1

С. T‫ب‬

Bibliotheca Palatina

1
--
 1

/ < 36616472230017

< 36616472230017

Bayer. Staatsbibliothek
 Se hd 10
1

.
 Slas

G A B R I EL IS
N A V D AE I
S Y N T A G M A

de

STUDIO MILITARI
Ad Illustriſimum Iuuenem
LVDOVICVM

ex

COMITIBVS GVIDIIS A BALNEO .

CO
N
VIKOS

R O M AE ,
Ex Typographia lacobi Facciotti . MDCXXXVII .
SVPERIO RV M PERMISSV.
 た
:
CONTACT ...
1
1
1
1
1
1
 Br !

A V T o R
BENEVOLO LECTORI .

Vleorum hoc tempore qui ftudia humanio

rum literarum tractantconfilium est, non
poße quemquam fumma cum laude in il

M lis verſari,quinon ipſisfibipræfertim vien

dum exiſtimet , ad illuftrationem rerum
veteris memorie , aut eorum ſcriptorum ,
qui iam indeà melioriquo , earundem quo
que explicationi,fibiincumbendum eſſe duxerunt; runde pertinaci
hac fudioforum hominü contentione factum eſt,vi nullusauctor
antiquus nonexpolitus, levigatuſque fueritad Criticorum mentem
O aridam plerumque pumicem ;nulluſque ritus adeo circumfeptus
fie priſcorum faeculorum caligine , qui non aliquem radiumacce
peritnoua lucis ; imo vero nulla vox,li paulo dubia , aut ob.
ſcuriar erat , non ad trutinam expenſa diligenter, non Grammati.
corum adequata norma , non obelis confixa ,atque ſuo loco mota ,
aut afferta ſit, ab emun ? łe naris cenforibus, ſibi quantum opus
eft licentia,in aliorumſcripta, meditationeſqueſumentibus .Quod
equidem eorum inftitutum fummopere probo , nec vnquam meo
iudicio idculpare poterit, quiſquam inculpatus; quoniam ſi littere
tractari abſque antiquorum ſcriptis non poffunt ; nec antiquorum
ſcripta legicumfructu , ac intelligi finehacqua emendationis,qua
interpreta tionis cura , malèprofečtoinauguratiſintmuſarum ſa
cris oportet, qui malignè acpræpoſterè de illa iudicant, Verum qua
2 mo
 moderatione in illos efe ſoleo , quiperpetuò cum antiquis ver
fantur; vellem omnino,vteadem ipfein me eſſent , cuinon ita res
Græcorum aut Romanorum cordisüt,quin nostratium quoque me
plurimum afficial tractatio ; maximè quoties hanc , &exemplis
confirmare, @z verborum luminibus, atque ſententijs , ab antique
eruditionis penu depromptis, illuſtrarepoßum . Quod mihi in hoc
opere propoſitum fuiffe non eſt, Benigne Lector, quod tediutius
celatum velim . Cæterum vtnon te lateantque me adhoc fa
ciendum impulerint rationes , ego paucis, & bona fide,acantiqua
tecum agam de illis ; mihi certe in hocpublico doctrinarum epulo,
non bellaria tantum vfurpare , quod multi facere folent, fed fir
miores dapes attingere,infitum ſemper atque obfirmatum animo
fuit ; partim quodhæ magis ad palatum meum faciant , & pro
penſioni faciliúsſe accomodent , quam à natura mihiindicam co
gnoſco, derebus meo more potiùsquàm ex aliorum instituto, fen
tiendi ſcribendique ; partim etiam , quod eiuſmodi bellaria diri
pientium , maior numerus in dies reddiconfueuit, & tumultus
etiam concitarior , à quo propterea fapientius facturum me puta
ui , fiprorſus temperarem .Bellaria autem in præfenti tractatione
ea voco, quæcunque de priſcorum militari diſciplina, afferri in
medium ab eruditiffimis hominibus conſueuerunt; quoniam plus
inſe voluptatis habent quàmfolida veræque commoditatis ,ſiad
bellorum ritus , qui'nunc obtinent penes diuerfas nationes,referan
tur. Accedit etiam quod nihil video in palestra illa illuſtranda
explicandeque militaris veterum diſciplina, quod non prius hone
ſti, ac feliciſimialiorum conatusmihi preripuerint, ita vt poft Li .

pfium , Sauilem , Patricium ,Valtrinum alioſquedoctiſſimos homi

vres qui propemodum infinitiſunt,deveterum militia dicere velle, 1
1

idverofitpoft Roſcium inſcenam prodire, Go ei laboriindulgere,

: undenec multum glorie in eum ,qui fibi in illo verſandum exiftir
mat
mat;necadalios ,aut in rem ipfam quetoties ventilata est,emo
lumenti redire poßit. Denique non minimum apud mepotuit , eius
ad quem fcribere hoc syntagma debui, vitæ ratio, qua non in con
templatione fed actione; non in Muſarum otio,ſed Martis negotio
cùm tota pofita fit , parum conuenienter feciße videri posſem ,
fi huius dißertationismeæ loco, qua bellorumpræcepta omnibus lo
cis, & temporibus, ac perfonis conuenientia fum complexus,aliam
quæ de prorſusantiquata, & diſiecta Romanorum , è Græcorum
diſciplina tractaret ,ei potiusobtulißem . Atque his rationibus puto
factum eſſe ſatis eorum obie &tioni , qui nonſemel mirati ſunt,cur
fi quid demilitiafcribere volebam ,aut debebam ; non iſtudpotius
fecerim, veterem profacultate ingenijmei (quam tamen fentio qua
in me fit exigua)explicando, quàm deeadem ingenere dicendo,quod
multo mihidifficilius erat, & minusetiam ad ingenij, aut erudi
tionis, faltem prout nunc est hominum exiſtimatio , idoneum .
Quamobrem fupereffetnunc , vt quorundam aliorum non obie
{ tionibus modo , ſed occultisrumoribus, o apertis nonnunquam
aculeatisquecauillationibusreſponderem,quiexfua, ſiDijs placet,
eruditione atqueinduſtria , de aliorum ingenio iudicantes , moleftè
ſemper tulerunt , me,quod fa&tum audax ,& infanum dicebant,
co temeritatis prorupiße, ze de recta bellorum adminiftratione
dicere vellem , qui necaciesvnquam vidiffem , nec caſtra , nec
hoſtes, acne quidem gladium aptè cingere,aut educere de vagina
poffem . Verum quid opuseft cauſam meam aduerſus illos verbis
tucri,quam factisipſis defenderepoßum ,en liber illemeus omnium
iam communisfačtusest, omnium ſuffragijs , aut cenſuris expo
fitus , ipfumadeant , euoluantque diligenter ,& acerbè firvelint
excutiant , modonon maligne;ſpero enim nullum adeo meis cona
tibus infenfum fore, vt laudem illis denegare velit, quam mihi
unicam ir hoc opere concedi poftulo; nempe vt qui Turno me
fimi
 fimilem præftare nec potui, nec debui, faltem mihireferre liceat
Aeneide II. Drancem illum Virgilianum, qui dicitur fuiſe
linguamelior,led frigida bello 1
Dextera ,conſilijs habitusnon futilis auctor . 1
nempe hæc votorum fumma, quam ſi mihi, Lector
Beneuole,non inuideas , obftringes me bene
ficio , quod memoria colam
ſempiterna.

e r
Y

.
4 1

GASPA
GASPARIS DE SIMEONIBVS
O DE
In Syntagma de Studio Militari.

Euota lecho pectora nobili ,

Queis arma pulchrum conciliantdecus,
Emptum periclis;dum profuſus
Cæde cruor pretium rependit:
Quæ tangit Hæmocura fub horrido
Oracla Numen poſcere Thracium ?
Quondam aut Quirites iurabelli
Quæ Salij docuere cantu .
En ſe, quieto pacis in otio ,
Mayortis ardor purior explicat;
NAVDÆVS aprè MILITARE
Dum STVDIVM Lario recludit .
Cui nuper Orbis paruit integer ,
Heu ! languet æquus Militiæ tenor ;
Languent triumphantum phalanges ,
1: Deſidia potiore victae .
Dedocta robur viuida martium
Torper iuuentus,( heu pudor ! ) aureis
Inſtructa telis , quæ fequutus
Hoftis amet, nec ,vcante, pallens.
Mox
Mox at recurrent prodiga fanguinis,
Auara laudis pectora, fortibus
Armata & aufis,quæqueruta
Nil metuant, niſi probra famæ .
Iam priſca belli ſtat Ducibus fides,
Mens & fagacis prouida confilì ;
Fortuna Virtyti trophæum ,
Iam meritis famulata, iungit.
Hæc tu ter amplis fcilicet edoces ,
NAVDÆE, chartis , cui calamus parat
Vnus ſagittas , exarandis
Et folijs fimulaptu's idem .
Hoc, lecta Pubes , excita claſſico ,
Reſüme vires , indue peruigil
Mores auitos; ficdomandum
Se geminuts ribi fternetaxis:
Te poſcit Eos , te Scythicis vocar
Innexa vinclis Græcia , te Syrus
Vinctus catenis , & piorum
Te Solyme repetita votis.
Tam lætamagno panditurauſpice
Spes, purpurato reddica Principe',
Quem Fama clarat, GVIDIORVM
Per trabeas, veterefquelauros .
Cui, ducta faftis, Gloria mihirat
Oblivionem vincerepertinax ;
* Quiſtirpe prognatus ſagata ,
Militiæ bonusipſe vindex .
SE
 SERIES
CAPITVM , ET ARTICVLOR VM
præſentis Operis.
V M huius Syntagmatis materia ſit Milicare Stu
dium , tam in Tyrone,quàm in Duce ſpectatum ; >

propterea quibufdam in præfatione explicatis,

2
quæ generatim dici, ac proponi de militia con
fueuerunt, reliquaduo , quæ ſummam , & ope
rę pretium in hac diſciplina faciūt, duobus etiam
libris abſolude ſtatui : idque antiquorum & melioris æui ſcri
ptorum more,ac inſtituto, hoceftabfque vllamiputiori parti
tione in capita, & articulos.Verum tamen quia Lectoribus ple
rumque idem quod iter facientibuseuenire folet, quibus vt
Numatianus ait.
Interualla viæ felispreſtare videtur
Quinotat infcriptusmilliamulta lapis.
Sanè quo ipfi vbinam locorum verſentur intelligant,autſeligant
quæ voleno, conſiſtantque ſuomodo ,& arbitrio , en filum ,
quod in ipſius Operis limineappendo, ve illud poftea diſper
titum ſuis locis, & numerorum ductu inuentum , rem non fe
gnius ob oculosponar, quàm fi ex recepta hifce temporibus
ſcribendi conſuetudine, èfoliorum marginein orationis con
textum irrepſiſſet ..
robe
Præfationis igitur capita præcipua lunt hæc
Pagina 1.
1. Infinuatio dicendorum .
Pagina 2
II. 1. Excufatio quod militiæ rudis deea tractare inftituam . 2.ma.
ximècum non in ſpeciede ea dicam . 3.quod multi tamen literati
fecerunt. 4.fed in genere tantum .
a Pa
 Pagina 10.
III. Partitio totius Operis.
Pagina 11.
IV. 1. Artis militaris defenfio aduerſus literatorum calumnias
2. quod ipfa non verſetur in contemplatione , quæ res eft propedi
uina. 3.nec in varietateſcientiarum ,quæ omnia docent, effi
ciunt. 4.nec in copia , & nitorefermonis , quilonge viribus po
tentior eft . 11 !

Pagina 30.
V. Additur ufdem artis itaris in reliquas præftantia .
ei mil
Pagina 32.
VI. Er conuerfo ad Comitem , vtarmis ex familiæ fue antiqua ,
propenſione sotus incumbat ,
Poftea vero fic cranſicus ad Librum primum de
Militis officio .
Pagina 37
1. 1. In quo vt etiam Ducis explicando non minima quæque & in
certa , excutienda funt . 1
Pagina 39.
II. 1. Sedeatantum quæ enumerantur ex fapientiffimorum ducum
fententia .
Pagina 41 .
III. Quanquam hec omnia commodius adhuc referripoffint ad de
Lectum da diſciplinam .
Pagina 42.
IV Delectus igitur neceffitas proponitur , varis exemplis priſco
brum militum . 2. qui etiam notis imperatorum in brachijs com
punéti. 3.additurque varia eius ratio à varijs Ducibus obferuata.
Pagina 46 .
V. 1. Mox depatria Tyronis dicitur ex Aftrorum influxu;qui reij 1

citur. 2. locorum fitú . 3. & longa obferuatione inmultis populis.

4. quiolim bellicoſi fuerunt, partimex natura. 5. partim ex im
perijforma in qua vixerunt. 6. atque etiam ex institutione .
7. nunc vero in Gallis . 8. Germanis. 9. Hifpanis, foi Italis.
11. qui omnes inter fecollati .
Pagi
 Pagina 81.
VI. 1. Deinde corporis conftitutio laudabilis deſcribitur.' 2.lauda
turque eo nominePhyſiognomia. 3. non tamen vt iudicet exfta .
turá modo quifallax eft, tam inmagnitudine. 4. quàm in par
uitate: 5.fed ex roboris ingenui bu feruilis diſtinctione , quæ
vtrumque fuisnoris indicat. 6.fcilicet robur corporis non ex ma
nu valida tantum ,fed ex corpore . 7.fortitudinem vero animi ex
peculiaribusfignis. d inquiriturnum cordis exigua moles ad au
daciam conferat. gianmilitesdebeant effe naturà in iram pro
penſ. 10.explicaturque ducis temperamentum , quod etiam Eu
nuchihaberepoffunt. 11.poftea audacie militaris figna proponun
Tur varia. 12.maximèautëà voce. 13. & colore cutis & pilori,
Pagina 104 .
VII. 1. Tum dias militiæ idone a . 2. qualis illa fuerit apud Roma
nos. 3. do exteras nationes, vbi de pubertate diferitur. 4.
num fenilis dfas fit ad bellum idonea ; atque etiam num Achilles
fenior Patroclo fuerit. s . & an Tyrones veteranis aliquando pres
ferendi.
Pagina 113
VIII. 1.fuccedit vite conditio,qua antiquitas ſellularios, & ignobi
les opifices à militia remouebat. 2. atque etiam feruos. 3.cum
ex aduerfociues, & ingenuos adeandem cageret , ham ciuitaan
te. 4. quimik agrisa Smundesprimimilitesfemperdeleejiyeon
rumque occafione quæriturcurrusticifint flauocapillo: & an Sfor
tia exrure ad militiam profe&tus fit.6.quanquam urbani etiam
milites non prorſus fpernendi.
Pagina 124 .
IX. 1. Demum inquirantur diſpoſitiones neceffariæ ad fortitudinē ,
Badgloriam . 2.proponiturque priorisexcellentia. 3.tumſpecies
fimulata . 4. ac veræ , quæ verfatur circa terribilia. 5. O mortis
præfertim bellicæ actionem. 6.nõ autemeius,quæ in aquis. 7.aut
temerè quæfita contingit. 8. quia in his non eft æque certa & for
nefta. g.indeque explicatur cur aliqui vulnera fortiter ferant,
morbos non item . & ècontra. 10.eius vero fortitudinis fignaTy
roexpendere in fe debet , ex antealle vitæ ratione. 11. & mortis
contemptu. 12.qui omni telo præftantior. 13. ac bellicofis nationi
busfamiliaris. 13.quique non multum reformidandus eft. 15.cü
a 2 potius
 potiusſummopere iuuet ad vicloriam ,quanquam nec metum proa
bibeoficum ratione .
Pagina 138.
X. 1.Sequitur gloria. 2.quam milites.æque , aç duces. confequi pof
Junt.-3. maximè faconftanter tulerint vulnera, & mortem , qua:
Valdeſunt honestae. 4.& velutiſeminareliquarum virtutum ..
5.quas exaduerfo imbellia extinguit ..
Pagina 145 .
XI. I.postea ad difciplinam ,venio quia in deleElu :nulle conditiones
præter affignatas. requiruntur. 2.diſciplina igitur inftauranda
caufa ostenditur. 3. inſtaurat& præftantia,acneceſitas.. 4.ne
gle &tæque incommoda, quibus deuitandis Gallilegionarios , ac de
mum prætorianosmilites instituerunt .
Pagina 154.
XII. 1. Mox bæc ipfa diuiditur in eam , quæfit extra vallum à ty- 1

Tone folo, do in aliam qua fit intra vallumabomnibus milicibus

fimul. 2.diſciplina extra vallumexercitatio dicitur, & adGym
nafticam pertinet , qua in genere explicatur. 3.aflignanturque
tres species,exercitationum bellicarum , 4 : ex quibus. domeſtica
Lantum feu.umbratilis hucpertinet.
Pagina 159:
XIII. 1. Qua fiabinermimilite fiat laborem primo complectitur.
2 :quonum pueriexercendi fint ,vt in ætateadultafories, & bellia.
cofiexiſtantprolixè diſputatur. 3.allatis variorum populorum
exemplis.. 4.tum veropræfertim Lacedemoniorum ,apud quos fees .
mine fimul.cum viris nude exercebantur ..
Pagina 167.
XIV . 1.Deinde curſum , cuius vtilitasſummaef . 2. unde quatuor
eius differentia allignantur; indicalà etiam .vera fadijmenſurà..
3.laudaturque potißimummilitaris. 4. quinon perderà natura,
vt in multis qui fumma pernicitate valuerunt: 5.fed ab exercitio.
Enquod nõ iuuatur Lienis extirpationefalla,& ridicula;ut multis
oftenditur. 7.additurque ratio curiter accliue fit moleſtius decli..
ui, aut per planiciem facto .
Pagina 1756
XV. 1.Atque huic affines ſalium ,cuius:neceffitas & vfus afferun
Tur , 2. Saltationem ,quamnonnullidamnant . 3.fed immeritos ,
cùm
i eim honefta fit. 4.& ad bellum eciam valde conducibilis. s.una
de ex tribuseiusdifferentijs una militaris dicebatur. 6.queva
riafemper fuitpenes diuerfas nationes , vt ex celebriorum enume
rationepalet, 7.quanquam omnes ad Pyrrichamreduci poffunt
. & .de quo idcircomultadi fineleproponuntur .
Pagina 184.
XVI. 1.His fuccedit zinatio plurimum olim in Circocommendata .
2.& principum exercity's 3.quiabellorum emula eft . 4.fi prea
ſertim terreſtres feras ,eaſ quemaiores, & ferocioresconſectetur.
5ounde. multis ducibus probellorum tyrociniofuit , vt Herculi, in
cuius certamine rum Leone Nemco falluntpiftores. 6.Pifcatio
vero , aucupium animos potius foluunt quàmfaciant. 7.contra
quàminferarum venatione contingit,quæ folaidcirco in militibus,
laudatur .
Pagina 192 .
XVII . 1.Tum Natandi perisia ,que plurimi ab antiquis eſtimabatur .
2.vt ignobile mortisgenus deuitarent. 3. & in quo animum quo
que interireperſuaſum illis erat. 4 ac etiampropter oblectationë,
Suofumin diuerfis vitæ muneribus , potiffimumque in militia.
} 5.ex quo pueri fatim à teneris natatuexercebantur. 6.vtetiam
TyronesRomanii 7.0 Gallij, ac Germani, quos Romanis hac in.
exercitatione aliqui ſuperiores faciunt.
Pagina 199 .
XIIX . 1.Et Acrocbiriſmus a leululla Gallica .
Pagina eadem I...
XIX . 1.fequitur exercitatio militis armati ſub campi doflorejo
2. & in fcholis,ac Bafilicis. 3.præter quas nobilespueri,primoar ,
morum iyrocinio,domeſticos quofdam moderatores habebant.
Pagina 201.
XX . 1.Ea vero alia olim erat quàm nunc fitapud nos. 2.cùm com
plecteretur ambulationem drmatam , quæ oprimis de caufis inter
miffa eft. 3.tum /chiamachias diuerfas, feu umbratiles pugnas.
4 quarumpræcipuaerat palaris exercitatio. 5. in qua grauiori
bus armis tyronesdiſcebant, quàm pugnarent. 6.noftraautem
verjatur tantum in explicatione armorum ', qua nuncſuntin vfu.
7.inftituiturque breuis diſſertatio de varijs artibus, du technis
quibus aliqui vfi funt;vi militią vacationem obtinerent .. 8.cuius
1
rei
 reicaufa nonnulli pollices fibidetruncarunt , qui Murci propterea
appellari.
Pagina 207
1
XXI . 1. Explicatur igitur armorum tractatio inpedite , ac primum
gladij, vbi nonnulla de arte quevulgo fcrimia dicitur. 2.tum
hastilium omnisgeneris. 3.ac demum fiftularum chalybearum .
4àquibusemiffe glandes non liquefcunt,vtcertè nec antiquorum
Jagitte ignem concipiebant volando, contra multorum opinionem ,
quę muttis propterea reijcitur. 5.detegiturque Onofandri leuior
ofcitantia ,de colore plumbatarum fimili aereo, cùm tamen elemen ,
ta nullum colorem habeant. 6.&quæritur an motus teli furſum
veldeorſum factus fit violentior .
Pagina 222 .
XXII. 1.Equitis autem diſciplina antiquior in equi curatione con
fiftebat. 2. & Scanſione,feu falitionein eumfáltu, veladminicu
lorum ope , in quibusftapedes fuiſebreuiter indica. 3.deinde re
centem propono , dy diuido ſuas in partes . 4.quas antequamexa .
plicem modum proponodeligendi optimos equos abætate. 5.colare
pilorum . 6.regionibus , & locis è quibuspetuntur. 7.moribus opria
mis. 8.& vitijs quibus carere debent. 9 poftea temperatio equo
rum proponitur apta paci. 10.per ludicras exercitationes. IIdc
honeftas. 1 2.bellogue. 13. & fpeciatim ut his Lancearij, ac Sclo .
petarij commodè vtantur. 14tandemque arti ipfi torneamentorü
Jeu Troia ludo. 15.cuius occaſione explicantur Iuuenalis verfus
hebirſuto Capella . 16.6 haftiludiorü ritus , ac vtilitas. 17.que
nonnunquam dubia redditur infelicimultorum cafus .
Pagina 237 .
XXIII. 1.Hactenus dediſciplina extra vallum , in vallo autem
Spectantur munia ,feu officia, dleges. 2.diciturque de primo mia
litis oficio feu ordine ſpectatotum ingenere. 3.cùm in acie, & puas
gna ipſa. 4.ac in agmine etiam , feu itinere. 5.vbi explicatur
qualisin eo Romanorum diſciplinafuerit. dureijciuntur hiſtori
ㅕ Ct , qui Annibalem Alpes igne, & acetorupiſe contendunt. 7.ac
demum in caftrametatione , cuius optimaratio partim à ducev.
8.partim vero à militibus ipfis dependet ,
Pagina 253
XXIV. 1.fecundum militis officium in eoconfiftit , ne otio langui
dus
 dus reddatur ad laborem do pronusin vitia. 2.atque in ducescuit 3
tumax . 3.Quamobrem laboribus continuis detineri debet,tum ca 3
Strenfibus, quales Romanorum fuerunt. 4.cùm veroſi ipfidefint
publicis alis operibus faciendis , eorundem Romanorumexemplo.
Pagina 258 .
XXV. 1. Tertium denique obedientiam complectitur , quæ fummo
pere in bellis neceffaria eff. 2.maximè li prompla,dabſoluta ſit . ?
3.qualispræfertim in milite laudatur. 4.difcutiturquevtrum in 2
mandatis recedere aliquando ab illis liceat , & quomodo quibufur. 2
de caufis ,
Pagina 264.
XXVI. 1. Officia leges excipiunt, quæ primoverfantur circa temo
perantiam incibo. 2.quam Iberi Græci varis legibus impera
runt. 3.6 Romani eriam , apud quos miles in galea potabat.
4.menfiſque ex ceſpite paratis,ducibis caftrenfibus vtebatur.
5.quodnon faciunt nostri milites, forfan Mithridatis exemplo
qui Dionyſius idcirco diétus eft, & aliorum etiam qui omnes ef
fæminati fuerunt.6. vnde multi quos armis fuperare non pote
rant,delicijs.dow voluptate fregerunt. 7.quia bæ vires corporis,&
Animi labefactant. 8.quas ex aduerfo temperantia firmat , Per
farum exemplo, de quibus quæritur cur Naſturtium frequenter
ederent. 9.& quod eodem pertinet,num Galli Senones fructuum ,
ac vinidulcedine capri in Italiam tranfierint. 10.09m vinuttle
militibus concedendumfit. II.num Heroes aflictantum aütclio
xiscarnibusvicitarint. 12.tandemque ingluuies omnis vt fum .
mopere noxia inmilite damnatur .
Pagina 290.
XXVII . 1.Sequitur continentia in Venere , quàm raro milites fer
uant exemplo Herculis. 2. Achillis eciam o Aenet. 3.nec non
Alexandri , Annibalis, Scipionis. 4.Cæfaris, aliorumque ducum .
S.atquemilitum.6.eius reicauſa aſſignatur.7.oftenditurque quàm
noxia fit militi libido. 8. & quantum vires corporis exhauriat ,
vbi locus Cæfaris de pubertate Germanorum explicatur. 9 do
quæſtio difcuſa,cur mentha belli tempore neque e denda , neque fe
renda fit. 10. ac demum num præstetmilices cum vxoribus, an
cælibes viuere. 11.& qualis in hac re fueritRoma rorum conſuet
tudo. 12.addirurge ducum officium iam in vxore ducendas .
13.quàm
 13.quàm in refrenanda militum fuorum libidine .
Pagina 304
XXVIIL Tum modeftia primum in verbis, qua nihilhaberedebent
ex iaclantis. 2.aut conuicio quod à iocis, & urbanitate distin
guitur. 3.damnaturque ſi quiseo duces præfertim afficiat. 4.cü
tamen ab ijſdem non acerbèferri debeant argutifales. 5. & cogno
mina militaris. .6.vt certè nec à militibus . 7.qui conuitijs non
in com.nilitones , fed in hoftes tantum vri poffunt, & quomodo
8.junin perfone cultu,qui nec variegatus eſſedeber..9.nec horri
dus,vbi quæritur an miles barbatuseſſe debeat. 10.autpictacute
deformis, vel alia arte ad terrorem compofitus. II . quali ve
Diku miles Romanus fuerit. 12.qualinostereffedebeat , cùmra
sionemateria. 13. tum colorum , in quibuslaudati cineritiuspul
ueris ,& fædorum animalculorum causà , quibus remedia afferun
tur. 14.& coccineus ,quoinduti Lacedæmonij, alijquepopuli, &
quare. 15.ac demum quis cultus in militeprobetur,vbi depellium
vſu caftrenfi. 16.denique in armis que nontam pretiofa,ac orna
ta effe debent. 17.quàm bene famiata & fplendida. 18.cuiusrei
gratia acutiatores olimin exèrcitufuerunt. 19.nunc vero finguli
Jua ad illam habent ſecreta. 20. & armorum thecas , ac integu
menta , quæ antiquis etiam fuerunt,& qualia.
Pagina 344;
XXIX . -.Deniqueabstinentia à furtis, quorum licentiam multi
papalifecerunt.sgnaſibellorum eſent rudimenta. 2.fed malè.cum
potius grauipænareprimi debeant in militepotiffimum , ubi que
dam de deli&tis do fuppliciïsmilitaribus afferuntur. 3.Vifocij ab
iniuria , & depredatione immunes fint.4. & exercitus commeatu ,
rebuſque neceſſarijsabundet.j.cùm interimmiliti predas agere
in hoſtium agris liceat, fed tamen ex lege diſcipline. 6.alioqui
non laudaturin milite animusprædæ,acdiuitiarum auidusa
Pagina 354.
XXX . 1.Harum autem legum veluti confeitaria est amicitia ca
ſtrenſis.2.à cuius obſeruatione laudantur antiqui. 3.quia valde
viilis est. 4.licet hodie à ſolis fermeHifpanis obſeruetur . 5.6
cur non item ab alijs populis .
Pagina 358 .
XXXI. 1.Probitatem quam bis legibus in militeformauimus exci
pit
 piepietas,que confiftit in cöuerfione adDeum ,& auerfone àcrea.
tura ,primumquede conuerſone dicitur ,& de illius neceſitare ad
Salutem anime. 2.non corporis. 3.tantum abeft vtmilitibus im
pedimento
fit ,quemadmodumpoliticas Florentinus impièafferuit.
4.hæcvero confiftit in cognitione Dei. -5.quo inuito nibil feliciter
cedit. 6. Oseius veneratione. 7.d qua vittoria depender..8.quod
profanos etiam hominesnonlaruit. gadaquando illi vacandum .
Pagina 368 .
XXXII. 1. Altera pars pietatiserat auerfio à creaturis ,& Demone ,
vitando primum fuperftitiofas vulnerum precautiones. 2.qua
rum origo peritur à Troianorum , & Græcorum fatis. 3.poriffimum
autem à famoſoillo Palladiomagico, da taliſmanico. 4.à
& quo
rundam exemplo ,qui inuulnerabiks olim exiftimari.5.quos vo
reliquihomines
imitarentar varia commentifunt fecreta ,non mo
do conſulendi fiki.6.fedprçterea nocendi aduerfarijs, quibufdam
preculis , aut veneficijs. 7.imaginibusque taliſmanicis, quarum
maxima vis , &auctoritas.credita. 8.a.gue alijsartibus. 9.dam
natis inter Chriftianos. 10.acnoftrg diatis milites, licet non uno
modo hac in re infaniant. 11.vt prater alios ex BurgrauijAchille
rediuiuo , & inuulnerabilipatet, qui totusexplicatur. 12.refelli.
turque varijs rationibus. i3. d docetur naturalis ferripurgatio
adarmorum impenetrabilitatem ,tum etiam chalybis adgladiorum
prestantiam . 14.mox fchediaſmálum feu breuium , &eiufmodi
amuletorum vanitas fimulque incerta Hippomanis natura dete
gitur. 15.oftenditurqueomnia hæcnon tam quod vera fint,quàm
quod temere credita propagari.
Pagina 403
XXXIII 1.fecandum quod in auerfione confideratar eltfuperftitioſa
vulnerum curario. 2.quæ à nonnullis Homerica dicitur. 3.eius
que origo, & modi varijexplicantur. 4.inter quospræcipuusest
curationis magnetice, quæ tota conuellitur , vanitatis, falfitatis ,
Stoliditatis arguitur. 5.figillorum item ,decarminum vanitas de
recta multis modis. 6. auctoritate Galeni, ac medicorum , alio
rumque virorum principum ,qui fidem nunquam illis habuerunt ,
atque his omnibus explicandis liber primus dicatus erat .

6 In
 la Secundo . qui verfatur circa Ducis
officium
Pagina 430.
1 1.Præmifa breui infinuatione dicendorum . 2. explicantur voces
Grace & Latinæ quibus Dux appellari proprièdebet. 3.0fēditur
que eum infarmari poffecùm exemplis magnorum virorum . 4. tă
fictorum à Roetisa 5.quàm corumqui sales revera fuerunt, addi
1

ta præftätiffimarum aliquot enumeratione..6. tum etiam præceptis

optimorum auctorum , qua nonminus quàm exempla in Ducere
quiruntur . 7.obfummam Ducis neceffitatemin bellorum admini
Stratione. 8.quare proponuntur varia conditiones, quæ in eo à di
uerfis,auctoribus,defiderantur. 9.quibus tamen praferuntur qua
tuoraliæpropofika M.Tullio,ſcilicet fcientia ,virtus, felicitas,con
auctoritas .
Pagina 462.
II. 1.quodigitur ad ſcientiam atsinet, bęc velpotefteffevniuerſalis
diuerfarum rerum , quammulti laudant. ż.ego veropenitas do 1

multis reprobo', non modo quia Duci minimè neceſſaria . 3.fedetiã

noxia,quia nihil illi cum armis communeeft. 4.difſentitqueplanè
abanimomilitari. 5. & corpore quod in literatis infirmum . 6.jū
eriam moribus quiin illis placidie molles , armiſqueprorfus con
trari. 7. unde ſcientiarum profeſſores exalti
Sepe & damnati à
bellicofis gentibusfuerunt. 8.&merito quidem , cùm ſcientia ne
que Ducū affectus , & vitia reprimere poffint. 9.nequeapriores il
los reddere urfacilius fe ex grauioribusnegotijs explicēt. 1o.qua
reLacedæmoni,& antiquiRomani,quiabillis abſtinebant,victa
res,& fortunatifuerunt,fecusquàmalijs accidit. 11.demiqueoftē.
ditur ex fingulorum votis quiliteras in Duce requirunt, perfellà
illum encyclopædiaornari debere,quod oppidoperquă abſurdumeft.
Pagina 486 .
III. 1. Quamobrem illatantum ſcientia duci neceffariaest, que pro
pria eſt belli administrandi. 2. & cuius adminicula duoconfituun
tur ,nimirum eloquentia militaris, qua mirè concitantur militū
animi. 3.vt etiam muficà caftrëfi. 4. & clamore qui initio pugna
editur,alijsque modis. 5.fed eo præfertim , quiabanimaliū pugna
interſe defumitur. 6.vbiſelecta quædam de Gallorum Gallinaceo.
 Tum , du coiburnică certamine. 7.quibus fubneElituralterum ad
miniculum fciētie militarisſciliceimathefis,do que illa, autqua
lis in Duceneceffaria. 8.qui licet probè inea verfatusfit, pericos
tamen caftrenfium operum defignatores, &armorum magiſtrosſe
cum babere debet .
Pagina 504 .
IV . 1.Hæc autem fcientia duobus tantum modis compararipoteft fcia
licet experientià . 2.d que huicànonnullis malè praferturleétio
ne. 3.biftoricort . 4. quorü aliquos fibi familiares reddere oporter.
s.tū auctorü dere militari. 6.qui omnesrecēfentur, 7.antiquide
perditi.8.manufcripti inBibliotbecislatžtes Græci,Arabes,Latini,
Vulgares. 9.gū editi antiquiomnes. 10.ac recētiores qui fcripferüt
de militia antiquorum in fe tantummodo fpeclata. 11.6 de ve
seriac noua interſecollatis. 12. ac demumde noftra , &eiuspar
tibusfingulis , co ordine difpofiti, quemnos in boc fyntagmate ob
feruauimus. 13.ex quibus laudăturpræfertim à ducibuscompofiti.
14 proponiturque proremifioneà Studijs,aut negotijs , latrunculo
rum ludus ,
Pagina 551.
V. 1.Porro ſcientia munusfpe & aturante prælium ,in prælio , & post
prelium , idquenon in Rege fed Pro rege, aur Duce, qui à fupremo
Principe depender. 2.& quidem ante prelium obſeruădum eftduci
1 ne fua fpe,autmetu bellumfuadeat. 3.propter mala, quæ ab eo pro
ueniunt. 4.vbi interalia quæritur an folusbomo ingenus fuü fe
uiat. 5.& quomodo plushominum quàm reliquorum animaliū fit,
cùmſe bellis quotidie conficiant.6.fednondebetpræterea Dux in
iusti belliſeministrumpræbere. 7.qua occaſioneexplicantur iuft &
bellorum caufæ,tum grauiores, utpatriæ falus, 8.jufta vltio. 9.fo
ciorum defenfio. 10.tumleues fed neceffaria .
Pagina 5 65.
VI . 1. In bello gerendoconfiderantur vires, & confilia ,& in viribus
primùm quidem pecuniæ apparatus,quoniã illa fummopereneceſſa
ria eft. 2.imoprobellineruis babendacontraPatricium , & alios .
3 quare ærarium militare parādum ef . 4.eique quories exhauſti
erit varijs arsibusſubueniendum . 5.ne milites tumultuětur. 6.6
quantum Duci in cogenda de adminiſtranda pecunia aucturi!atis
concedendum fit .
b. Pagi .
-
Pagina 575)
VII. 1.Secundum quod in viribus conſideralur est commeatus , ne
ceſſarius utique priufquam bellum ſuſcipiatur. 2.obfamisincom
moda. 3.& morborum quiabea , damnatisque cibis pullulant.
4.1umvero quia ieiunus miles idem & inualidus ad pugnam effe
folet. s.vndefame, bupopulationeſæpius quàm gladio hoftesfus
Ti fugatique fuerunt. 6.quare fummaDacis in commeatu procu
rando diligentia effe debet, exemplo Marchionis Spinuls. 7.C6
ius occafune quçritur cur antiqui Poetefuos Heroas frequenter
epulantes inducant , noftri verò minimè. 8.& proponuntur modi
omnes fedandefamis,primùm quidem vani , a maxima par
teinutiles, vbi dealimo Epinenidis, Apnoe Empedoclis, & Hip
pace Hippocratis quædam afferuniur. 9.deinde inducli abextre
ma neceſisate per jæda, & noxia alimenta ,quorum tamen ali
qua penes diuerfos populos in delicis fuerunt. 10.omnia vero or
dine referuntur. ib.adefum vſquecarnis humanę . 12.quem
Annibal nunquam militibus fuisfuafit contra Liuij opinionem ,
& aliorum etiam , qui de Anthropophagismulta perperam dicunt.
13.tum denique vtiles, du proficuiperalimenta communia , a
ex Jeaut arte maxime durabilia , quæ figillatim explicantur, non
negle&tis etiam potionum diuerfis generibus, equorumpabulo, &
compendiofa omnium præparatione. 14.quecuncta nibil tamer
iuuare poterunt,nifiparcè,& ex dimenfomilitibus erogata, diftri.
butaque fuerint .
Pagina 627 .
VIII. 1.Proximaà commeatu curaarmorum effe debet , quibus fa .
bricandis, reponendis armamentaria olim & nunc etiam de
finata, viVenetum quoddefcribitur. 2.deinde armorumnomen
ambiguum , & diuiſsones variæ adducuntur, diciturque deomni
bus in genere 3.fed de gladiofpeciatim ,ubivarij ritus explicati .
4.quæritarque num iheantiquitus, & reliqua arma ex are fue
rint. 5.tum verotria proponuntur ad armorum præftantiam re
quifita , nempe ut lintex optima, & probè fubaétamateria. 6.v.
leuia, & expedita. 7.vt apia & conuenientia corpori. 8.denique
recenſentur, quæ in armamentarjs ad uſumbelli reponi & con .
feruari debeni.

Pagi.
 Pagina 643.
IX. 1.Partë armorum faciuntmachine. 2.quaſua nouitate hoftes
terrent. 3.maximèmirabiles, cuiufmodifueruntequus Troianus.
4.pontes Xercis adBofphorum Thracium ,& Darijin Hellefponio,
s.Aggeres Alexandri Magni, da Nabuchodonoforis ad Tyrum ,
Ludouifianus ad Rupellam . 6.pors Cæfaris ad Rbenum , do
montesSolymani in Rhodo infula. 7.Helepolis Demetrij. 8.curris
plisarilis Chriftianorum in Oriente, do Marcelli ante Auenionem ,
itemque Ferdinandi Soala. 9. Archimedis incomparabilis ma
shemarici. ro.fpeculaquibus hoftiumnaues combuffit,quanquam .

mihi valde dubia fint,qug deillis do Procli, ac Portæ fpeculisnar

rantur . 11.fum eiufdem Archimedis varie obkdionales machia
nd. 12. Turcarum ingentes petrarie in Conſtantinopolis obfidio ,
3
ignis ad Famagustam excitatus, ac velte Septentrionaliumwa
13.nauis incendiaria ,& fulminatrix Antwerpienfium defcriprane
& collata cum Tyriorum fimili machina. 14. ac demum ſcorpio
minimus Brixienfis Fabric CaroliV.macbina,quæconfuséła,
. mer acineptèabbiftorico defcribitur. ;;
Pagina 666.
X. I.mirabilesmachinasfequanturobfidionalesordinariesut aries.
2. teftudo, mufculus, 3.vineæ plutei f,alces murales. 4. f «
deſeu turresambulatoria , quevarijs modis ab igne defendeban
tur, ubi Fabile de Alumine, & Larice reiccle', multaque alia ad
+
arcerdos igacspropofita . 5.pontes varij generis. 6.ſcalæ item
multiplices. 7. tolenones, feufcanforie machine. 8.tormenta in
genere. 9. & in fpecie catapulte , balisté. 10. onager , manga .
num . 11. & quædam alie minuscelebres.
Pagina 679.
II . 1.Tumexcogitata , du refurpata hiſce temporibus fulminalia ,
.
quorum varie appellationes. 2. differentie preponuntur. 3.de
inde quæritur andimfuerint in ofu . 4 quemadmodum aliquifi
bi perfuadent ex antiquorum Pyrotbecnia bellica ,que tota excuti.
tur. 5.umex nominibus antiquis, do ambiguis Bombardarum ,
& Canonum , 6 num vivolunt alý bello Clagienfi primum inno
otuerint. 7.& quidin hac opinionum diuerfitate fentiendum ,tam
circa fulminalium inueniionem . Siquam eorundemperfectionem ,
mi quamaior fitin diesper mira.compendia quorum aliqua referun
b 3
 sur. 9.cum explicatun unde fit eiusmachingviolentia;dan
pula
uis filens daripoffiho. fojtemcurminustormentumrectius. iacu
letuky
ukumi 12.. quomodo machina fracture obnoxiæ deprehendatur ?
-13. ac tandem : qui fiat ut in iaculazione prius flamma emicet
quàm fanitasaudiatur. 14.damnantur tamen bac arma:rane
quam :indigna viroforti , non ſecusac antiquorumtela & fagitta ..
15. qua malè à Patricio , & Lipfo friminalibus conferuntur ,
quaſāmaiori velocitate ferrentur . 16.facilius azma quauis peo
- Betrarcnt , &noxiamagisejena in bellen. 17. longiusetiam ior.
querentur . 18.& certius achcollimandum . 19. deniquepropo 1

nunturea quetormentis antiquorum.noftrisque communia: fue

runt. 20.majares, bombardasſeu.curules , quodnonmodo ni
biliuuent:fedmulium preterea füis.officiant,varijs. rationibusi
à bellorumvfu.reijciendasfuadeo . )
Pagina 724. 11
XII. 1.Wltimas denique pars apparatus fünt: milites; omnino:nee
cofari; 2.legendiqueexciuium & incolarum frequentiascuius:
idcirco paranda. variiimodi proponuntur. 3: oftenditurque tem
pus.delectusfaciendi,emadusetiamquiliberaut violentus, efi
ſe debera Hofum.ctiam quæriturnum pauci milites:legendi hint:
autmulti . si dan: ciufdemiaut:diucrfe nationist. 6.vbi dif
: suſsum numiIudæi fub externisprincipibus, militarint. Tunc
tandem num fæming bellis idonee.fint om 8.numetiamcanes ..
8. & quinam præfertim ad boc opus deligendii. CE

XHII.. 1. Alierum quod in bello gerendo defideraturfuntconfilia ..,

de quibusprimùm quidem in generedicitur: 2.poftea in specie tria:
proponuntur; vulgaribus aliis omiflisi 3.nempe urconfilium inš.
omnibusi petatur aperitis.4. Cuiufmodi non funt viri literari,
contraquàm vulgoperfuafum efties. quæ confilia fequenda
fint,qug vitanda .
Pagina 766 .
XIV. --Secundum conflium ſeu monitum verfaturcircaleges mi
m rima eft parendum effe neceffitatio. 2.fecunda
litares , quarup
Juri belli feruiendum ,& quod mamilludwiczórum in vittosgene
ratim loquendo. z. acetiaminfpeciecircu degradationemfacuta
 satuma 4.populationem da vastationem carundema su captiui
talem perfonarum . 6. ac necem hoftium , tum in prælio ,quos ibi
plurimosocçidiffe maxima laus fuit penes diuerfas gentes .
7.cùm extra prælium . 8.idque: aperto Marte y, aut ex inhdiis ,
& noctuaux interdiu .. 9.vbi quæritur an tela veneno inficere
liceat, 1.0. an commcatum aquas eodem corrumpere, &
marbosproducere . It,an occultis percufforibus bellem conficere ,
reijcitu quebiſtoria puella ad. Alexandrum mila, uteum in
ter complexusnaturaliſua venenaenecaret .. 12 tertiademum
lex bumanitatis rationem habendamfuadet, prima quidem
extra prælium ,cos blandèbratandoquiſe vi& oris arbitria com
minunt. 13.6 . quincertis conditionibus cum illo paciſcuntur .
14.tum in offenforieprobibendo ab ipfa Agricolas - 15.nan Lauien
do uliramodum in hoftes pretrantes a 16 quibus mutuæ etiam
comitatisofficjącxhiberi debent 12. ac bonele condiciones pro
pani cum ſe redimcre volunt. 18.demum babenda eft cura mor
Tuarum ,quibus commiſerafio debetur, à qua Cæfaris lacryme
fucruntvilo Pompeijcapire contro Petrarcham & alios.. 19.1an
tum abeftwemutilaridebeant hoftium corpora . 20.aut inſepuha
ta relinqui. 21.denique non labefactanda funt ac vialanda pu
blicapriuataque monumenta . 22. maximè fi facra ca fuerint .
23.additur que origa templorumprofanationis ex antiquo ritus
thefauros in illis aſseruandi.
Pagina 815 .
XV . 1.Tertium denique #cvliimum monitum in eo venfatur, ut:
portentis. Jomniis ,auguriis ,du vaniffimis ejuſmodi obſeruatio
nibus nulla fidesbabeatur,consta quàm voluerunt HenricusRan
zuius & IufusLirfus. 2.carumque omnium origa inquiriur.
36 oftenditur quantum illis bomines addicii, abomni tempore
1
fuerintgeneratim loquendo.. 4.cüetiam in fpecie de militaribus ..
Si vbiprekares: dies' ſeu fortunati',aut infelices affignantur .
6.concludicur quevariisrationibus dos exemplis bike omnia van
madridicula eſse.
Pagina 846
XVI., 1.poft pralium ſequiturvittoria aut clades , quefibivicif
fim fuccedunt. 2 ..vitsoriaquastui non habenda duci , ſed pra
diamilitibus diuidenda ,, vbide ducisliberalitate.z. deditionum
Con
 condiciones com antiquis cum noftris temporibus vfurpatei
4. clades nullam labem Ducibusinfert , nec illisfortioribus ceo
dere inboneſ um . 5.eadem modis omnibus diffimulanda , do quin
bus prgfertim .
Pagina 865.
XVII. 1.Hactenus de ſcientiamilitari, fequitur virtus de quas
primumquidemin genere dicitur . 2.mox in fpecieexplicantura
que fequentes labor in negotijs. 3 fortitudo inpericulis , ſeu potius
magnanimitas , qué Ducum propria eft virtus. 4.industria in
agendo. 5.celeritas in conficiendo, vbi eriam decunctatione, co
varia quarundam nationum circa illas propenfione. 6.& demum
artes nonnulle quibus Dux fuorum militum beneuolentiam ,
amorem fibiconciliare potest .
Pagina 883. zsepitant in the Saisons .
XVIII. 3.Sequitur tertia conditio nempe felicitas, feuforiana , cui
plurimü femper à magnis Ducibus tribuitumfuiteriam à Romanis.
2.bço vero à Deo bonis imperatoribus conceditur. 3. militibus
criă.4.frequentiustamen omnia stima rationeagétibus quăałýs ..
Pagina 892. '' ,
XIX. 1. Quarta & vltima est auétoritas , cuius neceffitas ana
>
tura explicantur. 2.tumcauſe cùm interne, vi tre's prius affi
grate conditiones : 3 :excellentia alicuius virtutis. 4. pluris fa
cia quàm verba æftimare. 5.magna non tamen quâ fupra vires, 1

finifufcipere , & abfoluere. 6 vitçe actionum conftantiam , &

equalitatem feruare. 7.tum externe ; accidentales, vt certawe
faturæ virtutis indicia in adoleſcente. 8.tyrocinium militia fub
Ducibus pręstantiffimis abfolutum . 9.gtas matura. 1o.forma
corporis eximia , quanquamvera pulchritudo in animo confiftat ,
undecum deformicorpore multi Duces preftantifimifuerunt;vbi
Furfus.de euiratisdicitur. Ilinobilitas denique cuius loco fi non
adfit in Duce , virtutem bubentius admitto. : 12 definio .
Gitius equidem quam materia poftulet, quæ longè plurestitulos 1
complectitur, quàm qui in hoc Indice exprefliſint; fed nolui
tam ambitiosè agere , vtmulta in frontepollicerer , quæ plu
ris fiuntcum in receſſu ſpectantur, imojero tam miferè ,vt
nullodelectu fingula referrem ad cenſum , & æftimationem
facultatum . Quamobrem ea tantum indicaui, quæ partem
Ope .
1
 Operis faciunt; reliqua quæ cafu , aut ex occaſione, atque ad
ornatum iftius fyntagmatis dicta ſunt,tunc etiam per ſe Lector
inueniet,cum minimè de illis cogitabit . & fi fortè hunc indi
cem , qui contractior fieri non debuit ,iufto maiorem exi,
Aimet , aut quanam de caufa adſcriptus hic fuerit
quærat,agam cum illo verbis quibus ante me
Martialis vſus eft
Lemmata fiquarascurſint adfcripta,doceba,
Vtfimalueris lemmata fola legas.

Arionis Nolagi
IN AVCTOREM SYNTAGMATIS
Difichons.

Que CaftrisPallas , Studijs prgestalmaMinerua ;

Prapdetin chartis vtraque iunčia tuis .

:
1

ER
Y
 E RRORES GRA V TORES
quos in hac Opere, vel mea ,vel Typographiparum cauere,
potuit induſtria , non tam culpari quàm emendari hoc modo
velim ;leuioribus enimquibuſdam alijs,pericum Lectorem re .
morari nonpoffe confido.
N Præfationepagina 1.linea 22. lege interpretationis. ini
Icumuenti.p.29.1.6
Ode p.1.verſu vltimo,pro non , lege nec . p.19.1. 25. cir
. Epimenia.p.so.l.9.viros. p.54.1.18. illæ .
p.69.1.15.peregit. p.98.1.37. temperamento. p.118.1.10. Pu
nico. p.125.1.31.certè. 1.32.dele haud.p.132.1.20.audaxque.
p.135.1.2 .vero res. p . 143. 1.26.deleæ , ante nullum . p.158.
Î.36 crebriora.p.165.1.35.militarium . p.172. inmarginel.
methodicapite. 6.p.176.1.17.Saliſubſulus. p.180.1.28.nudos
enſes.p.182.1.4. poft Sidoniusadde , & Callianus. p.193.1.5 .
& p.194.1.10. fcriberent. p.195.1.2 1.poft tractus addatur ef
ſer.p.196.1.35. pugilacum. p.203.1.11. Tws.p.211.1.7. lagun
culas. p.221,1.27. in finedele de.p.223.in annotatione,ſcan
fione.p.224.1.16. delectu .p.226.1.3 3.Gratius.p.227.1.2. dxs.
11.Myſopogone. p.239.1. 3.Afranij.p.259.1.24.cur
tam.p.268.1.29. ongi.p.269.1.35.nummos. p.283.1.16.Ione',
p.288.1.20. embammata. p.3 14.1.36.juxgol.p.318.1.22 . dele
vr.p.328.1.31.c.litera.p.329.1.35.conſutas.p.353.1.12.con
tigit.p.359.1.29. ſanctamque. p. 381.1.18. Hecateis . p.390.
1.24.venatur.p.392.1.8.delein.p.396.1.28.Monlucio.p.405.
1.16.00 Motina. p.424.1.8 .numerola. p. 424. 1.8. curationis
iftius, pag.462. 1.11. lic . p.48 8.1:25. earum . p.488. 1.34.
belligerar.p.5 17.1.5.Menandri.p.520.1.34.Monaci.p.551.
1.30.quicquam.p.558.1.25.fum.p.591.1.36 . & Syria quam ..
p.593.1.9. liliorum . 1.17. excogitata .1.21. Pariſina. p.594 .
1.36.contuſas.p.597.1.7. vlteriorem .p.611.1.14. interiecto.
eeuphoniæ cauſa.p.628.1.7.acinacem .p. 638.1.15. & ocreas
nullo prorſus commodo in anteriorem partem reflexas.p.641
1.1.ruitis.p.642.1.24. equinæ ſoleæ.p.648.1.13.DANT.p.672 .
1.7.cinis.p.700.1.7 .ſecundus.l.11.nihil.p.704.1 . 37. Strabo.
ne. p.709.1.14 . Marco.1.28. quarum.p.743.1.3 3. Achaides.
p.751 .
pag.751.in margine. 8.p.755. in margine.9.p.770.1.7. belli.
1.9. tamen .p.772 . 1.32. aliena.p.779. 1.29. Onofandrumi
p.781.1.25.vivor.p.841.1.15.in primo demorbis.p.845.1.22.
foricibus. p.855.1.37.confilijs. p.859. 1.7. tentare . p.870.
1.6.commilitonis inftar.p.882.1.16. atque Alexander. p.884.
1.25. ingenti. p.897.1. 7. præterea . p.902. I. 14. pullular.
1.23.conuenientiflimo.p.903.1.29. iuuentæ.p:904.1.20. Eų.
ftathius.p.906.1.29. dele deformis .

Im
 Imprimatur, ſi videbitur Reuerendiſs. P. Mag. Sac. Pal.
Apoſtol.
A. Torniellus Viceſ .

De re Militari Gabrielis Naudæi , mandato

SYntagma
RReuerendiſs. P.F. Nicolai Riccardij S. P. A. Magi
ſtri non fine ingenti animi mei voluptate perlegi : nec in
eo quippiam offendi,quod vel morum honeſtatem contra
ueniat ,vel Religionis facroſanctam lædatpiecatem . Quam
obrem eruditiffimum opus abundancià ingenij, leporeq;
dicendi concinnatum , inſuper doctrinà non è recentiori
bus cancùm ,ſed antiqui æuifcriptoribus,ijſque ſelectiſſimis,
admirabili refertum , dignum eft, vt præli beneficio,quam
alijs impartitur , lucem alpiciat; vt irrequiecos militiæ tur
bines ,aduerfariorum technas , & rerum bellicarum ma
chinas domi Lector quieſcens, ab omni periculo tutus con
ſpiciat, & viriute , atque auſpicio tanti Syntagmatis inter
arma , & equites 19.0n fine fauſtis victoriæ acclamationibus
Alcedonijs perfruatur.
Romæ XIV . Kal..Iul. CIDIDCXXXVII..
Leo Allatius .

Imprimatur.
Fr. Nicolaus Riccardius Sac. Pal.Apoſt. Mag. Ord. Prad.
1
1

al
GA .
 2

GABRIELIS NAVDAEI
P A R I S IN I

SYNTAGM A
DE STVDIO MILITARI,
Ad iluftriſsimum Iuuenem
L.LV DOVICVM
EX COMITIBVS GVIDIIS
A BALNEO .

PR AE FATIO
DE MILITIA .

OSTQVAM . tua me ſingularis, & exi 1.

mia virtus ,Ludouice Camesnobiliſſime, :dicenInfinuacio
dersomณ .
ad iftud tandem muneris exequendum
impellit , quod votis flagrantibus iam an

B tea lubens concepi : nempe , vt in Emi

nentiſſimi Patrui duifamiliam blandè,co
miterque receptus, & ab eo.donatus, ftu
diorum non modò libertate, quam ſemper
optauicupidiſſimè,ſed ea ſimuliucundiſſima tranquillitate, cuius
medeſiderium ,maiorem etiam inmodum ducit,ac follicitat.Om
nem certè iftius otij, & ftudij meirationem ,primùm quidem in
ipfum , quimihi vtriufquc.auctor,& fautorexcitit;acdemum velut
aquam è Caſtello perlatentes ſiphunculorumductus , in reli
quos familiæ tuæ Principes refunderem , Reliquum nunc eſt,vt
te
 DE STVDIO MILIT.
te quoque paucis tonueniam , qui mihi litem ſolusex illis iure
tuomouere pores, & ingrati animi vitium inurere ; quod præcla
ris tuis,acimmortalibus in me beneficijs , nihil vſquam gratiarum
aut officij repoſuerim . Quareinterim dum elucubrată primùm
quidem ad Eminentiffimum & Munificentiſſimum Mecenatem
meum , difceptatione certè grauiſſima de Imperiorum Arcanis ,
tranſmiſſoque ad Illuſtriſſimum fratrem tuum natu minorem .
Comitem Fabricium , de Studio Liberali Syntagmate ; Gentis tud
feriem , & præclarastor Heroum qui per ſepringentorum anno
rum decurſus in ea floruerunt actiones , tamquam in tabula de
pingo , quam ad Illuſtriſſimum & Excellētiſſimum Marchionem
à Montebello parentem tuum deftinaui: tecum parumper eſſe
volo Ludouice Comes, & pro ea, quæ mihi in intimocorde peni
tus defixa eft fummi cui nominis & gloriæ cura , aliquid potius 1

fupra vires meas conari ad eius illuftrationem , quàm non obfe

quium tibi præftare meum , quodlicet admodum tenue, & pro
prijs viribus, ac vegeto colore deftitutum fit,pluris tamen , quæ
tuaeft humanitas & beneuolentia , hoc ipfum ,quàm ceſſationem
facies; & faltem in eo voluntatem æſtimabis, plus certè quàm fibi
quiſquam facile perſuadeat in tua commoda, ac vitæ & antiqui
II. ſplendoris decora propenſam .
J. Excufatio Verum enim vero quotiesme ad iftud operis accingo , quod
quod militie
Yudis, de ce tua quidem de cauſa ſuſcipere in animum induxi meum , & ca
trattare infi- mecum reputo , quæ tibi luueni fortiſſimo, nec tantum ad bella
?iem .
nato fed exercito, de militaris diſciplinæ ſtudijs,armorumque tra
Statione, probe iam vſu ipfo & cõrinuameditatione perſpecta funt
atque explorata; profecto ſubuereri mihi interdum venit in men
tem , ne parum ſapienter id negotij attigerim , quod minimè om
nium mihi videtur conuenire. quis enimego fum , vt Chironis
alicuius, aut Xenophontis perfonam fuftineam : & hanc mihi
partem aſſumam docendi te, & commonefaciendi de iftis rebus, à
quibus non minus diffident Mufæ meæ tranquilliores, & felicis:
otij,beatiffimęque pacis amantes,quàm mores etiam mei ab omnia
impetu, belliciſque tumultibus ſunr auerſi; vnde cum nulla infu
per egregia, aut inſigni aliqua facultate,ad iftud rectè ,conuenien
terque agendum ſlm præditus, nefcio profecto quis me ardor
continuo impellit , & exagitat, vt hoc ad te de ftudio militari
Syn
 PR AE FATIO 3
Syntagma perſcribam ; niſi potius meus ille fit in tuam Familiant
amòr , & quædam mihi ingenerata voluntas omnia honefta, &
recta cupiendi. Eæ fi quidem velut illecebræ potentiores omnino
in cauſa fünt ,vt iniquum iftud, & inſuecum humeris meis onus
ſuſcipiam , meque fórſan illis deridendum liftam , qui vc iniquo
animo fuftinent;Phormionem de re militari coramAnnibale
verbafeciſſe; aut Megabyzūde vmbra, &linea preſente Appelle
diſcepraffe, quaſi vterque infanire viderecur, quod eorum in con
fpectu orationem haberet, à quibus diſcere præftaret, quàm do
cendi laudem quærere ; haud ſecus me de armorum ryrocinio
coram te , qui illudad Caſale Rigomagi, & in Belgio,per integrum
quadriennium tàm laudabiliterabſoluifti dicentem ,continuo ve
lut ineprummoleftèfferent, &ludibrio prorſus habebunt quan
maximo; ſed quo mitiores illos experiar, velim candem ytintel
ligant,quod deditotum iftud,magis beneuolentiæ ,quæ mihi erga
de iam inde à multis annis fuſceptaeft, quam euigilato confilio,
aut vlli ſcientiæ ,velexperientiæ ,quæ in me quantum fintexiguæ
penitus cognoſco; ſatiſquemihiconatum hunc honeftèceffurum
putaui, li in perfunctioneamoris,temeritas tantùm mea non re
prehendatur, tu verò &comprobas factum , & æftimatione eius
quod IlluftrifſimoComiti Fabricio primum obtuli, quantū etiam
iftud,de Mditari Studio Syntagma, liquidæ tibi voluptatis allatu
rum ficmanifeftè declaras. Quamobrem fecurus beneuolentiæ ,
quam ſingulari & accepto.iam inde àMaioribustuis priuilegio ,
etiam fi velles nemini vnquã denegare poſſis;audaciam præterea
ſumo obteftandi te ., vt quame ſenſim auctoritate impulifti, adi
iftud muneris in me recipiendum , eadein velut Palladis Aegide
famam meam defendas ab æmulorum calumnijs, quos priuſquam
virus ſuum in me concitent rogatos quidem enixè velim , vtmihi
primum condonent, li hoc offitij genere audacter defungar, à
quo non eft amplius integrum mihi calamum temperare ; qui
eam in te multoties humanitarã ſum experuus , vt debereomnino
ea videar quæ nondum.promili,tantum abeft, vtquæ ſum antea
pollicitus, abſque manifeftofcelere differre poſſim : deinde verd
vt etiam apud fe reputent,mequi nihil frequentius quàm ingenij
mei tenuitatem cogitatione replico , cam fic modeftè atque intra
præſcriptos fines argumenti.,quod mihi ad dicendum propono ,
A 2 elle
 DE STVDIO MILITARI.
eſſe moderaturum ,vt nullus mihi obijceremerito poflit; quddin
communeiftud Horatijpræceptum quicquam peccauerim :
la Arte poot.
Sumite materiam
Viribus, veftris
a verſaté qui foribitis
diu ,quid æquam,
ferre recufent
Quid valeant huperi.
I
Neque enim ita mihiblandior, vequodfæpenumero,vel ipfis
Maximecum etiam ,qui frequenter hoftem viderunt; frequenterin Caftris per
roomekin (pecte noctarunt, & perdecorajac honeſtavulnera ſummam experiētiæ
laudem ſunt conſecuti, haud minimumnegotijfacellit, iftud in
me parùm conſultòrecipiam; atque de illis ad dicendum aggre
diar, quæ nunquam optimè poſſunt nifi ab egregijs,& præftan
tiffimis ducibus explicari:aut Campidoctorisvices fubeam , cuius
niuneris eft Tyrones ipfos , vel Neoprolemum aliquem toto na- 1
turæ impetu ad auitum decusconnicèntem ,in vmbra ,& ad palum
exercere, eumque ſcientiam bellicx motionis edocere, quoinoda
nempe ordines ſeruare oporteat: qua arte hoftis inuadendusfit:?
vtcæſiny,velpunctim feriendus: vt gladio cominus, telis,tormen
tifque emrinus laceſſendus eft : vt hæc ad certum ictum deftinato
libranda : vt agendæVineæ: vt luga partienda; vt acies ipfa expli
canda, agminatimuè componenda ſit : vt Oppida obſidione cin
genda: Machinæ expediendze: Stationes collocandæ : Inſidiæ vel
parandæ ,vel declinandæ ſint;ac demum vt procurrere,fubſiſtere ,
circuire, reliftere ,inftare; fundere, vincere ,& eiuſmodiinfinita
3.
facere conuenit, quæ propria funt belli adminiſtrandi.
24.de multi Quamquam etiam fi iftud tentare vellem , non eorum rationi
i
sanin lille bus deftiruar , qui multos contendunt, licetbellicis tumultibus
pau fose numquam fuerintaddicti,optimè tamen, nec minùsappofitèad
fortiſſimi ducis inſtitucionem , quàm ad ingenij famam cumulatè,
de militari diſciplina diſſeruiffe. Nimirum aliud planè eft,deBello
dicere , & aliud bellando hoftes fundere , & fugare; nec Flauius
Vegetius,quod de militia beneeleganterque fcripferit, cum Ser
torio,autMario ducibus; vel cũ Lucio Dentato, & Marco Sergio
militibus eximijs ,propterea venit conferendus ; non magis certè
quam Homerus Vates ille pauper, ac cæcus, & fuis tantùm verfi
bus pangendis idoneus , quem tamen Alexander,in re quidem , '
bellica verèmagnus, tanti femper feciſſe dicitur , vt eiusIliadem
ſecum in Darij ſcrinio , velut rem omnium prætioſiſſimam qua
cumque
 PR AE FATI 0 ; S
cumque irer detulerit, & cerré licet Scaliger qai Maximiliani
primi Imperatoris familiaris , & Sarelles fuit,quique Cataphractus
& in acie fortiter pugnando rem militarem didicit, ( lic enim hic
tamquam Phæaces aut Abderitani eſlemus,nugas ſuas & menda
cia nobis audacter venditat ) Homerum neget vnquam pugnaffe; In Virgil.a
multaque ei Modicius obijciat quæ non ita forſan Tunrex militari calum.
cato .
vindi
Conſuerudine dicta , vt quod hoftes in media pugna longa inter ſe
colloquia miſcere refert, & arma inuicem mutare,opemque ſibi &
conſilia fubministrare, atque id genus varia non minus ab yſu
& decoro aliena repræſenter; fatendum eft tamen ipfum cuncta
quæ ad præcipuas bellorum rationes ſpectant,tam cumulatè,pru
denterque verſibus fuis exprefliſle, vt non ita curiosè in reliquas
eius viræ actiones intuenti;& numeroſasductaſſe copias , & belli
fummam adminiſtratie videri haud iniurià poſſit. eamq; ob rem
Stratoc les, Hermippus, & Frontinus de Homerica reimilitaris
diſciplina commentarios vt colligerent,ſpontè adducti funt; Ho
mines auté eiuſmodi fingulari iudicio præftantes, & Alexandrum
maximè,qui rebus agendis ſupra reliquos mortales diuinus ferme
habitus eſt,ſua opinione falſos fuiffe ,eumque ſibi in Magiſtrum
armorum elegiſſe, qui vt oculis in tota vita ,ſic mente in illa ſcien
tia captus effet, quis amabo abſque temeritatis nota fibi perſuaſe
rit ? Sed nec in reliquis auctoribus qui de bellorum arte fcripfe
runt, res aliter fe habet; etenim cùm ex ingenti naufragio quod
antiquam ferme omnem rei literariæ ſuppellectilem abſorbſit,
totque ac tam varios pręſtantiſſimorum ingeniorum conatus pel
ſum dedit , quorum iacturà vehementer præmimur ; quinqua.
ginta propemodum qui de militia commentarios ediderant.
Tabulà facer
Horat. 1 .
Voriuà paries , indicet , bumida carminu .
Suſpendiſe potenti . Odes :
Veſtimenta Maris Deo .
vt faltem eorum nomina penitus non interierint; ſi quis Iphi
cratem, Xenophontem, Pyrrhum, & eius filium Alexandrum ,ac
Traianum etiain , & Nicephorum , Catonem , Modeſtum ex illo
rum numero denar ; reliquos omnes vt Thalerem Gnoſium ,
Tyrtæum , Anacharlim , Democritum vtrumque , Clearchum ,
Demetrium, Polyænum , Apollonium , Aelianum, Athenæum, &
A 3 alios,
 i

6 DE STUDIO MILIT.

alios , nontam ipfius rei experientià , quam præftantis ingenij,&

doctrinæ fiducia munitos ad ſcribendi offitium acceſſiſſe , nulli
opinior qui diligentius in veterum monumenca inquirat dubium
eſſe poterit. Nec mirum eſt profecto ſiipfi,peculiari ſua induſtria 1

freti,idem in artemilitari præſtiterunt, quod potentesetiam inge

nio ,plurimarumque rerú intelligentia præditi,cæteris in artibus
facerefolent,dum legione,& auditu eos adiuuante , inelius vnum
quodque cognoſcere & diiudicare conſueuerunt abſq; vſu ,quàm 1

qui in eo aſſiduiſſimè tractando & exercendo implicantur; itaut .

vulgus temere in eam opinionem diſceſſerit, in ea rein qua tritus

non ſit,neminem rectè diſputationem eſſe ſuſcepturum.cùm ex 1

aduerſo certifiinum ſit Quintilianum nec cauſas oraſle publicas ,

nec priuatim etiam declamaſſe ; & tamen cum hic , tum Ariſtote
les , & Iſocrates qui numquam etiam in publicis. Græciæ con
uentibus dixerant,de doctrina dicendi præcipere quam perfectif
fimè potuerint . Similiter Platonis , Iſocratis eiufdem , Dionis 1

Chryſoſtomi ſermones habemus de magiftraru adminiſtrando ,

temperandaque Republica, egregios planè , & quorum ex vſu
felicitas ipſa regnorum conftare pofſit, ſi tam recié à Principibus
feruarentur, quam fanctè, & verè exarati ſunt ab ijs hominibus,
quorum tamen nullus ſi ſapientia ex vitæ conditione merienda ,
eft ,deRebus publicis , in tenuiſua, & priuata fortuna decernere.
potuiſſet appolitè . Sed non ne Cornelium Celſum videmus cui
nullus vnquam æger faſtidio fuit , nec vena digitorum compreſſu
mollirer explorata, in ſpem aut metum emicuit;iftud nihilominus
eleganti ſua & accurata ſcriptione confecutum fuiffe , vt eius non
poftrema fit inter principes medicos auctoritas ;non ſecus equi
dem ac Ara:i inter Aſtronomos, qui præter Achillem,& Hippar 1

chum , ac Theonem græcos Scholiaſtas; Germanicum , acGor 1

dianum Cæſares in ſui præterea cultnm , & admirationem con 1

uertit : hic enim , quod notat Capitolinus in eius vita , cum Iunior
cffet poemata feripfit,& cuncta que Cicero ex Diametró, Aratum, co
Alcyonas, & Vxorium , & Nilum : quem textum ita emendatumà
Lib.4.epiſt. priori corrupra lectione, lufto Lipſio debemus . de Germanico
quait s. véró res eſt apud omnes notiſſima, vel ex fragmentis quæ etiam
1.de Orator. num hodie Typis excuſſa leguntur ; & tamen Cicero qui Aratum
quoque ex Græco interpretatuseft, nõ veretur aſſerere hunc ex
aliorum
 PR AE FATI O. 7 ...
aliorum tantü fententia & præſcripto de aftris ſcripſiſſe, eorumq;
ſcientiæ , quam cæteri çubo & radio conſequuntur , omnino
fuiſſe ignarum . Sic de renauticamulti ſubtiliter diſputant qui ſe
Pelago numquam crediderunt. de Muſicaſcriberehaud veren
tur qui ipfi non canunt : &male quidam cum hominibus agere
tur, li Medicos qui de venenis compofitiones ſuas edunt quotidie
in publicum illorum omnium antea vires &mixturas experientià
comprobaſſe opor eret . Diſciplinarum igitur præcepta,& theas
remata,citravſum & exempla inueniri, & confticui,propagarique
cum minimè poffint; vt percipiantur tamen,actionem praximq;
non flagitant, neque cum ipfa comprehēſione, neceſſario coniun .
gendus eft rerum vſus;fed proutcuiuſquehominis eruditi animus
probeaffe &tuseft à natura , & abartè optimorú auctorum lectio
ne informatus ,qui partim rebusgeſtis interfuerint, partim etiam
in Senatu , aut confeffu illo verfati fint, vbi aſſidua mentio, & agi
tatio de illis habetur ; ita quoque non minus eruditè quam pru
denter ab earum ſe tractatione expedit. Quæ fententia tantum
abeft,vtveritatiipfi, & rectæ rationiminimèconſentanea fit,quod
non antiquorum modoexemplis quæ ſupra retuli; ſed recentium
quoque Scriptorum illuftribus monumentisconfirmari poteft ;
inter quos non omnes fanè vt Langæus nofter, & Georgius Bafta
Germanus,inimicipe&tus lanced hauferunt , priuſquam animum
ad ſcribendum appellerent; led multi præterea rudes armorum
fuerunt, &pacatioris tantum Mincruzſtudijs obnoxij; quales ex
Philofophorū Scholis poliū nominare Petrū Montiū Mediola
nenſem, & Franciſcum Patritium virum acris ingenij , & ſibiac
alijs minimeindulgentem ; ex Iudicum verò tribunalibus Rober
cum Valturium , & Guillielmum Caulium ſiue à Quercu vt ſeip
ſum aliquoties etiam nuncupat; ex Scribarum ordine Florētinum
hunc, cuius libri politiciflagitiofa eruditione reſperſi,ſuam quo
que labem operi quod de Militia ſcriplit, velut peftilentisauræ
contagionem afflauerunt; ex Humaniorum literarum profeſſori
bus luftum Lipſium , & quos enumerarefacili negotio poſſem in
finitos aliosminoris famæ ; ex Theologorum Suggeſtibus Aegi
dium Romanum , & Petrum Charondam Pariſinum ; ac demum
quod -mireris magis , & ftupeas, ex inclita illa , & virorum ynde
quaque doctisſimorum foecundiſſima Societate cui à leſu nomen
A4 eft,
 8 DE STVDIO MILIT .
eft, duos celeberrimi nominis Scriptores loannem Antonium
Valtrinum , & Hermanum Hugonem . Quare horúm omnium
labores in illuſtranda militari diſciplina feliciter exantlari, fatis
liquido declarant , mentem hominum non huic, aur illi ſcientiæ
mancipatam ,in corporis ergaftulum detrudi, ſed omnium prin
cipijs & feminibus imbutam, vt prout ipfam poftea agit impetus ,
hanc excolat, ex qua vberiorem poteft fibi meſſem promittere ,
ſiue illa ſit imperatoria , ſiue militaris . adeoque procliue eft om
nibus à natura ,negotium non modo fuum agere , ſed etiam alie
num tractare non indecenter , vt vilem quoque popellum , &
abiectam plebeculam ,nulla de re frequētius garrire videas, quam
de militum virtute,& Imperatoris officio ,in circulis enim omnibus,
Lib . 412
dicebat Liuius,atque etiam fi Dysplacet in conuiui s, ſuntqui exer.
citum ducunt , ubi caftra locanda fint ſciunt,quælocapræfidis occu
panda,quandocum hoftemanusconferendæ,quando quieſcendum fit.
Neque profecto inepta ſimilitudine fe defendűt,qui verentur ob
hanc libertatem quàm ſibi aſſumunt,nimię temeritatis,& audacię
accuſari : vt enim verum ſit quod robuſtus Agricola melius fo
diet, & arabit quàm vir Conſularis, aut Senator aliquis delicatus ;
prudentius tamen de agricultura , & fingulis eius partibus ediſſe
rent , certioraque de ſingulis præcepta dabunt M. Cato , Plinius 1

Secundus , Columella , & his ætate ſuperior Theophraſtus , qui

hanc Philoſophiæ partem diligentiſſimè funt complexi; quam
quiuis ruſticus & illutibarbus arator , cuius facies continuis Scli 4

bus peruſta ſit, manuſque vomeris ductu ita occaluerint, vt quod 1

Scipio , non impune tamen ,cauillatus eft,ipſis æquè ac pedibus

ambulare videatur ; & ſanè cum Magonem Carthaginenfem , &
Varronem Romanum operis quidquam ruſtici aliquãdo feciffe ,
nemo ſit tam præpoftere doctus , vt aſſerat, tam diminuta & alie
nata mente vtcredat;Curin militia pariter euenire non poſſit? vt
optimè de illa fcribat qui nunquam gladium ſtrinxit in hoftem ? 1

nullus equidem video .

His igitur rationibus, Ludouice Comes, facili negotio cõficere
Sed in genere poſſem , quod etiam fide regulis,è quarū obferuatione bellorum
JAxtum .
omnis ratio pēdet,vitæque ac ſalutis momenta ſpectantur, dicere
vellem ; iſtud omnino tam honeftum mihi eſſet , quam liberum
ſemper fuit vnicuique, ex aliorum experimentis, & monitis de
rebus
1 PR AE F A TIO , 9
rebus varijs multùnque etiam ab arte propria diuerſis pronun .
ciare . Veruntamen quia hic conatus laborem , & meditationem ,
lectionemque requirit quæ in eiuſmodi obferuationibus diutiſ.
ſime impendantur, multaque in homine poftulat fagacis naturæ
+
adiumenta , quibus me non vſque munitum , ornatumque intel
ligo ; ſatiusidcirco eſle duxi, metiri me meo pede, nihilqueſupra
vires aut officij mei rationem aggredi, quàm deſingulis dicen
do quæ in bellis fieri conſueuerunt , imprudentiam ſimul ac
ignorantiam meam cunciis teftatam facere ; præfertim cum
nulla me ad hoc tentandum neceſſitas impellat , quite vnum al.
loquor Ludouicè Comes ; quem à teneris annisIlluſtriſſimus pa
tertuus in Schiamachia ,aut fi latinè nauis vmbrarili pugna
folicite de omnibus illis edocuit , quæ poftea grandior fa & us, in
pellibus hybernans , & integras noctes in ftatione perdurans ,
ac nonnunquam etiam denſas Batauorum phalanges ferro per
rumpens , tuo periculo & propria experientia didiciſti. Atque
etiamſi horum omnium eſſes ignarus, melius certè ex aliorum
fcriptis, qui in hac palæſtra cum laude deſudarunt , quàm ex
meis , qui in ipſa ne ſufficienti quidem meditatione me exercui
percipere ea pofſes. Proptereaque cum in militia non fecus ac
medicina, & cæteris artibus, generalia quædam præcepta vſur
pentur, quæ eam doctrinam conftituunt , cuius ſi ſolitaria fpe
Ctetur nullus eft in operatione fructus;ſed tum demum vires illius
ſeprodunt, cùm præceptionibus quæ magis ad artem ſpectant
applicata , cmnes illas tanquam exorcum iubar illuſtrat, & iin
pullit; non ſecus profecto ac in legum quoque fcientiacontingit,
vt quamuis conſilia , iudicibus de præſentiuin cauſarum ftatu
quemadmodum monet Agellius,capienda ſint; generalia tamen
quædam præmonita,& præcepta communi : er tradantur,quibus lib.14.cap.3,
ante cauſam præmuniri iudex , præpararique ad incertos ca
fus futurarum difficultatum debeat; idcirco harum tantummodo
monitionum quæ generales ſunt, curam in merecipio ; fpondeo
que quanrum artis, & experientix Campidoctores ipſi afferunt,
Vidiſciplina ſuos Tyrenes inftruant, & exercitio obdurent ad la
borem ; tantum meingenij, & diligentiæ allaturum , vt generalis
illius doctrinæ pleniorem fuccum , tuis auribus ſuauiterinftillem ,
cuius poftea beneficio , cæteris actionibus quas in bello medita
beris
 IO DE STUDIO MILIT.
beris ,ſingularis decor & venuſtasaccedat. Hoc autem & finon 1

ignoro multosanteme, ſublimeș ingenio , & dicendi facultates

virospræſtitiſſe , qui in tapta eruditorum lucefic eminent .
Vipura nocturnorenider
Luna mari, Gnidiusque Gyges.
illudtamen quod inquit Terentius in prologo Phormionis .
1
in medio omnibus
Palmameffepofitam , qui artemtractant muficam
animum mihi facitad ftadium iffud confidenter ingrediendum ,
atque:vt libere dicam nonnulla etiam me ſpes habet , quod
velut Attici, Strabone tefte , quas veteres Fabri negligentiùs ex
coxerantmaſſas , recoquendo , grande operæ præcium fecerunt;
ita ex antiquorum libris denuo examinatis , multa eruam , quæ
tibi, Ludouicè Comes , non poterunt eſſe non fummopere grata,
111
. & accepta .
Partitietosins Verum quo te minimelatear conſilijmei ratio, faciam apud te
peris quod Elio abalusImperatorapud conuiuas fuos, quibus man
tilia dabat his edulijs depicta quæ deinceps apponerentur, ve
cognoſcere facilius poſſent quot miſſus eſſenehabituri; etenim
eum , ficut Ariſtoteli, & Tullio viſum eſt, egregius Imperator
eſfe non poſſit, quiiuuenis Militię non aſſueuerit ,priuatique
militis officio functus , aliquod ſpecimen non ediderit futuræ
ſue virtutis & excellentię ;nec alia de cauſa felices Sparciatas,
reputaret Ageſilaus; niſi quod omnium rectiſſime conſueuerant
Militis viciſſimac Imperatoris partes ſuſtinere: vtriuſque autem
officium eaqua decet alacritate, & aniini contentione excolipro
‫ܐ‬
dignitare , exercerique non poffit, niſi quanta fit ipſius artis Mi
litaris ſupra reliquaspræftantia, certiflimisrationibusinnoteſcat,
viſum eſtmihipropterea optimum factu ,li præſens Syntagma
tres in partesdiuiderem ; ac in ipfa quidem præfatione multa ,
dicerem rum deMilitiæ præſtantia, & nobilitate ,cum varijs.de
rebus,quæ minuscommodereferri potuiſſent, & explicari duo
bus librisfequentibus; quorumprimus Militis officio dicatus eſt;
poftremusvero Ducem effingit,& exornatvirtutibus quæmaxi
mè funt Imperatoris propriæ . atque hoc ordine,& trina ſermo
pis partitione vniuerſam Militiæ tractationem complectar ; de
qua cum animusmeus fit per ſe paratiſſimus ad narrandum ,
virtus
 PR AE FATIO.
virtus autem tua ingens & conſpicua, certe non tam ille viam
inueniet,quam iftavindabit ad bene dicendum mihi.
Itaque priufquam ex tranquillo portu foluam ., & in altum ,
narrationis prouehar, permitte quæfo Comes illuftriflime, vt taris
1.Anismili
defenfio
eiusartis quæ tuos Maiores. æterna.laude: cumulauit, teque aduerfus liite
etiam aliquando ad ortalis gloriæ: ſudumesextollet; dignita- retorá calm
tem tuear , aduerſusimm
nimium : ſibi blandi ent quofdam ', & fu- niøs.
catæ probitatis Literatos ; qui vc imperium illud in Milites reti
neant , quod ſibi ſuis in .declamationibus,vendicare folent inje'
niortales reliquos ; hanc artem continuo damnant , velut homi
num faluti , & legibus aduerfam ::quæ non: tam proprijs rebus
rurandis , quàminuadendis:quæ ſuntaliorum ,. ex. Principum li.
bidine inſeruiat ,omniaque permiſcet ; nec vicinas modo gentes,
fed toto.penitus orbe diffitas , quas montium repagu'is , & Ocea
no tumente natura ipfa ,fatis ad perpetuætranquillitatis felicita..
tem, ſibiperſuaſerateſſemunitas , crudeli Marte ſoepius inter ſe
committit : qua vigente nec labor conftat Agricolis , nec Arti
ficibus induſtria , nec Mercatoribus:diligentia , nec Magiftrari-
bushonos , nec facris rebus reuerentia . Sed nec.iftud mirumi
videri debere contendunt ; cùm ab hominibus geratur a bie &tiffi
mis , fractis otio , luxuria dimuentibus , ganex addictis , cicatri
cibus deformatis ; qui tribus aut quatuor teruncijs conducuntur ,,
vttanquam victimæ cum occaſio tulerit immolentur , vel certe
reliquos immolent; quïque non aliter quam . Thrafones non -- in fragma: vc:
nulliapud Mneſimachum gladijs : coenant acutis , obfonij.vice ter.comic ..
faces ardentes deuorant , Creticofque mucrones , & laculorum .
reliquias quafi ciceres , aut bellaria habent ; carapultis interim ,
& arcubus coronari; à quibus profecto nihil aliud ſperari debeat
quam , quod omnino fæuum eft , infolens , impium , & æque ab .
omni iuftitia ,piecateque alienum ;ac Militia ipfa, quæ feruitutem
imponit liberis , filentium legibus indicit , metumque , & pauo
rem incutit omnibus , ab humanitate videtur effe aliena'. Nimi-
rum hi ſunr Arietes quos ſuperba literatorunt natio in Militiam 2.
impellit , hæc tela quæ in bellatores conijcit , vt ipfos de priftino Quod ipfa xi
nobilitatis gradu deijciat , Marcemque cogat quantumuis fero- cótemplatio
wir
cem, & inuictum Mufis ſuis concedere , 09 -

1
Interim vero 'earum dignitatem fic extolluntà contemplatio eft prope
winA .
die
ne ,
 12 DESTVDIO MILIT.
ne ,cui fe totos dedicant, ſic efferunt àmultiplici ſcientia, quam
ſe conſecutcs arbitrantur;ſic ab arte dicendi,velſcribendi iactang
& euehunt, vtreliquospræf Blennos ac fungos réputent, qui
poft habitis illorum otioſis diſſertationibus;periculum quidem à
patria propulſant,aras, focos,ac Renateis tuentur;ærumnofam
: ærarem aſpero vitæcultu duriter exiguntſub'armis; ac de fortu,
nis , & capite quotidie dimicant, quo fuis ciuibus optata pax , ac
tranquilla libertas cum honeftate contingat ; huc enim ſpectant
illa omnia nocturnæ vigiliæ , Caftra vallo, & flumine munita ,
fpeculatores miſli qui reſciſcanthoftium confilia , commeatus
ſummoſtudio conquiſiti, cruenta denique acies , iacture , vul
nera ,mors.ipfa , in quibus tanquam præclarisi vitæ actionibus
obeundis, militum negotia , vitaque omnis yfqueconſumuntur.
At Hercle ſua literatis fuftradaretur facundia qua cæteros lau
dant , niſi ipfam primùm quidem ad fui culcum , & ornatum .
conuerterent ; ſed quod ifta velut Tyrarini faſcibus abucantur,
adimperium fupra fortiſſimos duces, & Milites occupandunt ,
quorum in præſidio , & tutela Mulæ ipfæ , & Diorum aræ la
tent; iftud profecto minimum abeſſe videturab oftentationen,
& inepta laudis cupidine , quam omnes boni & fapientes quo
tidie in illis damnant, ac repræhendunt . Nam quid obſecro
magnificentius ſibi tribuere poſſent ? Si ſpeculationi deditos ,
literarumque ftudijs in ſignes , diuinis honoribus affeciſſet anti
quitas , quemadmodum certè louem , Martem , Liberum ,
Herculem ,Pollucem ., Perſeum , Quirinum in deorum nume
rum retulit; non quod ſubitilesqueſtiones agitauerintde rerum 1

principijs, de elementis, de materia prima, & priuatione, de

Coelorum conuerſionibus , animorum natura , ventorum ori
gine , & rebus alijs quarum nulla apud ipfos conftat , ſed
de fingulis eft lumma diſtenſio ; atvero quod afpera bella com ,
pofuerint, regna & prouincias fubegerint, Feras monftraque
domuerint, & nihil illis fuerit an-iquius quàm
Horrida.Mauortis tractare ferociter arma ,
Hostilique ſuam temerare infanguine dextram ,
Et fibi pugnando immortale acquirere nomen .
Quid etiã honorificentius de ſtudioſorum laboribus decernerēt ? 1

Sivatesille maximus,de quo non minus,præclare Latini ſentiūt

quàm
 PAR AB FAITID 131

quamGręcide Homero , Populum Romahum ex orbe deuicto

triumphantem , & fuperbum ; ſcienciarain peiustaude , quàm
ere iſſet ; &tamen
armorum tractatione partum decus retinvolu
ipſu vider eft æneid fexta poft enumeratos duo füfminas
m e e
belli Scipiadas ,animamque ſuperbam vledris Bruti,& quorquor
vnquam Romanorum in armis fuerant illuſtrës , në verbum
quidem de Varrone, auti Ennio , & Lucilio feciffe; fed totum lead
iftud compofuiffe , vt cxreris hationibus ſeubelto deuictis feu
cuddu & Inſtitucione Barbaris,taudesconcedérer quæ ab reliquis ?
artibus peruntur ,velis ignobilis forrúsię folatia ,quæ vero for
tes viros decent , & ob continuos Labores Martiſque dubios;
euencusmaſculus animos requirunt, leasivhi Populo Romano
tanquam omnium nobiliffimo, præftantiffimoque, excolendas
eſſeſuaderet , ſed quiddemun elarbus atque fablimiusde feco-
gitarent literaci, ficonfenfus vniuerfalis gentium , vox ipfa popu
li , & communis famabonorum ftudiunt liberale de quo ſe adeo
iactanţ & efferunt , eiusque inſtrumenta Calamum , Lucernam ,
Placeum , Palimpfeftunt, Clepſidram Gladiolum , Thecam pen
nariam , & id genus alia inter bona quæ humanis prækantiora
iudicanrur repofuiffet; non aurem totum iftud cominendatio
nis argumentun in Militiam , & quæ ei fubferuiunt årina de
riuaſlet : Juuenal.
Bellorum exuik , fruncis affixa Trapeis:
Lorica, afracta de cafide Bucculapendensy
} Er curtumlimone iugum ,' viceque oriremis Ei
Apluſtre, & fummotriftis captiuus inarcu ,
Humanis maiora bonis creduntur,
arque veiſtarum rerumaſpectus, mentes hominum gloriæ , laudis
que auidas mirum in modum reficit,ac recreat, & velut ambitio
nis nectare ſuauiſſimo paſcit ; ita non minus iucundè in illorum
aures fe infinuant, quæcunqe depugnarum & militarium faci
norum euentua bellatoribusipfis referuntur; nam vt de Pene
loperaceam .
Que Troiæ cafus iterumque,iterumque perebat: Onidius.
adeo verum eft quodomnium fermonum quide rebusalijs in
ftituuntur cito pos faftidium capit , vt non immerito dixerit
poera Venufinus ,
Sed
 14 . DE STVDIO MILITARI.
c- iwand:ex Sedimagis T
fib.2.oderegio Ape Pugnas , & exactantyrannos.u 21 :
5:15 . Deafum bumerisbibitaure vulgusa
deInuent.
cuius reibanc afferri poſle rationem conijcio ,quod.vc inquitTul
liusomnibus in rebus fimilitudoeftfatietatis mater, hæc vero nulli
bi minus apparer quàm in bellicis actionibus, quarum cum ob
mores,n& ritus populorum diſcrepantes, tumob accidentia quæ
cautiſſimos duces plerumque inuoluunt , & eiuſmodi cauſasque
ſimiliterin omnibus fe habere
nonpoffunt,maxima ſemper eftin
terſe differentia, & quod conſequenseft diuerfa etiam narratio ;
cui prætèrea non minimūdelectationis acceditex Heroicarum , &
incredibilium fermeyirtugum commemoratione , quæ fuo preu
cellenri merito , longè potentius in animos incurrunt,quam vel
contemplationes de natura perobſcuræ , velimpliciti,legum ne
xus, & Labirinthi, vel Mileſię fabulæ , & narrationes de curribus &
pectine Salis,quæ ſtolidoscancū ac,infantes actentosdecinere pof
ſunt.Hisigitur rationibus abundecófeci,quod necipfimet opinor
liberalibusftudijsexculti homines inficiasibunt,Militiam longè
aptioremalle quæ homines adumbratæ cuiuſdam diuinitatis &
verę glorię participes reddat, quàm ſigipſa:contemplatio quæde
rebus eriam præftantiſſimis & fublimibus inftitui ab ipſis folet, &
de qua tam prolixè abblandiri ſibi conſueuerunt,vt cum inDeum
euadere non poffint, faltem ejus fimiles haberi velint, cum ſui 1

ipſius tum cæterarum rerum .aflidua contemplatione , cuifefe

nimium quantum totos impendunt & dedicant. Verum quàm
ipſilongeà fcopeaberrent& fua opinionefallantur , non ope 1
roſum eft meo quidem iudicio demonftrare ; etenim quam ha
bentamabo in hac re fimilitudinem ? illorum vanæ meditacio
nes & fomnia de rerum caulis, cum Dei natura qui ſeipſum per
fedte intelligit, quirerum omnium naturama cumulatè nouit ,
fouet , & temperat; qui cælorum conuerſiones:dirigit, tempe
ftatum viciſſitudines ordinat , elementaparibus inter fe momen
tis librat , Terram in mundi centro firmat, Oceanum certis limi
tibus conftringit, ventos de theſauris ſuis promit ; cuiuſque tan
dem , prouidentiæ & moderationis imaginem , licetinfinito quo
dam interuallo ,innumerabilibuſquedifferentijs illi tantum imi
tando profequuntur, qui ita fe erga ſui fimiles gerunt, vt omni
ope
 PR AE FAT10". 1
ope, &ingenio commodis illorum proſpiciant : bominesenim ve
minibus
oprimeTullius contendit,adDeo
oprime s nullaipfitantummodo
dando ; hoc autem t,quam
re propiusaccedunpræftare
exiſtimandi'ſunr, quipræclaris legibus , & inftitutis populosin :
formant; ciues moribus oprimis expoliunt; foedera fanciunr ;
pacem , aúr tuenrur, aur bellum cum opus eft gerunr ; omnia
deniquefaciuntquibusmortalium vitacommodior,arque beatior
eſſe poſſit; quod equidem cum varijs in rebusexercitatos homi
nes poftuler,& corporis æque ac mentis agitatione continua pro
cliuesad laborem , fareátur tandem oportet totum iftud effe actio.
nis, non vanæ contemplationis negonum ; ſicque diuinitatis fpe
ciem lógè melius opere ipſo quàm racita cogitationeexprimi: cui
fententię pariteraccedit Horacius,his verſibus laudatisiam antea
in ſyntagmare' de Studio liberali .
Res gerere, & captos oftendere ciaibus hoftes
Atringitfolium Louis, du cæleftia tentat.
& fanè quod militum virtus lõgè cęteris præcellat inpublici boni
procuratione,iftud oprime fuit a Thucydide demonftratum ,cum
Icribit Periclem in ealaudatione, quam is ſummum Magiftrarum
gerens, ad fepulchra militum more maiorum habuit ; antequam
ad caufæ capuc accederer', accurarè deſcripfiffe iuftiffimæ Repu
blicæ formam ,tum fructũ honeftiffimę pacis & vberrimalegum
cómoda recenſuiſſe;quibus,vteratdiſertiſſimus ,luculenter expli
caris;addidiffepoftremo militū mortuorú magnifica pręconia vir
tutis: vt diceret,quod fuperftites Atheniêfes eſſent,quodbeati flo
renteſque,& omni genere bonorum cumaltiffima pace fruerentur
eorum proculdubio iuuenum eſſe cerriſſimum munus , qui ci
uium otium cruento ſuo negotio, patrię falutem ſua cæde texiſſent
adeo nempe verum eft quod ; pro Murena M. Cicero protulit ,
omnia que funt in Imperio, infacu ciuitatis, ab ijs defendi, & fir
mari putantur, qui militari virtute antecellant !
Verum poftquam præſidium iftud litteratis ereptum eft,quod nec in vario.
in contemplationis præftantia ranquam arce munitiſſima con - tateſcientis
ftitutum habebant ,ad aliud certè tanquam claudi ad equum nin docent ,
confugiunt: & fummam vim , facultatemqueingenij oftentant & efficiens.
qua generofo quodam , & audaci conatu , ſcientias omnes ,
arveſque ita penicys occuparunr ; vt nihil fit , vel in Theolo
gia
 16 DE STV DIO.MILITARI,
gia reconditum ,velin Philofophia obſcurum ,vel in Mathema
vicis perplexum , vel in lure dubium , autin communi bona
rum artium cognatione, feu quam Græci dicunt, Encyclopæ
dia difficile ; de quo ſemel interrogati fubtiliter, & ornatereſpon.
dere non poffint; vtmirum fit pr fectode ingenij humanivafti
tare,quod Mufæicuifdam anguftiparietibus conclufum ,forſcien.
tiasilluſtrare potuit , tot artes conſtituere , for abdica proferre,
totobſcura, &difficilia enodare;quorum certèfructus, & cómoda
multolatiusſe diffundunt, quam vtcum iplis,diſciplinæ militaris
vtilitas vllo pacto conferenda fit . Hæc enim omnia ,præclara fui,
cognitione animāprimàm ab ignorāciæ tenebris explicant, & pu 1

riorem etiã efficiuneſciērixiquęde Deo, & de peccato tractatper

ceprione ; incolumicárem prætereacorporis ſeruant,præſidijs
quæ medicinaſuppedirat; mores componunty regulis, quas:de
virtute, &vitio Philofophorülibri continēt,bona,fortunaſq;tuen
tur, legum ſanctionibus, & Iuriſconfultorumeffatis;vitædenique
commoda, & voluptates proniquent, totartificum induſtrià qui
abſquemathematicarum duciu ,vix poffentconuenienterlineam
aliquam aut circulum deſcribere, Atol bonipriuſquam vobis de
ciuſmodi commodiscredatur, quæ li perindedehaberent vt a vo
bis deſcribuntur,non poffent etiam non fummopere egregia, &
vtilia cenferizmentempaulò aduertitead Scepticos & totam Pyr
rhonis fcholam , quæ concluſionesillas de ſcientijs tanquam nu
gas meras & pedicas ,quibusvos inuicem irreritisabſque emolu
mento, ſuauiter derider; fapienülfimis que populorum Romano,
& Lacedemonio ,quivos,&ægre quidem receperunt,& exceptos
turpiter depulerunt,violatæ literarum maieftatis dică ſcribite;aut
quēadmodum æquum eft,expoftulate priuscum duobus fortiſſi
in Caligula. mis Imperatoribus,quorá vnuin detoto lureciuili abolendo non
ſemel cogitaſſerefert Suetonius, altera vero ad duo fermemillia,
librorum cõbuſliffe,in quibus iudicia continebatur,quæ ab Vrbe
conditaad fuamvſqueętatem redditafuerāt,tam exploratum eſt;
vt qui hocignoret, fcire etiam non debear, quiprimus tor leges
ſparſas,& incõditas in quinquaginta libros titulatim digeſſit, quos
nunc Digesta nuncPandectas appellát,hocautemconfilium cum
miro quotidie, & incredibiliconſenſu bonorum , ampliffimis lau
dibus honeſtecur; nulliè contrario totretro actis ante feculis ad
no
 P R AE F A TIO , 17

noftrum vſque inuenti ſunt, quos facinoris iftius Imperatorij me

moria torqueret ; ſi duos lireratores excipias procaci dicacitate ,
1
& ſcommatum plauftris,quæ in probos omnes,& immerentes co
gerunt , magis quàm doctrinà notos Floridum nempe ,& Philel
phum ; quorion ycerque conceptum leui de caufa in Juriſconſul
tos renċentiores virus , antiquiorum illorum deſiderio ſicexa
cuit, & inflammat, yreriam fapientiffimum Imperatorē iftius rei
quam confultiſfimè fecit aſpergat infamià ; ita enim poftremus
in Satyris . Sat.2 . dec.2,
O vtinam Superi!fiquid mortalibus vſquameft
Iuſitiæ reliquum te, Iuftiniane , fub imis
Manibus ardenti plectantPhlegetonte jacentemi
Poftquam tanta Isalis millenavolumina legum ,
Principe te clades , te principe peftis ademit .
Cum tua ventura moliris nomina fama
Inferere , da vulgisitulos dementisinire ,
Lex,& Iura tuoperieruntinclita faſtu .
uibus cerre maledictis, & conuicijs ſummam eorum videtur fe
ciſſe, quę Floridus toto libro deluris ciuilis interpræribus ma
jori rationum , & verborum apparatu , contra Zazium , & Alcia
tum laxioribushabenis ſcribenseffuderar. Enimuero non ſolum
luitinianus hac arte yſus eft , quacæteris hominibus ab immenfa
commentationum veftrarum mole,& infinito propemodum nu
mero profpiceret, quandoquidem alius cum inde ex Othoma
norum Proſapia.Imperator,vt fuæ quamuis profanæ Religioni
confuleret, quæ varias in partes trahebatur, ex interprætum dif
ſentione, quantum octoginta Camelilibrorum non Typisæreis,
ſed calamo Scriptorumferre poterant, Oceano demerfit ; pro
mulgato inſuperdecreto , ne quis , aliter quàmipſe cum ſapien
tioribus nonnullis conuenerat , de Religione ſcribere , aut pro
nuntiare poſſet, atque ita veftræ tandem eruditionis pertæſi ſum :
mi Imperatores, quosnon temerequicquam ,ac leuiter ſuſcepif
fe exiftimandum eſt, ſucreſcentem illam in dies, & vltra quàm
Reipublicæ faluti conduceret luxuriantem , iiſdem fatis compreſ
ſerunt, quibus, & orbis viria Deus Optimus Maximus folet in
terdum reprimere . Sed iniquum fortaſſe reputabitis nec fatis tu
tym etiam , lite cum eiuſmodi Popalis , & Imperatoribus experi
B ri,
 18 DE STVDIO MILITARI .
ri , quorumauctoritas æquitaticaufæ præualet , & fplendor , ac
maieftas officit iudicum libertati; bene quidem , fed diſſidia , ſal
tem componite , quibus, ac nulla re frequentius, Scholæ veftræ
perſonant, &vosipti priniùm cum antiquioribusliteratis ; ac de
mum inter vosconuenite : nam qui fieripoteft, vt interim , dum
Hipparchus, ab Eudoxo, & Copernicus à Ptolemæo in Aftrono
micis diſſentiunt,vlla vobis de coeleftium corporum ordine , cau
ſisque , & natura fides adhibeatur ? quomodo vultis, vt Philofo
phis credatur ? ſi continua quadam veluti rotæ conuerſione ipfi
ſe viciſſim ex pulpito deturbant, vt aliquando regnarit in ipſo
Empedocles,mox Democritus, deinde Plato, poftea Ariſtoteles, 1
demum Telefius,Baſſo,Patricius,Gaſſendus,viri capitales, & prā
pti nouum potius iter cæteris aperire , quam iterum terere iam 1

antea factumab alijs vnde fi quis illos omnesin tanta opinionum

varietate, & diſcrepantia ad ſcopum collimafſe cenſer , deſipit is
profecto non ſapit, fi nullum , mecum omnino facit, qui hac in re
cum optimo meo , & fapientiſſimo Tuberone planè conſentio .
Nec vero aliter in Medicina ſe res haber, quis enim Ruſticos vi
deat, hoc eft maximam & meliorem hominum partem , ſumma
confectos ſenecture viuere abfque illius ope fanos, & incolumes ,
vixiſſeque continuo ? quis Afros , & Aſianos hanc ſola obſeruatio
ne , & experiencia facere ? quis Germanos ſuis ſalibus , buryro ,
croco ,tartaro , & id genus fornacum venenis ; Gallos , & Hiſpanos
profuſa fanguinis diminutione, Italos frequenti purgatione mor
bis æque difficilibus, & periculofis opitulari compertum habet ?
quisitem Empiricos fola Hiftoria , & tranſitu , Methodicos Diæ
ta, Chymicos ſecreta quadam effentia ,Cardanum ſolius aquæ na
turalis vſu ,Cornachinum vnico pulueris hauftu , Medicos alios
peculiaribus fuis antidotis, cuiuſuis generis ægrotationes profli
gare; & Galenum contrarijs remedijs,Paracelſum ſimilibus in illa
rum curatione vtidepræhendit; aut tandem quisMedicos per
percuo inter fe diſſentire magnasque de fingulis rebus quæ
ſtiones agitare nouit, qui nutante propria valetudine,non ancipt
ei cogitatione diftractus ad Medicinæ præſidia confugiat.Sed Le
gesipfæ quid eciam Societati hominum cõducnnt ? fortafle qui
ſtiones agitant pulcherrimas de moribus , de virtute , de Ciuium
tranquillitate ,de bello ,depace , deque alijs grauibus rebus qui
bus
 PR AE FATIO , ; 1 19
bus Reſpublicæ continentur? nequaquain :fortaffe igitur lites im
plicitas explicant, controuerſias difficiles componunt,hominum
paci,& faluti conſulunt?nihilminus;quid ergo de ftipulationibus,
de mutuis , de depoſitis,de ftillicidijs, & alijs rebus viliffimis ope
rose tractant ; eaque tot gloflis, & commentationibus imuoluunt,
vttoris artubus contremifcendum fit ingenuis adoleſcentibus,
quiex iuriſprudentiæ limine , tantam vident reſcriptorum confi
liorum lectionü indigeſtam congeriem ſibi deuorandam ; fiin ;
ejus penetralia deſcenderevelint ; lites denique tot artibus pro
trahunt tot laqueos inter ſe connectunt, vt nõ ſecus ac ſi hamatæ
1 & vncinatæ eſſent aliquasalias , in tranſcurſu ſemper arripiant,
& nulla tam parua res in ius adducatur, quæ non fatis ſit ad ætatē
hominisper continuosangores , & cruciatus conterendam ; vt
propterea ſapienter Ferdinandus Hiſpaniarum Rex ,cum Pedra
riam Proregemin Indiam Occidentalem mitreret,vecuerit ipſuni
Jurifconfultos ſecum ;autCauſdicoseo deducere :ne litium ſemi
naquæ in illis regionibus nulla erant, ab iftis importarentur; &
perniciofa contagione ,pacemillarum , ac tranquillitatem infice
rent: quod equidemnon adeofcitecauerepotuit Matthias Cor
uinus Pannoniarum Rex, qui poftquam Iuriſconſultos ab Italia
cum magna mercede accerfiuiſſet , vt litigandi leges , ac legum
actiones populum edocerent , hoc vnum adeo ftrenue ſubtiliter
que præftarère;vt paulo poft eiuſdem populi rogatione, no
Liis illis litiuin ambagibus ad inſaniam vfque , & deſperationem
circumuenit,Cauſidicos omnes fuis finibus arcerecogeretur . Ex
eoque conſtateuidenter , Iustiniani Iniperatoris verba , quæin
proæmio inſtitutionumhac eleganti verborum figura, & tranſla
tione conſignata leguntur ,quam Hermogenes Chiaſmum appel- initio Stres
lat , & qua pariter vſi ſuntOnoſander, & Vitruuius non infimæ lib.r.cap. 1.
claſſis autores , Imperatoriam Maiestaten ,
tam ,fed etiam Legibusoportereffearmatam ; acillaquoque Theo
phili quæ videntur igræce tantummodo ex Latinis fuiffe reddita
και μόνον όπλοις κοσμείθαι , αλλά και νόμοις οπλίζεσθαι ;patet inquam
verba hæc, non eo trahenda eſſe, quaſi.præſidium aliquod Im
peratorię Maieftati repofitum fitzin his forenfium Legum amba
gibus, quasveltum maximie reſe tas à Triboniano fuiſſe,alijſque
Anteceſſoribus conſpicuum eft . Sedfacratiffimas illas Conſtity
B 2 tiones
 20 DE STUDIO MILITARI .
tiones intelligebant, quibus nihil vtilius , autfanctiusexcogitari
poterar ad communem vitæ vfum , & publicæ quietis ; ac priuatæ
etiam ſecuritatisvorum , fi præclarahæc fapientiffimi. Imperato
tis Decreta,homines nimia quadam ſedulitate docendi, ſcriben
dique,nonin ſui perniciem ftatim conuertiſſent,editisin illa, quæ
per fe facillimafuntinrellectu , tam vaftæ , acque operofæ molis
voluminibus, vr dictum illud Callimachi apud Suidam vſurpari
deillis merito poffit , το μίγμα βιβλίον σον και την μεγάλο κακό . hoc
eftmagnum librum fimilem effemagno mala. Superſunrigirur Ma 1
thematicæ , quæ forſan dum in erudito puluere geometrico con
ſiſtunt, neſcioquid firmum , & confentaneum ſuis lectoribus pol
licentur;verum tamen cum hiad illationes peregrinas fe tranf i
ferunr, &Aftronomiam , autOpricen nouisdemonftrationibus
firmare contendunctunc non minor in illis , quam in cæteris di
fciplinis excitarur opinionum diffentio : imo vero difficilius inter 1

