk van Fré
Dommisse leefde in 2021 op door een online
tentoonstelling van het Literatuurmuseum
en een hartstochtelijk pleidooi voor het heruitgeven
van Krankzinnigen door de sprekers van een online
bijeenkomst rond leven en werk van de schrijver. Uit-
geverij De Geus bleek voor hun argumenten gevoelig,
en bracht deze nieuwe herdruk dit voorjaar uit rond
de Week van de Psychiatrie.
In het voorwoord bij deze nieuwe druk geeft
Catharina Th. Bakker, die werkt aan een biografie
van Dommisse, alvast een inkijkje in het leven van
de schrijver. Fré Dommisse (1900-1971) raakte toen zij
zeventien jaar oud was – midden in de Eerste Wereld-
oorlog – zodanig in de war dat ze moest worden
opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Vier jaar
lang worstelde ze met haar geestelijke gezondheid, en
regen de herhaalde opnames zich aaneen. Uiteindelijk
lukte het haar te herstellen en de draad van haar leven
weer op te pakken.
De kloof helpen dempen
Het herstel viel haar echter niet mee, en dat kwam
vooral door hoe ze bekeken werd door andere men-
sen. De confrontatie met het stigma van voormalig
psychiatrisch patiënt was een schokkende ervaring
voor haar. Maar in plaats
Maar dan, in één van zich hierdoor te laten
vloeiende beweging, ontmoedigen, trok ze
ontsporen haar gedach- er met haar hervonden
ten opnieuw, en komt kracht tegen ten strijde
ze weer terecht op een door lezingen te gaan
tafel tussen vier zusters geven over haar erva-
die haar vastpinnen en ringen; om ‘de kloof te
de natte wikkelingen helpen dempen die er is
beginnen om te doen. tusschen normalen en
abnormalen…’, zoals ze
het zelf verwoordde. Eerder schreef ik in de Neder-
landse Boekengids over hoe revolutionair het was dat
de stichting Pandora in 1969 ervaringsdeskundigen
(zoals we nu zouden zeggen) ging inzetten om voor-
lichting te geven ter bestrijding van vooroordelen. Fré
Dommisse was haar tijd dus ver vooruit.
Krankzinnigen schreef Dommisse met hetzelfde
doel: begrip kweken voor mensen met psychiatrische
problemen, zo vertelde haar biograaf bij radiopro-
gramma Opium. Tegenwoordig zijn we vertrouwd met
ervaringsverhalen die een soortgelijk doel nastreven,
maar deze roman ontstijgt het genre totaal. Voor wie
geïnteresseerd is in de geschiedenis van de psychiatrie
gunt het boek een bijzonder kijkje in hoe het toen
was om te worden opgenomen in een psychiatrische
instelling. Maar los van dat tijdsbeeld is het vooral de
manier waarop Dommisse de golfbeweging van haar
stemmingen op een zachte, subtiele en vaak poëtische
manier concreet invoelbaar maakt. Als lezer kom je
daar heel dichtbij: doordat het hele verhaal beschreven
wordt vanuit het perspectief van Dommisses alter ego
Dé van der Velde zit je haar als het ware op de huid en
onderga je alle pieken en dalen samen met haar.
Verre van een aanklacht
In de vooroorlogse psychiatrie waren er nog niet de
antipsychotica en antidepressiva die vanaf de jaren
vijftig beschikbaar zouden komen. De omstandighe-
den op de afdelingen waar Dé belandt zijn daardoor
nog maar lastig voorstelbaar voor de eenentwintig-
ste-eeuwse lezer. Destijds bevonden grote groepen
patiënten – vrouwen en mannen apart, en bovendien
gesorteerd op sociale klasse – zich in grote zalen, inge-
deeld naar mate van onrust. Elke keer als Dé het weer
moeilijk krijgt en begint te zingen, te declameren en
te klauteren over wat er maar voorhanden is, wordt
ze naar een ‘zwaardere’ zaal verplaatst, waar ze meer
beperkingen krijgt opgelegd. Daar wordt ze uiteraard
omringd door andere vrouwen die er ook niet goed
aan toe zijn. En wanneer bij Dé de onrust helemaal
uit de hand loopt, krijgt ze een kalmeringsmiddel
ingespoten, wordt ze in een isoleercel geplaatst, of in
een dwangbuis gestopt.
Het bijzondere is dat in Krankzinnigen dergelijke
woorden niet of nauwelijks voorkomen. Zo krijgt het
stijf ‘inwikkelen’ van Dés lichaam (zodat ze geen vin
meer kan verroeren) het karakter van een handeling
die meer doet denken aan het inbakeren van een baby
dan aan een dwangmaatregel in de psychiatrie: in die
staat wordt ze in een hoge krib gelegd, met een deksel
eroverheen dat alleen nog haar gezicht vrijlaat. Zon-
der enig oordeel en met groot mededogen beschrijft
Dommisse de gedragingen van medepatiënten,
verpleegsters en psychiaters, terwijl ze het daar toch
regelmatig moeilijk mee moet hebben gehad. Alleen
aan het verlangen van de hoofdpersoon naar licht
en lucht, waarbij ze zich laaft aan elk streepje zon
dat door de ramen valt, voel je hoe zwaar de omstan-
Irene Geerts
Fré Dommisse
Krankzinnigen
De Geus 2022, 240 blz.
digheden voor de schrijver geweest moeten zijn. Maar
waar de meeste ervaringsverhalen zulke toestanden
aan de kaak stellen, blijft Krankzinnigen daar ver
vandaan.
De dunne lijn tussen normaal en gek
Deze manier van schrijven is natuurlijk geheel in lijn
met Dommisses ambitie om begrip te kweken. Ook
zij had een felle aanklacht kunnen schrijven tegen het
opgesloten worden in kale ziekenhuiszalen vol men-
sen wier gedrag de onrust alleen maar groter maakt.
Tegen de totale afzondering in een isoleercel terwijl
ze in crisis verkeerde, tegen het platspuiten en de
dwangbuizen. Zo hebben velen voor en na haar hun
ervaringen in inrichtingen beschreven – en zelf ver-
telde ze in haar lezingen wel degelijk ook over situaties
waarin ze zich vernederd en misbruikt voelde. Maar
Dommisse heeft zich het risico gerealiseerd dat een
dergelijke benadering in haar roman de afstand tus-
sen de voormalige patiënt en de maatschappij alleen
maar zou vergroten.
Liever benadrukte ze daarom – opnieuw een
opvallende parallel met hoe de stichting Pandora de
destigmatisering in Nederland van de jaren zestig tot
begin deze eeuw aanpakte – hoe dun de lijn is tussen
normaal en gek. En meer dan dat ze dat benoemt,
laat ze het de lezer ervaren. Elke keer wanneer het
beter lijkt te gaan met Dé en ze wordt overgeplaatst
naar plekken waar ze meer vrijheid en meer privacy
krijgt, ervaar je als lezer toenemende opluchting en
hoop dat het deze keer zal lukken om de inrichting
uit te komen. Maar dan, binnen een paar alinea’s en
in één vloeiende beweging, ontsporen haar gedachten
opnieuw, en komt ze voor de zoveelste keer terecht op
een tafel tussen vier zusters die haar vastpinnen en de
natte wikkelingen beginnen om te doen.
Lucide observaties
Indertijd werd Krankzinnigen door literair recensen-
ten goed ontvangen en veel gelezen. Een eeuw later
verdient deze roman dat weer, want ze heeft niets aan
frisheid en zeggingskracht verloren. De gevoelige,
maar onsentimentele stijl waarin Dommisse het boek
schreef, en de lucide observaties van haar binnen- en
buitenwereld, maken het nog altijd de moeite van
het lezen meer dan waard. En ook de ervaringen en
gebeurtenissen die ze beschrijft doen onverminderd
actueel aan. Natuurlijk zijn de omstandigheden in
psychiatrische ziekenhuizen niet meer te vergelijken
met die van toen, en is er sindsdien hard gewerkt om
vooroordelen tegen (ex-)patiënten te bestrijden. Toch
zijn problemen van de geest en van de omgang daar-
mee, en het stigma op psychische gezondheidszorg
nog altijd weerbarstig, en moeten we ons best doen
te blijven luisteren naar die stemmen die ons begrip
ervan vergroten. ×
oktober – november 2022 | 11 | de Nederlandse Boekengids
seksualiteit
‘We zijn nog nooit vrij geweest’
over de verstrengeling van politiek en verlangen
I
n groep acht van mijn dochter was de helft van de
leerlingen biseksueel. Zelf vond ik dit een mooi
bewijs van hoe sommige dingen in de wereld steeds
beter gaan. Niet omdat het per se belangrijk is dat er zo
veel mogelijk biseksuelen zijn, maar omdat het blijkbaar
niet langer eng, moeilijk of zelfs gevaarlijk is om ervoor
uit te komen. Tijdens mijn eigen middelbareschooltijd
op een progressieve school in Amsterdam in de jaren
negentig was niemand bi- of homoseksueel. Niet onder
schooltijd althans.
Maar een vriendin vond het een treurig gegeven en
vermoedde dat er tegenwoordig een bepaalde druk
van de samenleving uitgaat om biseksueel te zijn.
Bi zijn is in, ook onder tieners, evenals het relatief
nieuwe a- of panseksueel en queer (voor ‘gewoon’
homo of lesbisch lijkt dat niet te gelden). De vraag
is dus: is er meer openheid waardoor kinderen eerder
voor hun eigenlijke verlangens uit durven te komen,
of kiezen ze als het ware hun seksualiteit doelbewust
uit en gaan ze zich daar vervolgens naar gedragen?
De Indiaas-Britse hoogleraar en politiek filosoof
Amia Srinivasan zou vermoedelijk voor de laatste
optie pleiten. In haar essaybundel The Right to Sex zet
ze stap voor stap uiteen
De vraag is: is er meer hoe onze seksualiteit en
openheid waardoor onze verlangens niet los
kinderen eerder voor te zien zijn van politics:
hun eigenlijke ver- culturele en sociale nor-
langens uit durven te men in de samenleving.
komen, of kiezen ze hun Over het algemeen roept
seksualiteit doelbewust die link tussen seks
uit en gaan ze zich en politiek nogal wat
daar vervolgens naar weerstand op. Seksuele
gedragen? verlangens ervaren we als
zo intiem, dat we het idee
dat ze van buitenaf beïnvloedbaar zijn maar moeilijk
aanvaarden. Bovendien, zoals de Amerikaanse auteur
en trans vrouw Andrea Long Chu in reactie op Srini-
vasans bundel aanstipt, is het ‘verdomd moeilijk om
iemand op te dragen zijn verlangens te veranderen
zonder moralistisch te zijn’.
Het recht op seks
De bundel komt voort uit het gelijknamige essay dat
Srinivasan schreef naar aanleiding van de moorden
door Elliot Rodger, een zogeheten incel (involuntary
celibate) die zichzelf na zijn daad door het hoofd
schoot. Hij liet een online manifest achter waarin hij
zich erover beklaagde dat ook hij het recht had op seks
met ‘hot blondes’, maar dat die hem niet zagen staan
vanwege zijn gebrek aan stereotiepe mannelijkheid en
zijn Aziatische uiterlijk. Feministen reageerden snel
en fel: Rodgers was de belichaming van vrouwenhaat
– waarop tegenstanders beweerden dat hij onmogelijk
een vrouwenhater kon zijn als hij zo graag met vrou-
wen naar bed wilde, en bovendien meer mannen dan
vrouwen had gedood.
Hoewel Srinivasan zich in de afkeurende reacties
van de feministen kon vinden, was ze verbaasd dat
niemand inging op de boodschap die Rodger – zij het
weerzinwekkend verpakt – had willen overbrengen:
dat hij vanwege zijn persoonlijkheid en afkomst lager
in de seksuele rangorde was beland. Uiteraard had
hij niet ‘het recht’ op de vrouwen met wie hij naar
oktober – november 2022 | 12 | de Nederlandse Boekengids
bed wilde. Er bestaat geen recht op seks; wie daarover
spreekt, denkt als een verkrachter, stelt Srinivasan
eenduidig. Maar, zo formuleert ze de vraag: is het
zo vreemd om te constateren dat de lelijkste kanten
van onze sociale werkelijkheid – racisme, klassisme,
validisme, heteronormativiteit – mede bepalen wie we
wel en niet aantrekkelijk vinden en liefhebben, en wie
ons wel en niet aantrekkelijk vindt en liefheeft?
Voorbeelden zijn niet moeilijk te vinden. Zo ver-
telde een vriend me eens dat hij zichzelf erop betrapte
foto’s van Zwarte vrouwen op Tinder automatisch
weg te swipen. Dergelijke
Is het zo vreemd om neigingen, maar dan op
te constateren dat de Grindr – de homosek-
lelijkste kanten van suele variant –, worden
onze sociale werke- onder de loep genomen
lijkheid – racisme, in de webserie ‘What
klassisme, validisme, the Flip’, waarin een
heteronormativiteit – ‘gewild’ en een ‘onge-
mede bepalen wie we wild’ iemand van profiel
wel en niet aantrekke- wisselen; een Oost-Azi-
lijk vinden en liefheb- atische man met blauw
ben, en wie ons wel en haar en een nette witte
niet aantrekkelijk vindt man, een vrouwelijke
en liefheeft? en een mannelijke man.
De resultaten waren
steeds even voorspelbaar. Het waren overigens de
zogenaamd bevoorrechten die zich er geschokt over
toonden, de andere partij was doorgaans berustend.
Een ander voorbeeld. The Guardian haalde in mei
vorig jaar een onderzoek aan naar het relatief grote
aantal vrouwen dat boven een bepaalde leeftijd les-
bisch ‘wordt’. De verklaringen lopen uiteen. Deze
vrouwen zouden bijvoorbeeld geen man meer nodig
hebben omdat ze het biologische proces van kinderen
krijgen voltooid hebben, of ze zouden vrouwen altijd
al aantrekkelijk hebben gevonden, maar hun gevoe-
lens op een andere manier hebben geïnterpreteerd.
‘Wat als de afgunst die je voelde voor het lichaam van
een andere vrouw, voor haar gezicht, haar charme,
haar intelligentie (...), eigenlijk geen afgunst was,
maar verlangen?’ vraagt Srinivasan zich af.
Op deze socratische wijze bevraagt Srinivasan in
de vijf essays die haar boek uitmaken de heersende
normen en voert ze de lezer gaandeweg een para-
digma binnen waarin alle verlangens en identiteiten
volledig sociaal geconstrueerd zijn. Ze gaat in op de
moeilijkheid van het begrip instemming – tussen
man en vrouw, maar bijvoorbeeld ook tussen student
en docent –, het ‘vermeende complot tegen de man’,
evenals op de onmacht van de staat en het gevangenis-
wezen als het over problemen rondom seks gaat. In de
hoop op een betere wereld wil ze de politiek en ethiek
van seks in deze wereld bespreken en ons dwingen na
te denken over wat er schuilgaat achter onze diepste,
meest persoonlijke verlangens en overtuigingen.
In haar ‘coda’ bij het hoofdessay, waarin ze allerlei
mogelijke vragen en daadwerkelijke commentaren op
haar essay behandelt, geeft Srinivasan een inkijkje
in hoe het in haar hoofd, of misschien in haar ide-
ale samenleving, werkt: elke vraag roept volgende
vragen op, in elk antwoord wordt op een volgende
vraag gezinspeeld. En de overkoepelende vraag is in
hoeverre wij verantwoordelijkheid hebben of moeten
Laura Weeda
Amia Srinivasan
Het recht op seks: feminisme in de
21ste eeuw (vert. Anne Marie Koper
& Isabel Goethals)
De Geus 2022, 360 blz.
nemen voor de bestaande ongelijkheden op het gebied
van liefde en seks. Is het niet te gemakkelijk om je
verlangens te interpreteren als iets van jezelf, evenals
je opvattingen en meningen? Staan we er wel genoeg
bij stil hoe we niet alleen onszelf maar ook anderen
met die zienswijze dreigen te benadelen? Hoe kunnen
we ervoor zorgen dat seks en seksualiteit werkelijk vrij
zijn?
Vals bewustzijn
De constatering dat het persoonlijke politiek is en de
vraag wat we daarmee moeten, kent een lange femi-
nistische geschiedenis. Srinivasan identificeert daarin
een liberale stroming gericht op vrijheid, en een zoge-
heten prefiguratieve stroming, gericht op het geven
van het goede voorbeeld. Beide stromingen uit de late
jaren zestig en de jaren zeventig namen afstand van de
opvatting dat seksuele verlangens aangeboren zijn; het
patriarchaat schreef bepaalde vormen van seks voor
en daar moest verandering in komen. Hoe, daarover
bestond onenigheid. Er waren vrouwengroepen die
een maximum stelden aan het aantal met mannen
samenwonende of getrouwde vrouwen, ook wel de
antiseksfeministen genoemd. Er waren ook groepen,
de zogenaamde provrouwfeministen, die het huwelijk
met een man als zowel wenselijk als strategisch zagen,
omdat het zowel je behoeften bevredigde als je positie
in de maatschappij versterkte. De verbintenis moest
alleen wel wat gelijkwaardiger worden. Een van de
kwesties waar deze twee hoofdgroepen het maar niet
over eens werden, luidde: moeten vrouwen veranderen
waarnaar ze verlangen, of moeten ze in plaats daarvan
de man veranderen?
De twee groepen zaten bij uitzondering op één lijn
in hun houding ten opzichte van lesbiennes, schrijft
Srinivasan. Die zouden zich terugtrekken van het
‘seksuele slagveld’ en de gemiddelde vrouw buiten-
spel zetten. Ze waren een ‘door mannen gevormde’
seksuele bedreiging voor andere vrouwen. Als reactie
ontstond een derde afsplitsing, die stelde dat lesbia-
nisme geen kwestie is van seksuele voorkeur, maar
van een politieke keuze die elke vrouw moet maken
om seksuele overheersing tegen te gaan.
Door de strijd tussen de kampen raakte de grotere
strijd om vrouwenrechten steeds verder versplinterd.
In de loop van de jaren zeventig en tachtig verhard-
den de standpunten. Vanaf midden jaren zeventig
richtten met name antiseksfeministen in de VS hun
pijlen steeds meer op pornografie, wat sommige femi-
nisten beschouwden als symbool van het patriarchaat.
Andere groepen vonden deze focus op porno veront-
rustend om dezelfde reden dat provrouwfeministen
bezwaar hadden gemaakt tegen het celibaat: dat zou
bijdragen aan de onderdrukking van vrouwelijke
seksualiteit.
seksualiteit
De discussie mondde uit in de hoofdvraag of de vrouw
moest worden ‘gered’ dan wel ‘beschermd’. Was de
veronderstelling dat vrouwen alleen seks wilden met
mannen omdat zij het patriarchaat hadden geïnter-
naliseerd niet nogal betuttelend? In plaats daarvan
moesten vrouwen op hun woord worden geloofd.
Nee is niet alleen nee, ja is ook ja. Zo ontstond het
tijdperk van de wederzijdse instemming, waarin de
verantwoordelijkheid ligt bij het individu.
En daarmee dreigt de cruciale vraag over het per-
soonlijke en politieke uit beeld te verdwijnen. De
instemmingsgedachte is verankerd in een liberaal
mensbeeld en gaat uit van een verregaande auto-
nomie, niet van sociale
De instemmings- krachten die ieders gedrag
gedachte is verankerd zouden bepalen. Persoon-
in een liberaal mens- lijke grenzen worden ver-
beeld en gaat uit van kend en bepaald, zonder
een verregaande te onderzoeken waar ze
autonomie, niet van vandaan komen. In die
sociale krachten die zin komen de normen
ieders gedrag zouden van seks overeen met de
bepalen. normen van de kapitalis-
tische vrije uitwisseling,
zet Srinivasan uiteen. Het gaat er niet om onder welke
omstandigheden de dynamiek van vraag en aanbod
ontstaat – waarom sommige mensen hun diensten
moeten verkopen en andere ze kopen –, het gaat er
alleen om dat zowel koper als verkoper met de over-
dracht heeft ingestemd.
Die benadering werkt bestaande (raciale, klassisti-
sche, patriarchale) structuren in de hand. Op univer-
siteiten verschaft de consensusopvatting bijvoorbeeld
een rechtvaardiging voor de veelal mannelijke
docenten die een relatie met een vrouwelijke student
aangaan, waarvan laatstgenoemde vaak schade onder-
vindt. Uit cijfers van het Britse ministerie van Bin-
nenlandse Zaken blijkt dat een Zwarte man die in het
Verenigd Koninkrijk vastzit wegens seksueel geweld
relatief gezien 3,5 keer zo vaak onschuldig zal zijn als
een witte man die daarvoor is veroordeeld; niet alleen
worden Zwarte mannen vaker aangeklaagd, ze wor-
den ook vaker schuldig bevonden. En met #MeToo
bleek al snel dat vooral rijke witte vrouwen van de
opschudding profiteerden.
Inderdaad wordt de instemmingsgedachte nog
ingewikkelder als we naar de niet-westerse wereld
kijken. Zo hekelde de Libanese journalist Diana
Moukalled in 2017 op het pan-Arabische platform
Daraj het ‘verwende’ gedrag van westerse vrouwen in
de #MeToo-beweging. ‘Ik kan er niet aan ontkomen
dat ik me beledigd voel door het ongezond elitaire
karakter van dit debat, dat enerzijds eer betoont aan
slachtoffers van seksuele agressie en anderzijds weigert
de vrouw als slachtoffer te zien’, aldus Moukalled. Met
die laatste bewering zinspeelt ze op discussies in het
Westen over met name besnijdenis en het dragen van
boerka’s, praktijken die het liberale Westen in haar
ogen te weinig veroordeelt – eveneens vanuit het idee
van individuele verantwoordelijkheid. Als feministen
willen staan voor vrijheid, waarom keuren ze zulke
praktijken dan niet volmondig af? Gezien vanuit
de Arabische wereld, waar vrouwen op grote schaal
worden uitgehuwelijkt, vermoord en verkracht, aldus
Moukalled, heeft de westerse ophef iets gênants.
Niet alleen roept de selectieve verontwaardiging die
zij beschrijft vaak tegenbewegingen op, zodat er kam-
pen ontstaan die net als in de jaren zestig en zeventig
het behalen van het beoogde doel vertragen, haar
kritiek laat ook de tekortkoming zien van #MeToo als
massabeweging. Zoals Srinivasan stelt: een feminis-
tische politiek die het straffen van ‘slechte mannen’
als belangrijkste doel heeft, zal nooit een feminisme
zijn dat alle vrouwen bevrijdt omdat het verdoezelt
wat de meeste vrouwen onvrij maakt. Vrouwen stem-
men vaak in met normen en praktijken die ze onvrij
maken, ook zij hebben verantwoordelijkheid in het
ontmantelen daarvan, zowel in hun dagelijks gedrag
als in hun activisme.
Een ongemakkelijke, onveilige politiek
Toen ik de dag na de beruchte BOOS-uitzending
over het seksueel grensoverschrijdende gedrag bij
The Voice of Holland op mijn gemeenschappelijke
werkplek aanschoof voor de lunch, werd door drie
mannen die al zaten te eten gesproken over dickpics.
Na hun lacherige excuses (en enkele anekdotes van
mijn kant) nam het gesprek een serieuzere wending
en werden standpunten verkondigd, gewogen en soms
weer verworpen. Een van hen was model geweest en
kon meepraten over hoe het eraan toeging in die indu-
strie. Maar hij had zich nooit laten verleiden seksuele
diensten te verlenen voor een grote klus, en vond dat
vrouwen beter voor zichzelf moesten leren opkomen.
Ook werd geopperd dat de mannen in kwestie hun
straf al hebben gekregen – of ze nu worden berecht
of niet. En zou het minder erg zijn als vrouwen dit bij
mannen deden?
‘Wat zou Srinivasan zeggen?’ spookte tijdens het
gesprek voortdurend door mijn hoofd. In de twintig
minuten dat we daar zaten tastten we elkaars stand-
punten voorzichtig af en bepaalden we wie waar stond,
om vervolgens over te kunnen gaan op een betrekke-
lijk veilige gedachtewisseling. De grenzen van het ik,
en de groep waarbij het ik zich wil scharen, waren
weer bevestigd en werden gerespecteerd. Terwijl we
juist het ongemak hard nodig hebben.
Want, zoals feministisch wetenschapper en activist
Bernice Johnson Reagon
Als je werkelijk iets aan zei naar aanleiding van
ongelijkheid wilt doen, de verdeling binnen de
sluit je je niet aan bij het feministische beweging
ene kamp door je tegen in de jaren zestig en
het andere te verzetten, zeventig van de vorige
maar verdiep je je in de eeuw: ‘Als een beweging
beweegredenen van de te veel een thuis wordt,
verschillende groepen. wordt gemeenschappe-
lijkheid boven de feiten
gesteld, en iedereen die de huiselijke idylle verstoort
opzij geschoven.’
Als je werkelijk iets aan ongelijkheid wilt doen, sluit
je je niet aan bij het ene kamp door je tegen het andere
te verzetten, maar verdiep je je in de beweegredenen
van de verschillende groepen. Een inclusieve politiek
streeft naar verandering van de status quo, zonder
precies te weten wat daarvoor in de plaats komt. ‘Een
inclusieve politiek is een ongemakkelijke, onveilige
politiek’, aldus Srinivasan. Het is haar opzet in te
gaan op dat ongemak, die ambivalentie, zonder de
lezer een thuis te bieden.
Met haar eindeloze verkenningen doet ze recht
aan de complexiteit van het onderwerp, die vereist
dat ongemakkelijkheid het wint van de vaak zelfge-
noegzame meningen die we vormen. Waar het om
gaat is de samenleving zo in te richten dat mannen
ophouden vrouwen al dan niet bewust als inferieur te
beschouwen en tegelijk mensen als Elliot Rodger niet
buiten de boot vallen. Binnen dit paradigma bestaan
Laura Weeda
geen goede en foute groepen, geen daders en slacht-
offers. Het patriarchaat, zegt Srinivasan, heeft ‘ook
tegen mannen gelogen over wat wel en niet mag’. De
regels veranderen, omdat de oude regels veel schade
aanrichtten. Maar hadden mannen beter kunnen
weten?
Srinivasan haalt een brief aan van iemand die al
veertien jaar getrouwd is met een ‘grote, dikke man’
met wie hij een bevredigend en liefdevol seksleven
heeft, maar pas nadat hij de nodige moeite had
gedaan ‘om hem sexy te laten zijn, als je begrijpt wat
ik bedoel’; ‘Hoewel we niet kunnen veranderen wat
ons opwindt, kunnen we aan de ene kant datgene
verdringen dat erotische opwinding in de weg zou
kunnen staan en aan de andere kant onszelf leren ero-
tiseren wat zich tijdens seks voor ons afspeelt’, is zijn
bevinding. Is dit een daad van discipline of van liefde?
vraagt Srinivasan zich af. Hoe dan ook laat de situatie
zien dat politiek niet beperkt is tot het openbare leven
en allang tot in de slaapkamer is doorgedrongen. Sri-
nivasan lijkt op haar impliciete maar scherpzinnige
manier te suggereren dat het goed is en binnen onze
macht ligt om te pogen daartegen in te gaan. Als reac-
tie op Chu’s opmerking over op de loer liggend mora-
lisme vraagt Srinivasan: moet de verandering van ons
verlangen per se een disciplinair project zijn, waarbij
we onze verlangens moedwillig in overeenstemming
brengen met onze politieke afwegingen, of kan het
ook een emancipatorische daad zijn, waarbij het doel
is onze verlangens te bevrijden van de politiek?
Vrij
Zelf zat ik toen ik elf was net op de middelbare school
en was ik verliefd op mijn juf Nederlands – mijn eer-
ste verliefdheid na die op Michael Jackson. Ik fietste
dagelijks langs haar huis, verzon smoesjes om in haar
buurt te zijn, had kriebels in mijn buik tijdens de les.
Hoewel ik haar mooi vond – haar dunne lippen, de
vrolijke kraaienpootjes als ze lachte, haar lage, licht
krakende stem – zat aan deze verliefdheid geen fysieke
kant: ik wilde haar aandacht, aanwezigheid, erken-
ning, meer niet. Maar tegenover mijn beste vriendin
– en zelfs in mijn dagboek – verhaspelde ik haar naam
tot Rekkys B.: een fictieve, wat oudere jongen die deel
zou uitmaken van een of andere coole posse. Blijkbaar
voelde ik aan dat mijn verliefdheid niet ‘normaal’ was.
Had ik onbewust geleerd dat je als elfjarig meisje
niet op een leraar verliefd hoort te zijn, niet op een
vrouw verliefd hoort te zijn? Wat was er gebeurd als ik
dat niet had geleerd? ‘We
Had ik onbewust zijn opgevoed om (...)
geleerd dat je als elfja- onze diepste verlangens
rig meisje niet op een te vrezen. Maar als we ze
leraar verliefd hoort te eenmaal hebben erkend,
zijn, niet op een vrouw verliezen de verlangens
verliefd hoort te zijn? die ons niet verder
Wat was er gebeurd als helpen hun kracht en
ik dat niet had geleerd? kunnen ze veranderen’,
haalt Srinivasan Audre
Lordes woorden uit 1978 aan. ‘De angst (...) maakt
dat we dociel blijven en loyaal en gehoorzaam en van
buitenaf worden gedefinieerd.’
Wat mijn reden ook was, vrij was het niet. ×
oktober – november 2022 | 13 | de Nederlandse Boekengids
sociologie
Strijd tegen de kortzichtigheid
de jaren zestig in het geding
H
et cliché wil dat de jaren zestig revolutionair
waren, en de jaren vijftig burgerlijk en geza-
pig. Tot op de dag van vandaag fungeren
deze decennia als een magneet voor sociologen en
historici, die ze telkens weer in een nieuw daglicht
willen plaatsen. Wat kenmerkte ook alweer die revo-
lutionaire ‘sixties’? Ban-de-Bomdemonstraties, Tijd
voor Teenagers, de ‘beatmis’, Ik Jan Cremer, Provo,
Phil Bloom, de Vietnambeweging, de Maagden-
huisbezetting, Dolle Mina, het Holland Pop Festival
in Kralingen, om maar wat iconische momenten
te noemen. Dat waren gebeurtenissen die stonden
voor grotere ontwikkelingen, respectievelijk: politiek
protest tegen de Koude Oorlog, de opkomst van pop-
muziek en de jongerencultuur, vernieuwingen in de
kerken, vrijmoedige romans, het ludiek uitdagen van
de autoriteiten, vrouwelijk bloot op de tv als teken van
seksuele liberalisering, demonstraties tegen het mili-
tair optreden van de VS in Vietnam, studentenprotest
tegen de onderschikking van de universiteiten aan ‘de
eisen van het kapitaal’, de tweede feministische golf,
en de hippiecultuur als belichaming van een vreed-
zame en vrije nieuwe maatschappijvorm.
Volgens historicus Piet de Rooy zijn de revolutio-
naire jaren zestig in wezen een constructie die werd
opgetrokken door actievoerende rebellen en geënga-
geerde journalisten. Jongeren zagen zichzelf als ‘dra-
gers van de tijdgeest’, met als taak ‘het patriarchale
gezag van de “regenten” te ondergraven en daarmee
“het systeem te ontregelen”’. Hun acties werden voer
voor journalisten, die op die manier ook zelf in het
brandpunt kwamen te staan. Maar wat was nu de
samenhang tussen deze verschijnselen en ontwik-
kelingen, vraagt De Rooy zich af in zijn boek Alles!
En wel nu! Een antwoord krijgt de lezer niet echt, of
het moest zijn dat die samenhang gelegen was in ‘het
gevoel dat de samenleving op vrijwel elk terrein aan
het veranderen was, en wel in een en dezelfde rich-
ting’, en ‘de overtuiging in een bijzondere periode te
leven’.
Was het niet meer? Toch wel, maar De Rooy ver-
stopt zijn meer wetenschappelijke verklaring in het
slothoofdstuk van zijn boek onder het kopje ‘Beatmis,
bikini en Beatles’. Daar blijkt dat hij de jaren zestig ziet
als een periode waarin de ordening tussen economie,
politiek en cultuur, die rond 1900 was bereikt in de
vorm van de verzuiling, uit elkaar viel. Dat begon met
het tanen van het kerkelijk gezag in de jaren vijftig,
dat onder invloed van het existentialisme gaandeweg
plaatsmaakte voor ‘de onweerstaanbare lokroep van
de authenticiteit’, aldus De Rooy. Die authenticiteit
bleek op haar beurt de zingevingsmodus bij uitstek
voor het neoliberalisme, dat een nieuw verband tot
stand bracht tussen economie en politiek; in 1982
afficheerde de VVD zich met de leuze ‘Gewoon jezelf
kunnen zijn’. De revolutie van de jaren zestig was
kortom een intermezzo tussen de maatschappelijke
ordeningen van de verzuiling en het neoliberalisme.
Dit deel van het betoog gaat met nogal grote stappen
en een systematische reconstructie van de naoorlogse
periode blijft uit. De Rooy gaat in eerdere hoofdstuk-
ken wel verder terug (tot in de negentiende eeuw)
voor het belichten van thema’s als geloof en politiek,
seksuele moraal en antiburgerlijke cultuurvormen.
oktober – november 2022 | 14 | de Nederlandse Boekengids
Die uiteenzettingen zijn informatief, maar soms wat
te veel van het goede, zoals bij de lange passages over
de bohème in Parijs en Amsterdam en de controverse
tussen sociaal-constructivisten en essentialisten over
de geschiedenis van de menselijke seksualiteit. Bin-
nen dat grotere bestek noemt De Rooy de culturele
revolutie van de jaren zestig een door jongeren en
journalisten in de wereld geholpen mythe. Het was
wel een ‘overgangstijd’, maar wat men aanzag voor
revolutie waren volgens De Rooy vooral uiterlijkhe-
den en oppervlakteverschijnselen die als revolutie
beleefd werden. Samenvat-
Wat men aanzag voor tend concludeert hij ‘dat
revolutie waren vol- er geen generatieconflict
gens De Rooy vooral was, dat de secularisering
uiterlijkheden en geen verlies maar vooral
oppervlakteverschijn- een verandering in religio-
selen die als revolutie siteit was en dat de ont-
beleefd werden. wikkelingen op het gebied
van de seksualiteit wel een
versnelling lieten zien, maar dat de verandering zich
al tientallen jaren eerder had aangekondigd’.
De roerige jaren vijftig?
Zij die de jaren zestig als revolutionair beschouwden,
maakten in één beweging ook van de jaren vijftig een
karikatuur, aldus De Rooy. Zo typeerde de journalist
Henk Hofland in zijn befaamde boek Tegels lichten
– of ware verhalen over de autoriteiten in het land van
de voldongen feiten (1972) deze jaren als ‘benard en
benauwd, beheerst door regenten en ongevoelig voor
de tekenen des tijds’. De jaren vijftig stonden in het
teken van angst (voor de atoombom), zuinigheid en
oubollige gezelligheid.
Daarmee wordt aan dit decennium geen recht
gedaan, schrijft De Rooy. Er was ook sprake van
‘verbluffende moderniteit’, bijvoorbeeld op de
‘indrukwekkende tentoonstelling Nationale Energie
Manifestatie 1955’, waarin techniek en beeldende
kunst samengingen. Hierin wordt hij bijgevallen door
Ad van Liempt, die in zijn boek De roaring fifties een
aantal ‘vernieuwers van de jaren vijftig’ portretteert,
individuen ‘die kleur gaven aan die “duffe” jaren’. Ze
waren daarmee ‘voorlopers van een tijd die later de
“magische” jaren zestig zouden gaan heten’. Dat wekt
verwachtingen: wie zouden die kleurrijke vernieuwers
zijn?
De lezer die zich op dat been heeft laten zetten
wacht een teleurstelling. Van de elf geportretteerden
zie ik er hooguit twee die je als voorlopers van de six-
ties zou kunnen beschouwen: NVSH-voorzitter Mary
Noordanus (1928-1984) en dichter en schrijver Remco
Campert (1929-2022). Noordanus was een voorvechter
van seksuele liberalisering en Campert een prominent
lid van de hoofdstedelijke bohème. Van Liempt koos
daarnaast als ‘vernieuwers’ enkele publieke figuren
die behendig meesurften op de golven van de stij-
gende welvaart en daarbij Amerika als lichtend baken
zagen. Neem bijvoorbeeld zangeres-pianiste Pia Beck
(1925-2009), die beslist een goede entertainer was,
maar per saldo eerder een vaardig importeur van
Amerikaanse smooth jazz dan een culturele vernieu-
wer. Dat de optredens van zo’n zelfverzekerde dame
in het Nederland van de jaren vijftig iets bijzonders
Ruud Abma
waren valt te begrijpen, maar roaring was het niet
bepaald. Roerig was ook niet Ab Heijn (1927-2011),
die in de jaren vijftig zijn steentje bijdroeg aan de
modernisering van het kruidenierswezen, door het
introduceren van de zelfbedieningssupermarkt. En
dan de Limburgse zakenman Gied Joosten (1921-1993),
die zich beijverde – met succes – om in Nederland het
betaald voetbal geaccepteerd te krijgen. Beck, Heijn
en Joosten droegen ieder op een eigen manier bij
aan de modernisering c.q. commercialisering van de
Nederlandse samenleving, maar het is twijfelachtig of
je hier van een culturele revolutie kunt spreken.
Een grensgeval is Annie M.G. Schmidt (1911-1995).
Die hield er bepaald geen burgerlijke levenswan-
del op na en in die zin kun je haar rekenen tot de
(hoofdstedelijke) bohème. Ze maakte furore met het
radiofeuilleton De familie Doorsnee (1952), en later de
tv-serie Pension Hommeles (1957-1959). In haar teksten
was ze vrijmoediger dan in die tijd gebruikelijk was.
Tot tweemaal toe kun je bij Van Liempt lezen dat
ze op haar vingers getikt werd omdat ze het woord
‘kontje’ gebruikte. Veel meer dan dat rekte Schmidt
het burgermansfatsoen niet op.
Van Liempt voert twee politici op als vernieuwers
en voortrekkers, te weten Jo Cals en Marga Klompé.
Cals (1914-1971) behoorde tot het katholieke establish-
ment. Voor Van Liempt geldt hij als vernieuwer
omdat hij er als minister van Onderwijs, Kunsten
en Wetenschappen met veel vernuft en doorzettings-
vermogen in slaagde om de Mammoetwet door het
parlement te loodsen. Wat Van Liempt niet vermeldt,
is dat diezelfde Cals als staatssecretaris in 1951 een reis-
beurs onthield aan Gerard (van het) Reve vanwege het
vermeend pornografische karakter van zijn novelle
Melancholia. Cals meende de geestelijke volksgezond-
heid te moeten bescher-
In feite illustreert Van men tegen uitwassen die
Liempt de roerigheid in strijd waren met de
van de jaren vijftig normen van de openbare
door juist het confor- orde en goede zeden.
misme ervan te laten Klompé (1912-1986), even-
zien. Waarom kiezen eens afkomstig uit het
voor Cals en Klompé katholieke establishment,
als vernieuwers en niet leverde een belangrijke
voor Reve? bijdrage aan het moderni-
seren van de sociale zeker-
heid en ging daarnaast de Nederlandse geschiedenis
in als eerste vrouwelijke minister. Anders dan Cals
toonde zij wel waardering voor het werk van Reve:
als minister van CRM reikte zij hem in 1969 de P.C.
Hooft-prijs uit, waarna de zelfverklaarde ‘roman-
tisch-decadente’ schrijver haar bij wijze van dank op
de wang kuste. Of Klompé daarmee als vernieuwer
betiteld moet worden is de vraag, maar duidelijk is
wel dat er in twee decennia tijd een cultuuromslag
had plaatsgevonden (en niet door toedoen van haar
partijgenoot Cals).
In feite illustreert Van Liempt de roerigheid van
de jaren vijftig door juist het conformisme ervan te
laten zien. Waarom bijvoorbeeld kiezen voor Cals en
Klompé als vernieuwers en niet voor Reve? In zijn
boek zien we hoe de moderne commercie diverse
maatschappelijke sectoren in de greep kreeg, zoals
de amusementswereld, het voetbal en het kruide-
sociologie
nierswezen, maar zo presenteert Van Liempt het niet.
Vernieuwen en doorzetten zijn in zijn visie vooral
persoonsgebonden eigenschappen. De geportret-
teerden zijn, zeker in hun stijl en voorkomen, eerder
representanten van de braafheid van de jaren vijftig
dan uitdagers ervan. Remco Campert (‘Alles zoop en
naaide’) is de enige uitzondering.
Met De roaring fifties suggereert Van Liempt dat er
een leemte te vullen was. Historici die de jaren vijftig
onderzochten (zoals Piet de Rooy en Hans Righart)
hebben weliswaar laten zien dat die periode niet in
alle opzichten ‘saai en duf’ was, ‘maar ze hebben de
rol van de baanbrekers, de
Van een historicus voorlopers, de vernieuwers
verwacht je op zijn daarin grotendeels onbe-
minst een historische licht gelaten’, aldus Van
rode draad, maar dit Liempt. Na kennisname
boek is toch niet meer van de reeks portretten
dan een verzameling vraagt de lezer zich allicht
biografietjes van de elf af: wat is de samenhang?
hoofdrolspelers. Is er ook een verband tus-
sen deze mensen anders
dan dat ze nu in één boek zijn samengebracht? En
waren er niet meer echte vernieuwers te vinden? Van
Liempt komt helaas niet verder dan een dooddoener:
deze mensen vonden ‘dat Nederland zich moest aan-
passen aan de toekomst waarin de omstandigheden
anders zouden worden’.
Van een historicus verwacht je op zijn minst een
historische rode draad, maar die ontbreekt geheel.
Daarmee is dit boek toch niet meer dan een verza-
meling biografietjes, die teruggaan op afzonderlijke
biografische titels over de elf hoofdrolspelers. Van
Liempt bedankt die eerdere biografen (anders dan
in vorige boeken) nadrukkelijk, maar voegt er zelf
teleurstellend weinig aan toe.
Nozems en provo’s
De protagonisten van Van Liempt waren volwasse-
nen, soms zelfs van middelbare leeftijd. Voor echte
roerigheid in de jaren vijftig moest je bij jongeren
zijn. Dat is de leidraad geweest voor socioloog Eric
Duivenvoorden. Die richt in zijn boek Rebelse jeugd
het vizier op de ‘nozems’ uit die tijd en hun confron-
taties met de autoriteiten, en trekt die analyse door
naar het fenomeen Provo uit het midden van de jaren
zestig. Het strijdtoneel is hoofdzakelijk de straat – het
domein van rondhangende en later ook van demon-
strerende jongeren. Het bronnenmateriaal wordt
hoofdzakelijk gevormd door krantenberichten uit de
jaren vijftig en zestig.
Waar kwam die jeugdcultuur vandaan? Uit
Noord-Amerika. Het begon in Amsterdam, direct na
de bevrijding. De stad werd overspoeld door Ameri-
kaanse verlofgangers, die een nieuwe amusementscul-
tuur met zich meebrachten, die van de dancing (met
volledige vergunning), waar jazzorkestjes muziek
speelden waar je op kon ‘swingen’. Nederlandse
meisjes vonden die soldaten bepaald interessant
(‘Trees heeft een Canadees’) en kwamen naar de
dansgelegenheden, waar de Nederlandse jongeman-
nen zich natuurlijk ook aandienden. De Amerikaanse
amusementsindustrie werd aldus in Nederland geïm-
porteerd. Dat alles ging gepaard met zorg en ergernis
bij veel ouders, die wel beseften dat dat ‘swingen’ ook
seksuele connotaties had. Men sprak over ‘de verwil-
dering van de jeugd’. De bezorgdheid werd nog een
graadje erger toen in het midden van de jaren vijftig
de rock-’n-roll zich aandiende, een woordcombinatie
die zonder veel omwegen was terug te voeren op bed-
plezier. Deze opzwepende muziek kwam naar Neder-
land via grammofoonplaten, maar ook via speelfilms,
zoals Rock Around the Clock! waarin Bill Haley and
His Comets de titelsong vertolkten.
De filmvertoningen leidden tot ‘wanordelijkhe-
den’ in de bioscoopzalen en verstoringen van de
openbare orde. Voor jongeren (vooral voor jongens)
werd ‘rondhangen op straat’ een gebruikelijke vorm
van vrijetijdsbesteding, die in de zich verder polari-
serende sfeer steeds vaker confrontaties met de politie
opleverde. De schermutselingen (en soms veldslagen)
tussen politie en nozems duurden ook in de jaren
zestig voort, eigenlijk zolang als burgemeesters op de
provocaties van rondhangende jongeren geen ander
antwoord hadden dan de wapenstok. Duivenvoor-
den typeert het als een eindeloze actie-reactieketen
waarbij de inzet van jongeren steeds meer het recht
op demonstratie werd. Zij kregen daarbij steun van
Amsterdamse intellectuelen die vonden dat de poli-
tie nodeloos vaak en nodeloos hard ingreep. Uit een
onderzoek van de sociaalpsycholoog Wouter Buik-
huisen bleek bovendien dat deze nozems eigenlijk
gewoon werkende jongeren waren die hun verveling
in de vrije tijd trachtten te verdrijven door de politie
op stang te jagen.
Het straattoneel kreeg een nieuwe dimensie toen
onder de middelbareschooljeugd kritische individuen
en groepjes opkwamen die op straat protesteerden
tegen de voortgaande kernbewapening (Ban-de-Bom-
acties) en tegen militaire interventies in koloniën
(zoals Frankrijk in Algerije). Dergelijke protesten
deden zich overal in de westerse wereld voor en daar-
mee werden Nederlandse activisten onderdeel van
een internationaal netwerk, dat hen politiek inspi-
reerde en intellectueel voedde. In Nederland vormde
Amsterdam het middelpunt, en dan vooral het Spui
waar ‘antirookmagiër’ Robert Jasper Grootveld vanaf
1964 ‘happenings’ hield. Die trokken veel publiek, dat
belemmerde de verkeersdoorstroming en dus ‘moest’
de politie ingrijpen. In de ogen van politiek bewuste
jongeren kwam hier de ware aard van het establish-
ment naar boven: een repressief regentendom. Zo
ontstond het politiek-culturele fenomeen ‘Provo’, een
aan het nozemonderzoek van Buikhuisen ontleende
geuzennaam.
Aangemoedigd door de hoofdstedelijke avant-garde
maakte Provo van Amsterdam één grote happening,
uitvergroot door de belangstelling van publiek en pers,
en aangewakkerd door overijverig politieoptreden. Het
hoogtepunt waren de demonstraties op 10 maart 1966
bij het huwelijk in Amsterdam van prinses Beatrix en
Claus von Amsberg, in het nationale geheugen gegrift
door de iconische beelden
Provo had de straat van de rookbom die in
tot theater gemaakt, de huwelijksstoet was
met de autoriteiten en geworpen. Provo had de
de politie als onwillige straat tot theater gemaakt.
medespelers in een Daarbij werden de autori-
voorstelling-zonder- teiten en de politie onwil-
regie die soms natie- lige medespelers in een
breed op de tv werd voorstelling-zonder-regie
uitgezonden. die soms natiebreed op de
tv werd uitgezonden. Een
belangrijk doelwit was de consumptiemaatschappij:
die veroorzaakte niet alleen vervuiling maar ook passi-
viteit, verstarring en grauwheid. Verslaafd geraakt aan
consumeren was de gewone man (het ‘klootjesvolk’)
in een diepe slaap gesust.
Ruud Abma
Piet de Rooy
Alles! En wel nu! Een geschiedenis
van de jaren zestig
Wereldbibliotheek 2020, 224 blz.
Ad van Liempt
De roaring fifties. De vernieuwers
van de jaren vijftig
Balans 2022, 304 blz.
Eric Duivenvoorden
Rebelse jeugd. Hoe nozems en provo’s
Nederland veranderden
Nieuw Amsterdam 2015, 248 blz.
Provo etaleerde in een notendop de kern van de tegen-
cultuur: kritiek op het establishment, de consumptie-
maatschappij en de repressie door de politie, maar
direct ook een ‘geleefd alternatief’ waarin kunstzin-
nigheid, progressief denken, muziek, seksualiteit,
vrijheid en vredelievendheid als vanzelfsprekend aan
elkaar waren geknoopt. Qua beeld valt er een con-
tinuüm te schetsen van Provo in 1965, de Maagden-
huisbezetting in 1969 naar het Holland Pop Festival
in Rotterdam-Kralingen in 1970. Dat voor het oog
samenhangende beeld werd ook ruimschoots geëta-
leerd in de massamedia. Zo bezien is het niet vreemd
dat jongeren zichzelf gingen zien als de voorhoede van
maatschappelijke verandering, en zelfs als dat niet
klopte, ging het toch functioneren als self-fulfilling
prophecy.
Het generatieprobleem
Hoe vallen deze ontwikkelingen te verklaren? Van
de drie besproken auteurs is De Rooy de enige die
een poging doet. Het verzuilde stelsel van rond 1900
begon in de jaren vijftig in elkaar te storten, jonge-
ren konden zich daardoor opwerpen als cultuurver-
nieuwers, maar plaveiden ongewild de weg voor het
neoliberalisme dat, bezien vanuit een langetermijn-
perspectief het verzuilde stelsel afloste. De Rooy
wil hiermee een alternatief bieden voor verklaringen
waarin begrippen als ‘generatie’ en ‘tijdgeest’ figure-
ren. Dat laatste concept veronderstelt dat je specifieke
periodes in de geschiedenis kunt onderscheiden, met
een eigen karakter. Daarover merkt De Rooy terecht
op dat ‘lang niet alles en iedereen bevangen is door
een of andere tijdgeest’. Het is een typering die even
onnauwkeurig is als ‘de jaren zestig’, waarvan het
maar de vraag is of ze in 1960 begonnen en in 1970
eindigden – waarom zouden ze?
Zo ook wijst De Rooy het begrip ‘genera-
tie’ als onbruikbaar van de hand. In Nederland
had de socioloog Henk Becker naam gemaakt met
een generatiebegrip dat uitging van een bundeling
van geboortecohorten die ontstond doordat jonge-
ren in hun ‘gevoelige fase’ een trendbreuk in de
oktober – november 2022 | 15 | de Nederlandse Boekengids
  DE VOLKSKRANT

