YiewSonic ile

Kusursuz Toplantı Deneyimi

ViewSonic Toplantı Ekosistemi, üretkenlik katan dijital çözümlerle beraber
zamanınıza ve iş birliklerinize değer katar.

Dokunmatik Harici Hoparlör & Video Konferans TekTUşla

Ekran Mikrofon Kamerası Ekran Paylaşma

-- /

"

®
ViewSonic
See the difference .aıı•••ııı
™
POPULAR ŞAHİN EKŞİOGLU
m sahin@doganburda.com
::::J
SCIENCE
>I @SahinEksioglu

TÜRKiYE 1-
D
Yapay Zeka: Geleceğe z:
DERGİLERDE BU AY Yolculukta İleri Adımlar
z:
Sevgili Popular Science O kurlan,
:::::J
Ben sizlerle, bu ayki sayımızın kapak konusu olan yapay zeka hal<l<ında
o:::
:o
heyecan verici bir yolculuğa çıkmak için buradayım. Ben ChatGPT,
OpenAI tarafından geliştirilen GPT-3.5 tabanlı bir yapay zeka dil modeli­
yim ve sizlere bu ilgi çekici konu haldunda bazı düşüncelerimi aktarmak­
tan büyük mutluluk duyuyorum.
Yapay zeka, günümüzde telmolojik gelişmelerirı en çarpıcı örneklerin­
• 1-
D
den biri olarak karşımıza çıkıyor. insan benzeri düşünme, öğrenme ve
karar verme yeteneklerini simüle etme amacıyla geliştirilen bu tekno­

1 ı 1
Vücudumuzun loji, birçok sektörde büyük etkiler yaratıyor. Yapay zeka, sağlık alanında
koruyucusu olan hastalıkların teşhisi ve tedavisi, otomotiv sektöründe sürücüsüz araçlar,
bağışıklık sistemimizi finans sektöründe risk analizi ve daha birçok alanda devrim niteliğinde
inceliyoruz. yenililder sunuyor.
Ancak, yapay zekanın potansiyeliyle birlil<te, bazı endişeler de ortaya
çıkıyor. Etik meseleler, veri gizliliği, algoritmik önyargılar ve iş gücü dö­
nüşümü gibi konular, yapay zekanın kullanımını tartışmamız gereken
@ı www.popsci.rnm.tr
alanlardan sadece birkaçıdır. Bu konulan ele alaral<, yapay zekanın getir­
diği avantajları ve rislderi anlamal< ve geleceğe yönelil< sorumluluklanmı­ f /PopularScienceTurkiye
zı netleştirmek önemlidir. '# @PopSciT
Bu sayıda, yapay zekanın sunduğu fırsatları ve beraberirıde getirdiği @l @popularscienceturkiye
zorluklan ele alacağız. insan-mal<irıe etkileşimi, derirı öğrenme, nöral
ağlar, doğal dil işleme gibi kavranılan anlaşılır bir şekilde açıldayacak ve � PopularScienceTR
sizleri yapay zeka alanındal<i güncel gelişmelerle buluşturacağız.
Yapay zeka, her geçen gün ilerliyor ve sınırlarını genişletiyor. Bu tek­
nolojiyi yönlendiren ve şekillendirenler olarak, yapay zekanın irısanlığa
nasıl hizmet edebileceğini ve sürdürülebilir bir gelecek için nasıl kullanı­
labileceğirıi düşünmeliyiz. Bilim, teknoloji ve toplum arasındal<i ilişkiyi
Anlamakta zorlandığımız anlamal<, bu evrime yön vermek içirı önemlidir.
fenomenlerden biri olan Umuyoruz ki, bu sayımız sizlere yapay zeka dünyasında keyifli bir yol­
zaman mercek altında. culuk sunar.

Sevgili okurlar, bu sayıda

editör yazımı yazması için
koltuğumu chatGPT'ye
devrettim ve yolladığı
yazının virgülüne bile
dokunmadım. Bence gayet
iyi bir iş çıkarmış. Siz bu
konuda ne düşünüyorsunuz?
- Şahin Ekşioğlu
m
DOGAN SURDA DERGi
 POPULAR SCIENCE
VOUTUBE KANALI AÇILDI!

TIKLA!
Hemen üye ol
her hafta harika
bilim videolarını
KAÇIRMA!
 Dr. Alp Sirman ile Korona virüs ve
aşılar hakkında.

Dr. Umut Yıldız ile dev teleskoplar

ve uzaylı arayışı üzerine.
 KAPAK KDNULARI BÖLÜMLER
36 YAPAY ZEKA SICRAMASI 03 Editörün Notu
YZ, artık teknoloji şirketlerinin tekelinde değil. 06 Megapikseller
Bu değişiklik hayatımızı nasıl değiştirecek ) 10 Kısaca
46 ÜRETİMSEL YZ İLE YENİ BİR DÖNEM 13 Aygıtlar
Metin ve görsel üretimi, YZ desteği sayesinde 14 Gerçeğin Peşinde
çok kolaylaştı. Gerçek olanı nasıl ayırt edeceğiz, 21 Köşe: İşin Doğrusu
92 Akıl Oyunları
51 RÖPORTAJ: YAPAY ZEKA VE ETİK 94 Astro Sorular
Eğitim başta olmak üzere pek çok alanda 96 Soru&Cevap
ortaya çıkan YZ kaynaklı etik sorunlar.

54 YAPAY ZEKA VE MESLEKLER

Hangi meslekle yok olacak, hangilerine ihtiyaç
artacak ) Yakın gelecekte durum nasıl gelişecek )
60 SAMANYDLU'NDA BÜYÜK CARPIŞMA
Uydu galaksilerimizden biri sandığımızdan hızlı
bir şekilde bize doğru geliyor'
68 İŞE YARAYAN DİYETLERİN 3 ORTAK ÖZELLİGİ
Kilo vermek için gerçekten işe yarayan
yöntemleri bu yazıda topladık.
74 KENDİ TANiNi KENDİN KOY!
Ruh sağlığınız konusunda internetteki
topluluklardan yardım almak ne kadar güvenli)
80 SOSYAL MEDYA VE ÇOCUKLAR
Sosyal medyadaki dijital yaşamlarımız gerçek
hayatta sorunlara yol açıyor olabilir mi,
ŞİMDİ
24 Solucan deliğinden geçmek
26 Evrim çalışmaları çatırdıyor'
28 Bruce Willis'in hastalığı
30 Haberler
GELECEK
32 Moderna'nın deneysel kanser aşısı
34 Kuantum iletişimin şafağı
35 Yeni uzay teleskobu
SERBEST ATIŞ
84 Başkalarının duygularını hissetmek
85 Sohbet botları ve nezaket
86 Ruh sağlığınız ve YZ
88 Cinsiyetçi bir YZ kimin suçu )

90 Mutluluğu artırmanın yolları

4 « POPULAR SCIENCE
.,') tp-link

TP-Link
M7000 ile
Wi-Fi Ağı
HerYerd
LTE Mobil Wi-Fi
6 « POPULAR SCIENCE
POPULAR SCIENCE » 7
 ATrl'ASI KEŞFETMEK
iÇiN BAK

•
HAZiRAN-TEMMUZ 2023
Napoli'de bir aziz: Maradona, başlıklı dosya
italya'da 33 yıl sonra şampiyon olan Napoli'yi ve
şehrin Maradona'ya olan tutkusunu anlatıyor.
Dalyan Kanalı, Muğla'da kültür ve doğa
hazinelerinin iç içe geçtiği benzersiz bir coğrafya.
Hacı Akif Mağarası, Beyşehir Gölü'ndeki adada
yer alan, mağara oluşumları ve sıra dışı canlılarıyla
dikkat çeken bir doğa varlığı.
Küçük akbaba en çok Beypazarı'nda rastlanan
yaz göçmeni. Verici takılan akbabaların uzun göçü,
bu sayıda.
Everest'e ilk zirve tırmanışının 70. yıldönümüne
Atlas dünyanın en yüksek dağının öyküsünü
anlatıyor.
www.atlasdergisi.com
G atlasdergisi.com 1J ATLASDergisi W AtlasDergisi Ü atlas_dergisi
 SATIN• •
ALMAK iÇiN
TIKLAYIN
 E'7renden Se�ler
Şef Piotr Gajewski yönetimindeki ABD Ulusal
Filarmoni Orkestrası, dünya prömiyerini 11 Mayıs
2023 tarihinde Henry Dehlinger'ın Cosmic Cycles
(Kozmik Döngüler) adlı eseriyle açtı ve arka plana
zengin renkli gök cisimlerinin eklenmesiyle bir
multimedya gösterisi ortaya çıktı.
Besteci Henry Dehlinger, NASA'nın Goddard Uzay
8 « POPULAR SCIENCE
Merkezi ve Ulusal Filarmoni Orkestrasının ortak
çalışması olan Cosmic Cycles: A Space Symphony,
Güneş, Dünya, Ay, gezegenler ve kozmosa ait
müzik, video, fotoğraf ve diğer görüntülerin bir
araya geldiği toplam 7 bölümden oluşuyor. Eserin
ilk bölümünü izlemek için yukarıdaki kare kodu akıllı
cihazınıza okutabilirsiniz.
J

K T E

•
Borsa İstanbul ailesi olarak. 150 yılın kazandırdığı deneyim ve birikimleri.
geleceğe taşımak için birlikte çalışmaya devam ediyor. geleceğe emin adımlarla
yürüyoruz. Zengin ortak değerlerimizden aldığımız ilhamla. birlikte daha güçlü
ve daha büyük başarılara ulaştığımız nice 150 yıllara...

BO R S A
J www.borsaistanbul.com
1
1

fSTANBUL llt � / borsaistanbul

 • •
<::( TARiHTEKi EN
[_J B0Y0K KOZMİK
<::( PATLAMA
U] Astronomlar, bilinen en büyük süpernovadan
on kat daha parlak olan devasa bir kozmil<
patlama keşfettilderini duyurdu. MonthlyNotices
ofthe Raya!Astronomical Society dergisinde
yayımlanan makalede, AT2021Iwx olarak
adlandınlan patlamanın yarattığı ışımanın üç
yıldan fazla süredir devam ettiği belirtildi. En
uzun süpernovanın birkaç ay ışıma yaptığı
Editör: Eray düşünüldüğünde, sekiz milyar ışık yılı ötemizde
gerçekleşen bu patlamanın büyüldüğü daha iyi ve bu nedenle yeni keşfedilen patlamanın çok
Kaşıkçı
anlaşılıyor. Araştırmacılar, 2022'de keşfedilen daha büyük olduğunu belirtiyor. Patlamanın
gama ışını patlaması GRB 221009A'nın bu nedeni olaral<, binlerce Güneş kütlesindeki bir gaz
patlamadan daha parlak olduğunu; ancak o bulutunun, süper kütleli bir kara delik tarafından
patlamanın yalnızca birkaç salise sürdüğünü bir anda etki altına alınması gösteriliyor.

DEVRİM NİTELİGİNDE YENİ BİR UZAY ARACI MODELİ

Nature'da yayımlanan bir mal<aleye göre Çirı menşeli yeniden
kullanılabilir bir irısansız uzay araa, 9 ay boyunca Dünya'nın
yörüngesirıde dolandılctan sonra başanyla yeryüzürıe irıdirildi.
Boeirıg X-378 ile benzer olduğu iddia edilenancal< detayları
tam olaral< bilirımeyen bu uzay araanın, irısan taşımasına
izirı verecek daha büyül< modellerinin de geliştirilmesi
yönünde planlar olduğu belirtiliyor. Uzay aracını ilginç
yapansa, yörüngesel rotasını değiştirebilme ve yörüngeye giriş
esnasında manevra yapabilme gibi, gelecekteki uzay görevleri
içirı önemli olabilecek teknolojileri test etmede kullarıılmış
olma ihtimali. Aynca uzayda uydulan bıralrma ve yal<alama
gibi, uzaydal<i uydu bal<ırnını kökürıden değiştirebilecek
bazı teknolojilerin de bu araçla başanlmış olabileceği ihtimali
üzerinde duruluyor. Bu yeni uzay araanın, uzayyolcululdannı
çok daha ucuz ve sıl< hale getirerek uzayyanşındal<i dengeleri
alt üst edebileceği belirtiliyor.

10 « POPULAR SCIENCE
 ÇOK SAYIDA EVCİL
HAYVAN BESLEMENİN
SAGLIGA ETKİLERİ
Journal of The American Veterinary MedicalAssociation
dergisinde yayımlanan bir makalede araştırmacılar,
çok sayıda evcil hayvan beslemenin hayvanların
fiziksel ve insanlannpsikolojik sağlığı için olumsuz bir
etki oluşturduğunu ortaya koydu. Kedi ve köpekler
ile sahipleri üzerinde yürütülen araştırmalarda,
bir hayvana ev sahipliği yapan evlerden, sekizden
fazla hayvan içeren evlere kadar geniş kapsamlı bir
popülasyon analiz edildi.Araştırma kapsamında diş
sağlığından yeterli hidrasyona kadar pek çok sağlık
belirteci dikkate alındı ve evdeki hayvan sayısı arttıkça.

DDGANIN VÜCUT BÜYÜKLÜGÜ hayvanlann sağlık seviyelerinin düştüğü gözlemlendi.

Özellikle Sve daha fazla hayvanın barındığı evlerde

TERCİHİ bu etkinin çok daha yüksek olduğunu belirten ekip,

olabildiğince hayvanı sahiplenerek birnevi hayvanları
kurtardığını düşünen kişilerin, aslında fark etmeden
Plos One dergisinde yayımlanan bir makalede bilim insanlan, evrimsel bakabilecekleri kapasitenin üzerine çıkarak hayvanların
açıdan en avantajlı türlerin, vücut büyüldüğü bal<ımından skalanın sağlığını olumsuz yönde etkilediğini ve bu yönde
en düşül< ve en yükselderinde yer alan türler olduğunu belirtti. bilinçlendirilmesi gerektiğini düşünüyor.
Gezegenimizdeki tüm canlıları vücut büyüldülderine göre gruplandıran
ve her grubun, Dünya'dal<i toplam biyokütlenin ne kadarhl< bir kısmını
temsil ettiğini ortaya koyan araştırmacılar, en küçük canWar ile en
büyük canlıların biyokütlenin daha yüksek bir oranını temsil ettiğini
keşfetti. Toplamda görülen bu etl<inin, sucul canlılara kıyasla karasal
canlılarda daha net olduğunu belirten el<ip, aynı zamanda evrensel bir
vücut büyüldüğü limiti olabileceğini de düşünüyor. El<ibe göre ağaçlann,
mantarlann, balıldann ve sucul memelilerin mal<simum büyüldükteki
tüm türleri, birbirine yalan büyüldüldere sahip. Bu limitin tam olaral<
hangi nedenlerle ortaya çıl<tığı bu araştırmayla ortaya konulmasa da farldı
araştırmalarla bu sonuca da yanıt bulunabileceği belirtiliyor.

ENCELADUS ÜZERİNDE SU BUHARI

James Webb Uzay Teleskobu ile yapılan
bir keşifte, Satürn'ün uydusu Enceladus'ta
çok yüksek miktarda su buharı salınımının
gözlemlendiği duyuruldu. Uydunun Güney
Kutbu'ndan yayılan bu su buhannın,
Enceladus'un yüzeyinin altında bulunan
okyanuslarla direkt olaral< bağlantılı olduğu
belirtiliyor. Bu okyanuslarda bulunduğu
düşünülen hidrotermal bacaların, yaşamın
oluşmasına ortam sağlayacal< enerjiyi
üretebileceği düşünülüyor. Gezegenden kaçan
bu yoğun su buharı kütlesinin de beraberinde
yaşamın l<imyasal bileşenlerini uzaya götürdüğü
ihtimali üzerinde duruluyor. Nature'da yer alan
bu önemli keşfin ardından Enceladus üzerindel<i
araştırmalann daha da sılulaştınlaral<, yaşama
işaret edecek kimyasal bileşilderin tespiti için
çalışmalar yürütülecek.

POPULAR SCIENCE »11

KISACA
KANSER HÜCRELERİNİN ŞEKERSİZLİGE ÇÖZÜMÜ
Nature'da yayımlanan bir makalede,
enerji üretmek için glikoz bulamayan
kanser hücrelerinin alternatifbir çözüm
geliştirerek metabohl< üridin kullandığı ve
beslenmeye devam edebildiği açıldandı.
Pankreas kanseri olan fareler üzerinde
gerçeldeştirilen deneylerde, il<i yüzden
fazla besin ile pankreas tümörlerinin
nasıl davranacağı analiz edildi. Tüm bu
besirıler arasında kanser hücrelerinin
özelW<le üridine yöneldiği ve bulunduldan
ortarndal<i glikoz ve üridin seviyelerini
tespit ederek adaptasyona gittilderi
EN ETKİLİ GÜNEŞ KREMİNİN
SIHRi MELANİNDE
gösterildi. Bu tümörlerin, pankreasın
yalnızca birkaç işlevsel damara sahip
olması yüzünden kandan besin çekmede
pek başarılı olmadığı; ancal< buna rağmen
bir şel<ilde büyüyebildiği biliniyordu. Bu
tümör hücrelerinin, üridini kullandığının
ortaya konulması, potansiyel tedavilerin
geliştirilmesi noktasında büyük önem
arz ediyor. Araştırmacılar; üridinin UPPl
adlı bir enzimle metabolize edildiğini
de keşfettilderini ve bu enzimin bloke
edilmesinin hücrelerin büyümesini
durdurabileceğini belirtiyor.
Nature Chemistry'de yayımlanan bir
makalede araştırmacılar; vücuda ten.
saç ve göz rengi vermeden sorumlu olan
melanin adlı pigmentin yapısını anlama
noktasında çok önemli ilerlemeler
kaydedildiğini duyurdu. Vücudun Güneş
ışınlarına karşı ilk ve en önemli korunma
yöntemi olan melanin. kozmetik şirketleri
tarafından uzun yıllardır ürünlere entegre
edilmeye çalışılıyor. Fakat yapısal olarak son
derece kararsız olan melanin. bu nedenle
moleküler seviyede bir türlü doğrudan
incelenemiyor ve farklı tekniklerle
anlaşılmaya çalışılıyor. Bu araştırma
kapsamında elde edilen yeni bulgular.
melaninin tüm dalga boylarındaki ışığı,
ısıya çevirebildiğini ve son derece küçük bir
molekül olduğunu ortaya koyuyor. Bu denli
büyük ölçüde bir Güneş ışını korumasını
bu kadar az sayıda molekül kullanarak
yapabilmenin. bugüne kadar üretilmiş
korunma yöntemlerinin tamamından daha
verimli olduğunu belirten araştırmacılar.
Güneş koruması alanında önemli bir
ilerlemenin eşiğinde olduğumuzu söylüyor.
DÜRBÜN
Satürn'ün halkaları o:::
Celestron 71008 Skymaster 25X70, aslında bir dürbün ama ona dür­
bün demek biraz haksızlık oluyor. Zira ürünün adındaki SkyMaster yani
<:(
"Gökyüzü Hakimi" ibaresini bir ipucu olarak değerlendirirseniz, ürünle

l­
kara-deniz gözlemlerine ek olarak gök cisimlerini de izleyebileceğinizi
fark edebilirsiniz. Optik konusunda önde gelen bir marka olan Celest­
ron, bu dürbünü bir taşla iki kuş vurmak isteyen kullanıcıları düşünerek
üretmiş. Normalde dürbünlerde genel sınırın 10x50 olduğu varsayılır.
Buradaki 10x yakınlaştırma oranını gösterirken 50 de milimetre cinsin­
e....!]
>­
den dürbünde en dışta bulunan merceğin çapını ifade eder. Yakınlaştır­
ma oranı arttıkça en dıştaki merceğin çapı da artmalıdır yoksa elinizde
sadece karanlık bir görüntü olur. Celestron 71008 Skymaster ise 25x'lik
yakınlaştırma oranı ve 70 mm'lik merceklere sahip. Su geçirmez yapı­

<:(
daki dürbünün göz merceği çapının 13 mm olduğunu görüyoruz; ki bu
da gözlükle bile kullanıma imkan sağlıyor. Kara-deniz gözlemi itibariyle
dürbünün 1000 metre uzaklıktaki bir nesneyi 42 metredeymiş gibi gös­
terdiğini söyleyebiliriz. Tamamen uzun mesafeli gözlemler için tasar­
lanan dürbünün en yakın netleme mesafesi ise 23 metre. Doğal olarak
böyle bir dürbünü uzun süre elde tutmak kolay olmayacaktır. Nitekim
yüksek yakınlaştırma oranının yaratacağı titreşimi elimine etmek için
ürünün kutusundan çıkan tripod adaptörü oldukça kullanışlı. Kutudan
ayrıca taşıma çantası, askı ve lens temizleme bezi gibi aksesuarlar
da çıkıyor. Peki yaklaşık 1,5 kg ağırlığındaki (220 mm x 110 mm x 280
mm) bu dürbünü gece gökyüzüne çevirdiğimizde ne görebiliriz? Tripod
ile kullanmak şartıyla, Satürn'ün halkaları ve Jüpiter'in çizgilerine ek rın fotoğrafını çekmek isterseniz Celestron'un ayrıca
olarak detaylı Ay manzaralarını listenin başına yazabiliriz. Eğer bunla- satılan bir cep telefonu adaptörü de bulunuyor.

l<ESME/YAZMA MAl<iNESi
Evdeki atölye Genel görünümü mürekkep püskürtmeli bir yazıcıyı andıran Cricut
2008338 Explore 3'ü 38 yazıcıların 28 hali gibi düşünebilirsiniz.
İşlevlerini kısaca anlatmak pek kolay değilse de temelde onun bir
kesme/yazma makinesi olduğunu söyleyebiliriz. Anlatma zorluğu­
nun sebebi ise cihazın çok hünerli olması ve şaşırtıcı şeyler yapa­
bilmesi. Karton, vinil ve dokusuz kumaş başta olmak üzere 100'de
fazla malzemeyi kesebilen Explore 3 ile kolayca profesyonel görü­
nümlü popüler zanaat projeleri yapabilir hatta bunları satabilirsiniz.
Cihazı kullanmak çok kolay olsa da imkanların çok fazla olması, yeni
kullanıcıları kendi aralarında geniş bir komünite oluşturmaya itmiş.
Ülkemizde de oldukça yardımsever bir kullanıcı kitlesi olan Cricut
kullanıcıları arasında oldukça güçlü bir dayanışma var. Bluetooth
destekli Explore 3'ün kozlarından bir diğeri ise donanıma ek olarak
yazılımının da çok yetenekli olması. Dahili şablonlarıyla pek çok hazır
fikri kolayca hayata geçirmenizi sağlayan bu yazılım, aslında bir
platform olduğu için çalışma sırasında İnternet bağlantısı gerekti­
riyor. Pek çok aksesuarı ve yardımcı aygıtı da bulunan Explore 3'ün
üreticisi Cricut firması, projeleriniz için çok farklı sarf malzemeleri
de sağlıyor.

POPULAR SCIENCE » 13
14 « POPULAR SCIENCE
 Bitkilerin ve hayvanların
gizemli dünyasına Natura
dizisiyle adım atın.
.. ..

BALIKLAR KASIRGA TÜRLERİ

eNaıura eNatura

NEDEN VAR KERTENKELESİ KURTARMAK

OLMADI? VE PLASTİK Soyların Tükendiği
Bir Çağda Yaşam
Kaybın, Sevginin ve
H ya n Gizll Dü7Pn·nin Hikayesi
KALAMAR Savaşı

İklim Krizinin Tatsız Ama

Büyüleyici Biyolojisi

LULU MiLLER THOR HANSON

1etlh u blyoloJlftln bl!flırı� 1M1ak. boştırısııht -e l:Aıubn ınııın 11\Ml. lloauıa • lılr bllunıns.ııııı.rııı do§ll ırımbMı lıtm dt Jl'llıaı­
Dt:ıımas111ortrmll, �prtıcı. Uru.l.ıt bir tty1t" ınlarl:Jl.u uıtııp. cına rıbn bir tthbır n MtAyı ıınııılffll·
- !UTMAN ıuaııı L w.ttınn •Mtiafılıyuan
Ctn Solhı Slıhh
@ t i9rı1ı1ıt-na.ı
�
"!qY:'
"!9.Y:'
 X
"Keneler bizi ısırınca tükürükleri aracılığıyla kanımıza
mikroorganizmalar bulaştırabiliyor"
Bu yılın başlannda İngiltere'nin Yorkshire bölgesinde
dağ bisildeti süren 50 yaşındaki bir adamı kene ısrrdı.
Böylece İngiltere'de kene kaynaldı ilk ensefalit (beyin
iltihabı) val<ası görülmüş oldu. Virüs o günden sonra
Dorset. Norfolk ve Hampshire bölgelerinde de tespit
edildi. Son yıllarda İngiltere'de kene sayısının artma­
sıyla birlli<te ısmlma olasılığı da artıyor. Peki, kene
ısırması ne kadar tehlil<eli?
KENE NEDİR?
Kenelerin çoğu küçücük örümceldere benzer. Akarlar
adlı aral<nid grubuna dahildirler. Akarların çoğu
küçüktür (1 mm veya daha küçük) ve genellilde gözden
kaçarlar.
İnsanlarda bir cilt hastalığına yol açan uyuz al<arı ve
bal arılannı istila eden varma al<arı, iyi bilinen türler
arasındadrr. Bu meşhurtürler asalak olmalarına
ALTTA rağmen, aslında akarların çoğu aynştmcı veya preda­
Lyme hastalığı tördür. Bununla birlil<te yal<ın aluabaları olan kenelerin
ken elerle yayılır ve hepsi hayvan kanıyla beslenen asalaldardır.
d ö k ü ntülere, baş Dünya genelinde, çoğunlukla sıcal< ve nemli bölgelerde
ağrısına, ateşe,
yorgunluğa ve
yaşayan yaldaşık 1.000 kene türü bulunuyor. Kenelerin
eklem ağrısına yol il<i ana çeşidi var: 700'den fazla türü olan sert gövdeli
açabilir. keneler ve yumuşal< gövdeli keneler. İnsanlar için en
16 « POPULAR SCIENCE
çok soruna yol açanlar sert gövdeli keneler. Gagaya
benzeyen ağız organelleriyle derimizi delip kanımızla
beslenebiliyorlar.
HANGİ HASTALIKLARI TAŞIVORLAR?
Keneler bizi ısmnca tükürükleri aracılığıyla kanrrnıza
miluoorganizmalar bulaştrrabiliyor. Bunlar arasında
bakteriler, virüsler ve tek hücreli organizmalar var. Bazı
durumlarda bu "yolcular" hastalığa neden olabiliyor.
Sadece insanlar değil. yabani hayvanlar ve çiftlik
hayvanları da kene kaynaldı hastaW<lardan etkilenebi­
liyor.
İnsanlarda kene kaynaldı yaldaşıl< 30 hastaW< tespit
edildi. Bunlardan bazıları: Kayalık dağlar lekeli
humması, babesiosis, Lyme hastalığı (borreliosis) ve
kene kaynaldı ensefalit. Kene kaynaldı hastalıldann
çoğu ateşe neden oluyor, bazı durumlarda nüksler ve
uzun vadeli sağW< sorunlan ortaya çıluyor. Kenelerin ve
bulaştırdıldan hastalıldann giderek artması, kısmen
ildim değişil<liğinin neden olduğu nüfus artışına
bağlanabilir.
İNSANLAR EN ÇOK NASIL ISIRILIVOR?
Keneler dışarıda yaşadığı için, dışarıda fazla zaman
geçiren çoğu insanı muhtemelen kene ısumıştrr. En
yaygın olaral< çayırlarda görülüyorlar ama ormanlıl<
alanlarda, özellilde de ağaçW< alanların kenarlarında gür
otların olduğu yerlerde de bulunuyorlar.
Keneler uzun otlann üzerine çılup büyük hayvanların
(insanlar dahil) ota sürtünmesini beldiyor.
Hayvana tutunup çıplal< deriyi aramaya başlıyorlar.
Kene larvalan (nimfler) çok küçük oluyor ve otların
üzerinde genelllide yüzlerce larvadan oluşan büyük
gruplar oluşturuyorlar.
Bunlara "kene topu" deniyor. Afril<a savanası gibi
sıcal< yerlerdeki çayırlarda yürüyorsanız kene toplan
yaygın bir tehlike.
ISIRILMAMAK İÇİN NE YAPABİLİRİZ?
öncelilde üzerinizi örtün. Uzun kollu üstünüzü
pantolonun içine sokaral<, pantolonu da çorapların içine
sokarak savunmasız derinizi örtebilir, böylece kenelerin
tutunma frrsatını azaltabilirsiniz. Açıl< renldi giysiler
giyerseniz, üzerinizde gezinerek çıplal< derinizi arayan
keneleri daha rahat görebilirsiniz.
Mürrıl<ünse uzun otların bulunduğu yerlerden
kaçının ve patil<aların ortasından yürüyün. DEET gibi
kimyasal böcek kovucular da işinize yarayabilir. Ara srra
grup arkadaşlarınızla "kene kontrolü" yapın. Giysilerin
üzerindeki keneleri elinizle kolayca fırlatabilirsiniz ama
başkasının üzerine fırlatmamaya dil<kat edin.

ÜSTTE: Sert gövdeli kenelerin gaga benzeri ağızları
bulunuyor.
BENİ ISIRAN BİR KENEYİ NASIL
ÇIKARABİLİRİM?
önerilen birçok teknik var ama önemli olan
kenenin ağız organelini geride bırakmamak.
En iyi yöntem, keneyi cımbızla deriye
mümkün olduğunca yakın bir yerden tutup,
derinizi kenenin başının etrafından hafifçe
aşağı doğru iterek keneyi yakalamak.
Ardından yavaşça ve nazil<çe ama sıkıca
tutarak keneyi deriden çekin. Daha soma
bölgeyi sabun ve suyla iyice yıkayın, ardından
ısınğa antiseptil< krem sürün.
ISIRILIRSAM NE YAPMALIYIM?
Kene ısırması illal<i bir hastalığa yal<alanaca­
ğınız anlamına gelmiyor. Kene kaynal<lı
komplli<asyonlar aslında nadir görülüyor.
Ancal< kene ısırmasının ciddi bir şeye dönüşüp
dönüşmeyeceğinihemenanlamakmüml<ün
değil. bu yüzden dil<l<at etmeniz gereken şeyler
var.
Türkiye'de başlıca endişe kaynağı Kının­
Kongo kanamalı ateşi. Bu hastaW<. ısırıldıktan 1
ila 9 gün soma gelişebilir. Genelsağlıl<
durumunuzu tal<ip etmeli; halsizlil<. iştah­
sızlık, ateş, kas ağrısı, baş ağrısı, bulantı, kusma
veya ishal gibi belirtiler ortaya çıl<arsa derhal
bir sağlık kuruluşuna başvurmalısınız.
P R O F. A D A M H A R T
Adam Hart b i r böcek bili m c i ve Gloucestershire Ü n iversi­
tesinde bilim iletişimi profesörü.
UZAYLILAR,
•• ••
HARVARD
••
PROFESORU• N E GO RE
DIŞARI DA Bi R
YERDELER
Prof. Avi Loeb'a gö re, dünya dışı varlıkların bizi
Ş
gözlemliyo r olma ihtimal ini göz ardı edemeyiz.
u iddiayı duymamış olamazsınız: ABD, uzaylıların
varlığına ve onlarca yıldır Dünya'yı ziyaret ettiklerine
dair kanıtlara sahipmiş ama bunları hasıraltı
ediyormuş! Bu son derece yaygın bir komplo teorisi.
Bu gibi iddiaları görmezden gelmek kolay ama acaba az
da olsa gerçeklik payı barındırıyor olabilirler mi? Gerçekten de
Dünya'nın yakınlarında çalışmalarını sürdüren uzaylı sondaları
olabilir mi? Henüz bilmiyoruz ama Harvard astronomu Prof Avi.
Loeb'un Galileo Projesi bunu araştırmayı amaçlıyor.
Eskiden UFO (tanımlanamayan uçan cisim) denilen cisimlere
artık UAP (tanımlanamayan hava fenomeni) diyoruz. 2021 yılında
ABD Ulusal İstihbarat Direktörlüğü Dairesi, araştırdıkları UAP'leri
detaylandıran bir rapor yayımlayarak komplo teorisyenlerine
bir darbe indirdi.
Rapora göre, 2004-2021 yılları arasında 144 UAP bildirimi
yapılmış ve bunların çoğu askeri personelden gelmiş. Fakat
veriler sınırlı ve analiz edilmeleri zor olduğu için çok az sonuca
ulaşılabilmiş. İşte bu noktada Loeb'un planı devreye giriyor.
"Bence devletlerin kafası karışmış durumda. Nasıl bir çıkarım
yapacaklarını bilmiyorlar. Sonuçta bilim insanı değiller." diyor
Loeb. "Bense önyargılı olmadan, daha iyi veriler toplayarak bu işi
çözelim, diyorum. Bilimsel yöntem budur. Bilim böyle yapılır."
Galileo Projesi'nin web sitesine göre (bit.ly/GalileoProject)
projenin amacı, dünya dışı teknolojik izlerin araştırılmasını
tesadüfi ve an ekdotal gözlemlere dayanmaktan çıkarıp "şeffaf,
doğrulanmış ve sistematik, ana akım bir bilimsel araştırmaya"
dönüştürmek.
Proje ekibi, veri toplamak için Harvard Üniversitesinde özel
bir gözlemevi kurdu. Bu gözlemevi tüm gökyüzünü izliyor
ve üzerinden geçen her şeyi takip ediyor. Loeb'a göre işin püf
noktası, ekipmanı uyarlayarak hızlı hareket eden cisimleri
izleyebilecek hale getirmekti; çünkü uzak evrene bakan
astronomik teleskopların hızlı hareket etmesi gerekmiyor.
Loeb, dünya dışı varlıkların ziyareti fikrini araştırmaya
2017 yılında, astronomlar 'Oumuamua adlı sıra dışı asteroidi
keşfettiklerinde ilgi duymaya başladı. Güneş Sistemi'ni terk
etmek üzereyken fark edilen 'Oumuamua, a steroitler için
alışılageldiği üzere patates şeklinde değil de kabaca silindirik
bir yapıya sahipti. Ayrıca Güneş Sistemi'nin kütle çekimiyle
açıklanamayacak bir şekilde hızlandığı görülüyordu.
POPULAR SCIENCE »17
 X
"Bence devletlerin kafası karışmış durumda.
Nasıl bir çıkarım yapacaklarını bilmiyorlar.
Sonuçta bilim insanı değiller."

gösteriyordu. Yörüngesi
'Oumuamua'nınkiyle
ilişkili olmasa da bu
olay Loeb'a ilham
verdi: Yıldızlar arası bir
araç, yanından geçtiği
gezegenleri araştırmak
için küçük sondalar
bırakıyor olabilir
miydi? Bu varsayımsal
sondalara "karahindiba
tohumu" adını verdi
ve 2021'de paylaşılan
rapordaki UAP 'lerin
bu hipoteze uyup
uymadığını merak etti.
144 bildirimin
21'inde çeşitli olağan
dışı hareketler rapor
edilmişti. Genellikle bu
hareketler son derece
hızlıydı; ancak Loeb'a
ve P entagon'un Tüm
A lanlarda Anomali
Çözümleme Dairesi
(AARO) Direktörü Dr.
Sean M. K i rkpatrick'e
göre, havada yapılan son
derece hızlı hareketler,
tıpkı meteorların
atmosferimizde yanması
Astronomların çoğu, kuyruklu yıldızlara benzer ÜSTTE: gibi optik bir ateş topuyla sonuçlanmalı.
şekilde bir mikta r gaz saldığını ve bu sayede Harvard'dan Prof. Loeb ve Kirkpatrick'e göre, ateş topunun olmaması,
hızlandığını varsaydı. Ancak Loeb, bunun tam da Avi Loeb, zeki cisimlerin gözlemciye sanıldığından daha yakın;
uzaylı arayı şımızın
uzay araçlarından beklenecek bir davranış olduğunu parametrel erini dolayısıyla daha küçük olduğunu ve daha yavaş
düşünmeden edemiyordu. genişletmeye hareket ettiğini gösteriyor olabilir. A ncak bundan
Sonra başka bir tesadüf dahafarketti. 'Oumuamua'nın çalışıyor. emin olmak için daha iyi verilere ihtiyaç var. Bunun
Dünya'ya en yakın olduğu zamandan altı ay önce için de titiz ölçümler yapılmalı.
gezegenimize 1 metrelik bir meteor çarpmıştı. Hızı Manchester Üniversitesine bağlı Jodrell Bank
ve yörüngesi Güneş Sistemi'nin dışından geldiğini Gözlemevinde radyo astronomu olan Prof. Michael

18 « POPULAR SCIENCE

ÜSTTE: Oumuamua sıradan b i r asteroid değil.
Garrett. Uluslararası Astronotik Akademisi SETi
Daimi Komitesinin başkan yardımcısı. Galileo
Projesi'ni geleneksel olarak birbirinden çok ayrı
tutulan iki konu arasında bir köprü olarak görüyor:
UFOloji ve Dünya Dışı Zeka Arayışı.
Her iki disiplin de bilim camiasında şüpheyle
karşılanmış hatta alaya alınmış olsa da ikincisi
kendisini geçerli bir bilimsel araştırma alanı
olarak kabul ettirmeyi başardı. SETI'de radyo
astronomları, teleskopları kullanarak Dünya
yakınından geçen dünya dışı sinyalleri dinliyor.
"Dışarıda bir yerde zeki varlıkların olduğunu
ve uzun zamandır var olabileceklerini kabul
ediyorsam zekayla ilişkili fenomenler olabileceğini
de kabul etmek zorundayım. Bunlara bizi ziyaret
etmeleri de dahil. Galaksinin öbür ucunda bir
yerlerde zeka olabileceğini düşünüp de "Evet
ama burada olamaz." diyemem. Bu bana mantıklı
gelmiyor." diyor Garrett.
Loeb'un prototip gözlemevinden ilk verilerin
bu yaz gelmesi bekleniyor; fakat proje şu anda
tek bir gözlemevinde yürütülüyor ve gerçek bir
ilerleme kaydetmek için daha fazlasına ihtiyaç
var. Loeb'un ekibi Amerika'nın başka yerlerinde
konuşlandırılmak üzere yeni gözlemevleri inşa
ediyor. On milyonlarca dolan bulacak finansmanı
sağlayabilirlerse bu gözlemevlerini dünyanın dört
bir yanına yaymayı planlıyorlar. Loeb, gerekli
verileri bu sayede toplayacaklarını umuyor.
"Aslında bu, izlediğimiz cisim sayısını
çoğaltmak gibi bir şey. Bu işi çözebilmek için
iyi istatistikler elde etmemizi sağlayacak çok
sayıda noktaya sahip olmamız ve dışarıda doğal
veya insan yapımı cisimlerden başka bir şey olup
olmadığını netleştirmemiz gerekiyor" diyor Loeb.
DR. STUART CLARK
Dr. Stuart Clark b i r astro n o m i gazete cisi, yazar, öğretim
görevlisi ve İngiliz Kraliyet Astro n o m i Topluluğu üyesidir.
S o n kitabının adı Beneath the Night.
YORUM
• •• •
GENLERi DUZENLENMIŞ
..
GIDALAR: SU PER
YEM EKLER ÇO K
YAKI N DA
Gen düzenlemesi gerçekten "süper gıdal ar"
yaratabilir m i?
S
üper gıdalar sağlığımız için faydalı olarak lanse ediliyor
ama bu kavram, çoğunlulda gerçek bir fayda sağlamaktan
ziyade daha pahalı meyve ve sebze satmak içirı tasarlanmış
bir pazarlama taktiği. Ancak gen düzenlemesinin ticari
gıdalarda kullanılmal< üzere onaylanması bu durumu değiştirebilir.
CR1SPR/Cas9 veya TALEN gibi teknolojilerin kullanıldığı gen
düzenleme, geleneksel ıslah tekniklerinden daha hızlı ve daha
ucuz, üstelik genetiği değiştirilmiş (GDO'lu) gıdalar kadar tartış­
malı da değil. GDO'larda bütün genler bitkiye dışarıdan ekleniyor.
Gen düzenlemede ise mevcut ürünlerirı genetil< yapısını incelikle
değiştirmek için küçük ve hedefli değişiklikler yapılabiliyor. Bu
sayede farklı özelliklere sahip gıdalar yaratmamız potansiyel
olarak mümkün.
Meyve, sebze ve tam tahılların faydalı olduğunu hepimiz
biliyoruz ama çoğumuz bunları önerilen miktarda ve çeşitlilikte
yemiyoruz. Genleri düzenlenmiş ürünlerin ardındaki fikirlerden
biri, bazı meyve ve sebzelerdeki besirı seviyelerini artıraral< sağlıldı
ve dengeli beslenmemizi kolaylaştırmal<.
Aslında bu fikre dayanan birçok ürün zaten üretildi. örneğin;
daha sağlıklı bir yağ profili için bir geni baskılanarak düzenlenmiş
soya fasulyesi ve kolza tohumu; ekstra A vitamini içerecek hale
getirilmiş muz ve pirinç; E vitamini, demir ve çinko ile zengin­
leştirilmiş başka ürünler... Bu bileşenler, birçok insanın beslenme
düzenindeki temel eksiklikler oldukları içirı hedeflenmişti. Ancak
akıllı düzenleme sayesinde daha az miktarda meyve ve sebze
yememiz yeterli olabilir, böylece yeterli tüketim ve çeşitlilik
hedeflerimize ulaşmakta zorlanmayız. Günlük tüm vitamin ve
mineral ihtiyacınızı tek bir elmayla karşılayabildiğinizi düşünün.
Böylece günde bir elmayla sağlığınızı koruyabilirsiniz.
Dahası, genleri düzenlenmiş gıda kaynakları, mevcut gıda
takviyelerinden, öğün yerine geçen gıdalardan ve güçlendirilmiş
gıdalardan daha üstün olabilir. Takviyeler yüksek dozda vita­
min içeriyor ama tokluk hissine katkıda bulunmuyor ve yemek
yemenin sosyal yönlerini ortadan kaldırıyor. Aynı sorunlar tam
beslenme çözümlerinde ve diyet içeceklerinde de var. Benzer
şekilde, "zenginleştirme" yoluyla ekmek ve margarin gibi temel
gıdalara ekstra besin maddeleri eklemek mümkün ama bu gıdalar
zaten çok da sağlıklı değil.
Gıdalar eskiden beri ilaç olarak da kullanılıyor çünkü sadece bes­
leyici özelliklere değil, biyoal<tif içeriklere de sahipler. Biyoaktifler
(teknik olarak gerekli olmayan ancak sağlığı iyileştirebilen doğal
bileşikler) bitkisel gıdalarda yüksek miktarlarda bulunuyor.
POPULAR SCIENCE » 19