ſe conueniunt Mathematici, quod ſinguli demonftrationibus ni 1

tuntur , quæ certam , & indubitatam rei'conclufe nočitiam in ani

mo gignunt, & a proprijsobferuationibus non facilè diſcedunt,
ne quod conſequenseft videantur in illis aberraſſe; ex coque fre
quenter contingit,vt quemadmodum Centauri,nubes quaſdam
lunonis loco amplexentur; aut Procorum inftar in Odyſſea,cum
ancillis Penelopes conſuefcant, à Dominæ fcilicet Thalamis ex
cluſi;arque ita nobistantum relinquitur, vt quæ nos ipfi, veler
röre fenfuum , vel fallacia collectionum rebus ipfis affingimus,
non autem quæ ex propria natura illis ineffe certum eft , cam ,
ſubtili hoc , & arguto colligendi, ac ratiocinandi modo cogno
fcamus :quid vero quod operibus eorum artificum quos ele
ganter Xenophon Sorondleg Bic moesvocat , quaſi manibus fibi viaū
Homil. 1. in parantes,aut quemadmodum inqnit D.Chryfoftomusdoo Tedvyd
Macch. egon Exponátóes ; eædem diſciplinæ non multum etiam inferuiunt,
nam quotus illorum eft , quiex Mathematum præfcripto opere.
tur ? quotus qui libram ,vectem , trocleam , fiftucam , malleum ...,
pericrochium ,cuneum ad Ariſtotelis, vel Heronis,autGuidobal.
di placita guberner ? certè nullus; Cum omnes arrem in qua ver
fantur expe. ientià tantum , & imitatione didicerint , eandemque
poftea proutingenio funtà Naturahebeti, vel acuto , nouis in
uéntis excolant, aut inglorij, & inertes aliorum more exerceant,
atque
 TIP RAEFATIO .
aoque , nonobife quoddam exemplum ijsreponam , quæ litcrati
proferunt de Columba Architę Tarentini, deBobus Boethijin ..
ære mugientibus , & de ipfamet Archimedisfphæra , in qua
Percurritproprium , meritus figniferannum ,
Et fimulata nouo Cynthia menfe redit .'
equidem quocumque me cogitatione verto ad ſellularios noftros
opifices , quibus, vel prima Euclidis elementa , non magis certè,
quã Pelopidarī nomen vnquã audita funt, varia tamen illos non
ornamenta modo , fed incrementa artium adinueniſſe video, quę
vetuftioribus illis vno omnium ore celebratis longèpræcellant;
& ad quę priorum nunquam vel ingenium , vel induftria pene
trauerat;quid enim violentius inachinis bellicis, quibus ab ardēzi
quali bõbo Bombardarum nomē eſt indicum ?Quid fubtilius arte
librorum Chalcographica ? quid ipfa Pixide nautica mirabilius ?
ac nihiloſecus certum eft,omnia hæc,quæ homines ipfosaliquid
ſupra hominem potuiſſe oftendunt, & orbem vniuerſun deterio
rem nefcio an meliorem reddiderunt, ab hominibus literarum
ignaris , indoctis , nec opinantibus quidem inuenta fuiſſe, &
exculta . Hucaccedit quod in varijs artium propoſitionibus , vel
periculofum fit ipfaruin exactæ veritati multum concedere ,
vel faltem vanūeft, & inutile ex earī præfcripto operari;nam cum
ex lege .coniugatorum ſuinmum ius debeat effe fumma iuſtitia ,
contrarium tamen de prudentiæ humanæ legibus , quæ vel Iuſti
niareis pręſtanticres funt,veriſfimum depræhenditur, ita volum .
mum ius cötinuo in fummāiniuria euadat, fi tam exacte feruetur,
quam lex ipfa præcipit . Haud fecus etiam in moralibus , quis.eo
rum magiſter non docec virtutem modis omnibus fequendam ,
& colendā eſſe,quod tamē fi quis vltra quam ſatis eft facere velit
Infani
ſapiens nomen ferat, equus iniqui Horat. epiſt.
verū , vtex Mechanicis dequibus fermo erat exemplum aliquod 6.lib.i.
afferapi, contendat artifex tranſmittere dolium affabrè conftru
Aum per portain quadratam determinatic , & certæ menſuræ ,hoc
ſane yr efficiat arte opus eft,quæ docet ratione,fiue vt loquuntur
proportioncm diametri circuli ad ipſum circulum effe, vt 7 ad
22 atenim , quia talis proportio aritmeticis damnatur, veluti mii
nimè rationi cõſentanea, & in fractiones cadit,quę ferè in effecũ
reducinon poſſunt, idcirco non quæret , arcifex veritatem ..in
B 3 hoc
1
 22 DE STUDIO MILITARI .
hoc opere, fed falso tertiam partem circuli accipiet, eamq; apta
bit diametro portæ quadratæ , nec tam habebit rationem veri
tatis exactæ iftius præcepti artis', quam ad vtilitatem refpicier,
quæ ex opere quocumque modo abfoluatur in comoditatem ho
minum redundar. nimirum hæc ipſa ſunt, ad quæ tandem ſe re
ducit varia illa , & multiplex ftudioforum erudtio, propter quam
tamen adeo ſe efferunt,vt cæteros homines, qui fimilibus illece
bris non ducuntur , nullo in cenſu habeant, quaſiomni prorſus
meritorum commendatione deftituros;eo ipfo nempè,quiatotlu
cubrationum fuligines non ebiberint,tot libros continua lectione
non attriuerint, tot aduerſaria , & opiſtographa lituris , & igno
rabilibus notis non impleuerint, vt ad vmbratilis cuiuſdanı fcien
ciæ cognitionem, velur ftadiodromiad metamanhelantes perue
niant: & tamen fi Pythagoram imitari, aut Socratem audire vel
lent, quorum hic Thamum Aegypti Regem : longè fapientiffi
mum inducit,Teutati qui primus literarum , & figurarum vſum
inucnit grauiter inſultantem , quod non memoriæ quidem , fed
obliuionis , & confufionis Pharmacum inueniflet ; ille vero di
fcipulos fuos quicquam ſcriptis. mandare prohibebat, quo ab
ipſius ore folùm penderent,& nihiföülivalde vtile,& exquilitum
memoriæ committerent,proculdubio certum eft, quod ſcientias
ipfas minori cum faftidio poffentaddiſcere,nam :Gallorum vates
& Druidas(quosſi quisnegat omnidiſciplinarum genere fuiſſe
excultos,is longè mea:quidem ſententia à veritate,& Hiftoricorű
fide aberrat ) Iulius Cæſar auctor eſt , in omnibus quæ iuuentuci
traderent,voce dumtaxat vſos ; ſeu quod difciplinas in vulgus et
ferri conſentaneum minus iudicarent , feu quod re vera depræ
henderent, eos qui diſcunt,libris confiſos nunquam rebus ipfis
ſedulo inueftigandis operam impendere : enimuero iſtud mihi
inmentem reducit , quod rępius cogitaui non inutile futurum fi
rectè conlideretur, nempe ,vtquemadmodum nullislibris,aut
fcripturis,fedvoce ſola innumerabiles opificum artes edifcuntur,
Agricolarum , Architectorum , Nautarum , Pictorum , Sculpto
rum , nec vlla in ambiguitate verborum repugnantia , aut ſen
tentiarum in ediſcendo difficultas oritur, idq;folum in arte pre
cipitur , quod vſus, & vtilitas approbarunt ; idem fimilitering
ſcientijs & artibusquæ liberales dicunrur vſu veniret receprum ,
quia
 P R AE FATIO : . 23
quia dum omnes ex librisauctorum docentur,quos Magiftri ſuis
diſcipulis explicant,magna plerumque in horum dignitate re
tinenda difficultas fuperanda eft,hominesenim funt, &erroribus
quos humana parum cauerepoteft industria , obnoxijzvnde quo
ties eorum d ta prcnüciataque tamquam fi falfa efle non poſſent
proporiuntur, vifernièfemper à ſecratoribus fiericonfueuit,dif
ficiles nonnunquam explicacushabent,& ſenſim occafionem
afferunt tot commentarijs , obſeruationibus ,controuerſijs , ad
ditionibus, quas omnes,quanto melius, & fidelius aliquis.cenet,
& intelligit,eo,magis omnium iudicio ineptus euadit, quivel rectè
de Natura philofophari , vel ſapienter delegibus conſulere , vel
feliciter opem ægrotis ferre poſſit; ad quæ munia longe magis
idoneos effe videmus quiparcè,mediocriterque in illis faculta:i
bus erudiuntur, quàm qui in intimos illarum recelſus penetrarūt,
& omnium ambages,acænigmatamente animoq; ſunt cõplexi: &
denim omnia acutè quidē profpiciant , & quid in agendo,lequen
dū, aut fugiendű fit plane intelligant, mirificeq; mencē ſuam cùm
in circulis, tum in pulpito verbis explicenr,neſcio tamen quo
modo plerunque contingit , quod vbi tacto opus eſt , deſtituti
confilio , & tanquam manci aut limphati inconſulto omnia , &cre
merè perficiūtilludque Timonis veriſſimūeſſe exemplo ſuo com
probant monumes onmooring is 8',WAVEGriegváme. Ideft multifcientia ,
feudefiderio multa fciendihaudquidquam vanius extat ,vndenihi,
amplius habent viri illi tam multiplici rerum ſcientia illuftres,
quod de vtilitate vellaborum tolerantia cum militibus paria fa
cere poffint, à quibus omnia quæ ſunt in Imperio, inItacu ciuita
tis , inpriuatis cuiuſque bonis, & hæcipfa ftudia, forenſis laus,
artificum induftria, ſpeſque omnium, & yota defendi,& firmari
putantur ,etfi tibi ò Audiole
licetexercereTogata
Munera milina , licet , fine pulueris:hauftu , la carmine
Misia legitimo fubiudice bella.mezeri . aid: icoles.
oportet etiam militesCaſtrēſem ſequi,quä eo honeftior eft, quod
non verbis,antum in eo pugnat ur,fed vt inquit Ennius .
Pespede premitur,armis teruntur arma .
fi tu denoctu vigilas quo ţuis confultoribusreſpõdere poſſis,Mi.
les idem etiamfacit , ſcd ye quo intendie, mature cum exercitu
B 4 fer
 24 DE STVDIO MILIT.
perueniat; fi te Gallorum , illum buccinarum cantus exſuſcitar ;
li tu actionem aliquam , aut declamationem infticuis , ille aciem
inftruit ; fi cu ſollicitus es circa vnius ægri valetudinem , aut con
fultorislitem , quo feliciter vtraque cedat,ille non minus accuratè
prouidet,ne vrbes ;aut caftra capătur;ſitu quomodo aquę pluuie,
aut Stillicidiaarceantur optimètenes,illé vthoftium copię;fi tu in
finibus regundis exercitatus es , ille in propagandis ; ſi tibi plau
ſus datur in theatro ,at illi triumphus decernitur in campo . Cete
rum quod addebant de vitæ ſanctitate de morum integritate,de
commodis tum publicis tū priuatis , quæ à literarum ftudijs pro
ueniunt ; miruna nipotius,vt eorum 'moris eſt, paradoxa , & ad
mirabilia loquantur, cùm hæc omnia ſibi tribuunt, quæ potiori:
iure ſuntà militibus expectanda, nam cum fapientes nonnulli,
çætus , & communitares,hominum , qui mutuationis operarum
gratia in Ciuitates conuenerunt , tres in partes ita defcripſerinr ;
vt prima quidem fit eorum qui conſilio Republicam gubernant,
altera eoscontineat,quieadem armis, & obiectu corporum defen
dunt,tertia deniqueexeis componatur,qui artes neceſſarias exer
cent,quales funt opificũ,Mercatorū ,Agricolarum ;equidem quis
locus in hac diuiſione militibus aſſignatus fit, quorū abſque ope,
& preſidio munera ſua obire duæ reliquę ciuiū claffesnõ poffent;
optime video; quis vero literatis iftispublicæ falutis curatoribus?
eft adhuc apud mepenitus ignotum ;certè memini Ariftotelemin
politicis de liberalium diſciplinarum cultoribus , Mufarumque
Audio'addictis hominibus hoc modo ftatuere, vt quoniam ex of
ficio , omni opere ſoluti:reliquorum laboribus,quibus veſcuntur
oneri ſunt, longè propterea minus ipſorum lit in ciuitare,quàm
aliorum , ſeu Magiftratuum , ſeu Opificum . Itaque de publicis
commodis nõ eft opinor quo ſibi multum placóre poſſint literati,
quod vero ad priuatas opesſpectar ,illud fanè poftea videbitur ;
fed interim venit mihi in mentem Philemonis comici , apud
quem digladiantibusinter fe philofophis de Bono, Ruſticusqui
dam illud à ſe, laborando , & arando inuentum fuiſſe retulit : Phi
in irag.veter. lofopbi,inquit,quærunt vi audiui, in hocque temporis multum confun
CO ...
munt , quidnam fit Bonum , nec dum vllus inuenit quid fit , virtu
tem , & prudentiam aiunt, d . magis hæc intricant , proculdubioquid
Bonum firin agro me exercens , Terramque fodiensego nunc inueni,
pacis
 TIP RAE FATIOJ I
pacis quæ funt Iuppiter Chariffime, quavenuftiffima, amabilis ;
& fummaDea eft ;nuptiasfeftiuitates , Cognatos , liberos amicos ;
diuitias", fanitatem ,annonam , vinum :ipfa confert, & equidem 5031 2032
lummopere vereor, vt ftudiofisillis hominibus moleftiam maxis
mam afferar exemplum aliud valdeilluſtre cuius fidem effe vold
penes Sotadem Poecam vetuftiffimum ,nam fiilli.credendumefta
op groñor Ounegi nomos agitadataintien και
..Diuinum Homerum famesabfumpfit. o
verùm ſimilequidquamBelliducibus, acinemilitibus quidem ,
modò tamen præclare farciterque ſe geſserint;vix vnquam accit
dille coufpicuumeft. Qui ;potius, no Ariftotcliplacets resmilit 1. Politie;
taris fecum fert naturalemacquirendi modum , ex lege, & velup
pacto quodam communi,quo bello capta capientibus acquirun
tur,vnde prudenter monebat Antiftenes,optandum effe,vt hoftis
bus bona adeſſent finevirtute ,ſic enim non eorum ,qui habenry
fed qui capiunt, illa fieri: & eodem fpectat quod de dedentibus fe
dicebar Liuius vbi omnia ei,qui armis plus poteft dedita funt, que
de iis habere victor, quibusmultiari eos velit ipfus iusatque arbi
triumeft.Accedādigirur Oratores,Iurifperiti,Medici,quipluscæ
teris literasin lucrohabēt,& fi me velinta propofitalentemiadi
mouere,oftendõtmihi prius fibialiquid eiuſmodi fuiſſe vnquam à
virtute , autà fortuna conceſſum . Supereft ergo nobis dicen .
dumde vitę ;i& morumintegritate ,inquanullus equidemvideo
cur literaris miles concedat , preſertim cum à literis nullą per ſe
virrus oriaturnullaqueper eassedītur niſi cafu , & fortuito vircutā
opera ; neque enim fcientia de virtutibusvirtus eft , contras
quam Socrates alicubi defendit ; nec fi alicui literę inſunt etiam
vberrimæ , ftatim propterea confequiturei ineſſe virtutem
aliqua
imovero peruulgata omnium fermè fapientum confenfu fenten ,
tia eſt, homines quoplus reliquis eruditione præſtavt, eo etiam
invitia magis efſe procliues, vt Auerroes de feculiſui fapientibus
1

teſtarī reliquit,&experientiaipfa veriſſimum efle parefacirquod

de oratoribus in fpecie protulit Volacerranus,ego inquit, collatis libro 3 4.
veterum acnouorum exemplis, quæque legi pártimeriam vidi, ad
formare aufim ,pauciffimos, viros bonos claquenies inueniri,nam
vr de Critia, & Alcibiade nihildicam ; item de Tyberio Graccho,
atque Caia Carbone , viris eloquentibus atciuibuspernicioſis;
for
 26 DE S TVDIO MILIT .
fortaſſe nec ipſum Demofthenem , nec Ciceronem quibus tamen
pemo magispoterat
Silius lib.z.
Lap Vocemouere Fora ,atque,oranda, d fingene mentes. . ,
interbonos habebit bomus vitarum cenfor.Quamobrem certe
inIugurah. dicebatMariusapud SaluftiuniNeque literarignacas didisi,pat
rum placebat.cas difere , quippe quæ ad virtutem doctoribus nibit
profuerunt; &multi exeoconijciuntliterasnon , veberieviuamus 1
inuentaseſſe ;ſed potius,vt iucundèoblectemur,quemadmodum
decontemplatiua Philoſophia dicebar fummusÖçadorgye , vt
intelligamus,quid verum fit üi actionibus , quidue inmortali yica
I ethic. bonum ; poffumus autem intelligere , vt inquit Ariftoteles.quid
ad reclam yitam conducat, quidue:vitiorum , aut virtutum defcri
ptionecontineatur, etiamſinifit quicquam lande, vel vituperio
dignum agamus ; fic enim homo purus, & illibatus, & lintem
peranter non viuat, oprimètamen nolle poteft, quibusin actio
nibus libido confiftat; & quinullo , auradmodum ignquo eft ani
moydemagnitudine,& foraitudinepræclarè fenejet.Verum , qui
vidam inarmis degunt , & ſepericulis, rebusque,afperis, deuo.
uent,eciainſide fortitudine, autanimianguftia,& imbecillitate
nihilprorfusaudierint ;norporerunttamenhanc nonpropelle
reà fe, & amandaré longiùs,illā verò arctiflimè comple& i, & præ
feferre : quod fi non omnes idem faciunt, & aliqui intractandis
armis;vel animo funcimbetli, rapaci,fæuo,vel feganeæ ,luxurie ,
impudentiæ salijſque vitijs,dedunt, non proprerea tamen milita-,
ris:diſciplina culpandaeft ;qua tăcumabeft,yrhomines ad luxum
ad libidines;adfcelus,ad inertiam erudiantur,quodpotius ex fce
leratis , & flagitiofis ad omne genus virtutum affuefcant,leam.in
quibustegibus tundata eft, ijfdem adminiftrarivelinc ijsquorum
intereft publicæ ſalutis,& honeftatiscuram gerere.Etadhuc erūt
quidubitētplusdignitatisne.acvtilitatis afferat resmilitaris, qua
litcrarum ftudia? erunt certè neque enim ,ficurvulgoperſuaſum
eft ; aded imbellesſunt, & animo defecti , qui Mufas cum Marte
4.
cchr mitrust;& :vnacum ipſis fiftunt fe in arenam ,vt dum illis te
nie in copia ,
lum aliquod fuppetir pugna velintabliftere ,
on nitare Igirur ad vltimum deueniunr , quod váb eloquentia , & à fa
Jermonis,qui
:ro ? è rimbus cultatisrectèdicendi,& fuadendipræftantia defumitur,ita non
cilet it mirunreift fimileverborum phaleris; & totiuskiadelæ purpurif
ſo
 AR AE FATIO. ( 27
So eiusvim ,& dignitatemquantumalojus feripotefteleuantquid
enim illa præftabilius inquiunt, vel admiratione audientium , vel
ſpe indigentium , vel eorum , quos diligentiſſimè tueri,ac defen
dere ftuduit,gratiarum actione? quàmdelectatillareconditoruni
verborum vis, & ingenioſa difpofitio ? gliſcicea ſenſim in homi
num auręs, & per exquiſitiffimos tranſitus , perexplicatiffime
argumenta , in animos etiam feinſinuat. Dracorem vides in ror
ftris,Herculem Gallicum effe puta; quimox.Auditoresſuos,quo
vulcpertraher aureis quibuſdamcatenulis, quafideuinctos,qua .
in re quantum arte militari præftantior ſit facundiacæcus eſt,qui
non videt, inuidus , qui ſi videt , illud diſſimulat ? nam , vemillos
faciam Homericosillos.Qratores.Neftorem ,Menelaum , Vliſsē,
ac nobilem concertationem de armis.Achillis , in qua vna cui
dentiſſimè i

Quid facundia poffet

viritulit arma difertus'.
Re patuit, fortifque
atqueetiā, vtmultaficcopede tranſea , quæ de Homero ipfodici
poſſent,qualia sūt,verbigracia illud quod afferit Dion Chryfofto orat. 130
museumlenocinio verfuumſuorumhomines retargonstudi incan
tarc : & Epitheca varia,quæilfitribuuntură Tullio veriOratoris,
ab Herntögene Rhetaris praftantiffimi;& a Demetrio, ac Longina
eloquentie Magiftri, ex quibusnon abſurdè colligipoffet, eum
non alia ratione ,quàm propter ſummam illamdicendifuauitate ,
tamdiu apud omnesin precio , & exiſtimatione fuiſſe:hisinquam
omnibus omiffis , quæ longiùsförſan perita videripoffent , Quæ
ronum aliquis Dux , autImperatorbellumvnquam abſque milk
tibusgefferitzat quis militeslegit,aw delectosinfide, &facramen
tocontinet,nifiorator", dum erudita ſua, &flexanimilingua de
fideriumillis inſtillat, vel propulfandæiniurix ', vel tuendæ reli
gionis,autgloriæper ingentiafactapropagandæ . Scimus omnės
Gothifredum Bulionium , & alios Principes Catholicos ,bellum
facrum pro gloriaChriſtianinominisincredibili pierate ſuſceptū
inuſitato etiam fortitudinis, , atque admirabilis felicitatis exem
ploconfeciſſe ; fed neſciunt fortaffe multi, PetrumEremitam ,
primum fuiffe,qui ſuis concionibus, omnem fermè Europam di
uino furore concitauit , vt inpumerabiles illiſuppeditaretexer
citus ; fcimus Matthiam Coruinum Regem optimum , atque for:
tiſſi
 28 DE. STVDIO : MILITARI.
tillimum , inuictiſqiroborislfiducia iTukarum potentiáfæpius
prouocaffe, eiufque in Hyriorü fines excurrentis impécullivim
que omnem repreffiffe ; verum quisignorar iftud fa & um fuiffe ,
Beato loanne Capiſtrano ſic eius milites ad pugnam impellente ,
& accendente, vt eorum impetus quandoque velur fræno inie
cto cohibendus fuerit ? Sed nequepræfidijsillis deftituitur elo
quentia , quæ ad hominum gratiam ,ad opes , aut amplitudinem
comparandam multiinmilitia,magis quàm in alijs artibus repes
riricenſent;huius enim beneficio , qui vel famę, vel capitis pe
riculo liberantur, eos non modo fibiadſciſcit oratór, atque con
ciliat; verum etiam adiutores efficit, & amplificatores dignitatis
fuæ , atque in quacunque cauſa Fuutores ; & quod honeſtius exis
ftimatur pręclariş etiam ducibus gloriam quanmerentur afferit,
dum res ipforum geſtas, & egregia facinora, literis mándare ,
& omnibus pofteris ,omnique æuo conſequenti quantùm in few
Iib ...
eft notas reddere contendit i
3 * , Venturime , inquit Lucanus, tèque legent Pharfalia noftra
- Viuet , d . à nullo tenebris damnabitur duo... niti na
pro Archia. proindeque Cicero de Achille, & Homero loquens reâè ſubiun:
git , nik Ilias extitifforillavidem Tumalus quicorpus eiuscóntexes 1

rat;nomen eriam obruiſſet;vndenegarinö poteft quin Milites ipfi, 1

gratiam prolixè debeant tum oratoribus; eum Hiſtoricis, & vas

cibus , qui quod ipfi fortiter geſſerunt, nitidè eleganterque fcri
bere conantur. Verùm nunquidhoc inceiitiuo deſtituza priſco
rum Heroum viétus elanguit ? numquid inter pericula animum
deſpondit ? aut remiſſius arma tractarunt Romani, cum tenuis
fiftula ipſoruni laudes inter conuiuas perfonabat, quam nunc
autantea quidem fub Imperatoribus illis factum eft , quorum ;
auſpicijs ventofahæc&enormis eloquen ia maſculain Herouum
virtutem , nec iftius protecto-opis.cgentem effeminauit, fufpe
Eamque fecit neparum natiuæ pulchritudinis obtineat,quæ:fic
àſcititio cultu velata potius quam ornará prodit in publicum ,
Quod vero ſpectat ad turbam clientum ,qua ſtipati oratores ;
Forum & concilia frequentant; quod ad xenia , & Apophoretą,
quæ ob egregiè nauatam operam recipiunt, vereor maximè ne
adeo ſint honefta aut:magnifica , quemadmodum nobis per
fuadere volunt ; alioqui non dixiffet: Ouidius; e
Turs
 ISPRAE FATI O. 29.

Turpi reos empta miſeros defendere lingua, llosa !""

- Quod facim magbas turpe Tribunalopes... 317 ,
& equidem , fi Iuuenalem quoque percunctemur quod vocis
pretium ?continuo hic, reſpondebit.
ELSSiccasPesaſunculus, o vas !" Satyr. 7
!19 Bebainiduin , aut veteres Aphrorum Epimenida Bulbi
Agt vinum Tiberi deucetum quinque. Lagente
&nihilominus ipſein vrbe ſeribebat, quæ totius orbis deuicti
ſpolia in ſplendoris, & magnificentiæ fuæ pompam traduxit
atque fi res ipfa propius infpiciatur, ad ſummum inueniemus
Fuſco oratoridatam fuiſſe palmam ;ſphyngem aurea Hortenfio ; !

fyrenem lfaciati; ftatuas Demetrio Phalereo, Gorgiæ , Proære

fio ; Legarionem Cynea , Præfe &turas Libanio ; conſulatum
etiam Plinioiuniori , & Aufonio tanquam egregia inuſitatæ ip
forum facundiæ ornamenta;quętamenfi quis Duci aut Impera
rori offerrero viam fibiper armaad ingentes opes , ad ſummos in perren.
honores , ad regna , & maxima quęquefternentiz næ profecto Saiyr.
parumfapicncer id facerevideretur , & milites fäcis ſua naturae
adiram procliuesbacimminutione præmiorum , & gloriæ ve
lut æftro quodam in furorem concitare, Maxime cum ſenex ille
vultus exercitati , quife.Eumolpo poetameſſe nec quidem bu
millimifpiritusconfeffus eft, ita hoc verſu militum præmia ac
quediuitias excollat.
1
-2012 ! Quipugnas , & caftra petit precingiturauró .
Vtillasingenue literaris deneget, & apertè etiam contendat amos
rem ingenij neminem vnquam diuitem feciſſe ; quamobrem non
mirum eft fi de cultu fuo quem Eumolpus nonproindè ſpecio:
ſum effe mirabatur, ita fe excuſer, id
Sola pruinofas horrei facundiapannis,
1
Atque inopilingua de ferrasinuocat artes .
Nan & Palladis G ammaticiepigrammata quæ paflim in An
thologia leguntur hocipfum elegancillimè conprobant; & Cy.
nulcus apud Achenæumtam de hocipfo fuit perſuaſus, vt etiam Lib.6.cap.4.
argutè diceret fameticos Scholafticos intentos Magiftrorum
ſubtilitatibus pogácsa deaves.Prætereafi verum eft, quodde fin
gularideclamatorum vfu in Reipublicæ moderatione ſupra con
tendebanr aduerfarij, Quid caufæ tandem firit ? cor Portius Cato
vir
 30 DE STVDIO MILITARI .
virita præftanti, iraque, ad omnia quæcumque ageret ingenia
habili , & verſatili naras; vo idem clariffimus Imperator, ſum
mus orator, peritiſſimus Iuriſconſultas euaferit ; quid inquam ,
caufæ fuit ? cur tres illos Athenienſium Oratores Carneadem ...,
Critolaum , Diogenemquos de rebus.ciuilibus diſputantes ex
Rhetoricæpræceptisaudiuetat,protinusvrbeipellendos cenſuit;
niſi quia præclarèitantus wir intelligebat,mihilin Republica opus
effeijshominibus , quivel inaniumidifputationum illecebra ius)
uentutisftudium à Iure ciuili, & vfu rerumauocanr; vel tanquam
Lydia modulatione in Phrygiam verſa , iHadidemnin rixas fedi
tioneſque compellunr, & forum omne miſcentglvt in eo que
madmodum Tullius, & Demofthenesregnarepoffint, plebem
que, vi inquacumque partem voluerintinclinet,prolibidine
agitare . Sic enimobſeruamusBrutunt ; Caſſium G, raccos;Ca
tones; & quosmodo nominabam Demofthenem , & Tulliureus
vt omnium habiti ſunt eloquentiſſimi; ita ſemper omnium fuiſſe
.

in Conuiuio feditiofiffimos ; ac proinde Chiloapud Plutarchū ſapien ter dice

bat , eam optimam eſſe Reipublicæ formam ji in qua maximè
teges iminimèoratoresandiunturnam ,&fi aliquoties contingat,
vt fato-potius quàm voluntate, fuas artes in Reipublicæ ,Tabut
tem conuercant , tunc nihil eloquentià ſua efficiunt , quod
multi quibus Pisho nunquam : propitia fuit, non item ſua natu
rali facundia poſſint efficere, & quidem longè præftantius ; nam
nec Petrus Eremita,nec Capiſtratus, aut alijpopularium con
cionantorrentes, circumducebant orationes fuasper tot laby,
rintheos figurarum plexus , nec turgidis, & benefobantibus ver
bis metaphoras,implebantsprout illorum mos eſt qui plus inſti
tutioni debent quàm naturæ , ſed fimpliciquadam orationed,
verbiſquein ſuum ſenſum ſponte fluemibus , quæ diuinum pe
V.
& tus fundebat, quæ caufa melior animabat , res magnas , & in
Additureiu. compræhenfibiles:peregerunt. Atque hæc fuit, Ludouice Co
fdē artis mili
taris in reli. mes, quibusantequam de militia dicerem , borum opinionem ,
quees preplant infringere ,& labefactarevolui, qui ſibi:pluſquanıæquum lit ,
jia.
& vnius Ciceronis:fama auctoritatequepermoti, quod bjmi
rum hic . .. ‫ وي با‬:
1. Super Gangem , fuper exauditus & Indos .
V i Impleuit terrasvoce , furjälja bella , !;
Ful
 LPRAEFATIO . 31
ji Fulmine compreffit lingua . " 119
Tum etiam Ouidij apud quem .
Facundis cefferuntarmaTogatis :
quem defe idem Cicero- Triumphum erexit , in hoc verfu qui
certè notioreft quàm , vt vnquam intercidete aut emori poffit
-... Cedant Arma Toga , concedat Laurealingud on
eundem ', ad omnes alios qui Mufärum in caftrisikere imerino
paruo extendere volunt; & vel inuitis qui plurimum inter ipſos
auctoritate valentFranciſco Petrarcha, & Torquato Taſſo, quo
rum hic Miniftrum Regis Aegypti Caftris præfectum ; ille vero
cùm Triumphos explicat,Arma digniori ſemper laco honeſtz
runt ; eademrurſus deprimere teneant, & velup indigna Cenſere
quæ cumliteris in prærogatiua dignitatum committantur.Tuvet
ro pro ea qua pollesingenijperfpicientia, & fubtilitate,rationes
meas ad Trutinam explorabisquæ fi tibi legitimizvidebuntur al
ſenſu illas confirmabis , ſin minus quod illis propter ingenij te
nuitate in conferre non potui, auctoritate tua aſſeres , vt perte
tandem Artiomnium præftantiffimæ fuus conftet honos, fuawa
dignitas accedat, & quam in cæteras obtinere debet , præftantia
reftituatur. Quid enim ad gloriam præclarius inueniri, ac exco
gitari quidem poreft , quam eosquitibi pares nacura ſüno,parent
tes videre ,atquead nutumfubiectos ? Quid ad opes , & diuitias
vtilius , quàm velutProuinciarum , & Regnorum Meffem face
re ; & omnia quæ vidi poffidebanttuos in vfus, & commoda , >

conuertere ? Quid ad honeftum laborem conuenientius , quàm

ciues , & patriam defendere , hoftibusobuiam procedere,illos
forti pectore , & animoexcipere,conſilio , virtute,manu; vince
re ,a finibus focis, & aris fugare ? Quid demum ad probitaris
& fapientiæ opinionem præclarius,quàm non principes dumta
xatánimæ facultates , vt literari ſolenrin rerum compræhenſio
né , & dijudicazione, fed vírtures præterea omnes exerceret,
fortitudinem in periculis , conftantiam in aduerſis, prudentiam
in agendo , conſiliumin prouidendo , temperantiam denique
liberalitatem , magnificentiam , clementiam , & fimiles . At hæc
omniaſi vſquam gentium reperiuntur profecto inter milites exi
ftunt; fi quædam ars , vel difciplina largitur,omninomilitia eſt ;
quæ folaorbem temperatvniuerfum ; nec Regna mododataut
1 : adi
 32
DE STVDO MIILITARI .
adimit , ſed vitam ipfam ; qua denique yna nihil vnquam extitit
aut moribus cultius, aut diſciplina fanctius, autamplius imperio ;
vtpropterea nulla vnquam Reſpublica abſque ea Aoruerit, nullá
certe perennarit ; imovero proue quęque gens fanctioribus in
ftitutis, & legibus fuit , itaeam ſemper meliorem habuit, & præ
ftantiorem , vt Romana ;quæ dum Tyrones ſuos diſciplina exer
cebat,vt vallum ferreafſueſcerent , vt labores exhaurire , vtine
diam ,æftus, algores tolerare , vt diſcrimen virę fubire interriti ,
vulnera corpore auerſo excipere , fanguinem profundere , mor
tem demum , & extrema quæque non reformidare ; quid aliud
ipfam fuiſſe putes Scholam in qua vera vircusaddiſcebatur ,
? niſi
!
& artesvigebant quæfortiſſimis hominibus neceffariæ funt,qui
bus déinimicis atque de orbedeuicto triumphare pollent : tan
tùm abeft , vt ligeratis ipfis inferiores haberi debeant, quorum
camne ftudium quantumuis honeftū & vtile , priuarorum officijs
artibufque , velut clauftris ,& repagulis quibuſdam continetur ;
cum interim Bellorum adminiftratio , publici muneris decusſu
ftineat , & tamlongè pateat , quàm ipfale Regnorum Maieſtas ,
& publica ſalutis , ac Honoris cura diffundunt ;,acproinde Taci
tus cum deDomitiano , & Agricola loquererur frustra , inquit ,
Audia Fori, d . ciuilium.arfjum decusin.filentium allar fimilitarem
alius:occuparei : cætera utcumque facilius,difimulari, du
cis bonim Imperatoriam virtutem effe .
gloria jin,
VI. rfio
It conue . Adhancigitur ficutlaudabihicercdepiſti contende , Ludouice
ad comitem . Comes ;ad hanc enitere ,& quantum fehominis paſſus exten
familie.sme derepoffunt , arduus accelega ;hoc enim hominum generi pro
uniqwacircü-
pro pe tura inditum eft,vt quæipfamilialau s qua fortè florue
ali
atrisus rit,ana
hanc ferè , quifunt eius ftirpis , cupidiffimè profequantur,
bar . rapiturquc ad fimilitudinem fuorum excellens quæquenatura ;
& decus in earerinere contendit , quodà maioribus fuisvidetur
accepiffe ;, vndècum tuorum propria laus ſemper fuerit, armo
rum tractatio ; &
Auus tibimaternus fint atquepaternus ,
Olim qui magnislegionibus.imperitarint,
profeto nihilmagis in votishabere debes ,quamvipſis, & Illu
Atriſfimo fortiſſimoque Marchionia Montebelo ,qui horum in ſe
gloriam , & virtutem præclare ſuſtinet ,nonimpar, necmagno
rum
 PR AE FATIO 3 33
rum vnquam indignus auorum ſuccedas '. Quod equidem re fa
& urum aliquando vltraſpem, & votamea ,haud leuiter conijcio
ex optima tua indole , ex ardenti & erecto fpiritu quide medüllt
tus vrit & exagitat; ac demumex tacitaideogiratione qua te
cum continuò reuóluis , quomodoudlecta invire, & fortunatum
participationem nobiliſſima fapientiſſimaque coniuge , & rebus
domi tuę côpoſitis;vel inOrientem poffis excurrere cum Rober
toà Balneo ; vel in Africain , Belgiam ; &Germaniam tranfire
cum Ioanne Franciſco ;vel in Siciliaurtun Guidone Guerra ,
vet in Hetrurianrcum Nouellos aur in vmbriam ,Latium ,Flanni
niam cum Joanne Franciſco Seniuri, & Nicolaozatque quam,
ipſi fortitudinem in illis partibus exibuerünt, velut ihmdenuo
fpirantemmicantemque vberiusrepræſentare.Certè hi omnes
oculos in te conuertunt, hortanturque nequamiph Guidiorum
Familiam fóla bellice virtutis glorià ad tantum decusextulerung
vt inter paucas ; quæ pręcereris clarifimæinItalia ; generis anti
quitáte cenfentur;Heroás fuo noninterrupta Serie,ab Othone
primodinumeret ;alio quàm armorunt præfidio inieodead
gnitatis gradu fuftenjari pofle tibi perſuadeas ; ao quanta in po
fterum effe debeat non tam in -Illuſtriſſinio tuo Pitre Marchione
à Montebello , aut Eminentiſſimo Parruo;quàm intipfo fitum
eſſe atque conſtitutum intelligas ; & fi eninthicampliſſimam tuæ
Familiæ , ex rubriGaleri infignibus quæram præclare ſuis vir
tutibus illuftrar; dignitatem attueries ille vero maximis iam be
neficijs,ab opt moeodenique Maximo Pontificecumulatus,nul
lum adhuc fperare nondebeat, quod præcettention fuorum ,
meritorum vim ingeiitein ornare poſſit . Nemo càmeri hunc
fplendorem Genti tuæ conciliabit , quo illuſtrari perpetuo ac
condecorari poflit,nifi éo lubinde quali-nouo gloriæ , & honoris
pabulo foueatur , quod tu continuo, & quilex te erunt illi fuffi
cient; velut Sol qui micántiffimos in nube radios emittit ,lom
Diumque oculos iucundillimaluce perftringit;& exhilarar ;diem
quidem ipſum longè pulchriorem reddere poteft ; fed nunquam
tamcn illuin abfoluit , niſi continua motioné circumactus ab
Oriente ad Occidentem : nempè quamdiu non e'uiluit per iner
tiam indoles , circumfunditúrlumine fuo , & tanquam renouat
quicquid Maiores fuere,efficitque vt occupdea-rectè animo, me
С rori
 34 DE STVDIO MILITARI
reri claritatem generis videatur qui illam extendit ;dignuſque ſit
auito nomine quimagis virțutem illius exprimit . His igitur de
cauſis adductus, compellabo re libenter , Comes Ludouice, hac
oratione Iuuenalis cuius mihi opportunèin mentem venit, cùm
idem acipfa , quanquam non ijfdem verbis me diđurum cre
debang, ‫ܝܢܝ‬
Sed tegenſeri laude tuorum
in Ipfe ego noluerim : Siç venihiliple future
' i Laudis agas , miſerum eft aliene incumbere fame .
& vero cum in res geſtasMaiorum tuorum , quantum longiſſimè
fieripoteſt,recurrens, atque inde vſque repetens memoriam
temporum , quos tantum ex illis inueniamqui præter Eminen
tiflimum tuum Patruum ,pacis artibus, & facrorum adminiftra
tione inſignes extiterint, Bandinum videlicet Arcij , & Alexana
drum Vrbing antiftites ; profecto venit mihi in mentem cum ,
fapientiſſimiş hominibus arbitrari; quod ficut ipſa armorum
tractatione nihil eft præftantiusad Imperij & antiquorum Stem ,
matum conſeruationem , ita etiam nihil ad eorum euerſionem ,
efficacius fit ceſſatione ipfa , & officiorum quæ in paceac otio
exercentuk adıniniſtratione . Secus eniin non dixiſſet Ho.
ratius .
1.1.6 . Vtprimum pofitis nugariGracia bellis
‫ܕ ܝ ܃ ܃ ܂܂‬ Coepit, & in vitium fortuna labier agua , ? ,
Nunc Athletarum Studis, nung arftequorum |
Nunc Tibicinibus,nunc eftgauiſa Tragedissa
ac propterea Turcę,Othomani illiusquiprimus interipfosRegis
nomen eulit , tantique Imperij fundator extitit , imaginem ar
dentibus maximè oculis, & habitu acinacem diftringentis ex
preſſerunt, quo nunquam eius ſimulachrum hoc modo depi
eum intueri poſſent, quin etiam continuo recordarentur, Orho
manorum Imperium , quod armis quæſicum fuit, armis defendi
proferrique debere ; & etiam nun hodie vetus iſtudatque per
petuum apud illos inftitutum folemni conſuerudine vſurpatur,
vt intranti templum ſacrificandi cauſa Imperatori, Taliſmanus
ædituus Sacerdos occurrat, claraque voce pronāciet ; vti- memi
niſſe velit imperium quod iuftitia , & virtute bellica partum lit ;
non alijs quàm ijſdem artibus conſeruari propagarique opor
tere .
 7

P R AE FAT 36
tere . Certè Roma ipſa qua nulla vnquam Ciuitas fuit aut icien
tia rei militaris peritior, aut virtute audacior, aut bello præftan
tior, aut viitorijs felicior , autditioneamplior , aurvlladenique
ex parte auguſtior, vt non alia arte quam militià molem illam
maximi fecundum deorum opes imperij conſtituerat, qua in ,
excolenda ſic omne Studium inpendebar, ve Romanorum ,
hoftis Taxiles libero ore apud Tigranem faſſus ſit ăpa gorskellig ?
Mere mai gwp aswe enda sem inuitlam Romana arma ; ſic poftquam
Comitia pluris quàm caftra fecit , poftquam candidatos,Magi
ſtratus, Oratores; Græculos & eiufmodimilitun impedimenter
in Vrbem admiſit; tunc occaſionem dedit Satyrico ingenuè fa
tendi quodGraciacaptaferum viftorem cæperat ;tunc virtutem ...,
& antiquam laborum tolerantiam qua Orbem ipſum ſubege
rat, remiffione fregit ; atque omnia demum in peius ruere cæpe
runt , ita quidem , vtludibrium tandem omnibus Barbaris de
buerit . Nec Romanum modo imperium , ſed Aſſyrium , Græ
cum , Perſicum idem farum exercuit , adeoque per reliqua om
nia graffatum eft, vt nec minoribusetiam pepercerit; ex quibus
muita referre non admodum difficile eſſet, quætum hic præſer
tim in Italia, cum etiam alibi gentium , tamdiu auctoritatem fuam
retinuerunt, quamdiu , velproprijsartaisipfam tutari , vel prin
cipum ſummorum auſpicijs bella gerentes quod hactenus Maio
res cui fecerunt , illuſtriorem illam , & firmiorem reddere ſunt
conati . Quare opus eft omnino idem etiani vi efficias ; Ludouicę
Comes , quo actis faltem fi non auctis belto rebus, domefticam
laudem cumulatiorem reddas, Patrifque; & Quorum gloriam
altius în dies extollas, & nouomeritorum quaſi fulgoris acceſſu
colluftres ; abſque hoc enim bonam famadı habere potes ,non ,
petesmagnam ; honeftè viuere potes, non potes mori gloriosè .
Neque vero mihi pertineſcendum eft ne grauiter, & moleftè fe
ras quodtilvi qui freno magis quànıcalcaribusindiges , quafi.de
ſidi & otiofo claſſicum intonem , & tor labores diſcriminaque
offeram ſuperanda., quotmonftra-Herculi debellanda fuerunt;
cum te potius ad honeftas voluptates, amonitateſque iuueni
bus concellas inuitare deberem ; etenim præterquam incitatum
te ac ſponge currentem , longè facilius impellere poſſum , quo
feftinus admetam properes , quàm fi nulla adiftud animi pro
C 2 pen
 36 DE STVDIO MILITARI .
penfique vix vnquam è carceribus te proripias, non fecus pro
tecto quàm
Ouidius.
il?..ooo ! Agendad palmeper ſecurfurus honores
1 Sitamen borteris, fortius ibit equus .
noui infuperquàm Patris , & Patrui ac Majoruin tuorum naturæ
retinens , alienus etiam euafifti ab omni fenſuum oblectamento ;
noui quam conftantiflimèſemper delicias omnes re:pueris ; quá
frugaliter viuas , quàm te laboribus continuis obdures , quam ,
pertinaciter exerceas ; qua generose Tyrocivium quod inBelgio
per Quadriennium poſuifti, Montiſcutuli quotidie renoues , vt
non tam intermiſſum quàm alio modo, & alibi factum vide
ri posfit; Noui denique quàm fapienter apud teconſti- , ir
tuas in Solem potius,in puluerem , & aciem pro in
dire ; in vulneribus , & periculis , ac affiduo
vitæ difcrimine verfari;quam innmbre &

autpuellarum ocioforumque coe

tibus,& coronis , plenos hila-: 4,1 P
ritatis dies traducere; &
merito quidem cum
in hac vica infat- ui 4

miæ , & dede- ?; ! 1 .

coris ple
na ,
pullum vnquam ſummum virum diq yolu- .
ptas retinuerie; ab illa immortalis glo .. . 1

riæ parente , nullus viquam ;

vellabor , vel periculum
magnos viros deter
ruerit,
,

NE >

Kiin .

GA
 37

GABRIELIS NAVDAEI
P A R I S I N. .
SYNTAGMATIS
DE STV DIO MILITARI,
LIBER PRIMV S..
De Militis Officia .
!
7

RAECEPTVM eft & communi ar

cium omnium tradendarum regula ,& ge
nerali Technologia deſumptum , vt quæ
vulgo Progymnafmata dicuntur , Pro
thooriæ , Prodidagmara,ea inicio diſputa
tionis cuiuſque præmittantur, quo totaw
demum tractatio clarior , & facilior eua
dat; Quare poftquam in fuperiori præfa
tione hoc ipſum præftiti ,& neceffarijs præluſionibusanimun .
tuũ abundèpræparaui,ad ea quę me de Audio Militari di&turum
recepi , maiori cum attentione percipienda ; Tempeftiuum eft ,
Ludouice Comes, vt mihi benignus adfis tecum in caftra ſubeun
ti, & per Militis ac Ducis conditiones calamum circumferenti
meum ; in quibus , fi minus facile dicendo expedire me poſſum ,
quàm cu agendo , vtriuſque prouinciam ſustinere ; non tamen ,
audaciæ meę fuccenſebis, fed titubantem in aliquibus animum 1.
militis, ut
reges, excuſabiſque votum quod non folum docendite, ſed or- in Ducis
pandi quoque de cauſa forſan imprudens ſuſcepi. Off
Verum ne te diutius in limine morer cio eplicando
& ijs verborum son minima
officijs ſufpenfum detineam ; cùm generalis ftudijmilitaris duas quoque, o in
funt ña
antea partes conftituerim , prima certè quæ de Tyrone eft,tum Seri Sexcuri
с 3 ordine
 38 DE STVDIO MILITARI
ordine tractationis, cimetiam neceſſitate inſtitutionis,alteram
omnino ,quæcirta Ducem occupåtur præcederedeber;vnde
rationi apprimè cõfentaneum eft,vt ab hac incipiam de vtraque
dicere ; quod equidem dum facio æquè iuxta ab eorum more,
inftitutoque mifi declinandum eţeperſuafi,qui fublimia tantùm
& extravugi mtenten , didiciúmquepofita fequuntur; acabil
lorum conſuețudine, quinimisexiguè fingula ad calculos reuo
cantshullúmque vnquam ſuæ diligentię,& folicitudiniterminun
ponunt, vt minima quæque,& obſcura poffintad aliorum exem
pla;vel præcepta componere:Nam fiprius tentarem Deos me
quofdam ,autHeroasimmortales fapientiſſimos,fortiſſimos, non 1

milites,autImperatores' humanis cafibus obnoxios depingere ,

& tuipſe.Comes Ludouice, & qui fecum vna ſentiūtcordati om
nes , ftatim obijcerent: atque me ſimile quoddam nunc fortaſſe
moliri eorum ,qui tales Reſpublicas, ac tales Reges , & Oratores
informarunt, quales neque vnquam fuerunt,nequeapud ho 1

mineseffepoffunt, fi vero quemadın odunialij de rebusinfinitis, 1

& fingulisactionibuscauerevellem ,ad quas certiſſimum eft,nul

lam poſſe artem , vel prudentiain pertingere,irrideres me inſu
per ; tanquam hominem ; necinter ſeria negotia grauitatem re
tinere folitum , nec in leuibus etiam non leuiter ineptienţenn : 1

quid enim aliud quam ineptiunt illi qui ex eo quod Iuſtinus af 1

feruit; in bellonihil tam leuè effe, quod non interdum rei momē.
tum faciat, fuos continud militesadmonent, vtſcuțum , vel bom
bacemuniant,vel manu fublatum longèab armis teneant, ſi qua
do clanculam ,& Diomedisinftar aliquid aduerſus hoftes illis
tentandum fqerir, quoniam Deciuminquiunt, inter hoftium ca
ftra peruadentem, offenſi ſcuti prodidit fonus: fimiliter; vt equos
diligenter habenis retineant,fitumultusdeclinare velint;quos ab |
lib . 1. Annal. illis fugientibus,excitatosfuiffe in Cecinnæ ,& Chriſtianorunt ,
exercitu , auctores ſunt Cornelius Tacizus, & Paulus Aemilius :
lib.6. Hiſtor. vrgladium ira commodè, prudenterque lateri accommodent, ne
aut vagindintercurrendum excidatautiactatione
, adeo poft ters
gum auertatur,vtcapi manu ,nudariq; ab equite non poſit;cùm
Catonem dum abhofte vehementerpremeretur, fimilis caſus in
manifeftum difcrimen coniecerit; ac denique, vt magna ab illis
calceationis equorum cura habcatur,quandoquidem Sfortiæ co
事
tigit
{ LIBER PRIMVS . 39
tigit aliquando,vt in vmbris pugnans equo ipſius foleis omnibus
inter pugnandum excalceato , coq; propterea in manibus hoftić
relicto , vix ipſepedes effugerit ;quibus præceptis an leuiùs ali.
quid , aut magis adignitate ,& iudicio fcriptoris alienum excogi
tari poffit,non equidemvideoznam qui dere aliqua ſcribere cum
decoro ,& maieftate volunt,ipfius præcipua tantumattingere,neç
nifi ad faciem callimare debentzne fileuibus , aucincertis legem
poſuerint, non bene prouiſa, & diligenter explorata conſilia
ſumpſiffe videantur , & tamen proh malum ,adfunt quotidie in
numeri, qui ex talimuftaceo lauream fibi quærunt, & præcla .
rum omninò ducunt
Talibus.innugis.confumere turpiter quum ;‫;ܟ‬
de quibus fanè tantum abeft , vt quicquam , vel honeftè à viro
graui, & conſpicuo ;vel prudenterà ſapiente ;vel certumab ex ,
perto; decerniatque conftituipoffit, vtne quidem in ijs, quæ per
ſe magisdignaconfideratione exiftunt, minuſque Fortunæ cali
bus funt obnoxia , aliquid , niſi admodum timidè , & cunctanter
ftatuere debeant;rerumenimagendarum varia ; & inconftans na
dura, nullam deipſis legemferripermittit , quæ femper, autvbi
cunque comueniat ; & legesipfædum aliquid præcipiunt,com
munem quandam rationem fibiproponunt, quævt in plures co
uenit , fic interdum locis quibuſdam , & temporibus,immutanda
eft,efficiturquehis de caulis , vrmultaneceffariò hominum con
filijs, & arbitrio deliberanda , &iudicanda relinquenda ſint,que
profectofiquispoftuletrationecerta fieri , is ex Poecæ Comici
ſententia,nihiloplus agat,quàmfideloperam ,ut cum rationeinfaniat Terentius.
inſanire ſiquidem ab omnibusiudicati funt Heracleotæ ,dumre
ferente Parthenio lege cauerunt,ne quis colligatasimpofterum . In eretic.
Ouiculasexigeret;eo quod Antileon temerèin illasoffendens, a
Stipatoribus Archelai Tyranni , quem occiderat, interceptus
fuiffet. 661.
Atque hæcratio tãtum apud meobtinet;vt quæ multi ſcripto II

diffusè congerunt ,breuiter sed earantí

resproletarij quotidie in hacmateria
digerere , & cùm hic de milite dicendo , tum etiam poftea vbi generima
de Duceſermo habebitur, paucis fed vtilibus valde præceptis, pientiffimoru
quidquidex vtriuſque ftudijs,& officio pendetmihiſit in votis, pneuris
tentia fer
& animo explicare ; præfertim cum videam iftud antea quidem
B 4 à ſa
 40 DE STVDIO MILITARI .
a fapientiflimis viris vfurpatum , ve breuibus ommino, & tribus
tantum autquatuor verbis, illud omne quod ad Militem ſpectat,
Complexi fint. Nam Paulus Aemilius apud Liuium , tria ſolum
modo illi curæeſſe volebat,nempe vt corpus quàm validiffimum ,
& perniciflimum haberet; arma eciam apta , & expedita ; acani
mum denique paratum ad fubica imperia ; & Bralidas referente
Thucydide célebatoptimimilitismuneraeſſe noss'nglu,vejti aiquét
Jat,kaj Ciscipzouer mi ovo Sanvelle reuereri, obedire Ducibus , cætera
vero , quod item dicebat Aemilius, Dijs immortalibus, & Impe
ratorum curæ efle relinquenda . Nec immerito ſane cum illius
non ſit quicquam meditari,aur inuenire, in quo varijs artibus , &
ingenio præcellenti opus habeat, ſedin eam santum partem An
dabatarum ritu inclinare , in quam .Ducum luotum confilijs, &
arbitrio-impellicur. nequeenimſui iuris ſuntmilites , aut minori
quam Gladiatores ſacramento aftricti ,yt quocumque illos impe
tus ,& inconſulta ratio rapuerit, in illud ftatim præcipitesde de
dant; fed potius vttanquam Laruę, & Oſcilla , quæ in conuiuijs
ſpecies mille formarumexhibebant ; & icunculæ mobiles tracti
leſquefunibus ; quas Neurobatæin Theatris oftentabant, ita hi
Tribunitijs imperijs circūaéti,& alieno putu non fuo viuentes;eas
modoactiones, & motiones represērare debēt,quasſuis Ducibus,
conſultum videbiturillis imperare ; ita enim , vt facerentmiliter 1

fuos præclariffimus Imperator-Phocion admonuit,cùm aduerfus

Macedonas,quiin Atticam irruperantpræliarurus,certatim em .
nes adillum accederent, hortarenturque, vt colle quodam , qui 1

mirum inmodãopportunus eget occupato, illic collocaret exer 1

citum ; nequeenim potuit ſibi temperare quin iuuenilem hanc

audaciam fali exclamatione cõprimeret ,ò Hercules.quàm malos
video Duces,milites veròperpaucos I quo di&o fimul, & impruden 1

tiam eorum notauit, qua Duçipræire conabantur, & eius ſe.con

filijs immiſcere, contra quam poftulatmilitis officium ; cuiuseft 1

non tamdare,ve poteremuneris fui, aut alterius rationem ,quàm 4

fortiter pugnare ,& egregium ſein omnibus,acanimo prompto, }

& incercito exhibere. quod item videturOthoImperator ſuismi

Jitibus, quanquamnon eodem.penitusmodo ſapienter præcepif
apud Tacitú fe,vobis enim dicebatille,arma,da animus fint,mibi verò conflium ,
Hiltor.
de virtutis veftræ regimen relinquise .& magnus ille Sforria , qui
pri
 LIBER PRIMVS . i
primus fuis maioribus vera virtute præluxit, è turmarum ,cohor.
tiumque præfe &tis Martium Fauentinum , Euſtorgium Viceco
mitem ,Ludouicum Columnam ,Thomam à Typherno , & Scor
pionem ,atque Tarentulam ,Parium Derthonem , & Angelum La
uellum , cui ob hæſirantiam linguæ ,tumultumque oris Tartaleæ
cognomentum fuit , viros omnes exploraræ fortitudinis maximè
adamauit, fraternoque amicitiæ iureſibi deuinxit;diuiſa enimin
ter Ducem , & militem eſſe militiæ munera dictitabat, vt victoria
pararetur; quum in illo ante omnia rationem ;atque prudentiam ,
in his autem expeditam vim ,peracrem impetum , & indomicum
robur , omnino requireret , proptereaque eos præfertim deuita
re,damnareque erat ſolitus,quiincoronis,folicitè nimis ,arque
ſubtiliter de bellicacione., exiruque rerum diſſerendo , quid Ata
quendum , quiduc tentandum foret Imperatori conſulere , atque
præſcribereviderentur,ceterum ipſi perlibenteraſpera quæque,
& periculofa omnia detrectarent, foloque,& inaniſapientiæ no
mine contenti,forcibusviris, veræ laudis mareriam relinquerent,
qui imperantibus alacriterparere, vehementerque pugnare,nec
vulnera, aut mortem timere didiciſſent. & certè cum videam Ro
manos illos,qui,de cunctis rebusprudenterftatuere conſueuerūt,
milites ab agris, & paſcuis collectos,pluris ſemper, quàmreliquos
omnes feciſſe;in hanc.etiam opiniopen facilè deuenio,quod cùm
iniltis robur corporis, vitamque ſpectarent, continuis Jaboribus
ad militares actiones.duratam , & exerciram ; tum etiam morum
afperitatem , ingeniumque planè hebes, & obtufum requirebant;
.quia dum minus aptı, habileſqueerant, quàm yr vel-multis de re
bus argutè , ſubtiliterque iudicare,vel in aliorum dictafa & aque
curioſis inquirere poffent;mimis propterea frequenter iſtud
facere conabantur., quamarguri quidam cincinnatique Thrafo
nes , ex Vrbïum , & Academiarum frequentia ad omnes arres , &
nequitias inſtructi, qui ipfius etiam Taciti iudicio , & refractørý , 2.Hiſtor.
plerumque funt ,& iuſa Ducum interpretarimalunt,quàm exequi. UI.
Nudum igitur militem volo, fpoliatumque non modo propria quanquam
voluntate , ſed omni cognitione rerum, quæ ad Tribuniſui iulla hecomniacõ .
ftrenuè, fortiterque exhaurienda non faciunt ; illæ vero paucæ bus referri
numero funt, & omnesfermè diſciplinæ militaris pomerio fe- perfine ad de
priſqueconclufę; quanquam nonnullæpreterea deſiderentur că- eum ,di
fciplinam
ditio
 42 DE STVDIO MILITARI .
diciones, ad eius delectum apprimè pertinentes, quæ licetà caſu
vel à natura citius quam ab electione hominibusipfis indantur ,
mirificè tamen inſtitutionem militispromouent; & quemadmo
dum in alijs diſciplinis, fic in militari fæpius efficiunt, vt vnuſ
quifque proutliberalius fuerit iftisſubornatus; ira quoque cæte
ris præftantior, digniorque, qui ad ſumma qu & que , & honefta
contendat habeatur. Eiuſmodi vero ſunt Patria , Corpus ,Aecas ,
vitæ genus, &Animi diſpoſitio ad fortitudinem , & gloriam requi
ſita quæcunc
; ta ſi diſciplinæ regulis, de quibus poftea nobisdi
cendum eft , exculta diligenter in Milite reperiantur ; hunc pro
fecto non dubirarem pro eiusexemplo proponere, qui ſummus
in eo genere, numeris omnibuseffe poflit . Cætera enim quæ de
domeſtico,vel externo ; pedire vel equite;ordinario vel fubfidia
.

rio milite hicà non nemine quæruntur, non tam ejus funt loci,
quàm illius, in quo de Duce tractandum eft , qui pro temporum
& focorū opportunitate,fuosvel alienos ad armavocat,eofq; pe
dibus, vel equis vt cômodius illiatque vtilius fuerit merere iuber.
IV. Enim vero cummirariego perfæpe ſoleã quid caufæ tandem
u. Delettes ſit , cur noftrorum temporum militia , nihil vipiam efficiat quod 3

1
igitur necef- cum antiqua Romanorum ,vlla ex parte conferendum fit ; non
lunesproportin equidē iftud propterea contingere cenſeo,quod natura.Sicut ali
plisprifcorum qui credunt,liberalius veterum militum ,quàm eorum qui nunc
miluism .
funt animis,fortitudinis,acaudaciæ , & induftriæ naturalis ſemina
inſeverit indideritq;namipfa ſemper ſui ſimilis extitit,& genero
fos, ác fortes animos eædem , quæ olim regiones, & loca pro
ducunt; neque etiam hoc fieri dixeriin , quod numeroſioresolim
exercitus in campum præliacuri deſcenderent; cum Alexander ,
Marius, Lucullus, Martellus, Scanderbechus mediocribus ſem
per turmis ftipati, ingentia bella confecerint; & quemadmo
dum rectè monet Vegerius in omni conflictu non tam profit multi
doguàm virtus;ita vt etiam referente Tacito in multis Legiowibus,
paucifont qui prælia profligant; ſed culpam huiuſce rei integram
in cótemptum delectus, & exercitationis refero , quibus ita Græ
corum omnium ,ac Romanorum difciplina ſemper excelluit, vt
nulla fermè fit apud antiquos Auctores militum mentio , abſque
illa , quæ de eorum quoque delectu inſtiruitur: fic enim Catullus
de Argonautis
Cum
 LIBER PRIMVS . 43
Cumleeti juuenes Argiuæ roborapubis de nupe. Pea
&Virgilius eodē etiã Epitheto vſus eſt cùm de ijſdem loqueretur, ki,& ihetid.
Alpera que vehir Argo Eclog. 4 .
Dilectos Heroas .
qua in re videtur vterqueEuripidem fequutus, qui hos ipfos tocó in Medea :
apísou Médos vocar,ex eoque poftea Lucretius dixit
Duflores Danaum dilekli, primo virorum .
ac iteram vatesmaximus eodem penitus ſenſu
Aeneid. 8
Arcadasbuic equitesbis.centum roborapubis
Lecla dabe .
quod vero hicmilitūdelectus ſubſequutis poftea temporibus ,ac
forente potiſſimum Imperij Romani Maieſtate ;haud minoridi
ligentia à cenforibushaberetur,noneft ſanè quod aliquis dubitet,
poftquam Varro contenditLegionesà legendo diciasfuiffe , aut
quemadmodum ſcribit Plutarchus à deligendo,quodex omnium in Romulo .
Tyronūdelectu , ac velutiflore delibato fortiſſimorū militum.că
ponerentur;quod etiam innuit Vegetius,cùm enumeratis diuer
ſarum gentium naturalibus præfidijs,quibus illas Romanispræ- lib. & cap.i.
ftitille in confefio eft apud omnes, ipfe demum ſubiungit fed ad
uerfus omnia profuit Tyronem folertem eligere. II.
Atque vt ita delectos Tyronesin officio continerent, ſolebất
eos punais quibuſdam ſeu itigmatis notare quemadmodü ferturmiteinem
in cóftitutione Arcadij, & Honorij Imperatorũ cod. de Fabricēti- brach
ratorüm in
io come
bus,quæ talis eftStigmata ; hoc eft nolapublica, Fabricenfiūbracbij's pundi,
ad imitationëTyronuminfligantur,vt boc faltă modo poffinelatitantes
agnofci, ex quibus verbis patetmilites ftigmatias feupotis com
punctos non ſecus,acferuos fuiffe ;ſed hiin frõre norabantur,quod
oftendunt illa Neuij veteris Poetæ in Lignaria , fignare oportet
frontem calida forcipe ; & Apulei iocus in Myleſijs vbi ſerui vo
cantur frontes literati , Capillum Yemiraße , & pedesannulati;
miliçes vero impreſia geftabant in brachijs huiuſmodi figna,
quibus etiam probabileeft ncmenImperatoris exaratum fuiſſe;
ſi tamē codem modo de illis,ac de Aquarijs, & Hydrophilacis fta
tuendum eit,de quibus ita cod.de aquæduaibus ijdem Imperato
res præcipiebant, uniuerfos autem Aquarios, vel aquarum cuftodes,
quos Hydrophylacasnominant, quiomnium aqua ductuum buius re
gia Vrbis custodiæ deputatifunt, fingulis manibus eorumfelici nomi.
ne
 44 DE STVDO MI ILITARI,
nepietatisnoftræ impreffo.fignaridecernimus:ſanè quod ad Tyrones
13. 8. c. 54. fpectatelegans eft Aetij medici locus, quem lubenter inmedium
profero , tanquam à paucis quod ſciam hactenus delibatum , &
animaduerfum όγματα καλούσι πει η * @es σώπε ή άλλα πιός μί
e94 Te ocópezosBigeapórowce orcisegodine spetborára és tais megole.
hoc eſt, Stigmata appellans, que ori, aut altericuipiam membroina
feripta fint, qäalia funtin militum manibus. Cæterum idem etiam
probant D.Gregorijepiftolę ex quibus difcimus cõſtitutum fuif
ne quismanu fignatusante expletam militium , in Monafteris resin
pereiur. & his omnibusprocumulo accedit Vegetij auctoritas ,
lib.s. cap.s. quam Criticiex melioribusmembranis hunc in modum legunt
sams vi&turis in cutepunctis militesfcripti, & matriculis inferii iu
rare folent. ar hodie quidnam horum fimile in militum delectu
obſeruarur , & quos milites legimuspræter tumultuarios, ac nul
lius ordinis, & diſciplinæ ;pecuniolaproponitur,tympanū ftrepit,
& ecce coeunt aliquot ignoti inter fe ignoranceſq; Vrbium vide
licetpurgamenta ,nebulonesfubroftrani, lixæ , pecuarij,cerdo
nes, batuli,cruftularij, vefpillones,ac nepotesex ſcortatorū ,alea
torumque fæce deprompti, temulenti omnes, peruigilijs, & Bac
chanalibus, quamdiſciplinæ, & caftris poriusaffueri,atque vt vno
verboabſoluam verègaleari Lepores ; quibus vt ad populandos
finitimorum agros, tectaque vrenda, & abigendapecora aliqua,
vis fit,certè in pugna , & lignis collatis nulla eft ; vnde fi quis no
men illis milicum adimat,non magis profecto cum antiquis com
parandi veniēt,quàm Syri cum Romanis, aut cum Macedonibus
Sybaritæ; atqueex eo eft,quod etiamſi veterum pugnādi morem
multis parafangis ſuperare videamur, ob recentes illas machinas
quarum tanta vis eft,vt non inſtructas modo acies,ſed aggefta im
mani ſump:u murorum propugnacula incredibili celeritate deij
ciat , neſcio tamen quomodo neglectis , quæ femper apud anti
quos ſumma in obſeruatione fuerunt militum delectu , atque di
fciplina; non dicam ſicut Romani orbem ipfum deuincimus, ſed
ne quidem , vt Perfæ , vel Macedones imperium proterimus , vix
etiam aliquoties ab aliorum inuafione tuti.Quamobrem vim ma
ximam Dele & us effe oportet, qui tot vi& orias peperit , tot regna,
& imperia ftabiliuit, dum folus idoneos milites efficit ad diſcipli
nam : quid enim prodeft fi exerceatur aliquis diligenter, fi plura
Aipen
 : LIBER PRIMVS . 45

ftipendia in caftris conficiat dumvero animisopus eft &pecore

firmon tam inepto corpore exiftat gi adeo viribus defectis , & ge
perofaindolefic allueta,fractaque delicijs, vt cum vel belli inco
moda perferenda erumnęque fe offerunt, vel ſolidos dies labori
busexigere oportet,velfluuios narando traijcere , aut cum hofte
veļvno ;vel pluribus pedem conferre , impreſſioneſque repenti
nas ſuſtinere, & glandium imbrem, tædas ardentes , calcemi
viuam , faxa, mortemque ipfam intrepido, & aduerfo vultu ex
cipere ; ftatim ipſe palleat, tiubet , hæreat, & indecoro geftu ac
paffu, ifthec omnia cane peius, & anguedeclinet ac fugiarzad que
tamen coeteri qui legitimè, & ad veterum libellam à conquitico
ribus quinunc cenforum loco delectum habent confcripri ſunt,
& in militiam adlecti,tam alacri, & præcipitianimo feruntur,vt
Statius in Achilleide rordiſcrimina , & pugnandi libidinem inge
piosè quidemacvere dulces bellorum furias appellarit.
3
Quoniam igiour vires regni , & Romani 'nominis fundamená Additur ques
tum , in prima eiufmodi delectorum examinatione contiſtebat, variscius va
non cuiuis illa , vr nunc moris eſt , temerè commitrebarur , fed toawarijsd.u
cibusobferua .s
adeo curiosè peragebatur in Republica libera, vtlongo tempore .. is .
Ciues tantum Romani , ingenui, & årtis ludicræ voluptuariæque
expertes , inter legionarios milites quos illa fouebat conſcribe
rentur, ex eoque Seneca occafionem fumpfit, vtaffererer quod Epiſtola.44.
Caftra quos ad laborem , &pericula recipiunt , fastidiosè legunt,
& huius quidem diligentiæ rationem allignat Vegetius quia ni- cap.vij.lib . z.
mirum iuuentus , cui defenfio provinciarum , cui bellorum commit
tenda fortuna est, o genere , ficopia ſuppetat, de moribus debeat
excellere ; idemqueauctor, inrer preclaras Sertorij virtutes dili
gentiam illam præ ceteris commendat , quam in Tyronum de
lectu folebat adhibere ; quo genere laudis multi etiam referunt
Marium conſulem , & Pyrrhum Regem Epirotarum inter pau
cosexcelluiffe , fed non prætermittendus eſt in hoc cenſu fotiſſi
mus Ifraelitarum Dux ludas Machabæus , qui altioris vtpar eft Lib . 1. Mach
credere , & diuinioris conſiiij afhatu', aliam præter vſurpatas à cap.3.
Romanis delectas rationem excogitauit ; fiquidem cum aduer
fus innumerabiles profanos, talliſqueDeorum cultibus mancipa
tos holtes contenderet armatus , non yt cæteri modo duces,
quafdam fortitudinis, & bellicæ virtutis notas in militibusſuis in
da
 46 DE STVDIO MILITARI .
dagauit;fed cum intelligeret multorum virtuti paucorum læpius
ignauiam officere, facultatem omnibus indulfit qui ædificabant
domos ,doplantabantvineas, da ſponſabant vxores, &formidolofis, 1

ut rediret unuſquiſque in domum ſuam , quod Hercle tam pruden

ter fecit ex diuinæ legisftaruto, quod pluribus indeuteronomio,
& libris Iudicum explicatur, quàm Annibalaſture, qui priuſquã
iter longum,& inſolens perinuios,Saltus tantæcolluvioni Barba:
rorum in Italiam aperiret, feptem illorum millia domum remilit;
quos minus libenter ab.aris , & focisin tam longinquasregiones
abripi; ac in alium velut orbem deduci animaduertebat .Nem
pè vterque illorum merito timuit, ne paucorum metus commu
nem audaciam corrumperet, & in fociorum animos, præfenti
bus malis , & difficultatibus penè iam emotos ; contagioneinfe.
Lib . 1.com
Ata proferperet, non aliter quàm in exercitu Cæſaris aliquando
contigit , vt quorumdam vocibus ac timoré, qui proprerimbel
liam n
, e Germanorum quidem nomen ferre poterant, paulation
etiam ij qui magnum in caftris vſum habebant milires,Centurio
neſque, quique equitatuipræerant ,perturbarentur non medio .
criter fcilicet quia , vt inquit Satyricus,
Grextotus in agris idi .

Vnius Scabie perie, a porrigine Porci,

Vuaque conſpecta liuorem ducit ab vúa ,
Verum , vtorationem ſenam ad illud referam quod in talimi
Lib.4 .
litum deleciu primum quidem obſeruari debere conftitui , certè
Patria eft ; nam quodManilius contendit de Scorpione cælefti
quipeculiari ſuo influxu .
In bellum ardentes animos , dy martia Corda
1. Mex.de pa.., Efficit, & multo gaudentem fanguineciuem .
diciemmomento equidem non tamineptus lum qui commentum iftud recipiājab
frorum . in- æruſcatoribus, & offuciarum magiſtris excogitarum ; dum ex eo
fiuequirej quod viderapt terrena quædam inter homines fita ,.cæleftium ,
cisme .
rerum ſenſu atque ductu moueri; quale forfan eft quod Oceanus
veluti Lunæ Comes & paragtus cũ ea fimulſeneſcit adoleſcitque,
hinc videlicer ſibi argumentum fecerunt,vt homines etiam quafi
habena quadam de cælo vinctos gubernari , & omnia rerum hu
manarum tam parua quam maxima, ftellis ipſis: atque fideribus
cuinda duci exiftimarent, Hoc vero cum nimis guàm abſurdū,
&
 1 LIBER PRIMVS . 47

& inconſequens ſit, quis amabo non conuenientius iudicabit ?

ex manifeftis qualitatibus quæin cælis ipfis , & locorum difpofi
tionibus liquido percipiuntur, hominum nazuras, & propenſio.
nes elicere , quàm ipfas ex occultis quibuſdam , &impercepubi
libus cauſis fingere ;ſimulque vaniſſimis illis artibus fuffragari ,
quaspeſſiminebulones multorum adid facilitate , & incauta ni
mis credulivate prolecti, in reliquarum artium dedecus, & per
niciem continuamendaciorum ferie accumulant . Maximè cum
illosviderefit tanquam ex bonæ mentis tutelaprecipitatos, nihil
vnquam fani cogitare , ſed ex vno errore in alios ſenſim non
minus abfurdè inconuenienterqueprolabi; Mundum enimſeu
compagemillam que ex mutua elementorum focietate coaleſcit,
fictis ex ingenio coltellationibus, ftellarumque vertigini , non ſe
cus ac hominem ipfum mancipant ; quæ fi recto breuique lumi
his traiectu regiones quafdam feriunt ; fi obliqua affulfione per
ftringunt; Si velutcranſcurſu præteruectæ extremitates illarum
lambung; aut vnum , vel aliud fignum pro meratore accipiunt;
ita quoque variam in illisindolem effingant, diuerſos inores,'pe
nitufque auerfam ab aliorum conſuetudine , & diſcrepantem na
turam. Ex eo fiquidem fieri volunt quodGermanios; Leonis ,
& Sagitarij dominatio ad ſubeunda pericula Martemque intrepi
de lacellendum confirmar; Cor Scorpionis Hiſpanos, nec non
Armoricos , & Normanos ad callidasfraudumartes extimulat ;
Ghaldæos ad humanitatis cultum , ccelique obſeruationes Sol
& Leo componunt;Iudæos& Syrosaſcito in perniciem Scorpio
ne veterarorum technis , & imbecillis animi ſuperſtitutionibus
imbuunt; quem ratiocinandi modum inſequuntur etiam cùm de
reliquis terræ partibus apud fe conftituunt. Sed cum ille ita va
miſlimus effe depræhendatur , vt non multo magis ineptum ſit.
Platonis commentum , qui ſexto de legibus varietatem hanc De
monibus, Genijſque Prouinciarum cuftodibus acceptam refert:
quonam alio in locorum inueftigatione , quæ feroces, & ad arma
perquam idoneos Tyrones conquiſitoribus ipſis ſuppetant, no
bis tandem vtendum eft ?
Profecto, haud aliunde melius iftiuſce rei peragendæ rationem Locorum fita .
iniripoffe mibi perſuadeo, quàm ex variaterræipſius conftitu,
tione, & lopga eciam annorum obferuatione; quæ duo ita per fe
ad
 I
48 DE STVDIO MILITAR .
ad iftius argutę diuinationis momenta faciunt, vt qui certiora
figna cupitmoroſi , quiplura nimium Hercle feduli diligentiſq;
notam haud difculter incurrat. Nam vtcumque veriffimum
fit mullum effe locum defignarum , qui aut malos omnes;aut pro
bos procreer & efficiat ,quemadmodum Epicharmus fapienter
opinatus eft,confterqueinomnibus locis, & ftrenuos,& ignauos
nafci ; non tamen fruftra dixiſſe Cicero cenfendus eft cùmad
Trebatiumfcriberet natio mehominis imputio ; ut reflè palarem ;
necincaſſumNathanaël illud interrogauit, Nazareth quid bonis
aur Horatius damnauid :
i
LPI " , Pantolábum fcurram , Nomenianumque neparem , !.
cùm experientia compertum fitrem irain pleriſquélocis, & nas
tionibus fe habere ; voex natura , velinftitutióne magis procliues
fint, &ad quafdam vifures , & ad vitia etiam nonnulla , quæ fre
quentius in illis, quàm in cæteris vigere depræhenduntur ; quem
admodum per exempla populorum decurrens facile demon
ftrarepoflem inſingulis, niſi paflim hæc obuiaeſſencapud fcrip
tores , & in quemquam iniurius , aur adulator videri nollem ..
Huiuſce igirur rei caufam inueftigāti illud primo occurrit,quod
ſicur vites lætiores in collibus proueniunt , Syluæ in montibus,
Segetes in planicie; & plantæ quędam vegeriores in partibusSolis
exortuivicinis fponte luxuriant,vix autem inualefcunt etiam di
ligenti cultura follicitaræ , in illis quas velocciduus; vel tantum
obliquus illuftrat , fed omnes imbecillæ , & elangues exiftunt ;
ita quoque in hominibus fieriamat , in quibus frequenter eue
nit „ vt gens genti alteriin bello præcellat, &Mundi plagaadiron
bur non rantium corporum , ſed etiamanimorun pluriinum mo
: melni afferat', nam prout illa continuis teporibus feruidam ,
cordis repiperiem laxar, aút frigoribus intendit ,propterea etiam
fio, vooimorem in illis , aut audaciam irgenerer. Corenim à quo
in nobis affe &tusomnes, propenfionefq ;tunquam à moderatorew.
। præcipuo dependene, ſicillas inflectit, vt nunquam à temperie
ſua diuerfum quicquam efficiat, cuius vfque adeo retinenseft ,
vt qui intermolles , & effeminatos Sybaritas , ccrde erit impensè
calido; & exuſto , is non poflit niſi educationis vitium naturæ
leges intringat, non aliquid robufte,maſculæque virtutis obtine
re ; vcrun ybitonfentience in muruam op , mexrerbia illa plaga
ruin
 LIBER PRIMVS . 49

rum orbis temperie , natiua cordis diſpoſitio corroboratur ,

tunc non inter priuatos homines ſua munera amplius diſpenſat ,
ſedintegraş nationes in eiufdem propenfionis colortium trahit.
Vndecum aëris nos ambientis calorvehementer intonſus, occul
tos cutismeacus inhomine diducat*, &per ipfos effluentem hu
morem in ternum , atque vna cum ipfo calorem ferinėominem ,
exterminet , frigus autem eiuſdem circunſtantis , contrarium .
è directo efficiar; dum vias illas anguftiores obturat , & ex conſe
que nti caloris effluuium reprimit ,quipofteà velut ab hoftepræ
potenti intravallum concluſus, fanguinem ipſumacuit ,fpirituſ
que omnes concalefactos maioremin modum ad ſua quofque
præſidia , & ftationesamandat; profecto confentaneum eft nos
cum ſapientiſſimis hominibus in hocconuenire , quod ſquallidis
in regionibus , & retorridis,moles,atqueeffoeminari progignun
tur incolæ , in algentibus autem , ac gelu niuibuſque damnatis,
audaces & generoſi; quo minus enim à Sole , eo magis à feipſis
feruefcunt;calore qui difluere,ac diſſipari flagrante vehementius
aere ſolet, ad interiores receffus per vim frigoris externi recuſo ;
non ſecusomnino atque antra cryptęque profundius excauarę ,
& hominum ventres , coacto per brumales dies intus feruore ,
abundantius caleſcunt ,pluraque alimenta conficiunt, quàm .
æftate, aut Aantibus Auſtris,quos diuinus Senex in tertia ſection
ne aphorifmorum afferitauditum hebetare , caliginē viſuioffun- Aykorik. 5.
dere . , caput grauare , & membris omnibus tarditarem languo
remque conciliare ; contra certè quàm Aquilonis aura faciat
vencorum omnium faluberrima , & maximopere vitæ vfibus,ac
commodis inferuiens. Verum atia ſunt prætermorbos., & cibo
rum elaborationem , in quibus raro cum Auftralibus Boreales
conueniunt; horum enim vispectorisobfirmata , nullo periculo
deterretur , nullum vitæ diſcrimen extimefeit; non horret vulne
ra, fæpiuſque con pe & o fanguine vircukom in ſe acrius exſtimu
lat, & ardentius in aduerfarium conſurgit adeoque , vel poftquã
conciderint vincere didicerunt , vt cum Alexandro magno
di genu pugnare illisproludo fit,cum Cæſare alieno-Clypeovti;
dentibus etiam cum Romano'milite qui in Cannenſipugnamor
fibus ad extremum fe defendit ; his denique non -labor eſt inſoli
tus ,nonlocus vllus aſper,aut armatus hoftis formidoloſus; Iftis
D vero
 50 DE STVDIO : MILITARI .
vero geniales apparatuscordi ſunt, motus doceri gaudentlonia
cos , petulantiæ omni, voluptatibuſque fe committunt, nihilque
demum ardui conficiunt,ſed nec aggrediuntur quidem , piſi.ex.
treina neceſirate, aut inſignicontumelia forfan impulfi. Vtex
co Cyriiudicium , vimque ingenijpræclaramfufpicere liceat ,qui
rogatusàPerlis , vt in feraciorem ipfos regionem deducerer,erge
ftatim ipnuicillejad ſenmiendum vos parate ,mollis terra moltes com
demiſfeindolis kamines producia,non eiufdem est regianisfructus ,
lib . 8. dviris.odere generofos,& eodem pertiner quod Lucanus non
poeta modo, ſed philoſphus inſignis tanquam ex Tripodes
pronunciats
Quicquid ad Eoostractusmundique Teporem
Labitur, emollitgentas clementia felis
Omanis in Arefois papulus quicumqueruinis:
Nafcitur , indomitus bellis,Martis amator .
cuius rei non poffum locupletiorem teftem laudare quàm illam
TerrarumGentiumque deam vrbem Romam , quævbiin Ali
am Duces ſuos verè Marris pullos ad cohercendum Regem An
tiochum , aliofque motus compeſçendos,tranſmiſiffer , earum .
pofteà loco quos armis horridos, diſciplinęq; tenaciffimosè fuis
moenibus eduxerat , corruptoseos, ac laborum impatientes om
niq ;vitiorūgenereperditos recepit;& luxus ille ab Afiacū exercitu
acud Liuium Romano allacus,exitium ej ſimulac perniciem ingentem attulit .
5b . 8.decad.4 vtnon denihilo fuerit Cn. Manlijcũ Gallogręcispugnaturi,hæc
ad fuos milites oracio vabis me hercule Martijs viris cauenda , aq
fugienda quàm primumamoenitas eft , tantum ba peregrina volu
plates, ad extinguendum uigorem animi polunt , tantum contagia
diſciplina, moriſqueaccolarum valet; fedilleaugurio ac præfagas
mente ſuaminime potuit,hancab exercitu Romano peftem pro
i Cacilin pellere , fiquidem, vt notar Saluftius. ibi primum infueuia exera
citus populi Romani amare , potare , figna , jabulas pictas , vafans
celata mirari, ea priuatim ae publicerapere delubra fpoliare, facra
prophanaqueomnia polluere . AcproindeSpartana Ciuitas , vrin
quic Valerius Maximus feueriflimis Lycurgi legibus obtempe
rans, aliquamdiu ciuium oculosà contemplanda Alia retraxit,
ne illecebris eius captiad delicatius vitæ genus prolaberentur.
Quod certè eos pon fruftra timuiſſe, Dux eorumPauſaniaspate
tefcit,
 LIBER PRIMVS. } 51

fecit, qui maximis operibus editis , ide primumjeAfive moribus

permiſãi, fortitudinem fuam effæminato aius cultamallire, non eru
buit . Adque eam ob rem Julius Cefar cùm poft Pompei mor
tem , tam facile celeriterquerotam Afiam fubegiffet,nonimmeri
„ co fertur eiusde Mithridatevictoriamirrififfe : nec abipfo. Pom
peio quicquam admiſſum fuitmagis inconueniens,quam quod
bellum cum Socerogefturusauxiliares copias ex Aſia , quę illi
olimingentes triumphos pepererat , 2ccerfiuit, ibique fe recepit
vbiolim fauente fortuna multoties vitor euaferat: etenim quum
-probèſciret nihil fibiauxilij ſperandum elle , ab inertibus popu
lis , & quiiam præ luxu , & mollitie omni prorfus militaris diſci
plinę laude exciderant , debebat potius fi Romam deſere ftarue
-rat,in Hifpaniamproficiſci,vbi & viri admodumbetliciofi erant,
&difciplinamilitaris eiufmodiqualemipfe foepiusprobauerat,
acpræfertim dum ftrenuècum Merelloaduerfus Sertoriummi
litaret. Quis enim non videt Pompeio fi iftud confilijmature
fumpfiffer , procliueadmodumfuiſſe Cæſarem adeaſdem , aur
grauiores eriam anguftias redigere , ad quas poltmadan abeius
filijs abidemineuin depugnantibus redactus fuit,cum in vltimo
proelio , quod tamen feliciter commiſir, defperatis ferme rebus
Juis de conſciſcenda ſibi nece cogitauerat . Hoc vero ficontigit
illi cum Pompei liberis, quidde Pompeio fperandum eratpræ
fertim ipſius belliinitio , quo Cæfartantas viresauétoritatemque
nondumacquifiuerat,atque hæc,vtdehominibus veriffima funt,
ita etiam anima ją reliqua,longeplusroboris obtinentinEuropa
quàmin Afia , aut:Africa , propter ficum hunc, & poſitionem
aquilonarem ,quæ viuentia omniavegetiora efficit,cohibito intus
calore, quiin regionibus calidis diMliparur,meatibusvſquequa
que hiantibus ; ita fitieriam o vtvalidiores himas hyeme quàm
æftate; & beftiæ montanæ ,auesyhomines ftirpesrobuftiores Gitat,
quam quæin.conualtibus, & locis calidioribus naſcuntur . Quæ
cum ita fe habeant nemo iam negare poteft, Auftrales populos
quorumveracem propius folMagellat, vt ingenio magisquam
ſeptentrionales fuar habili ad ſcientias, Imperia, Religionem ;
fic minus ipfas valere ad armorum tractationem , & omne aliud
negotium , quod à viribus magis quàm ab induſtria depender.
Quamobrem certè videmus homines prudentiſfimos ', qui rei
D 2 mili
 52 DE STVDIO MILITARI ,
militaris præcepta literarummonumentis tradiderunt; corums
populorum qui ab Auftro , & occidente verſus feptentrionem ,
recedunt, vim , roburque corporis, & infitam animorum fero
ciam reliquorum ftudijs, & excellenti ingenio prætuliſſe ; acme
rito quidem , cùm nullus adeo ſit in hiftoriarum lectione hofpes,
qui leues, & pendulos Aegyptios ,fuperftitiofos Iudæos , Naba
thxos mercatores, fluxos veftium Arfacidas, pauperes Scythas,
odorum diuites Arabas , infames Syros , Seruiles Lydos, Indo
rumque , vel Abyſſinorum , & Peruanorum quicquid vfpiam ;
eſt; cumpopulis magis ad Septentrionem attinētibus velutæqua 4

ta lāce conferre velic . Licet enim in his varietas quædam naturę;

& propenſionis obferuetur , ob adiunctanonnulla quæ ex pecu
liari locorum conditione, & diuerfis hominuin inſtitutis proue
niunt; fatendum tamen eft tractum hunc omnemlongè, lavèque
verfus Aquilonem diffufum , qui ob mirabilem fæcunditatem
vagina gentium ; & populorum antiquitus dicebatur,criam num
hodie propter incredibilem virtutem ab antiquiſſimisvfque pro
batam temporibus, haud iniuria quidem vocaripoſle felectorū
militum officinam ; eo tamen diſcrimine quod præftantiores exe
ftimentur, qui minus inrer hos ad extremitates fe diffundunt, cũ
illi qui gradibus tantum quindecim ab veroque polo recedunt,
omnes fint exigui, debiles, macilenti,&a frigoribusperinde víti
4 meteor . ac Auftrales à calore : Siue id contingat, quemadmodum voluit
Ariſtoteles propter vim caloris interni, ab obfiftente aduerſario
magis iu ſe contractam ; ſiue frigore ad infima penetrante , & hu
moremperurēte, eodem omnino ſenſu.quo Virgilius dixit pene
trabilefrigus adurit; & Regius.Vates Sel non vrat te perdiem neg;
Luna per noctem . Sed multo tamen longiori interuallo abifta gla
Lib . 8. cap.s. ciali intemperie noftris Tyronibusrecedendum eit , fi Vegerio
& quibuſdam eius ſequacibus probari velint ; qui optimos tantū
legi contendunt in regionibus quæ ſub quarto , & quinto climate
continentur, quoniam quæ loca propius ad Septentrionem aç.
cedung , in his robuftiores quidem animos , & magisintrepidos,
ſed tardi nimium ,ac hebecis ingenijvolunt prouenile; ad Meri
diem contra intelligentia præftantes homines generari, quales
fuerunt Hippocrates, Plato , Ariſtoteles, Demoſthenès, & omnes
termè qui nouis opinionibus cùm in Religione tum in fcientijs
ori
 LIBER PRIMVS . 53

originem dederunt; ſed qui infirmioribus tamen animis exiſtant

ad ſubeunda pericula; in medio autem homines nafci vtraque fa
culcate quantum fatiseftipfructos, qui nec in confilijs capiendis
intelligentia , nec in ſubeundis periculis viribus, & animo defi .
ciant;quæ pariter fuit Galeni ſententia,in libro vbi oftendit quod
animi mores ſequantur temperamentum corporis ; & eius facer
dotis Aegyptij , qui apud Platonem in Timæo temperatas regio
nes prudentiffima ingenia dixerat procreare. Quæ omnia etliin
pluribus vera fintanceps tamen animiſum ,ne quantum ſpectat
ad opinionem Vegetij de Tyronum delectusilla tam rectè fibi că
ftare pofſit, quàm ad fidem opus effet; cum Aftures , & Cantabri,
qui in ſexto climate reponuntur , Dominos cæterarum genciuma
Romanos diuciffimè exercuerint, fæpiuſque de fumma rerum
periclitantes,in Italiam redire compulerint, iniquis fubinde con
ditionibus abactos; vt omittam præterea, quod non excellensvf
que adeo iudicium mentiſque folertia in milite requiratur,vt eius
adipiſcendæ ftudio de fortitudine , & audacia, quæ propriæ virtu
tes eiusappellantur, quicquam remittere debear . Quin etiam .
Carthaginis exemplo quam Sebaſtianus Corradus in prægrandi
Commentario , quem Euthathium Homeri interprætem imitari
cupiens ad primum Aeneidos librum fcripſit, male in primo cli
mate collocar, dum verſusillos explicareconatur
Quibus orbis in.oris
Iattemur ,doceas,
cùm potius ex geographorum omnium conſenſu , in tercio Cli
mate reponenda fit, procliue eft arbitrari; quod extra omnem il
lam de qua loquimur , & quæ cum Vegetio , cum nobis optima
maximeque conuenieps videtur locorum temperiem ,populi re
periuntur fortes fimul, & in obeundis , adminiftrandifque belli
cis muneribus per quam idonei . Iam vero quiainter plana , &
monrana hoc in hominum naturis intereft, quod inter Auftrum
& ſeptentrioncm , & eadem fere coeli, ac aëris qualitas vtrobi
que viget, ſic vtin montanis ad Auſtrum , non minus frigoris
intemperies., quam in planis ad ſeptentionem perciparur ,con
ſequenseft velutabeadem caufa , vrmontanihominesduri fint,
& agreftes, bellicoſi, laboris patientes , & maximè apti ex quibus
legiones fortiſſimæ confcribantur. Vt Marſorum veterum Apen
D 3 nini
 54 DE STVDIO MILITARI.
nini incolarum exemplo patet, de quibus Romæ vulgatum erat
fine Marfis triumphafle neminem ; & illud admiratione dignum
eſt, quod qui montes Arabiæ tenenr , nunquam feritatem , &
animi robur deponere potuerunt; haud fecus profecto quam ,
Heluetij, quinon modo feipfos, fedetiam finitimos populos ti
rannide oppreſlosin libertatem vendicarunt;ex quibus etiam in
telligitur id quod dicebat Cicero,Ligures montanos fuapte natura
duros, de agreſtes, maritimos.verfutoselle
3 His igitur ita de locorum ſitu , & natura, conſtitutis, reliquum
e longe ob- eft vt ad obferuationē deueniamus, quā alterü caput eſſe dixi, ex
feruation , in
multis popu quo certius meo quidem iudicio , ac fidelius nationum mores ex
lis .
piſcaridebent, quamex totcauſarum inter fe combinatione,quæ
nunquam ita recteconuenienterque fociariinter fe poffunt, ve
in iudiciorum lāce, non alicui femper nationifamæ damnum in .
feratur, cum multæ licet naturalibuscauſis,nonvndique ſtipatæ
quæ ad fortitudinem faciunt , hanc tamen ex quibuſdam alijs
multoties in ſe deriuent . Quamobrem certè longe pluris obſer
uatio facienda eft, quæ ficutin rebus cuiuſque geftis fundatur ,
nemini propterea iniuriam facit,fi proutillevecordes funt, aut
generofæ , ita quoque ipfas libere , & bona fide repræſentet .
Illa vero cum hiftoria.conftet , tum etiam iuuatur mirum in
modum auctorum teftimonijs,&communibus illis dicterijs;quę
paffim inter nationes deſingularum vitijs auo virtutibusdiſſeini
nantur. hæc fiquidem , etſi leuiaprimo aſpectu ,atque prorſus
indigna videripoflint,quæ auctoritatem aliquam inregrauiſſima
obtinere debeant, multa tamen.vſüipfo protrita ,varijfque expe
rimentis confirmata in fe continent, propter quæ fidem femper
habuerunt, apud facros iuxta profanoſque ſcriptores penitus illi-:
bacā ſed nec illa quidê diligēter in omnibus populis requiremus,
quandoquidem præter Europæos , qui foederibus inter fe , &
auxiliaribus copijsconiunguntur,cæteriira nobisignoti ſunt, vel
tam immaniaquarum diuortio à noftra familiaricare feiunei de
gunt, vteorum militares ſpiritus eadem diligentià ſcrutari; none
tam videripofſit ad mutuæ cõſuetudinis neceſſitatem vtile,quam
ad communem voluptatem opportunum ,Nam Turcas omnes,
& quicüque ritus profanos in oriente cum illis participant, nons
ininus ab alijsſuperſtitionum impietas , quàm ingens Cæli, ter
rifque
 LIBER PRIMVS . 55
ræque ſpatium difterminat;Africam vero atque Indias pauci tan
tum Mercatores littorum tenus perluftrareſolent , aut fiforte
nonnihil vlterius à fluminum oftijs in Regionesillas inuehuntur
fubita :nec ad amicitiam validapacta cum incolis nectunt; præ
terea rari apud nos curant cum Tartarorum foeda, & plerumque
miſera gente communibus vitæ officijs miſceri ; Americam ,
denique qua cultum animorum paſſa eſt lic tenent Hifpani,vt
folis liceat, & commodum ſitgenrium illarum indolem perno
fcere; atque ita eo tandem res ipſa deuenit, vt de quibus populis
antea demöftraui;Naturā illis prolixa benignitace bellandi vim
& vſum indulfiſſe , de ijſdem nunc obſeruationibus ſelectis con
ficiam , hanc laudem ita ſemper propriam eorum fuiffe, vt nun
quam ex illa partum decusſegnitie,aut vecordia corruperint.
Vervantequã particulatim explicemus, quid fingulis illorum 4
hocin generetribuendum ſit,nonabſurdúeritpauca quædā ftri- Qui olim bel
Etim , ac veluti pertranſennam annotare,de quorundă aliorū vir- licofafueruns
ture bellica ,quam ipſi ſeu natura ſubomati ad audaciam , ſeu alijs isra .
de cauſis ad hanc impulſi, præcæteris inpugnando exhibere ac
repræſentare confueuerunt. Acin primis quidem Meffanæin .
Sicilia accolas bellicofifſimos olim extitiſſe , ſuntqui ex Mamer
sinorum nominequodſibi feceruntproprium nõ leui coniectura
afferant; quafiMartijideftprior eſſentvt fcripfit Plutarchusin
Pyrrho , & Feftus Pompeiusex Alphio quodam retulit, ac pro
ptéreaMartis pomen ,quiOfcorum lingua Mamersvocatur ,fibi
merito tribuere voluerint; ſed cùm Polybius referat Campanos lib. 1. Hift ,
quiin Sicilia ſub Agathocle militabant ,poftquam vrbe Meſſana
potitifunt , primùm ſe Mamertinos nuncupafe , citius ego cre
diderim gentile aliquod fuiſſe Mamers ſicut Camers,& indeMa
mertinorum nomini occaſionem fuiffe . Huic autem rationi pene
ſimilem adduxit lornandes, qui de Gothorum origine , & rebus cap.5.
geftis commentarios edidit, ve Getas militari fortitudine clariffi
mos extitiſſe probaret, ſicenim inquit, adeo fuere laudariGetd ,
vi dudum Martem ,quem Poetarumfallacia Deumbellipronunciat,
apudeos fuiſſe dicantexortum , unde, Virgilius.
Gradiuumquepatrem Gericisquipræfides,aruis .
quamquā norē hūcapud illos obtinuiffe ex communi Scytharū
conſuetudine probabile fit,apud quos enſes pro numine venerari
D 4 foliros
 I O ARI
56 DE STVD MILIT .
lib.3.cap. si folitos referunt Pomponius Mela , & Solinus cuius verba fung
cap 20:
Populis iftis Deus Mars eft , pro fimulacrisenfes colunt ego vero
tanto lubentius lornandiaſſentior, quod Polonorum gens , quæ
eaſdem fedes occupat, quas olim OuidiusGetarum feritate, adeo.
infames fecit ; vt etiam in elegijs de Ponto dixerit
NullaGetis foto gens eft truculentiororbe;
barbariem quidem illam depoſuerint,non vero miartium vigo
rem , & ardorem pu pandi, quo etiamnum hodie Turcarum
įmpetus præclariſſimè reprimit , atque cohercee . Myrmillo
num nomen gladiatoribus alim inditumſignum eft Romano
rum opinione, fortiffimos hominum fuiſſe Myrmidonas , anti
quos illos Achillis milites, quandoquidem quia Myrmillo, in
amphiteatralibus fpectaculis Gallica erar armatura , qua paris
ter vfós arbitrabantur Myrmidonas ; idcirco vnius literæin
Jib. 3. aduer alteram cõmutatione, gladiatoribus ſuis vt inquitTurnebus hoc
ſar.cap.4. nomē inditum voluerunt.Spartanorūvero inuictæ forţirudinicũ
omnesGręcorum hiſtoriæcertatim fuffragentur , non hic mgro
fiorero illis referendis; præfertim cum ipfa fatis įnnotefcaſ, ex
eo quod Philippo Regi, ciutarem illorum immenſis vectigali
bus,alijsq; operibus implicatil berè refponderüt,fi quid morte ,
grauius imperare perſeueraret, mortem ſe prælaturos; & fane
cum inuicum illis ineſſer animi robur , tam facile mortem cona
temnerepoterant, quam ipſi reipfa vbi honeftè licuit, atquein
ludis ipfis,& ſacrificijs quæ verberibusad arā Dianęperagebatur,
hominesfuerunt astox tovar quod etiam exiſtimo Petronium Arbi
trum in mente habuiffe, cum Eşcolpus ſpartanam pobilitatem
prouerbij vice vſurpayic; & ego quidem , ait, tresplagas Spartaną,
eder, lib.i. mobilitate cancoxi: Cerçe ça de cauſa Horațius patientem Lacea
demonadịxit , & qui inuicti in ea dimicatione quæ Syafe apsigenote
dicebatur, exanimeſquecadebanteos honore ſtatuarum affe& os
fuiſſe teſtatur Lụcianus in Anacarſide;quod vero ad necęın vſque
# Tuſcatan, verberą perferrēt,res fabulæ proxima viďeretur,niſi flagitiū eſter
Ciceroni fidę hac in re nõ dare,eamitafe habuiſſe allerenti Sparta
veropueri ad aramAc verberibus accipiuntur ut paultus è vifceribus
fanguis exeat ; nonnunquam vocum ibi effem audiebam ad necem ;
quori mon modo nema exclamauit vnquam sed ur ingemuit quidem
Cum vero ſignum hoc proferatur ab auctoribus inụictæ fortitu,
dinis
 LIBER PRIMVS . 57
dinis Spartanorum , quod plagas , & fponte fuſciperent, & con
ftanter perferent, cur non & Thracum inter bellicofas gentes
mentio , eadem ratione hic inftituetur ? quandoquidem , vt in;
quit Arthemidorus ,in Thracia generoſiadoleſcenteşflagris cæ,cap.9. lib. 8.
debantur sífar colegi @ gartir de olluns aujais, equidempermenõ
> ftabit quinea laude Thraces ad plenum fruantur,maximè cum
Virgilium huius opinionis ducem fequar in his verſibus diui, Aeneid. 12.
ni operis ,
Terra procul vaftiscolitur Mamortja campisie.
Tbraces, arant .
& Pomponium Melam . Solinum , Florum , Herodotum ac alios
ex antiquis qui de eorundem magnanimitate , fiducia , & vitæ
contemptu non niſi cum ſtupore loquuntur . quid plura Vege lib.i.cap.18.
rium audi, Dacosautem , & Medos ac.Thraces in tantum bellisojos
femper fuiffemanifeftum eft, vtipfum Martem fabulo apud eos nga
tum effeconfirment ; quod equidem negratis ab illodičtum videri
poffit", funt qui vadem Homerum fiftant , vbi aſſerit Mariep in @jyd.
vinculis Vulcani folutum , in Thraciam ftatim aufugiffe ; funt,
& qui Euripidem ,ac Statium quos certum eft Martis domicilia lib . 4
!

ibidem conſtituíffe ; fed mihi ſatis erit Arnobijlocum proferre,

qui Spartanis æque ac Thracibus faueat.quis Spartanum fuilk ,
Martem nonne Episharmus? quisin Thraciefinibus procreatuma
ponne Sophocles Atticus cunctis ,confentientibus Theatris ? Deniz
que Peligni , Marii , Samnites antiquitus in Italia valde infis,
gręs fuçrụnt armistractandis, vnde Cicero de bis ad Çefarem
ita retulit ,poffum fortiffimos Sabınos tibi probati fimos , totum pro Ligaria .
que Agrum Sabinum , florem Italia, robur Reipublicæ proponere.ex.
aduerfo aytem Campanos Romani Imperatoreș nullo in loco ha:
bebant; & Şenatores ipſi qui rerum in florenteRepublicą Prin :
cipes fuerunt,Brytios,quod ornnium facillime ad Annibalem de
feciſent, pon modo pro foçijs habere noluerunt,fed illud etiam
ftatuerunt quod notar Appianus, ye ad maiorem ignominiam in Annibalic,
omnes BrutijRomanis in Prouinciasproficiſcentibuş parerept, fub finem .
áo veluti mancipia viliſſima ijfdem inferuirept; ita yt illorum de
inceps munus fuerit reos vincire, & verberare ; vt ex eo patet
quod M. Cato quem Plinius omninın bonarum artium magia
ftrum optimum vocat ,Quintum Thermum acerrimèinſecta.
rus
 IO TA RI
58 DE S TVD M ILI .
tus eft, quod is imperauerit arque auctor fuerit, vtipfi etiam
Decemuiri a Brutianis vapulărent ; nam Brutianos illic intelligit
eos qui accinati loris verbera,& plagas incuterét.Eodē etiã modo
Heluetij, quos ab oppido SuiſſaSuiferosvulgo dicimus,reliquos
Germanos iam diu virrure ſuperarunt; & hac quoque tempe
ftate, non omuesorbis terrę partes eadem virtute homines alunt,
fed in ſingulisbellicoſi, imbellefque exiftunt, quodequidem rei
bellicæ curam gerentibus ſcire perneceſſarium eſt , li ad anti
quæ militiæ decuscontendere nitantur.
5 Sedprætereaanimaduertendum eftillis, maiorem copiam
partim ex Im virorum fortium , & bellacium exiftere folere in ciuitatibus li
quavixerül. beris, quàm inijs , quæ principis cuiuſdam dominatu tenentur,
vnde in hiſtorijsveteribus multo plurestegimus Athenienfes,La
cedemonios,Romanos quãAffyrios,aut Medos, fortitudinis lau
de excelluiffe ; cuius rei caufam ſolerter indagapres fcriptores
politici , cum aliqui hanc aſſignent quod Ciues liberos magis
æmulatio ſollicitat, & accendit, vt per egregia quæque , & præ
clarafacinorafuis æqualibus obftruere poſſint, viamqueſibi ad
gloriam , & honores præmunire ;Alijvero iftud fieri opinentur ,
quod extra Rempublicam viuentibus bonis eſſe, ac generoſis
Tacic.inAgri
cola . nonliceat, eo quod virtus , ac ferociafubditorum ingrata est impe
Pantibus, quibusmaximè formidolofum eft priuati hominis no.
men ſupra Principis attolli; & cæteri várias in partes, & fenten
tias fe rorqueant ;ă nullo tamen maiori cum iudicio, & veritates
aſſignatam illam fuiſfe depræhendo, quam à Medicorum Princi
pe it libello quo explicat,quidefficiant Coeliaquarum , & loco
rum varierares, aitenim id ex eoeuenire, quod homines profuis ,
quàmpro alienis commodis;proſua ,quàm proalienagloria longè ala
crius,atqueanimoſuspugnant; inijsautemCiuitatibus, que fuisle
gibus viuit fi quid bello partum fit,eius intelligitquiſqueciuium , ali
quid ad ſepro viriliparte pertinere:at vbi fummarerumomniumpe
nes vnum est, ibilaboresquidam militares deperioula ,& vulnera,
durades pertinentadeos,qui imperio fubfuntigloria autem ,da impe
rij amplificatio, omnis denique fructus,quiex victoria capitur ad
eum vnum redit ,quicæteros.oppreffos tenet , eofquehabet in manci
piorum ,aut in pecudum loca; quibusverbisan ſapien ius quicquam
cxcogitaripoffit, valde delito .
Ab
 LIBER PRIMVS . 59
Abinftitutione denique ſuum habent pugnādimorem , & ſua 6
fibi quaſi propria armafingulæ nationes, quibus dum liberè per- aiqueetiam
mittuntur vti, raròcæteris concedunt,quænon ſimiliter , ac illæ exinftirutio.
exercitatæ ſunt,in eo genere armorum vfurpando,aut præcauen
do. fic enim vcobferuat Sidonius Apollinaris in Pansg.aui.
focer.
Curfu Herubiusa Chunus iaculis, Francufque natatuia;
Sauromata.Clypeos Salius pedeFalseGelonus.
præ cæterisinſignes fuerunt; & Cyrenæi currus peritiffimèagi
tabant; Acarnanesiaculabantur;Thraces commodiſſimeſepelcis
muniebant;; Aeroli graſſabantur potius quam bellum gererent;
Romanivelurà fe inuicem diuulli pugnam adoriebantur; Mace
dones in Phalangem conglobatihoftiumimpetum fuftinebant;
Colophonij etiam Theffali, Pæni.equeftrismilitiæ gloria præci
puè:Forebant,ita quidem ;vt horum forritudinem mirècommen
det Livius,illos verò Polybiusinfuperabiles:vocet, & Curtius inui --lib.26.c.38.
Elambellomanum ;de Colophonijs verò AuctoreftStrabo, quod lib.4. lib.3 .
vbicunque gentium bellum aliquod confici non poterat, illuc
aduocati Colophonijequites fortiſſimo fuo auxilio illud profli- lib. 14.
garent , ita vt prouerbium inde manferit colaphonem alicui rei
imponere , quodidem eft ,ac finem ei afferre.Porro cum eadem
rationeiudicandum ſit devarijs recentioris militięmo is,& relis,
quibus ſingulæ nationes magis afficiuntur; ita de omnibus iftis.
paulo inframedicturum recipio ,vt fialiquando tibi, Ludouice
Comes, copias libero delectuconfcribere operæpretium fuerit ,
nonfurilia experiri poſſisquęcumque tibi in hac occaſione fer
uanda præcipiam..Cæterum quoniam hæc, quæ in genere hacte :
nusdicta ſunt, nihil te,aut parumriuuarent , velut extra commu
nem ,&hiſce præſertim temporibus vſurpatum bellandi morem
ſeiuncta, nifi ad quatuor præcipuas nationes, quarum robore, ac.
lacertis omnia apud nos bella geruntur me referrem ...
Galloseccevides,vt abillis incipiam ,quos non tamcommunis 7
patria mihi,quàm incredibilis virtus, & audacia.cęteris omnibus Gal
Nüc lisveroin
.
commendauit; tanto ſemperviuidæ virtutis,& alacris naturæ im
petu;in bellicæ laudis facinora incubuiſſe ;vt nulla alia gensope
roſius vnquam ,autfeliciusillamexcoluerit : nam ſi diſciplinam
illorum fpectes inſtitutionemque, vel ab incunabulis diligenter
excultam ad militiæ labores tolerandos, quid illa ſeuerius, quam
ex
 60 DE STVDIO MILITARI.
Acacid.gi ex ipſorum moribus ad Rutulorum gloriam Poeta maximus vi
detur deriuafle ?
Durum àAirpegenus natos ad fluminaprimum
Deferimus , fæuoquegelu duramus, & vndis,
Venatu inuigilant pueri,Syluaſque fatigant;
Flettere ludus equos , d fpicula tenderecornu .
ita enim Cæfar , & Ariftoteles vitam illos inftituiſſe contendunr,
quibus affentiútur Strabo , &Diodorus Siculus,quorum ille Gal
los natura potius bellatores quam Agricolas naſci tradit; hic au
tem tanto illosæftuantes bellorum deſiderio repreſentar,vt quo
ties hoftis non aderat,quem mactarent,per cædes, & priuata odia,
ac latrocinia graffarenturin amicos : fi vero graue Martis opus
præliorum -frequentià ; & conſuetudine magisdomefticum fieri,
atque velur in naturam ipſam tranfire conſideres; fanèperpetuú
illudapud Gallos fuiſſe fatendű eft,nā ante Cæſaris aduentum , fe
rè quotannis accidebat, vevelipfi iniurias inferrent, vel illaras
Germanos
propulſarent; deinde vero quotidianis velitationibus
laceſfebant, & cumà Cæſaris aduentu nunquam poftea quieue
rint , minusadhuc probabile eft ipfos antea quidem fegnes, &
otiofos vixiſſe :etenimfi deuictas ab illis gentes ,tranſmiſla que
per totum orbem Gallici nominis colonias , attēta quis animico
gitatione perluftrare velit;inueniet profecto quod Britanniaprę.
fertim maritima,Hiſpania, Italia,Germania,Miricũ;Pannonia ,
GræciayMacedonia,Aſia denique ipſaGallorum aliquando , vel
armis deuaftatæ , velobſequijs, & imperio mancipatæ fuerint ;
nempe hi
per omnem
Inuečli Europam ,quafi grandoAquilone; vel Aufizo
Importata grauipaffim Jonuere tumultu ,
Scit Romanusadhuc, quam Tarpeia videtis
Arx,attollentem caput illo in monte fuperbum .
Pannones ,Aemathij norunt, ſoitDelphica rupes.
Intrauere Afic fines iprope littora Ponti
In Gentem creuère nouam , quæ tenditur vfque
Adiuga Pamphilùm , Garamantica fidera contra ,
Inter Cappodoces pofita, da Bichinica regna
ſicque progredientiab Occaſu in Ortum, qui Geographorūmos
eſt
 LIBER PRIMVS . 63

eft, vix vlla pars occurratnoftrorum aliquando vim , aut huma

nitatem non experta ; quemadmodumex nuperis ſcriptoribus
multi, & ille præſertim ,qui mores veterum Gallorum ex Cæfare
collegit , tam verè demonſtrant; quam luftinus ampliffimè fate- lib.34.
tur , Gallorum ea tempeftate tantæ foecunditatis gentem fuiffe ,
vt Afiam omnem , velutexamine aliquo impleuerit , necReges
orientis, fine mercenario Gallorum exercitu.vlla bella confecif
fe,aut regnis fuisexpulſos,adalios,quã ad Gallos cõfugiſſe: tārus
nempe terror Gallici nominis, fiue armorum inuicta foelicitas
erat , vt alirer,neque maieftatem fuam curari, neque amiffam re
cuperare ſe poſſe , ſineGallica virtute arbitrarentur. Sed non
Orientalesmodoverum Europæi, &interhos cæterarum gentiū
victores Romani, tantiſemper Gallorum fortitudinem , & ho
noris, ac gloriæ fitientem animum fecère , vt cum M. Tullius dis
uerſis nationibus peculiares quaſdam dotes concedat, quibus in
ter alias præcellant, atque Hifpanisnumerum , quem tamen Vet. lib. .cap. 1.
geriuspotioridecauſa Gallis attribuit,quærensquidaduerfosGat:
lorum multitudinem paucitasRomana valuifer.Poenisvero callidi
tarem .,Græcis diſciplinas, & artes,ac Romanis pieratem affignet ;
ſolidemum Gallo robur militare tribuat. qua in diſtributione
conſentientem habet Saluftium , qui vt Græcos facundia,ſic glo
ria belli Gallos Romanis anteponit; nimirum quia ficut idem
ſubiungit, Romaniſemper ftatuerantalia omnia virtutefua pronais in Catilia.
effe , cum Gallis pro ſalutenon degloria certari. Quidita ? quoniam
vt veriſimile eft arbitrari,hærebat adhuc illorum animis penitus
infixa calamitoſi temporis recordatio ,quo fuſis ad Alliam ,pro
fligariſque legionibus, Galli ipfiRomam incenderant, & Capi
tolium auri mille pondo pretium pacti , obfeflis Romanorum re.
liquijs vendiderant. Cuius rei parrationem ,etfi Liuius tanquam libis.
omnium fædiſſimam non bona fide repræſentet , dum aflerit ,
Deofque , & homines prohibuiffe redemptos viuere Romanos ,
& Camillū negalſe eā pa tionem ratā eſſe,quæ poftquam ipfe Di
Atator creatus fuerat, iniuſſuſuo ab inferiori Magiſtratu factaef
fet , licet etiam non minimum ei ſuffragentur Plutarchus in
Camilli vita, & Sulpitia Caleni vxor , quæ de hacGallorum fuga in Saryt.
non diuerſum à Liuio cenſuit in duobus hiſce verſiculis
Nync Capitolinoveluriturbante Camillo
Enfi
 63 DE STVDIO MILITARI :
Enfibus, & frutina Gallifugèrerelilta .
miror tamen , qui fieripoffit, vthiſtoria tam infignis , non aliter
omnino fe habeat; cum luſtinus in Epitomecommentariorum
TrogiPompeinon victam folum dicarRomam à Gallis,fed etiam
incap.Tiberio Captam ; ita vtvnius tantummontis.cacumen.illis relinqueretur,
3. Suetonius, cuiplanè eft in
:necbello boltem , fed precioremotum ; &
3
certum plus nedebear eloquencia,an hiſtoria,Druſum narret.cí
proPrętore Prouinciam Galliam teperet retuliffe aurumSexonibus
olim inobfidioneCapitolij datum ,nec utfamaeftexcortum à Camillo.
quoetiam videtur mihireferendus locus ille ex Themiftij orá
tionede pacead Valentem Imperatorem «δείςειδε χρυσίον,απαριθμώμενον
Tois Rapbeéppes nemo vidit aarum Barbaris adnumeratum ; loquitur
enim ibi de varijs, pacis conditionibus,quas olim Romani cum
diuerſts populis non fatis honeftè pepigerant;fed quid tandem de
hac controuerſia ftatuidebeat , viderint alij, quos non amor Pa
triæ , non fouendælitis iam anteaquidem amaioribus inftitura
tudium , nec fufceptahicde Gallorum roboremilitari tractatio,
ab eiuscomponendæ officioremouent.mihivero far eft quocun
que tandem modores ipfa ceciderit, Romam Vrbemillampræ
clariflimam , & i

Qua nibilin terniscomple & ituraltiusArber

Gallorum inuicto robore diu ftetiffe in Lance pendulam , & non
fecusfordicreditamfuiffe, quamapudHomerū lupiter fataGræ
corī,& Troianorum in monte Idalibręgeminæ lancis.cõmiſit:ex
hocenimcaſu neminem eſſe aurumo,quinonfacilè poftea conij
ciat, cur demum Romæcaurum fuit;nequoties Galli tunultum
intuliſſent, facerdotibus, fenibuſue ab armis vacatio effers cur
etiam Lucanus cum de Arimino, & alijs Ciſalpinæ Galliæ Ciuita
tatibus loqueretur,exclamationem hanc, velutex intimope& o
re traxerit ,
lib . 3. Omale vicinis hucmieniaconditaGallis.!
& quod deniqueab illis deducitur , cur Cicero , & Agrippa tot
laudibusCæfaremornarinti, obgentes illasabeo domitas, & re
preſlas,, quarumimpetus Romani fuſtinerevix poffent, faceflere
profectò nonauderent,verum priuſquam oftendamusMartium
hunc vigorem , fpenuſquam dubia, autfallenre , inipforum po
ſteros fuiſſe transfufum ; operæprecium eftvno,todemqueora
tionis
 LIBER RIM VS. 63
tionis ductu obicem alium amoliri, quem idemmetTitus Liuius
velut Remoram quandamad alia pleno curſu teftinantibus inij
cit,tam audacter quidem , & ambitiosè, vt quirem peniufsimè
infpicit ide batente quadam in eius fcriptis , occulraquemalitia
continuo ſubdubiteta quemadmodum facere contigit Henrico
Glareano ,qui prouterac homo perquam eruditusin humanio
ribus literis, & quodpræfertim Heluetium decebar minimèma
lus, non femel conqueftus eft,Gallorum gentem omniætare illu
ftrem , & bellicofam , durè nimis , arque odiosè ab hoc Auctore
pertractari; nam præter Hiftoriam redempra Ciuitaris , cuius for
dem ſic eleuat, veGallos eriam aſpergarinfamid,varijs præterea
in locisadeo frequenter illosmollitiei ,& imbecillitatis inſimulat,
vt nihil fit videre apud ipſum frequentius. Sanècùm Cæfarem .
vidiſſer dum eximiam animimagnitudinem Galhis attribuit ,
mollitiem etiapr pene contrariam eis obijcere , iſtud tam inſolen
ter arripuit, vt locis omnibusGallos noua perpetuo aliqua huius
generis contumelia perfequatur,fic enim deGallis. Togatis lib.v,
Gallicagens bumori, ac frigoriaffueta pulueris , dastus intoleran
tiffima, & decimo,Gallorumcorpora intolerantilimalaboris,atque
eftus
fluore,primaque corumpræliaplufquamvitarum , poffreme ,
minus quam feminarum ,quod item repetit varijs in locislibrorü
conſequentium , eadem fermè ſemperſententia, quanquam dia
verlis aliquandoverbis ; quibus occafionem poftea tecit Tacito ,
& alijs,vtquod Septentrionalibuspopulis communefuit, in Ge
ris tantum vniuscontumeliam pertraherent,Cerrum eft enimSe
prentrionales omnes propter bumorem copiofum ,quo præ cæ
teris auſtralibus, & obuer lisadQrientem populisluxuriant, quo
ties ad Auſtrum iter faciunt , aut in calidis regionibus bella ge
runt,ſudoribus diffluere, & languore ſupra modum confici; quod in Mario ,
Cymbrorum exemplo Plutarchus confirmauit,vbi fuxaeorum
corpora caloribus folui copſueuiffe fcribit , ideoque contigifle
vt cummagnitudine corporum ,ac legionummultitudine,Roma
pos primum terruiffent ſ, ubinde tamen ingenti clade ſuorum , &
duplici Romanorum victoria fufi fint ac proftrati: Cui fimiliter
congruit quod Agarhias de Germapis , & Crantzius de Scandis
fcribunt illos nimirum , ponita promptè vclenteſqueperæfta
tem bella inferre, ac per Hyemem , tunc enim eſte præualidos, &
labg
 64 DE STVDIO MILITARI.
laboribus fefe ardenteringerere, vt qui frigoribus inſueuerint,ac
gelida præcipuè loca incolant; quod etiam de Gallis non iniurià
dici poſſet cũ Claudianus Galliam niue ferocem appellet , & Petro
nio Gallica nix pro re frigidißima vſurperur,ac demū Diodorus
afferatglaciem gallicam effetam robufta,& contumacem , ut flumina
congelata fontperuia totis exercitibuscum curribus , & ca de cau .
fa contingit, vtGermani,ac Galli,cum Romam , aut Neapolim ,
quæ pars Italia maximèauſtralis eft proficifcuntur, vix incolu
mitatem , ac falucem , finemulta ſolicitudine pucripofſint. vt mi 1

nuspropterea mirum ſit , quodex quatuor Germanorum legia

nibus, quæ Romam Borbonio Duce nefandis cladibus comple
uerant , vix anno vertente dimidia tantum ſuperſtes in Ger:
maniam redierit , tametfi nullam omnino præter , quàm à telis
Apollinis yqui-Solaftimatur, fi cum Ammiano loquivolumus, ſeu
abaere feruidiori , & crapula , quę ad Auftrum ma imé lethalis
eft,offenſionem accepiffent.certè Goffridus Abbas Vindocinen
ſis , qui ab Vrbano Secundo purpuratorum Antiftitum Collegio
epilt.iz. lib.i. afcriptuseft , hisverbis ad Calixtumſeribens , veniam depreca
tur,quod Romam venire non poruerit, nunc utiqueveniflem ,
fed focietatem nonpotui inuenire ſecuram ,& mortiferosItalia calo
res timebam ,baiulare quidem crucem Chriftus iubet, non querere fe
pulturam . Scilicet reducebat fibiin mentem verſusillos Lucretij. 3

Nonne vides Cæli nouitate , dow aquarum .