 NRC HANDELSBLAD

‘Markeert het einde van een door emoties
en prinzipienreiterei geleide discussie en het begin
van een poging dit soort kwesties te onderzoeken vanuit
de mêlee van de gebeurtenissen, zonder een a priori
moreel oordeel.’ DE GROENE AMSTERDAMMER

 DE VOLKSKRANT

 NRC HANDELSBLAD

‘De afbraak van de welvaartsstaat in de jaren negentig kwam
voor mij als een schok. Geboren in de jaren vijftig, opgegroeid
in de jaren zestig tijdens de bloei van de sociaaldemocratie,
wist ik niet beter dan dat bepaalde sociale verworvenheden
vanzelfsprekend waren. Maar vanaf 1990 werden die bij het
grofvuil gezet. Toen ik het boek Neoliberalisme las, begreep ik
pas hoe dit kon gebeuren.’ Lex Bohlmeijer, De Correspondent

‘Filosoof René ten Bos en journalist Peter Henk

Steenhuis willen de derde helft naar een hoger
niveau tillen.’ Spijkers met koppen

‘Hooghouden kietelt de hersencellen. Twee filosofen

die tekeergaan over hun favoriete balspel. Ze mijmeren,
beschouwen, bespiegelen, duiden, citeren, denken,
interpreteren erop los, pochen met hun kennis en maken
ons deelgenoot van hun gedachtewereld over voetbal
op een manier die totaal uniek is. Gelul, maar dan anders,
heel anders. Intelligent geluk. Ga lezen…’ Theo Maassen

Ook verschenen

verkrijgbaar in de boekhandel en op boomgeschiedenis.nl of boomfilosofie.nl

Boom_Adv Ned Boekengids sep 22_01.indd 1 29-09-2022 13:46

oktober – november 2022 | 16 | de Nederlandse Boekengids
sociologie Ruud Abma

maatschappelijke ontwikkeling hadden meegemaakt.

Op basis hiervan onderscheidde Becker vier genera-
ties in de twintigste eeuw: de vooroorlogse generatie
(geboren tussen 1910 en 1930), de stille generatie
(1930-1945), de protestgeneratie (1945-1955) en de ver-
loren generatie (1955-1970). Mede door het empirische
bouwwerk dat Becker hieraan verbond, kreeg deze
indeling de schijn van exactheid, waar De Rooy
terecht vraagtekens bij plaatst. Ervoeren alle jongeren
die trendbreuken dan op dezelfde manier? Kun je die
cesuren wel zo ondubbelzinnig vaststellen?
Op dit soort vragen had de socioloog Karl Mann-
heim al in 1928 een duidelijk antwoord gegeven: nee,
zo kun je het generatiebegrip niet zinvol gebruiken.
Zowel Becker als De Rooy citeert Mannheim, maar
mist de clou van zijn betoog. Volgens Mannheim
komt het alleen bij uitzondering voor dat jongeren als
categorie een vernieuwende rol op het maatschappe-
lijk toneel spelen. In normale omstandigheden nemen
jongeren met wat aanpassingen het wereldbeeld, de
levenshouding en de gedragspatronen over van hun
ouders en andere volwassenen. Langs die weg vinden
allerlei maatschappelijke veranderingen sluipender-
wijs en geleidelijk plaats.
Maar soms vindt er een zodanige versnelling plaats
in de maatschappelijke dynamiek dat de geleidelijke
cultuuroverdracht hapert of zelfs mislukt, aldus
Mannheim. Er treden allerlei tegenstellingen en
tegenstrijdigheden binnen de volwassenenwereld
aan het daglicht, waar met name jongeren gretig
op inhaken. Zij staan onbevangener tegenover het hedonisme van de consumptiemaatschappij was een (popmuziek) moet uit! Antwoord van de jongeren:
culturele erfgoed, ze zijn nog bezig het zich eigen te niet te negeren kracht. De transistorradio, de pick-up, ‘beter langharig dan kortzichtig’.
maken en kunnen het daardoor ook gemakkelijker ter modieuze kleding en tijdschriften als Muziek Expres Vanaf het midden van de jaren zestig ontstond een
discussie stellen. Mannheim geeft hier het voorbeeld werden vanaf het begin van de jaren zestig begeer- meer uitgesproken, ideologisch geladen beweging
van de Duitse jeugdbeweging uit het begin van de lijke attributen voor jongeren. De ‘teenager’ werd een onder jongeren, gericht tegen de hypocrisie en het
twintigste eeuw, Der Wandervogel, die tegenover de winstobject, des te aantrekkelijker omdat ze met meer moralisme van de oudere generatie. Die beweging
snelle industrialisatie van de negentiende eeuw een waren dan voorheen (de geboortegolf) en omdat ze nestelde zich in de bredere jongerencultuur, met
‘terug naar de natuur’ preekte en daarbij een radica- meer geld te besteden hadden in hun vrije tijd. Aldus popmuziek als bindend element. In deze tegencultuur
lisering van het bestaande romantisch-conservatieve ontstond er een ‘jeugdcultuur’, een fenomeen dat in de werd geprobeerd de utopie van vrijheid en creativiteit
gedachtegoed ontwikkelde. Die jeugdbeweging werd VS al direct na de oorlog de aandacht had getrokken. op alle levensgebieden ter plekke vorm te geven. Zo
ineens een prominente actor op het maatschappelijke Jongeren werden zo als aparte categorie maatschap- bezien koos Piet de Rooy een goede titel voor zijn
toneel en daarmee kreeg het begrip ‘generatie’ een pelijk zichtbaar en begonnen zich daarnaar te voelen boek: Alles! En wel nu!
pregnante lading. De jongeren uit de Duitse jeugd- en te gedragen. Het ging in meerderheid om middel- Dat die tegencultuur zo’n effect kon hebben, kwam
beweging maakten gebruik van een tweespalt onder bareschoolleerlingen, die ook door de magnetische aantrekkingskracht die ze
volwassenen: velen stonden een verdergaande rati- Nederland werd een de codes met betrekking op vernieuwingsgezinden uit oudere generaties uitoe-
onalisering van het maatschappelijke leven voor, en consumptiemaat- tot popmuziek, kleding en fende, in het bijzonder binnen de wereld van kunst,
daartegenover predikte een romantisch-conservatieve schappij waarin uitstel gedrag gemakkelijk onder amusement en journalistiek – maar ook binnen het
onderstroom de traditionele waarden met betrekking van behoeftebevredi- elkaar konden uitwisse- onderwijs, de kerken, de politieke wereld, en in de
tot huwelijk en gezin, religie en persoonlijke vorming ging gaandeweg werd len. De nieuwe jeugdcul- alledaagse man-vrouwverhoudingen (denk aan Dolle
– en natuurlijk waren er ook met Zwei Seelen in einer ingeruild voor direct te tuur, met beatmuziek als Mina). Vernieuwing werd dus minder een kwestie
Brust. Ideologisch gezien bracht Der Wandervogel verkrijgen gemak en spil, kreeg in het bijzonder van jongeren als zodanig, maar van jeugdigheid bij
niet iets compleet nieuws, maar hij vormde de kern genot. vleugels door de introduc- alle leeftijden. Bij de maatschappelijke verbreiding
van een generatie die als zodanig maatschappelijk tie van een technologische daarvan speelden de massamedia (inclusief de recla-
zichtbaar werd en invloed had. vernieuwing: de transistorradio, die maakte dat mewereld) een cruciale rol. Jongeren vervulden bij de
jongeren hun favoriete stations (Radio Luxemburg, algemene politiek-culturele vernieuwing vooral de rol
Jeugd en tegencultuur Veronica) konden beluisteren buiten het bereik van van katalysator. Die rol werd mogelijk door het diep-
In een eerdere studie heb ik zelf geprobeerd Mann- hun ouders. Voor de iets oudere ‘teenagers’ werd door gaande effect dat de Tweede Wereldoorlog had op
heims generatietheorie toe te passen op de naoorlogse de verkrijgbaarheid van de anticonceptiepil (via het de verhoudingen in Nederland, niet direct door een
periode. Het maatschappelijke leven stond toen in het aan de NVSH gelieerde Rutgershuis) het seksueel omvorming van ‘het bestel’, maar door het voorbeeld
teken van de wederopbouw, industriële groei en rati- experimenteren bevrijd van de angst voor ongewenste van een vitale, seksueel getinte amusementscultuur
onalisering van onderwijs en bestuur. Onderdeel van zwangerschap. Ook op dat vlak konden zij zich dus zoals die ontwikkeld was in de VS en in de tweede
de maatschappelijke vernieuwing was de acceptatie gemakkelijker losmaken van het ouderlijk gezag. helft van de jaren veertig in Nederland geïntrodu-
van allerlei artikelen (wasmachine, koelkast, auto, tv) Al met al kon bij jongeren het idee ontstaan: dit is ceerd. Een deel van de oudere generatie wees die af,
die het leven vergemakkelijkten. Nederland werd een iets van ons, wij jongeren zijn gezamenlijk de dragers een ander deel haalde ‘m gretig binnen. In de ruimte
consumptiemaatschappij waarin uitstel van behoefte- van iets nieuws. Een dergelijk zelfbewustzijn duidde die zo ontstond grepen in de jaren zestig jongeren van
bevrediging gaandeweg werd ingeruild voor direct te Mannheim aan met de term ‘generatiesamenhang’. allerlei snit, van nozems tot hippies en actievoerders,
verkrijgen gemak en genot. Op dat laatste moest de Ouderen en jongeren begrepen elkaar niet meer, hun kans. En op de achtergrond draaide zachtjes de
oudere generatie, die soberheid hoog in het vaandel spraken niet dezelfde taal en raakten over tal van motor die alle ontwikkelingen aandreef: de stijgende
had staan, een antwoord zien te vinden. Aan jongeren dagelijkse zaken in conflict: het haar moet korter (bij welvaart. ×
werd die soberheid weliswaar voorgehouden, maar het jongens), de rok moet langer (bij meisjes) en die herrie