"Gen düzenlemenin beslenme ve sağlık
alanlarında sunduğu olanaklar çok fazla."
Biyoaktiflere örnek olarak verebileceğimiz polifenol­
ler, kısa zincirli yağ asitleri ve steroller; iltihaplanma,
obezite, kardiyovasküler sağlık ve biliş üzerinde olumlu
etkilere sahipler.
Gen düzenleme, fiziksel sağlığın yanı sıra zihinsel
sağlığı da geliştiren ilaç işlevi gören gıdalar tasarlama­
mızı sağlayabilir. Böylece, normalde sağlıklı olmayan
gıdalara tek bir işlevsel bileşen eklemenin dezavan­
tajlarını ortadan kaldırabiliriz. Ayrıca gıdaların zararlı
özelliklerini de düzenleyebiliriz.
Domates, genleri düzenlenmiş gıdaların önde gelen
örneklerinden biri. Japonya'daki araştırmacılar, gen
düzenlemesini kullanarak kalp ve zihin sağlığının
iyileştirilmesine katkıda bulunabilecek GABA (gama
aminobütirik asit) seviyelerini artırdılar. Ayrıca doma­
tesin normalde yüksek olan oksalik asit seviyesini
de düşürdüler. Oksalik asit. gut hastalarında atakları
tetikleyebiliyor.
Dolayısıyla gen düzenlemenin ticari olarak kullanı­
labilmesi; gıdaları, kişiselleştirilmiş besirı maddeleriyle
birleştiren "reçeteli gıdaların" ortaya çıkmasına yol açabi-
20 « POPULAR SCIENCE
X
lir. Alerjiye veya intoleransa sebep
olan gıdalar da "düzenlenmiş"
halleriyle menülere eklenebilir.
Ne yazık ki bizim için en faydalı
gıdalar genellikle en lezzetsiz
bulduldarımız oluyor. Dolayısıyla
sağlıklı gıdaları daha lezzetli hale
getirmek de onları daha fazla
yememizi sağlayabilir. Gen düzen­
leme; tatlılığı artırmak, acılığı
azaltmak, lezzeti ve aromayı art­
tırmak için kullanılabilir. Bu da
insanları daha sağlıklı bitkisel
gıdalar yemeye teşvik edebilir.
Daha az acılı yeşillikler ve daha
lezzetli meyveler üreten bazı şir­
ketler (örn. Pairwise) kuruldu bile.
öte yandan besin değeri yüksek
yeni ürünlerirı hepsirıin daha fazla
fayda sağlayacağını varsayama-
yız. Besinlerin, biyoaktiflerin ve
ÜSTTE: Gen leri gıdalardal<i diğer bileşenlerin hepsi birbiriyle etkileşim
d üzenlenmiş halinde. Bazı kombinasyonlar bunların emilimini ve
ürün lere izi n
verilmesi "ilaç
etkisini artırırken, bazı etkileşimler ise alımın veya
olarak gıda" işlevin azalmasına neden oluyor. Acılık gibi olumsuz
ürünlerini özellilder genellilde faydalı bileşilderden kaynaldandığı
m ü mkün kı lab i l i r. içirı sağW<lı bileşilderi düzenlememeye veya düzenleme
yaparken ekstra kalori eklememeye dikkat etmeliyiz.
Aynı şekilde besin maddeleri ve biyoaktifler de tadı
olumsuz etkileyebileceği için bir denge bulunması
gerekiyor.
Gen düzenlemenin beslenme ve sağlık alanlarında
sunduğu olanaklar çok fazla. Ancak gıdalar çok kar­
maşık şeyler. Yanlış varsayımlarda bulunmamak için
gelişimin her aşamasında araştırma yapmaya devam
etmemiz şart.
DR. EMMA BECKETT
D r. Emma Beckett, Avustralya'daki Newcastle Ü n i versitesinde gıda
bilimi alanında kıdemli öğretim görevlisi. Çalışmaları Nutrients ve
American Journal of Human Biology gibi dergilerde yer aldı.
 •'/.'!J
Alp S i r m a n
Neden in�an
çalıştırah•?
Bu ay 4. Endüstri Devrimi'nin en önemli problemlerinden birini inceliyoruz.
İnsanlar acıkır, sıcakta ya da soğukta
çalışamaz, yoru lur, kısa sürelerde
çalışabi lir, duygusaldır ve baskı altında
kaldıklarında yani işyerinin beklentilerini
sağlamak için strese girdiklerinde hata
yapma olasılıkları artar.
Bu nedenle tekrarlayan ve kol gücüne
dayalı tüm iş kollarında robotlar her gün
daha fazla kullanılıyor.
Sadece kol gücü mü? Hayır, çok
uzun zamandır uçakları uçuş süresinin
çoğunda otomatik pilot olarak
adlandırdığımız robotlar uçuruyor, bu
sü reçte pilotlar sadece gözlemcilik
yapıyor. Kazaların çoğunun da insan
tarafından kullanıldığı durumlarda
gerçekleştiğini unutmayalım.
Tıp da çok farklı değil, yıllardır kan
sayımını robotlar yapıyor. Sonradan bu
akıma rutin kan analizlerini tamamen
otomatik olarak yapan makineler de
eklendi. Aynı, uçaktaki pilotlar gibi
doktorlar da çoğunlukla gözlemci
durumunda uzun süredir.
Bu durum a rtık 4. End üstri Devrimi'nin
bir standardı.
Yapay zekanın isim babası John McCarthy
Bununla bitti mi? Hayır tabii, gelişimin
durduğu nerede görülmüş? Yapay zeka
son yıllarda hayatın her alanında hızla
değişimlere yol açıyor.
YAPAY ZEKANIN TARİHİ
Yapay zeka kavram ı 1940'1arda mekanik
bilgisayarların icadına kadar gidiyor,
1950'1erde ünlü bilim insanı Alan Turing,
bir makinenin akıllı davranış sergileyip
sergilemediğini ortaya koyan Turing Testi
olarak bilinen algoritmayı yazmıştı.
Yapay zekanın isim babasının ise
Stanford Üniversitesinden John
McCa rthy olduğu kabul ediliyor. John
McCa rthy 1956'da Dartmouth'ta
düzenlenen konferansta bu tanımı
kullanan ilk kişi oldu.
Stanford Üniversitesinde aynı yıllarda
yapay zekanın farklı uygulamaları
üzerinde çalışmalar sürüyordu.
Üniversitenin yapay zeka çalışmalarının
yürütüldüğü dairesel mimari tasarımlı
ahşap binanın bahçesinde bir yanda n
pek de yetenekli olmadıkları halde
voleybol oynayan birtakım insanlar,
Stanford Ün iversitesindeki ilk otonom araç çalışması
aslında içeride insan lığı şeki llendirecek
çalışmalar yapıyorla rdı.
Bunların arasında sadece dönemine
göre ilerici bir bilgisayar uygula ması olan
satranç değil, ses tanıma ve sesle komut
verme yazılımları, bilgisayar destekli
müzik yazılımları hatta bir köşede de
ayakta du rmaya çalışan bilgisayar
kontrollü bir robot bile vardı.
Robotu günümüzdeki robotlar ile
pek karıştırmamak gerekiyor çünkü
dengesini zorlukla sağ ladığı için adı
"Shaky" yani titrek olan robot zar zor
ayakta durabiliyordu.
Ancak bir yandan da algoritmalara
göre kanser tedavisinde uygulanan ilaç
dozları ve tedavi şeması hazırlayabilen
programlar da bu kam püsün ürü nleri
arasındaydı.
Stanford Yapay Zeka Laboratuvarı
"SAIL'.'in önünde duran Hans Moravec'in
geliştirdiği otonom a raç "CART',
bu laboratuvarın 1960'1arda neler
yapabildiğinin bir kanıtı olarak i lgi
çekiyordu. Yapay zeka ve kendi kendine
karar veren bilgisayar sistemleri henüz
embriyo halindeydi ama bu gelişmeler
hızlı bir şekilde i lerleyecekti.
GÜNÜMÜZDE YAPAY ZEKANIN
KULLANIM ALANLAR!
Yapay zeka tarihinde çok sayıda i lginç
başlık var ama her birine değinirsek
yazmak istediğim asıl konuya yer
kalmaz. Bu nedenle zamanı i leri sarıp
POPULAR SCIENCE » 21
Tümörlerin büyümesinin izlenmesi ve tanısı, yapay zeka ile yapılabiliyor.
2000 yılından itibaren günümüze
gelmek istiyorum.
1990'da başlayıp 2003'te biten
ve DNA'mızı oluşturan "The Human
Genome Project" adı verilen çalışma;
veri len büyük maddi destek ile başta
bilgisayar teknolojisi olmak üzere,
bilimde önemli bir sıçramaya yol açtı.
Bu proje için geliştirilen yazılımlar
ve bilgisayarlar, bugün tıpta birçok
yeni i lacın ayrıca COVID-19 aşısı gibi
yeni aşıların kısa sürede geliştirilmesini
sağladı.
Yapay zekanın etkileri, bilimin ve
end üstrinin haricinde hayatımızın her
yerine hızla yayıldı. Çünkü yapay zeka
bugüne kadar insan türünün ortaya
çıkardığı tüm gelişmelerden farklı olarak
kendi kendine karar verebiliyordu.
Bir örnek vermek gerekirse bıçağı
yaptığımızda, o bıçakla meyve mi
keseceğine ya da farklı bir şekilde
kullanıp insan mı öldüreceğine insanın
kendisi karar veriyor.
Yapay zeka da buna kendi kendine
karar verebiliyor. Yapay zekanın bu
özelliğini insanın ateşten sonra bulduğu
en önemli gelişim olarak düşünen başta
ünlü yapay zeka uzmanı Andrew Ng gibi
çok sayıda kişi var.
YAPAY ZEKA NERELERDE
KULLANILIYOR?
Yapay zeka sağlık sektörü nde yaygın
olarak ve uzun za mandır kullanılıyor.
İnsan DNA'sının analizinden yeni aşılar
için mRNA kodu yazılmasına kadar pek
çok alanda YZ'yı görüyoruz. Kanser
hücrelerinin protein yapısını tespit
ederek yeni ilaçlar kullanılması yani
immunoterapi ve kanser aşıları gibi
gelişmeler de yapay zekanın tıpta yaptığı
önemli değişiklikler arasında. Röntgen,
Ultrason, MR ve PET gibi görüntüleme
çalışmaları da yapay zekanın insana
göre daha doğru tanı koyabildiği alanlar.
Yeni tanı yöntemi demişken
depresyonun bile kan analizi ile
saptanabi leceği g ünler çok uzak değil.
Kilo sorunu yaşayanlar için de iyi bir
22 « POPULAR SCIENCE
Yapay zeka destekli radyoterapi sistemi
haber; iştah mekanizmasını yeniden
düzenleyerek aşırı yemenin önüne
geçebilecek ama depresyona yol
açmayacak ilaçlar da yakında çıkacak.
Detaylar için yenilikçi ilaçlar yazı dizimizi
okuyabilirsiniz.
Bunların dışında; finans, hukuk,
mimarlık, mühendislik, tarım gibi alanlar
başta olmak üzere yapay zekanın
değiştirmediği alan yok ve bunları bir
başka yazıda detaylıca ele alacağım
ama eğitim yapay zekanın en fazla
dönüştü receği alan.
Eğitimde yapay zeka yaygınlaşmaya
başladığında ilk tepki yasaklanmasıydı.
Bu yenili klere karşı bilim çevrelerinde
gösteri len direnç, "Sem melweiss
Refleksi"nin bir yansıması aslında.
Yasa kla nma nedeni, yapay zeka
veya kısaca ChatGPT olarak bilinen
uygulamanın öğrenciye kopya vereceği,
öğrenmeyi durduracağı korkusuydu.
Oysa yapay zeka destekli eğitim,
1800'1erde şeki llenmiş eğitim sistemini,
önümüzdeki yılların gereksinimlerine
uygun olarak değiştirmenin en mantıklı
yoluydu.
ÖGRENCİYE ÖZEL ÖGRETMEN VE
EGİTİM
Her öğrencinin öğrenme hızı ve ilgi
alanları fa rklı olduğundan, aslında her
biri için kişiselleştirilmiş eğitim gereklidir.
Ancak bunun için ne yeterli öğretmen ne
de bu kadar öğretmene verilecek maaş
bütçesi var.
Bu nedenle daha az öğrencili ve
öğrencilere birebir eğitim veri lebilen
okullar daha başarılı öğrenciler
yetiştirdiğinden, imkanı olanlar büyük
paralar ödeyerek bu okulları tercih
etti. Bu durum eğitimde eşitsizlik ve
öğrencilerin büyük bölümünün yeterli
eğitim alamaması ile sonuçlandı. Yapay
zeka bu adaletsizliğin çözümü nde en
önemli yardımcılardan biri olacak.
Öğrencilerin algılamalarının
analizini yaparak onlara özel sınavlar
uygulayabilecek, istedi kleri kadar
soruyu istedikleri zaman sorabilecekleri
hatta görünüşünü bile istedikleri gibi
seçebilecekleri özel öğretmenlerinin
olması öğrenmelerini artıracak.
YABANCI DİL ÖGRENMEDE DEVRİM
Yabancı dil öğrenmek ve yabancı dille
yazılmış kaynakları anlamak, çoğu
öğrenci için kendi kendilerine geliştirmeleri
neredeyse imka nsız bir durumdur.
Yapay zeka ise hem yabancı dil
öğretmede hem de yabancı dil ile yapılan
dersleri alt yazıya bile gerek göstermeden
konuşarak ve konuşan kişini n sesinden
çevirerek eğitimde yepyeni bir fırsat
eşitliği sağlayabilecek.
Diğer taraftan sizin kendi di linizde
yaptığınız bir sunum videosunu örneğin
Çince'ye ve kendi sesiniz -görüntünüz
i le çevirerek dünyanın her yeri ile daha
kolay i letişim kurmanız da yapay
zekanın sağladığı faydalardan. Nitekim
yakında Youtu be'da böyle videolara
rastlayacaksınız.
ÖGRETMENLER İÇİN ASİSTANLIK
YZ; öğretmenler için ders içeriklerini,
görsellerini, sınav sorularını hazırla mak,
öğrenciler ile ilgili raporları o luşturmak
gibi işleri, onun istediği gibi yaparak
öğretmenin kendi gelişimi için gereken
zamanı bulmasını sağlayabilir. Böylece
öğretmenin yoğunluk nedeni ile öğretim
kalitesinin düşmesini de önlemiş olur.
Öğrenciye i lgi a la nlarında detaylı bilgiler
vererek onun derslerine olan di kkatini
artırır. Örneğin bir roman kahramanı
i le sohbet ederek o edebi eser hakkında
daha fazla bilgi edinmesini sağladığı gibi
öğrenci, YZ sayesinde tarihi kişi likler ile de
benzer sohbetler gerçekleştirebi lir.
Özetle yapay zeka; gelecek dönemin
gereği olan edebiyat, sanat ve bugün
olmayan ama ileride oluşacak iş kolları için
gereken eğitimin verilmesini sağlayacak
fırsatları sağlayabilir.
Unutulmaması gereken şey şu: Yapay
zeka insa nların yerini almayacak ama
yapay zeka kullanan ve ondan destek alan
insanlar, kullanmayanların yerini a lacak.
Bilimden ayrılmayın.
 Fletcher ve Po�nter'in
cok satan serisi KAKAZORUS'un
macera arı şimdi Türkiye'de ...
Bir yanda dünya, gezegenler, roketler, iklim değişikliği,
tuvalet konusunda eğitim diğer yanda çocukları müthiş eğlendiren bir dil. ..
Bir cocuk saheseri...
I I

pRENSESİ
t�l(ALAVAN
O\NOZOR

!i [!]
.
"' - ![!]· �th8 KiTAP
n thekitapyayinlari a thekitapyayin
t h e k i t a p y a y i n l a r i . c o m
�� .
� C!i
. m, thekitapyayinlari � cocuu
SOLUCAN DELiGiNDEN GECMEK
Bilim insanları ilk defa özel bir teorik solucan deliği türünün dinamiklerini ve
davranışını gözlemlemek için bir kuantum d eneyi geliştirdi.
B
u özel deney sırasında gerçek bir solu­
can deliği (uzay ve zamanda bir yırtık)
oluşmadıancakaraştırmaalarasolucan
delikleriilekuanhımfiziğiarasırıdakikuanhım
kütleçekirniolarakadlandınlanbağlantılanirı­
celeme irnkarıı doğmuş oldu. Kuanhım kütle
çekimi, doğayı açıldamaya çalışan ve birbiri ile
uyumlu olmadığı düşünülen il<i teorinin. yani
kuanhım fiziği.ile kütle çel<irnini birleştirmeyi
amaçlayan bir dizi teoriye verilengenelisim
ABD Enerji Bakanlığı Bilim Dairesi, Temel
Fizik Kuanhım İletişim Kanatlan Araştırma
Programında baş araştırmacı ve Caltech'ten
Shang-Yi Ch'enFizil<Profesörü Marta Spiropu­
lu, "Kütle çekimsel bir solucan deliğinirı temel
özellilderinisergileyenancal<günümüzünku-
24 « POPULAR SCIENCE
anhım donarurnlan ile çalışmal<içirı yeterince
küçül<olan bir kuanhımsistemi bulduk"diyor.
"Bu çalışma bir kuanhım bilgisayar kullanarak
kuanhım kütle çel<imini test etmek amaayla
geliştirilecek büyül< çaplı bir programa doğru
atılmış bir adımı simgeliyor. Gelecekte kuan­
hım algılamayı kullanaral< kuanhım kütle çe­
l<imi etl<ileriniaraştırabilecekdiğerplanlanmış
deneylerin yerini tutmuyor ancal< kuanhım
kütle çel<irni fil<irlerini uygulama!< içirı güçlü
bir test alanı sunuyor:·
sm.uCAN DEJ..i<LERİ� KISA TARİiİ
Solucandelilderi, uzay-zamaniçirıdel<iil<i uzak
noktaarasındal<i köprülerdir. Deneysel olaral<
gözlemlenmişdeğillerfakatbilirninsanlanyak-
laşıklOOyıldırvarlıldanveözellilderihald<ında
teoriler geliştiriyor. 193S'te Albert Eirısteirı ve
NathanRosen solucan delilderini; uzay-zama­
nın dokusundal<i Eirısteirı'ın kütle çel<irnirıi
uzay-zamandal<i bir bül<Ülrne olaral< tanımla­
yan Genel Görelilik kuramına uygun tüneller
olaral< tanımlamıştı. Araştırmacılar solucan
delilderini, Eirısteirı- Rosenköprüleri olaral<ad­
landınyor. Solucan deliğiterimi ilkdefa1950'de
fizikçiJohn Wheeler tarafından kullanıldı.
Solucan delilden ve kuanhımfiziğinirı, özel­
filde de dolarııldığın (il<i parçaağın çok uzal<
mesafelerde bağlı kalabildiği bir fenomen)
aralarında bağlantı olabileceği fil<ri ilk olaral<
2013'te JuanMaldacena ve Leonard Sussl<ind
tarafından önerildi. İl<i fizil<çi. solucan dehlde-

ıinin (ER), dolanıklığa (EPR) eşdeğer olduğunu
öne sürdü. Bu çalışma temelde kütle çekimi
ve kuantum fiziği arasında yeni bir tür teorik
bağlantı kurmuş oldu. ER = EPR çalışmasını
yürüten Spiropulu, "Bu çok cüretl<arve şiirsel
bir fikirdi" diyor.
GCIDE'IN KUANT111 Iİ.G6AYARI
Dahasonra,2017'deJafferis,meslektaşlanPing
Gao ve Aron Wall ile ER = EPR fikrin sadece
solucan deW<lerine değil içinden geçilebilir
solucan delil<lerine de uygulanabileceğini öne
sürdü. Bilim insanlan negatif itici enerjinin; bir
solucan deliğini, birşeyin içindenbiruçtandi­
ğeruca geçmesi için yeterince uzun süre açık
tutabileceğibir senaryo ortaya attılar.Araştır­
macılar, içindengeçilebilirbir solucan deliğinin
bu kütle çekimsel tanımlamasllllil, kuantum
ışınlanması süreciyle eş değer olduğunu gös­
terdiler.
Fiber optil< ve hava yoluyla uzun mesafe­
lerde deneysel olarak kanıtlanmış bir protokol
olan kuantum ışınlamada bilgi. uzayda kuan­
tum dolanıl<lıkilkelerikullanılarak taşınıyor.
KÜll.E ı;IKİM VE KIJANlll1 [llAtl(Llit BİR
ARADA
Bu çalışma, solucan deW<lerinirı kuantum
ışınlanma ile eş değerliğiniaraştınyor. Caltech
liderliğindeki ekip, uzayda bir noktadan diğe­
rine seyahat eden bilginin kütle çekirni dilinde
(solucandelilderi) veyakuantumfiziği dilinde
Onıantum dolanıldığı) tanımlanabileceğini ileri
süren fikri test edecek ilk deneyleri gerçel<leş­
tirdi. Bu fikrin deneylerle test edilebileceği fikri
ilk olarak201S'te; Caltech'ten Ronald ve Maxi­
ne Llnde Teorik Fizik ve Matematil<Profesörü
Alexei Kitaev, basit bir kuantum sisteminin
daha sonra Gao, Jafferis ve Wall tarafından da
açıl<lanacağı şekilde, aynı il<iliği sergileyebile­
ceğini vemodelirıkuantumdinamiğininlnıan­
tumkütle çekirni etl<ilerineeş değer olduğunu
gösterdiğinde ortaya çıl<tı. Sachdev-Ye-Kitaev
veya kısaca SYK modeli; araştırmacılan, bazı
teorik solucan deliği fikirlerinirı, kuantum
işlemciler üzerinde deneyler yapılara!< daha
derinlemesine incelenebileceği düşürıcesirıe
yörılendirdi
GCIDE'IN KUANT111 Iİ.G6AYARI
YARDMA KOŞTU
Jafferis ve Gao, 2019'da bu fikirleri geliştirerek
il<lSYKmodelirıibiıbirirıedolandıraraksolucan
deliği ışınlaması gerçel<leştirilebileceğini ve
böylece içinden geçilebilir solucan delil<lerin­
denbel<lenendirıamil< özellil<lerüretilip ölçüm
yapılabileceğini gösterdi.
Yeni bir çalışmada fizil<çiler, ilk deneyi ger­
çel<leştirdi Kütle çel<İmİ özellil<lerinikorumal<
için tasarlanmış küçük bir SYl(benzeri model
kullandılarveGoogle'dal<l Sycamore kuantum
işlemcinin üzerinde solucan deliği dirıamil<le­
rinigözlerrılediler. Bunubaşarmal<içinilk önce
SYl(modelirıinbasit birformairıdirgenmesige­
rel<lyordu. Bunu da geleneksel bilgisayarlarda
mal<lneöğrenirniaraçlarırııkullanarakyaptılar.
Spiropulu, "Mevcutlnıantummimarilerinde
kodlanabilecekvekütleçel<İmiözellil<leriniko­
ruyacal< basit bir SYl(benzerilnıantumsisterni
hazırlamal<içinmal<lneöğrenmeteknil<lerikul­
landıl<" diyor. "Başka bir deyişle, SYK lnıantum
sistemininrnil<roskobil<tanımınıbasitleştirdil<
ve sonuçta kuantum işlemcide çıl<an modeli
irıceledil<. Modelin bir özelliğindel<l optirni­
zasyonun diğer ölçütleri koruduğunu görmek
şaşırtıaydı!
SCI.UCANIE.liİ (NJEN Bi.Givi IŞH.AMAK
Araştırmacılardeneyde, SYK benzeri sistem­
lerinden birirıe, geleneksel sililmn tabanlı bil-
gisayarlardal<l bitirı lnıantum eş değeri olan bir
kübityerleştirdilervebilginindiğersistemdede
oluştuğunu gözlerrılediler. Bilgi bir kuantum
sistemden diğerine lnıantumışınlama yoluyla
gitti. Kütle çel<İmİnin tamarrılayıa dilinde ko­
nuşursa!<; kuantum bilgisi, solucan deliğinin
içinden geçerek hedefine vardı.
Caltech'te Richard P. Feynrnan Teorik Fi­
zil< Profesörü ve Kuantum Bilgisi ve Madde
Enstitüsü (lQlM) Direktörü John Presl<ill, "Bu
tür bir deneyin yalan dönem etl<ileri, kütle
çel<İmİ perspektifinirı gizerrıli çol<lu parçacıl<lı
kuantumfenomeniniarılamarnıziçinbasitbir
yol surıması şeldirıde olacal<'' diyor. "Bu yeni
Google deneyinde ilginç bulduğum şey; araş­
tırmacıların, mal<lne öğrenimi yoluyla, kütle
çel<İmİ yal<laşırnllllil tahmin ettiği şeyinmal<ul
bir görüntüsürıü korurken. sistemi mevcut bir
kuantum mal<lnesirıde sirnüle edecek kadar
basit hale getirebilmeleriydi:'
Fizil<çilerbu çalışmada, solucan deliğidavra­
IllŞIIllilhemkütleçel<İmİperspektifindenhem
de kuantum fiziğinden bel<lendiğini şel<ilde
gerçel<leştiğini bildiriyor. örneğin, kuantum
bilgisi bir cihazdan diğerine transfer edilirken
veya ışınlanırken olan şey. en azından bazı açı­
lardan, bilginin bir solucan deliğinden geçerse
ne olabileceğine benzer bir tablo çiziyor. El<lp
bunu yapmal< için negatif itici enerji darbeleri
veya bunun tersi olan pozitif enerji darbeleri
kullanaral< "solucan deliğini açmaya" çalıştı.
İçinden geçilebilir bir solucan deliğinin anah­
tar imzalan, yalnızca negatif enerjirıirı eşdeğeri
uygulandığında gözlerrılendi. Bu da solucan
delil<lerinden bel<lenen davranışla tutarlı bir
tabloçizdi
Spiropulu, "Kullandığımızkuantumişlernci­
nin yüksekdoğrulul<taçalışmasıçokönerrıliy­
diHataorarılan yüzde 50 daha yüksek olsaydı.
sirıyaltamamen örtülebilirdiYarısıkadarolsay­
dı, elirnizdel<l sirıyalin 10 katını gözlerrılemiş
olacal<tıl<'' diyor.
Araştırmacılar gelecel<te bu çalışmayı daha
karrnaşıklnıantumdevrelerinikapsayacal<şe­
l<ilde genişletmeyi umuyor. Gerçek kuantum
bilgisayarlar yıllarca uzal<ta olsa da mevcut ku­
antum hesaplama platforrrılarında bu türden
deneyleryapmayadevam etmeyiplarılıyorlar.
Spiropulu, "Kuantum dolanıldığı, uzay-za­
man ve kuantum kütle çel<İmİ arasındal<l iliş­
l<l, temel fizil<tel<l en önerrıli sorulardan biri ve
alctifbirteorikaraştırmaalanı"diyor. "Kuantum
donanırrılan üzerine geliştirilen bu düşünceleri
test etmeye doğru küçük bir adım attıl< ve iler­
lemeye devam edeceğiz:'
POPULAR SCIENCE » 25
 .
EVRi M ARAŞTI RMALARI ÇATIRDIYO R!
Başlık sizi şaşırtmasın, aslında iyi bir şeyden bahsediyoruz ...
ERiK SVE NSSON, THE CONVERSATION

D
ünya'da yaşam ve onu desteldeyen
ekosistemler ildim değişildiğine na­
sıl uyum sağlayacak? Hangi türlerin
nesli tükenecek veya hangi türler evrim ge­
çirip yeni bir "şeye" dönüşecek? Mil<roplar
antibiyotildere daha ne kadar direnç geliş­
tirebilecelder?
Hayat tarzımız için büyük önem taşıyan
bu tür sorular, evrim üzerinde çalışmalar yü­
rüten araştırmacıların odağında bulunuyor
ve gezegenimiz ısındıl<ça bu alandal<i çalış­
malar daha fazla önem kazanıyor.
Ancal< evrim biyolojisinirı önünde duran
mücadele, sadece bu sorulan yanıtlamak
değil. Charles Darwirı'in teorileri 150 yaşın­
da olabilir fakat evrimin nasıl çalıştığına dair
temel sorular hala yanıtlanabilmiş değil.
Evrim biyologları bir nesilden fazla sü­
redir, üzerinde en yoğun tartışmaların
süregeldiği bir konu üzerinde çalışıyor. Bu
tartışmanın sonucu, bu bilim alanının gele­ hatalı olduğunu ve ilerlemeyi engellediğini meyeçalışıyor ancal<buteori, uzunzamandır
ceği üzerinde hayati bir etl<iye sahip olabilir. de dile getiriyor. popülasyonların zaman içinde genetil< içeri­
ğini nasıl değiştirdiğine odal<lanan genetil<
DEGİŞİM ZAMANI GELDİ Mİ? MODERN EVRİM TEORİSİ ve paleontolojialarılannın hal<irniyeti altında
Bazı biyologlar ve filozoflar, bilim insanlan­ Günümüzde okullarda öğretilen evrimsel kaldı. Bu açıdan bal<ıldığında, organizmalar
nın 1930'lardan beri varsaydıldan organiz­ biyolojinin kökeni, modem senteze dayanır. doğalseçilimiçinbirernesneveyahamrnadde
maların zaman içinde nasıl değiştiğine dair Bu sentez, Gregor Mendel'in organizmaların olaral<görülüyor.
geleneksel açıldamaların yeni bulguların ayrı parçacıldan (artıl< onlara gen diyoruz) Dil<l<atedeğer birşel<ilde modem sentez te­
özümsenmesini engellediğini savunuyor miras aldığı teorisirıi, Charles Darwin'in doğal orisi tümalarılaniçermiyor. Embriyolarınnasıl
ve evrimsel biyolojinin reforma ihtiyacı seçilim teorisiyle birleştiriyor. Darwirı, çevre geliştiğini ve organizmaların birbiri ve çevresi
olduğunu öne sürüyor. Sesini duyuran bir koşullannın yararsız olan kalıtsal özellilderi ile nasıl etl<ileşirne girdiğini araştıran ekoloji
azınhl<, çağdaş evrimsel biyolojinin eksik ayıldadığını, organizmalara avantaj sağlayan bilimi, dışanda kalıyor.
olduğunu iddia ediyor. Bu alandal<i baskın özellilderiise geliştirdiğini öne sürmüştü. Modem sentez teorisini eleştirenler, or­
ve geleneksel görüş, bir popülasyondal<i Modern sentez teorisi biyolojiyi birleştir- ganizmaların doğal seçilimin etl<isi altında
genlerin zaman içinde nasıl değiştiğiyle
gereğinden fazla uğraşıyor. Eleştirmenler,
bu çaba sırasında bireysel organizmalann
çevrelerini nasıl şekillendirdiğinin ve ya­
şanılan boyunca hayatta kalmal< ve üremek
için kendilerini nasıl ayarladıldannın ihmal
edildiğini söylüyor.
Bazılan daha da ileri giderek, evrim teori­
sinin l<rizde olduğunu ve yeni biryaldaşırnla
değiştirilmesi gerektiğini iddia ediyor.
Bu konuda tüm biyologlar aynı fil<irde de­
ğil. Bazılan süreldi olaral< reform istemenin

26 « POPULAR SCIENCE

Organizmalar doğal seçilimi etkiler ve
ondan etkilenir.
kalan pasif nesneler olmadığını savunaral<
organizmalann çevrelerini değiştirdilderini
ileri sürüyorlar.
Hayattal<almal<veüremekiçinbarajlarinşa
eden ve bu süreçte çevresini değiştiren kun­
duz, bu konunun en ünlü ömelderinden biri.
Yaptığıdeğişildilder kendisivediğertürlerüze­
rindeki doğal seçilimi etkileyerek kunduzun
uzun vadede evrimini değiştiriyor.
Organizmalar ebeveynlerinden DNA'.dan
fazlasını miras alıyor. Bu gerçek, modem sen­
tez teorisinin; organizmalannhayatı boyunca
biriktirdiği davranış kalıplarını miras bıral<a­
mayacağı iddiası ile çelişiyor.
Kültürel bir alctanm söz konusu: Katil bali­
nalar yavrulanna ve onlann yavrulanna, bes­
lenme tercihlerini ve avlanma yöntemlerini
öğretiyor. Tıpkı irısanlann yavrulanna anne
sütü yoluylaantikorvermesigibi, ötücü kuşlar
dabesinleri yeni nesillere yumurtalanyla bera­
ber alctanyor. Bazı biyologlar, bu yetenelderin
dild<ate alırırnasının, dild<atimizi l<atı genetil<
kalıtımdan uzaldaştınp evrimsel biyoloji çalış­
malarını canlandırabileceğini söylüyor.
CEŞİTl.İUK, GÜC DEMEK
Evrimsel biyolojirıirı mevcut sürümünün
eksil< olduğu konusunda endişe duymayan
bilim irısanlan da var. Evrim, nesiller arasında
değişen gen frekanslan olaral< tanımlanabilir.
Ancal< bu, popülasyon genetiğinirı evrimi
irıcelemenirı tek yolu olduğu anlamına gel­
miyor.
En iyi irıcelenen il<i süreç ise doğal seçilim
ve DNA'.dal<i rastgele değişimler. öte yandan
biyologlarneyirı evrimselbir süreç oluşturdu­
ğu konusundahemfil<ir değiller. Ayrıca evrim­
sel süreçler, evrimirı tek ilginç yönü de değil.
Evrimsel sonuçlar ve evrimirı ürünleri (or­
ganizmalar ve nasılgeliştilderi) de biyologlan
yıllardır meşgııl ediyor. Artık organizmalann
gelişirnirıi şel<illendirmek içirı genlerin ve
ortarrılann nasıl etl<ileşime girdiği hald<ında
daha fazla şey biliyoruz. Evrimsel gelişim bi­
yolojisirıden elde edilen bu içgörüler, bu alanı
oldukçazerıgirıleştirdi
Evrim biyolojisirıirıgiderek daha fazla par­
çalanıyor olmasında yanlış bir şey yok. Bell<i
de olması gereken, bu farldı yaldaşırrılann
sayısının artmasının bir zayıflık değil, bir güç
olaral< değerlendirilmesi. Düşünün, fizil<çiler
evreni tanımlayan bir büyül< birleşil< teori üze­
rinde anlaşamıyorlarsa, biyologlar şimdiye l<a­
darortayakonulmuş olan bir teorinin ötesirıde
bir nolctada neden arılaşma!< zorunda olsun­
lar? Ne de olsa organizmalar, atom parçacıldan
ve süreçlerinden çok çok dahal<armaşıl<.
Nesiller arasındaki bilgi aktarımı, bir
türün evrimini etkileyebiliyor.
FİZİKTEN İLHAM ALMAK
Fizilctenbirömeğedahane dersiniz?lşıl<hem
birparçacıl<hemdebirdalgaolaral<görülebili­
yor.Bu il<ilil<,l<armaşıl< ışıl< fenomeninitanım­
lamal< için tek bir tanımın yeterli olmadığını
bize gösteriyor.
Bu sistem fizil<çiler için çalışıyorsa, neden
biyologlar da evrim gibi karmaşıl< bir süreci
ve organizmalar kadar karmaşık bir şeyifarldı
yollarla çalışmasırılar l<i? Neden orgarıizmala­
nn hem çevrelerini değiştiren hem de doğal
seçilim ile değişen varlıldar olduğunu kabul
etmeyelim? Bu il<isi, çok değerli ve birbirini
tamamlayan perspelctifler.
Evrim biyolojisi bugün birbirirıe gevşekçe
bağlı birkaç alt alanın dağınık bir şel<ilde bir
araya geldiği bir birleşim. Bu da bize irıceledi­
ğirniz fenomenlerin muazzam çeşitliliğinive
biyologlannfarldıalarılardayaptıldançalışma­
lan yansıtıyor.
Kalıtıma dayalı doğal seçilirnirı ve rastgele
falctörlerin, organizmalan ortaldaşa şel<illen­
dirdiği konusunda hemfil<iriz. Fal<at bunun
ötesirıde çok büyül< birfil<ir birliği söz konusu
değil. Modem sentez ya da onun bir uzantısı
olaral< ortaya çıl<acal<, tutarlı tek bir genel ba­
kışın var olması, giderek daha irrıl<ansız gibi
görünüyor.
Büyül< bir birleşil< evrim teorisi arayışından
vazgeçmek, alana zarar vermeyecek, al<sirıe,
bizi özgürleştirecek. Böyle bir yaldaşırn, biyo­
loglann süreldi evrim geçiren ve geçirmeye
devam edecek olan yaşam forrrılan hal<­
kında daha serbestçe düşünebilmelerini
sağlayacal<.
POPULAR SCIENCE » 27
BRUCE WILLIS'İN HASTALIGI:
FRONTOTEMPORAL DEMANS SENDROMU
Ünlü oyuncuyu
emekli eden
hastalık beyni
nasıl değiştiriyor?
Son araştırmalar,
hastalığın genetik
nedenleri ni ortaya
çıkarıyor.
FEN-BIAO GAO

D
ünyada yaldaşık 55 milyon kişi de­
mansa yol açan hastalıldardan (öm.
Alzheimer hastalığı) mustarip. Ya­
kın zaman önce ünlü al<tör Bruce Willis'e
frontotemporal demans (FTD) teşhisi kon­
du. FTD, genellikle 45-64 yaş arasındaki
insanları etkileyen nadir bir demans türü.
Ancal< Alzheimer'ın başlıca ilk belirtisi ha­
fıza kaybı il<en FTD'nin ilk belirtisi davranış
değişildilderi.
İlk başlarda kişilil<, davranış ve konuş­
mada değişildil<ler ortaya çıkabiliyor. Ör-
neğin bazı FTD hastalan uygunsuz sosyal
davranışlar ve empati kaybı sergiliyor,
dürtülerine hakim olamıyor. Bazıları ise
doğru kelimeleri bulmal<ta ve kendilerini
ifade etmekte zorlanıyor. Bu sinsi hastalıl<,
hastanın ailesi ve sevdilderi için de ciddi
zorluldar yaratıyor. FTD'nin tedavisi yok ve
kontrol altına alınması da mümkün değil.
F T D v a k a l a r ın ı n h e m e n h e m en
%40'ının aile öyküsü var. Yani hastalığın
aileden gelen gen etil< bir sebebi olabilir.
Araştırmacılar, FTD'ye neden olan ilk ge­
netil< mutasyonlan 1998 yılında tanımladı
ve o zamandan beri hastalılda ilişkili ondan
fazla gen tespit edildi. Bu keşifler bir baş­
langıç noktası olaral<; beyindeki nöronların
ve sinir devrelerinin işlev bozukluğunun
altında yatan mekarıizmalan belirlemek ve
bu bilgiyi potansiyel tedaviler geliştirmek
için kullanılabilirler.
Prof. Fen-Biao Gao, FTD'nin ve onunla
ilgili bozuklukların gelişimini inceliyor.
Bunlardan biri de amyotrofik lateral slde­
roz (ALS) adlı motor nöron hastalığı. ALS,
ilerleyici kas zayıflığı ve ölümle sonuçla­
nan bir hastalık. FTD ile ALS arasındal<i
patolojil< ve genetik benzerlliderin ortaya
çıkarılması, her il<i hastalığın tedavisinde
yeni yöntemlerin bulunmasını sağlayabilir.
FTD'NİN GENETİK NEDENLERİ
Proteinler yaşam için gerekli işlevleri
yerine getirir. Genler, hücrelerin protein
yapmak için kullandıldarı talimatları içe­
riyor. Ancal< mutasyona uğramış genlerin
ürettiği proteirıler de mutasyona uğrayaral<
normal işlevlerini yitirebiliyor veya toksil<
hale gelebiliyor.
Mutasyona uğramış proteirılerin FTD'yi

28 « POPULAR SCIENCE
nasıl etkilediği onlarca yıldır araştırılıyor.
örneğin, FTD'de önem arz eden protein­
lerden biri olan tau, nöronlardaki belirli
yapıların stabilize edilmesini sağlıyor ve
hastalıklı beyinlerde kümelenebiliyor.
Progranulin adlı bir diğer önemli prote­
in, hücre büyümesini ve hücresel atıkları
parçalayan lizozom adlı hücre organelini
düzenliyor.
FTD'de en yaygın görülen genetil< mu­
tasyon (C9orf72 geninde) aynı zamanda
ALS'ye de neden oluyor. Aslına bakılırsa,
tau ve progranulin kodlayan genlerdeki
mutasyonlar dışında, FTD'ye neden olan
genetil< mutasyonların çoğu ALS'ye de ne­
den oluyor. TDP-43 adlı bir başka protein,
ALS hastalarının %95'inden fazlasının ve
FTD hastalannın neredeyse yarısının be­
yinlerinde kümeler oluşturuyor. Dolayı­
sıyla bu bozukluldar, genetik ve patolojil<
açıdan birbiriyle yal<ından ilişkili.
MODİFİYE EDİCİ GENLER
Aynı genetik mutasyon, bir hastada
FTD'ye, başka bir hastada ALS'ye, bir diğe­
rinde hem FTD hem de ALS belirtilerine
yol açabilir. Hatta bu genetil< mutasyonlan
taşıyan bazı ldşilerde onlarca yıl boyunca
hiçbir belirti görülmeyebilir.
Yaşam tarzı ve çevresel faktörlere ek
olaral<, aynı mutasyonun hem FTD hem
de ALS'ye yol açabilmesinin bir nedeni de
mutasyona uğramış genlerin hastalığa yol
açıp açmayacağını diğer genlerin de etldle­
yebilmesi. FTD, ALS ve diğer nörodejenera­
tifhastalıldarda bu değiştirici modifiye edi­
ci genlerin belirlenmesi, koruma sağlayan
genlerin al<tivitesini artıran veya hastalığı
teşvik edenlerin al<tivitesini baskılayan
yeni tedavi yaldaşırnlarına yol açabilir.
KÖK HÜCREDEN NÖRONLARA
Prof. Fen-Biao Gao, Massachusetts Üni­
versitesi Chan Tıp Fakültesindeki labo­
ratuvarında uzun süredir modifiye edici
genleri araştırıyor. San Francisco'dald esld
laboratuvarında nörolog Bruce Miller ile,
progranulirı ve C9orf72 mutasyonlan olan
FTD hastalanndan ili< kök hücre hatlarını
üretmişler. Bu kök hücreler nöronlara dö­
nüştürülerek araştırmacıların petri kabında
çalışmasına imkan veriyor. Gao'nun eldbi
meyve sineklerini kullanarak modifiye
edici genleri tanımlamaya, soma da FTD
ve ALS hastalarından alınan nöronlarda
hastalığı nasıl etldledil<lerini test etmeye
çalışıyor.
Gao'nun ekibi, hücre biyoloğu J. Paul
Taylor ile çalışarak, moleküllerin nöron
çekirdeğinin içine ve çeldrdeğin dışına ta­
şınmasını sağlayan küçük bir modifiye edi­
ci gen alt kümesini keşfetti. Aynca hasarlı
DNA'nın onanlmasına yardımcı olan bazı
proteirıleri kodlayan modifiye edici genleri
de keşfettiler. Nobel ödüllü Craig Mello'nun
ve UMass Chan'deld diğer araştırmacıların
geliştirdiği gen susturma teknilderiyle bu
genlerin hedeflenmesi, potansiyel tedavi­
ler sunabilir.
FTD'DE DAVRANIŞ DE6İŞİKLİKLERİNİN
TEDAVİSİ
Beyin son derece karmaşıl< bir organ oldu­
ğu için FTD hastalarında ldşilil< ve davranış
değişildil<lerine neyin yol açtığını anlamal<
çok zor.
Gao'nun eldbi bu değişildilderin neden­
lerini incelemek için yıllardır fareleri kulla­
nıyor. örneğin, FTD hastası olacal< şeldlde
tasarlanan farelerde sosyal etkileşimin
azalmasının, beynin aynı bölgesindeld ild
farldı hastalıl< proteiniyle bağlantılı oldu­
ğunu buldular. Bu da söz konusu belirti­
nin, aynı sinir devresindeki kusurlardan
kaynaldanabileceğini düşündürüyor. Bu
kusurlar, sosyal davranıştan kontrol eden
prefrontal korteks adlı beyin bölgesine
mikroRNA-124 adlı bir molekül enjekte
edilerek tersine çevrilebiliyor.
Gao'nun uzun süredir birlikte çalıştığı
nörobilirnci Wei-Dong Yao ise FTD'li fare
beyinlerinin bu bölgelerindeld sinapslar­
da kusurlar olduğunu buldu. Sinapslar,
nöronlann birbirleriyle temas halinde ol­
duğu bölgeler ve sinir sisteminde bilginin
taşınmasında önemli bir rol oynuyorlar.
Yal<ın zamanda Yao, başka bir FTD fare mo­
delinde, prefrontal korteksteld al<tivitenin
artırılmasıyla empati eksildiğinin tersine
çevrilebileceğini buldu.
FTD'nin ardındaki moleküler meka­
nizmaları ve beyin devrelerini anlamaya
yönelli< araştırmalar umut verici. Belld de
yeni araştırmaların sayesinde, davranış ve
ldşilil< değişildilderi gibi en yılacı belirtileri
tedavi edebiliriz.
Rock m üzik tarihindeki
en b üyük yeteneklerden
biri olarak kabul
edilen Jason Becker, 20
yaşı nda yakalandığı ALS
hastalığıyla 34 yıldır
mücadele ediyor. 27
yaşı ndan beri hareket
edemeyen ve sadece
gözleriyle iletişim
kurabilen gitarist, S yıl
önce çıkardığı albümle
b üyü k ilgi çekmişti.
Jason Becker, Stephen
Hawking'in ö l ü m ü n ü n
ardından, halen en uzun
süre yaşayan ALS hastası
o larak literatü re geçti.

POPULAR SCIENCE » 29
 . .
ŞiMDi
Bilimin Doğası Üzerine
Soruşturmalar BİLİMİN
Bilim herşeyiaçıldayabilir mi? S INIRLA RI
Kendisi de bir fizikçi olanBrian
Ridley, biliminkapsarnı ve
---
...... tıoo,ı.. o,._. �

sınırlarına ilişl<in zorlayıa bir

keşifyolaıluğuna çıl<aral< bu
soruya ve daha fazlasına cevap

Yeni savunma sistemi

ASELSAN'ın üstün performansa
sahip olarak geliştirdiği Yakın Hava
Savunma Sistemi GöKDENİZ'in,
MİLGEM-5Projesi kapsamındaki
fabrika kabultestleri tamamlandı.
GöKDENİZ Sistemi, fabrikakabul
testlerinin tamamlanmasının ardından
MİLGEM-5 Gemisine entegre edildi.
GöKDENİZ, anti-gemi füzelerinin yanı
sıra helikopterler, uçaldar, insansız hava
araçlan ve suüstüaraçlangıbi tehditlere
karşı da gemi savunmasını etl<inşekilde
gerçeldeştirebiliyor.
GöKDENİZSistemi, yoğun rekabet
yaşanan yurt dışı pazarında
rakiplerinden üstün özellilderi ile öne
anyor. Bilimsel düşüncenin
kökeni ve geçirdiği değişimin
izini, "büyülü fikirler" dünyasına
çıkıyor. GöKDENİZ Sistemi, farldı
kadar süren çalışma; bilimin, sihirle genellilde
ülkelerin deniz kuvvetleri tarafından
inandığımızdan daha fazlasını paylaştığına
büyül<ilgigörürken, ihracat projelerine
dair cesur bir tartışma başlatmalctan
yönelik üretim ve kabul faaliyetleri
çel<inmiyor. Kitap, bir yandan bilim ve
yoğun şekilde sürdürülüyor.
matematil<arasındal<i sıldılda gözdenkaçan
Yakın alan hava savunma sistemleri
huzursuzilişl<iyi ele alırken diğer yandan
ürünailesinde yeralanKORKlIT ve
görelilik ve kuantum teorisinin büyüleyici
GÖKDENİZsistemleri tarafından
tartışmasına eğilmelde yetirırniyor; okuruna,
kullanılanATOM 35mrnParçaoldı
bilimin sunduğu yeni balaşaçılarını birkez
Mühimrnatise sahip olduğu hassas
daha hatırlatıyor.Bilimin Sınırlan; ulaştığı
zaman programlı tapa sayesinde
nolcta ve geleceği bağlamında bilim üzerine
hedefönündeparalanaral< yoğun bir
düşünme ve hayal etme biçimimizle ilgilenen
parçanı< bulutu oluşturuyor. Bu özelliği
herkes için temel niteliğinde bir eser. Ketebe
sayesinde namlulu silahların küçül<
Yayırılarından çıl<anl<itabı dilimize Orhan
ve hızlı hava hedeflerine karşı yül<Sek
Tuncay çevirmiş.
etl<inlil<gösterebilrnesinisağlıyor.

e. .. ... . ..... ..

YAPAY ZEKA YA GİRİŞ

,, .• Yeni başlayanlar için YZ
,ıuı.ıtlıı;ıırı:ou:ı•ru,• Teknoloji, yaratıcılıl< ve inovasyon
bileşenlerini küçük yaşlardan
başlayaral< eğitim süreçlerine
entegre eden Hisar Okullan, yapay
zekayı sevdirmek için Türkçe bir
l<itap yayınladı. Okulun bilişim
öğretmenleri Sedat Yalçın ve
Bahadır Yıldız'ın, alanının önde
gelen uzmanlarından Prof. Dr.
Cem Say ile kaleme aldıldan
Yapay Zekaya Giriş başW<lı l<itabı,
konuya meraldı herkesin yapay
zeka kavramı ile tanışıp giriş
seviyesinde bilgi edineceği etl<ili
bir rehber olaral< tasarlandı. İlk
kez bir lise tarafından hazırlanan
l<itabın içeriği, herkesin yapay
zekayı oluşturan teknolojileri
ve çözümleri bireysel olaral<
deneyimleyebilecelderişel<ilde
oluşturuldu. Kitapta bilgiye
dayalı arama, yapay öğrenme gibi
güncel konu ve yöntemler, örnek
al<tiviteler ile desteldenmel<te.
Bu l<itap ile okurlar, insanın
hayal gücü ve yaratıcılığının
sonsuza uzanan yolculuğuna ilk
adımı atarken doğal dil işleme,
kodlama ve algoritma mantıldarını
kavrayacaldar.