Tentari , proculà patria quicunque domoque .
Adueniunt .
Quamquam diuerſa longè fitauftralium ratio ,qui vegeriores eua
dunt in regione frigida, Mauri enim , & Arabes in Hiſpaniam
profecti,ac Africaniin Italiam ,clariſſimas defortiflimisgentibus
victorias retulerunt.nec verò Homines tantùm ſed Bruta quo
queipfa varietas Mundi regionum ,& cardinum vehemêter affi
cit, & inmutat;cùm in gregibus, & armentis obſeruatu facillimum
fit,illa quæ ad Auftrum aguntur,lactis copiam amittere , ac pau
latim tabeſcere,contraquàm accidat nis quæad Aquilonem ,
iter faciunt , & aues ipfæcum ſpirantibus auſtris fatali quadam
ignauia confectæ , iaceant in nidis elangues, vegetiores ftatim
ab Aquilonijs- flatibus , & alacriores exiliunt; quæ cunctaſi ad
Gallorum mores retuliffent, qui cnm Liuio cæteriſque Romanæ
hifto
 LIBER PRIMVS . !! 65
hiſtoriæ ſcriptoribus, faffitudinem in eis, molleſque vbi ira con
fedit animos,& ſitis, atque pulueris impatiētes culpant; cõducibi
lius vt exiſtimo,fibicredidifsēt,ab iftiuſce generis cótumelià pror
ſus temperare, quă propriæ regionis inclementiam turpiter vnđ
accuſare, & prodere: quæ fane tanta eft, vt confuetis illam per
ferre non admodūcāmodafit,& falubris, cæteros veroquamqua
robuſtiſſimos,fi minimúin victu aberrarint:cõrinuoprofternat.atas
que his rationibus Titi Liuij perulantiã cõuenienter-retundi poffe
arbitror,præter quas nonnullorum adhuc cogitationesmihi valdes
probantur,qui à natura & ftirpeGallicæ gentis, promptum illume
atque alacrem animum ad bella ſufcipienda, prouenire conten
dunt, mollitem vero, èdifciplinæ militaris infolentia, cuius negle
Etus , & ignoratio , cùm Tyrones tantum afficiat, non auteny
Veteranosmilites , quos labores conftanter ferre , & refiftere
periculis confuetudoipfa , & vſus docent; hinc fit vtadomnes
Gallorum copias,ſimilis calumnia non pertineat, fed ad illas tan
tummodo, quæ coniuratione potius quam legitima militia ,vel
euocatione coactæ ,hominá colluuiē ineptorum , adſubita pericu
la ,vel coloniarum deductionē pertrahebant; in reliquis enim fpe
cimen inerat generofæ illius indolis, quã IulianusImperator Co
ftantiū laudans his verbis expreſfit,elegãter admodā latinè reddi
tis à doctiſſimo Petauio quippe pudebat ipſos fugières videri,vtquod
mortalibus omnibus incredibile videretur,id infeipfis cötigile mõſtra
rent militěſcilicetGermanū,Gallumque milite boftibustergavertiſe.
τρατιώτω Κιλτον,στρατιωτω Γαλαήας τανώα τους πολεμίοις δείξωτα
Hic autem honoris , & gloriæ appetensanimys, continuatio
ne facinorum , fic in corum pofteros defluxit , vt nunc etiam
in illis ad inuidiam vſque vigere confpiciatur : Ecquid enim
in antiquioribus illis defideres , quod in his primo ftatim
aſpectu , & cumulatè quidem non reperias, nullis mortalibus;
inquit elegantiſſimus'animorum pictor Joannes Barclaius, in
doles ad fpeciem virilis elegantiæ magis facta , loris intrepidi ha,
bitus, motuſque, atque geftus., qui totum corpus decent ; gens
ipſa armis ftrenua, fed equeſtri certaminermelior , ignara per
fidiæ , indomitæ intra ſe malis , & vbi in exteros exundat, non
ftatim impetus fui oblica , quodinquit ille , ſed tum demum poſt
quam fortia quæque , & obuia proftrauit, fulminis inftar elan
E. gueſcit
 66 DE STVDIO MILITARI .
guefcit , & in femaritur : vite autem contemptus, quo vno reli
que wilitum virtutes continentur, tantusapud illos,vt ne quidem
apud Indos , aur veteres ipfalmerGallos,maior vnquam eſſe por
tuerit; quodequidem eo confidentius apud te dico , Ludouice
Comes., quia inter illos cum ageres , in Comitatu Eminentiſſimi
tui Patrui,qui Bruxellis Luteciamconceſſit , & Vtrobique Lega,
tionis apoftolicæ munere , fumma fide&prudentia functus eſt ,
multosillorum non femel videris , qui viuida virtute , ne dicam
inpetu, & cæca,ac furepte audacia ,fatorum violentiam inſuum
caput laceffere non dubitaar; & eciam ſi martiunillum vigorem
ac pugnacemanimum minimè præſens obſeruiſſes , locupletiſſi
mos tamen huiufce,teftes laudare poffem quapluresItalossi inter
quos vnus omnino BabeiftaMátuanus,omniū feliciſſimèmihi vis
detur eorü natură,& mores delineaffe,& fi ne ab orbita diſcedam
bellicoscãtã ex eiusDionyfio;mihiin pręsērialaudare cõftiucūlit .
Seruire , iugumque .
Ferre negant , fugiunt figmenta ,& Hypocrifim ,are
Liberi, ut ingenismosoft , cetricoſque perefi;
2. Venatu , aucupia , campos , montana lacuſque
sin ice* Sollicitant,bellandi vſuletantur , equorum
Line Terga farigantes ; lorice, baffilia , & arcus
...Deliciagensi;ſub dio ad fidera fomnum
CarperesfüfcariSole , & förruginepulchrumeft ;
3 : Puluere confpergi, grauibus ſudare fub armis,
Pro patria ,pracognatis, pro Regibus ire
21

Inpugnana , ergladtos , & morri, occumbredulcs eß .

lam verofibella parrare vellem quæ gefferunt, ab imperio ſub
Regibus conſtituco ; ſi prouincias,& regna recenlere, quæ fube
gerunt; ſi varios euentus explicare, quosdubio Márie funt ex
perci; profecto infinitum quid aggrederer ; vec minus forfan ti
bilectione, quàm mihiſeriptionemoleftum . Breuiter dico ,fi res
per fe quidē ampliffimaexillorum relatione poteft intelligi qui
meliusquãcæteri magnitudinēcius ,& pręſtantiã percipere con
fueuerunt ; Gallorum certè virrus , & glocia militaris iöfinïta fie
oportet , quæ non hiftoricorum modo calamum in fui laudatio
nem pertrahere potuit, fed maximosquoque torius orbis princi
pes, in fui conuertitadmirationem :atque vtexbellisquæ pro
lis
re
 LIBER PRIMVS 67
ligione gefferunt quidde cæteris conijciendum fitexplicem ;mę.
mini me FranciſciPhilelphi literas quandoque legiſſe,in quibus
Epift. ad Ca.
ſic libere vagatur per Gallorum laudes, & egregia facinora quæ rol...
præfertim in bellis aduerſus Barbaros, & profanos homines
ediderunt, vt tandem ita concludat poftquam impia , do imma's
nis illafceleratiffima Mahumeti festa inualuit,nullumeft hominum
genus , cuiplusdebear Chriftianorum Religio,quàmsnuiff & Franco
rum nobiliffimæq; virtuti . Nempè fciebat optime vir prudentiffi
mus ; & quiomnis literaturæ melioris, etiam ſupra fæculifui fa
tum, callentiffimus extitit , Gregorium nonum Pontificem Ma
ximum,talemiam antea de Gallorum inuicto robore opinionem
concepiſſe, quo ruentem in præceps religionem fufflaminare ar
mis fæpiſſinè conati ſunt, vt Regnum Galliæ quafi pharetram effe
dixerit,quam Christus fibicircafemuraccinxit,ex quafagittasele
etas trabene , ipjas vt fibigentes,dregna fubijciat, in arcu , ita
enim loquitur , brachij potentisemitrit . Ethac de cauſa, Pius ſe
cundus Pontifex item Chriftianorum fuminus, Muhametem
Turcarum Imperatorem ,eo quidem ſenfu ad Memphiticum ſul
tanum fcripfiffeauctor eft, Sipax tibieftcum Gallico fanguine ,
bellum cum noftro.expecta . Adeo ſcilicetterrori fueruntſuperbiſ
ſimo Principi, noftrorum arma ,vtnequidem Aegyptias cum il
lis conuenire æquo ſatisanimo ferre potuerit. Verum quid opus
eft in aliorum principum mentem ,di&taque inquirere, poftquam
Zenocáres qui vitam Caroli quinti tam minutè conſectatus eft ,
vt plerumque etiam multa ſuperſtitiosè admiſceat , fideiñ fuam
interponit,eundem Imperatorem ,preceleris RegibusCbriftianis
vnum Galliæ Regem plurimifemperin animo ferifles guem fipoffet
ad ſocietatem belli Turcici fæderibus femelperirabere, fummam is
du vltimam je Reipublicæ operamillam nouaturumefè,dicebat. Que
quidem verba cuin alijs quæ apud Zenocarem lequuntur,licet
ab eo dicta fint , quo bellorum occaſiones, à Principe quem or
nandūſuceperat,in alium deriuaret,totieſq;interrupti fæderisin
uidiâ ,vni cancū Franciſco Regi conflaret, nemini tamendubiū eſſe
poteft, quin valde illuftria fint,& honorifica Gallorum nationi;
quæ per ſealacritatis, & fiduciæ plena, mirumque inmodum
dedita Regibus fuis , quibusdiuinuin quemdam vigorem ineffe
perſuaſum habet ,ipfos ex more gentis in proelia Fuentes animo
E 2 sè
 68 DE STVDIO MILITARI .
fe confequitur , nec ijs ductoribus quicquam ſibi arduum aut dif
ficile exiftimat .
8. Gallorum autem naturæ adeo bellè cum Gerinanorum infti
Germanis ,
tutis conuenit, vt prærer nomen quod Suidas veriſque commune
fuiſſe dicit , Tegnesevoxos o des [705 aina 9:oi regucesos, Ken toi aogov g ;
mores etiam vtriuſque nationis, Iulius Cæſar fibi comparandos
eſſe duxerir; & Strabo cùm Germanos à Romanis propter iftam
morum fimilitudinem videret appellatos , tanquam.veros Gal.
lorum fratres , Gallorum idcirco veterum mores , à Germanis fe
re repetitos aſſeruerit :quæ profecto cauſa eft , vt abſoluta de Gal
lorum virtute militari tractacione , ad eam quæ Germanorum
quoque propria fuit aditum mihi faciam ; hanc vero ſi valde pre
claram , & eximiam fuiffe dixerim nihil equidem mentiar , aut
quicquã illis præter meritum affingā;Nemoenim ſcribitTacitus,
cum Germanis bellum geſſit, quem non poenituerit, quique non
plus ex illo iacturę qıā cômodi , acceperit; vnde apud illorù vici
nos eiuſmodi prouerbia ia &tabātur, qui vultinfæliciter pugnare,
Germanos adoriatur ; qui verberibus laniari non timet, cum
Germanis contendat; & vero quid aliud fperari poteratà gente ,
fic armorum tractationi aflueta , vt ferreos artus habere , vel fal
tem pro pelle Thoracem à natura accepiſſe videri poflit. Nam
præterquam Deorum ftatuas niſi armatorum nullas colebant
Germani, & coetus ipfos, ac confilia , non nifi armati inibant ; 1

quoties infuper laxabant curis animos , & fpectacula, vel ludos

adibant, non cantibus, aut Choreis animum effoeminare , fed
certis conditiſque ſaltibusinter gladiorum , & framearum varias
difpofitiones ,illum incitare folebant; & quod magis ftupeas,
quoties vxorem ducebant , vt incipientis matrimonij auſpicijs
illam admonerent venire ſe laborum , periculorumque ſociam ,
idemque cum viro in pace, idem in prælio palluram ; non illi
pro dote , quàm apud illos non vxor Marito, ſed Maritus vxori
afferebat , ſignatam pecuniam numerabant , non mundum mu
liebrem ſpeculo , gemmis , inauribns, armillis, vento textili ſeu
Cois veftibus, autinterulis follicantibus pretioſe adornatam ,
tranſmittebant, nec innumera alia ad humanitatem , & delicias
compofita ; ſed Boues , & frenatum equum , & fcutum cum fra
mea , gladioque . Nimirum hæc arcana facra , hos coniugales
deos
 LIBER PRIMV'S :::: 69
deosarbitrabantur, & qui nihil vnquam neque publicæ ,neque
priuacæ rei,nifi armati faciebant, fi Tacito fides adhibenda, no
iebant quoquead idud negotium ,quodinvitagrawiftimumeft,
& quo maximèRegnorum æternitati confulitur , inermes acoe
dere; belleigitur Seneca inhanc rem , Germanis quid ifanimo
fusi qaid ad incurfum acršas ? quid armorum cupidiuse quibusin
nafcuntur, innutriunturque : quorum unica illis curate , invia .
negligentibus : Quidinduratius ad minena patientiaimo vi quibus
magnaexparte nonregumenta corporum prouifa funt,non fuffugium
aduerſus,perpetuum cæli rigorem . Ex quo mirum videri non
debet, fi Regio illa quàm incolebant , nunquam a Romanis ext
ctè cognita ,fed vix dum poft ducentos & decemannos fubacta
fuerit ;breui fcilicet tempore Græciam , Afiam , Macedoniam ,
Aegyptum aliaque regna ſubegiffe fortunæ Romanorum fue
rat:quæ maximas rerum inclinationes momento pereagit; Ger
manos vero deuincere opus fuit virtutis , & negotium longiſſimo
tempore , laboribus improbis, &plurimo falifanguinisdiſpen
dio conficiendum ; adeò nempèillis ad libertatem acres impetus
natura indiderat , vt totus orbis anrea fub iugum mittidebuerit ,
quam Germania domaretur ; nec abſque de caufa Imperatores
Romani , vix vnquam tanti duxerunt fe Parthicos, Perſicos ,
Armenicos, Pios,Felices,Parres patriæ nominare quàm Germa
nicos;cum Ciceronis dictum de Romanis , locum etiam obtine
re apud Germanos , proprijs continuo damnis edo &ti faterentur;
Nasione: fcilicetalias feruitutem pati poffe,Germanorumveropro
priumeſ? Juis fegubernare, i regere arbitrijs . Quod illos etiam
hodierna die tăcere , nemo vt arbitror inficias ibit ,qui attente
in illorum mores, & prefentem Imperij ftarum afpiciet : cum in
ipfo validiffime partes tanquam è ſuo corpore exciſæ ,in diuerſos
motus, animoſque ipſa dominantium varietare, numeroque tra
hantur ;&quod rem ita fe habere planè conficit, imitatæ Proce
rum morem multæ Ciuitates, le quoque velur in fingulares Ref
publicas colligant, leges libi ftatuunr, Magiſtratus præficiunt ,ac
ne quis exiftimet illas ab antiquo recefliſſe officio , plurés etiam
foederibus inter fe conueniunt,pro afferendalibertare. Verum
quicquid tandem de Imperio , & eiusadminiftratione ftatuepdū
ſit, certe de virtute militari, & conftantia, argue fortitudinedu
E 3 bitari
 70 DE STUDIO MILITARI
bitari non poteft, quineximia fit, & prorſus laudabilis; vt'merito
Aeneas Siluius quipoftea ſupremę dignitatis titulos adeprus,Pij
fecundi nominemagisinnotuit , ita eos compellare non vericus ,
fitin epiſtola de rebus Turcicis. Mibi feu noua.confideranti , feu
epift.131, vetera mente reperenti,interamnes nationes.quas bello idoneas iudi.
sant , nulla fortior , nulla peritior , nulla audentior quam uestra , à 1
Germani, videtur. Vabis bomines, vobis equi, vobis arma , vobis
pecunia funt; & vbi obfecro tosclariſſimiprincipes , tot generof pro ,
Geres, toe fortiffimiequites, sat potentes Ciuitates , tot diuitia , tot
auri, tot argenti, tai ferriminera ; vbi cania populimultitudo , tan
ta iuuentus tantum animi,tantum reboris ? præclarum certè elo,
gium , & eo magis quod ab homine italo , & optimo prolatum ;
imo etiam confirmatum experientia quam oculis quotidie vfur,
pamus,nullus ſiquidem Germano pedite in ftataria pugname
Lior habetur; nulla Phalanx turbulenti prælij diſcrimen , & proz
cellas animofius fuftinet quam Germanica, in nullis deniques
fpes maior , auecerrior cùm deciſę funt res , & afflictæ quàm in ,
is elcgia de
Germanis militibus; qui fi non fallit Beroaldi pictura .
Laudib . Ger. Glaucis oculis, comaque flaua ,
Grandes corpore , ſpiritu feroces ,
Septi robore , prodigique vita
Hoftes aggrediuntur, & laceſſuno
eoque ſenſim concepta de illorum virtute opinio fe in hominum
animos vſqueinfinuauit,vt nullus fit hodię princeps Chriftianus,
nulla Respublica quæ illorum copijs deftituta, bellum aggredi
non reformider . Et Heluetiorum præſertim tanta eft inter ſub
fidiarios milites authoritas, vt quod primum tefte Comineo fieri
lib.s. coepit in bello ſociali principum aduerfus Regem Ludouicum . 1

vndecimum , quo quingenti Heluetij Ioannem Calabriæ ducem

primi ſuæ gentis in Galliam fecuti ſunt, etiamnum hodie iſtud
perduret, apud potentiſſimos alios Reges & populos, a quibus
magnis ftipendijs euocati, pretium virturi ſuæ faciuntex aliorum
ignauia , & bellorum euenrus in quamcunque partem ftudio
partium inclinarintnon raro conuertunt; itaut in illosoprimed
quadrent verſus illi poetæ facundiffimi
Claudianus, Illiterribiles quibus otia vendere ſemper
Møserat, requiem , 6 fædusmercedepaciſci.

1
 LIBER PRIMVS 71
& equidem penicusmihi in Gernianorum naturam moreſque
!
intuehti,videntur hicmnes ſpeciem quandã obtinere militaribus
dignam officijs ; roburque corporis valde idoneum armorum .
geftationi, & prægrandibus gladijs rotandis quibus fe terribiles
hoftibus præbent : quandoquidem Gallos de quibus Cæfar dice
bat plerumqueomnibus Gallis, pra magnitudine corporum fuorum
breuitas nostra contemptuiest,augusta ſpecie, & amplitudine non
mcdoæquant ; fed fuperant; ita vtIſidorus à prægrandicorpore
Germanos nomen ſortitos arbitretur , & Vegetius eorum pro- anale,
ceritatem ,ac Germanicus apud Tacitum , corpus viſu toruum ce
lebrent; indeque Manilius non fatis habuit dicere .
Flaua per ingentes furgit Germania.partus. lib.4 .
Sed vt rem poetico more, & cum admirationeaudientium refer
ret , addidit.
Etftupefacta fuos inter Germaniapartus
quemadmodū ante me vidit, & notauit erudiſfimusSrevvechius in
notis fuis ad Vegetium . Hoc autem & fi Manardus , ac alij fa- ia epiſtolis.
nioris iudicij homines, Septentrionalibus omnibus tribuant, vix
alio quam Cereuiſiæ potu vtentibus, à quo formam illorum , &
falubritatem , ac roboris præftantiam fere contingere autumant,
verior tamen mihi videturaliorum ſententia , qui totum id in
temperiem ac ſitum regionis refe unt , in qua frigus externum
calorem ad in imos coporum aditus cogit , efficitquevt humo
rem quoquo verfum extendat, & dilatet; vnde Vegetius Con- cap. 2.lib. s.
cludit quod Septentrionales populi , remoti à Solis ardoribus intoja.
Jultiores quidem , fed tamen largo Jangaine redundantes , funt ad lib.6 . cap . I.
bella prompriſimi, quæ fuit etiam Vitruuij ſententia, Jub ſepten
trionibus, inquit , nutriuntur gentesimmanibus corporibus , candidis
coloribus ,diretto capillo ,drufo, capris oculis , fanguine multo: qui
autem ſunt ad axēmeridianum breuioribus corporibus , colore fuſco ,
cripfo capillo,nigris oculis,cruribus inualidis säguine exiguo, Solisim
petu perficiuntur . Sed neque illis etiam deeft animus ferox, impa
tiens, & fæuus qui molem illam corporis in aduerſarios, & vul
nera cum opuseft impellatznam pręterquam natura crudelesfunt lib.de morib.
& truculenti, ita vtreferente. Tacito occidere foleant non diſci- Germanor.
plina,& feueritate ,ſed impetuacira,vt inimicũ;atq; ab illis profe
ctum ſit, octoginta ab hinc. angos in Galliam diriſfimi exempli
E 4 ſup
 DE STVDIO MILITARI.
fuppliciuoti, quo in latrones viarum infeffores animaduertunt ,
rotarumi radijs incullis membra diffringendo, quodque lentæ
mortis ludibrio ,fiquodaliud , vel maximè infame eſt ;, ferocio
res.infupesexiftunt,ac validioresex longa bellorum conſuetudi,
ne,ita vtcum nullum fermçin Europa conficiatur, abíque He
luetioxuma prafertim auxiliaribus copijs, concludere hincme
xito licear illos fide,ae pugnandi conftantia, & ordine nullis alijs
militibus eſſe inferiores . Sic enim videmus eos qui in extremis,
cuiuſque imperij finibus.polici funt, cæteris qui intimos Prouin
ciarum recefhus occupant, magis audaces elle , & in armisexercia
tatos , quia fere femper de finibus, aut de gregibus, & armentis
inter finitimoscercatur , qui vero bello affuefcunt apimoſiores,
& fortiores euadunt, ve qui pacem , & otium çolunțmitjores June,
& humaniores. & eadem de caufa fit,vt multę gentesquæin ocio
& quiere vixerapt bellicam fortitudinem in ipſis bellorum an
guftijs, dum frequenter iş illisverſantur acquirant; vt Macedon 1

Aibus contigit quibus dum affiduum certamen cum Illyrijs , &

Thracibus effet ,veluti quotidiano exercitio indurati, gloriaa
bellicæ laudis finitimos poftea,facile terruerunt ; ac Athenienſes
agreftes primum , & armorum rudesnemoeuexit, quam quiop
preſſum cos venerat Perfarum armis ; & Ligures ſubalpinos,
aduerſus quos Paulus Aemiliusexpeditionem ſuſciperecoactus,
fuir , Romani crebris prælijs artembellicam docuerunt:vtpro
preroa ſapienterLycurgus prohibueritaduerfus eoſdem fæpius
militare,neaffueti injurias repellere,bellicofitandem euaderent :
quæ omniacu perbelle Germanis conueniant, quos in medio
bellicofillimarum nationum conftiçutos , perpetuus hoftis ex
ternus, & fi ille quandoque ceſlac,domeſticusetiam , & familiaris
fubinde lacellit, non eſt protecto quamobrem quis miretur, li
tantoperebellis inclaruerint,edictoque apudipfos-cautum fit, ve
domi, foriſque armahabere , & ferrum geftarequiſque poſſit; fic
enim nari, ſic educati ſunt, vtprius fibi vitam quàm armades
manibus extorqueri patiantur . 1
Hifpawis . Hisautem proximè accedunt non minusantique laudisæmu.
Jarione, quàm Imperij, & foederum focietate coniuncti Hiſpani,
robuftumhominum genus,laborifque illius pacientiffimum ,non
quo arua coli ſolent,
aur artificia procurari,ſed quimaximèeft
ad
 LIBER PRIMVS..7 73 ,
ad beltaidenetus zin quibus ,itaſe per omnesforrigudinis gradus ,
ab antiquiffimamemoria exercuerunt , vimiro cuendæ liberta
tis deſiderio , & ad extrema penituſque ftupenda ferocitatis exé
pla compulli ,à nullis hoftibus ,fedà feiplas tancum fuperari po
tuerint Hincad Romanas olim partes obftinata Saguntus , ex
cidio fuo , & miu mia cædis exemplo clara Hing Numantia
fama fua minor ,quę quatuor Hifpanorum millibus propugnata;
ſupra decennium illud Troie fabuloſum , exercitum fuftinuille
traditur, quadraginta milliumnon Perfarum , autAſianorum ,
ſed fortiffimorum militum quos cunc haberet RefpublicaRoma.
pa , quorum , & fui ipfius ad extremum victrix illa fuit;cum vrbe
expugnata ,nullus ramen vir Numantinus in catenisduceretur ,
præda nulla , & triumphus canrum eſſet de nomine . Hinc Lu.
fitania repentinis viribus , & cogi, foluique facilibusViriatum ,
* fuum fuccingens ; & acerrimorum militum natio ad Sertorij di
fciplinam fide , & moribus prona, ipſumque cum Pompeio Me
tellum fatigags.Hinc etiam Cantaber Anguſti fortuna cui corus
orbis debebatur, nonRomaniImperij potentiàfub lugam miſ
fus, idquetam vardė, & difficulter veHoratiusdixerit ode:6.lib . a .
Cannabrum indoclum Iuga ferre noftra.
&alibi quoque
Cannaber fera domitus Catena .
Hincdenique Hifpania ipfa omnialia terrarum parte bello repa
rando aptior olim -exiftimata , partim quidem locorum , partim
vero hominum etiam ingenijs : quæ omnia , & fiper le magna ,
quidem fint, & illuftria priſcæ virtutis, ac innatæ fortitudinis lib.a.
decora ,longè tamen hæc ipfa pulchriusenitent, cùm à Velleio
non ſine aliquaetiam amplificatione referuntur , per ducentosan
nos , inquitille, in Hifpanismultomutuoque , ita certatum eft fan
guine , vtamiffis. R.A.Imperatoribus exercitibufque fæpe contume
lia , nonnumquameriam periculum Romanoinferneturimperio. Illa
enim Prouincia Scipiones; ille contumeliofodecemannorumbellofub
duce Viriato maiores noftros exercerunt , ille terrore Numantini
belliPop.Rom.comcufferunt; in illisturpe QiPompeifoedus,turpiuf
que Mancini, Senatus cum ignominia dedini Imperatorisreſcidis :
illa tot Confulares , tot Pretorios abfumpfis ducesipatrumque alate
intantum Sertorium armis extulis, veperquinquennium diudicari
non
 74 DE STVDIO MILITARI .
ston potuerit , Hifpanis Romaniſue in armis plus effec roboris,doo
uterpopulus alteripariturusforet . Suceſſere demumGothi; Van
dalique, àquibusRomanorum cataſtis exempti Hiſpani,moxin;
fulmen illud inciderunt , quod excuſſum èMauritiana, per ſe
pringentos., & amplius annos, cedibus,acincendijs Hiſpaniam
Silius Italic . fermè omnem peffimecompleuit: Cantabrıs interim quibus
15.8. Omnis in armis
Lucis caufafita eft, damnarum viuere paci .
tam pręfractę virtutis,atque audaciæ animum ,in varia ifta rerum
conuerſione retinentibus,vt quemadmodum tardius in ditionem
Romanorum venerant, ita nouiſſimè ſemper abea deficerent,
nec quidem tunccum Sarraceni Roderico rege Gothorum cęſo
de Gallor.im ter
perib 3.
Hiſpaniam occu; vnde
tranſmifère antes,mox in Galliamnotauit
quemadmodum per Pyrenem confiden
StephanusForca
culus àSarracenis ipſis,voce punica Byſcainiappellari coepere ;
id eft proterui, rebelles . Sed non Cantabris modd conceſſum :
fuit in turbatis illis, & difficillimis temporibus , præclaræ fuæ
virtutis ſpecimen aliquod edere; cum reliqui etiam Hifpani, toc
egregijs facinoribus innotuerint adfamam , vt aufquam in Hi
fpania meſſis gloriæ fueritvberrior , aut præftantior ; atque vt
vnum ex infinitis referam , quo in omni temporum hiſtoria nul 3

lum , aut fortius , aut laudabiliuspoffe reperiri exiſtimo; Curam

tuendæ Vrbis Tariffa ,quæ veterum Tarteffus eſt ſiue Carteia ,
receperat in fe.Alfonſus Pereſius Guſmanus, & res ex voto fuc
cedebarob ducis, ac militum præftantiam ; cùm Alfonfi vnicus
filius à Mauris interceptus, qui illi niſi oppidum ftarim recipe
rent , fædam ,ac certiflimammortem comminabantur,omnium
obſeſforum animos fregit., attonicoſque fecitmetuproximi peri
culi; ſedpater nihil eoterritus , conftanter refpondit, Si velcen .
tum filiosMauriin poteftatebaberent, non ideo fe à fide, & honefto
Abiturum : & fitanta , inquit,ad hoftes , vobislibido jugulandi eft ,
en gladium , & cum dicto fuum è moenibus proiecit, atque inde.
domum reuerfus eft,àqua ſubinde reuocatus.militum eiulatu
qui filium barbara crudelitate ipfomet patris gladio confodi vi
derant, en inquit, boc erat ? credebam urbem ab boftibusfuiffe in
terceptam ,& ficpari tranquillitate ad prandium ., & vxorem re
dijt, caqueinuicta animimagnitudine , & .conftantia hoftes com- ,
pulit,
 LIBER PRIMVS . 75
pulit , vt nihil vlterius centantes diſcederent . Verum fuc
ceflère tandem Ferdinandus , & Iſabella , qui fractos iam
antea multorum Regum victorijs Mauros., & Arabas, vlti
mumque communibus armisdeuictos, ſuę Africæ reddiderunt .
Atque iſta fuitfumma, valdeque memorabilis rerum in Hiſpania
commutatio ; qua fenſim coeuntibus in vņū tot regnis;quæ par
tim ingruentes.Mauri,partim etiam Principes ēmulivelutà pro
prio corpore diuulferant; creuit quoque cum fortuna Hiſpano
rum animus , & eos progreſſus fecit, qui nunquam deſinent ilo
rum opes , & vires , & vota cum reliquorû principum virtuted ,
& potentia committere ;quo euentu incertum adhuç eft , cùm
Gens hæc facta præ cæteris effe videatur ad peruigilium , fitimi,
inediam ,duraque omnia perferenda, & omnino ad militaris di
fciplinę obſequium , ita vt quod olim de ipfis dicebat Tullius de Aruſpie.
Cefar exercitāinuictum ex Hifpanis militibus,conduxit , hac quo refponf.
que tempeftate vſurpari merito poffer , quanon minus quàm
priori, & antiquiori illa,ad quidlibet arduum , & difficile autendű
toleranduoique,ftudio laudis ; & gloriæ concitantur . Deinde
vero illorum pertinax ,& abexuta bile conftantior animus, præ
cipuæ virtutis partem credit diffuſosip patriæ magnitudinem co
natus nulla vijau metu cohibere ; quare dum forciter obnicendo,
aut laçeſlendo,bella cumfinitimis miſcent, occaſionem faltem
conſequunrur; maioris in dies virtutis , & experientiæ militaris
per continuos eiuſmodimotus acquirendæ , 10.
Superſunt igitur Italide quorūantique virtute quidego loquar talis.
quod non ficinfraeorum meritum fanè gloriam illam , quæ tam
Iongè fe diffudit quam mundus ipfe ; tot nationes deuicit, quot
illis temporibusinnotuerantz tam altèſe in hominum mentes , &
admirationem intulit, vtnulla vnquam vetuſtate aboleri debeat,
fi fcriptis æquare vellem , opnium merito inepsiflimushaberer .
Et fi quid tandemde illa dicendum eft ; hogynum cerse Alexan
dri Moloffireferrefufficio, quidum in Italiampopulo Romano
bellum fa& urys proficiſceretur,fe quidem ad Romanosabire di
xit , quafin gidegminy,nepotem verò ſuum Alexandrum Magnū
in alias naciones moyille , quaſijn gewancarlo ,hoc eft,fe contra ,
viros,illum coprrafæminas armadefumpfiffe;cuiusfententieacu
mep imitatus eft M.Apronius Gafanqua,qua paucorú verfuum
fpe.
 70 DE STVDIO MILITARI :
ſpectanda pofteris clegia,prifcis Romanæ virtutis Heroibus,tatt
quam manentibus eorum ſtatuisinfcriberet,fic enim ex hiftoria
in lo!io c.7. quã refert Suetonius,arguro hoc, & valdecoacingoepigramma
te Cæfarem laudauit .
Speclat Alexandri pichaut'certamina Cafom
Ast egonondum aliquidgefi:az illacrymans ;
Quid fido Alexander JpeAaffer Cafaris adim ,
DixiffetPerfas vincere pigritia est .
Hæc tamēopinio,bonorum omnium licet,& prudentium virorü
confenfu firmara, cùm non eadem femper integritate ad illos
tranſierit , quinunc tot maiorum fuoram factis illuſtribus,velut
inæquales deprimuntur; diſcuciendum eftbreuiter,vnde hæcla
besimmerenti, &omnium ,quæ nunc funt præclariffimæ nationi
inuſta fuerit : hancperò non dubito fub inclinationem imperij
coepiſſe, cum alio ſe vertente fortuna ,peſſumdatifque Barbare
rum incurſione omnibus diſciplinis , mili:aris quoquevelut ex
tinctadiutiſlimé latuit, tandemque vigor etiam ille animorum .
fe remiſit , in varias partes diſtractus ; quando nimirum fucce
dence paulatim Tinperatorum à Romanis Pontificibusdifcellio
ne', & pernicie fationum exorta, ſingulæfermæftatiæ ciuitates,
aut fuiiurisellevoluerunt, autfaris vrgenoibus,in quorundam
Regulorum poteftatemconceſsère, qui proprijs viribus non be
nè confili, auctoritatem , quam beneuolentià retinere non pote
rant apud ciues , & fubditos externorum militum præſidio tue
ri, ac munire.cæperunt; & fi quiinterim Italorum proprias vi
res ad defenfionem conuertebant , tani'rudi; & abſurdo pleruin
que more iftud faciebant,vt mirum profecto effet, ne minimum
quidem apudillos antiquiorisilliusdifciplinæ veftigium reman
fiffe . atque hic verernus tamdiu omniuin animos detinuit, donec
excuti coepit felicibus aufpicijs-Alberici Balbiam ; hic enim pri
musextitit , qui iuſta quadain indignatione peritorus , quod ex
teræ gentesmercenarijs armis' Italiani quaterent, multaque in
digne committerent, ingenres alas Cataphractorum equitum ad
figna vocauit;qui auſpicijs Diui Georgijmitirances,& 'Sacramen
to adacti, nunquam fe terga daturosexterno hoſti:coniurabant;
ab his fiquidem nonvno in loco Britones profligari; cæli Galli;
pulfi, deuiétiqueGermani;Hifpani tulizAllobroges,Angliques
deui
 LIBER PRIMVS . 77

deuicti, decusillud antiquæ virtutis, quod apud Italos penitus

extinctum credebatur , reuiuiſcere poſſe iuſta confeſſionedocue
runt ; quemadmodum etiam teftatum reliquit vir , vltra quam ,
ætas illa ferret, & eruditus,& eloquens LeonardusAretinus, cu- fuis
in Hift.d .
tempe
ius verba , quia fatis exculta funt, & rem omnem , de qua ſermo. ribus ,
eft mirificè confirmant, ne te eorum deſiderio torqueam ,luben
ter appono . Arma per boc tempus ,inquit ;in manus Italorum peni
tus redierant:cùm fuperiori tempore ,perequites exterarum nationum
mercede conductos , bella geri per Italiam confueuiffent , ueniebant.
enim viri domi nobiles comitatum equitum in Italia trahentes , mer
eede , vel apud Ciuitates , velapud Principes militaturi: plurimique
ex Germania ,aut Gallia,fed & Hiſpanigereris permultij & Vngari,
Britanni per Italiam militabant: apud hos gloria equeftris habe
batur; noftri autemperpauci militia ſe dedebant.Me puero primums
noftri veterem equeftris militiægloriam recuperantes, magnis Italo
rum turmis militarecæperunt :creſcenſquepaulatim multitudo,vſque
adeò peritia,&audaciapræstitit, vt nemoiam exterum equitem ha
bere vellet: victoria, & fpesomnis bellantium in Italico equitatu re.
poneretur. Sed breui tamen illa durarunt; cùm inferente demum
arma in Italiam Carolo Octauo , hæc rurſus,aut inſcitia , acque
auaritia Principum ,aut deſuetudine,ac ocio reftincta concidiſsēt;
ſic vt referente louio , nemo quidem Ducum , aut militum ſuper
eſſer , qui cruentam aciem fe vidiffe reftaretur; atque ille propte
rea,vehementi impetu obuia quæque perrumpens,quatum Gal
liarmis ,auſuquevalerent,cum ignominia Italicæ diſciplinæ plu
ribus prælijs oftendit, omnemque ſimul priftini ſplendoris glo
riam , cuiusilia poft tot viciſſitudines opinionem adhuc aliquam
apud exceras nationes fuftinebat, ita penitus obſcurauit,vtpaulo
poft etiam , Italorum degeneresanimi,in prouerbium abierint, &
Batauus ille,qui Centurias adagiorum primus ordinauit, non ve
ritus fuerit, in illiusexplicatione,quodde Myconio caluo circũ
fertur , idem eſſe aſſerere, ac fi quisScytham dicat eruditum , aut
Italum bellacem ,quod genus contumeliæ maximam tamen aucto
ri ſuo inuidiam conflauit, Petro Curtio nobili Rhetore Romano,
commune gentis ſuæ decus ita ftrenuè , acriterque propugnante ,
yt calumniator ille , primum quidem excogiatæ grammaricatio
nis cuiuſdam verlutià, ſuam ſententiam interprætari, mox verò
etiam
 78 DE STUDIO MILITARI .
etiam in excuffores reijcere coactus fuerir; quorum inſcitià con
tigerat, vt cum in prouerbio Attalum fuiſeimbellem notafſet;
quia Hecateus in Dionyſium ,eum SizeRemov ,rj áprazovappellat,
ipfi repoſuerint Icalum , quem tamenadeo foeda, & atroci iniuria
onerare , ne quidem perfomnium illi vnquam in mentem venes
rat:& herclenefcio,qui fieri potuiffet, vthomo ſubacti iudicij
laude poriſfimum commêdatus,Italiam forcibusviris ,atque om
ni bellica laude effoetam eſſe,tam leuiter pronūciaſſet,cum & fua;
& noftra etiam ætate , cerriſſimum ſit,viros illam tuliſſe, qui infi
gnibus maximarum virtutum ornamētis,velclariſſimos antiquo
rum triumphos æquaſſevidentur; certè viger adhuc inhiſtorico
rum librismemoria virtutis, & conftantiæ , quam in præclariſſi
mis occaſionibus ſemper ediderunt cohorces illæ Italicæ , quæ ob
Ducis ſui Ioannis Medicis egregiè quidem förtis, & audacis inte
ritum , à funefto vexillorum colore , vulgo nigre vocabantur. &
nunc etiam in Belgio,nullæ Legiones æque ac Italorum Terrie ,ad
omne decus exercitationis , & bellicæ fortitudinis accedunt ; vt
non propterea quis temere crediderit, quoties Itali ad eiuſmodi
certamina deſcenderunt, in quibus populorum gloria, priuacorű
quorundam audaciæ ,non ſatis conſultò committitur, fortunam
illis cùm aduerſus Hiſpanos in Herruria; tum etiam contra Gal
los,ex Namurtij exercitu, impensè ſemper , & fupra volubilitatis
fuæ morem fauiffe : imo verò quod in alijs nationibus, neſcio
vtrum fimilirer ſe habeat, diuerfæ ſunt in fingulis Italiæ Ciuitari
bus ad arma propenſiones, diuerfiqucad hunc, aut illum bellan
di morem impetus: nam fi fides habenda eft Lando cuidam Hor
tenfio , qui ſub Philalethis polyropienſis ciuis nomine,Forcianas
queſtiones duobuslibris emiſit,quibusvaria vniusItaliæ ingenia
defcribuntur;in bello Peruſini Serenuiſunt;Calabriprecipites: ra
paces Piceni ;Spolerinisallidi ;Senenſesfælices ;Bononienfesferi
do animofi,fed parum ducibusobedientes;Pratcnfesſacrilegi; Aemi
lianiforjes ſed'inconfulti,crudeles Ferrarienfes , & Placentini;Cof
fenſes libidinof:maritimisbellis Genuenſes præualent,non.item
terreftribus;Neapolitani intrepidè hoftem aggrediuntur ; refiftunt 1

pertinaciter Fauentini;peltatiPiftorienſes; & Laudenfesacerrimi,

Patauini, & Veronenſes equeftri militiæ idonei habentur; Papien
les vixfugiunt; Vicentini vitli ſe vindicant ; Florentini excubito
res
 LIBER PRIMVS . 79
resfunt,atque exploratoresidonei . Denique Veneti oprimifunt in
cafibus; Bergomates pluteos, & crates ingeniosè conficiunt, ac lo-.
cant; & Brixienſesextruendis aggeribus, & cuniculismaxima ſem
perinduftriæ commendatione incumbunt. His igitur ita expli
cacis abundè ni fallorillud præftiti , quod fub ipirium iftius fer
monis de delectu me facturum receperam ;nimirum , vtinter tot
nationes , quæ fefe continuo bellis immiſcent, haspotiffimum ,
deſignarem , ex quibus optimiTyrones , & omnium maximèad
militiam idonei cõfcribi poffent; raro etiã fallepte votorū ſummā
enentu ,modo tamen cultura diligērior illos per omnes diſciplinæ
gradus, ad artis militaris cognitiové perducar; quod non item ab
omnibus populis fperari debet,quorum aliqui, vel parura timidi,
vel inftitutione,a militia,alienijaur animi non habent, quantum ad
bella fufficit,aut hunc diſciplina excolere non poffunt, quæ tamē
fummopere naturam promouet, & fola efficit , vthomines eciam
timidi in oprimos plerumque milites euadant. vnde cum in mi
litia idem omnino quod infabrica contingat, in qua fi praua eft
regula prima, omnia demum obſtipa,atque obtorta , fieri neceſſe
eft ; veniam propterea re mihi facile conceſſurum effe nulluş
dubito, Comes Ludouice , fi in hac delectus ſecundum natio
nes obſeruatione , quæ reliquarū omnium velur fabrica , & amuſ
fis effe debet ; diutius forfan immoror, quam tibi, aut alijs conue
niens efle videbitur .
Quanquam enim plurima hactenus in medium attulerim , II.
eorum quæ valdevtilià eſſe poffunt ; illud tamen reftat , vt Man- Qu omncoba
interi fe os
riſiæ loco hic adijciam , quibus præfertim in rebus quatuor illæ lati.
pationes , reliquarum mea quidem ſententia bellicoſiſſimæ , in
ter fedifferant cùm ad graue Martis opus , & militares actiones
fe conuertunt. nam , & fi ad illas pari omnes virtute , & audacià
contendant, nibilomninus tamen certum eft, quod pro diuer
firate coſuetudinis , & temperamenti , quædam in nonnullis ex
cellunt, ad quas fruſtra fis, ficæteras æque foeliciter credis infu
dare . itaque politicorum ſcripcor merito damnatus, optimum
Imperatorem ab Italia , non militem legi voluit, quod Itali ma
iore prudentia quam robore valent , Corporis autem munus in .
quit Amianus à milite,ab Imperatore animi poſcitur fic Gallorum ,
& Icalorum Alæ nõ iniurià preftantiflimæ cenſentur , quod equis
omni
 80 DE STVDIO MILITARI .
amni niotionum genere inflectendis peculiari quadam inclina
tione aſſueſcant ; contra Germani, atque Hiſpanipedites laudan
tur, tum quia hocmodo pugnare conſueti, tum quod nobiles
Hiſpani, pedibus quàm equis ftipendia merere,multo ſibi glorio
fiusducunt ; vt omittam etiam quod vtrique fariſlis frequentius
quàm fiftulis chalybeis vtuntur , & quodhi animo , ifti corpore
graues, nonita libenter fugæ ſe committunt. Idemque propre
rea in pugna ſtacaria plus valent, quemadmodum in velitatio
nibus Galli, & -Itali ; & qui hos, ac omnes alios hoftibus laceſ
fendis ſuperant Scoti velites , atquè equites Græci. Germani, &
præſertim Heluetij difficulter inmuros, & aggeres crebis ictibus
infeftos perrumpunt, Galli lubentiffime, quod id munus agi
liora militum corpora , & expeditiores animos requirat , atque
impetu perficiatur.longis obſidionibus reliquæ naciones vix ſuf
ficiunt, Hiſpani paresinueniuntur;vtomnium frugaliſſimi. Ger
mani proelio terreſtriaptiores exiftunt; Angli Luſitani, & Can
tabri maritimo , Itali vtroque inclaruerunt . Gallus prælia ſolus
miſcer, nec focios præftolatur cùm in hoftem decurrit; Ger
mani vero ,ac Hiſpani in acie, & maxime Phalange conglobati,
quàmſingulari diſcrimine meliores ſunt . atque hi ordines ſtatio
neſq ; femel affignatas cõftantiffimèrerinēt,illi cum Italis palantes
curſitant, & metu , velaudacia à fe inuicem diſtracti,facilè fun
duntur. Germani, & Hiſpani ftipendiorum moram ægerrime fe
runt , & eorum gratia ante pugnam tumultuantur, vt Galli fta
tim à pugna .Hiſpani atque Italivix abſque diſciplina quicquam
proficiunt, ſed Gali,&Germani ſola ferme natura milites eua
dunt . Hiſpani omnium promptiſime fulminalibus exiguis ſeu
tubis ſulphureis vtuntur, quemadmodum olim Angli ſagittis
Germani commodiſſime fariſſas vibrant, Griſpantque , Gallifi
permittantur vciſuisgladijs rem breuiconficiunt, & libid nemi
ne timenr . Hiſpani partim natura , partim etiam militums
penuria vt Germaniinferiores , bellum protrahunt per longas
obfidiones, & incruentum ferme gerunt; Gallivero , & Ger
mani ſuperiores,prælia quotidie miſcent, & permagnas ftrages
campeftris pugnæ , deſumma rerum libenter decernunt .Ger .
mani, & Hiſpani Caftra ligone muniunt , & operam fuan foſſis
atqueaggeribus ducendis æquoanimoacommodant , Galli quia
ſe
 LIBER PRIMVS . 81

fe turos vbique putant laborem hunc faftidiunt; Anglivero , &

Scoti , ac Hyberni etiam dedignantur , quia nobilitati qua fe
plurimumiactant minime videtur honeftum .Galli tam audacter
cominus pugnant ex Genio qui ftatim illos, vr gladiatoresin .
Arena committit , quam Italieminus,priuatasinimicitias fiftulis
longioribus terminareaffueri;quanquam ipfi cum Hiſpanishoc
etiam ex diſciplina obſeruent; & eadem rationeGermanus cum
Gallo conſentit in gladiorumtractatione ;licet ille punctim rem
gerat , & breui cædat autcædatur; hic vero cælim librarisvelur
ad dimenſum ictibus, & per moras , alternatimque ductis. Deni
que vbi malorum , & calamitatum ilias ſuſtinenda fe offertmira
bilis eft Hiſpanus; cum diſcrimen manifeftum , & via inuia ,
morſqueipfa præſens, & certa audaces ad fe vocat, timidoſque,
repellit, Gallorum virtuti negotium tuto committitur;fi pugna
quædam obftinatè pertinaciterque committenda fit,Germani
loco cedere neſciunt. Itali denique, vt ſuntingenio verſatili, &
ad omnia nato , facile fe ad præclara queuis facinora compo
nunt , ita vt nihilin ipfis defideres quod in alijs admiramur ; ſed
quando folertia , &caucionibus opus eft , quando aftutè tra & an
dum de re aliquá, hoftiſque factis,vel dictis circumueniendus ,
illud eft certèin quo reliquis omnibusmerito præcellunt . VI.
Quemadmodum veronon fatis eftanimalium curæ præfectis, 1. Deindey
Equos.ex Hiſpania laudare,velCanes ex Dalmatia, aut Apes ex corporis cõiti
Hymetto',niſi præterea quibuſdam impreſfis vnicuique a natu- turiolaude
bilis deferi
ra , & patentibns notis, ſingulorum præftantiam , aut ignauiam bitur..
depræhendār:ita vtnifi equiſo optimæ effe indolis equos iudicer
& cæteris præferendos , quorum pectora , vtinquit Caffiodorus lib. 4. variata
vel crara fpharis carneis decorè ornantur , coße in quandam la- cap.i.
ritudinem porriguntur , aluus rin breuitate conftringitur , caput
ceruinam reddit effigiem : aut ( fi credis rem quæ maximè ad
fcientiam rei militaris pertinet tribus illis, aut quatuor lignis
non recte cognofci , ac dijudicari poffe ) quibus argutum ca
put, & macilentum eminet ; ceruix ardua , & flexibilis ; os am
plum ,lacerumque, & glomeratis frænis fpumam eijcens; oculi
prominentes ; arre &tæ ,micanteſque aures;nares patulą; grandes,
armi, & erecti;venter fubftri&tus; carnofæ clunes; toroſum pectus
alcior.denique ingreffus, & mollia crura reponens . venator au
F tem
 82 DE STUDIO MILITARI..
tem canes eligat atrocivultu; & ceruice ;maximè rubicundis ;&
micantibusoculis; aperuis paribus;acutisdentibus; cumenti collo
pe & oreampfo, & leonino;pedibuſque ſpatioſis,& difcretis.ac Ru.
ſticus denique extraditis àVirgilio, & Columella fignis,Apes il,
las præferat ,quæ ſunt paruulæ ; oblongæ,breues;nitidæ ;.
Ardentes auros deparibuslita corpora guttis,
acmoribus etiam placidis,omnesifti grauiterprofectoindelectu
errare depræhenduntur.haud fecus in milite res ſe habet , quem
non ſatis eftex probatiſſimis regionibus elegiſſe,cüm in omnibus
locis ignauos pariter,& ftrenuos naſci exploratum ſit; fed Phy
fiognomica ſigna in conGilium vocare oportet;quæ ficidoneos ad
militiam ſub aſpectum ponunt,vt imbelles ; & timidos facilè fum
lib. 4 сар • 3 moueant bienimnonex folaprofeffionenatiuitatis,fedexafpeélu,doo
valetudine corporis estimantur vt inquit Ifidorus.
2 Atque eadem ratione vetuſtiſſimus ille Philoſophorum Pýtha.
laudaturque goras,vt notat lamblichus,in explorandis diſcipulorum ingenijs
9 nomine hæc ligpacuratè obſeruabat; id quod Indietiam Sapiētesin vxo-
phyfiognomia
ribus ducendisfactitarunt,vt refert Nicoftratus apud Stobeum .
De Vita Py. & hạcarte imbutus cùm eſſet Euſthenes , eiuſmodi à Theocrito :
chag.cap.i7 Epitaphium obtinuit
Ευθνέος το μωάμα φυσιγνώρωνο σοφικής
Δενός οφθαλμού και το νόημα μα θϊν .
quos verſus ita ab InterprætibusLatinèredditos exhibeo .
Eufthenis hocmonimen natura doclus in arte
Doctus ,dex'oculis intima fcirevirùm .
fed nõ hic ſolus apud Gręcos,qui talem artem profitererur,vtpo
te quam ZopyrusoliminSocrateexercuit , & Łoxus,acPolæmon
fcriptis etiam explicarunt, vtOrigenes contra Celſum teftatur :
quinimo non puduit Ariſtotelem , & Adamantium :Sophiftam in
eodem argumento verſari, vc neque Trogum Pompeium inter
16.11.6.53. Latinos,cuius breue, ſed elegans fragmentum vna cum PlinijHi,
ftoria ad nos perēnauit ;nec ſi Chryſis ancilla Circes olim ad Pou
inPece
хут ..
. Sa- lienum dixit.vides me,necaugurianoui,nec Mathematicorum ce
lum curare foleo,ex vultibus tamen bominum mores colligo ;eiuſque
exemplum fequutæ Nubienfes quædam ,acægyptiæ vetulæ , ar
tem fermè omnem ad fraudes,& mendacia tranftulerint; propre
rea quidquam de eius vtilitate, ac præftantia dubitandum eft, fi
modo
 LIBER PRIMVS . 83
modo rectè tractecur ; omninoque;prudenter Vegetius præcepit
vt qui delectum a &turus eft, vehementerintendat,utex vultu ,tx ocu
is ex omni conformacione membrorum coséligat; qui implere valeãs
officium bellatoris . ita enim feciffe Matthiam Coruinum Hunga- lib.8. Hißor.
riæ Regem Auctor eft Bonfinius, quieum phyſiognomicæ diui. Vngar.dec.4
nationis adeoftudiofumfuiffe refert,vtexvultu, de temperamen
to , & moribus militum folertiſſimè iudicaret; & Plutarchus idem
2
deCæſare varijs experimentisconfirmat;Brutā enim quodpalli
dus eſſet ſuſpečiumfemper haluit , &de Caſſio nonnunquamita
loquebacur quidnam Caffium velle putatisthaudenim mihimagno.
pere placet is,quimaximè pallidus-maciequeextenuatus eff . cùm .
veroAntonium , & Dolabellam aliqui calumniarentur non:bos,
in Ecclefia.
inquit.pingues.crinitaſquepertimefco . nimirum , vtfapiens protulit stico .
ex afpe & u,vir cognoſcitur , &ex obuia perfonæſpeciedeprehenditur,
qui mente valet. Quærebātigirur antiqui in Tyrone oculos acres;
erectam ceruicem , larum pectus,humeros muſculoſos , brachia
valentia d, igitoślongiores, ventrem modicum ; furas , pedeſque
non ſuperflua carne diſtentos, fed neruorum durïtia collectos:
: volebane præterea ſtaturam mediam ,quæ Romana, iuftaque, &
militaris habebatur, vnde qui hanc excederent,ftacura proceri ,
& eminentes erant, qualis.depingiturapud Spartianum Hadria
nus , qualis apud eundem Peíc.nnius Niger;qui.verò iuſtomino
res effent, exiles, & breui corporis formadicebantur.Quanquam
non eadem ftaruręratio ab omnibus fcmper obferuata fuerit ,cũ
MariusTyronum proceritatem laudaret,admittererque lubentif
fimè inreralares equites, & in primis Legionum cohortibus , qui
fenos pedes,velcertè quinos, & denas vncias altitudineęquarenr.
& Pyrrhus fimiliter apud Frontinum dilectori ſuo irapræcepiſſe tib.4. cap.3.
fertur, tu grandes elige egotos fortesreddum . Alexander verò Ma
gnus è diuerſo paruos ,& tuiad vnguem fimiles præferebat; 've
Ninus fortes , & robuſtos .
Ex quo arbitrariiure quis poſſet , 'variü hoc & penitus diſcre- Noramenve
pansin:maximis Ducibus iudicium ,non fatis rationi conuenire; iudicet ex fia
niſi quotidianafermèexperientia conftaret,in vtraquemenfuræ fallax etiam
illius iuftæ , & militaris extremitate, ac veluti confinio, generoſos in magnitn .
& fortes homines depræhendi ; vt fanè in alterutra reperiuntur
etiam pufillanimi, & imbelles , Germanos enim , & Gallos vide
F 2 MUS
 84 DE STVDIQ MILITARI.
museleganti corporis proceritate ſupra cæteros ſpectabiles,nulli
quoque inferiores eſſe in omni palæſtra honeftillimarum actio
s comment, num ; vt Aduaticos proprerea IuliusCæſar impensè laudarit: &
Stercaterus ille pene gigasapud SaxonemGrammaticum , nulli
mortalium virtute cedere deſcribitur; indèque proceritas corpo
ris fummopere commendatur in Scipione à T.Liuio , & Plutar
cho;in Traiano, d Plinio Iuniore ; in Carolo Magno ab Eginar
thojin Franciſco Primo , a noftratibus Hiftoricis; & in: Henrico
Rege And liæ à louio : prærer quos.,.vt Sacræ literæ Saulem , fic
Virgilius Turnum non mediocriter extollitio his verſibus
Ipſe interaliospraftanti corpore Turnus
Verritur arma tenens, & toto vertice
ſupra eff.
1
& Pallas:cuius corpusprægrandi Ataturarepertum nõ ita pridem
fuiſſe ,multi fabulantur,apud eundem Virgilium .
cunctis altior ibat .
Vt etiam Harminius, quem velutaudaciſſimum , ita deſcribit ,
Dejcit Harminiam , lato cui verticefulua
Caſaries,latique bumeri, nea vulnera terrent .
At ex aduerlo vox illá vázas fæpius Ariſtophani malignè ſo
nat , & fola innuir' quod Lucilius tribus iftis denotare viſus
eft , nequam , da magnus homo. Vnde ingeniofiffimus Poeta Ario
ftusDucemOranum , vt mole corporis prægrandem , fic timidi.
tate , & ignauia ridendum , aſpernabilemque eleganter ſupras
quàm dicipoteft,& argurè defcribit; nec aliter apud Homerum ,
Aiax Telamonius , quia foret longiore ,latiorequecorpore, per
fæpè ftultus, & aliquando furens; ac Polyphemus imbellis etiam
& ftolidusoſtenduntur. vnde meritòGræcis o radu , kad man tong
xos Ideft craffus, & multas carneshabens, inter turpia, & iphone
fta cenſentur,quemadmodum etiam voces hæ Italorum frequen
tibusdifterijs vſurpatæ , Paccheo, & Pacchione , quas à priori illa
Græca originem fumpfiſſe valde conſentaneum eft arbitrari. non
fecus atque illa Baccello cùm pro infipido, & amente ſumitur, ori
ginem ſuam repetità voce Bánodos,quoniam ,vtinquit Apoftolius
Biſantius,quidam homo eius nominis valdelõgus,eratantos, 20)
gorazred 6.amës dcffæminatus,quod pluribus explicantNunne
lius,& Hæchelius in Phrynichum :ſed nondum his vocibus ſuffi
cienter ab Italis ſubſampati funt Longurionesifti, nam vulgo eciā
paleas
 7

LIBER PRIMVS . 85
paleas'longasillos appellant ; quaſi Funecos cum Terentio diceres; in Bremecko:
vel Clematides, Aegyprias cum Demetrio Phalereo ;autdenique de elocuento
Xosváßus; vt à Græcisvocabantur homineslongi, & macilenti; ac
inter alios Sannyrion à Strattide Poeta Comico tali ſcommare
perftri& us fuit, quiamacilento, & tenuicorpore erat, eft enim ve
Pollux fcribit Cannabus , lignum gracile,cui Imaginarum fittores libiro.c.327
Jutum applicant, atque ina certúeft cùm magnitudo.corporisęque
in audacibus, & timidis reperiatur,nihil ex ea cõcludipoſle, quod QuaminPor
4
witare ,
multum ad robur,autanimum militis pertineat.
Nequeminus profecto, in pufillis.hominibus, & breuiffimis ,
idem obferuaturanimorum diſcrimen ,nam licet communismul
torum exiftimatio ,nihil fibipromittat nobilis , ac generofi, de eo
cuiformacorporis,ftaturaque ignobilis contigerit,ac propterea
Gualterusauctor Alexandrcidos non ineptus, nec itlaudatus viris
doctis,Reginam Amazonum , vc primum in Alexandriconſpectu
fededit,velut attonitam repræſentet, ac reputantem apud fe, qui,
fieri poffet;vt tamingentes animiin adeo breui, &angufto domi-lib.vltimo, :
ciliohoſpitarentur..
Mirata eft inquit f, amanon reſpondere Thalestris
Exiguum corpus;taciturnaqueverfas apud fe,
Principisindomiti virtus.vbitania tateret.
& Aegidius Corbolienlis loquês de Pipino Rege, cui breuig-no--i Qurol'no.
men ex ftaruræ modo fuitinditum , quafiproremira , & infolita
afferat ,
! Quodlicet , utmoduli bipedalis:bomunculuseffet,
Mente gigas , & vi fuit auctior ille Pipirus.
licet inquàm hicmultaque eiuſmodipro eorum opinionemili
tent , quibus forma liberalis , ſola videtur, & ingenio pollerè , &
digna eſſe imperio . Noneft tamen hæc obſeruatio tam conftan
ti , firmoque tibicineſubnixa , quin contraria æque facile fuade
ri:poffit,cùm Vilyffis exemplo,quem Homerus Beague'sajpebrouer
vbique depingit ; tum etiam Diomedis. Tydæi filij , qui in bello
Troiano adeo ftrenuè fe gelit, vt.poit Achillem , ac Aiacem Te
lamonium Græcorum fortiſſimos,nullius plura memoratudigna
facinora ab Homero:referantur ;nam prærerocciſos à ſeReges ,
& prouocafos,laceflitoſqueſingulari certamine Hectorem , ac
Aenam , alioſque inſignes Troianorum principes; ſolus præterea
F Rheſi
3
 86 DE STUDIO MILITARI.
· RhefiTracum Regisequosſurripere noctu, ipfumque cedere ,
& Palladium quo vno Troiæ Incolumitas conftabat , vrbe illa
efferre potuit , quinimo Martem quoquein bello vulnerauit,
& Venerem etiam fauciam indextra manu fecit,cum Aeneam fi
lium ipfa protegere vellet: & tamen hic ipfe qui tantus animo
erat , ficin obſceno carminè depingitur, ex Iliadevt puto fecüda:
Veilior Tydeus:qui fiquidcredis Homero , !

Ingenio pugnax', corpore parkuserat. 1

quoetiam refpexiffeStatium credibileeft ,cùm dixit 1

Minorin exiguo regnabar corpore virtus . 1

Sed nequis ficta bis Heroibusà diuinoHomeriingenio,eiuſinodi

corpora fuiffe obijciat; en breuioribus adhuclineis; & humitio
ribusmembris effi &tum ab ipfamer natura profero Xantippumi
Lacedemonium ,ducemillum exploraræfonitudinis,qui res Car
thaginenhumattritasreſtituio, magnumque fibi decus conftauit
ex debellarisiuſta acie Romanis,vograuiffimusauctor Polybius,ac
Sylius Italicus, & alijmemoriæ confignarunt.Enimueroranrum
abeftvt ex illa corporis dimenſione;quamplerumque ad caloris.
internimenfuram componiPhilofophi contendunt, quicquam ,
de viribus , aur audacia , & virtute milicum pronunciari poffit ,
quod Eunuchi ipfiqui funt omnium hominú frigidiffimi,in for
tiffimos nonmodomilites , ſed duces præclariffimos aliquoties
euadunt . Quemadmodum mulieribus quoque non paucis vſu
venit , vt fequioris fexus aſpernatæ molliciem , armorum , &
laborum caftrenſium ſuprafidem paciences exiſtant,cuius rei vel
-

Amalazantham Gothorum Reginam , velMariam Puteolanam,

aut Bonam Longobardam teftes laudare poffem idoneas, niſi do 1

mefticum exemplum haberem , & illud quidem valde inligne , 1

in Lucretia Tritaui cui Nicolai forore pudiciſfima; quæ alterius

fratris fui Guidonis Guerræ contra fidem à Pamdulpho Malate
fta interempti, ſollicitata deſiderio; copijs quas ille reliquerat,
aduerſus Tyrannum ,ducem fe præbuit; & ea demun velut egre
5. giade gente Camilla geffit, quæ non tam commodè hic , quamin
Sodex roboris Guidiorum Hiſtoria referripoffunt.
ingenni , doo
feruilis diftin Quamobrem ſi minimè volumus in hoc delectu aberráre, non
tione qua o- tam ftaturæ modus , quàmalia quædam inueftiganda ſunt , quæ
rrumque fuis per ſe poſſunt difficultatem omnem componere; hæc vero pen
dent
 LIBER PRIMVS . 87

denr ab Ariſtotelis diftinctione quamhaber libriprimi politico

rum.capite certio ,vbi robur aliud dicit effe ingenuum , & ciuile ,
aliudautem prorfus illiberalequod in follore ,mediaftino, & pa
læſtrita defideratur ; ac proinde non eadem eft vtriuſque defini,
tio , ficut neque etiam figna inter fe conueniunt , quæ alterutrum
demonſtrant; nam feruile, potiusad corpus attinet, & dura
cute ,dorſo firmo,ac præualido, brachijs craſſis, & bene colli,
garis, cruribus coroſis, ac fimilibus notis abſoluitur : qualem ,
membrorum firmitatem , ac articulorum colligationemfuillew
putandum eft in Milone Crotonjata , & Titormo Buffequa, qui
vtcorpore ftaturoſo erant, & viribus præualidis, ſic variaali
quando incredibilis roboris exempla ediderunt ;cuiufmodi ſunt
quæ à Pauſaniain Heliacis de Milone referuntur , qui ita malum
Punicum tenebat, vtnemoillièmanu extorqueret ,aut digitum
corrigérer ; cùm tamen is nullibimalum læderet : idemque difco
vncto inſidens, à neminediſterahi poterat; fed & funem veluti
coronamfronti alligans, eum retento fpiritu ,veniſqueplenisfir
mabat. Vnde cum Maximinus.Cæſar.amaxas manibus traheret,
rhedam.anuftam propelleret , aliaque ſupra fidem permula
efficeret,eum ab exemplo roboris,Milonem Crotoniatam vulgo
appellarunt . Ciuile autem ac vrbanum roburnon eiufmodiett,
fedad animum ſpectat , & fortitudopotius appellatur, quæ ad
belli, paciſque.muniadeferuit, vt robur qualeeftbaiulorum ., &
dorſualium equorum ad geftanda onera . Neque femper con
tingit ,vt velfortis robufto corpore præditus fit,vel quipræuali
das vires obtinuit,animum item generofum , & fortem nactus ſit
à natura ; Cameliſi quidem , Afini , Muli clitellarij, Boues fir
miffimis artubus innixi , molli ramen , placidoque ad paren
dum animo donati ſunt;at ex aduerſo paruuliquidam canes.apud
matronasin delicijs habici, iragaudaciaqueMolofſos ipfos ſupe
rant. Sicin Auium genere, Struthio camelum robuftiſſimum
elle,non Hiſtoricorum modofide,fed eius experientia depræhen
dimus , qui annoproximè elapfoin hac Ciuitate Reatina occu
buit p, oftquam . Eminentiflimus tuus Patruus eum totos nou?
menfes Romæin Palatiofuo habuiffet; huncenim foepiffimè vi
dimus, non tantum pueroslactantes, quod inquit Oppianus, lib 3.Cynes
ſed altos calones per ftabuli longitudinem , in quofamiliariſfimè
F 4 cum
 88 DE STVDIO MILITARI
cum equis verſabatur, detulife; fed ipſum præterá fingulis die
bus obſeruare quiſque poterat , ſua innata fto iditate ludos ridis
culospueris facientem , cum panem ,aliaque edulia fruftillatim ,
conſcerpta è blandientium manibusfumerer, velfrumenti grana
figillatim exhibita colligeret; mox vero præmentes fugerer , &
fugientes infequeretur ; autplumas etiam vellentes , fexuofisy
& anguineiscolli finubus terreret, ac immane diducto roſtroy
quaſi cunctos deuoraturusvideretur : erat etiamaliquotiescùm
niſu & impreſſione puſionum omnium viribustentata , ingens
belluæloco fuo violenter dimoueretur; mox vero adulantiun
palpo delinita, in gratiam cum illis facile redirer; & numerofo cou .
mitatu geftiens,collurim incederet per regionem Leoninam ,cer
tatim illam ad communes epulasinuitantibusaccolis, quibusper
torineptias,ſpectaculum præbebatomnium certè gratiffimumi,
& iucundiffimum aftaudacior longe. Trochilus,quem & Regu
lum dicubrà pulillo corpore , vix.vnquam ficur euadit ; & Aqui
lasipfasauder laceflere . Huius autem diuerſitaris ratio in:copon
fita eft ,quod ex: opinione ſententiaque Ariſtotelis , corpo *
lib.4.dietcor, ris robur in ficco , terreoque pofitumeft, animi vero iwcalore
arque ignea ficcitate confiftit, quam aliterfplendorisficcinomi.
ne vocabar Heraclitus ; vnde, quemadmodum robuftus defini
tur , qui facile labores fuftinet,ac in illis perdurat,: eo quodcrath
ſpiricus, propter carnes duras ,&bene compactas ,.cutenique
minusperforatam , non.pilitardèrefoluuntur, & diffluunt; lic
fortis ille dicitur qui ex viacimpetu tenuis fpiritus valde mobilis),
& calidi, pericula non refugit ,ſed illa volens, & fpe laudas ,ac
honefti ductus aggreditur . Cùm autem ignis & terra in affini fic :
citare conueniant, efficituraliquando , vtexpulſa frigiditate, par: 1

tes kæ craffiores gac terreæ , in aliquo incaleſcant, qurea potiffi

mum rarione robuftus fimul , & fortis euadet , vt Hercules, The
ſeus, Marius , Scanderbechus ; fecus vt alterutra qualitas præ
celler , vel fortiores erunt quàm robufti,vt:Vlyſſes, Tydzus,Dio
medés; vel robuftiores quàm animoſi,vt Aiax Telamonius, Ore
ftes , Turnus & alij: ac proindecum apud omnes fitin confeffo,
non camin milite ſpectandum eſſe robur corporis, quin etiam ali
qua ratio habenda fit virium , & fortitudinis animi, eo tanden
diſſertatio tota deuenit, v: concludat figna qare veramque hanc
diſpo
 LIBER PRIMVS . 89
difpofitionem in milite produnt, coeteris omnibus ; neglectis dis
ligenter eſſe obferuanda . 6.
Roboris igitur fignum aliqui maximè proprium ex manu de- Scilices robur
fumunt, quę ſivalida fit, & neruofa,firmiffimeque aliquid appre corporisnon
hendat,qualem nos in Equite Pibracio Romæ vidimus ,coniectu- jantum Sedox
ram ex illa faciunt de reliquis viribus corporis , exemplo Caroli * • •. corpore •
magni, Sfortiæ , Selimi,Fraiſpergij, Guillelmi Pufterlæ , & Bran ;
ci de Luſchis de quibus omnibus,neſcio tamen an verè, narratur
quod funes craffiores manibus diſruperint,ferrumq; vel ſoleam .
equinam obnitentium inter ſe brachiorum vi diuulferint;at enim
licet Vegetius parulas quoque manus in Tyrone laudarit , quod
earum opera vſque bellicis vfibusneceſſaria fit,vtolim qui munus
Martium auerſarentur , fibi pollicem amputarent , quia folus di
gitorum wrinde ab vfu , quali altera manus dicitur , itaut poftea
ficto ex latino vocabulo , Poltroni quafi pollice trunci , homines
ignaui , & fecordes appellati fino; conuenientius tamen exiſtimo
Ggnorum collectionem in confilium vocare , quàm vni tantum
aut alteri notæ confidere. Quare robur in Tyrone explorandum
eft ex figura corporis erecta ; pilorum duritie ; offium ; ac cofta
rum , & extremorum omnium magnitudine ;latis, & diftantibus
armis ;collo forti,nec multum carnoſo ;pectore amplo ; ſuris deora
fum contradis ; & cute dura ac nigricante , quæ figna facillime in
oculos incurrunt, & ab ipfomet Ariſtotele in phyſiognomicis
proponuntur .
7.
Animi vero audacis , & prompti ſigna , vulgares phyſiognomi Forrisdinene
proponunt caput mediocre; faciem virilem ; frontem quadratā , enimi
oculos micantes; naſum Aquilinum ; mentum acutum ; vocem bus * peculiari,
fignis .
canoram ; inceſſum grauem , & capillum ſua fponte furre &tum ;
ac brachia pilofa, ſeu fetis afpera , quæ Sidonio dura , & Vegetio
Valentia dicuntur ; quoniam vt inquit luuenalis
Dur & per bracbia feta
Promittunt atrocem animum .
vnde etiam Horatius dixit cum de gigantibus loqueretur ode f.lib.3.
Magnum illa terrorem intulerat loui,
Fidens iuuentus borrida brachys.
& Plinius expoliationem pilorum quam veteres pumice,refina , lib.a9.cap.a.
Pfilothro , Salamandra in brachijs, & cruribus procurabant,
bui
 90 DE STUDIO MILITARI .
cuirationem merito appellauir . Attamen cum hæc figna,aurfal
lant aliquando, aut rariſſimè coni unda in Tyronibus obferuen .
parre Vicima
tur ; aliud quoddam genus illorum proponit Aegidius Columna,
de reg.princ. quæ a ſimilitudine ducuntur,quàm habentnonnulli homines in
membrorum proportionecum animalibus generoſis,vt exempli
gratiacum Lconeinmagnitudine extremitatum , &latitudine
pectoris; quæ conformatio calis effe in hoc animali, viſu ipfo de
1
prehenditur: nec vero mentem illius improbo qui fciam grauif
limis illam auctoribusprobari, vecertenec Virgilium accuſo nes
gligentiæ , quod Entellum cumfortiſſimum fuiſſedeſignarevel
let, ſigna tantum ab eius magnitudine protulerit, in hoc verfu
eneid.v. tardiffimo, confi&toque ad narrationem accomodare
El magnosmembrorum artus, magnaofa, lacertoſque
Exuit , atqueingens media confiftit arena.
çidil. 15 . quaſi vero Aegyprius ille , qui ab vxore fua apud Theocritum ,
arole Frangudtreinzus homo tredecim cubitorum appellatur , pro
ratione longitudinis , audaciæ quoque , & forticudinis modum ...
obtinere debueric ?
8.
Er inquiritur Hoc porius cötendo,ficordismagnitudinem ,certiore quadam
num cordisez indagationeperueftigare poffemus, fruftrafóre aliafigna quæ
iguamolesand canto ſtudio , atque diligentia aliunde quæruntur; quia omnium
forms. ferme auctorum confenfu , pronunciatum iſtud Ariſtotelis vériſ
3 deparcib.a.
ſimum eſt,pavida effe animalia quibus cor grandiusi audentiora ,
nimal.cap.4. fidentiora quequibusmediocre, non quod quantitas quæ per fe
inepta eft ad aétionem , illudefficiat; verum quia index eft , &
norma caloris in cordeftabulantis, quivtnonęque intenditur;
%
feruetque in magno , atque in exiguo, & mediori domicilio , fic
neque eoſdem effectus in vtroque producit. Vnde cum omnis
audacia , animiquerobur , & alacritas a fanguinis, & fpirituum ,
feruore proueniat , conſequens eft,vt in cuius cordeplus caloris
abundat, & magis feruet, in eo etiam fitmaior audacia; & è con
tra minor, in quo parcior illeeft,magiſque remiffus, vt in anima
libus contingit,pro corporisſuirationemagnâ corhabentibus,
quę timidiora funr quemadmodum Cerui, Damę,Lepores; cùm
alia quibus eadem proportione, corexiguum à natura datum ,
eft, audentiora fintve Leo ,Canis, Accipiter quorum præcordia,
santuscalor obfidet, vt inLeonibus præfertim ,degenerare in fe
brie
 LIBER PRIMVS . 91
brilem , & quibuſdam creditus fit. Ratio autem iſtius rei non vna
afferri ſolet à philofophis, qui calore omnia in mundo, ne dum ..
in animalibus vigere , & excitariad ſuas actiones obeundas con
tendunt; cuius rei argumentumcùmalijspermultis, tum vero ex
anpitemporibus maximè intelligitur : cum enim foluitur acris
Hyems grata vice veris , & Fauoni,mox omnia oculis arrident,
omnia auribusſubblandiuntur, omnia pubeſcunt,& lafciuiunt ,
prata ,arua,colles , ſylux ,conualles , ferarum , & cicurum omne
genus; Coelum , & natura ipfa ad pulcherrimum , & iucundiffi
mum fui fpectaculum homincs inaitant; quæ tamenomnia ſuo
aduentu velutifiderata , profternic glacialis Hyemscanoshirfu
ta capillos:Vnde meritoEmpedocles vnam tantum in:Elementis
dicebat pugnam effe , voumque diuortium , quiaipfe in ca opi
nione erat, quod aër, aqua , terra Igni ; Ignis verro folus his
omnibus,propter incredibilem ,vim & efficaciam ,qua cætera , &
feipfummouet ,ac tandem perimit, opponerecur. Erequidem
ne diuagemur in multiplices caloris effectus, qui huc non perti
nent;potius eft quam ,vt probari debeat, actiones omnes in ani.
malibus, fieri ab ipfius caloris victoria in reliquas qualitates,va
de Serpentes, Cochleæ , Salamandra . Teftudo , Glires ,quia non
multo calore pollent, nihil ferme edunt actionum , & motionum 3
præter illas quæ funt ad vitam neceffariæ ; mulieres etiam ex eo
debili, & retufo, pigræ ſunt; pueri ex nondum confirmato, mol
les , & inualidi; ſenes denique vnà cum ipfo fenfim langueſcence ,
moriunrur, & definunt;eodemque modo in viris, fi calor modi
cusin vaſto conceptaculo exoleſcat , refrigereturque, metum .
in illis concitabit; fi copiofiorlocianguſtia confirmetur, & quafi
in fecoa & us inualeſcat,animoſos eos , alacres , impigros, & in
periculis fubeundis audaces reddet . Sic enim Lucanus tribus his
verbis Statcorde gelato , timoriscaufam ſapienterexpreſlit,vt ay .
daciæ , cum alibi dixit
Feruidus bic iterum circumpræcordia fanguis
Incaluit .
atque hoc ita verum eft quod fi , vt inquit Galenus , cor multums
in caliditate excefferit , tunc furibundaquadam iracundia , de
meritas ad fint , ou supice Mariádys . Præterea cum ex Stoico artis medica
rum placitis, animam in corde , tamquam in nobiliffima parte cap.9.
cor
 92 DESTVDIO MILITARI,
corporis , ſedem ſibi, ac regiam conftituiſſe,'exploratum ſit, cur
alibi timorem ,ac audaciam diuerſariputãdum eft , quæ funteiulo
demanimæ fidi ſatellites,acinternūcije hisau:em rationibusaliæ
ſimiliter abeuētu deſumptæ conſentiunt,nam ſpiritus multi,ca..
lidioreſque incus exiſtentes , facilè mouentur à conceptin .
ſpe , autimaginationehonoris, vindictæ ,& rerum eiufmodi; mo
tusverò fpirituum ad exteriora factus, lætitiam , & fiduciam .
inducit , ex quibus audentiora fiunt animalia . Sedeorumdem
quoque ſpirituum inſignis copia , maius robur efficit , quod
poftea in caufa eft , vt ſpes cercior de victoria concipiatur .
Accedit quod præceps caloris motus animum facilè pertur
bat, nec ſinit eum diutiusapudfe meditari,quantum periculi fuim
ftineat, quoue in diſcrimine verſetur.Tandem vero,huic opinio
niſuffragatur, longè omnium.aptiſſimaad perſuadendum expe.:
rientia , Ariſtomenis fi quidem Meſſenij, qui trecentos Lacede.
monios occiderat,quique, & fortitudine, & calliditate præftiteratz
mortuicor hirtum , & denſa qualifyłua pilorum obfitum repertū
b.IL C: 31 cſſe tradit Plinius.idemq; de Lyſandro Lacedemonio, qui & ipfe
tum fortiffimus, tum aftutiffimus fuit, Græci quidam memoriæ
prodiderunt; & fimilia exempla,in latronibus quibuſdam ferociſ 1

limis obſeruata fuiſſe referunt Beniuenius, Muretus , & Amarus

cap. 33. ob- Luſitanus ; ita vt occafionem inde fumpferitgrandiloquus Poeta
lib. 12.var. Nonnus, fingendi libro vigefimo fexto Dionyſiacon , Sabinos
. cap . 1o. populos cordenſis veftitum pilis habere , ideoque: audaciſſimos
cent:6. obecne,neque vnquam in prælijs metuere.. atvero pilos in corde
Ser.6s.
fruteſcere ab eius ingenti calore , qui fuliginoſa vltimi alimenti
excrementa ,peroccultos pieatus propellit,nemo, qui paulo.dili.
gentius in Philoſophorum ſcholis verſatus fit, ignorare poteft ;
atque ita rectè conficietur, & Ariſtomenem Meſſenium , & cæte
ros qui vt mox dicebamus, tam inuſitatæ fortitudinis exemplas
ediderunt, corde fuille calidiffimo .
9 Atenim quia tali cordis temperie prxditi , iftud fecum habere
** milites videntur incommodi, vt plurimum fint in iram procliues, quam
debeone else. Nemelius ex materiali caufa definiebat accenfionem ſanguinis cir.
natura in irã
propanje . ca Cor,exiconturbationefellis,nõ abſurdèquidam exiſtimare poflet,
me non admodum prudenter hic inquirere, quænam fueligna
co : dis calidioris , vt in quibus illa ſe produntmanifeftè , eorum ,
potiſſi
 LIBER PRIMVS . 93
potiffimum ad militiam fiat delectus; quoniam idem eft fermejac
1
f .dcerem ,deligendos eſſe militesex eorum hominum ordine ,
qui ſint maximè iracundi, quique non ex licentia modò quàmin
armis habent, ſed etiam ex natura, quæ in præcordijs feruet , &
ebullit ,ad omne ſcelus, arquelibidinem procliues exiſtant; nem
pè, vt poteftati addarur inſolentia , vt perditis audacia ;veinfania
furor ; vr fæuitiæ rabies ; vt gladijs faces ; & non vni calamitati,
nouæ aliæ , & variæ calamitates continuò ſuccedant. quandoqui:
dem vt monet Philofophus ille,qui Stoicorum rigidiſſimus dici
tur à Lactantio nullumest animalcam barrendum , tamque pernicior 1.DeIra c!
fumnatura, ut non appareas inillo,vbi ira inuafit, nëna feritatisac .
ceffio, certènullapeftis humano generi pluris fterit , nec vllus, når
turam rerum magis ignorat,quam qui ferum , ac perniciofum vi
tium militibus aflignaf, quod idem Seneca opinarus eſt,ne quidē
eſſe ſecundùm hominis naturam , cùm potius illam euertat; tan ,
tumque abeſſe , vt conferatad animimagnitudinem , ve'morbus
lit, qui parum ab infania diftat , & in quo perfæpè irati faciunt ,
quod ipſe
Non fanieſehominis, non fanus iuretOreſes : Perfius .
vt omittam quodnuſquam minus quàm aduerfus hoftes, & in
proelijs ira neceſſaria eft,vbi non effuſos effe oportet iinpetus,fed
temperatos, & obedientes rectæ rationi ; at hæc affectio ita ei ad
verſatur, vt etiam nos de præſidio mentis deijciat, vnde quidam
apud Terentium non iniuria dixit :pre iracundia , Menedeme,non
Jum apud me. Sic Theutonas, & Cimbros tam parientes Labo
rum ,tamque præualidos lacertis, fola ira comminuit,dum incon- Cap.19.lib.x
ſultè, & ſolo impetu , ac furore impulſi ,præliabantur; Gladiaro de Ira .
resquoque inquit Seneca ars tuetur , ira denudat, in tenieritarem
enim prona eft, & periculadum vult inferre ,ea non cauer : Quin
imo ira defcribitur à Valerio Maximo consternationis plenus affe
clus, wenunquamfine tormento ſuiviolentus , quia dolorem cùm in
ferre vult patitur amara ſollicitudine,ne non contingat oltio;anxius.
Verum fi attentè reſpicias in alia incommoda , quæ iratos conſe
quuntur , hoc certè à Valerio relacum,iure inter minimaconnu
merare poflis, quid enim pallor ille vultus ? quid cordis palpi.
tatio ? quid linguæ impotentia ? quid pedum , ac manuum tre
mor? quid ardor oculorum ?quid oris tumor ? quid inflammatio
totius
 94 DE STVDIO MILITARI.
totius corporis : quam obeffe illa .milpibus exiftimandumeft,
& tamen omnia hæc iratis,accidere,velyniusOuidij teftimonio
conftare poteft.
Orafument ira , nigrefcuntfanguinevena ,
Lumina Gorgonca feuius angue micane.
s de local lams vero ſi quis epilepticos inſulras addiderit ,quales in celebii
fert . quodam Grammarico , Galenus fe vidiffe reftatur; fi vomitus
biliofos, fitot malorum pediſſequas febres , quid tandem ho
mineirato poterit eſſe calamitofius ? atque his rationibusmulti
conficere nituntur , laudari potius in milite docgnciar leu ira
vacuitarem , dow lenitudinem ; quàm ſuperbos illos, & elatosipi.
ritus; quos ira, & infolentia facile commouent. qua in reviden :
tur etiam mihi non prorſus cum ratione loqui , quoniam tam
in culpa eftqui ominonon iraſcicur quàm qui ſupra mçdum
irafcitur, & excandeſcit ; fi quidem non iraſci ybi oportet , et
improbė factum nolle emendare; plus vero iraſciquàm oportet
peccatum peccato cum ulare:ſunt quidam adeo fegnes,acremiffi
vt nulla iniurià , nullaụecontumelià excitari poflint , quos me
rito fic arguit Virgilius
Quismetu...o nuquamdolituri , o femperinertes
Tyrreni; que tanta animis ignauia venir ?
alij vero non huinanomoreiraičūrur,quicquidimpetus ſuggerie
recum putant;quouſque, quoue, modo fit puniendum ,nihilad
uertunt;fed ex paruo momento , ex ciciuillitio , furoreardent
drabie iecur.incendente feruntur
Precipites, vtfaxa jugisabrupta,quibus monsi
Subtrabitur , cliuoqueJatuspendente recedit. -
Epheſ, 4.3; ab vtriſqueigiturabeft ira opportuna, & moderaca, quam Apo
verl.-40. ftolus non yetar imopermittit , ógzíten , rij enoptai'en ira
foimini inquit ,& nolite peccare; nam ficutpati, non.vbiques
laudi; fic irafci, non ſemper vitio datur; nec eft quærenduman
quisirafcatur, fed quare irafcitur . Iraſcienim fcelefto,mærere
ex bonorum oppreſſione, cimere periclitanti, eft, & officij, &
pietatis; at fcelerum atrocitate,& prauorum facinoribus none
commoueri: nequitiæ potius, quam modeftiæ adſcribitur:vnde
ficut nulla Refpublica, fine aliqua iræ acerbitare commode
regi poteft; nec facile eft patrifamilias, luam demum abſque
aculeis
 LIBER PRIMVS '
aculeis iracundiæ moderari, qua etiam ficareat fimplanda eft,
vt familià in officio contineatur;ſic bellum multo minus abſque
illageri;adminiſtrarique poteft pręfertim fi illius partis iuftitiæ
ratio habenda fit , quæ deliriquentibus pænas irrogat; tam in
defenſione propria qua nihilnaturæ conuenientius ;nihil ma
gis rationi conſentaneum eft ; quam in vindicanda , Magiftra
tusau & oritate, publicas aliqua iniuria, vt religionis contemptu ,
liberorum ', patriæ , ac parentum oppreffione; fiquidem vt op
timè Tullius declarat, cùm duo fint generadécartandi quibus ho- 1 Officiori .
mines ius fuum folent inter ſe tuerii unum per diſceptationem ,
alterum per vim ; tumdemum ad pofteriusconfugiendum est foti
,
non licet fuperiore.præterea conftans eft Peripateticorum opinio ,
iram non temere nobis a natura inditam fuifle , cùm fortitudi
nem quibuſdam velut additis calcaribus excitet, imo vero eius:
quanquam now veræ , adumbraræ tamem fpeciem conftituar ,
quam Ariftoteles ab iracundia dicit prouenire ; forrés enim,Cap.8.lib.z.
videnturefé, etiam bi' , qui ab impetu animi“, tanquam bellue:de Morib?
in cos irruunt,a quibus vulnus acceperunti & licet ferinaſit hæc
fortitudo , non legitima , fæpius tamen accidit;eosqui honefti
cauſa res præclaras faciunt,ab eadem plurimumiuuari ; vt pro
ptereaStarius, non ineleganti tranſlatione iras armigeras vocaric,
& Virgilius dixerit furor arma miniftrat, tum vero etiami rimāti
telum ira facit. & fi Ariſtoteli atque Homero credatur , hic eft
illeimpetus qui belfarorum animisrob ur inijcit , Vt vterque
Glauci atque vlyſſis exemplo demonſtrant; hic ad virtutem &
decus capellendum ,calcareximiumhabet; omnem hic ex animo
nrollitiem , languorem ,hebetudinemque omnem exterminat;
hic infirmos, fopitoſque animos erigit , & maiores ad rem ge
rendam facit ; ita vr fi confilio regatur, & finem honeftumlibi
proponat non modo veram fortitudinem æquare,fed eam nobi
libus ftimulis excitare, & promouere poflit . quod mihi Poetæ
videntur innuere voluiffe ,cũ Heroas fuos, quos omnigenere vir .
mtum ornatiffimos fuiffe certum eft , iratos quoque nonnun
quam repræſentant, talis enim Achilles fingitur ab Homero,
talis à VirgilioAeneas, qui immortalitatisſplendoriſque ftimulis
accenſus
Terribilis foram sullodifcriminepugnam
Sufiitat
 96 DE STVDIO MILITARI.
Sufcitat , irarumque omnes effundit babenar.. ,:. 1