oktober – november 2022 | 17 | de Nederlandse Boekengids

 NIAS-Wesselingreeks
De opkomst van kritische digitale
geschiedschrijving
N
u de eerder doodverklaarde geschiede-
nis haar wederopstanding beleeft op het
wereldtoneel, is het voorstelbaar maken
van een toekomst die beter is dan het heden weer
belangrijker dan ooit. In deze reeks gaat Lukas M.
Verburgt in gesprek met prominente historici om
erachter te komen wat dit betekent voor de rol van
de geschiedenis in het heden. Waarom en hoe bestu-
deren zij het verleden? Welke historische kennis
streven zij na in hun werk? Wat maakt deze kennis
relevant? Op welke manieren helpt hij ons het heden
beter te begrijpen en alternatieve toekomsten voor te
stellen?
Als relatief jonge, toonaangevende historicus beweegt
Jo Guldi zich op het grensvlak tussen de geschiedenis
van het kapitalisme, de koloniale tijd en de ecologie.
Samen met David Armitage schreef ze het veelbespro-
ken boek The History Manifesto (Cambridge Univer-
sity Press 2014), waarin een interessante paradox wordt
blootgelegd: het vakgebied verkeert in crisis​​– met
name als het gaat om haar publieke invloed – terwijl
geschiedenis in de media en bij het grote publiek
steeds populairder wordt. Binnen de oplossing die
Guldi en Armitage aandragen staan de termen trans-
national, transtemporal en longue durée centraal: de
geschiedenis moet weer gaan over de lange termijn
en over grootschalige, internationale verbanden. Dit
is volgens hen vooral nodig om de historicus weer een
stem te geven binnen het publieke debat, dat zowel in
de Verenigde Staten als in Europa wordt gekenmerkt
door short-termism. Guldi geldt ook als pionier van
digital history: het gebruik van digitale bronnen en
methoden voor historisch onderzoek. Meer dan de
meeste van haar collega’s is ze zich bewust van de
beperkingen van algoritmes en kunstmatige intelli-
gentie voor ons begrip van het verleden. Tegelijkertijd
heeft ze een scherp oog voor het potentiële belang
ervan als het gaat om de publieke rol van de historicus
in de eenentwintigste eeuw.
[Lukas M. Verburgt] Je hebt onlangs een boek afgerond
met als titel The Dangerous Art of Text Mining. Zou
je kunnen vertellen wat er zo gevaarlijk is aan digitaal
historisch onderzoek?
[Jo Guldi] Er zijn hier meerdere dingen aan de
hand. Binnen het vakgebied wordt tekstanalyse (‘text
mining’) nog altijd niet met open armen ontvangen.
Dit geldt vooral voor de Verenigde Staten; in Neder-
land wordt juist op grote schaal fantastisch werk
verricht. Die terughoudendheid is verrassend, want
waar wij als historici voornamelijk mee werken zijn
teksten, of het nou archiefstukken zijn of overheids-
rapporten. En een van onze belangrijkste taken is om
de objectiviteit van waarheidsclaims uit en over het
verleden te staven. Dit kan tegenwoordig deels door
computers worden gedaan, bijvoorbeeld door aan
de hand van algoritmen informatie te onttrekken
aan grote hoeveelheden tekstuele data. Anders dan
sommige mensen denken of hopen, betekent dit niet
dat al het werk door computers gedaan kan worden.
Alsof algoritmen vanzelf, zonder inmenging van de
oktober – november 2022 | 18 | de Nederlandse Boekengids
Jo Guldi (1978) is hoogleraar geschiedenis aan
Southern Methodist University (SMU). Haar
meest recente boek is The Long Land War: The
Global Struggle for Occupancy Rights (Yale Uni-
versity Press 2022). Samen met David Armitage
schreef zij The History Manifesto (Cambridge
University Press 2014).
historicus, ‘de waarheid’ kunnen spreken. Wat ik
wil laten zien is dat het gebruik van algoritmen voor
historisch onderzoek an sich helemaal niet gevaarlijk
is, maar dat er wel potentieel gevaarlijke beloften aan
kunnen worden verbonden.
[LV] Laten we één stap terug doen. Wat kun je als
historicus nu precies bereiken met kwantitatieve digitale
methodes?
[JG] Laat me een voorbeeld gegeven. We beschikken
over een goede transcriptie van alle verslagen van het
[Amerikaanse] Congres van de periode tussen 1870
en 2010; dat wil zeggen: van iedere officiële toespraak
in het Huis van Afgevaardigden en de Senaat. Het
gaat dan om toespraken
Ik wil laten zien dat over wetsontwerpen, over
het gebruik van algo- welke politieke en eco-
ritmen voor historisch nomische belangen ertoe
onderzoek an sich doen, et cetera. We kun-
helemaal niet gevaar- nen ontzettend veel doen
lijk is, maar dat er wel met deze transcripties als
potentieel gevaarlijke het gaat om het analyseren
beloften aan kunnen van verschuivingen en ver-
worden verbonden. anderingen. Ik zal het wat
specifieker maken. Voor
een van de experimen-
ten die ik deed maakte ik gebruik van zogenaamde
‘word embeddings’. Deze techniek werd zeven of acht
jaar geleden ontwikkeld door Google om de context
waarin specifieke woorden voorkomen te leren begrij-
pen. Zo kun je een ‘word embedding’-model toepassen
op alle getranscribeerde verslagen van debatten die
werden gevoerd in het Congres. Je verdeelt deze in
periodes van vijf jaar: 1970 tot 1974, 1975 tot 1979, enzo-
voorts. Vervolgens kies je een zoekterm en analyseer
je zogenaamde vectors, dat zijn woorden die relatief
vaak samen met de zoekterm werden gebruikt. Neem
de term ‘environmentalist’. Wat je dan direct ziet zijn
de negatieve typeringen die Congresleden gebruikten,
zoals ‘idiot environmentalist’, ‘wealthy environmenta-
list’ en ‘liberal environmentalist’. Vervolgens maak je
zogenaamde ‘bigrams’, de meest veelvoorkomende
woordcombinaties, ga je op zoek naar deze bigrams
en kwantificeer je hoe vaak ze per periode voorko-
men. Op basis hiervan ontstaat het beeld van een
georkestreerde aanval op environmentalists. Slechts
zes congresleden waren verantwoordelijk voor 90%
van het gebruik van de term ‘wealthy environmenta-
list’, bijvoorbeeld. Dit is belangrijk omdat het ervoor
zorgde dat regelgeving die klimaatcrises had kunnen
voorkomen er niet kwam. Data vertellen kortom lang
niet alles, maar zijn wel veelzeggend.
Lukas M. Verburgt
Lukas M. Verburgt (1989) is filosoof en weten-
schapshistoricus en verbonden aan het Nether-
lands Institute for Advanced Study in the Hu-
manities and Social Sciences (NIAS), aan wiens
voormalige directeur – Henk Wesseling – deze
reeks haar naam dankt.
[LV] Wat zijn volgens jou de grenzen van dit soort
onderzoek? Blijven kwalitatieve methoden niet onmis-
baar, nu en in de toekomst?
[JG] Absoluut. Die grenzen zijn er zeker. Ik benadruk
in mijn boek expliciet dat het soort studies waar ik
net een voorbeeld van gaf een beginpunt vormt, geen
eindpunt. Voor een volledig beeld van de publieke
beeldvorming rondom milieuactivisme in de jaren
zeventig is ook kwalitatief onderzoek nodig naar de
dagboeken, correspondentie en boeken van die vijf
of zes congresleden, en bijvoorbeeld naar de media-
verslaggeving in die tijd. Waar het mij om gaat is
dat we de mogelijkheden van digitale, kwantitatieve
methoden volledig benutten zonder ons te laten ver-
leiden door het idee dat een app ooit de historicus zal
kunnen vervangen. Er zijn zeker bedrijven en indi-
viduen die dit uitdragen. Maar iedereen die beweert
dat we op basis van kwantitatief onderzoek naar het
verleden – dus aan de hand van data, algoritmen,
artificiële intelligentie, et cetera – de toekomst kun-
nen voorspellen, hanteert honderd procent zeker een
veel te nauw begrip van de geschiedenis. Of diegene
baseert zich in ieder geval op slechts één historische
bron onder vele andere. Ik ben ervan overtuigd dat
zolang we er geen onrealistische verwachtingen van
hebben, digital history een cruciaal instrument vormt
voor de historicus. Bovendien stelt het burgers meer
dan ooit in staat om kritische vragen te stellen over de
samenleving en over politieke instituties.
[LV] Op dat laatste zou ik graag wat dieper ingaan.
Het vormt denk ik een brug tussen jouw pleidooi voor
het publieke belang van digitale geschiedenis en het soort
geschiedschrijving waar David Armitage en jij tot oproe-
pen in The History Manifesto. Zie jij dat ook zo?
[JG] Ja, ik denk het wel. In The History Manifesto
stelden we dat de geschiedenis als vakgebied weer
maatschappelijk relevant kan worden door een lan-
getermijnperspectief te bieden. Dit perspectief staat
haaks op het kortetermijndenken dat de politiek en de
media, maar ook het vakgebied de afgelopen decennia
beheersen, tenminste in de Angelsaksische wereld.
Tot wie kun je je als burger wenden om erachter te
komen hoe de democratie zich de afgelopen tien,
twintig of vijftig jaar heeft ontwikkeld? Of om een
antwoord te krijgen op de vraag welke democratische
vernieuwingen wel of niet hebben gewerkt en welke
maatschappelijke spelers verantwoordelijk waren
voor zaken die we nu als gemeengoed zien? Dat is
van oudsher natuurlijk de historicus. Deze publieke
functie zijn wij kwijtgeraakt door ons toe te leggen
NIAS-Wesselingreeks
op microgeschiedenis, op biografieën, op studies naar
perioden van vijf of tien jaar.
Er zijn verschillende varianten van langetermijnge-
schiedenis. Sommige historici beginnen tegenwoordig
bij de oerknal, anderen kijken naar culturele evolutie
door de eeuwen heen, weer anderen baseren zich op
het werk van archeologen en antropologen over de
ontwikkelingen van instituties sinds de ijzertijd. Mijn
overtuiging is dat honderd à tweehonderd jaar ideaal
is voor het verkrijgen van een begrip van de moderne
wereld, van het parlement, steden, kranten, transport.
Natuurlijk moet er altijd ruimte zijn voor biografieën
of analyses van een belangrijk crisisjaar. Maar om de
geschiedenis belangrijk te laten zijn voor het heden,
bijvoorbeeld voor kritiek op hedendaagse fenomenen
en crises, hebben we ook echt langetermijnstudies
nodig. Binnen mijn eigen onderzoeksgebied gaat het
dan bijvoorbeeld over geschiedenissen van klimaat-
verandering, geschiedenissen van vermoerassing,
uitdroging en hongersnood.
[LV] The History Manifesto zorgde voor nogal wat
ophef in academische kringen. Kun je uitleggen waarom?
[JG] Het boek kreeg een storm van conservatieve
kritiek over zich heen. Deze kritiek was afkomstig
van een handjevol hoogleraren die werkzaam zijn
aan twee of drie verschillende Amerikaanse en Britse
topuniversiteiten. Ze verwierpen het boek in de
sterkst mogelijke bewoordingen en stelden zich op als
waakhonden van het vakgebied. Dit deden ze zonder
onze argumenten onderuit
Mij werd letterlijk te halen en zonder met een
verteld dat ik me niet alternatief te komen. Dit
meer moest bezighou- heeft enorme persoonlijke
den met de dingen gevolgen voor mij gehad.
waar ik me mee Ik was toen junior onder-
bezighield. Dat ik me zoeker aan een Ivy League
verre moest houden universiteit (Brown)
van het experimente- zonder vaste aanstelling.
ren met innovatieve Mij werd letterlijk verteld
historische methoden. dat ik me niet meer moest
bezighouden met de din-
gen waar ik me mee bezighield. Dat ik me verre moest
houden van het experimenteren met innovatieve his-
torische methoden. Dat mijn visie niet overeenkwam
met de richting waar de geschiedenis zich de komende
jaren naartoe zou bewegen. Het is nu zeven jaar later.
Na het nemen van een moeilijke, maar – zo bleek al
snel – juiste beslissing, behoort het schandaal rondom
The History Manifesto nu gelukkig tot het verleden.
[Guldi besloot uiteindelijk haar positie aan Brown op
te geven. Zie voor haar publieke toelichting ‘Leaving
Behind the Yellow Submarine’, Boston Review, 21
november 2016, red.]
[LV] In jouw werk en alles wat je tot nu toe hebt verteld
komt duidelijk een thema naar voren dat in mijn eer-
dere interviews met David Wengrow en James Poskett
ook aan de orde kwam: de relatie tussen de geschiedenis
en de toekomst. Wat betekent het voor jou als historicus
om je met de toekomst bezig te houden?
[JG] Goeie vraag! Als historicus houd ik me uiter-
aard met de toekomst bezig door naar het verleden
te kijken. Anders dan exacte wetenschappers kunnen
historici geen voorspellingen doen. Of althans, wij
moderne historici zijn van mening dat er geen his-
torische wetten of sociale wetmatigheden zijn die
het gedrag van mensen bepalen. Wel geloven we dat
er patronen bestaan. Zo verschillen de eetpatronen
van mensen in 2022 significant van die van mensen
in 1922. Maar we kunnen niet voorspellen hoe deze
patronen de komende tien of twintig jaar zullen ver-
anderen. We kunnen dus stellen dat historici zich op
een andere manier dan middels voorspellingen met de
toekomst bezighouden.
Tegelijkertijd is het zo dat we op basis van histori-
sche patronen bijvoorbeeld wel kunnen ‘voorspellen’
dat degenen die het meest lijden onder de gevolgen
van klimaatverandering gemarginaliseerde groepen
zullen zijn. Dit is een belangrijke onderzoekslijn
die op dit moment wordt ontwikkeld door Dipesh
Chakrabarty en andere historici die schrijven over het
antropoceen. Zelf richt ik me vooral op het gebruik
van de geschiedenis om veelgehoorde uitspraken over
bijvoorbeeld de democratie of de economie historisch
onder de loep te houden. ‘De vrije markt werkt het
best zonder staatsinmenging’. Voor kritiek op dit
soort uitspraken is historisch onderzoek cruciaal.
[LV] We zouden dus kunnen zeggen dat historici zich
bezighouden met de toekomst door middel van kritiek op
de experts en de instituten die op dit moment bepalend
zijn voor hoe onze nabije en verre toekomst eruit zal zien?
Historici bekritiseren hedendaagse toekomstcreaties…
[JG] Ja… Een titel die me nu te binnen schiet is Scott
Reynolds Nelsons Oceans of Grain: How American
Wheat Remade the World (Basic Books 2022). Nelson
stelt dat we om de opkomst en ondergang van wereld-
rijken te begrijpen de mondiale graanroutes moeten
volgen – van de Amerikaanse prairie tot de Oekra-
ïense steppe. Hij laat zien dat de strijd om deze routes
de afgelopen eeuwen van enorm geopolitiek belang is
geweest: degene die het graan controleert, controleert
de wereld. Hoe actueel wil je het hebben? En, geloof
het of niet, het boek verscheen in dezelfde maand dat
Rusland Oekraïne binnenviel. Heeft Nelson deze
specifieke invasie voorspeld? Nee, dat niet. Heeft hij
op basis van historisch onderzoek laten zien dat de
invasie ‘voorspelbaar’ was? Ja.
[LV] Maar wat zegt dit over de plaats van de toekomst
in historisch onderzoek?
[JG] Historici kunnen de toekomst niet voorspellen.
Ze kunnen wel bepaalde toekomstvisies bekritise-
ren en andere toekomstvisies creëren. Dit is eerder
gebeurd. Er zijn periodes geweest waarin historici een
ontzettend zichtbare, publieke rol hebben gespeeld,
bijvoorbeeld in de begintijd van de Verenigde Naties.
Als ik aan een extreem zichtbare positie denk, denk
ik aan de masthead van The New York Times. Twee
van de drie vaste commentatoren op hedendaagse
ontwikkelingen in Amerika zijn winnaars van
een Nobelprijs voor de Economie. Stel je eens een
alternatieve New York Times voor, een ander soort
krantenlandschap waar, in plaats van economen en
columnisten, historici dag in, dag uit het nieuws
duiden. Waar het historici zijn die de Amerikaanse
lezer, of lezers wereldwijd, onderwijzen over racisme,
over de gevolgen van klimaatverandering, over de
Russische invasie van Oekraïne. Mijn punt is dat zij
dit op basis van een heel ander soort principes zullen
doen dan een econoom, een jurist of een onderzoeks-
journalist – principes die veel zelfreflectiever zijn, die
weet hebben van de veranderlijkheid der dingen en
van het feit dat verandering altijd mogelijk is, die in
contact staan met de geleefde ervaring van onteigen-
Lukas M. Verburgt
Jo Guldi
The Long Land War: The Global
Struggle for Occupancy Rights
Yale University Press 2022, 600 blz.
den en gemarginaliseerden. Je kunt je voorstellen dat
zoiets een zeer welkome invloed zou hebben op de
publieke opinie, op de manier waarop er in de media
wordt gesproken over hedendaagse crises. Dit is denk
ik vooral zo omdat historici beschikken over een veel
rijker en diverser repertoire aan analyses van wat er
mis is in onze tijd en aan mogelijke strategieën en
oplossingen. Een econoom kan het hebben over wat
de Federal Reserve Bank allemaal kan doen, of hoe
markten en consumenten kunnen veranderen. Een
historicus kan putten uit mondiale tradities van uto-
pisch denken, van activistische campagnes, van voor-
beelden van de positieve veranderingen die teweeg
zijn gebracht door het parlement, het rechtssysteem,
de journalistiek en de kunst. Niet alleen de economie,
maar al deze zaken veranderen ons als individuen en
als samenleving. En daarmee geven zij mede vorm
aan de toekomst, of in ieder geval aan wat wij ons
daarbij kunnen voorstellen.
[LV] Tot slot: hoe denk jij, als het gaat om de plek van de
toekomst in historisch onderzoek, over je eigen publieke
rol en de publieke functie van jouw werk?
[JG] Twee maanden geleden gaf ik een keynote op
een conferentie in Jordanië, ergens aan de kust van de
Dode Zee, over landrechten van boeren en inheemse
groepen. De organisatie erachter heette de ‘Internatio-
nal Land Coalition’. Er waren allerlei afgevaardigden
van de Wereldbank en de Food and Agriculture Orga-
nization. Het eerste dat mensen daar tegen me zeiden
was: ‘We zien hier helemaal nooit een historicus. Wie
ben jij? En wat doe je hier precies?’ Ik antwoordde dat
ik een van de vele historici ben met expertise op het
gebied van de geschiedenis van armoede, het milieu,
kolonisatie, Europese verdragen en vrijhandelszones.
En ik zei dat ik het in mijn keynote zou gaan hebben
over een inheemse groep die de afgelopen honderd
jaar met succes aanspraak heeft gemaakt op bepaalde
stukken land. Na afloop kwam er een vrouw uit
Zuid-Afrika naar me toe. Ze was geraakt door wat ik
had verteld. Ze was ervan overtuigd dat er in Zuid-
Afrika voor veel gemarginaliseerde groepen geen
hoop meer was. Dat er nooit een einde zou komen aan
het neoliberalisme, aan bedrijven die alles krijgen en
anderen met niets achterlaten. Maar als er één ding is
dat historici zeker weten, is dat niets voor altijd duurt.
Dat hoop op een andere wereld altijd realistisch is. En
bovendien: historici zijn de experts als het gaat om
voorbeelden van hoe dingen anders kunnen, wat voor
alternatieven er zijn uitgeprobeerd. De geschiedenis
gaat niet alleen over herinnering en herdenken, in een
museum of op een toeristisch trekpleister. Het gaat
ook – of vooral – over vooruitkijken, over het verder
helpen van individuen en groepen, op lokale en mon-
diale schaal. ×
oktober – november 2022 | 19 | de Nederlandse Boekengids
wetenschapsgeschiedenis
Religie en wetenschap eeuwige vijanden?
Ontleding van een hardnekkig idee
W
anneer ik aan mensen vertel dat ik als
conservator een tentoonstelling aan het
voorbereiden ben over de relatie tussen
religie en wetenschap, zijn er grofweg twee reacties
te verwachten: nieuwsgierige vragen, omdat het een
interessant of verrassend onderwerp wordt gevonden,
of een stellig antwoord waaruit blijkt dat religie en
wetenschap onmogelijk door één deur kunnen. Der-
gelijke stelligheid, waarmee de relatie tussen (chris-
telijke) religie en wetenschap vaak als conflict wordt
getypeerd, wordt in Of Popes and Unicorns: Science,
Christianity, and How the Conflict Thesis Fooled the
World door David Hutchings en James Ungureanu op
evenzo resolute wijze bestreden.
De kerngedachte van Of Popes and Unicorns is dat
de zogenoemde conflictthese over religie en weten-
schap klinkklare onzin is,
In populaire media is maar dat het wel heel suc-
de opvatting over de cesvolle onzin is gebleken.
vijandschap tussen De conflictthese, ontstaan
wetenschap en religie in de negentiende eeuw,
inmiddels zo inge- is al decennia geleden
burgerd dat zelfs het door wetenschapshistorici
meest overtuigende ontkracht. Hoe is het
onderzoek dat een dan mogelijk, zo vragen
tegengeluid biedt geen de auteurs zich af, dat dit
effect lijkt te hebben. inzicht het grote publiek
nog altijd niet heeft
bereikt? In populaire media is de opvatting over de
vijandschap tussen wetenschap en religie inmiddels
zo ingeburgerd dat zelfs het meest overtuigende
onderzoek dat een tegengeluid biedt geen effect lijkt
te hebben. Wat kunnen academici dan nog doen om
hun boodschap over te brengen?
Om te ontrafelen hoe deze situatie tot stand is
gekomen, traceren Hutchings en Ungureanu de oor-
sprong, context en verspreiding van het idee van een
onoplosbaar conflict tussen religie en wetenschap. Dat
doen ze met een zeer toegankelijke schrijfstijl – soms
misschien iets te frivool – in een poging die patstelling
op te heffen en dat grotere publiek te bereiken.
Oorlogsverklaring
De oorsprong van de conflictthese wordt in academi-
sche literatuur meestal teruggevoerd op twee auteurs:
John William Draper (1811-1882) en Andrew Dickson
White (1832-1918). Zij zijn de hoofdpersonages in Of
Popes and Unicorns; ieder hoofdstuk begint met een
illustratie van hun portretten en citaten uit hun werk.
In 1874 publiceerde Draper het compacte en vlot
geschreven History of the Conflict between Religion and
Science, White volgde met zijn uitgebreide A History
of the Warfare of Science with Theology in Christendom
in 1896.
Waar beide publicaties proberen aan te tonen hoe
het christendom wetenschappelijke ontwikkelingen
eeuwenlang in de weg heeft gestaan, is het opvallend
dat zowel Draper als White zijn tekst eindigt met een
oproep om het christendom en de wetenschap juist
dichter tot elkaar te laten komen. Het liefst zouden ze
zien dat een verloren vriendschap hersteld zou worden
en de twee hand in hand voort zouden gaan. Deze
oproepen zijn echter in het klaroengeschal van hun
oorlogsverklaringen volledig ten onder gegaan.
oktober – november 2022 | 20 | de Nederlandse Boekengids
Hoewel Draper en White veelal als vaders van de
conflictthese worden aangewezen, laten Hutchings
en Ungureanu zien dat zij niet alleen stonden; ze
bevonden zich in een netwerk van Amerikaanse
en Europese gelijkgestemden, zoals de Fransman
Auguste Comte (1798-1857), en de Engelsen Herbert
Spencer (1820-1903) en Thomas Henry Huxley (1825-
1895). Samen vormden ze een netwerk waarlangs de
conflictthese werd verspreid in Frankrijk, Groot-Brit-
tannië en de Verenigde Staten. Draper en White
lijken echter het meest succesvol te zijn geweest in het
onder de aandacht brengen van deze ideeën, wat hen
tot aangewezen hoofdpersonages maakt van Of Popes
and Unicorns.
Mythes overal
Door een aantal hardnekkige ideeën te bespreken
laten Hutchings en Ungureanu zien hoe religie in
zowel onderzoek als media veelal wordt neergezet als
boosdoener, als tegenhouder van wetenschappelijke
vooruitgang en als verspreider van foutieve kennis. Zo
heerst allereerst de aanname dat christenen in de mid-
deleeuwen vasthielden aan het idee dat de aarde plat
was. Als bewijsvoering worden vaak de derde-eeuwse
auteur Lactantius en de zesde-eeuwse Cosmas geci-
teerd als representanten
Lactantius en Cosmas van de kerkelijke visie. Uit
zijn werkelijk de historisch onderzoek blijkt
enigen die aantoon- echter dat deze auteurs
baar schreven over werkelijk de enigen zijn
een platte aarde, en die aantoonbaar schreven
bovendien werden ze over een platte aarde, en
door hun tijdgenoten bovendien werden ze door
niet heel serieus hun tijdgenoten niet heel
genomen. serieus genomen. Daar-
entegen zijn er meer dan
genoeg (toonaangevende) auteurs te vinden die de
aarde als een globe beschouwden, zoals kerkvaders
Augustinus (354-430) en Hiëronymus (d. 420), Tho-
mas van Aquino (d. 1274), en Dante Alighieri (1265-
1321), die in zijn Goddelijke komedie de aarde als bol
beschrijft.
Een tweede hardnekkig denkbeeld betreft de medi-
sche omgang met mensenlichamen: praktijken zoals
het plegen van sectie, het toepassen van anesthesie
en het verrichten van inentingen zouden volgens het
gangbare idee stelselmatig worden ontmoedigd door
de kerk. Hutchings en Ungureanu beargumenteren
dat telkens wanneer er een nieuwe medische techniek
wordt geïntroduceerd, het tegengeluid niet vanuit de
kerk komt, maar juist vanuit artsen en medici, die
niets moeten hebben van nieuwerwetse ideeën binnen
hun eigen vakgebied.
Als derde voorbeeld bespreken ze de karakterisering
van de middeleeuwen als een donkere periode waarin
de wetenschap stilstond, tussen de grote klassieke
filosofie en de intellectuele wederopstanding van de
renaissance en later de verlichting. Dat dit beeld drin-
gend aan vervanging toe is wordt door mediëvisten
(onder andere op deze pagina’s) al lang betoogd. Zo
is er bijvoorbeeld het nodige onderzoek verricht naar
hoe klassieke ideeën in de middeleeuwen juist werden
doorgegeven in combinatie met de zich ontwikkelende
christelijke theologie; recente voorbeelden daarvan
Lieke Wijnia
zijn The Light Ages (2020) van Seb Falk en The Bright
Ages (2021) van Matthew Gabriele en David Perry.
Na deze casussen brengen Hutchings en Ungureanu
het verhaal naar een abstracter niveau en bespreken ze
hoe het monotheïsme niet de algemeen veronderstelde
vijand is van de wetenschap, maar dat deze vorm van
religie een manier van denken bevordert die nuttig is
geweest voor de ontwikkeling van wetenschappelijk
onderzoek. Vroege polytheïstische samenlevingen
laten zich kenmerken door een keur aan goden die
ogenschijnlijk willekeurig en onverwacht kunnen
optreden. Hier valt maar moeilijk de vinger op te leg-
gen. Monotheïstische kosmologieën kenmerken zich
daarentegen vaak door orde en logica, direct vanaf
de schepping. Na de schepping is het aan de mens,
geschapen naar de gelijkenis van God, om die logica
te ontrafelen.
Dergelijke argumenten voeden steeds opnieuw de
algemene these van Of Popes and Unicorns: de con-
flictthese heeft ons al die tijd voor de gek gehouden.
De vraag blijft hoe het kan dat het idee van het chris-
tendom als belemmering van de wetenschap zo groot-
schalig is overgenomen, gepubliceerd en doorverteld,
ondanks historisch bewijs van het tegendeel.
Verheven koninkrijken
Ook daar geven de auteurs veel voorbeelden van, uit
kwaliteitsmedia, publicaties van bekende wetenschap-
pers, het werk van romanschrijvers – op vele fronten
wordt de vijandschap tussen religie en wetenschap
steeds opnieuw gereproduceerd. Een goed voorbeeld
hiervan is de fictie van Dan Brown, in wiens best-
sellers als Het Bernini Mysterie (2003) en Oorsprong
(2017) een vanzelfsprekendheid klinkt dat wetenschap
het hoogst haalbare en enige logische is waartoe de
mensheid zich kan verhouden. Dat Brown graag
tegen het heilige huis van de katholieke kerk aan-
schopt is bekend, maar het
De systematiek van succes van zijn boeken
onderzoek en de biedt tevens een antwoord
ongrijpbaarheid van op de vraag waarom de
rouwverwerking conflictthese zo populair
werken door in de blijft: het is een eenvoudig
literaire stijl die Gyasi te begrijpen kader dat zich
toepast. goed leent om spectacu-
laire narratieven aan op
te hangen. Gelukkig zijn er meer romanschrijvers die
over deze thematiek schrijven, en met minder spekta-
kelzucht dan Brown. Ik neem kort de proef op de som
met twee recente Amerikaanse romans.
In Yaa Gyasi’s Verheven koninkrijk (2020) werkt
hoofdpersoon Gifty als promovendus neuroweten-
schappen aan Stanford University. Ze is vastbesloten
om de neurologische oorzaak van verslavingsgedrag
te ontdekken. Via experimenteel onderzoek op mui-
zen, door het verplaatsen van neuronen, probeert ze
te achterhalen of gedrag fundamenteel veranderd
kan worden. Zelf zegt ze op dit onderwerp te zijn
gekomen doordat ze de ingewikkeldst mogelijke
vraag wil beantwoorden, maar daarachter schuilt
het traumatische verlies van haar broer Nana, die
na een sportblessure verslaafd raakte aan opioïden
en overleed door een overdosis heroïne. Niet in staat
dit verlies te verwerken, raakt Gifty’s diepreligieuze
wetenschapsgeschiedenis
moeder depressief en bedlegerig. Gifty voelt een
zware verantwoordelijkheid als overgebleven kind, en
middels haar onderzoek probeert ze een betekenis te
vinden in het verlies binnen haar familie.
Door zich op de wetenschap te storten heeft Gifty
ogenschijnlijk het evangelische geloof van haar moe-
der achter zich gelaten, maar wanneer deze bij haar
komt logeren, omdat haar dominee denkt dat ze
het thuis alleen niet meer redt, vervaagt voor Gifty
de scheidslijn tussen religie en wetenschap; beide
vormen op hun eigen manier betekenisgevende
kaders. Als ze denkt aan het verlies van haar broer,
schiet wetenschappelijke taal vooral te kort en valt ze
terug op religieuze woorden en gevoel. Dat komt het
sterkst naar voren als ze denkt aan het doel van haar
onderzoek. Ook al zou ze de neurologische bron van
verslavingsgedrag achterhalen, dit zegt uiteindelijk
niets over de persoon die haar broer was, de liefde die
ze voor hem voelde, of zijn sporttalent; die aspecten
transcenderen het wetenschappelijke domein. De
systematiek van onderzoek en de ongrijpbaarheid van
rouwverwerking werken eveneens door in de literaire
stijl die Gyasi toepast, zodat de complexe verhouding
tussen wetenschap en religie zowel thematisch als in de
leeservaring vorm krijgt. Passages over Gifty’s onder-
zoek zijn op een zakelijke,
Anders dan Trans- bijna klinische manier
cendent Kingdom, is geschreven, terwijl delen
Lessons in Chemistry over verslaving, gevoel,
geheel in lijn met de herinnering eerder op lyri-
reproductie van de sche en uiterst beeldende
conflictthese die manier zijn verwoord.
Hutchings en Gyasi stelt de relatie tus-
Ungureanu in hun sen natuurwetenschap en
boek proberen te religie op scherp – zonder
bestrijden hem te willen oplossen,
en zonder hem als een
onoverbrugbare kloof te presenteren, maar door hem
in al zijn complexiteit te onderzoeken. De vraag of
het verheven koninkrijk uit de titel uiteindelijk van
toepassing is op het domein van religie, wetenschap
of een combinatie van de twee, laat Gyasi over aan
de lezer.
Ook in Bonnie Garmus’ Lessen in chemie (2022)
is het hoofdpersonage een briljante wetenschapper.
De excentrieke scheikundige Elizabeth Zott krijgt
in de jaren zestig niet dezelfde kansen als haar min-
der briljante mannelijke collega’s; tegen wil en dank
wordt ze presentator van een televisieshow, waarbij
haar uiterst scheikundige benadering van koken een
grote hit blijkt. Het levert niet alleen goede gerechten
op, maar ze helpt er en passant de vrouwenemancipatie
een handje mee op weg. Hoewel sociaal contact niet
haar sterkste kant is, vindt ze haar gelijke in weten-
schapper Calvin Evans. Via hem wordt de verhouding
tussen religie en wetenschap als subthema in de roman
geïntroduceerd. Evans onderhoudt een briefwisseling
met dominee Wakeley, die zelf niet goed meer weet of
hij nog wel in God gelooft. Tijdens zijn studie heeft
Wakeley een cursus scheikunde gevolgd, om te leren
begrijpen hoe het vijandelijke kamp de schepping
uitlegde, zodat hij dit vervolgens onderuit kon halen.
Door de kennis die hij tijdens dat vak opdeed over de
basisbestanddelen van het bekende universum begon
hij echter te twijfelen aan God als schepper. Waar de
wetenschap bewijslast centraal stelt, mist Wakeley dat
totaal in de theologie. Later in de roman stelt hij dat
wetenschap zelf een vorm van religie is.
Bij Wakeley is er ruimte voor twijfel, hoewel hij even-
Lieke Wijnia
eens de moeite laat zien die het kost om zijn geloof
helemaal los te laten. Daartegenover is er vanuit de David Hutchings en James C.
wetenschappers Zott en Evans geen enkele tolerantie Ungureanu
voor religie, wat een conflict oplevert met de normen Of Popes and Unicorns: Science,
en waarden van het Amerika van de jaren zestig. Op Christianity, and How the Conflict
een gegeven moment krijgt Zott vanuit haar televi- Thesis Fooled the World
siepubliek een vraag over haar favoriete gebed voor Oxford University Press 2021,
het eten. Daarop antwoordt ze dat ze geen favoriet 280 blz.
gebed heeft omdat ze nooit bidt – ze is atheïst. Met
deze opmerking krijgt ze het Amerikaanse publiek en
het televisienetwerk over zich heen, maar ze is vast-
houdend: als anderen steun hebben aan het geloof is
dat mooi voor hen, maar zij is scheikundige. Hoewel
Garmus geen sensationeel spektakel maakt van de
kloof tussen wetenschap en religie, en hoewel de exi- Bonnie Garmus
stentiële twijfel van Wakely het geheel nog wat diepte Lessen in chemie (vert. Eefje Bosch)
geeft, blijft het daar in Lessen in chemie uiteindelijk Boekerij 2022, 384 blz.
toch bij: een onoverbrugbare kloof. Anders dan Ver-
heven koninkrijk is Lessen in chemie geheel in lijn met
de reproductie van de conflictthese die Hutchings en
Ungureanu proberen te bestrijden.
Ondoorgrondelijk Yaa Gyasi
Elk hoofdstuk in Of Popes and Unicorns heeft een Verheven koninkrijk (vert.
soortgelijke opzet: onder verwijzing naar een speci- Nicolette Hoekmeijer)
fiek onderwerp citeren de auteurs uit de publicaties De Bezige Bij 2020, 320 blz.
van Draper en White, om daarna te laten zien hoe
hun ideeën zijn overgenomen door wetenschappers en gezichten van interacties tussen religie en wetenschap
populaire media, en ze ten slotte onderuit te halen. uit de geschiedenis naar voren te halen.
Hoewel deze aanpak na een aantal hoofdstukken wat Dat perspectief van complexiteit komt in Of Popes
voorspelbaar wordt, is het wel doeltreffend. Iedere and Unicorns uiteindelijk niet echt goed uit de verf.
ogenschijnlijk onuitroeibare mythe wordt van stevige Het boek is vooral een stevig geformuleerd geluid dat
en helder georganiseerde repliek gediend. Dat heeft tegenwicht wil bieden aan al te eenzijdige beelden van
ook een keerzijde: soms klinkt het net iets te goed. Is religie en wetenschap zoals we die vinden in Lessen in
het echt zo eenvoudig te bewijzen dat langgekoesterde chemie. Voor een echt genuanceerd beeld moeten we
en doorgegeven ideeën niet waar zijn? Juist de stellig- misschien toch bij Gyasi zijn. Haar les: vaak worden
heid en vlotheid waarmee de auteurs hun argumenten grote antwoorden gezocht, maar ondanks verwoede
poneren leidt soms tot twijfel. pogingen niet gevonden. In deze roman blijken
Desondanks blijft een van de belangrijkste inzich- wetenschap en religie uiteindelijk net zo ondoorgron-
ten van het boek overeind: het ontkrachten van de delijk als het leven zelf. ×
conflictthese resulteert niet gelijk in het tornen aan
wetenschappelijke integri-
Iedere ogenschijnlijk teit. Het is mogelijk om
onuitroeibare mythe zowel religie als weten-
wordt van stevige en schap serieus te nemen,
helder georganiseerde zonder afbreuk te doen
repliek gediend. Maar aan de werkelijkheid van
is het echt zo eenvou- wetenschappelijke bevin-
dig te bewijzen dat dingen. Als motivatie
langgekoesterde en voor het schrijven van hun
doorgegeven ideeën boek noemen de auteurs
niet waar zijn? een aantal voorbeelden
van wetenschappers die
bedreigd of ontslagen werden toen bleek dat zij gelovig
zijn. De conflictthese, die religie in al haar facetten
wegzet als dom en achterhaald, is niet alleen een theo-
retische aangelegenheid maar ook een van sociaal-po-
litieke aard die van invloed is op de dagelijkse realiteit.
Toch zien de auteurs in al hun begeestering iets over
het hoofd. Namelijk dat er wel degelijk voorbeelden
zijn van problematische en conflictueuze verstand-
houdingen in de gedeelde geschiedenis van religie en
wetenschap. Hoewel conflict niet volstaat als allesom-
vattende karakterisering, kan ook niet worden gesteld
dat het altijd van een leien dakje gaat. Daarom hebben
wetenschapshistorici als Ronald L. Numbers (1942) en
John Hedley Brooke (1944) naast de ontkrachting van
het vermeende conflict, gepleit voor de ruimere notie
van complexiteit, om de dynamiek en de verschillende
oktober – november 2022 | 21 | de Nederlandse Boekengids
 leescultuur Marjolijn Voogel