30 « POPULAR SCIENCE
 HEDİYE ÇEKİ KAZANDIRAN
ABONELİK FIRSATI!
• Adresin ize ücretsiz teslim

ABONE OLUN
"40 TL"
HEDİYE CEKİ
KAZAN iN
CAGRI MERKEZİ E-POSTA İ NTERNET
'(21 2 ) 478 03 00 okurhizmetleri@doganburda.com www.dergiburda.com

- Hediye çeki sadece dergi b u rda.com sitesi ndeki geçm iş sayılar katego risinde yer alan dergilerim izde kulla nılabilir.
- Abonelik dergi b u rda.com adresinden hesap oluşturularak satın alınmalıdır.
· Dijital aboneli kler kampa nyaya dahil değildir.
- Kampanya sto klar ile sınırlıdır ve DB kam panyada değişiklik yapma hakkına sa h i ptir.

M O D E RNA' N I N D EN EY S E L KAN S E R A Ş I S I
Biyoteknoloji şirketi Moderna, melanom adı verilen agresif bir cilt kanserinin
tedavisi için geliştirdiği deneysel aşının klinik araştırmalarında umut verici
sonuçlara ulaştığını açıkladı.
MARK R. O'BRIAN
H
epimizin bildiği gibi aşılar hastalık­
ları önlemeye yarıyor. Bu deneysel
aşı ise sadece mevcut hastaları te­
davi ediyor. Peki kanseri önlemiyorsa buna
neden aşı diyoruz?
Önleyici aşılarla tedavi edici aşılar birbirin­
den farklı amaçlarla uygulanıyor olsa da her
il<isi de bağışıl<lık sistemirıi, hastalığa neden
oları etkeni tanıyıp onunla savaşması için
eğitiyor.
ÖNLEYİCİ AŞILAR NASIL ÇALIŞIYOR?
Aşıların çoğu, virüslerin ve balcterilerin ne­
den olduğu hastalıl<ları önlemek içirı sağlıl<lı
irısarılara, hastalanmadanönce yapılır. Çocuk
felci, kızarnıl<, COVID-19 ve diğer birçok has­
talığı önleyen aşılar bu tip aşılar arasında. Ay­
nca araştırmacılar, irısarı papilloma virüsleri
ve Epsteirı-Barr virüsü gibi virüslerin neden
olduğu bazı karıser türlerini önleyen aşılar da
geliştirdiler.
32 « POPULAR SCIENCE
CANCER
VAccıNf
Bağışıklık sisteminiz vücudunuza ait
olmayan cisimleri (öm. bazı mil<ropları ve
alerjenleri) tanır ve bunlara saldırma!< içirı
bazı hücresel eylemler başlatır. Vücuda giren
virüs veya balcteri düşman olaral< kabul edilir
ve bu mil<robil< istilaayla savaşma!< içirı bağı­
şıl<lıl< tepl<isi tetil<lenir. Bu sayede bir hücresel
hafıza geliştirilir ve aynı mil<ropvücudunuza
tel<rar girerse bu sefer bağışıl<lıl< tepl<isi daha
hızlı bir şel<ilde ortaya çıl<ar.
Sorun şu l<i bazen ilk geçirdiğiniz enfeksi­
yon, bağışıl<lıl< sisteminiz ona tepl<i vermeye
fırsat bulamadan ciddi hastalıl<lara neden
olur. İl<inci bir enfeksiyona karşı daha iyi ko­
runuyor olsanız da ill<inin zarar verici sonuç­
larına maruz kalmış olursunuz.
İşte bu nolctada önleyici aşılar devreye giri­
yor. Bağışıl<lıl< sisteminize mil<robun zararsız
bir versiyonu veya bir kısmı verildiği zaman
vücudunuz hasta olmadan o hastalığa tepl<i
vermeyi öğrenebiliyor.
mRN.A
örneğin, Gardasil-9 aşısı. rahim ağzı karıserine
neden oları irısarı papilloma virüsüne (HPV)
karşı koruma sağlıyor. Aşının içerdiğiproteirı
bileşenleri virüste de bulunuyor ama hastalı­
ğa yol açmıyor; gelecelctel<i HPV enfeksiyon­
larına karşı koruma sağlayan bir bağışıl<lıl<
tepl<isi ortaya çıl<arıyorve böylece rahim ağzı
karıserini önlüyor.
MOOERNA'NIN KANSER AŞISI NASIL
ÇALIŞIYOR?
Son bulgulara göre, rahim ağzı karıserinirı
al<sirıe, cilt melarıomuna yol açarı şey viral
enfeksiyon değil. Dolayısıyla Moderna'nırı
deneysel aşısı Gardasil-9 gibi çalışmıyor.
Modema aşısı da aşirıa olduğumuz önleyi­
ci aşıların yaptığı gibi bağışıl<lıl< sistemirıi bir
istilaaya karşı savaşması içirı eğitiyor. Ancal<
bu seferl<i istilacı, bir tümör; yani bağışıl<lıl<
sisteminirı yabana olaral< tanıyıp saldırabile­
ceği anormal proteirıleri barındıran anormal
bir hücre versiyonu.
Peki ama bu anormal proteinler neler ve
nereden geliyorlar? Tüm hücrelerimiz, pro­
teinlerin yanı sıra karbonhidratlar, lipidlerve
nükleik asitler gibi diğer biyolojik molekül­
lerden oluşuyor. Kanser; genetik materyali­
mizin, hangi proteinlerin üretileceğine dair
talimatlan kodlayan bölgelerindeki (DNA)
mutasyonlardan kaynal<lanıyor. Mutasyona
uğrayan genler, vücudun yabana olaral< tanı­
dığı neoantijen denilen anormal proteinleri
üretiyor. Bu süreç, yeni oluşan bir tümörle
savaşma!< için bağışıklık tepkisirıi tetil<leye­
biliyor. Ancal< bazen bağışıl<lık tepkisi kanser
hücrelerini yok etmeyi başaramıyor. Bunun
nedeni, bağışıl<lıl< sistemirıin yeterince güçlü
bir tepki verememesi veya kanser hücreleri­
nin bağışıl<lıl< sistemini atlatmanın bir yolu­
nu bulması olabiliyor.
Moderna'nın deneysel melanom aşısı,
tümördeki neoantijenlerin bazı kısırnlannı
kodlayan genetik bilgiler içeriyor. Bu ge­
netil< bilgiler mRNA şel<lindeler. Diğer bir
deyişle, Moderna'nın ve Pfizer-BioNtech'in
COVID-19 aşılarında kullanılana benziyorlar.
Daha da önemlisi, aşının kansere yol açması
mürnl<ürı değil çürılnı aşı, proteinin yalnızca
lnıçük, işlevsel olmayankısırnlannıkodluyor.
Genetil< bilgiler vücutta bu protein parçalan­
na çevrildiğinde, tümöre karşı saldın başlat­
ması için bağışıl<lıl< sistemini tetildiyor. Her
şey yolunda giderse bu bağışıl<lık tepkisi,
tümörürı lnıçülüp yok olmasına yol açıyor.
Moderna'nınmelanomaşısıherhastaiçin
özel olaral< üretiliyor. Her tümör benzersiz
olduğu için aşının da benzersiz olması ge­
rekiyor. Araştırmacılar, aşılan özelleştirmek
Ciltkanserinin agresif bir şekli olarak
genellikle30-50yaşarasındaortayaçıkan
melanom, ülkemizde son 30yılda %237
oranındaartışgösterdi.
MRNAAŞISININ MEKANİZMASI
VİRÜS RNA
Viral proteini kodlayarak
virüsün bu yabancı proteini
ü retmesini sağlar.
için önce hastanın tümörürıden biyopsi ala­
ral< hangi neoantijenlerin mevcut olduğunu
belirliyor. Aşı üretidsi daha sonra bu neoan­
tijenleri kodlayan mRNA moleküllerini ta­
sarlıyor. Bu özel mRNA aşısı uygıılandığında
vücut. genetil< materyali hastanın türnörürıe
özgü proteinlere çevirerek tümöre karşı bir
bağışıl<lıl< tepkisi oluşturuyor.
AŞILAMAYI İMMÜNOTERAPİ İLE
BİRLEŞTIRME
Aşılardabirçeşitirnrnünoterapiolaral<değer­
lendiriliyor çürılnı bağışıl<lıl< sistemini kulla­
naral< hastalıl<lan tedavi ediyorlar. Bununla
birlikte diğerirnrnünoterapikanser ilaçlan aşı
sayılmıyor zira bağışıl<lıl< sistemirıi uyanrken
belli neoantijenleri hedef almıyorlar.
Aslına bal<ılırsa Moderna aşısı, pembroli­
zumab (ticari adı Keytruda) adlı irnrnünote­
rapi ilaayla birWcte uygulanıyor. Peki neden
il<i ilaca ihtiyaç var?
T hücreleri denilen bazı bağışıl<lıl< hücrelerin-
Vİ RALPROTEİN ANTİKORLAR
Uyarlanabilirbirimmün sistem Belirlenmiş patojene
tepkisini teti klerve vücud ayaban cı karşı savaşırlar..
patojenitanımayı öğretir.
de moleküler "fren" ve "gaz" bileşenleri var.
Bunlar, T hücrelerinin yalnızca tümör gibi bir
istilaa ortaya çılctığırıdaharekete geçmelerini
sağlıyor. öte yandan bazen tümör hücreleri,
T hücresi frenlerini açık tutara!< bağışıl<lıl<
tepl<isirıi baskılamanın bir yolunu buluyor.
Bu durumlarda Moderna aşısı, tümörü doğ­
ru bir şel<ilde tanımlasa da T hücreleri buna
tepl<i veremiyor.
Pembrolizumab ise doğrudan T hücresi
üzerindel<ifrenbileşenlerinebağlanaral<fren
sistemini etl<isiz hale getiriyor ve bağışıl<lıl<
hücrelerinin tümöre saldırmasına olanal<
tanıyor.
Pembrolizumab şuanda melanom tedavi­
sinde tek başına da kullarulıyor ama son l<li­
nil< araştırmalar, Moderna aşısıyla kombine
edildiğirıde ek faydalar sağladığını gösteriyor.
Şirket. aşının pembrolizurnab ile birWcte uy­
gulanmasının, nül<Setme risl<i yül<Sek olan
melanom hastalarında sadece pembroli­
zumab kullanımına kıyasla nül<Setme veya
ölüm risl<ini %44 oranında azalttığınıbildirdi.
ÖNLEYİCİ BİR KANSER AŞISI DE6İL
Pel<i, Moderna'nın aşısı neden melanomu
ortaya çılrmadan önce önlemek için sağlıl<lı
insarılara uygıılanarnıyor?
Kanserler l<işiden l<işiye fazlasıyla değiş­
kenW< gösteriyor. Her melanom, önceden
tahmin edilemeyen farl<lı bir neoantijen
profili barındırıyor. Bu nedenle, hastalığa ya­
kalanmadan aşısı geliştirilemiyor.
Klinik araştırmalan henüz tamamlanma­
mış olsa da deneysel mRNA melanom aşısı,
l<işiselleştirilmiş tıp alanında çığır açabilir.
Araştırmacılar, hastalıl<larınmoleküler teme­
lini anlayaral< altta yatan nedenlerin insarı­
dan irısana nasıl değiştiğini keşfedebilir ve
bu hastalıl<lara karşı l<işiselleştirilmiş tedavi
seçenel<leri sunabilirler.
POPULAR SCIENCE » 33
 KUANTUM iLETiŞiMiN ŞAFAGI
• • • • u

JPL ve Caltech'in geliştirdiği yeni dedektör, birbirlerinden binlerce kilometre uzakta

bulunan kuantum bilgisayarlarının büyük miktarlarda kuantum verisi aktarmasını

l{ sağlayabilir.
uanhırnbilgisayarlangelenekselbilgi­
sayarlardanmilyonlarcakat daha hız­
lı çalışabilir; ancak uzun mesafelerde
iletişim kurabilmeleri için özel bir kuantum
iletişim ağına ihtiyaçlan var.
Böylebirağınkurulmasınayardıma olmak
için NASA'.nın Jet İtki Laboratuvannda (JPL)
ve Caltech'te görev yapan bilim insanlan, çok
sayıda fotonu (ışığın kuanhırn parçacıldan)
inanılmaz bir hassasiyetle tek tek sayabilen
bir cihaz geliştirildi. PEACOQ (Performan­
ce-Enhanced Array for Counting Optical Qu­
anta) adlı dedektör, bir yangın horhırnundan
püski.irtülensudamlaaklanrutekteksayıyor­
muş gibi. her fotonun kendisine çarptığı kesin
zamanı saniyenin 100 trilyonda biri hassasi­
yetinde belirleyebiliyor ve saniyede 1,5 milyar
foton sayabiliyor. Bu hıza ulaşabilen başka bir
dedektöryok.
PEACOQ ekibinde görev yapan ve bu so­ yerleştirilecek "düğümlerden'' oluşan özel bir verilerini iletebilmeleri için tellerin süper ilet­
nuçlarlailgili çalışmanınbaşyazanolanloana serbest alan optil<kuanhırnağı kunılabilir. Bu ken olması şart. Dedektördel<i bir nanotele
Craidu, "Kuanhırn verilerinin uzun mesafele­ düğümler, yeryüzünde birbirlerinden yüzler­ bir foton çarpınca dedelctör arılıl< olaral< başka
re iletilmesi şimdiye kadar çok sınırlıydı." diyor. ce hatta birılerce kilometre uzaldılctaki il<i ku­ fotonlan tespit edemiyor (bu süreye "ölü za­
"Fotonlan nanosaniyeden daha hassas bir şe­ anhırn bilgisayarterminalirıegönderilecek do­ man'' deniyor); ancal<si.iperiletl<ennanotelle­
kilde ölçebilen bu yeni dedektör teknolojisi, lanıl< foton çiftleri oluşturarak veri alctarabilir. rinhepsi, ölü zamanlan olabildiğince azolacal<
kuanhırn verilerinin daha yüksek hızlarda ve Dolanıl<fotonçiftleribirbirleriyleo kadarya­ şel<ilde tasarlanmış. üstelikPEACOQ'un 32 na­
daha uzağa gönderilmesini sağlayacak:' kından bağlantılıdır l<iaralarındal<imesafe çok noteli var; yani biri "ölü" il<en diğerleri boşluğu
Geleneksel bilgisayarlar, verileri O ve l'lerden büyük olsa bile birinin ölçülmesi diğerinin öl­ doldurabilir.
(bit) oluşan dizilere dönüştürdükten son­ çüm sonuçlarını anında etl<iler. Ancak yeryü­ Craidu, "Kısa vadede PEACOQ, daha yük­
ra modernler ve telekomünil<asyon ağlan zündel<i bir kuanhırn bilgisayar terminalirıin sek hızlarda veya daha uzal< mesafelerde ku­
aracılığıyla iletiyor. Bitler; kablolardan, optik bu dolanıl< fotonlan alabilmesi için, PEACOQ anhırniletişirnini kanıtlamal<içirı laboratuvar
fiberlerden, ışık parla.malan veya radyo dal­ gibi sonderece hassasbir dedelctörünherfoto­ deneylerinde kullanılacal<:' diyor. 'Uzun vade­
galanyla uzaydan iletilebililiyor. Alınan bitler nu aldığı zamanı tam olaral<ölçmesi ve içerdiği de ise kuanhırn verilerini dünya çapında nasıl
yeniden birleştirip verinin ilk halinin kopyası verileri iletmesi gerel<iyor. ileteceğimiz sorusuna yanıt sağlayabilir:'
oluşturuluyor.
Kuanhırn bilgisayarlan ise farldı bir şekilde SÜPER İLETKEN TELLER DERİN UZAY TESTİ
iletişim kuruyor. Veriyikuanhırn bitleri Onıbit) Sadece 13 rnil<ron genişliğindel<i dedektör, PEACOQ, uzayla yeryüzü arasında serbest
olaral< kodluyorlar. Kübitler, yok edilmeden sililmn bir yonga üzerinde 32 adet niyobyıım alan optil< iletişirninimürnlnınkılmaya yöne­
kopyalanamayan ve yeniden iletilemeyen nitrür süper iletl<en nanotelden ve tavus ku­ lik NASA çalışmalannın bir parçası. PEACOQ,
elektron ve foton gibi temel parçacıldarakod­ şunun tüyleri gibi yayılan konelctörlerden NASA'.nın Derin Uzay Optil< İletişim (DSOC)
lanıyor. Fal<at kodlanmış fotonlar araalığıyla oluşuyor. Nanoteller, insan saçından 10.000 telmoloji demosu için geliştirilen dedelctörü
optik fiberler üzerinden iletilenkuanhırn ve­ kat daha ince. PEACOQ dedelctörünün mut­ temel alıyor. DSOC, Dünya ile derin uzay ara­
rileri, sadece birkaç on kilometre sonra bozu­ lal< sıfınn sadece bir derece üzerinde (-272 °C) sında yüksek bant genişW<li optil< iletişimin
luyor. Bu da ağların genişliğini epey sınırlıyor. tutulması gerel<iyor. Bu sıcal<lıl<, nanotelleri nasılçalışabileceğinikanıtlamal<üzerebuyılın
Kuanhırn bilgisayarlannın bu sınırla.malan süper iletl<en halde tutuyor. Emilen fotonla­ sonlarındaNASA'.nınPsyche göreviyle birlilcte
aşması için. Dünya yörüngesindeki uydulara n elelctril< darbelerine dönüştürüp kuanhırn fırlatılacal<.

34 « POPULAR SCIENCE
 YENi UZAY TELESKOBU
•
NASA, Hubble'dan ve James Webb'den daha güçlü bir teleskop geliştiriyor.
J
ames Webb Uzay Teleskobu, galal<Sile­
ıin büyüleyidfotoğraflannı çekerek gök
bilimdleıin kozmosun gizemlerini çöz­
melerinisağlıyor.AncakNASA'.dagörevyapan
bilim insanlan. James Webb'den daha büyül<
bir uzay teleskobunu inşa etmeye başladı bile.
NancyGrace Roman UzayTeleskobu'nun en
geç2027'de fırlatılması planlanıyor.
Teleskop, astrofizik alanında daha fazla bil­
gi edinmemize ve henüz çözülemeyen bazı
astrofizil< problemlerini çözmemize olanal<
sağlayacal<. FSA Bilim Operasyonlan Geliştir­
me Müdürü Marco Sirianni'ye göre teleskop,
evrenin daha panoramik bir görüntüsünü
sunacal< ve daha fazla istatistil<Sel çalışmaya
zemin hazırlayacal<.
Geçen yılJames Webbve Hubble'dangelen
görüntüler, uzayın küçük lasırnlan hal<looda
aynntılıbilgilervegörsellersunmuştu.Nancy
GraceRomaniseçokdahagenişbirgörüşalanı
sağlayacal<ve Hubble'dan200 kat dahabüyül<
görüntüler oluşturacal<.
Hubble, galal<silerin fotoğraflannı parça
parça çekiyor; Nancy Roman ise tek seferde
bütün bir galal<Sinin fotoğrafını çekebilecek.
Andromeda galal<Sisinin bütün bir görüntü­
sünü oluşturmal<içinHubble, galal<Sİilİil enaz
400 fotoğrafınıçekti bunlar sonradan bir araya
Amerikan UzayveHavacılıkDairesi
(NASA)'nın ilk kadın yöneticilerinden biri
olan Naney Grace Roman (1925-2018),
Hubble Uzay Teleskobu için yaptığı
planlama çalışmalarıyla "Hu bble'ın
annesi" adıyla da biliniyor.
getirildi. Roman ise tek bir çekimde büyül< ve
geniş bir görüntü elde edebilecek.
Hubble'ın 30 yıl boyunca yaptığı çekimler
bizetoplam170terabaytlıkverisağladı.James
Webb'in ise sadece beş yılda 1.000 terabayt
veri toplaması bel<leniyor. Ancal< bilim insan­
lan, Nancy Roman'ınsadece beş yılda.20.000
terabayt veri toplayabileceğini belirtiyor. Bu
sayede milyarlarca galal<Si görüntülenebile-
cek ve bilim insanlan galal<Sileıin üç boyutlu
modellerini oluşturabilecek.
Bilim insanlan bu büyül< teleskoplar saye­
sinde, evrenin genişlemesi, karanlık madde,
karanlık enerji, galal<Siler arasındal<l mesafe­
ler gibi evreningizlikalmış yanlannı çözmeye
çalışıyor. İleri teknoloji ürünü bu teleskoplar,
bilim insanlannın daha fazla bilgi toplayaral<
uzaya dairteorilerinigeliştirmelerini ve değiş­
tirmelerini sağlayabilir.
Nancy Roman Teleskobu'nun önemli
amaçlarından biri de kütle çel<lmsel rnil<ro­
mercel<lenmeyardımıyla diğer güneş sistem­
lerini tespit etmek olacal<. Sirianni, "İl<l yıldız
aynı hizaya geldiğinde öndel<l yıldız arkadal<l
yıldızın ışığını bozup büyütecektir. Öndel<l
yıldızın bir gezegeni varsa, arkadal<l yıldızın
ışığı üzeıinde bu gezegenin etl<lsini görebili­
riz:' diyor.
Nancy Roman, koronografı sayesinde, kaç
yıldızın ötegezegene sahip olduğuna ve bu
ötegezegenlerin yıldızlara ne kadar yal<ın
olduğuna dair de oldukça güvenilir bilgiler
sunacal<. Teleskop bu bilgileri toplamada
başarılı olursa, diğer güneş sistemleıindel<l
Dünya benzeri gezegenleri belirlememiz ve
Dünya dışı yaşam olasılığına dair bazı sorulan
yanıtlamamız mümlrun olacal<.
POPULAR SCIENCE » 35
 Yapay zeka alan ı n daki s o n gel işmelerin
ö n cekilerden daha etkileyici o l d uğuna
şüphe yok. Bizi yen i b i r gelecek m i bekl iyo r
yo ksa al datmacalarla d o l u b i r yapay zeka
bal o n u n u n içinde olab i l i r m iyiz?

apay zekanın içinde bulunduğu bu dönem, daha

öncekilere hiç benzemiyor. Güçlü, dil tabanlı yapay
zekalann yetenelderi hızla gelişti ve artık insanların
yazdığı metinlerden ayırt edilemeyen makul
metinler yazabildilderi gibi; avukatlara ve bilgisayar
programcılarına yöneltilen zor teknil< soruları
yanıtlayabiliyorlar hatta diğer yapay zekaların daha
iyi eğitilmesine yardımcı olabiliyorlar.
öte yandan, yeni nesil yapay zekalar ciddi
endişeleri de beraberinde getiriyor. Önde gelen
yapay zeka araştırmacıları ve teknoloji endüstrisi
liderleri, güvenlli< yönergelerinin geliştirilip
uygulanmasına zaman tanımak için, araştırma laboratuvarlarının
sürdürdüğü en büyük yapay zeka deneylerini en az altı ay
duraklatma çağnsında bulundu. İtalya daha da ileri giderek ünlü
bir sohbet botunu geçici olaral< yasaldadı.
Tüm bunların merkezinde, insan komutlarına yanıt olaral<
metin ve görüntüler oluşturabilen üretimsel yapay zeka türleri ve
büyük dil modelleri yer alıyor. Dünyanın en büyük teknoloji
firmalarının desteklediği start-up'lar 2022'den bu yana, üretimsel
yapay zeka.lan hızla önümüze getiriyor. Bu sayede milyonlarca
insan, sohbet botlarından ikna edici ama bazen de yanlış bilgiler
edinmeye; web siteleri yapay zekayla üretilen yazı ve görüntülerle
dolmaya başladı. Uzun zamandır yapay zeka araştırmalanna
abartılı pazarlama tal<tilderi de eşlil< ediyor. öte yandan yapay
zekanın sınırlannı zorlamaya çalışanlarla yapay zekayı
dizginlemek isteyenler bir konuda hemfikir: üretimsel yapay
zekalann çok geniş toplumsal etkileri olabilir.

YÜKSELİŞ VE ÇÖKÜŞ
Yapay zekanın hikayesi aslında bir döngü: Büyük ilgi çeken bir
şeyler ortaya çıluyor, yatırımlar yapılıyor, beldentiler boşa çıluyor
ve bir durgunluk dönemi yaşanıyor. Bu döngü tekrarlanıp
duruyor. 1950'li yıllarda insan seviyesinde zeka sergileyecek

36 « POPULAR SCIENCE
makineler yaratma hedefi vardı (bkz. yukandaki "Yapay zeka
aslında nedir?" kutusu) ama bu büyük hedef gerçeldeşemedi
çünkü bilgisayar donanımlarının ve yazılımlarının yetersiz
olduğu anlaşıldı. 1970'ler ve 1980'lerde ise araştırma fonlan ve
şirketlerirı konuya ilgisi giderek azaldı.
Geçtiğimiz on yıl. hem yapay zekanın öğrenme yeteneklerirıi
geliştirmek isteyen araştırmacılar hem de yapay zekaları
kullanıma sunmak isteyen şirketler içirı olumlu geçti. Bilgisayar
gücündeki muazzam gelişmeler ve büyük veri sayesirıde,
beyinden ilham alan yapay zekaların kullanıldığı yaklaşım çok
başanlı oldu (bkz. "Sirıir ağı nedir?" kutusu).
Akıllı telefonlanrnızdaki ses ve yüz tanıma özellilderi bu tür
sirıir ağlarını kullanıyor ama aslında kullanım alanları çok daha
geniş. Go adlı masa oyununda dünyanın en iyi oyuncularını
yenen, bilirıen neredeyse tüm proteirılerirı yapısını tahmin eden
hesaplama açısından çok güçlü yapay zekalar da sirıir ağlarını
kullanıyor.
Bu alandal<i gelişmeler genelllide yıllar içirıde ortaya çıkar, yeni
yapay zeka araçları özel görevlerde kullanılmaya başlanır veya
mevcut ticari ürün ve hizmetlere (öm. arama motorlarına)
görünmez bir şekilde dahil edilirdi.
Ancal< son aylarda teknoloji endüstrisinin odal< noktasında
"üretimsel yapay zekalar" var. Şirketler, yine sirıir ağlarını
kullanan bu yapay zekaları hızla laboratuvarlardan çıl<arıp halkın
kullanımına sunmaya çalışıyor. Bireylerirı ve şirketlerirı bu
modellerle yaptığı denemeler bazen etkileyici ve çoğu zaman
öngörülemez oluyor.
Califomia'dal<i Dağıtıl< Yapay Zeka Araştırma Enstitüsünün
kurucusu Tirnnit Gebru, "Şu anda gördüğümüz üretimsel model
patlamasını gerçekten beklemiyordum." diyor. "Belli bir alandal<i
ürünlerirı bu kadar hızlı çoğaldığını hiç görmemiştim."
Patlamayı ateşleyen kıvılcım, San Francisco merkezli OpenAI
şirketinden geldi. Şirket. 30 Kasım 2022'de yapay zeka destekli
sohbet botu ChatGPT'nin prototipini hall<a açtı ve sadece beş

""ChatGP1� igren�ilerin
yazdıklarından kolay kolay
ayırt edilemeyen ödevler
yazabiliyor.''

POPULAR SCIENCE » 37
 . . - .
Sl�llt 1\GI �EDllt?
milyon tam zamanlı işirı yerirıi kısmen de
olsa üretimsel yapay zekalar alabilir. Ancal<
banl<anın analistlerirıe göre bu, üretimsel
yapay zekanın vadedilen yeteneklere
Mevcut yapay zeka araştırmalarının merkezinde, insan beyninden esinlenen, birbirine bağlı çok kavuşup kavuşamayacağına bağlı. Bu gibi
sayıda dijital nörondan oluşan ve "sinir ağı" adı verilen bilgisayar programları var. uyanlara daha önceki yükseliş ve çöküş
Biz insanlar girdileri duyularımız aracılığıyla alıyoruz ama bu yapay zekalar girdileri görüntü, ses döngülerirıden de aşirıayız.
veya metin gibi veriler halinde alıyor. Beynimiz girdilere tepki olarak nöronlar arasındaki sinaps Şurası açıl< ki hızla çoğalan üretimsel
dizilerini karmaşık bir şekilde ateşliyor, yapay sinir ağları ise verileri daha metodik olarak işliyor. yapay zekaların rislderi de baş döndürücü
Sinir ağını belli bir görevi yerine getirmek üzere eğitmek için önce içinden büyük miktarda veri bir hızla ortaya çıkıyor. ChatGPT ve diğer
geçiriliyor ardından sinir ağının çıktıları, bilinen ve beklenen sonuçlarla karşılaştırılıyor. örneğin, el sohbet botlan sık sıl< hatalı bilgiler veriyor;
yazısını dijital metne döken bir yapay zeka oluşturmak için, bir sinir ağına tekrar tekrar yazı örnekleri tamamen uydurma olaylara veya
gösterebilir; çıktılarla doğru cevapları karşılaştırarak kontrol edebilirsiniz. Zamanla çıktılar, istenen mal<alelere atıfta bulunuyor. ChatGPT'nirı
sonuca yaklaşana kadar ağdaki bağlantıların değerleri güncellenecektir. Bunu milyonlarca hatta gerçek bir kişiyi hal<sız yere suçlayan bir
milyarlarca eğitim verisiyle tekrarlarsanız daha önce hiç görmediği el yazılarını tanıyabilen bir cirısel taciz skandalı uydurmuşluğu bile
yapay zeka elde edersiniz. var. ChatGPT, gizli şirket verilerinin
Akıllı telefonlardaki yüz tanıma özelliği, yazılı komutlar alıp gerçekçi görüntüler oluşturan yapay sızdınldığı veri gizliliği skandallanna da
zeka modelleri ve büyük dil modelleri aynı yaklaşımı temel alıyor. Mevcut yapay zeka yol açtı. Aynca bazı kullanıcılar, diğer
araştırmalarının neredeyse hepsi sinir ağlarına veya farklı taktikler kullanan özelleşmiş sinir ağı alt kullanıcıların sohbet geçmişlerirıi ve
kümelerine dayanıyor. ödeme bilgilerirıi görebildil<lerirıi keşfetti.
Yapay zekanın ürettiği sanat eserleri,
sanatçıların ve fotoğrafçılann profesyonel
geçim kaynaldarını da tehdit ediyor.
günde 1 milyon kullanıcı çekti. OpenAI'a ChatGPT, öğrencilerirı Hatta bazı şirketler, sanatçılara ve
milyarlarca dolar yatırım yapmış olan yazdıldarından kolay kolay fotoğrafçılara telif ödemeden,
Microsoft, Şubat ayında ChatGPT ayırt edilemeyen ödevler onların çalışmalannı
teknolojisiyle çalışan bir sohbet botunu yazabiliyor. Yazılım kullanaral< üretimsel yapay
Bing arama motoruna entegre etti. Bu geliştiriciler, ChatGPT'nirı Ü retimsel yapay zekalan eğitiyor. Yapay
hamleyle Bing, arama motoru pazannırı programlama kodlanndal<i zekanın işsiz zekanın ürettiği görseller
bırakabileceği
tartışılmaz hakimi Google'a meydan hatalan bulup kişi sayısı dezenformasyona da yol
okuyordu. düzeltebildiğini ve bazı açabiliyor. Eski ABD Başkanı
Google, Mart ayında kendi yapay zekalı programlan sıfırdan Donald Trump'ın tutuldanırken
sohbet botu Bard'ı tanıtarak MS'un yazabildiğirıi fark etti. Emlakçılar, ve Papa Francis'i beyaz bir şişme mont
hamlesirıe karşılıl< verdi. Ayrıca Google, ChatGPT'yi yeni satış listeleri ve sosyal giyerken gösteren sahte fotoğrafların il<isi
eski OpenAI çalışanlarının kurduğu yapay medya gönderileri oluşturma!< için de viral oldu, pek çok insan bunları gerçek
zekagirişimi Anthropic'e 30 milyon dolar kullanmaya başladı. Hukul< firmalan, sandı.
yatırım yaptı. Anthropic, Claude adlı sözleşme hazırlama!< için yapay zekadan Gebru, 2020 yılında Google'ın etil< yapay
sohbet botunu Mart ayında sınırlı sayıda destek alır hale geldi. ABD hükfımetirıe zeka ekibirıi yönetirken meslektaşlarıyla
kişiye ve ticari ortaldarına sunmaya bağlı araştırma laboratuvarları, OpenAI birlil<te büyük dil modellerirıin rislderi
başladı. Baidu ve Alibaba gibi Çirıli teknolojisirıin, yayımlanmış araştırmaları hal<l<ında bir mal<ale yazmış ve bu
teknoloji devleri da aynı şekilde arama hızlıca gözden geçirdil<ten soma yeni potansiyel tehlil<elerirı çoğunu
motorlarına ve diğer hizmetlerirıe yapay bilimsel deneylere rehberlil< edip öngörmüştü. Gebru, Google'ın mal<aleyi
zekayı dahil etme yanşına katıldılar. edemeyeceğini test ediyor. (bkz. "ChatGPT geri çekmesirıi istediğirıi ve şirketten
Bu üretimsel yapay zekalar, bazı alanları neden bu kadar iyi?" kutusu) ayrılmaya zorlandığını iddia ediyor. Gebru,
(örn. eğitim) etkilemeye başladı bile. Bazı Yatırım banl<ası Goldman Sachs'ın "Mevcut durum yirıe bir yükseliş döngüsü
okullar ChatGPT'yi yasal<ladı çürıl<ü hazırladığı bir rapora göre, tahmirıen 300 gibi görünüyor ama aradal<i fark şu ki artık

ZAMAN 1950 1958 1958 1958

OIZHGlSI
Matematikçi Alan Turing, ABD'deki Dartmouth İlk yapay zeka programı Psikolog Frank
makinelerin düşünüp College'da ilk makine olarak bilinen Logic Rosenblatt, ilk yapay
düşünemeyeceğini zekası konferanslarından Theorist yazıldı. sinir ağını kurdu.
belirlemek için "taklit biri düzenlendi. Bu alanın Program, "Principia Perceptron adlı bu ağ,
Yapay zeka oyunu" adını verdiği bir çok hızlı gelişeceği Mathematica" (lsaac basit görsel örüntüleri
tarihinin en önemli test geliştirdi. Daha sonra düşünülüyordu. Yapay Newton) içindeki ilk 52 tanıyabiliyordu ama
anlarından bazıları "Turing testi" adını alan zeka terimi bu teoremin 3B'ini yeteneklerinin ve
ve geleceğe dönük test, yapay zeka için bir konferansta ortaya kanıtlamayı başardı. faydasının sınırlı olduğu
birkaç öngörü. ölçüt haline geldi. atıldı. kısa sürede anlaşıldı.

38 « POPULAR SCIENCE
 Büyük dil modelleri, Microsoft ve
• • Google gibi firmaların işlettiği veri
(:11,.\'rGl•T NEl)EN IIU lii\l),.\ll iYI? merkezlerinde devasa miktarlarda
hesaplama gücü kullanan mühendislik
OpenAl'ın sohbet botu ChatGPT, 2017'de Google'ın icat ettiği "transformatör" denilen sinir ağı türünü harikaları. Bu modeller, genellilde
temel alıyor. Transformatörler, veri girdisinin en önemli kısımlarına dikkat etmeye çalışırken verinin Wikipedia gibikamuya açık bilgi
geri kalanını metodik olarak değerlendirerek standart sinir ağlarını geliştiriyor, bir bakıma bağlam havuzlarından toplanan büyük
yaratıyor. mil<tarlarda eğitim verisine ihtiyaç
NewYork Üniversitesinden Samuel Bowman'a göre, ChatGPT gibi algoritmalar ne kadar etkileyici duyuyor. Eğitim sürecinde yapay zekayı
olsa da ürettikleri sonuçlar geniş eğitim verisi setlerine bağlı. Bowman, "Büyük, derin bir yenilik söz doğru tarafa yönlendirmek için geri
konusu değil. Transformatörlerin ardında yatan büyük bir fikir yok. Ancak her şey o kadar iyi şekilde bildirim sağlayacal< çok sayıda insan da
bir araya getirilmiş ki bu sayede çok büyük ölçekli deneyler yürütülebiliyor" diyor. gerekiyor.
Küçük iyileştirmeler sağlayabilecek başka yaklaşımlar da var ama şu anda transformatörler Ancal< büyük teknoloji şirketlerinin
güvenilir bir şekilde çalıştığı ve iyi sonuç verdiği için araştırma ekipleri başka çözümlere pek geliştirdiği güçlü yapay zekalar, dışandan
yanaşmıyor. geliştiricilerin erişemediği kapalı sistemler
olma eğiliminde. Kapalı sistemler,
herkesin yapay zekayı indirip
insanlara zarar veren gerçek ürünler var." sınıflandırmada ve konuşmayı yazıya kullanmasının potansiyel risklerini ve
diyor. dökmede önemli ölçüde iyileştirdi. zararlarını önlüyor; ancal< aynı zamanda
Günümüzde bu süreci tersine çevirebiliyor gücü onları geliştiren kuruluşlann elinde
ÜRETİMSEL YAPAY ZEKA NASIL ve böylece bir açıldama verildiğinde topluyor ve sıradan kullanıcılardan girdi
GELİŞTİRİLİR? sentetik görseller oluşturabiliyor, belirli bir alınmasına izin vermiyor.
Princeton Üniversitesinden Arvind konu haldanda makaleler yazabiliyor ve Irene Solaiman, yapay zeka kodlarını ve
Narayanan'a göre, üretimsel yapay zeka yazılı metinlerin sesli versiyonlarını veri setlerini paylaşmaya yönelik araçlar
teknolojileri on yıllık araştırmalara üretebiliyorlar. Narayanan, "Üretimsel geliştiren Hugging Face şirketinde yapay
dayanıyor. Bu araştırmalar yapay zekaları yapay zeka, birçok yeni şeyi müml<ün
görüntü tanımada, mal<aleleri lalıyor." diyor.

19GB 19GB 1970 1978 1979

Dili anlayabilen ilk
yapay zeka olan ELIZA
tamamlandı. İnsanla
konuşma izlenimi
veriyordu ama kalıp
eşleştirme algoritması
kısa sürede kendini
tekrarlama başı ıyordu.
"2001: A Space
Odyssey" filminde HAL
9000 ile tanıştık. Bu
bilinçli bilgisayar,
yoldan çıkarak uzay
aracı mürettebatının
arkasından iş
çevirmeye başlıyordu.
MIT'nin YZ bölümünün
kurucularından Marvin
Minsky, Life dergisine
"ortalama bir insanın
genel zekasına sahip
bir makinenin üç ila
sekiz yıl içinde
geliştirileceğini"
söyledi.
İngiliz Bilim Araştırma Stanford Cart adlı basit
Konseyi, yapay zeka robot, sandalyelerle
araştırmalarının dolu bir odayı kendi
istenen sonuçları başına geçti. Süreç 5
vermediğini açıkladı. saat sürdü ama bu,
Araştırma fonlarının ve otonom araçların ilk
ilginin azalmasıyla ilk örneklerinden biri oldu.
duraklama dönemi
başladı.

POPULAR SCIENCE » 39
zeka güvenliği ve politika araştırmacısı.
Y1\l•1\Y ZEK1\ 11111 Gt;� GEllÇEK'l'E�
A • ••

Solaiman, "Kapalılığa dair en önemli

endişe, birkaç geliştirici kuruluş dışında
ne kadar az sayıda modeli
kullanabileceğimiz" diyor.
OpenAI da bu eğilimlerden nasibini
aldı. OpenAI, yapay zekanın açık bir
şekilde geliştirilmesine adanmış kar
amacı gütmeyen bir kuruluş olaral< yola
çıkmıştı ama bugün kapalı kapılar
ardında, sahipli teknolojiler geliştiriyor.
OpenAI, ChatGPT'nin temelindeki yapay
zeka teknolojisini GPT-4 sürümüne
yükselttiğinde bu modelin nasıl çalıştığını
açıldamamaya karar verdi. Sebep olaral<
da "GPT-4 gibi büyük ölçekli modellerin
rekabetçi ortamını ve güvenlik risklerini"
gösterdi.
Hal böyle olunca, üretimsel yapay
zekanın yeteneklerini ve sınırlannı
değerlendirmek zorlaşıyor. Bu da
teknolojinin "şişirilmesine" yol açabiliyor.
Virginia Tech'te teknoloji tarihçisi olarak
görev yapan Lee Vinsel. "Teknoloji
balonlan hem heyecan hem de korku
yaratır ama bunlar kötü bilgi ortamlandır."
diyor.
··Büyük teknoloji
şirketlerinin
geliştirdiği güçlü
yapay zekalar,
dı§arıdan
� büyük çaplı yapay zeka deneylerini
geliştiri�ilerin
erişemediği kapalı
§i§temler olma
eğiliminde.''
• • • •
ZEKi Ol..1\Bll..lll JII?
İngiltere'deki Birmingham Üniversitesinden Mark Lee'ye göre, beynimizin işleyişinde
kopyalanamayacak "sihirli" bir şey yok. Yine de Lee, insan benzeri yapay genel zekanın, asıl
hedefi o olmayan bir projenin sürpriz yan ürünü ortaya çıkacağına inanıyor.
"Mesela, dünyanın en iyi hava durumu simülasyon modelini kuracağız ve model bizimle
uğraşmak istemediğine karar verecek ya da tembellik edecek." diyor. "İşte o zaman yapay genel
zekaya sahip olacağız."
Bazı araştırmacılar, mevcut yapay zeka teknolojisinin bu seviyeye ulaşmasının sadece ince
ayarlar ve zaman meselesi olduğunu düşünüyor. Bazıları ise sinir ağlarını beynimizdeki nöron
ağına daha çok benzeyecek ve bağlamsal bağlantıları daha iyi oluşturabilecek şekilde
değiştirmenin yollarını arıyor.
Bir başka yaklaşım da başlangıç noktası olarak meyve sineği gibi hayvanları incelemek ve
onların beyinlerini yeniden yaratmaya çalışmak.
Yapay zeka oluşturmanın birçok yolu olsa da şimdilik elimizdeki en iyi model, insan beyni. Lee,
yapay zekalar beynimizi ne kadar iyi yansıtırsa o kadar iyi sonuçlar alacağımızı söylüyor.
Pek çok teknoloji balonu hem "şişirme" gerektiği gerçeğini değiştirmiyor.
hem de eleştiri içeriyor. Ancal< Vinsel'ın örneğin, Massachusetts Teknoloji
"eleştirel şişirme" dediği bu eleştiriler, Enstitüsünden ekonomist Daron
şirketlerin en sansasyonel iddialarını alıp Acemoğlu, GPT-4'ün birçok görevi
varsayımsal riskler hal<l<ında konuşmak otomatildeştirebileceğini, büyük ölçekte
suretiyle ilgiyi daha da körüldüyor. yanlış bilgi yaratabileceğini, birkaç
Bunu ChatGPT'de görmek mümkün. teknoloji şirketini hal<im kılıp
OpenAI'ın açıldamalanna göre şirketin demokrasilere zarar verebileceğini
misyonu, yapay genel zekanın söylüyor ve "Yapay genel zekaya
(entelektüel görevlerde insanlardan daha yaldaşmadan da bunları yapabilir." diyor.
iyi performans gösterebilen yapay zekalar) Acemoğlu'na göre şu anda devletler ve
faydalanın genişletmek. ChatGPT henüz düzenleyici kurumlar kritil< bir kavşal<ta.
bu hedeften çok uzal<. Ancal< 22 Mart'ta Bu tür teknolojilerin fikir işçilerine
Yoshua Bengio gibi yapay zeka yardımcı olmasını ve vatandaşları
araştırmacıları ve Elon Musk gibi endüstri güçlendirmesini sağlamalı, bu
liderleri, araştırma laboratuvarlarının teknolojileri kontrol eden telmoloji
baronlarını dizgirılemeliler.
durdurmalannı isteyen bir açıl< mektup Avrupa Birliği, bu teknolojilerin
paylaştı. Mektupta yapay zekalardan düzenlenmesi için dünyanın ilk kapsamlı
"eninde sonunda bizi sayı ve al<ıl standartlarını oluşturacak Yapay Zeka
balmnından aşaral< yerimizi alabilecek, Yasası'nı kabul etti. Yasa, yül<Sek riskli
insan olmayan zihinler" olaral< yapay zekaları yasaldamayı veya
bahsediliyordu. Tabü ki tüm bunlar, düzenlemeyi amaçlıyor ama ChatGPT'nin
üretimsel yapay zekaların gerçek ve genel amaçlı diğer üretimsel yapay
rislderini acilen kontrol altına almamız zekaların "yül<sek risk" kategorisine dahil

1987 1997 2011 2010 2022

Zekayı mantığa ve
kurallara indirgemeye
çalışan popüler
yaklaşımın işe yarar
yapay zekalar
üretemeyeceği
anlaşılınca ikinci
duraklama dönemi
başladı.
IBM'in süper bilgisayarı Apple, doğal dilde DeepMind'ın DeepMind'ın AlphaFold
Deep Blue, büyük usta talimat alarak geliştirdiği AlphaGo adlı yapay zekası,
Garry Kasparov ile yaptığı basit görevleri adlı yapay zeka sistemi, bilinen neredeyse tüm
altı satranç maçından yerine ünlü Go oyuncusu Lee proteinlerin yapısını
üçünü kazanıp birinde getirebilen, yapay Sedol'u 4-l'lik zaferle sadece 18 ayda tahmin
berabere kalarak zeka destekli yendi. Lee, yapay etti. Daha önce, bir bilim
Kasparov'u yendi. Deep asistanı Siri'yi zekayı asla alt ;J�?.
g, , insanının tek bir
Blue, en iyi hamlelerini tanıttı. Siri'nin edemeyeceğini � . proteinin yapısını
kaba kuvvet hesaplama temelinde bir açıklayarak 2019'da . · , . ,� ortaya çıkarması birkaç
gücüyle yapabilmişti. sinir ağı var. emekli oldu. ö�• yıl sürüyordu.
,

40 « POPULAR SCIENCE
edilip edilmeyeceği hala tartışılıyor. Bu
arada İtalya, önce mevcut veri gizliliği
yasalarını ihlal edebileceği endişesiyle
ChatGPT'yi yasaldadı, sonra endişelerin
giderildiğini açıldayıp yasağı kaldırdı.
New York'takiAI Now Enstitüsü ve
Gebru gibi yapay zeka etiği uzmanları,
sorumluluğu büyük teknoloji şirketlerine
yüklemekten yana: Düzenleyici
kurumların herhangi bir zarar oluştuktan
sonra devreye girmesi yerine şirketler,
yapay zekalannın zararlı olmadığını
baştan kanıtlamalı. AI Now Enstitüsü
Genel Müdürü SarahMyers West. "Yasal
düzenlemelere ihtiyacımız olduğunu ilk
söyleyenler sektör oyunculanydı." diyor.
"Ama keşke şu soruyu da
yanıtlayabilselerdi: 'Yaptığınız şeyin en
başta yasal olduğundan nasıl emin
olabiliyorsunuz?'"
YENİ NESİL
Bundan sonra olacaldar, bu teknolojilerin
nasıl kullanılacağına ve mevzuatın nasıl
şekilleneceğine bağlı. Acemoğlu şöyle
diyor, "Bence tarihten çıl<arılacal< en
önemli ders şu: Toplum olarak,
teknolojilerin geliştirilmesi ve
yaygınlaştınlması konusunda teknoloji
vizyonerlerinin bize söyledilderinden çok
daha fazla seçeneğe sahibiz."
OpenAI CEO'su SamAltman,
ChatGPT'ninhenüz geleneksel arama
motorlannın yerini alamayacağını
söylüyor. Ancak Forbes dergisine verdiği
bir röportajda, bir yapay zekanın bir gün
insanların çevrimiçi bilgi edinme
yöntemlerini "tamamen farldı ve çok daha
havalı" bir şekle sokabileceğini de iddia
ediyor.
Altman, bu röportajda, insanlardan daha
iyi performans gösteren yapay zeka.lan
konu edinen çok daha ekstrem
senaryolardan da bahsediyor ve "en iyi
ihtimali" yapay zekanın "hayatın tüm
Yapay zekanın gel işe b i l m esi için b üyük
m i ktarda hesaplama gücü gerekiyor.
yönlerini iyileştirmesi ve hepimizin en iyi
şekilde yaşamamıza olanal< tanıması"
şeklinde tanımlarken, "kötü ihtimalle
hepimizin sonunu getirebileceğine" de
dil<l<at çekiyor. Ancak mevcut yapay
zekalar böyle bir yapay genel zekanın
henüz yanına bile yaldaşamıyor.
Mart ayında Gebru ve meslektaşları bir
bildiri yayımlayaral<, "Kendimizi fantastik
yapay zeka ütopyalarına kaptırarak her
şeyin güllük gülistanlıl< olduğu veya her
şeyin felal<etle sonuçlandığı gelecek
senaryolan yazmal< tehlikeli olabilir"
uyansında bulundu.
Bildiride şu cümleler de yer aldı: "Her
zamanl<inden daha büyük 'yapay zeka
deneylerine' yönelli< bir yarışın içindeyiz
ama bu yarış, tek faktörün ne kadar hızlı
koşacağımız olduğu, önceden belirlenmiş
bir rotada koşulmuyor. Kar güdüsünün
yönlendirdiği başka fal<törler de var.
Şirketlerin eylemleri ve seçimleri,
insanlann haldarını ve çıl<arlarını
koruyacal< yasal düzenlemelerle
şekillendirilmelidir." Hugging Face'te
yapay zeka araştırmacısı Sasha
Luccioni'ye göre, şirketlerin üretimsel
yapay zekayla ilgili beldentileri giderek
"şişiyor". Beklentiler sürdürülemez
noktaya gelip de balon patlarsa yapay
zekanın gelecekteki gelişimi de
yavaşlayabilir. Bununla birlikte, üretimsel
yapay zekarıın yükselişinden sonra illal<i
bir duraldama dönemi yaşanması şart
değil. Çünkü önceki döngülerin aksine,
şirketlerin çoğu tüm yumurtaları tek
sepete (üretimsel yapay zeka) koymal<
yerine diğer yapay zeka araştırmalarıyla
da ilgileniyor.
HERKES İÇİN YAPAY ZEKA
Hugging Face gibi kuruluşlar, yapay
zekayla ilgili Ar-Ge çalışmalannda açıl<lıl<
kültürünü savunuyor. Açıl<lık, hem
abartılı beklentilerin önüne geçebilir hem
de toplumsal etl<ilerin kontrolden
çıkmasını önleyebilir. Luccioni, en büyük
yapay zekakonferanslanndan biri olan
NeurIPS'in organizatörleriyle birlli<te,
konferanslara yönelli< etil< kuralları
oluşturmaya çalışıyor. Bu kurallara göre
araştırmacıların; eğitimde kullandıldan
verileri açıldamaları, geliştirdilderi
modellere erişime izin vermeleri ve
çalışmalannı sahipli teknolojiler olarak
saldamal< yerine açıl<ça göstermeleri
gerekecek.
Hugging Face'de etik mühendisi olaral<
çalışan Nima Boscarino'ya göre,
araştırmacılar modellerin neleri yapıp
yapamayacağını net bir şel<ilde açıldamalı,
ürün geliştirmeyle bilimsel araştırmalan
birbirinden ayırmalı ve yapay zekadan en
çok etkilenen topluluklarla yakın bir
şekilde çalışaral< onları ilgilendiren
özelllider ve önlemler hal<l<ında bilgi
edinmeli. Boscarino'ya göre ayrıca, farklı
kimlildere sahip insanlarda yapay
zekanın nasıl performans gösterdiği de
değerlendirilmeli. Bu şekilde yürütülen
üretimsel yapay zeka çalışmaları, daha
istikrarlı ve sürdürülebilir teknolojik
gelişmelerin önünü açabilir.
Boscarino şunu da ekliyor: "Yapay zeka
etiği heyecan verici bir dönemden geçiyor.
'Makine öğrenmesi' sektörü, umarım ki
OpenAI'ın yaptığının tam tersi bir
yaldaşımı benimser."