5. Metam . talis , & Acheloum Ouidianus Hercules 2

Iamdudum lumine toruo

Speciat, & accenfa non forsiter imperat ira .
nempe ſequuti funt hacin re placita grauiffimorum Philoſopho
Cap.8.lib.3. rumAriftotelis, & Platonis, quorum ille calcar virtutumiram
Lib.2. appellauit,hicvero libris de Republica quærit, numfortiseffe pof
1
fefenon ficiracundusequus , velcanis, an aliud quoduis animals
an aduersisti quàm fit inexpugnabilis ira,& inuicia . quaprafente
animus hominis ad omnia intrepidus eft , & inuidius ? iuuatur ergo
fortitudo iracundià , fed modica; nam fi nimia ſic corrumpit,ma
cularue forcitudinem , perinde ad Barbarorum fagitras venenum
inficit, & nullum vitium aut atrocius,autdeteſtabilius hoininem
euertit ; cætera enim animum impellunt, furorvero, & ira men
tem præcipitant: vnde natum eft illud Platonis, nihil eſſe tam .
contrarium Reipublicæ, quam ſiciræ commotio , & impetus fu
roris , quivfum rationis adimit, & conſultationem tollit.quare
deeiuſmodiiracundia quam omnes in vitio ponunt, interpræ
tanda cenſeo , quæcunque huius quæftionis initio ab aduerfarijs
dicta ſunt, non autem de ira que attribuitur naturæ , & non nifi
ex cauſalegitima procedit;vt altera a moribus, & praua inclina
tione dependet. alioqui ſi ab eo qui recenti adhuc ætate neque
laude, neque ignominia moueretur , nihil quicquam egregium
fperandum fore Lacedemonij iudicabant; li Quintilianus eum
fibi puerum daripoftulabat qui victus ploret, & victorinſultet ;
næego parum conuenienter facere viderer , ſieum Tyronem
deligendum cenſerem , quipræcipientem Tribunum fomnicu 1
lofus:audiat, cui fit auris iugiter vellicanda , qui excuriendus
manu ſit,quiin conſpectu hoſtium totus formidet, totus contur
betur , qui nec corpore nec animo valer ,
Curiti aturguemetustelumqueinſtaretremifcit.
Sed magis forfan vrget quod Seneca creberrimis fuis , ac pun
gentibus fententijs, nullum iræ locum tribuendum oftendit in
Cap. 11.lib . I
bellorum adminiſtratione; nam veinquit, quo alio Fabius affe &las
de lia . imperij tires recreauit , quàmquòd cunctari, trabere , da morari
ſciuit,quæ omnia iratineſciunt ?QuidScipio? nonne relicto Annibale ,
Punico exercitu,omnibuſque quibusirafcendumerat,bellum in Afri
cam
 LIBER PRIMV S. 97

cameranfulit samlenius ,ut opinionem luxuria , fegnitiaque,mali

gris daret Atexaduerfo quicüque in eo belloDux,iræ ſuæindul.
1
gens,victoriam accelerare voluit,ſe ſuoſque milites, & Rempu.
Klicam in ſummum diſcrimen adduxit, Cum songgo bello damnofa.
prepropera,acferuidaingenia Imperatorum fuiffent,vtnotar Liuius
in Hiftoria belli Africani, atqueeam ob rem Homerus, poftqua
inRegeAgamemnone iram ineffe dixiffet, non illam quidem re
miſam , & placabilem , ſed diuturniorem quàm illiberaliscontu
maciſquenaturæ fignum eſſe fapientesárbitrantur ; eidem dein
caps recta quali analogia plurimorum , turpiumque vitiorum ,ac
facinorum perpetua ftigmata inurit. ' s.
Verum quisnon videt, quàin inique hæcargumenta in mili 10 .
tes torquentur, quorum maxiina pars,in ducesipſos refundi po turegoducissem
explica .
.
tius deber, qui vtmunerum , & officiorum ratione, fic temperie peramentum
corporis,penitus à milite diuerſiſunt: nam yt huncira iuuat, & quod etiam
in prælium quo tendere debetalacriter impellit, fic duci maxi- bere pofluns
mènocet , eumque impedit, ne quid imperandum fit,& quo or
dine videat, quemadmodum egregiè Virgilius Turniexemplo
oftendis, etenim hic interemptis cuftodibus hoftilem vrbem ir
ruperat ,
Et fi continuovictoremea cura ſubiſſec ‫ܙ‬
1. Rumpere claustra manu , focioſque immittere portis,
Vltimus ille die; bello gentique fuiffen .
Sedira, cædiſqueinfana Cupido,eum túc gitin aduerſus hoftes,
atque ita grauiter in eo peccauit,vndepriuatusaliquis miles fum
mam audaciæ, ac virtutis laudem retuliffet.Quod vero ducis tem
peries nihil ferme cu : militis,temperamento commune habeat ,
vel Eunuchorum exemplo certillimè patet, in quibus cum ob
deciſam libidinis radicem, & fomitem caloris extin & um ,auda
cia quæ à ſpiritu copiolo,& præualido ſanguinisferuore genera
tul, catenus extincta fit, vt animiſatis non habeantad militis of
ficium fuftinendum ; quia camen ob eafdem cauſas, ratio poten
tiusin illis dominatur, & perturbationibus facilius obſiſtunt,ita .
vt experientia docea';caftratis hominibus nihil magis ingeniosū.
fieri poffe, & nomen etiam corum illud planèſignificet faltem
apud illos qui Fünuchos dictos voluptorg.ro dù rowninduàmente
bene, canbirute , potius quam adunebom izdo a cußodia cubilisi)
Loits inde
Danslar
 98 DE STVDIO MILITARI.
inde inquam ext,quod ducis munere præclare fungi poffunt,' vr
præter Narfetis exemplum cuius prudentià Gothorum gens in
domito corporum , ingentiumque animorum robore terribilis',
ad internecionem fernie'deleta tuit ; illud quotidiana fermeexá
periencia comprobant Thiscätuni"Iniperatores, quorum nume
roli exercitus,feliciter plérūque ab hominibus quibuſdam gracia
libus,puſillis, & quod maximèmiferuin eft,defectæ virilitatis Eu
nuchis adminiſtrantur.Quamobrem non ſatis intelligere viden
tur in quo nam ducisofficium confiftat , quieadem ratione dei
eius , ac militis temperantento fibidifcurrendum putant , nang
huius condicionis homines , licer animi magnitudine , & cor
poris robore præ ceteris excellant, fæpius ramien'præcipites iin
pelluntur, nec quid tasto opus fix facile cognofcunt.multo vero
longius a ſcopo aberrant, quivnacum Ariftotele,effectum hunc
in melancholicuin humorem referunt,cuius vbi in homine copia .
incanduit ; pro caloris intentione,aut remiffione, alijs ingeniuin .
adderc folee vtLycurgo,Soloni,Rhadamanto,& ingeniofiffimis
quibusquePottis: alijs audaciam afferrevt Herculi, Thefæo , &
Heroibus ceteris,quosomnes mélancholicos fuiffe, & huius æftu
concitatos in ferrum , & ignem increpidos irruiffe ,ac nihil quod
humanis viribus effici poteft intentatum reliquiſſe,idem comme
morat Erenim licet hæc non plebei Sophiftæ ,fedmaximi Philo
ſophi ſententia ſit; videtur tamen propius in illain intuenti , non .

multum in re de qua hic quæftio eſt;autveritatis,aut momēti ob 1

tinere : cùm non' tali Imperatore nobis opus ſit, qualis olim Her
cules extitit
Hora; .epift
lib.a ,
Duramquicontudii Hydram ,
Noraque farali portenta labore fubegit .
aut quales fuerunt Theſeus , Caftor, Bellorophon ,Perſeus qui
mõſtra,Furias,Serpentes;Harpias,CérbereoſqueCanes proprijs
manibus comprefferunt, ad quæ opera fateor quidem , non po
tuiffe eos impelli,nifi eo humore acri, & recocto qui reliquos ho.
mines in furorem ,ac fui, & reliquorum odium impellit,namque
vt obferuat Rutilius in Itinerario
Huic nimia bilis morbum alignauit Homerus
Bellerophonteis follicitudinibus.
Quamobrem vt certius aliquid pronunciaride ducum imperio,
poffit
 LIBER PRIMVS .. 99
poffit qualenā ſcilicet illud eſſe debeat, & à quibuscauGs depen
deat Statuendum eft in primis quod eius officium non eft,
manus in acie conſerere,gregarij cuiuſdam militis inftar, fed ve
hoſtem ,quam commodiffimè aggredi,aut declinare poſſit videre,
idque per infidias potius,& occulta conſilia ex Vegetijpræcepto Cap.9. lib 1.
apud quem ,baniducesnonaperto Marte prélium,inquoeſt commg
ne periculum ,fedex occulto femper attentant,vt integris fuis quan
fos poffintboftesinterimant certe,yelterreant,Vnde multaDucem
ſcire conuenit,niulta incrofpicere,& fecum animovertari, inulta
ſolerterexcogitare, prudenter ditponere,celcriterexequi,& per
fraudes;ac ftratagemata attentare;quorum omnium ratione , Lib.de Na
tandem factum elt yt malitiæ ,quamCicero,Verſutamfallacemque cura Deorú ,
nocendirasionem appellabat, multum etiam elſe affinis militia
cenſeretur :ac proinde concludendum eft ,tot diuerſas actiones
quæ minimèfunt a natura,led a conſilio , nonpoſſe a fimplici ali
qua cordis,aut folius corporis têperie proficiſci;fed ab imaginati
ua facultate pendere, vt cómunis eftmultorã opinio;vel ab ipfius
prudentiæfpecie,quæ ob affinitatem quam habercum vafricie ,
& ſolertia,nonminimum , & ipſa ab imaginatione iuuatur . licet
vna fatè quinque virtutibusdianoeticis quæ mentem regunt , &
perficiūt.Atque has omnes actiones,doteſque Imperatorias,adeo
verum eft a prudentia dependere , vt fi quid dux in bello pecca
uerit,non falſa eiusimaginatio culpetur,led iudicium quo parum
conſideratè vfus eft; &feu rerum agendarum occafiones negle
xerit,ſeu nimja feftinatione eaſdem corruperit , imprudens ob
ejuſmodierroresab omnibus audiat. quomodo vero prudentix ,
& imaginationis,opera ,diuerfam cerebri teniperiem requirant;
& qualem ,ac quænam vtriuſqueligna, ad præſtantiſfimum Ducé
ex his cognoſcendum , afferri poflìntfruſtra omnino effem ſi ex
plicare conarer,poft Antonium Zarã qui hec omnia, quanquam
turbidè fatis , & contufe ex Anacriſi merito damnata, in fuam
ingeniorum,gnatomiam tranſtulit i Quare ſatiuseft vt me
recipiam in gradu,& quę antea dicere coepide calida Tyronum
cordis temperie,è qua militaris audacia prouenit,ea nunc deciuf II .
dem notis, & ſignis tractandoabfoluam . Poften wuda
Enimvero,quia hominum pectus feneſtratū nõ eſt,vtexMomi - militaris
voto „ qucmodo corintus fe habent,& vtrum piliin illo ſuccre fino potom
2 fcant,
 TOO DE STVDIO MILITARI
fcant;aur maxima calorisvis intusebulliat, cognofcatur; Gale
nus, & quieius doctrinam fequuti ſunrMedici alij percèlebres,fie
confultum effe voluerunt huic difficultati,vt caloris in corde mó
düm , & temperiem ,primùm quidem eliceren :, ex tactu , & con
trectarione totius corporis; quod ab vbere , validoque fanguinis,
& fpirituum feruore ;per cordis artèriasin ambitumeffufo jnon
nifiimpendio calidum effe poteft. Deinde idem conijciebant ex
reſpiratione,pulfu,voce,anhelitu , quorum omnium frequenti's,
magnitudo, velocitas calori atteftantur vehementiffimo; vt con
trarij effectusdebilem indicant, & per laxiores cordis ventricu
los,quafi fatiſcenteni: Præterea ſedulo obferuabant , lipilifae
rint denfi, nigri, frequenresin pe &tore,& locis non multumabeo
diñitis , quoniam ex calidoillo viſcere multæ fuliginesarcolluns
eur, & potius in anteriorem partem 'thoracis quæ rarior eft; &
minori offium vallo circumſepta , quam in poſteriorem erunr
punt . demum conuertebant fe ad Thoracem , quem natura aeri
multo continendo , qui æftuanti corđi ad refrigerationem necef
Yarius eſt, magnū,& capacem præparare folet.Verum non tam
facile'vt hæc ipfa dicuneut", ira & obferuari poffunt, cum Hepatis
frigida temperies, corporis feruori obfiftat ; & anguftiores arte
riæpulſumconftri&tiopectoris, refpirationem æque citam ,atque
velocem vt calor efficiant: nihilque certi' ex thoracismagnitus
dine ſequatur ,quoties caput in eandem amplitudinem excreue
rit,quia tunca conformatione,aut materiæ copia, alijfque de cau
fis, vtruinque diſtendi manifeſtum eft. Quamobrem ,quiamalè
cùm delectoribus ageretur, fi quoties milites conſcribunt, anis
mum ad eiuſmodi cautiones aduertere deberent , duo tantum ex
præcedentibus fignis propono ; quæ ve obuia funt & obferuatu
facillima, ita vt nullo conatu fe oculis, auribufque inſinuent, fic
12 .
longè certiora ſunt,quam vt de illorum vtilitate dubitare liceat.
Primum vero ex voce defumitur, quæ Marco Antonio Bon
Waxime aw.
COM A VOCE ,
ciario fecunduin etiam indicabat, nempe colorem cutis, ſic enim
ille in epiftola qua fe ipfum de cæcitate conſolatur ,cæterum na
suralis ille ,ac viuidus color quem virilispulchritudo defiderat , me
nunquam fallitvoce interuncia , & quidem addiderac etiam antea ,
quasprimum voces illi proferrentqui adſalutandum ingrederentur,
illasfibifrontem ,osulos , Jupercilia, forum denique orishabitumi
pre
 101
LIBER PRIMV S. ,
praterea etatem ,vigorem , indolem ; ad hæc fi stantes loquerentur ,
molem ipfam , & corporis truncum repræfentare . Verum non iftis
immoror, quæ ioco ne , an ſerio dičta fuerint, haud facilepoffum
aſſequi.ve nec illud valde curo quod Democrito accidiffe teftatur
Laertius, cum cæcus de læſa,violaraque cuiusdam Virginis pudi
citia certiſſimam coniecturam fecit ex voce,quæ vt inquit Plinius Lb.11.c.si
in homine magnam vultus habet partem ;Sed illud tantum dico,vo
cem elatam , grauem , & plenam , audaces naturà , & iracundos
homines ſignificare ; quoniam in illa multum aeris , & celeriter
quidem propellitur ,quod à vehementi calore , & peramplo Tho
race, ac magno deſiderio fieri necefle eft; vnde quod iratis impe
tus, idin illis natura facit,vt nimirum præ calore quicirca coref
feruet, vocem attollant , cùm timidi, & ægri ex refrigeratione, &
imbecillitate , eandem è contra demittant : & fanècum talem ha- ,
buerint magnanimi Heroes Gortifredus Bullionius , Francifcus
Sfortia , & loannes Medices ; atque Ariftoteles diſertis verbis Phyſiogn.
contendat, grauem , & intenſam vocem fortem virum defignare , cap.7.
acutam , & remiſſam timidum ; videtur haud iniuria fignum iftud,
quod adeo certum , & facileeft, plurimiſemper in Tyronum de
lectu faciendum eſſe . ,
· At non minoris etiam exiſtimari debe: alterum obferuationis 13
genus, quod ex colore cutis, & pilorũ in Equis præfertim fpe &ta- El colore ex
ri ſolet; & quod ab his ad milites, alioſque homines transferri ris, óspilo..
rum ,

ſumma cum rationepoſſe nullus dubito, quemadmodum enim ,

dixic Virgilius, cùnı laudabilium equorum notas inueftigavet.
Honesti
Spadcies, glaucique; color eft deterrimusalbis . 3. Georg.

ita vellem omnino vt qui milites conſcribunt, eorum potiſſimum

rationem haberent, qui pilis ſunt nigricantibus , colore vulrus
fubfuſco , cute liuida , & exufta ;glaucis oculis, vel nigris ; & eo
demum totius corporis colore, qui magis ad atrum & retorri
dum accedat, quàm ad dilutum,albicantemque, aut penitus can
didum ; etfienim coloralbus magnam omnibus venuftatem affe
rat, & ad delicias voluptateſque expetatur , ita vt quemadmodū
nigerinfauftus, & morti,Dijſque inferis dicatus erat, tefte Statio
lib . 9 .
in Thebaide, nigræ præcedunt nubila morsis , & alibi
Ille deos,Furiarum quearrafarigar Ib . 4:
G 3 Concilia
9
 102 DESTVDIO MILITARI
Concilia ,
fic albus maximè auſpicatus, & cæleftium proprius cenferetur ,
vt etiam Seruius Virgilianum illud,de Cæſare ſub Daphnidis no
mine prolatum .
Eclog.s. Candidus infüetum miratur lumen olympi ,
lib . 1 .
ita reddiderit. Candidus, id eft Deus.
ode 2 . & Horatio Nuba candentes bumeros amictus
Augur Apollo
deſcribatur, eaque colorum varietas invictimis quoque apud an
Aeneide 3 . tiquos feruata fuerit dum offerebant.
Nigram hyemipecudem , Zephyris fælicibusalbam .
Ouid.
met .
15.. In fuffragijs eriam , & capitalibusfententijs , in quibus perfæpe
Omnibus à nigro color eft mutatus in album .
ac denique in Augurijs,quę Tibullus candida vouebat amico fuo,
cùm ècontra Quidius nigra,vt nefasta dereftarus ſit
Nigraque funeftum condidit omen auis...
Licer inquam color albus nigro ,ac fuſco inhis omnibus longè
præcellat,à neminetamenſuffragium vnquam tulit, cùm robore
corporis,& præfentianimm opus eft, ad aggrediendum aliquid
difficile, pienūque moleftiæ ,& ingenui ſudoris . Cuius rei talis ve :
videtur mihicaufa aſſignari poreſt, quod in albisabundat humor
aqueus,&frigidus, qui præterquamà victupleniore, & liberalio
ri,vitaque remilla,ac natiuicaloris penuria,non ſatishoneftè.co .
geritur; inſuper, mores motuſque animiomnes tardioresefficit ;
ſenſus obtundit,mentē hebetat, ſomnofque graues,& profundos,
cum tarditate , & ignauia inducit, quæ omnia quantum ſintmu
neribus bellicisaduerfa;colligendum vnicuique relinquo. idque
non modo perſpicuũ eftin hominibus, dequibus reitiſſimè iudi-:
care poſſis,ex tritoillo ,& cõmuni Faceti ignobilis Poetæ difticho ..
Raro breues bumiles vidi, rufoſque fideles ,
7
Albos audaces, mirormagnos fapientes
autin Capris,Bobus, Gallinaceis Equis alijſque animalibus quæ
multum à temperamentis, & humoribusimmutantur, Sed eciam
in alba Terra qux ab omnibus agricolis vituperatur, cùm . ni
gerrima frugibusabundet,atque etiam auri foecunda lauderurab
Homero;item in albo Magnete; in Populoaba; in albaQuercus
in Coralio albo ; quæ deteriora funt. ac fieripoteft vt inquit Bo
dinus ,
 LIBER PRIMVS 103
dinus, quodgręca voxbadit quę lăguidum fignificat, in eū ſenſum crlib. turaThea
i na3. ,
à Gallis, vel potius Gallogræcisdetorta ſit,vtquod Latinialbum
dicunt, ipa blanc appellent. quæ ingenioſa vocum interſe muta
tio, alterius mihi in mentem reducit, quamyirmultijuga doctri
na , & omnifaria ſi quis alius lectione expolitus Petrus Laſeyna ,
Neapolitanus, in Stromatis quæ vulgari lingua ſed non eruditio ‫وا‬
ne,primainter it udia, ac ingenijtentamenta conſcripſit, huncin
modú contra Academicos , qui fibiàfurfure nomenindiderunt,
in voce malandrino explicat,vtillam non à verbomalandare,que
madmodum ipfi volunt,fed àvocibusgræcis máncs , & aip as spas
deducat, quafi vox hæcitalorum malandrinonihilaliud fignifica
ret , quamnigrum hominem , & ex quadam deduétione Icelera
tumetiam , ac inquinatæ vitæ , quia nimirum humoradultus
& recoctus , quiin hominibus tinctis vt loquitur Arbiter scalones
noctis id eft nigra cute , nigroque capillo, præualet; vtillos ad
audendum promptiores efficit, ita & ad peccandum ,conuerſain
ſcelus, & violentiam audacia, VndePlutarchus hoc Pythagoræ
Symbolum à Melanunis, feu quibus nigracaudaeftabftineto ; ica lib . de educ.
explicat,quaſi Pythagoras voluerit, non conſueſcêdum eſſecum pueror. lub
hominibus ob malitiam nigris,eo plane ſenſu quo Horatius dixit, finem .
Hic niger eft , hunc tu Romane cauete.
& Creta inſula damnatur à Virgilio, vtnigrisexafacolubris . Sed
loquimur tantū hic de ſubfuſcis, & nigricātibus viris qui exbilio- a.Georg.
ſi,aut melancholici humorisdominio , maius adfortitudinē ani
mi,roburque corporis, & facultates quæ ab vtroquedependent ,
incrementum fufcipiunt, non vero de illis quieodem humore ad
ſcelus, & flagitium abutuntur ;ac proindenon debetille abuſus
in caufa eſſe,quominus cenſores, aut militum delectus curamin
ſe habentes , magis faturato colore quàm diluto, & fuſco potius
quàm albicante,preditoshominesin militiam adfcribant,modo
tamen diligenter aniinacluertant, quinam inter Germanos , &
Gallos ,atque illis etiam finitimos Anglos , ex proprio tempera
mento, autex eoquod tod nationicommuneest ,naruraliterque
in his, & quibusdam alijs populis ad albedinem properdet,colo
rem hunc contraxerit: Secusenim grauiter offendept, nec mi
nimmum iniurij erunt in eas nationes, quarum natiuo colori his
verbis optimè, fapienter quæpatrocinatus eſt Galenus , Gallis ,
G 4 do Ger .
 104 DE STUDIO MILITARI.
de temper. & Germanis, & omni Thracio, & Scyphico generifrigida,bumida
que cutis eft; ideoque etiam mollis,alba,o pilis nuda; omnis verona
Eurális calor in viſcera vnacum fanguinebis confugit, vbidum agi
latur, dipremitur, &-feruet; animofi', audaces de precipitis con
filij redduntur .
VII. Sequebatur in delectu ætatum conſideratio , cuius momen
i Tū atasmi. tum in eo præcipuè verſabatur apud omnes nationes, vt adole
liria ikonen,
[centespotiusquam ætate prouectos eligerent; quandoquidem
quæ diſcenda funt in militia pariter ,ac in alijs arcibus, & diſci
ptinis, citius arripit, & tenacius retinet minor ætas quàm lacer
tis effoeta , viribus que animi flacceícens; vt omittam quod cor
pore iam ád ſenectutem inclinante , ſpatium multisrebus addi
fcendis non relinquitur. Vnde hoc eciam in Laudibus Romano
rum merito ponebat Saluftius, quod iam cum apudillos iuuentus
ſinul bellipatiens erat, & incaftris per labores improbos, atque
vſü ipfo militiam addiſcebat, quod eximiæ virtutis decus , fa
Ctumque domeſtica conſuetudine velutgentis fuæ proprium, ne
deſidiàcorrumpi permittant, ſic illos hortatur Romanæ fidicen.
de a Jib,3: Liræ Horatius
Angustam amici,pauperiempati
Robuſtus acri militia puer .?
Gondifcat & Parthos feroce's
Vexer eques metuendus hafta .,
Vitam quæ ſub dio da trepidis agat:
In rebus
epift. 18.l idemque, cùm Lollio ſummopere abblandiri vellet, ſatis habuit
quæe mquein eius commendationem prius attulerat , hoc ver
ſu claudere .
denique lauam
Militiam puer ,& cantabrica bella tuliſti::
115.45cap. 4. & Vegetius quafi pedibus iret in Horatij fententiam , melius elle
dicitvt exercitatus iuuenis caufetur ætatemnondum adueniffe puso
gnandi , quàm doleat præterýle, quæ cauſa profecto fuit , vt Ga
1.deſanit: lenusqui it hominum naturaveſtiganda, ftudio , & induſtria fa
( 12 € 0 .
cile excelluit omnibus,Pædotribasmoneat ,vt à fecundo ſepten
nio ad expletum rertium , viribus iuuenum confirmandis dili
genter incumbant,, fi quidem ad robuftiffimum corporis habi
tum
 LIBER PRIMVS . 105
tum prouehere eos cupiunt ;aut milites ftrenuos , luctatoreſque
vel alijs viribus inſignes efficere.Quanquam huic Galeniconſilio
multæ gentes præuertendum cenſuerunt , acin primis Thraces ,
Celtæ , Germani , Lacones & quicumque populi vitam in ftudijs
rei militaris agebant , cum hoc ſemper in more inftituto que po
ſitum habuerint, vt natos recensinfantes fluminum alueis ablue
rent ; nudos per fæuientis Boreæ flatibus infeftas fæuoque gelu
rigentes plagas traducerent , fame eriam interdum ,& plagisma
cerarent; quo facilius poſſent his artibus ad laborum patientiam
confirmati, reliquum vitæ tempus,eo modo tranſigere, quem Si
donius Apollinaris in panegyrico ad Anthemium Auguftum ,
feitè , eleganter queiftis verſibus repræſentat .
Sic Lacte relicto
Virtutem gens tota bibit,creuere parumper ,
Moxpugnam luduntiaculis , hos ſuggeritillis.
Nutrix plaga 10cos : pueri venatibus apri
Luftra feris vacuant, rapto disata juuentus
Iura colitgladij , confummatam que ſenectam :
Nonferro finirepudet, tali ordine vite
Ciues Martis agunt ; 2

Quoties igitur Romanis liberi delectus poteftas concedebatur, Qualisill*

moris habebant,haud fere quemquam minorem feptemdecem fuerit apud
annis, aut fex & quadraginta maiorem , militum in ordinem re
ferre ; quod Seruius Tullius, vt inquit Tubero apud Agellium ', c.19.lib.10:
hac vltimaætate prouectiores, ſenibus; vt infra primam confi
ftentes, puerorum claſſi annumeraret; atque inde ſpatium quod
inter vtramquemetam annorum decurrit, velut iuuentuti dical
tum qua ,
robustior atás
Vlla nec vberior , nec qua magis ardeat vlla eft.
militiæ quoque conueniens omnino , & opportunum effe veteri
cenſione conſtituit; quam ſubſequentibusdemum annis Corne
lius Gracchus lege facrata confirmauit , ftatutū que fuit vt equi
tes,decem , pedites aurem ,ſedecim ftipendia mererent ,ad ſextum ,
& quadrageſimum vfque ætatis annum ; aut etiam valde pericu
lofis temporibus , ad quinquageſimum ſextum . quanquam ſub
Augufto , & alijs Imperatoribus, tàm in ftipendiorum quàm an
norum
 106 DE STVDIO MILITARI.
norum numeratione, non infrequenrer tali ſenatus conſulto fue
rit derogatum ,ſed illud ramen vt plurimum obtinuit quod Poly
bius in fragmento libri ſexti de Republica aferit, nulli ciuium
Romanorum licuiſſe vllum magiſtratum vrbanum gerere , qui
decem annos non militaſſet;erantautem adoleſcentes Romani in
toga prætexta ,vſque ad decimum & fextumannum ,quo anno
togam puram , eandemque virilem accipiebant.Nec dum tamen
ita in viros recepti militiæ idonei cenfebantur, vt apparet ex Sue
tonio in Auguſto quadrimus patrem amifit, duodecimum annum
agens auiam Iuliam defunctamproconcione laudauit , quadriennio
poft, virili toga fumpta ,militaribus donis triumpho Cæfaris Afri
cano donatus eft, quamquam expers belli propter ætatem . Tiroci
nium igitur forenſe toto illo anno conficiebant, & ſequens qui
decimus feptimus erat , illis denum ad militiam aditum pate
faciebat; nam Tirus Liuius oftendit anno feptimo , & decimo
fuiſſe ætatem militarem ; etenim inopia iuniorum dicit creatos
Trium viros, qui vndique ingenuorum copiam conquirerent,
eofque & fi nondum militari ætate eſſent , milites facerent, fi
modo ſatis roboris ad ferenda arma habere viderentur , tum ,
vero paulo poft , quos vocauerat nondum militariætate , eos mi
nores fuiſſe dicit feptem & decem annis: vnde neceſſarioefficitur
militarem ætatem fuiſſe anno decimo feptimo, quam quadrage
ſimo quinto finiri ſolitam aſſerit Dionyſius Halicarnalæus, non
omnino conſentiens.cum Polybio qui his alterum annum addit ;
multoqueminus cuin Seneca quiquinquagefimo tantum eam
lib.de
vita .
breuit. circūſcribi,deteriuinarique putat,lex enim inquit , à quinguage
fimo anno militem , non cogit, à fexagefimoSenatorem non citat ; quo
etiam pertinere cenfeo illud Macrobij in fragmento Librorum ,
Ciceronis de Republica,quod fomnium Scipionis complectitur,
nonnullarum Rerum publicarum is mos eft, vt poft fextamad militia
nemo cogatur, in pluribus detur remiffio justa, poft feptimam , vbiper
ſextam , & feptimam ,auctor ille hebdomades annorum intelligit,
.in quibus ingulis ponebant annos ſeptein ; atque ita palam eft
in nõnullis Rebus publicis ſecundum & quadrageſimum , iu alijs
110num & quadrageſimum annum , immunitatem à militia attu
liſſe; & ſane cum antiquiores illi minimum inter ſe conueniant,
mirum etiam viderinon debet,fi nuperi ſcriptores aliquo femper
in
 LIBER PRIMVS . 107

in errore verſentur, cùm de his & ſimilibus antiquorum inſti

cutis quafi ex tripode pronunciant, 3
Cæterum vt planè non conueniunt hi termini, cum ijs quos Et extras
nariones; ubi
exteræ nationes legibusſuis pręſtitutos habebant,ita nec penitus de puterenie
abijsdem diſſentiūt, nam fiAriftotelē conſulimus,vultille in Po- diferieur:
liticisiuuenesin optima & bene inſtituta Republica, decimoſe lib. 8 .
priino ætatis anno in bellicis muneribus apud Pædotribam exer
ceri,mox vera proelia ſubituros:quem autem bellandi terminum
poſuerit, vix poffumus niſi conie& urà depræhendere, qui tresvl
timos eius operis libros non habemus quos adducit Petrus Vi
etorius, commentarijs in primum Rhetoricorum ; & vetus inter
præs diligenter à fe conquiſitos ,nuſquam reperiri potuiffe aſſerit
quare cum ipſe in libris qui fuperſunt, virum liberis operam;
naware præcipiat, fub annum ætatis trigefimum feprimum ,hinc
adducuntur nonnulli vt exiſtiment, hoc anno apud Ariftote
lem militaris vitæ finem , & ciuilis,ac politicæ principium conſti
tui; quod tuncrobur corporis decreſcens , liberorum procrea
tioni impendidebeat, potius quam bellicis laboribus, quorum .
moleſtias faciliusdeuorare homines poffunt.
dum valida & iuuenilia membra Iuuenal Sary,
II .
Sufficiunt galeæ ,dumquè ardent fanguine ,
Perfarum artē iuuentus à vigefimo ad quinquageſimum annum
militare cogebatur,vltra quod Tempus arma illitractare vetituin
erat. Sed Lacedemonij , quod notat Plutarchus in Ageſilao , &
Xenophon libro quinto Hellenicon ,.poft quadrageſimum vaca
tionem obtinebant, non quod beflandi peritia aur fortitudine
Romanis inferiores eſſent , verum quia vt magis Auftrales , ita
quoque robore minus valebant ; quemadmodum etiam Athe
nienſes de quibus legem hanc inter Atticas,ex Vlpiano Demo
fthenis interprete Samuel Pecitus ſuccenturiauit , Athenienfes adinicio lib. 8.
annum uſque quadragefimum militent', ab anno decimooctauo; du leg.actic.
quidem ad annum vigefimum intra Attice fines ,ab anno vero-vige
fimo extra Atticam .quodfapientiflimi Populi iuffum , adeò eru
ditè interpretatus eft idem Pecitus, vrnullum vnquam eius le
ctionis penitere poſſit... Galli è contra neque delectus , neque
ætatis rationem vllam feruabant,ſed quemadmodunvinquitCæ-sbelli Galli.
ſar i,nitium belli apud illos fiunc in modum fe habebat,commu
. nilege
 108 DE STVDIO MILITARI . 1
1

nilege omnes puberes armati conuenire conſueuerant, & qui ex

his nouiſſimusaccedebat,in conſpectu multitudinis, omni cru
ciatuum genere affectus necabatur . Pubertas vero quæ fuit illis
Sparobrimos Arxía , ſiue militaris annus , non defignati alicuius
temporis vox eſt,ſed inſignis in corporemucationis,cuiusMedici
cùm modum afſignare perfectè non poffint , quia ab anno deci 1

mo,per ſubſequentes ad duodeuigefimum errat' , non aliter pro

fecto de eius præſentia iudicant , quàm per ſigna quæ ftatim edir,
Lib.s. quando vtinquit Lucretius
Tum demum pueris quo forente inuentus
Occipit,& molli veſtit Lanugine malas .
quod idem alibi eleganter dixit
kimpubem mollipubefcerevefte.
qnoniam prima hæc Lanugo non modo Floris, fed etiam Veſtis
appellatione ab optimis auctoribus inſignita nonnunquam fuit; 1
eoque ſenſu accipiendum eft illud Virgilij
Aeneid.8 . Aurea Cæfaries illis,atque aurea veſtis.
nam -veſiceps Agellio dicitur qui eſt pubes, & inueftis è contra
Lib. 5. c.19. planè impubem ,atque imberbem ſignificat : quanquam aliqui 1

malınt inuestes appellari quaſiin Veſta,ideft, in pudicitia & caſti 1

tate ; ſed vereor neiftud fiat haud aſſentiente Nonio cui inuestes
dicuntur impuberes,quibuspropterteneram ætatem nulla pars corporis
pilat. Cæterum eadem facultas quæ molli illo ,& criſpantepilo
iuuenes veftit, bazéstv quoque ſiue birquitallire eoſdem , quod
tum primum Hircum olere incipiant,liue vocem edere grauiorē,
& inæquabilem ,Hircinæque non diſſimilem : & virginummam
mas quod id ætatis adeptæ viro maturæ ſuntfororiare facit;
atque has ſuperflui fanguinis diminutione per vterum ; illos ve
romagis exquiſiti,& dealbati præparatione in coleis , in perfe
Ctorum aniinalium ſpecieconftituit,quia tunc primm
Sacra Thori,coituſque nouos,Thalamoſque recentes,
Primaque dilecti repetentes fædera lecti
Deo Subigo, Deæque Pertunde litare poffunt, & animal ſibi fi
mile procreare.Hæc autem ſigna cum in corpore humano,exca
loris interni effulgeſcentia , & robore pendeant, qui humorem ..
quofub.vitæ primordis obruebarur,ſenſim depafcit, rectè ex illis
apparentibus conijci poterit, immuratum pariter fuiffe tempe
rancli
!
LIBER PRIMVS . 1 106
ramentum maximèſicum illis fpatium ætatis huic rei determina
tum conueniat, adſint etiam cætera quibus corporis humani co
ftitutio per ſe ſuoque motuluculenter immutarur.quæ fuit Priſci
ſententia apud Vulpianum in regulis iuris, vbi'fic ille,puberem .
autem Cafianiquidem cum elle dicunt, qui babitu casporis pubes ap
parer , ideft qui generarepoflir: Procoleiani aulem eum , qui quos
tuordecim annos expleuit Verum Priſcus eum puberem el
in quem virumque concurrit, & habitus corporis, & numerus ax
norum : Crediderim tamen delectos potius fuiſſe qui ad Egipulus,
propius accederent , cùm legam Alexandrum agmen pube
fcentium triginta millium barbarorum habuiffe , qui Macedoni
ciserane inftruitimoribus,& Epigoni dicebanturq,uafi inter fe
Elorum poſteri verum vt ad antiquiores Gallosreuercar, à quibus
conſecutione quadam orationis, ad hancfenfim de pubercare
digreffionem fum delapfus , pacer certè illos , nihil antiquius ha
buiſſe, quàm vt pueros ftatim atque forei peútore, & humeris ad
geſtationem armorum idoneis eſſe depræhendebantur, in mili
tum phalangem referreno. Sed neque fenilisætas apud illosab : * >

iftis muneribus immuniserat , aur cönfecto legitimè ftipendio,

rudetandi mdopara quiefcebat,quemadinodã ex.eodem Cæfare ; . ‫ܘܢ‬

colligitur, vbi refert, Vertifčụm Rhemorum Præfectum , quam

uis equo propter etatem vix poſſet vci, tamen conſuetudine ; comment,8,
Gallorum ,nequeætatis excuſacione, in ſuſcipienda præfecturas
vſum , nec finefedimicari voluiffe , atque ita certum eft id apud
illos frequentivſu , conſuetudineque obtinuiſſe, ad quod cæte
ræ gentes non niſi extrema quadam neceſſitate compulfæ deue
niebant, vt Romæ folemne fuit, quoties tumultus Gallici rumor
percrebeſceret; & Athenis etiam quando Conon vt fractum im
minutumque exercitum nous dele&tu ſuppleret , pueros im
maturos quibus vires nondum fuppetebant, ſeneſque enieritos
legit: quod Phocionaliquoties item feciffe dicitur, non aliquafa
neoccaſione perſuafus ,quę ſolito vehementius vrgeret,fedquo
Athenienſes à belli furore, in quem præcipites quotidie fereban .
tur, hoc acerbo, & per quam moleſto delectu cohiberet , alioqui
fi nulla eiusmodi cauſarum , delectus formam immutaret, non
modo adoleſcentibus parcebatur , fed ipſiex lege plectebantur fi
publici facramenti çempus anzeuerterent, ac propterea delſada
Phoe
 110 DE ,ST VDIO , MILITARI.
la Ageslao. Phoebidęfilio narrat Plutarchus, eum quod Gymnaſio exiliens
fponte ad bellum profectus eſſet contra Epaminondam, qui tunc
Spartæ grauis imminebat;corona quidem fuiſſe donatum quia
ftrenueſe geſſerar; verum tamen mille quoque drachmis mul
Statum , quod nondum matura ætate, nec conuenientibus armis
imprudenter in hoftem irruiſſet : Noftris autem temporibus
nullibi certa delectoruin militum ratio pręterquàm apud Turcas
Tenanet , hienim mediam puçritiam non prætereunt,& ftata ,
quotannis habent tempora , quibus per omnes præfeaturas dif
currunt, & eos deligunt,quorum corpus habile eft ad militares
labores, & præuiasexercitationes ,que illis pro,Tyrocinio ſunt ;
antequam in prætorianas lanitſerariorum cohortes admittantur,
quod vero Federicus Imperator nouis ſuis conſtitutionibus,æta
tem militiæ idoneam incipere ab anno vigefimo quinto , & adle
xageſimuni deſinere ftatuiti,tud profecto tamà nemine obſerua
tur, vt pro antiquato iure haberi poflit .
Quanquam non ille modo ſolus extitit, cui feniorum homi
4
Er sum feo num delectusmagis quàm luuenuin arridere viſus eſt , cùm hæc
milis asas fit eadem fit nonnullorum etiam hactenipeftare fentemtia, quiiftud
ad bellum in primis Symmachi præferunt nullam certè Nestor tertio ætatis
etiä niiAchil fue jeculo militiæ vacationem expopoſcit, nes Achilliexcufauit ætatis
Les fenior
troclo Pas fuæfrigus Phænix monitor , adduntque Herculem cuius celebratą
fuerit.
illa toto orbe facinora recenſentur, nuſquam luuenis habitude
Epift.13.li.3. pingid Poetis, fed rugoſi potius Sevis, adeoque vieri & obſole.
ti.quin etiammagnum indeſuæ opinionipræſidium accidere
putant, quod Camillus cötra Latinos,& Volſcosmagna moledimi 1

caturus, feniores quibus aliquid virium ſupereſſet , in ſua verba

iuratos centuriauit. Sed Marium prætereà , & Alexandrum
Macedonem referunt, hunc cum aduerſus Darium moueret ; il
lum cum pro ſé contrá Syllam , aut in alios,pro Populi Romani 1

libertate pugnaret , fæpius ætate prouectos, & ſeneſcentes ad

figna vocaſſe . Hoc autem temere , vel inconſultò factum ab
egregijs illis ducibus, fi quis interprætetur, is omnium ſententia
errabit quam maximè ac proindeipſi concluduntex communi 1
illo H meri verſu , quod
Aetas cana etiam non eft incommoda bello .
nec leuiter ‫ܐ‬ijs ſuccenfent qui contrarium cum Ouidio arbitran .
tur ,
 LIBER PRIMVS. iii
tur ,militiamque in fene damnant , velut omnium minimè ido
neum munus quod homo id äratis poffit fuftinere cũ præſertim ,
Cicero ingenuè fateatur quod ætas Tyronum plerumque melior , 2. Tuſcul
fedferre laborem ,contemnere vulnus confuetudodocet quodidem eft
ac fi diceret , Senes obeiusmodi confuerudinemquá foli Habere
poffunt, luuenibus militari diſciplina effe præferendos : Atvero
cùm multa dixerint'; vereor tamen ne quicquam concudant,
quod eludiftatim , declinarique non poffit vnica muneris, vel
téporis diſtinctione. Neftor ſi quidem , & Phenix vna cùnı cæte
ris Troia venerunt, no Lacertis ſuis confifi,nec'vt Græcorã arma
ſuis viribus & refis promouerent;Sed hic Achillem ſequutus eſt,
quo illid conſilijseffet; & Neftorab Agamemnone eadē quoque
dęcauſa inuiracus fuit vt ſecum in caftra proficiſceretur , & fine
poftquam iſtorum occaſione , cuiuſdam te erroris admonere
poſſum , Ludouice Comes, qui iam inde ab antiquiſſima me
moria multorum opinione inualuit , exiftinantium Patroclum
fuiſſe Achille lupiorem ,ab coque velut adamarum , ſicut ferme
Hylan ab Hercule; nolo hic prætermittere quin iſtud faciam ,
non quidem auctoritate Statij qui paremin Achilleide vtriuſque
ætatem prædicat , ita inquiens
Infequitur magnoiam tum connexus amore .
Patroclus, tantisque extenditur a mulusaétis ,
Miſcell.c.45
Parffudis auique modis .
Sed Politianum ſequar , & grauiflimum teftem Platonem in hoci ?
potius adducam , qui in Sympoſio multò iuniorem fuiffe Achild
lem declarat , & ipfum à Patroclo adamatum , vtpote imberbem
adhuc , nec Patroclo ipfo modo , fed Heroibus cunctis , qui ad
iftud bellum conuenerant, formofiorem ; quin Aeſchylum , Pla
toidem ceu nugacem taxat , quod is quoque Achillem Patrocli
fuiſſe Amalium prodiderit . DeHercule vero longe fecus res ſe
haber quàm ipfi exiſtiment,fi quidem pittura illadenotat , eum
neque'ro bore ,neque vi corporis ,ſed'eloquentia , & ingenio toť
præclara , & ardua negotia perfeciffe. Camillus denique necefſi
tati feruiebat dumSenes,Mariis , & Alexander vtilitati dum vere
ranos confcribebant; ſed omnes tamen cum nihil præter folitum
vrgeret diligentiſſime præceptain iftud Horatij fèruarunt.
Solue fenefcentem mature Janus , equum , ne Peccet
 112 DE STVDIO MILITARI
Percetad extremum videndus ,milia ducat. 011
*ipfemetMarius apud Plutarchum tardus ad bellaaccedebar,
mi cùm ageret quintum & ſexageſimum ætatisannum , calore nimi.
in Rhetorica şum propterfene &tutem fatiſcente,& tantumnon.extincto ,quod
etiam caufa fuitvt Ariftoteles aſſereretſenes timidos & omnia ,
meruentes eſſe ,Seneđuçem que ipfam aditū,timiditati,pateface ,
re, & Vegetįus eodem pene ſenſu Tyronem admoneret, quod
lib. 1. cap.8 . militaris alacritatisfaltus, & curſusante teniandus est, quàm cor :
pus atalepigrefcas;velocitas enim eftque percepto exercitio ftrenuum
5
Et an Tyro
efficit bellatorem ,
nes veteranis Enim vero cum Federicus Feltrius Vrbinarium Princeps, qui
aliquãdofone fummæ virtutis famam inter præclarosſuperioris feculiduces
preperendi .
adeptuseft, illu afferente louio, in militibus deſideraret; vt in,
conſpectum hoftium dela i , non prius eorum aciem reformida
in elogijs. rent,quàm in cam audacter haftas primas infregiſsent; quo im
pigre facto ſi itavideretur , vt fecundapericula vitarent, tum de
mum equos reflecterent; nempe quià fortiſſiinus princeps, &
præliorum , ac eiusfeculi morum eximiè peritus, exiſtimabat ,ad
primosimperus plerumque parari victoriam ,qui longe,yelie-,
mentiſſimià luuenibus, nec dum expertis militibusprouenire
conſueffent : ex eo factum eſt ,vt nonnulli parum attenze in rem
ipſam conſiderantes, non luuenesmodo milites, ſenioribus , ſed
De differene. Tyrones etiam prætulerint veteranis ; quandoquidem his qui
pull. lib. 4. nondumpræliorum difficultates, & periculaedocti ſunt, bellum
cap.vlt.lib.z. quemadmodum retulit Galenus ex vulgari parcemia,cuius me
mineſeetjā Pindarus, & Vegerius dulce eft, & in prælis quorūdi
fçrimina nüquam viderunt,ab auida, feruentique manus conſe
rendi cupiditate,vehementem plerumque, & inſuperabilem vim
primo congreſſu afferre, folent; ita quidem ,yt perturbata va
lido illo impetuaduerſariorum acie, diſiectifque,acdiſſipacis or
dinibus,qui poftea reparari facile non poſunt, fecundiſſimus.
continuo euentus,inconſultam hanc audaciam ſub'equatur, at
que cadem in, opinione videtur, fuiſfe hiſtoricus ille rerum 11 -
ftrarum ,ab excellentiiudicja ņuņquath ſatis lay.Jacus Philippus
lib. 1. Hilor. Cominæus,quidefagittariisloquens,fermonem ita concluditafk
ipfis autem , quiprælis nunquaminterfuerunt potioresfuntexercise
tatis ; &ita quoque fentiunt Angli quiin edgevere quofuis antecel
Dant ,
 1 : LIBER PRIMVS . ! 113
lum , egoveroqui nihiltemere proferrevellem , non plandillis
aſſentiorzneque vnquam adeoineptus ero, vtviros mille pericu
lis probatos, hoftemquevidere, & vincere alluetos , nouis Thra
fopibus quosfola periculorumignoratioaudaces facit, pofterio
resducam ; maximècum Tullius firmiffimum exercitum repu In Cacon .
tęt , qui ex inuiftifimogenere veteranorum militum compara: mai.
tur : attamen quia illi fiuc quod incertam bellorum adeam mul.
totiesexperti ſunt , & plagas quas ſemel tulerunt, renouari ci
ment ; ſiue quod partis opibus Luculli militemHoratianum imi
tantur ,autmaturioriiudicio ,maiorique cum attentione diſcri
mina confiderant,cundanturnonnunquam illa fubire , & remiſ
fius, nec tanco cum impetu in Hoftem feruntur propterea illud
fine cuiuſquam ordinis iniuria vidcormihi poffedicere, quodſia
cur expertorum milirum conftantia ., & æqualis ſemper, come
menſurataque fortitudo , ruentes, præcipitesque aduerfariorum
turmas facilius-ſuſtinet, easdemqueex vidiſciplinæ ,magis com
pofito gradu , firmiorique ordine inuadit ;itanon eftdubium ,
quin ijfdem hoſtibuscæco quodam ,& feroci imperu perterrefa
ciendis, diſijcendiſque , fingularis nouorum militum audacia ,
aptiffima cenſenda fit , vt pote quam gloriæ ftudium impellit ,
quam juuenilis ardor inflammat , quam temeritas ipſa potius
quam ratio ducit , & ablandiens fortuna nondum finiftro aliquo
rerum fuarum caftigauit euentu... !!! çit.
Aetatis curam apud Romanos fedulitas illa proximè conſe- VIII.
quebatur , quæ in artibus Tyronum, vitæ que munijs, & officijs isoccedir vi
in quibus illi ſeexercebant dignoſcendis, exquiſitè impēdebatur; 16quecondirio
Antiqui
neque enim homines prouido, & fagaci confilio præcellentes, insSellularios
quemquam ad militare Sacramentum admittebant, qui vitæ an- dam ignobilas
teaciæ turpitudine ,aut alicuiusartismolli,ignauaquetractationheremi.
ne,eius veldignitatem imminuere ,velreligionem aliquomodo bas.
labefactare, & inquipare poffet. Vnde quo toca eiufmodi res
meliys inrelligariun ,animaduertendum eft ex Gruchio ,Populum :lib. 2. deco
Romanumantiquißima quadam diſtinctione caufarum, & quia mitiis Rom.
Stuum fuiſſe inter fediuilum ;ita vtex plebeis , adeoque ingenuis. Q : 1.3
hominibus cialslem Tribus; alij effent nobiliores,& qui fuo quo
dam ordine cerfereộtur,cuius generis erant Senącores ,publicani
milites , [gribæ, tribuni erarij,agricolæ qui ob publica negotia
H quæ
 114 DE STVDIO MILITARI.
quæ gerebanrinterfe diuerfa, ideo caufes, hoc eft negotijs diftin
gui dicebantur, alij vero fuo quæstuviuerent, exercendis, qui
buſdam artibus intenti,vnde quæftum facerent honeftum , vt Li
ctores, Præcones ,Fabri,Tibicines, Argentarij,Nummularij,
atijque qui quæftibus differebant àprioribus illis , quia artes
exercebant inter ciues Romanos receptas ; ſellularias vero , &
lib.3 . & 9. quas vocant manuiarias ciuibus Romanis , vt inquit Dionyſius
Halycarnaflæus, exercere fuit ab omni tempore prohibicums!
cuius rei hanc rationem videtur Cicero fatis conuenientem attu
De officijs. liſſe, quod illiberalesfunt& fordidi queftusmercenariorum om
niam q, uorum operbe , non quorum artes emuntur , est'enim in illis
ipfa merces autoramentum feruitutis.ex quo intelligituraurferuos
auocertèinquilinos, & infimæ condirionis homines opificia Ro
mætractaffe ; & equidemquod ciuium loco nonhaberentur, ſa
cis indicar idem Tullius, cùm deopificibus,quos Carilinæ coniu
rati ad feditionem inflammabant ita loquitur etenim omne coruñ
infrumentum ,omnis opera;acquieffus , frequentià Ciuium fuftine
tur. ,alitur orio .abſurdum enim videretur opifices ciuium fre
quentia fuftineri , firoiues fuiſſent. Sed omnem dubitationem
tollitDionyfiusHalicarnaſfæus,dumafferit ſepcimo Luſtro cenfa
fuiffe cētā millia ciuiú præter opifices.adeo vero ſemper ignobi
les habitiſunt, quiſefequæftuarijs, & fordidis artibus dediderant
vt Herodotus fcribar, ſua ætate omnium populorum moribus
in Euterpe . fordidos haberi confueuiffe ,qui opificia tractarent; in qua fen
tentia Xenophontem etiam fuiffe legimus, & Ariftotelem qui
opifices omnes in Græcorum ciuitatibusàconſilio , ab imperijs,
in Oecon: ab honoribusfuinmoueri fcripfit; quod animi excelli vim , ac
robur,mercede conducti penitus amitrant. Quare cum hæcitas
ſe haberent, &ipfamilitiæpræftantia ralis fit,vt feu fortitudine
in periculis, ſeu conftantià in aduerfis , & innumeris alijs virtuti
bus quibusbellatorem vndique feprum ; & munitum effe opor.
tet, vilesanimos,ac plebeiosqui nihil vnquam præclarimedita
ti funt, longè à fe propellat; haud iniuria feciſle cenfendifunt
Plucar. in co. Lycurgus,ac Romulus quorum hic Agriculturam , &militarem ,
Halicarna . illeveromilitaremitantum arcem ciuibus fuis permiſit . nouerant
lib . s . quippe fapientiſfimi homineshas ſolas artes ingemuis hominibus
dignas eſſe, quæ virtutem in illis ,ac gloriæ, honorisque defide
rium
 LIBER PRIMVS 3 DIS

rium excitare poffent; cæteras vero quas opifiqum vulgus, & det ?
fellularij homines exercent ,honeftis conacibus aduerſari, & ani
mum poriusin illisdeijcere,præſertim fi vitæ delicijs'inſeruirent,
nec opus fuum valida aliquamembrorum exercitatione, fed ocio .
tantum & quiere perficerent . Vnde qui fundatam his legibus&
Romuo,& NumaRempublicam velæti per manus acceperunt,
vt hancijſdem omnino inſtitutis conſervareme, longè ſemper a
Caftris pellendos eſſe cenſueruntpiſcatoreslaucupes , dulcia
rios, & id genus hominum gulæ cupedijs, irritamentiſque inſer
uientium t, um quibus ad ornatum ; & luxum ſuum vtebantur
nempe phrygiones , lanarios, paragrarios ; fláminearios , pro
polas , linteones, & cmnes alios quos in Aulularia, matronas
dotatas exagitansMegadorus, longa ch liade recenfet; ac illos
præterea,qui rerum ad Gynęcea(pezantiumcuramfuftinebant;
tandemque hiſtrioniam exercentes , autqui perludicrasalias ar
tes fe populis deridendos ſiſtebant . atqueve hos omnes ob cor
poris mollitiem à Caftris arcebant , tio negotiatores nonnun
quameriam , obvaria impedimenta quibus diftrahebantur fue
rustabijfdem prohibiti Milites enimvtinquic Leo Imperator L.15.C. de
guiaRepublicaaluntur,d: armantur.folis debentexilitatibuspublicis reMilit.
occupari,nec agrorum cultui, & cuftodiæanimalium , velmercimonio
rum quæftui,fed proprijsmunis infudaremilitie : 2.
De Seruis autem res eft adeo euidens, vt quemadmodum nul Atque etiam
lius alerius ciuilis iuris fuere participes , ita fub grauisfimis poe- Jernos.
nis fuerint ab omni bellorum officio repulft vnde apud Salu
ftium Catilina feruos negarſe armadurum , quia nolit caufamion
uium cum feruis communicare & Marcianus Jurisconſultus ab
omni , inquit , militia ferui probibentur; aliaqui capire puniantur. 1.49.Dig
hucque pariter reſpexit Virgilius in his verſibus
Moonio Regi, quem ferua Lycimnia furtim
Aeneid.'s
Süftulerat, vetitifque ad Troiam miferat' armis 13
ad quos,Seruius Honoratus locumex Deiotariana Ciceronis lau
dat,vt feruos nunquammilitaſſe probee . Sed luculenta eft in
primis Traianide hac difficulrate reſponfio , quam hic folùm ad
Icribam, nein re quæ omnibus ante me dicta fuit, præterquàm ..
honeftum , ac decorum eller ingeniofus fuiſfe videar : cùm igi
tur inter 'Tyrones SemproniusColianus duos feruos deprehen
H 2 diſſet,
 116 DE STVDIO MILITARI.
Epil. Kb.1o. diſſet, reC.Plinio Proconſuli nunciata ſic deca ad Imperatorem
Traianum referendum cenſuit , quia nondum iuramento aftri
cti, & in ordines relati eſſent; ac proinde non viderentur militaſ
ſe, nec aduerfus difciplinam commiſiſſe ; Imperatorvero refpon
dit,multum referre voluntarij fe obtulerintjan leai ſint,veletiam
vicarij dati; fi enimtecti; inquiſitorpeccauerat ; fi vicarij dati, ped
nes eos culpa erat, qui dederant, fi deniqueipfi non incerti fuæ
conditionis fe obtulerant,animaduertendum in eos effe : hocque
decretum de feruis ram ſancte inuiolabiliterque cuftodirum fuit
à Republica Romana quoties ſuis legibus libere vti poterat, vt
Vlpianus relponſo. quod adfcribo ex lege viij. D.de remilitari
itaftatuerit, quifatus controuerfiam pariuntur,quamuis reueralibera
ri fint,non debentper id tempusnomen militiæ dare.'111: 12:05:01
3. Enimverb cùm fex ifta , & colluuies hominum , legibus Roma
Cum ex ad. nis a militia arceretur , ijſdem ex aduerfo ciues, ac ingenuicogea
worfu Cines
con ingonnos bantur,eiuſdem labores decennium perferre , fi quidem aditas
ad candem fibiad honores, & officia papere vellent. Quamobrem duo mil
cogeret tona
ex Cruisali . lia ciuium fub haſta veriſſe proditum eſt à Liuio , quod annos
Lib . 14.
quatuor ftipendia nulla feciffent ; & Marcus Curio Conſul came
delectum ſúbitum edere coactus efet, & iuniorum nemo reſpon .
deret, coniectis in ſortem omnibus : Tribubus , Polliæ , quæ pro
xima exierat, primum nomen vrnà extractum citari iuſſit, neq ;
adoleſcente reſpondente , bona eius & ipfum vendidit.quinimo
Senatores ipfos in centurias,vel equitum, vel peditum diſcedere
oportebat,ex Seruij inftituto,nec obftabat quemquam Senato
rem effe , & in ijs tamen centurijs numerari, quæ bellorum cauſa
inftitutæ fuerant,eoque etiam ſub initium Imperij res inclinabat,
vt ſolisipfis nobilibus, armatradare liceret .
4. Nam cum Romanorum diuiſio ica ſe haberetantiquiffimisil
Quim ox lis temporibus , vt præter Vrbanas Tribus quatuor , reliquæ
Agris .
omnes Rufticisannumerarentur, à quibus tranſire ad Vrbanas,
Romano ciui indecorum erat ; factum eft conſequenrer , yt Roo,
manorum nobiliffimi, in prædijs fuis habitarent; Vndenundina
rum tempore,aut per viatores publicos accerfiti, ad ciuitatem ac ;
cedebant, reliquum vero tempus agrorum culturæ impende
bant, & pro varia inclinatione, varijs,quæ ab illadefumuntur
voluptatibus irretiti, pomen etiam ab illis defumebant, vt Fabij,
Len
 1LALIBER PRIMVS .: 1 117
Lentuli,Cicerones non aliunde appellati ſint , quàm å legumini.
bús quæ quisque optimè ferebat; ficut Pilones a pinfendo;, &
Équitij,Tauri,Bubulci,Vitellij,Porcij,Scrofęab animalibus quo
rum quiſque ſtudio , & educaționipræſertim incumbebat , ita ,
quidemve populum huncnon inuidià, fed vero encomio Florus
Paftoritium appellare potuerit. Sed cùm exercitus ducendi , aut
milites confcribendi occafio fefe offerebat,non alijtamen ad iſtud
muneris admittebantur,quàm qui rufticæ illius nobilitatis priui
legio , foli omnium officiorum , & hanorum erantcapaces. Ac
proinde nihil frequentius occurrit in hiſtoricorum monumentis
quam temporis illius iucundiflima recordatio
Cum caperet faſcesacurupConſularatro ,
Neccrimen durasefet baberemanus .
quemadmodum non obſcurè confirmant exempla Quintj Cin
cinnati , qui dum terram nudus trans Tyberim araret , a via
tore;S.P.Q.R ,iuſſu Dictator renupciatus, Quinţum Mutium
Conſulem obſidione liberauit. aut Aſtilij Serani, quem inuenere
ferentemoblati honores,ac Porcij Catonis,CurijDentati,Caij Fa:
bricij, & aliorum triumphalium Imperatorum , quieademcurae
ſemina tractabant,qua bella;eademquediligentia qrua difpone
bant , qua Caftra; gaudente interim Terra vamere laureato , &
vberius fruges profundente, quoniam , vtinquit Plinius,bonestis In
ne ,
Præfatio
manibus omnia latius proueniunt. Ideoque Columella cùmin iſto
rum temporum felicitatcm reſpiceret,merito de ſuorum.luxu ,&
çorruptela iga conqueritur;cum tot Ramanigeneris intuearmemo
rabilesducei,hocfemperdupliciStudioflaruiffe,vel colendi;veldefen
dendipatrios, quefitosue fines ;intelligo luxuria , dedelitis nostris
priſtinum morcm ,virilemquevitam diſplicuiffe,omnes enim , viMar
cus Varrojam temporibusauorum conquestus eft .patres familia fal
GR, ar atroquereliétis;intra murum correpfimus;& in Circis potius,ac
Theairg sigram jegeribus, de vinetis manus mouemus, attonițique .z.
miramur geſtusseffeminatorum , nonaliunde igitur florenteRepụ
blica militesfuiſſe deſumptos,quàm ex hoc virtucum omnium .
& feuerioris diſciplinæ ſeminario,patet manifeftè ex variorum
quidem auctorum , ac yniys præfertim Yegedij auctoritate , apud
quoin RomanusCiuis idem bellacor fuit, idem Agricola ; nec
diuerfum
!
münus virumalium requirebac, ſed:genera
H 3
tantum
muta
im
 118 DE STVDIO MILITARI
mütaba armorum atque etiam fi Temporum decurfu vrbani
homines tegebantur, paruo tameny, aut nullo diſcriminea Ruftit
cis differebant, quia tunc nultasvoluptates Sectabantur,non opi
parè viuebant,non delitijs ac voluptatibus ingenuum vigorem ,
remittebant,fed ſudorem curſus & campeftriexercitationecolle
Ode 6. lib.z. Cũ ,nando Inueneus ipfa abluebat in Tyberi, idemquebellèetia
confirmatPoetze Venuſtni, iufta hæcin ætatis fuæmoresexpor
fulatio :
Non his iuuentasorta parentibus !
In fecit æquor fanguine punico ;
Pyrrhumque, ingentem cecidit.
Antiochum , Annibalemque dirum : 35 :)
Sed rufticorum mafcula miticum ?!!
Proles, Sabellis docta ligonibus ; !! . 1 : , " .

Verfate glebas. .
cui fanè tàm elegapeer coneinit nouusille delitiarüm arbiter, eles
In Ruſtico . gantium ', & fløs delibatuspópuli;Suadæque medullar Angelus
Politianus;vt flagitium fit verluséius præclariffinios,& fuauiffi
mos non iteminmédium profètre :
Scilicet bis Babilon dextris, Nabateaquerégna
Creuerunt; hic Mopſopio' delectus ab aruo
Miles, Achemênium Marathonis in æquore Perfent
Conudit;bis adiata viris fe Romula rellus !!
Impoſuit Mundo , o rerum tractauit habenas: '11
5. Hocigitur illuftriRomanorum exemplo tactum eſt deinceps
Unde oprimi vtcertatim illo permòriauctores quidemilitari difciplina com
milites Tom-mentarios ediderunt, acveluromnes V110ſpiritu ducti, conten
eorumqueoc. derent ,Tyrones oprimos exagrispotius legendoseffe , quam ex
cafione que Ciuitatibus, quæ cærus ne hominum conftituant, an confluges
Hici fine fa: vitioruny, iure quis ambigat;adeo illicmores inquinati;corpora
uscapillo, co fluxa , & refolata ; virtufque per omnes nequitiarum gradus
surend mit eniafculata. & quidem vbi mecum opinionem hancacurratifli.
litiam
au s forprofe.
. mè confideraui,non poffum non arbitrari illam fapienrer ,omni
no, & prorſus commodè fuiffe ab illis excogitaram , nam fiue
in grauiſſimorum virorum anctoritatem refpicio , qui hanc fuis
calculis approbarunt;ſiue in rationum momenta, quibus fulciri
tanquam tibicinibusfoler; tot profecto in vtroque illo probatio
nis
 LAĻI BER PRIMVS . 119
nisgenbreargumentasofe offerunt,vinfinitus fine fcunda vet
, conditio
lem referre,quare compendium orationis faciam &
nes percurrens quæ in optimo Tyrope requiruntur, eas identi
dem in paganis,leu agreftibus, & quemadmodum Spartianus il
los appellat Bucolicismilitibuspotius quàm vrbanisreperiristàm ..
perſpicuè rationibus, & reftimonijs conficiā,ve SicugiVarroTri
tanum .Samnicēproptereximias vires corporis natura gladiatorē
effe dicebarzhaud fecus rufticiipfi ob eandem rationē, naturàmi
lices effe exiftimandi fint.& quidem G foreicudinem inmilite quis
laudet,contemptumquemortis ,&æqumnarum toleranciam illud
cercè ab OraculoCatonis habemus, quod exAgricolis& virifor- de re raſtici
siffimi,& milites Arenuiffimi gignuntur ,& fi Vegeriocredatur ille cap.1.
minusmorit timet,qui minus delitiarum nouit iz vita ,arque ve Pli cap.3.lib.1.
nius contenditforrifimiviridmilites ftrenuifimi,ex agricolis ue
Scuntur ,minimèquemalè cogitantes. quain re confentientem ha- lib 5.cap.18.
ber Tullium varijs locis , fed præſertim in oratione pro Archia
Poeta , & in.epiftola ad Brutum his verbis ,deniquehominesrufi.
COS ? Sed fortiffimosviros , Ciueſqueaprinos dementesfuifle iudices ,
primum milites cueteranos, deinde Legionem Martiam . Quod fi
moderationem in viftu ſemper ex dimenfogatque viliſſimo edu
liorum genere obferuatam alius requirati, dapibus hi veſcuntur
inemptis , quas vel vbere mulgent, velmanu vellunt, vel baculo
excutiunt, vel pedibus atterunt:in fumma non illorum epulæ lu
xu conſtant, non fobrietas naturæiniurijsexpugnatur,non Gulę
irritamenta quæruntur , nec vlli funt hominum , quibusæques
ac illis 1
Fundar bumofacilem viclum juftifimatelluse :
fi præterea robur corporis, duratique
perlaborum continuatio
nem ,& paresquibuſuis oneribus collendis lacerti, velut multum
vtiles-militiæ ,defiderantur; quis facilius vallum , & arma ferry
poteft , quan rufticitoto corporis habitu toroſi, accompacti ?
quibus foſſas ducere ,puteos todere, ligna dolare ,inftrumenta ,
omnis generis efferredomo, & referre , laxaceiam ,& immanes
arborumoruicos,nullo negotio voluere,, acmouere confuetudo
de rure eft ad quam refpiciens Seneca nullum inquit laborem re. epift.54
cufauimanusque ab aratrood militiam sransferuntur. Sidenique
fpecies quædam fiżæjadumbratæque diſciplinæ,
H
in aliquo hom :
'4. num
 120 DE STUDIO MILITARI
numi vitæ genere, quafi in caftrenfis ,& genuinæ anteceſſum api
parere folet,in quonam melius expreſſa illa inuenietur ,quàm
Ruſticorum & Paítorum de quorum naturali propenfione ad
bellicas actiones ita pronunciauit philoſophorum primus & 1

6 politicorú. pientiffimus Ariſtoteles in multis vero hec paſtoralis vita cum 1

Agriculturaconuenientiam habet,utrique enim corporibus exercią

tati, adbellicas expeditione sootiliſimiſunt , ac porentes fubdia confi:
fere ;aut quemadmodum inquit Saluftiushyemem , da æftatemiu:
xta pati;humi requiefcere, codem tempore inediam , & laborem tolet
rare; nimirum quia Ruſtica plebs ſub dio & in labore nutritur ,
Solis pariens,vmbræ negligens,Balneorum neſcia, deliciarum
ignara,ſimplicis animi,paruo contenta,duratisque ad-laborém ,
& tolerantiam membris.vndecum admilitiampofteadeuenia
tur, non mirum eft ,fi nemoAgricolis ,& Ruſticis ipfis.paracior,
robuftior queinuenitur.
Politiap.in
Ruſtico .
Seu dicere vallun ,
Seu feopuscellopræcingier aggere e afira ,
)
Seu fronte aduerfatórmentum figereahenumjogo
Seu'vigilinfomnom peragat cuftodia noctem de granizing
Seu tacitum raptur iters ſex parsereparta ndonoivos
Conueniatſ,ifors lenta obfidione premantur .
& faně vultus illorum horridus , Crinis hiſpidus , veſtis fordida ,
vox intra ſepta dentium conclura , bipennes in manú, auc ligo
nes , ad terguin fica quid aliud nifi trucent animumfpirant ,&
nonmodò vulnera', ſed mortenræque inferre,ac ſuſtinere para
tum? hoc verò tantùm exploratæ ipforum virtuti officere poſſet,
quod primum iuuentze flexum ingrediétibus , eorum pilicrines
que ferme ſemper non fuſci,nigrique,quales fuperiori titulo ,
fortitudinis argumentum eſſe dicebamus,fed albi,aut flaveſcentes
erumpunt; verum cum multæ fint caufæ quæ hunc , aut fimileni
coloremabſque nacinx temperiei detrimento înducere poffunt,
crediderim facilé Ruſticorum capillum nitere , & ſplendorem
quendam dilutum contrahere ab apricatione,ficut linum ſolet,&
lana;& enim in Sole & ſub dio plerumque aperto capice verſan
tur; prætereà nutriuntur ferme femper lacte& aqua, quod genus
alimenti neque cutem , neque crinem vehementer inficere ap
tum eft; Denique parentes etiam illorum victu vtuntur fimplici,
vnius
 LIBER PRIMVS . I21

vnius quemodi, vnde púrior", ſincerior que in corporibus fuc

cus efficitur, è quo pariter neceſſe eſt, idquod generatur, minus
turbido, aut impuro humore concreſcere.vt nihil inde concludi
poffit aduerfus rufticorum egregiam indolem ; quam à victu -illo
præduro' ; & continua exercitatione pendere, eum Lycurgo per
ſuaſum effet;Lacedemoniorum idcirco puerosimpuberes,nonin
Fòrum ,fed in agrum deduci præcipiebae, vt illic à parentum
blandicijs remoti, primos annos in labore , & operibus agerent ;
vitam que ducerent fine culcitra,fine pulpamento, & quantům .
fieri poterar à mollitie , & voluptatibusalienam ;quo futuręmi
litiæ fenfim affueſcerent, & ſpartanę fortitudinis etiam cum lacte in ep adTheo
imbiberent rudimenta, corpus enim affuetüm tunice , vrinquit, D. dor.monach.
Hieronymus; Lorice onus non fuftinet, caput'opertum linteo,galeam
recuſát; msollemotiomanum , durusexaſperat capulus, fortiorautem
miles exconfragoſoʻvenit Jacque hoc eriam num iftis temporibus ,
viderur obferuáre Turcarum linpërator ; in lanitſerorum præ- 11
torianis cohortibus ; nam iftos ita exagris perdelectos prædones
vndequaque auellit, ví hiharas etiam ,& mapalia perícrutentur,
adueltofque poftea Conſtantinopolim , in omne genus laborum
abie &tiffimorum edücari curat,vfquead certum ,præfixumque !
æratis tempus, quod ftation atqueattigerunt,Baltheo ſuccincti, in "
Janitſerorum ordinem , qui non minimus apud illos exiſtimatur
cótinuò ſuccedunt Verum quid paucorum exemplis rem ipfam
confirmó , quæ bellicofillimorum omnium populorum confue
tudine, & inftitutis recepta,ignoraria quoqısam non poteft?Pat
thi enim bellipotentes aliquando fuerunt, ſed ſparti in agris;Sci
-thæ , fed in Tugurijs oberrantes; Germani, fed prius quàmy
vrbes' coluiſſent ; Turcę denique apud noftros in maxima
ferocitatis opinione habentur, fed minus quoque cernuntur
effe dediti in amoenitatibusoppidorum ,forfan ex Genio in inte
gram naúonem transfuſo , ab Othomano primo, eodemque pu
gnacil :moillius Imperatöre,quemagreftis villici filium fuifle au
Ctor eft Egnacius. Non aliterprotecto quamcomuni rumore ho
minum imperitorum circumfertur, lacobum Mucium Attendu
lam qui pofteris ſuis-ad regias opes ; & fortunas facem prætulit ,
paterno in agro ita operis præfuiffe, vt etiam ſuamanu ftiuam ,
& vomeres ftrenuè tractarit: Cuius quidem narrationis occaſio
ne ,
 122 DE STUDIO MILITARI.
ne,haud abſurdum puto , fabulam huc referre ſimul, & riders
quam Factioni Braccianeaddicti ,in fictæ iftius opinionis confir
marionemexcogitarunt, tanta quidem inſullæ ,fátuæ que plebis
delectatione, & applauſu; vt louianum Pontanum , qui hac de
caula Sfortiam ducem abAratro vocat , & nonnullos præterea fa
pientes in errorem perduxerit. Narrant igitur ipſum quum
agrum foderet,duro,labore fatigatum , abea indignitate operis
fufpexiſſe in Cælum , & deum præcatum vt vota bene verterer,
cuibralkeprotinus digonem in præaltam Quercum ; eoanimi de
creto,vtfi decideret,eum æquiffime ad perpetuumlaboremeller
refumpturus, ar fi ramis hæliſler Çaſtra coppinuo fequeretur;
Fortuna vero ligonem arbori appendit,& ipfe tanquam ex co
pacto enfem primumcinxit, vt fatis fuis viam aperiret;fic enim .
nugas illascanoras referuntquiſolidanon curant; aur quimali
gnèdiffimulant cunc temporis, quoprimum Sfortia in lucem ve
nit , Familiam Aulendulam ex Cotignola anriquo Gallię Togaræ
oppido,iuxta viam Flaminiam agri Fauentini,haud ignobilem ,
quidem fuiſſe; fed & ijs opibus plenam , vt cum pihul illideeſſet
eorum quibus comunodè viuitur; tum etiam honeftos ſumptus
fecerit ipli Sfortię, quando tredecim annorum puero vt louius 1

in eius vita auctor eft,in Boldrini Caſtra conceſfit, ac rurſum cùm

equesin illys fa & us, domumredijt inteftinis compulſys diffidijs :
moxque armis,& equis quatuor , vtcataphractum decebat , in
Atructior in eadem caftra reuerſuseft ; in quibus non multo poft
Turmæ , ac demum Alæ pręfectus ſub Alberto Brolia , &loanne
Acuto Britannoſecundafamamilicauit . vcrius confingere ifta ,
potuifent de Franciſco Bullono , cui à Subalpino Liguriæ oppi
do Carmagnol.& cognomen fuit;aut de Petro Nauarro, Gatrame
lata, & alijs quoscertum eft ,exabiecta, & yili origine inmaximuin
nominis fplendorem ſuavirtuteeuafiffe.Sed nontam bene.cum
| rebus humanis geritur, vt quxſunt meliora & veriora plu ibus
placeant; atque ye Meretrices fuco, & ceruşà delibutæ plenius
quorundam oculis,& affectibus ſatisfaciunt,fic mendacjafacilius
mentes incautas ludificant,vasia illa , & iucunda cop rariffimo
rumeneptuum nouirate.de quibusvtcumque rādem ftatuendum
ſityillud certènegarinon poteft, quod aſſerit Vegetius, & nos poft
illúmaccuratè confirmauimus, nempe.ex agris optimè fuppleri
polle
1
 LIBER PRIMVS . 123
pofſe robur exercitus, quia ruri degentium , & cum Ligonibus
rationem femper habentium corpora , quàm vrbanorum , pro
pter victum aridum , horridulam vitam ,laborum confuetudine ,
' multo firmiore valetudine vtuntur,& tolerandis militiæ difficul
tacibus longè magisfuntidonea:ex eoque Columella factam effe:
dicit, vtRomani ipfiquibushoc apprimeexploratum erat , ſem
per rufticam plebem præpoſuerintVrbanæ in 6
Sed nunquid proptereà verum ,quod,vrbanusmiles ficut Me Quamquam
nanderaſſerit ne fiquidem fingatdeus, ullusht. Dij precor melio- Vrbanieriem
milites non
ra , quam vt hac labe gens alioqui præclara, & ſuis pariterad mi prorfus ſpor.
!iciam non contemnendis virtutibus dorata oneraridebeat.nulli nendi.
enim prieclufa virtus eft, inquit Seneca , omnibuspatet; omnes ado de benef. lib.
mittit,omnesinuitatsingenuas yLibertinos, Seruos, Reges,exules, non 3. cap . 13.
cligit domum neccenfum , nudobomine contenta ef. præterei animis
opus eftad bellumnon minus quam viribas; audacià ,non ſecus
ac patientia ; æmulatione , & laudum incentiuis , æque ac artu.
bus & lacertis ; induſtria denique, ſagacitate,prudencià, verſucià,
& fimilibus rerum quas confilio fieri oportet ,adiumentis , quo
rum vim longè maiorem vrbanis quàm ruiticis hominibus inel
fe,fiquis dubitet,quafi in clariffinia lucecæcuriar,ludibrium de
fe facier vel pueris de triuio , vt prætermittain hic quod in ciui,
tatibus noneovfque omnia luxu voluptatum que tranguntur il
lecebris,quin aliquos in illis reperire titve tabros ferrarios , car
pentarios,macellarios ,mediałtinos ,baiulos, & id genus homi
nes, qui de viribus, &laborumperpeffione,cum agreftium robu :
ftiffimis,conrendere poffinc.vnde ficurafperis Reipublicæ tem :
poribus cum luuentaris inopia effer , Capire cenfi in militiamn à
Romanis legebantur , armaque ex publico accipiebant, & non .
capitiscenfione, fed profperiore vocabulo àmunere, officioque
prolis edendæ Proteiarġ appellabantur:ica
non eft apud mei du
5 bium quin potiori iure idem fieri poffir in confcribendis pe+
5 deftribus copijs noftrorum militum ,quæ vfu ita obtinente,non
$ aliunde iftistemporibus , quàm ex vrbana plebe fupplementum
recipiunt. Sicutequeftrespartim conftant ex nobilibus qui ruri
11 degunt,partim ex locupletioribus ciuitatum incolis, quorum vi
ta delicarior , niſi equorum commodis fulciarur; nullis laboribus
fuftinendis idonca eft ,fed ne ſuſcipiendis quidem . Vnde cum .
Rufti.
 124 DE STVDIO MILITARI.
Rufticosex mea & veterum opinione , velut aptos propono qui
omniū optimè armorūminiſterijs incumbant,nihilproprenea de:
tractū vellē vrbanis hominibus ,quo's ſuas partes agere decēter, &
in probatiſſimos milites euadere,armaque quoties magna volūta
XI. te illa induuntperitè tractare, fatis ſuperque exploratum habeo .
i Demum in -- Atque illa ſunt Texcuingiati, & notæ quibus diſpoſitiones, quis
quirunin "di in Tyronibus , ſeu nouis militibus requiruntur,abvnoquoque
pefyjonesne depræhendi poſſunt,qui modò in remipfam oculos, mentem
tiidinem , o que diligenter aduerterit: quanquam fi verum faterivelimus,nõ
in d gloriam . ita promptum ſit de fortitudine,ac de reliquis conditionibus que
abætate,vel patria,aut vitæ genere dependentpronunciare;quo
nam hæ ab euidenti,certaque notione colliguntur,quæ nuſquam
aut raro-fenſibus imponat ; illa vero coniectatione quadam de
oris', & vultus ingenio , deque totius corporis filo , atque habitu
ſciſcitar da eft,per variorum , & diſcrepantium inter fe ſignorum ,
ac nonnunquam eriam penitus fimilium comparationem , quæ
ita plerumque fallax eft,vtin tranſcurſudepræhendinon poffit;
cùm fingula hęcargumēra per fe primū ſeduloinueftiganda ſint,
mox conferenda cum alijs eiusdem ordinis; veldiuerſi,ac diftio
guenda à ſimilibus, & eaomninoarte exploranda ,ac diudicanda
quam egregiè complexus eſt, pręftabilis homo ſapientiæ Scipio
Claromontius in limeiotice ſua morali , ſeu egregio illo opere de
coniectandis cuiuſque moribus & latitantibus animis affectioni
bus ,ynde cum fortitudo ipfa & inſita gloriæ cupiditas, quæ à
Patriciointer neceffarias Tyronum dotes referuntur, magisinä
receſlupectoris delitefcant, quàm vt ex prædictis fignis erui inde
poffint,acquein-apertum manifeftè proferri, ab his præſertinus
hominibus qui res tam longè ab officio fuo diflicas non aurificis
farerà, ſed quadam popularitrutina examinare fatis habent; ita
vtvix unquam Centurio, vel Imperator deſuorum militum vir :
tute iudicare,niſi ab experientia, diuturnaquevive conſuetudine
poſlit: reliquumeſt proptereà , vt hanc in ſe Tyro requirat ,nec
prius fedeligendun ſiſtat,quaminftituto totius anteactæ fuæ vje
tę rationis examine, cùm fortitudinis bellicę ſignis ; tum vero ſti:
mulis etiam ,ačincentiuis ad gloriam ,munitum fe à natura,plenè
que informatum cognouerit, in quibus autem vtraque virtus illa
contitat, aggrediar nūc tua bona venià dicere Ludouice Contes)
& ma
 LIBER PRIMVS . 125
& magnam habebo humanitatituæ gratiam , fi his rebus quarum .,
in te ſpecimen à parentibus deriuafti, ita quidemvr monitore me
nihil tibi opus fit, pacientem rurſum te præbeas,benignum que
audiendis . "
· Fortitudinem igitur vetuſtis quidem illis ,ac melioribus ſæculis Proponitur
tanto in pretio fuifle,conftat apud omnes , vt in quibusmaior vi que prioris
deretur eos Heroas vocarent , & femideos venerarentur . . Hinc excellentia.
nempe Mars, & Pollux ,& Bacchus, & Quirinus Coelum merue .
runt : hinc quæcumque in orbe terrarum præclara eſſent, atque
admirabilia ad Herculem monftrorum domitorem à pofte .
ris relata ſunt , & Romani licer virtutum efſent omnium mi
rificè ftudiofi , tamen vt qui iudicarent hominis excellentiam
in fortitudine maxime effe pofitam , virtutem eam agnomina.
runt : eodem planè quo &Græcorum ſapientes inſtituto , qui
eandem auspésar .20 Tš vstads dixerunt ,& ex eo præclarè Pins
darus virtutem Heroum matrem nuncupabat , quia neminem
inter Heroas antiquitas retulit , qui hac virtute duce ,ad tantuni
honorem fibi viam non feciffet , hanc vero ſi forte aliquis fruſtra
a nobis in Tyrone defiderari , inductus hac ratione libi perſua
deat , quod vrcæteræ virtutes, fic fortitudo hominibus à natura .
non in lit, ſed conſuetudine periculorum ingeneretur, vireſque
ſenſim , &in progreſſm u acquirat, is propterea non conficiet quin
illa temperamentu calidius, & cor validè compactum , ſpiriti
bus quæ refertum copioſis , tanquam neceſſarias in homine di:
{poſitiones poftulet, quæ dum fimiliter in mulieribus non repe
riuntur, ex co fit,quod raro fértes euadant, etiam in crebris diffi
cultatibus, & periculis inpurritæ , oportet enim vt natura cumar.
te conſentiat, & principia illa fubminiftret, adeo quidem ad forti
tudinem conferentia , vt cùm femel deficiunt , reliqui ftimuli qui
bus homines ad illam exortari conſueuerunt,aut nulli futuri ſint,
aut parum rectè idonei,qnibus exercitatio adhibita , conluetudo- Lib. 3.Ethic.
cap.8 .
que adiungere haud multum poflic. 3.
Cærerum cum Ariftoteles dum fingula quæque ( prout moris tum species
eft in artibus tradendis figillatim explicat ) fortitudinis ipſius fimulava.
quinque differentias aſſignet, quæ etiam fi fictæ , fimulatæques
fint, veræ tamen fpeciem ,ac maieftatem præ ſe feranr, nempèci
ailem , militarsm ; iracundam , confidentem , imperitam quia..
nimic
 126 DE STVDIO MILITARI.
nimirum fortitudo propriè di a confiftie in cognitione , clectio
ne , & fine quæ eft honeſtas ipfi veræ fortitudini accommodata , ?
ita vt fi peccet in cognitione ſiue ſcientia , oriatur fortitudo per
imperitiam ; ſiabſır electio ,fiat aggreſſio periculorum cumali
qua perturbatione fcilicet ira ,vel ſpé,aur confidentia,ex quibus
fit fortitudo iracunda, & confidens; Si vero ſit error in fine ,
hic vel propter peritiamalicuius artis continget.occaſionemque
præbebit fortitudini militari;vel ob bonum aliquod proprium
vt honorem , non autem publicum , & communem honeftatem ,
excitabiturque fortitudociuilis. manifeftum eftex hac diuiſione
fortitudinem milirarem , non compræhendi ab Ariftotele ſub
honefta , forſan quod milites nihil minus inter arma bellorum
que tumultus , quàm ad illud quod bonum , & honeftum eft ani-.
mum aduertant. Verumtamen quia paucorum culpa, & info
lentia omnibus imputanda non eft;ſvepiusque experientià com
pertum ſit,honeftæ fortitudini,perbelle etiam cum militari con
uenire ; non vehementerin hoc enitar ,vtinfamatæ quorundam
vitio præclariſſimæ diſciplinæ , fuum decusvelut poftliminio re
ftituam . Sed de vtraque virtute quam profiterur, ſub hone 1

ftioris appellatione,ea inmedium afferam ,quæ maximè videntur

huic meo inftituto conuenire .
4 Volunt igitur Philofophi naturam veræ fortitudinisefle, vein
Ac vere,que adeundis, ſuſtinendiſque honeftatisgratia mortis periculis auda
ver ſatur cir- ciam iuxta,actimorem ratione moderetur,duobus fiquidem mo
ca terribilia .
dis homines peccare contingit circaobiecta, quæ ex eo quod tera?
rorem incutiunt Doßige dicunturà Græcis , & verbo fatis eleganti,
& commodo à lacinisterribilia, aut enim confidendo quis in ade
undis periculis exuperat; audaxque vocatur , aut fuftinendis ni
hil timet,ac ne ea quidem quæ omnino captum hominum fu
perant,& quibus vel tolerandis,velperuincendis nullus humanæ
prudentiæ ,rationiue relinquitur locus,vt ſunt Terræmotus elum
uiones, exuſtioneſque terrarum , quas neceffario certis,.ftatis que
temporibus accidere Platonicidocent,vnde hoc vitium neque
apud Græcos, neque apud Latinos nomen inuenit; quia faldemii
vt exiftimo, raro cadit in homines paulo modo humaniores ; Sed
cùm abeſſe parum videaturà dementia idcirco inque cadio hung
mododementem folemus,modoetiam ftupidum appellare .nam,
quod
 LIBER PRIMVS , 127
quod iufto & renaci propofiti viro tribuit Horatius , vtſi fratlus
illabatur orbis impauidum feriantruina , hoc de conſcientia rectè
fa & orum intelligi debet, quæ tam laudatur in Anaxarcho, quàm
louis tuiminum contemprus repræhenditur in Typhæo, velAia
ce.è diuerſo cum aliquis infirmo eft animo ad fubeunda pericus
la,timidus is, atque ignauus appellatur , fiue plus meruat, fiue
mimus confidatquam oporter ; ſic enim dupliciter hoc quoque
in excremodelinquitur . Vnde virtutishuius, quæ fortitudo dici
tur, proprium eft ,affectus prædictos moderari , ac ſub ratione
continere, quo medium ,vel quę abeodicitur mediocritarem re
tinere poffit. Age vero imaginem fortitudinis pingamus,vrolim
iuftitiæ Chryfippus; qui eam pingendam docét forma virginali,
aſpectu vehementi , luminibus oculorum acrioribus; & itidem .
dicamus quod fortitudo ,quam ne ſolam putes, dextro eius lateri
iuftitia, finiftro prudencia ſemper adhæret ;non erit propterea
impetus inconfultus ,nori præceps audacia , non cæca remeritas,
non florida ferocia,non appetitio eorum quæ omnes timent; non
itemeftvanaformido ,terror inanis,aut foeda mollities, quæ lym
pharum cæco pauore animum curis lacerant, inducuntque vt ad
quoslibet inanes fonos, & arundinum motus expauefcar;Sederit
vis illatemperata , quam Horatius Deos in maus prouehere aſſe
rit , & à qua vir fortis obtinet,vtnihil habeac turbulentum , nihil
fluctuoſum , & à primis ftatim progreffionibus ad finem vfque ,
perpetud quodam tenore ſibiconitet,idemque vbique appareat,
& quantum fibi fufferendum , obluctandumque fit intelligat, eo
que intellecto accingar fe ad omnia fubeunda , excellenti vigore
mentis armatus, cuius Poeta ſpeciem aliquam adumbrare viſus
eft in Mezentio , dum hunc ita loquentem inducit .
aur bodie mecumſpolia illa cruenta Aeneide 1o.
Et caput Acnee referes , Lauſque dolorum
Vlorerismecum ,aut wperii ſinulla viam vis
1. Occumbespariter negueenim fortiffimecredo
Tufa aliena pati,dadominosdignabereTeucros . 5.
Nec immerito quidemMezentius mortem fibi proponit, tan- Es mortispraa
Jersim nbellic
quam omnium malorum quæ viro forti toleranda funt extremū, Adiosi . a
nam & li Tullius in fecundo Tuſculanarum quæftionum , duo
præcipue munera fortitudinis eſſe dicat,mortis ſcilicet atque dolor
ris
 128 DE'ST VÕIO MILITARI.
riscontemptum . & tertio de natura Deorum Laborem in hisadiun ,
gat ;Ariftoteles tamen bellice mortis actionem cæteris omnibus
pretulit, quoniã vir fortis ex hacſola;quæquidem vtinquit Thu
cidides futura ſit multopulcherrima,decusillud adipiſci cõrendit,
cuius eft quàmmaximèftudiofus, & quo tandem vc potiatur dif
ficillimaquequæ pericula ſponte tencare,& aggredi ſolet.Scilicet
cùin refcindi pontemiubebat Horatius ; cum integrasin Africa
phalanges, totamque vim Numidarum , Abauus tuusIoannes
Franciſcus Comes à Balneo, tribus tantum focijs comitatus fufti.
nere; intelligebat fatis vterque quantum diſcrimen Lubiret, & in
quas feanguſtiasc nijceret,fed parriæ charitas vtinquit Cicero,
6
ac nobilitas morris,& gloriæ , eripiebat omnem omnino vulne
Non autem rum atque aquarum metum .
eius que in 4 Hæcveroadiacēria ſeu vr vulgo loquunturcircunſtātiæ, quo
quis . niamin paucis.eorum , quidiuerfo genere Lethi concidunt, æque
3. ad Nicom . frequentes animaduertuntur; factum eft inde, vt Ariſtoteles cùm
vnius exemplo de cæteris ftatuere vellet, mortem quæin aquis
contingit, à fortitudinedocuerit penitus eſſealienam.ignauiffimi
fi quidēnautæ, & ferendis procellis affueti nõ perturbanturmari
nis tempeftatibus,mortēque præſentem intrepidi ſubeunt,quorū
tamen vitæ exitus,miror ?an quicquam pofſitin fe habere præ
clarum .fanè cùmiftiusrationisvim , auctoritatemque ſubintel
lexiſſent poetæ illi omnium præftantiffimi, qui ſingula quæque
fuisinHeroibus,maxima cum honeftate , & decoro repræfenta
re nituntur, illos merito fingunt Deum , hominumque fidem ob
teftantes, fi quando illispericulum imminetab irato, tempeſtuo
foque mari; quod iftud moriendi genus , nullum eſſet illis decus
allaturum ; nec virtuti fuæ locum vllum viderent, inter tranftra ,
remoſque fuiſſe reli& um . Hinc enim lugubris illa lamentatio ,
fletuſque moerens ex eo eft, quem Vlyſſesedit in poftremo im
Odiffda s. minentis naufragijdifcrimineperterritus;hinc gemitusAeneæ in
tempeftate depræhenli; hinc illi Hippomedontis quæftus.
Stadius 6.
Thebad.
fuuionepudet , Mars inclyte merges.
Hanc animam fegnesquelacus & ftagna ſubibo;..
Seupecoris cuftos,Jubirisorrentisiniquis
Intercepsusaquis; adep,ne occumbere ferro
Non merui?
& ea
 LIBER PRIMVS . 129
& eadem de caufa Iulius Cæſar cùm mortem quæ homines in le
co , & interfonenta opprimit , nihil habere quod eſſer forri viro
dignum iudicaret , optaffe dicitur , vr repentino aliquo cafu
decumberet .
Adeoque nonnunquam pertinaciter accelerati faci deſide- 7 .;
Aut remere
rium , ſe in quorundam animos inſinuauit , vt illos falſa etiam ho quefore como
neftatis imagine deluderer . nam vt taceam veterum exempla , ringis.
quæ difertorum hominum ſcriptis græcè latinèque celebrantur,
quid aliud iudicari poteft de ſingulari certamine, quod Dux ille
fpectatæ virtutis & audaciæ Scanderbechus , dum in aula ſummi
Turcarum Imperatoris adoleſcens agerer , cum homine Barba
ro fufcepit ; pactis eiuſmodi conditionibus , vt inuicem nudi,
& ſingulisdolijs iucluſi, pugionibus decertarenr: aut de Suerio
Quignonio nobili Hiſpano , quipaulo ante auorum memoriam
ineunte anno , quo de more lubileus Compoftellæ celebratur;
Pontem Vrbici amnis ad Afturiam cuftodire ftatuit , hac lege
pregrinis exterarum nationum propofita , vc quisquis tranfire
vellet , aut le quali victum , & virtute inferiorem dato munufculo
profiteretur , aut non aliter quàm victo cuftode tranſiturus, lin
gulari ſe pedeſtri, feu mallerequeftricertamini compararet . At
horuin hominum quiad egregias corporis,animique vires often
tandas, affectataque populari laude, quaſitempeſtatem in tran
quillo , ſic pericula in pace quærunt, nemo falſius inconſultam
audaciam , teme. itatemquederiſit,quam nuperus Scriptor fa
bulofæ narrationisQuixotianæ .
Et quidem non credo vllum eſſe ram auerſam rectæ rationi' 8.
qui hæc terribilia , in quibus fuftinendis non vtili , vel honefto quia in bis:
ſed ſola libidine homines ducuntur , & ex quorum contemptu - aquecerta,co
nihil laudis , decoriue conſequuntur , ficut nec turpitudinis infa- honefta.
miæue ſi ea vt par eft reformident , ad virum fort m fpe&tare exi
ftimet : cum ſublato honeftatis reſpectu , tota fortitudinis ratio
Corruatneceſſe ſit.imo vero , vnus è clariſſimis Pencrum Han
no , qui primus hoininum Leonem tractare auſus eft , & often
lib . 8.cap :
dere manfuefa&tum : damnatus ilio argumcnto fuit, quoniam .6 .
vt inquit , Plinius malè ei credi Libertas videretur , cui in tantun
cel fetetiam ipſa feritas.& eodem , vt par eſt arbitrari ,conſilio
Polonum militem , qui famelico Leoni cibum ex faucibus eri
I puerat,
 * 30 DE STVDIO MILITARI
puerat, non probauit Marthias Coruinus; ſed munere donarum ,
domo ſua iuffitexcedere ; quafi apud ſe reputans qui venalem ita
vitam circumferret , non neceffario , fed ad folam iactantiam ſe
obijciens periculo,nihil non auſurum fi præmij ſpes aliqua reful
lib.9.cap.26. fifſét, vt auctor eft Crantzius in Saxonia . Bellica vero pericula,
quæ pro religione, pro falute Patriæ , pro legibus, pro amico
rum ,propinquorumque libertate , pro focisdenique, & Laribus
tutandis ſuſcipiuntur ,tantum abeftvt ad veram fortitudinem
non pertineant, quod omnium maximè , velutcæteris grauiora,
& magis formidabilia ad illam referuntur, neque enim aut mor
bo languentibus nobis, aut in mari à tempeftate depræhenſis ,
ftarim mors ante oculosobijcitur,nec fpecies eius tam föda, hor
ribilisque apparet, atque vbi manus inpugna conferuntur itque
Tristis ad athera clamor
Bellantum , & Iuuenum , & durofub Marte cadentum
tunc enim videre licer illos membratim concidi , hos tormentis
abripi, alios pilis ,& equis lacerari,nec vlla omnino niſi violenta
cædes effe poteft.quid ?quod ipſegladius dum ſtringitur,dum vi
bratur,dum micat,ex ipla confeftim vibratione neſcio quomodo
percellit, & cõmouet animum , qui quod vim habere illum lędē
di intelligit,repente concutitur,ac perhorrefcit; præterea in bel
lo ,atque inter pugnandum plurima ſubito accidunt, quæ ma
gis quàm præuiſa animum perturbant; in morbis denique dolo
res &
, moleftias quod vitari non poffint,ipfa plerumquenecef
fitas tolerabiliores efficit, at bellorum difficultares,quçque acer
ba plurima in prcelijs comingant, quod ipfa nos mens vitari pof
fe moneat, eoægriuseſt perpeti,atque impetum eorum ferredif
ficilius , ipfa etiam recaſante natura , quæ fui conſeruationeins
9.
qnantùm in fe eft moliri , ac procurareftudet.
Iudegno ex Atque ex hispræclaræ etiã quęſtionis diffoluendæ ratio fe of
plicatur cur fert, nam cum fic viri fortis morbum , egeftatem , ac reliqua quæ
aliqui vulne
mora forriler nec ab improbitate,nec culpa noſtra proueniunt minimè cimere ,
foran mor- nonnulli certe reperiunturqui nec niorbum , nec paupertatem
busè venisem,metuunt,liberaliterque
contra . ſuaerogantzijdem tamen inbello meticu
loſi funt,animique imbecillioris, vtproditum eft à Cicerone de
Græcis ,qui ex hoftium aſpectu terrebantur, firmiſſimis autem,
atque patientiffimis animis ægro tabant . Rurſus alij quibus eft.
Viuida
 LIBER PRIMVS . 131
Viuida bello
Dextra viris , animufque ferox,patienfque peridi,
ferro decertare acerrimè poſſunt,ægrotare viriliter nequeunt ,
ficur de Cimbris, & Celtiberis traditum eft, quiin prælijs exulta
bant;lamentabantur in morbo . Horum enim ratio probè con .
ftare poteft,ex.aſſignata iam differentia inter morborum , &præ
liorum euentus , quiprout a timidis aut ferocibus animisappre.
henduntur, ferunturquepatienter, velmoleftè ,ita diuerſosin
illis effectus producunt; quemadmodum enim periti artifices,
etiam bona ferramenta in duriore materia minus , quàm inmol,
liore retundi , hebetarique perhibent, fic.effica quibuſdam po
pulis inditaque à natura , quæ conſentaneas ftudio , & veluti
proteífioni cuiuſque affectiones attribuit , præcellentis ani
mi fortitudo, ipfa lein bellis libenter exercet, quorum perpeflio
vtfummèmolefta,ficetiammaxima cum laude coniuncta eſt;mu-1b.Hippocr.
liebrem vero depoſiti corporis affe& ionem , ferreæquo animo de offic.part.
non poteft, præfertim nulla ſpe laudis & gloriæ propofita:addo 41:
Lib. de Ho .
eriam conſuetudinem magni eſſehacin remomenti, quam meri- mine .
to Galenus ex :maximorum Medicorum mente , & Meleciuspoft
7.de Morib:
eum aduentitiam naturam appellarunt, quia Naturæ perſimšis cap.Il.
eft inquit Ariftoteles in libris de moribus; Vnde:quemadmodum
illius beneficio nonnulliyitam abſque potu tranfegerunt, aliqui
lib. 3.. de
etiam ſine.cibo auteo venenato vſi ſunt,& Quidiuscum inPon- Pouto
to degeret ita ſuis calamitatibus obduruerat,voetiam diceret.
Nos quibus.aſfueuitfalum crudeliter vti,
Admala iampridem nonfumus vlla rudes.
Sic plurinænationes , quibus ob ignauiam bellacordi nonfunt,
cùm nihil frequentius inter aduerſa experiantur quàm morbos
quibus ex luxu & crapula ſunt obnoxiæ ,paulatim illis aſſueſcũr,
fanguinemque, & plagas horrent velutmalanon inſolita modo
ipſis,fedpemtus ignota. Cùm ècontra quibus obcontinuosbel
lorum labores infirmis eſſe non licet, cane peius , & anguemor
borum.languores deuitent; plagas autem & yulnera eodem pro
pemodum animo ferant , quo cæteras domefticæ conſuetudinis
actiones, & gloriæ ,ac virtutis oblectamenta.cuius rei exemplum .
valde inſigne,obſeruatum fuiſſe ab Aeſchylo,refert Plutarchus in
commentarioquo edocemur quo quis pacto animaducrtat ſein
1 2 vira
 13 ? DE STVDIO MILITARI
vii cute proficere , ſiquidem cum pugilum certamen in Iſthmo
ſpectaret ,& ex duobus concertantibus alteriimpacta vehemen
ter plaga,vniuerſi Theatri clamorem excitaffet,ipſo interim ni
hil admodum querente qui ita percuſſus fuerat ; tum lonem
Chium qui forte altabat leuiter tangens Aeſchylus, aduertis in
quitquàm efficax fitmeditatio, & confuetudo?plagis affectus non cla
mat,clamant fpeétatores : Verum non cuiusuis ett patientend
vulnerum naturam ad bellum afferre , & in ipfa concertatio
ne cum nullum ad vires colligendas ſpatium detur,habitu præci
pue niti,animique robore malis ingruentibus obuiam ire , quod
eo præclariuseft quo difficilius .
. Quare cum aditus ad hæc, & multa alia quæ fenfus magis affi 1

Eins were ciunt,dum oculis deprehenduntur, per delectumpateat,à quo no

Fortitudinis femper integrumeit Tyroni pedem referre,poftquam femel ad
figna Tyroillum
xpondere in acceſſerit , ſummè propterea conſentaneum eſſe iúdico , vt
fedebet ex quiſque priuſquam merere incipiat, totum fe ad vnguem diligen
anteadtavita ter exploret,quàm validos artus à natura acceperit?quantus illos
rerions
fpiritus intrarir habitator, & quà magnitudine animni præditus
ſit examinet; actiones etiã anteactæ ſuæ vitærepliçet,diſpiciatque
num in prima ætate intrepidus,audax quæ fuerit.num in Litoma
chia ftrenue ſe cum æqualibus exercuerit? num pugnis ,aut fu
Aibus quoſdam mactarit ?num etiam grandior pofteafactus du
bijs rebus, ac periculoſis interfuerit: num gladios viderit diftri
Etos? num plagas tulerit,fanguinem quæ fuderit aut fuum aur alie
num ? num denique ſpecimen aliquod ediderit , quo ſibimetipſi 1
de ſe fuaquevirtute fidem faciat;raro enim contingit, vt non ali
quo ſigno ex prædictis virtus inſita fe prodat , & fpem aliquam
excitet talem in hominibus fore vitæ morūque cõſuetudinē, qua :
lis ſub initiū fuiſſe depræhenditur, ita namque Romulū, & Remū
videmus ex paftoritia quadā inter adoleſcentes ruſticos auctorita
te, ſenſim ad Romani Imperijfaftigiū euectos fuiſſe: ita Cyrum's
maieftatem inter pueros obtinuiffe, quam pofteain numeroſiſſi
mas gentesintulit :ita Viriatum e paſtore robuſtiſſimo venatorē,
conuerfo à feris in homines impetu Luſitaniam vniuerfam inua
fiffe, & fi lubet in re ſeria Baldum adducere, quipoft Herculema
Theſeữ,ac vliſſem , & Aeneã quintus in Tartara deſcendit,cam pu
gnacemillain adoleſcenţia fingit,qui phantaſtico carminevitam
illius
 LLIBER PRIMVS 10 133
illius eftprofecutus Theophilus Folengius, vt nihilmirum fit il
lum poftea inter ridiculos Heroas primum euafiffe; ſic igitur Her
cules igncos ferpentum oculos remiſo pectore , ac placido intuens ,
d tumida guttura tenera elidens manu ‫ر‬,‫ ا‬prolufitHydre. Sic Alca
nius interim dum venationibus periculofis audaci amn animat , &
OptatAprum , autfuluum defcendere montoLeonem ;
idoneum ſe habilemque fecit , qui pofteafuminta cuni alacritate
Ruculos faceſſeret : & Dauid ipfe cuius exemplum nulli, quod
apud ſcriptores prophanoshabeatur,rei geftæ præitantia,autvem
ritareconcedit ,eo facilius in animum induxit,vt congrederetur
cum gigante Phyliftæo , quad antea quidem pro grege patris ad
uerſus vrlos, &Leonespugnauerat, paſcebai feruus tuus, inquit il- 1.reg.cap.17
le, ad Saul patris fui gregem ,& veniebar Leo , velVifus, Otollebat
Arietem de mediogreges, & perfequebar eos,& percutiebam ,eruebam
quedeorecorum , illi confurgebant aduerfüm me , do apprebende
bam mentum eorum , dor fuffocabam interficiebamque.cos, paulatim
quippè eiuſcemodi tentamentis aſſueſcendum eſt, quæ certo ex
periğnento hominem reddunt, ad grauiora quæque pericula in
terricum : paulatim experientiam &vſum adhibere oportet;ex
curſiones fæpefaciendæ ;fæpe bello præludendum ;ſoepe aliquid
aduerfus hoftes futuros meditandum ; vt animus iſtis tandem
factus inſuperabilis , & inuictus , paratus etiam exiftatnon modo
cum hominibus, fed cum ipfamorte congredi, quamuis ſubito,&
præter expectationem fuftinenda fit;. II
Hoc enim firmoconftantique mentis decretovallatus , qui ad El morsis, co
pugnam aggreditur,vt nihil minus quàm mortem timeat , abun tempis ,:
dè iam munitus eftà natura , virtutemque omnem , &vniuerſam
fortitudinem animo concepit ; & licèt nudus in proelium defcen .
dat, timorem quidem armatis omnibus incuriet , ipſe vero nihil
vnquam reformidabit. neque enim vi& oriam peperere vel ſub
ſidia Cocliti , qui folus in omnes pugnauit ; vel naanus Scuole ,
quam mutilauit coram Porſenna ;vel fexus Cloeliæ , quiſequior
fuit atque imbecillior ; ſed fortitudo fola ,mortiſque contemptus,
cui vni debetur quicquid in hiftoricorū libris admiramur; quic
quid loquitur vetuftas ; quicquid pofteritas vix credit', quicquid
denique Romani ipſi in Oriente fubacto, in euerſa Africa ,in adie
Sta Imperio Europa, gloriæ vnquam ,ac honoris conſecuti ſunt,
I 3 Et
 134 DE STVDIO MILITARI .
12 Etfanè parumrefert colummanu teneat, an haftam qui rime
Quiemmi role re non dedidicit ; nudus anarmatus confligat cum hofte , quem
prallarliar , fortis animas deſerit, quinon cam chalybe , aur ferro qaamvitæ
neglectu muniendus eft.etli enim quaſiarma animum adderent,
frequenter ſcita,ac eleganti verborum copula armorum anima
tumque Plautus ia Bacchide,Sidonius,alijque auctoresvenuſtif
fime coniunxerint,longè tamen fatius eft quibusanimismilites
præeljaturi ſint, quamquibus armis videre ,quæ prout mos aut
inftitutio tuleriz vnaquæque natiofibi fingit & accommodat ad
libitum ,vtGalli Gefa, Pila Romani, Lanceas Hifpani ,Germani
Frameas,Macedones Sariffas, Moedi Acinaces ,Scithæ Sagares ,
Teurones Catajas,Geloni Falces , ChuniIacula , Baleares Fundas
cum tamen ifthæc omnia nihil omnino egregij ac præftantis effi
cere poſſint lianimi robore velut probatiffima cote nõ acuantur.
Quippe vides animo armatas exirephalanges,
Contemptu quemagisleshi, quamtegmine vaſta
Immanis clypei .
vtmerito dixerit Accius apud Nonium fi animatus iero fatis ama
matus fumo;& Ouidius telaanimus prestantior omni;ac Virgilius in
manihus Marsipfe viris . & lure eriāin Erethrienfes cauillaretur
Themiſtocles quod gladiolis pifcibus fimiles effent, qui cùm gla:
dium haberent , deftituerentur corde.vnde læus fophifta Gům
Lacedemonij periclitarencur , ac de Ciuicare mcenibus cingenda
conſultarent, Homericum recitauit carmen .
Scutum bafitfouta, Galea galea , atquevirovir ,
& adiecit fie mibifase Lacedemonij, muris cineti fumus;recte
enim dixiſſe fergur Lychurgus,moenibus nequaquam carere ciui.
tatem , quænon lateribusſed viris cincta eft. ex eoque Alexan
der magnus,cùmtefte Plutarchode Rupe quadam audiſſet apud
Indos, quęob ſublimitatem velutauibus inacceffaäapuas diceba?
tur, quod ipſe quidem locus expugnatu eflet difficilis .Sed qui
eum teneretformidolofus,nunc inquitlocus captu facilisesi, figni
ficans nihil prodeffemunimenta ,nifi vir fortisiea tueatur.
13 Quare fic apud me ftatuo fortem , & ftrenuum militem ,quoties
52 bellicofas occaſio tulerit, vt in certamen deſcendao , hoc animo accedere
perionibusfa ad illud opportere , nihil veminus cogitetquamde facienda de
eiliaris
ditione , auc vita per indecoras actiones conferuanda ; fed fibi
propo
 LIBER PRIMVS . TO 135

proponat velvincendum eſſe ,vel moriendum ,quodidemeſt pe

nicus atque Ramano more pugnare; hic cnim fiec, vtpericuli, mor
tiſque fecurus,ftrenuè,acricetquevngeatinimicum ,nec quicquã
reliqui faciat,adegregiain illam virtutem fortitudinis.Heroicæ ;
quæ namquam illuftrinsmicarapud nos, numa quam latius apud
pofteros fe diffundit, quam dia bellica morte proficiſoitur. fic
enim videmus quatuorillas pationes, quasimilitarisgloriæ forti
tudinis que præſtantià, cæteris merito præferendas eſſe fupra
dicebamus,non alia ratione decus antiquæ laudiscum recenti
bas ornamentis coniunxiffe , quam voica illa ambicione , & fla
granti deſiderio mortis,inter armorum ftrepitus,ac horribilem
tumultum fortiter contemnendæ.Atque vtdeRomanis , & Ger
manis fileam , quorum Fortitudini, præclaris fum antea, locuple
tiffimis quæ fcriprorumteftimonijs fuffragatns: certèdeHifpanis
quin metunı morris omnem fub iugum miſerint,dubigari am
plius non poteft; poftquam Silius hoc ita fe haberein his verſi
bus confeffus eft .
Prodiga gens vite , & properare facillimamortem ,
Namque vbi florentestranfcenditviribusannos
Impatiens æuifpernit nouiffe fencélom :
DeGallisvero es veliplaclarioreft,quamvt operæpretium ſit,
vel Horatium laudare quinon pauentem fumer «Galliam vocar;vel odk- like
Lucanum quempropemodum dixeris ralem illisanimi contan
tiamfortitudinemque inuidiffe, adeo hancextollit&prædicat . Libro
Felices errore fuoquos ille Terrorum i!.."
Maximus, baud urgetunde suendi
In ferrum mensprona viris , animique capaces
Mortis, & Ignari reditur& parceré vite .
nimirum omnesillæ præftantiffimæ magnoque & excelſo animo
præditæ nationes , tantum abfuit vt eiusmodi mortem calamito
famputarent,quod feliciflimam potiuseam indicauerinr,quippe
quam ante vitam , cunctafque res humanas libenter , conftanti
queanimopofuerunr. ';') 14
Et Hercle quid nipoſuiffent? cum omnia illa agminamilitum , Quique non
omines illi minaces gladij, fulminalia illa currifraga,tela,faces, & formidandus
muliwm you
ſiquid in acie mentem , oculoſque vehementius conturbat ,nihil ef .
quicquamin homineni poflint: quodnon item1 efficere valeat
4 vna
 RI
136 DE STVDIO MILITA .
vna febris , vnusacinus,vermis , ac capillusvnus : ſed durius in
quiunt timidi, & per moras, ac cruciatus vulnerum ; imo lenius,
nam morbus plerumque ferpit perinſidias , luctaturque diutius ,
vt naturam ſenſim expugnet,animamque é corporis præſidio ve
Turi per feneftras deijciat ; hæc vero quia violenta fupra modum ,
arcem continuo occupant, fpirituique per patentes plagas con 1