Lezen of je leven ervan afhangt

O
f we niet wat vaker filmpjes wilden maken toch, vragen de auteurs zich af, dat we daarvoor steeds In het deel over het leesproces vragen de auteurs zich
bij het lesmateriaal dat we ontwikkelen, minder ontzag opbrengen? af hoe dat lezen nu eigenlijk precies werkt. Lezen is
want studenten lezen zo slecht… Verbluft Ruud Hisgen is anglist, directeur en docent bij een cognitief dubbelproces. Bij het lezen wordt visu-
was ik, de eerste keer dat een docent mij deze vraag het instituut Direct Dutch dat buitenlanders helpt ele informatie, grafemen of lettertekens, omgezet in
stelde. Ik ben uitgever van studieboeken. Zijn dit de om Nederlands onder de knie te krijgen, Adriaan auditieve informatie: fonemen of letterklanken. Bij
docenten die straks ook mijn zoons gaan motiveren van der Weel is als boekhistoricus verbonden aan veel voorkomende woorden volgt ons lezen een snelle
voor hun vak, en mijn kroost gaan verleiden daarvoor de Universiteit Leiden. Eerder schreven ze samen route, die meteen de betekenis van het woord vaststelt.
in de boeken te duiken? Of is dat tegenwoordig een hun proefschrift. Dit boek publiceerden ze om ‘het Zeldzame woorden verwerken we via een omweggetje,
onmogelijke opgave? De eerlijkheid gebiedt me te onheil af te wenden’. Met ‘onheil’ bedoelen de auteurs de ‘fonologische route’. Lezen is dus eigenlijk ‘horen
zeggen: ook mij is het onvoldoende gelukt om mijn de huidige leescrisis. Lazen Nederlanders in 1975 nog met je ogen’. Hoe meer we lezen, hoe vloeiender dit
zoons boeken te laten lezen. En ik heb werkelijk alles meer dan zes uur per week, in 2018 was dat nog maar decoderingsproces van luisteren en raden verloopt,
uit de kast getrokken. Eerst voorlezen natuurlijk. Ik krap anderhalf uur. Bij mensen onder 35 jaar liep het een proces dat zijn oorsprong kent in het grondig
werd bibliotheekjuf op school. Toen mijn jongens aantal lezers en hun leestijd nog sterker terug. Het aftasten van het landschap van onze voorouders. Niet
zelf konden lezen: samen lezen in het grote bed voor aantal bibliotheekuitleningen is dramatisch gedaald. gek dus, dat ‘lezen’ afstamt van het Latijns ‘legere’,
het slapengaan, met thee en koekjes. De leesclub, Uit het PISA-onderwijsonderzoek uit 2018 bleek dat dat aanvankelijk alleen de betekenis ‘verzamelen’ had.
noemden we dat. Smartphones werden verbannen, overal in Europa de leesvaardigheid afneemt. Van alle Het Engels ‘read’ heeft een andere herkomst en komt
strips werden gedoogd. Het mocht niet baten. ‘O, ja, deelnemende OESO-landen zijn Nederlandse vijftien- van ‘redan’ dat ‘adviseren’ betekent. Ook ons woorden
de leesclub…’ herinneren ze zich nog, en kijken mij jarigen het minst gemotiveerd om een boek ter hand ‘raden’ stamt ervan af.
met een meewarige blik aan. Daar waar ik zelden te nemen. Niet alleen mijn zoons zijn in symbiose met Door het toenemend aantal mensen dat leerde lezen,
zonder boek ga, lezen mijn zoons (17, 16 en 13) alleen hun smartphones. vooral vanaf halverwege de negentiende eeuw, ont-
boeken als het moet van hun docent. Gelukkig moet stond volgens de auteurs de Orde van het Boek: ‘een
dat regelmatig. De Orde van het Boek cultuur waarin de tekstuele codes van het gedrukte
Lezen is de belangrijkste uitvinding van de mens, De lezende mens bestaat uit zeven hoofdstukken, een boek het hele sociale weefsel bepalen’. Inmiddels
aldus Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel in hun coda en 22 stellingen. Nadat de auteurs in het eerste zouden we ons in de nadagen van die orde bevinden.
boek De lezende mens. De betekenis van het boek voor hoofdstuk hebben verteld wat lezen ons heeft gebracht Ondanks een paginalange omschrijving van die Orde
ons bestaan. Zonder de ontdekking van het schrift in en waarom het zo belangrijk is, gaan ze in de volgende van het Boek wordt het niet duidelijk wat ze ermee
het vijfde millennium voor Christus en de boekdruk- hoofdstukken in op het leesproces, de verschillende bedoelen. ‘Boek’, ‘lezen’ en ‘geletterdheid’ worden
kunst in het midden van de vijftiende eeuw zouden we manieren van lezen en de opkomst en de ondergang bovendien nogal eens door elkaar gehaald en dat is
nooit staan waar we nu staan. De reformatie, de daar- van de boekcultuur. Aan het eind van hun werk geven verwarrend. Zo is het sterk de vraag of we ons in de
opvolgende wetenschapsrevolutie, ons rechtssysteem, ze handreikingen en adviezen. Daarmee lijken Hisgen nadagen van die boekorde bevinden; er zijn onderzoe-
geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Fra
democratisch stelsel, onderwijs… het zijn allemaal
producten van brede geletterdheid. Hoe kan het dan
en Van der Weel zich met hun boek vooral te richten
op ouders en onderwijs.
kers die Hisgen en Van der Weel tegenspreken. Door
de expansieve groei in de hoeveelheid geproduceerde
/ wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap
kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literat
/ filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literat
kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / ge
/ Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wete
Nieuw bij Athenaeum Boekhandel.
/ kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / litera
filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels
/ wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / gesch
Mail van je boekverkoper.
/ literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetensch
literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken
/ geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels
/ wetenschap / Schrijf je in voor
kinderboeken onze/ geschiedenis
/ Engels nieuwsbrieven per/ genre.
/ Frans wetenschap / literatuur / kinderboeken / gesch
/ literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetensch
literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken
/ geschiedenis /www.athenaeum.nl/nieuwsbrief
Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatu
kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / ge
/ Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wete
/ kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / litera
/ filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literat
/ kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels /
/ wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap
kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / f
Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / gesch
literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / geschiedenis / Frans / wetenschap / l
/ kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenschap / kinderboeken / Engels / gesch
/ Frans / wetenschap / literatuur / kinderboeken / geschiedenis / literatuur / filosofie / Engels / Frans / wetenscha
oktober – november 2022 | 22 | de Nederlandse Boekengids
leescultuur
tekst en de alomtegenwoordige smartphones is het
maar de vraag of we minder lezen, ook jongeren.
Dat kan wel zo zijn, nuanceren de auteurs, maar er
zijn verschillende leesprocessen, en die zijn sterk
veranderd. Skimming, scanning en browsing hebben
de overhand gekregen, boven het diepe en absorbe-
rende lezen. Diep lezen definiëren zij als een grondige
manier van lezen, waarbij de lezer de tekst van begin
tot einde afgraast. Het geabsorbeerde oftewel immer-
sieve lezen lijkt op diep lezen, maar gebeurt op een
minder bewuste manier, bijvoorbeeld wanneer lezers
zich mee laten voeren met de belevenissen van roman-
personages. Diep lezen is aan het verdwijnen terwijl
juist dat belangrijk is, aldus Hisgen en Van der Weel,
omdat die vaardigheid greep geeft op complexe mate-
rie, de verbeelding stimuleert en houvast biedt bij het
denken. Diep lezen maakt ons volgens Hisgen en Van
der Weel weerbaarder tegen charlatans en nepnieuws,
levert een belangrijke bijdrage aan onze rust en con-
centratie. Ten slotte verbetert lezen het taalbegrip,
vergroot het de woordenschat, versterkt het het geheu-
gen en onze abstracte denk- en betoogvaardigheden,
en leer je erdoor (creatief) schrijven. ‘Lezen,’ zo stellen
Hisgen en Van der Weel, ‘stelt je in staat je grenzen
te verkennen en erbuiten te treden.’ Kortom: ‘lezen
bepaalt onze identiteit’.
Tijdbepalen is mensenwerk
Meerdere keren leggen de auteurs deze relatie tussen
lezen en identiteit. Terecht stellen ze dat de geschie-
denis van het lezen een sociale geschiedenis is, maar
een daadwerkelijk sociologische blik op de beschreven
veranderingen ontbreekt. Zo zou de twee jaar geleden
overleden socioloog Johan Goudsblom in plaats van
de Orde van het Boek liever hebben gesproken over
een ‘regime’: een duurzaam systeem van min of meer
gedeelde gedragsstandaarden van veranderende figu-
raties. Het schrift is één van de vele sociaal-culturele
attributen die zich volgens Goudsbloms Wet van Drie
Stadia verspreidde onder samenlevingen. Aanvanke-
lijk was het schrift voor niemand toegankelijk, toen
voor enkelen en uiteindelijk had (vrijwel) iedereen
toegang tot geschreven teksten. De verspreiding van
niemand naar enkelen tot velen leidt tot veranderin-
gen binnen de (machts)verhoudingen tussen groepen,
die te zien zijn als steeds veranderende figuraties, een
term afkomstig uit het ballet. Doordat steeds meer
mensen konden lezen, werden teksten steeds mak-
kelijker te verkrijgen, en dat veranderde tevens de
wijze waarop mensen lazen. Daarover schreef de door
Hisgen en Van der Weel aangehaalde Rolf Ensinger.
Deze Duitse historicus beschreef de ‘extensivering
van het lezen’ vanaf de tweede helft van de achttiende
eeuw: een verschuiving van het intensief lezen en her-
lezen van een beperkt aantal werken naar het lezen
van een groter aantal boeken, vaker in afzondering.
Onderwijs, de uitvinding van kunstlicht, meer vrije
tijd, het zijn allemaal factoren die het leespubliek en
-proces veranderden.
Verandering is, ook bij lezen, de enige constante.
Om aan de teloorgang van diep lezen tegemoet te
komen, constateren de auteurs met afschuw dat
er in de huidige schermcultuur sprake is van taal-
mainstreaming, een alomtegenwoordige trend van
tekstvereenvoudiging, waaronder ook het vervangen
van tekst door beeld en geluid. Precies de filmpjes
bij educatief materiaal waar ‘mijn’ docenten om vra-
gen. Teksten moeten eenvoudiger en worden korter.
Hetzelfde fenomeen doet zich voor in de filmwereld.
Volgens de Amerikaanse filmwetenschapper David
Bordwell is de gemiddelde lengte van een shot van
Engelstalige films gedaald van zo’n tien seconden
tussen 1930-1960 tot zo’n vijf seconden rond de mil-
lenniumwisseling. Veranderingen in lezen zijn deel
van een veel breder fenomeen. We leven allang niet
meer in tijden van ‘de economie van stagnatie’ rond
1900, de economie van wachten en oponthoud, zoals
Geert Mak dat omschreef in De eeuw van mijn vader.
Ook tijdsbeleving is aan verandering onderhevig. Zo
krijg ik de docentklachten over slecht lezende studen-
ten tegenwoordig via aaneengeschakelde ultrakorte
Teams-vergaderingen. Over het regime van de tijd
heeft Goudsblom overigens ook een prachtig essay
geschreven. ‘Tijdbepalen is mensenwerk’, schreef
hij. ‘Het ‘tijdbepalen’ is een activiteit, die ertoe leidt
dat we met ‘tijd’ gaan rekenen.’ Tijd geven aan een
activiteit is daaraan prioriteit geven. Lekker lang lezen
krijgt die steeds minder.
Utiliteitsdenken
Is het een heilloze weg, de poging van Hisgen en Van
der Weel om ‘het onheil af te wenden’ en de jeugd van
tegenwoordig aan het diepe lezen te krijgen? Deels
wel ja, en de auteurs realiseren zich dat terdege. Ster-
ker nog, ze doen de lezer die geen tijd heeft om hun
boek van zo’n 340 pagina’s te lezen een handreiking
met 22 stellingen aan het
Je moet leren lezen einde, waarin zij de lessen
zoals je moet leren over het lezen nog eens
zien en leren leven. samenvatten. Het boek
van Hisgen en Van der
Weel bevat mooie leestips en interessante weetjes,
maar of het de veellezer veel nieuws brengt is de vraag.
Of het door de beoogde doelgroep wordt gelezen
eveneens. Misschien dat die de vijftien adviezen in
het laatste hoofdstuk leest. Maar een aantal daarvan
zullen doorgewinterde docenten doen fronsen, zoals
de tip om naast de Franse editie van Le Petit Prince
van Antoine de Saint-Exupéry de vertaling van Erik
van Muiswinkel te lezen. (Grote kans dat docenten
Frans met meer hedendaagse (jeugd)literatuur hun
leerlingen beter weten te verleiden om zich te verdie-
pen in de Franse taal en cultuur.) Ook het advies om
teksten uit een andere taal te vertalen verbaast. De in
het talenonderwijs al decennialang verguisde gram-
maticavertaalmethode is nu net een van de redenen
waarom leerlingen in het voortgezet onderwijs talen
zo saai vinden.
Toch is dit boek toe te juichen, omdat het een
belangrijke bijdrage levert aan de aandacht voor de
noodzaak om het leesonderwijs grondig te herzien.
Die noodzaak wordt bijvoorbeeld bevestigd door de
jonge lezer Dave Schut in zijn artikel in NRC van 12
maart jongstleden, waarin hij zich afvraagt waarom
hij van veellezer was veranderd in weiniglezer. Hij
realiseerde zich dat hij tijdens het lezen van boeken
telkens dacht: ‘wat heb ik hieraan?’ Of: ‘is dit nog
leuk?’ Schuts ervaring legt de vinger op een heel zere
plek: hij en zijn leeftijdsgenoten lijken doordrongen
te zijn van utiliteitsdenken. Een boek lezen moet
nuttig zijn, of leuk. Natuurlijk is dat de schuld van
veel ouders en leraren, die maar roepen dat ze hun tijd
maar beter aan bèta kunnen besteden, want ‘daar kun
je tenminste iets mee’. Schrijnend ook is het verhaal
van mbo-student Sara (19), net als Dave een veellezer
in haar kindertijd, maar eentje die in de loop van haar
schoolcarrière lager geletterd raakte. Sara: ‘Leraren
zouden wat strenger moeten zijn. Er wordt met lezen
te weinig van me verwacht. Je Nederlands wordt
gewoon goed verbeterd als je leest.’ Sara’s verhaal
Marjolijn Voogel
Ruud Hisgen en Adriaan van
der Weel
De lezende mens. De betekenis van
het boek voor ons bestaan
Atlas Contact 2022, 344 blz.
staat opgetekend in het tweede deel van de vierdelige
serie over de leescrisis in De Groene Amsterdammer
van Yra van Dijk en Marie-José Klaver. Samen met
Els Stronks pleit Van Dijk in een ander artikel, over
onderzoekend lezen, voor de integratie van begrijpend
lezen, literatuuronderwijs en burgerschap, waarin de
interactie tussen lezer en (cultuur)tekst centraal staan.
Werk aan de onderwijswinkel
Het betoog van Hisgen en Van der Weel tegen de
teloorgang van lang en diep lezen is eigenlijk een
ode aan geletterdheid als culturele verworvenheid: in
staat zijn om het gelezene in verband te brengen met
bestaande kennis en context. Die context is dynamisch
en inmiddels valt ook digitale geletterdheid eronder.
Nieuwe technologieën leiden vanzelfsprekend tot ver-
anderingen in leesgedrag. En schermen zijn niet meer
weg te denken, niet alleen uit het leven van jonge-
ren. Tegelijkertijd nemen ook jongeren digitale tekst
steeds minder serieus dan tekst op papier. En nog
steeds bestaat tachtig procent van de boekenmarkt uit
papieren boeken en is de boekverkoop de afgelopen
jaren redelijk stabiel.
Vanzelfsprekend hangt het ‘nieuwe lezen’ samen
met identiteitsvorming, de wijze waarop mensen zich
ontwikkelen in samenspel met anderen. Lang en diep
lezen maakt dat spel nog interessanter. Helaas lijkt
het haast wel alsof we vergeten hoe onmisbaar taal
en verhaal zijn. ‘De natuur creëert lichamen,’ schrijft
Ilja Leonard Pfeijffer in zijn Boekenweekgeschenk,
‘en het zijn de verhalen die daar mensen van maken.’
Inderdaad moet er, om alle redenen die Hisgen en
Van der Weel aanwijzen, meer aandacht zijn voor
diep en immersief lezen. Het onderwijs heeft hier een
belangrijke rol, vooral het taalonderwijs. Maar ook de
waardering daarvan staat sterk onder druk, eveneens
een gevolg van het doorgeschoten utiliteitsdenken.
Literatuur is daarbinnen steeds vaker een onderge-
schoven kindje, terwijl niet alleen docenten maar ook
leerlingen daar gelukkiger én beter van worden, zo
wijst het onderzoek van Elisabeth Lehrner-te Lindert
voor het vak Duits aan.
Docenten zouden niet toe moeten geven aan de
vermeende leesvrees van studenten, of een antwoord
trachten te vinden op de nuttigheidsvraag van leerlin-
gen. Hoe bizar is het dat niemand ooit de vraag naar
het nut bij wiskunde stelt, waarbij men het vanzelf-
sprekend vindt dat je moet ‘oefenen, oefenen, oefe-
nen’…? In de woorden van Vincent van Gogh, het
motto van De lezende mens: ‘Il faut apprendre à lire
comme on doit apprendre à voir et apprendre à vivre.’
Je moet leren lezen zoals je moet leren zien en leren
leven. Lezing van Goudsblom levert een gouden tip:
‘Zorg ervoor nieuwe vormen zodanig te ontwikkelen
en in te voeren dat ze zoveel mogelijk positieve status-
associaties krijgen.’ Met BookTok en de populariteit
van het genre youngadultliteratuur helpen uitgevers
daar graag een handje aan mee. Werk aan de onder-
wijswinkel. ×
oktober – november 2022 | 23 | de Nederlandse Boekengids
 OVER DE AANGRIJPENDE
STRIJD TUSSEN EEN
KOLONISATOR EN ÉÉN
DAPPERE VROUW
‘Een krachtig en overtuigend verslag.
[...] Subliem.’ Abdulrazak Gurnah

‘Philippe Sands [...] schetst een

ontluisterend beeld van de discrepantie
tussen de beleden betrokkenheid van
het Westen bij de mensenrechten en
het politieke pragmatisme van alledag.’
Historisch Nieuwsblad
© Antonio Zazueta Olmos