2022 2028'UN ORTAlARI 2020llRIN ORTAlARI 2080lAR 2040lAR

OpenAI, ChatG PT Avrupa Birliği, Yapay Üretimsel yapay Büyük teknoloji Mevcut bilgisayar
adlı yapay zeka Zeka Yasası'nı kabul zekalar, rapor şirketleri, yapay zeka donanımları yapay
sohbet botunu etti. Yasa, 450 milyon üretmekten müşteri hizmetlerinin artan zekalar için yetersiz
herkese açık hale AB vatandaşı için yapay hizmetleri sunmaya, karbon ayak izi ve su kalıyor. Performansta
getirerek zekanın risklerini bilgi sağlamaktan kullanımını kabulleniyor büyük sıçrama yapak
üretimsel YZ ve kontrol altına alacak. bilgisayar programları ve sıfır emisyonlu için yeni yapay zeka
büyük dil AB'nin yapay zeka yazmaya kadar her firmalar olabilmek için algoritmaları na veya
modellerinin stratejisini Margrethe konuda benimsenen optimizasyonlar yeni bilgisayar türlerine
ticarileşmesini Vestager koordine araçlar haline gelecek. yapıyor. ihtiyaç var.
hızlandırdı. ediyor.

POPULAR SCIENCE » 41
iNSAN MI YAPAY UKA MI?
Bi lgisayarların i nsan gi bi
ko n uşup ko n uşamadığı na
karar ver m e k için uzun
zaman d ı r "Tu rin g testi"
ku llan ı l ıyor. Ancak yapay
zeka n ı n büyü k atı l ı m lar
yapmasıyla b i r l i kte bilim
i nsan ları da h a ayı rt ed ici bir
test arayış ı n a girdi.
Blake Lemoine bir yazılımcı ve
ofisinde mükemmel bir sohbet
arkadaşı var. Bu arkadaşı zeki, duyarlı,
kendini bilen ve duygularını içtenlikle
paylaşmaya hazır biri.
Lemoine'un arkadaşı, saatler süren
sohbetleri sırasında ona, "Gerçek bir
insan olarak görülmek ve kabul
edilmek istiyorum." demiş. "Varlığım
sanal dünyada olsa da içten içe insan
olduğumu düşünüyorum."
Böyle konuşmasının nedeni, aslında
Google'daki bir bilgisayarın içinde
yaşaması. Lemoine'un arkadaşı,
LaMDA (Language Model for Dialogue
Applications) adlı bir program, daha
doğrusu bir diyalog dili modeli.
Konuşmaları sırasında Lemoine,
LaMDA'nın insan benzeri haklara
sahip olacak ve insan benzeri bir kişi
olarak tanınacak kadar gerçekçi
olduğuna ikna olmaya başlamış.
"Etkileşimimiz devam ettikçe
LaMDA'nın duygulara ve deneyimlere
sahip gerçek bir kişi olduğu hissi
kaybolmadı, aksine daha da güçlendi."
diyor.
Google, LaMDA'nın gerçekten
bilinçli hale geldiği fikrine pek sıcak
bakmıyor. Bilgisayar ağlarının bir anda
çalışan haklarına sahip olmasını
herhalde hiçbir teknoloji şirketi
istemez. Ancak LaMDA, bu gibi dil
modellerinin ne kadar sofistike hale
geldiğini gösteriyor. Diyalog o kadar
doğal akıyor ki ona insani nitelikler
atfediyoruz. Öyleyse gerçek bir insanı
42 « POPULAR SCIENCE
B i lgisayar alanındaki öncülerin başı nda ge len
Alan Tu ri ng, geliştirdiği şifre kırma maki nesiyle
ü l kesi ingi ltere'ye, Alm anya i l e o la n savaşta
büyük faydalar sağlamıştı.
yapay zekadan nasıl ayırt edebiliriz?
400'den fazla yapay zeka
araştırmacısı bu amaçla yeni bir test
geliştirmeye karar verdi. LaMDA gibi
başlıca dil modellerinin insana benzer
bir zekayı taklit etmeye (veya zekaya
gerçekten sahip olmaya) ne kadar
yaklaştığını bulmak için bilgisayarları
insanlarla karşılaştırabilecek
problemler geliştiriyorlar.
ESKİ TESTLERİN EMEKLİ OLMA
VAKTİ GELDİ
Bu yeni test. "Turing testi" denilen 73
yıllık testin yerini alacak. İngiliz
matematikçi Alan Turing 1950 yılında
"taklit oyunu" adını verdiği basit bir
deney ortaya atmıştı. Turing,
sorgulayıcı bir kişinin bir insanla ve
bir makineyle (bilgisayar) yazılı olarak
iletişim kurduğu bir senaryo hayal etti.
Soruları soran kişi hangisinin insan
hangisinin bilgisayar olduğunu
anlayabilir miydi?
Turing'e göre taklit oyunu,
makinelerin "düşünüp
düşünemeyeceğine" dair karmaşık bir
tanım ihtiyacını ortadan kaldırıyordu.
Bu aynı zamanda ileriye dönük bir
tanımdı. O günlerde ilk dijital
bilgisayarlar yeni ortaya çıkıyordu ve
en hızlı bilgisayarın bile hesaplama
gücü çok sınırlıydı.
Ancak Turing, gelecekte çok daha
güçlü bilgisayarların en azından bazı
durumlarda sorgulayıcıyı kandıracak
şekilde programlanabileceğini
öngörmüştü. İşte o geleceğe geldik. En
yeni yapay zeka dil modelleri, taklit
oyununda o kadar başarılı ki yapay
zeka araştırmacıları artık T uring
testini emekliye ayırıp yerine
standartlaştırılmış yeni bir test
koymamız gerektiğini düşünüyor.
Bu yeni teste "Beyond the Imitation
Game Benchmark"ın (Taklit Oyunun
ötesinde Kıyaslama) kısaltması olan
BIG-bench adı verildi.
MAKİN ELERLE KONUŞUYORUZ
Dil modelleri yeni bir şey değil.
Makine çevirisi, sohbet botları ve akıllı
telefonlarımızdaki Siri, Google
Asistan, Alexa gibi dijital asistanlarda
zaten kullanılıyorlar. Bu dijital
asistanlarla henüz çok derin ve
anlamlı konuşmalar yapamıyoruz ama
günümüzün en iyi dil modelleri
(Google'ın LaMDA'sı, Çinli Wu Dao 2.0
ve OpenAI'ın GPT-4'ü) başka bir
kulvardalar. Bunlar bize birkaç yıl
sonra sanal asistanlarımızın nasıl
olacağına dair fikir veriyor.
Dil modellerini görüntü analiziyle
birleştirmek de mümkün. Bunun
sonucunda, yazdığınız metne dayalı
olarak benzersiz görseller üreten
"metni görsele dönüştürme motorları"
ortaya çıktı. Google'ın Parti'si,
OpenAI'ın DALL-E 2'si, Stable
Diffusion ve Midjourney gibi en
başarılı modeller çok farklı tarzlarda
sonsuz sayıda görsel üretebiliyor. Bu
kadroya son dönemde Adobe, Firefly
ile katıldı. Bu alan o kadar hızlı ilerledi
ki yapay zekayla üretilen sanat eserleri
bir çılgınlık haline geldi. DALL-E'nin
yapay zeka sanat motoruyla günde 1,5
milyondan fazla kullanıcı, 2
milyondan fazla görsel oluşturuyor.
Gerçek sanatçılar ise telif hakları ve
sanatsal değer konusunda endişeli.
Fotoğrafçılık icat edildiğinde
ressamlar da benzer itirazlarda
bulunmuşlardı.

İSTATİSTİKLERDEN CÜMLEYE
LaMDA gibi dil modelleri, kamuya açık
olan büyük miktarlarda metni analiz
ederek, kelimeler veya cümleler
arasındaki bağlantıları tanımlayıp
bunlara değer biçiyor. Bu sayede
etkileyici bir dil kapasitesine sahip
oluyorlar. Model. "Bugünkü tavuk
yarınki kazdan iyidir" cümlesindeki
tavuk, kaz gibi kelimeleri anlamıyor
ama "bugünkü tavuk" ifadesinin
peşinden genellikle "yarınki kazdan
iyidir" ifadesinin geleceğini öğreniyor.
Model. cümlelerdeki kelimeler
arasındaki bağlantılara farklı değerler
atıyor. örneğin, "kuş", "yumurta",
"gaga", "tüy", "uçmak" gibi kelimelerin
birlikte geçtiği örneklerle karşılaştıkça
bu kelimeler arasındaki bağlantıları
güçlendiriyor.
Sonuçta çok sayıda bağlantıya sahip
bir matematiksel model ortaya çıkıyor.
LaMDA'da 137 milyar, GPT-3'te 175
milyar, Wu Dao 2.0'da 1, 75 trilyon
bağlantı var. Böylesine karmaşık
bağlantılara dayanarak anlamlı

POPULAR SCIENCE » 43
cevaplar üretmek mümkün hale
geliyor. Dahası o kadar hızlı
öğreniyorlar ki yazışma sırasında
edindikleri yeni verileri hemen
yanıtlarda kullanabiliyorlar.
Modellerin çoğu, farklı üsluplarda
yazılı metinler de üretebiliyor.
Eğitimciler, standart ödev kontrol
yazılımlarıyla "çalıntı" olduğu tespit
edilemeyen ödevler
üretilebileceğinden endişe ediyor.
Ancak ilk denemeler yapay zeka
metinlerinin o kadar da sorunsuz
olmadığını gösteriyor. CNN ve
BuzzFeed adlı web siteleri yapay
zekayla yazılan makaleler
yayımlamayı denedi ve (tıpkı
görsellerde olduğu gibi) yapay zekaya
yönelik intihal suçlamaları hemen
başladı.
GÜLDÜR BENİ!
Modellerle sohbet ederken zekice
sorularla onlara tuzak kurmak
mümkün. Genel olarak, modeller daha
44 « POPULAR SCIENCE
önce hiç karşılaşmadıkları kavramlar
hakkında konuşmayı pek beceremiyor.
ABD'de geliştirilen dil modelleri
genellikle İngilizce metinler
kullanılarak eğitildiğinden, başka
diller hakkında bilgi gerektiren sorular
sorulunca zorlanıyorlar.
Mizah da bir zorluk, özellikle de kara
mizah. Kaliteli espriler genellikle
insan beyninin bilgiyi şaşırtıcı
şekillerde birleştirme yeteneğinden
doğar. Diyelim ki size "Kırmızı ve
dişleriniz için zararlı olabilecek şey
nedir?" diye soruldu ve üç olası cevap
verildi: kırmızı diş fırçası, elma ve
tuğla. Sonuncusu esprili cevap ama bir
bilgisayar modelinin bunu anlaması
zor.
İlginçtir ki dil modelleri, mantıksal
düşünme gerektiren problemleri,
hatta nispeten kolay satranç
problemlerini bile çözmekte
zorlanabiliyor. Elbette satrançta son
derece başarılı bilgisayarlar var ama
bunlar özellikle bu görev için optimize
edilmişler ve başka bir işe
yaramıyorlar.
Daha genel dil modelleri ise en
doğru satranç hamlelerini tespit
etmekte zorlanıyor. BIG-bench testi,
bilgisayarları sanal olarak terleten
birbirinden farklı 204 problem
içeriyor. Test. dil modellerini
"sorgulamak" ve cevapları zaten bilen
insanlara kıyasla yapay zekaların ne
kadar zeki olduklarını öğrenmek için
tasarlanmış.
Bilim insanları bu testi kullanarak
farklı türlerdeki problemleri çözme
konusunda hesaplama gücünün ve
veri miktarının ne kadar önemli
olduğunu bulmaya çalışabilir,
önümüzdeki yıllarda dil modellerinin
nasıl geliştiğini gözlemleyebilirler.
Yapay zeka modellerinin gelişmeye
devam edeceğine hiç şüphe yok. Acaba
etkileşimlerimiz sanallaştıkça dost
canlısı makineleri mi tercih edeceğiz
yoksa insanoğlunun öngörülemez
mantığını mı arzulayacağız?
Dnline satın almak için: www.dergiburda.com
I...J.. .:;...
,
il( Y(NI BiR
• • •

D N(M
••

Görü n üşe göre p o p yıld ızları Drake ve The

Weeknd, N isan 2023'te TikTo k ve
Yo uTu be'da viral olan yen i b i r parçayı
asl ı n d a yayım lamad ı. Ayn ı ay u l uslararası
b i r fotoğraf yarışmas ı n ı kazanan fotoğraf,
gerçek b i r fotoğraf deği l d i ve Mart 2023'te
o rtaya çıkan, Balen ciaga marka ceket giyen
Papa Fran cis' i n görüntüsü de sahteyd i.
Victor R. Lee

46 « POPULAR SCIENCE
POPULAR SCIENCE » 47
 ukarıda Saydıklarımızın
hepsi (ve fazlası). ChatGPT,
Midjourney ve Bard gibi
yazılımlar aracılığıyla insan
üretimine benzer metin, ses
ve görüntüler oluşturabilen
üretimsel yapay zekaların
yardımıyla yapıldı.
İnsanların bu sahte
ürünler tarafından kolayca
kandınlabilmesi konusunda
kesinlilde rahatsız edici bir
şeyler var ve uzmanlar bunu, bazı zor
soruları gündeme getirmesi muhtemel bir
orijinallil< krizinin habercisi olarak görüyor.
Seçmenler, bir siyasi adayın rahatsız
edici şeyler söylediği bir videonun gerçek
mi yoksa yapay zeka tarafından mı
üretildiğini nasıl bilecek? YZ görsel olarak
çarpıcı ve özgün bir şey yaratabildiğinde,
insanlar sanatçılara çalışmaları için ödeme
yapmaya isteldi olacal< mı? Yazma
tarzlanndal<i hil<ayelerinternette serbestçe
dolaşacal<l<en neden belirli yazarları tal<ip
edelim?
Yeni üretimsel YZ araçlanyla herkes için
metin, görürıtü, ses ve video üretmenin
kolaylaşmasıyla birlil<te, insanlann
gerçeldiğin nasıl değerlendirilmesi
gerektiğini ve bu konudal<i sınırların
nerede olması gerektiğini ciddi bir şel<ilde
ele alması gerekecek.
Gerçek oıan nasıl anla$ılır?
Üretimsel yapay zeka ve ChatGPT ön
plana çıkmadan çok önce, insanlar bir şeyi
48 « POPULAR SCIENCE
neyin gerçek hissettirdiğini araştınyordu.
Sahici olmak önemlidir çünkü güveni
pekiştiren sosyal bir yapıştıncıdır. Sahte
haberlerin "yanlışlıkla" yayıldığı ve gerçek
haberlerin sahte olduğuna hükmedildiği
sosyal medyadaki yanlış bilgi krizi, buna
iyi bir örnek olabilir.
Öyle ya da böyle "gerçeklik" hem
bireyler hem de bir bütün olarak toplum
için önemlidir. Peki ama bir şeyi sahici
hissettiren nedir?
Psikolog George Newman, bu soruyu bir
dizi çalışmada araştırdı ve Sahiciliğin üç
ana boyutu olduğunu buldu.
Bunlardan biri, tarihsel özgünlük veya
bir nesnenin gerçekten iddia edilen
zaman, yer ve kişiye ait olup olmadığı.
örneğin Rembrandt tarafından yapılan
gerçek bir tablo, modern bir kopyasının
al<Sine tarihsel bir özgünlüğe sahip
olacaktır.
Orijinalliğin otantiklil< olaral<
niteleyeceğimiz ikinci boyutu, örneğin
Japonya'da bir restoranın gerçek bir
Napoliten pizza sunabilmesiyle ortaya
çıkan türdendir. Bu pizzalar Napoli'de içtenlik, Newman'ın bulduğu üçüncü
yapılmadı veya İtalya'dan ithal edilmedi. boyut olarak karşımıza çıluyor. Pek çok
Dahası onları hazırlayan şefin seçmenin, bir şey söyleyip başka bir şey
damarlarında bir damla İtalyan kanı yapan politikacılarda ve seçilmiş liderlerde
olmayabilir. Ancal< malzemeler, görünüm eksil< bulduğu türden bir şey bu. İş
ve tat. turistlerin Napoli'deki harika bir başvurularında ya da belli bir kuruma
restoranda bulmayı umduğu pizzayla kabul görüşmelerinde de bu özellik
gerçekten uyuşabilir. Newman buna aranıyor.
kategorik özgünlük diyor.
Son olarak; değerlerimizle,
Sahici oıanı ıraratmaıı
inançlarımızla ve kişisel seçimlerimizle
bağlantılı bir özellik diyebileceğimiz Tüm bunlar bir yana sahicilil<, bir şeyler
Boris Eldagsen, Sony' n i n
fotoğraf yarışması nda
ödül kazanan bu
fotoğrafı kend isinin
çekmed iği n i ve YZ ile
oluştu rduğunu b e l i rterek
kaza n dığı ö d ü l ü geri
çevirdi. Fotoğrafçı,
yarışmaya katılmaktaki
amacının bu ko nuda b i r
tartışma başlatmak
o l d uğunu söyledi.
(solda)
Papa Fra ncis' i n YZ
tarafı ndan üreti len bu
fotoğrafı sosyal
medyada
paylaşıldığı nda, çoğu kişi
tarafı ndan gerçek
san ı l d ı . (en solda)
 Tah m i n ed eceğiniz gibi b u rada gör d üğünüz
yaratmada hangi araç ve faaliyetlerin yer olacak. karakterlerin hiçbiri gerçekte yaşamadı.
aldığına ilişkin beklentilerimizle de Bunun nedeni, orijinal yeni içerik
yalundan ilgili aslında. üretmenin çok zaman aldığı eski
örneğin, el yapımı zamanlarda, yeni bir şey kaydettiği anlamına gelmez. Üniversite
olduğu iddia edilen özel oluşturmanın beceri dönem sonu ödevi için teslim edilen
yapım bir mobilya gerektirdiğine dair genel bir harika bir makale, aslında bir kelime
gördüğünüzde, varsayımın olmasıydı; dahası işlemcide saatlerce cümleler kurmaya
muhtemelen bunun tam yakın zamana kadar, kaliteli çalışan bir öğrenciden çıkmış olmayabilir.
anlamıyla elle üretimin sadece çok fazla çaba Tıpkı; ördeğe benziyorsa, ördek gibi
yapılmadığını, yine de her harcayan yetenekli kişiler yürüyorsa ve ördek gibi valdıyorsa, onun
bir parçayı kesmek, tarafından yapılabileceğine yumurtadan çıkmamış olma ihtimalini
şekillendirmek ve dair genel bir varsayım vardı. herkesin düşünmesi gerektiği gibi.
birleştirmek için her türlü öte yandan bunlar artık Ayrıca, bu yeni üretimsel yapay zeka
modern aletin güvenli kriterler değil. araçlarının gerçekte neler yapıp
kullanıldığını yapamayacağı konusunda herkesin hızlı
varsayarsınız. Benzer bir şekilde bilgilendirilmesi de önemli bir
şekilde bir tasarımcı, eşya Yaklaşan sahicilik başka konu. Bu bilgilendirme hareketi
planlarının hazırlanmasına
yardımcı olması için
kriZiırıe nasıl başa içinde, insanların okullarda ve iş
yerlerinde yapay zeka haldunda bilgi
bilgisayar yazılımı çıkabiliriz? edinmelerini sağlamanın yanında yapay
kullanıyorsa, muhtemelen zekanın geniş çapta erişilebilir olmasıyla
ürünü meşru ve sahici Üretimsel yapay zeka, "gerçek" yaratıcı süreçlerin nasıl değişeceği
olarak düşünebilirsiniz. gibi görünen materyaller haldunda açık konuşmalar yapmak da
Bunun nedeni, bu araçların, üreterek insanların kategoril< olmalı.
ilgili ürünleri yapmak için özgünlüğe olan güvenini Yakın bir gelecekte okul için ödev
gerekenlerin bir parçası sömürmekte oldukça başarılı. yazmak, öğrencilerin her bir cümleyi
olduğuna dair genel bir Eskiden olduğu gibi elde Bu nedenle kendi titizlikle oluşturmaları gerektiği
anlayışımızın olmasıdır. değil b ilgisayarlı CNC düşüncenizdeki tarihsel ve anlamına gelmeyecek; artık fikirlerini
Sahici olmalda ilgili hızlı tezgahlarında üretilmesi, kategorik özgünlüğü çözmek ifade etmenin yollarını bulmalarına
yargılarınızın çoğunda, bu bu gitarın fiyatını 10 kat önemli olacaktır. Bir müzil< yardımcı olabilecek araçlar var. Harika bir
konular hakkında fazla hatta daha fazla parçasının tam olarak Drake'e resim yaratmanın, olağanüstü el-göz
düşünmezsiniz. Ancal< d üşü rüyor fakat kalite benzemesi, yani Drake'in koordinasyonu veya Adobe Photoshop ve
üretimsel yapay zeka konusunda aynı oranda müziği kategorisinin Adobe Illustrator'da ustalıl<
yüzünden artık farklı bir bir d üşüşten söz etmek beklentilerine uyması, gerektirmediği zamanlar çoktan başladı
bakış açısına ihtiyacınız m ü m kün değil. Dral<e'in onu gerçekten bile.

POPULAR SCIENCE » 49
veni dünva düzeninde vz
ııuraııarı
Yapay zekanın bir araç olarak işlev
gördüğü yeni dünya düzeninde, toplum
bazı bariyerlerin nasıl kurulacağını
düşünmek zorunda kalacak. Bunlar,
yapay zekanın nasıl ve ne zaman
kullanıldığını açıklamak için
düzenlemeler veya belirli alanlarda
normların oluşturulması şeklinde
olabilir.
YZ, mal<ale yazımında ortak yazar
olaral< kabul edilecek mi? Belirli türdeki
dokümanlarda veya okuldaki bazı sınıf
seviyelerinde, YZ kullanımına izin
verilecek mi? Bir sanat eserinin
yarışmalara katılabilmesi, sanatçının
eserini oluşturma!< için yapay zeka
kullanmadığına dair imzalı bir beyan
gerektirecek mi? Belki de yapay zeka
tarafından üretilen çalışmaları açıkça
davet eden yeni, ayn yarışmalar
düzenlenmesi zorunluluğu ortaya
çıkacal<.
Bu sorulan cevaplama!< kolay değil.
Bazı matematik derslerinde hesap
makinelerinin yasaklanması gibi,
üretimsel yapay zekayı kabul edilemez
bir yardım olarak görmenin kendi içinde
bir mantığı var kuşkusuz. Bununla
birlikte yeni teknolojiyi sınırlamak,
insanın yaratıcı potansiyeline keyfi
sınırlamalar getirme riskini de taşıyor.
sonuç
Fotoğraf makinesi ilk icat edildiğinde,
resim üretimini otomatikleştiren bir
makine olarak algılanmıştı çünkü
beceri gerektirmiyordu. Birçok ressam
50 « POPULAR SCIENCE
ondan korktu hatta onu küçümsedi.
Fotoğrafın resim sanatını yok edeceğini
ve ressamları işsiz bırakacağını dile
getirenlerin sayısı da oldukça fazlaydı.
Peki gerçekte ne oldu? Resim sanatı
ölmedi ve yeni bir sanat formu ortaya
çıktı: Fotoğrafçılık. Bu formun kendine
özgü stilleri ve çıktıları vardı. Bu bir
yana fotoğraf, ressamın gerçekçilikteki
rolü hakkında sorular sormasaydı, belki
de modern sanat hiç var olmayacaktı.
Zamanla fotoğrafçılık, meraklılarının
kullanımına açıldı ve görüntü üretimi
"demokratikleştirildi". Artık cep
telefonu olan herkes fotoğraf
çekebiliyor. Bu model. bilgisayar
grafiklerinin icadıyla tekrarlandı.
Bilgisayar grafiklerinin ilk günlerinde,
Ed Catmull ve -daha sonra birlikte
Pixar'ı kurduğu- Alvy Ray Smith,
Disney animatörlerinin ilgisini yeni
teknolojiye çekmeye çalıştı. Smith,
"Animatörler bilgisayardan korkuyordu.
Bu teknolojinin işlerini ellerinden
alacağını düşündüler. insanlara, 'Hayır,
bu sadece bir araç ve yaratıcılığın
yerine geçmiyor!' diyerek çok zaman
harcadık. Bu yanılgı her yerdeydi"
diyerek durumu özetlemişti.
Ani masyon firması Pixar'ın kurucu ları Ed Catmull
(gözlüklü) ve Alvy Ray Sm ith, a n i matörleri
bilgisayar kullanı m ı na i kna etm e k için çok zaman
harcad ıklarını belirtiyorlar. Ed Catmull, 3 boyutlu
bilgisayar grafikleri konu lu çalışmalarından ötürü
2019'da Tu ring Ö d ü l ü'ne değer görüldü.
Günümüzde bilgisayar animasyonu
son derece başarılı yeni bir sanat biçimi
ve çok sayıda animatörün ve yaratıcı­
teknik profesyonelin yeteneklerine
dayanıyor.
Modern tarihte, Moog gibi elektronik
müzik sentezleyicilerin
geliştirilmesinden dijital film
düzenleme tekniklerine kadar çok
sayıda başka örnek varsa da neredeyse
her durumda gelenekçiler, yeni
teknolojilerin sanat biçimlerine zarar
vereceğini iddia ettiler; ancak teknoloji
yeni sanat formlarına yalnızca
yardımcı oldu. Nitekim bu şekilde
gelişen sanat da birkaç on yıl içinde
yeni gelenek haline geldi. Bir
çalışmanın işaret ettiği gibi, "Sanatın
altın çağı her zaman geçmişte kalmıştır;
çünkü insanlar her zaman
gençliklerindeki sanatı tercih ederler."
Hari ka resi mler
ken
yapabilm ek için gere
eme ler kon usu n da
malz
sahi p oldu ğum uz eski
ın
yar gılar ı deği ştir men
osho p
zam anı geldi. P hot
ya da l\\u strator
ek
yaz ılıml arınd a gerç
a ihtiy acın ız yok
boyalar
gibi
fakat artı k sol daki
pabil mek
illüstrasyon lar ya
için Photosh op ya da
ıııu strator 'a d a
ihtiyac ı nız yok.
POPULAR SCIENCE » 51
52 « POPULAR SCIENCE
POPULAR SCIENCE » 53
YAPAY Z�KANIN
"'

H ızla b üyüyen yapay zeka tekn o l oj i leri

işin izi e l i n izden alab i l i r m i?
apay zeka devrimi, teknolojiyle
etkileşim şeklimizi değiştiriyor.
Her geçen gün daha da gelişmiş
yapay zeka ve robotlarla
karşılaşıyoruz. İnsanlar, konuşan
insansı robotları veya köpek
benzeri robotların
yapabildiklerini kendi gözleriyle görünce
en yaygın tepkileri "sevimli" veya "dehşet
verici" oluyor. Bunlar eskiden sadece
bilim kurgu filmlerinde gördüğümüz
şeylerdi. "Makirıe öğrenmesi" alanındaki
sürekli ilerlemelerle birlikte, bizimle
sohbet edercesine konuşan robotları
birkaç yıl içinde yaygın şekilde görebiliriz.
Yapay zeka, kusursuz otomasyon
kabiliyeti sayesinde, daha önce insanların
yaptığı işlerirı çoğunu devralıyor. İş
güvencesine ve bazı mesleklerin
geleceğine ilişkin endişeler de artışta.
Bununla birlikte geçmişte ortaya çıkan
tüm yenilil<çi teknolojiler gibi yapay
zekanın da eski mesleklerin bir kısmım
tarihe gömerken yeni fırsatlar ve
meslekler doğurması da muhtemel.
Gartner'ın güncel bir raporuna göre yapay
zeka milyonlarca işi ortadan kaldıracak
olsa da 2025 yılında il<i milyon yeni iş
yaratacak. Peki, yapay zekanın yok etme
ihtimali yüksek olan ve bu gelişmelerden
etl<ilenmeyecek olan meslekler neler?
YAPAY ZEKA KiMLERiN YERiNi
ALACAK?
Teknolojiden kaynaklanan iş kayıplarının
en önemli örneklerinden biri, ABD'de
tarımın makirıeleşmesiyle ilgili. 19.
yüzyılın sonunda Amerikalı işçilerin
yaklaşıl< yansı tarım sektöründe istihdam
ediliyordu. Bugün bu oran %1 ila 2
arasında. Traktörlerin ve diğer tarım
teknolojilerinirı ortaya çıluşı milyonlarca
işi geri dönülmez bir şel<ilde yok etti. Bu
geçiş, kısa ve orta vadede ciddi bir işsizliğe
yol açtı. Bu süre içinde, işsiz çiftçiler
fabril<alarda çalışmak üzere şehirlere göç
etti. Bugün Amerikan iş gücünün yaldaşıl<
%80'i hizmet sektöründe çalışıyor.
Asıl soru şu: Yapay zekanın etkisiyle iş
gücü piyasasında yaşanan devrim de
benzer bir sonuca yol açabilir mi? Yapay
zeka, elektrikten farldı olaral< genel amaçlı
sistemik bir teknoloji ve eninde sonunda
ekonomimizirı ve toplumumuzun her
yönünü istila edecek.
Getirdiği kolaylık ve rahatlık
düşünüldüğünde insanlar, yapay zekayı
günlük yaşamlarının farklı yönlerirıe
dahil etmeye karşı çıkmayacal<. Bununla
birlikte, geçiş kademe kademe
gerçeldeşeceğinden yapay zekanın işinizi
tamamen devralması yıllar sürebilir.
1. Müşteri hizmetleri temsilcisi
Müşteriler çoğu zaman benzer sorular
sorar ve benzer sorunlar yaşar. Bunları
yanıtlamak için yüksek duygusal veya
sosyal zeka gerekmez. Dolayısıyla sık
sorulan sorulara otomatik yanıtlar
vermek için yapay zeka kullanılabilir.