-fertim erumpenti, quaſieffractis ac bipatentibus portis exituin

parant & moliuntur : vt bene propterea dixerit Horatius abftulit
clarum cita mors Achillem , & eodem femper epitheto mortem
quæinacie contingit , omnium efſe leuiffimam ſignificaric. So
crates, certè omniaquæ formidabilem hanc efficiunt, non aliter
appellare folitus erat , quàm poguarenda fiue umbratiles Laruas
quæ pueros facile ludunt, & territant, homines vero fortes &
generoſos non item :atque vt grando tectis magno ftrepitu illifa,
ipfa tamen diffilit; fic iftain firmum.animum cùm incidunt,fran
guntur certè non frangunt.
15 .
Cum perius Quinimo tantùm abeft vt ipſum ex ſua ſede dinoueant, quod
fummopere oinnjailla quæ cæteros primùm perterrefaciunt, mox vero tan
imweradain
Zoriam . quamſui non ampliuscompotes , ſed lympharos,facilius oppri
munt, ipſe qui periculum , vitamque ſemel contempſit,ita ſedate
conſiderat , vt plerumque etiam eludac . Sentit quidem quàm
iniquo fæpe in loco verfetur, quantum ſibi & ferendum , & oblur
-Standum ſit videt', eoque intellexto accingit fe adoinnia, & in ,
ud mediorerumæftu ,de ijs quæ tunc opus illi ſunt tranquille de
liberat, ac optimi gladiatoris inftar confilium capit in arena .
Vnde quia núqua.ſui obliuiſcitur, ſed exemplo Vlyßis inter Cy
clopas,& Syrenes:ac Scyllæ ,& Charibdis voragines depræhenli,
firmum ſemper animi tenorem feruat: nil mirum eſt ſi facilius ab
illis ſe expediat, quam iners & timidus, qui ſalutem quam inma
nibus habet, pedibuscommittit, nec pectus ſed tergum præmen
tibus obijcit. Ațenim niſimiles placidè; ac fedatèad pugnam ſe
accingat, niſi prudens, & ſui penitus composin illapi deſcendat,
neceſse eft inter congrediendum turbarieum , atque confundi,
quod extremæ ſtarim calamitatis cauſa eft, ideoque Virgilius vt
fuit egregius pictor fortitudinis , obfirmatam illam in Turno fuif
ſeiça ſignificat 1. List .
12 : Olli Jubridens.fedato pectore Turnus.sise
Incipe,
 LIBER PRIMVS . 137
Incipe , fiqua animo virtus, & confere dextram .
Porrò quemadmodum circaalias virtutes, contingit,vtvnūex- 16 .
tremum magis difterà medio qua alterű, lõgius enim abeft à libe- Quamquam
ralitate quieftauarus , quàmqui prodigus:ita fortitudini, metus nec meiū pro
aduerfatur magis quam audacia,& perſerre operoſius eft qua ratione.
aggredi: tum quod volenti nihil eft difficile , tum etiam quodag.
greſſio ipfa breuis eſſe ſolet,vt tolerantia diuturnior, ac proinde
etiam longè plures fiduciam regere,quàm metum ipſum ſedare
conſueuerunt:vnde qui aſperisin rebus non turbatur, nec tumul
tuans quodinquit Cicero degradu deijcitur, ille fibiiure primum
in arcefortitudinis locum vendicat,à quo tantùm abeft;vt;ipſum
deijcere velim ,ſi vulnera ſuaſentit, ſi dolet aliquando , ſi fibica
uet, gradumque ab hoftibus reflectit,aut vultum auertit ; quod
auſim potiusaffirmare, virum fortem acrius doloris morſum , &
aduerſa,ac moleſtaomnia ſentire; eftenim vir fortis idem & pru
dens,fuique æquiflimus æſtiniator ; & optimè nofcit fe dignum ,
qui diuturnitate vitæ , & fortunæ commodis perfruatur, quo fci
licet diutius exercerdæ virtutis materiam, & inftrumentum ha
beat,ideoque fe illis priuariindigniſſimum ducit: præterea non
eft virfortis,quodolimMarfias,nunc vero Paſquinus, vt quaſi ſa
xeus motum ,ſenſumque antiſerit. Sed hoc tantum contendo de
bere eū ita prudenter ſéin omnibus aduerfis,ac moderatè gerere
ve non molliter queratur,autindignos eiulatus edat,quales dicun
tur fuiffe quos Marsa Diomede vulneratus,præ dolere tamin Ijade s.
gentes emiſit ,vt nouem ,decemue millium hominum pugnam ,
ineuntium ; clamorem ſuperarentj quosque Iuuenaliin mente ,
fuifle aufim , vel ingenti pignore contendere, fi mihicum bona's
Criticorum venia verſum huncex eius Satyra prima
Nora magis nulli domus eftfua , quàm mibi Lucus
Martis .
vna literula auctiorem facere liceat, & pro Lucus, Luctus legere
quæ vox vfurpata forſand Poeta fuerat , vt per eam bellum Tro
ianum ſignificaret, de quo præterinfinitos , Nero etiam poft vr
bis incendium neſcio quid conſcripſerat. Sed propterea non ,
effoeminatè fe geret vir fortis, necaliquid quod feipfo indignum
fit committer : Nam idcirco Poetæ fingunt, ftrenuos milites ſoli
tos fuiffe cùm ferro occumberent , terram oreappetere ne ſçili
cet
 138 DE STUDIO MILITARI .
cèt turpe aliquid, aut præter decorum viri fortis in victores effu .
tirent;hinc enim Seruius verbum oppetere originem ſumplille
aſſerit, quafi Terram ,quæ Ops ab antiquis dicebaturpecere; & ne
quid de rituillo ac geſtu morientium dubites, facit ồirgilius qui
frequenter illum vſurpat vtæneide octaua .
Terram fimuloremomordic .
& vndecima
Procumbit moriens,du terram fimul oremomordis .
facitquoque Seneca Tragicus in Hercule furente
Vltrice dextra fufusaduerfam Lycus
Terramceciditore .
Non denique prę metu ſtationem ſuam turpiter, &inconſidera
rate deferet,autaddeſperationem formidine properabit; Verum
honeſtatis, ac officij ſui memor , multoque magis eius gloriæ , &
honoris ad quem contendit , talem ſe in omnibus præftabit, ve
vitæ fue commodis, ac diuturnitati, partum per labores , ac peri,
cula in dubijs, & aduerſis bellorum difficultatibus,decus antepo
nat, & nihil omnino metuat niſi turpem famam , ita enim animo
præparatum , & omniaaudaciffimè incipientem ,punquam fortu
na deftituer .
X. Hoc autemvtfaciat oportet , quod ſecundo loco requirebat
Sequitu
rie .
r glo Patricius , vt laudismaiorem in modum ſit appetens , vrgerique
potiſſimumdeber flagrantibusgloriæ :ftimulis,cuius ftudio di opi
fices ipſiducuntur, quipoftmortem nobilitari volunt; ſi Philo
fophi, quiinlibris ,quosdecontemnenda gloria fcribunt, nomi
na ſua inſcribunt; quanto magis eiufdem deliderio inflammari
debent, & fuccendi bellatores, qui non vt illi fordidam , vel ad
umbratam laudem à vili plebecula, fed illustrem , ac peruagatam
famam , abincorrupta voce beneiudicantium referunt; qualem
fuiſſe videmus Periclis apud Thucididem , ciues ſuos pro falute
Patriz interfectoslaudantis ;autAthenienfium , qui vt in Mene
xeno Platonis habetur, orationem ſolemni more quotannis. re
cicabant in publico corum funere, qui pro Republica oppecijf
fent; acdenique tot hiſtoricorum qui Leonidam cum trecentis,
autad ſummum quingentis Spartanis, centum myriadibus Per
farum ad Thermopydas occurrentem , tamdiu laudabunt, quam
diu virtuem ipfamlaudari pulchrum, & excellens effe iudicabi
‫نر‬ tur ,
 LIBER PRIMVS . 139

rur . Verum quid illuftriusinhoc genere defiderari poteft quàm

præclara illa laudatio ,abeloqueneizparente tam facundè, ma
gnificèque inftituta in MarriamLegionem , quæ cum Quarta Philippic. xl
primum quidem ab Antonio ad Octauium defécit, feu quod idem tima.
eft, ad Senarus auctoritatem , PopuliqueRomani libertatem ſe
comulit ,ac demum ad Mutinam fortiter pugnando cæfa fuit ,
zur denique Epitaphium eorum quiad Viennam pro-libertare
Chriſtianabello Tarcico occubuerunt , tanto Spirieuum, & ver
, borum apparatu à lulio Cæſare Scaligero celebratuin . Sanè fa
tendum eft mihi , quod ſi vllum eſſer genus orationis tam diui
num , ac incredibile ,vt forrium eiufinodi , inuictorumque mili
tumexcellentiæ , magnitudinique mericorum conuenire poffet ;
vnum illud profecto-foret ,quoambo ifti Oratores ,tam fplendi
de depræhenduncur, bellicæ fortitudinis laudem celebraſſe . Sed
Phorbas ille ſenior apudSrarium quanquam non ita copiofus, &
eloquens, pulcherrimètamen breui fua,& conciſa oratione ad
bellum proficifcentes ,ita exhortatur vt ftrenueſe gerant
Ite alacres, veftrinunquammorienturbonores,
Bellaqueperpetuo memorabunt carmine, Mufa .
Intelligebat nempe vir prudens, & ipfo rerum vfa edoctus, 2.
virtutem militarem que omnium maximè ad communem vtilit Quam mili
tatem ſpectat, nec obliuione præfentium , nec reticencià.pofte- duces confe
rum , meritaque commendatione poffe fruſtrari; & neminem ; quipoftwar.
eorum qui paulo vehementius exoptarit nomen ſuum præclaris
facinoribus in memoriam hominum proferre , votisfuis non
tandem fuiſſe damnatum . ad hanc enim famamvt fe
Romanus, Graiufque, & Barbarus Induperator
Erexit
ita & ipfam aſſecutus eft . Annibal'quoque folius gloriæ deſide
rio prædicat fe adtantoslabores , &moleftias exſtimulari
Mibimagnafatis , fat vera fuperquey
Bellandimerces fitgloria.
& pullus vnquam ex antiquisducibusmaiorinominis ſuivenera
tione tranfiuit ad pofteros. Sic Themiftocles cui ſomnumexcu
riebant trophæa Miltiadis ; fic Theſeusqui virtutum , & gloriæ
exemplar Herculem libi proponebar; fic Alexander cui terra
yum Orbisanguftus erat ;fiodeniqueRomami illiduces laudis
auidi,
 140 DE STVDIO MILITARI .
auidi , pecktniæ liberales , quos Saluftius gloriam ingentem , &
diuitias honeftas voluiſſe auctor eſt, non modo lireratorum ftilo ;
fed ſculptorum quoque celo viuunt , ſpectanturque illuftres,
poft tot iniurias, & calamitates fæculorum . Verum quofdam
audio parum his exemplis commoueri, quaſi nihil ad fortunam
priuatorum militum ſpectent, qui velut capite cenſi , indignique
prorſus in quorum viles pannos ſplendidum iftud gloriæiubar ſe
demittat ; virtutis quidem templum tam frequenter ſubeunt,
quàm ab honoris ædicula repelluntur, in quam ſolis ducibus,
rerumque dominis conceſſum eft penetrare. Sed immane quan
tum decipiantur qui tam præpoftero ,& iniquo iudicio de pofte
ritate exiſtimant ,illa ſi quidem nemini mader eft, aur nouerca ;
nec vllum attollit quem ignauia deprimat, aut deprimit quem
virtus attollat : Sed de ſingulorum virtutibus, autvitijsprout illa
tuerint pronunciare folet,æque pauperi amica ac Regi;æque
militi fauens atqueImperatori , vel Tribuno: vnde non frequen
tius occurrunt in eius tabulis nomina Scipionum, aut Cæſaris, &
Pompei; quàm illa Horatiorum Coclitis, Scæuolæ , Dentati , Cye
negiri,ac eiuſmodialiorum , qui præclaris ſuis , & fortibus aulis
priuatize ſortis inuidiam longè fuperarunt,vt nemini amplius inte
grum fit de communi fortuna , ſed de propria tantum ignauia
conqueri, quæ mollem animum , & liquefcentem affert, vbiro
bufto , & obfirmato opus eft; quæ nunquam in pericula inquirit,
niſi vt ipfa declinet; quæ demum omnia facit & excogitat,non
ad ſpem victoriæ , fed ad conferuationem vitæ, quam tamen Age
ſilausmonebatdebere ab eo negligi qui laudē maximam ambiret
D. H.lib.3. Omnia nam ſuperatlethi contemptus , & acer
de cót. mort . Inuictuſque animus , nihil illi triſte minaxque ,
Quimenteintrepidapocuie concurrerefato
Iufus , & vrgenti ſúbico non cedere letho .
& eodemaniino ductus Sceuola Porfenæ Regi dicebat , vile cor
pus ijs eſſe qui magnam gloriam petunt. Vnde fruftra adillam
contēditqui prius cogitat quid paffurus ſit,quàm quo tendát, qui
3. non gloriatur in vulnerum magnitudine , & periculo : qui pro
Maximè lo
constanter tu Auentem ſanguinem videre horret, nec liberioreire mearu iubet,
forint vulne, fi quicquam iftud facit,vt tanto ſplendidius gloriam acquirat.
PA do morič
,
qua valdè sūt 2. Facere vero plurimum ,vel communis opinio ſatis indicat,quę
horiefta. ita
 11: LIBER 'PRIMVS 141
ita ferme apud omnes obtinuit , vt idem licet fecerint quiintegri
reuertuntur ex acie , magis tamen ſpectetur qui faucius redit .ac
Carmine 33
proindeSidonius Apollinaris eleganter dixit
1 In campis Marathonj simerentem
Vulnusnon habuiffe,grande probrumest. min
1
& Gellius quiin varijsdoctriniš egregius fuit,verbalgrauia , & il lib.z cap.17
luftria deRegePhilippo Demoſthenis , & de Sertorio Saluftij re,
fert, quibus , viros duces, de vulneribus gratiam faciei adimen
tibus, gloriam , atque lætitiam habuiſſe compertum eft : & vero 1
quoniam Demofthenis verba omnino egregia ſunt,& fplendida ,
non committam hiçvt quiſquam poffit ea deſiderare ,faltem la
tinè reddita videbam inquitiesiam ipſum Philippum pro imperio ,
principatuque oculo effofum ,bumero fruclum ,manu , cruregue able
Jumomne denique carporis membrum quodFortuna auferre voluiffet,
idvltro, bilariterque offerentem ;vt de cætero vitam cumhonore ,
gloria ageret . nec videtur eius filius Alexanderminori gloriæ de-,
liderio flagraſſe, aut maiori in ea adipiſcenda felicitate vſus;qua
doquidem referente in eius vita Ioanne Monacho in Illyrijs ca
purilli faxo penecontufum fuit ,diſcillumque enſe.barbaricoad
Granicum flumen , & femur ad Iſſum ; traiectus præterea Indica ,
fagitta circa humerum ,& in crure læſus in Gandridis, & telis va
rijs apud Mallos appetitus cum admotis ſcalis primus murum af
céndit. & eo fe ardore in confertos hoftes præcipitauit, vt parùm
certè abfuerit ne vicus ignobilis Alexandri Magni fierermonu-,
mentum , atque ita non minus hic quàm pater ante fecerat ,
præ ftudio laudiss; & honoris , iacturarum damnorumque
corporis contemptor fuit,necminus fingulos artus fuos vtloquitur
Agellius Fortune prodigendos dedit, quæftu atque compendio gloria
rum . & fanè cum maximam laudē ex tot victorijs retulerint,illam
inſuper valde illuftrem , & præclaram conſequuti funt, quam
cicatrices fecum coniunctam habent;fiquidã illas gloriæ ,& often
tationi ſemper fuiſſe cùm multa declarent, tum & illud Callio- lib.8.epift.10
dori quemquam dubitare non permittit vulnera açcepit que tan .
tum nunc eiſuntgloriofa,quantum tunc habuerepericuli ; cuiper
belle.conueniunt quæ Claudianus habet librode bello Gerico .
Crinigeri federoPatres', crinita Getarum
Curia , quos plagisdecorat numeroſa cicatrix .
& paulo
 142 DE STVDIO MILITARI.
& paulo in fraquamquam eodem ſenſu
Vulneribusparsnulla vacat,reciſaque contis
1b.7.cap.15 Gloria,fædatifplendesiacilantiororis.
Vnde merito quidam , ſic honorificè à Quintiliano.deſcribitur
Saucius manibus, ac cruribus,Speciofior fanguine, ipfi periculo au
gustior: & eam ob rem memoriæ à Plutarcho proditum eft,Pau
lum Aemilium ita dixiſſe , aperto pectore incredibili cicatri
cum multitudineexarato :Tu ob becrides Galba mtegoautem glorior
Inicio Sacyri apud Populum Romanum ,namproconoclu diuque militando,bac vula
ci . nera fuſcepi. quibus verbis fimilia ſunt quæPetronius declama.
toribus antiquis pro.communilemmate propofita fuiffe refert
bec vulnera prolibertate publicasxcepi, bunc oculum pro vobis im-.)
pendi, date mibi ducemqui meducatad liberosmeos, nam fuccifi
poplites membra non fuftinent.atquevtvulnerahæc honefta ſunt:
fic mortem quæin bello contingit veteres omnes pulcherrimam
effe, ac longè beatiflimam iudicarunt, ita vtex eorum ſenſu Vire
3. Aeneid .
gilius dixerit.
pulchrumque morifuccurit in Armis. *
Aeneid. 9. & idem alibi Niſum inducit voluentem apud fe dum Eurialum ab
hofteinterceptum videt. !
Anſe ſemedios moriturusin hoftes :
Inferat, & pulchramproperet per vulneramortem .
cuius rei rationem hinc liquido patere exiftimo, quod vnicui
quetandem moriendum effe, tam certum eft, quàm quod certif
fimum eſſe potest;av ſummampoſle moriendo gloriam confequi,
non omnibusſed paucis,atqueid femel tantum in vita conceſſum
fit: & ijs potiſſimum qui vr dicebat Menandermori, turpe non exi
limanı fed turpiter mori.Quanquam illud eriam faepius euenir,
vt poftquam fe aliquis,extremisomnibusdeuouit, caputque eui
dentibuspericulis, & mortiipſi, fi alicumde impendeat obiectare .
apud fedecreuit,meſſem interim vberrimam honoris, ac gloriæ
etiam abſque vulnere referat;tantum illifpe &tatæ , ſingularique
mthirumaudaciæ blanditur aliquandocalusaut fortuna, & gene
4
roſas cogitaciones plerumque perducit ad exitus optatos ?
Er veluri:fo. Ab hac igiturhoneftillimæmortisambitione, prodierunt,tan
mina reliqua
rum virin .
quam.ex equoTroiano , fortiailla pectora , quæ refulferuntin ,
ornamentum ſuarumætatum ; & omnis pofteritatis , ab hac im
pulſus
 LIBER PRIMVS . 143

pulfus Theſeusreſpondebat neutiquam fuis moribus coñueni

re , ve fugeret ardua ; & Achilles quem Homerus hac de caufa ,
1 Dupontorta ideft Leonis animoprieditum appellauit,audacter vſurpa
bar aduerſus Afteropeum .quis tu mortalis es qui mibi obuius fieri
audes 1. anneleis filios infælicium robori meo occurrerea abeadem
etiam deceiitereffigiatus confpiciturapud AEſchylum ,iniles ille,
qui per ſcalam'molicur afcenlum ad obſeſſä turris coronam , fre
quenti miſliliumimbre penitus inteftam ,tantà ſui fiducia , & pe
riculorum contemptu incitatus, vt nec Marsquidem fi adfit ,vi
deatur poffe illum abanimi propofito deijcere. & quocumque...
tandemme conuerto , cùm præſentia , & præterita tempora ani
mó comple &tor, nullum mihi præclarum facinusoccurrit, quod
non lirab eoanimo profectum , qui gloriæ potiſſimum ftudio du
ceretur ;nulla item regna , & Imperia quæ aliorum opera velini
tio condita, vel deinde aucta , ac propagata fuerint,quam illorum
qui libiſùorum laborum præbatum folam gloriam proponebant,
2
vtè contra eadem ab ijs tantum labefactata , & funditus euerfa .
funt, quibus odium , vel cupiditas , aliaue libido quàm gloria , &
exiftimatio fuit antiquior.vnde nemini amplias d'ubium eſſe po
teft, gloriam ipſam excelſo magnoque animo.viris, quales debent
efle quicaftra fequuntur ,antecætera mortalia bona , & vitam ...
ipfàm æftimari debere .
Nam ſi propius adhuc in rem ipfam intueri velimus , & mili 5
tum quorundam vilis, atque demiſſi animi vota ; preceſque ſcru- Quasex,ada
itari, qui non tam honoris , & famæquàm diuitiarum cupiditate extinguis.
ducătur; quomodo precor,cum inertięgænullum vnquam legatur
ftatutum fuiſſepræmium , ab infimis ordinibus ad ſupremos gra
dus dignitatum confcendere poterant? quomodo torquem , aut
árinillas accipere , coronasmereri, numeroså donorum pompa
fuperbire,fortunæque fuæ tenuioris, & anguſtæ rationem in me
lius conuertere ? niſi fortiter, & ftrenuè dimicando, inque pugnæ
ardorem in media tela , in apertiſſimam 'mortem perrumpendo ,
digpos fe præbeant quibus ducum ſuorum gloria , & patriæ falus,
& bonorum commoda honefti laboris fructum fe debere fatean
tur afpice quæfo nobiliflimarum nationum deleta ftemmata ,
miſerrimum nomen ſeruitutis , mutatas aras religionum , cultus
antiquátos,euerfa faftigia cæremoniarum ,Larespriuatos, publi
COS,
 144 DE STVDIO MILITARI.
cos,& antiquos peſſum datos; quantum denique moeroris,quan
tum miſeriarum in folitudine & vaftitate deploratur , id omnes
contigit vnius opera imbelliæ ; & adhuc tam impudens erit , tam
effrons, omnique pudore deftituta,vt in gloriæ fortem deſcende
re velit, præmiaque cum illis diuidere,qui extrema quæque funt
perpeffi , quo fibi proprium virtutis deçus fartum , tectum
que conſeruarent . Nihil apud Hiftoriæ Romanæ ſcriptores
frequentius occurrit quam Lucij CiçinijDentari commemoratio,
cuiushonores vltra fidem veri procedere judicari poflent, nifiá
Marco Varrone monumentis item literarum craderentur, qui ip
ſum nouem triumphales imperatorum currus ſecutum narrat,
totiuſque ciuitatis oculos multitudinedonorum in fe conuertiſſe;
cùm eipræferrenturaureæ coronæ octo; ciuicæ quatuordecim ..
murales tres ; obfidionalis vna , torques inſuper çres & octoginta
ſupra centum ; Armillæ centum quadraginta , haftæ octodecim ;
phaleræ demum quinæ & vicenæ,prnamētaetiamLegioni, nedú
militi ſatismulta . Verum exalia parre quoties hoftem laceſſiuit,
quot periculis fe ſe obiecit ſiquis attentè conſideret ; non minus
eius opera quàm proemia, admirationi habebit; illudque tandem
apud fe ftatuet, quod ex omnibus bonis,quæà Dijs immortalibus
hominum generi conceduntur , cùm duo maximě ſollicitos illos
detinere ſoleat, quorum vnum efficit vt bearè viuerepoffint,pro
prer recordationem meritorum ; alterum vretiam ſplendidè ob
copiam opum , & fortunarum ; nulla tutiori, aut conimodiori via
poſſunt ambo hæc celerius adipiſci,quàm ſi ingentis, & verę glo
riæ conſequendæ perpetua cupiditatedeflagrenr:ad quam lite
natalium ſplendor , & antiqua virtus Auorum,non jam antea con
citaſſent abundè Ludouice Comes,reliquum eſſet hic quandoqui
dem occafio percommoda ſe offert, vt ingenuum tuum animum
potentioribus ad illam ftimulis inflammarem ,mulcaque,& repe
tita ab Arąuis vſque, & longiſſimè retomaioribus, nobilitatis cuæ
daudatione, in vera ad gloriam, & claritatem via, per eorundem ,
veftigia deducerem , cum certiſſimum fit apud omnes. quod non
fecus ac pugilum fortitudo ſpectantium clamoribus;pararæque
ad prælium acies Imperatorum ſermone accenduntur; ita ve
hementer,& mire alacrem hominem reddit ad præclara quæque
& audenda , & facienda , laus quæ prouenit à lingulari virtue
Auorum ,
 LIBER PRIMVS . 145
auorum , verum quominusifta mea exhortatione opus apud te
effe exiſtimem , tua generofa, & nobilis indoles in caufa eft , quæ
bellaces illos , feroces que Germanorum ſpiritus, quos ma
iores tui velut per traducem in ſe propagatos , tamdiu in Italia re
tinuerunt, fic feliciter temperauit cum Patris, tum etiam Patruì
fedatis omnino benigniffimisque affectibus, vt mirificè gaudeam
vigere in te omnium illorum impetus , & præclara conſenſione , XI.
totheroum mores inter ſe diuerſos eopulari . I Poftenod
His igitur quæhactenus attuli de militum delectu , cùm ſatis ,ſu- diſciplinam
perque, tum rei ipſius neceffitati, cùm eriam militaris ſcriptoris deleitorale
auctoritati fa &tum fic, qui hoc vnum eſſe contendit , in quo totius conditiones
Republicæ ſalus vertitur, vt tyrones non tantum corporibus,fed ania 14S
pratio affigna
requir ed
mis quoque præftantiffimideligantur: neſcio profecto quid in mē.
tem venerit grauiſſimis auctoribus Platoni, & Patricio , vt gene
ralibus iftis conditionibus minimè contenti, quasdam alias magis lib. 1. cap.7.
curioſas quàm vtiles excogitarint; vt cùm hic ſedulò cauendum ,
eſſemonetin militum del čtu ,nececi, autſurdieligantur;ille ve
ro optādū dicit ve miles ambidexter fit, vel aquimanus hoc eft, vt
manu finiftrà, æque ac dextrà arma tractare poſſit; ſic enim lib.2 . cap . 41
epoidizios Polluci dicitur o Caisdos xeporiv ivegacor deGrãos quivtrif artic . 3 * .
que manibus dextrè laborat , quemadmodum Afteropæum
vnum feciffe reftatur Homerus , apud quem vox medžios nihil Iliade
à prioribus iítis diuerſum ſignificat, fi Aufonio faltem ,acSymma- lib. Iudic. c.
cho fides eft habenda :atque eodem modo laudantur in ſacris co- 30.
dicibus habitatores Gabbaa qui feptingentierant virifortifimi,ita
finiftrà vt dextrà praliantes . Sed quis amabo tam mente captusef
ſet quicæcos, vel ſurdos milites vellet conſcribere, non hoc cre
do Annibal , art Philippus , aut Antigonus qui altero tantum .
oculo videbant; non Beliſarius ipfe,poftquam oculis orbarusfuit
à luftiniano,fi non potius mera hæc fabula eft;aut Andabatæ qui
clauſis oculis pugnabant,iftud vnquam facere fibi in animum in
ducerēt.aut quis tam Blennus eft,ac ftupidus quiignoret?hoc,in
delectu non requiri, quod ab exercitatione ipfa dependet, & lon
gotantum vſu poteft comparari . ſed magnis viris hoc perfoepe
contingit, veinterea dum nihil aliorum diligentiæ relinquere vo
lunt, multa etiam inepta dicant,atque abſurda ; & nuperi iftius
ſcriproris prorfus fimiles exiftant, qui vt aliorum methodis , & Sebaft.Macc.
K præ
 146 DE STVDIO MILITARI.
præceptionibus de ſcribenda hiftoria bene, fapienterque infti
tutis, peregrinarum quæftionum nouitate obſtrueret, quærit in
fua ,num cæci, furdi; muti, eunuchi, & qui perpetuo morbo labo
rarunt conſcribere hiſtoriam poſſimt ? & quo genere , fexu ,ftatu ,
debeat effe hiftoricus . Quare vtab eiuſmodi tricis, & titi uilli
tijs ad illud quodin Tyrone fecundo loco conſiderandum eller
dixi, mentem , calamumque reflectana; diſciplinæ militaris ratio
nem, vimque omnem , & præftantiam quanta , nunc fieri poteſt
diligentiaexplicareaggrediar, parteſque eius, &munia quæ va
riè apud auctores ſparſa ſunt, in quædam veluti circumſcriptæ
do & rinæ fepta redigam , vt quoniamipfahodie apud nos nulla ,
eft,fiquis hanc reducere,& inſinuare velit, habeat in promptu
vnde, & caufam iftud faciendi, & moduin etiam , ex antiqua cofz
fuetudinis inſpectione repetere poffit.
Et vero quantum ad cauſam attinet, fatis per ſe hanc fub mini
Diſcipline ſtrat continuò ,ſuggerit que truculenta ipfa, & immanis militum
rande caufa natura, quam violato, reiectoque pudore, per facra, iuxta & pro
oftenditur . fana graffantem , non preces ſupplicum , non lacrymæ queren
tium ,non integritasinnocentium , nonreligionis iplius,aut fexus,
ætatiſue conſideratio , fed vnica diſciplinæ obſeruatio à concitato
furore retinere, ac refrenare poteft .hac enim ſublata manus fta
tim habent pro lege ;pro iure,gladijaciem ; pro ratione, volun
tatem ; pro æquitate, libidinē; & in amicos quàm in hoftes valen
tioremanimum ; exquo tanquam ab infelici planta, ignaux po
ſtea propagines oriuntur,imbellia , & totis Jacordia castris; &
quod noftris temporibus fieri amar, in quibus diſciplinam milita
rem fruftra requias,vbi in campum exercitus educitur, quafive
tus quidam vehementiſſimo turbin : eſſet exortus , aut locuſtarú
agmina ſatorum planiciem inundarent, ita breui fegetes procul
cantur,ac foepe priuſquam maturuerint demeruntur; armentas
fugatis cuftodibusabducuntur; ruſticorum ſuppellex diripirur,
omniaquemalorum , & calamitatum genera,nõ amplius ex Pan
doræ pixide,fed ab vna militum legione in miſeros , & nil tale
merentesſe diffundunt . quod fi in Hybernisilli detinentur & cē
turijs, cohortibuſque fingulis ſuæ ftationes deſignatæ fint, ita ,
omnia in illis libidinibus ,rapinis , atque iniurijs complent, vt
non populares, domefticique milites, ſed hoftes eſle crudeliffimi
videan,
 LIBER PRIMVS. 147

videancur.Atque vicinam ea tantum quæ iadcibos pertinent, &

quibus fubueniri fami eorum poſſet, ab illis diriperentur , que
madmodum Lycurgum iftud vrimpune foret Lacedæmoniis co
ceffiffe auctor eft Xenophon;verum nonhis modo limitibus con
tinerur proiecta eorunt capiditas , & audaciaz nam quod inquit
Varro in Bimarco cum focis bellum ita gerant , urbella omnia dan
mum auferant; & ſi puella venuſtior eft in ædibus, ſi matrona's
ſpecioſior, vitium illinon offerturmodo fed foepiusinfertur ab
infolenti milire . qui ſi paulo magisauaritiæ quàm libidiniſit de
dítus, domicilia ipfa incendit, horrea excutit,granaria fubuertit,
fuppellectilem omnemrapit, & diftrahit quo fuæ poffirmiorem ,
gerere cupiditati çinterimvero ferocientis licentiæ tempeftatem
Paterfamilias diffimulaf;nec hifceretantum ,velmutirequidpiam
audet,multoqueminusimpijs iftis grafatoribus obliftere cona
tur , ne longè grauiorem in de concitet perequuleum ,neruos;fi
diculas, rotarumfulminalium ; &accenſi pulueriscruciatus, quos
adeinungendos pecuniàfuos hoſpices ; nouas quotidieexcogita
re folent , Ticinskoj
Sic animis iuuenam furor.additus, inde Lupicemis. 5).. "
Raptoresotra in nebula , quos improba ventris )
Exegir ciecos rabics. ( 5--1937 A2 30C!!!!!
peramicorum æque, ac hostium damna ferunturimpunès Sed
neque ducibus fuismimuslaboris; &moleftiæ faceffunt,quum
accepto ſtipendio fæpe transfugiant, quamin agmine præden
tur, aut opus militare detre &tentpicaftris vero nec vini,necob
fonij quidem recentis defideriumpatienter ferant; atque in acie
demum canenteclaſſico, explicatifque ad pugnandum fignis , fti
pendium flagitare non erubefcant; noſ rediret Iunioraliquis Cui
Africanuspullo fe induere fago ,& perambulans caſtra,dicere
meritò poffer , lugere fe infamiam exercitus. Hæc autem omnia
cfi quis ab alio quàm labaptis difcipliņa fonte deriuiaripucat , quæ
poena, & timoremilites ipfosin fedibus corrigit ,inexpeditioni- : ". "
bus veropræmiorumfpefacitmeliores , & ad honeftas etiam
-actionescontinua exercitatione paracos; isprofecto inapdra
Juce cæcutiat neceffe eft . Etenim
çůmafferere Vegetiopaucosus 3.lib.cap.26.
irosfortes naturaprocrees , bona vera inftitutionc pluresreddat indu
-Stria ; fimodusille negligacur quihominibus ad virtutem Aimu
K 2 ļos
 148 DE S'TVDIO MILITARI .
los adigit , frenisque vitium cohercet, quid aliud tandem facere
poterunt naturæfuæ derelicti , ac velutinter cupiditatum fcopu.
los oberrantes, quàm frequenter in ipfos labi , & turpiter impin
gere ? fi præſertim nutantes iam ,atque in præcipiti collocatos ,
vis ,& licentia deturbent;quemadmodum in milice fieri procliue
eft qui ſua natura non minus quàm bellorum vſu , & conſuetu
dine , facile redditur.
Horåt. in arte Impiger. , iracundus, inexorabilis , acer ;
poet. Tura negat fibinata ; nibil non arrogat armis .
Vnde cùm Romani qui peculiari quadam Deorum indulgentià ,
præclariusquàm cæteri mortales, in fuis rebus loqui, & fapere
vifi ſunt, eadem etiam ratione cognofcerent, quanrum intereffer
ad ipforum gloriam ,& fecuritatem , diſciplinæ militaris obſerua
tione, motus iftos milimm inordinatoscomponere, & præclaras
diſpoſitiones, quas per delectum in ipſis requirebant,arte , inge
nioque ad virtutem inclinare ; tanti ſemperipfam feciſſe depræ
leg. 19. dedo henduntur,vt quemadmodum habeturapud I.C. diſciplina caftro
cap : rum antiquior illisfueritquàmcaritas liberorum . & fanè quominus
iftud ambitiosè potius quàm vereprolatum cenfeatur , faciunt
exempla Quinti Merelli, & PublijRutihij Conſulum , qui nulla
quamuis legeimpedirentur,quinfilios ſecum habere poffent,ma
luerunt tamenipfosinter ordines merere ,& caftrenfis difcipli
næ munia fidelicerobire, quo tolerandis militæ laboribus, ac bel
lorum periculis fenſim aſſueſcerent, & cæteris exemplo forent
3 virtutis per feueras leges conſequendæ .
Brinkmarata - Nec eft quod ab euentu rerum qui præclarè ſemper de conſi
praRantiss
onceffios. lijs decernit ,quicquam illosvel perperam feciſſe , aut inconfultò
{ib. 2.cap . 3
ftatuiſſe videri poſſit ;quandoquidem Valerius Maximus , decus
omne , ac ftabilimenrum Romani Imperijacceptum refert mili
taris difciplinæ tenaciſſimo vinculo , in cuius ſinu , ac turela ſere
nus,tranquillusquebeatæ pacis ftatus acquiefcebat. & Vegerius
lib. 1. cap.t: -nihil æquæ Romanisprofuiſfe docer aduerfus Galiarum mulci
tudinem , Hifpanorum vires , Germanorum proceritatem
Aphrorum dolos , & diuitias , Græcorumque prudenciam & ar
-tes; quam Tyronem follerter eligere , ius'armorum docere, quotidiano
exercitio roborarc,á quacumque cuenireinprelis, aut aciepoflunt,
openia in campestrimeditatione prænoſcere;quorum omniumſcien
tia
 LIBER PRIMVS . 149
tia quàni per fe præclara ſit, & excellens , velex eo maximè de
præhenditur, quod huic Populo, qui diu ipfam , acriterque præ
cæteris retinuit , multarum vrbium , magnorum regnorum ,
validiſſimarum prouinciarum regimen largita eft . fauces Pon
tici ſinus patefecit, Alpium Taurique montis conuulla clauftra ,
tradidit , ortumque è vili,& abiecta Paftorum gente, totius orbis
conſtituit Dominum ; fic enim Tullius in oratione pro domo ſua
Populus Romanus dominus Regum , victor atque Imperator omnium
gestium ; & Martialis
Terrarum Dea ,gentiumque Roma,
Cui par eft nibil, nihilfecundum .
quibus optimè conſentit elogiuin Dionylij Halicarnaſſæi vocan
tis eam ηγεμόνα γης . και θαλασσης απάσης πόλιν principem terra , mari
que Vrbem ,& ex eo Pyrrhusin Tarētina victoria,quia omniū Ro
manorum vulnerain pectore videbat, quofdam hoftibus ſuis im-.
mortuos, cmnium in manibus enſes , & relictas in vultibus mi
nas ; Rcmanorum virtutem longè plurimum admiratus, inquit,
O quamfacileerat orbis imperium occupare , autmihi Romanis mili.
tibusaut meRege Romanis. Scilicet vbi ftetit diſciplina,fterit & vi
ctoria , nec tam à robore, aut numero militum , quàm ab eius
obſeruatione triumphivenerunt. quid enim aliud Metello lu
gurtham tot antea Conſularium exercituum victorem ſubiecit,
niſi militaris diſciplina ? quid Scipioni poft Mancini turpe foe
dus , gloriofam de Numantia victoriam peperit ;áut Lucullo , &
Pompeio tam nobilesdeMithridate , & Tigrane triumphos attu
lit, niſi hæc eadem diſciplina ? de qua Valerius Maximuspropte
rea dicebat itaque neglecta militaris diſciplinæ indicium Mancini,
miferabilis deditio:feruatamercesfpeciofiffimus Scipionis triumphus
extitit & amabo quid aliud erunt caſtra ſi quis eam fuftulerit
quam latrocinia ? quid otium niſi ſocordia ? quid negotium
prære rludum , & libidinem ? erunt quidem validæ militụm lin
guæ , ſed manus ignauæ ; pedes expediti , ſed ad fugam ; artus la
certofi & Athletici , ſed ad ſaginam ; fortes erunt in agrorum ,
populatione , vrbium direptione , pecorum abactione, ſed con
tra hoftes timidi, ignaui , & ad quietem quàm laborem aptiores.
vt pote qui delitias quærunt, non obſequium ; ſeditionem non
bellum : atque hoc modo propriæ tandem ignauiæ luccumbunts
K 3 qui
 ISO DE STUDIO MILITARI .
qui hoftes ne quidem fibi.fingunt in vmbratili exercitatione . 1

corpeſcit enim corpusnifi excitecur crebro , & animus niſi ven

ciletur vt ignis cuius in fe particulā recludit, fuffocatur in feipfo,
aut falrem tardior euadit ad ſolita munia obeunda ,
Quid Vidi ego commotasmota face creſcere flammas,
El vidi nullo cancutiente mori .
ac propterea quoties apud me reputo quidnam caufæ fit , cur ,
cùm è magno militum numero ,tam multos videre eft procero ,
& immani corpore , forma excellent , & apra compoſitione
membrorum præditos , ipſa quoque barbà & hiſpido cultu fero
cem præ ſe ferentes animum ;pauci tamen inter ipfos ad bellum
idonei , ac ne quidem hoftium vulrus , tantum abeft vt impetus
fuftinere prompti reperiantur;iftud in reipſa tandem occurrit no
aliunde profe &tum videri, quam quod hi nimium otio , ac luxui
dediti, nec in tolerandis laboribus exercitati,haud ſecus in caftris
quàm in haris & popinis degunt , quibus vitijs quicumque func
affecti, eos molli & effæminato corpore , ignauoque ac fegni ani
mo , neque ad prcelia parato effe oportet ; nam in toto genere
vitiorum quicquam non videtur , quod tam vim omnem eripiat
homini quàm ocium molle, cultus corporis immoderatus , victus
ipfe delicatior ,liberque & folurus curis animus ; & ex aduerfo
nihil æque fortes magnanimofque animos decer,nihil ita corpus
bene firmum , ac valens efficit , atque ipſa exercitatio , conſuetu
1
doque in laboribus, & in victu continentia :vndecum iftud præ
claro aliquo & illuftri exemplo confirmare veller poetarum ma 1

Aeneide s. ximus, non fatis habuit AEneam ipfum repræſentare vario lu

dorum genere fuorum militum animos, ſimul & corpora exer
Aeneide 9 . centem ,aurfubperſona Numani diuerfas actiones recenfere's
quibus fe Rutuli admilitiæ labores facilius tolerandos, ab ipfif
met etiam crepundijs obdurabant, nifi & illud idem Heroibus
ipfis,mortali cõpage folurisapud Elyfios vſu venire docuiffet,vbi .

Aeneide 6, Pars in gramineisexercenimembra palæftris ,

Contenduntludo , fulua luclantur arena ,
Parspedibus plauduntcboreas ,carmina ducunt,
qua in opinione vati noftro fuffragantur pariter illa Plurarchiad
Apollonium præter aliaenim allata de Elyfis ,partimeguis, opa
lastra,partim ludunt calculis.hac nimirum ingeniofa fictione fa
pien
 LIBER PRIMV S. 15 I
pienriffimi homines defignare voluerunt, quam turpė, & inde
corum eſſet viris bellicofis , quales olim Heroas omnes fuiſſe ne
mo dubitat , ſegnitie, ac odio conſumi; præſertim cùm milicia ,
non minus certè quàm reliquæ arces , in iugicontinuaque medi
tatione confiftat . & cùm Athleta , venator, auriga propter exi
guam mercedem velplebis conuerſum pollicem feruareſuas ar
tes aut augere conſueſcant, tanto ftudiofius militem iftud quo
que facere oportet, cui pugnandum eft pro ſalute propria, &
eorum quos tucandosac ornandos ſuſcepit, cuique viam ad opes,
& fortunas ordo tancum ipfe militaris , & Imperatoris iudicium
poffunt aperire .
Verum vr haeedus allaræ rationes parum ad Caftrenſis diſci .
plinæ inftaurationem militibus ipfis perſuadendam ,efficacesha- Negledteque
teant ur ; ceriè non poterit faltem ea non validiſſima cenſeri, vousne come
quam ab incommodis quæ ex eius ignoratione proueniunt in dis Gallilea
dies, vberrimèque in omnium perniciem pullulant, vnuſquiſque sionarios yjac
colligere nullo negotio poteft.Arsenim bellandi ſicut optimè mo- vorianos milia
net Caffiodorus ,finonpreluditur , quandofuerit neceffaria nonba- tosinfirmeris
betur; & niſivſu pramuniatur concertandi fiducia ,fubitonon para
turi animoſque vix adarma erigunt, nifi qui fe ad ipſa idoneos pre
milla exercitations diſponunt; quoniam primordia omnia pauida
funt, pleraquecontulionis , ac formidinis ; quæ nuſquam ani
mum delerunt nonlonga exercitatione ad hæc omnia intrepidè
ſubeunda confirmatum . quare ficuri ferocientes vituli cornibus
primum arbuſta diuexant, mox etiam geſtiunt inter ſe certami
na , quæ demum implent ætate robuſta ; & Caruliin nouellis -ve
nationibus ludunt, fic animihominum , niſi prius leuiter fuerint
imbuti eius arcis ad quam feftinant aliquo ſpecimine, nequic
quam poterunt ſatis ad illam parati accedere , & ea de cauſa So
cratem adductum puto , vt fortitudinem ſcienriam effe putaret ,
ita vequemadmodum fortis dicitur Medicus , qui fretus artis pe
ritia intrepidè ægrismedetur,vt lapix illeVirgilianus qui AEnea
lethali vulnere ſaucio
2
Spicula dextra
Sollicitat, verſatque tenaciforcipe ferrum .
& Naucæ pariterfortes exiftimantur,qui peritiæ nauigandi confi
fi ,ferendiſque procellis affueti ,non pertuKrbant ur marinis tem
. 4 Aatibus
 152 DE STUDIO MILITARI ..
peftatibus ; eodem etiam modo fortes milites illi tantum habendi
ſint , qui ex fcientia quam habent qua ratione ictus aduerfarijde
clinaripoffunt,quoque modo petendus fit hoftis, ea ſenſim con 1

temnunt quæ bellicæ rei imperitos terrent ; frecique armorum .

vel vfu , velfcientià confidentifſimè in certamen prodeunt. Hæc
autem omnia cum vnius modo operà diſciplinæfieri & conftare
in craft. de poſſint, cuius neglectus nunquam maior quàm iftis temporibus
bell.Turc. fuit, hinc Vbertus Folieta occafionem rectè fumpſit introducen.
di Alfanum Baffam , bellum his rationibus contra Chriftianos
ſuadentem ; quod ipſi inter fe diſcordes eſſent, helluones, temu
lenti, ſcortorumque greges in caftris haberent; quod item te
mere , & ducti cæco impetu non diſciplina ad res gerendas rue
rent ; quod denique legum , & iuftitiæ eſſent negligentes , nullis
que virtutem præmijs ornarent, nec fontibus pænas ex merito
conuenientes decernerent . quæ cuncta cùm adhuc quàm ipfe
dixit veriora fint, mirari profecto ſubitaliquoties,tantam eſſe
apud Principes , hac ætate, in qua bellorum nouæ ſemper occa
liones vetuftioribus odijs ſuccedunt, negligentiam reimilitaris,
vt nunquam in pace militem alere , exercere , inftituere , vel vl
lam bellicę diſciplinæ curam , quætamen antiquis omnibus ma
xima ſemper in commendatione fuit , habendam putarint; eo 1

que tandem incuriæ deuenerint; vt vix vllos haberent milites

quibus ſe tuerentur , nifi frequentibus , & inteftinis bellis quæ
inter ſe gerunt , innatam illam vim fubditorum ſuorum ani
mis , tumultuaria quadam exercitatione , ac vſu ipfo prælio
rum , & continua perpeffione calamitat
um acuerent , con
firmarentque.Tametſi ve verè ac liberè dicam ,quod fentioGal
lorum Reges ; primi omnium videantur , fpeciem quandam ,
antiquioris illius diſciplinæ in vſnm reuocaffe, & cęteris poftea
principibus auctores fuiſſe , vt delectos quoſdam è fubditis ſuis, in
1
paganorum militum ordines referrent,inuitatosadid certis immu
nitatibus, quasipſiçantum conſequuntur, qui iurati huic militiæ
nomendederint;nam Carolus feptimus poftquá diutiſime lacef
fitus fuit Anglorum armis, quorum ad extremum victor extitit;
vtexperientiacognouerat, vilius femper cõftare,ſuos armis exer
cere, qnàm certis conditionibus , & auctoramentis exterpos mili,
tes conducere, idcirco primum equeftrium ,copiarum turmasce
tenarias
 " LIBER PRIMVS . , 7. 153

tenarias & quinquagenarias inftituit,itavt numerus cataphracto

rum , Francicorum ad'mille & quingentos effec,qui inpræfidijs vr
bium collocarentur ; poftea vero vt fineexterno pedite imperij
finestueretur quinque millium peditum cohortes ex viris agre
fibus defcripſit,qui quod liberi ab omni tributo forent,& arcu fa
gitraque vterentur eam ob remFranci Archieri dictiſunt, Fran
cus fi quidem in noſtra lingua immunem fignificat . Sed eu
rege mortuo cum Ludouicus'vndecimus Helueriorum quorum
tunc ob profligatū, Burgundiæ Ducem magnū & celebre nomen
erat , aliquot millia in Galliam vocaflet, ſagittarijipſi qui prius
in honore erant , euiluere ſepſim & feu dinocé Græca.. tardyog
quæ depreſſum humilemque ſignificat, feu alia quadam de cauſa
Franci Talpini nuncupati.ſunt, vt notat Lupanys quem inhac re- Lib.3.de Ma
cenfione ducem libenter ſequor , atque hæc pedeftris exercitus giltr. Fran
gloria tota penes exterosillos milites fuit, vſque ad Franciſcum corum .
Primum , qui multa tùm in ſcientijs,cum & in militari diſciplina
ad Romanum morem reuocauit, confcriptis,tota Francia ſeptē
legionibus , quarum vnaquæque fex millibus hominūconitaret,
& Taxiarcho,ſeu Cotonello vno,Pręfectis Chiliarchis fex,vniuſ
que ſigniferi duậu regeretur . illudque præterea Rex ftatuerat ,
vtprærer vacationē ab alijs muneribus qua finguli milites gaude
bant , fi qui eorum aliquid præclarum geſſiſſentzij annulo aureo
donarentur, aut ſi facinus eſſet valde illuſtre , natalibus etiam re
ftituerentur;& nein prælio vrbiumque expugnatione vulneribus
confe & i,victū hoftiatim quęrere cogerentur, publico Rex ali iuf
ſit,vt olim in Prytanæo Athenienfi.verű quia res illa præclarè ſa
piēterque aduerſus externoshoftesexcogitata, nõ itē per cor mo
tusperduelliū, & inteftinadiffidia bellorü ,quæ poftea inualuerüt
perdurare potuit , eo fenfim fe Gallorum diſciplina reduxit vt
nulli fint apud eos certi milites, præter nobiles electos quibus ex
Frāciæ inftituto militare tres menfes oporter; & Pretorianas Regū
noftrorum cobortes , quas.fi vetuftioribus illis Romanorum Le
gionibus virtutepares eſſe dixerim , fortaſſe non mentiar,aut pro:
priæ caufæ quicquam vltra meritum affingam : cùm pleraquebel
la tum aduerſus Sectarios, tum alios regni aut eius fociorum ho
ftes, fola ipforum virtute ſuperioribus annis fuiffe confecta, tam
certum fit apudnos quàm etiam vtile,ac glorioſumextitit, & licet
Geni
 154 DE STVDIO MILITARI.
Genitzariorum militum quibus hodie Turcarum Principes feli
citervtuntur, diſciplina , paulo quam noftrorum durior exiſtat ,
cùm inter ſepta , carcereſque retinentur; ftatim tamen atque li
bertate ſimul, & armis donati ſunt, vſque adeò fe gerunt inſolen
terin omnes,atque in proprium Imperatorem eriain perfidè, vt
uihil prorſusillis cum Præcorianorum noftrorum modeftia tam
naturali,quàm feueritare legum imperata,ab æterna in ſuos Prin
cipes fidelitate, & reuerentia conueniat . ;:‫; ܃ ܃‬
XII . Quibus ita præmiffis circa neceſſitatem inftaurandæ , reparan
1Moxharif dæque militaris diſciplinæ , & vtilitatem etiam quam ipfa fecum
in cam qua in caftra infert,ftatim atque in illis recipitur; conſequens eft, vt
for extraval- videamus quænam eius ſintpartes, ac munia, qua in re mulci qui
lumea
ni de ea ante me fcripferunt,fatis habentgeneratim illamdefcribere,
aliam feueram conformationen militis ad robur, & virtutem , quæ per
melumat continuos labores, & omnis generis exercicia Tyrones affuefacit,
omnibus mi. vt in curſu, faltu, armorum geſtatione, fame, fiti, vigilijs , itineri
linbus fimul.bus, ac eiuſmodi caftrorum officijs perdurare queant incolumes,
nec non haftam more militariquageredecenter; punctimque,sel
cælim ferire, inſilire in equum , in vmbram & palum pugnare, ac
denique omnia in campeftri meditatione prænofcere , quæcúque
euenire in acie arque prælijs poffunt, quibus infigneslegesaddūr
ex Aureliani Imperatoris ſanctione; vtnemömiles pullum alieni
rapiat; ouem contingat, vuam decerpat,legetem deterat , oleum
fal,lignum à nemine auferat, annonà ſua contentus fit,prædaque
hoftium non ſubditorum lacrymis alatur , ftipendium in Balteo ,
non in popina teneat: vt armaterſa fint, & nitid.x,terramentaque
omnia parata ,& equum ſuum bene curarum habeat ,vein hofpi.
tijs caftè,modeftequeſe gerat. & filitē fecerit vapulet ac eiuſmo
di ſimilesquæ militum animis perſe ad luxum violētiam ,& fcele
ra omnia,nocendique artes propenſis contrarias virtutes inducât
Ego vero qui ex operis ſuſcepti ratione, ſingula quæque diligen
tius explicare meimuneris effe cognoſco ; diſciplinam omnen
que vulgo caftrenfis ; & bellica dicitur , aut extra Vallum : Ty
rone tum inermi, cùm armato fieri debere cenfeo , aut in Valle
ipfo & cum reliquis commilitonibus ; ita tamen vt qux extra ;
vallum fit referatur omnis ad exerciția corporis non ſecus atque
illa quæ in vallo feruatur, pertinet tantum ad leges & munia , qua
diftin
 LIBER PRIMVS . 155

diftinctione ftabilita, quia nihil aliud occurrit de quo prius quia

de ipſa exercitatione dicere debeam , prinum quidem eius natu
ra fedulo hic , diligenterqueinueftiganda eft , deinde vero quate
nus ad bellicos vſus inſeruire poteft fpeciali quadam magiſque
determinata conſiderationeeriraninaduertendum . 2.
- > Gymnaftica igitur quæ communinotione definitur à Galeno, Diſciplina
feientiaquæ omnium exercitationum facultates nouit , primùm qui- exerc
extraitati
vallio
dem,vt inquit Plutarchus, ob Bellicas actionesquarum ftudio , & dicit ur y no
meditationi inferuiebat , hominibus propriæ ſalutis , vt confen- Gymnalica
taneum erat , valde ſollicitis innotuit . Deinde vero conſecutione pertinet,que
quadam , ad ludos qui fpeciem in ſebelli referebanttranſit, cum plicarwr.
nimirum feftiua ipforum repræſentatio ante Deorum aras fieri Lib bul .aj Trafi.
folebat, vt Homines hoc inuitamēto pellecti, frequētius ad ſacri 3. Sympoſ.
ficiorum celebrationes conuenirent : ac demum creſcente luxu , Probl.3.
9

multiſque propter intemperiemålonga valetudine decumbenti

bus , tandem eciam ad reparandam fanitatem , firmandamque
corporis conftitutionem , Herodicus paulo ante Hippocratis
tempora exercitationes vſurpauit, atque ita ars illa quæ prius vna
fuit ; ob vnicum finem quem habebat , triplex ſenſimeuafit ex
hominum libidine , fingula quæque bona continuò ad diuerſos
vfus pertrahentium : & prior illa quæ abſolutè quidem Gym
naſtica dicebatur. Bellice differentiam aſſumpfit,vraltera Atletbi
ca & tertiaMedicæ , quibus etiam nunc vtolim apud antiquos ap
pellationibus innoteſcunt; : hac etiam differentia permanencej,
quod ficut Ariftoteli,& Galeno viſum eft communeillud Gymna
Aicæ nomen ad folas exercitationum qualitates , & cauſasſe ex:
tendat”, modum vero quo ipfæ conuenienter fieri poffunt ,acde
bent Pædotribicæ demandet ,,velut indignum prorfus in cuius
conſiderauonem ſe demittat .quemadmodum enim miles nihil
eorum nouit quæ ad bellicam fcientiam pertinent; nec cocus eo
rum quidquam quæ ad Medicinam , fed ille tantum Imperatoris,
hic Medicimandata curat ; fic Pædotriba quem idcircoGalenus
cumcoquo, & milite'confert,exercitationum corporis omnium
vim ,facultatemque ignorans,Gymnaſtæ dumtaxat præcepta exe .
quitur ; & licet ob experientiam non eum quidem vſus, differen
riæ , modi exercitationum fugiant, nihilominus ob ignorantiam
crebrius à fcopo aberrare poteft.
Quare
 156 DE STUDIO MILITARI
3. Quare vt Gymnaftæ officio in illis tantum exercitationibus
Aſignantur. defungar quæ ad bellicas inftitutionesreferuntur, & de quibus
que trespe- nobis in præſentia agendum eft.triplicem in primis illarum dis
dienu ellie ſtinctionem fieri poſſe mihi perfuadeo ; cym vna fic exercitatio
carum,
vera quidem , non umbratilis , aut fitta ,quæ in ipſo conflictu ,
7.de legibus.
inter tubas, & clamores militum , in campo cruore hoftium ex
undante , in vltimo vitæ , neciſque diſcriminępari verimque me
tu , ac contentione peragitur , vitamque militarem conftituit ,
alia vero vmbratilit ſit domeftica non vera , cuius Plato duas
rurſum ſpecies conftituit ,vnam thi feu pugnam in Palum ; 1

alteram vero shed öggmoi ceu faltationem , & gesticulationem , ac

tertia demum velutmedia inter vtramque conſiſtat cum fine quis
dem, & inftitutione ludicra ſit, euentu aurem propius ad dubias,
& funeſtas concertationes accedat ; cuiuſmodi multæ fieri fole
bant antiquitus in diuerſis Italiæciuitatibus, vt Peruſii Ludusar
morum , quem accuratedefcribit,& fùmmopere laudat Campus
nus ſcriptor geftorum Bracchij. Eugaby pugna nodoſis bacų.
lis , ſudibuſque præuſtis celebrata. Venetis Truyucinéz feu confli 1

Ctus ille qui ciui atem in partes.Nicolotarum , & Castellanorum

non minus ambitiosè diuidit, quàmRomanam olim factiones ve
neta & Praſina in diuerfas affectiones ſeducebant,dum nimirum
vna quæque ſuis pugilibus fauet , optatque cupidiflimè,vt aduer
ſarios libraris pugnorum ictibus , ex ponte,in quo pugna com
mittitur, in ſubterlabentis aquæ riaum præcipites demittant. 1

quem ludum , codem , propemodo Sparte celebratum olim

fùiffe ex Lycurgiinſtituto , Pauſanias in Laconicisafferit, vbi hi
ftoriam eius habet, cui plurimum çum ; Venera conuenit , niſi 1

quod hæc paulo mitior ,& inter viros ætatis prouectæ , aut luue
nes robuftiflimos eſſe folet ; nam vt inquit Pauſanias Ephæbi La
cedemoniorumpugnant manibus, & calcibus, infultant : tum quoque
morfibus corpora fædant,& oculos inuicem eruunt; & ne hunc lub
Tuſcul. s. leftę fidei teſtein habeas, ocularum aliuin laudo M. Tullium qui
adalefcentium , inquit, GregesLacedemone vidimus ipfi incredibili
contentione certantespugnis, calcibus , unguibus morju denique , ut,
exanimarentur prius quàm ſe vietos faterentur , quin & impreſſio
nem facientes , vnaacies, alteram in aquam ſeu Euripum quo
circumquaque campus ille Agonalis tanquam inſula cingeba.
 LIBER PRIMVS . 157

cur, detrudere contendit, ita vt fi pauca quædam demas,Lacedæ

monium hoc certamen,facile inreliquiscum Veneto conueniat,
& vtrumque non inſulse his verſibus Iuuenaliscxprimi poffic. Satyrı 15.
Sediurgia primafonare
Incipiunt animis ardentibus , becruba rixe
Dein clamore pariconcurritur, du vice teli
Sæuit nuda manus , pauca fine vulnere mala
Vix cuiquam , aut nulli toro certamine nafus
Integer,afpiceres iam cunctaper agmina vultus.
Dimidios, alias facies & bianria ruptis
Ofa genis,plenos oculorum fanguine pugnas.
Ludere ſe credunt ipfitamen .
Denique celebratur à multis Lancearia illa cataphractorum de
curfio quam Cefennæ maximo cumdiſcrimine exhiberi folitam,
propter craffiores haſtas, & præpilaras quibus nobiles inter fe
concurrebant , Bonifacius cardinalis Caietanus dum Flami.
ni. Legatusobiret,ita publico, & inuiolabilidecreto temperauit;
vt cum hac iter haberet Eminentiſſimus tuus Patruus,& ciuitas
obuiam ei gratulabunda procederet, omnibuſque honorum offi:
cijs velutoptimo ciui, & ab honeftiſſimis legationibus reduci,gra:
tularetur, ipſam antiquo prorſus more , niſi quod magis tuto , &
innoxio, ob imminutum pondus , & robur haftarum , maxima
mea cum delectatione celebrari viderim .
Ex illis igitur bellicarum exercitationumſpeciebus confpicuú 4
eft vnicuique fecundam tātummodo, fiue domefticam illam vm- Ex quibus
bratilem exercitationem , ad Tyronem pertinere: quia prior ad domeßica să.
milites conſummatos potius refertur,qui non vtin olympicis,aut brarilis bus
palæſtra certamen ludendi gratia cum æqualibus ſuſcipere , ſed pertinei.
illuſtrandæ gloriæ,aut defendendæ patriæ , ſuæque propriæ falu
tis cauſa, cùm inimicis cruento Marte dimicare folent . vltima ,
vero non tam nobiles & ingenuos decet quàm gladiatores.
Quicaput in mortem vendunt & funusarena .
Sed latius tamen huius noftræ fines proferri debent , quàm à Pla;
tone fuerint deſignati, faltem in loco ſuperius laudato , namin
alijs nobiscum conuenit, & curſum , faltum , natationem ,aliafque
exercitationes de quibus paulo poft dicemus, militaris gymnaſti:
cæ partes conftituit.de cuius neceffitate non poſsē locupletiorem
alium
 I
158 DE STVDIO MILITAR .
alium teſtem laudare præter ipſummer Placonem , qui poftquam
declarauicin eodem libro de legibus rectam iuuenum exercita
tionem , magnum in ſe momentum habere ad optimam Reipu.
blicæ adminiftrationem , ibidem etiam ftatuit , magiſtros quos
dam publicis ſumptibus alendos eſſe, qui Gymnaſticam pueros,
atque puellas, & virgines edoceant; quod nil melius palæſtrica ,&
faltatoriaGymnafticæ partibus,ad conſequendam militaris peri
tiæ facultatem inueniatur; id quod elegantiſiimè in tertio de Re
publica , & alibi faepe profecurus fuit; vt etiam poft illum fecit
8 Politicor. Ariſtoteles, dum repudiatisexercirationibus pariter vitiofis qui
bus Lacones, & Athletæ ytebantur; ea tātum in gymnaſticæ par
te adipiſcenda pueros inſudare præcipit , quæ minori faſtidio,
manfuetiſque laboribus robuſtos illos,& in bellicis occaſionibus
verè fortes reddere poſſit. Inter latinos autem Vegetius quanto
perehæc gymnaſtica ad militiam conducat, quomodoque addi
ſcenda, & exercenda fit,adeo luculenter & plenè edocuit, vt nul
lus qui ſemel eius libros euoluerit , non ſapien :iſſimè Pompeium
Magnum feciſſe iudicet, qui in caftris faltu cum alacribus, curſu
cuin velocibus, vecte cum robuftis , & validiffimis certare pro
cõlueto habuic; ne ſcilicet corporis fegnities ſenſim obreperet in
animū,ac pręclaras illascogitationes quibus fe ad militaris gloriæ
fplendorem erigebat,obtunderet . & eadem de cauſa Aurelianus
Cæſarnullum reliquit vacuum diem , quin fe pilo , ſagittis , & mi
litaribus armis exercerer.Quosiinitari noftra tempeftate celeber
rimi duces Georgius Caftriotus Scanderbechus, & Bartholo ;
meus Coleo Bergomas,magnani fuæ virtutis & induftriæ opinio
nem in hominum animis concitarunt; cùm hic erecta corporis
ftatura atque habili prædicus ,fpectante Regina loanna procaci
muliere,auidaque virorum fortium , cunctos in paleſtra,ia &tuque
ferrei vectis, & Talou curſuque certantes,cum magno ſpectantium
plauſu ſuperarer. ille vero in fimulacris præliorum , que ſumma
cum Amurachis oblectatione , in hortis regijs edebantur, expedi
şi confilij vigore, & mira vi corporis æqualibus ſuis ſpem omnem
victoriæ præriperet.Et eam ob rem laudatur fummopere Lycur
gus apud antiquos,quod durius haberet iuuentutemdomi quàm
toris , & tum crebiora , tum etiam maiora ciuibus fuis exercitia
intra muros, quàm intra caftra imperaret; adeo quidem vtin.
gruente
 LIBER PRIMVS . 159
gruente bello, Lacedæmonij fumma lætitia complerentur, quod
virtutis inſuper oftentandæ materiam eſſent adepturi.
Ac ſapè cum exercitus Varroni dicatur quoniam melior euadit XIII.
exercitatione ipfa , & Claudianus fummo iure hanc in milite com i Que fa ab
inermi milia
mendet . se fiar laborč
fibella tonant,prius agmina duris , primum com
plodirur .
Exorce ſudijs , dar fauo praštrue Marci.
Non brumarequies, non bybernacula fegnes De 4.conſu
Encruentcorpore manus . lar. Honor

quoniam vtinquit Theon Sophifta inicio progymnasmatum qui

aliter faciunt is now tle seenusíus Megar Právea hoc eft figlinam ex lib.r.cap.19.
dolio diſcere incipiunt ; ex eoque Quintilianus adolefcentes prius
exerceri iubeat quàm ad declamationem fe conferant: certè quia.
exercitatio hæc quoquo verſum fpectetur, femper in fe laborem
includit, inde eft quod priuſquàm reliquas exercitationum fpe
cies delibem , quibusfe nudus,& inermis miles, interim dum ex
i tra vallum ociarur, totum indulgere , ac permittere debet , in ip
fius laboris præftantia, ac virtute explicanda diutius aliquantu
lum immorari debeam;cùm profectò mirifica illa fit, non tantùm
ad bellicas omnes exercitationes, fed ad cæteras artes & diſcipli
nas, quarum nulla eft, que abfque labore comparari , aut rerine
ri diutius comparata, fine exercitatione etiam multa poſſit :vo
etiam vſus iam abomni memoria obtinuerit,vt quę funtelabora
ta eadem, & perfecta eſſeintelligantur.
Verum ne liberius exſpatiar åſcopo fufceptæ difputationis,
hæreamque in rebus notiffimis; antin Areopagitarum conſilia . Quo an pueri
peccem , apud quos olim lege fancitum erat, ne quid fas effet di- exercidi fine,
cere,quod ad rem & propoſitum non attineret; vnum tantim in adulta fortes
medium proferam quod præſentiloco , & hac valde opportuna . bellicoſ,
de laboribus dicendi occaſione , non aliunde quæſitum videri dixè difputa .
poffir, circa vitæ eorum inſtitutionein ,quos parentes,autalijqui- tur.
bus cura incumbit , omni ope ,ac confilio adbellicas artesinfor
mandos ſuſcipiunt.nam cùm apud omnes in confeſſo ſit,militiam
durum omnino , tolerandiſque laboribus , etiam ab incunabilis
exercitum corpus requirere;ita vt hoc ipſum prorſus quoque 2

fentire viſus ſit, quicumque tandem auctor fuit fractæ illius diu
ulſæque elegiæ ,quenuncVirgilijnomine excuſa legitur, poftlu
fus
 160 DE STUDIO MILITARI ,
fusin cuftodem hortorum ; dum his verſibus, firma , ac prædura
membra habere militem oportere cecinit .
Immoderata pari nunc frigora,nuncque calores,
Sternerevel dura pofle ſuper filice .
quos verſus hac ſcluta oratione fic expreffit Tertullianus ad
Martyres nemo miles adbellum venit cumdelitüs , nec de cubicule
ad aciem procedit; fed depapilionibusexpeditis , vbiomnis duritia ,
bimbonitas, & infuauitas confiftit,eriam in pace labore , & incom
modis,bellum pari iamediſcunt , & equidem afper homo ſummuſ
que Imperator Marius, idem de fe hacmagnifica verborum vo
in lugust. lubilitate prædicat,in illaperelegāti concione ad Quirites, quam
Saluftius neſcio an ſatis ex decoro homini literarum, & facundiæ
ignaro affingit .at illa multum optima Reipublicæ doctusſum bostes
ferire,præfidia agitare , nihilmetuere nifiturpemfamam : Hyemem
Daftatem iuxta pari,humirequiefcere; eodem temporeinediam , da
laborem tolerare:quæ ſentêtia nulla re diſcrepans eft,cùm verſuum
illorum quosfupra quidem retuli, tum vero etiam ſubſequentiū ,
qui in alio veteri carminemaledictorum pleno , ac inter eadem .
catalecta edito hunc in modum leguntur .
Iacere me, quodalta nonpoffumputas
Vt ante , vectari freta
Necferre durum frigus, aut aftumpati ..
Nec arma vi& oris fequi.
3. delegib. vnde etiam diuinus Plato optimè prouiſum iudicabat Reipubli
cæ, quam velut numeris omnibus abſolutam inſtituebat: fi fortes
haberet homines quam plurimos,qui ad onera quæque ſuſtinen
da apti eſſent vel maximè, præfertimque ad bellicos labores.Hæc
inquam cum itaſint,dubitant haud iniurià nonnulli ,vtrum præ
ftet laboris conſuetudine, à teneris annis , pueros obfirmari ad +
futuras bellicas actiones , an potius in otio molliter, ac delicate
educandi fint ? etenim cum natiua ab ortu puerorum temperies
calida fit, & humida, carneſqueeorum aliquamdiu molles per
manere neceſſarium ſit , quo fenfim ad debitæ magnitudinis in
crementum perueniant; li teftinatis illis laboribus,quicorpora
impendio exſiccant , natura ſuum finem minimè conſequatur
euenit poftea ,vt etiam pueri minus habiles euadant obeūdis mu
neribus, quibus tamen vtmaximè idonei lint, tantà de illorum
inftitu
 1 LIBER PRIMVS . 161
inftitutione curà ac diligentiaprouidetur ex quo Galenus com
mentario ſéptimo in librum Hippocratis quidediæta infcriptus
eft,exercitationibus moleftis ablumendam non eſſe puerorum
humiditatem cenſet ; & codem confilio freci qui intermedicos
non poftremi nominis habentur,Theriacæ vſu , eis omnino inter
dictum voluerunt,ob qualitates quas habet valde pueris infeftas
nimia ſua caliditate, & ficcitate . quinimo Ariftotelesin politicis,
Laconum inftitutis grauiter fuccenſet , quod grauioribus curis, Lib. 3 .
& laboribus adoleſcentes fuosafficiebant, nondum ſcilicet ob fir
mata ſuis oflibus, & neruis totius corporis compage,quæ multùm
propterea debilior, & nonnunquam inepta prorfus, atque flacci
da in reliquam ætatem ad omnia penefierifolet: haud aliter pro
fectò quàm in equis accidere videmus, quorum fi audacior ali
quis, nondum exacto triennio, quod illis vacuum ab omni labore
ſoliusdebitæmagnitudinis, & firmitatis membrorum acquiren
dæ gratià , conceditur , quicquam ſupravires conatus fuerit ; illi
quaſi fiderato animus fenfim effluit, totius que corporis robur
adeo flacceſcit,& imminuitur, vr nihil edat amplius in vitalauda
bile, ac generofum . præterea cam exiguum momentum videtur
ad fortitudinem conferre laborum in vita contentio ,vel rémiſlio;
vt Pericles apud Thucydidem de ſuis Athenienſibus verè prædi
carit, quamuis illi non abhorrerentà corporis voluptatibus, vi
tamque lenem ,acremiſam amarent; cùm è contra Lacones du
rami, & afperam colerent, eosdem tamen cum Reipublicæ falus)
itapoftularet,pares eſſe quibuſuislaboribus colerandis: & Cicero
idem quoque de Romanis hominibus aſſeruerit , cùm vitam ta
lem , ac mores, caula quam defendebat, vt ornaret ,tuereturque,
ipſum impelleret: fic enim inquit quamquam aliquo mododi
uerſuis à Pericle circa Lacedemoniorum mores , neque tamen La Pro Murea 3.
cedemonij autores iftius vitæ atque orationis ; quiquotidianis epulis
in robore accumbunt ; neque veroCretes quorum nemoguftauit vn
quam cubansi melius quam Romanibomines, qui tempora volupta
tis ,laboriſquedifpertiunt, Respublicas fuas retinuerünt. Indeque
Griphum illum explicaripoffe exiftimo,quem ex primo Antho
logiæ Volaterranus his verſibus expreſſit.
Sex bore tantum rebus tribuuntur agendis,
Viueque poft illas, Litera Zeta monet .
L hunc
 162 DE STVDIO MILITARI
liunc vero vt intelligas, LudouiceConies , reuocare cibi in me .
moriam debes,Græcos,non peculiaribus figuris,quemadmodum
nosfolemus,fed alphabetiſui literis,numeros deligaaffe; itavt
quinque priores cum additos, fex priores horas diei exprime.
rent, quas idcirco meliores , Poetæ & Iuriſconſulti vocant, quod
in his omnia fernenegotia Romæ procurabantur .vnde com re
liquæ confequentes hisquatuor literisdeſignarentur sum 0.1.,ex
quibus fi vna colligārur fitdictioSis , quæ viuine ,aut poriuslie
tam vitamagere ſignificat;idcirco hoc ænigmate fignificabant ;
remiffione quadam vtendumeffein vitæactionibus,ac indulgen :
dun Genio,quoniam vtinquitMenander Comicus
Vitsi vitainaigrens ,noneft vita
-2 57: Vita eftfiquis vinens.pita gaudent .
quod equidem & in hominibus verum eft , quos vitam honeſtis
laboribus quàmotiotranfigere honeftius eft;tanto magis locum ;
itudin pueris haberedebet ,qui proprer infirmam wtatem , ge
ftiutur paribuer celtwatere , & mullis gravioribus negorijs habiles
exiftunt. Cærerum quominusvera fit'eiuſmodi hominum rario
cimariomulta certè faciunt,ac inprimis confuetudoipfa,quænifi
fenfim inducatur, grauem inntationem incorporibus efficit; qui
6epidem- bus Hippocrates contraria fenfim ,ac pervices admouenda fuae
pár . 26. det, ne fi repente ,& vno quaſi'eodemque tempore diuerfis mu
tationibusfùbiaceant,magnisiode periculofifqne egrotationibus.
diuexentur molli
: ter igitur, blandè; delicate ,&inotio, ac quiere
fi educa puer fuerit; nullifque affueuerit laboribus ; nihil mo
tus
leftè paffus fit ; iscum in adolefcentia bellicis fe laboribus accin
get , propter inſignem hancmutationem ,lædetur fummopere :
etenina non dormier in lucem , non coenabit commodè ,non ad
libitun quiefcet,ſudoroque perfufus non hunc fub lodice ex fic
cabit; ftabitpedes ,vel equesdiutiffime; & vltra quam veliker in
excubijs , in acie in itinere ieiumnus du rabit;algores,vel æftusin
lignes perferrier; pugnabit ,ficiet,timebit, irafcerur , infinitaque
propemodum experietur incommoda,quibusniſi pridem antea
occaluerit, primus farim diebus facile fuccumbet . Quapropter
ſi aſſuetudinis vim , & naturam diligenter quis conſideret ,is re
Ĉrius eſſe, & tutius proculcubio affirmabic ,laboribus , & motio
3 de legib. nibus duris , ac rebus afperis pueros-fenfim inputrire .
Neque
 LIBER PRIMVS 163
Neque enim Plato ,càmdarariadlabores corpara perfectæ aliasvar
ilkiusReipublicæ defenforum vellet, aliam huiuſce rei caufam , viarum popa.
attulit,nifi quod belli tempore ,quomulta incommoda necella. bermm6mm
plis . .
rio perferenda funt , inexercitati, ac molles illis tolerandis pa
resquidem non effent. Quamobrem Galenusvtquod ſui mur, 1 Delanila .
neris ,ac officij erat in publicamvtilicarem conferret , recèns n'a-, kécap . 7.
tos infantes fate confpergi, ac fricari diligenter , & moueri iuffit ;
quofcilicet durior, & firmior eorum cutis efficeretur : & Auicen
nafimiliter Feftinandum , inquit, ut infantum corpufculaperluan . Prinsa prim
fur agua , inqua colliquatus forfat ,utoccalekar umbilicus,atque
irem cuits. quæ omnia & fi fuo more Auerroes conuellit varijs in in colliget.
contrarium adductis fubciliter, excogitatiſque rationibus ; non
ita tamen ab vtroque diffentit , quin oleum expreffumè glandi
bus ; effectu eodem qui in ſale fentitur, vt credit Auenzoar , ſubija
ciendum horwn loco moneat . & hoc conſilio vſi Ligures apud lib
Ariftotelesa in politicis ; Spartani apud Alexandrum ab Alexan- tib.z.cap.us..
dro ; Italiapud Vergilium , pueros adhucà matre rubentes in- Acocide .
fluuium frigidum , & rigentem demergebant;idemque de Cane
sabris fcribie's Strabo , & de ThracibusValeriusFlaccus.
pbi tam fauo durauimus, amine
Progeniem , natofque rudes
ita vt communi gentium conſenſwmodus ille femper quęſitus fit,
vt quodiam non eft homini cutis ex corio Elephantino yr cui
dam apud Plaurunasawrexvnguium materia parata ,quemadmo
damilan Adamo fuiffe priuſquam peccaret, narrar ex inſullis
Hebrdorum comments Rabbi Eleazar : ſaltem cegmen illud
molle, quod iniurijs omnibus valde obnoxium eft,præparari quo
dammodo à nobis reddique'adindolemiam ,& tolerantiam quam
aptiſſimum poſſet. quin etiam Theodofius Imperatorita vole
bat regios puerosinformari , &teducariad militiam, vt iubear il
los apud Claudianum
2
Frigera ſana pati , grauibus non cedere nimbis ,
Aeftiuum tolerare iubar, tranſnarefonoras :
Torrentum furias , afcenfu vincere mantes y
Planitiem curſu , vallon , concaua faltu ,
Nec non in clypeo vigilesperducere nectes ,
In Galea potare, niues,muncfpicula cornu.
L 2 Tende
 164 DE STUDIO MILITARI.
4. Tendere , nunc glandes Baleari Spargere funda .
Tum vero
Eodemque modo Lycurgus volebat recenter in lucem editos
prefertim la
cedæmonioră .
infantesconfeftim exciperefeueritatem Laconicæ diſciplinæ ,vn
apsed ques de vt notat Plutarchus in eius vita , erat nutricibus ipfis cura ,vt ara
femine1- te quadam finefafcisinfantes educarent, conformanteseos membris,
mul cuma vie
ris nnda dreliqua ſpecie corporis adhabitum libero bomine dignum ,nec in
>

exerceban. 'dulgebatur plus pauperibus quam diuitibus, quippe vtnotatAri 1

Policicor . 4 . toteles , apud illos ομοίως διατων πλεσίων ξέφον ) πίς των ποινήτων,
cap.9 . fimiliter aluntur filij diuitum & pauperum : proptereaque Lycur 1

lib . 3• gus,vt apud Iuſtinum videre eft , pueros puberesnõin

forum , sedin
agrum deduci précepit , vt primos annos non in luxuria , fed in opeo
re & laboribusagerent. & Megillus Spartanus in fecundo libro
Platonis quide legibuseft,rectè etiam cõtendit, eius inſtitutionis
feueræ gratia excogi atam fuiffe venationem , & doloris tole
rātiā pugnis,mutuiſque vulneribus inflicti,tum & moram in locis
afperis,ac niue, & gelu horrentibus,nulispedibus,nudoque fępe
reliquo corpore: Et folitarias noctu ,ac interdiu diuagationes ,
exercitationeſque varias nudorum non iuuenum modo,fed puel
larum, & virginum ,quarum corpora curſu , lucta,.diſcorum , & te
lorum , iactu ,ac reliquis id genus virilibus exercitamentis, nons
ſecus ac virorum obdurari ſolebant ad laborem.Cuius rei quam
quam laudare poſſim teſtes plurimos vt Plutarchum in Lycur
go , Xenophontem in Republica Lacedemoniorum.Ciceronem
Tuſculan.2. in Tuſculanis, & alios; malo tamen amæniſfimorum Poetarum .
Ouidij, ac Propertij venuftiſſimo carmine ſeuerum illud Capera
ti Lycurgi inftitutum referre fimul, ac temperare, ſic enim ded,
illo Ouidius
More tuæ gentis nitida dum nuda paleſtra
Ludis , es nudis miſta puella virisi
Elegia
Jib . 3.
13. Propertiusvero difficultatemRomanarum puellarum crimina
turus, quod ftipatæ multis cuftodibus incedebant,Laconicam ex
aduerfo Palæftram celebrat, in qua puellæ nudæ cum viris nudis
paſſim collustabantur, & cum amatoribus conſiftebant citra ,
omnem infamiam
Multa tua Sparte, inquit, miramúr jura Palaftra,
Sed magi virginei tot bona Gymnasii,
Quod non infamesexercer corpore ludos ,
Inter
 LIBER PRIMVS . 165

inter lulitantes nuda puella viros .

Cùm pila veloces fallit per brachia iacius ,
Increpat du verfi clauis adunca trochi.
Puluerulentaque ad extremas flat fæmina metas
Et patitur duro vulnera pancratio :
Nunc ligai ad cæstum gaudentia brachia loris
Miſile nunc diſci pondus in orbe rotar.
at vero cùm quidam reprehenderet huiuſmodi muliebrem nu
ditatem , refpondit Lycurgusſe hanc ideo inſtituiffe, vtin valido
corpore, foetus validas agens radices pulchrè adoleſcerer ; ip
fæque deinde mulieres robore in partu fretæ ,dolores facile ſufti
nerent;vtque fi ita neceſſitas poftularet pro ſe, ſuiſque liberis, &
patriapoſſent pugnare ;cùm ijſdem ftudijsquibus viri,exercitatæ.
nulla in re illis eſſentinferiores ,deſiderio vero honoris & gloriæ
magis etiã qua ipſi flagrarent,vnde Nonnus in Dionyſiacisnotat Lib 41.
.
Lacænas mulieres parientes , ſcuto inſiderefolitas fuiſſe; & Clau
dianus in Panegyrico de Manlij Theodori conſulatu , ita ad ro
bur, & firmitatem membrorum alluſit, quam ab exercitationi
buscontinuis virgines illæ contrahebant
Spartanis potuit roburpreftare Lycurgus
Matribus , dos fexum leges vicere feuere .
nempefciebat hic communirerum experientià do&us, fortitudi
nem,ac laborum tolerantiam non æquehominià natura ineffe ,
niſi conſuetudo exercitationum illam promoueat:quibus tantùm
etiam ab Hippocrate tributum eft , vt Europæos hac decauſa
cæteris populis bellicofiores exiſtimet ; & ex illis potiſſimumma
gis feros,acimmanes eſſe , qui regiones montanas,nudaſque, &
fteriles incolunt, quibus temporum mutationes contingunt ma
gnæ , & diuerfæ . Hæc autem omnia licer confirmarepofſem va
riorum populorum exemplis vtCretenfium , quos Heraclides in
libro de policijs,intractanda duriter iuuenrute, oppidò parum ..
àLacedæmonijs diuerſos facit;tum etiam Perſarum ,ac Celtarum ,
& feuera præfertim fortiſſimorum ducum inſtitutione vt Anni
balis, Spartaci,Coriolani, quem vltimum Plutarchus refert cùm
natura effet militiarum certaminum præ cæteris cupidus,ftatim à
puero arma tractaſſe, corpus que ſuum ita ad omne pugnandi
genus exercuiſſe , ve & curlu velox , & in Luđa validus effet, &
L 3 in
 166 DE STVDIO MILITARI .
in omni congreſſu locum tenere , neque ab eo expellipoſſet; ma
Lib.de Çau. lo tamen quantum hac in re conſuetudo pofſit, ita cum Galeno
ſis morbo declarare, ac quidemomnibus eriă vulgaribus, ac rudibus inpropa
cap.3 .
tulo est, Athletarum corpora diuturniores,ac vehementiores motiones
citralaffitudinem ferre;& nos priuatos , fi paulofupra conſuetudinem
exerceamur ,ftatim labore, ac molestia diffluere. Pueri igitur quos
laboribus bellicis fuftinendis pares olim eſſe volumus,eorum quã
primum affuefaciendi ſunt rudimentis,non in otio , & blanditiis
educandi; quia vbi paululum adoleſcencia prouectior fuerit,diffi
cilem omni ex parte mihi perſuadeo,homini ad maximoslabores
afluetudinem fieri; cùm iam nerui,oſfaque & aliæ partes corpo
ris motionibus deſtinacæ callum , ac velut impedimentum ad
exercitia, præ duritie, & ficcitate contraxerint. Neque ſi pueri
molles ſunt blandi, humidi,& abfumiac diſſolui fäcites , idcirco
omni labore , & exercitatione illis ftatim interdicendum eft ; fed
quanto citius per ætatem fieri poteft ,ab omni blando, & delicioſo
viciu, ac etiammulierum contubernio prohibendi ſunt, quia vi
ris,multum ex inquinato illo vitæ genere , liberalitatis, & forti
tudinis deperire folet: & locum præfertimin illo habet Fabij quę
Cap ... libos.relavtinamliberorum noftrorum mores noipfiperderemuss infantiă
ftatim delicis foluimus, mollis illa educatio quam indulgentiam
Vocamus, neruos omnes, & mentisdos corporis frangit. Tum igitur
conuenientibus ætati ludis, &officijs exercendi ſunt , roburque
membrorum ,eft omni arteac induſtria confirmandum ,ne ſi pro
lixior in illos fuerit parentum indulgentia , difficilius vir:utum
maximarum veſtigia fequantur ; & quotiesopuserit arma fume
re, manuſque in prælio conſerere,toties ad fubeunda militiæ in
commodavires ,& ad inuadendos hoftes fruftra iracundiam cõ
citare velint, diuturnæquietis dulcedine confopiti, capriqueab
ignauia , priuſquam ab hoftibus capi poffent: quæ propofitæ
quæftionis vera eft determinatio , Ñuncergo ad exercitationis
ſpecies, ſeu præludia illa militaria deueniendum eft,quæ ficin .
Hecdicio ſuo dinumerat Sidonius prætereo ,inquit , quod bæc prie
mùm gramina inceſſu f,lumina natatu, nemora venatufregifti,omita
to quod hic primùm ribi pila , Pyrgus, Accipiter, Canis,Equus, artus
ludo fuere .
XIV . Atque voin Circo is honor curſoribus habebatur, vt diluculo
primi
 LIBER PRIMV S. 167
primiomnium à præcone citentur, ita nos à curſu de reliquis 1 Deindecir
exercitationibus dicendi faciemus exordium ; cuiusneceſſitatem să cuius
htus visa
fumma
in cunctis quæ ad vitam pertinent, hoc fatis demonſtrat , quod re- 4 .
liqua hoftis inuadendi , vel declinandi inftrumenta ,cùm natura
tardiffimèanimalibuslargiatur , vt vngues, dentesque firmos ,
& acutos , membrorum robur, calcis duritiem ; & fi de homine
fpeciatim loquendum fit, pugnorum firmitatem , & brachia fatis
lacertoſa , vt gladium rotare, vel iaculum vibrare poffint; curſum
tamen omnibus ftatim ab vitæ initio donauit , quo perbellè cum
opus eft,fuæ poffinrincolumitati conſulere . In militibus autem
Vegecius hanc præcipuè commendat ut maiore impetu in bostem lib . I. cap.g.
procurrant ; utloca opportuna cùm vſus venerit celeriter occupent ;
veladuerfarijs idem facerevolentibus , præoccupent ;vt ad exploran .
dum alacriterpergant;alacrius redeant; ut fugientium tergafacilius 7.de legibas.
comprehendant.quibus commodis perſuaſusAcademicorum prin
ceps , ita curſum commendauit, vt non modoviros, & Iuuenes ,
verum etiam virgines,& puerosillos qui grandiores erant, tum
mulieres , omnesque tam nudos quàm armatos ad currendum .
exerceri voluerit.quod licet Galeno nonin totum probetur, qui
capice 3 .
libro de paruæ pilæ exercitio hanc de curſu ſententiam protulit ,
Curſus igitur minimelaudauerim , quippe quicorporis habitum exte
nuent, hominemque adfortitudinem nullatenus affuefaciant;non
enimceleriter fugientibus victoria debetur,fed his qui ftandofortiter
pugnant ; neque quod celerrimè currerentLacedemoni plurimums !

potuerunt ,fed quodhostes perfiftendo trucidarent : iftudtamen im

pedire non debet quominusdecurfio , vt plurimun vtilis eft ad
fanitatem ,ſic bellorum quoquevſibus apprimeconueniens exi
Atimari debeat, nam vtmulta eaqueegregia prætermittam , quæ ..
in hanc rem habent Themiftius in oratione prima ad Valentem
Imperatorem , & Claudianus in panegyricis fuisde Honorij con lib . 3.
ſulatu , vbi totus eft in curſu, ob ſummos vfus quos in bello præ :
far , iuuení Imperatori commendando is
afcenfu vincere montes
Planitiem curſu , valles de concaua faltu
ac rurfus in quarto
Fluuios tuprofere curfu
Horrentes glacie .
L 4 quod
 168 DE STVDIO MILITARI.
2. belliPun. quod genus laudis non item Silius in Africano ſuo prętermiſit qui
Sæpe aliteplanta
Iliaperfofum ,& campiper aperia volantem
Ipſe pedes preuertitequum .
& quidem fires aliter fe habeat, falſum opinioneſua Platonen .
fuife oportet,cu dixitία μου πάντων πολεμικώτατον ή σώματος οξύτης
Tarròs omnium maxime adbellum confert agilitasſeuceleritàs corpo
ris . falſum item Chironis inſtitutione Achillem , de qua Statius
Achillcid.li.2
eum ita loquentem inducit
Nunc docet ingentifaltu me iungere fofas ,
Nunccaput aerý ſcandentem prendere montis
Quo fugiturper planagradu.
Sed fallat quoque experientia neceſſe eſt, qua manifeftè come
Veget.lib.'3
cap.14
pertum atque depræhenſum eſt, quod vehementius cum faliu ,
curſuque tela mittuntur .
2. Rectè igitur antiqui omnes curfum inter Gymnicas concerta ,
onde quatuor tiones retulerunt , eumque quatuor in ſpecies præcipuas magno,
eius differētia folertiſque diligentiæ exemplo diuiſerunt, fcilicet in fadium quo
dicata etiam cxxv. paſſusdecurrebantur, denisgón qui vt vox ipfa indicat, du
vera fladij plex-ſtadium erat in longum ; prazer quum decurſuin relegerent,
menfura.
1

ſtadium ſine intermiſſione recurrendo ; & armatum vnde ondúmns

dpóros cum ſcilicet in armis currerent ,quemadmodum obferuat
1.cap.22 . Iulius Cæſar Scaliger in libris poetices, & poft eum do & iffimus
auctor Gymnaſticæ Mercurialis, ac CæfarBulengerusin Thea
tro.quanquam Scaligeri Typographus rem in Stadio non mini
mun turbaritdum illud, huiufce literæ C. geminatione, quæ per
incuriam illi exciderar , CCXXV, paffus ftadio attribuit , cùm
lib. 2.cap.13. tamen Pliniusaſferat ftadium centumviginti quinque noftros effice
re paffus ; hoc eft pedes fexcentos viginti quinque ; & ex libello va
riorum auctorum de limitibus ftadialisager habebatpaffusCXXV ;
idestpedes DCXXV , cuius menfura ołties comparatamilliarium fa
cit , qui conſtat quinque millibuspedum ;vt luce meridiana clarius
patere poffit, non hunc fuiſſe Scaligeri errorem , hominis tam ,
accuratè, feliciterque eruditi,vemortales cæteros longè præter
3. greſſus , ad Deos propiusquam ad homines accedat .
Laudaturque
poriffimü mi .
Cæterum curſus ille qui ab armaris fiebat , & quem Olympiade
lisaris.
ſexageſima quinta probatum fuiſſe propter rerum militariumr .
exe
 LLIBER PRIMVS 169
exercitationesPauſanias aſſerit, ſenſim pofteain Caftrenfis diſci«lib.s.
plinæ munus à ludo deriuatus eft, tanto omnium applauſú , vo
Scipio , Galba,Maximinus alijque duces Romani, &exteri ſuos
in eo milites exercere operæ pretium ſemperduxerint. & Cæfar
ipfe qui ſuas vitæ actiones pofteris omnibusad imitationem relig
quit, quantum eius recta adminiftratio ,ſibi in acie Pharfalica ,
commodi attulerit, tunc velmaximè expertus eft, cùm ſuimil
tes procurrentes in Pompeianos , ita curſum reprimere concita
tiorem , & eundem de nouo cùm opuseſſet integrarevaluerunt ;
vt nec motu fracti , nec ceſſatione, & quiete , quod aduerfarijs
contigit , torpidi , ſegnesque pila miſcerent. quod idem cùm.
apud nos ,& hoc præfertim corruptiſſimo diſciplinæ ftatu , ne
votis quidem ,ac cogitatione confequi liceat : optandum ſaltem
eſſer, vt Tyrones artificiofis decurſionibus incumberent, cam
porum mox celeri gradu emeriendo planitiem , colles mox , &
iugamontium obnitentepede ſuperando, aut in valles firmo gez
nu proruendo, & quemadmodum non ita pridem cecinit vares
quidam ex Hollandia culciſſimus
ji Sæpe etiam ardentercùm Solaccenditurorbem 3.lib.de con
temptu mor .
Millia multa viæ gradiendo , aut corpus in auras tis .
Librando connixum bafite
quoniameiuſmodi laborum contentione , viam fibi facilius ad
exercitationes mupirent , fanitate degerent inculpata , iucundif
kimè cibos deguftarent, & ſudando ,nitendo , anhelando calori.
bus æque ,ac algoribusſub dio ferendis , pares euaderent; qui
bus ,nihilnequeram ſalutare,nequę tamneceßarium inuenitur
in bello.01.3.1999goli . 7 : 5 , 4.
Namquod Apollonius narrat de Polipbamo; quod Heſiodus Qui nonana
de Iphiclo; quod Nonnus de Damneo ; quod Virgiliusde Camil- tura poder vi
la,qugdOuidius. de Hippomiene , & Atalanta ; quod Solinus, süma perni
auctor Rhetoricocum adHerennium , Martialis;& alij de Lada , Tuot.
citaue value
qui omnes exímia pernicitate corporis, & volucri mçatu magnoş 1. argonaut
terrarum tradius breuitemporis.igatioemenfifunt,vt eciamde 8 8.Dionyt.
Philonide narrat Plinius quod eas:Sicyone Elin mille & ducenta lib10.. 6meram.
Radia nouem dieiconfecis bonis , indeque quamuis decliui itinerei liEp'gram.
b. 10.
100
tertia nudis horarcuerfas eff . & quod alterioCatullus nop de De lib. 2. cap . 7 .
dale, ficut Mursto: & alijs,vifumeft , fed de Tbale , quem luz
piter
 1701 DE STVDIO MILITARI.
piteræreis pedibus finxiſſe dicitur,'cuftodemque Europæ adhi
buiſſe , vt Cretam infulam ter quotidie ambularet'; hæc inquam
omnia vel ad inſolentes Naturæ conatus referenda funt, quos ſi
quis vellet imitari , ne quidem hilum proficiat; vel ad folitas Poe
tarum artes, quibusfamā fuis operibus ex admiratione conciliát.
5. Proptereaque ficur in cæteris artibus ,per varios, & foepe re
Sedabexer- peritos actus; hoc tandem conſequimur,vt maiori cúm induſtria,
curio .
& facilitare poſſimusillas exercere; licin ifta currendi exercita
tione , cuncta facilius procedent, fi in illa ſenſim adoleſcentes
præludant, & breue ſub initia ,à carceribus ad meram interual
lum , fibidecurrendum proponant; mox longiorem arenam fu
perent; & feris demum , ac auibus per venationum illecebras
conſequendis , aut fi fatis iniquioribus preniuntur, Dominorum
fuorum negotijs obeundis; quod gnauiter facere folentferui no
ftrates à pedibus, qui vulgo Laquais dicuntur,aſſueſcant. hoc
.

enim longè facilius eft quàm Aegyptiorum confuetudinem imi

tari, qui pueros ſuos antequàin fingulis diebus multa ftadia cur
ſu confeciffent,veſci cibonullo permittebātzaur optare,quemad
modum monent Coeleftium periti, vr Delphini fidus peculiari
ſua virtute, & influxu non Hemerodromos modo , fed Petamina-,
rios efficiat, ſic enim omnes qui præcipua velocitate pedum fpe
& tacula fui faciunt;videoà nonnullis eſte nominaros .
Sed aliquipræterea lienem vftione, vel ferramentis abſu.
6.
mi poffe contendunt; atquehoc multos curſores feciſſe, qui vt
tocreate Leno ille cappadoxapud Plautum ,Lienequafizonacintliambu
extirpatione lani,geminolgae fibiinventre videntur habere filios; fcio quidem
falfa rodi: Pliniumfcriptis conſignaſſe, dum inquit peculiare curſus im
ris oflenditur.pedimentum aliquandoineo; quamobreminuriturcurſorum laboran
lib. 11.c.37 . ribus, & per vulnusetiã exemplo,viuereanimalia tradunt eadēque
inopinione cữeſſet Erafiſtratus qui arkeops fuit Thcophrafto ,
licer Peripateticæ Philofophiæ addictus effer,& ex'Ariſtotele di
ſcere potuiſſer liene habereillaanimalia qua operoffimèfunranatu
ra elaborata;ta meais'anireaBwrivatamē quia viſcus illud fectione
extirparipoſſe,autvftione,ex veteribus illis fabulis acceperat,in
hunc tandēſcopulum impegit , vtlieneminullo cerro fine fachűà.
natura fuiſſe contenderet, quemadmodü de illo referunt Cælius
lib.4.par.15. Aurelianus, & Galenusin diuinoopere de vſu partiü quid pluraa
modum
 LIBER PRIMVS , 171

modum quoque legi apud Paulum Aeginetam illius operationis, 1.b.6.cap.48.