€ 21, 99

| ISBN 9789000379019 | 264 pagina’s | verkrijgbaar in de (online)boekhandel |

1246 Advertentie dNBg Sands 2.indd 1 12-09-2022 13:48

oktober – november 2022 | 24 | de Nederlandse Boekengids

Europese literatuur
Alles leeft en doodt en sterft en leeft
M
et Curzio Malaparte is het altijd ongemak-
kelijk lezen. Meer dan eens balanceren zijn
boeken op de grens van de kitsch, hij gros-
siert in gruwelijkheden, en hij fabuleert op een manier
die doet denken aan het werk van Willem Oltmans.
Ja, Willem Oltmans, de Nederlandse dandy-journa-
list die in de twintigste eeuw altijd overal op het juiste
moment met de juiste personen aanwezig was, en het
heel zelfgenoegzaam bij het juiste eind had over het
verloop en de afloop van de geschiedenis. Zo ook
Malaparte: de Italiaan is aan alle fronten aanwezig,
hij komt op de thee bij massamoordenaars en spreekt
met wereldleiders, hij doorkruist slagvelden en klopt
soldaten op de schouders, hij weet alles, en iedereen
vraagt hem om raad. Het is ergerniswekkend, maar
net als je denkt, wat een opschepper en slijmbal, valt
je oog op dat woordje op de cover: ‘roman’.
Curzio Malaparte is het pseudoniem van de Itali-
aans-Duitse schrijver Kurt Erich Suckert (1898-1956).
Hij werkte in de jaren veertig als oorlogsverslaggever
voor Corriere della Sera, en in de eerste helft van de
twintigste eeuw flirtte hij met zowel het Italiaanse
fascisme als het communisme. Maar bovenal was hij
een non-conformist, een provocateur en een enfant
terrible, die onvergetelijke romans schreef.
Romans, dus. Fictie. Dat betekent dat je de gruwe-
lijke scène in zijn monumentale boek Kaputt (1944),
over een mand vol uitgelepelde Serven-ogen, met een
korrel zout kunt nemen. Net als de scènes aan het
Ladogameer in Rusland, met de ingevroren paarden.
Toch blijft het, zoals gezegd, altijd ongemakkelijk
lezen bij Malaparte. In zijn postuum verschenen
Dagboek van een vreemdeling in Parijs (1966, in Neder-
land verschenen in de Privé-Domein-reeks) worden
gekookte baby’s opgediend. Het ‘dagboek’ is geen
roman, maar je gelooft er natuurlijk niets van.
Een continent van afgemat vlees
Het onlangs in het Nederlands vertaalde De Wolga
ontspringt in Europa is evenmin een roman. Het boek
bevat een serie reportages over de Tweede Wereldoor-
log-fronten in Roemenië en Oekraïne, en een eigen-
zinnig verslag van het beleg van Leningrad. Malaparte
verschuilt zich ditmaal niet achter het masker van de
romancier, al blijven de barokke metaforen, lyrische
natuurbeschrijvingen en buitenissige gruwelscènes.
Dat laatste valt te verwachten, het is immers een oor-
logsboek. Toch is het niet zomaar een oorlogsboek:
het gaat heel specifiek
In Dagboek van een over de Tweede Wereld-
vreemdeling in Parijs oorlog in Oekraïne. Dat
worden gekookte is waarschijnlijk ook een
baby’s opgediend. reden waarom uitgeverij
Het ‘dagboek’ is geen Koppernik besloot dit
roman, maar je gelooft relatief onbekende werk
er natuurlijk niets van. van Malaparte juist nu in
een uitstekende vertaling
van Jan van der Haar uit te geven. Die actualiteit
maakt de (historische) leeservaring pijnlijk en con-
fronterend.
In enkele opzichten lijkt De Wolga ontspringt in
Europa op het veel beroemdere Kaputt, en er is zelfs
sprake van overlap. Maar meer nog dan in de ‘roman’
Kaputt, voelde ik bij het lezen van De Wolga het
ongemak van de toeschouwer als comfortabele bui-
tenstaander. Hoe verhouden wij ons in onze warme
Guido van Hengel
West-Europese landjes tot het leed in Oekraïne en wat
doen we daar als we komen pottenkijken? Onlangs
nog struinde de Franse filosoof en ‘losse-overhemds-
knoopjes-dandy’ Bernard-Henri Lévy (BHL) heel
koket als flamboyante oorlogsverslaggever door het Curzio Malaparte
belegerde Odessa, net zoals hij in de jaren negentig De Wolga ontspringt in Europa
deed in Sarajevo. Dat beeld verscheen helaas voor (vert. Jan van der Haar)
mijn geestesoog toen ik las hoe Malaparte in vernie- Koppernik 2022, 304 blz.
tigde dorpen Roemeense boerinnen spreekt die alles
kwijt zijn geraakt. Vals sentiment ligt altijd op de loer.
Toen, en nu.
Ook bezondigt Malaparte zich nogal eens aan
cultureel essentialisme, iets wat me ook al ergerde
bij het lezen van Een vreemdeling in Parijs. Fransen
‘zijn’ zus en Duitsers ‘zijn’ zo; de ‘Russische Ziel’ hier,
en de ‘Italiaanse Passie’ daar. In dit boek zijn het de Curzio Malaparte
verschillende ‘Europa’s’ die hij essentialiseert: ‘Hier Kaputt (vert. Jan van der Haar)
[aan de overkant van het Brateşmeer] ligt Europa al De Arbeiderspers 2005, 611 blz.
buiten iedere rede, buiten iedere morele structuur:
slechts een voorwendsel; een continent van afgemat
vlees. (…) De stap van het ene Europa naar het andere
is maar kort.’
Een animistisch schouwspel
Maar gaandeweg, al lezend, stopte ik met onderstre- Curzio Malaparte
pen en het krassen van vraagtekens en boze spiralen Dagboek van een vreemdeling in
in de kantlijn. Ik las over de boude provocaties heen, Parijs (vert. Jan van der Haar)
en raakte gebiologeerd door een almaar indringen- De Arbeiderspers 2014, 308 blz.
der metaforenspel. Toen dat spel me eenmaal had
gegrepen, liet ik me meeslepen, in Leningrad, in soms zelfs expliciet: ‘De dreigende oorlog is te bespeu-
Oekraïne. Want bij Malaparte leeft en sterft alles, ren als een onweersbui, als iets buiten de wil van de
en dan bedoel ik ook echt alles. Al in Kaputt gaf hij mens om, bijna als iets van de natuur.’ We weten
een belangrijke rol aan dat dat een kwalijke weergave is van georganiseerd
Wie op een zo natuurfe- paarden, honden, ratten geweld, die ruimte toelaat om daders en slachtoffers
nomenologische wijze en vliegen. In De Wolga op één hoop te gooien. Zo zou je het boek kunnen
de oorlog beschrijft ontspringt in Europa lezen. Maar toch: je zou er ook hoop in kunnen
zou kunnen beweren viel me op dat nu ook ontwaren. Want dit gitzwarte boek bevat zinnen die
dat oorlog een soort de planten meededen, hoop geven. Ter afsluiting citeer ik een passage, die de
aardbeving of moesson- de bomen en de stenen. wonderlijke zeggingskracht van dit boek weergeeft,
regen is, een seizoens- Soms verschijnen bijen- en die wat hoop biedt voor de menselijke veerkracht,
gebonden ramp. zwermen die transforme- ook in deze dagen van oorlog in Europa in de eenen-
ren in gevechtsmachines, twintigste eeuw:
loeren de zonnebloemen, en vluchten huizen voor
deuren, steden voor straten. In dit oorlogsboek kwa- Een van die vrouwen, een meisje, vraagt me of ze
ken de geweren, verstenen de mensen, fluisteren de weer naar huis kunnen. “Nee, nog niet. De Russen
machines, en leven de wouden, de meren, de sterren beschieten Jampol. Morgen misschien.” Ze zullen
en de dageraad. nog een dag, nog twee dagen in die mestkuil
Dat maakt het boek zonder meer tot een verwar- blijven. Daarna zullen ze terugkeren naar de
rende leeservaring, en waarschijnlijk ligt daarin ook puinhopen van hun huizen. Over een week zal dat
het succes van Malaparte. Zelfs de doden leven, niet verwoeste gehucht weer tot leven komen. Het
als flauwe spoken of geestverschijningen, maar als een menselijk leven is een ijselijk taaie plant, die niet
energie die blijft hangen in de lucht. Over Leningrad kapot te krijgen is. Het is een prachtige, angst-
schrijft hij: ‘Hoezeer de huizen ook van dood, leven- wekkende kracht. ×
loos materiaal zijn, het bombardement lijkt ze met
gewelddadig leven te bezielen, ze formidabele levens-
kracht in te boezemen.’ Bij Malaparte leeft en sterft
en doodt en leeft echt alles (ja, dat had ik al gezegd,
maar de schrijver herhaalt zijn observaties ook met
regelmaat, als het ware om de cyclische patronen te
benadrukken. Zie het als mijn bescheiden mimesis).
De vraag is wat zo’n animistisch schouwspel ons
kan vertellen over de oorlog. Je zou er veel kwaad in
kunnen zien. Wie op een zo natuurfenomenologische
wijze de oorlog beschrijft zou kunnen beweren dat
oorlog een soort aardbeving of moessonregen is, een
seizoensgebonden ramp. En dat doet Malaparte ook,
oktober – november 2022 | 25 | de Nederlandse Boekengids
oeuvre
Monstruositeit
Anne Carsons teksten
H
et oeuvre van Anne Carson weigert slui-
tende indelingen. Hoewel ze bekendstaat
als dichter, schreef ze amper reguliere bun-
dels. Haar boeken bevatten gedichten, essays, opera’s,
lezingen, fragmenten, interviews, tango’s, filmscripts.
Een deel van het werk bestaat uit vertalingen, meer
of minder vrij. Ook biografische info biedt geen uit-
komst: als de biografie niet achterwege blijft, staat er
steeds dezelfde losse zin. ‘Anne Carson werd geboren
in Canada, en is docent Oudgrieks.’ Ze debuteerde
met Eros the Bittersweet (1986), een bewerking van
haar proefschrift over verlangen in de Griekse lite-
ratuur – dit jaar vertaald door Jip Lemmens voor
uitgeverij Octavo.
Midden in Eros gebeurt er iets vreemds. Het groot-
ste deel van de ik-zinnen in het boek staat in citaten,
en in de rest verhoudt zich een algemeen ‘ik’ tot een
algemeen ‘jij’, of spreekt Carson als academicus: ze
zegt iets te vermoeden, te denken, te geloven of niet.
Deze zin is anders. Voor het eerst merkt Carson op
wat zij verlangt:
There would seem to be some resemblance between
the way Eros acts in the mind of a lover and the
way knowing acts in the mind of a thinker. It has
been an endeavour of philosophy from the time of
Sokrates to understand the nature and the uses of
that resemblance. But not only philosophers are
intrigued to do so. I would like to grasp why it is
that these two activities, falling in love and coming
to know, make me feel genuinely alive. There is
something like an electrification in them. They are
not like anything else, but they are like each other.
How?
Verlangen, begrijpen en hun gelijkenis: die vormen
de kern van Carsons oeuvre. In Autobiography of Red
(1998), haar roman in verzen, laat Carson een bijfiguur
een soortgelijke uitspraak doen. ‘I want to study the
erotics of doubt (…) [a]s a precondition of the proper
search for truth. Provided you can renounce (…) that
rather fundamental human trait (…) the desire to
know.’ Is dat hetzelfde verlangen? Een verschil heeft
Carson al aangestipt door te zeggen: ik ben geen filo-
soof. Haar personage is
Carsons teksten dat wel, hij omgordt zijn
ontstaan vaak in de verlangen met academi-
kieren van een catego- sche, institutionele eisen:
rie. Gedichten worden hij wil iets bestuderen als
essays, of omgekeerd. randvoorwaarde voor de
eigenlijke zoektocht naar
waarheid. Zijn verlangen moet aan die studie worden
onderworpen. Hij spreekt binnen de perken van zijn
genre, de professionele filosofie; Carson tast dezelfde
vragen af, maar op een andere manier. Waarom doen
denken en verlangen me leven? Haar werk is filoso-
fisch, maar ze weigert de vraag te onderwerpen aan
een genre, aan een vaste vorm.
Dat begint al met Eros zelf. Het is een bewerking
van haar proefschrift, maar de hoofdstukken bestaan
uit materiaal dat Carson moest verbergen in een
appendix. Alles wat niet hoorde bij de proper search for
truth. Haar teksten ontstaan vaak in de kieren van een
categorie. Gedichten worden essays, of omgekeerd.
Autobiography begon als roman in proza, tot Carson
oktober – november 2022 | 26 | de Nederlandse Boekengids
zich afvroeg of hij beter zou werken met afgebroken
regels. Het vervolg, Red Doc> (2013), bestaat uit
smalle, uitgelijnde prozakolommen, omdat Carson in
haar tekstverwerker op een verkeerde knop klikte.
Zo’n blije vergissing is kenmerkend voor haar
manier van werken. Je kunt je afvragen waarom. Hoe
leiden Carsons thema’s tot de weerbarstige vorm van
haar teksten, en een ontregelende schrijfpraktijk?
Metaforen, catastrofes
De overeenkomst van begrip en verlangen, schrijft
Carson, zit hem in het reiken. Je rekt je grenzen op,
bent meer en minder dan jezelf. De verbeelding reikt
voorbij de gegeven werkelijkheid naar iets anders.
Zoals een vertaling of een metafoor: de taal wordt
ingezet om verder te reiken dan zijn gegeven bete-
kenis. In het voorwoord van Eros beschrijft Carson
metaforen als tollen, die rechtop staan zolang ze
draaien. Ze verwijst naar een verhaal van Kafka.
The story concerns the reason why we love to fall
in love. Beauty spins and the mind moves. To catch
beauty would be to understand how that imper-
tinent stability in vertigo is possible. But no, delight
need not reach so far. To be running breathlessly,
but not yet arrived, is itself delightful, a suspended
moment of living hope
Begrijpen en verlangen zijn handelingen die zichzelf
vernietigen, hun vervulling is hun einde. Hun genot
komt niet uit die vervulling voort, maar uit de bewe-
ging erheen: er moet een doel bestaan zodat je reiken
kunt, maar het doel is niet het punt. Daarom raakt de
filosoof niet uitgedacht, daarom zoekt verlangen na
elke vervulling iets nieuws.
In het hoofdstuk van Eros waarin Carson daarover
nadenkt, verwijst ze naar een tekst van Aristoteles.
Daarover schrijft ze later een gedicht, ‘Essay On
What I Think About Most’ (2000). De eerste regel
is een los woord, error. Vergissing, dwaling. Volgens
Aristoteles, zegt Carson, stelt een metafoor de geest
in staat zijn eigen vergissingen te ervaren. Het opper-
vlak van de dagelijkse taal wordt opengebroken: ‘At
first it looks odd, contradictory or wrong. / Then it
makes sense.’ Een genotvolle fout, waardoor we leren
van ‘the juxtaposition of what is and what is not the
case.’ Wie voor dat soort momenten leeft, moet leren
gericht te verdwalen. Is dat mogelijk?
Die vraag vormt in feite de inzet van een van Car-
sons beste essays, ‘Variations on the Right to Remain
Silent’ (2013). Ze beschouwt een drietal mensen: ketter
Jeanne d’Arc, dichter Friedrich Hölderlin en schilder
Francis Bacon. Allemaal ontwikkelen ze tactieken
om te ontsnappen aan de
Het antwoord op cliché gegeven werkelijkheid,
is catastrofe. aan cliché. Cliché, dat
betekent hier: taal en
cultuur in het algemeen. ‘After all, what else is one’s
own language but a gigantic cacophonous cliché. (…)
Adam long ago named all the creatures. Reality is
captured.’
Het antwoord op cliché is catastrofe. Wat Car-
son interesseert aan d’Arc, Bacon en Hölderlin is
de manier waarop ze hun catastrofes voltrekken.
Jeanne d’Arc catastrofeert de vragen van de inquisi-
Roelof ten Napel
tie, haar antwoorden sluiten niet aan, ze ontwikkelt
een ander soort zwijgrecht dan stilte: het recht om
niet te reageren in dezelfde taal. Hölderlin schreef
literalistische, volgens tijdgenoten misvormde en
onleesbare vertalingen van Sofokles, op zoek naar
Lebendigkeit. Francis Bacon catastrofeerde zichzelf,
in een poging te ontsnappen aan de cultuur
waardoor hij werd voortgebracht. ‘I’m greedy for
life’, zei hij in een interview. ‘I’m greedy for what
I hope chance can give me far beyond anything that
I can calculate logically.’ Hij wilde de werkelijkheid
niet namaken, maar teweegbrengen: daarom ver-
vormde hij zijn portretten, maakte hij willekeurige
vlekken. Zijn zelfbeheersing, product van een traditie
die hij moest afschudden, probeerde hij te ondergra-
ven.
Als Carson kan worden beticht van methodiek,
dan is het van catastrofe. Het oppervlak van de dage-
lijkse taal moet openbreken, moet weer gaan leven.
Het oppervlak van jezelf: je grenzen moeten worden
opgerekt. We denken geen gedachten, zegt Carson,
we denken de bewegingen ertussenin. Wie verlangt te
verlangen, moet blijven bewegen.
Genre, gender
Carson houdt doorheen haar oeuvre aan dat verlan-
gen vast. Toen ze in 2020 gevraagd werd de Berliner
Rede zur Poesie te geven, begon ze de lezing met het
gedicht over metaforiek. Nu heette het gedicht geen
essay meer, maar een ‘Short Talk On What I Think
About Most’. Short talk is een term waar Carson sinds
haar debuutbundel, Short Talks (1992) soms op terug-
grijpt. Er is nooit een tweede bundeling verschenen,
maar af en toe duikt er een nieuwe short talk in een
tijdschrift op. De term is moeilijk te vertalen, onze
oosterburen gaan voor Einige Worte en Kurze Rede.
Die moeilijkheid hoort bij de term zelf. Het is niet
echt een genre, wat al blijkt uit het feit dat Carson
de laatste jaren bereid is vrijwel elke oudere tekst een
short talk te noemen. Het is een willekeurige verfvlek
op de plaats waar een genre had kunnen staan, een
weigering te antwoorden in dezelfde taal als de vraag.
Het manuscript van Short Talks begon als een
reeks tekeningen. De short talks waren de titels, die
ze langzaam uit begon te breiden, tot ze doorkreeg
dat ‘niemand geïnteresseerd was’ in de tekeningen.
‘I just took the titles off and then they were pellets
of a lecture.’ Nog steeds heeft Carson in haar studio
een drietal werktafels staan: om te schrijven, te ver-
talen, en te tekenen. En ook in het tekenen staat een
bepaalde ongerichtheid centraal. ‘It’s a limited reper-
toire of things that I can actually manage to draw and
even then, a lot of the times I just draw paint. I like
paint. If you use paint as itself, not drawing anything,
it’s quite liberating and sometimes you get a nice pic-
ture.’ Het eerste boek waarin Carsons tekeningen een
nadrukkelijke rol spelen, H of H Playbook, verscheen
pas in 2021.
Ik kan niet ontsnappen aan het idee dat die anekdote
Carsons oeuvre samenvat. Een essayistische, poëti-
sche praktijk die per toeval of per ongeluk voortkwam
uit bijschriften bij tekeningen. Niet alleen toont het
Carsons bereidheid of verlangen om te verdwalen, het
bevat al een andere rode draad: Carsons omgang met
gender.
oeuvre
In 1766 bracht Gotthold Ephraim Lessing het onder-
scheid tussen schilderkunst en poëzie zo onder woor-
den: schilderkunst werkt in de ruimte, poëzie in de tijd.
Zijn essay, Laokoon, is even normatief als analytisch.
Hij probeert haast kantiaans de grenzen van genres af te
leiden uit fundamentele principes, maar spreekt intus-
sen steeds morele eisen
Ekfrastische poëzie, uit: de vraag hoe genres
en allegorische schil- nu eenmaal begrensd zijn
derkunst gedragen vermengt zich met Les-
zich niet naar behoren, sings ideeën over hoe de
vermengen ruimte en genres begrensd zouden
tijd, schoonheid en moeten zijn. Hij vergelijkt
rede, vrouw en man. het met de rolverdeling
Dat Carsons oeuvre uit tussen man en vrouw. De
zo’n ‘perversie’ vertrekt schilderkunst moet zwij-
voelt passend. gen als een goede, mooie
vrouw, terwijl de poëzie
moet getuigen van mannelijke eloquentie. Daarom
veroordeelt Lessing twee genres die de grenzen niet
voldoende respecteren: ekfrastische poëzie, waarin
een ander (visueel) kunstwerk wordt beschreven, en
allegorische schilderkunst. Ze gedragen zich niet naar
behoren, vermengen ruimte en tijd, schoonheid en
rede, vrouw en man. Ze zijn, kortom, te queer.
Dat Carsons oeuvre uit zo’n ‘perversie’ vertrekt
voelt passend. In een interview met The Paris Review
wordt ze gevraagd naar haar leven als gay man.
It’s been a somewhat checkered career as a gay man.
I was never totally successful. (…) I guess I’ve never
felt entirely female, but then probably lots of people
don’t. But I think that at different times in my
life I located myself in different places on the gender
spectrum, and for many years, throughout my
thirties (…) I didn’t have any connection to the
female gender.
In die tijd maakt Carson een bedevaart naar Santiago
de Compostella. Daarover schrijft ze een essay in
Plainwater (1995). ‘I was a young, strong, stingy person
of no particular gender – all traits advantageous to
the pilgrim.’ Carsons verhouding tot vrouwelijkheid,
schrijft ze daar, werd mede gevormd door haar vader:
I was not “woman” to him. (…) I heard him in
the kitchen talking to my mother. “Oh, she won’t
be like them,” he was saying with a sort of glow
in his voice. It was the last time I heard that glow.
Because soon afterward I did, to my dismay, begin
to be like them—as the Chinese proverb says,
“There was blood in the water trough early one
morning.” (…) The truth is, I lived out my
adolescence mainly in default of my father’s favor.
But I perceived that I could trouble him less if I
had no gender. Anger tired him so. I made my body
as hard and flat as the armor of Athena. No secrets
under my skin, no telltale drops on the threshold.
And eventually I found—a discovery due, in fact,
to the austerities of pilgrimage—that I could
suppress the natural facts of “woman” altogether.
I did so. Unfortunately by then his mind was too
far gone to care.
In het interview schetst Carson een ontwikkeling.
Lange tijd was ze ‘gewoon een solipsist’, ze begreep
niet wat het inhield om een mens te zijn. Ze omschrijft
het als een ‘langdurige adolescentie’: je begrijpt niet
hoe je deel moet zijn van een categorie, dus beschouw
je jezelf als volstrekt vreemde enkeling, en verzet je je
Roelof ten Napel
tegen elke definitie. Dat trok haar aan in de mythe
over Geryon, waaruit Autobiography of Red ontstond:
zijn monstruositeit. ‘Though I don’t know what it is
about growing up female that makes one think: mon-
ster.’ Nadat ze lid werd van een vrouwelijke leesgroep,
begon ze haar eigen vrouwelijkheid te zien in termen Anne Carson
van deels historische, deels fysieke begrenzingen. Ze Eros, bitterzoet (vert. Jip Lemmens)
schreef er twee essays over: ‘The Gender of Sound’ Octavo 2022, 240 blz.
(1992) en ‘Dirt and Desire’ (2000). Het lijkt niet Car-
sons inzet om genre en gender te weerleggen, ze ziet
geen leefbare positie buiten het systeem. Maar er valt
misschien iets te catastroferen.
Vrouwen, monsters Anne Carson
De beschuldiging van monstruositeit is een van de Rood (orig. Autobiography of Red en
tactieken waarmee de antieke wereld de vrouw op haar Red doc>, vert. Marijke Emeis)
plaats probeerde te zetten. Vrouwen werd het zwijgen Koppernik 2022, 336 blz.
opgelegd door twee aspecten van hun stem te laten
samenvallen: de inhoud en de monsterlijke klank.
High vocal pitch goes together with talkativeness
to characterize a person who is deviant from or
deficient in the masculine ideal of self-control.
Women, catamites, eunuchs and androgynes fall Anne Carson
into this category. Their sounds are bad to hear and Short Talks
make men uncomfortable. Brick Books 2015, 75 blz.
Een sleutelterm is sofrosyne, matiging. Carson merkt
op dat het woord voor mannen iets anders betekent
dan voor vrouwen. Mannen zijn wezens die hun bron
van matiging in zichzelf hebben, hun uiterlijke ver-
toon kunnen scheiden van hun innerlijke leven. Vrou- Anne Carson
wen (en andere monsters) Plainwater
Voor de antieke wereld, hebben daarbij mannen Random House 2000 (1995),
schrijft Carson daar, is nodig. Voor mannen 272 blz.
een vrouw in feite: een betekent sofrosyne dus
ding dat lekt. zelfbeheersing, voor vrou-
wen gehoorzaamheid.
Dat onderscheid maakt Carson in ‘Dirt and Desire’
breder. Voor de antieke wereld, schrijft Carson daar,
is een vrouw in feite: een ding dat lekt.
Anne Carson
Civilization is a function of boundaries. … Indivi- The Beauty of the Husband
duals who are regarded as specially lacking in Random House 2002, 160 blz.
control of their own boundaries, or as possessing
special talents and opportunities for confounding
the boundaries of others, evoke fear and controlling
action from the rest of society. Women are so
regarded in ancient Greek society, along with
suppliants, strangers, guests and other intruders.
Anne Carson
Aristoteles bouwt een logica op waarin de vrouw NOX
van de man verschilt zoals natheid van droogheid, New Directions 2009, 192 blz.
onbegrensdheid van begrenzing, inhoud van vorm,
vervuiling van zuiverheid. Beschaving is de naam In die lange opsomming anothers echoot de manier
voor de manier waarop mannelijke orde het vrouwe- waarop de verbeelding tijdens begrijpen en verlangen
lijke lekken stopt, de manier waarop de goede grenzen voorbij zichzelf reikt, en van dat reiken geniet. Dat
worden aangebracht. Aan het einde van ‘The Gender levensgenot blijkt voor Carson een totale inzet. Het
of Sound’ vat Carson haar eigen positie samen: geeft vorm aan haar artistieke praktijk, haar omgang
met genre en gender, haar maatschappelijke opvattin-
Lately I have begun to question the Greek word gen.
sophrosyne. I wonder about this concept of self- Carson plaatst zichzelf niet buiten genres. Haar
control and whether it really is, as the Greeks werk is soms lyrisch, soms essayistisch, soms tragisch,
believed, an answer to most questions of human soms verhalend, soms grappig, soms elegisch, soms
goodness and dilemmas of civility. I wonder if beeldend, soms cerebraal. Maar geen van die termen
there might not be another idea of human order werkt dekkend, de grenzen worden gecatastrofeerd.
than repression, another notion of human virtue Het werk verzet zich niet meer als een tiener tegen
than self-control, another kind of human self than elke mogelijke categorie, maar wie zijn definities te
one based on dissociation of inside and outside. Or hard aandraait ziet ze breken. Waar genot de inzet is,
indeed, another human essence than self. kan orde niet absoluut heersen. Door die houding is
oktober – november 2022 | 27 | de Nederlandse Boekengids
oeuvre
Carsons oeuvre een zeldzame erfgenaam van dat van
Roland Barthes. Barthes heeft geen school gemaakt,
hij kreeg geen geestelijke zonen: eerder ‘gevonden
familie’. Zoals queers dat doen.
Schoonheid, waarheid
Als Carson zich niet laat onderwerpen aan formele
grenzen, hoe zit het dan met de grens tussen werk en
auteur? Zoals voor elke typering geldt, kan bij Carson
zelden een zuiver voorbeeld van autobiografie wor-
den gevonden. Het enige boek met het woord in de
titel, is een roman over een jong gevleugeld rood gay
monster, Geryon. In elk geval geen letterlijke autobi-
ografie, maar na het lezen over Carsons omgang met
metaforen, vertalingen en gender evenmin een over-
duidelijke fictie. Carsons adolescente verzet maakt
plaats voor speelse identificaties: ik denk niet dat ze
de gedachte zou weigeren dat ze door te schrijven over
Geryon zocht, zoals ze het omschreef, naar iets anders
dan een zelf.
Carson omschrijft The Beauty of the Husband (2001)
als het boek ‘where I’ve come closest to finding a voice
that’s not me but is me. Oddly, since it’s such private
material. But maybe that’s what it takes. Maybe you
have to go so far into the center that you pop out the
other side. Pop out the back to a neutral position.’
Het is het verhaal van een huwelijk, van de affaires
van een echtgenoot, maar ook ‘een fictief essay in
negenentwintig tango’s’ over John Keats.
Een van de feiten die autobiografisch materiaal
verraden is de passage waarin het lyrisch ik vertelt dat
haar echtgenoot, na de nacht waarin ze voor het eerst
samen vreeën, een van haar teksten stal.
You’re like Venice he said beautifully. / Early next
day / I wrote a short talk (“On Defloration”) which
he stole and had published / in a small quarterly
magazine. / Overall this was a characteristic inter-
action between us. / Or should I say ideal. / Neither
of us had ever seen Venice.[/blokcitaat]
In die short talk, die zo’n tien jaar eerder verscheen,
lezen we:
The actions of life are not so many. To go in, to go,
to go in secret, to cross the Bridge of Sighs. And
when you dishonored me, I saw that dishonor is
an action. It happened in Venice; it causes the vocal
chords to swell. I went booming through Venice,
under and over the bridges, but you were gone.
Later that day I telephoned your brother. What’s
wrong with your voice? he said.
Het lyrisch ik in ‘On Defloration’ bevindt zich in
Venetië, het lyrisch ik in The Beauty of the Husband is
daar nooit geweest – al wordt ze ermee vergeleken. De
echtgenoot in The Beauty of the Husband heeft geen
broer, maar wel een goede vriend waarmee de ik-fi-
guur geregeld praat. Dat de short talk geschreven zou
zijn toen Carson nog getrouwd was, is mogelijk: de
bundeling Short Talks verscheen tien jaar na Carsons
academische werk, dat nog verscheen onder de naam
Anne Giacomelli. Een mens zou kunnen zoeken naar
het kleine tijdschrift waarin het gestolen gedicht zou
zijn verschenen, maar wat langzaam helder wordt is
dit: zo’n zoektocht boeit vooral een biograaf. Carsons
lezers krijgen iets anders. The Beauty of the Husband
is een werk dat invoelbaar maakt dat intimiteit niet
afhangt van de waarheid, hoe loos het onderscheid
van feit en fictie soms kan zijn, zeker in de literatuur.
oktober – november 2022 | 28 | de Nederlandse Boekengids
Het is het boek waarin Carson haar gedachtegoed
over verlangen en denken misschien het scherpst heeft
uitgewerkt. Via de relatie tussen de ik-figuur en haar
echtgenoot worden allerlei aspecten van schoonheid
en verlangen inlevend blootgelegd, tot de echtgenote
tot een inzicht komt:
But oh it seemed sweet. / To say Beauty is Truth
and stop. / Rather than to eat it. / Rather than to
want to eat it. This was my pure early thought. /
I overlooked one thing. / That the beautiful when
I encountered it would turn out to be / prior—
inside my own heart / already eaten. (…) Inside. He
was already me. / Condition of me.[/blokcitaat]
Verlangen zonder te verlangen. Schoonheid waarheid
noemen en stoppen. Als een doel waarnaar je niet
reikt, alsof je kunt verlangen zonder jezelf te verlie-
zen. Maar verlangen is een honger: schoonheid is
geen schoonheid aan een overkant, maar een leegte
binnenin. Een voorwaarde, geen voorwerp. Iets dat
tot leven wekt.
Loyal to nothing / my husband. So why did I love
him from early girlhood to late middle age / and the
divorce decree came in the mail? / Beauty. No great
secret. Not ashamed to say I loved him for his
beauty. / As I would again / if he came near.
Iets anders dan een zelf
Carsons moeder figureert in ‘Stops’, een reeks gedich-
ten uit Decreation (2005), en in ‘The Glass Essay’, het
titelgedicht uit Glass, Irony and God (1995). Daarin
lijkt haar moeder te verwijzen naar het huwelijk uit
The Beauty. ‘That psychotherapy’s not doing you
much good is it? / You aren’t getting over him. / My
mother has a way of
In NOX komen haast summing things up.’
alle kanten van Carsons Maar Carsons grootste
oeuvre samen. Er zit autobiografische werk is
een handvol tekeningen NOX (2010). In Plainwa-
in. Het is poëtisch, ter schreef Carson al over
essayistisch en per- haar broer, die na een
soonlijk. En het hele aanvaring met de politie
boek vertrekt vanuit vluchtte naar Europa.
een vertaling Als kinderen waren hij
van klassieke poëzie. en Carson geen vrienden,
later hielden ze elkaar
gezelschap. Carson maakte zijn huiswerk, hij noemde
haar professor. ‘For some reason, he believed in me.
“She’s going to be someone you know,” he said to my
mother once.’ Na zijn vlucht ontvingen ze een aantal
ansichtkaarten, belde hij een paar keer op, en liet hij
niets meer van zich horen.
Dat was in 1995. Vijf jaar later hoort Carson dat hij
overleden is, en tien jaar later komt NOX, het boek
dat ze daarover schreef. Ze noemt het een grafschrift,
omdat hij nergens een grafsteen kreeg. Het werk ver-
scheen bij New Directions, nadat een Duitse uitgever
het manuscript eerst drie jaar lang was kwijtgeraakt:
een kist met een dikke accordeon aan papier.
In NOX komen haast alle kanten van Carsons oeu-
vre samen. Er zit een handvol tekeningen in. Het is
poëtisch, essayistisch en persoonlijk. En het hele boek
vertrekt vanuit een vertaling van klassieke poëzie.
Op linkerbladzijden ontstaat, woord voor woord,
een vertaling van Catullus’ elegie voor zijn eigen
overleden broer. Rechts denkt Carson na over familie,
geschiedenis, vertalen, haar broer, haar moeder. In de
definities heeft Carson steeds voorzichtig ingegrepen,
Roelof ten Napel
allerlei voorbeeldzinnen bevatten terloops het woord
nox, nacht. De fragmenten rechts worden door die
definities vertraagd, raken vol van de droeve, rou-
wende stemming van Catullus’ gedicht. Als lezer bla-
der je steeds terug naar het originele Latijn, dat voorin
is afgedrukt, om de definities op de losse woorden te
projecteren. Een vertaling als een kamer, merkt Car-
son op: ‘not exactly an unknown room, where one
gropes for the light switch.’ Een broer houdt niet op,
zegt ze.
Prowling the meanings of a word, prowling the
history of a person, no use expecting a flood of light.
Human words have no main switch. But all those
little kidnaps in the dark. And then the luminous,
big, shivering, discandied, unrepentant, barking
web of them that hangs in your mind when you
turn back to the page you were trying to translate.
Het is in NOX alsof Carson haar vertaalproces heeft
stilgezet in glas, alsof het haar gelukt is om die bewe-
ging, het reiken dat leven is, vast te leggen. En ze
laat zien dat die handelingen – verlangen, begrijpen
– niet maar esthetisch zijn, niet maar erotisch, niet
cerebraal. Het reiken reikt ook naar een oneindige,
oneindig afwezige broer, zijn duistere geschiedenis.
Een man van wie ze, na haar jeugd, haast niets meer
heeft gehoord.
NOX bevat ook een lopende vertaling. Een weerga-
loze, erratische tekst – zo literalistisch als Hölderlins
Sofokles. ‘Now that Fortune tore you from me, you /
oh poor (wrongly) brother (wrongly) taken from me.’
Het is voor Carson meer dan een gelegenheidsverta-
ling, niet maar een onderdeel van een groter boek: ze
citeert het in een essay over de schilder Cy Twombly,
opgenomen in een catalogus (Making Past Present,
2020). De beschrijving die Carson daar van Twom-
bly en Catullus geeft, lijkt ook een beschrijving van
haarzelf.
To mingle together exposure and erasure, Eros and
Thanatos, is a philosophic instinct and an artistic
method that Twombly and Catullus share, it seems
to me. (…) Twombly is not a scholar. Catullus is not
his property. But “Catullus” gives him a spurt of joy
to write.
Een spurt of joy, een kidnap in the dark. Dat is de
inzet van dit werk. Carson heeft een tekst geschapen
waarin ze haast met Catullus samenvalt, als was zijn
leven maar een metafoor voor dat van haar, of omge-
keerd. Aan het einde van het essay vertaalt ze een
tweede gedicht, waaruit opnieuw blijkt dat Carson
via Catullus ook zichzelf begrijpt. Haar vertaling is
erg vrij, zegt ze, ‘because this poem in Latin has in it
all the release and exuberance of a young man stirring
on a journey.’ Een onbegrijpelijke redenering, tot je
inziet dat ze de vertaling heeft opgebouwd uit citaten:
citaten van haarzelf, uit het essay over haar bedevaart.
Daar schreef ze dit:
Look I will change everything, all the meanings!
I thought. I packed my rucksack with socks,
canteen, pencils, three empty notebooks. I took
no maps, I cannot read maps—why press a seal on
running water? After all, the only rule of travel is,
Don’t come back the way you went. Come a new
way. ×
natuurfilosofie
Bestudeerd bestaan
W
at wordt bestudeerd, bestaat, luidde het
levensmotto van sinoloog en taoist Kristo-
fer Schipper, aan wie een van de tien essays
in de bundel Het vlindertje van Methusalem gewijd is.
Het had evengoed het motto van het boek zelf kunnen
zijn. De auteur, filosoof en ervaren bestuurder Johan
van de Gronden neemt ons mee van Mexico tot aan
Zuid-Afrika, van Theresienstadt tot het Uddelermeer.
Centraal in al die omzwervingen staat de menselijke
verhouding tot de natuur, of misschien breder, tot
alles wat onzichtbaar blijft tot het al bijna verdwenen
is. Want wat wordt bestudeerd mag dan bestaan –
maar de terugkerende vraag in dit boek is de vraag
hoe we bestuderen, en wat dat doet met ons bestaan.
Doorgaans gebruiken we het woord natuur om te
verwijzen naar het niet-menselijke, of minstens het
niet-stedelijke. Naar landschappen met dieren en
planten waarin de mens nog niet heeft ingegrepen en
juist daarom meer zich-
De terugkerende vraag zelf kan zijn, bevrijd van
in dit boek is de vraag de beschaving; naar de
hoe we bestuderen, en vrije natuur die zich altijd
wat dat doet met ons ergens anders bevindt
bestaan. dan wij. Het werk van
filosofen als Slavoj Žižek
en Timothy Morton heeft het tot een gemeenplaats
gemaakt dat die Natuur niet bestaat; dat de tegen-
stelling tussen het natuurlijke en het kunstmatige of
menselijke een valse is. In een van zijn essays gaat Van
de Gronden in op het woordje fysis, en stipt de veel
oudere betekenis aan van natuur of werkelijkheid als
het wordende of tevoorschijn komende. Vanaf daar
is het een kleine stap naar de natuur als een proces
van continue gedaanteverwisseling, naar iets dat
zich voortdurend aan onze kennis onttrekt. Deson-
danks, of misschien juist daarom, proberen we die
natuur voortdurend vast te leggen: door het doen van
onderzoek en experimenten, door het aanbrengen van
ordeningen en taxonomieën, door haar te schilderen
en te beschrijven.
Wie bestudeert, bestaat
In een van de meer biografische essays blijkt hoe
belangrijk het aanleggen van een dergelijke ordening
kan zijn. De entomoloog en biologieleraar dr. Ema-
nuel Speijer werd tijdens de Tweede Wereldoorlog
geïnterneerd, eerst in Barneveld, daarna in Wester-
bork. Ondanks de omstandigheden concentreerde
hij zich op het aanleggen van een goede collectie.
Hij weet 23.000 keurig geclassificeerde insecten het
kamp uit te smokkelen. Wie bestudeert, bestaat.
Een van de kinderen die Speijer helpen, is de latere
ingenieur Ronald Waterman, die wereldwijd een van
de belangrijkste voorvechters wordt op het gebied van
natuurlijke kustbescherming. Als Van de Gronden
met Waterman spreekt over zijn ervaringen, citeert
die een gedicht van Goethe, waarin de menselijke
ziel wordt vergeleken met de waterkringloop. Het
altijd wordende is ook wat altijd op het punt staat te
vergaan.
In een ander hoofdstuk verwijst ook /Han≠kass’o
daarnaar, een van de laatste sprekers van het ǀXam. De
mensen van zijn volk uit de zuidpunt van Afrika ver-
anderen in wolken als ze sterven, terwijl op de grond
de wind hun voetstappen uitwist om te voorkomen
dat de indruk ontstaat dat ze nog leven. Zo vergan-
kelijk als de San zichzelf zien, zoveel moeite doet de
Duitse taalkundige Wilhelm Bleek om hun taal vast
te leggen. Dat maakt hem tot een uitzondering, want
het Hollandse koloniale bewind geeft niets om wat
het denigrerend Hottentotten noemt. Wat in Bleeks
archief bewaard blijft zijn fragmenten van een taal
die nu niet meer bestaat.
De mensen die er leef- Een moeilijk leesbare
den waren zo verbon- herinnering aan bijna
den met hun omgeving uitgeroeide volkeren, aan
dat zelfs de geringste een wereld die we niet of
verstoring – een onver- nauwelijks begrijpen. In
wachte bezoeker, een die wereld verwisselden
opduikende antilope mens en dier geregeld
– in het eigen lichaam van gedaante, zodat je
voelbaar was. er als jager altijd voor
moest oppassen niet per
ongeluk een mens te doden. Dat wat witte boeren
aanzagen voor een niemandsland was een plek gevuld
met sporen en verhalen. De mensen die er leefden
waren zo verbonden met hun omgeving dat zelfs de
geringste verstoring – een onverwachte bezoeker, een
opduikende antilope – in het eigen lichaam voelbaar
was.
De lagen in het land
Misschien was het een dergelijke verbondenheid waar
de landschapsschilder Gerard Bilders naar zocht, toen
hij zijn geloof beleed dat ‘wanneer men zich eenmaal
heeft voorgenomen een landschapschilder te worden,
men zooveel mogelijk leven moet onder den blooten
hemel, eten en drinken, lezen en slapen onder de boo-
men in het gras.’ In het essay ‘Geurig grijs’ beschrijft
Van de Gronden hoe schilders het hun omringende
landschap herontdekten, juist toen dat op het punt
stond drastisch te veranderen. Met die nieuwe blik
ontstond ook voor het eerst het idee dat dat land-
schap – dat ‘kunstmatige, transparante land met
zijn buitengewoon levendige kleur’, zoals de Franse
schilder Jean-Baptiste Huet Nederland beschrijft – de
moeite waard zou zijn om te beschermen. Dit is de
tijd waarin het idee opkomt van Natuur als iets dat
buiten ons staat, terwijl de geliefde landschappen van
‘blonde wilgen en blond riet’ tegelijkertijd een sterk
agrarisch en ‘getemd’ karakter hebben. Vreemd is dat
niet. Wildernis is ontoegankelijk, vijandig en levens-
gevaarlijk voor wie er zijn weg niet weet. Om een land
te kunnen lezen moet je het verhaal ervan kennen,
op de hoogte zijn van de geschiedenis. Tekenend is
wat Van de Gronden vertelt over de gids die hij in
Noord-Frankrijk ontmoet. De goudgele heuvels die
aanvankelijk zo idyllisch op hem overkwamen blijken
nog altijd de sporen te dragen van de Grote Oorlog.
Verkleuringen in het tarweveld verraden voormalige
loopgraven, waar de aren slecht groeien werd munitie
gedumpt, de bomen groeien nog altijd vreemd omdat
meer dan honderd jaar geleden hun toen nog jonge
toppen eraf geschoten werden. Je ziet niets van al die
lagen in het land, totdat iemand die het weet je erover
vertelt.
Van de Gronden is zelf zo’n verteller. Het is pas-
send dat hij zijn boek dicht bij huis eindigt, in een
wandeling langs een laaglandbeek. Al zeker sinds J.C.
Bloem – en dan, wat is natuur nog in dit land/ een
stukje bos, ter grootte van een krant – bestaat er een ten-
dens om de Nederlandse natuur af te doen als onbe-
duidend. Ook Van de Gronden toont zich geregeld
bezorgd over de staat van de Nederlandse natuur, en
Wytske Versteeg
Johan van de Gronden
Het vlindertje van Methusalem.
Essays over natuur en landschap
Athenaeum 2022, 224 blz.
het lage ambitieniveau van de overheid op dit gebied.
Maar tegelijkertijd spat het enthousiasme over wat
hij op zijn wandelingen tegenkomt soms bijna van de
pagina, zoals in zijn beschrijving van het paringsfeest
van de zeldzame beekprik.
Dat enthousiasme is belangrijk. Lepidopterist
en schrijver Robert Pyle beschreef de toenemende
vervreemding van natuur als het ‘uitsterven van
ervaring’, een uitstervingsproces dat sinds sinds hij
het begrip muntte in 1978 sterk versneld is. Pyle wees
op het belang van natuur dichtbij huis, op ervaringen
en plekken die niet spectaculair zijn, maar ertoe doen
omdat ze de mogelijkheid bieden om contact te leggen
met wat hij in het Engels the outdoors noemt. De eer-
ste ervaring van een dergelijk contact is vrijwel altijd
verbonden met een specifieke plek, of dat contact
nu de vorm aanneemt van buiten spelen of insecten
verzamelen. In de toenemende strijd om de ruimte,
inclusief de ruimte die noodzakelijk is voor hernieuw-
bare energie, wordt de Nederlandse natuur geregeld
als inwisselbaar beschouwd. Wie dat doet vergeet ech-
ter hoe belangrijk het is
Wildernis is ontoe- om ervaringen buiten op
gankelijk, vijandig en te doen. Het goed leren
levensgevaarlijk voor kennen van een plek
wie er zijn weg niet vereist dat je er tijd door-
weet. Om een land te brengt. Alleen zo kom je
kunnen lezen moet je er immers achter dat die
het verhaal ervan ken- specifieke plaats allesbe-
nen, op de hoogte zijn halve uitwisselbaar is en
van de geschiedenis. dus de moeite waard om
te beschermen. Wat niet
wordt bestudeerd, zal binnenkort niet meer bestaan.
Die boodschap klinkt impliciet door in alle essays
van Het vlindertje van Methusalem. De tegenstelling
tussen het natuurlijke en het menselijke is wellicht
een valse. Maar dat maakt het des te belangrijker om
serieus te nemen hoe mensen die ongrijpbare, steeds
van gedaante verwisselende buitenwereld ervaren, en
welke verhalen ze vertellen over dat wat ze gemaks-
halve als natuur aanduiden. ×
oktober – november 2022 | 29 | de Nederlandse Boekengids
filosofie
De queeste van Questa
D
e Questa-reeks van de Belgische uitgeverij
Letterwerk timmert flink aan de weg. Sinds
2017 werden er vijftien dunne boekjes gepu-
bliceerd, waarvan één titel tweemaal, zowel in het
Nederlands als in Engelse vertaling. ‘Elk boek pre-
senteert een jonge filosofische stem over een actueel
thema, in een heldere stijl en vrij van jargon’, aldus
de uitgever.
Niet elk van deze karakteristieken is op alle delen
van toepassing – een auteur kan wat ouder zijn, het
thema eerder tijdloos dan actueel, en de één schrijft in
de praktijk helderder dan de ander – maar dat geeft
niet; in een reeks als deze worden individuele werken
in een gemeenschappelijk verband geplaatst. Juist als
de delen hun eigenheid bewaren binnen het stramien,
kan er een interessante onderlinge conversatie ont-
staan.
Tot de gedeelde kenmerken behoren ook een essayis-
tische stijl en een beperkte omvang; de ‘zakboekjes’
blijven alle onder de honderd pagina’s. Als liefhebber
van kleine boekjes, van essays en van reeksen, en niet
te vergeten, filosofie, verheugde de ontdekking van de
serie mij zeer. Ik las eerst Iris Murdoch. Een filosofie
van de liefde (2020) van Katrien Schaubroeck, geno-
mineerd voor de Socrates-
Als geheel kan zo’n beker, en besloot daarna
reeks een diagnose de laatste vier delen tot me
stellen van de tijd en te nemen. Uiteindelijk kon
voorstellen doen voor ik het niet laten er nog een
onderwerpen deeltje bij te kopen, Als je
ter behandeling. de muziek niet hoort. Essay
over onttovering (2020)
van Evelien Van Beeck. Behalve Schaubroeck en Van
Beeck, las ik ook Ben Schomakers’ De tranen van
Electra. Over vrijheid en de Griekse tragedie (2021), Hoe
luidt de stilte? Een kleine filosofie van de stilte (2021)
van Virginie Platteau, Liefde en revolutie (2021) van
Lotte Spreeuwenberg, en het meest recente deeltje,
Het raadsel van het geluk. Filosoferen met Marcel Proust
(2022) van Dorine Vergote.
Het fijne van boekenreeksen is dat ze een band
opbouwen met de lezer. De reeks is de naam waar je je
als lezer mee verbindt en je laat je verrassen door wat
de redactie daarbinnen aanbiedt. Daardoor hoeven
de auteurs niet bekend te zijn en kunnen de ‘jonge
stemmen’ (allen Nederlandstalig) een podium krij-
gen, in het beste geval als een springplank naar een
groter werk. Als geheel kan zo’n reeks bovendien een
diagnose stellen van de tijd en voorstellen doen voor
onderwerpen ter behandeling. Het roept de vraag op:
wat is de queeste van Questa?
Tover, onttovering, herbetovering
De reeks startte in 2017 en had toen een nadruk op
kunstfilosofie. Er zijn oudere boekjes over muziek,
dans, fotografie en literatuur. Nog steeds gaat de ori-
ëntatie uit naar de humaniora. Hier geen analytisch
taalspel; filosofie zoals door deze auteurs gebezigd, is
eerder te omschrijven als een onderzoek vanuit het
eerstepersoonsperspectief naar existentiële vragen,
betekenis- en zingeving. Het gaat over onttovering,
vrijheid en geluk.
Andersom valt te stellen dat een gebrek aan zin en
betekenis als belangrijkste maatschappelijke diagnose
uit de reeks naar voren komt. Het is een bekend
refrein onder de meer cultuurkritische filosofen: door
de verwetenschappelijking en technocratisering heb-
oktober – november 2022 | 30 | de Nederlandse Boekengids
ben we iets verloren, iets wat ongrijpbaar is, maar o zo
waardevol – of het nu iets religieus is, een transcen-
dente gevoeligheid of een conservatief verlangen dat
meestal niet nauwkeurig benoemd wordt.
In Als je de muziek niet hoort wil Evelien Van Beeck
verre van zulke vaagheid blijven. ‘Als we het hebben
over “onttovering”’, zo schrijft zij, ‘dan moeten we
ook de vraag stellen: wat is tover eigenlijk? En heeft
het “tijdperk van tover” überhaupt ooit bestaan?’ Ook
voor haar is het duidelijk dat we iets zijn kwijtgeraakt,
aan atheïsme, wetenschap, verlichting. Maar als je
niet weet wat dat iets is, kun je het ook niet terugvin-
den. Aan de hand van Max Weber, Marcel Gauchet
en Charles Taylor onderzoekt ze de verschillende
manieren waarop er naar het proces van onttovering
is gekeken, om uiteindelijk de cultuurkritische analy-
ses te laten voor wat ze zijn en de vraag te stellen naar
de ervaring van tover.
‘Tover’, schrijft ze, ‘is een vermogen of eigenschap
die de werkelijkheid kan hebben, en die inwerkt op
een subject dat er vatbaar voor is.’ Je kunt het een
vorm van resonantie noemen, een soort gefluister
van de wereld, dat zegt: Wat moet je doen? Hoe moet
je leven? Onttovering heeft dan te maken met ‘het
gebrek aan vermogen de werkelijkheid als baken voor
het leven tot je te laten doordringen en een duidelijke
echo te geven op de vraag hoe je moet leven’. In plaats
van te blijven draaien op het orgel van het verlies van
waarden, trekt Van Beeck de analyse zo een verfris-
sende en toepasbare kant
In plaats van te blijven op. Als tover een eigen-
draaien op het orgel schap van de dingen is, en
van het verlies van onttovering in de kern een
waarden, trekt Van vervreemding van het sub-
Beeck de analyse ject, dan volgt daaruit dat
een verfrissende en hernieuwde betovering te
toepasbare kant op. vinden is in een andere
relatie tussen subject en
object, tussen het ik en de wereld om haar heen.
Virginie Platteau heeft met Hoe luidt de stilte? een
vergelijkbaar cultuurkritisch onderwerp te pakken,
maar haar behandeling ervan komt minder goed uit
de verf. Deze analyse zal de lezer niet vreemd voorko-
men, want die stilte, die zijn we uiteraard ook verloren
– aan de industrialisering, de stad, de techniek, de
schreeuwerige medemens, kortom: de moderniteit.
Daardoor zijn we vergeten hoe we met onszelf moe-
ten leven, of in het hier en nu kunnen zijn. De stilte
ontsnapt net als de tover aan de grip van de meetbaar-
heid; ze is wat Hartmut Rosa ‘unverfügbar’ noemt.
In plaats van dieper door te dringen in wat die
ongrijpbare schat nu eigenlijk behelst, zoals Van
Beeck deed met tover, stelt Platteau direct: ‘Het ver-
haal van de stilte wordt algauw een opsomming.’ En
dat is ook de makke van dit essay, dat steeds opnieuw
lijkt te beginnen en overvol is van allerlei zijpaden en
beweringen, vaak zonder bronvermelding. Aan het
eind weet je nog niet goed ‘hoe de stilte luidt’, want
interessante opmerkingen raken in die overvloed aan
informatie snel ondergesneeuwd. Dat er geen sprake
is van een lineaire toename van geluid door de tijd
heen, bijvoorbeeld. Er was altijd al veel omgevingsge-
luid, denk maar aan de houten wielen en de beslagen
paardenhoeven die in vroeger tijden over straatklin-
kers denderden. Wat wel is verdwenen, is het onder-
scheid tussen stilte en geluid: tegenwoordig is er altijd
en overal lawaai (en als het er niet is, maken we het
Miriam Rasch
algauw zelf). Waar kun je je, op zoek naar stilte in dat
aanhoudende geraas, nog naartoe wenden? Die vraag
blijft onbeantwoord. ‘Wie stilte wil, dringt anderen
zijn eigen stilte op. Want om stilte te krijgen moet
iedereen hetzelfde doen: luisteren’, schrijft Platteau
cryptisch.
Herverdeling van aandacht
De Questa-boekjes geven elk hun eigen antwoord
op de vraag welke behandeling moet volgen op de
diagnose. Twee van de essays leggen de nadruk op de
liefde – beide via Iris Murdoch – en twee richten zich
op de kunst. Allemaal cirkelen ze uiteindelijk terug
naar aandacht.
Katrien Schaubroeck geeft in Iris Murdoch. Een
filosofie van de liefde een heldere, rijke inleiding op
het werk van de filosoof die weer vol in de belangstel-
ling staat. Ze zoomt daarbij in op de rol van liefde in
Murdochs ethiek en de rol die de waarneming daarin
speelt. Goed kijken is een vorm van aandacht schen-
ken, aandacht schenken een vorm van liefde en liefde
is een morele handeling die verbonden is met het
goede: ‘Wie juist kijkt, weet dat hem of haar maar één
ding te doen staat.’ In feite gaat het Murdoch ook om
onttovering en de noodzaak om voorbij het weten-
schappelijke wereldbeeld te komen: ‘In haar voor-
stelling was de werkelijkheid beladen met waarden’,
schrijft Schaubroeck. ‘De waardevrije werkelijkheid
is een uitvinding van de wetenschap, benadrukte ze.’
Murdochs moreel realisme houdt in dat waarden even
echt zijn als natuurwetenschappelijke feiten, en dat je
die dus kunt ontdekken, als je maar goed genoeg je
best doet, als je maar met liefde en aandacht om je
heen kijkt.
Moreel realisme loopt het gevaar van moreel opti-
misme. De Holocaust is het bewijs dat sommige
waarden bestaan, want iedereen weet dat wat toen
gebeurde verkeerd is. Maar hoe vaak we ook zeggen
‘nooit weer’, toch gebeurt het elke keer weer, óók als
we het zien gebeuren, onder onze neus of op onze
schermen. Of, in de categorie kleiner leed: soms wéét
je dat je onredelijk bent, maar word je toch op geen
enkele manier een beter mens van dat inzicht. De
opdracht tot zelfverbetering is een mooie, maar of het
zo makkelijk zal gaan als Schaubroeck het soms doet
voorkomen, betwijfel ik.
Daarvoor is misschien de gerichte, collectieve actie
nodig waar Lotte Spreeuwenberg voor pleit in Liefde
en revolutie. Ook zij vertrekt vanuit de filosofie van de
liefde van Iris Murdoch. Liefde leidt je weg van je ego
en dat is de eerste stap naar een betere wereld, één met
meer gelijkheid, niet alleen wat kapitaal betreft, maar
ook aangaande ‘een herverdeling van aandacht’, zoals
Spreeuwenberg dat treffend noemt. Om dat te berei-
ken is dus liefde nodig, die moet worden ingezet tegen
‘onverschilligheid en onwetendheid’. Spreeuwenberg
vinkt in haar schrijven alle activistische hokjes aan,
wat het essay ietwat voorspelbaar maakt. Tegelijker-
tijd is de keuze voor Murdoch als inspiratiebron niet
helemaal overtuigend; het lijkt erop dat Spreeuwen-
berg dat zelf ook wel weet. Ze schrijft dat ze Murdoch
naar een collectief niveau wil tillen, dat eigenlijk niet
echt bij haar past. Maar waarom gebruikt ze daarvoor
dan niet bell hooks, die ze ook aanhaalt? Zij schreef
eveneens over liefde, én over feminisme en activisme.
Het is aardig dat Spreeuwenberg in deze reeks, die
vooral existentiële vragen stelt, een politiek ideaal op
filosofie
de kaart zet. Wel is het de vraag wie haar beoogde
publiek is, voor wie de ‘oplossing’ van de liefde is
bedoeld. Ze spreekt in de
Soms wéét je dat je wij-vorm mede-activisten
onredelijk bent, maar aan, maar lijkt ook diege-
word je toch op geen nen te willen overtuigen
enkele manier een die zich nog laten leiden
beter mens van dat door ‘egocentrische fan-
inzicht. tasieën over imperialisme
of eenzijdige door (rijke)
mannen opgeschreven verhalen’. Maar die laatsten
vragen zich natuurlijk niet af hoe zij de wereld
diverser en inclusiever kunnen maken met behulp
van wat liefde en Murdoch, en zullen zich eerder
verzetten tegen alles wat zij volgens Spreeuwenberg
‘moeten’ dan dat ze daardoor zullen proberen te ver-
anderen.
Oude teksten brandend actueel maken
In de andere delen blijft de politieke call to action
grotendeels achterwege en krijgen de meer existentiële
vragen ruim baan. Naast de liefde gaat daarbij de
aandacht uit naar de kunst. Bijvoorbeeld in Het raad-
sel van het geluk. Filosoferen met Marcel Proust (2022)
van Dorine Vergote, dat een filosofische lezing biedt
van Prousts romancyclus Op zoek naar de verloren tijd
(1913). Vergote volgt daarbij grotendeels de analyse van
Gilles Deleuze zoals hij die heeft neergeschreven in
Proust et les signes (1964); hierin leest hij de roman als
het verslag van een leertijd of apprentissage, waarin de
verteller verschillende soorten ‘tekens’ leert begrijpen.
Vreemd genoeg ontbreekt het boek van Deleuze in
de voetnoten en op de achterflap, terwijl het Questa-
boekje een uitgebreide herneming is van dat werk.
‘Het teken dwingt je te kijken, je kunt je er niet aan
onttrekken. Wij kiezen de tekens niet, eerder over-
vallen zij ons op een toevallige maar onontkoombare
manier’, schrijft Vergote.
Andere thema’s die in Prousts werk spelen komen
ook voorbij: de relatie tussen ratio en gevoel, gelijk-
tijdigheid, de roman als kathedraal of als verbeelding
van de tijd-ruimte, de rol van het lezen en hoe we
de waarheid leren kennen door er juist niet naar op
zoek te gaan (die ‘toevallige maar onontkoombare
manier’ waarop tekens zich aan ons opdringen). Voor
de Proust-lezer een feest der herkenning, maar wat
Vergote zelf toevoegt aan dit overzicht van de Proust-
kunde is niet helemaal duidelijk. Wat is nu eigenlijk
dat raadsel van het geluk uit de titel? Hoe maak je
daar ruimte voor in je eigen leven? Waarom zou je
juist nu Proust moeten lezen? En waarom schreef
Deleuze daar volgens Vergote blijkbaar het beste
secundaire boek over?
In De tranen van Electra. Over vrijheid en de
Griekse tragedie weet Ben Schomakers precies dat
wel te doen: oude teksten brandend actueel maken.
Het interessante is dat hij dat juist doet door in zijn
beschrijving van de tragedie de afstand tussen ons
en het oude Athene te benadrukken. Hij gaat terug
naar de oorspronkelijke ervaring van de tragedie, dat
wil zeggen, de ervaring van de toeschouwers bij de
oorspronkelijke uitvoeringen en de inbedding daar-
van in het dagelijkse leven van de vijfde eeuw voor
Christus. Het toneel maakte deel uit van jaarlijkse
lentefestiviteiten en moet dus (ook) gezien worden
als de viering van een nieuw begin. Wij denken aan
de tragedie als een uiterst serieus treurspel over het
onontkoombare lot, maar dat is onterecht, schrijft
Schomakers: ‘Een tragedie maakt de burgers van de
stad tot nieuwe mensen, met gevoed elan en grotere
Miriam Rasch
openheid.’ En daar kunnen wij op onze beurt van
leren, ook al konden de omstandigheden niet méér
van elkaar verschillen. Nog iets waar je niet snel bij
stilstaat: de verhalen uit de tragedies waren voor de
oude Grieken gesneden koek (net als bij ons eigenlijk). Evelien Van Beeck
Er was geen twijfel mogelijk over wat er zou gebeuren Als je de muziek niet hoort.
met Agamemnon, Orestes of Electra, de gruwelijke Essay over onttovering
ontdekking van Oedipus dat hij zijn vader had ver- Letterwerk 2020, 80 blz.
moord en zijn moeder had gehuwd kwam toen al
voor niemand als een verrassing. Het publiek zat niet
op het puntje van de tribune golven van emoties te
doorstaan alsof dat wat op het toneel gebeurde zich
ook in hun binnenste voor het eerst ontvouwde. Maar
juist daardoor kon het stuk een uitnodiging worden Virginie Platteau
om te reflecteren op de eigen keuzes, het eigen lot. Hoe luidt de stilte? Een kleine
Schomakers laat zien dat het in de tragedie steeds gaat filosofie van de stilte
om het op die manier kweken van lenigheid van geest: Letterwerk 2021, 80 blz.
‘Een vrijheid om in onszelf te bewegen en in onszelf
een ander leven te proberen.’
De Grieken, aldus Schomakers, zagen in hun leven
‘sterren van het bestaan’ als leidraad. Die coördinaten
kunnen ook voor ons zinvol zijn, willen we reflecteren
op wie we zijn en wat we moeten doen. Het gaat ten Katrien Schaubroeck
eerste om het zelf dat je nu eenmaal bent; ten tweede, Iris Murdoch. Een filosofie van de
het miasma, ofwel de liefde
De actualiteit die schuld door voorgeschie- Letterwerk 2020, 84 blz.
de Questa-reeks denis (in onze tijd kun je
wil najagen is met denken aan de familie-
andere woorden vloek van alcoholisme of
gelegen in een andere depressie); en ten derde,
verhouding tot de een verantwoordelijkheid
buitenwereld; tot de die niet te weigeren is. De Ben Schomakers
ander en het ik, eerder drie sterren mogen naar De tranen van Electra. Over vrijheid
dan in thema’s als een duidelijke uitkomst en de Griekse tragedie
klimaatverandering, lijken te leiden, maar juist Letterwerk 2021, 96 blz.
vluchtelingen of in de persoonlijke ver-
technologie. houdingen tot die coör-
dinaten waartussen je je
noodgedwongen beweegt, schuilt een fundamentele
vrijheid, stelt Schomakers. Het is een diepgravende
en zelfs ontroerende uiteenzetting, waarbij ik alleen
de kanttekening zou willen maken dat deze tragische Lotte Spreeuwenberg
ervaring niet universeel is, zoals hij wel lijkt te veron- Liefde en revolutie
derstellen (zie daarover bijvoorbeeld het betoog van Letterwerk 2021, 96 blz.
Yuk Hui in Art and Cosmotechnics, 2021).
Meta-mijmeringen
De zes Questa-delen bewegen zich allemaal in een
bepaalde filosofische traditie, namelijk de essayisti-
sche. Maar ook de hermeneutische, zou je kunnen Dorine Vergote
zeggen, met hun nadruk op kunst, aandacht en het Het raadsel van het geluk.
belang van verhalen (die tegenwoordig wel de panacee Filosoferen met Marcel Proust
voor alles lijken). De blik van de kunstenaar, die we Letterwerk 2022, 64 blz.
allemaal kunnen oefenen, komt vaak terug. Dat
maakt de gezamenlijke queeste ook een beetje meta: de centrale gedachten uit te werken. Die gedachten
de filosofisch-kunstzinnige methode van aandachtig verdienen het: tijd, stilte, liefde, aandacht, reflectie en
onderzoek naar betekenis is niet alleen een gereed- betovering. ×
schap, maar vormt tegelijk ook het voorstel tot verbe-
tering. Op de onttovering moet herbetovering volgen,
en die zit ’m volgens de auteurs in een bepaalde
houding, in manieren van kennen en weten, een
zekere ethische gevoeligheid.
De actualiteit die de Questa-reeks wil najagen is
met andere woorden gelegen in een andere verhou-
ding tot de buitenwereld; tot de ander en het ik, eerder
dan in thema’s als klimaatverandering, vluchtelingen
of technologie. Omdat de actualiteit in die zin niet
hyper-actueel is, blijven de boekjes ook aantrekkelijk
voor wie terug in de tijd leest. In sommige gevallen
was het goed geweest om iets meer tijd te nemen om
oktober – november 2022 | 31 | de Nederlandse Boekengids
 Yra van Dijk