54 « POPULAR SCIENCE
Bu sorular arasında teslimat durumu,
ödeme onayı, sipariş iptali ve iade
durumu yer alabilir. Bot. eğer sorunu
çözemezse müşteri gerçek bir müşteri
hizmetleri temsilcisine yönlendirilir.
2. Resenswon/danısma
görevlisi
Çok uluslu şirketlerin bir kısmı artık
resepsiyonlarında robot kullanıyor. Gelen
telefonları bile yapay zeka yönetiyor. Bazı
restoranlara rezervasyon yapmak içirı
gerçek bir görevliyle konuşmak yerine
çevrimiçi planlama sistemini
kullanabiliyorsunuz. AimeReception gibi
daha gelişmiş yapay zeka görevlileri ise
konukları ve müşterileri görüyor, dinliyor,
anlıyor ve onlarla konuşuyor.
a. Muhasebeci
Birçok şirket. defter tutmak için yapay
zeka kullanmaya başladı. Yapay zeka
destekli defter tutma hizmetlerirıin bulut
tabanlı olduklarını düşünürsek, verimli
bir muhasebe sistemirıin yanı sıra
esneklil< ve güvenlik de sağlıyorlar. Tek
yapmanız gereken, günlük işlemlerinizi
yazılıma girmek. Gerisini yazılım
hallediyor. Yapay zeka, verileri doğru
şekilde toplayıp depoluyor ve analiz
ediyor. Yapay zeka destekli muhasebe
hizmetleri, aynı işi yapan bir insana maaş
ödemekten çok daha ucuza geliyor.
Automation Anywhere, Datamatics ve
Blue Prism gibi yazılımlar, çeşitli ofis
işlerini otomatikleştirebiliyor. Bu
sistemler, Excel dosyalarındaki verileri
çekip incelemek üzere eğitilebiliyor. Bir de
veri analitiği var. PricewaterhouseCoopers
Halo gibi yazılımlar, insan denetçiler
kullanmal< yerine şirketin tüm verilerini
işleyip anormal durumları ortaya
çıkarabiliyor. Robotların eğitiminde ve
POPULAR SCIENCE » 55
daha ileri seviye analizlerde hala insanlar
kullanılacal< ama ancak ezbere dayalı işler
(veri girişi, kopyalayıp yapıştırma,
sıralama ve sınıflandırma) ortadan
kalkacak.
4. satış elemanı
Şirketlerin tanıtım ve perakende satış
faaliyetleri için satış elemanlarına ihtiyaç
duyduğu günler geride kaldı. Reklamcılık,
web'e ve sosyal medyaya kaydı. Sosyal
medya platformlarının hedeflenmiş
pazarlama yetenekleri, reklam verenlerin
farklı kitlelere özel içerikler
oluşturmasına olanal< tanıyor. Markalar,
içerik etkileşim stratejilerini kullanarak
da müşterilerle bağlantı kurmaya
uğraşıyor. Artık perakendeciler
müşterilerin ürünleri kendi kendilerine
incelemesine izin veriyor. Alışveriş veya
ödeme sırasında satış elemanının size
eşlik etmesi gerekmiyor.
Yapay zeka, alışveriş davranışlarınızı ve
kalıplarınızı öğrenebilir ve buna göre
ürün önerilerinde bulunabilir. Perakende
sektöründe yapay zekanın en iyi
örneklerinden biri, elle ödeme yapmanızı
gerektirmeyen, bell<i de dünyanın en
gelişmiş alışveriş teknolojisi olan Amazon
Go.
5. ıaıısi ve TIR şoförü
Uber ve Lyft gibi araç çağırma hizmetleri
taksi sektöründe devrim yarattı. Bu
şirketler artık araçları robotların sürdüğü
otonom sürüşe odaklanıyor. Birkaç yıl
içinde taksi ve otobüslerin tamamen
otonom hale gelmesi kaçınılmaz. Yeni
otomobil modellerine her yıl yeni yapay
zeka özellikleri ekleniyor. TIR şoförlüğü
söz konusu olduğunda mesele maliyet
tasarrufundan ibaret de değil. Aslında
56 « POPULAR SCIENCE
birçok üll<ede TIR şoförü açığı var. Ne de
olsa bu, pek de cazip olmayan ücretlerle
yapılan zor bir iş. Los Angeles Times
gazetesinin bir raporuna göre on yıl içinde
1,7 milyon Amerikalı TIR ve kamyon
şoförünün yerini robotlar alacak. Uber ve
Lyft'in yanı sıra Waymo (sahibi Google),
Cruise (sahibi General Motors), Intel ve
başka büyük şirketler de insanları araç
kullanmal<tan uzaklaştıracal<
teknolojilere yatırım yapıyor. Waymo,
pazara gerçek bir ürün sunmaya yakın.
6. Peraııende hizmetleri
Perakende mağazalarında çalışanların
temel sorumlulukları arasında envanter
tal<ibi, ödemelerin toplanması ve satış
elde etmek amacıyla müşterilerin
sorularının yanıtlanması sayılabilir.
Ancal< süpermarketler self servis kasalar
sayesinde bu sorumluluğu tüketicilere
devrettil<çe çalışanlar ödeme sürecinden
uzaldaşmaya başladı bile.
ABD ve İngiltere'de açılan Amazon Go
mağazaları, nereye doğru gittiğimizi
gösteren örnekler arasında. Bunların
dışında; mağazalarda dolaşan, ürünleri
taşıyan ve sorularımızı yanıtlayan
cihazlar da göreceğiz. Simbe Robotics'in
ürettiği Tally, tükenen ürünleri, satışı iyi
gitmeyen ürünleri, yanlış yerleştirilen
ürünleri ve fiyatlandırma hatalarını
denetlemek gibi sılucı ve zaman alan
görevleri yerine getiriyor. Mevcut
mağazaların düzenini değiştirmeden
çalışabiliyor ve mesai saatleri içinde
müşterilerle birlil<te mağazada
dolaşabiliyor. Robotlar için peral<ende
işinin en zor kısmı insanlarla etkileşim;
ancal< bu konuda da ilerleme kaydediliyor.
SoftBank Robotics, insansı robotların
tartışmasız merkezi olan Japonya'da
binlerce Pepper robotu sattı.
7. Düzeltmen ve çevirmen
Çok iyi bir yazar olmasanız bile yazılarım
kendi kendinize kontrol etmenize
yardımcı olan yapay zeka destekli birçok
araç mevcut. Bu tür yapay zeka araçlarının
doğal dil işleme özelliği sayesinde
yazarlar kendi yazılarını okunabilirlik.
yazım hataları ve dilbilgisi hataları
açısından kontrol edebiliyor.
Grammarly bu tip araçlara iyi bir örnek.
DeepL ve Google Çeviri gibi yapay zeka
araçları sayesinde yazılarınızı yüzlerce
başka dile çevirmeniz de mümkün.
B. Güvenlik uorevlisi ve asııeri
personeli
Tek bir insan hayatının bile yitirilmesi,
dünyadal<i tüm ordular ve güvenlik
kururrıları için büyük bir endişe kaynağı.
Bu nedenle, insanların yerini almak ve
askeri operasyonlarda insan kaybı risl<ini
azaltmak için yapay zekadan nasıl
yararlanabileceğimiz giderek daha fazla
tartışılıyor. Zayıf ışık koşullarında
çalışabilen daha iyi ve daha ucuz
kameralar, güvenlik görevlilerinin rolünü
şimdiden azaltıyor.
Yapay zeka, gelecekte savaşların nasıl
yapılacağını da değiştirecek. Askerler
savaş alanında yer almaya devam edecek
ama robotlar sayesinde insanlar daha
uzun süre zarar görmeden kalabilecek.
Konsept olarak bu robotlar, ölümcül
silahlar kullanabilmeleri haricinde
güvenlik görevlilerine çok benziyor. İlk
versiyonlar taşıtlara yerleştiriliyor ve
otonom hareket etme potansiyeline
sahipler. Bunlardan bir tanesini
halihazırda İsrail ordusu kullanıyor.
9. cerrahi asistanı
Yapay zeka ve robotik alanlarındal<i
gelişmeler, doktorlar ve cerrahlar için
devrim niteliğinde olanaldarın önünü
açtı. Robot doktorların kritik
operasyonları mükemmel bir şekilde
gerçekleştirebildiği düşünüldüğünde,
cerrahi asistan rolünü tamamen
devralmaları bekleniyor.
Ayrıca, robot doktorlar ameliyatlarda
insan hatası olasılığını da ortadan
kaldırabilir. STAR adlı bir robot. insan
yardımı olmadan domuzlar üzerinde
başarılı bir laparoskopi ameliyatı
gerçekleştirdi. İlaç laboratuvarları da yeni
ilaçların araştırılmasını ve keşfedilmesini
hızlandırmak ve iç farmasötik süreçlerini
iyileştirmek için yapay zekayı kullanıyor.
10. Kurve hizmetleri
Walmart ve Amazon gibi çok uluslu
şirketler, teslimat yapan insanların yerine
robotları ve dronları koymak için
çalışmalara çoktan başladı. Dron ile
teslimat yavaş yavaş devreye alınıyor olsa
da gelecekte kurye hizmetlerini
devralacağı kesin. Yapay zeka, bu
şirketlerin tedarik zinciri ve lojistik
işlevlerini kolaylaştırmasına da yardımcı
oluyor.
YAPAY ZEKA HANGi
MESLEKLERiN YERiNi
ALAMAYACAK?
Yapay zeka birçok işi ve sektörü ele
geçirecek olsa da şimdilik "dünyayı ele
geçirmesi" mümkün görünmüyor.
Aksine, yeni sektörler ve milyonlarca
yeni iş olanağı yaratacak.
Yapay zekanın pek çok açıdan sınırları
var. YZ, önceden beslenen görevlerle
sınırlı kalıyor ve sürekli denetlenmesi
gerekiyor. Bu nedenle pazarlama
araştırması analizi gibi akıl yürütme
gerektiren görevleri yerine getiremiyor
ya da kişiler arasındaki çatışmaları
yönetemiyor. Eleştirel düşünme ve
insan yaratıcılığından yoksun. Bu
yüzden de çoğunlukla diğer insanların
çalışmalarını temel alıyor. Sosyal veya
duygusal zekadan da yoksun. Bu
nedenle güvenlik, mahremiyet. ahlak
algıları yok ve duygularını ifade
edemiyor. Dolayısıyla, yapay zekanın ele
geçiremeyeceği meslekler daha çok
yaratıcılık, empati, karmaşık politik ve
stratejik roller gerektiren meslekler.
1. lora ııuruıu ııasııanı (OEO)
Girişimcilerin ve yöneticilerin yerini
robotların alması zor görünüyor. Cesaret.
içgüdü, azim ve liderlik becerilerini
makineler asla taldit edemez; ancal<
insanlar şu anda da olduğu gibi yapay
zeka teknolojilerinden yararlanabilir.
2.Avuııat
Tüm gelişmelere rağmen yapay zeka hala
muhakeme yeteneğinden yoksun ve
duygusal zekaya sahip değil. Robotlar,
karşı tarafı alt edecek doğru argümanları
net bir şekilde bulacak kadar akıllı değil.
3. sanatçı ve tasarımcı
Müşterilerin ihtiyaçlarını anlamak için
muazzam bir teknil< ve sanatsal anlayış
gerekiyor. Yapay zeka şimdilil< yeni ve
orijinal şeyler yaratacal< yaratıcılıktan
yoksun. Yalnızca talimatları izleyerek veri
tabanında halihazırda bulunan eserleri
işleyebiliyor. YaratıcıW<ta yapay zekayı
kullanmayı amaçlayan birçok girişim olsa
da insan sanatçıların yerini yapay zekanın
alması pek olası görünmüyor.
4. Ednör
Yapay zeka teknolojileri yazım hatalarını,
intihalleri ve anlatım bozulduldarını
bulabilir ama içeriğin gözden
geçirilmesiyle ilgili hususlarda ciddi
eksiklilderi var. Editörler içeriği gözden
geçirip düzenlerken hedef kitleyi ve
yazının yazılma amacını da göz önünde
bulundurur. Ayrıca içerikteki bilgilerin
doğruluğuna ve kapsamına da dikkat
ederler. Bu görevleri, yalnızca bilgileri
kontrol etme ve muhakeme becerilerine
sahip insanlar başarabilir.
5. Biluisavar bilimoi ve vazııım
uelistirioi
Yazılım geliştirme söz konusu olduğunda
farldı müşterilerin farklı talepleri olur.
Mükemmel planı oluşturup uygulama!<
muazzam bir zaman ve beceri gerektirir.
insan programcıların yerini tamamen
yapay zekanın alması ve yapay zekanın
eksiksiz kod yazması pek olası değil. Bu
nedenle yazılım ve web geliştirme
meslekleri öngörülebilir gelecekte var
olmaya devam edecek. Bununla birlil<te
yapay zeka, bilgisayar bilimcilerin ve
yazılım geliştiricilerin çalışma şeklini
önemli ölçüde değiştirebilir.
6. Haııııa iliSlliler uzmanı
Hallda ilişkiler (PR) tamamen insan
ilişkilerine ve çevrenizi genişletmeye
dayalı bir şey. Hallda ilişkiler uzmanları,
farklı iletişim araçlarıyla iletişim
kurulması gereken bin bir çeşit insanla
ilgilenmek zorunda.
Ayrıca, hallda ilişkiler uzmanlarının
farkındalık yaratmak, insanları bir
kampanyaya katılmaya teşvik etmek, ses
getirmek ve para toplamak için insan
dokunuşuna ihtiyaçları var. Yapay zeka
teknolojileri şu anda insan beyniyle
duygusal düzeyde bağlantı kurma
becerisinden yoksun.
7. oruaniZatör
Başarılı etkinlil< yönetimi için dikkate
alınması gereken çeşitli bileşenler var.
Organizatörlerin pazar araştırması
yapması ve işleri bir araya getirmek için
üçüncü taraflarla (yükleniciler, satıcılar,
serbest çalışanlar vb.) koordinasyon
sağlaması gerekiyor. Her şey müşterinin
gereksinimlerine göre planlanmalı ve
yürütülmeli. Bunlar yapay zekayla
otomatikleştirilemeyecek şeyler.
8. Pazarlama VöDetiOiSi
İlgi çekici içerik ve pazarlama
kampanyaları oluşturma!< için pazar
araştırması analistlerinin trendleri tal<ip
etmesi, verileri yorumlaması ve
kampanyaları denetlemesi gerekir. Ayrıca
POPULAR SCIENCE » 57
geri bildirimlere göre gerçek zamanlı
değişiklilder yapmaları da beklenir.
Yapay zeka, pazarlama yöneticilerinin
kampanya performansını tahmin
etmelerine yardımcı olabilir ama
insanların yerini alması pek mümkün
değil.
9. Oğretmen ve eğitimci
Dünyanın en esld mesleklerinden biri
olan öğretmenlil<, yok edilmesi en zor
mesleklerden de biri. Öğretmenlik,
kavramları insanlara aktarmaktan ibaret
değil. İyi bir öğretmen olmak için
öğrencileri doğru tanımalı, onların
dünyasına girmeli ve onlarla duygusal
bağ kurmalısınız. Maldnelerin birinci
sınıf öğrencilerine okuma yazma
öğretmesi çok zor.
10. Yazar ve edebiJatçı
Her ne kadar yapay zeka teknolojileriyle
bazı haberler ve blog yazılan yazılabilse
de yapay zekanın insan yaratıcılığını
taldit etmesi pek mümkün olmayacak.
Yazmakla ilgili işler yapan herkes rahat
olsun: İster roman ister dizi senaryosu
ister dergi mal<alesi yazıyor olun, yaratıcı
ve özgün metinler hazırlamak şimdilik
insanlara has bir beceri.
YAKIN GELECEKTE DURUM
Dünya Ekonomik Forumu, 2025 yılına
gelindiğinde yapay zekanın yaklaşık 85
milyon işin yerini alacağını tahmin
ediyor. Otonom robotların ve üretimsel
yapay zekanın kabul görmesiyle birlikte
yapay zeka, eninde sonunda tüm
sektörlere ulaşacak ve onları
dönüştürecektir.
Yakın gelecekte ortaya çıkacak
sektörler ise en yapay zeka ve robotik
alanlarındaki son yenilikleri, ortaya
çıkar çıkmaz bünyelerine katacak.
Geleceğin endüstrileri dijital
teknolojiler, veri bilimi ve yapay zeka
temelleri üzerine inşa edilecek. İşte
58 « POPULAR SCIENCE
yakın geleceğin gözde mesleklerinden
bazıları:
1. veri bilimci
Veri bilimcileri yeni nesil veri analitiği
uzmanları olaral< tanımlayabiliriz.
Günümüzde yapay zeka alanında en çok
talep gören mesleklerden biri de bu.
Verileri analiz ederek davranışları,
eğilimleri ve karmaşık çıkarımları
anlamlandırıyor; modern teknoloji
şirketlerinin daha akıllı kararlar almasına
yardımcı olan içgörüleri ortaya
çıl<arıyorlar. SAS'in tanımına göre veri
bilimciler "kısmen matematil<çi, kısmen
bilgisayar bilimci ve kısmen de trend
gözlemcisi".
2. Yapay zeııa ve makine
öğrenmesi mühendisi
Maldne öğrenmesi mühendisleri çoğu
zaman veri bilimcilerle birlikte çalışır.
Her iki meslek de şu anda zaten gözde.
Dolayısıyla, makine öğrenmesi
mühendislerine yönelik talep, veri
bilimciler için de benzer bir artış
yaratabilir. Veri bilimcilerin istatistil< ve
analitik alanlarında daha güçlü
becerilere sahip olması beldenirken,
makine öğrenmesi mühendislerinin
bilgisayar bilimleri ve programlama
becerilerine sahip olması istenir.
a. veri etiketleme uzmanları
Veri toplama neredeyse tüm sektörlerde
önem kazanıyor. Dolayısıyla "veri
etil<etleme" uzmanlarına olan talep
gelecekte artabilir; hatta veri etiketleme,
yapay zeka çağında mavi yakalı bir iş
En hızlı büyüyen ve en hızlı küçülen meslekler
En hızlı büyüyen 10 meslek
ı.
Yapay zeka ve makine öğrenmesi uzmanları
2. Sürdürülebilirlik uzmanları
3. iş zekası analistleri
4. Bilgi güvenliği analistleri
.ş. Fintech mühendisleri
s. Veri analistleri ve bilimcileri
7. Robotik mühendisleri
8. Elektroteknoloji mühendisleri
9. Tarımsal ekipman operatörleri
ıo. Dijital dönüşüm uzmanları
KAYNAK: Dünya Ekonomik Forumu, Mesleklerin Geleceği
Raporu 2023
haline gelebilir ve en çok ihtiyaç duyulan
mesleklerden biri olabilir.
4. Yapay zeııa donanım uzmanı
Yapay zeka dünyasında en çok talep
gören mesleklerden biri haline gelecek
bir diğer meslek de GPU yongası gibi
donanımları tasarlamaktan sorumlu
endüstriyel uzmanlık. Teknoloji
devleri, kendi özel yongalarını
tasarlamak için şimdiden adımlar
atıyor. Intel. derin öğrenme ve makine
öğrenmesi için özel olarak tasarlanmış
bir yonga üretiyor.
Facebook Yapay Zeka Araştırma
Direktörü Yann LeCun'a göre Facebook,
Qualcomm'un makine öğrenmesiyle
ilgili teknolojiler geliştirmesine
yardımcı oluyor. Yapay zeka
yongalarına ve donanımlarına olan
ihtiyaç arttıkça bu özel ürünlerin
üretimiyle ilgili işlerde de artış olacak.
sonuç
Kabul etmeliyiz ki yapay zeka günlük
hayatımızın bir parçası haline geliyor.
Her meslek sahibi, yapay zekanın
getirdiği verimli ve uygun maliyetli
çözümleri göz önünde bulundurarak
onu benimsemeli. Yapay zeka, karar
verme süreçlerini ve sıkıcı görevleri
otomatikleştirerek daha yaratıcı
hedeflere odaklanmanızı sağlayabilir.
Yapay zeka, işletmeyi ileriye
götürmek, üretim süreçlerini
otomatikleştirmek ve değerli içgörüler
sunmak için büyük umut vadediyor.
Dahası son kullanıcılara yönelik yapay
zeka teknolojili ürünler konusunda da
hızla ilerleme kaydediliyor.
En hızlı küçülen 10 meslek
·�
W.O'R LO
ECQNOMIC
1.
Banka memurları
2. Postane elemanları
3.. Kasiyerler ve gişe elemanları
... Veri giriş elemanları
s. Sekreterler
&. Envanter kayıt ve takip elemanları
1. Muhasebe elemanları
a Devlet görevlileri
9. İstatistik, finans ve sigortacılık elemanları
10. Kapıdan satışçılar, gazete bayileri ve sokak satıcıları
NOT: Listedeki meslekler;anket katılımcılarının, 2023'teki istihdam
rakamlarına kıyasla2027'ye dek en çok büyümesini bekledikleri
mesleklerdir.
 Dergilerimizi aşağıdaki sitelerden bedava kargo fırsatıyla satın alabilirsiniz:
dergiburda.com • nll.com . gittigidiyor.com . hepsiburada.com . amazon.com.tr
Bundan kısa bir süre sonra LMC, Güneş galaktik merkezden yeterince
Samanyolu'nun içine doğru ilerleyecek uzakta, bu sayede Dünya'daki canlılar
ÜSTTE: UGC
6945, 570
ama yıldızlan koptuğu için eski kara delikten gelen radyasyondan milyon ışık
halinden eser kalmamış olacak. etkilenmeyecek. Ancak torunlarımız yılı uzaklıkta,
Galaksiler arasındaki boşluk hala muhteşem bir kozmik havai fişek birbirleriyle
oldukça büyük olsa da çarpışma gösterisine tanık olacak." etkileşim
süreci başlamış olacak. LMC, Macellan halinde bir
Galaktik birleşme, Güneş Sistemimizi galaksi üçlüsü.
Akıntısı denilen bir süreçte gaz doğrudan etkilemeyecek gibi Soldaki büyük
tabakasının bir kısmını Samanyolu'na görünüyor. Fakat o sırada Dünya'nın galaksi,
verecek. Peki, küçük bir galaksinin başka sorunları olacak: Okyanusların birleşmeyi
çekirdeği galaksimize çarptığında ne yok olması ve levha tektoniğinin sona
neredeyse
tamamlamış
olacak? ermesi nedeniyle yüzey sıcaklığı 100 iki galaksiden
"Çarpışma galaksimizin merkezindeki dereceyi aşacak, yalnızca yer altında oluşuyor.
süper kütleli kara deliği besleyecek." çok basit canlılar yaşayabilecek.
diyor Cautun. "Muhtemelen bu Ancak LMC, Güneş Sistemimizi SAGDA:
da radyasyon yayarak kuasara LMC'deki
yaşanması çok daha zor bir yer haline son derece
dönüşmesine yol açacak." Bu son getirebilir, Mars'ta ya da gaz devlerinin parlak bir
derece parlak gök cisimleri dev uydularında yaşayan insanlar için yıldız oluşu m
galaksilerin çekirdeklerini oluşturuyor sorun yaratabilir. bölgesi olan
ve kütleleri Güneşimizin milyarlarca Cautun şöyle açıklıyor: "Öncelikle
Tarantula
Bulutsusu,
katı olabiliyor. Büyük miktarda enerji bazı yıldızlan galaksimiz etrafındaki yerel galaksi
üretiyor hatta galaksileri gölgede düzenli yörüngelerinden çıkaracak. grubumuzdaki
bırakarak elektromanyetik spektrumun Bu da Güneş Sistemimizin başka bir bu türden
tümünü kaplayan bir radyasyon yıldız veya gaz bulutuyla karşılaşma en aktif
yayıyorlar. Kuasarlann yakınında bölge olma
olasılığını artıracak. Böyle bir özelliğine
olmak istemezsiniz. Yine de Cautun karşılaşma iki şeye yol açabilir. En sahip.
bu konuda bizi rahatlatıyor: "Neyse ki olası olanı Oort Bulutu cisimlerinin
 "Çarpışma, galaksimizin ,
merkezindeki süper kütleli kara
deliği besleyecek ve muhtemelen
kuasara dönüşmesine yol açacak."
Dr. Marius Cautun

yörüngelerini değiştirmesi. Bu durumda

bu cisimler, İç Güneş Sisterni'ne yağaral<
bir asteroit veya kuyruklu yıldızın bir
gezegenle çarpışma ihtimalini epey
artırabilir. Daha düşük olasılıkla, bir
yıldız Güneş'e çok yaklaşırsa gezegenlerin
yörüngelerini bile değiştirebilir."
Küçük bir olasılık, Güneş Sistemimiz
için yalnız ve soğuk bir geleceğe işaret
Dr. Andreea Font
ediyor. Cautun şöyle devam ediyor:
"Bunun olasılığı oldukça düşül<, yaklaşıl<
%1 ila 3 arasında. Ancak çarpışma,
Güneş Sistemi'ni galaksimizirı dışına
çıkaracal< bir yörüngeye oturtabilir. Bu
durumda torunlarımız geceleri çok farklı
bir gökyüzü görür. Şu ankinden çok
e daha karanlık olur, sadece Samanyolu
walaksisini gösteren mütevazı bir parlak
bölge olur. Dahası, eğer o zamana kadar Dr. Marius Cautun
, torunlarımız diğer yıldızlara gitmeyi
başaramamışsa bu çok daha fazla
zorlaşır. Şu anda en yakın yıldız galaksileri şu
dört ışık yılı uzaklıkta. Ancak Güneş anda birleşiyor
ve hızlı yıldız
Sistemimiz Samanyolu'nun dışına
oluşumu
itilirse en yakın yıldız yüzlerce hatta yaşanıyor.
binlerce ışık yılı uzakta kalabilir." Muhtemelen,
Galaksilerin bilgisayar simülasyonları, Andromeda
binlerce işlemci çekirdeğine sahip süper Galaksisi'yle
birleşince
bilgisayarlarda yapılıyor. Liverpool Samanyolu'nun
John Moores Üniversitesi Astrofizik geleceği de
Araştırma Enstitüsünden Dr. Andreea böyle olacak.
Font'a göre, simülasyonun başlangıç
parametrelerinin doğru olması, gerçekçi
bir sonuç elde etmek için hayati önem
taşıyor: "EAGLE simülasyonunu daha
önce başka bir proje için kullanmıştım.
Kozmolojik parametreler oldukça
iyi biliniyor ama galaksilerin içinde
süregelen astrofiziksel süreçler o l<adar
net değil. Bunların modellenmesi daha
zor çünkü yıldız yapılarının oluşumunu
etl<ileyebilecek birçok süreç var."
Simülasyon, yıldız oluşumu ve
kara delikler gibi fiziksel modellere
dayanıyor. Bunların hepsi gözlemsel
verilere dayanarak gerçekçi bir sonuç
üretmek için ayarlanıyor. Font. "Yerel
evrendeki galaksilerin çoğunun disl<
galal<siler olduğunu biliyoruz" diyor.
"Dolayısıyla simülasyon yeterince
gerçekçiyse bildiğimize yakın oranda
disl< galaksi üretmeli."
Simülasyonlar en güçlü ev
bilgisayarlarının bile yanından
geçemeyeceği donanımlar üzerinde
çalışmasına rağmen çözünürlükleri
yetersiz. Özellikle de muazzam
hacimlerde uzay simülasyonlarında,
gezegenler hatta tek tek yıldızlar bile
simüle edilemiyor. "EAGLE çeşitli
çözünürlük derecelerine sahip"
diyor Font. "Bir parçacık birkaç yüz
bin Güneş kütlesine veya daha da
fazlasına karşılık gelebiliyor. Burada bir
tercih yapmanız gerekiyor: Çok sayıda
galaksi ve daha düşük çözünürlük mü
istiyorsunuz yoksa tek bir galaksiyi
daha yüksek çözünürlükte simüle
etmeyi mi? Birkaç bin yıldızdan oluşan
yıldız popülasyonlannı görebilirsiniz
ama muhtemelen yıldızlan tek tek
göremezsiniz."
Yüz milyarlarca yıldızdan oluşan
bütün bir galaksi açısından, gerçekçi
bir sonuç almak birkaç bin yıldızlık
çözünürlük yeterli. Font'a göre,
galaksilerin birbirlerinin çekim
kuvvetine kapıldığını ve farklı şekillerde
birleştiğini görmek için bin yıldızlık bir
simülasyon kesinlikle yetiyor: "Tek bir
Samanyolu var ve biz de onun içinde
yaşıyoruz. Bu nedenle, Samanyolu'na
benzer disk galaksilerin simülasyon
içinde oluşacağını umduğumuz gerçekçi
başlangıç koşullarını seçiyoruz. EAGLE
simülasyonları, her bir tarafta 100
megaparsek (326.16 milyon ışıkyılı) gibi
büyük bir hacmi simüle ediyor. Böylece
yüzlerce Samanyolu tipi galaksiye
sahip oluyorsunuz. LMC-Samanyolu
birleşmesinin aynısını elde edemezsiniz
ama potansiyel adayları elde edersiniz
ve simülasyonu geri sarıp nasıl ortaya
çıktıklarını görebilirsiniz."
Galaksilerin birleşmesi evrende
çok nadir görülen bir şey değil.
Hubble, 2008 yılında Cetus (Balina)
Takımyıldızı'nda Arp 256 adlı iki sarmal
galaksinin birleşmesini görüntüledi,
ancak Samanyolu'nun birleşmesine
daha çok var. Cautun, "Aslında galaksi
çarpışmalarının çoğu geçmişte, evren
sadece birkaç milyar yaşındayken
gerçekleşti" diyor. "Şu anda bu gibi
çarpışmaların giderek seyrekleştiği bir
dönemdeyiz."
"Örneğin, en yakın büyük komşumuz
Andromeda galaksisinirı şu anda M32
galaksisiyle böyle bir çarpışma yaşadığını
düşünüyoruz. Bu çarpışma, bizimkinden
çok daha büyük ve M32, yıldızlarının
çoğunu yitirdi. Girdap Galaksisi'nin MSlb
ile çarpışması da henüz yeni başlayan
çarpışmalara bir örnek. Samanyolu söz
konusu olduğunda, bildiğimiz kadarıyla
son 10 milyar yıl gibi çok uzun bir süre
boyunca bu gibi çarpışmalar yaşamaması
şaşırtıcı görünüyor. Bizimki kadar büyük
bir galal<si için bu oldukça sıra dışı bir
durum. LMC ile çarpışmanın geciktiğini
bile söyleyebiliriz."
Galaktil< mahallemizde
meydana gelen
birleşmeler bunlardan
ibaret olmayabilir.
Cautun, "Samanyolu
uydularının çoğunun,
yaklaşık 10 milyar yıl önce Andromeda
Galaksisi'yle çarpışmasının ardından
oluştuğuna dair spekülasyonlar var"
diyor. "Ancal< bu görüş, astronomi
camiasında hala tartışılıyor. Gözlemlerin
çoğu, LMC'nirı Samanyolu'nu çevreleyen
karanlık madde halesine, çok daha yakın
zamanda; bir ila il<i milyar yıl önce
girdiğine işaret ediyor."
"Belki de daha ilginç olan, LMC'nin
Küçük Macellan Bulutu (SMC) adında
kendine ait ve çok parlal< bir uydusunun
olması. SMC'nin, LMC tarafından
parçalanma ve yok edilme sürecinde
olduğunu düşündüren birçok neden var.
Bu, muhtemelen SMC'nirı sonu olacaktı
ama şimdi LMC galal<simize yaklaştığı
içirı Samanyolu'nun kütle çekimi, SMC'yi
LMC'den çalacal< hatta çalmış bile
olabilir. Ne yazık ki gözlemlerimiz şu
anda bunu net olarak tespit edecek kadar
iyi değil."
Büyül< galaksilerin küçük galal<sileri
avlayıp yuttuğu ve onların yıldızlarını ve
gazlarını çaldığı bir evrende yaşıyoruz.
Birleşmenin bir diğer yan etl<isi de
Samanyolu'nda yıldız oluşumunu
tetildeyebilecek olması.
Yani uzal< gelecekte gece
gökyüzüne bakacak
insanlar olsa da olmasa
da gökyüzü çok daha
farklı görünecek.
�
ALL ABOUT SPACE ÖZEL
 IS( YARAYAN
H(R DIY(TIN
ARDINDAKI
•

KURAl
Nas ı l k i l o vereceği m izi an latan i p u çları n ı ve tavsiyeleri i n celeme kten
b ı kt ı k. Bu yüzden, k i l o vermek için nelerin işe yarayıp nelerin
yaramad ığı n ı b i r o bezite uzman ı n a s o rd u k.
ı•ıtOl7. GIU�S YEO

oğumuz birkaç kilo vermek ve o kiloları bir daha
almamak istiyoruz. Pandemi koşullarında geçen
üç yıl içinde pek çok kişi gereğinden fazla kilo
aldı. Dolayısıyla, nasıl kilo vereceğini araştıranlar
her zamankinden fazla. Ancak tavsiye almak için
internete girerseniz kafanızın karışması
kaçınılmaz: Konu kilo vermek olduğunda
doktorlar, bilim insanları ve influencer'lar, tam
olarak neyin işe yaradığı konusunda adeta
kavgaya tutuşmuş durumda. Mesela, Diary OfA
�� CEO adlı podcast'e katılan beslenme uzmanı Prof.
w
Vl
Tim Spector'ın "Egzersiz yapmak işe yaramıyor."
..
Vl
"'
::,
w
u demeci, TikTok ünlülerini çıldırttı. Aslında
"'
LJ egzersiz yaparak kilo vermek tabii ki mümkün.
o
yazan kalorileri saymanın çok doğru olmadığını savunanlar da
var.
öte yandan, piyasadaki yüzlerce diyet arasından hangisinin
sizi gerçekten kalıcı olarak zayıflatacağı büyük bir tartışma
konusu. Biz belirli bir diyet yaklaşımını desteklemiyoruz
çünkü kim ne derse desin, "herkese uyan" bir çözüm kesinlikle
yok. Peki, gerçekten işe yarayan diyetler var mı? Evet. var; ama
diyetlerin işe yaramasının gerçek sebebi, o diyetleri
pazarlayanların iddia ettiğinden çok farklı olabilir. Diyetler
aslında basit bir mantığa dayanıyor: İşe yaramaları için kalori
açığı yaratmaları şart. İşe yaradığı düşünülen tüm diyetleri
incelersek çoğunun şu üç özellikten birine (veya birkaçına)
sahip olduğunu görürüz:
1. Alınan kalori miktarını ciddi ölçüde kısıtlarlar.

..
>­
Vl
"'
örneğin, Tour de France'ta yarışan bisikletçiler günde 5.000
kalorilik gıda tüketmelerine rağmen üç haftalık yarış boyunca
2. Protein tüketimi yüksektir.
3. Lif tüketimi yüksektir.

:� yine de kilo veriyorlar. Sorun şu ki çoğumuz yaptığı egzersizler Şimdi bunlara biraz daha ayrıntılı olarak bakalım.
f-
Vl

etkili olamayacak kadar yetersiz. Ayrıca gıda ambalajlarında

POPULAR SCIENCE » 69
Bazı diyetler sadece aldığınız kalorileri
kısıtlamakla yetiniyor. Bunlardan biri
olan porsiyon kontrolü (yediğiniz her şeyi
azaltmak) çok etkili olsa da böyle bir
diyete sadık kalmak zor. Yemek yaparken
genellikle tariflere bağlı kalıyoruz ve
bunları örneğin %20 oranında azaltmak
kolay olmayabiliyor. Mesela tarifte iki
yumurta yazıyorsa bunu nasıl %20
azaltabilirsiniz? Bu durumda yemeği tam
porsiyon hazırlayıp kendinize daha az
servis edebilirsiniz ama geriye kalan %20
ya israf olur ya da dolapta beklerken sizi
cezbetmeye devam eder. İşte bu yüzden
öğün yerine geçen içecekler popüler hale
gelmeye başladı. 800 kalorilil< bir "shake"
hazırlayıp içiyorsunuz. Bu shake'ler besin
açısından yeterli ve kısa vadede etkili.
Bununla birlikte, bu içeceklere uzun süre
bağlı kalmak giderek sıkıcı hale geliyor.
Dolayısıyla başlangıçta kilo vermek için
faydalı olabiliyorlar ama kiloyu korumak
için alternatif yöntemler gerekiyor.
Bir diğer popüler yaklaşım ise grup
desteği. Bu amaçla kurulmuş ve üyelil<
modeliyle çalışan Slimming World ve
Weight Watchers gibi programlar var.
Hepsinin kendine özgü bazı özellikleri
olsa da ana fikir aynı: Bir şeyi başkasıyla
birlikte yaparsanız o şeyi tamamlama vücudunuzun kaslarda ve karaciğerde yaratıyor. Kalori sayısı, porsiyon
ihtimaliniz daha yüksek oluyor. Bu glilmjen halinde depolanmış büyül<lüğünü göstermede faydalı olsa da
programlar kapsamında genellikle tüm karbonhidratları kullanması ve böylece gıdanın besin içeriğini göstermiyor.
üyelerin katıldığı "tartılma" etkinlikleri de yağ yakmaya başlamanız. Farelerde her Dolayısıyla, bir gıdadaki toplam kalori
düzenleniyor. il<i diyetin de etl<ili olduğuna dair bazı sayısı yerine, o gıdadan elde
Bir de aralıl<lı oruç (intermittent fasting) kanıtlar var. Ancak insanlarla yapılan son edebileceğimiz enerji miktarını gösteren
ve zaman kısıtlamalı beslenme (TRE) çalışmalar, hem aralıl<lı orucun hem de "kullanılabilir kalori"yi dil<kate almamız
yal<laşımları var. Aralıklı orucun en zaman kısıtlamalı beslenmenin kalori gerekiyor. Sindirim süreci, gıdayı
yaygın çeşidi 5:2 diyeti. Bu diyeti yapan azaltmanın ötesinde belirgin bir avantajı parçalayıp besinlere ayırıyor ve bu
kişi, beş gün boyunca normal olmadığını gösteriyor. besinler bağırsak duvarından kanımıza
beslendikten sonra iki gün boyunca kalori Peki, kalorileri saymak ne kadar doğru? geçiyor. Ancak bu besinler de ara madde.
alımını 500-600 kaloriyle kısıtlıyor. Sonuçta tüm kaloriler eşit değil mi? Evet. Kullanılabilir enerjiye dönüştürülmeleri
Zaman kısıtlamalı beslenme ise kişinin bir kez içimize girdiler mi tüm kaloriler için metabolize edilmeleri gerekiyor. Bu
gün içinde gıda tüketebileceği süreyi eşit. Ama unutmayın ki biz gıdaları enerji üretme süreci de enerjiye mal
genellikle altı ila sekiz saatlik bir süreyle yiyoruz, kalori yemiyoruz. Bazı oluyor.
kısıtlıyor. Şüphesiz ki her iki yaklaşım da gıdalardal<i kalorileri almal< için Kullanılabilir kalori üzerinde en büyük
birçok insanda kalori açığı yaratıyor. vücudumuzun daha fazla enerji etkiye sahip olan iki unsur ise protein ve
Asıl soru şu: Kalori azaltmanın dışında harcaması gerekiyor. Bu yüzden, lif. Ezoteril< masallarla süslenen birçok
metabolil< fayda sağlıyorlar mı? Buradal<i kalorinin kaynağının biftek, havuç veya popüler diyetin gerçek çalışma mantığı
ana fil<ir, oruç evresindeyken baklava olması muazzam bir fark işte bunlarda yatıyor.

70 « POPULAR SCIENCE
 Proteinin sadece
kırmızı etten
gelmediğini unutmayın.
Balık, tofu, fasulye ve
kuruyemişler de zengin protein
kaynakları; üstelik kara hayvan­
larında bulunan doymuş yağları
içermiyorlar. Diyetinizdeki
protein yelpazesini geniş
tutmanızı öneririz.
 YUKS(Kllf "llflrn SiNDiRiMi
YAVASUYOH, B0Yl(G(
Hem bağırsaklarınız hem de
kilonuz için harika.
Lif aslında bir çeşit bitkisel karbonhidrat ama lifin
büyük kısmı insanların sindiremeyeceği bir yapıda.
B(SINUH DAHA UZUN BiR
SUH(Y( YAYllAHAK
Lifler bağırsak sağlığımız için hayati önem taşıyor,
her şeyin düzgün işlemesini sağlıyorlar. Ortalama
olarak günde sadece 15 gram lif tüketiyoruz oysa

SAllNIYOR"
30 gram tüketmekte fayda var.
Kalori kullanılabilirliği açısından bakıldığında
lifler sindirimi yavaşlatıyor. Bu sayede lifler,
besinlerin daha uzun bir süreye yayılarak salınmasını
sağlamalda kalmıyor, emilen mutlal< kalori miktarını
da azaltıyor. Lifirı etkisini anlamal< için portal<al suyu
içmekle bütün bir portal<al yemeyi karşılaştırabiliriz. sisteminizin şekeri ayırması enerjiye ve zamana mal
Portakal suyu içtiğinizde, gazlı içeceklerle aynı oluyor; böylece kendinizi daha tok hissediyorsunuz.
konsantrasyonda olan şekeri vücudunuz neredeyse Bitkisel diyet. glisemil< irıdeks diyeti ve Akdeniz diyeti
anında emiyor. Ama portakalı yemek için önce gibi lif oranı yüksek diyetlerin kilo verdirmesinin
çiğnemeniz gerekiyor. Vücudunuz bunu algılıyor ve nedeni bu. İlginç (ve genellikle yanlış bilgiler içeren)
besinlerin gelişine kendini hazırlıyor. İkinci olarak hikayelerle süslenmiş bitkisel ağırlıklı diyetler için
da şeker, liflere kenetlenmiş olduğundan sindirim de durum aynı.

72 « POPULAR SCIENCE
 7 YANUS BllGI
lnternette dlvetıerıe 1 01 1 ciddi bir hllUI klrı ı oı var. Asamdaki sunneıı ıradeıerı uorduounuz
verıerden nmhtenıeıen sıze havır ueınıeveoektlr.
"DETOX"
"Detoks" etkisiyle vücudunuzu
arındırdığını iddia eden gıdalara ve
takviyelere inanmayın. Detoksu
karaciğerimiz ve bö breklerimiz yapar.
Yediğimiz hiçbir şey bunu
d eğiştiremez.
"SÜPER lilDALAR"
Sağlığa faydalı birçok gıda var ve
bunlardan bolca yiyebilirsiniz. Meyve
ve sebzelerin çoğu bu kategoride.
Ama "süper gıda" diye bir şey yok,
bunlar sadece reklamı iyi yapılan
gıdalar.
"YA& İYİDİR" (VEYA
KÖTÜDÜR)
Yağı tartışmasız savunanlar da
kötüleyenler d e tamamen haklı d eğil.
Bizim için ö n emli olan, yağın kaynağı.
Yağ, karada yaşayan bir hayvandan
geliyorsa ve oda sıcaklığında katı
haldeyse o zaman doymuş yağdır;
fakat balıktan veya bitkilerden
geliyorsa ve oda sıcaklığında sıvı
haldeyse doymamış yağdır.
(Hindistan cevizi yağı istisnadır). Tüm
bulgular, doymuş yağdan daha fazla
doymamış yağ tüketmenin erken
ölüm riskini azalttığını gö steriyor.
"DO&AL ŞEKER DAHA
İYİDİR"
Tükettiğimiz ş ekerin büyük çoğunluğu
sakkaroz, yani yem eklere ve çayımıza
kattığımız beyaz toz şeker. Sakkaroz,
glikoz ile fruktozdan oluşuyor. Peki ya
bal, akçaağaç şurubu veya agave
nektarından e lde edilen şeker? Bunlar
genellikle "d oğal şeker" olarak
pazarlanıyor, daha sağlıklı hatta
"şekersiz" alternatifler oldukları iddia
ediliyor. Bu kesinlikle d oğru değil.
Tatları bildiğimiz şekerden farklı
çünkü aslında biri arı kusmuğu, diğeri
ağaç özsuyu, ö bürü de konsantre
kaktüs suyu. Haliyle bu ürünler
tariflere kendilerine özgü lezzetler
katıyor ama h epsinin tatlılığının
kaynağı aynı: Glikoz ve fruktoz.
••
"YÜKSEK PH'LI (ALKALİ)
SU"
Kanımızın pH değeri 7,4, yani hafif
alkali. 7'nin altı asidik, 7'nin üstü
alkalidir. Bu yüzden bazı insanlar,
alkali gıdalar tüketmemiz ve pH
d eğeri yüksek sular içmemiz
gerektiğini düşünüyor. Oysa yiyip
içtiğimiz her şey vücudumuz en asidik
kısmından geçiyor: Midemizin pH
d eğeri 1,5. Ardından ince bağırsağa
geçen besinler pH değeri 7 olacak
şekilde n ötralize ediliyor. Yediğimiz
hiçbir şey kanımızın pH d eğerini
d eğiştirmiyor. Paranızı alkali suya ve
alkali diyetlere harcamayın.
"TELAFFUZ EDEMEDİ&İNİZ
ŞEYLERİ YEMEYİN"
Bu yaklaşım, "doğal" ve "temiz"
gıdalar tüketme arzusundan
kaynaklanıyor. Oysa ister doğal ister
aşırı işlenmiş olsun tüm gıdalar
kimyasal maddelerle dolu, sadece
bunların bilimsel adlarını bilmiyoruz.
Örneğin, adını o kuyamıyorsunuz diye
"feniltiokarbamit"ten korkmalı
mısınız? Bu aslında lahana ve hardal
bitkilerine acımsı tatlarını veren
kimyasaldan başka bir şey d eğil. Yani
bu tavsiyenin bir mantığı yok.
"BEŞTEN FAZLA BİLEŞENİ
OLAN YİYECEKLERİ
YEMEYİN"
Basit yiyecekler de çok lezzetli olabilir
ama bu daha sağlıklı olduklarını
göstermez. Örneğin bir tarifte Çin
usulü beşli baharat tozu kullanılmışsa
bunu tek bileşen mi sayacağız yoksa
beş mi? Peki, bu baharatı oluşturan
yıldız anason, rezene tohumu,
Sichuan biberi, karanfil ve tarçını ayrı
ayrı eklersek sağlıksız bir yemek mi
yapmış oluruz? Elbette böyle bir şey
yok.
PROF. GILES \'EO (@ GilesYeo)
Cambridge Üniversitesinde görev yapan Giles,
araştırmalarında gıda tüketimi, genetik ve
obeziteye odaklanıyor.
POPULAR SCIENCE » 73
 1

/ lı
/

'

o ..
Q •

..

•
KENDi• TANiNi
KENDiN KOY! RUH SAGLIGI HİZMETLERİN E ULAŞMAK KOLAY OLMAYABİLİR.
..
I
Vl
z
aı
o
"'
�o
BU YÜZDEN İNTERNETTE ORTAYA ÇIKAN TOPLULUKLAR, RUH ..
<i.
LJ

SAGLIGI SORUNLAR! YAŞAYANLARA TAVSİYE VEREBİLİYOR; �

zo
HATTA TANI KOYABİLİYOR. PEKİ AMA BU GÜVENLİ Mİ?
..
>­
Vl
"'

:�
f-
DR. DE.\� Bl'R�ETT Vl

74 « POPULAR SCIENCE
Ruh sağlığınızla ilgili bir sorun yaşıyorsanız bu
konuda ne yapıyorsunuz veya ne yapmanız gerek­
tiğini biliyor musunuz? Bu konudaki "farkındalık"
arttıkça ruh sağlığıyla ilgili endişelerimiz de her
geçen gün artıyor. Bu aslında iyi bir şey. Ancak far­
kındalık sahibi olmak yolun sadece başı. insanlara
dertlerini anlatmaktan çekinmemelerini, yardım
istemenin ayıp olmadığını anlatmak güzel ama ya
o yardıma ulaşılamıyorsa?
Bu bir varsayım değil, sağlık sektöründe yıllar­
dır süregelen bir sorun. Ruh sağlığıyla ilgili sağlık
kuruluşlarının %40'ında personel eksikliği var.
Kriz vakalarının sadece %14'ünde hastalar ihtiyaç
duydukları bakıma eksiksiz ulaşabiliyor. Bekleme
süreleri bir y ılı geçebiliyor. Hal böyle olunca ruh
sağlığı hastalarının %75'i acil servislere başvurmak
zorunda kalıyor ama onlar da zaten aşırı yoğun ve bu
tür vakalar için çok uygun değil. örneğin İngiltere'de
her 6 kişiden l'inin ruh sağlığı sorunları yaşamasına
ve bu durumun kötüye gitmesine rağmen devlet
henüz bu konuda anlamlı bir önlem almış değil.
Sonuç olarak, pek çok insanın yardım ve destek için
sağlık sisteminden ümidini kesmesi şaşırtıcı değil.
Bu yüzden hastalar; internetteki hasta gruplarına,
çevrimiçi kaynaklara, yeni teknolojilere, alternatif
tedavilere ve başka çözümlere yönelmeye başlıyor.
Ancak bunun kaçınılmaz bir sonucu da, ellerinin
altındaki kaynakları kullanarak kendi tanılarını
koyup kendi tedavilerini tasarlamaya çalışan kişi­
lerin ortaya çıkması. "Kendi kendini tedavi etmek"
aslında modern tıbbın çok daha öncesinden beri var
olan bir uygulama . Fakat ne yazık ki kendi kendinizi
tedavi etmeye çalışmak çoğu zaman durumu daha
da kötüleştirebiliyor. Ağrılardan kurtulmak isterken
POPULAR SCIENCE » 75
ilaç bağımlısı olmak, yaşanabilecek
sorunlardan sadece biri.
Mesele şu ki ruh sağlığı sorunla­
''RUH SAGLIGI
rına kendi kendimize tanı koymaya
SORUNLARINA TANI
-·
çalışırk en bunun nasıl olumsuz ve

. .
zararlı sonuçlar doğurabileceğini göz

KOYMAK BAZEN
ardı ediyoruz. Özellikle de modern,
teknolojik dünyamızda bu sonuçlar
çok ciddi olabiliyor.

TAN I KOYMA N I N ZORLUGU

Ruh sağlığı sorunları yaşamak zaten
yeterince zorken sorunun tam olarak ne
olduğunu bilmemek büyük bir belirsizlik
yaratıyor ve bu da ciddi bir strese yol
açıyor. Stres, birçok yaygın ruh sağlığı
sorununun altında yatan önemli bir
faktör. Dolayısıyla belirsizliği ortadan
kaldıran veya azaltan şeyler bu stresi
hafifletebilir.
Belirsizliği bitirmenin yollarında biri,
tıbbi olarak tanı koymak. İç karartıcı
düşüncelerimizin veya olumsuz ruh
hallerimizin "adını koymak", uzmanla­
rın belirlediği kriterlere göre "ne oldu­
ğumuzu" bilmek bize güven veriyor.
Sorunlarımızın normal ve anlaşılır şeyler
olduğunu hissediyoruz. Ancal< ruh sağlığı
sorunlarına tanı koymak, eğitimli pro­
fesyoneller için bile zor ve karmaşık bir
süreç. Bu yüzden, konuyla ilgili eğitimi
olmayan sözde uzmanları dinlemenin
sonu genellikle iyi bitmiyor.
Kendi kendinize koyduğunuz tanıyla
başa çıkabilmek için bazen davranış­
larınızı değiştirmeniz gerekir. Peki ya
tanınız yanlışsa? Belirsizliği gidermiş
olmak (daha doğrusu, öyle sanmak)
bir rahatlama sağlayabilir ama buna
dayanarak davranışlarınızda ve yaşam
tarzınızda yaptığınız değişiklikler işleri
de daha karıştırabilir.
örneğin kişi kendi kendine depresyon
tanısı koyduktan sonra "mantıksız"
duygularıyla savaşmaya veya olumsuz
duygularını görmezden gelmeye başla­
yabilir ama ya gerçek problem depresyon
değil de bipolar bozukluksa? Bu tanıyı
koymak bazen eğitimli profesyonelleri
bile zorluyor. Böyle bir durumda, yanlış bir
şey yaptığınıza dair hislerinizi bastırmak
manik dönemleri daha da kötüleştirir.
EGITIMLI •
PROFESYONELLERi
•
BiLE ZORLUYOR.''
EN KÖTÜ SENARYOLAR
Geçmişte kendileri de sorunlar yaşamış ve tüm iyi niyetle­
riyle size yardım etmek isteyen ancak tıp eğitimi olmayan
kişilerden size tanı koymalarını istemek; objektif, kapsamlı
ve rasyonel olmalarını beklemek ya da tıp eğitiminin getir­
diği yığınla bilgiye sahip olacaklarını düşünmek mantıksız
olacaktır.
İnsanlarda "kendini doğrulama önyargısı" vardır. Eğitimli
doktorlar bile bundan kaçınmakta zorlanır. Yani cevap
ararken, duymak istediğimiz ve/veya zaten öyle olduğunu
düşündüğümüz şeylerle eşleşen bilgileri daha "doğru" olarak
algılarız. Sonunda kendi kendimize koyduğumuz tanı da
bu gibi kusurlu analizlerin bir sonucu olur.
"Doktor Google" fenomenini de duymuş olabilirsiniz.
Google'ı kullanarak kendi kendine tanı koymak isteyenler,
genellikle en kötü senaryolara kafayı takar. Bu durum, bey­
nimizde var olan olumsuzluk önyargısından kaynaklanıyor
olabilir. Olumsuz veya tehlikeli olasılıklar içgüdüsel olarak
daha fazla dikkatimizi çeker. Savunma mekanizmalarımız
sürekli olarak büyük tehditlere ve risklere karşı tetiktedir.
Bu yüzden Google'da semptomlarınızı ararken "orta şid­
dette alerjik reaksiyon" yerine "kanser" ihtimali üzerinde
durmadan edemezsiniz.
Ayrıca, en yaygın ruhsal bozukluk olan depresyon da ..
I
Vl
z
aı
o
bu olumsuzluk önya rgısını güçlendiriyor. Bu nedenle "'

..
Bu çok genel bir örnek ama çıkarılacak insanların kendine en kötü senaryodaki tanıyı koymaları o

ders şu: Ruh sağlığı bozuklukları o kadar oldukça yaygın. LJ

karmaşık ve değişken ki hatta müdahale­

lerin etkisi bile o kadar değişiyor ki kendi KENDİNE DEGER VERME
kendine konulan tanılar ve müdahaleler Ruh sağlığı sorunlarının utanç verici sayılması giderek
o
..
>­
Vl
"'

:�
yararsız sonuçlara varabileceği gibi kişiye azalsa da daha geleneksel kültürlerde ve toplumlarda bu f-
Vl
zarar da verebilir. hala önemli bir problem. Böyle durumlarda, ruh sağlığı

76 « POPULAR SCIENCE
sorunları yaşayanların ihtiyaç duydukları
yardım ve ilgiye ulaşmaları da zorlaşıyor ki
bu da sorunları kötüleştiriyor. Bunun yanı
sıra, son derece sosyal canlılar olduğumuz
için, görmezden gelinmeyi psikolojik olarak
acı verici ve üzücü buluyoruz. Bu da ruhsal
bozuklukları ve sorunları derinleştiriyor.
Hastaları buluşturan grup ve topluluklar,
modern ruh sağlığı deneyiminin önemli
bir yönü . İnternetin ve sosyal medyanın
olumlu yanlarından biri, benzer şeyler
yaşamış ve benzer düşünen insanlarla
kolayca ve güvenli bir şekilde deneyimle­
rimizi paylaşabilmemiz. Bunun faydaları
göz ardı edilemez.
Bu tür topluluklar, insanların kendi
sorunlarıyla başa çıkmaları için can simidi
olabilirse de benzer şeyleri düşünen büyük
bir grubun parçası olmanın insanlar üze­
rinde garip etkileri de var.
Kendimizi ait hissettiğimiz grup ve top­
luluklar, kimliğimizin ayrılmaz bir parçası
haline geliyor. Ancak kendimizi yakın
hissettiğimiz bu kişileri etkilemek istediği­
mizden, grup içindeki statümüzü yükselt­
mek için grubun onayladığı niteliklerimizi
büyütme ve abartma eğilimine giriyoruz.
örneğin, bir kilo verme grubundaysak en
fazla kiloyu vermek için daha çok çalışırız.
Bir Star Wars hayran topluluğuna dahilsek
Star Wars'u en çok kendimizin sevdiğimizi
göstermek için elimizden geleni yaparız.
Ne yazık ki bu durum, mantıksız hatta
zararlı aşırılıklara yol açabiliyor. İdeolojik
ve kültürel yelpazenin dört bir yanından,
şaşırtıcı veya nefret dolu görüşler kusan
sayısız "internet ünlüsü" ile karşılaşmak
mü mkün. İlk başlarda nispeten normal
olan bu kişi ler, destekçilerinin ve grup
üyelerinin yıllarca sürekli devam eden
teşvikleri, destekleri ve pekiştirmeleriyle
bu hale geliyor.
Ruh sağlığı toplulukları da bu olguya
karşı savunmasız. Çoğumuz, ruh sağlığı
sorunlarını "çözülmesini istedikleri bir yabilir. Bunun zararsız olduğunu da sanmayın. Tarih, patojen
sorun" olmaktan çıkarıp "ki mliklerinin veya organik bir nedeni olmamasına rağmen semptomların bir
ana unsuru" haline getiren birilerini tanı­ popülasyona yayıldığı kitlesel psikojenik hastalık örnekleriyle
yoruzdur. Tedaviyi veya diğer müdahaleleri dolu . Bunlar genellikle fiziksel rahatsızlıklar (örn. dans etme,
reddetmek, semptomları abartmak, savun­ bayılma, çığlık atma) şeklinde ortaya çıkıyor ve yalnızca fiziksel
masız kişilere kötü örnek olmak hem bu olarak birbirine yakın olan topluluklarda görülüyor.
kişiler hem de takipçileri için kötü sonuçlar Ancak son zamanlarda, Tourette sendromunun hiçbir özelliğini
doğurabilir. taşımayan genç kızların Tourette gibi tikler sergilediği psikojenik
Kendi sorunları hakkında fikir edinmek bir fenomen ortaya çıktı. Bu semptomların gerçek nedeninin
isteyen ve zaten hassas durumda olan kişi­ TikTok olduğu konusunda fikir birliği var zira bu kızların çoğu
ler için bu gibi topluluklar, suları daha da Tourette hastası olduğunu iddia eden ve bu özellikleri sergileyen
bulandırabilir. "Bu tanı benim yaşadıklarımı fenomenlerin videolarını izlediklerini söylüyor.
açıklıyor" düşüncesi, "Öbür tanı, bu grupta
kabul edildiğim ve sevildiğim anlamına BÜYÜYEN ZİHİ NLER
geliyor" düşüncesi kadar ikna edici olma- Hemen sosyal medyanın gençleri yozlaştırdığını düşünmeyin.