quæ ferrocãdente, & bicipiti, ter in cutem è regionelienis impa
éto; aut tricipiti alio quod Marcellus proponit ,athletis ipfis , &
cæterismalèab hoc viſcere affectis, plus tormētiinferebat,quàm lib.8 . }
præſidij ad celeritatem , aut fanitacem : vnde Trallianus refert cu
ratum à fe militem , cui tota lienis regio barbaricis ferramentis
candentibus vftulata fuerat. Et nihilominus funt adhuc aliqui
nõdicamé plebe quæ nihil vnquam hauritè pureo veritatis lim.
pidum, ac ne quidem ea quæ ſuis oculis videt, fincerè dijudicat;
fed ex eorum cenſu, qui vulgo fapientes ob licerasaudiunt, quos
veteresillæ auiæ fic tranſuerſos agune, & omnia temerè credendi
furor exagitat; vt hac Plinij, & aliorum auctoritatefedu &ti, mille
fabulis aures accommodent, quæ de lienis exciſione circumfe
runtur ,qud ſubleuati iftius viſceris ſarcina homines ,magis ad
curſum habiles , acidonei reddantur. & vero non poffum inter
cæteros non vehementer damnare ,Victorem Palmain Caieranū
notiflimæ quidem apud nos famæ doctorem Theologum , fed iu :
dicij tam futilis, & ftupidi; atque vt vno verbo dicam .
Quelibet à quouismendacia credereprompti.si
vt non hæc vtique bona, ac honeſta ſemper fúerit :is enim fub fi
nem hiftoriæ Gallicæ , quam à pace per ſubſecurum inde fepten
nium nominauit; eiusmodi fabulam poft multas alias de errone,
ac palabundo ludeo; de Tremofino ; & ſpeciris, ac incantationi
bus diuerfis, in medium reuocare conatus eſt;ex relacione nobilis
cuiusdam , quiLugduno Pariſios venit , fimul cum quibusdam ,
alijs iter perdiſpoſitos equos feftinantibus , cùm tamen ipfe nun
quam ſuum mutaret , aut tardius quàm cæteriad hofpitia perue
niret.vnde ab equo,cui per iocum , vt opinor,nobilis ille dixerac
lienem fuiffe detractum , ſermonem ad homines conuertēs, mul
ta ex aditis, & penetralibus fuæ philofophiæ depromit , quibus
hoc ipfum in illis etiam fieri poffe demonſtret : & eo tandem futi
litatis deuenit , vt vocem nobis familiarem derater , qua in exci
tandis, & velutà melancholiæ fæcerepurgandis famosà aliqua
impofturà ftolidorum iuuepum animis vtimur, & quam ego fu
fpicor magnam apud nos huic fabulæ occaſionem dediſſe , in il
lius confirmationem adducat . quaſi vero nunquam legiffet Ala
nis à Probo Imperatore deui& is,repertum in præda equum , qui
quan
 192 DE STVDIO MILITARI
quantumcaptiuiloquebantur ,centum ad diem milliaria currere dis
ceretur, ita utper dies octo vel decem continuaret: & tamen nec Vo
piſcus ;nechiſtoricorum vnquam aliusdixit , hunc Aſpleniopo
rius quàm Feeno paftum fuiffe,vtfacta paulatim lienis imminu
rione, tam velox'euaderer . nec Venetæ ac Praſinæ factionis ftu .
lib.7.Method dioft homines, qui vt Galenus refert equorum ftercora quo intelli
cap.273 gant, quemadmodum alimentaconcoxerint, odorantur,tanquam ex
co , omnem eorum bonam habitudinem cognituri; hoc fibiin ani
mum vnquam induxerunt , vt lienis auulſione paratiores illos
ad curfum efficerenr. & fanè concludendum effet,fi viſceris iftius
priuatio quicquam ad pernicitatem conferret,Simias quibus per
exiguum , ac prope nullum eft, præcæteris animalibus in curſu
excellere :quemadmodum & pecora multa Cortinæ vrbis, quæ
proprerabundāram Aſplenij, Vitruuiusſine ſplene inueniri tra
dit,ac Sues quoque dum ex Tamariſco potant; aut-Canes fabro
rum ferrariorum , quos Celſus , quia chalybeatam aquam lam
bunt in fornace, non æque lienoſos eſſe contendit ,acſunt vena 1

ticiilli, quos tamen prægrande lienis pondus non impedit, quo

minus intacta fegetis per fummavolare gramina , quotidie depre
hendantur.veitud omnino ftatuendum fit quod ficut lien dum
malè eft affectus liberam ambulationem,ne dum curſum velocio
rem impedire, ac retardare poteſt ; ita dum fe habet vt moris eft ,
in valente , robuſtoque corpore,nullo impedimento eſſe poteſt ,
functionibus eiuſmodi bene laudabiliterque abſoluēdis quoniam
in Epidem ad vtinquit Galenus minimè doloroſum eft viſcusſplen , neque feptum
Hitoria Phi
liſci . fimiliter vi bepar, do venter, nifimaximumfanè
tranfuerfum premit
babeat tumorem circa caput , vbi notandum eft, eum per lienis
caput, gibbam illius partem intelligere, quæ ſepto conne & itur.
nec e iam curſus facilis, aut laborioſus à liene dependet , fed
quibus ampli, & capaces ſunt pulmones,multiſque foraminibus
peruij ; diutius anhelitum cohibent,acceleriter currendo viam
multam conficiunt,ijdemque egregij funtvrinatores, & ſub aquis
longo tempore perdurant..male autem affe cnim liènem intel
ligo qui velmagnitudinevitioſa ponderis ſenſum , ac moleſtiam
reliquis partibus inferat, quales erant illi,quos adeo grandes fe
lib.s. anatomi vidiñfe Columbus teſtatur,vtviginti librarumpondus vnuſquiſque
ex his longè excederet: vel qui laxo rumorereſpirationem crebrio 1

rem 1
 LIBER PRIMVS :
rem præfertim in curſu , ac labore efficit , compreffo ab illius vi
ſceris amplificatione, maximè cùm ventriculus cibisoppletus eft
diphragmate, quo genere morbi forſan laborabat curſor ille de
quo Plaucus inquit genua bunccurforem deferunt ,perijifeditionem in Mercatore
facit lien ; occupatpræcordia , vel denique cum in fcirrhum obdur-,
uit ,& omnia quàm in præcedenti affectu ſæuius adhuc mifcet ,
corporifque oceonomiam radicitus peffum dat . Quibus mora
bis cum ludibrium fæpiſſime debeat Alclepiadarum fchola ,
tot rationibus inftruita , tor munira remedijs , adeo peritis
vrendi , & ſecandi miniftris ftipata; quibus tantùm abeft vt lien
abfumi, aut peraluum excernjac liquari poffit, quod perfoepe ,
ne quidem ab.obftructionibus expediri poteft. quis amabo ri
fum continerepolſer,quoties vel Plinius tā nugaciter eius viſceris
curam proponit, ytdicat: lien recens magicis præceptis fuper do libizo.cap.6.
kencem Lienem extenditur , dicente eo qui medeatur lieni fereme
dium facere; pofthac iubent eum inpariete dormitori eius,teclouen
includi, da obfignariannulo, terque nouiescarmendici. Eo liberat du
Lacerta viridis viua , in olla antecubiculum dormitoriumeius cui
medetur fufpenfa , vt egrediens reuertenſque atringat manu : ve! in aresparta
Agyrta profanus tot malorun originem , ac radicem , velut agres riet.cap.44
Ates illi chirurgi quos frigida mittis. Nurfia tefticulos arieri- *.
pos , aut caninos, ſe prorſus è corpore auerruncaturum fpon
det : aur ex vaniſſima Cardaniopinione,fenex delirus vittas quals
dam ex panno , vel charta, ſupra cutimèregione Lienis decuffa
tas, ſecuri quantum validè poteft impactà , diſcindit,vteodem .
i & u faftidioſum hoc viſcus in frufta , partes que miņutiſſimas ,
abſque vulnere diuidat:ac demum vetulæ quædam ex lupanari,
vel popina, ipſo liuore genarum , ſulcata fronte , mento fylue
ſcente, fcaturientibus que iugiter lacrymis,fuis muffitationibus,
& borborugmis fidem experientia conciliantes, pribus, aut qua
tuor verbis quàtacitomurmure prolatis, quà vaniſſimo ritu dç
pictis, & geftatis , quantum in corpore lienis eſt abſumere, &
curſoribusipſis perennem ſpiritum ,ac nunquam fatiſcencesnera,
yos reftituere poſſe ſibi perſuadent, nonminus ftultè protecto ,
vaniſſimèque quàm olim Apollodorus, & multi eum ſecuţi tra
diderunt,Barbaros lufticum cyperi herbæ ,quam nosgladiolum ..
appellamus , ore excipientes , lienem conſumere , & nog egredi
domo
 174 DE ST VDIO MILITARI.
domo niſi ab hocfuffcu ,vegetioresenim firmioreſque fic fieri, &
cortice radicis, italicicapparis, fi quisvraturaddinsdrachamas
đemptointerim balncarum vfu, crigimiaquinque diebusper vri
nam , &aluum rorum lienē emittizfalfa enimhæceffe,diaeft quod
experientia docuit. & quantumadvftionem fpectar, autexciſion
nemr, quamexrarionalimethodo ,nonnuliafrisexercicaciones
freci fe factntos recipiunt; oprimé Cælius Aureliamus alicubidis
lib.z.chroni xit Lienem ex fcindendum ,vel orendum effa vocequidem dici,fed
paftion. non item officiocompleri; quiasorinſignesarteriashabet, orid fine
periculo fieri non poſemanifeftumfis,& eciam ſi operatio illanullo
negocio fieri poflet,nocauit tamen Arethæuseos quitienepriuan
cür,deterius poftea ,& infeliciusviuere , quia fanguinecraſlo , &
impuxo corpus alirur;tantum abeftve fincagitiores , & ad omnes
actiones alacriores ; atquevemaximiviriauctoritareconcludam ,
negat anatomicorum priiñeps Riolanneegrrapso tiene uimia
Animalia poffe .
7 Sed hac vaniffimaopinione explofa ,priufquam èditierticido
Additurque in viam regrediar, luberadhucpaululumimmorari, ineiufdcats
ratiocwier effectuscontemplatione, quoexperimur , aleendentibus nobis
teftius de li concitatiorem fpiritum fieri, & crura adeo kabörare, ve plusmo
ni facto : teftiæ homiiriaccidat exquingentorum paffumuss itinere fi illud
aweperpla
niciem
aſperum fit, & per foca ardua , & acclivia , quamex triple lon
gtore fatto in æquali comporum planitie.Nametfipro GÒN THto
habeam , Franciſéum Philelphun magni ingenij virun y præclai
ram aliquando fuos intéreonuitas diſceprationem habuiffe de
ilfiulce teicaulis; obfcuriortainen mihi videbatur tota elusota
tio, quam vtrationesexea fatiseuidentes, &accuratacolligi pofs
fent.Quare fatius eft cum philofophis afferere,iftudprimun qui
demfieri propter communescaufas,quibushomines ,etiamfi in
planicie ambulauerine laffitudineincontrahunt, nempeanorunt;
quipartium acmenabrorum fpirirusexoluit: denide qua-magis
atrollitur corpus in accliui quam in æqualiloco; hæc vero eleta
cioquo altior eft,eo grauior,moleitiorque percipitur: dedemum
fitus accliuis magnam fibi in hac difficultate partcm vendicat ,
homo enim cum erectas ftare non poflity nili pedibusæqualiter
expanfis ; & montium fuperficies non va planta fit vtcompiode
inilla perdurer'sob id cogiturdumafeendit, magnolenixu con
tinere;
 ? ! LIBER PRIMVS!!
anere ; & velanterius totum inclinare corpus: velextremis tan
tum pedibus inſiſtere ; aut quod maximèlaboriofum extria varia
diſtenſione, & contractionemuſculorum permanere. Vede præ
clarum cenfeturroboris experimentum , corporeert & o , & plz
ais pedibus confcendere per accliuia , & curſus etiam quo feu
inuenes in montibus exercent, cæteris propterea difficilior base
bendus eft . Tot
Suntautem curſuiplurimum affines faltus.& falratio ſiuecho XV.
rea , qaæ duo fecundum genus exercitationis liberæ conftituunt ; 1 Atque huis
ac prioris quidem vtilitatem cum Vegetias, quemlibenrer in affinos falta
illis fequimur quæ admilitiain , artinent,coutimao vfu perfper sus est ujus
dam haberet;iubet idcirco vtnon modoad curſum , fed ad fakā afferuntur .
eriamquo vel foffetranfitiuntur ,vel impendens aliqanistitudofeu lib . I.cap .
peratur miles fi exerceat : 0 cùm aius modi difficulrares eueniorint
poffit fome labore wanfire.preterea in ipfo.conflicta ,acdimicationes
bellator cum curfu faktuque ueniens ,aducrtani perfringic oculos ,
mentemque deterrer : prisque plagan infigis quàm ille ad fauce
dum , vel adveftendum certe fe prepares ,atque hoc vtamis , &
diſciplinæ ratio nõdobeat,equidē nacura tamen ipfaignotari non
permittit , quæ incitationem quandam , &alacritatem omnium .
animis inſeuit , à primo farimexortu , quam non reprimere ; ſed
augere debent imperatores ; animique motus exilientis pari cor
poris vibratione ,illuc vbi per le propendent vehementius im
pellere . Vnde laudanturà multis Tbefeida ceu ruſtici Athenien
ſes qui vtinquit Tzerkes , dum Afcolia in honorē Bacchi celebra Ad Hefiodi
rent inftaros seres inverra ftatuebains, &vno pede faktantes , in opera & dies
illos exlaperiore loco ferebanturjia vtfæpe dabentes in terram ...
Caderent, quia vtinquit,Eubulus apud Ariftophanis fcholiaftem
illos unguine lubricabane,ac propterea Virgilius quielegantiflimae in pluco :
huius facrificij caufam , & fefti ridum in:Georgicisdefcribit , quo
nihil falemne omitteret Varctionisetiamitines mcininit in hoc lib. 2 :
verfr
Mollibus in gratis unthos falizeper motres .
& eademratione fapienter feciffe dicitur Pompeius à Saluſtio
quod falcacum alacribus inmedioraggerecontenderet,&Scipio
Africanus non mediocrivercommendatura Sibio hralico,quod ina z belliPuoici
primæuo fore huenire
Тре
 176 DE STUDIO MILITARI.
Ipſe inter medios venture ipramialaudis
Signa dabat ,vibrare fudem , tranſmittere.faltu
* Murorum foffas. 1

Sed ne hoc feculo noftro nimium iracus videar; ſi quæ laudum .

exempla protulit, quafihæc præ antiquis non magni facienda
fint, reticuerim ., illud in primis illuſtre cenſetur , quod narrar
louius de Pompeio Columna, qui in ſtadium productus,cum for
te Neapoli fpečtante Rege Federico ,nobiliffimi luuenes triplica
2
to falcu decertarét, cæterosomnescum multo ſpectantium plau
ſu ſuperauit. At verò quodiftis in vmbra ludū. & oblectationem
præbuit,certum.eft multis in pugna , ſalutem plerumque etiam ,
attuliſſe,cum volubiliimpetu ,celeri planta exilitionefubita,hoftē
velatex infidijs peterent, autab eo crebrisictibus petiti,conarum
einsvimque omnem ,quafi non illic effent vbi pugnatur,fubtiliter
eluderent.eaque ratione cum Marsgradiuus pater diceretur ab
exſiliendo,ideft,gradiendi impetu ,quod exilire bellatoresfoleant,
& gradum inferre præliantes , Salifukulus præterea abantiquis
latinis dictus eſt, àſaliendo fubfultandoque inbelloſcilicet:ijdem ,
Aeneid.8; que Salios eiusSacerdotes vocabant, quod in portandis Ancili,
bus ſaltare eos mos effet vnde Virgilius
Hic exultantes Salios, nudoſque Lupercos,
Lanigerofque apices ,do lapſaancilia Celo ,
Extuderat.1% )
Epigr. 17.
& in illo verſu Catulli qui fic legitur:
In quoSaliſubfuli facra fufcipiunto .
nonnulliè doctioribus Criticisreponunt ſuſcipiantur,vt hoc epi
therum tam commune reddatur Marri , quàm eius Sacerdotibus,
qui idcirco fubfultim ambulabant,vt exemplo militibus effent,id
in congreſlufaciendi; quia motus calorem ,hic vero audaciam
excitat, vndenihil hic ad faltus commendationem referre necef
fum eft , quod Vegeriusdixit plusarmorum exercitia ad fanitatem
militum prodefe quàm Medicos; vt nec illud quod docuit Galenus
in explicatione popularium morborum , quorum obſeruationes
extant apud Hipocracem ,nimirum cum purgatione, vel fangui
nis detractioneopus eft in corporibusnondum firmis , velminus
ad hæc remedia perferenda, ob ætatem immaturam , aut alias
cauſas idoneis; ſaltu , vices vtriuſque commodè impleri, & hu
morum
 į LIBER PRIMVS . 17.7 .
morum veluti ſaburrà corpus liberari poſſe.exeoque idemios
ſecundo libro quem de curandi arte ad Glauconem ſcripſit, me
dicos aſſerit folitos olim admonere molles, & infirmos adole
ſcentes , vt altero pede fubleuato , quod áoxwriam Græci dicunt,
fubfultim exultarent, yr in eam partem copioſius alimentum
derruderetur . 2.
Enimuero cùm tot nominibus faltandi exercitatio apud au- Erfaltationě,
Stores commendetur , non deſunt tamen grauiſſimi cenſores quam nönului
damnant .
qui ſa!tationem ne dum inmilitibus, quosminimè omnium hom
minum decer faltibus, & fchemisleuioribus ( ſic enim vocem hanc
apud probatos auctores Nonium , & Suetonium pro.corrupta alia
Jeenis Turnebus reponit Jinftar PetauriStaram moueri,fed inj
viris & mulieribus, graui omnino animaduerſione, ac nota di
gnam iudicarint;eoque etiam magis, Gi àviro aliquo principe
celebraretur, quemadmodum ex Aemilio Probo liquet, võili in Epamin .
berè contendit Muſicam prouterant tunctemporismores abeffe
à principis perſona ,faltareveroin vitijsetiamponi; tantumabeft
vrillud probare potuerit, quod dePerfarum Rege fcriptum reli- la 7. hiftor.
quit Duris Samius,nempe eum femel in anno faltare conſueuifle,
idque temulentū? quo die facra Deo ſuo quem Mitbrum vocabāt
faceret . Certè apud Romanos ſummæ infamiæ erat hominem
faltare , ac præfertim ciuem ,cui multum credebant his moribus
compoſitis,, & quæſitis ad aliorumoblectationem , detractumiri
grauitatis', & modeftiæ , ita vt. Marci Tullij Ciceronis illud
quandoque effatum fuerit nemo enim fere faltat fobrius: &idem.
Gabinium , & Catilinam ; vt Cato Murenam ſaltatoresvocaffe
fatis habuerint,vt illos probris omnibus inquinatos eſſedenora
rent; quemadmodum Saluftius .idem de Sempronia iudicium , la Cacilinar.
tulit cùin illam pfallere , & faltare elegantius dixit , quàm par eſ
ſet honeftæ , &pudicæ fæminæ . 3.
Atomnes illos opinor non rem , fed abuſum qui in ea nonnun- sed immerito
quam counmittitur damnaſſe ;nam quantum ad honeftas ,& mo- cü boneftafir.
deracas faltationesattinet , fcio quidem magnum illisſemper ho
norem habitum fuiſſe à pluribus virisgrauiſſimis , & qui no minus
quã tetrici illiCatones callidè prudenterque de rebus indicabant,
vt non illud vulgare ftudium , non obſcænum fuiſſe exiftiman
dum fit , quippe quod à ſuadignitate , vt Scaligerinquit' wkuriquam calib.r. Poetic.
p . 18.
M alie .
 178 DE STUDIO MILITARI .
aliepum Heroes arbitratifunt; fanè faltaruni,& Theſeus, & Achil
les ; en Pyrrbus, & Sucratesa Epimuero quis maiorem inter for
tiſſimos, & fapientiffimos.Duces , vel veriorem laudem vnquam
obtinuit quàm Epaminondas, & tamen hunc cantalle probè , &
faltaffe decenter , nulluseft adeo parum in antiquioribus literis
verſatus , qui apud Aemilium Proßum non legerit ;aut tam ob
tuſi ingenij, quihuncpociusex laſciviente , & diffoluta propen
fione calia feciffe exiftimet, quam quod homines , faltatione vi.
deret agilioresfieri, & quendam in fë pugnandiardorem ,modum
que concipere .
4. Quæ fuit etiam Lycurgicogitatio , cùm inter corporis exerci.
Bind bollom tia, quibus Lacedæmoniorum luuenesdurari ad laborem , & ad
etiam valde bellum aptos reddi volebat , choreas ,& ſaltationem retulit;ma.
conducibilis .
ximèvero.illam quæ Bibafis dicebatur,quæque rehvata. 10 XEMUKS
feu Bellicas configurationes quæ lenræ ;& cautæ erant repræſenta
lib ... cap.18. bat; Sic enim deilla Quintilianus. Lacedemonios quidem eriams
inftit.
faltationemquandam ad bella quoque.veilembakuifjeinterexercita
tiones accepimussimo quomagis concinna motione hottes aggres .
derentur,pueri apud eofdem nudifaltare diſcebant,quod his.ver
in Lycurgo. bis,teſtatur Plutarchusaffueficitnempe Lycurgus iuxta puellas.
atqueadukas.nudos,inpublicaverſari, certiſqueſolemnibusfaltare ;
& cantare ,affiftentibusatque ſpeciantibus iuuenibus.:modumque ,,
vulgaris, eiusfaltationis præclarè Lucianus. expreffit, in dialogo
de ſaltatione. Quamobrem non audienduseftIuuenalis cùm ex
licentia facyrica , & communiRomanorum in Græcos inuidia.
vitio illisfaltationem vertere conatur in hisverſibuscx Satyrą .
vndecima ,
illefruatur
Kocibus obſcenis, omnique libidinis arte :
Qui Lacedemonium pedenudo lubricat orbem
Șicenim poftremumhunc malo legere quàm cælum terræ mi
fcere , & quicquid habentantquitatisarmamentaria Mufarum .
excutere ,vt locus inillofit velpyrifmati,vel pytilifmati ,velpopa
px /mari, vel pyreifmati', velpedemati, vel propriſmati,vel petteu
mari', vel pygiſmati , alijſque,doctiorum hominum le & ionibus,
quæ plerumque tam diuerfæ ſunt ,quàm fubtiles & argutæ .
.
5

Sed quid vlterius immororin afferenda proborum fuffragijs ,

aut
 LIBER PRIMVS . 179

aut vindicanda ab iniquorum calumnijs faltatione ; cùm vnius 5.

Platonis teſtimonium licem hanc optimè diiudicet in bellicæ Vnde rri
Gymnaſticæ fauorem , eamque à faltatoria non fuiſſe difiunctam bus eiusdife
oftendat, dum faltationis iplius fecundum omnem fuum ambi- literis dicz
bicum conſideratæ , tres primum ſpecies conftituit ,militarem j balvur .
nempe ; domesticam ceu paci, & vrbanæ hominum conſuetudini dhe
conuenientem ; ac mediam , ceu dupio Bussuam in facrificijs, at
que expiationibus vſurpari folitam : & militarem quidem eorum
effe dicit,quimodo inclinationibus ad læuam ,aut dextram ; ho
ftium ,incurfus,inuafiones, declinationesque imitabantur ;atqne
hanc tanti femperin fua Republica fecit, vt voluerit magiftros
haberi , qui mercede publicaconducti ,viros fimul,acmulieres
illam edocerent; arbitratushacvna ,non parum momentiacoef
ſurum ad peritiam militaris difciplinæ , quaſi ex fchemate con
uenientiflimo adipiſcendam : & eadem mente , optimos olim ad
bellum habitos fuiſſe , qui deorum in facrificijs peritè tripudia.
rent , cenſuir apud Athenæum Socrates. Vnde profectomirari lib. 143
ſubitaliquories,quid in mentem venerit Federico Imperatori Panorm.lib .
eius nominis tertio , vtfebrifedetinerimallet quàm ſaltationiope
ram dare.aur Alphonſo Araganum , & Siciliæ Regi , veexercita
tionem hanc Gallis noftratibus.admodum familiarem , vitio in
faniæ proximoverteret , cùm præter allatas fuperius grauiffimo
rum auctorum rationes , & fortiffimorum ducumexempla, quæ
contrarium fuadere poflent; vnius ScipionisAfricanivita num:
quam non prudentiffimè , fapientiffimèquetranfacta , per ſe fatis
fufficiat adiftiuscalúmniæ aculeūpenicus retūdēdum ; huicenin
fuperci.ium illud prifcægrauitatisRomanæ ,dequo ſupra dice
bamus, minimè obfuit ,quominus.melioris vitæ & doctrinæ an
tiftes Seneca, laudiilli porius quàm vitio datum fuiffe fcribat ,
quod faltationum modos edoctus,fcitè nonnunquam , elegan
terque tripudiatet. Aut fi Regum fententia , non nifi Regis alte
rius auctoritareinfringi, & debilitarideber; habemusin promptu
contrarium Ferdinandi Hiſpaniarum Regis de faltatione iudiciū,
in qua poftquam Neapoli,Ferdinandum Piſcarium numeroſiin
ceffus grauitate , & amoenailla pedumalternatione, cæteros no
biles adoleſcenteslongo poft fe interuallo relinquentem vidit,
quaſi futuri confcius pronunciauit , evalurumhunc aliquando
M 11
 180 DE STVDIO MILITARI .
in magnuin atque omnium longè præſtātiſſimum imperatorem ,
6. Hæc autem omnia ; de choreis nostris vulgaribus, quæ ad hi
Que varia laritatis teftificationem iocer amicos , & mulierum conſeſſus cer .
femper fuit, taquadam ,& aftricta numeris pedum motionecelebrantur , in
sationes vi telligenda funt; nam quod de Pyrricha alijſque faltationibus belli.
ex celebrior , crepis apud autoresleguntur, ànemine vnquam putu fuiſſe con
patet. demnata: vt neque etiam communes illas, & ciuilescenſeo po
tuiffe vituperari,niſi ab illis qui propter quorumdam intempe
rantiam , Itudium aliquod honeſtum , & laudabile continuo pro
fcribunt. Fuerunt autem Pyrrichæ falcatíones apud antiquos,
velut genus quoddam ad illas omnes , quæ præliorum imaginem
penes diuerfas nationes,varijs item nominibus, & diuerfo plerum ,
queapparatu exhibebant:quales erantOrfitis, & Epicbedios apud
Cretenfes; Carpaea penes Aemanënſes, & Magnetes; Bibafis in .
ter Lacædemonios,&Bellicrepa apudRomanos, quam Romulus
inſtituit,tefte FeftoPompeio, ne fimilepateretur, quod feceratipſe,
cùm à Ludis ,Sabinorum virgines rapuit ; tum etiam quæ à Iulio
lib.4.cap.14. Polluceenumerantur Tetracosmus faltationis fpecies Herculi fa
cra, & militaris; Comastica pugnam ,& plagas habens;Colabris.
mus Thracica faltatio , & Carica ; arque li remi antiquiſſimam fi.
militudine quadam eius affequi licet, quæ poftremis hiſce tem
poribus à Saracenis ad nos deriuata eft,Scopia illa feu Moreſca ſal
tatio quæ tocius corporis, crurumque, ac oris , & colli obliquo
hinc, & indemotu ,perperuáque conuerſione perficitur: niſipo
tius eadem fit quæ ab ltalis Mattacina dicitur , forfan à Size78
Ma Srir quod inter alia injanire ſignificat,& à Choribātibusquo
rum propria fuiſſe videtur, ad Saracenos deducta ſit. Denique
huc etiam pertinet gladiatioriusludus quem internudo mēſes, &
infeftos gladios,Gothi,ac Sueci celebrant,quemadmodum refere
tib.15.c.1o. Olausmagnus.Quipimo quoties Pythiorum ludorumrepræſen
tationem apud meperpendo,videnturmihi, perbellè adeiuſmo
di ſaltationes armatas poffe referri; quod non aliunde probare
lib.4.cap.io. contendo quàm ex 'eorum deſcriptione,quæ talis fuiffe dicitur à
Iulio Polluce, vt quinque partes in illis ellent ,cùm ab antiquis
Pythicus ille modus tibia canebatur, ſcilicetmiegleu rudimentum
cum Apollo , Draconem aggreſſurus locum circumſpiciebat ,
kalaxen comès feu provocatio ,cùm Draconem laceſſebat ;iapaBox
cum
 LIBER PRIMVS . 181

cum pugnabat; otord för cum victoria repræſentabatur ; rata xo'

poconsdenique,& ouatio ,cùm Apollo victoriæ carminibus', atque
honore exultabat . Eiuſmodi vero ſaltationes Græci communi
quodam epitheto cromais ſeu armatas aut militares appellabant;
fiuè zegaico en toeś ordoisfaltationem in armis , quod video vfurpa
tum fuiſſe à Juliano , in oratione prima de laudibus Conftantini
Imperatoris, quem ab exercitio illo faltandi, & ballimachiis ma
iorem in modum commendat .
Omnes autem Plato cùm de honeftis cantum faltationibus lo . 7.
queretur, ſub Pyrricha compræhenfas voluit; fic enim inquit in Quamquam
feptimo de legibus duo faltationum boneftarum genera infituit is omnes asPyres.
qui inueneor faltationisfuit,alterü bellicum alterüpacarumilludPyr- cipofluns.
richen , boc Emmeliamnuncupans , utrumque nomine decorQ, ac ac
commodato. Emmelia enim à congrua , & decenti motione cor
poris appellata eft,quia EmmellesGræcisillud eft quod ad melos
mouetur : atque hæc eadem genera idem auctor widzia id eft
Audiofaferiaquevocabar, & commendabilia .Quamquam non
ignoro mult seſſe ex illorum præfertim cenſu q, ui ſe ab exacto
iudicio , & accurata rerum eiusmodidiſquiſitione criticos nun
cupant, quibus aliter de faltarionumgeneribus, & differentijs
ftatuendum videbitur ; vtequidē res eft non minimùm apud au
Cores obſcura, & implicita :verum quianonopis eft noftræ, nec
muneris tantas interipfos componere lites ,illud interim luben
ter amplector, de quo plures,ac meliores inzer fe confentiunt.
Igitur cùm faltationum omnium in genere tres partes aſſignentur
à Plutarchopoesi, o zamang,dusmotio nimirum ,geftus ſeu figura, &
demonstratio feu oftenfio ; armatas omnes ad figuram referebant;
mihi videntur ad
perinde ac vulgares noftræ choreæ pertinere
motionem , & operofiores quæ aliquo veftiun , & ſcenarum appa
ratu exhibentur ad demonstrasionem .
At vero quoniam fatis eft ad præſens inftitutum , fi Pyrricbam $.
bellatoribus noftris afferuero , vt dignam prorſusin qua ,ſi per Deque idcir
foeculimores licerer ftrenuè fe exercerēt,omiſſa eiusorigine, quæ cojinétè
mulia din
propo
pon ſecusac rerum omnium antiquiſſimarum principia,inter va-nentur.
rias, & diſcrepantes autorum ſententias ,mirum quor in partes
diſtrahitur; dum hic a Pallade ,autCuretibus ,vtDionyſius Haly
carnaſſeus ;alterà Pyrrho quodam ignobili,vtPlinius;alius à Pyr
M 3 richo
 182 DE STUDIO MILITARI .
richo, vt Strabo; nonnullus à Pyrrho Achillis filio; Scaliger vero
anda tu megir ; & cæteri ab alijs cauſis eius originem repetunt : cer
tè,quod ad modum attinet,vix illam puto diuerſitatem aliquam .
ſuſcepiſſe,nili forſanabarmis,quæ pro more nationum pila erant,
aur haftæ , lanceæ ,acinaces , gefa, fariſſæ , peltæ , fcuta , conti,
& eiuſce generis alia : nam figura feu geſticulatio , aut ab vnico
Pantomimo, aut à pluribus in cuneum denſatis,ijſque nondumu
ærate prouectis adoleſcentibus vt plurimum exhibebatur; atque
vtin Myleſiarum vltimo, tanquam in tabula mira verborum , &
elegantiarum varietate depictà videre licet, eligebantur pueri,puel.
læque virentiflorentes statula ,formà conſpicui, uefte nitidi greſu
gestueſi; qui difpofitis ordinationibus decoros ambitus inerrabant,&
nuncin orbe rotarum flexuoſo ,nunc in obliquamferiem connexi, do
in quadratum Patorem cuneari, aur in caterue diffidium ſeparati ,
Græcanicam faltabant Pyrricham . Sedmagis adhuc curiosè de
fcribitur à Dionyſio Halycarnaffæo , qui ſaltationem hancnone
7.Hiftor. ab adoleſcencibus , ſed a choro virorum factam tradit ; & doctif
ſimus Mercurialis illam ex antiquo marmore repræfentat,cuius
2.gymo.c.6 . beneficio facillimè poteft in eius ritum , & cognitionem quiſque 1

deuenire.Quainquam præter hos meminerunt adhuc eiufdem

faltationis ludicræ Sueconius in dictatore, capite de varijs ſpecta
culis per eum editis; Aelius Spartianus in hiſtoria Hadriani;
Ammianus Marcellinuslibro Hiftoriæ decimofexto ; & Claudia
Verſu:621. nusverſibus illis exquarto confulatu Honorijquos lubentius re
ſub finem .
fero , quodex illis conftat euidenter antiquum epigramma lau
In notis ad : datum ab incomparabili Salmafio ,ve probet aciem illam ,faltan
Spareianum . tium in armis ex viris, & mulieribus componiſolitam , & buxeis
armis,non exferro fuiſfe inſtructam ,nondeomniPyrricha ,ſedde
particulari aliqua,quæ hoc modo, & his armis edita fuerit ,effe in
telligendum ; ſuntvero Claudiani verſus.quihoc probantex mule.
tis fequences ..
Heic & belligeros.exercuit arca lufus. 1

Armatos beic japo.choros ,certaque vagandi 1

Texlas lege fugas, inconfuſos querecurfus,

Espulcbras errorum artes,izcundaqueMartis
Cernimusyifonuit
n cum verbere hgna magißer,
Mutatofque eduns paritersuncpectora motus ,
In
 LIBER PRIMVS . 183
Inlatus illifis clypeis, aut rurfus in altum
Vibratis, graueparma fonas mucronis acutum
Mumur , do umbonum pulfu modulante refulans,
Ferreus alterno concentus clauditur enfe .
Vna omnis fubmiffaPhalanx tantaque falutane
Teprinceps Galea .
vides enim hiçarmatoscboros , mucronis acutummurmur,illifoscly
peos, umbonum pulfum , goleas , ferreum concentum , & alia, que
vix eft, vt credere poffum , rectè cum buxeis armis conuenire ,
de quibus hæc haber verus illud Epigramma
Quetamen haud ullochalibis funttecla rigore ,
Sed folum reddunt buxa tela fonum .
Eiufmodi vero faltationes armaræ.cùm canta apud antiquos in
exiftimatione fuerint , vt quemadmodum refert Aelianus , Ache
nienſes Phrynicum belli ducem creauerint, non gratia , aut fauo
re ad id impulfi,neque propter generis eius claritudinem ,autdi- lib.3.cap.8
uitias quas haberet ; ſed quod Pyrrichiſtis in quadam tragedia
conuenientes,& bellicos modulos feciſſet ; vndeeum confettim
bellicis rebus vtiliter præfuturum arbitrati ſunt,qui à viris arma
ris non abhorrentiacarmina,in dramate confeciffet : fic tamen
hominum incuria & longa fæculorum intercapedine iam eui
luit , vt nullum exemplum habeam illiusapud nos.celebratæ ,prę
ter hocvnum , quod de fereferoIulius Cæſar Scaliger,decuius vi
riingenio cùm ita femper apud meiudicarim , vt:illuddum fer
philoſophiæ pallio continuit , rectè ,& decentiflimè;cùm vero
Imperatoris paludamentum induit ,futiliter omnia , & vanè lo
cutum fuiffe non dubitem aſſerere; multo minus vadem ,me fifte
rem apud iudices ,proveritate iftius ſuæ faltationis; ſed quicquid
tandem deilla itaruendum fit, yarrar.is fe Bonifacijpatrui iuffu
Pyrricham , & fæpe & diu coram D.Maximiliano repræſenraſſe,
tanto ftuporetotius Germaniæ , vc aliquandovox illa Imperato lib. r.poetic
ris audita fuerit hic puer thoracom propelle,autpro cunis habuit:vt cap.8 .
magis proptereamirum fit, quomodo poftea tam facilè illuin de
poſuerit quo-mutas agitaret inglorius artes. Certum eft autem &
hanc,& omnes armaras faltationes ſeu enoplias,nonobaliud vſur
patasfuifle ab antiquis,nilivrearum frequendi exercitatione tam
pueri, quàmviri, & mulieresmoda hoftes effugere,modo inua
M 4 dere ,
 284 DE STVDIO MILITARI .
dere, aliofque geftusbellis gerendis neceſſarios perdiſcerent; fic
enim Plato deilla cenſuit.Vnde etiam Lacedæmoniorü iuuentuti
loco belliciprogymnasmatis erat, apud quos pueriaquinto fta
; .delegibus. tim ætatis anno incipiebantTupposiềto ,accinente interim aliquo
carmen Hyporchematicü, ad cuius numerosmotuscomponebat:
& Paphlagonies apud Xenophontem , cùin Mimam ſaltatriculã.
iuſſu Nyſ Pyrricham numerosè, & per omnes modos doctè,fcié.
ter que ſaltaſſe animaduerterent,Græcorum ingenium admirati
percunctati ſunt num apud illos mulieres quoque bellorum tracta.
tioni incumberent ? Sanè cùm videam efferri tantopere ab om
nibus , exercitationem illam vmbratilem que fitin palumà ty
ronibus , quid tandem caufæ eſſe poteft, cur hæc non fit pluris
longè facienda ; quæ non aliquod lignum immobile, fed hoftem
viuum ,fpirantemque fibi fingit, quipedem tecum conferre ſ, cu
· tum protendere ,iaculum torquere, ictusinferre, autjllatos falle
re, probèque quantum illimutuaueris, tantundem referre poffit;
quem ctiam tuo periculo aur ex infidijs adoriri , aur dolo inuade.
re, autftratagematibuscircumuenire diſcas,& omnia tandem
experiri cumillo, quæ ſi cruorem demas , veris quam vmbratili
bus pugnis ſint propiora? Quoniam igitur præter audaciam , &
induftriam quas in iuuenumanimis talis faltatio ingenerat , vires
præterea ſtabilit,adeoque robur, & fpirituum ex motu calorem ,
cuius poftea beneficio cunctain corpore vigent, valentque mi
rificè ; ſummo deſiderio vellem , vt qui non ſecusac antiqui bel
la continuò miſcent valde periculofa; ita quemadmodumilli, ha
berent inter pacis delicias, & voluptates vnde minus in bello ti
merent, minusque etiam periclitarentur.rectè li quidem dixit
De ludopar. Galenus ex omnibus corporis exercitationibus, eamproculdubio uri.
ue pilz , liffimam uideri qua ne dum corpusfarigare , uerumetiamanimum
obleclare valeat.
XVI. Hoc vero præter faltationem , venationis quoque diuerſas
His fucco. ſpecies efficere notiuseft apud omnes, quàm vt multis rationi
die venatio bus probari debeat:maximè cum ex ludis qui in Circo , & Am
plurimi olim
in circo como phiteatris populo Romano exhibebantur olim à munerarijs,
modasa . nulli vnquam venationibusipfis,gratiores illi fuerint, aut in qui
bus edendis toto patrimonij cenfu magis ambitiosè certaretur.
ve merito quidemClaudianusStiliconem ab inuſitata diligentia
con
 LIBER PRIMV S.': 185
conquifitis ex Dalmatia , Pindo ,Germania , Apennino ;Garğa
ao, Hiſpania , theatralibus feris laudarit ,vbi 3.cam .
Quodcumque tremendum
Dentibus, aut infigne iubis, aut nobile cornu ,
Aut rigidum fetis capitur , decusomne , timorque.
Syluarum , non cautelatent , non mole refiftuni.
& Saluianus Maſſilienſis eodem fenfu dixerit adeuntur loca abdi
ta ; lustrantur inuii Saltus , peragrantur fylue inexplicabiles, con- lib.6.de
vident. pro
fcenduntur nubifere alpes , penetrantur niuifera valles , ut deuo
raripofsint àferis uifcerahominum ,non licernaturamrerum aliquid
habere fecretum .
Quin etiam pelletti hac venationum dulcedine multi Reges , 2.

quimotalium yni liquidiſſimis femper voluptatibus recreari fo Elprincipum

lent , non tam viuere quam venari vili funt,acinter cæreros Mi- exercitijs.
thridates,priusquam iuuenilis ardor in illo defei buiſſet,adeo per
cinaciter venandi ftudio fuit addictus, vtper feptem annos conti
nuos ruri degens,his cum voluptate ſocitatis laboribus, ad omnē
virtutis patientiam firmiſſimè corpus obduruerit & ex codem ,
Audio , Darius Perſarum rex ,iuſſit adſcribi ſuo fepulchro, quod
venator bonus fuiffet hoc modo φίλος ήν τους φίλους , έπας και τοξότης
άρισος , εγγυόμωκωνών , κράτεν , πάντα ποιών ή δωάμωhoc eft
amicusfui amicis , eques & fagittariusoptimus, fui uenator, domi
natus fum , omnia agere potui; quod epicedium refertur ab Euſta
thio in commentarijs ad Dionyſium de orbis deſcriptione . At
que hac etiam ætate apud eofdem Perſas, Imperatores illi præ
potentes qui fub Sophorum ſeumauis ſapientum nomine totpopu
los ſitu diflitos, cultu varios, moribus & inftitutione barbaros,
tranquilla pace gubernant ; nuſquam ambitioſius laſciuire, de
licijsque maioribus perfundi videntur, quàm dum fylueftrium .
equorum ,qui in Seruana regione ad Caucaſi radices turmatim ...
degunt, folemni quidem apudillos, ſed dubiæ tamen , multum
que periculofæ venationi poſſunt ipcumbere : & eorum etiam ;
vicini Turcæ, omnia fere curant remiſſius quàm venationes, f
quidem vtnotat Laonicus Chalcocondylas Paiazeces ſeptem
millia virorum habuit,quiaccipitres curarent, & canesaluitfe- lib.z.
turcic .dereb.
xies mille: ita nempe illiotium ſuum condirefolent, & à ferarum
venatione , ad regna, & prouincias capiendas progredi.
Verum
 186 DE STUDIO MILITARI,

3. Verum etiamfi inilla tot fint oblectationes,totad voluptatem

Quia bollori
amula ef.
illecebræ ,dum ſe inuicem venarores ac feræ deludunt ;dum cur:
ſuinter fe contendunt ; dum pugnaneverimqueparideſiderio ,illi
ne vacui domum recedant, & exbibilentur, bæ vero ne feptis
includantur,autin lurcopum abdomine ſuum funus habeant;
adſunt ex alia parte laboresimprobi qui ſudarem ab intimis ví
que medullis proliciant, offerunt ſe pericula nec inente præ
uifa , nec re ipfaleuia , necexplicatu facilia , multa denique lin
gulis diebus inter venandum contingunt,que nonminus degene
resaniinos arguanr,quàm bellarum diſcrimina. Ac propterea
!
lib.i.cap :s. crediderim Ariftotelem in politicis,quando partes rei quærendæ
explicat, quinqueillas ftaruiſſe quænoncauponando, aut per
murando victum reperiunt; nempe vita genera Pecuariorum ,
Agricolarum . Latronum ; Piscatorum , du Venatorum quæ ad cria
tamen Pecuariorum , Agricolarum , & Venatorum mefius reduci
poſſe , optimus horum librorum interpræs, & enarrator Gipha
nius arbitratur; ita tamen , vtex mente Ariſtotelis , venatorum .
appellatione , Aucupes eciam, & Milites veniani, quia vt inquit
iplepars reinaturà querenda eſt arsipsa uenandi, qua uti aporici de
ad belluas,& in homines qui ad parendum nati , nolunt ; tanquam
naturà iuftum boc.fi.bellum :atque ita indifferencer cùnı hic , tum
in ſuperioribus alijs locis has bellandi, & venandi.artes vſurpat
vt aliquando Ingánxn bellicam ,& vice verſa bellica Supobairlu
fub fecomplectatur.Quam profecto vtriuſqueartis inter fecon
fenfionem vt exprimerent Poetæ, comitem Bellonæ Dianam ad
iunxerunt, ijfdemque telis hoftes, quibus & :feras.configere ceci
nerunt . & Vegetius, accoereriqui bellorum rationespenitiffimè
indagarunt,eos potiſſimum ,militiæ idoneos eſſe tradunt, quive
natorio ludo à teneris eſſent aſſueti: nempe quod eadem vena
tori quæ militi fint incommoda perferenda,cubandum fuo dio ;
excipiendi coeli imbres, & frigora ; traijcienda natatu flumina;
curſu montes ſuperandi; nunc cum Apris quos dentibus, quc
4 cum Vrſis quoseadem vnguibusinftruxit ,depugnandum ;icol
locandæ inlidiæ , tendendæ plagæ, traudes omnis generis.texen
dæ ,omniaque ,vt femel dicam , quæ callidi duces , vt incautum
hoftem opprimant; folentmoliri;eadem vt tn retia feras terre
ſtres, &majores præſertim adigatverarorifunt facticanda. ':
Nec
 LIBER PRIMVS. 387
Nec perperam dico Venatori, non autem Aucupis wet.Rifca, siptaferin
tori,quoniam etfirvenacionis, quam hic cum Cicerone; dioptimis servettres fe.
alijs linguæ latinæ dictatoribuspro venatu etiam , nullo diſcrimi las caſques
ne vſurpo ;contra quam feciſſe videntur Sidonius cuius illud eft rociores con
vtuntur accipitribus acſaginatisCanibus ad venatum venationibusſectatur.
crebris ad luxum ;Etli inquam triplex conftituatur venationis Epift.8.lib:.,
differentia, pro parielemontorum numero aeris, aquæ,& terræ contempl.c.
in quibus triplex præda degit; & quam certum eft Oppianum ' 7.
poetam maximum , & quicum Iulius Scaliger neminem Græco .
rum auder comparare , nitidiflimo carmine integram aboluifle ;
tam in Halicuricis , & Cynegeticis que ſuperſunt, quàm in Ixeuti
cis, de quorum'editione poftquam fpes ea decollauit,quam Fran
ciſcus Aſculanus , & Cardinalis etiam Sirletus quondam
fecerant viderur mihi nihil commodius iactura huic farcien
dæ poffe excogitari, quàm fi doctiſſimus vir Leo Altacius para
phrafimgræcā eiuſmodilibrorum edat,quam inter aliasquæ Eu
tecnio tribuuntur,apud fe diligenter emendatamſeruari, literis
fuis mihi aliquando ſignificauic Enimuero licet:etiam veteres
Herculiob Erymanthium Aprum confixum ,ob ſuperaram Hy.
dram , ob Stymphalidas auesfugatas,& enectas quaſi tripliceins
venationis, piſcationis & aucupij palmam detulerint, longè ta
men ſecusarbitrandum eft, fi Platonem optimum , &fapientif
fimum Gymnaftam deijs audire volumus;ita in Theæteto, & fub
finem feptimide legibusde yenandi diſciplina conftituentem ;vt
cum tresin ſpecies hanc diuiſiſfet aquatilium ſcilicet,volatilium ;
& terreftriumanimalium : atque illam quæ muris, & inertibus pi
fcibus; qui neque gradientibus nocere,neque coeli noftri halitum
fufferre poffuntinſidias ftruit, fegnibus tantum conuenire; nulla.
que laudem mereri aſſeruiſſet; vtneque hancquæ laborum incer
miſfiones,habensjretibus , & laqueis non viribus animi, robut,
pernicitatemque auium aut imbelliüm aliorum animaliumfua
perare conarur ; eo tandem deuenit vtfolam venationeminibene.
morata ſua civitate probet; quæ hoftilis cujusdam prælij gerit
1 imaginem , & cum Lupis ,Vrſis ,Apris , cæterifque huiusmodi ? ! my
11 truculentis,acimmanibusbelluis; iuftum ,legitimumque bellum
exercet : proptereaque Hegefander apud Athenæum fcribit ne
minem in cæna apud Macedonasaosumbere:solitum qui Aprum
tra
ex
 188 DE STUDIO MILITARI.
Lib.si era recia noninteremiffet: & de illaquoque intelligendus eft Mar
cus Tullius, cum inquit uenatione ferarum nos exerceri ad fimilitz
2. De sacara dinembellice diſciplina;nec aliam meo iudicio, auctor illepræ cæ
deorum .
teris decori obſeruantiſfimus Xenophon , & quem non minusli
De inſticur. benter quàm Platonem Cicero ſequitur, in Cyro ſuo laudauit,
Cyri. cùm illum exercitationis bellicæ gratià , ſuos milites ad venatio
nem eduxiſſe refert .
S.
Vnde multis Cerrè ingeniofiffimus Poeta Claudianus diſertis verbis hancin
ducibus pro Stilichone ſuo expreſſit
bollorum ryo
rocinio fuit ut Si quando foci's tecum venatibus ibant ,
Herculi in QuisStilichone prior ferro penetrare Leones
cuius coriami
n Leon
Cominus, autlongè virgatasfigere Tigres
nemco fallüs Tum & in Honorio
pi& ores. Tucùm per altas impigerilices
Lib . 1. de lau . Preda citatum Cornipedemregess
dibus Scilich .
Telis iacebuntfponte tuis fere ,
De nupt.Ho Gaudenſquefacris vulneribusLeo ,
noz &Maria
Admitrei haftam morte ſuperbior ,
Atque eam ob rem Herculi, quem vnum in heroicæ , & militaris
forticudinis exemplum finxit antiquitas , non minutæaues fal
lendæ , non piſces ineſcandi, ſed feræ quotquot in orbe fuerunt
atrociſſimæ Serpentes, Aper, Leo, Taurus, Hydra.debellandæ ab
æmula, & infefta ſua Iunone obijciuntur.Quamquam vt hoc ob
iter animaduertam longè falluntur pictores, qui ipfum fingunt
Nemæum leonem apprehenſo rictu , & diuullis hinc & indema
lis necantem; nequeenim ille hac arre interfe &tus eft à fortiſſimo
Heroe, ſed faucium preſtu frangulatus,eo modo quemexprimit
Faltorum
nummus argenteus relatusà Golzio ;nam auctor antiquus den
pag . 1446
certaminibus Herculis nondum Græcè aur Latinè quod ſciam ,
editus,hocaccuratè notauitinprimo capite,quoddeleone eſt,cü
eniminquitinspeluncam biforem confugifer obturato uno ostio per
aliud in feram irrupas,digitorumque uinculisgusturecompreſo suffo
cat:eiuſdemque penitus opinionisfuille videntur Apollodorus, &
inJa Biblioth.
, Euripides,ac Tullius etiam , vbi ejulationem illam Herculis inne
furente , Trachinis verahac &germana latinitate donauit .
O pedora ! Terga !ò Lacecorumlori !
Veftrome preffu quondam Nemaus Leo
Freu
 1 .LIBER PRIMVS . 189
Frendens effauit grauiter extremum halitum .
& eam ob rem Alexãder Trallianus,ac Sotion geoponicus , qua
ſi nollent talli pi&tores,in ſculpendis imaginibus,quas vaniffimè
proponunt ad morborü curationem , aur alios effectus, modum ,
ſemper exprimunt ,quo Hercules Leonem ſuperauit.ita enim hic
fi uelisherbam Orobanchem in totum non apparere, quinque teftasac cap. 9.lib . 2 .
cipito & in ipfis cum creta aut aliquo alio albo liquore Herculem leo- de agricult.
nem suffocantem pingito, easque ieftas adquatuor angulos , & in me.
dium arui deponito a: lter vero fcribit Herculis erečti Leonem suf lib. 10.ſub fi.
focantis imaginem Lapidi insculptam , ac annulo aureo inclusamme
colicæ mederi.
Non igitur alio fpectant hæc certamina Herculis, nifi vt peri- 6.
culorum conſuetudinem ducibus ingenerent , nec alia ratione onPifcatio Aucupivero.
arguſtiſlima illa verè Aegyprij fpiritus ac animi Regina, demiſſis um animos
ſubter aquam vriparoribus alias leporem , alias feram iftius gene- porius foluunt
ris, oblečtantis ſe piſcatoria linea Marci Antonij hamo appendi quam faciant
curauit , niſi ve illum tam argutà ſubtilique fraude edoceret ,li
beralem magis , & fortiſſimo duce dignam eſſe campi , quàm flu
minis venationem . Quantum etiam ad Aucupium attinet, cer
tum eſt plus in illo deliciarum eſſe, quàm robuſtæ , maſculæque
virtutis , & foepius adpompam oftentationemque ſumpruum ...,
quam ad oblectationem legitimæ voluptatis pertinere ; vt confir
mari poteft exemplis cùm Baiazetis de quo paulo antea dicebam ,
tum vero etiam Galeacij Sfortiæ , & Caroli noni francorum Re
gis,quorum hic quingentis aureis accipitrem emit; ille vero ſupra
centena Falconum paria ,in remotiſſimis ad Oceanū Borealem lo
cis conquiſita, tanto alebat ftudio ,tamque immani ſumptu ; vt in
magnis porticibus, fic apparatum hunc defcribente louio,eæ vo in elogijs.
lucres canterijs, &perticis inſidentes,mira cum voluptate ſpecta
rentur : quum ex his fedibus ad ornatum , tela ferica picta acu ,
ſquamofoque,opere inauratiargenti refulgens dependeret,& vo
lucres argenteis ſopantibus pedicis vincirentur, pileofque gefta
rent quorum apices & gemmæ & vniones adornabant.Sic Hero
inæ quibus ob infirmiratē fequioris naturæ ,vires no ſuppetunt ad
maiores feras curſulaceſfendas,autearundem impetum obiectu ,
venabuli frenandum , his blandioribus technis lubentiffimè led
oblecapt. vnde & Euphrofina Alexij Angelij Bizantini Impera
toris
 190 DE STVDIO MILITARI .
toris vxor deſcribitur à Niceta Choniate,auratà chirothecà acci
pitrem cæteros inter aucupes geftans, eiufque adunco roftro ,
& pernicibus alis,non mediocre animalium innocentiſſimis faceſ
fens negotium .
7. Ex quibusvelim tandem conijcias, Ludouice Comes, quod in
Contra quam hoc vnum cibi alacriterincumbendú eft;vt dum Montis fcutuli,in
venatione feceſſuillo amoeniſſimo, & per qua opportuno venationibus om
contingitque nis generis,moram ducis haud opinior tibi morofam ,vel iniucun
in militibus dam ; piſcatione, & aucupio parcius te exerceas ; ſed curſu , jacu
laudatur . latione,viribus corporis feras conſecteris , quia huius venationis,
tyrocinio imbuti Juuenum animi, ſimul a que belli cladicum
intonuit, clangentem , & accientem Canes cornicinem fibi viden
tur exaudire, nec minus fidenter , & intrepidè cum hominibus
quàm antea cum feris congrediuntur. Quod Virgilius elegan
terexpreſſit in Aſcanio à quopoftquam Numanum quigloriosè
Teucris inſultabar cæſum fuiſſe retulit,continuò etiam fubiungit,
Tum primum bello celerem intendifèfagittama
Dicitur , ante ferasfolitus terrere fugaces
Afcanius.
Eodemque modo Camilla quæ virginal manutot agmina fudit,
nõ alibi nutrita fuiſfe diciturquàm in fyluis lacte ferino , & Diana
ftudijs penitus addicta.Sicut enim qui combibi purpuram volunt,
fufficiunt prius lanam medicamentis quibusdam , ita poetarum ,
fapientiffimus, quorum animos præclara aliqua , & excellenti
fortitudine decorari voluit,prius illosinficit venationis exercitio;
qua in re non dubito quin ſimile quidpiam Homeri facere vo
luerit,quiita Græcorum ducem Idomeneum dilaudat,vt eundem
appellet äsmeva fugas,rj xandr Tonepusày;huius enim exemplo,hic
Aeneid . 7. nofter fermeiden de Pico aſſeruit .
Picus equum domitor , debellatonque ferarum ,
Ducit Agyllina nequicquam ex urbefecutos
Mille viros :
Iliade s . videturqueea lauscommunis fuiſſe antiquorum omnium ,nam
idem Homerus hanc rurfus in Scamandro commendat , & Tele
Odys. 4. machuin ire facitin concionem , centuin viginti quinque canibus
comitatum.Verum quid opuseft fi atis ex ingenio poetarum He
roibus, rem per fe clariflimam illuftrare velle,autex Euandri, &
Carmen
 LIBER PRIMVS .

Carmentæ fæculo , in iftud documentum hiſtorias repetere ,cùm

Iſocrates in Panathenaico de Lacedæmonijs aſſerat, quod ex Ly
curgi inſtituto illi quotidie pueros mox à leelo quibuscum fingulisli
bitum , ablegant ad venationem : & ipſas legiones Romanas abIm
peratore Maximino, folis venationibus frequenter exercitas fuiſ
fe,fcribit Iulius Capitolinus;quinimoSertorium hac yna arte ſoe
pè victoriam , ſoepe euadendi viam ex aſperrimis, difficillimis que
locis præmunijſſe auctor eft Plutarchus; apud quem Pelopidas
quoque rudimenta militiæ à venatu auſpicatus est; & Philopemen,
ac Alexander ſi quando à militia ceſſarent, non alijs quam vena
tionum ftudijs orium impendebar. Quibus exemplis ſi quicquam
mihi ex noftrorumtemporum hiſtoria addere liceat, hoc tantum
erit,quod apud noftraresGallos diuturna obſeruatione comper
tum eft;Reges qui plurimum venationibus delectatifunt,eosdem
præ cæteris non domeſticis modo,fed exterarumgentium Impe
ratoribus,bellicoſiſſimos glorioſiſſimofque extitiffe ; quaſi tran
flata ab obſeſſis ferarum luftris, & earumdem cæde ad prælia ,
vrbium obſidiones, ac cætera armorum munia , exercitatione ;
quorum de cauſa dicebat prudenter Philostratusei qui belli libro
ſepho.
de lo
dux do Imperator aliquandofuturus est, maximè neceſaria
fore ve
nationumexercitia . Sed ne in his diutius immorer quæ reliquo
rum Principum virtutibus,quibusnihilper me detractum vellem
obftruere poffunt ,ineaſemper fui opinione , vtquemadmodum
canis venaticus pernicitate, ac viribus in campis emicat, atque
aduerſus feras audax irrumpit : Aulicus vero aut in delicijs tan
cum habitus , vbi naribus aprum fenfit, in fugam verſus ,exterri
tuſque ad venatores refugit, ſic adoleſcentes quiin venationum ,
laboribus tanquam diſciplinæ militaris rudimentum quoddam
pofuerunt, cùm in hoftes impreffio facienda fuerit, nulla periculi
nouitace rerrentur ,eodemque vultuminaces aduerfariorum gla
dios, quo dentes aprorum.lunaros,Ceruorum cornua multiplici
velut pilorum ſerie horrida ', & aliorum animalium incuruos
vngues, hiantes que fauces intrepidi ſufferre condiſcunt. Cum
ex aduerſo qui nihilynquam duri,autlaboriofiexperti ſunt, pri
ma ftipendia vix tolerare pofſint, autfi in illis quidem perdurant,
multa fæpius indignè committunt, & omnia quàm cæteri longè
ſemper experiunturdifficiliora . Quamobrem , fime audis Lu
douice
 192 DE STVDIO MILITARI .
douice Comes iterum te de ijs cum libertate moneniem, quibus
dum ab armis ordinibusque ductandis temperas operæ pretium
et te diligenter operam nauare.
Sæpe volutabris pulfosſylueftribus Apros
Latratæturbabis agens, monteſqueper altos,
Ingentem clamorepremesad retia Ceruum .
non quo laboribus aſſueſcas, quosiam antea domeſticà cõſuetu
dineftibi familiares feciſti, fed potius ne deſueſcas ;vt diſſipatis
ſimul continua membrorum agitatione fupernacaneis humori
bus, proſperam valetudinem , & qualis in milite laudatur corpo .
ris firmitatem conſequaris .Siquidem optimè iftius recordaris
ad Hereo . quod de militibus dixit Cicero , ibant in prælium corpore Tauri va
lidifimi, impetu Leonis acerrimifimiles .
XVIL
Sed non minusquoque Tyroni laborandum eft vt poſſit in
i Tum þarão ftar Scipionis Africani
di peritia que vndofum frangere nando
plurimi ab Indutus Thoraca vadum .
antiquis attic
mabalun militia enim non erit, lut natatus exiftimabitur, tam neceffarius
militi,quàm in propinquo aquæ ſunt, & facilè ſecum exitium tra
hunt, vt minùs hic ſcirè quanı Belluæ ,non turpe modo, ſed valde
etiam periculofum lit ; quandoquidern ſoepe numero contingit ,
vt torrēresniuibus,aut imbre tumefactos,fluminaque pontibus nõ
ſubſtrata ſuperare militem oporteat; aut proelio nauali decertare,
quoimpendente diſcrimine, fi natatu deficiatur, quis dubitat ei
In expedit. dem ſtatim pereundum eſſe,communicum Cyri militibus fato ,
Cyri minor.
quos omnesob nandi imperitiam , ſuffocatosaquis fuiſſe,memo
ria à Xenophonte proditum eft .
2. Et vero cùm antiquiſſimis illis Heroum cemporibus, quibus
Voignobile omnia velut ex altioris cuiufdam fapientiæ penetralibus de
mortis genus prompta, in hominum vſus,opinioneſque.feſe inſinuabant, nan
di facultas tribus potiſſimum de cauſis in pretio , ac exiftimatio
ne apud omnes haberetur, harum vna & altera-huc tantùm fpe
&tabant, quod genus iſtud mortis ignobile,viroque forti prorſus
indignum arbitrarentur; quia in eo nec vircuti,nec honeſtati lo
Achilleid.li . cus vllus eſſet relictus; quemadmodum Valerius Flaccus luculen
ter in Argonautis expreſſit, quos fæuiente Pelago molliter que
rentes facit ob vile mortis genus , quod ſibi imminere videbant .
Нес
 LIBER PRIMVS 1993
Hæc iterant , fegnique flentes occumbere leto :
Magnanimus fpectat Pharetras ,& inutile robur
Amphitryoniades , miſcent fupremapauentes
Verba alij , iunguntque manus, atque ora fatigant .
Ex Ouidius eademetiam de cauſa dicebat.
Non lecum timeo , genus eft miferabile leti,
Demite naufragium mors mihi ſalas erit .
Sed nos ſupra hocidem quoque exHippomedoncis indignatione
declarauimus.
Præterea mortem eiuſinodi, vel eo potiſſimum nomine refor 3.
midabant,quod ſepultorum in aquis animam ,feu potius igneums Etimqueania
illum vigorem tantopere à Virgiliocelebratum , confeftim ab ele- interirea para
mento contrario extingui,quod Heraclitusvolebat, perireque sualumeins.
vnà cum corpore , nec ſimulcum alijs qui diuerſo genere leti
interierant, beatas Elyfiorum ſedes adire, certo perſuaſum habe
rent.vnde factum narrar Syneſius,vt cùm ab Homeromortui.ex
citantur ab inferis,nunquam apud eosAiax Oileus introducatur,
vt nimirum quem antea non adijffe Plutonis domum cum cæte
ris, fed penitus extinctum fuiffe dixiſſet.
Sic Aiax periitfalfam vt bibit æquoris undam . Odyll . 4.
quæquidem opinio tam latè per gentes olim diffuſa fuit, vt idem's
Syneſius de focijs ſuis Alexandriam nauigantibus tradat , quod inepift.
tempeftate fuborta , ficas manibns exeruerint , vt animæ alioqui
morituræ ,gladio viam aperirent : & Augufto conante apud Ve
dium Pollionem , qui veinquit Tertullianus feruos murenis inua-. lib dc pallio
dendos obieétabat ; vtique Aatimcoquendis ,ut in vifceribus earum
aliquid de feruorum fuorum corporibus, & ipſeguftaret.cùm è ſeruis
vnus ad eiuſmodi feras fuo fanguine faginandas , ob fractü criſtal
linum damnatus eſſet, ille vt refert Seneca vociferans , ad Augufti lib. 3. de fra
pedes confugit,non quidem vt capitale fupplicium quo fedignum cap.40 .
iudicabat,fed vtfupplicij genus deprecaretur, ne aquis immerſus
ad Elyfios camposnunquam peruaderet.indeque Palinurus cùm
in eos aditum fibi fieri poftularet, quia tamen vndis demerſus in
terierat, tale reſponſum culit à Sibylla
Vnde hec • Palinure tibi cam dira Cupido ?
Tustygias inhumatus aquas , amnemque feuerum
2
1. Eumenidum adſpiciesis ripamque iriuffus abibis .
N & ne
 194 DE STUDIO MILITARI.
& nefcio quis Terræ filius apud Alexandrum Aetholum
Infælix vndas tumulum fortitus, at ipfum
Gollum fune ligans huic comes orcum adöt.
Sed parcolubens huic doctrinæ lucem fanerari, quam ſcio proo
pediem illuftratam iri debere omnibus ingenij, & doctrinæ orna
mentis, ab do & iffimo viro Perro Lafeyna in libro quem ſub In
cude cum haberet deiis quiin aquis intéreunt, & vehementius vr
geret ftudia,atque inftarer fibi,quafi Mufæ repertæ forêt crucian
dis, & non oblectandis animis,audio,ex amicorum literis eum pri: 4

die quam ad me ſcribirent, vitam amiſiſſe . Enimuero cùm hæ

caufæ potentiffimæ fuerint apud antiquos ad perſuadendum
illis , ne narandiſtudio pamim diligenter incumberent.
Tertia tamen quam partim ex oblectatione , partim etiam ex
um ,, ac periculi quo
Ac uriam.pro neceſſitate diuerſorummunium obeundorum
tionem Gust ties occurrit deuitandi,habuerunt, fic omnibus arriſit ,qui priſcà
in diuerfisvi. illa ſuperſtitionenon tenentur irretiti; nec ira fubtiliter in caufas.
posiſsimum rerum , & momenta inquirunt,vt eius tantum gratià non minimu
quein mili. operæ
ria . in acquirenda, & comparandafibi narādi peritia exiſtima
rint eſſecollocandum.Atque vequemadmodum incoepi, de eius
in re militari præftantia ,ac vtilitate dicere pergam ,quis vnquam
fanæ menus negare poterit, quin inſignis omnino habenda fit
poft totilluftria exempla quæ paflim in hiſtoricorum libris oc
currunt;& illud fpeciatim quodin Cæfare tota adhuc ftupet mi.
raturque poſteritas ,hic enim ſcribente. Tranquillo, Alexandriæ
circa oppugnationem poncis,eruptione hoftñm ſubita compul-.
fus in fcapham , pluribuſque eodem ſe præcipitantibus, cùm in e
mare deſilijffet,nandoper duceptos paſſus euaſit ad proximan ..
nauim ,elatà. læuà ne libelli quos tenebat madefierent, & paluda
mentum mordicus trahens, nefpolio potireturhoftis. Sic Brutus
in obfidioneMutinenfi præcluſo.omniaditu ,cùm literas ad Hir
cium aliternonpoſſet, per vrinarores tuto transmittendas cura
uit:& Genuenſes præclaræ victoriæ naualis momentum debent.
hominicuidam poftremæ fortis,& abaquarum frequentationes
Mergi Cognomen adepto ; quiin medio pugnæ fæuientis ardore,
galea te & us, & breui cultro accinctus, clam fein mare demifit, &
regiarumac hoftiliam nauium maximæ,funes anchorarios;nullo
negotio præcidit, vt memini quondammelegiffe apud lacobum
Brace
 LIBER PRIMVS . 195
Bracelium in hiſtoria de bello Genuenfium aduerſus Hiſpa. Lib. z.
nos . Sed vix in aliorum hiſtorijs ſimile exemplum reperietur,
eius quod in recenti noftra , ab vrinatore quodam robuſtiſſimo
editum legitur,dū ab Anglicæ claſſis præfecto Bukinghamio, Rea
Insula , quæ intercurrente oceani triū circiter millium depreſſio
realueo , Rupeculanæ oræ ſubiacet, anno huius ſæculi ſupratri
geſimum ſeptimo, obſidione cingeretur;etenim cùm Thoeraſius
Dux ille inclytus,cuius fortitudine, & prudētià vrbium falus tam
diu ftetit, Martinianæ arci, cui tunc, quæ Gallorum fortuna fuit,
præerat, extrema omnia cùm ab hoftium continuis impreſſioni
bus, tum etiam à commeatuum penuria impendere videret; tri
bus ex ſuis animos fecit , vt declinandis Britannorum naualibus
ftationibus, inito folerti natatu ,literas in regia caftra, quibus tum
temporis Rupella cingebatur, deferrent; ijſque non cunctanter
talediſcrimen ſubeuntibus,ac noctu in mare demiſſis,eorum vnus
ante exortum diē, aquisabforptus interijt; alter vero lacertorum
robore, ac animo tandem deftitutus,hoftiſe permittere coactus
fuit, ſed tertius cæteris valentior, gente vaſco,cui Petr& usnomen
erat,conceptis virilibusanimis,quantum ſupererat itineris emen
ſus eft, ſeque ex Oceano ſaluum eijecit ad Ludouicea caftras ;
quamquam ita laborefractus, &grandiorum piſcium qui in belo
luofoillo,vt Auiemus eum vocat Oceano,frequentes ſunt,morſibus
acerrimis debilitatus , vt non infifteretpedibus ,fed reptatu viam
capeſceret ad Inculismeum ducem ,à quo pofteaLutetiam dimif
ſus, magna cùm Regis,tum Eminentiſſimi cui Patrui Legati per
id tempus ad illum Pontificij, & reliquorum Principum beneuo
lentià ,ftudijſque , & largitionibus fuit exceptus.vt hoc exem
plum iurealiorum loco eſſe poſſit,quæin Cola Catanēſi qui Piscis
idcirco dictus eft , quia plusin aquis degerequàm in terrisvicti
tare ſolebat; & in quodam alio quiab Enaria( quæ inter Pithe
cuſas è conſpectu Neapolis, inſula ſita eſt ) Prochytam vſqueper
intermedijPelagi ftadia fermequinquaginta ,nando pertranſibat,
3
Iouianus Pontanus & alij, fuper omnia ,quæ poft hominum me
imoriam vnquam audita funt,admirātur.Nec fanè immerito , cùm
3 shi Leucotheam adeo propitiam nonhabuerint , vt illis xgúdemor
ideft teniam ,feufafciam pectori ſubijciendam dederit, qua interim
0 fubleuarentur ,necmergi poffent; quemadmodum illam vlyfli
N 2 feciffe ,
 196 DE STVDIO MILITARI.
feciſſe , cùm per triduum in mari; & flu & ibus narare deberet, Ho
merus non tam verè tradidit quàm ingeniosè & ex Poetarum ,
Rhetorumque præceptis, quibus abundè cautum eft, fi fictio quæ
naturam imitari debet, nihil quicquam in ſe habeat, quod impoſa
ſibile videri poflit. fed neque Turnus tali fafcia à Iunone ant fo
rore luturna donatus fuerat
Aeneid... Cum demum præcepsfaltuſefe omnibus armis.
Aeneid . 11,
In Auuium dedit .
nec Metabus tali fe præſidio munitum fenfit, cùm magna Vol
fcorum præmente caterua, ſpumantem ripis Amaſenum fupera
uit; ſed extrema neceflitas ambobus pro Leucothea fuit, & natan -
di vſus pro faſcia pectorali.
5 .. Quarecum tot ille nominibus ad omnes vitæ a &tiones , & belli
Exquopueri
fatim à tone cas præfertim vtilis effe depræhendatur; inde adducti Perfæ ,quos
ris natatu.co Marti deuoucbant adoleſcentes, eoſdem ex conſilio fapientum ,
tersebonim • quibus gubernabantur,venatu , ac natatu exerceri volebant, &
inter præcipuas Solonis leges quasille circa puerorum curam , &
educationem non paucas tulit ; hæc vna pariter haud vltima fuit :
lib.3.ciculie, quam explicat Pecitus Puerinarare literasprimùm docentor nē
pe vtinquit Anonymusad Aphthonium ; quo poffent leges nofs
ſe, & Reipublicæ operam quam debent præftarein bellisnauali .
bus. Qua etiam de càufa Romanis tanti olim fuit eius ftudium con
luiſſe,vtnulla maiorapud illos ignoranciæ potainuripoffet ,quàm
dum aliquis nec literas, nec natare ſcire dicebatur.vnde Hora..
tius de amatore quodam indignabundus quærit, Curtimet Flava
lib .3. Od..
um Tiberim tangere ? & ècontra Enipeum laudar,quod .
Nonquisquam citius eque:
Tbusco denatat alueo ..
fic apud Tibullum placet alius :
lib.r.cleg. 4 Quod placidam nimeo peelorepellit aquami
quibus rectè etiam conuenit quod habet Senecain controuerlijs
sciebamboc te fa &turum ,ómatritha querenti de tua defidia dixeră
coder.37. me lerrodu Bộv,domeendigeón Mata & hac rationeCatonēaddu- .
Ctum exiftimo vtfilio fuo præiret,cumque docereripfe,nonfolum .
iaculari, aut armis depugnare; fed & pugilumexercere , & æftum
ac frigus ferre, ac fluminum vorticoſa , & rapida natando ſupe
rare , & transmittere . Quod Auguftum fimiliter circa nepotes
fuos
 LIBER PRIMVS . 197
fuos feciſſe Suetonio credendum eſt, niſi forſan aliquis cum Lip
fio fibi perſuadeat, Auguftum fplendore , & exiftimatione fui
longè fupra Catonem fuiſſe , vixque illi in mentem venire potuif
fe iam feni, vt ſeſe ad hæc externa , & popularia demitteret; ac
proprerea eiufdem Lipfij ductu notare potius quàm natare legat.
Sed pace tanti viri dixerim, fluctus hac fua conie ura , & emen
datione tanquam in fimpulo concitari, & curbari non minimum
vbi nullus vortex eft ; fi quidem non in mari tantum , aut flumi
nibus natabant Romani , verum quandoque etiam domi in ipſis
Gymnaſijs , interdum , & in priuatis balneis, natatui æftate
præſertim indulgebant : Balnea vero huic rei fatis idonea fuiſle
indicat Plinius iunior non vno loco , fed præſercim libro quinto
vbi villæ ſuæ amanitatem deſcribit , indeinquit apodyterium bal- Fpift...
nei laxum , & hilare excepit cella frigidaria ,in qua baprifterium
amplum atque opacum : fi natarelariusaut tepidus velis , in areas
piſcina eft, inproximoputeus , ex quopolis rursus abftergi fi peeni.
te atteporis. Si igitur Plinius habuit vbi priuatim nararet ,cur
Auguitus eafdem delitias vſurpare non potuerit , & in piſcina
aliqua cum nepotibusnatare,equidem non video . 6.
Quod vero a i inilites ſpectat, delectus fuit Romæ campus Veotiä Tyro
Marius Tyberi vicinus , inquo iuuentus poftexercitium armorum , nes Rumani ,
fudorem , pulueremque dilueret, laſitudinem curſus, narandi labo Vegee. 1.b.z.
cap.10 .
re deponeret . quod item illos in ftatiuis feciſſe æftiuo tempore , ſi
Aumen aliquod vicinum præterlaberetur , aut mare longius non
abeſſet, ſcio fuiſſe iam antea à multis ſcriptoribus memoriæ com
mendatum. Hoc vero quantum illis poftea ad bellicas functiones
inferuiret , declarauit Cæſaris miles in expeditione aduerſus Pe
treium , & Afranium , cüm iuſſus fluuium natatu tranſmittere
paruit Imperatori
Rapuisque ruens inprælia miles
T Quodfugiens timuiffet iser ,mox vdareceptis 7.
Li Membrafouens armis . Ei Galli , AC
Argue hæc eadem lauspropria etiam Gallorum fuiſſe videtur Germaniquos
ex Ammiano Marcellino apud quem louianus Imperator edicie Romanis hac
ut fiftaturagmen , & affuerinatare Galli amnem primiomnium pe- tionealiqui
netrarent: vt ýsmagnitudine fuentorum abreptis, refiduorumperti- jwperiores fa
nacia frangeretur; autfe id perfeciffens innocui, tranfiræsfidentior libass.
N 3 tenta .
 198 ! DE STVDIO MILITARI .
tentaretur.cleElique ſuntad id negotium habiles, qui maxima pré
cæteris flumina tranſmeare inregionibus genuinis, à primà pueritia
Suntinftituti: & paulò poft de ijſdem addit ſpe citius ripas occupa .
uere contrarias. At longè antea Brennus eorundem in natando in
duftriæ periculum fecerat, quum Græciam popularetur, nam .
ſolutis pontibus ab aduerfarijs ,quos ipſe ad Sperchium amnem
in Phocicis. fecerat relictovtinquit Pauſanias vetere pontium tranfitu , ad infe
riores amnis partesmilitum decem millianalandi peritifimurns
quemque , & corporis farur à ( vt funt.Galli præ ceteris hominibus
eximia corporum magnitudine)eminentiffimum , mifit. quo terme
modo. Tacitus , & Dion etiam Nicenus afferunt Batauorum
equites, ex præcipuonandi ſtudio integris curmis Rhenunt ,
Iſtrum que ſeu Danubium perrumpere folitos; qué vltimum flu
uium ,nepar exemplum induftriæ fæcula noſtro deeſler, Tartari
ſub annum MDXCIV, traiecere equorum iubas vna manu
ftringentes, gladios, aurem ,altera . Sedmiraritamen quis poſſet;
vnde fit quod: Tacitus Germanis narandi gloriam adeo illuſtrem
affingar, vecollaticum ipſis Romani nulli omninovideri poffint,
lib. 2, hiflor, fic enim ille Miles Romanus armis grauis ,& nandi pauidus: Gere
manos fluminibus fuetos , leuitas armorum , & proceritas corporums.
Suffollit . quodequidem neſcio quàm verum effe poflit,fi non hæc
falſa funt, quæ per tot exempla Romanæ difciplinæ in.cõrrarium
à reliquisauctoribus afferuntur;aut exempla illa diſciplinæ me
lioris,penitus cum feneſcente Republica exaruerint;;quod vt
credam , facit Iouianus Imperator qui militibus Romanis dari
fibi copiam rranſeundi Tigridis flagitantibus,eos exorabat ne se
periculofis committerent,gurgitibus , nandi imperitos eſſe complures
lib . 15 afferens, vtauctor eft Ammianus Marcellinus. Verum qui reli
quis auctoribus cum : Tacito, & Ammiana conueniat,aliorum efto .
decerns re , meumvero Tyrones interim monere, ne ſupina qua
daminertia Caligulę ſimiles euadant,vel Alexandro ,quorum ille
docilis ad coetera natare tamen neſcijt ,hic veraNyſam .Vrbem
oppugnaturus, ſubindeque ab amne minime vadofo præpedi
tus in hanc querelam 'erupit omáxisos igasvãy x tirar for Curego
miserrimusnare nondidici ?mulierum quippe eſt ſedere in folio ,
virorum autem natare in alueo ,,vbiaquarum pericula ,&vitare.
diſcant, & non metuere quoties feſe offerent ſuperanda.
Pra
 LIBER PRIMV S. 199
Præter has exercitationes contendunt aliqui Acrochirismums XII .
ſeu colluctationem quæ ſummis tantum manibus fiebat, nulla El Acr.chiria
smusjen Lu.
alia corporis parte in certamen adductà , ipſis pariter vtilem eſſe, di gellica,
qui militari gloriæ inuigilant: quod etiam fiminimè negandum
duxerim , propterauctoritatemPoſſidonij, qui apud Athenæum libi qui
Celtarum bellicofiſſimos populos, tali inter fe digitorum nexu ,
& complicatione contendere folitos refert, ita vt ab illis , eius ge
neris pugiladus,etiam num hodie Lufta Gallice appellationem
apud multos,ac præfertim Italos ſortitus ſit. Vereor tamen ne
potiùs ad Athletas pertineat, quamuis ve optimè docet Mercu
rialis,perraro & ipſi huiuſmodi certamine contenderent: vnde
Softratum Pancratiaften vnicum ex antiquis refer: , qui expecta
tionem aliquam ex eo, ftudiumque populare in palæſtram attu
lerit ; & Galenus excogerpicueris ad exercitationes potius refert lib.2.d.: Cunie
quæ celeritate peraguntur , citraque robur , & violentiam : ex tuend.
quo fanitati plurimum illos conducere inquit, tum vero maxi
mė brachiorum ac manum oprimæ diſpoſitioni,quippe itatio cur
Suſque crurum exercitationes fune : Acrochiriſmi & Schiamachia
brachiorum acmanum propria.Arvero quando res aliter fe habe
ret , nihilo citius tamen de hac exercitatione mihi dicendum eſſe
arbitrarer, quinon omnesexplicandas ſuſcepi, quæ penes anti
quos in vfu , & confuetudine fuerunt,fed illas tantum quæ velut
ex naufragio me'ioris diſciplinæ ad nos apulerunt, & vel inte
græ , vel molli quodam flexunouitatis , ad vſus moresque Toe
culi noftri leuiterinflexæ ,militaris diſciplinæ partem adhuc me
liorem ,magiſqueneceſſariam conftituunt. XIX .
Enimuero poftquam iftis exercitationibus de quibus huc vſque 1Sequiture:
dictum eft, inermis Tyro ftudium ,operamque præclarè nauauerit, liris armari
certum eft omnino quod longè ad illas paratior accedet,quæ non fub campo do
core .
niſi ab armis inſtructo fufcipi poffunt,aut abſolui. Harum au
tem gratia compertum eſt, Romanos pofteriori quidem æuo ozdo
odzonárou & pędonomos habuiſſe;ſeu mauis quos Iſidorus Cufto- lib.9. c.8.
des; luuenalis Claudianus ,& Plinius in panegyrico ad Traianum Saras:
Apolig.cz
Magiftros;Tertullianus Monicores,AmmianusTribunos armatura
rū ; &Vegetius,ac alij paflim Campi, autarmorü dolores appellant;
de quibus omnibus intelligendum cenſeo Iulium Capitolinum
in Maximino ex epiftola Alexandri Auguſti veteres milites tibi,
N 4 Maxi
 200 DE STVDIO MILITARI ,
Maximine mi cariffime, non tradidi , quod veritus sum ne vitin
eorum sub aliis inolescentia emendare non poffes, babes tyrones ad
tuos mores , ad tuam virtutem , ad tuum laborem , eos fac militiam
addiſcere , ut mihi multos Maximinos Reipublicæ vtiles efficias.
lib.4. reipub.
Romanę. nec plura poſt Lazium , & peritiſſimos alios capitales que noftri
temporis criticos de hac voce dico,ne geſtum fingere coram Ro
fciovidear , aut quæſtiones illas fouere quas idonearum vocum
antiquorumque verborum bene periti, quaſi nulli alteri bono
1 eoruin doctrina elle poſſet,denominibus ipſis agitant . Quamo
brem vt de re ipfa tantummodo dicam , primis Reipublicæ na
fcentis temporibus, quibus, vt in exortu rerum fieri amat, cuncta
magis incultè ,ac inordinatè procedebant , centuriones aliquos !

autmilites armorum , annorumque veteres, & emeritos militariū

eiusinodi præluſionum ; exercitiorumque arbitros, &moderato
res eſſe voluerunt, duplicis annonæ ftipendio ad iftud munus ob
eundum inuitatos : cùm interim Tyrones qui parum in hac di
fciplina proficerent, hordeoprofrumento donarentur, vt monet
lib.z.cap.is. Vegerius,eaque poena tamdiu plecterentur,donec infpectante
aut præfecto Legionis, aut Tribuno, quæ ſibi deeſſent exercendo
ſeſe, iugiterquemeditando ,adiungerent.
2. Neque iftis legibus eximebantur ſeniores , qui ſemel perdiem
Es
no inscholis
bafilicis, exercebantur, cùm id iunioribusmane, & ſecundum meridiem ,
fieret, tanta quidem feuerioris diſciplinæ conftantià , vt tempore
hyemis, tectas culmo, vel vlua leuiter Porticus equites ſubirent ;
Peditesvero quasdam velut Bafilicas haberent in quibus tempe
ſtate ,vel ventis aere turbato , ſub tecto, armis erudirentur, cæteris
autem etiam hybernis diebus fi niues tantum , pluuiæque ceffa
rent, exercebanturin campo , neinteriniſſa conſuetudo , & ani.
lib.i.cap.19.
mosmilitum debilitaret & corpora. Deiſtis igitur porticibus ac
baſilicis intelligendos opinorVegetium ,ac Ammianum Marcel
linum , cùm in legionibus plures Scholas eſſe dicunt;adduntque
initio lib.ao. milites per diuerfas Scholaspromoueri;& Tribunum ſcholæ pri
mævelſecundæ fcutariorum nominant ;acitem Caffiodorum in
varijs vbi fub perſona Theodorici Regis oftentene inquit Iuuenes
noftri quidin Gymnapo didicerè virtutis,schola Martia mittit exas,
mina ;pugnaturuseft ludoquise exercereconsueuit in otio . Imo ve
ro Imperatores , ac Duces copiarum ſupremi , ſeu quod honori
labo
 LIBER PRIMVS . 201

laboremducerent; ſeu quod exemplo fuis elle vellent ;aut admi

rationi, ex domeftica illa exercitiorum conſuetudine, frequenter
immiſcebant ſe militaris diſciplinæ tentamentis ; ita vt non alte
rius actionis prolixior ſit apud Panegyriftas omnes , & antiquos
ſcriptores commendatio ; fic enim effert, & dilaudat P.Valerium
Conſulem Liuius ; ſic Scipionem Africanum .; Silius fic Pompeium
Saluftius; ſic Suetonius Neronem ; Plinius Traianum ; Claudianus 3.
Sriliconem ;Auitum Sidonius,& alij alios quos referre longūeſſet.
Cæterum præter Campidoctores quibus Tyronum omnium nobiles puceos
exercendorum cura incumbebat ,quidam adoleſcenubus milica, promo armo
turis , & nobilioribus præfertim ,primo ſtipendij anno, cuſtodes nio cortos quo
deputabantur; vtex Cicerone notat Servius ad librum quintum moder
sdamarmori
atores
æneidos, in quo Virgilius conſuetudinem illain fic expreſſit. babobans.
Cuftodem adfefe comitemque impubis Iuli
Epyridem vocat, & fidam fic fatur ad aurem
quamquam magis adhuc expreſsè Plautusin Moftellaria
Ad legionemcùm itant , adminiculum
Eis donant tum aliquem cognatum ſuum
talemque dacum fuiſſe Argonautis omnibus Iphiclum , Vale- Lib. 1.
rius Flaccus innuit
Donat & Iphiclo pelagus, Iuuenumque labores
Aefonides , feſum Phylace quem miſerat duo ,
Non iam operumin partem ,monitusfed tradat, vtacres
& eo etiam nonnulli pertrahuneverſusStacij Papiniaui ex epice- lib.s.ſyluan.
dio in patrem
Hinctibi vota patrum ,sredigenerofaquepubes
Te monitore regi
quamuis rectius meo iudicio de Scholis Muſarum quàm de diſci
plina caftrorum intelligidebeant.verum quia non huc ſpectant
quæ de illis monitoribus haberem dicenda , pannum hunc licèt
purpureữnon aſſuam præſenti lacernæ , ſed ad exercitationes ar
matas reuertar , ne quis in me repræhendat quod in varibus ine
)
pris merito damnauit Horatius .
Harum igitur doctrina cum longè ſe apud antiguos diffunde. XX.
ret, & prout magna fuit apud illos armorum varietas , diſtinctis I Ea vero

capitibus ſingulorum explicationem comple&teretur ,nos certè alia olim

11 breuius, ad vſum ,geniumque fæculi rem totam conficiemus,vni- fot apud nos.
ca
 202 DE STVDIO MILITARI .
ca tra &tationis armorum explicatione, quæ cùm pediti,cum etiam
equiti præſens bellorum conſuetudo , gentiumque ritus ac pro 1

penſiones varis permittunt.

2. Nam quamuismaximiſemper ab antiquis eſtimata fuerit ambu
Cum comple- latio armata, cuius occaſione D. Augufti ,atque Hadriani confti,
bulationiar. tutionibus cauebatur,ve ter menſe camequites quàm pedites du
maram que cerēcur ambulæum , & pedites quidem per decem millia paſſuum
rilis intermif. armari, inſtructique telis omnibus; ſic, vt cum gradu militari am
faef. bularent, aliquam tamen partem itineris curſu peragerent; &
Equites ſimiliter in turmas diuiſi, acarınati,tantumdein viæ co
ficerent. quominus tainen deilla mihi in præfentia dicendum , 1

putem, multa certè in cauſa funt, ac in primis,quod eius non tan 1

ta eft hodie quam olim neceffitas , cum armorum multiplex ap.

paratus quo priſci illi regebantur , ſcutum , galea , thorax fer
reus, lorica, telorumque varia genera,iam dudum in oblongam .
fiſtulam chalybeam degenerarinr; & Sariſarij tantùm ,adhuc pre
mantur aliquo pondere arm crum ; quod tamen vim ill is mo
leftiæ maximam afferre , dum raro,iuftum iter conficiunt , non ,
facile adducor vrcredamn: noſtri ſi quidem exercitus non amplius
ex Europa in Afiam , & Africam ,aut ex Italia in remotiffimas alias
prouincias traducuntur , vt Romanis vſu termeſemper veniebat,
quo tempore orbis vniueifus Capitolium adorauit : fed finguli
ſuos intra fines continentur, aut in vicinos tantùm mouent, faci
leque ab impedimentis fefe expediunt tot lixarum , & calonum
ope, quos non item mulis illis Marianis vetuſtior diſciplina ita
dulgebat. Sed plurimùm quoque milicibus ſubleuandis condu
cit Metatorum induſtria, qui ſingulo terme miliari, propinquos
vicos in illorum hoſpitia deſignant,in quibus lautè à rufticis tra
ati, facile ab omnibus itinerum moleftijs recreantur .
3.
Tū Schiama Multo minus etiam neceſſarium eſt hic, vt de pugnis vmbrati
chias diuer- libus verba faciam , quas Græci voce multum eleganti, & apud
fos feu um.
bratiles puses ipſos v ſitara Schiamachias appellant, fic enim Galenus dum inter
gnas . celeres exercitationes, quætamen attentæ violentæque non ſunt
îib. 1. deſa- curſus etia, &vmbratiles pugnas adnumerat, ita mētem fuam ex
nir. (u.
in Lucullo . primit dreguer d'ho Call tee,rj onid jagác curſus vero funttalia, do um .
bratilespugne . Quinimo Plutarchus ſcribit milites aera gladijs
verberáres hoc eſt oriau agonisè caftris ſe proripuiffe:idēque in
pre
 LIBER PRIMVS . 203

præceptis fanitatis operforas nominat,id eft pila ludentes, & orta

piecezortes ex quibus latini poftea, verbūiſtud græco de fonte cadēs,
ſuos in vſus deriuarūt,voM. Varro Romanorūdoctiflimus , quiſa
tyram vnã è fuis illis Menippeis Schiamachiam appellauit, & Sua
dæ medulla Tullius , cùm vtique ſentiret frigereiam fe planèin
Senatu, non ſuccedentibus Bruro rebus , ita ad illum fcribit vt Epift: 14. lib .
omnium animi relaxati fint, modque illæ vebementes contentiones 11.
tanquam Schiamacbie effe videantur . & fanè quamquam nondum
planè compertum ſit , quales apud antiquos pugnæ forene quæ
ombrariles dicebantur,libenter tamen adducor,vteiuſmodi fuif
fe mihi perfuadeam omnes , quæ armis luforis , & viceptes ideft
citra ſanguinē, non decretorijs fierēt; qualcs erant pugilum nonin
veritate pugnantium ,fed exercentium ſe facculis arenà plenis ,
quos, inter vafa , & inftrumenta quæ ad gymnaſium faciunr eny
merat lulius Pollux; quia nimirum ipföscefluum loco fumebanr,
cùm non vero pugilkatu ,fed innoxio , & ludicro depugnare vellēt:
fic gladiatores dum lucentium mucronum loco plumbeis, auc
heberibus gladijs, feruliſque velrudibus inter fe battuebant,exer
cerefe ſe umbratili pugna, o Schiamachia dicebantur.
Sed hoc nomine præſertim donabantur palares illæexercita Quori 4
prea
tiones , in quibus Tyro palum ſibi humi depangebat, adeo vali cipma rar
dè vt nutare non poffet,fexque pedes,quo virilisftaturæ altitudi- tit
polaris oxır
atis few
nem referret,eminentem ;aduerſusquemfcuto, &clauàtanquam Palorin
more ,
contra verumaduerfarium armatus ferebatur , magnaque con
tentione dimicabat,& modo velut caput eius,aur faciem perebar ,
modo lateriimminebar;nunc poplicibus nunc cruribus quafi. ea
ſucciſurus gladkominabatur,nihilque bellici artificij omittebat ,
ſed omnem affiliendo , reſiliendoque ,ve in pugna feria , impe
tum ,conatumque yfurpabat,vt propterea dixerit luuenalis.. Sayra 6 .
laut quis non vidit vulnera Pali
Quem cauataſiduisfudibus,fcutoque laceffit ,
Asque omnes impletnumeros. Lib . 1.
vnde huic preluſioni Palaria nomen füiffetdocetŞofipater Cha
riſius in inftitutionibus grammaticisbecpalariainquitcum mili
tes ad palosexercentur . 5.
Arma vero quibus tunc vtebantur grauioris longè ponderis: inquagra
crant , quàm fintvera, & decretoria:Dam yraſſerit Seneca in mis Tyromes
con
 204 DE STVDIO MILITARI.
difcetaniqsă controuerſijs Gladiatores grauioribus armis difcunt quam pugnant,
pugnarint: fed Vegetius magis determinatè, & ad rem noftram ,pondus illud
lib.s.co:rou.
24 . armorum fic explicat, antiqui boc genere exercuere Tyrones. Scu
ta de vimine in modum cratium corrotundata lexebant:itaut duplex
pondus craris haberet , quam ſcutum publicum habere confueuit.ijdi.
que claua's ligneas duplicis eque ponderis ,progladiis Tyronibus da
lib. i.cap.ir. bant: id autem paulo infra Vegetius fa & um teftatur,vt depoſicis
lib.z.cap.12. armis grauioribus , ſecurior , alacriorque Tyro pugnaret. Ve
rum nihil vt antea dixi opus eft , me in eius explicatione pugnæ
diutius immorari; nam præter quàm illa eiuſmodi armis fiebat,
quæ meliorum vſus iampridem è militum noftrorum manibus
excusſit; deſueuit etiam ia totum , & fi quid in ea commodi, ac
honefti erat , hoc omnelongè melius & conuenientius repræſen
tat Hoplomachia , quæ prout nunc moris eſt rudibusarmis homi
6. nes inter ſe comınitrit.
Noftra autë Quare vtad arniorum quibus hodierni peditesvtuntur expli-,
verfaturian. cationem deueniam ; illa funtin primis gladii, feu illi fint ancipi
cazione armo. ces & recti vt Evropæorü maximæ partis qui pedibus merenr; leu
rum quenão altera tantum parte acuti, & Maibar& vt folent efle equitum ; ſeu
juns in v . incurui & Acinaces Orientalibus populis conſueti; ſeu denique
oblongi & prægrandes quos non niſi ambabusmanibus facile
rorarepoflisve Xiphomachare; & Romphea Heluetiorum . Sariſſe
irem graciles & oblongæ lingula ferreà in extremitare munitæ
quæ ioricarorum manibus criſpatim intorquentur: ac ingentes,
ille ſecuresquarum à fummo quadrata cuſpis prominet , çæſim
punctimque feriendo perquàm idoneæ : & demum nouæ ſubti- ;
litatis,operiſque admirandiminoresBaliſta quæ maiorum inftar
certoprimum nitrati ac ſulphurei puluerismodulo temperatæ
applicitos tenui ab tergo foramineigniculos concipiunt, obtu.
ranteſque globos horrendo fragore , & fulmine quaſi excuffos
7.
Inflituisur propellunt.nl 1

que breuis De quibus antequàm ſigillatim & ordine dicam , nemini mo

difereatio deleftumiri ſpero ſiquod hæc omnia inftrumenta manibus tantum
varisartibus tractaripoffint, deeorum propterea more nonnihil dixerim, qui
busaliqui vji vtantea quidem breuiter notaui,agendo de conſtitutione corpo ,
funt ve milia ris in militum delectu obferuandà, nemilitiam ſubire cogerentur
Hobrimerene digitos fibimanus aliquot., vel pollicem amputabant. Eçenim
cum
 LIBER PRIMV S. 205
cum ſcirent antiqui ignauos qui munus martium ,& functionem ,
militarem auerfarentur, apud Athenienſes quidem à Foro arce
ri ſolitos, neque coronari,aurin publica templa ingredi potuiffe:
1 Romanorum vero legibus multo adhuc feuerius in illos animad
uerſum fuiſſe; ita vt bona eorum.& corpora etiam publicarentur;
propterea qui vna cum Peligno vare tutius eſſe arbitrabantur.
fouiſſe iborum ,legile libellos ,
Threiciam digitis increpuiſſe Lyram :
Quammanibus clypeos, & acutæ cufpidis.baltam ;
Er Galeam preſsà ſustinuiſe comd.
aut quicumque tandem alia decauſa ad bellum ire nollent, fole
bantij varia excogitare, & comminiſci,vt illud nullo metulegum .
facere illis liceret . Vnde Græcis in Troiam mouentibus cùmni
Vlyſigraue eſſet, vxorem Penelopem relinquere, quam vnice
deperibat, inſaniam ſimulauit, futurum fperans,vttanquam bello
inutilis nulla eius ratihaberetur .
derreclauitque furores
Militiam fillo .
& eius exemplo enauigaturis in Siciliam belli cauſa Athenieurfi-
bus Mefon quidam aftrorum peritus, veingruentium ſibi ex học.
bello magnam vim malorumdeuitaret dementem ſe finxit mul
taque vt mendacio fidem aſſereret dixit, & fecit, ac inter cætera ,
etiam domiquam inhabitabat faces ſubdidit ; quo inſigni ftulti
tiæ exemplo adducti Athenenfium duces, verum illum arbitrati
furorem ,dimittendum cenfuerè hominemplanè debacchantem ,
& veſanià percitum . At longe honeftiori conſilio Thetis Achil .
lem cui periculum imminere cognouerat à bello Troiano , com
ptum, mollitumque.virginis in ſpeciem , Lycomedi inter paella
rum coetus,ac tanquam in Deidamiæ gynæceo , occulum falfi ſub
imagine fexus,cuſtodiendam dedit . Sic enim illa apud Statium . Achilleid .
Hanccibiaitnoftrigermanam Rector Acbillis lib . 1 .
Tradimus, arma bumeris, arcumque animofa petebat
Ferre, Amazonio connubia pellere ritu
Sedmibi curarum fatisestpro Stirpe virili ,
Hec calarbos do facraferat,rufrange regendo
Indocilem , fexumquetene,dum nubilis atas
Soluendufque pudor .
Sed
 206 DE STVDIO MILITARI.
Sed ex eodem prætereafonte Ariſtogironis Claudicatio inprouer
bium abijt, contra eos qui morbum aſſimulant,ne militiam , vel
id genus oneris publici quidpiam cogantur ſubire; Ariftogito
nem fi quidem Athenis fuiſſe memorant auctores, frugis non fa
tis probæ hominem , qui in concionibus nihilnon Martium fpi
rabar, ita vt populum in diſcrimina fæpe maxima conijceret,
quum alioqui mollis ipſe foret& nullius rei, ita vt quum die qua
dam delectum haberi audiffet, obligato crure ac baculo innixus
quaſi grauiter vulneratus in publicum prodierit , quamquam .
fraus non lacuit Phocinem ,qui perſpecta hominis vafricie, ſubi
ratus dixit, fcribe Ariftogitonem claudum , du eundem improbum
ac mendacem .
g.
Cuius rei
Imo eo vſque prouecta eſt quorundam ignauia ,vt quemad
caufa aliqui modum ferunt Bearum Marcum fibi pollicem abſcidiffe , ne
pollices fibi fieret facerdos;& Ammonium Anachoretam ,ne in Epiſcopum
quincurrit eligeretur,aurem fibi auulfille,fic diuerſa prorſus ratione , ipfi ne
proptera apu inter milites nomen dare cogerentur , cùm Sacramentum ſemel
pellatifunt. conceptum deſerentibus,pollices amputari viderent, eadem in fe
propriæ timiditatis poena vſi ſunt, & ea ſecorporis parte mutila
runt,quæ ab officio retinendi& appræhendendi cuiuſuis generis
inftrumenta, nedum militaria ,õeywor dyniant nixóvdicitur. vnde
Sueton.in co. apud Suetonium Octauius Cæſar, cùm eques Romanus duobus
filijs adoleſcentibus,causà detrectandi Sacramenti, pollices præ
cidiffet, bona ipſius eumque haftæ fubiecit; & exemplum memo
lib. 6. cap.3. rabile refert Valerius Maximus de C. Vatieno, qui libi manus fi
niftræ digitos, ne bello italico militaret, abfciderat; nam Senatus
publicatis eius bonis, præterea cenſuit vt quem honeftè ſpiritum
profundere in acie noluerat, turpiter in catenis conſumeret. hinc
que vt antiqui IuriſcõſultiRufus, & Arrius Menāder notāt qui fio
lium ſuum debilitauit,delectuper bellum indi&lo di inbabilis militiæ
lib.3.ff.dere
milie .
fie,preceptů D.Traianideportauit nec immeritò quidem legibus in
eos cautupi fuitqui manus opifices& omnigenereperfectionis arti
libro 2. fices vt ab Arnobio vocãtur,ignauiæ cauſa libideformarent,cùm
effer res admodum Romæ frequens, &quæ ſeuerioribus editis
libro is . cohiberi vix poterat, quemadmodum ex Ammiano colligere li
cer, vbi de Gallis hunc in modum loquitur nec corum aliquando
quiſquam vt in Italia , munus Martium pertimefcens ,pollicem
fibi
 LIBER PRIMVS . 207

sbi præciditquos iocaliter Murcos appellant,forfàn vrego ſuſpicior

à Murcia quæ Dea ſegnium dicitur Arnobio . Quod vero pollice 15 4.
trunci minuscommodè haftas ex vſu militari vibrare poffent,nul
li dubium eſſe poteft, qui nouerit pollicem , ex eo nomen fortitum .
quia robore cæterisdigitis præpollet: ideoque Iuftinianum Impe
ratorem ſeditiofis quibuſdam Conftantinopolim concitantibus,
pollices abſcidiſſe, retulit in hiſtoria ſua miſcellaneaLandulphus
Sagax,fcilicet vtarmis impofterum mouendis inutiles eos redde
ret; quodequidem puto illum feciſſe Athenienſium exemplo, qui variar.lib.1 1.
vt narrat Aelianus,in Pfephiſmate ſeu decreto côtra populos qui cap. 9.
ab ipſis defecerant; communibus fuffragijs lato , ſancitoque,Sa
miorum frontes ſi quos adipiſcipoſſent,ftigmateiniuri voluerūc;
Mitylenæos vero indiſcriminatim cum puberibusetiam iugula
ri; at Aeginetis fi caperentur, pollicē dextræ manus abſcindendum
ftatuerunt, ne geftare vrique haftam poſſent; poffent autem ve 3. officior.
inquit Cicero remorum impulfu naues agere : & idcirco Plinius,
inter M. Sergij facinora non poftremum recenſet, quod amiſsà lib.7.cap.28.
fecundo ftipendio dextrà manu, finiftrà ſolà quater pugnauerit ,
demumque ferream dextram fibi parauerit ,qua religata iterum .
præliatus eſt , Cremonamque obſidioneliberauit:nempe manus
in bello ita neceſfariæ funt,ve fi vera non adſit, ficta ctia iuuet,ne ſi
vtraque carendum eft, nobis imitandi fint Apri qui dentibus
certant; aut potius Cynegiri , velmilicis cuiusdam Romani mo
re pugnandum fit; quorum hic Cannenfi prælio , cum ad arma
retinenda inutiles vulneribus manus haberet , fpoliare fe conan
tis Numidæ ceruicem complexus , os naribus eroſis deforme
reddidit ; ille vero laudibus in coelum effertur a Palemone Sophi
fta , in oratione qua quærit an Cynegiro vel Callimacho Palma
debeatur; tum vero etiam à Cornelio , & Paulo Silentiario , vt lu .ia Antholog .
ftinum ac Valerium Maximum miſſos faciam :eo quod in prælio
Dauali aduerſus Perſas, tanta eius fuerit pertinacia , vtnauem ho- XX .
ftium dextràiniectà retinuerit ;eaque amputard iniecerit & ſini- 1. Explicatur
fram ;quam , &ipfam quum amiſiſſet mordicus nauim arripuit. igitur armo.
33 Hisigiturita conftitutis demanuum vſu , diſpiciendum nunc in pedite , as
eftqualis nam ille debeateſſe in fingulorum armorumtractatio- primü ginding
ne; exordium a gladijsipfis ducendo,quorum ritè , ſcienterque la de moroquo
wractandorum rationem , quam femido& um vulgus verboforfan vulgo scri
à Schia min disuwr.
 208 DE STVDIO MILITARI .
à Schiamachia deluxato Scrimiam vocat , ita vt Schiamachi fint,
106.4.
quieo modo ſe exercent; nonnulli antiquiſſimam eſſe conten
duntex Hermippi auctoritate, qui Manrinæos illam inueniſſe ,
& Cyreneos æmulatos fuiſſeapud Athenæum fcribit . Verum
quia difficile eft hoc vnum liquidò ex eiusverbis elicere,quæ po
tius de pugna ludicra, quæ ab armatis vtrimque committitur in
telligenda veniunt , nondumque optimis auctoribus Budæo
Mercuriali ,Caulio interſe conuenit, vtra Schiamachiæ vel Mo
nomachiæ exercitatione melius contineatur; nobis ex Gladiato
lib. 2. cap . rum Schola ipfam repeterefatis erit Valerium Maximum fecu
tis, qui armorum tractandorummedicationen à P.Rutilio Con
ſule Cn. Manlij Collega militibus traditam afferit , quodis anno
ab vrbe condita IDCXLVIII , nullius ante fe imperatoris exem
plum fequutusex Ludo C.Aurelii Scauri doctoribus Gladiatorum ac
cerfitis , vitandi atque inferendiicius fubtilitatem legibus ingenera
uit. Eaque à Laniftis hoc pacto ad militiam tranſlata , fic demum
ambitiosè ab omnibus exculta fuit, vt etiam priuarorum libidini
frequenter inferuiat , præfertim in Gallia, vbi pax bello prope
modum nocentior , odiorum quæ nihil de publico trahunt, cru
delitatem his artibus gladio peritè feriēdi, vel fibi deſtinatos ictus
vitandi potius fouere ac condire quàm ve volebar Maximus vir .
tutem arri, d artem rurſusvirtuti miſcere videtur, vrilla impetu
huius fortior, hæc illius ſcientià caucior fieret : adeo nimirums
illa ſunt
Primitiæ Iuuenum mifere , Belliquefuturi
Dura rudimenta !
& vero cum punctim quàm cæſim ferire longè fit vtilius, quem
ib.s.de regi. admodum Aegidius Columna multis poft Vegetium rationibus
princ.cap.13 concludit , ita vtcæſim pugnantes, non modo vicerint;ſed etiam
deriſerint Romani ; procul dubio fatendum eft iaus illos qui
duas tantum vncias in corpus.adacti mortem afferunt,longè præ
ftantius inferriab ijs qui ſubtilioribus, & acutiſſimis gladijs vtun
tur , quales ſunt Galli,Hiſpani,Angli, & Itali: quam ab illis qui
vel machæras , vel acinaces , vel romphæas vfurpant, quas ta
men arte certa, ſed minus eleganti, expeditaque verſari poffee
non dubito . Quanquam nondum planè confter apud multos qui
fingula quæque maiori prudentià & acumine dijudicant , verum
H
ad
1
 LIBER PRIMVS . 209
ad bellorum vſus magis conducat, arrem ipſam exercere quæ
pertot curſus , & recurſus ; per omnem corporis habitum ; per
longam , & diſparem oculorum manumque fallaciam , hoininum
robur atqueconftantiam frangit; quàm finariuę forricudini , &
induftriæ totum diſcrimen permitteretur, vt fieri debere cenfue.
runt Plato in Lachete, & homo mutum apud nos acrioris iudi
cij laude cominendatus Michael de Montagnes, quorum ea .
mens eft, quod veluti dedità op rà nullus vnquam eorum qui ff
milibus fe in ludis exercent illuftris admodum in bello euaferit;
quafi vmbratilis ifta pugnamerus, ac periculi ſecura, veræ offi
ceret; difficiliſque tranſitus eſſet ex nullo in proximum mortis
periculum ; maxiinè in hominibus plerumque timidis, & minus
animo quàm huic induftriæ pugnandiconfifis . ſed queinadmo
dum imbelles, acignauosnon arma vlla, non peritia in veris ,aut
rudibus gladijs traitandis,non Pallas ipfa fi fcuto illos protegeret
audaces vnquam reddent :ita prorfus indignum effet viro graui;
& prudente arbitrari,has exercitationes armorum, & ftudia quæ
à teneris in ludo ponuntur , non multum conferre ad fortitudinē
nam pręterquam motu agitationeque continua partes omnes in
calefcunt, adeoque fanguis & fpiritus, qui ad cordis robur non
minimum conferunt; peritià quoqueiuuarivirturem argumen
to eftfortitudo militaris, quæ vt eftopinio Ariſtotelis,ex peritia lib . 28. A

naſcitur : & Liuius idipſum conuincit , adduito ſingularis cerra

minis exemplo inter duos Princeps Hiſpanos celebrati , in quo
maior Corbis vſu armorum , & aftu facile ſtolidas vires Orfuæ qui
minor erat fuperauit, multoſque ſe vidiſſe refert Scipio Claro
montius ,cui viro tutius certè quam oraculo credideris,vt Syluium
Piccolomingum , & Pandulphum Spraniū iftius artis peritiſſimos ,qui
conftanti quadam audacia , & periculorum contemptu præclaræ
virtutis , & egregiæ fortitudinis experimentum quoties opus fuit ,
in periculis exhibuere.vt grandis hæc in artem omnium longè
vtiliſſimam calumnia , nonnifi ex opinione & errore vulgi deflu
xerit, minimos quoſque labentis animi defe &tus in illis præſertim
obſeruancis , in quibus vna cum armorum peritia , veram quo
que &militarem fortitudinem fociari debere ſibi perſuaſit . 2.
Gladiorum omni generi fuccedunt arma quæ ab baſta com- Tum hofti.
muni appellatione comune etiam nomē ſortiuntur habilium ,vul- gener
lium isomnis
.
O go
 210 DE STVDIO MILITARI.
god haftevt ſunt oblonga omnia præpilata, Sariffe præſertim ac
Secures , paulo ſupra à nobis deſcriptæ ; quarum etli vibrationes
circumuolutioneſque plurimum ex ludicro habeant; ſæpiusque
ad Principum , vel commilitonum oblectationem , dum in ftati
uis otiosè degunt,vſurpentur , quàm in proelijs vbi furor & im
petus omnia miſcent;eft tamen cùm aliquando etiam in illisnon
penitus ſint inutiles, imo Sariſſæ quæ propter pondus, &maiores
viresquibus reguntur,magis etiã concutiunt,& altius penetrant,
breuioribus haftis ; niſi tamen criſpando vibrentur quantum
cumque fortiter impellas, vix in corpus aditum fibi, per vulnus
aliquod notabile facere poſſunt. Quare ſeduld Tyroni eniten
dum eft ,vt haftam decenter ferat, molliter criſpet, quaţiat etiam
venuftè, & vibret; ac deindevi contentioneque ſumma brachio
rum ,in aduerſarium intorqueat! mox illam in altum mittat, &
emiſſam manu altera ſubito colligat , traiiciatque ex humeroin ,
humerum , ac circa collum , cinctum , & crura celerrimo rotatu
conuertat; implicetque intrapedes , & faltu explicet ; demum .
quaſi hoftium corona cingeretur , cuſpidem vbique protendar,
feriat ante , retro , ferro , vel ſcapo ſetegat : premat, inſultet, de
clinet ,affiliat , tandemque geſtiens ex victoria iocos alios exhi
beat , libinon minus vtiles quã ſpectatoribus gratos& acceptos .
3.
Superſunt plumbearum glandium ex tubis illis igniuomis ia
kipulari cha culatores,quos compendioſius vt appellent alij Arcabufiarios di
Lybearum . cunt : horum vero exercitatio,er ſi multa cum ſagittariorum arte
cuius loco ſucceſſit comunia habeat,nimirum vt tubum ſeu fiftu
lam ſcienter ceneant, vo fortiter ſiftant, vt ſiniſtra fixa ſit, ac dex
tra cũ ratione,ducatur vt in illud quod feriendüeſt oculus pariter
animuſque conſentiant;pluratamen funr, quæ meriro quis in hac
nuperi huius inſtrumenti adminiſtratione requirat;nam vt fiſtula
locum arcus inuafit , ita puluis pyrius fiſtulæ pro neruo eft, &
glans pro fagitta ; vnde cum tot limul inſtrumenta fingulos in
ictus admouenda fint , & puluis inſuper vna cum glande virgulà
ferrarà tanquam piſtillo quodam intra fiſtulam tundi debeat, ro
taque igniaria circunduci;magna propterea celeri'ate opus eſt,
vriſthæc omnia vno velut oculiictu inter pugnandum expedire
poſlis. Ideoque quo remouerenrur impedimenta, quæ facillimiè
tajnen ab Hispanis ſuperantur , quos fama eft in torquenda ma
nua
 LIBER PRIMVS ! LII

nuario tormento pila cæteros longè milites antecellere , ita vtdữ

hi ſemel, & altera vice , illi quater autpluries fiſtulis ſuis concre
pare poſſint: excogitaruntprimo homines induſtrij, vt ſingu
lis lagunculis quæ ex Balteo dependent, tantum admenſi ineſſet
pulueris,quanto opus eft ad vnicam eiaculationem , nec amplius.
poftea vero attentiori cõſideratione in primüiftud inuentūintué
tes , lagunuculas in totidem cucullos papyraceos ſeu formatas vt
vocant conuerterunt , in quibus pila ſuperne adiungitur paris
craffitudinis , cum cucullo & foramine fiftulæ , ficque vna & ea
dem operà puluis & pila in tubum immittuntur, planè vt filicis
ſolius attritu ,rotæque contentione excitandus fitignis,quodma
gnum eft fe ftinanti pauidoquemiliti compendium . Atque hæc
ſunt quibus primum quidem aſſueſcere debet, mox vero poftqua
fatis idoneus eualitqui fiftulam ſollerter parare , & intrepidè dif
plodere poffit; de collimādi peritia certamen cum æqualibus in
ftituere debet,globiſque ex ferreo tubo flamma eluctante eiacu
latis fignū propofitum petere, non ſecus ac olim funditoresſco
pas,feu fruticum ſarmentorumque fafciculos,fibi ad ſpatium pe
dum fexagenorum conftituebant, quos ſagittis aut lapidibus è
fuſtibalo peterent. Eft etiam maioris paululum tormenri genus
Muſquetum appellatum , quod ignem concipit non flicis rotx
que perculſu , ſed attacu funis accenfi ,diſploditurque bifurca
to ſuſtentatum ſcipione propter grauitatem , quæ ficut in cauſa
eft, vt miles frequentius collimet, plafque quaſi ex maioribus
Bombardis ad certos ictus libratas deftinet; præ moleftia tamen
& pondere, homines ſenſim in ſui contemptum induxit:vnaque
cum tubo illo maiori ferreo , quem ab vnco Loricæ affigi ſoli
lito noftrates vulgo Arquebuſe à croc appellant, murorum pin 4.
A quibus -
nis , pluteisque tuendis deſtinarum eft . -
Omnes autem eiuſinodi fiſtulae củni ſtatim arque ignem con- mesno lique
ceperint mirabili impetu globos emittant, qui velut excuſſum , ſeñe veceri
nubibus fulmen celerrimè feruntur,ſagittarumque omnium , & nec antiguo
telorum velocitatem tantopere à Poetiscelebratam ,infinito poft ignem consi
fe relinquunrinteruallo, nec tamen in medio curſu liqueſcere , piebant volă
fed eadem duritie , ac firmitate in corpora ſubire manifeftum fit; corum mu
opinio
l
qua .
non poffum hic committere , quin veterem vnamauiam , & infi- tisnt,propierea
guem valdefabulam , quæ grauiſlimosetiam ſcriptores quotidie rejcitur .
O 2 in
 212 DE STVDIO MILITARI.
in ſupinos, & omnino deridendos errores inducit, velut amoro
ſipario, ſanpiſque eorum ,qui non niſi maturè , & cùm iudicio
de rebus pronunciant excipiendam , in medium proferam . Ere
nim cùm Poetæ quibus conceſſa eftmaximalicentia fingêdi quæ
velint, celeritatem qua plumbatæ, & ſagittæ ferebantur, hyper
bole quadam incredibiliexprimere volentes,dixiffenteas ignem ,
& ardorem in tranſcurſu concipere , ac liqueſcere etiam , peni
tuſque diſfolui:atque hæc fententia commune effer veluri poe
feos ornamentum , quo Virgilius non infrequenter vſus eft, vt in
quinto diuini operis cùm Troianorum ludos exprimit , & ſagit
tandi peritiam in Alceſte laudat
Namque volans liquidis in nubibus arfit arunda
Signauitque viam fiammis ,
ac rurfus in nono
Stridentemfundam poftis Mezentius armis,
Ipfe ter adduétà circum caput egit habenà ,
Elmedia aduerfaliquefacio tempora plumbo
Diffidit, ac multàporrectum extendit arena .
& Ouidius etiam in fecundo transformationum ,vbi de Mercurij
rubore loquiturex confpe &ta Herſe
Obftupuit formà lone natus, &athere.pendens ,
Nonfecus exarfit, quàmcum Balearicaplumbum
Funda iacit : velat illud ,& incandefcit, cundo ,
Etquos non habuit jubnubibus inuenit ignes,
Quibus paria habentLucanus ingenio , do &trinaque clariſſimus
Poëta ,
lib . 6
Inde faces, faxa uolant ,Spatioque foluta
Aeris , & calido liquefaclepondereglandes.
Tum & Lucretius opere illo fummæ eruditionis , & doctrina
de rerum natura
plumbea uero
Glans etiam longo curſu veluenda liquefcit.
& albi quoque
Non alià longè ratione , ac plumbea foepe
Feryida fit glans incurfu , cùm multa rigoris
Corpora demittens ignem concepit in auris
Idem præterea Starius innuit dum vocat,
Arju
 LIBER PRIMVS . 213
Arfuras Cæli per inania glandes!
& louianus Pontanus qui nulla in re antiquis inferior haben- lib. 1.Vranje
dus eſt, niſimodo ,quem in tanta felicitate diuitis, & exuberan- feu deftell.
tis ingenij ſeruare non potuit, eadem fimilitudine quæ protecto
eft, amoeniflima ſuos verſus carere non paſſus éft
Plumbea fi alla manu balearis ponderafunda
Concipiunt malè gratum ignem , flammisque liquescant,
Si ferroprefixa,& neruo impulfa ſagitta
Aera per uacuum ignescitque , arderque uolando ,
Quid mirum circonfufus ficandeat aer
Percitus eterno motu, atque urgencibus aftris.
nempe hiomnes,cùmid ſibinegoti crederent folùm dari,populo
vt placerent quas fcribebãtfabulas, rem hanc vt pote quæ admi
racioni propior eflet,nec vulgo etiãimprobata,ſuos in verſus trão
ftulerunt. Quamobrē nec ipſis propterea fuccenfeo;fed cùm Phi
lofophorü interſit nihil quicquamproferre quod ratione,autex
perientià nonitem veriſſimafit, quis patienterferát Ariftotelem
fimilibusnugis irretitum fuiſſe, eaſque in ſubſidiū vocaſſe, vtmo
dū explicaret, quo lumen , & calor à ftellis in inferioribus produ- z. de Cęło
cuntur .Caliditas autemabipfis, inquit ille, Lumenque ideo fitquia cag 7-cex.42
aer ab illarummotionefricatur , motus enim & ligna, & lapides, doo
ferrum ignirefolet; magis autem confentaneum estrationi, id quod
e propinquiusigni, propringuius vero eftaer, quale fit & in fagittis
queferuntur. ba namque adeo igniuntur, ut ipſumplumbumquodeft
in ipfisliquefoat? quis item Senecam Philofophum id nominis,in In natura lib .
hæc pariterverba prorupiffe non indignetur,äera molus exte queſtion.
nuas, & extenuarioaccendit ,fic liquefcitexcuffa glans, & attritu
acrisvelut ignedeftillat. nam quod Onoſander poftea dixit vej viac
cap.. 19. ftra
78 poiça teeßórdfjor en tu idei to Binos expuesofois. Id eft ielum enim ceg
feruido ftridiore in sereagitatum igneſcit ,hoc ab ipſis habet capi
talibus philoſophis , quorum auctoritasnon huncmodo , aut an
tiquos fcriptores, ſed recentiores etiam pene omnes tranfuerfos
agit, in quibus nullum hactenus mihi videre contigit , quinon ,
manusdederit huic abſurdæ opinioni. Imo vero HoraciusGraf
ſius in libra aſtronomica, & Alexander Vicentinus qui recens de
calore per motum excitato diſputationem edidit , totis viribus
Contendunt eiuſmodi poetarum auctoritates efferre; tanquam
O 3 homi
 214 DE STVDIO MILITARI .
hominum quirerum naturalium cognitione perbellè inftructi
crant ; maximè cum hiftoricorum etiam fides rem exemplo con .
firmet, de cuius veritate dubitare non liceat, fi quidem Homerus
Tortora nuperrimus rerum Gallicarum ſcriptor , refert in
Corbolij obſidione, ingentem aliquando tormentariorum glo
borum vim inutilem moenibus diruendis fuiffe, quodcum illi ex
ferro prius adminorum tormétorum vſum effecti fuiſſent, plum
bumque illis ſuperinductum denuo fuiſſet, quo maioribus etiam
Bombardis inferuire poffent,contingebat ſæpius in arcis illius
diuerberatione ,vtplumbo ob vehementiorem motum per ae
ra diſſoluto, folus ille interior globus ex ferro inftar nuclei, abic
eto cortice murum contingeret,vi nulla , aut admodum langue. 1