Vuurtorenwachten
H
et is geen toeval dat ik de mooiste romans
geschreven door vrouwen (Annie M.G.
Schmidt, Maria Dermoût, Siri Hustvedt,
Marguerite Duras) heb leren kennen door mijn moe-
der. Vroeger, toen ik nog thuis woonde, lagen ze op
mijn nachtkastje. Nu legt ze bij een bezoekje terloops
een boek op tafel en zegt alleen: ‘Dit moet je lezen.’ En
dan weet ik dat het waar is. Mijn moeder heeft me als
literaire gids nooit teleurgesteld, en me het plezier van
de tekst bijgebracht. Van het lichte naar het zware, het
realistische naar het postmoderne, het Hollandse naar
het mondiale.
Dus toen ik deze zomer mijn koffer pakte om op reis
te gaan, stopte ik daar gedachteloos de meest recente
moederoogst in. Onder andere Lighthousekeeping van
Jeanette Winterson. Dat klonk luchtig, iets als ‘licht
huishoudelijk werk’. Eenmaal in een trein die me
snel en koel door een heet Europa joeg, realiseerde ik
me dat ik een spatie over het hoofd had gezien. Deze
roman uit 2004 ging niet over light housekeeping, maar
over Lighthousekeeping: vuurtorenwachten. Silver
groeit op in Schotland bij haar moeder, in een huis
dat zo scheef op de klif staat dat haar hond scheve
poten heeft. Als moeder en dochter boodschappen
gaan doen moeten ze zich in klimharnassen aan
elkaar vastbinden om thuis te komen. Op een dag
gaat het mis en stort haar moeder naar beneden, zich
losmakend uit haar tuig om Silver te redden.
Zo wordt, net als in een sprookje, de moeder vroeg
uit de weg geruimd om plaats te maken voor een
bildungsverhaal. Ook het vervolg moeten we eerder
symbolisch dan realistisch begrijpen, meer interteks-
tueel dan reëel: de pinnige schooljuffrouw bij wie
Silver de eerste nachten slaapt op een keukenstoel, en
vervolgens de blinde vuurtorenwachter Pew bij wie zij
en haar hond mogen wonen. Pew is de hoeder van
verhalen die zeelieden hem vertellen, en die hij Silver
weer leert – net als heel sterke thee zetten en koper
poetsen. Iedere vuurtorenwachter in de wereld kent
weer andere geschiedenissen, en zo wordt de kust niet
alleen bijeengehouden door een ketting van lichtjes,
maar ook door een ketting van vertellingen. Dat het
licht lokt en waarschuwt tegelijk, maakt van elke
vuurtoren een ambivalente sirene.
Zo leert Silver met thee, licht en tekst door haar
eigen leven te navigeren. Haar levensverhaal raakt
verweven met dat van een rederszoon uit de negen-
tiende eeuw, die door een misverstand zijn grote liefde
misloopt. Een verhaal over trouw, rouw en vooral de
continuïteit van de geschiedenis, die pas voelbaar
wordt als we, zoals de vuurtorenwachter, afstand
nemen van het gebabbel en de betekenisloosheid van
het dagelijks leven:
There it is: the light across the water. Your story.
Mine. His. It has to be seen to be believed. And it
has to be heard. In the endless babble of narrative,
in spite of the daily noise, the story waits to be
heard. (…) Turn down the daily noise and at first
there is the relief of silence. And then, very quietly,
Jeanette Winterson
Lighthousekeeping
HarperCollins 2005, 304 blz.
as quiet as light, meaning returns. Words are part of
the silence that can be spoken.
In mijn trein, al lezend over de jonge lezer Sil-
ver, bedwelmd door de landschappen die aan mij
langstrekken, word ik opgenomen in het spoor van
verhalen rond Lighthousekeeping. Van Schateiland of
Tristan en Isolde, waar Winterson zelf naar verwijst,
naar Lampje, de jeugdroman van Annet Schaap die
op haar beurt weer naar Winterson verwijst. Lampje
gaat ook over ‘vuurtorenwachten’ en ook over hoe
mensen ontstaan uit verhalen. En net wanneer we het
verre zuidelijke station binnenrijden, begint het me te
dagen. Allemaal vertelden ze dit verhaal: Annie M.G.
Schmidt, Maria Dermoût, Siri Hustvedt, Marguerite
Duras, en Winterson dus. Dat we houvast hebben
dankzij een koord van verknoopte verhalen, terwijl
we tegelijk moeten ontsnappen aan een harnas van
clichés die ons vastzetten in oudere, vaste vormen.
Lighthousekeeping: als ik thuis ben, leg ik het op het
nachtkastje van mijn dochter. ×

Een helder, persoonlijk In haar persoonlijke,

en onderhoudend boek meeslepende verhaal
over hoe ouderschap je schetst Suzanna Jansen
brein veranderd. de afgelopen eeuw vanuit
Gebaseerd op de een nieuw perspectief:
recentste neuro- dat van de vrouw.
biologische inzichten. Van de auteur van Het
Pauperparadijs.