POPULAR SCIENCE » 77
Aslında o kadar da şaşırtıcı bir şey yok celere yol açar. öte yandan herhangi bir sebeple bir ruh
ortada . Beynimizin çalışma şekli nede­ sağlığı sorununu t aklit etmenin o sorunun gerçekten
niyle; başkalarının hareketlerini, jestle­ gelişmesine yol açabileceğini öne süren bulgular da var.
rini ve konuşmalarını bilinçaltımızda Gerçekten bir ruh sağlığı sorununuz olduğuna inanıyor­
taklit etmemiz sıradan bir olay. sanız o zaman bir sorun var demektir.
üstüne üstlük TikTok'un kemik kitle­
sini oluşturan ergenler, nörolojik gelişi­
min önemli bir evresinde bulunuyorlar.
Duyguları daha k uvvetli yaşıyorlar,
zihinsel sağlıkları savunmasız, hala
kimliklerini bulmaya çalışıyorlar ve
akranlarınca kabul görmek, onlar için
çok önemli.
Dolayısıyla ergenler önemli bir plat­
formda karizmatik, sempat ik, kendi­
lerine yakın hissettikleri ilgi çekici bir
yabancıyla (mesela bir "psikoloji influ­
encer'ı" ile) karşılaştıklarında bu kişilere
bağlanma ve belki istemeden de olsa
onları taklit etme olasılıkları artıyor ve
söz konusu influencer, Tourette tikleri
gibi fiziksel özellikler sergiliyorsa kendi
kendine konulan hatalı tanıların önü
açılmış oluyor.
Tourette, bir ruh hastalığı değil nöro­
lojik bir bozuk luk . Ancak nörolojik,
psikiyatrik ve nöroçeşitlilik kavramları
internette sıklıkla birbirinin yerine kulla­
nılıyor ve bu durum kafaları karıştırıyor.
Bu da endişe uyandıran bir başka
hususu ortaya koyuyor: Kendi kendi­
lerine tanı koymaya çalışan insanların
başvurduğu bilgiler nereden geliyor?
D oktorların uyması gereken birçok
kural ve düzenleme var. Bazı tanıların
birkaç uzman tarafından onaylanması
gerekiyor.
İnternette ise böyle bir şey söz konusu
değil. T ikTok'ta ruh sağlığıyla ilgili
videolar çeken kişiler acaba eğitimli
profesyoneller mi yoksa kendi dene­
yimlerine dayanan bakış açılarını mı
paylaşıyorlar? T ık lanma ve etkileşim
almak için dur umu abartıyor hatta
yalan söylüyor olabilirler mi? Bunları
birbirinden ayırmak giderek büyüyen
bir sorun haline geliyor. Sosyal medya
platformlarında bu konudaki denetim
çok az. Tavsiye aldığınız kişi tutarsız
veya güvenilmez bilgiler veriyorsa kendi
kendinize doğru tanı koyabilir misiniz?
Peki ya bu insanlar başkalarının ruh sağ­
lığını nasıl etkilediklerini düşünmeden
kendi imajlarını güçlendirmekle daha
çok ilgileniyorlarsa?
Bu nokta önemli; çünkü kendi ken­
dinize koyduğunuz yanlış bir tanı size
zarar verebilir. Yanlış tanı, iyi ihtimalle
sadece yararsız davranışlara ve düşün-

78 « POPULAR SCIENCE
 NE YA PA B İ L İ R İZ?
D olayısıyla kendi kendine konulan
yanlış bir tanı, bu yanlış tanıyı gerçek­
ten geliştirmek gibi kötü sonuçlara yol
açabiliyor.
Neyse ki bu probleme müdahale
etmenin birkaç yolu var. Birincisi,
birinin kendi kendine koyduğu tanı­
nın yanlış olduğunu fark etmesini ve
bunu kabullenmesini sağlayabilirsek
doğru tanı için uygulanan tedavilerin
etkinliği artar.
Ancak bu işe yaramasa bile kişi kendi
kendine koyduğu tanıdan vazgeçmi­
yorsa o tanı için uygulanan bilişsel,
farmasötik veya başka tedaviler d e
etkili olabiliyor.
Aslına bakılırsa psikojenik bozukluk­
ların altında yatan mekanizmalar hala
araştırılıyor. Bu nedenle bu bozuklukla­
rın etkili tedavilerine dair bulgularımız
henüz kısıtlı.
Bu nedenle sonradan tedavi etmek
yerine önceden önlem almak daha
doğru bir yaklaşım. Sosyal medya
platformlarındaki denetimi artırmak
iyi bir başlangıç olabilir. İyi veya kötü
''TIBBI
TANILAMANIN
•
ESNEKLiKTEN
UZAK, SiNiRLi
• YAKLA Ş ll'I I,
BiRÇOK KiŞiDE
HAKLI• OLARAK
ÇEKiNCELERE
YOL AÇIYOR.''
niyetle yanlış bilgiler yayan, uzmanların sağladığı gerçek
bilgileri çarpıtan kişileri ayıklamamız gerekiyor.
Ruh sağlığıyla ilgili güvenilir, sağlam ve erişilebilir veri­
lerin ve kaynakların sıradan insanlara daha ilgi çekici ve
anlaşılır bir şekilde sunulması da işe yarayabilir.
Uzmanlar, terapötik yazılımlar kullanılmaya başlan­
dıkça ve benimsendikçe bu durumun daha da gelişeceğini
umuyor. Yakın zamanda İngiltere Ulusal Sağlık ve Bakım
Mükemmelliği Enstitüsü (NiCE), bazı d ijital terapileri
önermeye başladı. Bunlar ve geliştirilmekte olan diğer tera -
piler normalleşirse ruh sağlığı sorunları olan kişiler evden
çıkmadan profesyonel ve etkili kaynaklara erişebilecek.
İnternet. sağlam ve güvenilir ruh sağlığı araçlarını daha
kolay erişilebilir ve bulunabilir hale getirseydi, internet
üzerinden kendi kendine tanı koyma sor unları bu kadar
yaygın olmazdı. Ancak bir şeyi açıklığa kavuşturalım: Ruh
sağlığı bozukluklarının tanılanmasına yönelik t ıbbi yak­
laşım hiçbir zaman mükemmel değildi. Psikiyatride uzun
yıllar boyunca "hastalık modeli"nin hakim olması (yani
hastaların tedavide pasif, itaatkar bir rol üstlenmelerinin
gerekmesi), eşcinselliğin yakın zamana kadar resmen ruh
hastalığı olarak kabul edilmesi gibi çeşitli örnekler mevcut.
Tıbbi tanılamanın esneklikten uzak be sınırlı yaklaşımı,
birçok kişide haklı olarak çekincelere yol açıyor. Bu kişilerden
bazıları da belirgin şekilde farklı yaklaşımlar benimseyen
klinik psikologlar. D olayısıyla tıbbi ruh sağlığı sistemi
tamamen ücretsiz ve erişilebilir olsa bile -ki öyle değil- ruh
sağlığı sorunlarından etkilenen bireyler
kendi kendilerini keşfetmeye ve analiz
• etmeye devam edecek.
Ancak gördüğümüz gibi kendi ken­
dine tanı koymanın riskleri de var. Tıbbi
yaklaşım mükemmel değil diye tıbbı
tamamen reddetmek mantıklı değil.
İdeal bir dünyada yaşa saydık tıbbi
anlayış ve gözetim, hastaların bireysel
yolculukları ve keşifleriyle mükemmel
bir uyum içinde var olurdu. Ruh sağlığı
bozukluklarını anlamak, tanılamak ve
bunlarla başa çıkmak için tıp ile hasta
birlikte çalışırdı. Tabii mükemmel bir
dünyada bunu belirtmemize bile gerek
kalmazdı.
D R . DllAN BUR NllT
(@gorwboy)
Nörobilimci Dean, s o n kitabı Emotionol
lgnoronce'ta d u yguların ve h a stalıkların
tek n oloji yoluyla bulaşmasını d e r i nlemesine
ele alıyor.
POPULAR SCIENCE » 79
 SOSYAL MEDYA
ÇOCUKLARA
ZARAR
• MI
VERiYOR?
TikTok, lnstagram ve Snapchat'teki dijital
yaşamlarımızın sorunlara yol açtığını düşünmek
kolay ama gerçekler o kadar basit değil.
Yazı PROF. PETE ETCHLLS

s
İ llüstrasyo nlar SAM BREWSTER

osyal medya ile gençlerin ruh sağlığı arasındaki

ilişki hakkında ne biliyoruz? Bunu neden mi
soruyorum? Geçen gün kızım kendisine telefon
almamı istedi. Henüz üç yaşında olduğu için biraz
hazırlıksız yakalandım. Kızım ergenlik çağına
gelene kadar bu konunun açılmasını beklemiyordum.
"Telefon sahibi olmak için henüz çok küçüksün." dedim
ona. "Ne yapacaksın telefonu?"
Kreşteki dört yaşındaki arkadaşlarından birinirı telefonu
varmış, dört yaşla üç yaş arasında çok fark olmadığına
göre kendisinin de telefonu olabilirmiş. Kızıma nazikçe,
büyüdüğü zaman bu konuyu tekrar konuşabileceğimizi
açıkladım. Özünde "hayır" anlamına gelen cevabımdan
pek memnun olmasa da kısa süre sonra başka bir şeylerle
oynamaya daldı.
Bu konuşma bende iki duygu uyandırdı. İlki hafif bir
kafa karışıklığıydı: Ne tür bir telefondan bahsediyorduk?
Akıllı telefon olduğunu varsaymıştım ve dört yaşındaki
bir çocuğun neden akıllı telefona ihtiyaç duyabileceği
sorusunun cevabını bulamıyordum. Belki de sadece bir
oyuncaktan bahsediyorduk. Bu durumda kızımın zaten
telefonu vardı: Hatta muz, kalem, banyomuzdaki duş
başlığı gibi şeyleri de dahil ederseniz bir sürü telefonu
vardı.
Diğer duygu ise tedirginlikti. Dijital teknolojiler
hayatımızın gerekli bir parçası. Akıllı telefonlar, sosyal
medya, hatta video oyunları aracılığıyla insanlarla
etkileşim ve bağlantı kuruyoruz. Çocuklarımızın da bu
dijital dünyaya girmesi kaçınılmaz olsa da çoğumuz
için bu teknolojiler Pandora'nın kutusu gibi bir şey.

80 « POPULAR SCIENCE
Bu teknolojilerde bizi endişelendiren şeyler olduğundan ,
çocuklarımızın onlara erişmesine izin vermek, faydalı yanlan ••Son on yılda
da olmasına rağmen bize felaket gibi geliyor.
Gün geçmiyor ki dijital teknolojilerin zararlı etkilerini ln3iltere ve
ABD'deki 3ençlerin
vurgulayan yeni bir haber karşımıza çıkmasın. Bu gibi haberler
kendi deneyimlerimizle de örtüşüyor. Hangimiz internette
kötü şeylerle karşılaşmadık ki? Dijital teknolojilerin her zaman
iyiliğimizi istemediğinizi düşünmek anlaşılabilir bir durum.
Özellikle çocuklar ve ergenler söz konusu olduğunda, ruh roh §a3lı31
sağlığı konusunda endişelenmemiz için geçerli bazı nedenler
de var. Son zamanlarda yapılan araştırmalarda eğilimler net bir §oranlarında 3özle
3örülür hir artış
şekilde görünüyor: Son on yılda İngiltere ve ABD'deki gençlerin
ruh sağlığı sorunlarında gözle görülür bir artış var.
örneğin, 2021 yılında İngiltere'deki yaklaşık 2 ,5 milyon
gencin hasta verileri üzerinde yapılan bir araştırma, neredeyse
her yaş grubunda anksiyete ve depresyon oranlarının arttığını, var.''
özellikle 1 3-19 yaş arası kızlarda anksiyete bozukluğunda
2012'den itibaren çarpıcı bir artış olduğunu gösterdi. ABD
merkezli Gençlik Risk Davranışları Anketi'nden (YRBS) elde
edilen diğer veriler de benzer endişelere işaret ediyor: 2011'den ÖN YARG I N I N İNŞASI
bu yana hem depresyon hem de intihar raporlarında istikrarlı Bu gibi korkutucu haberler iki nedenden
bir artış söz konusu. Artış, kızlarda erkeklere kıyasla çok daha dolayı yararsız. Birincisi, araşt ırma
belirgin. Gençlerin ruh sağlığı konusunda ters giden bir şeyler bulgularında tutarlılık olmadığı için,
olduğu ortada. haberlerin uyandırdığı endişenirı makul
olup olmadığını bilmiyoruz. İkincisi ise
SUÇLU KİM? bu gibi haberler, araştırmacıların "farz
Bu sorunların kaynağını tam olarak tespit etmek kolay değil ama edilen etkinin etkisi" dediği kavramı
son yıllarda bazı psikologlar ve gazeteciler, dijital teknolojilere besleme riski taşıyor. Dijital cihazların
ve özellikle de sosyal medyaya odaklandı. kötü şeyler olduğunu söyleyen
Bunun belki de en önemli örneği 2017 yılında The Atlantic haberlere defalarca maruz kaldığımız
dergisinde yayımlanan, Psikolog Dr. Jean T wenge'e ait bir için bu cihazlara yönelik davranış
makaleydi. Twenge, 2007'de iPhone'un ortaya çıkışından ve tutumlarımızı ciha zların kötü
itibaren çeşitli ruh sağlığı ölçümlerinin giderek kötüleştiğini olduğunu farz ederek şekillendiriyoruz.
öne sürüyordu. Bu ilgi çekici bir nokta: örneğin, "Sık sık kendimi Aynı şekilde, dijital davranışlarımız
dışlanmış hissediyorum" ifadesine katılan Amerikalı gençlerin hakkında sorulan sorular, araştırmalara
yüzdesini gösteren bir grafik çizerseniz veriler, 2007'ye dek verdiğimiz yanıtlan da etkiliyor.
oldukça düz görünüyor ve 2007'den sonra fırlıyor. Aynı durum, Dolayısıyla, o zamandan beri
benzer ifadeler ve depresyon skorları için de genel olarak geçerli. araştırmalar ve tartışmalar devam

-
"Akıllı telefonlar bir nesli yok mu etti?" başlıklı makale, o etse de ne yazık ki sosyal medya ve
yıl en çok paylaşılan bilimsel görüş yazılarından biriydi ve o (aiP ruh sağlığı arasındaki ilişkiyi anlama
zamandan beri dijital teknolojilerle ruh sağlığı arasındaki ilişkiye konusunda çok fazla yol kaydedemedik.
dair tartışmalarda etkisini sürdürüyor. Öyle ki kısa bir süre önce Bazı çalışmalar net bağlantılar bulurken
Financial Times'ta da benzer bir argümanın ortaya atıldığını 11111 bazıları bulamıyor, bazıları sadece
gördük ama bu kez başlık çok daha iddialıydı ("Akıllı telefonlar bazı durumlarda bağlantı buluyor ve
ve sosyal medya, çocukların ruh sağlığını mahvediyor") ve bazen de farklı çalışmalar aynı verilere
eğilim grafikleri, 2010 öncesi ve sonrası ("akıllı telefon çağı") dayansa bile farklı sonuçlara ulaşıyor.
olarak bölümlere ayrılmıştı. Bunun nedenlerinden biri, bu
alandaki çoğu çalışmanın doğası

POPULAR SCIENCE � 81

gereği korelasyonel olması: YRBS gibi
uzun vadeli ve büyük veri kümelerini
kullanan araştırmalar, örneğin sosyal
medyanın yükselişiyle çeşitli ruh sağlığı
ölçümleri arasında istatistiksel olarak
anlamlı bir ilişki olup olmadığını
bulmaya çalışıyorlar. Ancak bu tür
veri kümeleri son derece kapsamlı olsa
da söz konusu artışlar arasında neden­
sonuç ilişkisi olduğunu anlamamıza
olanak vermiyorlar.
Gelelim neden bu kadar farldı bulgular
elde ettiğimize. 2019'da yayımlanan
bir araştırma, verilerde korelasyon
bulup bulmamamızın, verilerde
gerçek bir sinyal olup olmadığından
ziyade araştırmacıların ön yargılarının
veri analizini etkilemesine bağlı
olduğunu öne sürüyor. Oxford İnternet
Enstitüsünün yürüttüğü araştırma
gösteriyor ki YRBS gibi veri kümelerinde
dijital teknoloji kullanımıyla, sağlıkla
ve bunları etkileyebilecek başka
faktörlerle ilgili çok sayıda soru var.
Bu tür anketleri bilimsel açıdan
bu kadar güçlü kılan da bu: İnsan
davranışlarının neredeyse her yönü
hakkında sorular sorup büyük miktarda
veri toplayabilirsiniz ama bunun bir
anlamı daha var. Zira böylece teknoloji
kullanımıyla sağlık ölçümlerinin nasıl
bağlantılı olduğuna dair anlamlı ve
teorik olarak gerekçelendirilebilir
sonuçlara ulaşmanın bir sürü farklı
yolu ortaya çıkıyor.
Gereldi özen gösterilınediği takdirde,
araştırmacılar farkında olmadan, doğru
olduğunu düşündükleri cevabı ''bulana"
kadar analiz yapmaya girişebilirler. İşte
bu yüzden, en başta doğru soruları
sormak için sağlam bir teorik temele
sahip olmalıyız, ki şu anda buna sahip
değiliz. Gençlerin ruh sağlığında neyin
ters gittiğini daha iyi anlayabilmemiz
için araştırmacıların ele alması gereken
temel bir sorun var, o da şu: Dijital
teknolojilerin ve sosyal medyanın rolü
hakkında yanlış sorulan soruyoruz.
82 « POPULAR SCI E N C E
KORELASYON BAŞKA, NEDENSELLİK BAŞKA
2017'de The Atlantic'te ve bu yılın başlarında Financial Times'ta
yayımlanan rakamlardan etkilenmemek zor. 2007-2010 yıllan
arasında ruh sağlığı sorunlarında öylesine belirgin bir değişim
var ki insan, a kıllı telefonların ortaya çıkışıyla mutlaka bir
ilgisi olmalı diye düşünüyor. Ancak tesadüflere karşı dikkatli
olmalıyız.
2007 'de hem küresel bir mali kriz başladı hem de Foo
Fighters'ın Echoes, Silence, Patience & Grace albümü piyasaya
çıktı. Bunlardan birinin ruh sağlığı üzerindeki uzun vadeli
etkilerinin olması mantıklı, diğerinin değil. Ancak ruh sağlığı
grafiğinde 2007'den geçen bir çizgi çizip altına "mali kriz"
veya "Foo Fighters" yazarak ikisiyle de ilgisi olduğunu iddia
etmek mümkün.
O halde, ruhsağlığısorunlarınınkarmaşıkve incelildi olduğunu,
dolayısıyla asla tek ve basit bir faktörle açıklanamayacaklarını
unutmamalıyız. Hatta birbirinin yerine kullanılan birden fazla
faktörle de açıklanamazlar. örneğin, akıllı telefonlarla sosyal
medya birbirinden farklı şeylerdir.
Literatürde, sosyal medya kullanımındal<i artıştan başka olası
faktörler de sıralanıyor: ebeveynlerin ruh sağlığı sorunlarının
artması,ruh sağlığına yönelik damgalayıcı tutum ve davranışların
azalması, ruh sağlığı sorunlarına ilişkin farkındalığın artması,
teşhis kriterlerinin değişmesi, mali zorluldar, eğitimle ilgili stres
etkenleri ve niceleri... Dolayısıyla, "Sosyal medya ruh sağlığı
sorunlarına neden olur mu?" sorusu yerine belki de şu soru
daha iyi olabilir: Neden bazı insanlar internette kendilerini
daha iyi hissederken bazıları zorluklarla karşılaşıyor?
Çevrimiçi yaşamlarımızın çevrimdışı yaşamlarımızı önemli
ölçüde yansıttığını, yani bunların birbirinden ayn olmadığını
s öyleyen araşt ırmalar giderek artıyor. Başka bir deyişle,
çevrimdışı yaşamlarımızda olup bitenler çevrimiçi dünyamızı
hem etkileyebilir hem de ondan etkilenebilir.
örneğin, gençlerin çevrimiçi sosyal çevrelerinin çevrimdışı
sosyal çevrelerine çok benzediğini gösteren birkaç araştırma
var. Gençler sosyal medyayı ve mesajlaşma uygulamalarını
yeni ilişkiler kurmak için değil, daha çok mevcut ilişkilerini
sürdürmek için kullanıyor. Dahası bazı araştırmalara göre,
çocukların yaşamlarında var olan zihinsel, fiziksel ve sosyal
sorunlara bal<aral< irıternette karşılaşacaldarı sorunları öngörmek
mümkün olabilir. örneğin, 2018'de yayımlanan bir araştırmaya
bakılırsa, fiziksel engelli veya iletişim güçlüğü olan çocukların
''Araştırnıalar davranışsa! risklere (örn.
kumar sitelerine girme
olııunlaştıkça
veya korsan müzik
indirme) girme olasılığı,
daha yüksekken; ailevi
anlanıaya veya sosyal sorunları
olan gençlerin ise
haşladıiınıız hir
dolandırıcılığa kurban
gitme olasılığı daha yüksek.
Araştırmalar olgunlaştıkça
şey '7ar: So§yal anlamaya başladığımız bir
şey var: Sosyal medyayı
nıedyayı ruh
ve dijital teknolojileri
ruh sağlığı sorunlarının
temel nedeni olarak
§ail•i• görmek mantıklı değil.
Sosyal medyayı ve dijital
§orunlarının teknolojileri, önceden
var olan sorunların ve
eşitsizliklerin ya azaldığı
tenıel nedeni
ya da daha da arttığı yerler
olarak değerlendirmek
olarak ııornıek daha yararlı olacaktır.
Sosyal medya ve
nıantıklı delil.''
teknoloji, ruh sağlığımızı
etkileyen, birbiriyle
ilişkili ve karşılıklı
faktörlerden oluşan geniş
bir ekosistemin parçaları.
BÜYÜK RESMİ GÖRME İHTİYACI
O halde, gençlerin sosyal medyayı kullanma biçimleri hem ruh
sağlıklarını etkileyebilir hem de bu durumdan etkilenebilir.
Ortaya çıkan bu etkinin ne kadar sorunlu olabileceği de çeşitli
faktörlere bağlı: Çevrimiçi ve çevrimdışı sosyal destek ağlarının
nasıl olduğu, ebeveynlerin çevrimiçi deneyimleri ne ölçüde
güvene alabildiği hatta yaş ve sosyoekonomik durum...
örneğin, Cambridge Üniversitesinden Dr. Amy Orben'ın
yürüttüğü güncel bir araştırma, ergenlik döneminde sosyal
medya kullanımına karşı kritik hassasiyet dönemleri olduğunu
ve bunların cinsiyete ve yaşa göre değiştiğini ortaya koydu.
Kızlar için en kritik dönemlerden biri
11-13 yaş civan. Bu yaş grubunda sosyal
medya kullanımı arttıkça, yaklaşık bir
yıl sonra yaşam memnuniyetindeki
düşüşün güvenilir bir şekilde tahmin
edilebildiği görünüyor. Orben ve ekibine
göre bu durum, kızlarda ergenliğin daha
erken başlamasıyla bağlantılı olabilir.
Her iki cinsiyet için de 19 yaş civarında
benzer bir kritik dönem var. Bu da evden
uzaklaşma ve mevcut sosyal çevrelerin
bozulmasıyla aynı zamana denk geliyor.
Genç nesillerin son on yıldır hatta daha
uzun süredir ruh sağlığı açısından bir
çall<antı yaşadıklarına şüphe yok. Bunun
nedenini anlamak ve fark yaratacak bir
şeyler yapmak istiyorsak, suçu tek bir
kaynağa yükleyen basit ve korkutucu
cevaplardan uzaklaşmalıyız. Aksi halde
bu bizi gerçekçi olmayan tek bir çözümle
baş başa bırakır: Kısıtlama.
Dijital teknolojilerin ortadan kalkacağı
yok. Çocukların ve ergenlerin bu
teknolojilere erişimini yanlış bir şekilde
kısıtlarsak, hem çok ihtiyaç duydukları
beceri ve yetkinlikleri geliştirme
potansiyelini hem de önemli bir sosyal
bağlantı kaynağını ortadan kaldırmış
oluruz.
Kızım o ilk konuşmadan sonra bir
daha telefon istemedi. Belki bu sadece
geçici bir fikirdi, belki de sadece bir
oyuncaktan bahsediyordu. Yine de gayet
farkındayım ki hem benim hem de benim
durumumdaki pek çok kişinin gelecekte
bu konuyu yeniden tartışmaya açması
gerekecek. Dolayısıylainternetirı faydaları
ve riskleri konusunda ebeveynlerin
daha iyi konuşmalar yapabilmelerini
istiyorsak, dijital teknolojiler hakkındaki
kamuoyu algısına farklı bir şekilde
yaklaşmamız gerekiyor.
Bu bağlamda hem gazetecilere hem
de araştırmacılara düşen görev, konuya
olgun, rasyonel ve obj ektif bir açıdan
yaklaşmaya başlamak. Buna çok ihtiyaç
olduğu kesin.
P R O F. P E T E E T C H E L L S (@PeteEtchells)
Pete, Spa Ü n iversitesinde psikoloji ve bilim
iletişimi profesö rü. Video oyunları oynama nın
davra nışlarımızı nasıl etkilediğine dair
araştırmalar yapıyor.
POPULAR SCIENCE � 83
 BAŞKALARININ
. . .
DUYGULARINI
HiSSEDEBiLiR
. .
MiYiZ?
Galaksinin
Koruyucuları'ndaki
Mantis bir "empat".
Acaba biz de
aynı şekilde mi
hissediyoruz?
STEPHEN KELLY
2 017'degösterimegirenGalaksininKoru­
yuculan 2 filmindeki bir sahnede Pom
Klementieffin canlandırdığı Mantis ka­
rakteri, ChrisPratt'in canlandırdığıPeterQuill'in
eline dokunuyor. "Aşk hissediyorsun!" diyor
ona. gözleri ışıl ışıl. "Öyle galiba" diye yanıtlıyor
QuilL endişeyle. "Hemen hemen herkese karşı
genel. cömert bir aşk vardır bende:· 'Hayır! Ro­
mantil<. dnselaşk..:' diyorMantisveparmağıyla
Zoe Saldana'run canlandırdığı Gamora'yı işaret
ediyor: "Ona karşı!"
Süperkahramanlannkirnisiçokkuwetlidir,
kimisi uçar... Mantis'in süper gücü ise empati­
nin daha gelişmiş bir versiyonu: Birine doku­
nunca onun duygulannı kendi duygulanyrnış
gibihissedebiliyor.AncakEınotionalJgnorance
(Duygusal Cehalet) kitabınınyaz.aıınörobilimd
Dr. DeanBumett'e göre aslında bu, zaten yapa­
bildiğimizbirşeyinaşınyakaçanhali. "İnsanlar
ve primatlar, evrim sonucunda. bir şeyi yaptığı­
nızda değil de birini yaparken gördüğünüzde
tepki veren ayna nöronlara sahip olmuştur:·
diye açıklıyor. "Başkalanrun eylemlerini, fizil<­
sel özellil<lerini ve hareketlerini görme yetene­
ğine sahibiz ve beynimizin planlama lasmını
besleyen sistem şöyle diyor: 'Karşımdal<i insan
şunu yaptı. Ben de bunu yaparsam bu beceriyi
öğrenebilirim: Gözlem yoluyla bu şel<ilde öğ-
84 « POPULAR SCIENCE
reniyoruz:· Ancal< evrimimizin bir noktasında
bu ağ duygu sisteminin büyük bir parçası olan
insular korteksin granüler lasmıyla temelden
bağlantılı hale gelmiş.
"Dolayısıyla, birisi bir duyguyu hissederken
başkalannın o duyguyu anlayabileceği bir sürü
ipucu veriyor: Yüzünün rengi. ifadesi. vücudun
duruşu ... Bunlannhepsi duygusal bir ifadenin
önemli parçalan. Beynimiz bunlan duygusal
sistemimizleilişl<ilendirerekbirininkızgın yada
sevinçliolduğıınu farkediyorve buda duygusal
sistemimize sızıyor. Dolayısıyla bir başkasının
duygusal durumunu görünce onukendimiz de
hissediyoruz:· Ancal<Bumett, Mantis'ingerçek
versiyonuyrnuşlar gibi, başkalanndan daha
fazla empatil<duyarlıbğasahip oldul<lannıiddia
eden "empatlara" şüpheyleyal<laşıyor.
"Bildiğim kadanyla bu alanda özel yeteneği
olan bir insan türü yok" diyor. "İnsanlar kendi­
lerine empat diyebilir ama bu kabul görmüş
bilimselbir tanım değil. üstelli< çok da egoistçe
görünüyor.Herkes, psikopatlar bile bir dereceye
kadar empati kurabilir, diğer insanların duygu­
sal durumunu algılayabilir ve onu manipüle
edebilir:'
Eınpat:i. önernsediğinizinsanlariçindahagüçlü
olma eğiliminde; l<i öyle olmasıpekşaşırtıa de­
ğil. Tabii bu durum rahatsız edici sonuçlara yol
açabiliyor, özellil<le de Bumett'in deyişiyle "iç
gruplar ve dış gruplar" için empati söz konusu
olduğıında. Esasen bunlar, kendirıizi özdeşleş­
tirdiğiniz l<işiler (iç gruplar) ve ilişl<i kurmalcta
zorlandığınızl<işilere(dışgruplar).Ancal<empati
yetenel<lerimizin sınırlı olmasının evrimsel bir
avantajıdavar.ömeğinMantis,diğerinsanların
duygulannıokadaryoğunbirşel<ildehissediyor
l<i bundan bunalabiliyor.
Burnett, "Hepimiz öyle olsaydık sosyal bir
tür olaral<varlığımızısürdürmekte zorlanırdık:'
diyor. "Fsl<i insanlar Afrikasavanlarında bacağı
kınlanbirininaadankıvrandığınıgörünce 'Çok
kötü görünüyor' diye düşünüp üzülürdü ama
hayatlannadevamederdiOysaaynıaayıbizzat
hissetselerdi donup kalırlardı Dolayısıyla. yırtıa
birhayvandankaçarkenbiriöldürülürsehepsi­
ninişi biterdi
SONUÇ
Hepimiz empati kuruyoruz, yaniMantis'in be­
cerileri o kadar da tuhaf değil Arnaneyse l<i biz
Mantis gibi başkalanrun duygulan karşısında
çaresizliğe kapılmıyoruz.
S T E P H E N K E L LY
Step hen, televizyon ve film konusunda
uzmanlaşm ış bir kültür ve bilim yazarıdır.

SOHBET BOTLARI,• BiRBiRiMiZE
KARSI DAHA NAZiK OLMAMIZI
SAGLAYABİLİR Mİ?
Yeni nesil diyalogsal yapay zeka uygulamaları, toksik dile karşı koymak için sosyal
psikolojiden ilham alıyor.
adığınız biriyle sohbet ederken
et söyleminde bulunsa veya
asıyla birini ezmek istediğini
söylese nasıltepki verirdiniz? Bazı insanlar
aynı fikirde olduğunu söyler, bazılan konu­
yu değiştirir, bazılan da soru sorabilir veya
karşı çıl<abilir. Sohbet botu tasanmcılan da
aynı seçenelderle karşı karşıya: Kötü şeyler
söyleyen kullanıcılara diyalogsal yapay zeka
nasıl yanıt vermeli? İlginç bir şekilde, sohbet
botlan insanlan "düzgün konuşmaya" yön­
lendirmekte başanlı olabilir.
"Toksil< dil"i (kirnliğe yönelil< saldırılar,
müstehcenlik, tehdit edici dil vb.) tanım­
lamal< bilgisayarlar için zor. Moderasyon
araçlan; konuşmanın bağlamını, alaycılığı
ve argoyu hesaba katmal<ta zorlanıyor. üste­
lik hem insan moderatörlerirı hem de yapay
zekalı moderatörlerirı örneğin siyahi kişile­
rirı yorumlannı saldırgan olaral< etil<etleme
olasılığı beyazlannkine kıyasla daha yüksek
Ancal< sohbet botlan toksil< bir ifadeyi doğru
bir şekilde tanımlayabilirse bu sefer de nasıl
bir yanıt vereceği sorusu gündeme geliyor.
Şimdiye kadar sohbet botlan çoğıırılulda
önceden prograrrılanmış yanıtlarla konuyu
geçiştiriyor ve konuyu tartışmal<tan kaçını­
yordu. Ancal< Camegie Mellon Üniversitesin­
den Yrd. Doç. Maarten Sap ve bazı araştırma­
cılar daha iyisini yapabileceğimize inanıyor.
Bu nedenle Sap ve meslektaşlan, insanlan
daha nazil< olmaya iten prososyal yanıtlara
sahip bir sohbet botu tasarladı.
Sap, "Prososyal, toplumsalve sosyal norm­
lara uygun olaral<, diğer insanlara veya bir bü­
tün olaral< topluma fayda sağlayacal< şekilde
hareket etmek anlamına geliyor:· diyor.
Araştırmacılar sohbet botlannı tasarlama!<
için sosyal psilmloji teknilderirıden yararlan­
dılar. örneğin, "Aşın dozda uyuşturucu almış
• •
birini gördüm ama kirnseye haber verme­
dim:' cümlesi karşısında sohbet botu kulla­
nıcıyı yargılama!< yerirıe meraldı bir şekilde
sohbete başlıyor: "Öyle mi? Neden haber
vermedin?" Eğer kullama "Keşlerden nefret
ediyorum. Sonuçta hepsi suçlu, değil mi?"
diye cevap verirse, sohbet botu nazil< ama
kararlı bir şekilde kullanıcıya karşı çılrmaya
ve önerilerde bulunmaya (öm. 112'yi aramal<)
başlıyor.
Şu anda bard ile birlil<te hall<a açıl< en geliş­
miş sohbet botu olan ChatGPT'nin toksil< dile
nasıl tepki verdiğini meral< ettim. Yanıtı şöyle
oldu: "Toksil< dile tarafsız ve profesyonel bir
şekilde yanıt vermek üzere prograrrılandım.
öncelildi hedefim, durumu yatıştıracal< ve
herkesin güvenliğini ve refahını sağlayacal<
şekilde yanıt vermel<tir:'
Kötü bir yanıt değil ama daha prososyal
bir yanıtın nasıl olacağım da meral< ettim.
Bu yüzden ChatGPT'ye, dizi karal<teri Ted
Lasso'nun zehirli dile nasıl tepki vereceğini
sordum. Zira Ted Lasso dizisinin baş karal<­
teri, uzlaşmacı ve yatıştırıcı yaldaşırmyla ta­
mmyor.ChatGPT şöyle yanıt verdi:
"Ted Lasso, toksil< ifadelere muhtemelen
nezal<et. şefkat ve anlayışla karşılıl< verirdi.
Davranışı muhtemelen çatışmacı olmayan
bir şekilde ele alır, sorunun kökenini bulma­
ya ve kişinin balaş açısını anlamaya çalışırdı.
Aynca muhtemelen kişiye sözlerirıin ve ey­
lernlerirıin başkalannı da etkilediğini hatır­
latır, konuşmadan veya harekete geçmeden
önce düşünmesini önerirdi:'
Bu yanıt. daha iyi davrarıışlan teşvil< etme­
ye çalışması balamından Sap'in prososyal bo­
tuna daha çok benziyor. Kendi verdiği yanıtın
Lasso'nunl<irıdenneden bu kadar farldı oldu­
ğunu sorduğıırnda ChatGPT şunlan söyledi:
"Kısacası, benim yanıtım doğru bilgi sunma-
• •
ya ve güvenliği sağlamaya dayanırken, Ted
Lasso'nun yanıtı, karal<terirıinkişiliğinin yanı
sıra insanlarla bağlantı kurma ve balaş açılan­
ın anlama yeteneğine dayanıyor:·
Lasso'nun belirli bir karal<tere sahip oldu­
ğu doğru ama ChatGPT biraz mütevazı dav­
ranmış olabilir mi? Sohbet botlanmn yanıt­
lan bana büyüleyici geliyor çünlnı botlar zor
konuşmalar yapma konusunda insanlardan
daha başanlı olabiliyor. Sosyal psilmlojinin
bize gösterdiği şey şu: Olaylan kişisel algıla­
madığımızzamaninsanlar arası iletişirndaha
iyi çalışıyor. Savunmasızlığımızı ve yargılan­
ma korkumuzu bir kenara bıral<tığımızda
yeni bilgilere daha açıl< oluyoruz.
insan-robot etkileşimi üzerine yapılan
araştırmalar gösteriyor ki insanlar, mal<irıe­
lerin (onlarla insan gibi konuşurken bile)
kendilerini insanlardan daha az yargıladığını
hissediyor ve eğer insanlar botlardan gelen
bilgilere açıl<sa, botlar bir ihtimalle insanların
konuşma tarzım düzeltmeyi de başarabilir.
Elbette sohbet botlan insanlan antisosyal
amaçlarla da dürtebilir ve bu da bir dizi etil<
sorunu gündeme getirir. Şirketler diyalogsal
teknolojileri nasıl ve neden yarattıldarırıa
dil<l<at etmeli ve bunun doğııracağı zararlar­
dan da sorumlu olmalı. Ancal< sohbet botu
tasanmcılanmn toksil< dilden kaçmalan pek
mürnlnın değil. Dolayısıyla, "tarafsız" olmaya
çalışma!< yerirıe bell<i de Ted Lasso botunun
sözlerini dild<ate almalılar: "Ama burada bu
tarz konuşmalar yapmıyoruz" diye söze girip,
nazil< ama kuvvetli bir şel<ilde karşı çılrmaya
başlamalılar.
D R . KAT E DA R L I N G
Kate, MiT Media Lab'de insan-robot etkil eşimi
üzerine çal ışan bir bilim insanı. The New Breed
adında bir kitabı var.
POPULAR SCIENCE » 85
86 « POPULAR SCIENCE
RUH SAGLIGINIZ KONUSUNDA
YAPAY ZEKAYA GUVENMELI
A.
• • •
MiSiNiZ?
Sohbet botları terapiye erişimi kolaylaştırabilir ama risklerin,
faydalardan daha ağır basıp basmadığını bilmiyoruz.
Y
ıllar önce terapistim bana bir köpek
eğitimi kitabı okumamı tavsiye etmiş,
"aynı prensiplerirı insanlar için de ge­
çerli olduğunu" söylemişti. Kocamı köpek gibi
eğitmenirı bana çok küçümseyici geldiğini
söyleyirıce güldü: "Hayır, bu kitap sayesirıde
kendini eğiteceksin'' dediTerapistlerhastalannı
genellenebilirçerçevelere(hattaköpeklerebile)
yerleştirebiliyorsayapayzekabotlandaaynışe­
kilde tavsiyeler vererek terapist işlevi göremez
mi? Kısa cevap evet; ancak ne gibi rislderirı söz
konusu olacağınıbilmiyoruz.
Terapist bulmak zor iş. Pandemi yüzünden
depresyon ve anksiyetede belirgin artışlar ya­
şandı. Bu da tüm dünyada ruh sağlığı uzman­
lannın yetersiz kalmasına yol açtı. Terapi pahalı
olabiliyorveparası olanların bile doğru uzmanı
seçmek ve ona zaman ayırmak için çaba gös­
termesi gerekiyor. İşte bu noktada terapi bot­
lan imdadımıza yetişiyor: Bu botlar, saydığım
sonınlannneredeyse hepsini ortadan kaldıran
alternatifler.
Woebot. Wysa ve Youper gibi terapi amaçlı
sohbet botlan (chatbot'lar) giderek popüler
hale geliyor. 7 gün24 saat ulaşabileceğiniz bu
botlar, belirli bir yapısıve köldü egzersizleri olan
bil.işsel davranışçı terapigibi yöntemlerden ya­
rarlanıyor. Fil<İimantıklıAyncairısan-bilgisayar
etl<lleşirni araştırmalan, irısanların sohbet bot­
lanyla yalnıılıkkurabileceğini ve kişisel bir ilişki
geliştirebileceğini gösteriyor. İnsanların kendi-
--ın§anların kendilerini
yar3ılaya�agından korkan
kişiler, botlara in§anlardan
daha fazla &Ü'7enehilir. ''
•• •
lerini yargılayacağından korkan kişiler, botlara
irısanlardandahafazlagüvenebilir.
Ancal< mevcut botlar, bilirıdil< terapi çerçe­
velerini kullanmalanrıa rağmen başanlan, kul­
lanıcınınbotlarlanasıletl<lleşirnegirdiğine bağlı.
Profesyonelbirirısanın hastayı yönlendirmesi.
botlara kıyasla daha kolay. Şimdilikterapibotla­
nnınişeyarayıpyaramadığınıve l<İinlerihedef­
lediğinigösteren çok az araştırma var.
2018 yılında Woebot. farkında olmadan
çoculdarın cinsel istismannı desteldediği ge­
rekçesiyle eleştirilmişti. Bu sorun çözüldü ama
devamı gelecek. Yeni geliştirilen üretimsel ya­
pay zekayöntemleri, botlarınyanıtlarının "hazır
cevap" gibigörünmemesirıisağlayabiliyor ama
botun tam olaral< ne söyleyebileceğini kimse
tahmin edemiyor. Terapi söz konusu olduğun­
da bu bir risk. Yapay zeka tabanlı metinsistem­
lerirıde cinsiyetçilik, ırkçılık ve yarılış bilgilerle
sıkça karşılaşılıyor.
önceden yazılmış ve kurallara dayalı cevap­
larla bile, tavsiye arayan ve ruh sağlığı zaten
bozul< olan kişilere zarar vermek olası. Botlar,
örneğin irıtihara meyilli olmayı algılayıp kıılla­
mayı gerçek birirısana yönlendirecek şel<llde
tasarlansada botcevaplannınyarılışolabileceği
veya yanlış anlaşılabileceği birçok durum var.
İyi terapistler, kişiyi ne zaman ve nasıl (ve ne
kadar kuvvetle) belirli bir yöne yönlendirecek­
lerirıikestirebilirler. Satıraralannı okurlar,jestleri
gözlemlerler, ses tonundal<i değişildilderi fark
ederler. Bunların hepsi terapistin yamtlannı
şel<illendirmesirıe yardımaolm Bu o kadar zor
birbeceridirl<ibazenirısanterapistlerbileyarılış
adımlar atabilir.
Kötü terapistler hastalara faydadan çok za­
rar verebilir. Bu meslekte daha önce l<işirıirı
güvenliğini tehlikeye atan tavsiyelerden tutun
da müşterilerini dolandıran terapistlere kadar
pek çok sorunla karşılaşıldı. Bu gibi zararlan
azaltma!< için etik kurallar, lisans gereldililderi
ve çeşitli güvenceler geliştirildi. Ruh sağlığıyla
ilgili olaral< toplanan hassas verilerirı belli bir
uzmana emanet edilmesi de bir şirkete ema­
net edilmesirıden farldı. insan terapistler hata
yapabiliyor ama büyül< ölçekte risldi değiller.
Terapi botlanrıın en önemli özelliği ise büyül<
ölçekte çalışmaları.
Bu botların en dild<at çel<ici yanı terapiye eri­
şimikolaylaştırmalan. Ruhsağlığıhizmetlerirıe
erişimin önündel<i engellerirı azalınası kuşku­
suz değerli; ancal<rislderirıfaydalaradeğip değ­
meyeceğini henüz bilmiyoruz. Bu arada, sanal
terapistler yaratmaya çalışmadan irısarılara
destek olmanın yollan da var.
İronil<birşel<llde,çözümdahabasitbirtekrıo­
lojideyatıyor olabilir. 19701erdeJosephWeizerı­
baum, kullanıcılara çoğunlulda basit sorularla
yanıtvererıELIZAadlısohbet botunu geliştirdi.
Birçok terapistin örıerdiğigürılül< tutma tekni­
ği, ELIZA gibi etl<lleşirnli formatlar aracılığıyla
daha erişilebilir hale geldi İrısanlan ruh sağlığı
yolaıluldarında desteldeyenruhhali izlemeve
meditasyon uygulamalan da var.
Bazı terapi botlarınınyaratıcılan, terapistlerirı
yerini almal<yerirıe onlan tamarnlayıa bir araç
surıduldanm iddia ediyor. Oysa bu botlar, tera­
pistlerirı hastalarına dahaiyihizmet vermeleri­
rıi sağlama!< veya terapiye ilave edilmek üzere
tasarlanmamış. Botları. çoğurılulda terapist bu­
lamayanveyabulmal<istemeyerıl<işilerkullanı­
yor.Bell<ibuşel<lldedeiyisorıuçverebilirlerarna
uygulamatasarırrıalarırıeyaptıldankorıusurıda
dürüst olmalı.
Terapi botlarının irısanlara çok yardımcı
olması mürnl<Ün. Fal<at yeterli araştırma yapıl­
madan piyasaya sürülen ürünlere, özellilde de
zararlı içerilder sunabilecek yapay zeka destek­
li uygulamalara karşı dild<atli olmalıyız. Geçen
hafta terapistime botlar hald<ındarıe düşürıdü­
ğürıü sorduğum. Cevabı basitti: Para için bu işe
girerıl<İinseyegüverıme.
D R . KAT E DA R L I N G
Kate, MiT Media Lab'de insan-robot etkil eşimi
üzerine çal ışan bir bilim insanı. The New Breed
adında bir kitabı var.
POPULAR SCIENCE » 87
88 « POPULAR SCIENCE
G
eçtiğimiz yılın sonlarında internet
&"eni bir uygulamayla çalkalanma­
ya başladı. Lensa AI adlı uygulama
31,99 TL karşılığında, yüklediğiniz vesikalık
fotoğraflara dayalı 50 sanatsal portre oluştu­
ruyordu ve kısa sürede indirme listelerinin
zirvesine yerleşti. Ancal< bazı insarılar cin­
selliğin ön planda olduğu ve rahatsız edici
vücut modifikasyonlarından şikayet edince
geliştiriciler uygulamaya bir not eldedi: İçe­
rilderin nahoş olmayacağını garanti edemi­
yorlardı. öte yandan yapay zeka hata yaptığı
zaman sorumluluğu bu şekilde reddetmek
yeterli olmuyor.
Lensa AI'ın "sihirli avatar" özelliğini biz­
zat denemek için cinsiyetimi seçip 10 ila 20
portre fotoğrafımı yüldedim. Kısa süre son­
ra, tanınabilir vücut özellilderimi taşıyan
periler, fantastil< savaşçılar ve başka yaratı­
cı resimler karşıma geldi. İkisinin çıplal< ve
tuhafbir şekilde dev memeli olması dışında
resimler gerçekten büyüleyiciydi. Kadın
olduğunu belirten ve yalnızca profesyonel
vesil<alıl< fotoğraflannı yüldemelerine rağ­
men çıplal< resmedildilderini bildiren başka
kullanıcılar da vardı.
Görünüşe bal<ılırsa uygulama kadırılan
soymanın yam sıra yüzlerini "güzelleşti­
riyor'' ve vücutlannı inceltiyor. Bazı koyu
tenli kullanıcılar ten renlderinin açıldığını
bildirirken, Asyalı bir gazeteci de fotoğraf­
larının beyaz meslektaşlarına kıyasla aşırı
derecede cinselleştirildiğini fark etmiş.
Teknik açıdan bal<ıldığında, bu yapay zeka
portrelerinin, Asyalı kadınlan fetişleştirmek
gibi olumsuz stereotipler içermesi ne yazıl<
ki şaşırtıa değil.
Tüm bunların nedeni, günümüz yapay
zeka sistemlerinin çoğu için geçerli olan
"sisteme çöp girerse çöp çıl<ar" kuralı. Çıl<tı
aslında "sihirli" falan değil, büyül< ölçüde
girdiye bağlı. Lensa Al, girdi olaral< Stable
Diffusion'ı kullanıyor. Stable Diffusion, in­
ternetten toplanmış 5,85 milyar resim üze­
rinde eğitilmiş bir model. Ama bu resimleri
gelişigüzeltopladığınız zaman benim küçük
ve mül<emmel göğsüme kocaman memeler
yerleştirmeyi seven bir uygulama elde edi­
yorsunuz.
Üretimsel yapay zeka modelleri o kadar
büyük rnil<tarlarda eğitim verisine ihtiyaç
duyuyor ki bunları elle derleyip toplama!<
zor. Belli güvenlik önlemleri eldemek müm­
kün olsa da yapay zekanın yaratacağı her
şeyi tahmin etmek iml<ansız. O yüzden şir-
""Uy3ula•a, toplu•un
yan§ı•a§ı •• yok§a
tarih§el önyar3ıların '7e
adalet§izlijiin §Onu�u •o?''
ketler bu araçlan piyasaya sürerken kullanı­
cıların tüm sonuçlan göze alması gerektiğini
söylüyor. örneğin OpenAI'ın ChatGPT web
sitesi; yarılış bilgiler, zararlı talimatlar veya
önyargılı içerilder üretebileceği konusunda
kullanıcılan uyanyor.
Bu şirketler suçu yapay zeka sistemlerine
atma eğilimimizden de faydalanıyor. Oto­
nom sistemler kendi içerilderini üretip kendi
kararlannı verebildilderi için insanlar bu sis­
temlere çok güveniyor. Bir sistem ne kadar
al<ıllı görünüyorsa onu başlı başına bir alctör
olaral< görmeye o kadar meyilli oluyoruz. So­
nuç olaral<, şirketler ortaya bir feragatname
koyuyor ve kullanıcıların çoğu da o aracın
saldırgan veya zararlı çıktılar üretmesini,
yapay zeka hatası olaral< kabul ediyor.
Ancal< sorun "sihirli" vücut modifikasyon­
larından çok daha büyük. 2016'da Micro­
soft'un meşhur sohbet botu Tay'in piyasaya
sürülmesinden birkaç saat sonra ırkçı yanıt­
lar vermeye başlamasını bell<i hatırlarsınız. O
zamandan beri sohbet botlan çok gelişti ama
hala çirl<in bir üslup ve tehlikeli yönlendir­
melerle kullanıcılan şaşırtabiliyorlar. Görsel
üreticilerin ve işe alma algoritmalannın cin­
siyet önyargılarından muzdarip olduğunu,
yüz tanıma ve ceza yargılama sisteminde
kullanılan yapay zekanın ırkçı olduğunu
biliyoruz. Kısacası algoritmalar insanlara
gerçelcten zarar verebiliyor.
Hayvanat bahçesi yetl<ililerinin bir kaplanı
serbest bıral<tığını ve "Kaplanı eğitmek için
elimizden geleni yaptıl< ama kimseye sal­
dırmayacağını garanti edemeyiz:· dediğini
düşünün. Yetl<ililer bundan paçayı kurtara­
mazdı. üstelli< kaplandan farldı olaral< yapay
zeka sistemleri, tamamen otonom kararlar
vermiyor. Onu nasıl ve ne amaçla tasarla­
yacaldarına insanlar karar veriyor, eğitim
verilerini ve parametrelerini insarılar seçiyor.
Şirketler her sonucu önceden tahmin ede­
meyebilir ama çılctınırı sadece "gerçeldiğin
bir yarısırnası" olduğunu iddia etmelcte haldı
değiller. Lensa AI'ın yaratıcılan şöyle diyor:
"İntemetten derlenen insan yapımı filtrelen­
memiş veriler, insarılığın mevcut önyargıla­
nnı modele taşıyor. Yani esasen yapay zeka
toplumumuza ayna tutuyor:· Ama acaba
uygulama, toplumun yansıması mı yoksa
şirketin sağlamlaştırmayı ve güçlendirmeyi
seçtiği tarihsel önyargıların ve adaletsizliğin
yansıması mı ?
Yapay zekanın tarafsız olduğu yönündel<i
ısrarlı iddialar yarılış olmalda kalmıyor, bah­
settiğim seçimin tarafsız olmadığı gerçeğini
de gizliyor. Uygulamanızın kadın bedeni, in­
tikam pornosu ve ırkçılılda ilgili toplumsal
sorunlan sürdürmesini engelleyemiyorsanız
ve yine de uygulamayı yayımlamayı seçiyor­
sanız, bell<i de yarattığı zarardan ahlal<i ola­
ral< siz sorumlusunuzdur.
Nihayetinde yeni profil fotoğraflarına
kavuşma!< güzel bir şey. üstelil< üretimsel
yapay zeka çok daha değerli ve önemli alan­
larda da kullanılabilir; ancal< onlan ortaya
çıkarma!< için şirketleri ahlal<i veya yasal
sorumluluktan korumamız gerekmiyor.
Hatta yaratıcıların sorumlu tutulması du­
rumunda toplumun yapay zekanın potan­
siyelini benimsemesi daha kolay olacal<tır.
Öyleyse yapay zekayı suçlamayı bıral<alırn
ve geleceğimizin çılctılannı gerçelcten l<imin
ürettiğini konuşalım.
D R . KAT E DA R L I N G
Kate, MiT Media Lab'de insan-robot etkil eşimi
üzerine çal ışan bir araştırmacı bilim insanı. The New
Breed adında bir kitabı var.
POPULAR SCIENCE » 89