ſcēte, & remiſla.Sanè mirabar prius cùmde fagittis, &Martiobar 1

bulis tales pugas, & affanias in antiquorum fcriptis reperiebam ..

nunc vero quod Graſſius, & Tortora,caſdem eciam ad craffiorum
Bombardarum pilas transferunt; ftupor profe& o me habet phi
lofophiam adeo incautè ab hominibus cætera doctiflimis tradari
potuifle. Verum non hic ftetit eorum incuria , fed ex porticu
penetrauit in Medicorum fcholas ,ibique tot quæftiones excita
uit de vftione,quæ nouem primis diebus, vulneraàminoribus fi,
ftulis illatacomitari ſolet, & quam , homo iftiufce partis Chirur
giæ quæmilitibus vulneratis opitulatur, peritiffimus Franciſcus
Plazzonius, toties à fe in caftris obſeruatam narrat , vt qui ft
dem illinon haber in retories à fe experta , nihil in pofterum cre
dere debeat eorum , quæ ab alijs medicis viris probis , & jn.
genuis referuntur cum alioqui évepgoice., feu quemadmodum
Tullius vocem hanc latinè reddidit , cuidentia ipfa , rem itdue
ſe habere confirmet in glandibus , quæ & ftarim ab eiacula
tione calidæ , feruentesque depræhenduntur ; & quod addit
Graſſius, irritofepe i&tu ſcloperis excuffe, ac inter hoftium vestes
implicita figurà non amplius,quafuerant,fed compreffeac laciniola,
asque ctiam fruftatim comminut& reperiuntur ; quod argumenta est
illas excalorecöcepto rariores effeétas inualido percufile ietu.Edim
uero quia eiuſmodi experimenta optimis hominibus facilè im
ponunt, qui quafiducia hæc à prioribus acceperunt,fic & eadem
pofteris fuis mancipant; atque itaopinio creſcit ab atauisprimum
malècapta parentibus,fanè non poſſummihi amplius temperare ,
quin
 LIBER PRIMVS. 215
quin omniaquæ huc vfqueallatafunt, iniftius opinionis confir
mationem , quæ glandes, & ſagitras dum ex tormentis vibrantur,
per aera liqueſcere contendit, falſa acque inania, plenaque erro
ris, & offuciarú effe declarem: non quod item negare velim, com
mune illud principium , ex quo fenlimin hunc errorem feruntur
Philofophi,nempe morum localem , licetnon fic formaliter ca
lefactio , effe tamen aliquo modo illius cauſam ; autexperimenta
alia velurinualida reijcere, quæ ad pronunciatum illud afferen
dum communiter afferütur; videmus fi quidem manifefto, arque
oculis ipſis quotidie depræhendimus , quod hac ratione molæ fa
rinariæ inardeſcunt, curruum axes igniuntur, ſcintillant foleæ
equorum , confricatæmanus incaleſcuit, micantficci halitus cé
leri raptu vecti , terebræ circumactæ calefiunt; imo vero tradič
Ariftoteles Leonum oflapræ duritie ,cùm mutuointer fe collida 3.animdeal.hiſtor.
c. 3 .
tur,ignem non fecus ac filices producere; & Suidas in voce
needevštos auctor eftBabiloniosrudis , & venatorij victus non s
ignaros , oua crudain fundas iniecta , celerrimo rotatu tamdiu
agitare,donec cocta , & eluicommoda reddantur; quid plura con
tendunt etiam principes Philofophi, maria ipſa ſuopte ingenio
frigida , crebroventorum flatu agitataintepefcere;quanquam vt
verum fatear , nollem me vadem fiftere protribus iftis poftre
mis obſeruationibus , qux mihi neſcio quid fabulofum ,aut nons
ſatis accuratè pendicularum redolere videntur; ſed quantum ad
aliaspertinet, eas omnes bona fide admitto, tanquam veritati
confonas; Quod non itemfaciode plumbeis glandibus , autfagit
ris , quantumcunque Collegij Conimbricenſis patres afferuerint
plumbeosglobosè tormentis explofos , cum per aerem feruntur inter- 3. de cælo
dum liquefieri, & paulo infrafagittas in traiectionecalorem concipe- c.7.quæft.6
re , Signeſcere; etenim vt ratione cum illisagam , fi ex ipforum
met placitis, motus localis calorem efficitdiftrahendo prius, &
alterando parres, atque inducendo raritatem ,caius comes eft
calor,itaut id quod ordinariè rarefcit, & clorem primoconcipit
eft aer interceptus , fiue alliſus, à quo , vt rarionem illorum ad
remde qua nunc fermo eft conuertā , & ipfi,& Alexãder Aphro
diſeus apud Simplicium volunt , fagittas calorem quem poftea
concipiunt,veluti mutuo accipere ; fi hæc inquam ita fe habent,
amabo te Ludouice Comes , vides nie in quot abfurda , homines
0 4 ipfi
 216 DE STVDIO MILITARI.
ipfi etiam cum ratione fe conijciant? nam primò fequereturae
rem ipſum , quo fagitta iter ſuum habuit, inardeſcere, & accendi
debere ,atque itavideri per aera
Flammarum longos à tergo albefceretraclus .
quod nullum tamen vnquam obſeruafle , certum eft , fed de
mus rem ita ſe habere, cedo nunc à Connimbricenfibus , &
alijs rationem ,quomodo aerille accenfus, quēſagittę,glandesque
plum beæ tanto poft fe impetu ,ac interuallo relinquunt, eaſdem
calefacere, ac,vtipfi dicunt, liquare, & fundere poffit: neque . 1

enimipfos ignorare puto ; quod ignis ille ,etiamſi vt ſupponung

ita fe haberet, generari tamen nonpoffet, niſi in aere prius attri
to , & rarefacto , quæ diſpoſitiones non tam cito introducuntur,
quin ſagitta ipſa celerrimoraptu præreruolando ,aerem ipfum ita
præparatum , et ſi velis accenſum deſerat, ita vt nihil amplius ab
ipfo pati poffit; niſi forſan velimus actionem fieri in diſtans, & ea
concipere de igne prorſus inualido , atque in tenuiſſima materia
accenſo, ſi telum in eoper aliquod tempus detineretur, quod ne
quidem defornace ardentiſſimadici merito poſſet , in quam fi
globus plumbeus demittatur ,nonnifi poft aliquot minuta lique,
fieri poteric; cùm tamen oporteat illum in aere , temporis fermé
momento , & atteri, & rareſcere, & accendi, & liquari;imo vero
qui fieri iftud poſſet, niſi aer tot diuerfas mutationes , & alteratio
nęs prius iple,eodem etiam temporis interuallo ſubiretēquæ om
nia non diētu modo , fed cogitatu ſuntabſurda . Præterea quod
motu accenditur ſiccum effe oportet , vt colliſuin yehementi
attritu rarum euadat, prorſusque in tenuem, & ficcam ſubſtantia
degenerer, quæ demum ſub certa quantitate formam ignis ad ſe
rapit;ſed metallatum ,quod frigore concreſcant,cum quod liquão 1

tur ,humida potius funt, & aquea;ac plumbum quidem præ cæ

ceris lutoſum magis ,& humidum , acincoctum eſſe indicant ſco
riæ, & fæces, quasin fornace dum coquiturrelinquit ;vndenihil
eft magis à ratione alienum , quàm illud poffe tam breuitempore
ad eam ficcitatem reduci , vt ignem in momento concipiat, &
liquetur. Certè tantùm abeft, vt quicquam fimile fiat,quod ex
perimenta etiam in contrarium non leuia proferri poſſunt;nam ,
quæ calida agitantur, non modò caloris vim maiorem non con
cipiunt , fed ille citius decreſcit, aut in contrarium frigus penitus
muta
 LIBER PRIMVS : 217
muratur ; ita enim nobis ſub'ardente Canicula fummo calore ve
xatis, benigna aura excitata ,non minimo ſolatio eft; & cum iter
per diſpoſitosequos feftinamus, continua illa aeris mutatio, quæ
fubinde fit,ita fuo frigore fe prodit,vt etiam aliquando moleſtiam
faceſſat;nec fanè in ludis Circenſibus aliquis vnquam audiuit, fu
mum ingentem , & 'copiofum ex aurigaruni vultuerupiſſe, quem
admodum olim de vertice vifus Iuli: an verò Naucæ aptiorem
modum habent ad vini frigiditatem æftate etiam media procu
randam , quàm eius agitationefrequenti per aquam , aut in aere
minus calido : ſed fierine poteft, vt plumbum liquefcat,ſi eodem
tormento emiſſa pila cerea , tam mollis ,& liquabilis natura , vel
quernas aſſeres perforer, ficarthacea nequidem vlla nigredine
deformata euibretur ; ficannabina quoque integra prorſus, & il
læſa è flammis eluctetur . Denique fimucrones fagittarum , aut
glandes plumbeæ percalefa & æ vi funditoris , liquatæque arde
ſcebant,qui fieri poterat, vt ad hoftes vſque pertingerent, anfor
taſſe illuc pertinebit quod habet Liuius de Gallogræcis, qui ad
uerfus Manlium Conſulent pugnantes, fuperati funtà fagittarijs,
& funditoribus , quos ab Attalo in fubfidium acceperat ? ijdeme
enim , inquit, cum aculeusſagitid ,aut glandisabdita introrfustenui
vulnere in ſpeciem uris,fcrutante
& is.qua vellant , telum nonfequi
tur ;tum in rabiem , & pudorem tam parua perimentis pestis verfi,
profternunt corpora humi,ficvt pafim procumberent ; ſednontam
hic vftionem video,quàm vredinem quandam ex minuto , &pun :
gente telo , qualis ab vrtica cùmherba,tum piſce excitatur, quam
Liuius ſequidebere ad fagittarūidus fibi perſuadebat .Alioqui ſi
tantum caloris concipiebant antiquorum glandes, & Marciobar
buli, quid rei tandem eft , quod in fiſtularum globulis, quinunc
mole minores , fubftantià molliores , triplo etiam celeriùs emir
tuntur nihil quicquam ſimile contingat ; aut fi contingit, cui bo
no tot vncinidenticulati, tor forcipes aduncæ , tot roftra , & fer
ramenta globulis , qui in corpus altius penetrant extrahendis, de
ftipata ? veftram omnium fidem oro ,obteftorque Machaones, &
Podalirij quotquoteftisin orbe celebres, fi vnquam plumbum
liquefactum , aut alterius figuræ ,quam orbicularis,niſi forſan ali
cuius oſſis colliſione retuſa fuerit ,è corpore eduxiftis . Sed obij
ciunt Philoſophicalidos ſaltem illos perſendiri, cum è tormentis
cmilli;
 218 DE STUDIO MILITARI.
cmilli,manibus illico pertractantur, & vftionem præterea aliquã
carni afferre; dum altius in illam ſubeunt: at vero ſi plagam cum
vftione eiuſmodiinferunt, vbi eius veftigium quod eſcharà , aut
manifeſto aliquo caloris ſenſu , in parte læſa ſe prodat ? & quo
modo feprodere poffet , in præcipitiillo tranſcurlus aut Gita ſe
res habet, vnde inlignis plerumque hæmorrhagia , quæ porius
ambuſtionecomprimi deberet ? ac demum liglans ab eiaculatio.
ne calida aliquãdiu permanet,cur iftudmihi fimiliter atque alijs
non viſum fuit, qui globum plumbeum ab oppoſito ſaxo, in cu
biculum meum per effracta fpecularia cafurelîlientem , côteſtim
arripiens, talem eum eſſe depræhendi, vtnulla oinnino inſigni
qualitate frigoris , aut caloris excelleret; quod fi nonnulla alia
corpora motu continuoatteruntur, & ignem concipiunt, non
proptereaidem de fagittis, & glandibusdicendum eft, quæ non
vrilla ab alio corpore ſolido colliduntur,nec, vt molæ farinariæ ,
autcurruum axes,eundem femper habent aërem vicinum,quem
perenni illa circõuolutioneattritum , atque rarefactum accende
re poſſint.Verum quid Homero Tortoræ dabiturreſponſi?nem
pe eum non tam , quæ vera effentquàm quæ communi rumore
ferebantur ſcriplifle ; & famam in eo ſequutuin fuiſſe , quæ re
ctè defcribitur àPoétis,
Tamficti,pravique tenax ,quàmnuntia veri.
quamuis dicietiam poteft,globosillos ,qui plumbo fuperinducti 1

förquebantur,idcirco vſuinullo fuiffe , quia retundebatur illorú

impetusàmolli,& cedentemetallo ,quod lapididuriſlimo impa
Cum redibat in feipfum,aut in fruſta diffiliebat : nam quod ada
dit Tortora de plumbi liquefactione, puco illum communem .
hancopinionem arripuiffe, quo facilius, & honeſtius ſe expedi
retabalterius caufæinueftigatione, atque vt hunc Philofophiæ
pannam parpureum hiftoriæ fuę aſſueret , auctoritatis illi apud
rupices, & plebeios homines conciliandæ grarid .Reſtantigirur
auctoritates totPoëtarum , & Ariftotelis,ac Senecæ ,quorum ve
ftigia præmentes reliqui Philofophi,eundem cum ipfis errorem
admiferuntaon tam opinorinſcitià rerum eiuſmodi,quam nimia
facilitarenultacredendi, quæ pro veristanquam per manus tra
dita àmaioribus fuis accipiebanr: licetiftud præterea non omni
no fiocci faciendum fitin hac opinioneeleuanda, quod neque
Ari.
 LIBER PRIMVS . 219
Ariſtoteles, neque Senecaeamı ſuis inlibris alio modoproponüt,
quàm vt ab eius exemplo grauioresalias dificultates de Stellarū,
& fulminis natura cõponerent,cùm alioqui fidem eius effe vellēt,
penes multos , quiiftud à ſe non vno experimento comprobatum
fuiffe afferebant.Ad Poéras vero quod attinet, non tam illi in cul
pa mihi videntur eſſe, qui ex licentia, quam habentmentiendi in
ca rmine, multa referunt.
Ante nec audita , contentaquecordenee ullo . s.delegibus.
quam hi qui fidemipfis accommodāt:quaſi vero nōhic potius lo
cũ haberet quod inquit Tullius loqués de quercu Mariana,fed ia
men nonnulliifi, Tite nofter,faciuntimperitè, quiin ifto opufculo non
vtà poeta ,fed ut à tefte veritatemexigant; nec dubito quin ijdeme
cum Aegeria conlocutumNumă fuiffe putentsquibus verbisita re
fpondetQuintus , intelligo te ,frater ,alias inbißorialegesferuan
dasputare,aliasin poemate; atque hanc diftinctionem ,ita demum
Tullius confirmat, quippe cum in ilload veritatem , Quinte , refe
rantur omnia , in boc ad deleélationem pleraque ,habeant igiturex
Cicerone Graſſius, de Vicencinis & alij, quomodo ,& quouſque
Poetis fit habenda fides ; quam fi illis integram præftare velint,
contra omnium ſapientum mentem , & ipfius etiam Ouidij qui
ingenuè faffus eft , quod
Exit in immenfumfæcundapotencia vaium ,
Obligat biftoricà nec ſua verbafode .
credant fimilirer quasdam eſſe yeneficas anus,quæ Lunamcælo
deducunt cùm deficit;hocenim poetęmillies cecinerunt;credane
& eidemlaborantizſubueniri poſle peluium ,ac rintinabulorum ,
Arepitur,quandoquidem nihil hocremedio frequentius inpoen
tarum carminibusoccnrrit ;ita vt luuenalisetiam dixerir de my.
liere garrula
Satyra 6.
lam nemo tubas , nemo era fatiget ,
una laboranti poterit fuccurrere Lune ;
ac denique credanripſi, Solem dum nobis occultarur , in :Átlan
ricum Oceanum prope fretum Herculis cadere, & ftridoremede
re,non aliterquàm fi ignicum ferrum condatur in aquam ,namea
fuit communis , & peruulgata poetarum aut omnium ,aut equi
dem celeberrimorum fententia, vt Stacij in Lucani genechliaco 2.Syluar
dum inquit
Felix
 220 DE STVDIO MILITAN
Felix beu' nimis de beata tellus
Ruapronos Hyperionis meatus
Summis Oceani vides in vndis ,
Soridoremque rota cadentis audis
luuenalis item
a.yr. 14.
Sed longè Calpe relicta
Audiet Herculeo Stridentem gurgite Solem .
ac denique,vt alios omittam Auſonij poetæ Burdegalenſis
Condiderat iam Solis equos Tartefia Calpe
S. Stridebarque freto Titan infignis Hibero .
Detegiturque Profecto faciteiuſmodimagnorum virorum in ſcribendo incu
Onosädrihe- ria , vt mihi in mentē veniat alterius ofcitantiæ , in quam ſe dedit
mierofcican . Onofander ,qui pugnam quæ fundis peragitur ,maiorem inmo
beroplumba- dum laudat,eo quod plumbei globuli,ob cõſimilem aeris coloré,
sarum fimili fündis emiſſi, oculos fallunt ; & improuifi in hoftes incautos fe:
men elemen.runtur: quis enim tam ineptuseft,vtcredat,telumexiguum quod
sa nullú co
lorem haboão ipſe Onofander liquefçerë motus fui rapidicare volebat, cuiuſcũ
que tandem coloris fit, poſſe in oculorum aciem incurrere ? aut
cap.
teg .
19. Bra- quis amabovſquam gentium audiuit, colorem aliquem aerialijf
que elementis peculiarem ineſſe. Scio quidem Factiones quæ in
Circenſibus ludis ,ex colorum varietate nomina fibi faciebant,
quaſinaturæmyfteria,ſpectaculorum compofita imaginatione
ludere vellent, non modo quatuor anni temporibus,vt Caffiodo
3. vaijor.c rus )
pift. 51. & CorippusPoéta Africanus apertè ſignificanr, & ſed ele
mentis præterea eos contuliffe; vnde TertullianusLibro defpe
lib.z.cap. 9: Ctaculis talibusinquit auctoribus quadrige producia merito di auri,
gis',coloribusidololatriamveſtierunt; & abinitio duo folifuerunt,al
bus & ruffeus, albus hyemi ob niues candidas, ruffeus eſtatiob folis
ruboremvoti erant : fed poftea tam voluptate quam fuperftitionepro
uefta , rufeum alij Marti, alij album Zephyris confecrarunt. Praſi
num vero terræ matri , vel verno :Venetum Cælo , & Mari , vel Au
17. etymol. tumno;de elementis vero rem breuius conficir, & probat Ifido
cap.41 . rusHiſpalenſis;Gentiles colores equorum iunxerunt; rofeos, ſoliideft
igni, albosaeri ;prafinosterr &; venetos mari affimilantes. Noui inſu
118. epiſt. perD.Hieronymū in epiftola ad Fabiolam
docere,quatuor ele
menta ſignificata fuiffe byffo purpura , hyacintho , cocco qui
bus olim Sacerdotis ſummi veſtimenta diſtinguebantur , qus .
tuor ,
 LIBER PRIMVS .
tubr, inquit, colores ad quatuor elementa referuntur , ex quibus uni
uerfafubfiftunt. nam byffus terra deputatur quia ex terra gignitur,
purpura mari, quia ex concheolis tingitur; byacinthus aeri , propter
coloris fimilitudinem , coccusigni,quod vterquerubeai . Verum ră
men ſi quisad libellam Philofophiæ ,coloris naturam examinet,
videbit ex eiuscaulis , & definitione nullum propriè loquendo,
auraëri,aut reliquis elementis colorem poffe conuenire: fi quidé
naſcitur ille ex principum qualitatum permixtione,quæ non ha
bet locum in primis elementis: & ab Ariftotele definitur terminus lib de fenf.
feuextremitas corporis perfpicuiterminati; vnde quę propriam fu- et ſenf.
perficiem non habent, neque etiam proprios colores habere
poſſunt, cuiufmodi ſuntelementa ,quæ,terra vna exceprà , vt non
fuis ſed alienis terminis circumſcribuntur,ſic colores recipere no
poſsūt,pofsūt vero lumē,quia eft actusperſpicuiinterminati.Atque
hoc cum fatis ſuperque Auerroi exploratum eſſet, eam ob renu,
dixit, quod aër ſecundum iactum fentitur effe corpus , etfi fecundum 4.phyſicor,
viſum exiftimetur effe nihil, cùm non habeat colorem ; ſed enim for- comment 74
fan argutius,quam æquum ſit Onofandrun compello ,cui neque
fuæ rationes deeffent li Scaligeri , & Aguilonijſcholasingredi vel- opticę pro
pol. 39
let , certos colores ſimplicibus etiam elementis tribuentium ;qua exercit.325.
re prior illa ratio , quæ à velocitate teli deſumebatur mihi inftar ect.8 .
omnium elfe poteft,vtdiuerſum in hac colorum fimilitudine ab
Onofandro fentiam .
Sed non minus in fe operę pretium habet quæftio alia, quam 6.
Agellius Antonio Iuliano Rhetori propoſuit, fumpta occafione Etquerieur
ex vndecimoAnnalium Q. ClaudijQuadrigarij, vbi quum oppi- furfum ve
dum à Merello Proconſule oppugnari,contra ab oppidanis de- deorfum for
è muris propugnari deſcriberet ; ibidem addit, quod Me isjevielt.
telli milites fauciabantur multo minus, & quod maximè opus lib.9.cap. I.
erarà pinnis hoftes defendebant facillimè. nimirum quia lapides
Jagittæ furfum optimè mitterentur , non item deorſum verfum :
cuius tamen contrarium vſu venire docet Cornelius Tacitus , lib. 19.
qui de Placentia loquens à Vitellianis oppugnata ingerunt , in
quit , Othonianipila libratomagis yac certo idu aduerſus temerefun
beuntes , Livius quoquealiquo pa & o videtur huic fententiæ ad
uerfari varijs in locis, in quibusfemperafferit, quod grauiorac
hat pondere libratior fupernèexonerarijs, velmurisictus erat.Vn
de
 222 DE STVDIO MILITARI.
de quo grauishæc fimulcas ab auctoribus præftantiffimis tolla
tur;dicendum eft meo quidem iudicio pofterioreslocutos fuiſſe
de pilis, haftis fimilibuſque telis quæ manu vibrantur, nihilque
ſuopondere impediunturquinfacillimè quolibrata ſuntperue
niant. Quadrigarium vero de ijs quæ arcu ,vel baliſtà alijſques
machinis impelluntur ;Hæc enim fideſuper mittas, moderatio
atque ratio mittentis præcipitantià ipfa , & pondere cadentis teli
corrumpitur. at ſi in editiora conlimes, quomotusà te datus fue
rit, & quo ieceris , eo telum ibit; fic enim , vt tota quæftio ad ful
minalia noftra ſe referat videmus , quod tormenta dum magis
eleuantur, ita tamen vt lineam quadrageſimi quarti, aut qua
drageſimi quinti gradus quadrantis non ſupergrediantur, gra
uiores ſemper longioreſque, & directiores emiſſiones ſeu ictus
obtinent .
XXII . Iam vero in Equitum exercitatione multa ſe fe offerunt, de
1 Equitis.com quibus dicendum eſſet ad antiquam militaris fcientię diſciplinam
nä anriquior reſpicienti; in qua ex Cenforum decreto ,non debebat eques quã
in squiipfius equus fuus effe curatior;referebaturque ad æriarios , quiequum
curatione sē
fiftebat, nimis ftrigofum d malè habitum coram ipſis fifteret , dum equi
tum cenſum agerent: quod equidem eo ſemper conftanti, perpe
tuoque ſeueræ damnationis rigore feruatuum fuit, vt etiam ab
Aureliano Imperatore poftea ftatutum ſit, quod eques ipfe equũ
ſuum ſtrigili purgare deberet ; exemplo forſan Areæ Scytharum
regis,quein Legati Philippi ita perbellè ſuum equum curantem ,
inuenerunt; aut potius,quo periculum faceret vulgaris iſtius pa
in æconom . roemiæ oculus domini faginat equum , do pes eiusdem impingua:
agrum , quam Ariftoteles tanti quoque faciendam duxit, vt
dum Oeconomo leges præſcribit inter cætera dicat , & Perſa ,
Lybici dictum beneſe habet, ille enim interrogatusquid maximè
equumfaginaret, ó të domóts op Januès dixit. Lybicus vero roga
tus quodnam ſterquilinium agro optimum effet, ta to danóteign.
Quamobrem maximis ducibus nunquam ea cura interpoftremas
habita fuit ,quàm equorum curationi impendebant: Vnde Sci
pioni luſtranti equos &currus, Marius equum , & Mulum opti
mè à fe habitos educatofque adduxit , & laudem prouerbio ,nifi
potius illud de militibus ſuis explicandum ſit , propagauit Mulo
rum Marianorum , vcinquit Plutarchus in eius vita : eodemque
modo
 LIBER PRIMVS . i 223

modo Græcorum legibus & inftitituris cum nullus eques didoxía

Hasos fine examine merere poſſet, docet Petițas in his æquitum
Doxipaciais non illos ſolum , ſed & eorum equos a:Magiftratu pro
bari ſolitos, ita vt fi quos olimlabore exhauſtos , aut defectos vi.
ribus, aut ſenes depræhendiſſet ;non modo illos amandaret, ſed
ipſorum inſuper dominos grauiaſpergeretinfamia .
Præterealicet multa fintquæ dubiam valde quæftionem Enfezione
illam reddere poſſunt,an equitantium adminicula , feu Staphie & fon falitione
fubiices illi pedanei ,ex ephippio ad ventremvſque equorum de- in eum falise
pendentes, quibus hodie ad ſcandendum ,& innitendum vtimur culorum ope,
apud antiquos item in vſu fuerint ; & præter inſcriptiones vete. in quibusfata
res , plurimum etiam momenti ad hoc per ſuadendum repoſitū Presidentes
ſit, in hac Iulij Pollucis auctoritate , quam miror homines illos dico.
non vidiffe,qui ab eo quicquam cùm de equeſtribus inftrumentis lib.r.c
artic. 15ap.117
.page
agerer , de ſtapede ſeu ftaphia proditum negant Cum uero in ſe- 55.
deris equo, nequaquam femorferias
a ,fedpedes Jubleua,&ftantifi
millimus fis . Itapedesenim magis ad fandum ,quàm inſidendum
paratifunt.quia tamen nõ hic vacat penitiſfimè ſcrutari quaſdam
rationes , quibus huiuſce veritatem opinionis tueri ac defendere
poſſem ; & contraria longè acerrimos propugnatores viroſque
omnesin literis precipuos na & a eft Magium , Brodeum ,Lipſium ,
Tortellium , Pancirolum , Hugonem Hermanum , & alios; malo
hic de equorum ſcanſione & falitione loqui , quali Romani fta .
pedium rudes, & ignari,non modo opus habuerint lapidum pu
blicorum ſubiectu , aut ftrarorum , vel haftæ in quam niterentur
auxilio , ſed ſalitione præterea, aut equis inclinarls, vt facilius in
.
illos conſcenderent, nam hæc veteris diſciplinæ morem aptius
repræſentant, ſimulque non fruſtra Vegetium fuiſſe oſtendunt, lib 1.0 ap.18
cùm non modo à Tyronibus fed à ſtipendiotis etiam militibus,
ſalitionem equorum Arictè ſemper exigendam eſſe docuit . Sci
le
licet ut in tumultu prælii fine mora aſcenderent , qui tamſtudiosè
exercebantur inpace . quemadmodum Ferdinandus iunior Nea
politanorum rex aliquando fecit cùm victis fugatiſque copijs ſuis
ab hofte, & equus etiam quo vehebatur confoſſus effet , in obla
tum alium vterar armatus inſiluit . vnde quo facilius in arte
lo
deſultoria exercere ſe poſſent tyrones,dedolatus quidam equus
ex ligno in Hippodromis,& equeftribus ſcholis erat,quem junio
res
 224 DE STVDIO MILITARI .
res primùm quidem inermes,poftea vero vt facilitatem eis con
ſuetudo pepererat,armisomnibus induti confcendere iubeban
tur ; idque cùm à dextris tum à finiftris inliliendo , deſiliendo
que ad pedes.
3.
Des de reeë .
Atque hæc vnusquiſque inter gymnaſia addifcebat, namin
tem propino , campo & explicatis turmis,vniuerſus ſimul eques, ad reliquam
els dimodo . equeftrem diſciplinam inftitueba-ur; nempe adincommoda
as in partes i loca equitatione fuperanda, ad ordines ſeruandos, ad procure
rendum , & obeundam rite pugnam ,denique etiam ad naran
dum , & ambulandum :de quibus tantum abeft vt ſigillatim mihi
dicendum eſſe arbitrer , quod iuftis de cauſis perſuafus , breuiori
longe circuitutemperarionis equorum in pacis bellique occafionibus ,
atque exercitationis Torneamentorum ſeu haftiludiorum ,totam .
equeſtris difciplinæ rationem compræhendo.
4. Verum quia temperationis equorum ſumma,acpræcipua ra
Quasanus. tio in eorum delectusconfiftit,optanda in primis eſfer Tyronibus
quam expli- noftris Michaelis Balbi Imperatoris fcientia, qui Cedreno reſte,
com modum
prepono deli. folo intuitu depræhendebat, quales euafuri effent equi, an cele
gendi optimos res ,anbellica fortitudinenobiles , aut cardi: fed quia non tam
agros abeis- bene cum illis geritur, vt non fæpiffimè grauiter in hoc dele
&u aberrent, &optimorum equorum locoftrigoſos emant , im
pudentibus maxillis, difficilesincitatu ,annoſos,vitiatiſque pedi
bus, ac tibijs,dum mille circumueniuntur venditorum fraudibus,
optimum idcirco effe iudicaui,quo facilius illas præcauere poflint
fi non omnia quidem ſignalaudarem ,que certatim ab auctoribus
afferuntur de equoruin præftantia, & bonitare ,quoniam hoc mo
do crambem recoquere mihi viderer que lepe repetita mors eft, fed
nonnulla tantū recenſerem bonitatis porius in illis,quàm elegan
tiæ , & venuftatis indiria . Primum igitur æras eorum ignoranda
lib. de res non eft,quia vt inquit Xenophonfidens qui ætatem notat,& quem
equeftri.
Græci grómova vocantexciderit , neque deleétat ope, neque reuendi
bilis eſt, vt autem iftud cognofcatur, aduertendum est ex Arifto
ib 4. de hi- tele equorum dentes effe quadraginta , ex quibus amittit primo
ftoria animal. res quatuor menfe trigefimo,duosſuperiores totidemqueinferiores:ex
text. 316 .
actodeinde anno eodem modo quatuor abycit duos ſuperiores,duos in
feriores:tum fequenti anno peractoquatuor alterosadeundem modum
poftquam annos quatuoratque infupermenfesfex natusfuerit;nullum
am
 LIBER PRIMVS 225
amplius amiteis.adduntautem veterinarij ſextum annum ingreſſo
primorum cauitates impleri,feptimo omniū expletas eſſe , neque
vllam deinde cauitatem , autaliud fignü in dentibus reftare,è quo
de numero annorum conie & uram quis faciat, ſed Palladius pro
ue &tiorumtempora cauari , ſupercilia caneſcere, denteſque pro
minere tradit, quanquam Iulius Cæſar Scaliger rectiùs meo iudi
cio ftatuit ſextum annum in equis, & feptimum depræhēdi æqua
litate dentium , ſeptimo vero exacto,nigra illa è dentium cauitate
excedere quosphaſeolos Itali vocant;poitea à canino metimur, &
à rugis maxillarum , & colli; item à nodo grandiore caudæ ,qui in
tumeſcit annoduodecimo; vetuli autem quemadmodum idem
Scaliger addiclabruminferius demittant pendulum ,do corum cutis
manu tratia confiftit,nec redit, cilia caneſcunt ; frons triſlisyhinnitus
breuior:Aures minusmobiles ; dentesanterioreslongifimi. Quæ ſigna
non tamen facere debent, ve ſtacim atque in equis apparuerint
propterea de illorum viribus omnino deſperandum fit; nam ,
Carolus O & auus eoin prælio quo ad Taram nobiliſſimam victo
riamconſecutuseſt, ſedebat in equo fpadice,quialterum oculum
amiſerat, &quem ferebant annos natum triginta,memorabili hac
operàregi inuictiſſimopræftita,vixiſſe immuncpoftea multos an
nos : & quéadmodú aſſeritAriftoteles equorü plurimiduodeuiginti, ria16.de hifto:.
fibene curēturpertingunt etiam
annos viuüt atque etiã triginta,quod
ad quinquagefimü;imoCõradus Heresbachius refert vixiſſe equú libo.deres
fepruaginta annos,& memini me legiſſe in hiſtorijs rerum noſtra- ruftica .
rum ,opinor ab accuratiſſimo Pithoo publicatis,quédam ad cen
jeſi mum eriam perueniſſe .
Deinde præcipua ex colore bonitatis ratio conijcienda eſt, ne 5.
que enim perperam Virgilius dixitcolor eſ deterrimusalbis,& Gil- Coloro pilorit.
1 wo ; licetqueibidem addiderit .
Honestifpadices,glaucique.
tamen horum equorum ſpecies iactantior eft, & formofior quàm
fortior , & animofior; atque vt Maronis verba ita putem accipi
to
debere,auctoreftmihiGratiusqui,vtMaronis ferme æqualiserat
venationis præcepta caſtigatiffimo poemate tractauit, ita enim
de bellatoribus equis ſcribit
- ConfulePensei qualisperfundituramne
Theffalus, aui patrie quem confpexere Mycena
# Р Glau .
 226 DE STVDIO MILITARI.
Glaucum ,nempe ingens,nempe arduatolletin auras
Crura ; quis Eleaspotior luftrabit arenas ?
Ne tamen hoc attingat opus,iaclantior ilti
Virtus , quamſyluasdurumque laceffere Martem
idemque iudicium paulopoft facit deIpadicibus,quosproinde
aliquicontenduntad pompam , & ſacracurricula,potius quam .
ad bellicũ opus,aut venatoriūmunus fuiſſe à Marone defcriptos :
aft ego no poſſum vni Scaligero no aſsēriri,cũ eos fpadices laudat
tanquã omniū optimos,quibus fulgor aureusigneūruborē acuit ;
quanquam iftis adhuc præferuntur non animo,fed patientia , qui
eum colorem caftaneæ fuligineinfuſcarunt, quales funt quiAle 1

Janiab Hiſpanis vocantur . Gilui vero qui & Sauri apud Italos
audiunt, li fulgor nitoris abfit, planè damnantur; non ſecus ac
grandiffimis tractibus candidi ,& nigri coloris diftinéti,quos com
muniter Picas dicunt: pomacei , fcutulati, guttati , atque etiam ,
cani, quos Griſeos vocant, non carent ſuo pretio :nigrioptimi ſunt
fed minimèdurant; fere autem præftantiflimi habentur , qui in
ter nigros plagulatos , aut fpadices rotulam in fronte candidam
geftant, ſiue Stellam ,quæ fi ad nares demittatur, minuit indicatu
ram; ſed adeſſe præterea debetnonnihilcandoris in altero pedū ,
modo tamen non pofteriorſiniſter talis fit, proditorem enim he
riſui tale ſignum denotare ,ſunt qui contendant,forſan vanis qui
buſdam obferuationibus ad id impulfi; qui vero quatuor pedibus
albeſcunt, præter vngulas , corpus etiam inualidum habent , &
eo deſpicabiliores ſunr, quo candorille crura altiusoccupat .
6. Præterea nobilitatem equorum multià loco exigūr , magnam
Regionibus , que in illis diuerſitatem conftituunt, pro regionum varietate
buslocisè qui. quibus petuntur:qua de re nemo fufius,aur elegantius inter Græ
.

cos tračiauir, quàm Oppianus Poeta ille magniloquentiſſimus in

lib. 1. de ve. cuius tamen fequentibus verbis .
nacione .
Adeo Iberi ſuntceleres , pedibus ventofis :
Sedexigui, inualidique viribus & imbelles animo .
quæ Gratianus poftea eodem terme ſenſu confirmauit.
Non tamen Hiſpano Marlem tentare minacem
Aufim .
lib.6.de
lo Gallicobel.
.
nonnulli hælítant; quia Cæſarin comentarijs magnum ſeequo
rum Hiſpanorum numerum emiffe fcribit, quod minimètactu
rus
 LIBER PRIMVS. 227
rus erat ſolertiſfimus Imperator, fi eos tales eſſe nouiſſet , vt ab
Oppiano defcribuntur , hoc eft ολίγοι βαίοι πμεύος καιανάλιδες ήτης
ac propterea alios Iberas qui in Aſia ſint Colchis finitimi', com
miniſcunrur; quantumuis Strabo, & Iuftinus huic explicationi re. lib. 3 ;
clament, ac Symmachus etiam in epiftolis,à quo ſæpius Hiſpania 1b.4. epift.
diuesequini pecoris,dicitur; ſed nec Oppianum hacin re audit Iu- 59.861.
liusCæfarScaliger, cuius hæc in commentarijs ad Ariſtotelem lib.s.de hist.
verba ſunt, Hiſpanicis equis babitudo agilior , animus inexpugnabi animal.
lis, in bello vulnerarinoncedunt,celeritas in curſu admirabilis,proma
ptitudo ad gyrospenè ignea ,facilitasadretinendum quantam velis,
voluntasad impellendum docilis :ac ne quis de eorundem in bellis
vſu dubitare poflit , ſubiungit idem in quinto poetices, quod
domino mites , &hoftium hoftes funt; impulk in mucrones abeunt,
iuffu beri morituri: cæfi non auertuntur;percufforem etiam appetunt:
denique fiuntfæuiores.quid igitur ad Oppianum ? certè , vel illum
non ſufficienter notam habuiſſe Hiſpanorum equorum naturam
quemadmodum fenfit,& probat Scaliger;vel non intelligendum
deGenettis,feu equis illis ,quos Andaluſia , & Granata mittunt ed capite ga
effi tos induſtria ad velocitatem ,generoſitatem ,& omnem elegā- critici.
tiam ,nihil vtillis deſit, ſed de Afturconibus, ita ab Aſturiæ regione
appellatis, queis non vulgaris in curſu gradus, ſed mollis alterno
crurum explicatu glomeratio : de his enim ita loquitur Silius yt
non multum ab Oppiano diuerſus fit. lib . 3.de bei
lo punico .
Hisparuus fonipes ,nec Marti notus,atidem
Aur inconcuffoglomeral veſtigia dorſo,
Aut molli pacata celer trabiteſeda collo .
contrarià autem fermè habitudine corporis, vaftiores funt, & la
boribus rufticis,atque admiffuræ accommodatiores,quiè Friſia,
Batauia, ac Morinispetuntur , moles enim eorum , tam ſegnis eft
ad gyros quàm vafta ad impetū , & os præterea duriſſimū habent ,
vngulas fragiles,eaſdemque planas, crura hirta parte pofteriore,
ceruicem magna parte pendulam , vulneratiquerefugiunt,atque
interdum fefforem ex ſpiricus contumacia,hoftis ictibusexpoſitū
produnt. medià vero inter vtrofque naturà cenfentur eſſe Aluer
ni, & Calabri, vulgo Caualli diRegno,nam & artus habent com
pactiores quam Hiſpani, &agilitatemnon contemnendam , & la
boris ſuntpatientiores.Quidam denique ftatuunt ex omnigene
P re2
 228 DE STVDIO MILITARI,
reequorum ,forma elegancià præftare Hifpanos;laborum pazkena
tid Tbraces,fiue Turcos;robore,ac firmitate corporis Belgicos;audan
cia Calabros; & Afros ac Numidicos velocitate , licet enim ftrigo
fiores ſint, curſu tamen cæteros omnes anteire folent.
7. His notis nonnulli mores adiungunt, à quibus hilares equi
Moribus
mis , optie
laudantur , & feroculi,vt teftatur Columella,fiue qui ex iratis mi.
tiſſimi fiunt; quod hi ſint ad obfequia habiliores,& ad certamina
laborum tolerantiores. Ita quoque Xenophon laudabilis equi
argumētum eſſe fcribit, fi defatigatusnon recuſet iterare laborē.
lib . 8. c . 43 fedmultum etiam intereſt experiri quomodò , & quam auidèbi
bant, quoniam vt inquit Plinius quo quis acrior , in bibendoprofuna
diusnares mergie . Etnum pullus cũgregalibus,crebro in pafcuis
contendat.Num fluuium pontemque prior traijciat, vt ille quem
ingeorgic. in oprimi argumentum graphicè depinxit Poëta verè omnitm
ingeorgic. primus, & politiflimus .
Primus dire viam , & Auuios tranare minaces
Auder, ignoto Jefe committere ponti :
Nea vanos horret Strepitus.
8. Denique obferuãdã eft in equo ne fit ceſpirator, aut fuccuflor ,
Ei vitijs qui. aut anhelus,aut calcitro , qué Græci doxnski dicüt,aut fternax ,aut
bascutere de retrogradus fiue receffim cedens,& imitansNepā,veloquitur Plau
cus, & quod Greci dicunt,aiand two rj ómosópuntos:ac tandem nc
fit fræni impatiens, aut durioris fiue á somos vt à Suida vocacur, &
quēadmodú Itali ſcitè reddüt sboccato hos enimomnes Xenopho
dānas,vt etiã d'fonos quosBeffariofrigofos reddidit,quafi illos vel
let notare ,qui patrio ſermoneapud Italos Segalinivocãtur:forſan
quia licet copiosè alãtur,gracili tamē corporis habitu ,tenuiq; sē .
in Bruce : per sűt;vnde Cicero cũ de Liſiadixiffet,babetenim certos Juifudio .
Jos, qui notā habitus corporis opimos,quăgracilitates cöfe&tentur,fta
libro 87 . tim poftea ſubiungit , verùm ; eftccrtè toto genere ftrigopor .Sed Li
uiustamen ſic nominauit equos nimio labore defatigatos , inde
que macriores factos , non autem qui narurà huiuſcemodi forens
cùm inquitmoram pugna attulit,quod Asdrubalproued us ante fgna
cum paucisequitibus ,scuta vetera beltiumnotauit, qua ante non vio
cap. 35.de derat,ac ftrigofioresequos.Quantum vero ad morbos attinet , quo
sobilik rum antiquiadeo feduli exploratores , & Medici fuerunt, viTi
ráquellus fexaginta quinque veterinarios, fiuemutemedicos en
meret,
 * LIBER PRIMVS.70 229
meret, quorumvelmonumenta eriamnýneextant,vel Gforfan
iniurià temporum perierint , abalijs tamen laudantur : profecto
non eft quodlibi quiſquam jo illis ludum fieri permietat smoda
ftipulatione veatur , quiaex folemnifarmula, in hoc negocioadha
hiberi condueuit , eadem fermeverborum ſerieexpreffa , qua &
apriquiorilla.apud Varronem illoſca eques quaderesagisun Janas.'ib.2. rei ne
Recheseffaycutepeces equoruum ;quod certe Janumest,extralvacumaforma.tic.cap.a.
dunsmisieina,rdest ventreglabrojneque de pecore marbofoede , babes
reque vietteslicerer becficredte fioriſpondes ?
Hæc igitur prius prouidenda ſuptiquàmemantur,equi , ſed 9.
empris qucmadb.tandem veendum Cerod; interrogaus Damis peral'o
pofieasem
equo
ab Apollonio ecquod boni equitis munus cenferet,refponditillera rum proponi
equorecte confidere, atque-illifortiter dominari, o frenis iniquiumstur ajrapas
cumque voluerit partem circumducere , & in accliuemlocumalcem Priloite li a .
densifrenaremstiere,inpræcipitem eunti constringere : athæc. le.
ujoris operæ ſunt, & nullis ferme præcepris indigent: Magisves
rojex ártelſchomucus apud Xenophonteni...nt ad equitationes
belícasſe componeret,modo per tranſuerſum ,moddiper declis in oeconom .
uermodò fupra foffąs;modò fupraaquæritos equum agebat.,.&d
ſi plager inlignis. doctoris aiidive documenta ad regendumis
equin , en illa funt ? H. 3. georgic.
Antribus exa&tis vbi quarsa accefferit alasj. 11. :)
Caspere moxgyrum incipiat; gradsbufque fonare a oi.
Compofitis ,foouetque alterna volumina crurumu. 31
Sin ad bella magis ftudium ,turmajque ferocesine us ir
ili Primus egwiqløber eft animosit us armasvidere is
' ..1 : Bellanrum , lisueſqueparis . ' ! DJST :3911 1., 13mm .
exquibusmanifeftum eft,duplicem huiuſce noftræ temperatios,
nisequorum rationem ,Romanis pariterij acialijs nationibusolimy
fuifle familiarem ;licetaccuratiori.forfan Audio vtramque excoel
luerint,quàm apud nos fiericonſuetum fitisisuario
Nam Themiftocles filium fuum Cleopbantum , inequeftri fae Per 10 .
ludicains
cultate adeo ftrenuum , continua exercitatione reddiderat, vt exercitations
equis rectus inſiſtensiaculareçur,aliaquepenitus ftupenda face ines
ret: & Pompeium iam ætate prouectuin viſum fuiſſe in equo,par:
rat Plutarchus, trahentem atque educenren gladium ſine diffi
cultare , cquo incitato & furieure iterumquePfacillindèrepofuif
3 ſe .
 230 DE.STUDIO MILITARI.
Libro 3 fe: atque eodem modo Procopius de Torila narrat, quod interea
dum acies vtrimque pararæ ftabant ad concurrendum , ipse ins
medium campumludibundus proceſit , equum diuerfim calcaribus
concitandoin orbem , agiliterque obe quitando,telum in autas furfum
verfus diuerberare, & iplumrurſum adterram delatum colligere f
,u
pinandoque fe desuperequum inclinandoque ytrimque adterram ,
su vicifſimirlatera;glorie id'artis plurimum ducebat,utqui à puero
fuiffet deſultandi, ac eripudiandi artemédoctus, doludicra béc peras
gendi. Quanquam ſi degloria eiuſmodi ludorum , noftris homi
nibus,cum antiquis illis certandum ſit, multa quoque ,& penitus
admiranda proferrepoflim , ſingularis in hac eadem exercitatio
ne facilitatis, &induftriæ exempla;qualia ſunt quæ ſuperiori ſoe
culo edita fuere Conftantinopoli , in circunciſione maioris patu
filij Mahumetis ſecīdi Turcarum Imperatoris, & Lutetiæ anno à
falute humano generireftituta ſupra millefimum quingentefimo
& octogeſimo ſecundo, ab Italo quodam qui ex diſciplina Turca
rum , apud quos diutiſſime captiuus vixerat, tot artis de ſultoria
experimenta dedit,yt equo laxatis habenis currenti re & à ipfe
infiftens, tanto artificioiacularetur, quod in paffum equi, figna
enmque humi veftigium fagittadecidebat; mox haftam vibraret
in altum , receptamque infinitis gyris circa collum , & brachia
circumduceret ; deinde circa ephippium gyraret; enſem ter &
quater nudaret,reconderetque; proic & isetiam in altum tibijs, &
capite fupra ephippiunn defixo decurreret; multaque alia præ
ftarer incantamentis verius quàmartis operibusfimilia .
11. Sed hæc plus habențin ſeludicræ voluprațis quàm veræ foli
At boneftas deque vtilitatis, atque ea propter Tyroni noſtro ſatis erio ad lau
dem , & vſum artis, fi primùm quidem vtDamis& lſchomacus ſu
pra monuerunt,equum fuum curare ſciar :deinde fi modum no
uerit eius rectè tractandi , & quando vitiofus eftin inceſſu , faltu '
flexu,curſu ,pauore ſubito rerum nouarum ,probè domandi;qui
bus li'ad gratiam & voluptatem adijciar molles- iltas excurſiones ,
reuerfiones, congreſſiones, ftatus,appreffiones; impreſliones,in
flexionèſque ad dextram , finiftram , in orbem, vị Ènipeus'ille
Ode 7.lib.3 . facieb laudatus Horac
at ab io , quod
19. Non alius flectere equum fciens'?: '..
... in 991 Argue confpicitur gramine Martio .
nihil
 LIBER PRIMVS . 231
nihil ampliusadpacis artes requiro: quandoquidem non vlterius
quidquam addiſcebanc Perſarum filij, quos Herodotus fcribit à Lib. i. :
quinto ætatis anno in vigeſimum , doceri equos aſcendere , fero
cià exultantes domare, flectere, & exingenticurriculo exiguum
in gyrum compellere, ex equis denique pugnare ... Y2 .
Quod igiturípectat ad bellicasexercitaciones; & equus , & qui dellogue,
equo inlident,vlcerioriquadam diſciplina indigerevidentur ;nā
cum repentina, in equo perturbationes efficiant, vrinquit Xeno
phon , fitque pavidum ad omnia animal, itavt interdum , quod
Bucephaloetiam accidit, proprià vmbrà terreatur; nedum canis
alicuius intercrura decurfu ,vtin equo Pharnucis contigit apud Lib.7.
Herodotum. Sanè ni vſu continuo affueuerint clamorem , & ftre
pitum audire, ferre fplendorem armorum , fulminalium coruſca
tiones , fanguinis, & cadauerum aſpectum , perque iacentes , &
proftratos homines greſſus glomerare, olfa & umque,quoin rabie
illos agi Plinius afferit, tetris odoribus fèrendisaccommodare, far Lib. 8. cap.
cile erit poftea vttanta rerum infolentia , & nouitate perturben- 45.
tur. QuemadmodumLiuius de Romanorum equisnotat,quod in Lib.2 .
Trebiana pugna ,duplici terrore in fugam acti fuerint , altero qui
dem ex Elephantorum confpe &tu, quos minime folitierant vide
re; altero vero ex odore fædiſfimoolei liquefacti , atque cum ſu
dore corporum ex multa defatigatione permixti, quiè militibus
Annibalis oleo perunctis, & madentibus, quo faciliùs membra
frigoris rigoretorpentia diftenderent,adeo teter ,ac foedus , &
deteſtabilis nares omniú feriebat.vt etiam ab ijs qui cauſam eius
pon ignorarent , haud facile pofſet tolerari. Quare non reij
ciendum cenſeo Perſarum ftratagema, qui tefte Aeliano armata Lib.16. Hit:
cadauerum fimulacra, foeno paleaque effarcta ,equis ſubijciebāt, cap. Is.
vt cæſorum in bello conſpectum ferre confueſcerent: quo confi
lio propter torrentium ripas, & fabrorum officinas , piſtrinaque
olearum , & lſatidis herbæ fotentia , ac tabernas pellium purgan
darum , & futrinas agendi ſunreriam ,& circum ducendi frequen
ter ; ne clamore ac fotore,rerumque meu terribilium ita extur
bentur, vt ipforum propterea nullus ſitvfus in re militari. 13 .
Ab equis vero ad equitestranſeundum eft,quiquidem omnes Et ſpeci asim
antea Cataphracti feu lanceari fuerunt, fed exhaufta bello nobi- ve bisLan..
fitate ,& rudioris faeculi veftigijs paulatim euaneſcentibus,horum cearij asfolo.
P 4 loco
 1/2 DE STUDIO MILITARI.
perarii com . locofubftitutifunit BoticatijyulgoComaffarijquivt Hermano!Hu»
gonividetur, boccantum à Lánccarijs differunt,quodfulminali,
bus exiguis feufclopis vrantur.proLancea , & gradario ſucculla,
rioque equo, pro expedito Sed præter hos equites funt,adhuc
alij qui fiſtula paulalongioreplumbeas glandes iaculantur,à Pe
demontanis inuioribus Carabiniappellati , noftratibus vero
Gallis , quamquampene iam obfoleto nomineBandulary , i bal
teo feu zonaiquam Bandouliere vocant. Horum igitur exercitatia
taliseſſe debet, vtprimùm inftruantur iaculandi arte; poftea vi
ex equoad fcopum conliment,acſubinde etiam in ipſocarſu, inę
à flamma vultum meuauertant; atque vein ipfo receptu tubum
fuumdenuo impleanrpuluere, & plumbo,rotamquetempereut:
cuius rei fi tempusnon ſuppetat , gladio & ſolopo ſe defendent.
Lancearij demum fi quiadhucillorum vfus eft in acie, ſtuderen
debent,vein ftramineum hominem decurrentes partem eius quá
voluerint fummam ,mediam ,infomani, ferire , poflint; vtlanceas
geranterectas , 'vel proclinatas decenter ; vt has ad ilæuam , aut
dexteram prout opus erit cöuertant; vcexiguunitulminale quod
ab equinaſella dependet;priuſquam lancea fracta fit,aut vſui'aın .
plius inepta ,nonexpediant,& eiuſmodimultafaciat,quæmelius
interexercitia militaria anımi gratià haftisinſtitutasaddiſcuntur,
quàm in feuerioris diſciplinæ lohola . '
14 Vtpropterea aliquid etiam ſubnectendam fit de ludicro illo
Tardem que certamine, quo equires velturniatim interfe decurrunt,pugnant.
scamēr orum.que armisobtufis; vel finguli cataphraci,intermedia demore
fon
dusTroia.lv
. . erectarum tabularum linea difcreti, concurrunt; vel alio tandem 1

quouismododigladiantur ,cum modus concurfionis non 'vnús

femper fuerit apud omnes, licetfinis idem fuerit , nempe milita ;
ris exercitatio . Hos vero ludos Suetoniusin Caligula Haficos
vocat,vbiquidam cumignorarent quinam illieflent Articos.p. &
Actiacos etiam legunt, multaque comminifcuntur quæ à vero
Lib.2.c.18. prorfus abhorrent. Græcè aurem Xyſticos illosappellaripoffe
Cælius Rhodiginus arbitratus eft, velutgladiatores Xyfici quos
que dicuntur , ab haftili apud ipfos in vfu frequenti, quod Euço?
Græci vocant, quamquam & eo etiain nomine diceretur locus
in quo exercentur Atlethæ . Nos vero eiuſinodi ludicras exer
citationes Torneamenta vocamus, inuérsé quais Troiamenta ,dimis
catio
 LIBER PRIMVS . 233
catjonefque Troianas, quia à TroianaTuuentute quam Virgilius Aeneid6.
ſic inſtitutam fuiſſe refert, ad hæc vfque tempora fucceffione
quadam exemplorum peruenerunt , nempe
Hunc morem , curſus atque hæc certamina primus
Aſcanius ,longam muris cùm zingeret Albam ,
Rettulit, dypriſcos docuit celebrare Látinos )
Quospuer ipse modo fecum ,quo Troiapubes
Albani docuere fuos,hinc muxima porrò
Accepit Roma, Patrium feruauit honorem ;
Truiaque nuncpueri,Troianum dicitur agmen .
Indeque Suetonius in Cæfare,Auguſto , Tyberio , Claudio ,&
Tacitus pallim nomen iftud Troiani ludi, leu Troiæ retinuerunt;
cuiusmoshodiernus incotantum ab'antiquo deflexit,quod non
amplius pueri, fed viri inter feconcurrunt; nequè aperto capite.
coronatoque;ſed calfiderecto pugna initur.
Eiuſque rei gratià,faetun quidem crediderim apud Romanos, Cuius15occafio
.
vt adolefcentès ftatim à teneris, equos aſcendere , flectere ins ne explican .
gyrum , ac tandem exipfis pugnare docerențur:quamuis fapien: turisme nalis
verſus de bir
tioresGræci,pueros quos abfquepericulo,rudimenta equeftris fuoc Capella .
artis difcere volebant,in dorfuin Arietum ,nefcilicet ex alto dela
berentur, imponeren ; quentadniodam ex liomero conficit Pe. Lib.8 cap.9.
trus Vidorius in varijs. Ex quo priſcorum more nonnulli poftea
conati ſunt explicare verſus illos luuenalis in fatyra quinta,
Tuſcabie frueris mali, quod in aggerè rodit
Qui regitar parmi, gale àsmetuens que flagelli
Difcit ab hirfutoiaculam rorquêre Capella..
fuper quorum germana fententia , non minus turbatur inter
Grammaticos, quàm ſi de lumina rerum ageretur : dum alij Ca
pellampro Scopo ponunt; alij pro equo ;nonnulli eius loco quali
ſcena verla birfuram Centrurionem repræfentant; cæteritextum,
emendant, &pro hirfura Capella anſara Cateia lègunt; fed æquè
meoiudicio omnes infeliciter,quandoquidem niſi reuiui.cat au
tor, & mentem ſuam explicet, fruſtra cæteri, in iftius litis compos
ſitione,ſuisconiecturis deſudabunt.In quarumtamen varietate
fi mihi alicuius delefum habere liceat ,potiorem ſanè arbitrarer
ego-illam fuiſte, quam in medium protulit criticus variæ leStionis cap.25.pea
Laurentius Ramirefusde Prado,dum Græculum Magiſtrum eaconrarch
intel
 234 DE STVDIO MILITARI.
Lib. 5 . intelligit, quiin aggere vrbano cuius meminere Strabo, & ipfe.
Satyr. 6 met luuenalisin hoc verſu .
Plebeium in circopofitum est, & in aggerefatum .
Beftiarium edocebat iaculum torquere & emittere , quo feras
cruditè tranſuerberaret in circo ;notum eft enim pofteriori illa ,
ætate quà Romani nondum barbam alere cæperant, Græcos ,
quia contrario more viuebant , ludibrio apud illos fuiſſe: & quaſi
barba folas capras, aut hircos deceret Capellas appellari ſolitos :
quo conuicijgenere verberatum frequenterà Palaținis Iulianum
parabatam ,eo quod promiſſam barbam aleret,quam forte aduer
ſus Syros & Antiochenfes non ſatis honeftè in ſuo criſopogone
Lib . 19 defenderat, auctor eft Ammianus Marcellinus his verbis omnes
quipluspoterant in palatio , adulandi profeſores iam docti, reclè con
Julia, profperèque completa, vertebant in deridiculum , salia fines
modo Strepentes inſulse: in odium venit cum viclorisfuisCapellan
non Homo , ut hirſutum ,Iulianum carpentes , eademque ratione
Lib . 4 . ipſe lulianusPerlas appellat deformesilluuiecapellas &tetrasque
160 .
madmodum Marcellinus in ſubſequentibus libris conſignauit.
Cæterum quomodo fierent antiquitus Torneamenta mirifi
Erba til . cè Virgilius exprefſit, vbi de celebratis ab Aſcanio
diorum ritus.
Af vrilitas,
Olli diſcurrerepares atque agmine verso
Didučtis folucrè choris, rurſuſque vocata
Conuertere vias, infeſtaquetela tulere :
Inde alios ineunt curſus , aliofque recurſus
Aduerfis Spatijs, alternifqueorbibus orbes
Impediunt ,pugnaque cient fimulacra futura .
neque multum ab his motibus bellicis diffidebant illi, quos Nar:
Libro la ſetes ſuis militibus imperabat, quaſi militarium decurſionum fi
Hift. mulacra:faciens eos vt inquitAgathias Sinyrneusin orbem decurre
re,& in equis decenter velicari, & in fpeciem armatæ cuiusdam Pyre
richa circumuebi,& confeflim tubà clafficum canente ad figna tur
matim cogi, Noftris vero, & auorum etiam temporibus, quomo
do ludi haftici celebrari conſueuerint , videri poſſet illud cumu
latè declaraffe LudouicusLazarellus in libello de apparatu Pata
uinihaftiludij, quem verſu non ita rancidulo compoſitum diutiſ
fimèque in Bibliothecis Patauinis aſſeruatum ,aut Pignorius, aut
quicunque fuitboni publiciftudiolus ,paucisab hinc annis pro
dire
 LIBER PRIMVS . 235 3

direin lucem fecit.Verum quia haftiludium hóc maiori appara

tu ludorum , & ſcenarum celebratum fuit, quàm in equeftri de
curſione conueniat; aliud propterea in exemplum propono , &
à nobilioribus longè poetiscelebratum nempe Angelo Policiano,
& Aloyſio Pulcio Florentinis, quorum hic etruſco, ille vero
latino carmine ,eos ludos tanquam in tabula exhibuerunt,quos
Florentinæ iuuentutisPrincipesIulianus, & Petrus Medicei,tum
conglobatis, conterciſquecurmis ad veri certaminis imaginem ,
libero in campo dimicantibus;cùm perfractis, aduerſus concur
rentium inter feequitum pectoribus,lanceis, maxima omnium
admiratione ediderüt:ita vtab hac exercitatione tam laudabiliter
peracta, nonminimam de fe in hominum animis concitarint ex
pectationem . Quemadmodum etiam narratur de Conſaluo Agi
dario , quipoftea magnus abilluftri facinorum gloria dictus eft
quod ſuæ famæ,ac exiftimationis principium ,ex eodem ludo tra
xerit; cùm apud fapientiflimam Reginam Iſabellam Arragoniam
educarus , quotiesin eius aula , ſpectacula ,& equeſtres ludi,vel.
concurrentium iuuenum haftatorum , vel arundines more May.
riſiaco iaculantium ederentur, vſqueadeo ſupra æquales ſummæ
nobilitatis adoleſcentes ſeſe efferret , vt acclamatione fpectantis
populi vi&tor falutaretur.Necab alio ludo prodijt martius ille
vigor, qui in Proauo tuo Franciſco , per omnes vitæ ſuæ gradus
conftanter eluxit, quàm ab haftico ;in quo ſe interea dum à Syl
uia matre lectiſlimaHeroina, Ceſenę præclariſſimarum omnium
virtutum documentis informaretur, generoſa femper æmulatio
ne cum Malateftis , alijſque Flaminiæ Regulis exercebat. vt om
nino negari non poffit, vehementem, illis præſertim quos nata
lium ſplendor vrget, ludicris eiuſmodi certaminibus, ad præcla
ra quæque & excelſa adui ftimulum . '
Quanquam non ita ſemper lætitiæ , ac iucundæ & honeftæ vo 17 .
luptatis plenaſint, quin dubia pleruinque , & luctuoſa reddantur dubia
Queněníquă
reddie
ſiniſtro aliquo & imparato euentu, vt olim Nomio Aſprenati con tur infælici
tigit , qui coram Augufto Cæſare Troiāludens, crure ex equi la- multora cafe
plu debilitatus eft.Nec mirum hercle de pueris videri debet , cùm
eadem exercitatio viros etiam in diſcrimen adducat , Titi Manlij
ut templo prope ab hoininibIu circum agendo equo effuſus, ex
TO
anti
 2:36: DE STVDIO MILITARI.
antiquamemoriain recentemtemporumnoftrorumhiftoriam .
iïcuenci, quæ tot huiuſce rei profero exempla , vi viderimalim di
cauſa deftitutus,quàm hic fingula recenſere.CertèFedericus Fel
prius.Virbinacum Princeps, in Ipectaculis equeftrbus,ab idulau-:
ceæ dextro orbatus oculo, iniquam honeftiſſimo ove deformitan
tem prætulit: & nos Galli vidimus noftro malo , ac experti.ſumus.
infoelices caſusFranciſci Borbonij Anchiani, & Henrici eiusnos
minisfecundi paternæ virtutis æmuli, verèque fortiſſimiRegis ;
quorumille poſt profligatum à fe Dauali Vaftij.ad Ceriſolam e
xercitum, trucidataſque Germanorum : legiones, eum vitæ exi -

tum tulit,vtquemarmatæ Cæſaris phalanges, pugnantem fuper

rarenequièrant,miſerabili in ludo,luxata ceruice;confractoquedi 1

cerebro ,fterneretur: hic vero dum pro pace triunphus agitur ,

dum publicafit gratulatio, & geftiuntomnes,ac exultant,ipieque?
eriam inter alios Troiam ludens cum Mongomerio comite con 1

currerer , confractis.verimque haſtis , ex trunci istu qui forte per 1

apertain caffidein in oculumpenetrauerat , ſecundaria percuffio 1

ne vulnusaccepit, quoinera vndecimūdiem contectuseft, fqualo 1

lorique, & luctui ita ceſfic alacritas.Vndecum minimè honeſtumi

cenfeam Othomanici Gemis conſilium ., qui ad equeſtresludos,
deductus,in quibus nobiles cataphractihaſtis inter le concurrão,
& fæpe ephippijs eſculli.ſolo deturbantur;huiufmodifpectacula , 1

Furcarum ſuorum more', adſeruos , militeſque-gregarios ablea 1

ganda cenfebat;nec hifanè eodem -criã euentu terminari foleat,ao 1

Ludus- ille amoris,quem :Taruiſijad annum MCCXIV incredibili 1

propemodum fælicitate viros inter; & fæminas celebratum fuif 1

1

fe teftatur autores grauillimi Sabellicus loannes Candidus, Scar

deonius , & Andreas Reduſius à quernozduin fcilicet hæierectain
ex lignis affabrè dolatis,munitamque pręclaris taperibus, & orna.
mentis aureis,gemmoiſqueárcem ,aduerfus illos tuebantur, & ma
latanrum aurezglobulosodoriferos lilia ,rofas; balfamum ,smeg !
matiunque redoleivium varia genera-in fubeuntesdeuoluebant,
qui viciſlinr eifdem ,aut fimilibus armisin nouasillas Amazones
vtebantur :ita vt præclarè omnia ad voluptates. & delicias cons
ſentirent . Certe illud faltem cauendum in noftris decurſionibus ?
hafticismoneo,vt abætate tantum proueétioribus, & quancum... ?
fieri poterit minori periculo, luſcipiantur :ita enim præftantiſli - s
mis
 LIBER PRIMVS . 232
sis a & ionibus viam fternent, virtutemqueturd excitabunt, inter
pacis oria eiuſque oblectationes ferme conſopitam .
Porro vt hæc omnia, quæ feuerioribus antiquæ diſciplnæ in- XXIII:
ftitutis Tyronibus ex præſcripro ſubeunda fuerunt, prournunc ! Hallowus
ſunt tempora; & ducum ,ac populorum indulgentia vniuſcuius de diſciplina
que militis arbitrio relinquantur; aut obeunda fi ita illi commo- in vallo an .
dum videatur, autſuſque deque habenda. Quædam tamen funt sem fpellene
dum ipfe in vallo continetur ,itaad eiusinftitutionem neceſſaria, fowoficina
vt fi illa pariter negligantur,ruere omnia in peius videri pofſint, logos.
ac retro ſublapfa referri.Hæc vero Munia sunt,quæ præſtare de
bet in ſeruādis ordinibus; operibus, quæ ex vſu Caftrorüerunt;
ftrenuè exantlandis ; & ducum , ac præfectorum Imperio quan .
tumuis illud feuerâ,ac periculofę plenum aleę fueritgnauiter ex
hauriendo.Leges prætereaquibus adtéperantiā,continentiā,mo
defiam ,abftinentiam , & religionem informetur,militidiligenter
obſeruandæſunr,ne fi moribus inquinatis irretitus, & vitiorum
illecebris debilitatus in hoftes contendat, facilem illis de fe , in
cruentamque victoriam præbeat.
Vtigitur de illisomnibus figillatim dicendo, nihil eorum quæ 2.
admilitaris diſciplinæ momenta pertinent reliqui faciam ,ordoin Diciturques
primisitamilitiæconuenit,vt eius nomen græcum
eſſe, & àmili- og protection
tia fecundum proportionem ad cætera translatum Scaliger , non spettato cuid
fruftra , nec ineptè commentus fit:dicebant fiquidem militibus in genere,
Præfecti, vt pluribus apud do &tiffimum Barnabam Briffonium , lib. 4.formul
videre eft, bactenustibilicet, hic confiftes , eoprogredere , bucreucr .
Bere . quod &Liuius admonere voluit,cùm fcribit Centurionem
exclamațle fignifer fatue Agnum hic manebimus optimè, & Cæfas
frequéter ad milites vſurpabat ite bucyvenite commilitones: quem Aeneid.a.
admodum Aenas.
Arma viri fortearma, vocarlux ultima viclos .
& Aencide quinta ,
Cuncii adfins, meritaqueexpectentpræmiapalma .
Id autem omneGræciseft bg@ váo quod Aeoles cùm pon aſpirant
pata eft inquit Scaliger vox ordo; ficut takes ab aciei directione ,
codem ſignificacu vfurpata fuit . Quanti vero interfit huncordi
nem cùm in acie , cum in caftris, & icinere faciundo feruari: de
clarangſarismilitiæ vetcris Græcorum , ac Romanorum decréta ;
quibus
 238 DE STUDIO MILITARI.
Lib.8.cap.6. quibus apud illos quidem ficut à lulio Polluce memoratum eft ,
eandem incurrebat pænam , qui nauali bello,quàm qui terreſtri
fuum ordinem deſeruiſſer: apud hos verd legibus cautum erat
omnium grauiſſimis, & ſeueriſſimis , ne miles à præſidio decedat,
neuelocum relinquat ,aut è caftris effugiat, veldiſcedatlongius:
ſed explorato ſub fignis; non modo in aciē prodeat,ſed lignatum
& pabulatum vadat; omnia denique non aliter quàm fi coram
hofte verſaretur , cautè prouidenterque ſuſcipiat peragenda.vn
lib.si de Liuius non immerito dicebatfuftuarium meretur , qui figna re
linquit,aut præfidio decedit : & Cicero tertia oratione in Antonium
ficonful ille fuftuarium merueruntlegiones,qu & Conſulem deferucrüt,
quamobrem quicumquedux apud Romanosdiſciplinæmilitaris
rigidus exactorfuit,vel fuftuarij poena ,eos qui fimile aliquid co
mififfent pléctebat, vtScipio Aemilianus,qui inilitem extra ordi
nem depræhenſum vulgato ad rem militarem exemplo,li Roma
nus ciuiseſſet,Vitibus; ſi vero externus Fufibus cædebat:velijſde 1

fi præſertim locum inpugna,aut ftationem à Tribuno affignatam

deſeruiſſent, pedes, aut manus detruncabat, yr Aufidius Caſſius, .

qui maioriexemplo fore afferebat,miſerabiliter viuere deſertorē,

quàm huncin crucem tolli,vel alia morte affici, vt Iubæ , & Cyro
alijſque Ducibus viſum fuit.
3. Nimirum ignauiam tūc puniebant,quæ fugæ ,omniumquema 1

Cùminacie, ximo dedecori aditum patefacit, non ignorationem eius diſci

opugnaipſa. plinæ , quamAeneas tacticus apud Aelianum definitfcientiam
lib.2.cap.23 . bellice morionis, & Vegetius cæteris exercitationibus difficilioré
1

eſſe cenſet,cùm illud magis quiddam efe dicat quod ordinem ferua 1

se diſcunt;& vexillumfuumin tantispermixtionibus , in ipfa prolu

fonecomitantur,nec inter dočlos aliquis error exiftitcum multitudi
nisfittanta confufio: & certè quod in propugnaculis obſeruare li.
cer, quæ forma quàm materia tutiora redduntur,illudipſum in
exercitu quoque fieri conſueuit: quem iufta aciei diſpoſitio , ac
ordo,longè firmiorem reddunt;quàm quæuis alia res quæ in ipſo
depræhendatur , vt exemplis eorum populorum fuaderi poteſt , 1

qui femper ordinis in acie feruantiſſimifuerunt, interquos Ro 4

mani,ſuis legionibusvniuerfum orbem fubegerunt, Macedones

vero fuis Phalangibus innumeras victorias ex potentiſſimis ho
Aibus retulere;non vtique aliam ob cauſam ,niſi quia perpetuum
ſemper,
 LIBER PRIMVS . 239
ſemper, acinui& um pugnandi ordinem ſeruarunt;'quemadmo
dum de RomanisCæſarin primo bellorum ciuilium teftatus eft,
vbi poftquam de Afrani militibus dixit quodordines ſuosnon
magnopere feruarentziaridiſperfique pugnarent fipremerentur pedem
reférre,do loco excedere non dubitarent, demum de ſus loquêstalia
ſubiungit hæc tamen ratio noſtrosperturbat inſucios buiusgenerispeso
gne ; circumiri enim fefe ab aperto latereprocurrentibusfingulisare
bitrabantur :ipfi autem ſuos ordines feruore,nequea fignis diſcedere ,
neque finegrauicaufa eum locum quem ceperant, dimitticenfuerant
oportere ; & equidem cùmhuius ordinis ſumma multum etiam à
milite dependeat,qui ftainmata, ſeu loca, vt hoc verbum accipere
videtur D.Hieronymus, vnicuique in acie deftinata, cuftodire de
bet , hinc eſt quod Tyrones ex veterisdiſciplinæ regula,vt diſpo
ſitoconſiſterent ordine,neue aut conglobarent agmen, auelaxa.
rent, & condenſati ſpatia pugnandi amitterent, in campum dedu
cebantur; & ècatalogo vt erantvocati,ita in ordinem veniebant;
faciebātque primo fimplicem , &extenſam aciem ,nullo ſinu,nul,
là curuatura , diftabatque æquali , & legitimo ſpatio miles à mili
re , tum iubebantur illam repente duplicare , eodem ordine con
feruato ;ad hæc vt quadratam ſubito aciem efficerent; eademque
mox in trigonum , leu cuneum mutarent, aut in orbem cõftitue
rent , omneſque immutationes, conuerſiones,inflexiones, reuo
lutiones , & reftirutiones repræſentarent, quæ vtiles eſſe poſſine,
ad ſubitos hoftium fuperuentus, quos à latere,ve fronte,autter
go intulerint fuftinendos : Atque vt hæc præftarent copiæ tams
pedeftres, quàm equeftres,certavocabula , & formulas órdinatio
nis habebant, in quibus explicandis, ita præclarè verſatiſuntAe
!
lianus magni nominis Sophiſta , Mauricius Imperator, & tertius
1
ab illis accuratiſſimus Rigaltius in voce Erúmate vt omnes eruditi
gratiam illis debeant operä'tany præclarè,vtiliterque collocatæ ;
non minus certè quàm Onoſandro cuius confilium eſt ex elegan . capi.10.Sera
tiflima verſione doctiſſimi eiuſdem Rigaltij, vt disponantur finguli rejcia
milites in armis; illifque præcipua curarum ifta fit, aſiduo vfupero
manere in ordine item vtdiſcant quis progredidebeat,quoimperante
quo loco,quot fociscomitatus,denique velleuiffimonutu ,o - fignisad
Do ftent in ordines finguli, tum vero doceantur agmen producere contra
11 here inclinare in lauum ,in dextrum latusimanipulos traducere,dius
dere,
 240 DE STUDIO MILITARI.
dere ,condenſare,veletiamvicibus alternisaccedere , do recedere fi
cutenim vridem auctor ſubiungit, quem eo lubentius adduco ,
quod nihil me iudice, vel fubtilius excogitatum , vel venuſtius
translatum in hanc rem afferri poteft,qui Muficarum inftrumen :
forumprincipös adhuc erudiunturquandoaut tibiarum foramina ,
aut neruorum interualla,digitorumpulfu difcernendafunt,
fæpenume
ro alia aliis digitis abſque vllo concentu premunt , incondita, lan
guid , ponendoarticulos »Segniterquoque tollendo vix neruos intens
dunt; at quiiamfrequenti curà o uſutetam artemprobe callent ,
manu ad numeros compofita ,celeri leuitate fubtiliteragitata,tibiarum
patus utlibetaut comprimütsaur laxant, fidibuſquefacile per repür.
conſimili quoqueratione ordinumſeryandorum infueri,&ignari,poſt
multos errores, dos amfracłys,vix fandem difpofitè conquiefcunt,qui
vero communibus animis confpirare edoctifunt ,dato ſignode repente
quafinaturali motu ili per feferunturinordines, aciemque pulchrè
concinnatam componunt. Quibus præceptis;quodnam aliud exem
plūſubijci dignius poteft quàm lulij Cæfaris? quinon vt Impera
for exercitum yeteranum ,victoremque maximis rebus geſtis;ſed
yr Lanita Tyrones gladiaroresCondocefacere viſus eſt , quo pe
de fe reciperēt ab hofte, & quemadmodum obuerfi aduerfarijs, &
in quantulo ſpatio reſiſterent,comminarenturque, ac prope quo
loco, & quemadmodum tela mitterent. NequeremiſliusCæfare
id egit Philopoemēinſignis equirum Magiſter, is enim teſte Plu
tarcho ſuos turmatimin lacusconuertere,& in terga obuertere
aciem , & flectere docuit, ita vt totius circumagendi globi dexte
ritas vnum corpus repræſentareç,fuo fe contorquensmotu;nem
pegrande in ijsrebusmomentum latere prudentiffimi duces in
telligebant,& fæpeintegros exercitus perijffe ,oborta in iftis mo
tionibus parua aliqua confuſione, cum palantes, & diſperſos mi
lites, longè faciliùs ſirin fugam conuertere, aut profternereſæ
uiente ferro , quàm dum illos .
Defendie numerus iuncleque umbone Pbalanges.
quamobrem rerum vſuquotidianaque edoctus experientià Phi
lippusMacedo ſuis militibus præcipiebat,vtdenſis ordinibusiū .
ctisque decertarent, nec diſiungi alios ab alijs, diſſiparique pa
terentur ; & Saraceni apud Paulum Aemilium cum vim & impe
tum equitatus perferre non poſſent,aftu ſe in fugam ,potiùs quàm
metu
 LIBER PRIMVS. 241
metu conijciebant , vt infequentes temerè, ac neglectis ordinibus
diſperſos hoftes, redintegrato prælio faciliusſuperarent. Quini
mo fcribit Campanus Braccium Montonum ducem fua tem- libro de vita
peftate clariſſimum , non alia ratione , edito in ſubiectis Aquilæ Braccij .
Campis memorabili proelio,à Sfortianis & Pontificijs copijs fuiſſe
fuperatum , niſi quod ſuperbo faftu hoftes contemnens,non illos
aggredi voluit, cùm à fe inuicem feiuncti , diſperſique errabant,
fed tempus illis dedit , vt omnes ſimul conglobati , & iufta acie
compoſti ſecum pugnare poſſent. Denique fi quis in bellorum
rationes diligenter aduertat , proculdubio inuenietis ,nihil vn
quam abſque ordine feliciter in illis fuiſſe attentatum ; & certè
quod depugna campali ,& velitationibus diximus , idem probat
Virgiliusde vrbium obſidione,&propugnatione his verſibus Aeneide 9.
Omnis per murum legio fortita periclum
Excubat, exercetquveices guodcuique tuendumeft.
vt nihil fit in bello reliquum quod ordine non iuuetur perficia
turque .
4.
lam vero ſi huius in acie negle &ti periculum magnum eft, lon : in agmine
gè tamen maius videri poteftquodex eodem errore in agmine eriam seu iti;
vel itinerecontingit, vt Iſidoro in hac voce morem geram qui lib.9.origio.
exercitum ad iter inftru & um agmen propriè appellari teftatur : cap. 3.
nam vt inquit Vegetius in conflictu armatiſunt,& hoftem cominus lib. 3.cap. 6.
vident, & ad pugnandum animo veniuntpræparati;initinere minus
armatus , minuſque attentus eft miles ; do ſuperueniente impetu vel
fraude , repente turbatur.Nimirum quia multi coire interſe pro
pter viarum anguftiam & Impedimenta ſoepiſſime non poſſunt,
& vnicuique tantum ferendum eft, quantum ab hofte imminet
periculi , multaque inſuper funt, quæ feiunctosab alijs facilius in
diſcrimen adducunt, vtvia inuia , vada fluminum ignota , loca
ardua & montoſa,ſyluarū ambages ; & in his autalibihoftium in
fidiæ ,prædonumlatibula, ruſticorum furentium turbæ ,cohortef
que armatæ ad vindicam ; adde fitim Solem ,puluerenr,commea
tus inopiam , & plerumque in hoftilifolo aduerfa omnia ; atque
inter tot anguſtias depræhenfis nomaleominabere,præſertim fià
focijs faro,velerrore diſiuncti ſint? profecto taminiqua eſt mili
tum conditio,dum in itipere verſantur aut ignoto, aut impedito ,
tipopulus ille qui migrationis fuæ exAegypto nubem &ignem
duces
 242 DE STVDIO MILITARI .
Numerorum duces habebat; ductorem præterea queminterroger Hobabum :
cap. 1o.V.35 filium Raguelis ſibi depoſcat.noli inquitilli Moyfes nos relinque
Te , tu enim nofti in quibus locisperdefertum caltra ponere debemus ,
berisductornofter. Quare nonſolum Imperatori prouidendum
eſt ve Moyſis exemplo peritos itinerum duces ſecum habeat; vt
exploratores præmittat, quiviarum anguſtias, & nemorum ſaltus
inuios perluftrent, ne quod in ipſis per inſidias detrimentum ac
cipiat;vt quantum fatiserit commeatus , procuret ; aliaque præ
fidia itineris turo faciendi ſuggerat. Sed militis quoque partes
erunt, dicto ſe obedientem & expeditum ad omnia præſtare,nun
quam extra viam deflectere ,nunquam excurrere, nunquammo
rari,putareque,fibi,modo in ordine perfiftat; nihil obijci poffe
tam ardum & difficile, quod non æquo animo ferat, vel ſuperer:
fiautem vel minimùm ab illo diſcedat,multa ftatim impendere
pericula,quæ nullapofteaarte velinduſtrià declinare poſſit.
5.
Vbi explica Atque vo his difficultatibus & periculis obuiam irent Romani,
fanè excogitauerant, veluti fecurè incedēdi & exercitus in
tur qualisin multa
so Romano. longiffimas etiam prouincias traducendi præſidia ; nam agminis
wym diſciplis vt inquit Seruius duo genera feruabant, quadratum vnum quod
M.
immiſtis etiam iumentis vtique'poterat conſiſtere ; & pilatum al
terum quod nec iumenta,necimpedimenta admittebåt,ſed inter
fe denſum erat,quo facilius per iniqua loca tranſmitteretur. Præ
terea ſolebantſingulis diebus fiue caftris legitimum iter confice
re, quod quantum & cuiuſmodi fuerit, poflumusfacilè coniectu
lib.I.cap.9. rà affequiex Vegetio, fi quidem vt ille inquit militarigradu, vi
ginti milliapafuum boris quinque dumtaxat aftiuis cöficienda funt,
pleno autem gradu,qui citatior eft,totidem boris viginti quatuor pe
Libro 3 . ragenda funt.Denique ſi non fallit Ioſephus quemadmodumple:
rumque folet, præter arma, geftabant inſuper ea ferme omnia 9
quorum in itinerè vfus effe poteft , ferram videlicet , Cophinum ,
farculum , ſecurim , funem , fàlcem , catenam ,triduique ,aut ſi Tul.
lium audis dimidiati menfis, & ft Ammianum viginti dierum ciba
ria, quibus nõnunquā vallus addebaturligneus videlicet ille palus
duos,vtaPolybio defcribitur tresue & ad Jummüquataorramos bac
bens quo in munitione caftrorum vtebantur: ita vtfi horum om
1blz.cap .19. nium pondus diligenter ineatur , facile rationem illius ſuperet,
quod à Vegetio laudatur,dum inquit pondusquoque baiulare uſque
 .
LIBER PRIMVS 243

ad fexaginta libras,& iter faceregradu militarifrequentiffime com

gendifunt iuniores. Verum quia multos ante me dehis bene ſuffi
cienterque dixiffe video, abſtineo propterea calamum ab eorun
- dem explicatione ; & quem mihi videor quaſi ex meo penu pro Sermone si
1 ferre poſſe elegantiſſimum D. Ambrofij locum , in quo militaris in Pſal. 518.
t
itineris rationem omnem, vel noftris etiam temporibus receptā,
5 ac longe tutifſimam complexus eft, hunc tantum in medium af
fero , Miles cùm ingreditur viandi ordinem , non ipfe diſponit fibi,
nec pro ſuoarbitrio viam carpit, nec voluntaria captat compendia ne
recedat à fignis : fed itinerarium abimperatore accipit di cuſtodit il
lud, præfcripto incedit ordine , cum armis fuisambulat certaque vis
conficititer,vr inueniat commeatuumſibi parataſubſidia : fi alioam.
bulauerit itinere,annonam non accipit , manfionem paratam non in
uenit; quia Imperator ijs iubet hæc præparariomnia quifequuntur ,
necdexirà,nec finistrà àpræfumptoitinere declinant;meritoque non
deficit qui imperatorem ſuumſequitur; moderate enim ambulat'quia
imperator non quod fibivtile , fed quod omnibus poffibile confiderat;
ideoque & Statiua ordinat triduo ambulat exercitus, quarto requieſcit
3 die : eligunturciuitates in quibus triduum , quatriduum & plures
interponuntur dies ,fi aquisabundant, commercis frequentantur:
itafine labore conficitur iter donecad eam urbem perueniatur , qua
quafi regalis eligitur , in quafeffis exercitibus requies miniftratur . 6.
Atvero cùm ea nunc ſe offerat occaſio , de famoſo illo Anni
Et roijciuna
balis tranfitu per Alpes exGallia in Italiam , dicendi , qua neſcio #r bistorici
an commodior vlla obijci mihi in hoc opere pertexendo poterit; quiAnniba
libenter hanc arripio, vt ex detecta multorum vanitate , qui ſibi altesinto
piffe : conten,
falsò perſuadent ſcopulos ingentes, montesque integros, igne duni
& aceto fuiſſe in ea expeditione ab Annibaleperfractos,oftendam
conſequenter , quàm prona ſit in nugas hominum natura, quæ
i nihil non recipit,etiam ex eorum genere quæ abſurda ſunt, & fie
ri nullo modopoflunt,modo fit aliquis,quiſe ex inſania,vel igno
ratione,ipforum auctorem & affertorem reliquis præbeat. Hæc
vero de Annibale fabula'non vnum modo , aut alterum teftem .
1 nacta eſt, ſed celeberrimos antiquioris æui fcriptoresita in 'erro
rorem ſeduxit, vt ad hæc vſquetempora fucum fecerit veritati.
quis enim Liuio tam nobili hiftoricofidem de illa montium didu .
& tione non haberet, dum quaſi præſens fuiſſet, ipfam his verbis
Q : ob
 44 DE STVDIQ MILITARI.
ob oculos repræſentar ? inde adrupem minuendam ,per quam via
Lib . 21. una elepoterat , militesdueti : cum cædendumeffet faxum , arbori
bus circa immanibus deiectis,detruncatisque,Struem ingentem ligno
rum faciunt eamque cùm vis venti apiafaciendo ignicooria effet,
Succendunt, ardentiaque ſaxainfufo aceto putrefaciunt,ita torridam
in Annibale incendio rupem ferro pandunt ,molliuntque anfractibus modicis cli
uos, vt non iumenta ſulum , fed etiam Vlephanti educi poffent?
quis item non credat Plutarcho aſſerenti , tantopere Annibali in
hoc montium tranſitu laborandum fuiffe, vt quibusdam locis per
lib.3. ingentia faxa igni'acetoque putrefacla , fibiaperuerit iter ? aut quis
in Annibal. Aemilium
Lib.is.
ſubleftæ fidei tot alios
Probum icriptores Marcellinum
,Ammianum acculetAppianuin Eutropium
,Paulum Orofium ,,
lib.4.cap.i4 & alios qui dehac hiſtoria cum ſuperioribus conueniunt ?ac tan
dem etiam Silium italicum , & luuenalem , quivelut tantæ molis
operi referendo impares fuiſſent, eiusnarrationem quaſi onere
partito ita interfe diuiſerunt,vt quod hiſtorici de ftrue lignorum
igneque ad excoquenda faxa ſuccenfo , dixerant Silius hoc mo
Lib. 3 . do referat.
Non acies,hostisue tenet fed pronaminaci
Prerupto turbat de caucibus obuia rupes .
Stant claufi maerentquemoras, & dura viarums
Necrefouere datur torpentia membra quiete ,
Noclem operiiungunt, & robora ferre coactis
Approperant humeris, ac rapías collibus ornos ,
Iamque vbi nudarunt syluà denfiffimà montes,
Aggelere trabes, rapidisque accensus in orbem
Excoquitur flammisscopulus, mox proruta ferro
Dat gemitumputris resolutopondere moles ,
Atque aperitfefisignoti reyna Latini .
Satyr. so. quod vero addunt de aceto, Juuenalishis verſibus confirmarit
Additur Imperis Hispania , Pyreneum
Tranfilit; opposuit natura Alpemqueniyesque,
Diduxit scopulos , & montem rupit aceto .
ſed experiamur nunc ecquid vt Plautinomore loquar,habeant hi
ſcriptores aceti in pectore cùm tales fabulas referunt, quas ego
dum in ſcholis audirem à Pædagogis, ne quidem vnquam proba
re potui, multoque minus poftquàm Polybium legi, hiſtoricum
Deus
 LIBER PRIMVS 245
Deus bone qualem , & quàm bonis omnibus ac fapientioribus
viris probatum & acceptum ! cui vni potius quàm cæteris, vel eo
nomine de hoc tranſitu credendum eft; quod fi quis eft qui res
geftas aprè literis mandare poffit, itaque eas exponere, vtmagnæ
vtilitates inde capiantur,is fine dubioeft, qui & earum vſum ha
bet , & loca in quibus geſtæ ſunt vndique perluftrauir. Vnde
cum Polybius animo his dotibus fufficienter exornato ,ad ſcribe
dum accefferit, vripfemet cùm de eodem Annibalis tranſitu lo Lib
ro 3:
queretur, his verbis teftatus eft , quibusde rebus nos quidem eo
audacius scribimus , quod ab ijsdidicimus , qui ea tempeftate rebus
interfuerunt , ea loca ipfi vidimus,ob eam solummodo caufam eo
profecti; vt Alpes conspicaremur,quæ malùm ! focordia hæc erit,
rem quam non modo non fcripfit ipfe ; fed quam malè ab alijs
ſcriptam fuiſſedocuit, & conceptis verbis exagitauit , in ſcenam
& orcheftram reducere ? quareoperæ pretiumeſt attentè conſi
derare quibus ipſe rationibus ; veritati, etiam cum cùm res ipfa
propemodum adhuc in oculis hominum erar,malè habitæ ;ac de
mum à Liuio, cæteriſque fcriptoribus,qui longo pod euminter
uallofuerunt, peius tractaræ, fuffragatus eſt . hocloco inquit feri
ptoresquidam , dum magnitudine rei perterrefacere'legentium ani
mos ſtudent;non animaduertunt labiſe in duo ab hiftoriæ lege alie .
niffima: fi quidem dufalfa fcribere , duplanè inter ferepugnantia co
guntur ; fimulenim Annibalem , quem&fcientia reimilitaris, &
animi magnitudine omnino inimitabilem volunt ; omnisprorſuscon
filij , atque rationisexpertem ostendunt fimulnullum exitum men
dacio reperientes, ad Deos do Deorum filios confugiunt. Nam cum iter
Alpium adeoimmenfum ,atque afperum faciant,vt nonfolum equi
tibus , impedimentis, atqueElephantis , verum etiam iplis leuis ar
maturæ peditibusinuium inacceffümque fit:præterea etiam tantam
ineo folitudinem effedicunt; vt nifi quisdeusaut heros ducem fe iti
nërispræbeat,proculdubioomnescopiaper locaprerupta eant perdi
ium ; apertiffimein vtrumque labunturerrorem.primum enim quis
ducum Annibale imprudentior erit : quitot copiis talique exercitui
præfeélus,in quo fpem omnem bene gerendarum rerum repofuerat : ne
que viasneque loca vt ipfe afferunt ,necqua iret omnino,nec adquos
tenderet ,fciebas.Nam quod cæteri poftmaximos confli&tus; etiam
in fummadefperationererumnon faciuas;idiftifecide Annibalem ,
Q 3 in
 246 DE , STVDIO MILITARI .
in tanta fpe, ita florente exercitu volunt . quo quidineprius dici po
test ? at quod de folitudine , atque aſperitate locorum dicunt : aper
tius etiam mendacium indicat ,neque enim referunt, vtGalli Rheni,
accold , non femel,neque bisanteidtempus in Italiam venerint ;ne
que vt olim cum magno exercitu fuperatis Alpibus, in fubfidium Cis
alpinorum contrapopulum Romanum vires aduocarint; neque ve ip
foseriam in Alpibusmultorum bominum gens habitet. Sed hæc omnia
ignorantes , Deum quendam inquiunt apparuiffe Annibali : iterque
möstraſſe, quo fitutTragedispotius quam hiſtoricisfimiles videa .
tur. ex quoPolybij loco ,quem ideo totum laudaui quia vel folus,
veritati tuendæ fatis effe poteft,mirum quotaliæ nugæ ,&menda
cia ſcriptorum prætereadereguntur. Nam in primis viſionem ,
eam falſi arguir, quam vulgus hominumfa &tam Annibali crede!
bar;deinde eorum errorem conuellit,qui Alpes non antea patefa
lib.3.cap.17 : Ctas,primùm quidem ab Annibale proprio conatu apertas fuiſſe
arbitrantur, vtinter reliquos Plinium eciam exiftimafle hæc ver
ba denotant. Dein Salaffarorum Augusta Pretoria, iuxta gemi
nas Alpiumfauces Graias atque Poeninas. bis Poenos, Graijs Her
culem tranfiiffe memorant. & Florum quoque ac Virgiliumin ea .
dem opinione fuiſfe certum eſt, cum ille dicat, igitur vbifemelse
kb 2. cap.6. inHifpaniamouitillägrauis & luftuoſa belliPunici vis,atquetema
pestas,deftinatumqueiam diu Romanisfulmen Saguntinoigne con
fauit Alpes, & in Italiam ab illis fabuloje altitudinis niuibus velut
Aeneid . 10 . cælo mija defcendit, hic veroſubperſona louis per anteceſſionem
hunc Annibalis tranſitum præmonftret hoc modo .
Adueniet iustum pugne ne accerfite, Tempus,
Cumfera Carthage Romanis arcibus olim
Exilium magnum , atque Alpes immittet apertas:
quamuis dubium fit, an vltimum iftud hemiſtichum intelligi de:
beatde Alpibusprimum apertis ab Annibale ;jan de ijsdem ab
Hercule reſeraris, quem Græci finguntprimum Alpes tranſijſſe,
lib.3. fub fi- & quod de Annibale Romani dicunt ,idem in faxis ,& montibus
nem,
diducendis præftitiſſe, fic enim Siliusex eorum do & rina
Primus ine xpertasadyt Tyrintbius Arces ;
Scindentem nubes, frangentemque arduamontis
Spettaruntſuperi ,longifque aborigirieSaclis
Intemerata gradu magna vi faxa domantom . 'Hi ' €
ex
 LIBER PRIMVS 247

ex noftris vero Ioannes Tortelius Aretinus parum exiſtimauit In Orthogta

opinionem hancde Hercule tueri, nifi ad mirificæ fuæ do & rinæ nibal.
fiavoce i
ſpecimen , alias inſuper ineptias, & nugas quotquot à fcriptori
bus de Annibalis tranſitu excogitatæ ſunt, in vnum congereret
Saltum inquit ille de Annibale loquens, Pyreneum tranfiit ,& ad
Alpespofteaquam venit , qua Italiam à Gallisseiunguntsguas nemo
unquamcum exercitu preter Herculem tranfierat. ita itinera & lo
ca lapidoſa ſtrues comburendo ,& acetum iniiciendo patefecit, ut ea
Elephantus oneratus ire polet, quæ cmnia ex adductoPolybij loco
penitus corruant necelle eft.nam quodaliqui contendunt,ipſum
no diſtinctèreijeciſſe,quæ deftrue lignorū ,& aceto infuſo ab alijs
hiſtoricis referuntur ,verum quidem iftud eft ,attamen cæcus ſic
oportet qui non videt, Polybium generali quadam compræhen
fione refellere voluiſſe ,tottricas & afanias quæ ab ineptis fcri
ptoribus,de AnnibalisperAlpes itinere diſſenimata fuerant,quaf
que ipſe ſigillatim refellere, & explodere indignum fua grauitate
duxit, quod ipfasomnes rationibusijs, quas initio ſuæ narratio
nis præpoſuit, ac conſequenti demum relatione rerum ab Anni
bale in Alpibus factarum , iugulari facili negotio poffe , fibiper
fuaſiſſet . nam cùm in minimis quandoquehæreat ,& terræ inter
anguftas quasdā fauces delapfæ ,quæ iter ſuo obiectu retardabar,
ac niuis , & aliorum impedimētorā meminerir, varioſque labores
quibus impediti, ac retardati milites fuerant recenfuerit; qui tan
dē fieri poterat vt operæ oblitus eſſet,quã in ſcopulis, & mõtibus
tanto conatu perfringendijs pofuerant. Certè fi vfpiam iftud fa
cere debuit, id vero fuit vbiinquit interea ventum ad rupem alte
ram , quam neque Elephanti, neque jumenta pertranfire poterant,
quippe angustā naturà via recensterræ lapſus circiterducătospaſſus
anguftiorem fecerat; ſednequehic vlla mentio eft ignis vel aceri,
addit enim folummodo , dehinc multitudinem ad eam rupem qua
vna effetranfituspoterat mundandam bortatus, vix tandem cum
maximo labore id peractum , quæ verba ſi quis accipere velit
de exciſis arboribus, & igne fcopulis excoctis ,næ omnino ri
diculus fiet; cùm potius via illa quæ terrà aggefta præpedieba
tur, ligonumopeà militibuspurgata , & complanata fuerit. Vn
!
de cùm Polybius qui in hoc itinere deſcribendo ita follicitus fuit,
Vt Annibali quid indies, & per ſingula caftra & ftatiua contige
Q 4 rit ;
 248 DE STVDIO MILITARI.
rit; ipfe, idem poftea iter faciens,& curiosè diruptas faxorum
inoles obſeruans, ipſoſque etiam locorum incolas percunctasme
moriæ conſignaret;nihil tamen earum rerum dixerit, quas caete
ri velut omnium maximasiactant, & efferunt,fignum eſt profecto
euidentiſfimum , quod ipſas pro falfis & inanibus habuerit. Ec
vero quin rales fuerint, nulli dubium eſſe poterit , qui mecū vnd
pauloaccuratius in eorum fermones intueri volet , qui nihil fre
quentius in antiqua hiſtoria. crepant, quàm Boues locutos, ſci
piones arſiſſe, ſudaffe ftatuas, Deum Annibali apparuiffe ;infan
cem ſemeſtrem triumphumclamåfle , & fimilia portenta,in quo
rum recenſioneLiuius nimis religiosè dicam an ſuperſtitiosè om
nes ſuperauit. etenim quantum ad iter Annibalis ſpectat,præſup
ponunt primoillud nouum & iníolens fuiſſe , perque auia, & fine
ducibusac viarum peritis ; quæ tamen fingula, nullo negotio re
felli poſſunt: quoniam fuiffe peruiasAlpes ante aduentum Anni
balis, & ex Polybio iam conftat, & Liuius hoc ipſum ſatis liquido
Libro 3. oftendit, duminquit Bellouefum Celtarum Regem , Tarquinio Pri
ſco Romæ regnate, per Taurinos faltuſque lulie Alpis tranſcen
diſſe in Italiam , deinde etiam multitudinem Germanorum tranſiiſſe
vbi nunc Brixia ac Verona eft; tertio Sallucios: quarto Boios Lin
gonefque; poftremo vero Gallos Senones qui Romam inuaferunt
ſub annum vrbis conditæ, trecenteſimumſexageſimum tertium .
Nec verior eſt delocis inuijs, & incognitis fententia , alioqui Po
lybiusvbi de terra loquitur quæ nquo prope rupem aggeftu viam
impediebat , fruftra dixiſſet, Dux Carthaginenfium principio per
loca inuia , necante eum Diem trita , circumducere agmen conatus ,
quoniam iter id niues inſuperabilefaciebant , à propoſito deftitit . Et
quod etiam nullis ducibus itineris vſum Annibalem credunt , vt
præteralios id videtur ſentire Appianus qui de hoc Annibalis trā
fituita loquitur cùm autem Annibal ad Alpes perueniſſet, neque ullu
uel tranfitum , uel afcenfumreperiiffet ,funt enim mirum in modum
omni exparteprerupta de precipitestamen etiam in illis ueftigia fi
xit,id quoque falſum eſt, eodem Polybio aſſerente quod in
afcenfu Alpium ,quia asperum , difficileque iter erat; duces habuit ac
colas locorum , quos iam adbellum contra Romanos, in sententiam
ſuam traxerat . Præterea vnde immanes arbores , & ftrues inge
ntiū lignorum congeri poterāt ? Gi vtidem inquit Polybius quem
liben
 LIBER PRIMVS . 249
libenter hac in re cuius teſtis oculatus eft laudo, nuda funtiuges
montium herbis , atquearboribus,quodcontinuis rigeant niuibus by
berno æftiuoque tempore . Vnde etiam tanta copia aceti , vt vaftilli
mis rupibus putrefaciendis fufficeret ? fi eo liquore tam facile ca
rere milites poſſint, vt eius in commeatu parando nulla ferme ra
tio haberi conſueuerit.multoque minus vbi exercitus ingens cum
maxima locorum iniquitate colluctari debet, nec idcirco fecum .
impedimenta multa trahit, ac ne vix quidem ad victum necella
ria,ve tunc Annibalem feciſſe multa perſuadent, & inter cætera ,
quod Polybius inquit Numide vix triduocum omni conatu Beluas
hoc eſt, Elephantes, reduxerunt & eas quidem prope fameconſuma
ptas : cùm eodem ſenſu paulo ante dixiffet ,ex occupato in tran
ſitu quodam caftello, Annibalem per triduū poftea frumento, &
pecoribus exercitum ſuum aluiſſe;quare fi ſecum non ferebat ali
menta,fine quibus milites ne per diem quidem ftarepoffunt,quo
modò tantum aceti ſecum trahere potuit, quod non tam neceffa
rium eft ad vitam , quàm à lurconibus ob gulæ delicias & irrita
menta vſurpatur ? Sed quæri vlterius poffet, quomodo tanta vis
aceto inſit ,vtrupesſolidifima,& ardentia saxa, quod inquit Li
uius ,eodeſuper infuſo putreſcere , confeftim , ac corrumpi ,
& diffilire poſſint; etenim licet ad incidendum nihil fit aceto va
lentius, præſertim ſi aut vetus eft,autftillaticium , itaut plumbum
aceto infuſum , eoquefubinde oblitum & opertum diluatur tan
dem abeatque in ceruſſam :& eodem artificio æs , ſolidioris licer
naturæ vertatur in æruginem; vt nihil hic dicã de Cleopatra quæ Saturn.3.cap
17.
tefte Macrobio, & de Caligulaqui vt ſcribit Suetonius prætioff 2

ffimas margaritas aceto liquefa &tas abſorbuerunt, quod idem te

ftatur Horatius de filio Aeſopi qui
Derraciam ex aure Metelle ,
" Scilicet vtdecies folidum exorberes, aceto
Diluit infignem Baccam .
atque vt etiam verum fit eodem liquore ouum ita tenerefcere, ve
vel per annulum toto caliceintegro pertranfeat; & fruges ac le
guminaincoctilia eiuſdem beneficio ad cocturam perduci : vtin
quam ifthæc omnia vera ſint, & domeftico vſu approbata ,neſcio
tamen quàmrectè ex his conficiatur , prædurum aliquodfaxum ,
1 rupesque vaftiſlimas ,eadem arte, ac materià remolliri poffe , nec
As

fi
 250 DE STVDIO MILITARI.
lib. 13 cap. I. fi Plinius dixit Saxarumpit infufum acetum , quenon ruperit ignis
antecedens, & Vitruuius idem etiam afferit, propterea id magis
lib.8. cap.3. verum eft , quandoquidem auſim ego quouis pignore depoſito
contendere , eiusmodi auctores alludere voluiſſe ad hiftoriam .
Annibalis ,nec alia ratione , aut experientià innixosiftud protu.
liſſe, niſi fide hiftoricorum , qui tales fabulas in vulgus diſſemi
nabant . Quibus certè ne bibulas aures accommodem ,plurimum
adhuc impellor, memorabili tranſitu per eadem loca Franciſci
Primi, qui Mediolanenſe recuperaturus Imperium per inaccefas
in Leone X. morsiumcrepidines vt inquit louius inufitatum iter currulibus tor
lib.3
mentis aperuit, ad dextram inter maritimas , & coccias Alpes, per
imas valles Argentari fluminis infinuando agmina, atque euadendo
in preruptos vertices excelfiffimorum montium : adeo vt tormentare
Sæpe ductarispretenfisfunibusJufpenfaper trochleas legionum mani.
bus traducerentur , cùmprofundiſſime valles interciderent :nec tan
te molis apparatus iugis ,aut militum humeris educi poffet :atqueita
quinque dierum labore,per hæcitinera plena rerum omnium difficul 1
1

iaribus , decepriſque Heluetűs, qui montanorum locorum angustias

Regi præcluferant, in Italiam efiperuentum ; nullis quidem exciſis
autputrefactis rupibus aceto , etiamfi prægrandia illa tormentas,
currulja quibus Elephantes comparati nulli ſunt
Per rupes fcopulosgue,adituque carentia faxa .
nouo , atqueantea prorſusinaudito conatu traducenda fuerint ,
Sed priuſquā hinc abeam iuuat audaciſſimialterius facinorishi +

ftoriam referre,quo, ſi attentè perpendatur , nihil vtilius eſſe poo

teft ad rectè fentiendum , & loquendum de eo , quod Annibalin
li. 10.dec.3. Alpibusedidit ,illud vero Turcarum eft, qui vt Sabellicus in hi
ftorijs retulit,cum trigintamillibus ſuorum in Forum Iulij facta
irruptione,inde per abrupta,& cõfragoſa montium loca,vel ipſis 1