Meer dan 100 weten- Een magnum opus over

schappers over de de manieren hoe wij ons
wereldgeschiedenis van kunnen ontwikkelen tot
Nederland. Een zelfstandige en betrokken
fascinerend werk dat in mensen.
geen enkele boekenkast
mag ontbreken.
Verschijnt Verschijnt
25 oktober 16 november

oktober – november 2022 | 32 | de Nederlandse Boekengids

brieven
Che, van reiziger tot revolutionair
B
ij twee Nederlandse uitgeverijen verschenen
vorig jaar nieuwe Nederlandse uitgaven van de
inmiddels 55 jaar geleden overleden Che Gue-
vara. Inderdaad: niet ‘over’, maar ‘van’. Waarom, zou
je je kunnen afvragen; voegen ze iets toe aan ons beeld
van Guevara, en zo ja, wat?
De uitgave van De Geus is een klassiek werk, Boli-
viaans dagboek, dat kort na zijn dood in 1967 een inter-
nationale bestseller werd. Die van Athenaeum-Polak
& Van Gennep, Met gloedvolle revolutionaire groet,
is een verzameling brieven die Guevara tussen 1947
en 1967 schreef als reislustige jongeman, comman-
dant van het rebellenleger van Fidel Castro, politiek
leider tijdens de Cubaanse Revolutie en ten slotte
internationale guerrillero die, na het Cubaanse, ook
andere volkeren van het imperialistische juk hoopte te
bevrijden. In zekere zin vormen deze voor het eerst in
het Nederlands vertaalde brieven de aanloop naar het
Boliviaans dagboek dat de laatste elf maanden in het
leven van Guevara (van 7 november 1966 tot 7 oktober
1967) weergeeft. De boeken verbinden Che Guevara
– een man die dankzij Alberto Korda’s portret met
wapperende haren toch vooral een beeld is geworden
– met zijn schriftelijke nalatenschap als auteur van een
aanzienlijke reeks teksten.
Tijdens zijn leven waren vooral zijn doctrinaire
teksten bekend, zoals De oorlog der guerrilla’s (1960)
en Het socialisme en de mens op Cuba (1965), waarin
hij pleitte voor een Nieuwe Mens, die niet gedreven
zou worden door materialistische motieven, maar
door de liefde. Gueva-
De boeken verbinden ra’s meer persoonlijke
Che Guevara – een man geschriften, zoals zijn
die dankzij Alberto reisdagboeken uit zijn
Korda’s portret met jeugd, kwamen pas vanaf
wapperende haren de jaren negentig in de
toch vooral een beeld belangstelling, tegen de
is geworden – met zijn achtergrond van een ver-
schriftelijke nalaten- anderde politieke context
schap als auteur van waarin de hoop op een
een aanzienlijke reeks revolutionaire omwente-
teksten. ling in Latijns-Amerika
vervlogen was. Eerder
dan op zijn ideeën kwam de nadruk nu te liggen op
de persoon van Guevara, wiens beeltenis uitgroeide
tot een polyinterpretabel symbool van verzet. De ver-
schuiving naar dit soort egodocumenten is een breder
fenomeen, in het geval van Guevara aangemoedigd
door de Cubaanse overheid, die via het Che Guevara
Studiecentrum in Havana, in samenwerking met de
internationale linkse uitgeverij Ocean Press, oude en
nieuwe teksten van Guevara laat verspreiden, vaak
voorzien van inleidingen en foto’s die de revolutio-
naire held moeten vermenselijken.
Dagen vol verveling
Ook deze twee Nederlandstalige boeken getuigen
van een nauwe samenwerking met het Studiecen-
trum en Ocean Press. In beide gevallen gaat het om
persoonlijke notities van Guevara die eigenlijk niet
voor publicatie bestemd waren. Hierin verschillen
ze bijvoorbeeld van het inmiddels beroemde verslag
van de reis die hij samen met Alberto Granado in
1952 over het Zuid-Amerikaanse continent maakte,
waarop de Braziliaanse regisseur Walter Salles zijn
film The Motorcycle Diaries (2004) zou baseren. Dat
reisverslag – pas in 1992 postuum uitgegeven onder
de titel Reisnotities – was inderdaad door Guevara
herwerkt met het oog op publicatie. Daarentegen ont-
breekt in zowel het dagboek als in het brievenboek elke
vorm van redactie. Dat maakt de lectuur soms moeilijk
leesbaar, maar daarom niet minder waardevol.
Zo wordt het heldhaftige beeld van de revolu-
tionaire guerrillero bijgesteld door het Boliviaans
dagboek: dagen vol verveling maken evenzeer deel uit
van het guerrillerobestaan als dagen van actie. En als
er dan actie volgt, maakt de nuchtere, registrerende
dagboektoon van Guevara er een weinig meeslepend
verhaal van. Dat een dergelijk boek Gabriel García
Márquez’ Honderd jaar eenzaamheid (1967) destijds
qua populariteit mee naar de kroon kon steken, heeft
dan ook meer met de tijdsgeest dan met de inhoud
van het boek te maken. Tegen de achtergrond van
een broeiende culturele revolutie aan het eind van
de jaren zestig, en een sterke hoop op een echte
omwenteling in Latijns-Amerika zelf, suggereerde de
postume publicatie van het Boliviaans dagboek dat het
genadeschot voor Che – op 9 oktober 1967 door Boli-
viaanse militairen afgevuurd in geheime opdracht van
Washington – zijn voorbeeld niet zou uitwissen. Hoe-
wel de Boliviaanse regering de wereld had geprobeerd
te overtuigen van de sterfelijkheid van Guevara door
een foto te verspreiden van zijn dode en halfnaakte
lichaam, had ze niet kunnen vermoeden welke impact
zijn dagboeknotities zouden hebben op zijn aanhan-
gers. Deze werden in maart 1968 op microfilm aan
Cuba bezorgd, daar door zijn weduwe Aleida March
getranscribeerd en vervolgens in juli, voorzien van een
inleiding door Fidel Castro, uitgegeven en gratis op
het eiland verspreid. Via een internationaal netwerk
van bevriende, linkse uitgeverijen werd het dagboek
bovendien datzelfde jaar nog overal in vertaling gepu-
bliceerd. In Nederland verscheen de eerste editie, in
een vertaling door Jan Donkers, bij uitgeverij Polak-
Van Gennep in 1968.
Schiet! Wees niet bang!
Vandaag lezen we Guevara’s dagboek natuurlijk nogal
anders. Vergelijk alleen al het voorwoord van Fidel
Castro uit 1968 met dat van Guevara’s zoon Camilo
uit 2005. Terwijl Castro nog schrijft dat ‘Che met
zijn buitengewone voorbeeld steeds meer aan kracht
wint in de wereld’ en vindt dat het dagboek aantoont
‘hoe reëel de kansen op succes waren’, zoomt Camilo
Guevara in op de veelzijdigheid van zijn vader (‘een
stoutmoedige geest, de onvermoeibare werker en
onderzoeker, de formidabele leider die slagen aan de
bureaucratie en aristocratie blijft toebrengen, zelfs nu
hij er niet meer is’). Beide voorwoorden vullen het
narratief van het dagboek ook aan door een evocatie
van Guevara’s laatste momenten (‘Schiet! Wees niet
bang!’, zei hij tegen de trillende soldaat die de klus
moest klaren). In de korte biografische inleiding op
het dagboek door Frieda Kleinjan-Van Braam wordt
vermeld waarom het Boliviaanse avontuur op een mis-
lukking uitdraaide: in tegenstelling tot wat op Cuba
was gebeurd, hadden Che en zijn mannen geen actieve
steun kunnen verwerven van de plaatselijke boerenbe-
volking en de Boliviaanse communistische partij. Het
heeft geen zin een land te willen bevrijden dat er niet
van overtuigd is dat het bevrijd wil worden.
Een andere manier om het dagboek te contextuali-
seren is door er de omvangrijke brievencollectie naast
te leggen – door Henriëtte Aronds en Brigitte Coop-
Nadia Lie
Ernesto Che Guevara
Boliviaans dagboek (vert. Tineke
Hillegers-Zijlmans & Frieda
Kleinjan-van Braam)
De Geus 2021, 288 blz.
Ernesto Che Guevara
Met gloedvolle revolutionaire groet
(vert. Henriëtte Aronds & Brigitte
Coopmans)
Athenaeum-Polak & Van Gennep
2021, 376 blz.
mans uitstekend vertaald en van nuttige voetnoten
voorzien. Het brievenboek is in vier chronologische
delen ingedeeld, die telkens een belangrijk aspect van
Guevara’s leven belichten: brieven uit zijn jeugd (1947-
1956), vanuit de guerrillastrijd (1956-1959), als politiek
leider in de revolutionaire regering (1959-1965) en uit
het buitenland, met name Belgisch-Congo en Bolivia
(1965-1967). Het bijeenbrengen van deze brieven is
(wederom) te danken aan het Che Guevara Studie-
centrum te Havana, dat de compilatie in 2019 voor
het eerst uitgaf onder de titel Te abraza con todo fervor
revolucionario.
De jeugdbrieven laten zien hoe Che geleidelijk van
reiziger en toerist in revolutionair veranderde. Vanaf
zijn achttiende trekt hij de wereld rond, eerst op een
zelfgemaakte motorfiets door het armoedige noord-
oosten van Argentinië, daarna met vriend Granado
door verschillende Latijns-Amerikaanse landen in
1952, en na het behalen van zijn doktersdiploma in 1953
met een andere reisgenoot voor een tweede reis door
Latijns-Amerika, zonder retourticket en in de hoop
ook Europa, de VS en India te bezoeken. De brieven
in dit deel zijn bijna allemaal gericht aan vrouwen: zijn
moeder, zijn lievelingstante Beatriz, zijn hartsvriendin
Tita Infante, en een assistente/collega die hij in Peru
leerde kennen, Zoraida Boluarte. De schrijfsels wor-
den gekenmerkt door een spontane, warme en enthou-
siaste stijl, en schetsen het beeld van een rusteloze
levensgenieter die zich met tal van baantjes in leven
probeert te houden. Zijn ‘bohemienbestaan’ raadt hij
daarbij ook aan zijn vrienden aan. Zo schrijft hij in
1954 aan Infante: ‘Ten eerste, zorg ervoor dat je zo snel
mogelijk afstudeert, zet er vaart achter, bluf je er des-
noods doorheen. Ten tweede, zo gauw je je bul hebt,
maak dat je wegkomt, in elk geval voor een tijdje.’
Als zelfverklaard ‘globetrotter’ begint hij zijn tweede
reis door Latijns-Amerika in Bolivia. Zo schrijft hij in
1953 een passage die resoneert met zijn latere Boliviaans
dagboek:
Op 2 augustus treden de landbouwhervormingen
in werking en overal in het land worden rellen en
onlusten aangekondigd (…). De regering lijkt niet
bij machte om de hordes boeren en mijnwerkers
te stoppen of ook maar enigszins in toom te
houden, ze zullen niet opgeven en in het geval van
een gewapende opstand van de [socialistische]
falange ongetwijfeld de kant van de MNR [Natio-
nalistische Revolutionaire Beweging] kiezen.
oktober – november 2022 | 33 | de Nederlandse Boekengids
brieven
Het land dat hem op politiek vlak het diepst zal raken
is echter Guatemala, waar hij naar eigen zeggen zijn
‘revolutionaire wortels’ zou vinden. De democratisch
verkozen president Jacobo Árbenz probeerde er een
agrarische hervorming door te voeren, maar werd
in 1954 verdreven na een door de CIA aangestuurde
militaire coup. Guevara moest zijn plan zich in Gua-
temala te vestigen laten varen en kwam in Mexico
terecht, waar hij zich uiteindelijk bij Fidel Castro zou
aansluiten. Dat biecht hij echter pas in juli 1956 op,
nadat hij al enkele maanden in het geheim bezig is
met trainingen als voorbereiding op de invasie. Dit
geeft zijn persoonlijke brieven een eigen lading, want
hoe intiem en spontaan ze ook lijken, ze verbergen een
groot geheim. De rusteloze bohemien, die terloops
vermeldt getrouwd te zijn en vader is geworden, heeft
een doel in zijn leven gevonden: ‘zich aansluiten bij de
strijd van het volk’.
Ik voel me Cubaan
In deel II zijn de brieven uit de periode van de
Cubaanse guerrilla bijeengebracht. Hier worden de
geadresseerde hartsvriendinnen en familieleden ver-
vangen door wapenbroeders, die doorgaans met een
schuilnaam aangeduid worden. De bohemien maakt
plaats voor de praktische guerrillero, die vraagt om ‘een
draaibank met een centerhoogte van 35 cm’ of afslui-
tend samenvat: ‘Denk erom: de nijpende kwesties zijn
kogels en geld, gevolgd door nylon, jassen en schoe-
nen.’ Ook Fidel Castro krijgt regelmatig een brief, met
een verslag van de moeilijke omstandigheden waarin
de guerrillero’s zich verplaatsen (‘Het is hier één en al
vieze blubber’) en de wisselende successen (‘door een
fout van de verkenners zijn we … in een hinderlaag
gelopen’). Opnieuw zijn er veel overeenkomsten met
het Boliviaans dagboek, bijvoorbeeld waar het op fysiek
uithoudingsvermogen aankomt, maar ook opvallende
verschillen als het bijvoorbeeld om steun van de plaat-
selijke bevolking gaat (‘wij worden overspoeld door
onbewapende groepen die zich willen aansluiten’).
Deel III brengt opnieuw een transformatie: Gueva-
ra’s brieven worden korter tijdens zijn jaren als minister
van Industrie en hoofd van een Cubaanse delegatie die
verschillende buitenlandse reizen maakt. Zijn bohe-
mien- en guerrillerobestaan is voorbij. Zoals hij twee
jaar na de officiële start van de Cubaanse Revolutie
Franse Revolutie
Thermidor, de dag dat Robespierre
was uitgepraat
O
p 26 juli 1794 besteeg Maximilien Robe-
spierre, de sleutelfiguur binnen het jakobijnse
revolutionaire bewind op het hoogtepunt
van de Franse Revolutie, de tribune van de Nationale
Conventie, de constituerende vergadering die in 1792
na de val van de monarchie was opgericht. In zijn twee
uur durende, onsamenhangende speech haalde hij in
vage termen uit naar een nieuwe ‘samenzwering tegen
de republiek’ met tentakels tot in de Conventie en de
regering. Zijn toespraak werd, voor het eerst sinds hij
in het centrum van de macht stond, slecht ontvangen.
Vrezend dat het uur van hun arrestatie had geslagen,
werd de dag nadien door een aantal Conventieleden
oktober – november 2022 | 34 | de Nederlandse Boekengids
op 1 januari 1959 aan een oude kennis schrijft: ‘Mijn
huidige leven is heel anders dan dat van toen. In één
woord: werk, werk en nog eens werk.’ Op een paar
persoonlijke brieven aan zijn vrouw Aleida March na
zijn de teksten in dit deel zakelijk van aard en geadres-
seerd aan een brede, internationale groep mensen.
Daarnaast krijgen we tussen de regels door ook wat
mee van de kritiek die Guevara op Cuba te verwerken
kreeg, bijvoorbeeld naar aanleiding van de massa-exe-
cuties van vermeende handlangers van het Batista-re-
gime in het begin van de Revolutie – iets wat volgens
hem op verzoek van het Cubaanse volk gebeurde – of
over zijn Argentijnse herkomst – ‘ik ben Argentijn en
zal mijn vaderland nooit verloochenen (…), maar ik
voel me Cubaan, ongeacht wat de wetten hierover te
zeggen hebben, want ik heb als een Cubaan met dit
volk de offers gebracht tijdens de gewapende strijd
en hoop nu samen met hen hiervan de vruchten te
plukken.’ Niet alleen wie kritiek op hem uitte, maar
ook wie hem mooier voorstelde dan hij meende te
zijn, kon een briefje verwachten. Zo maakt hij direct
korte metten met de gepolitiseerde voorstelling van
zijn jeugd door een Cubaanse cultuurfunctionaris (‘ik
heb helemaal niet deelgenomen aan politieke manifes-
taties of studentenprotesten in Argentinië’). Het deel
met hoofdzakelijk korte schrijfsels wordt afgesloten
met een 34 pagina’s tellend epistel aan Fidel Castro,
waarin Guevara een balans opmaakt van zijn ‘politieke
periode’. Scherpe kritiek op tal van aspecten van het
Cubaanse beleid gaat hier gepaard met een zeer warme
afsluiting aan Castro als vriend. Niettemin lijken de
voorafgaande zinnen ook op teleurstelling te wijzen:
‘Ergens heb ik het gevoel dat we met z’n allen onze tijd
een beetje zitten te verdoen, want ik heb hier al eerder
over geschreven in ongeveer dezelfde bewoordingen
en er is sindsdien weinig veranderd, althans niets
fundamenteels.’ Deze passage leidt naadloos naar het
volgende deel, waarin Guevara de draad van zijn guer-
rillerobestaan weer opneemt, nu in Bolivia.
Een spannende film
Kenmerkend voor het laatste deel zijn de afscheids-
brieven. Zoals uit verschillende passages blijkt, besefte
Guevara heel goed dat elke brief zijn laatste kon zijn.
De bereidheid het eigen leven en dat van anderen
op het spel te zetten was typisch voor de visie op de
een frontale aanval tegen Robespierre ingezet. (Het
schot voor de boeg, we zijn tenslotte in Parijs, werd
afgevuurd door Jean-Lambert Tallien, die wanhopig
zijn tot het schavot veroordeelde maîtresse Thérésia
Cabarrus wilde redden.) Twee dagen later stierf
Robespierre – met een verbrijzelde kaak, wellicht
vanwege een mislukte zelfmoordpoging – samen met
tientallen metgezellen onder de guillotine op de Place
de la Révolution (tegenwoordig de Place de la Con-
corde).
De liquidatie van Robespierre is het moment tijdens
de Franse Revolutie dat herinnerd is gebleven als de
‘coup d’état van Thermidor’ of de ‘Thermidoriaanse
Nadia Lie
revolutie zoals hij die voorstond – een opvatting die
overigens een enorme morele druk legde op een hele
generatie idealistische jongeren die het hunne zou
geven voor de goede zaak. De politieke en vooral men-
selijke erfenis van het guevarisme is dus niet zonder
problemen – iets wat in deze door Havana bevorderde
brievencollectie buiten beschouwing wordt gelaten.
De persoonlijke tragiek zindert wel na in de
afscheidsbrief aan Castro, die de Cubaanse leider op
3 oktober 1965 publiek voorlas, zes maanden nadat
Guevara onder onduidelijke omstandigheden verdwe-
nen was. Deze brief, met de beroemde afsluiting ‘met
gloedvolle revolutionaire groet’, drukte de geruchten dat
er een vete tussen de twee mannen zou zijn ontstaan
de kop in. Guevara verklaarde heel duidelijk dat zijn
laatste gedachte voor zijn vriend Castro zou zijn, ter-
wijl hij ‘in andere delen van de wereld’ zijn missie als
internationaal revolutionair zou voortzetten. Gevaar
voor eigen leven had Guevara nooit afgeschrikt, en
reeds als jongeman beschreef hij zijn soms hachelijke
avonturen luchthartig als ‘een spannende film’. Niette-
min moet dit leven hem als echtgenoot en vader zwaar
gevallen zijn, zoals de andere afscheidsbrieven uit dit
deel aangeven. In december 1966, in de dagen rond
Kerst en Nieuwjaar, biecht hij Aleida March zelfs op
te beseffen ‘hoe weinig [hij] op persoonlijk vlak uit het
leven [heeft] gehaald’. Zijn kinderen drukt hij telkens
weer op het hart goed hun best te doen op school, en
hij belooft hen veel verhaaltjes over Pepe de Krokodil,
een personage dat hij zelf uitgevonden heeft. Tegelijk
beseft hij, in een brief aan hen gericht maar bestemd
voor na zijn dood, dat zij hun vader nauwelijks gekend
zullen hebben, en dat de kleinsten hem wellicht al
vergeten zijn als zijn brief hen uiteindelijk bereikt.
Dat voor deze kinderen – van wie er twee een voor-
woord leveren bij de hier besproken boeken – deze
brieven wellicht ook de voornaamste band vormen die
zij met hun vader hadden, geeft het lezen ervan een
extra, bijwijlen wrange dimensie. In elk geval levert
het samen lezen van deze twee boeken stof tot reflectie
over de tragiek van een bepaald soort heroïsch bestaan:
hoe een faliekante mislukking kan leiden tot eeuwige
roem, maar ook hoe iemand zichzelf en zijn dierbaren
kan verliezen in een poging de wereld te redden. ×
Stefaan Marteel
Reactie’, verwijzend naar de maand in de toen gel-
dende revolutionaire kalender waarin het geschiedde.
De betekenis die ‘Thermidor’ heeft gekregen, die van
een conservatieve reactie tegen het jakobijnse radi-
calisme en ‘de Terreur’ (een begrip dat pas achteraf
in gebruik werd genomen om een periode en regime
aan te duiden), is echter in de eerste plaats een gevolg
van wat zich in de weken en maanden na de dood
van Robespierre afspeelde, en van de ideologische
agenda die zich toen heeft doorgezet. Thermidor, als
journée révolutionnaire, was vooral een broederstrijd
binnen het revolutionaire kader en de revolutionaire
beweging, en voor de participanten was het allerminst
Franse Revolutie
duidelijk wat de gevolgen van de val van Robespierre
zouden zijn.
Er zijn reeds enkele werken verschenen over de
politieke en ideologische manoeuvres in de nasleep
van ‘Thermidor’, en hoe die ons beeld van de revo-
lutionaire periode hebben gekleurd – zoals Comment
sortir de la Terreur: Thermidor et la Révolution van
Bronisław Baczko (Gallimard 1989) en Robespierre:
La fabrication d’un monstre van Jean-Clément Martin
(Perrin 2016). De Britse historicus Colin Jones kiest
in het vorig jaar verschenen The Fall of Robespierre: 24
hours in Revolutionary Paris voor een andere invals-
hoek, namelijk die van het zo gedetailleerd mogelijk
reconstrueren van de gebeurtenissen die zich op die
julidagen hebben afgespeeld, daarbij gebruikmakend
van de talrijke individuele verslagen die nadien zijn
geschreven. Daarmee wordt het alledaagse leven in het
Parijs van de Franse Revolutie mooi tot leven gewekt,
maar de meerwaarde van dit werk ligt vooral in het
microscopische en gelaagde perspectief van waaruit de
omstandigheden die tot de putsch tegen Robespierre
hebben geleid, en het uiteindelijke succes daarvan,
worden ontleed.
Jones’ werk maakt duidelijk dat de uitkomst van die
bewuste dagen onder meer kan worden toegeschreven
aan de passiviteit van Robespierre zelf. Toen de Con-
ventie zich een dag na diens speech zowat collectief
tegen Robespierre keerde, was hij schreeuwend blijven
eisen dat men hem het woord verleende (wat hem de
hele zitting geweigerd werd). Maar vanaf het moment
dat hij door de Commune (de revolutionaire muni-
cipale overheid van Parijs) tijdelijk in veiligheid was
gebracht in het Hôtel de Ville, werd zijn houding er
een van passiviteit en gelatenheid, zoals door meerdere
ooggetuigen beschreven. Robespierre was ook bij de
eerdere journées révolutionnaires nauwelijks of niet
betrokken geweest; hij was geen man van actie, maar
eerder diegene die de gebeurtenissen, in Jones’ woor-
den, ‘van een soundtrack voorzag’. Maar de verklaring
voor zijn terughoudendheid op 9 Thermidor (27 juli),
toen zijn eigen lot op het spel stond, houdt daar niet
op. Zoals Jones betoogt, wenste Robespierre zich niet
te associëren met een opstand tegen het legale republi-
keinse gezag.
Zo vreemd was dat niet; Robespierre was in het diepst
van zijn hart immers altijd een ‘legalist’ geweest. Maar
het doet wel de vraag rijzen hoe juist hij, de man van
de breedvoerige redevoeringen, de verpersoonlijking
kon worden van het regime dat geldt als het hoogte-
punt (of dieptepunt) van de grootste revolutie in de
wereldgeschiedenis – in die mate dat, zoals Jones op
het einde van zijn boek stelt, het revolutionaire regime
‘zich niet kon herstellen van de impact van 9 Ther-
midor’. Door die vraag op te werpen haakt Jones’ werk
aan bij een aantal onderzoeken die in recente jaren aan
Robespierre zijn gewijd, bij uitstek het ‘interpretatieve
essay’ over Robespierre van de Franse filosoof Marcel
Gauchet (Robespierre, L’ homme qui nous divise le plus,
Gallimard 2018; onlangs eveneens in Engelse vertaling
door Malcolm DeBevoise verschenen bij Princeton
UP), waarover later meer.
Van orakel tot spreekbuis
Robespierre was een dertigjarige advocaat uit Arras
met hoogstens wat lokale bekendheid toen hij in 1789
werd verkozen tot de door Lodewijk XVI samenge-
roepen Staten-Generaal (met name om de financiële
crisis het hoofd te bieden); daarin zetelde naast de
adel en de clerus ook een vertegenwoordiging van
de ‘Derde Stand’, de overgrote meerderheid van de
Franse bevolking. Toen die laatste zichzelf afscheidde
en herdoopte tot een grondwetgevende vergadering,
maakte Robespierre daarbinnen snel indruk door de
wijze waarop hij het steeds opnieuw opnam voor de
individuele rechten, die ook hun neerslag vonden in de
Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger
van augustus 1789. In zijn talrijke tussenkomsten over
de persvrijheid, het strafrecht of de organisatie van
de rechtspraak liet hij zijn argumentatie steeds op dit
principe berusten. Daarbij gold hij als radicaal door de
wijze waarop hij zijn betoog voor de mensenrechten
verbond met het principe van de gelijkheid, wat hem
tot een van de weinige verdedigers van het algemeen
stemrecht (voor mannen) maakte. Ook hield hij plei-
dooien tegen de slavernij en voor het toekennen van
dezelfde rechten aan ‘mensen van kleur’.
In de zomer van 1792 stuurde Robespierre niet aan
op, noch speelde hij een rol in, het omverwerpen van
de monarchie. Maar als lid van de nieuw opgerichte
Nationale Conventie omarmde hij niettemin zonder
terughoudendheid de Republiek, en mat hij zichzelf
de overtuiging aan – ook in het licht van het ‘verraad’
van het hof – dat enkel
Robespierre was een republiek de mensen-
geen man van actie, rechten kon waarborgen.
maar eerder diegene Dit wierp echter de vraag
die de gebeurtenissen, op naar de fundamenten
in Jones’ woorden, van de Republiek, aange-
‘van een soundtrack zien die volgens het klas-
voorzag’. siek-republikeinse denken
enkel kon berusten op
een vruchtbare kruisbestuiving tussen de instellingen
en de individuele ‘mores’ van de burger. Of zoals
Robespierre het dilemma samenvatte: ‘Om onze poli-
tieke instellingen te vormen, hebben we nood aan de
politieke zeden die op een dag uit deze instellingen
moeten resulteren.’
Robespierres toetreding tot het Comité de Salut
Public, het centrale regeringsorgaan van de nieuwe
republiek, vond plaats in juli 1793. Dit was de periode
dat grote delen van het land – dat reeds gebukt ging
onder een precaire oorlogssituatie, waarbij zich na de
executie van de koning in januari 1793 een grote Euro-
pese coalitie tegen Frankrijk had gevormd, met onder
meer Groot-Brittannië, Oostenrijk en Pruisen – in de
greep raakten van opstand en burgeroorlog. In Parijs
was de Nationale Conventie volledig overgeleverd aan
de genade van de Parijse Commune en de sansculot-
ten – de Parijse klasse van kleine werklieden die zich
in 48 stadswijken met evenveel volksraden had geor-
ganiseerd. De Conventie kanaliseerde die druk door
de meeste eisen in te willigen (arrestatie van de leiders
van de gematigde ‘girondijnse’ Conventieleden; een
maximumprijs voor levensmiddelen; een rondtrek-
kend ‘revolutionair leger’). Maar met het toetreden
van Robespierre slaagde het Comité, dat op 10 oktober
officieel tot ‘revolutionaire regering’ werd verklaard, er
uiteindelijk in het heft terug in handen te nemen en de
sansculotten in te dammen. ‘Laten we verschrikkelijk
zijn om het volk ervan te vrijwaren verschrikkelijk te
zijn’, had Georges-Jacques Danton reeds in maart ver-
klaard, en in die zin werd ‘terreur’ door Louis-Antoine
de Saint-Just op 5 september 1793 ‘aan de orde van de
dag’ verklaard – wat later die maand uitdrukking
vond in de ‘loi des suspects’, de wet die categorieën
van ‘verdachte personen’ en de procedure voor hun
arrestatie vastlegde.
Robespierre, die vanaf toen binnen het Comité
de grote politieke lijnen uitzette, theoretiseerde de
terreur door haar te koppelen aan de ‘deugd’ (het
Stefaan Marteel
Colin Jones
The Fall of Robespierre: 24
Hours in Revolutionary Paris
Oxford University Press 2021,
592 blz.
Marcel Gauchet
Robespierre: The Man Who
Divides Us the Most (vert. Malcolm
DeBevoise)
Princeton University Press 2022,
224 blz.
laten primeren van het publieke op het persoonlijke
belang, wat binnen het toenmalige politieke denken
alom werd beschouwd als het basisprincipe van een
democratie). Daarmee bedacht hij, binnen het kader
van de bekende typologie van Montesquieu, in één
adem een nieuw regimetype: ‘Als de deugd de drijf-
veer is van een volksregering in vrede, dan zijn de
deugd en de terreur de drijfveren van een volksrege-
ring in revolutie: deugd, zonder welke terreur fataal
is; terreur, zonder welke deugd impotent is.’ Tegelij-
kertijd definieerde Robespierre de Revolutie steeds
meer in manicheïstische termen als een strijd tussen
het van nature ‘deugdzame’ volk aan de ene kant en,
aan de andere kant, de Europese monarchieën, de
émigrés, inclusief hun bondgenoten in Frankrijk zelf.
Revolutionairen die kritische geluiden lieten horen
ten aanzien van de regering, en hetzij voor matiging
(Robespierres eertijdse vrienden Camille Desmoulins
en de eerder genoemde Danton), hetzij radicalisering
(de extremisten rond Jacques-René Hébert) van het
vervolgingsbeleid pleitten, vielen daarbij ten prooi aan
een steeds toenemende obsessie met contrarevolutio-
naire samenzweringen.
De gids is het spoor bijster
Tot de liquidatie van de laatste uitgesproken tegen-
standers van het regeringsbeleid toonde het door de
Conventie gevolmachtigde Comité de Salut Public,
feitelijk een collectieve dictatuur, grote samenhang.
Vanaf het voorjaar van 1794, toen de controle over het
hele Franse grondgebied was herwonnen en de oor-
logssituatie in het voordeel van de Republiek begon te
keren, begon Robespierre echter in toenemende mate
een eigenzinnige koers te varen, die voor barsten in
de regering zorgde en uiteindelijk naar ‘Thermidor’
leidde. Vanuit de overtuiging dat de republikeinse
burgermoraal nood had aan een spiritueel fundament
riep hij de deïstische ‘Cultus van het Opperwezen’ in
het leven. Dit kreeg uitdrukking in een reeks van bur-
gerlijke en religieuze evenementen en festivals, maar
stuitte op veel scepticisme (het atheïsme was onder de
revolutionairen wijdverbreid). Anderzijds werden door
Robespierre en Saint-Just initiatieven genomen om de
regeringscontrole over de regionale en lokale autoritei-
ten te vergroten, en om de terreur te centraliseren en
alle ‘verdachten’ voor het Revolutionair Tribunaal in
Parijs te laten berechten.
De bedoeling van dat laatste was om het arbitraire
optreden vanwege lokale comités en afgevaardigden
op missie tegen te gaan, en de banden tussen bevol-
king en regering aan te halen; het onvoorziene gevolg
was echter dat de gevangenissen in Parijs overbevolkt
oktober – november 2022 | 35 | de Nederlandse Boekengids
Franse Revolutie
raakten. Hierop werd op aansturen van Robespierre
in juni 1794 de beruchte ‘loi de 22 Prairial’ ingevoerd,
een wet die de procesvoering voor het Revolutionair
Tribunaal sterk vereenvoudigde. Hoewel in de eerste
plaats bedoeld om plaats te maken in de gevangenis-
sen voor de verdachten van buiten Parijs, leidde het
invoeren hiervan uiteindelijk tot grotere willekeur in
het uitspreken van veroordelingen en exponentiële
toename van de terechtstellingen (de ‘Grote Terreur’).
Het gevolg was dat de publieke opinie en de gema-
tigde Conventieleden zich van Robespierre begonnen
af te wenden, en men het geloof in hem als gids finaal
verloor. De niet aflatende vervolgingen deden het
voorkomen, zoals Gauchet stelt, ‘dat Robespierre vast-
zat in een denkpatroon waarbij elk verzet, elke oppo-
sitie, wordt gezien als teken van verraad, en waarbij
geen ander perspectief meer wordt geboden dan dat
van steeds nieuwe zuiveringen’ – een voorafspiegeling,
ondanks het schaalverschil, van de paranoia en repres-
sie van twintigste-eeuwse dictatoriale regimes.
Het einde werd ingeleid toen Robespierre in zijn
redevoeringen in de laatste weken voor zijn val op
nieuwe zuiveringen onder het revolutionair personeel
ging aansturen. Hij had hoogstwaarschijnlijk slechts
enkelingen op het oog, in de eerste plaats diegenen
die zich in de provincies hadden schuldig gemaakt
aan zelfverrijking en buitensporige repressie (waarvan
sommigen na de Revolutie nog een mooie carrière
wachtte, zoals Napoleons latere politiechef Joseph
Fouché). Dit droeg echter bij tot een klimaat waarin
vele Comité- en Conventieleden voor hun leven
begonnen te vrezen, en daar zouden zijn tegenstan-
ders (voornamelijk extremisten) succesvol gebruik van
maken.
De erfenis van de Revolutie
Waar Jones zich concentreert op de gebeurtenissen
en het handelen van Robespierre, richt Gauchet zich
oktober – november 2022 | 36 | de Nederlandse Boekengids
op zijn woorden. Hij is daarbij schatplichtig aan de
invloedrijke interpretatie van de Franse Revolutie van
François Furet, die met de ‘revolutionaire historio-
grafie’ van Penser la Révolution française (Gallimard,
1978) een nieuwe weg insloeg met veel meer oog voor
ideologie en cultuur en minder voor sociale tegenstel-
lingen of ‘klassenstrijd’. Net als Furet gelooft Gauchet
dat de taal van de Revolutie zich in de ontelbare
redevoeringen van Robespierre (gepubliceerd door de
Société des études robespierristes als tiendelig Œuvres
complètes de Maximilien Robespierre, 1910-1967) heeft
gemanifesteerd, en wel in ‘haar zuiverste en meest