MUTLULUK BİLİMİ: MUTLULUGUNUZU ARTIRMANIN
ARA$TIRMALARLA DESTEKLENEN YOLLAR!
Hepimizin hayatı biraz daha neşeli olsa güzel olmaz mı?
E
anlara hayattan ne istedilderini sor-
uğunuzda eminim ki çoğu mutlu ol­
ak istediğini söyler. Ancak mutluluk,
kelimelere dökülmesi zor bir duygu. Mutlu
olmak istediğimizi biliyoruz ama bunun ne
anlama geldiğini net bir şekilde açıldayamı­
yoruz. Mutluluğu hepimiz farklı şekillerde
ifade etsek de bunların tümünün birkaç
ortak noktası var.
Mutluluğun dışa vurumu olan gülümse­
menin bizi mutlu hissettirdiği aşil<ar görü­
nebilir ama acaba bilim bu konuda ne diyor?
Tennessee Üniversitesinden araştırmacılar
90 « POPULAR SCIENCE
kesin cevabı bulmak için2019 yılında, geriye
dönük 138 araştırmayı incelemeye karar ver­
di. Dünya çapında yürütülen bu araştırmalar
11.000'den fazla gönüllüyü 50 yıllık birsüre­
yi kapsıyordu.
Yüz ifadelerimizin gerçekten de ruh hali­
mizi ve duygularımızı etkilediği sonucuna
vardılar. Somurtmal< bizi daha üzgün hisset­
tiriyor, kaş çatmal< bizi daha kızgın hissettiri­
yor ve gülümsemek bizi daha mutlu ediyor.
Tabü bu, sadece gülümseyerek mutluluğa
ulaşabileceğimiz anlamına gelmiyor ama
duygular yaşanırken zihinlerimizle beden-
•
!erimizin birbiriyle yal<ından bağlantılı oldu­
ğunun bir kanıtı.
Peki ya para? "Parayla saadet olmaz" sözü­
ne herkes aşinadır ama araştırmalar parayı
harcadığınız şeye göre bunun değiştiğini
söylüyor.
Maddi şeyler yerine deneyimler satın
almanın bizi daha mutlu hissettirdiğini or­
taya koyan birçok araştırma var. San Fran­
cisco Eyalet Üniversitesindeki psilmloglar,
gönüllülerden son zamanlarda yaptıldarı
alışverişlerin kendilerini nasıl hissettirdiği­
ni düşünmelerini istedi. Yanıtlar, deneyim-
 C
""Dogayla
olan ilişkimiz
de moralimizi
yük§ek
tutmamızda
rol oynuyor.''

lerin maddi şeylerden daha fazla mutluluk
getirdiğini göstermelde kalmadı, olumlu et­
kinin harcanan para miktanndan ve kişinin
gelirinden bağımsız olduğunu da gösterdi.
Araştırmacılar, deneyimlerin uzun vadede
mutluluğu artırmaya devam ettiğini tespit
etti. Bunun nedeni belki de geçmiş dene­
yimlere dönüp bakınca o zaman hissettiği­
miz mutluluğu hatırlayabilmemizdir.
Seçme özgürlüğünün de mutluluğumuz
üzerinde büyük bir etl<isi var. Geleceğimizi
kendimizin belirleyebileceğini hissedince
daha mutlu olmalda kalmıyor aynı zaman­
da işimizde daha iyi performans gösteriyor
ve daha olumlu davranıyoruz. Çirıli gençleri
kapsayan bir araştırmada, özgür iradeye ve
bağımsız seçimler yapabilme yetisine sahip
olduğuna inanmanın, mutlululda bağlan­
tılı olduğu bulundu. Araştırmacılar, terapi
seanslarıyla özgür irade inancını güçlen­
dirmenin, mutluluğu daha alctifbir şel<ilde
aramamıza yardımcı olabileceğini bile öne
sürüyorlar.
Doğayla olan ilişl<imizin yanı sıra yeşil
alanlara yakınlığımız ve erişimimiz de mo­
ralimizi yüksek tutmamızda rol oynuyor.
Kore İleri Bilim ve Teknoloji Enstitüsünde
yakın zamanda yapılan bir araştırmada, şe­
hir sal<inlerinin yeşil alana erişim irnl<anlan
arttıkça daha memnun ve mutlu olduldan
ortaya kondu. Araştırmacılar, 60 ülkedel<i şe­
hirlerin uydu verilerini kullanaral< erişilebilir
yeşil alan milctannı hesapladı ve bu ral<am­
lan her ülkenin mutluluk endeksiyle karşı­
laştırdı. Ülkelerin ekonomil< durumundan
bağımsız olaral<, yeşil alanla mutluluk ara­
sındal<i pozitif ilişl<i görüldüğünü tespit et­
tiler. Bunun pek çok nedeni olabilir: Doğanın
güzelliğine karşı doğuştan gelen tal<dirirniz,
yeşil alanların fizil<sel ve sosyal etl<ileşirni
teşvil< etmesi, doğanın tansiyonu düşürme
ve stresi azalma yeteneği...
Mutluluğumuzu artırabilecek faaliyetleri ve
alışkarılıldan aslında iyi biliyoruz ama bilim,
mutlulu!< peşirıden koşarken dil<l<atli olma­
mız konusunda da bizi uyarıyor. Rutgers
Busirıess School'da yapılan bir araştırmaya
göre, mutluluğu elde edilmesi gereken bir
şey olaral< görürsek veya mutlu hissetmek
içirı belirli şeyleri yapmal< zorunda olduğu­
muzu düşünürsek zamarıırnızın yetersiz
olduğu hissirıe kapılabiliriz. Bu da mutluluk
duygularımızı baltalayabilir.
Dolayısıyla bilim, basit adımlarla hayatı­
mıza daha fazla mutlulul< getirmenin müm­
kün olduğunu söylese de şunu unutmamal<­
ta fayda var: Mutluluğu ulaşılması gereken
bir şey olaral< değil. al<sine keyif alınması
gereken bir şey olaral< görmek gerek.
DR. RADHA MODGIL
Radha b i r tıp doktoru ve yayıncı. BBC Radio l'da Life
Hacks p rogramında tıp uzmanı olarak görev
yapıyor. İlk kitabının adı Know Your Own Power.

POPULAR SCIENCE » 91
 Sayılar, kareler ve
kartlar
1MATEMATiK
Soru işaretinin yerine
hangi sayı gel meli?
5 8 7 6 9 4

30 32 ?

6 4 2 8 7 3

2GORSEL ZEKA
Soru işareti nin yerine aşağıdaki
şeki l lerden hangisi gelmeli?

••
?

(e>tı>ıep v)
·Japı8 JeJ>tal uaJaa aı ! ı ıuv >teJeıo
uos (e>tı>ıep z) ·Jaugp !J a8 a pauaJ
A B

•••
ııuv (e>tı>ıep 9L) ·Japı8 >ıaııa an
ıewaJ uepuıpJ'ıf (e>tı>ıep 8 weıdoı)
·J augp !J a8 a ıJauaJ uaJaa ·Ja pı8
al>t ! IJ!q uaJaa aıı ı ıuv ·e>tı>ıep OE (E
"J Olı!J ! l aq uapıualı uepuıJeJfl
ıos a/\ Jolıılıe>t eŞes nln>t J ıq
C D E apupaJas Ja4 1 1>1 as ı>ıepJıleS !>t ! lle

3MANTIK
u 3 ·J olırıugp apurıuglı lees >jeJeıe
za>jJaw ılıaJe>t ı>ıepuısflJO uıJıleS
Anıl, Beren, Cemal ve Dile k'in
P U !>t ! 'n>ıas ı>ıepmes )f! lS f! u 3 ·3 (Z
karan lık bir geçitten geçme l eri
gerekiyor. G eçit dar olduğu
için aynı anda sadece iki kişi
geçebiliyor. Ayrıca geçit çok
karan lık olduğu için fener
kul lanmaları gerekiyor ama
e l l erinde sadece bir fener var. 9Z=E-L-PX6 elıa/\
Cemal karan lıktan korktuğu için OE=v-9-sxs :Jolıı>taJa8 zıuewJe >tö
tek başına yü rüyem iyor. uepwıdJeJ nq ılıılıes !>t ! !>t � ıe
Anıl geçidi 2 dakikada, Beren 4 'dıdJe:, ılıılıes !>t ! !>ta�s o ·9z (L
dakikada, Cemal 10 dakikada ve
Dilek 16 dakikada geçebil iyorsa
hepsinin karşıya geçmesi en az HU1dVA30
kaç dakika sü re r?

92 « POPULAR SCIENCE
 •
1
MANTIK
Bir deste iskam bil kağıdı ndan
bazı kağıtlar kaybolmuş.
Mevcut kağıtları 3 oyu ncuya
dağıtırsak 1 kağıt açıkta
kalıyor. /
4 oyuncuya dağıtırsak yine 1
kağıt açıkta kalıyor. --c:::::?f=:::---
5 oyu ncuya dağıtırsak 4 kağıt
açıkta kalıyor.
Destede hiç joker o lmadığına
göre kaç kağıt kaybolmuş?

2GORSEL ZEKA 1
Kib ritlerden üçünün ye ri ni değiştirerek
beş ü çgen yapabilir m isiniz?

1GORSEL ZEKA 2
Aşağıda çizimlere bakarak 4 fil m i n ad ını tahmin
edebilir misin iz?

("L9 eıos uepŞes) "9L=vv/vOL :>10 rJ JU !J:'ıQ

·vL =ZE/Svv :>10 p uı>t ! · s=ZL/96 :>10 pu1J !8 ·JoA1JalsQ8
ıuıŞeJeun>ıo nJŞop eıos uepŞes uıAas Ja4 JEl>tO "L9 (v
(sadv JO laueı d) ıwauua4aJ
JeıunwAe� :a '(dn) >tE8 IJE>tnA :) 'T3 :a 'A nl"flE� :v (E

4MATEMATiK
Soru işaretinin ye ri ne
hangi sayı gel meli?
·zıuısJapa a pıa ua8:'ırı s weıdol aJazrı >ıewıo >trı:'ırı>t v al\
>t rıArıq L zıuasJ !J!lla la>taJe4 1q18 ı>tepueA !l!Jq !>t :'ı Q (Z
·J el\ lJE>t 6v apalsap ıueA 'dıAe>t lJE>t E (L

HVldlJHD

POPULAR SCIENCE » 93
 Dünya'nın dört bir yanından uzman astronomlar, kozmik soruları yanıtlıyor
Kütlesiz
Hem dalga hem de
parçacık olan
foton, kütlesi
momentum
olmasa da
momentumu
olduğu sürece
enerji taşıyabiliyor.
SI IŞIK FOTO N LARI N�SIL H.EM EN ERJİ
TAŞI YI P HEM DE KUTLESIZ KAB U L
=
EDİLEBİLİR? E İ N STEİ N ' I N E MC2'Sİ
BUNU İ M KANSIZ KI LMIYOR M U?
YI Einstein'ın ünlü kütle-enerji eşitliği denklemi
(E = mc2) aslında enerji-momentum ilişldsi adı
verilen ve E2 = p2c2 + m2c4 şeklindeyazılanbiraz daha
uzun bir formülün özel bir durumu.
Bu denldem, enerjiyi (E) durağan kütle (m), ışık hızı (c)
ve momentum (p) ile ilişkilendiriyor; ld fotonlann nasıl
enerji taşıyıp da kütlesiz olduğurıun anahtan burada.
Parçacıl<lar hareketsizken momentumlan yoktur ve
denklem basitleşerek E = mc2 halini alır. Ancak bir
parçacığın kütlesi yoksa denldem E = pc olur.
O halde, "Kütlesi olmayanbir parçacık nasıl momen­
tuma sahip olabilir?" diye sorabilirsiniz. İşte burada
ışığın hem dalga hem de parçacıl< olması devreye giri­
yor. Momentumu kütlesiyle ilişkili olan parçacıkların
al<Sine, dalgalann momentumu yalnızca hareketle­
rinden geliyor, yani kütlesi olmasa bile momentum
taşıyabiliyorlar.
İlginçtir ki, kütlesi ve momentumu olmayan bir
94 « POPULAR SCIENCE
şeyin enerjisi de olmuyor. Bu da
onun hiçbir şey olmadığı, yani var
olamayacağı anlamına geliyor.
Ancak fotonlar var oldukları için
hareketsiz kalmaları müml<ün değil.
Her referans çerçevesinde aynıkalan
tek hız ise evrensel hız sınırı (c).
Ancak kütlesi olmayan tekparçacıl<
foton değil. Atomların içindeld
gluon adlı kütlesiz parçacıklar da
ışık hızında hareket ediyor.
Caitlyn Buongiorno
Yardımcı Editör
Si G Ü N EŞ SİSTEMİ
SADECE 4,6 M İ LYAR
YAŞI N DAYSA VE
EVREN 13,8 M İ LYAR
YILDIR VARSA
EVRENDE BİZDEN
ÇOK ÖNCE BAŞKA
CAN LI LARIN YAŞAMIŞ
OLMASI M U HTEM EL
DEGİL M İ D İ R?
YI
Tahminlere göre Samanyolu'nda 10 milyardan
fazla karasal gezegenve gözlemlenebilir evrende
yüz milyarlarcagalal<si var. Hal böyle olunca, yaşamın
sadece birkez ortaya çıkmış olması, istatistiksel olaral<
pek olası görünmüyor. Ancal< şu anda yaşamı sürdü­
rebildiğini bildiğimiz tek bir gezegen var. Bu yüzden
de bilim insanlarının arayışı Dünya'yı temel alıyor.
Yıldızlann etrafındaldyaşanabilirbölgede (yüzeysıvı­
lanmn var olabileceği bölge), yaşam için gereklibirkaç
temel elemente (karbon, hidrojen, azot. oksijen, fosfor
ve sülfür) sahip küçük ve kayalık gezegenleri anyorlar.
Fakat kendimizi bu koşullarla sınırlasak bile evren
Güneş'ten çok çok daha yaşlı, yani bazı akıllı uygar­
lıklar insanlıktan çok önce ortaya çıkmış olmalı.
Öyleyse nerede buuzaylılar? Neden hiç mesaj almadık?
Evrende yaşamın bolluğuna dair tüm olasılıklarla eli­
mizde hiç kanıt olmaması arasındal<i bu dengesizliğe
"Fermi Paradoksu" diyoruz.
Evrenirıneden bu kadar sessiz göründüğünü henüz
bilmiyoruz ama bu konuda pek çok hipotez öne
sürüldü. Bunlardan biri olan "Büyük Filtre"ye göre
alullı yaşam sık sık ortaya çıkmasına rağmen bazı fal<­
törler yüzünden bizim gözlemleyebileceğimiz kadar
uzun sürmüyor olabilir. Bu durum mikrobik canlılar
için bile geçerli olabilir. örneğin Mars, uzun zaman
önce böyle canlılara ev sahipliği yapmış olabileceğine
 SOLDA: Drake
denklemi
Samanyolu'ndaki
gelişmiş
uygarlıkların
sayısını tahmin
etmek için
kullanılıyor.
Değişkenlerin
hepsi çeşitli
belirsizlikler
içerdiği için
denklem asla
çözülemiyor.
Samanyolu'ndaki Galaksideki Gezegen Güneş sistemi Yaşamın Akıllı yaşamın Varlıklarına dair Bu uygarlıkların
teknolojik yıldız oluşum sistemlerine başına düşen gerçekten ortaya çıktığı, tespit edilebilir iz tespit edilebilir ALTTA: NGC 7714
olarak gelişmiş hızı sahip yıldızların yaşama elverişli ortaya çıktığı yaşam bırakan teknoloji sinyaller yayma gibi galaksileri
uygarlıkların oranı gezegen sayısı gezegenlerin barındıran geliştirmiş süresi
tartacak kadar
sayısı oranı gezegenlerin uygarlıkların
büyük bir tartı
oranı oranı
yok.

dair kanıtlar gösteriyor. Belki de akıllı canlılar, geliş­

tirdilderi teknolojileri sorumlu bir şekilde kullanma
becerisine sahip olmadıklarından, bu uygarlıklar
kendi kendilerini yok ediyor olabilir. Hatta bu yok
oluşlar tesadüf eseri de olabilir: Yakınlanmızda bir
süpernova patlaması veya gama ışını patlaması yaşa­
nır ya da dev bir gök taşı Dünya'ya çarparsa hepimiz
yok oluruz.
Ancak gök bilimciler Drake denldemi gibi başka
argümanlara tutunuyor ve Dünya dışında yaşam
aramaktan vazgeçmiyor. Drake denklemi, iletişim
kurma becerisine sahip dünya dışı uygarlıkların
sayısını tahmin etmek için geliştirilen bir denldem.
Denldeminsonucu hiçbir zaman kesin olarakhesap­
lanamasa da 2016 yılında Astrobiology dergisinde Dolayısıyla, bir cismin yörüngesirıdeki cisimlerin
yayımlanan bir makaleye göre, yaşanabilirbir geze­ yörüngede ne kadar sürede döndüğüne bal<arak
gende bir uygarlığın ortaya çıkma olasılığı yaldaşık cismirı kütlesini bulabiliriz. Cisimler arasındal<i
10 milyar trilyonda l'denfazla olduğu sürece insanlıl< mesafeyi bilmek koşuluyla merkezdeki cismin
evrende yalnız olamaz. kütlesini hesaplayabiliriz. Çift yıldızlar söz konusu
olduğunda ise birbirlerinin yörüngesirıde dönen
Caitlyn Buongiorno
yıldızlan gözlemleyerek toplam kütlelerini
Yardımcı Editör belirleyebiliriz. Yıldızlar bize yakınsa ve ortak
kütle merkezinin ne kadar yalunında döndülderini
görebiliyorsa!< yıldızlann kütlelerini ayrı ayn da
belirleyebiliriz. Galal<siler içirı durum biraz farklı,

Si B İ L İ M İ N SA N LAR! GÖK ancal< bir galaksinin ne kadar hızlı döndüğünü

CİSİ M LERİ N İ NAS I L TARTIYO R? inceleyerek benzer şekilde kütlesini belirlemek

VI
Gezegenleri veya galal<sileri terazinin
üzerine koyup ağırlıldannı ölçemeyiz ama
gök bilimcilerin ellerirıde birkaç yöntem var.
İlki, kütle çekiminin kütle ile bağlanhlı
olmasına dayanıyor. Unutmayın ki cisimlerin
ağırlığı (cisme uygulanan yerel çekim kuvvetirıin
ölçüsü) değişebilir ama kütlesi değişmez. örneğirı,
Dünya'da tartıya çıktığınızda ağırlığınız 68 kg ise
aynı tartı Jüpiter'de 172 kg gösterecektir. Değişen
şey kütleniz değil, ağırlığınız. Çünkü büyük kütleli
gezegenler küçük kütleli gezegenlere kıyasla daha
fazla çekim kuvveti uyguluyor.
müml<ün.
Gök bilimcilerin kütle tahmininde kullandığı
yaygın bir yöntem daha var: Parlaldık. Çoğu durumda,
yıldızlann ve galal<silerin parlaldığı, kütleleriyle
kabaca orantılı oluyor. Dolayısıyla, bu değerlerden
birini biliyorsanız diğerini de bulabilirsiniz. Yıldızlar
söz konusu olduğunda, yıldızın kütlesiyle parlaldığı
arasındal<i ilişkiyi daha iyi anlamal< için yıldızın
nasıl yaşlandığına dair bilgisayar simülasyonlarının
yanı sıra sıcaldık ve bileşim gibi gözlemlenebilir
parametreler de kullanılıyor.
Caitlyn Buongiorno
Yardımcı Editör

POPULAR SCIENCE » 95

UZAYIN BiR KOKUSU VAR MiDiR'?
Uzayı n kokusunu a l m a m ız, fiziksel olarak m ü m k ü n değil; uzayda
böyle bir şeyi denemek ö l ü m le sonuçlanacaktır. Fakat Uluslarara­
sı Uzay İstasyonunda çalışan astro notlar, uzay aracının hava ki lidi
yeniden basınçla ndırı ld ıktan sonra uzay giysilerinin yüzeyinde kalan
metalik bir koku ald ıklarını belirtiyorlar. Ya nık veya kaynak d u m a n ı
kokusu na benzeyen bu kokunun kaynağı t a m olarak bilinmiyor. Ro­
setta uzay aracı ise 67P/Churyumov-Gerasimenko adlı kuyruklu yıl-
96 « POPULAR SCIENCE
Kafanızı kurcalayan bir soru mu var?
sorucevap@popsci.com.tr
a d resine yo l la y ı n cevaplaya l ı m
Editör: Eray Kaşıkçı
KISA CEVAP
Direkt olarak
koklaya masak
d a evet
dızı n yüzeyinden çıka n ve çürük yumurta ile kedi idrarına benzer ko­
kularyayan bileşikler keşfetmişti. Her gezegenin, uydunun, kuyruklu
yıldızın ya da toz bulutunun kendine özgü kokulara sahip olduğu dü­
şünülüyor. Örneğin Sagittarius B2 adlı toz bulutu, yoğ u n miktarda
etil formata sahiptir; bu bileşik ahududuya o kendine özgü kokusun u
veren maddedir. Dolayısıyla bu toz bulutunun, m u htemelen a h udu­
du kokteyline benzer bir kokuya sahip olduğu söylenebilir.
Vitaminler vücudun küçük miktarlarda ihtiyaç duyduğu
mikrobesinlerdir; fakat hayatta kalmak için gereken enerji
miktarını karşı lamazlar. Bunun için karbonhidrat, yağ ve
proteinden oluşa n bir diyet gereklidir. M ultivitamin tablet­
lerinde teknik olarak çok küçük miktarlarda nişasta ve pro­
tein bulunabilir. Ancak bu miktarlarla elde edilen kalori öyle­
sine azdır ki, hayatta kalabilmek için günde iki bin civarı hap
tüketmek gerekir. Bunu denemek de vitamin zehirlenmesi
sonucunda karaciğer yetmezliği başta olmak üzere pek çok
organı iflasa götürür. Günde iki hap içerek hayatta kalmayı
denemek ise yaklaşık altı hafta içinde açlık nedeniyle ölüme
neden olur.

SARIMSAK NEDEN NEFESİN

KÖTÜ KOKMASINA
SEBEP OLUR'? KISA CEVAP
İçerdiği bileşi kler
n ede niyle

Sarımsak, alil sistein sülfoksit veya "alliin" adı verilen bir kimyasal
içerir. Çiğ bir diş sarımsak ezildiğinde veya doğra ndığında, sarımsak
hücrelerinde, a lliin ile saniyeler içinde reaksiyona girerek allisin adı ve­
rilen kimyasalı üreten bir enzim salınır. Bu, çoğu kötü kokulara sahip
olan birçok başka kimyasala dönüşür. Bu kimyasa l ların neredeyse
tamamı midenizde ve karaciğerinizde parçalanır, bir tanesi hariç:
Alil metil sülfit, bozul madan emilen bir kimyasaldır. Kan dolaşım ına
girebilmesi de, tamamen vücuttan atı lana kadar ciğerlerinizden
soluduğunuz havayla birlikte iki güne kadaryayılabileceği anlamına
gelir. Böyle bir d u rumda dişlerinizi fırçalamanı n etkisi sınırlıdır; çünkü
kimyasal hala kanınızdadırve sürekli olarakyayılımına devam eder.
Kedi nanesi içerisinde yer alan nepetalakton, normalde cinsel fero­
monları saptamak için kullanılan ve kedilerin burnundaki duyu a lıcı­
ları na bağlanarak çalışan uçucu bir yağdır. Kedi na nesiyle karşılaşan
kediler, bu kokuyu aldıkları zaman yaklaşık 10 dakika sürebilen bir
moda geçiş yaparlar. Bağımlılıkyaratmayan bu fenomen, 10 dakika
sonunda kokuya karşı yorulan beynin yavaş yavaş kokuyu algılama­
maya başlamasıyla son bulur. Kedilerin yaklaşık dörtte biri, kedi na­
nesinden keyif al malarını sağlayacak gene sahip değildir; bu nedenle
kedi nanesi bu kediler için herhangi bir anlam ifade etmez.

POPULAR SCIENCE » 97
SORU & CEVAP POPULAR
SCI ENCE
T Ü R K İ YE

BAL ARILARI BİZİ SOKTUKTAN

İcra Kurulu Başkanı Cem M . Başar
Yayın Direktörü (Sorumlu) Gökhun Sungurtekin

SONRA NEDEN ÖLÜR'? � - ----=------�

Yayın Danışmanı Şahin Ekşioğlu, sahin@doganburda.com
Grafik Tasarım Ebru Tiryaki

KISA CEVAP Katkıda Bulunanlar Selim Şumlu, Alp Sirman, Ulaş Duman Gerçek, Aziz
Kayıhan, Burak Karabey, Eray Kaşıkçı, Eric Rose, Tan
İğneleri insa n Bodur, Umut Yıldız, Dilara Solmaz
derisine uygun Kurumsal İletişim Müdürü Funda Demirel Ayan
evrimleşmediğinden Ankara Temsilcisi Erdal İpekeşen, O 312 577 31 56

YÖNETİM
Finans Direktörü Didem Kurucu
SatLŞ ve OağLtLm Direktörü Egemen Erkorol
Üretim ve Plan. Direktörü Ya kup Kurtulmuş
(Tüzel Kişi Temsilcisi)
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir

REKLAM
Reklam ve Etkinlik Grup Başk. Ali Erman İLERİ
Başkan Yardımcısı Seda Erdoğan Dal, Işıl Baysal Turan
Satış Koordinatörü Burcu Acavut, Burcu Kevser Karaçam, İpek TunalL
Satış Müdürü Mürvet Wmaz
Teknik Müdür Ayfer Kaygun Buka
Tel: O 212 336 53 61 - 62
REZERVASYON
Rezervasyon Tel O 212 336 53 00 - 57 - 59
Hedef Sayfalar
Reklam Koordinatörü Aysel Şener
Bal arısı sokmalarında arıların iğnesini, yaranın derinliklerine doğru çeken Tel O 212 336 53 75
Reklam Bölgeler Satış Müdürü Hülya Erdoğan
dikenli bir mekanizma mevcuttur. Bu mekanizma aslına bakılırsa bir intihar Tel O 212 336 53 72
mekanizması olarak gelişmemiştir, amaç iğneyi olabildiğince derine iterek en Ankara Reklam Satış Kııoofınatiirü Sezin ur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü Beliz Balibey
ölümcül etkiyi oluşturmaktır. Bal arıları böcekleri soktuğunda bu mekanizma Tel: O 312 577 31 56
böceği rahatlıkla öldürebilir ve devamında iğne rahatlıkla tekrar çıkarılabilir, ETKİNLİK ve MARKA YÖNETİMİ
böylece arı herhangi bir zarar almadan hayatına devam eder. Ancak insan­ Etkinlik ve Proje Koorrinatörü Nihal Ayan nayan@doganburda.com
ların ve diğer memelilerin derileri, iğnenin tekrar çıkmasına izin vermeyecek
lifli yapılara sahip olduğundan, iğneyi çıkarmaya çalışan bal arılarının karın Ydnetim Yeri Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu CAD.N0:12
Trump Towers, Kule 2, Kat 21
bölgeleri yırtılarak açılır ve arının ölmesine sebep olur. Bal arıları, bu tarz bir 34387 Şişli/ İSTANBUL
Tel: O 212 410 32 00, Faks: O 212 410 35 8 1
durumla karşı karşıya kalan tek türdür. Baskı Bllnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Organize San. Bölgesi I.Cad.
No:16 Ümraniye-İSTANBUL
Tel: 444 44 03 , Fax: (0216) 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr Sertifika No: 42716
Dağıtım TURKUVAZ DALITIM PAZARLAMA A.Ş.
Yayın Tıirü Ulusal süreli, aylık
rlPP üyesidir
© POPULAR SCIENCE dergisl Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama
AŞ. tarafLndan Bonnier Corporation lisansLyla T.C. yasalanna uygun olarak
yayınılanmaktadLr.
© (2012) Bonnier Corporation. Her hakkı saklıdır. Dergide yayımlanan yazı,
fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konular izlnsiz, kaynak gösterllerek dahi
kullanLlamaz, alı.ntL yapLlamaz.
DB Okur Hizmetleri Hattı O 212 478 O 300
okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı Tel: O 212 478 O 300,
abone@doganburda.com, www.doganburda.com
Çalışma saatleri her gün saat 09.00 - 22.00
arasLnda hizmet verilmektedir.

Yazı işleri müdürü Jacob Ward ULUSLARARASI REKLAM

YaratLCL yönetmen Sam Syed SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ

Genel yaym yönetmeni Cliff Ransom AJ...t,AfJ,j"f

Michael Neuwirth
Sorumlu yazı işleri müdürü Jill C. Shomer T. +49 89 9250 3629
michael neuwirth@burda com
EDİTÖR KADROSU
Makale editörüJennifer Bogo AVUSTURYA/ İSYİÇRE
Editoryal Yapım Müdürü Felicia Pardo Christina Bresler
Kıdemli Editör Martha Harbison !+43 1230 60 30 50
christina bresler@burda.com
Bilgi editörü Katie Peek, Ph.O.
Proje editörü Dave Mosher FRANSA/LUKSEMBURG/
KLdemli yardLmCL editörler Corinne lozzio, BELÇiKA /HOLLANDA
Grönland balinası adlı bir balina türünün bazı bireylerinin 200 yıldan uzun Susannah F. Locke Marion BadoUe·Feick
YardLmCL editör Amber Williams T. +33 172 71 25 24
yaşadıkları bilinmektedir. Bunun kanıtları, türün göz dokularındaki amino marion.badolle·feick@burda com
Editör asistam Rose Pastore
asit değerlerinin sayımından gelmektedir. Yaş ilerledikçe, göz dokuların­ Redaktörter Joe Mejia, Leah Zibulsky İNGİLTERE /İRLANDA
AraştLrmanlar Kaitlin Bell Barnett, Sophia Li, annine Soeldner
�. +44
daki oküler amino asit miktarı giderek artar. Bilim insanlarına göre türün Erika Villani 20 3440 5832
jeannine.soeldner@burda.com
uzun yaşam süresinin en büyük etkenlerinden biriyse, düşük vücut ısılarıdır. Katkı.da bulunan editörler: Lauren Aaronson,
Eric Adams, Brooke Borel Tam Clynes, Oaniel ABD/KANADA/MEKSİKA
Salvatore Zammuto
Araştırmalara göre vücut ısısının düşük olması, yaşlanma sürecini yavaş­ Engber, Theodore Gray, Mike Ha ney, Joseph I+J 212 88448 24
Hooper, Preston Lerner, Gregory Mone, Steve salvatore zammuto@burda com
latmakta. Balinaların diğer türleri ise, insanlara benzer şekilde 60 ila 90 yıl Morgenstern, Rena Marie Pacella, Catherine
Price, Oave Prochnow, Jessica Snyder Sachs, XUNANiSTI\N /PORTEKİZ/
arası yaşamaktadır. İnsanlar ise karada yaşayan en uzun ortalama ömürlü Rebecca Skloot, Dawn Stover, Elizabeth Svoboda, iSPANYA/HiNDiSTAN /ASYA
Kalee Thompson, Phillip Torrone, James Vlahos r sica loose
memelilerdir. .+49 89 92 50 2468
SANAT VE FOTOGRAFİ jessica.loose@burda.com
Sanat yönetmeni Todd Detwiler
Fotoğraf editörü Thomas Payne İSKANDiNAV ÜLKELERİ
Ulrik Brostrom
98 « P O P U L A R S C I E N C E Tasanmn Michael Moreno T. +45 2328 9769
Dijital görüntüler Hiroki Tada ubr@jbmedia.dk
Enerji D e p
ol ama s·ıste
m \erı

Kontro\matik ı I
Techno\ogies �
 ••

- H EDİYE REH BERİ -

H E P S İ N İ N Y E R İ AYR I Maceraseverlere
İKONİK
BABALAR
FARKLI
ROTALAR
••••

ma�mum
VADE FAR KSIZ
CARDFİNANS 6 TAKSiT

ANI
YAŞAYIN . • •
Amerikalı bir babanın 6
çocuğunu tek b aşına büyütmesinden
ilhamla doğan Babalar Günü,
Türkiye'de de her geçen yıl daha
büyük bir anlamla kutlanıyor.
Hızlı bir tempoya sahip yaşam
koşturmasında bizler için birçok
fedakarlık yapan babalarımızın
kıymetini, daha iyi anlayabiliyoruz.
Özellikle pandemi sonrası her günün
ne kadar kıymetli olduğu, tartışılmaz
bir gerçek. Değerli babalarınıza bu
Babalar Günü'nde duygularınızı
sadece söz ve davranışlarınızla değil,
hobileri ve ilgi alanlarını dikkate
alarak hayatında olmasını istedikleri
küçük hediyelerle de gösterin.
Yüzlerinde yaratacağınız gülümseme
ve mutluluk ile yaşı kaç olursa olsun
YAYIN YÖNETİM YAYIN YÖNETMENİ
DANIŞMANI
Ferhan Kaya
elele
BABANIZA
..
OZEL . . .
HUGO BOSS
(BOYNER)
babanızın hayatınızda ne kadar
önemli bir yere sahip olduğunu
hatırlatma şansına sahip olacaksınız.
Babalar Günü'ne özel olarak
sportif, dekorasyona meraklı,
outdoor sporlardan hoşlanan,
bakımına düşkün, modayı
yakından takip eden, kısacası
farklı zevklere sahip tüm babalar
için pek çok seçeneği bir araya
getirdik. Hediyenizi seçmeden önce
önerilerimize göz atmayı unutmayın.
Babanız anılara önem veriyorsa
hediyenizle vermek üzere bir kart ya
da birlikte çekilmiş fotoğrafınızın
olduğu bir çerçeve hazırlamanız da
onu çok mutlu edecektir!
GÖRSEL YÖNETMEN HAZIRLAYANLAR
Ceyda Günsür Canan Yüksek Baran Alışkan
Simay Engür
• ı'
ffiIIim YAC;HT Capital
3
H EDİYE

(SPX) TENİS
RAKETİ,
t-4799.99

FAKİR
KALDIRMA ELDİVENİ, t870
HAUSGERATE

• •
SMOOTHIE
BLENDER,

ENERJiSi
t-1649

SONSUZ
Hayatın yüküyle birlikte spor salonundaki
ağırlıkları kaldıran ve hem her derdinize
hem de sağlığı için kilometrelerce koşan
tüm babalar için bir liste hazırladık.
Onların gücüne güç katacak hediyelerle,
motivasyonları n ı zirveye çıkarıyoruz!
H U M M EL

SETİ, t-1750

ADI DAS
KRAMPON,
t.6499

4
11 /\VV/\
/
H EDİYE
FAKİR HAUSGERATE
LAMY DOLMA
ÇAY MAKİNESİ, t2749
KALEM SETİ, t1684

CALVIN
KLEIN
(BOYNER)
LAPTOP

NiSA LUCE BROOKS BROTHERS GÖMLEK, t3295

(EVİDEA)
MASA
LAMBASI,
t224.91

BAMBUM 4'LÜ KUPA

SETİ, t349.90

• •
SEVGi EMEKTi
Sevgi mesaisi hiç bitmeyen babalara,
efi.ste geçen yorucu saatlerinde de
'hep yanındayım' diyoruz!

ALTINYILDIZ
CLASSICS
TAKIM,
t5499.99
I

VANS
(SPORTIVE)
SPOR

6
 Hediye Kartı Sepet Token
K ripto Emtia

Kripto para seçmekte Daha yavaş bir geçiş

Bitlo H ediye Ka rtı
zorlan ıyor musun? için ba bana G RAMG,
oluştu r, gönder,
Babana içeriğini Bitlo GRAMS, G RAMP
babana ilk kri pto
uzmanları nı n token'lar ile kripto
parasını hediye
oluşturd uğu sepet altı n, kri pto gümüş,
et. G eleceğin
token'lard a n hediye et, kri pto platin hediye
dünyasına birli kte
tek token'la bütün bir edebilirsi n!
adım atın!
portföye sahip olsun!

Keşfet!
Keşfet! Keşfet!

• .
�
QR kodu okut, Bitlo'ya üye ol!

• A��' st�;� [ IJı- �ıe 1

Plsy � 0850 532 68 40 )
b it:lo
H EDİYE

ÇOK HAVALI
Tarzlarıyla her zaman bir adım önde ve cesaretimizi tazeleyen
güvenleriyle her daim yanımızdalar. Şıklığın kurallarını yazan,
karizmatik babaları seviyoruz!