tragische vorm’. Bij Gauchet, in het verlengde van zijn
eerdere werk, staan daarbij de droits de l’ homme cen-
traal; Robespierres historische betekenis wordt gekop-
peld aan de wijze waarop hij zich als woordvoerder
van de individuele en democratische rechten opwierp,
en met zijn ascetische persoonlijkheid en werkethos
zijn leven volledig in dienst van het algemeen belang
leek te stellen. Zo ging men in hem de incarnatie zien
van de revolutionaire transitie van de onderwerping
aan het goddelijk gezag naar een samenleving van
vrije individuen.
De nadruk op mensenrechten lijkt op het eerste zicht
de these te ondersteunen dat de Franse Revolutie in
het tegendeel is uitgedraaid van de principes waaruit
ze voortkwam, en dat Robespierre bij uitstek de man
was die die principes heeft verloochend. Maar er was,
zoals Gauchet het uitdrukt, een ‘oversteekpunt’, een
rationalisering van het één in naam van het ander: ‘De
soevereiniteit van het volk kan zich [in een periode van
revolutie] enkel uitoefenen via een geconcentreerde en
onbegrensde autoriteit; het volk, door zich als een blok
achter zijn vertegenwoordigers te scharen, regeert de
facto direct over zichzelf.’ Robespierre was ‘de meester
van dit oversteekpunt’ want hij slaagde er beter dan
welke andere figuur uit de Revolutie in de chaotische
gebeurtenissen van betekenis te voorzien. (In zijn
Stefaan Marteel
allerlaatste rede van 8 Thermidor definieerde hij de
Revolutie op haast dialectische wijze als een dynamiek
van actie en reactie, waarbij ‘het escalerende geweld
ervoor heeft gezorgd dat in enkele jaren het werk van
eeuwen is verricht’, en voorspelde hij de komst van een
‘militair despotisme’.)
Robespierres falen betekende vanwege zijn intel-
lectuele dominantie dan ook onvermijdelijk het
falen van de Revolutie. Dat was, hoewel Gauchet in
tegenstelling tot Furet de omstandigheden zeker niet
minimaliseert, een nederlaag die Robespierre per-
soonlijk kan worden aangerekend. Zijn fundamentele
vergissing (los van zijn toenemende paranoia waarbij
hij elke vorm van oppositie als een verraad aan de
Revolutie beschouwde) was om vanuit een gediversifi-
eerde en verdeelde wereld te streven naar een harmo-
nieuze republiek van vrije maar deugdzame burgers,
gespiegeld aan de collectieve eenheid van traditionele
geloofsgemeenschappen of klassieke stadstaten – wat
de terreur vanwege het hiaat tussen het ideaal en de
werkelijkheid onvermijdelijk maakte.
Maar de uitdaging om op basis van de principes
van democratie en universele mensenrechten een
staat te concipiëren zou ook na Robespierre niet snel
een duurzame oplossing krijgen. De les waarin de
Franse Revolutie heeft voorzien, en die zoveel moeite
heeft gekost om onder de knie te krijgen, is, in de
woorden van Gauchet, dat ‘politiek en recht twee ver-
schillende domeinen zijn, en enkel op basis van hun
wederzijdse onafhankelijkheid met elkaar kunnen
worden verbonden’ – of, met andere woorden, dat
het ‘absolutisme van de principes’ in de weg staat van
werkbare democratische politieke instellingen. Van-
daag is deze les op redelijk bevredigende wijze in onze
moderne politieke instellingen geïncorporeerd. De
actuele staat van het publieke debat toont echter aan,
zo gelooft Gauchet, dat ze opnieuw dreigt te worden
vergeten. ×
biologie
De toekomst is maakbaar (en alles kan kapot)
A
lleen twee futuristen kunnen met zoveel
enthousiasme een toekomst schetsen waarin
de biologie al onze problemen gaat oplossen
– ware het niet dat Amy Webb en Andrew Hessel
daarbij meteen de kanttekening plaatsen dat diezelfde
ontwikkelingen ook onvermijdelijk voor maatschap-
pelijke verdeeldheid en nieuwe problemen zullen
zorgen. Ziedaar The Genesis Machine, een populair-
wetenschappelijk liefdeskind uit de pen van twee
realistische optimisten: deels reclame en promotie
voor een spannend nieuw vakgebied, deels bezorgd
manifest – en continu laverend tussen deze twee
uitersten.
Biologie als blokkendoos
Waarom ineens alle hoop gevestigd op de biologie?
Dat is met name te danken aan de opkomst van de
zogenaamde ‘synthetische biologie’. Van oudsher zijn
biologen, nu ja, gebiologeerd door de dynamische
complexiteit van de systemen die ze bestuderen.
Omdat al het leven op aarde is opgebouwd uit één of
meerdere cellen, worden deze kleine, waterige zakjes
van een paar micrometer doorsnede beschouwd als de
meest elementaire bouwstenen. Binnen in deze cellen
krioelt het van de moleculen. Het is op dit niveau
dat het gedrag van individuele cellen wordt bepaald.
Maar hoe gebeurt dat? En hoe slagen verschillende
cellen er uiteindelijk in om met elkaar te communice-
ren en zich zodanig te specialiseren en te organiseren
dat ze met elkaar kunnen samenwerken in weefsels en
organen, of, in het geval van eencellige organismen,
in een grotere populatie? Het zijn basale, en tegelijk
extreem complexe vragen, waar biologen al eeuwen
hun tanden op stuk bijten. De nieuwe ondersoort van
synthetisch biologen, daarentegen, denkt als ontwer-
per of ingenieur. Zij zien de cel als een ‘natte, bio-
logische computer’, waarvan het gedrag aangestuurd
kan worden als je de juiste moleculaire componenten
maar aan elkaar weet te schakelen. Anders gezegd,
waar de klassieke bioloog, met alle geavanceerde
technologieën die hem of haar ter beschikking staan,
ernaar streeft de geheimen van de natuur en het
resultaat van miljarden jaren evolutie analytisch te
ontrafelen, droomt de synthetisch bioloog ervan om
diezelfde natuur nieuwe eigenschappen mee te geven,
haar te veranderen en te verbeteren, en zo de loop van
de evolutie te beïnvloeden.
De biologie als bouwpakket in plaats van puzzel.
Het klinkt misschien als sciencefiction, een ver-
van-mijn-bedshow, en van een afstandje bekeken
staat alles inderdaad nog in de kinderschoenen.
Maar vergis je niet, aldus Webb en Hessel, want de
ontwikkelingen gaan snel. Zijn wet- en regelgeving
daar klaar voor? Zijn politiek en burger voldoende in
staat om hier een breed maatschappelijk debat over
te voeren? Hun antwoord hierop is een alarmerend
‘Nee’. Ze noemen The Genesis Machine dan ook
‘hun eigen Asilomar’, verwijzend naar een in mole-
culair-biologische kringen beroemde bijeenkomst uit
1975 die vernoemd is naar het conferentieoord nabij
de Californische kustplaats Monterey waar hij werd
gehouden. Zo’n 150 wetenschappers, juristen en jour-
nalisten kwamen hier bijeen om de mogelijkheden,
maar ook de eventuele gevaren en risico’s van de des-
tijds revolutionaire ‘recombinant-DNA-technologie’
(kort gezegd het knippen en plakken met DNA) met
elkaar te bespreken, wat resulteerde in een tijdelijk
moratorium en concrete afspraken over het gebruik
van deze technologie.
Dit knippen en plakken met DNA is inmiddels
gemeengoed: bij ons leert iedere bachelorstudent bio-
medische wetenschappen het tijdens het practicum
‘Moleculaire Technieken’. Al die studenten komen er
later, tijdens hun onderzoeksstages, ook achter dat het
zo simpel nog niet is om precies de gewenste verande-
ring aan te brengen met precies het gewenste effect,
maar The Genesis Machine heeft een punt: er komt
binnen afzienbare tijd een moment waarop we naar
believen, vrij eenvoudig, en heel gericht de genetische
code van individuele cellen kunnen veranderen en
daarmee bacteriën, planten, dieren, mensen en zelfs
niet-levende materialen van nieuwe biologische eigen-
schappen kunnen voorzien.
Door regelmatig parallellen te trekken met de
ontwikkelingen in computer- en internettechnologie
die we de afgelopen decennia hebben meegemaakt,
zetten Webb en Hessel hun verhaal kracht bij. De
exotische details van
Wetenschappers kon- de moleculaire genetica
den in de jaren zeventig zijn misschien niet voor
voor het eerst stukken iedereen te volgen, maar
DNA uit hun natuurlijke dat we ooit begonnen
context halen, in een met een traag inbel-
willekeurige samenstel- modem en nu overal in
ling weer aan elkaar huis een snelle, draad-
plakken, en af laten loze netwerkverbinding
lezen. hebben waarmee we op
meerdere schermen tege-
lijk kunnen streamen, gamen en Zoomen zonder dat
de verbinding hapert, dat is voor iedereen intuïtief en
invoelbaar: zo snel kan het gaan.
Drieluik
The Genesis Machine is geschreven als klassiek drieluik.
Het eerste deel schetst hoe we gekomen zijn waar we nu
zijn. Dat verhaal begint met wat je achteraf zou kunnen
bestempelen als de geboorte van de synthetische biolo-
gie, maar feitelijk het begin was van de hele moleculaire
biologie – namelijk de ontwikkeling van de hierboven
reeds genoemde recombinant-DNA-technologie. DNA
is een informatiedrager: het bevat de genetische code,
opgetekend in de vier letters van het genetische alfa-
bet (A, C, G en T). Deze code (afhankelijk van het
organisme bestaande uit miljoenen of miljarden letters)
bevat alle informatie die nodig is om de identiteit van
cellen te bepalen en hun gedrag aan te sturen. Slechts
een klein deel van de code wordt op enig moment
actief ‘gelezen’ door de cel – alsof het ene computerpro-
gramma wel aan staat, maar het andere niet.
Dankzij een aantal fascinerende ontdekkingen uit
fundamenteel wetenschappelijk onderzoek konden
wetenschappers in de jaren zeventig voor het eerst
stukken DNA uit hun natuurlijke context halen, in
een willekeurige samenstelling weer aan elkaar plak-
ken, en af laten lezen. In de oorspronkelijke, Engelsta-
lige versie gebruiken Webb en Hessel het werkwoord
splice voor het aan elkaar plakken van verschillende
stukken DNA uit verschillende soorten. Dat riep, bij
mij althans, direct de wat ongelukkige associatie op
met de gelijknamige horrorfilm uit 2009, waarin een
stel ambitieuze wetenschappers een hybride levens-
vorm maakt die, hoe kan het ook anders, ontsnapt uit
het lab en een spoor van vernieling aanricht. In wer-
kelijkheid bevatten recombinant-DNA-constructen –
Renée van Amerongen
Amy Webb & Andrew Hessel
The Genesis Machine: Our Quest to
Rewrite Life in the Age of Synthetic
Biology
Hachette 2022, 352 blz.
en ook de bouwstenen zoals die gebruikt worden voor
het maken van genetische schakelaars in de syntheti-
sche biologie – doorgaans vrij simpele instructies voor
een bacteriële of zoogdiercel, in de trant van ‘maak dit
ene eiwit dat je anders niet zou maken’. The Genesis
Machine geeft de synthese van menselijke insuline
als voorbeeld: voorheen werd dit geïsoleerd uit de
alvleesklieren van miljoenen geslachte dieren per jaar.
Dankzij de recombinant-DNA-technologie en de
inzet van een groep jonge wetenschappers net ten zui-
den van San Francisco, kwam er aan het begin van de
jaren tachtig in het lab geproduceerde insuline op de
markt voor patiënten met diabetes. Het is op dit soort
momenten dat The Genesis Machine op z’n best leest
– al leert een snelle check ook dat het hier en daar een
vrij directe hervertelling van sommige bronmateria-
len betreft. Je wordt meegezogen naar de tijd waarin
Genentech, tegenwoordig één van de grootste en
meest succesvolle biotechnologiebedrijven ter wereld,
nog maar een kleine, onopvallende start-up was. Ook
het Human Genome Project uit de jaren negentig, of
liever gezegd de ontaarding van dit initiatief in een
race tussen een publiek en een privaat consortium om
als eerste de volledige menselijke genoomsequentie te
bepalen, wordt in geuren en kleuren beschreven.
Uiteindelijk was er een omslag in denken nodig voor
de opkomst van de synthetische biologie, door naar
datzelfde DNA te kijken als een verzameling geneti-
sche componenten die analoog is aan de elektronische
componenten op een chip. Hierop volgde een geslaagd
initiatief om deze onderdelen te standaardiseren en
eenvoudig verkrijgbaar en uitwisselbaar te maken in
de vorm van ‘BioBricks’ of ‘BioParts’. Zo bestaat er nu
al bijna twintig jaar een jaarlijkse iGEM-competitie,
waarin wereldwijd teams van middelbare scholieren
en studenten genetische schakelaars in elkaar knutse-
len om verschillende maatschappelijke vraagstukken
te adresseren op het gebied van voeding en gezond-
heid, energie en milieu.
Het eerste deel van het boek eindigt met een waar-
schuwing en een oproep: als het fundamentele onder-
zoek te grote verwachtingen schept van deze nieuwe
technologie, maar deze niet goed weet te managen,
dan kleven daar grote risico’s aan. Aan de ene kant
zullen investeerders en het bedrijfsleven dan te snel
te grote toepassingen willen bewerkstelligen, waarvan
het succes alleen maar kan tegenvallen. The Genesis
Machine beschrijft de worsteling van Amyris, een
spin-offbedrijf van UC Berkeley, dat zijn pogingen
om onder andere een antimalariamedicijn en een
biobrandstof succesvol op de markt te brengen tot
nu toe jammerlijk zag mislukken. Kortom, hijgerige
persberichten en agressieve verdienmodellen lijken
een dodelijke combinatie.
Nu… en straks
Hoe moet het dan wel? Webb en Hessel bieden
geen kant-en-klaar antwoord, maar willen de lezer
oktober – november 2022 | 37 | de Nederlandse Boekengids
biologie
aanmoedigen om na en mee te denken over de uit-
dagingen en de mogelijkheden die de komende jaren
op ons pad zullen komen – waarbij het vinden van
een breed maatschappelijk draagvlak niet het minste
probleem zal zijn. In deel twee presenteren ze hiertoe
een uitgebalanceerde reeks voorbeelden op terreinen
waar de auteurs de grootste impact van de syntheti-
sche biologie verwachten: medische diagnostiek en
interventie, wereldwijde voedselvoorziening en het
milieu. Vertrekpunt daarbij is de huidige stand van
de wetenschap en natuurlijk ontbreken succesverha-
len niet, zoals de snelle en succesvolle ontwikkeling
van de COVID-19-mRNA-vaccins en de introductie
van kweekvlees. Maar wat gaan we straks doen als
genetische testen gemeengoed worden? Wie heeft er
toegang tot ons DNA? Willen we genetisch gema-
nipuleerde ‘designer baby’s’ met specifiek versterkte
of gewenste nieuwe eigenschappen? Misschien niet,
want er is een grote kans dat zoiets niet alleen een
sociaaleconomische maar ook een genetische twee-
deling in de maatschappij zal creëren. Maar wat nu
als diezelfde technologie ervoor zou kunnen zorgen
dat LHBTQ-koppels nageslacht kunnen verwekken
waarvan beide partners de biologische ouder zijn?
Zorgt dat dan juist niet voor meer gelijkheid? En wat
als ‘molecular farming’ onze voedselproductie niet
alleen efficiënter, goedkoper en lokaler kan maken,
maar tegelijkertijd onze etenswaren kan verrijken met
positieve effecten op onze gezondheid? Zijn genetisch
gemodificeerde gewassen echt zoveel artificiëler dan
technologiekritiek
Dansen met technologie
E
en apparaat is intelligent te noemen als het een
mens kan laten geloven een mens te zijn. Anders
gezegd: als het apparaat de mens in de maling
kan nemen. Dat is de kern van het ‘imitatiespel’ dat
de wiskundige Alan Turing in 1936 ontwikkelde om
de ‘intelligentie’ van apparaten te evalueren. Toen
hij van overtuigingskracht het leidende criterium
maakte, bracht Turing de technologie op het terrein
van het spel, deceptie en drama.
Meestal wordt dat spel heel specifiek aangekleed.
Bij elk artikel of aankondiging van een lezing over big
data en zelflerende algoritmen duikt wel een glanzende
robotarm op, wat zwevende enen en nullen, en ligt
er een blauwachtig filter
Kunstmatige intelligen- over het geheel. Trou-
tie is volgens Coeckel- wens, ook Michelangelo’s
bergh ‘political through beeld van de naar elkaar
and through’ reikende goddelijke en
menselijke hand wordt
graag geciteerd. Ditmaal als een ontmoeting tussen
mens en robot, waarbij de robot gestalte geeft aan
allerlei technologische ontwikkelingen op het gebied
van data, de cloud en zelflerende algoritmen.
In zulke beeldtaal wordt de robot afgeschilderd als
zelfstandig object en bovendien als expliciet tegenge-
steld aan de mens. De technologie staat op afstand,
vaak ergens in de toekomst en nog in het fictieve, als
een niet ingeloste belofte, of zelfs als een profetische
aankondiging van een grote omwenteling.
Dat roept vragen op: hangt de cloud de mensheid
als een donkere wolk boven het hoofd? Of is de robot
een redder, aan wiens bionische hand we ons lot
oktober – november 2022 | 38 | de Nederlandse Boekengids
het dagelijks slikken van een voedingssupplement uit
een potje? Vitamine D uit het basispakket – maar in
onze rijst.
Webb en Hessel moeten het niet hebben van de
gevestigde orde, die ze tussen de regels door afschil-
deren als te traag en te behoudend. De twee hebben
duidelijk meer op met rebelse, creatieve geesten
zoals bioloog-zakenmannen Craig Venter en George
Church, die een grote rol spelen in het narratief van
The Genesis Machine. Wat dat betreft denk ik dat er
interessante tijden aanbreken, nu steeds meer acade-
mische wetenschappers snakken naar een omgeving
waar schaarse onderzoekssubsidies en administratieve
bureaucratie geen belemmering meer vormen. De
eerste grote namen zijn gerekruteerd door Altos Labs,
dat miljarden aan startkapitaal ontving van Ama-
zon-voorman Jeff Bezos
Wat gaan we straks en dat cellulaire herpro-
doen als genetische grammering, herstel van
testen gemeengoed verwondingen en ziektes
worden? en verjongingstherapieën
belooft. Anderen kijken
halsreikend naar Arcadia Science, dat financiering
ontving van onder andere een blockchainmiljardair,
en zich wil richten op het bestuderen en benutten
van de biologische eigenschappen van de miljoe-
nen soorten (micro)organismen waar de gevestigde
wetenschap doorgaans niet naar kijkt, en dat al haar
onderzoeksresultaten bovendien publiek toegankelijk
wil maken.
toevertrouwen? Grootse vragen, die tegelijkertijd ver-
lammend werken. De beelden prikkelen niet, sussen
nieuwsgierigheid, en plaveien wegen naar lofzangen
en doemscenario’s.
Willen we begrijpen wat technologie is en, mis-
schien nog urgenter, wat technologie doet, dan
moeten we niet in de verte turen, maar om ons heen
kijken, en naar onszelf. Dan wordt duidelijk hoe
‘verwikkeld’ technologie is met de grote problemen
van deze tijd, zoals Mark Coeckelberg schrijft in
de inleiding van zijn boek A Political Philosophy
of AI. Dan zien we hoe technologie bemiddelt in
de manieren waarop we betekenis vinden in en
geven aan de wereld, en daarmee aan onszelf. ‘Het
begon als grap, gaandeweg werd het ernst’, schrijft
Miriam Rasch over de keuze om haar boek over
de betekenis van autonomie in digitale tijden in de
vorm van een zelfhulpgids te gieten. Beide boeken
gaan over het stempel dat algoritmes en kunstmatige
intelligentie in toenemende mate op mens en maat-
schappij drukken.
Technologie en politiek
In The Political Philosophy of AI doordenkt
Coeckelbergh de politieke en maatschappelijke
effecten van technologische ontwikkelingen. Hoe
verhouden gepersonaliseerde aanbevelingen en
politieke advertenties die de gebruiker in de richting
van meer van hetzelfde duwen zich tot de gedachte
dat vrijheid gaat over zelf doelen stellen? Wat is de
politieke betekenis van eenzaamheid en fragmentatie,
die het gevolg zijn van de groeiende dominantie van
Renée van Amerongen
Hoe de toekomst eruit gaat zien, dat weten zelfs de
futuristen Webb en Hessel niet. In deel drie (overi-
gens niet het sterkste deel, ze hadden hier beter een
professionele verhalenverteller in de arm kunnen
nemen) schetsen ze vijf fictieve scenario’s. Wat de
toekomst ook zal brengen, Webb en Hessel zijn er
zeker van dat, alle goede intenties ten spijt, iedere
technologie ook misbruikt zal worden door figuren
met minder nobele doeleinden. Juist daarom is het zo
belangrijk om tijdig een referentiekader met elkaar
af te spreken en, zo hameren ze nog maar een keer,
daarvoor bewegen onze politieke en juridische syste-
men op dit moment lang niet snel genoeg mee met de
technologische ontwikkelingen. Alle partijen moeten
straks om tafel om weloverwogen besluiten te kunnen
nemen – over wat we kunnen, maar vooral over wat
we wel en niet willen. En dat kan enkel als niet alleen
de wetenschap en het bedrijfsleven, maar ook poli-
tieke en maatschappelijke instanties en kritische bur-
gers goed zijn ingevoerd in de onderliggende materie.
Hun uitsmijter is daarmee niet eens specifiek voorbe-
houden aan de synthetische biologie, maar moest de
auteurs duidelijk van het hart: misinformatie is op dit
moment de grootste vijand van onze maatschappij. Ik
voorzie op elk van deze terreinen een eerste nobele
uitdaging voor het onlangs door minister Robbert
Dijkgraaf aangekondigde nationale centrum voor
wetenschapscommunicatie. Hopelijk heeft hij The
Genesis Machine al op het nachtkastje liggen. ×
Eva van der Graaf
het scherm? Hoe vergroot AI al bestaande ongelijk-
heden?
Kunstmatige intelligentie is volgens Coeckelbergh
‘political through and through’ en heeft een grote
vormende kracht: ‘(it) transforms the conditions
under which politics is done.’ Al weerspiegelt de
blauwgroenige wolkverschijning op de kaft nu niet
direct de boodschap om technologie met voeten in
de klei te zetten, toch roept The Political Philosophy
of AI juist daartoe op. De hoofdboodschap: techno-
logie als AI is niet neutraal, maar geeft actief vorm
aan de samenleving – ‘sometimes intended but often
unintended’.
In het licht van bijvoorbeeld het toeslagenschandaal
en het werk van Shoshana Zuboff en Kate Crawford
klinkt die boodschap allicht niet zo nieuw. Vernieu-
wend is het perspectief dat Coeckelbergh kiest. Hij
gaat te rade bij de politiek-filosofische traditie, om
juist ook de subtiele, onbedoelde veranderingen die
technologie teweeg kan brengen door te lichten. Want
daarin zit het venijn. AI kan belangrijke begrippen als
vrijheid, macht en democratie sluipenderwijs onder
druk zetten.
In zijn boek is die politiek-filosofische traditie geen
stabiel raamwerk dat men erbij kan pakken als een
evaluatieformulier. Het is eerder een steiger die perma-
nent in opbouw is, zoals Coeckelbergh schetst aan de
hand van onder meer Aristoteles, Isaiah Berlin, John
Stuart Mill, Hannah Arendt, Chantal Mouffe en Jac-
ques Rancière. Daarbij blijkt AI zelf medebouwer van
de steiger te zijn. Deze technologie kleurt begrippen,
drukt een stempel op de maatschappij en de politiek,
technologiekritiek
en is zo vervlochten met de grote problemen van deze
tijd: groeiende ongelijkheid, klimaatcrisis, autoritaire
regimes.
Neem de vraag naar de rol van kennis en expertise
binnen de liberale democratie. Plato was huiverig
over de vaardigheden van ‘het volk’ om zichzelf te
besturen. ‘Het schip van staat’ veilig navigeren vereist
volgens hem in de eerste plaats kennis van zaken, met
de consequentie dat de macht in handen van een klein
clubje komt te liggen. Dat staat op gespannen voet met
de kerngedachte van een democratie waarin burgers
zelf bepalen wat het beste is. Precies deze spanning
treedt opnieuw op nu data-analyse en voorspellende
systemen vaker worden ingezet. Wat is precies de aard
van deze expertise? En wanneer verwordt dit tot een
technocratie, waarbij de macht berust bij een kleine
elite, of wellicht accurater: bij degenen die databulk
bestieren?
Modernere concepties van democratie, te vinden
bij bijvoorbeeld Jürgen Habermas, benadrukken niet
expertise, maar het belang van het redelijke gesprek
tussen andersdenkenden, dat zou resulteren in over-
eenstemming over wat het beste is om te doen. Dat
vergt het een en ander van burgers, namelijk daadwer-
kelijke betrokkenheid. Kan AI daartoe bijdragen, of
maakt het dit wezenlijk contact tussen mensen eerder
overbodig?
Chantal Mouffe vindt het zoeken naar zulke
overeenstemming juist een te gepolijst ideaal, dat
bovendien niet-rationele uitingsvormen miskent.
Glans vraagt om wrijving, democratie om conflict en
om modderige pogingen van mensen om met elkaar
samen te leven, zonder eenduidig en harmonieus eind-
punt. Beseffen ‘content moderators’ die de opstootjes
op Twitter managen en onwelgevalligheden wegpoet-
sen dat wel genoeg?
In vogelvlucht gidst Coeckelbergh ons door de tra-
ditie. Hij laat zien dat technologie zo verweven is met
de maatschappij dat problemen niet zomaar wegge-
poetst kunnen worden door een paar ethisch bewuste
programmeurs of privacylievende eindgebruikers. Er
is een veel breder maatschappelijk debat nodig. De
politieke filosofie kan helpen de relevante vragen
daarvoor te vinden.
Betekenis vinden in de wereld
Ook Miriam Rasch neemt in Autonomie: een zelfhulp-
gids de verwevenheid van technologie en wereld tot
uitgangspunt, maar zij gebruikt een andere, meande-
rende stijl, en geeft af en toe praktische opdrachten:
- Pak een kruimel van de tafel en laat hem weer
vallen.
- Beweeg je arm naar de kruimel toe, of weiger dat
te doen.
- Corrigeer jezelf; je ‘weigert’ dat te doen.
Zulke opdrachten geven een performatieve draai
aan Rasch’ onderwerp: het begrip autonomie in het
digitale tijdperk. Wat blijft er in een wereld waarin
datagedreven aanbevelingen ons om de oren vliegen
en waarin machtige bedrijven uit Silicon Valley onze
aandacht monopoliseren nog over van de gedachte dat
we zelf bepalen hoe te handelen? Anders dan bij Coe-
ckelbergh staat bij Rasch de persoonlijke beleving van
autonomie centraal, en de vraag welke speelruimte de
mens in het digitale tijdperk heeft en kan opeisen.
Autonomie als menselijke eigenschap is op z’n
minst een problematisch begrip. Immanuel Kant
stelde autonomie voor als ‘het uittreden van de mens
uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is’.
Autonoom handelen vereiste volgens Kant het losbre-
ken van invloeden van buitenaf en volledige concen-
tratie op de rede. Daarmee ging hij voorbij aan de
vormende krachten die veelal buiten de mens liggen:
gender, maatschappelijke positie en gezondheid geven
onze mogelijkheden, kansen en verlangens vorm.
In zekere zin gaan gepersonaliseerde advertenties en
‘meedenkende’ slimme apparaten uit van eenzelfde
idee dat menselijk handelen niet meer is dan gedrag
dat grotendeels voorspelbaar is op grond van geslacht,
leeftijd en gezondheid en zoiets als een postcode. Die
zienswijze keert terug bij Yuval Noah Harari, die stelt
dat we ‘hackbare dieren’ zijn wier gedrag voorspelbaar
is voor wie over voldoende datapunten beschikt.
Dat leidt op meerdere manieren tot paradoxale
situaties, laat Rasch zien. Als iemand bijvoorbeeld
aan de hand van een gepersonaliseerde advertentie
een aankoop doet, wordt deze persoon tegelijkertijd
als autonoom individu aangesproken wanneer in haar
browser het pop-upvenster verschijnt: ga jij akkoord
met de voorwaarden?
De ontsnapping ziet Een andere paradox is
Rasch in een relationeel dat het inmiddels ver-
begrip van autonomie dacht geworden autono-
miebegrip dan weer met
het grootste gemak en zonder het verder te doorden-
ken op technologie wordt geplakt. Als een AI-systeem
op ondoorgrondelijke wijze, opererend als een ‘black
box’, tot een uitkomst komt, wordt dat niet als hocus
pocus betiteld, maar eerder als bewijs van autonomie.
Rasch belandt zo in een spagaat: ze weigert te
accepteren dat we simpelweg een optelsom zijn van
de omstandigheden en ze voelt zich genoodzaakt om
voorbij het geïsoleerde autonomiebegrip te denken.
Maar vanuit de overtuiging ‘dat iets niet sluitend
begrepen hoeft te worden om erin te geloven en naar
te handelen’ – eigenlijk helemaal in het verlengde
van Alan Turing dus – is deze spagaat geen eindtoe-
stand. De ontsnapping ziet Rasch in een relationeel
begrip van autonomie: autonomie als ‘de mogelijk-
heid om een betekenisvolle relatie te onderhouden
met de wereld’. Autonomie wordt daarmee tot een
speelruimte waarin een individu binnen de gegeven
omstandigheden naar die betekenisvolle relatie kan
zoeken, door de wereld in te gaan en de ander te ont-
moeten.
Technologie geeft die speelruimte mede vorm. Niet
per se uitsluitend in negatieve zin: ‘Als er iets een
“extensie van de mens” te noemen is, dan is het wel de
techniek.’ Anderzijds wijst ook Rasch wel degelijk op
de risico’s die een al te sturende technologie met zich
meebrengt. Waar technologie resulteert in isolement,
het overbodig maken van de wereld, en zo de ontmoe-
ting met de ander eigenlijk dwarsboomt, wordt ook
de speelruimte van mensen ingeperkt.
Naar een dans met technologie
De twee boeken vullen elkaar in zekere zin aan.
Coeckelbergh toont vanuit een bird’s-eye view de
verwevenheid van technologie en maatschappij
en behandelt alomvattende begrippen als vrijheid,
democratie en rechtvaardigheid. Rasch duikt naar
beneden en kijkt vooral vanuit het perspectief van
het individu naar autonomie in een tijd waarin digi-
talisering tot in de haarvaten van de maatschappij is
doorgedrongen.
Opmerkelijk genoeg bedienen beiden zich van
eenzelfde beeldtaal om het denken over technologie
te verhelderen en sturen. Coeckelbergh vergelijkt de
Eva van der Graaf
Mark Coeckelbergh
The Political Philosophy of AI:
An Introduction
Polity 2022, 186 blz.
Miriam Rasch
Autonomie: een zelfhulpgids
Prometheus 2022, 127 blz.
vormende kracht van technologie met een perfor-
mance, een choreografie, terwijl Rasch relatieve auto-
nomie als een dans beschrijft.
Coeckelbergh introduceert zijn vergelijking in een
verhandeling over het begrip macht. Na een beschou-
wing op de productieve dimensie van macht – macht is
niet louter iets negatiefs dat iets beneemt, maar vormt
ook – stelt hij in navolging van Michel Foucault en
Judith Butler voor om over de machtswerking van AI
na te denken in termen van een performance:
A performance-oriented perspective enables us to
ask critical questions about this: who are the actors
and choreographers in the performance? Who is
excluded from acting and choreographing? Which
actors and choreographers have more power than
others? And can we develop strategies to escape full
control? These questions relate again to the discus-
sion about democracy.
Het rijke aan deze metafoor is dat daarmee ook
sociale, lichamelijke en temporele aspecten een rol
kunnen spelen in de analyse van AI.
Rasch stelt, geïnspireerd door Sven Lütticken, dat
het beeld van de dans helpt om autonomie voor te
stellen als een heen-en-weer bewegen in de wereld en
tussen zelf en ander:
De hermeneutische cirkel voert naar buiten en weer
terug, via representaties, via anderen, wentelend en
zwierend in een dans langs verschillende perspec-
tieven, culturen en geschiedenissen, door de hele
wirwar die wereld heet. De weerstand die zij
opwerpt, beperkt én draagt mijn autonomie tege-
lijkertijd.
Coeckelbergh en Rasch doen zo recht aan de alom-
tegenwoordigheid van technologie die verhuld wordt
door beelden van glanzende robotarmen. Beiden laten
zien dat we niet hoeven te wachten op een toekomst
waarbij de computer slaagt voor de Turingtest, maar
dat we nu al moeten nadenken over de rolverdeling
tussen mens en AI en over de speelruimte die deelne-
mers aan deze dans elkaar zouden moeten geven. ×
oktober – november 2022 | 39 | de Nederlandse Boekengids
Een selectie van de 25 meest vernieuwende,
felle, hemelbestormende stukken uit
de Nederlandse Boekengids

Persis Bekkering
Neske Beks
Gemma Blok
Joost de Bloois
Daniël Boomsma
Iwan Brave
Claudia Cosma
Yra van Dijk
Lisa Doeland
Johan Heilbron
Marie-José Klaver
Thijs Kleinpaste
Jacqueline Klooster
Sicco de Knecht
Pieter Kranenborg
Annelies van der Meij
Anja Meulenbelt
Merlijn Olnon
Merijn Oudenampsen
Annelot Prins
Ira Pronk
David Rijser
Enzo Rossi
Niels Springveld
Paul Teule
Margo Trappenburg
Dirk Vis
Samuel Vriezen
9789462498976 | hardback | 252 pagina’s | € 24,99

Bestel nu voor € 55,- het boek plus een premium

abonnement op de Nederlandse Boekengids.
tinyurl.com/dnbg-premium of scan de qr-code!