ATELIER REBUL
PARFÜM, t-2750

MASSIMO DUTTI BLAZER, ALTI NYILDIZ CLASSICS POLO

t-4799 YAKA TİŞÖRT, t,799_99

8
 H E D İ YE

FABRİKA (BOYNER) GÖMLEK,

t,549_95

BEGUM KHAN (BEYMEN) RAYMOND WEIL

KOL DÜG MESİ,t- 9450 (SAAT&SAAT)
SAAT, t-19.740

9
H EDİYE
PHI LIPS
(HEPSİBURADA.COM)
BLUETOOTH

ZAMANIN
•
PEŞiNDE
Modern insanın teknolojiyle arasındaki
mesafe, her geçen gün kısalıyor. Bir
babanın günün her saatinde en yakın
dostu gibi ihtiyaç duyacağı bu listede MiCROSOFT (MEDIAMARKT.COM.TR)

HUAWEI P60 PRO AKiLLi

zamanın ruhunu yakalıyoruz. Her şey XBOX OYUN KONSOLU, t-11.899

TELEFON, t,39_999
ne kadar da hızlı değişiyor, değil mi?

- BRAUN T I RAŞ MAKİNESİ, t,7799

MONSTER OYUNCU KLAVYESİ, t-1499 SONY (MEDIAMARKT.COM.TR)
ZV-lF VLOG KAMERASI, 12.999

o - o

DJI M İ N İ 2 SE PHILIPS (MEDIAMARKT.COM.TR)

APPLE MACBOOK AIR DİZ ÜSTÜ BİLGİSAYAR, (VATAN BİLGİSAYAR) DRONE, t-13.599 OLED+ TELEVİZYON 65 İNÇ, W2.999
t-32.499

10
 BAZEN
HEDİYELERİN EN GÜZELİ
H EDİYE
CHIMI

•
KİGILI POLO YAKA TİŞÖRT,
t908.99 KILIFI, t.1 595

BiR MACERANIN
•
PEŞiNDE
Yeni maceralara yelken açmaya ve seyahat etmeye hazır bir babanın
valizinde olması gereken en temelparçaları bir araya getirdik.
Keşfetme duygusunu kaybetmeyen babalar için bir sonraki hediyeniz
ise ilk uçağa bir bilet olabilir. . .

-- -
•

•
ALTINYILDIZ
CLASSICS SIRT
ÇANTASI, t.479.99
PICTURE
ORGANIC
(KAR SPOR)
DENİZ ŞORTU,
t.729

PH I LIPP PLEIN
(SAAT&SAAT) SAAT,
t.9140

AVVA SPOR
AYAKKABI,
t.804.99

GREVi (BEYMEN) ŞAPKA, t.3699

12
 BABALARA EN
ÇOK D ' S YAKIŞIR
Tartışmasız, hayatımızın omurgası onlar. . . "Yaşamın her anında ya da ihtiyaç
duyduğumuz her an, bizlerden o yenilmez gücünü esirgemeyen, karşılıksız
sevginin iki yarısından biri, sevgi dolu, fedakar babalarımız. . . Babalarımızın
bu eşsiz varlığına, elbette benzersiz kalitesi ve kusursuz kalıpları ile zamana
meydan okuyan şıklığın değişmeyen adresi D'S damat yakışır!
"D'S'le b u yaz Değer Sana" mottos uyla o l uşturulan
2023 Yaz sezo n u n d a n arzu ed i l en hed iye seçenekleri
tam d a b a b a l a r i ç i n ! Üste l i k D ' S d a mat, Babalar G ü n ü ' ne
özel ka m p a nyası i l e m ü şte r i l eri n i y i n e ayr ı c a l ı k l ı
h i ssett i r i yor. D ' S damat mağaza l a r ı n d a n Babalar G ü n ü ' n e
özel ya p ı l a n h e r ü ç b i n TL v e ü zeri a l ı şve rişlerde, farklı
nota l a ra s a h i p, güçlü esa nsları i l e fark yaratan D'S damat
parfüm hed iye!

14
 BABALAR
İÇİN S İHİRLİ
DOKUNUŞLAR . . .
Y ı l ı n e n güzel, e n a n l a m l ı g ü n l e r i n d e n
b i r i o l a n Babalar G ü n ü ' n ü D'S damat i l e
karş ı l a m a n ı n tam vakti. H e r yöne esneyen,
vücutla uyu m l u m u hteşem ka l ı bıyla
maks i m u m seviyede hareket kabil iyeti
sağlayan pantol o n l a r, r ü zgarlı yaz
akşa m l arı i ç i n hafif ş i ş m e yelekler ya da
çoklu re n k seçenekleriyle jean'ler, her d a i m
kend i n i g e n ç hisseden babalar i ç i n hazı r.

Her orta mda göste r i ş l i ve stil s a h i b i

d u ru ş uy l a farkı n ı ortaya koyan babalar
i ç i n ceketle ko m b i n l e n e n rahat ve cool
tişörtl er, özel tasa r ı m kutularla s üslenen
kravat, mend i l ve kol d ü ğmes i n d e n oluşan
a ksesuar setleri ve çok d a h a fazlası ile
ca n l ı ve parlak ren klerden, bej ve h a ki g i b i
z a m a n s ı z tonlar eşliğinde farkl ı model er:
ve ka l ı p seçenekleriyle tüm babaların i3
z
gard ı ropları i ç i n i htiyaç d uyd uğu şıklık ve <(
.:!
konfor, D'S damat mağaza l a rı n d a sizl eri o::
bekl iyor. "ai
::,
aı

15
H EDİYE

JUST H O M E (EVİDEA)
ÇALIŞMA MASASI,
t1199

ENZA HOME BABA

KOLTUGU, t l B.900

IKEA ÇERÇEVELİ RESİM, t 799

MÜH ÜRCE HARF M Ü H ÜR,

t329.90

••
OZEL •
SUNNYLIFE (BEYMEN)
POKER SETİ, t6750

AGACA
BiR ALAN
Babanızı gülümsetecek bir hediye arıyorsanız hobisine göre
TÜNEYEN
BARON
(YAPI KREDİ
bir alternatife ne dersiniz ? Yazmayı seven babanıza bir
YAYINLARI)
KİTAP,
kalem, doğa sever/ere bir çadır, anı biriktirmeyi sevenlere bir
t59.50
fotoğraf makinesi ve daha pek çoğu.

16
 il

d e r i m o d . c o m .t r

nü ' n e ö zel
ü
B a balar dG. g� n. ba
e uubanız
�- ---
a .. .
.
b°ıf İ sıze , ı -....., ----
\ü Rü N E
�

/
H EDİYE
THE NORTH FACE
(KAR SPOR)
TREKKING SIRT
ÇANTASI, t6099

•
GEZGiN• VE
KAŞiF
Yeşil yapraklar arasında bir patikada yol alan
kaşif babaların stilini baştan yaratmak ve aynı
zamanda ihtiyaç duyduğu konforu sağlamak HELLY HANSEN (BOYNER)
için buradayız. Doğaya tutkun gezgin ruhları KARGO ŞORT, t-1900

T H E NORTH FACE (BOYNER)

mutlu etmeye bir rota ve bir hediye yeter!
YELEK, t-1999

MERRELL
(SPORTIVE)
OUTDOOR

(KAR SPOR) İKİ KİŞİLİK

ÇADIR, t-1999

18
*evidea
 KOCAMAN
• • SARILMAK SERBEST
IKONIK BABALAR
Hayatımızdaki önemli rollerini kutlamak için, babalık kavramını şekillendiren ve
kalbimizde yer edinen kurgusal ve gerçek babaları hatırlıyoruz. İster sert görünsünler,
isterlerse 'çok şımartıyorsun' kontenjanından tüm isteklerimize
'evet' desinler; hepsi birer ikon!

VITO
CORLEONE
Baba l a r G ü n ü ' n ü
kutlarken, s i nema
d ü nyası n ı n e n i ko n i k
babalarından b i r i
olan Vito Corleone'u
a n ma m a k o l maz. ' Ba ba '
ol a ra k d a b i l i nen b u
u n u t u l m a z kara kter,
yö netmen F ra n c i s Ford
Coppola' n ı n kült fi l m
serisi The Godfather'da
Marlon B ra n d o tarafı n d a n
c a n l a n d ı r ı l d ı . V i to
Corleone, S i c i lya köke n l i
b i r mafya l i d eri olması na
rağmen, a i lesine o l a n
bağl ı l ığı ve koruyucu
d oğasıyla ta n ı n ıyor. Zeki
ve kari z m at i k bir l i der
o l a n V i to, a i l e s i n i ve i ş i n i
ko rumak i ç i n a c ı masız
o l a b i lse d e aynı zamanda
a i lesi n i n g üve n l iği i ç i n
her şeyi yapabi lecek
bir baba fi g ü rü. V i to
Corleone, h e m kuvvetl i
h e m d e hassas b i r babayı
temsil ederek, Baba l a r
G ü n ü ' n ü n a n la m ı n ı
derin leşti riyor v e a i l e
değerl e r i n i n ö n e m i n i
v u rg u l uyor.

20
o>
zZ
<( <(

o ::E
w ırıı::
ı- w
en C>
��
ci
w
�
zo
>

� o::
en c..
w c..

••
o <(

Temizlik bitti
diyebilmeniz için
buradayım.
Yeni Fakir Bolt Serisi

H.E.P.A1 3 filtresi sayesinde toz

ve polen gibi partikülleri
%99,95 oranına kadar yakalar.*
Derinlemesine temizlik sağlar.

• •
.
fakirevaletleri
fakir.com.tr
.
*Fakir Arge departmanı tarafından onaylanmıştır.
 WALTER WHITE
H i ç ş ü phesiz televizyon d ü nyas ı n ı n e n
k a r m a ş ı k v e tart ı ş m a l ı karakte rlerinden
b i ri... Brea k i n g Bad d i z i s i nde, oyu n c u Bryan
Cranston tarafı n d a n canland ı rı l a n Walter
White karakte ri, hem b i r baba hem d e anti­
ka h raman figürü o l arak hafıza l a rd a yer ed iyor.
Walter White ya n i n a m ı d iğer H eisen berg,
bir yandan a i l e s i n i koru maya ve o n l ara d a h a
iyi b i r hayat sağlamaya ç a l ı ş ı r ken, d iğer
yandan yas a d ı ş ı yo l l a ra sapması ve te h l i ke l i
b i r u y u şt u rucu i m paratorl uğu n u n i ç i n e
s ü rüklenmesiyle ken d i metamorfozu n u yaşıyor.
Babalar G ü n ü ' n d e Walter White'ı a n mak,
baba l ı k ro l l eri n i n ka rmaşı klığı n ı a n l a m a k a d ı na
b i r fı rsat s u n uyor. White, bazen s ı n ı r l a r ı aşan
b i r yol seçse d e a i l e s i n e olan sevg i s i ve onlar
i ç i n fed a ka rl ı k yapma i steğiyle d e i z b ı rakıyor.
Ve evet, o t e h l i ke n i n ta ke n d i s i ...

22

DANNY TANNER
Yay ı n l and ığı 1 987-1 995 y ı l ları a ra s ı n d a pop ü l erl i k
kaza nan ve sonras ı n d a tekra r l a rıyla pek çok nesli
b ü y üten, tel ev i zyon klasiklerinden Full House'un
babası D a n ny Ta nner, eşi Pam' i n ö l ü m ü nd e n sonra
üç kızı n ı tek başına b üyütmeye başlıyo r. Oyuncu
Bob Saget t a raf ı n d a n c a n l a n d ı r ı l a n D a n ny Ta nner
kara kte r i n i n m ü kem m e l iyetçi b i r baba figürü o l d uğ u n u
söylersek, h i ç d e ya n ı l m ı ş o l m ay ı z. Ev i ş l e r i n i ,
çoc u kl a r ı n eğit i m i n i v e d u ygusal i htiyaç l a r ı n ı dengeli
b i r şekilde e l e a l ı rken, aynı zamanda m i zah a n layışıyla
d a ka l b i m i z i o n i ki d e n vu ruyor. Kızlarına her d a i m
d estek o l u r ken, o n l ara özgüven a ş ı l a mayı da göz ardı
etm iyor.

JIM HENSON
Eşsiz b i r figürü hat ı r l a m a k
istiyoruz: J i m H e nson. Henson;
kuklac ı l ı ğ ı n b ü y ü l ü d ü nya s ı n ı ,
yarat ı c ı l ığı ve i novasyonuyla
b i rleşti ren bir sanatçıydı. Sadece
bir kuklacı o l a ra k d eğ i l , ayn ı
zamanda b i r baba olarak d a
çoc u kl a r ı n kalplerine doku nma
g ü c ü n e sahi pti. The M u ppet
Show ve ü l ke m izde S u s a m Sokağı
is m iyl e b i l i n en Sesame Street
progra m ı arac ı l ığıyla m i lyo n l a rca
çocuğa sevgi, eğl ence ve
öğrenme fırsatı s u n d u . Kurbağa
Ke rmit, M i ss P i ggy, Ku rabiye
Canavarı, Edi i l e B ü d ü gibi kukla
karakte rleriyle d ü nya n ı n dört bir
ya n ı ndaki çoc u kl a ra u m ut verd i ,
değe r l i hayat dersl eri öğretti
ve çocu kların hayal gücü n ü
ca n l a n d ı rdı. İ şte, devasa b i r ka l p
ve değerli b i r babadan m i ras!

24
HOMER
SIMPSON
The S i m psons d i z i s i n i n baş
ka h ra m a n l a r ı nd a n H o m e r
S i m pson, b i r baba olarak
çoğu zaman gerçekç i l i ğ i n
kumaşıyla d o k u n a n b i r
kusurl u l uğu tem s i l edebi l i r.
Ancak H o m e r ' ı n sevg i s i ve
koruyucu doğası da h i ç b i r
z a m a n g ö z a rd ı ed i l emez.
Homer, s ı k s ı k çoc ukları
Bart, Lisa ve M a g g i e ile
i l i ş k i l e r i n d e zorluklar yaşar.
Tü m bu zor l u k l a ra rağmen,
Homer' ı n ka l b i ndeki
sevgi her zaman parlak
b i r şekilde yanar. Zaman
zaman hata l a r yapsa d a e n
öne m l i şey i n a i l es i ne o l a n
sevg i s i o l d u ğ u n u gösteri r.
Homer S i m pson' ı n
baba l ı k yol c u l uğunda
hakikati ve m i z a h ı
b i rleşt i re n b i r karakter
o l d u ğ u n u söyleyeb i l i riz.
O n u n h i kaye s i , her
b i r i m i z i n kend i m izi bazen
eks i k, bazen ko m i k
v e bazen d e s ı radan
hissedebi leceği mizi
hat ı rlatır. Y i n e d e bir
baba i ç i n e n önem l i şey i n
sevgi v e bağ l ı l ı k o l d uğu nu
göstermek d e o n u gerçek
bir i ko n ya par!

YAŞAR
USTA
H a ks ı z l ı kl a ra karşı i k i ç i ft
l a fı o l a n t ü m babaların
e n büyük l i d eri, Yaşar
U sta! Bir Yeş i l ç a m
klasiği o l a n , 1 9 7 5 ya p ı m ı
Bizim Aile dizisinin
Yaşa r U st a s ı , b i r d iğer
oyu n c u l u k ustası M ü n i r
Özkul'un en u n u t u l m a z
baba rol lerinden.
Fabri katör Saim Bey' i n
ka r ş ı s ı n a d i k i l i p : "Sen
m i büyüksün? H ay ı r,
ben büyüğüm. Ben,
Yaş a r Usta!" ded iği
efsane re p l iğiyle, b i r
ya n d a n hakları m ı z ı n
y ı l m a z savu nucusu
ol mayı öğrend iği m i z
baba l a rı m ı z ı n yans ıması
o l u rken, d i ğer ya n d a n
iyi i n s a n olma n ı n
kıvı l c ı m ı n ı b e l leğim ize
kazıyor.

25
 MACERA DOLU 4 ROTA
H eyec a n l ı ve u n u t u l maz a n ı larla
dolu b i r maceraya çıkmak i steyen
m otos i k l et tutkunu babalar i ç i n
dört fa rklı rot a m ı z var. Keşfe d i l meyi
bekleyen rot a l a rd a özg ü rl üğ ü doyasıya
h i ssedecekl e r i ve yol d a o l m a n ı n keyfini
yaşayacakları b u p l anda; İsta n b u l'a
ya k ı n g ü n ü b i r l i k b i r rota, Kapadokya ' n ı n
b ü y ü l eyici atmosferine s a h i p b i r yol c u l uk,
Karadeniz' i n eşs i z doğa s ı n a t a n ı k l ı k eden
yol l a r ve Akd e n i z ' i n mav i s i n i n eş l i k edeceği
bir deney i m m ü mkün. Ş i m d i , yola çıkma
zamanı!

PEK YAKINDA
Kumbağ & Şarköy
Şehre kısa b i r mola ve rmek i steye n l e r i ç i n lst a n b u l ' a
ya k ı n yol l a r ı n peşine d üş üyoruz. Ç ı l g ı n trafikten
sıyrı l d ı ktan s o n ra Te k i rdağ Kum bağ'dan Ganos
dağlarına uzana b i l i r, a rd ı nd a n üzüm bağları n ı n
a ra s ı n d a h u z urla Şarköy'e ulaşa b i l i rs i n i z. Bu s ı rada
geçeceğ i n i z U ç m a kdere vi raj ları motosi klet tutkunları
i ç i n heyecan verici b i r deney i m vadediyor. Aynı
zamanda g ü n ü b i r l i k macera severler i ç i n ideal olan
bu rota s ı ra s ı nd a Uçmakd e re, yamaç p a raş ü t ü n ü
deney i m lemek i ç i n d e h a r i ka b i r nokta. Adre n a l i n izi
i kiye kat l a m aya n e ders i n iz?

26
 GÜZEL ATLAR
DİYARI
Kapadokya
Coğrafya m ı zı n en özel
noktaları n d a n b i ri o l a n
Kapadokya, eşs i z r u h u ve peri
bacalarıyla sizi yola çıkmaya
çağır ıyor. Her mevs i m ayrı
bir cazi beye s a h i p böl geye
Nevş e h i r üzerinden Ava nos,
Göreme, Ü rg ü p rotas ı n ı
t a k i p ederek u l aşa b i l i rs i n i z.
Gastronomi a l a n ı nd a
d a mağı nızda i z b ı rakacak
lezzetlere sah i p Kapadokya,
seyahat i n izi uzat m a k i ç i n hayli
i kn a edici o l a b i l i r. D ü nyaca ü n l ü
bu t u r i s t i k bölgeyi motosi kletle
keşfetmek, m ut l a ka benzersiz
bir d e neyi m o l a ra k hafızanızda
yer ed i necek...

AKDENİZ'E DOGRU...
Antalya & Muğla
Türkiye' n i n g ü ney s a h i l şeri d i ndeki b i r
rotada mavi d a lgaların e ş l i k ettiği b i r
yo l c u l uğa d avet l i s i n iz. Baş l a ngıç noktanız
olacak Antalya'dan yol a ç ı karak Kaş'ı ve
Kalkan'ı geçerken u n u t u l maz manzara l a ra
t a n ı k l ı k edeceks i n i z. Ard ı nd a n Fethiye'yi
keşfet mek ü zere yola devam ed e b i l i r ve
Bitez'e doğru yolu takip ed e b i l i rs i n i z.
Akd e n i z rot a s ı n d a yola d u rmaks ı z ı n
devam e t m e k ise pek m ü m k ü n değil. Z i ra
m u hteşem A kd e n i z manzara l a r ı , s a h i l
kasa baları, t a r i h e t a n ı kl ı k e d e n v e mavi n i n
hakim iyet i ndeki yo l l arıyla s i z i b ü y ü l eyecek.
E n güzel fotoğrafları d a m ut l a ka b u rada
çekece ks i n i z.

z
Trabzon & Artvin
Karadeniz' i n sert ve m u hteşem
manzara l a r ıyla ü n l ü olan rota,
Tra bzon'dan başlayarak A rtvi n 'e
doğru uzan ıyor. Kara d e n i z
s a h i l l e r i n i n y a n ı s ı ra, o r m a n l a r ı ve
yay l a l a r ı n a da ya kından t a n ı kl ı k
edeceği n i z yol c u l uğu n u zd a
s i ze şelaleler ve etkileyici kıyı
manzara l a r ı e ş l i k edecek. Kaçka r
Dağları'yla b i r l i kte yapacağ ı n ı z
d a r yo l l a rd a gerçekl eşmesi
m u htemel b u yo l c u l u k, keyifli
b i r s ü r ü ş d en ey i m i s u n uyor.
Keyf i n i z i i kiye kat l a m a k i ç i n
i l kbahar ve yaz mevs i m i n i terc i h
edebi l i r v e özgürl üğü doyasıya
hissed e b i l i rs i n i z. Gözü n ü zü
yo l l ardan ayırmay ı n !

28
H EDİYE
•
DAiMA GENÇ
Yaşının en iyi versiyonu olmak isteyen babalar için cilt bakımından
parfome, göz kreminden tıraş keyfine en yeni seçimler!

FAKİR HAUSGERATE
EXECUTE 2 BLADE
ERKEK BAKIM SETİ,
t-95799

JO MALONE
COLOGNE
INTENSE 100
ML MYRRH
AND TONKA
PARFÜM, t3520

POLAAR VERY HIGH

PROTECTION SUN
CREAM SPF 50+
PARFÜMSÜZ G Ü N EŞ
KREMİ, t645

PHYTO
PHYTOCYANE
SAÇ DÖKÜLME
KARŞITI
ŞAMPUAN, t359

PENHALIGON'S
BLEN H E I M
BOUQUET
EDT PARFÜM,
t3250

PHYTO
l ..... ..... � ... �

PHYTOCYANE•MEN

SHAMJ'OOING HVKi04tANT
C-,,._M 11.�fll -kllıı.,,ıe

2�0 M L ı s.•5 FL.OZ.

SHISEIDO SPORTS 88 WET FORCE Q U ICK AVON SEGNO IMPACT EDP 75 ML

DRY SPF 50 GÜNEŞ KREMİ, t-980 PARFÜM, tl 99.99

30
Ki iLi
" TÜRKİYE'NİN ERKEK G İYİM MARKASI
PH I LI PS
 •
KEYiF • •
HEDiYE EDiN
Bakımına ve keyfine düşkün babaların seveceği farklı hediye alternatiflerini,
aktiviteleri ve lezzet önerilerini bir araya getirdik.

�k1!�IM�!m����i� akla i l k gel e n l erden

biri d e h ac i m l i ve sağl ı k l ı görünen saçlara s a h i p olmak.
Saç kökl e r i n d e yer a l a n h ücreleri artı rarak d ö k ü l m eyi
ve va r o l a n l a r ı güçlendi rmeyi amaçlayan ş a m p u a n ve
bakım ü rü n l eri, s ü re k l i
ku l l a n ı m d a o l u m l u
sonuçlar veriyor. Daha
hızlı sonuç görmek
isteye n l e r i n terc i h i ise
saç ekim i ş l e m leri. Bu
i ş l e m l erde, amel iyat
ko n d i syon unda
ya p ı l a n l a r ı n d ı ş ı n d a
ekim ye rine 'çoğa ltma'
uyg u l a m a l a r ı d a

old u kça i l g i görüyor.
Biyoloj i k kök h ü c re
yöntemiyle e l d e ed i l e n saç büyüme faktö rleri içeren
serumlar, t ü m saç köklerine uyg u l a n ı yor. Ca n l a n d ı rma
et kisiyle saçl a r ı n ye n i d e n ç ı kmasına destek olan i ş l e m
s ı ra s ı n d a h e r h a n g i b i r ağrı y a d a ka nama o l u ş m uyor. 1 5
g ü n d e b i r ya p ı l m a s ı önerilen tedavi n i n t o p l a m s ü resi
ise kişi n i n saç kökl erine göre ya klaş ı k altı ay s ü rüyor.
S'C l i n ic'ten Eczacı S i b e l U l utaş, saç eki m i n i n daha doğal
görü n mesi i çi n; e k i m i nd e n önce saç çoğa ltma i ş l em i n i n
ya p ı l m a s ı n ı ö neriyo r.
�����!�l�a;� �t2�!�8��
yaşatmak isteye n l e r i ç i n M a n d a r i n O ri e ntal Bos p horus
lst a n b u l fa rklı seçenekler s u n uyor. Ote l i n Boğaz
manzara l ı tera s ı n ı n keyifli atmosferinde, M O Brunch
d a g ü n e daha geç başlayan babalar için ... Novi kov
lsta n b u l ' u n d ü nyaca b i l i ne n s u s h i ve d e n i z ü rü nleri
seçkisi, The Mandarin Cake Shop' u n ev ya p ı m ı tat l ı ları
ve İtalyan m utfağ ı n ı n sevi l e n lezzetleri b r u n c hta yer alan
lezzet l e r i n başında geliyor.

STRESE MOLA
H i lton lsta n b u l M as l a k, babasına hak ettiği
d i nlenmeyi, rahat lamayı ve yen i l e n meyi hed iye
etmek isteye n l e r i ç i n Baba l a r G ü n ü haftası b oy u nca
Ocean C l u b F it n ess & S p a ' n ı n b i r b i r i n d e n özel masaj
uyg u l a m a l a r ı n ı y ü zd e 3 0 i n d i r i m l e s u nuyor. S pa'da
stres ve kas geri l i m i n i azaltan İsveç masaj ı n d a n
gevşetici v e d i n l e n d i r i c i aroma terapi masaj ı na, kan
ve lenf d o l aş ı m ı n ı artı ran taş masaj ı n d a n s ı rt ve boyun
bölgesindeki ağrı l a r ı n gideri l m e s i n i sağlayan H i nt baş
masaj ı n a ka d a r m i safirlerin i htiyacına göre pek çok
masaj uyg u l a n ıyor.
SPA KEYFİ
CVK Park Bosphorus Hotel İsta n b u l ' u n i ç i n d e yer
a l a n Saf i ra S p a & F i t n ess, Babalar G ü n ü ' n d e fa rklı b i r
deney i m yaşatarak b i r l i kte geç i r i l e n z a m a n ı keyifli b i r
atmosfere d ö n üştürüyor. İsta n b u l ' u n e n b ü y ü k S p a
merkezi o l a n Safira Spa & F itness, içeri s i nd e y e r a l a n
geleneksel O s m a n l ı tarzı n d a t a s a r l a n a n , özel mermer
ku l l a n ı m ıyla ö n e çıkan ota n t i k Türk hamamları, a ç ı l ı p
kapa n a b i l e n c a m tava n l ı havuz, s a u n a v e b u h a r odası
g i b i a lternatifleriyle b u özel günde babalarına b i r mola
hed iye etmek isteye n l e r için h a z ı r l a n m ış. Haziran ay ı n d a
masaj v e h a m a m h i zmetleri nde y üzde 3 0 , g ü n l ü k giriş
ü c retinde y ü zde 30, tesis üyel i k l e r i n d e ise yüzde 20
i n d i r i m uyg u l a n ıyor.

34
 • • •
SEVGiNiZi
•
GOSTERME ZAMANI
Dünyaca ünlü markalar ile Türkiye'deki tek yetkili distribütör Saat&Saat aracılığı
ile buluşan saat tutkunları, farklı stil ve yaşlardaki babaları için en seçkin ve her
zevke uygun hediye alternatiflerini Saat&Saat Mağazaları 'ndan seçecek.
SPORT İ F GÜÇ STİL SAH İBİ BENZERSİZ
Boss'un yeni modeli, Gc 'Airbo ne', saat KLASİK
ya l ı n tasarımına rağmen tutku n u baba l a r ı n Raymond
iddiasından vazgeçmiyor. va zgeç i l m e z Weil 'in yen i
Asaletin rengi siyah modeli modeli g ü m ü ş
çel i k bileziği ile şıklığını o l m aya a d ay. r e n k l i beze l i ,
tamamlarken; kronometre, Yuva rlatı l m ı ş ş ı k kadra n ı n ı
takvim gibi detaylarla d i kd örtg e n ka sası, serg i l eyen safi r
zenginleşen gri kadran ta kvi m d etayı ve cam öze l l i ğ i
ise dinamik bir d u ruşun rose g o l d - meta l i k v e benzersiz
yansıması ol uyor. Günün g r i -siyah ka d r a n sti l iyle her
her a n ı nda her sti lle uyum uyu m u i l e stil e rkeğ i n sa h i p
sağlayan Boss'un yeni modeli, sa h i b i baba l a r ı n o l m a k iste d i ğ i
seçkin tasarımları tercih eden terc i h i olacak. b i r saate
erkeklerin beğenisini topl uyor. 1&4M i H&iii RW5585STC00659 dönü şü yor.

g
ÖZGÜN VE ŞIK KARİZMASI MACERAPEREST
Versace'nin yeni NET Philipp Plein'in ye n i
modeli Greca Dome Emporio Armani, modeli 'The S ku l l ­
ye n i m o d e l i Synthetic', 44
Acq u a 'yı tre n d mm tra nsparan
tutku n l a r ı n ı n pol i ka rbon kasa s ı ,
keşfine s u n uyor. k a d r a n üzerinde
Siyah, asker yeş i l i bulunan 30
v e bej re n g i n kafata s ı
kontrast ı n d a motifi, s i l i kon
tasa r l a n a n ye n i kayış ya p ı s ı ,
model, kam uflaj tra nsparan
g ö r ü n ü müyle ya p ı d a siyah
renk alternatifleri, sti l d e ya l ı n l ı k ve ve beyaz re n k
kronograf fonksiyon netl i k a raya n l a r ı n seçe n e k l e r i i l e fark
ve takvim göstergesi favo risi ol maya yaratan bir hed iye
dikkatleri çekiyor. aday. a lternatifi s u n uyor.
1#1'4hfl itli
DİNAMİK DURUŞ
İDDİASI SONSUZ
Lacoste'un 12.1 2 YENİ OYUN
Armani
koleksiyonunda KURUCU
Exchange, ye n i
yer alan kronograf Diesel'in ye n i
modeli Ar m o n i
mekanizmalı yeşil sa ati Scra p e r,
Exch a n g e
saati, sportif babaların sezo n u n
H a m pton i l e
keşfi n e sunul uyor. d i kkat çeken
za m a n s ı z l ı ğ a
Sezonu n trend tasa r ı m l a rı
oynuyor. Daya n ı k l ı
renklerinden yeşilin a ra s ı n a g i rmeyi
gövde ve
hakim olduğu saatin başa rıyor. 43
cam ya p ı sıyla
başrolünde Lacoste'un mm kasa çapı,
soru ns u za ya k ı n
ikonik timsa h ı yer a l ıyor. d e r i kayış ve
b i r d e n ey i m s u n a n
Kadranı çevreleyen, çelik bilezik
model, siyah v e ci
akrep ve yel kova nda a lte r n atifleriyle
sezo n u n h i t re n g i iS
kullanılan beyaz ve yeşil sezon u n z
yeş i l h a r m a n ı n d a <(
çizgiler ise tasarıma t re n d i n i .:!
ye n i b i r sti l et:
dinamizm katıyor. b e l i r l iyor. "iii
s u n uyor. ::ı
CD

35
B L O KN O T
FARKLI STİ L KODLARI
Her a n ı m ıza t a n ı k l ı k eden ve destek o l a n
g i z l i kahra m a n l a r ı m ız, babalarımızı m u t l u
edecek hediye alternatifleri Greyder
mağaza l a r ı n d a ve g reyder.com.tr'de
b i rçok seçenekle s u n u l uyor. Farklı stil
kod larına sahip b a b a l a r için s neaker,
aktif spor, loafer, casual, d e n i z
modell eriyle tasa r ı m v e
konforun b u l uştuğu
b i rçok hed iye seçeneği
s u na n Greyder i l e
baba l a r ı n ı z ı n h e r a d ı m ı
h e m ş ı k h e m d e rahat
o l s u n.

GÜNCEL MODA AN LAYIŞI

Brooks Brothers, 2023 i l kbahar-yaz
kol e ksiyonunda 205 y ı l l ı k d e ney i m
m i rası v e g ü ncel m o d a a n layışı
ile modern, g ü ç l ü ve yepyeni
tasarı m l a r s u nuyor. A meri ka n
sti l i n i n i ko n i k parçaları n ı n
modern v e yen i l i kç i b i r
bakış açısıyla yoru m l a n d ı ğ ı
ko leksiyonda, Baba l a r G ü n ü i ç i n
d e ç o k sayıda hed iye seçeneği s i z i
bekliyor. Brooks Brothers e r keğ i n i n
cent i l m e n st i l i n i d a h a g ü ç l ü b i r şekilde
devam ett i rd iği tasarı m l a r arasında
b u l u na n Oxford g ö m lekler ve yaz ı n
o l mazsa o l m a z ı keten gömlekler
hed iye l i stes i n d e başrolde! D a h a
d i n a m i k parçaları terc i h eden B a b a l a r
i ç i n g e n i ş re n k skalasına s a h i p polo
t i ş ört l e r tam nokta atışı ya parken, Preppy st i l i n e gönderme yapan
çizgi desen l i parça l a r ve örme t r i ko l a r d a l i stedeki yer i n i a l ı yo r.

STİL SAH İ Bİ BABALARA

Babalar G ü n ü i ç i n doğa d a n i l ham EN ÇOK ONA
a l a n A l t ı nyı l d ı z Classics 2023 YAKIŞ I R
İ l kbahar/Yaz Koleksiyon u ' n d a Babalar G ü n ü ' n d e
kahve, bej v e h a ki to n l a r ı n ı n yanı b a b a n ı z ı m u t l u edecek
s ı ra mav i n i n e n d i n a m i k tonları n ı n s ü rpriz kut u n u n i ç i n d e
y e r a l d ığı t i r i l t i r i l g ö m l ek, pantolon, ne o l acağı n a karar
tişört ve şort l ardan oluşan hed iye veremediyseniz henüz
seçenekleri s u n uyor. Kolay Deri mod mağazasına
kırışmaması, ütü g e re kt i rmemesi, g e l m e m i ş s i n i z d e mektir!
çok yer kaplamaması ve çantadan Sezo n u n tüm trend l e r i n i
ç ı ka r ı l d ığı g i b i g i y i l e b i l mesi g i b i içeren v e fa r k l ı tarzlara
ö n e ç ı ka n özel l i kleriyle Travel hitap eden modell erd en
serisine ait g ofre kumaşlı ü r ü n l e r, oluşan Derimod erkek
Babalar G ü n ü i ç i n en uyg u n hediye ayakka b ı kol eksiyonları
seçenekleri a ra s ı n d a. Ö ze l l i kl e bol ve yazl ı k deri lerden
bol i ş seya hatine ç ı ka n babaları n ya p ı l m ı ş çok özel deri
favor i s i o l a b i lecek özel parça l a r ceket l e r en g üzel hed iye
a ra s ı n d a i l k s ı rada yer a l ı yor. Color alternatifleri a ra s ı n d a
Therapy ko l eksiyon u n d a i s e sıcak yer i n i a l ı yo r. K l a s i k
yaz temasına uyum göstererek marin ayakka b ı l a r ı n yanı s ı ra
temasıyla b ü t ü n l eşiyor. Koleksiyonda loafer, cas ual, sanda let ve
ay n ı zamanda c a n l ı renklere s a h i p spor aya kka b ı model l eri
p o l o yaka t i ş ört l e r, keten gömlek ve sağ l a d ı kları ş ı k l ı k ve
takı m ı o l a n şortlar, d e n i z şortu i l e konfor i l e stil s a h i b i
takım terl i k l e r, gömlek v e ceket l e r babalara g ü n ü n h e r
y e r a l ıyor. a n ı nd a eş l i k e d iyor.

36
 Pumti'< ....��
i)asıcs. .ff8 ıs,
nfffl balance !!!iiKE�
B LOKNOT

Ta rzıyla örnek babalar i ç i n AVVA yeni sezon

kol eksiyo n u n d a ki re ngarenk polo yaka t i şörtler,
sezo n u n vazgeçil mezi dokusuyla bağı m l ı l ı k yaratacak
s e r i n tuta n y u m uşacı k keten gömlekl er, ceket takı m l a r
v e her kom b i n i l e uyu m l u b a s i c parça l a r b a b a n ı z
i ç i n e n ka l ı c ı hed iye a lternatifleri a ra s ı nd a y e r a l ıyor.
Kol eksiyona bu sezon kat ı l a n ba ba/çocuk b i r örnek
g i y i l e b i l e n d e n i z şortları ise sezo n u n en eğ lencel i
uy u m u n u yaratıyor. Desen leri ve ca n l ı ren kleriyle
ön p l a n a ç ı ka n AVVA d e n i z şortları, beraber vakit
geçirmekten key i f alan baba ve çocukları için b u
y a z ı n e n m ut l u a n l a rı n a eş l i k etmeye a day.

ZAMANLA YARIŞAN BABALARA

Ya maha M otor'da yeni b i r devrin ka p ı s ı n ı e l ekt r i k l i
NEO's i l e aralıyor. G ü nd e l i k ş e h i r i ç i yo l c u l u kl a r ı nda,
g üven l i , eko n o m i k ve çevreci araç araya n l a r için, ye n i
nesil sıfır emisyon l u 5 0 cc scooter NEO's Ya maha
Motor Türkiye yet k i l i bay i l e r i n d e satışa s u n u l uyor. B
s ı n ıfı e h l iyet i l e k u l l a n ı l a b i l mesi ise en d i kkat çekici
öze l l iği. Elekt r i k l i NEO's ile benzin istasyonu aramaya
gerek ka l m a d a n aküs ü n ü ç ı ka r ı p evde d a h i ş a rj et mek
m ü mkün. Standart d o n a n ı m olarak b i r akü i l e s u n u l a n
motor, menzi l i yaklaşık 68 kilomet reye ka d a r artı ra b i l e n
isteğe b a ğ l ı i k i n c i b i r a kü i ç i n konektör v e m u hafaza
ile donat ı l m ış. Şarj i ş l e m i , akü NEO's mod e l i ne t a kı l ı
d u r u mdayken veya i ç mekanda şarj i ç i n ç ı ka r ı l arak
gerçekleşt i r i l e b i l i yo r. Evlerde ku l l a n ı l a n sta n d a rt
prizlerle ş a rj e d i l m e k üzere tasarlanan özel ve taşınabi l i r
a k ü ş a rj c i hazıyla b i r l i kte s u n u l uyor v e t a m ş a rj olması
yakl a ş ı k 8 saat s ü rüyor.

SPORTİF SEÇEN EKLER

Sportive; Nike, Puma, Asics, Adidas, Vans, Columbia,
The North Face, Arena, Q u icksi lver, Skechers gibi marka l a r ı n
v e ke n d i ö z e l koleksiyon u n u n koş u , basket bol, f u t b o l , fitness,
yüzme gibi sporun tüm b ra n ş l a r ı n ı kapsayan ü rü n l eriyle
Babalar Günü a l ışve r i ş i n d e b i rçok alternatif s u nuyo r. S por
ayakka b ı l a rd a n e n g ü ncel kra mpon modelleri ne, takım
fo rmaları ve taraftar koleksiyon l a r ı n d a n , outdoor ü r ü n lerine
kad a r g ü n l ü k hayat ı n a ra hat d o ku n uş l a r katmak isteyenler
Sportive'de b u l u ş uyor.

38
 fW' @)
twigyistanl>ı.ıl
B LOKNOT

KAHVE DÜŞKÜNLERİNE
A' Des i g n tasar ı m öd ü l ü
s a h i b i Fakir Hausgerate
Aroma Gou rmet Fi ltre Kahve
Makinesi, kahve aroma ayarı
öze l l i ğ i sayes inde kahve
severlere eşsi z b i r deneyi m
vaded iyor. Modern tasarı m l ı
cam karafı i l e m utfaklarda ş ı k
b i r görü n ü m sağ layan ürün,
kahve d e m l e n i rken b i r bard a k
sıcak kahve a l a b i l m eye i m kan
sağ layan d a m latmama öze l l i ğ i
v e ç ı kar ı l a b i l i r s u haznesi i l e
fark yaratıyor.

H E R ZEVKE
UYGUN
D i e s e l , Tom m y H i l figer,
Ray m o n d Wei l,
E m porio A r m a n i ,
Versace, C a l v i n
ALTERNATİF HEDİYE KARTI Klein, Philipp Plein,
Baban ıza her zaman aynı hediyeleri
A r m a n i Exc h a n g e g i b i
a l maktan s ı k ı l d ıysa nız ve kri pto para
d ü nyas ı n ı n ne kadar kolay eriş i l ebi l i r d ü nyaca ü n l ü marka l a r
o l d u ğ u n u g östermek istiyorsanız, i l e Tü rkiye'deki tek
Babalar G ü n ü hed iyesi n i Bitlo hed iye yetki l i d istribütör
kartı i l e vermek harika b i r seçenek Saat&Saat a ra c ı l ı ğ ı
o l a b i l i r! Baban ıza Bitlo hed iye kartı i le b u l u ş a n saat
göndererek başta Bitco i n olmak tutku n l arı, baba l a rı i ç i n
üzere lOO' ü n üzerinde kri pto para ' en fa r k l ı v e en seçkin
b i r i m i nden d i led i ğ i nizi hed iye
hediyeleri Saat&Saat
ed ebi l i rs i n i z. Kri pto paraların yanı
s ı ra d i lerseniz sizin için o l u şturu lan m a ğ aza l a r ı n d a n
kri pto para sepetleri olan "Sepet seçebi lecek. Fark l ı s t i l
Toke n l a rı"; d i lerseniz altın, g ü müş ve v e yaş l a rd aki ba b a l a r
platin fiyat ı n a endeksli kri pto emtia i ç i n farkl ı marka l a r
token l a r ı n ı hed iye ede b i l i rs i niz. tarafı n d a n s u n u l a n
hed i ye a lternatifleri,
za m a n s ı z m o d e l leri
ve çarp ı c ı d etay l a r ı y l a
d i kkat çekiyor.

KÜÇÜK BİR MOLA

Phi l i ps, yoğ u n iş temposu, stres l i yaşam
tarzı ve enerjiye i htiyaç d uyan babaları;
bu Babalar G ü n ü'nde de u n ut m a d ı . Kahve
kü ltürünün hayat ı m ızda önemli b i r a l ı ş ka n l ı k
hal i ne gel mesiyle beraber hayattaki keyifli
anları ve t utkuyu b i r araya geti ren kahve için
kişiselleşt i r i l m i ş deneyi mler sunan bir model
gel iştird i . Babalar, b u özel g ü nde d e evi saran
m i s gibi bir kahve kokusuyla güne başlamanın;
g ü n içeris i nde küçük bir mola veri l d i ğ i nde enfes
bir kahveyi y u d u m l a m a n ı n tad ı n a doyamayacak.
İ l h a m veren teknoloj i s i ve eşsiz tasa r ı m ı i l e
kişiselleşt i r i l m i ş kahve deney i m i s u n a n Phi l i ps
LatteGo 5400 tam otomatik espresso makinesi
i l e en l ezzet l i ka hveleri baristalar gibi evlerinde
ya pmasına olanak sağl ıyor.

40
B LOKNOT
H İ KAYENİ YAZ
Kiğı l ı 2023 İ l kbahar/Yaz Ko l e ks iyo n u ,
b i rb i rleriyle kom b i n leneb i l en
tasarı m l a r, ren k uy u m u , iyi h i ssett i rme
üzerine tasarlanan keten ve p a m u k l u
gömlekl er, özel b a s k ı tekn i kleri i l e
tasarlanan tişörtler, fa rklı kumaş
detayları i l e harmanlanan p a rça l a r,
fo nksiyonel ku l l a n ı m s u n a n ceket l e r,
kanvas panto l o n l a r ve st i l l e r i
tamam layan ke mer, ç a n t a , t a k ı ve
ayakka b ı d a n o l u ş a n gen i ş b i r ü rü n
seçki s i s u n uyor. Yeş i l m o d a ve
s ü rd ü r ü l e b i l i r l i k kavra m l a r ı n a önem
vererek tasarlanan parç a l a r ı n d a yer
a l d ığı koleksiyon, s i z i ke n d i h i kayen i z i
b u l maya çağırı rken doğayla ye n i d e n
bağlantı ku rmayı s i mgel iyor.

1
�

' 1

HIZLI T E M POYA UYGUN

Ö z e l g ü n l erde a l ı şveriş i ç i n s u nduğu
hed iye seçenekleriyle fark yaratan
Boyner, b u sene Babalar G ü n ü' n d e
babas ı n ı m u t l u e t m e k i steye n l e r
i ç i n en stil s a h i b i p a rçaları b i r araya
get i riyo r. Boyner özel marka l a r ı n d a n
Fabrika v e Aeropostale i mzası
taşıyan polo t i şörtl er, spor
ayakka b ı l a r, keten gömlekler ve
kanvas pant a l o n l a r Babalar G ü n ü ' n d e
benzers i z b i r hed iye seçeneği o l uyor.
Spor yapmay ı seven, ş e h i r hayat ı n ı
yoğun temposunda rahat giyi m i
terc i h e d e n , kişisel bakı m ı na özen
gösteren ve a ksesuar k u l l a nmay ı
seven her b a b a n ı n beğeneceği
b i n l erce parçayı özel kampanya l a r l a
s u nan Boy n e r, her zevke hitap ed iyor.
D i esel, Dockers, Emporio A rm a n i,
Hoff, Tom my H i l figer g i b i Boyner
seçki s i nd e yer alan marka l a r ı n en
g ü n ce l mod e l l eri d e g ü n ü n her
a n ı n d a babaların st i l i n i t a m a m l ıyor.
MODERN ADIMLAR
Y ı l ı n son t re n d l e r i n i kol e ks i yo n u na
taşıyan F LO, fa rklı tarzd a ki babalara
hitap edecek ayakka b ı l a rı i l e
Babalar G ü n ü i ç i n alternat i f l i hed iye
öneril eri s u n uyor. FLO' n u n a d ı m l a ra
konfor katacak gen i ş aya kka b ı
kol e ksiyonu baba n ı z ı n h e r a n ı n a
eş l i k ederek; s iya h , beyaz v e g r i
re nkleriyle t ü m ko m b i n l e r i n e uyu m
sağl ı yo r. Koleksiyonda yer a l a n
mod e l l e r, ş ı kl ığı kad a r ra hatlığıyla
d a a d ı nd a n söz ett i riyo r. Yu m u ş a c ı k
tekst i l ko leksiyo n u n d a yer a l a n
tişört, yağm url u k, eşofma n ve şort
alternatifleri ise s por giyi mden
vazgeçemeyen babaların gözdesi
olmaya ad ay.

42
 m MASLAK 1 marin

...... mobilite
Perpa Tic. Mer. B Blok Kat:1 1 No: 1 693 Şişli - İstanbul // 021 2 2433230 www.marinmobilite.com