Alpium incolis aditu difficillima , in Germaniam euasère: totſu

peratis in itinere difficultatibus,vt quæ de illis referuntur,vix ſibi
fidem vendicent; ac inter cætera illud videtur mihi commemo
ratione dignum , quod fæpius in abruptosmontium anfraâus de
lati, equosreftibusalligatos in ſubiectas crepidines demittebant ;
mterdūque vniuerſus equitatus,vel certè maior illius pars , quod
ex veftigijs poftea intelligi potuit,perloca adeo decliuia, & afpe
ra præceps datus eft, ve per ducentos ferine paſſus,non modo lo
cis
 LIBER PRIMVS . 251
cis illis , quiſquam pedibus iter habere poflit,ſed ne conſiſtere
quidem nifi virgultis ſubnixus.Quid plura ? vbi per Alpium iuga
in montanæ Carniæ fines peruenerunt, nunciatumque interim
eſſet mõtem Lanceæ, quà vnicum eis in Germaniam patebatiter,
occupatum ab incolis, ſcutis ſubnixi, per aduerfam rupem ,intre
pidè ad hoftes repſere potius quàm fubiere: quo 'audaci cæpto
territiilliqui in præſidio erant, ftatione turpiter relicta , delapfi
ſunt; & ingentis cladis inferendæ occaſionem Barbaris præbue
runt. Quæ cuncta ſi quis accuratè dijudicet, non equidem dubito
quin idem prorſusac ego fentio de Annibalis tranſitu ,arbitretur,
longèque præclarius factum à Polybio exiſtimet, dum eiuſmodi
Fabulas nõ reticuitmodo,ſed reiccit : quàm ab Appiano Alexan
drino apud quem longè maiori licentià, quàm vnquam vſus ſit
ComesMaria Boiardus cum de eadem re loqueretur Annibal fyl
uam partim cædens , partim comburens cinerem aut aquà , dvace
to reftinguens , du rupem que ex boc fricatilis reddebatur malleis
ferreis perfringens ac uiam muniens repræſentatur ; aut ab
alijs Hiſtoricis quotidie fiat,cùm res illas frequenter memoriæ
conſignant, quæ nec ab ipſis quidem ſunt creditæ, à quibus fcri
būtur; nec dignæ funtquæ in fomnijs viſæ referātur.Ego verò in
!
his quæ de Annibale dicuntur exagitandis lubentifſimè ſum ver
fatus, quia neminem audiui illarurn falſitatem antea detexiſſe ,nec
fiquis illud præftiterit, officio tamen meo deeſſe potui,admonen
di, & commonefaciendi homines, netor ineptis narrationibus, &
fabulis aures accommodent, quas ſi mentis,ac rarionis participes
baberi volunt; deberent potius veritati , rebusque acri ſtudio , &
3
iudicio compræhenſis, ab omnipopularium opinionum conta .
gio , & foeditate puras conferuare.
Supereft igitur ordo incaftris feruandus, non minori certè di- 7.
Ac demum
ligentià quàm in acie ,velitinere , quianon fatis eft illa tuto & op- in Cararame
portuno ſitu locari,foſfis,aggeribuſquemuniri, & apta dimenſio- tatione cuius
) ne ac Podyſmo deſignata ,ex Gromatica diſciplinæ regulis, vias optima ratio
partim a DN
fuas, portas, & fora obtinere , effeque velur ad formam munitæ ke .
vrbis compoſita , ve fint victori receptaculum ,vieto autem per
fugium ; niſi in illis progradu, & condicione ſingulorum legioni
lio
bus,auxilijs, equitibus,peditibusqueloca propria deputentur, in
0
quibus per contuberniadiuiſ fub pellibus,aut fi mauis papilioni
bys
 252 DE STVDIO MILITARI .
bus degant,ita quidem ordinati vt vnicuique facilè fit, & locum
ſuum , & fignum ,& non modo Decurionem , fed Centurionem ,
Tribunum ,aut Imperatorem quoties opus erit conuenire.Qua in
libro 4 . re fateor quidem non tam militis ipſius induftriam elucere, quàm
Ducis, cuius operoſiſſimum ſemper munus exiſtimatum fuit.ca
ftra probè communire, & opportuno ſitu locare,vnde Tibullus
Meſſalam ſuum ab eiuſmodi peritia me rito extollit
Nam te non alius bellitenet aprius artes ,
Qua deceat tutam Caftrispræducerefollam ,
Qualiter aduerfos hoftidefigere ceruos:
Quemue locum ducto melius fitclaudere uallo ,
Fontibus , ut dulces erumpaiterra liquores
Vifacilisque tuis aditusfit,& arduus hosti.
& Romani cum antiquiſſimis temporibus folos Vrbium muros
noſſent, & caftra ſua per corpora cohortium ,velutimapalia con
ftituereſoliti eſſenr , ſuperato tandem Pyrrho, caftriſque eius ex
pugnatis, quæ rectè metata, valloque quo totus fimulexercitus
lib.4. Stravag. continebatur, cincta eſſent ,paulatim vt fcribit Frontinus huius
cap.i. imitatione, & exemplo , ad optimam metandi rationem perue
nerunt .
8. Atque vt in his verſabatur Ducis officium ; ita militis partes
partim verò erant ea primum in itinere geftare ,quæ vallo muniendo , cùm ca
à militibus ftra alicubi figebantur, vſui eſſe poterant ſecurim videlicet, far
ipfisdependet, culum , ſerram ,& vallos plures ,autpauciores ,nam Liuius fcri
bit duodenos aliquando geftatos fuiſſe, aliquando verò ſeptenos,
quorum ſingulicùm tres, aut quatuor ramos haberent,conijcere
inde facilè eft,non tanta craſſitie vallum fuiſſe , vt nonnulli exifti
erant, à quo Virgi
mant , fed quantitas ipfa, & numerus in onereeft
3. georg . Jius eleganter , hanc ſimilitudinemmutuatus .
Nonfecus acpatriis acer Romanus inarmis
Iniufto fubfasceviam cùmcarpics& hofti
Ante expectatum pofitisftat inordine caftris.
neque is laborumfinis erat,fiquidem vbi figna humi figebantur,
ftatim quid ſui muneris efſer quiſque agnofcebat, & foſfæ ducen
dæ ,valloque muniendo accingebant fe Triarij,omnesque quile
gis, aut Imperatoris beneficio non habebantmunerum vacatio
nem ; tumque excindebantur cæſpires , quipoft foffam colloca
bantur 1
 LIBER PRIMVS ! 253
bantur ad inftarmuri, & aggerem faciebant,fupra quem vallide
figebantur denſiſſimi,ramis furculiſqueinter feita complicatis,vt
ne manus quidem interponendæ ſpatiū effet,vtque ſine ingenti la
bore,vel vallus vnus reuelli nö poflet,vtſcribit Polybius;ex cuius,
& aliorü diffuſa narratione, Beda longè paucioribus hanc expreſ- lib. 1. hiftor.
ſit vallum quo adrepellandam uim hoſtium caftra muniuntur , fitex Angliæ c.s.
Gespitibus,quibus circumciſisèterra uelut murus extruitur , aliusfu .
per terram itauiin ante fiat folla ,de qua leuatiſunt cespites, supras
quam sudes de lignisfortiffimispræfiguntur. Quid tum munitis hoc
modo caſtris, non licebat extra illa diuagarı, ne in eam legein .
peccaretur,cuius meminit Appianusin Lybico , quæ militem ab
auditu tubæ longius diftantem ,in hoftium numero habendum ,
ftatuebat : nec alia de cauſa ſtationes aſſignaræ iter agentibus mi.
litibus , cùm in conſtitutione Arcadij de muneribus, tum in fer
mone D.Ambroſij,quem ſupra laudau mus ac in itinerario quod
Pitoeus ſub Hierofolymitani nomine publici iuris fecit , Manfio
nes dicuntur, niſi quia vallato, & munito hac ratione exercitu ,&
ubi fignatis , federunt millia caftris, non eft temerè ab illis diſce
dendum . Denique,ſeu ſtatiua illa fint, ſeu obfidionalia ,autreperit.
ipſis milites habere debenr, quaſi temper ab hoftibus
na , ita ſe'in
cingerentur, quia ſi horum metu in officio manent,dum propin
quifunt ,certè non minus in eodem perſiſtere debent , cùm pau
lo remotius ab illis degunt,ne faltem in leges peccent, quæ quam
diu militibus intra fepra confiftendum , & quando ex aggere pro
runipendum, ac quouſqueprogrediendum ſit, ſi deſertores ha
beri nolint , adeò feuerè definiunt, vt nifi licentia exercitum cor
ruperitnon minus hæ , qua hoftiles copiæ militibus rimendæ ſint.
Sed illud præterea curandum eft, quod in diſciplina ſua tan- XXIV.
quam arcanum ſeruabat Auguftus, qui nunquam militibus per- 1. fecundum
mittebat dum in ſtatiuis morabantur, vt aliquo negocio non ef- milo sofficia
ſent occupati;eodem nempe conſilio , quo Probus Imperator di- xe otio lan.
cebat,annonàgratuità militem fruinon oportere , quippe his occu- guidus Teda
pationibus obuiam iri cenſebant duabus grauiflım is calamitati- borem Gopro.
bus , quæ deſides, & torpentes ocio milites, non rarò conficiunt; nus in vitin.
primùm quidem dum inepti ſenſim euadunt ad labores ferendos,
quoniam , vt inquit Hippocrates deſidia humectat , & imbea
cillum corpusfuidumque reddit, labor veroficcat, & robuſtum , Stri
,
 254 DE STVDIO MILITARI .
Humque corpusefficit ; quale Romanorum fuiſſe valde conſenta : 1

neum eft arbitrari; quandoquidem Plutarchus aſſerit,eos fic fuif 1

fe laboribus factos, afluetosque tolerandis, vt nec fudantem , nec

ſuſpirantem quemquam cerneres; idque in diuturna illa pugnan
cum Cimbris ,magno æſtu , & acri concurſu peracta Quintum ,
Catulum notaſſe, & ita ad Senatum retuliſſe: ex eoque Appium
Claudium crebro memorare folitum accepimus , negotium Po
pulo Romano meliusquàm otium committi , non quia igno
raret, quàm iucundus eſſet tranquillitatis ftatus,ſed quod animad
uerteret, præ potentia Imperia rerum agitatione,advirtutem ca
peſſendam excitari, euibrarique, nimia ve o quiere in deſidiam_,
& velut marcorem quendam relabi. Quo nomine Strenuam , Age
1

noriam ,Stimulam induſtriæ ,laborumque preſides excogitauit pri

fcorum fedulitas, & eadem de cauſa Quintum Metellum identi 1

dem dixiffe ferunt, nefcire ſean Carthago debellata boni plus,an

mali Reipublicæ attulerit; quoniam vt omnia latè pacando adiu H

menti habuiſſet plurimum ,ita eximiè verendum erat,ne tani acris

æmulæ metu liberata , confopita quodammodo populi Romani
virtuslangueſceret,periclitarerurque , quemadmodum poftea 1
iq Sacyrando accidiffe à Sulpicia notarum eft
· Romulidarum igiturlonga, &gratis exitium pax .
cùm tamen paulo ante dixiffet .
Sed'virtus agitata domi, & focialibusarmis ,
In freta Sicania, & Carthaginis exiit arces ,
Cateraque imperia & totum ſimulabſtulitorbem .
atque ideo Grammatici dicunt exercitum id nominis fortitum ,
fuiffe , quod exercendo ſelongè melior reddiſoleat.vrenim To
bias pulcherrimè ocium famismater est d. frater furti,quæ duo vi
tia ,facilius quàm hoftes exercitum quemlibet potentiſſimum
non ſoluuntmodo , ſed corrumpunt penitus; ita vt ſi Venus ac
cedat , quæ à Diogene vocabatur otioforum negotium atque à
Theophraſto ma dosaluziño oxonassons animi vacantis,jeu ociofimor
bus & dequa Ouidius dicebat.
1. de remed.
amor .
Quàm Platanus riuogaudet, quàmPopulus unda
Et quàm limoſa cannapaluftris humo.
Tam Venus ocia amat .
non equidem video quid ad milicum perniciem accedere poffit
reliqui
 LIBER PRIMVS . 255

reliqui, ac propterea Draco vitiū hoc quod vtinquit D.Chryfo. Hom .14. in
ftomus no le maxín e Mi seyonplurima uitia docet,nõ alio qua inor . Genel.
tis ſupplicio pletenduw cenſuerit, legem ab eo latam de hac re
ita referentePlutarcho τους της αργίας αλόντα, δποκτείναι . orii con in Selone .
victos interficiunto.
Nequeminus alteri malo, quod feriantem , laxatumque curis
militem , ftatim in contumaciam , & ordinis, ac officij ſuicontem- Atquein Du
ptum præcipitat , hæc iugis laborum meditatio pariter mede- cos cõingaax.
batur : Corbuloni fiquidem cùm minus obſeruans iſtius diſci
plinæ fuiſſet, plus molis aduerſus ignauiam militum ,quàm contra
perfidiam hoftium erat,pace enim longaſegnes euaferant,munia 1
ægerrimè tolerabant,ſine galeis; ſine loricis,nitidi,cõptique ince
debant ludis,& comeſſationibus tantum occupati,atque ita verif- lib. 1.Cyr.
fimum effe Xenophontis illud expertus eft , ως χαλεπού μου και ένα
εύθρωπον αρον ξίφιθς , πολύ δ'έη καλεπώτερον οίκον όλον , πάντων
dig& VETTOÓTA TOY Spaziai apgoo Clodu : difficile eft enim ,velvnum homi
nem alere ociofumimulto etiam difficilius totam domum ,fed omnium
est difficillimi,vniuerfum exercitum ociofum alere : quia vt dicebat
Conſtantius apud Ammianum militare otium fere tumultuofum libro 14
eft , & idem quoque confirmat Flauius Vegetius,cùm inquirit
quemadmodum oportet prouidere ne milites ſeditionem faciant lib. 3. cap.4.
interdum , inquit ,mouet tumultum ex diuerfis locis congregatus
exercitus: & cum pugnare nolit iraſci fe fimulai,cur non ducatur ad
bellum , quodij precipuè faciunt,quiin ſedibusociosè delicatèque vi
Xerunt .
Quare maximi alij Imperatores, cùm malè parere militem vi 3 .
debant,aliquo labore ipfum extemplo compeſcendum eſſe , aut Quamobrem
expeditione detinendum , ocijque vitia negotio aliquo diſcutien- laboribus doo
daarbitratiſunt; quain re ita præcellensfuit Romanorum diſci- ri debet rum
plina, vt noftræ iam ſuppudere nos debeat, quæ tanto ſumptu Caftrenfibus
foſforum agminacogit, & circumducit , vt Caitra munire, cuni norum fuerit
culos acfoſſasagere, & abrupta viarumcomplanare poſſint, tor
mentis currulibus mox per illas tranſicuris ; quandoquidem mi
nori impenſa miles ad hæc omnia fatiseſſe poſſet, ſi ad morem
priſcorum illorum inftitueretur, quos Polybiusvocat operarios , libro si
.
circa foffiones,caftrorum munitiones,& omnemeiufmodiærumnă
meffe
laboriofifimos;quibufque nullum in operandoLiuiusparedicit
 256 DE STVDIO MILITARI,
dicir, aut ad tolerandos labores meliorem . Sanè non poſſum non
vehementer dolere noſtrorum temporum vicem , cum Guicciar
dinus prudens ille ab Italia hiſtoricus, pro magno , & mirando
operæ militarisſpecimine refert, Profperum Columnam in obfi
dione arcis Mediolanenſis ,foſſas duas duxiſſe ad intercludendum
hoftem , ſpatio milliaris vnius ; nam quid amabo hæc , aur Bata
uorum etiam , & Marchionis Ambroſij Spinolæ longèlaxiorum
operum,& munitionum modus, & ambitus,fi ad operaRomano
rum , nec magnamanu , nec in magno temporefacta referantur .
Horreſcit Lipfius cum illa videt , & gigantum , ac Perſicorum ,
Regum fabulas , quimontes ftruxerunt, aut complanaruntin ,
illis habet ; nam Cæſar vt rem quæ per fe videtur incredibilis il
luſtri quodam exemplo veritatiaſſeram , quis in illis,aut quantus
artifex extitit? certè dum in Gallia Aduaticarum oppidum obſide
ret, vallo illud pedum duodecim , & in circuitu quindecim milliū
paſſuum , crebriſque caftellis ,ſola militari manu circummuniuit.
Idemque ingreſſu Heluetiorum in Prouinciam excitatus , cum ,
vna legione quam ſecum habebat,militibusque,quiex Prouincia
)
conuenerant, à lacu Lemano admontem Iuram per milliapafſuũ.
nouemdecim , murum in altitudinem pedum ſedecim , foſfámque
perduxit; quod opus non multis item diebus confecit, & Hel
uerios conſilio ,atque aditudeiecit. Iam verò quid ad Alefiam non
tentauit ? quid adDyrrhachium , vbi vno muro omnes.Pompei
copiastanquam feptis coercuit,omnia omniumopera ſuperante;
quandoquidem aut ineptit omnino Lucanus qui fumina in eo
fpatio oriri, & definere dicit ,illudque cum terris , quas Orontes,
& Tigris ambiunt componit, aut falluntur hiſtorici, qui ſedecim .
ipfi millia paffuum tantum attribuunt; cùmex Appiano colligat
Lipſius ambitum operisfuiffe , non octodecim , aut ſedecim , ſed
centum quinquaginta circiter milliarium , quæ tam ampla ſepta
& ex vſu caſtrenſi altis, latisquefoſſis , egeſtitia humo, & firmo,
denfoquevallo præmunita, cùm cæteri Romanorum Duceseadě
qua Cæfar facilitare , quoties opus fuit extruxerint; vt Licinius
Craſſus bello Spartiaco,Auguftus,aut eius Legati Cantabrico;atque.
ita alijalijs in occaſionibus: quidaliud quam ipſarum diſciplina
caftrenfis præftantiam denotant? quæ paucos immunes,ſeu beneina
faciarios,autprincipalesmilices , vtillos appellant Feftus , & Vege
tius,
 LIBER PRIMVS 1 257
eius alebat munifices autem, feumunijs , ac operibusfaciendisde.
ftinatos longè plures , & omnes ve ita dicam gregarios, & mani.
pulares , inter quos Marius aliquando qui poftmodum à caliga , luuenalis .
ad Conſulatum peruenit,vitem capite ſæpe excepit,& fregit.
Silentuspigrà muniret castra dolabrà ..
Hæc verò militarium operum exercitatio,ita apud illos ſolem 4.
nis erat,vt etiam in pace,& otio, ne peior hoftibus armatis diſcin . Tum vero fa
Cta ſeguities illos inuaderet, militari manu manfura multa perfi- ipfi defore,pu
blicis alijs -
cerent; fic enim Marcus Aemilius Conſul cùm pugnandi copiam peribusfacič
non haberet , viam à Placentia adAriminum ; & CaiusFlaminius discorundem
aliam à Bononia ad Aretium vſque, militum ſuorum operà cõſtra- exem plerum
Romano .
uerunt : & Iulius Vetus Somam fluuium cum Moſella coniunge
retentauit , ac vtique.voti damnari potuiffet, nifi præclaro cona
tui Remoram inieciſſet Aelij Gracilis peruicax inuidia . Eodem ,
tempore Corbulo contra Rheniinundationem à Druſo cveprum
opus perfecit ,vnde Drufianæ foffe, ficut & Marjana militum ope
rå factæ funt : & Paulinus follam aliam vigintitria millialongam ,
inter Mofam ; & Rhenum duxit ; Auguſtus verò Aegypto in Pro
uinciam redacta ,vtfolum feracius,agriculturęque conuenientius
eſſet , riuulos quibus Nilus fefe variè in arúa diffundebat, tunc
verò ſordibus, & arenis oppletos repurgauit ; & Imperator Seue
rus vt Britannos à Romanis diuideret , eo ipſo in loco , vbi hodie
que Angliá à Scotia Tueda fluuio, & Monte Zeuiota difterminatur,
murum ab vno mari ad alterum pertingentem duxit.Quin etiam
Scipio Africanus propius ad difciplinæ rationem ,dum expugna
ta Carchagine, aliquandiu apud Carchedonios moraretur, ne
exercitus in ſegnitiem ſedarer,hoc modo illum omnieo tempore
exercuit,vtprimòdie iuberermilites armis indutos currere,fecüdà
cunctos armaturam ſuam palàm extergere,curare, & inſpicerew's
tertiò quieſcere, & otiari; quartò gladijs ligneis corio obductis ,&
orbiculatis'certare , rurfusalios contra hos culpidem obie&tum
vibrare; quintò curſus ſupradictos vtin principio reperere.atque
adeo neexercitio armorā, & militari vſuialiquid decederet,plu
rimum diligentiæ circa opifices manuarios impendebat , & ex
parte quidem Procuratores in huncvſum conftituit, ipſe verò
quotidie circuibat , prouidebatque fedulo, yt cunci apparandis
armis ftudiosè occuparentur. Nimirum intelligeband fortiſſimi
R illi
 258 DE STVDIO MILITARI.
illi Duces, otium inpace delicias alere , &cmne flagitiorum ge
nus ; quæ , non ſecus atque lignum occulta teredo confumit,
fic animum delimantpaulatim , & exedunt , ac gliſcente ſenlim
ceſſarionis dulcedine , velut mare quoddam mortuum illum effi
ciunt, fine vento ,Gnemotu,faltem ad hopeftas, & præclaras acic
nes . vitiorum enim , vt in agris negle &tis vrenda filix ,licin ocioſo
rum animis leges altiffimamomento ſuccrefcit, vtexemplo funt
noftrorum temporum agmina,in quibus dum Vacuna & Fefonia
vacantium otioforumque Patronis vota concipiuntur,caftrame
tandi artem fruftra requiras, quæ milites intra fepra ,quaſi ciues
in oppido legibuscontineat; fruftra etiam milites qui non tepe
ſcantignauià,non concidant animis, & corporibus ad ardua, non
ad periculorum nomen expalleſcant, ac tandem , quinon planè
recuſent,vel dimidiati menſis cibaria ferre ; nifi forſan Turcas ac
uoces ex Thracia, quos ollulam æneam , ſcutellam ,ſecurim , ignia
rium , facculuin , cum annona, & alia quædam geftare ſcimus,ex
multorum relatione,quideeorum militia fcripferunt; fruftra de
nique ordinis , acdifciplinæ leges , haud ſanè antiquioribus illis ,
qux victores orbis Romanos informarunt ſimiles, ſed ne quidem
tales, vt vilium cacularum ,& lixaruminſolentiam compefcere
pofſint; velgregariorum inter ſe rixas,& tumultuscedare;tantum
abeft ,vt audito vix ſigno milites vaſa colligant, audito pugnæ de
ponant, & animo,oculis, auribusparati ſint, vt mandata, quæ à .
ducibus ſuis receperint, exequantur .
XXV. Hoc vero.cùm exercitum oftendat non modo rudem efle &
1. Tertium ignarum caftrenſis diſciplinæ , ſed penitus in eos.contumacem .
denique obe. quibus obedire debet ; non video certè quid vſquam gentium ca
dientiam cõa
plectitur que lamitoſius effe poffit, nam cum fit ex militis, officio procedere ,
fummopore adoriri, regredi , ferire , fiftere , aliaque pro ducis, iuffu,facere;
in bellis ne- a
cellaria ef . quid precor iſtorum agere poteritipfamec pugnacitas, ſi vbipes
referendus eft, acrior tunc in hoftem feratur; aut vbïiuſſus in
confertiſſimam aciem inferrefeſe , pedem ftatim retulerit .Præ
terea quæ in exercitu ducendo per loca periculofa , quæ dum ,
marius conferuntur, aut receptui canitur poterit effe ordinum
obſeruatioaſi defit obedientia;qua ſine neceffe effmiſceri,ac tur
bari omnia ; aut quæ ſecuritas in caftris fperari debet , fi excuba
je pro ftatione , aut pro fignis iuſſus,dicto obediens non fuerit; &
cum
 LIBER PRIMVS. 259
cum exercitus incolumitas, ac victoria propeipfa paſita fit, in
explorandis hoftium itineribus atque conſilijs , malè profecto
cum exercitu actum fuerit, vbi qui ad explorandum miſſus eft,
Inıperium contumaciter neglexerit . Quæ res cum ſummos ple
rumque Duces in maximas coniecerit calamitates, propterea
Francifcus Carmagnola cuiab egregie,fortiterque rerum bello
geftarum memoria ,minus feralis exicus debebatur: & Federicus
Vrbinas quimunus omne præftantiſſimi Ducis foeliciter adim
pleuit, militen mullaalia remagis , quàm ab obedientiaprobare
folebant ; cum illa fir, quæ fortitudinem regit; datque animos
formidini; eo vique vtre ipſa compertum ſit, magnas ſæpe res
quamquam parun exercitato milite , tamen quia dicto parens
erat, tauſte feliciterque fuiſe confectas ; ac propterea quæ ratio eft
in Republica, priuirorum erga Magiſtratus obfequij, & venera
tionis, eadem eft in milizid obedienciæ quæ ducibus exhibetur;
quoniam abſqueillis , vix humanæ focietati locus efle poteft. Et
amabo cuinain ab Achedienfibus,aLacedemonijs a Romanis res
geſtas legentijftatim in mentem non veniat eorum populorum
obedientiæ ? ac non fubear cogitatio, tot tantasque resgeri non
potuiſe, niſi , & domi, quibus illorum imperia fundara 'erant,
1
ciuitateſque inſtitutæ , legum præceptis obeditum fuiffet, & foris
ad quos belli fumma delata fuerat Ducibus, arque Imperatoribus
obremperatum ? ac fi quæramus caufam cúr tantæ Reſpublicæ
corruerint, curtam potentium populorumdibertas conciderit ,
non alian profecto inueniem us, quàm quod priftinam obedien
iiim ciues, & milites reliquerant,qua enim recuiuſquefortunæ, &
3
opes fundantur,eadem fublata euertuntur, & corruunt: illudque
veteres Teologi fi &tis magna ingenij ſignificatione fabulis, apertè
fignificarunt;cum miJapzésen Deam , id eft fubditorum erga Ma
giftratus obedientiam louis hoſpitalis vxorem fuiſſe tradunt, & ex
eo conubio Cruzeiw ſeu felicitatem procreatam fuiff :. 2.
Quod ne quis vanéab illis excogitatum fuiffe credat , aut ins Maxime s
militia locum non habere, cum , & ratio ipfa facit quæ nihil in prompta , có
exercitu calamitoſius effe decer quàm fi.Duces præ militum ſuo abſoluta fit.
ruin contumacia,ferui illius Flaurini di&tum vſurpare cogantur.
b2 Quid hoc eft negoci? neminemmeum dičtum magnifacere 1 b.1.cap.10.
Tuin vero etianıIulij Pellucis auctoritas ſuadet, apud quem mili- artic.16.
R 2 tis
 260 DE STVDIO MILITARI.
tis laus eft, obediens, Principiparens,moriger,obtemperans, audiens.
mandata exequens.contraria veroinobediens,non audiensimmoriger;
& multorum ducũexempla in promptu ſunt,quifuorum militum
obedientià freti, quaſi iam iſtius foelicitatis , & victoriæ compotes
eſſent, magnas res ,& penitus arduas fuſcipere non dubitarunt;
quo in genere nullum illuftrius afferri poteſt , quàm: Scipionis.
maioris , qui , ſciſcitanti amico , qua re fretusclaffem educere:
pararer in Africam , viros armatos ſeſe exercentes , & turrim ex
cellam quæ mari imminebat , oftendit , afferuitque nullum eo
rum eſſe , qui non conſcenſa turri ſemet in mare præcipitem da
Lucan. lib.r.affirmare
ret, fiitaiuffiſler
. Quod item Cæfar de fuis militibus potiori iure
debuit ,poftquam ſuperato Rubicone,ita ſuam ei, & om
nium fidem obftrinxit Lelius .
2

Iuffa fequitam poffemibi , quam velle necefeeft ;

Nec ciuis meus eft in quem iua claffica Cafar
Audiéro , per ſigna decem feliciacaſtris ,
Perque tuos iuroquocumque ex boſte triumphos ,
Tuquofcumque voles in planumeffunderemuros ,
His Aries aclus diſperget faxa lacertis ,
Illa licetpenitus tolli quam iufferis vrbem
Roma fit .
magna certè hæc , & nefaria , ac impia , ſi quidem Imperator illa
fieri mandauerit ; ſed quæ tamen obedientiæ fidem ,ac rationem
præclarè in milite demonſtrent:nec minus vtique quam illa quæ
I. declem . habet Senea obijcient se mucronibusinfdiantium ; & fe fuaque ia.
Elabunt ,quocunque defiderauerit imperantis salus; cuius rei hanc
lib.s.de obe rationem affert IouianusPontanus, quoniam ad victoriam , & ad
dient.c.7.
pacem qui belli finiseſſe debet, conductus eft miles, pro quaquo
niam dimicandum eft , quandiu iureiurando obſtrictus fuerit, &
vbi res poftulauerit, non debet pericula effugere , fine quibus ad
belli finem perueniri non poteft: alioquin ſilicituin foret illade
clinare , nunquam in pugnam defcendet, nunquam concurret ,
i multo minusin vrbis foſſasfe deijciet, autimuris ſcalas admoue
1

bit, horum enim omnium.nibil caretdiſcrimine,fed vbique in

illis eft metus,ubiquepauor,& plurimamortis imago. Quamobrein
parere Imperatorimiles debet, etiamſi in splas tormentorum
fauces ire iuſſus., quando & Dux ipſe , ad certa fæpe pericula ,
fer
 LIBER PRIMV,ST ? : ? !! 261
fertur, primusquc,vbineceſſitas poftulat hoſtem ferit , & vallant
confcendit . Verumque vero neſcio an melius vnquam probari
poffit,quàm fortiſſimorum ducum Monlucij noſtri,&Dauali Pe
ſcarijexemplo, quorum hic in oppugnatione caftri Sāđi Angeli,
Cafadam fclopetariorum præfectum perpulit,vtè feneftra occu
patæ turris infecundas hoſtium munitiones, quafiin locum dice
res unde negant redire quemquam profiliret; cui tamen imperio
Caſada impigré paruit, ſaltuque feſe eijcientem , ipfe Piſcarius
auſu propeinfanoomnium primus ſubſecutus eft:alter vero prę.
clarius adhuc aſſeruit auctoritatem imperio militari , cùm eo iu
bente, fingularis audaciæ centurio nomine Charrius per'accen
fum ignem, & foramen exæfæ abillo cuiusdam oppidi portæ,in.
obftantes hoſtes penetrauit,omniumque conuerſas in ſeglandes,
& häſtastandiu fuftinuit, donec alijà Monlucio in eiusdem pe
riculi alçam fubmiffi, cæteris aditum fecerunt, vtarce tandem
porirentur. Nempe ita eft farum militum , Plagipatidæ funt
Trium nummorum causà subeunt fub Falas ,
Vbi aliquiquindenis baftis corpus transfigifolent. Plauc. in mo
aut fiiftud facere recuſent, contumacix panas dant, & grauius ftell.
longè diſcrimen ſubeunt,quia infamiæ coniunctum ; ſic enim pa
trum.memoria cohortis vniusdux ,ante miſſus vnà cum duobus
alijs præfe &tis, vt portam vrbis cuiusdam in Belgio crepitaculo ſeu
quod alij dicuntrutabulo effractam inuaderet, cùm vnus alterue
angufto foramine ingrediiuffus, ab excubitoribus intra portam
23 interimeretur, ipfeque non ſecus ac tartareæ ianuæ horrore per
culfus , aditum tentare extimuiſſet; euocatus ſtatim ab Imperato
re,& ignauiæ conuictus,quod ſuo exemplo cæteros ab expugna
tione arcis deterruerat,vitam quã honefte finire,vel vt eft pugna
rum euentus ancepsdubiuſque, conferuare potuit , publico li
‫פ‬ étoris gladio fummo cum dedecore permiſit: atque ignaui gla
Test
diatoris inftar,iugulari in fpoliario, quàm in arenamaluit . 3.
Nec iniurià fanè cùniRomanorum ftatutis cautum fit, vt con- Qualispra .
CH tumaces capitali pæna ,militibusexceptis non puniantur ; & le- lite laudsius
TE gibus Lycurgi, ac inſtitutis etiam Perfarum , nihil maiori cau
ticne præciperetur obferuandum , quàm doctrina parendi ; vnde
ill
Attica Syren Xenophon hac re inquit Spartiale gloriantur , & in
uez gentes animos tollunt, quodhumiliter fegerant in obtemperando fuis
R3 pre
 DE STV DTO MILITARI.
initio lib.qi prefe&tis. Quo nomine Chryſantem præcipuè commendae Cyr
rus in Pædia, quod is pempe audito receptus figno h, oftem per
cutere delijffet, quem ftico fub ſe glacio tenebat ;Quamobrem
tribunatu eundem quoque ornauit , ab obedienti promptitudine
egregiè collaudatum ;quo in munere ita demuin ſe geffit,vtquam
fibi ad honores vtiliflimam fuiile depræhenderat , obedientiæ
promptitudinem , eandem continuò iuis militibus,fiad.cosdem
gradus peruenire vellent, obferuandam præciperet. nos.ipfi in
quit ea bona,quæ nunc poffidemus qua alia re magis comparauimus,
quàm Magiftratibus obediendo : nam hac re factum eft, vtceleriter,
nočtu do interdiu quo erat necefle , perueniremus: dum frequentes
Imperatorem fequebamur ;nemonoftrum impetum ſuſtinerepoterat;
earum denique nihilex ſemiffe perfectum reliquimus, quæ nobis erant
imperata . Nimirum hic ạon effert fe ab audacia & viribus, quia
ipfamet pugnacitas ſi obedientià caruerit, temeritas potius erit:
quæ quidem ſiin omni vitæ genere damnofa habetur, in bello fa
nèomniū periculoſiſſima eft. vnde Manlius vt eius neceflitatêin
caitris oftenderet,proprio filio Torquato quamquam victori non
pepercit; & Cæſar Quinto Tullio Ciceroni grauiter ſuccenſuit ,
quedcontra quàm illi præceperat, cohortes ſtatione præſidio
volcátjnco, que emiſillet,eademque rationeAưidius linperator Centuriones ,
& Milites plures in crucem egit, quod ipfo inſcio,cum Sarmatis
congreſſi, victoriam ex ipſis retuliflent. Sed iftos non eft mirum
in rebus maximi momentidiſciplinæ offeruationę tam inclemen
ter deſideraſſe: quanto igitur Senecæ , ac Pontani eriam iudicio 1
Libro 3.de Seuerior Crafíus ? qui ita narrationem inftituente Agellio cum
lib.de imma inconſulatu obtineret Afiam Prouinciam ,& circumfedere,oppugnare
lib . In . 13. que Leucas appidumpararet , opuſque effet firma acprocera trabe,qua
nit.cap
Arietemfaceret;fcripfit ad Architeclum molis Athenenfum fociorum
amicorumque populi Romani , vt ex malis duobus, quos apud eos
uidiffet ,uter maior effet eum mittendum curaret :tum Magiſter op
XTéttan comperto quamobrem malum defideraret, non uti iuffuserat
maiorem , fedquem effemagis idoneum aptioremquefaciendo Arieti,
facilioremqueportatu exiftimabatminorem miſis.Craffus eum uoca
ri iufit, & cùm interrogaffet cur non quem iufferat mififfet , caufis
rationibuſquequas dictitabatſpretis , veſtimenta detrahi impera
uil virgiſque multum cecidit : corrumpi atque diffolui officium omne
Impe
 LIBER PRIMVS . 263
Imperantis ratus, fiquis ad id quod facere iuffus eft ,non obfequio
debito, fed confilio non confiderato reſponder: quod equidem dictum
etli ad omnes pertineat; quilegitimè quorundam imperijs addicti
mancipatique funt; maximè tamen ad illos 1pe &tat,qui facramen
to addicti ftipendia merent . Nam militi cum ſint Imperatoris
occulta conſilia , fi illud vnum quod ſcit ad ſe pertinere ; quodque
ſibi imperarum nouit fortiter ipfe fecerit, munere functus eſt ſuo.
eft eniin eius officij non quærere quale fit quod Imperator iuffe
rit, fed illud capesſere , atque implere; quippe cuius opera con
ducta ſit , non conſilium 11.10.
Quamquam anceps adhuc fit queftio ,& in vtramque partems Diſeutitur
à fapientibus virisarbitrata,vtrum fit in recepto mandato tutius; que virumina
id ni omnino facere quodmandatum eſt,an nonnunquam etiam mandatis re
contra, fi iftud fperandum fit eiqui mandauit vtilius fore : poteft coderen abiz
enint contingere vulnerato Imperatore ,autcæfo','aut vbiex im- lis licea!, &
parato hoſtis adortus eft, vtLegati& Tribuni obeant Imperato, quomodoqui.
ris munia , & diuerfo förfan ab illo confilio,derebus ita ftaruant, lis.
vt pro maximo aliquo incommodo vitando illis ftatuendum vi,
debituri: fanè poftquain Agelliusin hac difficultate multorum
fententiasretulit,ſuam ita demum proponit,vrconcludat, reſpiş
ciendum in primis ingenium ,naturamqueillius,cuiusea res præ
ceptūqueeſlet,ne ferox ,durus,indomitus inexorabilisq; fit,qualia
ferāt Pofthumiana, & Marliana imperia fuiffe ſi nam fi eiusmodi
præfe & oratio reddenda fit, nihilefle faciendum monet aliter qua
præceptum eft, fi veto ingenio fitmagis placabili, & remiffo,fer
úiendumeffe occaſiora, quæ reiu «comia odiusagi poſle pollicer
tur, etiam contra iducisimandata. Quod equidem quàm ſapien
ter ab illodeterminatum fucrit,ex illo præfertim.coniecturà aſſe
qui poreft , quod in pugna Ticinenfi euentu memorabili conti
gir, in hac enim Alphonfum fratrem marchio Pifcarius fummo
pere laudauit, quod abexpugnationeMirabelli in quatunc ſum
mam rerum verti fibi præluaſerat , iter retroflexerit, ftatim atque
Regem Gallicaslegiones caftris educereconfpexit; ſuaſque item
copiasin eo campo prudenter explicuerit, in quo poftea de Ita
liie Imperio tanta vtrimque oftinatione certatumeft. Scilicet in
ec emporis momento , ne quaquam prioribus mandatis paren ,
du n, ſed novoconfilio quod calus offerret ,maturè ytendum el
R 4 fe
 264 DE STVDIO MILITARI ,
fe iudicauit: contra quàm in eadein pugna accidio Verrerio Bel
gæ adoleſcenti Lanoij Proregis conſanguineo, à quo præfectus
alæ delectorū equitum ,& extra fepti,ſeu ve vulgo diciturParci,di
fiectos à Salaſliomurosſubſidere iuſſus ,donecabipfo per certoś
nuncios confurgendi , & pugnandi ſignum acciperet : tamdiu in
ea ſtarione fe continuit, etiamfrendente, & Cæſaris, omniumque
ducum , & commilitonum qui turpiter in acie deferebantur , fi
dem obreſtante ſuo milite; vt prius illi de victoria quàm de Lanos
ijiuſſu fuerit nunciatum : quia ille commiſſa , & ftatim exarden
te pugna , vt in re præſenti atque terribili frequenter contingit,
ſenlibus &memoriàvehementer alibi occupatus , neminem qui
accerſe recomiinotranſmiſerat. Sed hæc & alia eiuſinodi exepie
pla aliter fe habent in duce vel præfecto ;ac in milite : cùın illius
prudentiæ multa foepius ex bellorum lege & neceffitate relin
quenda ſint, prout occaſio tulerit determinanda;huius vero for.
titudo fola deſideretur , & obedientià , à quibus tantum abeft vt
recedere debeat,euidentis alicuius incommodi declinandi cauſa ,
quod etiam fi totus rueret orbis ,& coelum terræ miſceretur ,
dum Imperatoris fui mandata ftrenue,alacriterque exhaurit,no23
poterie vnquāà prompta illa , & expedira obedientia,nomaximo
Finor. pere comendari;quoniamvt præclarè dixit Tacitusparodo potius, .

quàm Imperia ducum ſciscitandores militaris continetur . & nulli,

maiori cum pernicie in exercitu versātur, quam curiofi illi ac re.
fractarij milites,quiinſaducum interprætari malunt,quã exequi.
His autem munijs quæ Tyronem aprum reddunt, idoneum
XXVI, que,vt præclarum de ſe 10 bellorum occafionibusexperimentum
Oficia le prebeat; fuccedunt leges,quæ eundem informant, vt poflit in
gesexcipiune pace morum cuftodire menſuram , retinendienim & compefcen,
que el primo di aliquatenus;aut foluitur omnis militia , imo. perit; vt Anniba
ca temperan. lem ſcimus , qui cæteros armıs vicerat,ab inſurgente ſenſim &
tiam in cibo. clanculum hunc'aggrediente vitiorum exercitu fuiſf
, e tandem ,
ſuperatum . Prima igitur lex, hæc eritvt ex temperantiæ præ
Tuscul. 3 ,
ceptis frugalitatem colat,virtutum omniumpanentem , verèHe
. roicam dotem , vt Tullius non iniurià illam appellat ; neque enim
indecorum modo fed præterea noxium eft militi, ſi nimium qua
par fit vel ciborum ſumat,veleorum mundiores delicatioresque
apparatus defideret; quemadmodum cercè ex Romanorūdiſcipki
na
 LIBER PRIMVS 265
na manifeftè conijcitur, apud quos vt miles in primo delectu ven
tre modico quærebatur, ſic dum ftipendia faceret ,multabatur ab
imperatore, quoties honeſta eius circumſcriptio , in pinguem &
maximè protenſum aqualiculum degeneraret: acinter cæteros
Cato Senior, cùm videret quendam ab Eduf&, &Porine cultu,ga
peonem inexhauſtæ libidinis factum , cuique aruina ipfa & pin
guedo oneri eſſent , eiuſmodi illum ſcommate laceffiuit vt diceret
mirari ſe , cuivjui tale corpuseffe
poflet Reipublice, cuius inter gul
tur & inguen omnia vencer , aut fimauis eo nomine vti, quo Caper
Grammaticus ventrem profundum appellat , gurges occuparet .
Indeque cenſores nimis pingui homini, &corpulento equum ,
adimere ſolitos narrat Gellius, quaſi minus idoneus eflet homo
Defidià lasam irabens ingloriusaluum . lib 7. C.22.
qui probè equitis munus obire poffer; aut quod ex eiuſdem Ca
tonis auctoritate nonnulli conijciunt, non omnino inculpatus,ne
queindeſes videretur ,cuius corpus in tam immodicum modum
Juxuriaſet, exuberaffetque.
Quod fanè incommodum ve vitarent Iberi ſolebant exercere
ſe in omnilaborum genere ; & quod notat Damafcenus in frag 2.

mento de moribus gentium ijdem babebant Zonam certa menfura Quam Iberi
Híregy n furns intra quamfuenter cuiusquam comprehendinequeat ryslegibus ind
pro dedecore id magno habetur : ſimilique inſtituto Lacedemonii perarunt.
apud quos ostod's feu ui&lus tenuitas à legislatore inſtituta fuerat,
vt eſſent affuefaâi ad tolerandam famem , quum itaopus in bellis
& alibi eſſet,adſcriptum hoc etiam in lege habebant,ita rem pro
dente Aeliano, utdecimo quoque die Ephebi advnumpmnesfe coră
Epšoris nudos publicè fifterent; ac fiefent folida corporis habitudine , libro 14. var.
validique du quafi ſculptsex certaminibus,& tornaticommendaban- cap. 7o
tur : fin aliquidmembrum illis effetsurgidum ,vel molle, ob ſuppoſa
tam & fuccrescentem ex ocio pinguedinem ,verberabantur & mula
bantur. Quod inftitutumlicetperfunctoriè in auctores antiquos
intuenti abfurdum videri poffit,refertur,tamen ab Agatarchide
quem Athenæus laudat, & ab eodem . Aeliano conſiguatum fuit
literis,illuftre huiuſce rei exemplum ,in Nauclide Polybiadæ filio, Libro 14
quem Ephori nimium corpore pinguefcentem , è concione ab
duxerunt ſpectantibus vniuerſis, & exilium minitati ſunt,ni fagina
fuæ modum imponerec.
Qua
 266 DE STVDIO MILITARI.
3.
Quamobrem Romani vt eorum exemplo frænum gulæ vitio
Et Romanis inijceretur, ita cum militibus ſuis agebant, vt nullum illis vas
tiã apud quos permitterent præter veru , & ollam æneam , ac poculum vnum ;
moi commento inquinimo qualiDiogenisaſſeclæ forent,cuius tota fuppellex hunc
modum ab Auſonio deſcribitur ,
Pera,polenta, tribon, baculus scyphus arcta suppellex
iftafuitcynici: sedputat hancnimiam;
Namque cauismanibus cernens potare Bubulcums, ‫ ܆‬، ‫ܨܐ‬
Cur, scyphe, te dixie gefto superuacuum ?
ita quoque exploratum eft ex multis ſcriptoribus, milites loco
poculi fæpius galeà fuiſſe vſos,quoniam vtinquit Luctatius Placi
3. Thebaid. dus ad hunc verſum Statija
Hoftilem Iſmenon galeis ,dircemque bibemus.
poculum militis galea eft; iſque apud antiquos ritus fuit militaris
notiſſimus, vt conſtat ex Seneca referente hiſtoriam veterani,
qui Cæſari propemodum ſiti confecto , aquam in galea fua attule
rat ; ex Frontino apud quem Alexander , oblatam fibi a milite in
lib.s. de be. galea aquam , Spectantibus vniuerfis effudic; ex.Curtio cuiusifta
nef.cap.1.4. ſunt ſiti maceratusacceffit,ac dum gale à baufam aquam .forbet; tela
lib.1.cap.7.
libro S. conſpexit; ac denique ex Propertio , Claudiano, & alis , quorum
fi minus valere auctoritatem credis , quoniam de aqua tantùm
loquuntur , quam non mirum eft ex manu , aut galea in itinerea
potari, cùm vaſa alianon ſunt in promptu, enſcrupulum hunc
tibi ex animo euellet locus alter Pedonis AlbinouaniTeu Auctoris
Incerti de obitu Mecenatis .
Bacche coloratos poftquam deuicimus Indos ,
Potaftigalea dulce iuuantemerum .li wsie
4. Preterea miles Romanus nullis menſis accumbere poterat ,
Menfiſque ex niſi ex cæſpite paratis ;imoverocõtendunt viri duo incóparabiles
casporeparatis in notis ſuis ad hæc AelijSpartiani verbadeAdriano , Triclinin de
Liburutebatur caftris; & porticas,cryptas, cytopia diruenetzmorem milíciæ fuiffe, vt
Stantes cibum ſumerent, qui in illa verſabantur; quod equidem ;
& fi nolim hic aduerſus illos diſcurere;monebatamê te Ludouice
Comes , quod locus ille Ammiani , quem in fuæ opinionis con
lib.is. firmationem vterque adducitper variosautem procinctusStans in
terdum more militiæ cibum breuem , vilemqueſumere videbatur non
planè meinducit vtidem cum illis ftatuam ,fiquidem vox illa ftans
refer
 LIBER PRIMVS. 267
referripotiusdebet ad antecedētes per varios procinctus, quàm ad
confequentē Romanomore;quandoquidem modus hic loquendi ,
in procincta ftare , familiaris eft omnibus linguæ latinæ magiftris,
fic enim Quintilianus dixit quemque armatum semper , ac uelut in Lib. 12.
procin Juftantem . Deinde verò notißimum eft ex ſcriptorunu , cap. 9.
omniumteftimonijs,Romani moris fuiſſe ve miles in exercitujnul
lum panem comederet , niſi ſubitarium , coctumque fub cineri
bus ; nec vllo liquorearentes fauces prolueret quàm pofcà , feu
aquà tantillo acetidilutà : Quid plura . non illi licebat obfonio
rum , aut alterius alimenti quicquam deguftare, præter falem ,la
ridum , caſeum , legumina, & caftrenſes eiuſmodicibos ; quibus
vtmilites libentiusaſſueſcerent ,ſolebant nonnunquamImpera
tores y quafi illos fortuito occupatient, ijs in propatulo vefci , ve
Adrianum , & Pescennium Spartianus; AlexandrumLampridius;
Carum Syneſius ; & Iulianum Ammianus ipfe contra quàm
ſummates viri fentiant, feciſſe teftantur,vnde ſi liceat mihiin vir
gula tantùm ab illis diffentire , eam ſic collocarem ,peruarios pro
cinctus ftansinterdum more militiæ cibumbreuem , uilemque sumere
uidebatur. Cæterum non multum ab illis Imperatoribus diuerſi
fuerunt præclariſſimi duo alij Cyrus maior, & Attila; quorum hic
vthabetur in excerptis delegationibus, ex priſci Rhetoris Go- pag.127.
thica hiſtoria, quo præclarius frugalitatis documentum ſuis po
pulis daret,cæterosinſtructà omni eduliorumapparatu coenà, &
in diſcis argenteis repofità excipiebat; cùm ipfe interim in qua
dra lignea , nihil præter carnes fumeret, nec aliunde biberet ,
quàm ex fagino poculo;Cyrusautem quærente hoſpite , quid ad
conuiuium parari iuberet ? panem , inquit, folum ,ſperoenim me
apud Aumencænaturum .
Atvero quid ſimile nuncin caſtris ſeruetur,vbi milites ex M.- Quod5non
. itē
$ rulli Mimographiioco in paralitum, Hectorem egregièimitantur, faciunenoflri
1 milites forſan
& ab Ilio nunquam recedunt, per te quidem ſcis Ludouice Comes, Mithrida.is
qui non vnum in illis ftipendium fecifti , atque etiam inuitus ob exemplo, qui
feruaſti vt ad illa ftatim Dionyſius id
circo dictus
Concurrunt cupedinarii omnes . efl, o aliorü
Cetarii, Lanii, Coqui, Fartores, Pifcatores, Aucupes etiam, qui om
nes affemi
feui qui non limiliterin exercitu fuerunt, iftud à Petro Blefenfi nalifuerunt.
difcere poflunt, ybi rem omnem graphicè depingit, fimilitesno
Stros
 268 DE STUDIO MILITARI .
cpiſt 94. ftros ire in expeditionem quandoque oporteat fagmari eorum , non
ferro.fed vino, non lanceis,fed caseis ;non enfibus, sed viribus,non ba
Stis,sed verubus onerantur. Vnde a quodam ex Centauris, milites
videndenotz
ad epift.6 . eiuſmodi, qui poculis , non gladijs certarent Herlininos alibivo
cauit. quemadmodum M. Tullius conuitium ve faciat Regi Mi
thridati, ebrietatemque eius coarguat, illumà Trallianis Diony
fium , Bacchum , Liberum , probroſa nomina accumulans, nomi
pro L.Flacco natum fcribit , fic enim inquit reuocarem animos veftros ad Mj
siridatici belli memoriam ,ad illam vniuersorum ciuium Romanorte
per tot vrbesuno punctotemporis miseram , crudelemque cædem , &
paulo poft Mithridatem Deumillum Patrem , illumConseruatorem
Afis, illumDionyſium ,Bacchum , Liberum nominabant; cuius appel
I fympos.c.7 lationis,quia duæ caufæ à Plutarcho afferütur , vna quidem quod
bis eum fulmine fuifle appetitū conftet, ita tamen vtinnocuus,in
columiſque remanferit: altera quod ipſe proemium propofue
rit,qui plurimü ediſſet, quique plurimūbibiffet,arque in vtroque 1

certamine palmam rulerit,vtpotequi omnes ætatis fuæ homines,

bibendo ſuperaret;fcio quidem Plutarchum hancpoftremam ,vt
inanem,commentitiamque reprobaſſe, fed nihilominus facit pro
lib.1o. illa non mediocriterAthenæi locus , qui ſic habet uredálew one
ή πανικών βασιλέα οροθένα αγώνα πολυφαγίας και πολυπoσίας αμ
Qiniec vixño nec multum abludunt ab bis certaminibus fæ-.
culi noftri mores , cum in cænanon.epulari tantum poflis, fed
præliari inter tot bellaria,quæ illic adſunt,quali à bello dicta,lepi
dè certè , & ad rem Manilius
Lib . 4 . Luxurie quoque militia eftuigil,atque ruinis
Venter; d ut pereant,fufpirantsæpe nepotes .
& miramur adhuc extra popinam degeneres eſſe illos , quibus fi
quid ardoris, & ferociæ inerac ; id omneganeis , & comeſationi
bus deteritur,quibuſuedum largiora pocula ficcant, & Bathra
chomiomachiam Homericam exercent quæ lurconum dſlidia ,
acin victu potuque vitia, per mures , & ranas, ſapienter exagitat,
occaſiones interim effluunt,rem bene fortiterque gerendi; haud
ſecus atque Vguccioni Flagiolano contigit, quivti erat cibicapa
ciſſimus,& nàximè vorax ; dum per ſingulas tempeftiui conui
uij dapes , vſque ad bellaria conueſci pergeret, & rumorem qui
ex certo nuntio increbuerat, Pilis excitari ad armapopulum ,
fufque
 LIBER PRIMVS 669
ſuſque deque haberer; & hanc ciuitatem , & Lucam inſuper vno
prandio abſumpſit.
Quare non inſulsé M.Curiuin , & T. Corúcanum optare folitos 6.
dicunt, vt eius Philofophi, qui volebat omnia quæ faceremus, Vndemulti,
ad voluptatem eſſe referenda, hæc ipfa fententia Græcishoftibus quosarmisfu
perſuaderetur,quo facilius vinci poſſent, & fuperari,cum ſevolu- doferansdelicije
voluprate
ptatibus dediffent; hac enim arte ſciebant Lydosrebelles , & per frogeruni.
uicaces, fuiſſe à Cyro perdomitos , cùm iterum viltis, vt inquit
Iuſtinus, equi & armaadempta ,iuffique cauponas,& ludicras artes, I bro r.
lenocinia exercere, & ficgens induftrià quondă potēs,& manuftre.
nud effæminata mollicie,luxuriaque virtutêpriftinăperdidit. Sicut
etiam accidit Leontinis, qui ne resnouas molirentur, eodem pla
nè ftratagemate a Phalaride conuiuijs, & vinolentiæ ,tanquam ..
ganeonum turba funt relicti. Proptereaque id confilij datum ,
olim fuit Octauiano Auguſto, à Pylade quodam pantomimo, qui
illi parum ſubirato, quod eius , & Batyllialterius faltatoris causà Dio.lib.54.
populi fæpe fieret concitatio ,argutè refpondit, id tibiquidem con
ducit Cæfar,populum propter nos occupatum , ac diftentum effe, peri
culum enim erat ne fublarà iucundiſſima illa oblectatione, popu
lum vacantem , ad otiofum priftinæ libertatis recordatio tange
ret, atque ita Brutus aliquis inſurge et, qui maiorum ſuorum me
mor , ijſdem illum verbis follicitarer , quibus Teucteri V bios
adeunt, & contra Romanos ipfos follicitant apud Tacitum ,infti- lib.q.Hißor.
tuta ,cultumque patrium reſumite , abruptis voluptatibus, quibus Ro
mani plus aduerſus fubiectos ,quàm armis valent.Neque hoc ftrata
gemamalè Romanis cefſir,cùm Agricolà rem gerente aduerſus
Britannos fequens hyems faluberrimis confilijs abfumpta eft , vt ho
mines diſperſi ac rudes,eoque bellofaciles , quieti,& otiopervolupta
tes aſſueſcerent. Qua profecto in re Eutrape!um illum imitati funt lib.x epift. 16
de quo Horatius facerè commentus eft quod
Cuicumque nocere volebat
Veſtimenta dabatpretiofa , beatus enim iam
Cumpulchris tunicis , ſumetnoua conſilia & fpes ,
Dormier in lucem ,fomno postponet honeftum
Officium , numeros alienospaſcet,adimum
Thrax erit , aut olitoris agetmercede Caballum .
1
Etenim vt omittam , quod,venter mero altuans, frequenter; ſi 7.
cut
 279 DE S'TVDIO MILITARI.
Quia ke vi. cutinquir D. Hieronymus , Spumatin libidinem , animum que fu
rescorporis,mis
ego animi. la .
obtundit, & quali obficum detinet , ne præclarè quicquam
befadani , facere , au: cogitare poflic; eo vſque ve Plato ciuitatem procul à
porru fundari debere aſſeruerit , ne delicijs , quæ mari auehuntur
omnis generis , ciues diffluerenr: & experientià compertum ſit
Limogeam , quæ prouincia eſtGalliæ,non quidem vt Bodino pla
cet , dicta nosa 2011š cùın in montibus pofita fit , & faluta
ribus aquis vſquequaq; irrigua,ſed asa te dije s quia famein illa
interire propter agrı ſterilitatem , autaliunde frumentum adue
here neceſſeeſt ,omnium tamen noftrarum vrbium, ſi Lutetiam
& Tholofain excipias ,ingeniofiflimis opificibus abundare. Cer
tè negari præterea non poteft,quin ciborum quantitas, & exupé
rātia,etiam optimorum ,grauis intenſaquenaturæ exiſtar, & vires
latenter deijciat,ſeuàventriculo ſuperetur, dum in ipſum ſuas vi
ciſlim qualitates exercer , & depromit, natiuumque calorem à
fenfibus, & animæ funcionibus auocat,occuparumquedetinet,
vt fimulaffismiſcere poffitelixa, fimul conchylia turdis: feu indomicà
nec prorſus ventriculi robore euittà , ſubitantià ſuà , aut quoquo
verſum expiran te vapore ,in omne corpuspermeet,ipſumque
cor, & cerebrum atque vniuerſum corpusconcutiat:adeoperni- ,
ciofa ſentinaeft , & corporis, uc animi vitiorum omnium fons, &
epiſt. 95. origo,abdomen infarurabile!inde enim quod eleganterinquit Se
neca pallor, & membrorum vino midentium tremor, do miſerabilior
ex cruditatibus quàmexfame macies; inde incertilabantium pedes,
& femper qualisin ipfa ebrietatetitubatio indeintotamcutem humor
admiffus diſentuique venter,dum malè affuefciepluscapere,quàm
potérat;inde effufiolurida bilis , & decolor vultus ,tabeſqne in ſe pue
trefcentium,& recorti digiti articulis obrigeſcentibus,neruorum line
Sexfu iaceutium torpor,autpalpitatiofine intermiffione vibrantiumnas
8. quid capitis vertiginem dicam quid oculorum ,auriumque tormenta ,
Quas exado do cerebri æftuantis verminationes , comnia perquæ exoneramur
werſo tempe
Tantia firmat internis vlceribus affecta.
Perſarum lo Cùm ex aduerfo,voa temperantia totius fit iucundæ , ſalubriſ
xemplo de
quibus que que vitæ moderatrix ,, & cibus,potuſque ad naturam accomoda
situr curna- tus , corporis motus, actionesque omnes corroborer , & mentis
fturtium fre- viresintegras , atque incolumnes perdurare faciat, quod exemplo
quenrer ode
rent . Neruiorum Cæfir probauit , hominum magnæ virtutis, & fortif
ſimo
 LIBER PRIMVS . 271
ſimorum inter Belgas , de quorum natura moribuſque cum quæ
reret,fic reperiebat, nullum eſſe ad eos aditum mercatoribus, ni
hil pati vini,reliquarumque rerum ad luxuriem pertinentium in
ferri, quod his illecebris elangueſcereanimos, eorumque remit
ti virtutem exiſtimarent.Sic Perſarum induftriam , & fortitudinē 1.Cyr.præd.
cùm Jaudaret , & ſuauiſſimus, & prudentiſſimusſcriptor Xeno
phon , negabat omnino ad panem adhibere quicquam ſolitos ,
præter Naſturtium ;nefi fortè aliorum commearuum inopià pre
merentur ,nouum ijs, aut inuſitatum eſſercarere magnificentia libro 23 ,
ciborum , ideoque Ammianus de illis etiam dicebat munditias.
conuiuiorum ,& luxum ,maximeque potandi auiditatem , vitant vt
luem , nec apud eos extra regales menfas,hora estpræftituta pranden
di , de venter unicuique velut folariumeft ,eoque monente , quod.in.
ciderit,editur. Cur verò præ cæteris herbis Naſturtium ſiue Car
damum eligerent , causà affignari ſolet non vna à diuerſis aucto .
ribus ,quorum alij id factum tradunt, quia Cardamum animi tor
porem exacuit ,& cor confirmat , vnde do af mapdias illud deriuat,
& prouerbium in confirmationem ſuæ fententiæ adducunt isis
xapden ov: ede Naſturtiung , in eos dicium , qui ignaui hebetes , &
ftupidi exiftunt.Nonnulli putant arcendæ , & cohibendæ veneris
causà ab illis fuiſſe comeftum , quam virtutem Plinius illi , & Flo .
rentinus geoponicon ſcriptor ,cæteris non ita conſentientibus af
fingunt. Multi denique quod apud Perſas turpe eſſet , vt inquit
Xenophon , palam expuere, & emungi, ac excernendi lotij ergo
fecedentem aliquò confpici, quæ propria , & vera effe intempe
rantiæ figna dicuntur à Clemente Alexardrino , propterea Na. 1b 2 pędag.
fturtium ab illis vſurpatum fuiſſe contendunt, cuius proprium cap.2 :
eft ,vt volunt Scholiaftes Ariſtophanis , & Suidas ſupprimere , &
cobibere vrinas , & fputa ; aut potius abſumere fua caliditate , ac
diſcutere ſuperfluas omnes corporis humiditates ; quæ etiã cauſa
eft,vt Perſarum cadauera quod notauit Ammianus Marcellinus
ob victus parcimoniam durefcant, ftipitum more , nec in faniem
liquantur, quemadmodum noftra quæ mox cæſa tabefcunt, ac
putreſcunt,itaut nullius facies poft quatriduum.agnoſcarur , 9.
Enimuero poftquam de Perſarum antiquafrugalitate dixi,pa- Et quod code
rúm ex officio facere viderer, ni quam intemperantiæ notam nõ pertinet num
Galli Sino:
poſtremi AuctoresGallis antiquioribus inurūt , eam prorſusin a nesfructu m
nem
 272 DE STVDIO MILITARI .
ac vini dul- nem eſſe,fi rectè conſideretur, & dignam omninò quæ cum Atel
cedine capri lanis fabulis conferatur, oftendam ;ferunt enim eosita præcipites
tranfierunt . actos vnà ventris,ac gulæ curà, vt arreptis armis, Alpes, quas na
tura pro muro illis oppoſuerat, fuperare,atque totam Italiam in
uadere conati ſint, fic nempefamam eſſe dicunt, ſic rumorem
lib . s. dec.I. omnium linguis , & grauiſſimorum etiam hiſtoricorum calamis
celebratum : inter quos ſi Titum Liuium conſulas, ftatim au
dies ; eamgentem traditurfamadulcedinefrugum ,maximèque vini
noua tum voluptate captam , Alpes tranfile, agroſque ab Hetruſcis
antecultos poſjediſe;& inuexiſſe in Galliam vinum illiciendagentis
in Camillo . causà Aruntem Clufinum ,irà corruptævxoris ab Lucomone , cui tutor
is fuerat,fi vero Plutarchum ; videbis etiam feſtinationem in hoc
itinere ſuſcipiendo maximis helluonibus dignam ,tunc, inquit,fa 1

ma estprimūguftantes, vinum ex Italia delatum , fic illius admira 1

tione , ac nouitate fuauitatis amentes facti ſuntomnes, vt collectis ar

mis fumptisque filijs,ad Alpes concefferint,quæfiuerintque eam terrā, 1

in qua huiufmodifructusoriretur ,profecto non maiori pedum cõ

tentione ferri potuiſſent in terram Chanaam , quæ lacte , & melle
Auebat , vt retulerunt exploratores in illam miſli à filijs Iſrael;
aut in fortunatas inſulas, vbi quemadmodum fertur Pherecratis
comiciverſiculis .
Affati Turdi , adhuc feruentes,conditi
Bbre 15 . Circumos aduolant, fupplicantes vt deuorentur .
fed enim non impune illis ceſſit eiuſmodi feftinatio , nam idcirco.
Ammianus illos vocabatviniauidumgenus ; & Tulliuspro Fon
teio perorans , non veritus eft dicere Gallos pofthac dilutius effe pa
turos , quaſi antea quidem pocula ſiccare iniqua , & largiori fefe
vini hauftu proluere, de more ac inſtituto illorum fuiffet . Et ne.
quicquam iftorum refelli poflit, facit omnino Plinij locupletif
fib.is.cap.1.fimireftis auctoritas, quimigrationem hanc Galloruin , non alio
quidemfine, ſed aliter tantummodo factam fuiſſenarrat produnt ,
inquit ille, Alpibus cohercitas, & tum inexuperabili munimento Gal
lias,hancprimum babuiffe caufafmuperfundendiſe Italie:quodElico
ex Heluetis ciuis earum fabrilem obartem Romæ commoratus,ficum
ficcam ,da vuam ,oleique,ac vini præmila remeansfecü tuliffet,qua
epift.24 . propterbec velbello quæfile,venia fit f:cilicet ne Galliæ eodem
modo folitariæ dicerentur , quo Herodotus apud lulianum Im . 1
1

perar
 LIBER PRIMVS . 273
el perátorem ,vt veram folitudinem oftenderet , fatis habuit dice
tes reapud eos negue fici ſunt. Verum optarem libenter vt perpetua
112 ſiti macerentur, quitam proterue de aliorum ſobrietate iudicāt:
ir neque enim Galli, vt Sardolybes fuerunt, quos nullam ſibi ſup
IL pelle& ilem parare prærer calicem ; & gladium , auctor eft Dama In excerpt.
ſcenus, nec ſi Plutarchus , aut Ammianus parum de vericate fol- de moribus
liciti fuerunt , idcirco hæc obrui debet iniquorum calumnijs ; gentium .
nam Liuius qui raro in fabulas inquirit ,hanc tamen quæ de Gal
lorum in Italiam tranfitu ob vini ,& frugum delicias,circumfere
1 batur , ita præter ſuum morem exagitat, vt etiam concludat ,
Galliam omni rerum,ac fructuum copià,abundè dotată eſſe,nec
Gallos cùm duce Brenno Romanos ad Aliam fuderunt,tum pri
mùm in Italiam peneträffe , vtineptorum quorundam rumori
bus ferebatur ducentis quippe annis, vt inquit, antequam Clufum
oppugnarent,Vrbemque Romamcaperent,in Italiam Galli tranſcen
derunt; poft a vero addit, de tranſitu in Italiam Gallorum hæc ac
cepimus, Priſco Tarquinio Romæ regnante, Celtarum , quæparsGal
lie tertia est,penes Bituriges Jumma Imperi fuit , ij Regem Cæltico
dabant. Ambigatus is fuit,virtute, fortunaque cùm ſuà , tum publicà
præpollens : quod in Imperio eius Gallia adeofrugum ,hominumque
feriilis, vt abundans multitudo vix regi videretur poffe.Hic magno
natu ipfe iam exonerare prægrauante turba regnum cupiens,Belloue
Sum , acSigoueſum fororis filiosimpigros iuuenes, miſurumſe effe ,
in quas Dý dediſent augurijs sedes,oftendit.Quantum ipfivelleni
numerum hominum excirent, ne quagens arcere aduenientes poffet.
Benè igitur tibi ſit Tite Liui,per quem genti noftræ ſuus conftat
honos, aduerſustantæ auctoritatis hiſtoricos,quicum ,fi in eadē
opinione deGallorum tranſitu conueniffes,actum profectò erat
de illorum frugalitate, & de Galliarum vbertate ,quasvtcumque capire 34
Solinus felices præpinguibusglebis, & accomodas prouentibus fru-lib.i.cap.a.
Eluarijs dixerit; ac Pomponius Mela, terram frumenti precipuè
feracem vocet: nihil tamen hæc, aut certè parum videbatur pro .
futura , eluendæ tam graui notæ , quàm tu illi in contrarium te.
ftimonio
nes ,quodtuo
nosinuſlifles. Et noftraItaliam
ipfi in Gallia tamen pro comperto eſtapudusom
non defideram , fi lib.3.cap.4.
quidem vt inquit Plinius, Narbonēſis Prouincia,agrorum cultu vi.
rorum ,morumque dignatione,amplitudineopum ,nulli Prouinciarum
S pot
 -.74 DE STVDIO MILITARI .
poſt ferenda,breuiterque Italia verius quàm Prouincia. Hoc autem
libro 4 li Plinio minimè credis , enalium teſtem profero, cui flagitium
fit fidem non habere ? Strabonem videlicet cuius ifta ſunt si Nep
Bwvíns ánatao ang å Itaníc rois aumois mpiga xop moes Narbonenfis
vniuerſa quemadmodum Italia eofdem producit fructus, vnde fi
2.georgic. Virgilius de Italia dixit ,
1

ia Burdig . Idem etiamHic ver affiduum

Auſonius ,atque alienis
de Aquitania menfibus afas,
protulit. 1

1
libro 4. Ver longum ,brumeque breues,iuge frondea fubfunt.
ſi illam, quaſi ingremio ſuo omnesbaturæ opes , & mortalium
bona recludat , fortunatiſſimis alijs regionibus anteferre mulei
non dubitarunt,
Vi neque Medorum Slue ditiffima regna,
Nec pulcherGanges,atque auro turbidus Hermus
Laudibus Italie certent .
libro 7 .
fanè poſlem , lilibitum eſſet,auguftius aliquid de Aquitania di
cere,quandoquidem Saluianus eam adeo fæcundam atque
amoenam eſſe dicit, vt vere poffeßores ac dominiterra illius , non
tam Soli iſtius portionem , quàm Paradiſi imaginem pofediffe vi
deantur. Verū ſatis eft mihi ſi conficere polim ,non eiuſmodi yn
quam fuiſſe Galliam ,vtvelſuis incolis non vberrimum victum
fuppeditare , vel ab Italia potiſſimum , res ad commodioris vitæ
vſum neceſſarias accipere potuerit; nam vt de priori parte fer
monē iam antea inſtitutum euidenti ratione concludam , fi Gal :
lia ipfa fitu intelix,montibus aſpera,ſyluis horrida, exfucca,ſte
rilis, arens, inamoena, ſquallida,deſerta,foliuſque penuriæ terti
lis deſcriberetur ab auctoribus, darem equidem libenter manus
Plutarcho ,& adudctos crederem veteres illius incolas, vt famis
tandem ac parci victus pertæſi ,folum vertere maluerint,quàm ,
tot incommoda experiri,ac perferre diutius; ſed cùm Gallia ipfa
communi, noneorum modo quos antea laudauimus, fed omniū
hominum conſenſu dicatur eflc felix præpinguibus glebis, com
moda prouentibus fructuarijs,vitibus conſita, rigua fontium , &
Auminūaquis, rerum denique omnium quibus animaliū victus
indigere poteft copià adeo ferax, vt ipfa facile ſine aliarum ope;
&tæteræ Europæ regiones, vix abſque eius bonorū participa
tione commodè viuere poffint,fiitem Lutetia, quæ regni caput
eft
 LIBER PRIMV S. 275
eft , centum quotidie hominum myridias commeatu ,qui ex vi
cinis locis in eam infertur , nullo negotio paſcit; eaque ſemper
fuit eius vrbis, & vicinorū ei agrorum vbertas ,vt Hilduinus Mo
nafterij D.Dionyſij Abbas ,quiLudouico , & Carolo Regibus vi
xit ,eam licin Areopagiticisdeſcribat Parifiorum Ciuitas falubris
acre, iucunda flumine fæcunda terris,arboribusnemorofa,& vineris
uberrima ,conſtipata populis referta commercijs,& varis commeati
bus, undà fuminis circüfluente, que,fiquisinter commoditatum ge
nera recenfet,etiam alueoſuomagnam piſcium copia ciuibus fuis mi.
nistrat, & QuintianusStoa Brixianus non tam æmulatione loan
nis Anneuilani , quàm rei ipsius ftupore , & veritate commotus
opinionem quain deipſa vrbe habebat, his verſibus teftari prius in Cleopoli .
quàm in Italiam reuerteretur, voluerit
Iamque valefæcunda folo,celeberrima doctis
Ingenijs, iucunda fitu , præclara fluento ,
Viuida roboribus , pratis variata , rosetis
Nobilis, armentis pinguiffima,lactisabundans
Leta bortis',consepta iugis , generosa racemis ,
Mefibus accumulata, colonis diues ,amena
Cespitibus ,syluisfrondosa,ignara draconum ,
Caſarubis expers tribuli, procera salietis.
quibus id generis ducentos fermèalios,ab inexhauſta quadam
ingenij foecunditate fubiunxit . Hæc inquam cùm ita fint quis
æquo animo ferat Plutarchū inter tot egreſſiones, quibus vitas Pro Fonteio.
ſuas interpoles fecit,hanc etiam de triuio arripuiffe, quæ rumore
ferebat Gallos vini,& frugum delicijspellectos in Italiam fuiffe, libri 18.c.7.
non ſecus ac paraſiti pro amplioris culinæ fumo,atquenidore
quadras quotidie mutant;maximè cũ Plinius aſſerat Galliæ ſuum
eſſe genus farris nitidiffimigrani, & quod ferequaternis libris plus
redditpanis quä far aliud :nec Cicero etiā ſubticuerit ſua ętate in
gentē frumenti vim ex Gallijs inopiæ publicæ ſubleuādæ ,aliorsū
tranfueétam fuiſſe. Enimuero quamuis concederē Gallos penu
rià expulſos à proprijs ſedibus fuiſle, nondum tamen video , cur
Romam verſustendere debuerint , non autem in Siciliam quæ
omniü rerum beatiſſima vbertate referta erat , vnde Catoni hor
reum populiRomani ; Straboni omnium fructuü ac vini potiffimum ode 1. in o .
generofi penu;Pindaro húpianos feu pecorisdiues dicta fuit, & nūc lymp.
-S 2 eriam
 276 DE STVDIO MILITARI .
etiam fæculi regio illa quæ ad Aethnam montē pertinet propter
centuplum frumenti prouentū Campo delle centofalmevulgo'in.
digitatur. Et fane verü eft quod aucto Populi Romani Imperio,
lib. z . de re finibusque prolatis , fumma illa frumenti copia , quæ tot homi
ruftica . nibus alendis ſufficiebat è Sicilia, Sardinià ,& præfertim Africà,
atque Aegypro quæ vina horrea Reipublicæ fuerūt, petebatur,
vt ex duodecimo annalium Taciti patet, & ex Plinij panegyrico
ad Traianū;ita quoque rationi valde conſentaneum eſt,non eam
fuiſſe prioribus, & antiquiſſimis illis téporibus , quibus vt inquit
varro nondum intra murüpatresfamilecorrepferăt,& manusmoue
re maluerāt in Teatro, ac circo quã in ſegetibus, de vineris Romani
agri vbertatē,vt etiam exteros, & vicinos velut ad comunesepu
las prolicere, acinuitare potuerit , ſeu frumenti, & fuauiſſinio
rū fruutuum copia ſpectes,feu quoque vini ipſius præftantiam , è
qua tamen vna, tum Plutarchi ipfius fermo cùm aliorū rumores
de Gallorúin Italiam crāſitu ,vidētur potifſimâ originē habuiſſe.
lib. 14. ja Nā licet Plinius dixerit quod vitium principatus in tantü peculią .
precmio .
ris Italiæ eft, vt vel boc vno omnia gentiü vicille,quamquă odorife
ra, poffit videri bona idēque ex octoginta generibus vini , quæ fe
rein toto orbe nobilia produntur;duas ex eonumeropartes Ira
ibidem
libros.
c. 6. liæ attribuar,quæ idcirco Oenotria dicta eſt, ab argumēto vini op
timi, cuiuſmodi Plinius, & Dioſcorides dicunt fuiſsè CæcubūFa
lerni, Albani ,Surrentini,Mafficũ, Fundani, Veliterninü, Priuer
nate, Signinum , & id generis alia;de quibus,& fi minimè omniū
pronūciare debeã abſtemius ipfe naturà ,dicā tamen quod nemo
opinor inficias ibit,vina hęc Italię quorû fingula varias ob dotes
ſuã cõmendationē merētur,Fortunæ beneficio, quæ Romanorū
omnia ,cũeorīdēlmperio in maius euexit,lõgè maiorē hanc ,qua
forſan cõuenit,obtinufie;nam pręter quã experiētiàcõpertū eſt,
Veliternina aut degeneraſſe, & auctoritatē amiſiſſe ſuā,aut certè
nõtā generoſa antiquitus fuiffe,vt à Plinio predicătur; notûeft
3
inſuper ex eodē Plinio quodnā fuerit Tyberijde Surrentinoiu
1:6.14.cap.6. diciū,cũ ille diceretcösenlife Medicos vinobilitatë Surrētino vino
darentalioquin effe generojum acetū ,autſi mauis cum Augufto lo
lib: 0 1 . qui nobilë vappa, quibus conſentit plane Athenæus dū illud au
daci trāslatione fepae'r appellat fqualidū propter afperam eius
& intractabilē ,ac indomitam naturā.Pręterea nimisauguftède 1

rebus
 LIBER PRIMVS : 277
rebus iudicant, qui vina Italiæ ,eo quod optima ſunt, atque eo no
mine pallim ab auctoribus Latinis , & Romanis commendantur;
reliquis idcirco præferenda ducunt ; nam ſi Galenum confulas , Libro de ci.
videbis illum diuerfa vinorum genera commendare , quæ non mali lucci,
modo Græciam, & Aſiam ſui præſtantia nobilitare , ſed externas
quoque prouincias, ſuauiſſimo hauſtu recreare ſuo tempore, ac
reficere folebant, ſic Athæneus totus eft fub finem libri primi
Deipnoſophiftarum , vt vina enumeret quæ penes diuerſas gen
tes in pretio fuerunt, & Hermippus apud eundem Bacchum in.
duçitplura vini genera his verſibus recenſentem
Mendeum vinum celeſtia numina meiunt
Mollibus in Stratis, & quæ Magneſia gignit
Lania : tum Thaſium quod maliſpiratodorem :
Arbitror hoc equidem cunétis præcellere vinis,
Inculpatum fi demas ac nobile Chium :..
EM & vinum aliud Sapriam plebs nomine dicit,
Quodrecluſa cadiſummi dum labrapateſcunt
Purpureasviclas redolet ſuaues hyacinthos,
Nectaregoprorfusvinum hoc exiftimo purum .
quibus adhuc poflet addiPramnium commendatum ab Homero; Odyſl. 10?
Maroneum de quo dicebat Tibullus
Vieta Maroneo fædatus lumina Baccho .
Chalybonium quod Perſarum Regibus vnicum in delicijs erat,non
fecus , ac Choaspis aqua, & multa alia quæ à Iulio Polluce, alijs
que auctoribus tam in Græcia quàm tota Aſia celebria ſuis quæ
que virtutibusfuiſſe dicuntur. Eodem modo Germani vina fua ,
tam audacter efferunt, vt etiam fidem apud exteros faciant nihil
efle aut Rhenenfi delicatius, aut Necarico ſubtilius , aut Franconi
co fortius , aut Austriaco ſuauius, ac proinde non iniuria Gallus
quidam libi ve illa tantum propinarentur optabat
Hæc mihi pocula fint : contemnam Gallia quotquot ,
Grecia quotquot habet quæcumque dat Itala tellus
Necfiliamvarios mihi quos lantiſfima Roma
Sæpè miniſtrauit latices; me iudice quamuis
Rimana Bacchi fint maxima gloria menja .
Șic Hiſpanica vina celebranturmirum in modum à Marriali , Si
lio Italico, Plinio , & Ouidio . Atque vt de noftris aliquid dicam,
S 3 tot
 278 DE STUDIO MILITARI .
tot eorum ſpecies, adeoque externorum etiam menfis,& delicijs
celebratas refert,atque explicat Carolus Stephanus in libris ſuis
de agricultura , vt actum agere videar, ſi poft illum quicquam de
illis inmedium proferre vellem: præſertim cùm horum mirificas
dotes non ſemel in Gallia probaueris, Ludouice Comes , & Italis
omnibus nulla æque vina arrideant, ac Clareta illa quæ tanto
fpiritu prædita ſunt,vt à primis menfibus condica dolijs , hauſta
que ad vſum ,pulchrè videantur ſcintillis aureis extra pateram , !

exultare , cum odoris fragantia ac fapore,bibentibus adeo dele 1

etabili, vt mirificè confortent ſpirirus, & caput etiam niſi modi .

cè bibantur sapnBopar , ac dolere faciant , ijs præſertim qui cere
bro ſunt calidiori: vnde non mirum eft , fi quemadmodum Stre
ptos vua vbique cũ Sole ſe circum agit , miraculum illud proden 1
1
te Plinio, ita nectariftudGallicum , quoquouerſum per nobi
liffimas orbis regiones fe diffundit,eaſquedulciffimo liquore ſuo,
velutiaureo quodam imbre refocillat; quod priſcis etiam tempo 1
ribus inualuiſſe palam eſt ex Plinij , & Columellæ monumentis :
vt minimè propterea audiendi ſint qui vina noftra mucrone eſſe 1

obtuſiori dictitant, nec fatis lancinare linguas guſtu feruido , &

acuto.Nam cõtendit ex aduerfo Budæus Saniorum iudiciorum con
Lib.s.de afle
Senfu, vina Francica idest vineti Parifiniomnibus bonitatis numeris
præcellere ; & fi quis laudationem hanc potius concinnam quàm
veram exiſtimet, ſciatis mentë eandē fuiſſe Iuliano Imperatori in
in Miſopo- defcriptione Lutetiæ hyems,inquit , eiusterre incolismisior eft, dro
gone .
pterea vitesoptime illicnafcuntur rj Qusy wisgi avtoiš ē u 73 206 gati
Lıb 2.de an- Quin etiam Petrus Quinquerranus idem de Arelatēlibus probat
tiquit, . pro- quamuis ignota ſintexternis,quia nullam vecturam colerāt ; quæ
forfan eadem caufà fuit vt dixerit Plinius de vinis noftratibus lo
Lib.14.ca.s. quens, Beterarum intra Gallias , confiftitauctoritas. Hæcautem
omnia quamuis præter rem copiofius expofui, vt oftenderem ,
contra Plinium & Plutarchum , Gallos antiquiores nullam occa
fionem habuiſſe, cur vel proprias ſedes,earum inopia & fquallo
recompulſi deſérerent, vel fi iftud facere voluiſſent, non fuiffe
cur in Italiam,potius quàm in Germaniam, & Hiſpaniam æque
fertiles illis temporibus,nec minus vicioasregiones proficiſci de
buerint; & ex confequenti non rectè feciſſe viros illos graues, qui
ex leui,planèque futili, & incerto rumore,aut verius nutricia qua
dam
 LIBER PRIMVS. 279
dam cantilena, Gallos quos , pace reliquorum populorum dixe
rim omnium eſſe moteconensáros id eft in bibendo moderatiffi
mos, vinoſos faciunt , adeoque gulæ fcitamentis deditos , vt Ro.
mam ea de cauſa in qua Cupedinis Forum erat, tumultuario acin
conditè, ſibipetendam elle duxerint: quali vel honeftum eſſet il.
lud de populis cogitare, qui n nimperu ve vulgus in comitijs aut
foro, ſed præclariff mis legibus, & ducibus optimis regebantur ;
vel non inftituta ab omnitempore fuiſſet inter vicinos populos
mercium tranſuectio, & commutatio, ve Galli qui ducentis annis
antequàm duce Brenno Vrbem caperent,in Inſubribus ; vưLi
uius ipfemet fatetur ſedeshabuerüt, dijudicare poffent quodnam
Cluſini, & Romæyinum biberetur ; vel denique non idem de
Arunte arbitrari præftaret, quod de Juliano Comite , qui Arabes.
in Hiſpanias vocauit,eum videlicet optimatem fuiffe, qui iniuriæ
quam à Lucumone acceperat,ylciſcendæ ftudio,opesac cliențelas
omnes,quas in Italia habebat,Gallis,obtulit,fivellēt ipſam arma
tis & præpotentibus copijs inuadere, Verumtamen fi hoc itaj
ſe habuit quo tandem delinetPlini narratio de Fabro illo qui in
Gallias remeans, ficum ficcam& vuam in eas attulit,occaſionem
qué illis dedit fuperfundendiſe primumItaliæprofecto ad vacui
capitis Pheacas releganda erit:neque enim vllum hic in Italia effe
arbitror,quiPlinio hac in re, aut etiam Plutarcho aſſentiri velit:
& non potius tátum eorum doleat , quodambo vbertati rerum;
ac copiædum ftudere vellent , minus propterea ſolliciti fuille
videnturde earumdem veritate ,
10.r
Cæterum quoniam duo fortiſſimi Ponorun Duces Annibal, Nnm vinnm
& Aſdrubal ante cætera vnius Italiæ amanitatem , & eius fru militibus con
&uum , vinique præftantiam , toties militibus fuis ob oculos po- cedédum fit,
nunt , vt nihil fermein Polybio alijfque hiſtoric s frequentius
occurrar sfciendum eft illos non alià ratione veiftud facerent in .
dactos fuiffe,quàm propter legem Carthaginélium , qua ſub gra
uiffimis poenis cauebatur ne vnquam in caftris quiſquam vinum
guffare auderer. vnde cum Annibal pertæſos eius obferuantiæ Polyb. lib.3.
milites in Lybia,& Hiſpania cognouiffet , Italiam illis oftendebat,
fru & uum omnis generisac vinorum ctiam ſuauiſlimorum plenil
fimam , quam ſimagno animo aggrederentur, luisque viribus
fuperarept, futurum ejiam erat vc in illalegibus patrijs minime
.

S 4 tene.
 280 DE STVDIO MILITARI.
ténerenrur, & liberiorem viuendi licentiam vſurparene. Hanc
vero Carthaginenſium legem quia multi laudant, & efferunt,vt
Plato in primis cuius verba ex libro fecundo de legibus , penes
Galenum reperiuntur,vbiille docer quod hominis inores, & pro
penfiones plerumque fingnntur abipfa corporis teniperie :veri
etiam potius Cretenfum Lacedemoniorumque vfui Carthaginenfium
legem antepoſuerim , ut nulløs videlicet in exercitæ hanc potionem ,
vini ſcilicet, gultet , fed toto illo tempore aquæ potionevtatur , & in
ciuitate nequeferui, neque ferud unquam , nequeprincipes eo anno
guoin imperio funt vinum guſtent : atque eadem etiam in opinione
lib. 2. cap 9 fuiffe videntur Ariſtotelesin Politicis, Galenus ipſemet,Eufebius
lib. 12.de prę alijqué fcriptores non 'conteinnendæ auétoritatis , & doctrinæ .
par.cap. 17. Propterea factum eſt, vt multi vinum quaſimilitari ndum
fortitudini
effe
penitus aduerſum damnent; eiusque vſu interdice
militi , non ſecus ac ſcortis , & fimilibus difciplinæ corruptelis ar
bitrentur. Et fanè non minimum illis fauere videtur Aelius Spar
tianus', dum inter ea quæ ad Peſcennij Nigri virtutes pertinent ,
illud tanquam valde inſigne refert quod iuffit in expeditione vit
num neminem bibere, fed 'aceto vniuerfos effe contentos, acpræterea
quod limitaneis militibus apud Aegyptum , cùm vinúm ab eo
peterent refponderit Nilum habetis, & vinum quæritis: quia
nimirū vtaddit Spartianus tanta illius fluminisdulcedo eft,vtaccola
vinano quærát ſipræſertim hàufta ab eo aqua probè ab arenà ſua
& timo repurgata fuerit,tuncenim adeo limpida & fuauis eft, vt
libro io . facundiſſimusPoeta Lucanus deſcripturus Cæfaris; & Cleopatrz .
opiparas, & dapſiles coenasdixerit'.
Manibusqueminiftrat
Niliacas cryftallusaquas .
Verum cum idem Peſcenpius tumultuantibus ijs quia Sarrace
nis victi fuerant, & dicentibus vinum non accepimus , pugirare non
pollumus; Erubeſcite dixiſſetilli qui vos vincunt aquam bidand; vi
deri forfan obſcurior poſſet ille locus ; & difficilior explicatu ,
libro 14 .
niſi lucein mutuarerur ab alio Animirani Marcelini, quide ijfdem
Saracenis loquens villusinquit uniuerfis caroferina eft ,iladiifque
abundans copia ; qua ſustentantur , dan berbie multiplices , & fi
gud alites capi peraucupium poffint;dy plerofque nos cordimus fru
menti vfum, de vini penitus ignorantes. hocque etiam nunc,vi
dentur
 LIBER PRIMVS . 281

dentur ab illis retinuiffe Thraces , quosillorum Pſeudopropheta epiftolaz.

Machomerus ob cauſam a Busbequio allignaram „ Hydropora's
effe voluir ,cùm tamen antiquiores illi,non religionis præcepto,
fed inopià & rei: ruſticæ infcirid pariter ac neg sečtu abſtemi
eſſent, quemadmodum idem Marcellinus fubindicar his verbis .
nec Saracenorum quiſquam aliquandoftiuam appréhendit, vel arba
rem colit , aut arua fubigendo quæritar:foderrantfemper per Sparia
longè latequè diſtenta, fine lare , fine fedibus fixis , aut legibus.
prætereaCyrusapud Xenophontemmilites fuosmoner,vt aquā
bitereconfuefcant.;. & Cæſar in commentarijs de bello Gal
lico , dicit apud Sueuos qui fubir Germaniæ popaliomninoefew libro 4.
vetitumimportari vinum ‫ ا‬,quodipfo ladılaboren ferendum , rę
molleſcere homines, atque effoeminariarbitrentur . Et fanè non
is ego fumqui non ſciani,vera in parte effe,quæ ab his de vini in
commodis dicuntur luxuriofa enim vt inquit fapiens tes vinum Prouerb.25.
eft , & tumultuofacbrietas, vnde quam nocens eft in caftrisluxe.
ria,tantonocentiusninum effedebet, quad Terentius iweunucho
lac Veneris appellat , Ariſtophanis forfan imitatione qui apud is !
Attienæum dixerat:10 L ), 2 i p2119
abip ji pichoces niveiv oivos do odbits gedoe T. I bro 10 .

fuaue poru vinum est , netipe veneris lac . Et apud eunden

malorum omnium , quæ Democritus multa in oratione enu
mera «Pontianusadditi) un testoXuvit' bev vinam effe metropa :
lim : nenupe quia furgitur ab illo ad inuerecundum ludum ,
itur in maguorum , & carorum'cædesParmenionis, Clyri,Philió
tæ , & quoties dolis patuit miles.quoties indefenfa reliquitmee
nia ?quotiéscæſusfuit vniusvitijorapulè,ac ebrietaris .quælicet
in prælia nonnunquam inermes trudat , tamen quia non pro
batur multis , generoſitatem ,aniniosquemilitom à vino venire
aut mutuari à menſis, cummiles apud fe haberedebeat quo in
calefcat, & à quo fperare præmia poflinin idcitcorvinumetiam
damnant, & in totum à caftris.proftribunt,tanquamn: A venenum
eller,autaliquid veneno nocentius.Atvero quominus illis affetor
tiar,multa certèincaufa funt , quæ non minus puto rationifore
·copfentanea ;quàm quicquid hastenus allatum fuit,in aduerfario
rum opinione ftabilienda, præſidij;etenim fi exemplaquærenda
-funt,habentur inpromptyLacedemoniorumshores,qui quan
، ، ، tum
 282 DE.STVDIO MILITARI .
de Republic. tūuis rigidifuerint,& lege lata à Lycurgo,quam refert Xenophố.
Lacedæm . fublatis potationibus non neceſſaris;quæ tum corpora, tum anirros la
befactant,poteftatem bibendi tantùm haberent, ubiquis fitiret,non
eo tamen vnquamdeuenerunt,vt frigereſuos milites vellent per
petuo aquæ potu , & vitamRanarumin caftris agere : ve neque
etiam Romani iftud fibi in mentem induxerunt, niſiforfan bea
tioribus illis fæculis , quibus omniaapud illos ex compoſito fru
galitaris, & temperantiæ procedebant;nam fubfecutis poftea, vt
habetur in lege prima.Cod.de erogatione militaris annonæ, mi
lites accipiebant in duobus diebus buccellatum ,in tertio die panem :
uno die uinum , alio acetumsunodie lardum ,biduo carnem ueruecină .
quinimo aduerſus eiuſmodi Carthaginenſium legem fuitab lm.
peratoribus Romanis Conſtantino primùm ,mox etiam Arcadio,
& Honorio conftitutum ,vt per omnes Prouincias,cuntiis militi
1 bus à Nouembri menſe vinum nouum daretur, quoniam ve in
quit lex ueteris difpendiofa uidetur erogatio.;: ex quibusverbis cùm
mapifeftum ſit voluiſſe potius Imperatoresærario ſuo , quàm mi
fure
lib.ic.1.c.de30.
mil litum valetudini conſulere, miror quid fibi velit Claudius Cote :
ieus, dumloquens de hac lege,eam ita explicat, vo Conftantinus
: - * i voluerit vinum dari militibus ad inorború,curationem , nõ quidē
mustum quia concoctu difficile eft; nec uetus quia plus quàm par
ſit calorem in præcordijs excitat:ex eoque quoties Romani , ac
gregarijmilites poſcam ,féu acetum aqua dilutum quad exýdratum
quoque medicis dicitur potarunt, præ vini,vel pummorum pe:
nuria faâum fuir, potius quam difciplinæmelioris, aut inftaurā,
dæ ,aut conſeruandæ ftudio.Eramabo Ludouice Comes ,cùm ni
hil æquè vires reficiat, ac recreer quàm vinum , vnde Ouidius
dicebat . is
Sic ad tua uerbareuixi audiosnim si'1
Velolet infufo uena redisemero : 1.511.17
nullum autem vitægenus æquelaboriofum fit, ac eorumquino
men militiæ dederunt ; fijijdem ab vſuvini prohibeantur, quid
aliud eft quàm eosiubere effe animo languido , corde faccido ,
neruisque fatiscentibus ad laborem , &remiſlis ?fi enim loco
..vini multum aquæ biberint ; & facra Nipbalia celebrarint, quo
modo longo itineri ſufficient s qua tandem arte diuturnum ,
ancepſque prælium tolerabunt & quo præfidio maximis labo.
ribus
 LIBER PRIMVS . ' 283
ribus defatigati, breui tempore ſeſe reficient ? Deinde vinum
idem in corpore facit quod ira quæcos fortitudinis ab Ariftotele
appellarur in animo; propterea enim Bacchus Taurinis cornibus caplib.. 3.Echic.
7.
depingitur Ouid. epift.
Accedant capiticornua Bacchus eris .
quia vt inquit Feftus homines vino truces fiunt; & inter laudes 25.
quas Horatius Baccho attribuit, hæc non poftremo in loco ha
benda eft
Ode an . iib ,
Tu fpem reducis mentibus anxi's 3.
Virefque; & addis cornua pauperi ,
Poſt te neque iratos trementi
Regum apices , atque militum arma .
vnde,fi quis neger militā ,lentitudinē , & ignauum plerüque frigus,
hoc velut incentiuo redaccedendú effe; neſcioprofecto quidnam
aliud iniliti conducibilius eſſe tandem exiftimandum eft ;ca ft qui
dem de cauſa Bacchus vocatur ab Ioue in elegis xonale Emringars ép
zov proborum operum adiutor , quoniam moderatè fumptus Achenæus ti
adauget vires , excitat ingenium , colligit animum , aperit intel- bro 10.
lectum , & hominem ad res egregias, & præftantiſſimas audacio
rem reddit; ita vt Plinius omnem noftrum vigorem , omnem - Lib.13.ca, I.
animum quo ad bella, & pugnas rapimur, huic liquoriacceptum
ferat vino inquitaluntur vires, fanguis colofque hominum ; hoc quo
que diftat orbis medius, & mitior plaga à circumie&tis: quantum
illis feritas facit roboris, tantum nobishic fuccus. Quamobrem Ly
ſander Spartianus vtex Hegeſandri cõmērarijs Athenęus in fuos
tranftulit, cùm dilutius vinum caupones in exercitu venderent ,
minimè dilutum iuflit vendere;fciebat enim liquorē hunc ſolisin
temperantibus nocere,reliquis verò qui parcè ac modeftè eo fe
reficerent,pro ſtimulo eſſe ad præclaras omnes & honeftas actio
n'es : & quid ni etiam militibus pro equo , vtidem in illisefficiat
quod in poetis de quibus dicebat autor epigrammatis in Cratinū
οίνος οι χαρίεντι πίλημέ[ αςίππος αοιδο
Vinum equus eſt lepidopromptus veloxquepoet & .
certè ad hunc modum Critias de Lacedæmonijs dicebat Laceda
monij iuuenes eo.Usque bibunt , vt ad capiendumscutum alacres to
tum animum vertant. Quamobrem vt præclariſſimorum viro-
rum auctoritati,qui ſuis calculis Carthaginenſium legem appro
barunt
 284 DE STVDIO MILITARI .
probarunt, quantum hac in re tribuendum fit excutiaurus, vide
fuhrmihi in primis Plato non mediocriter ſibimecipfi aduerfari ,
eodē enim libro fecundo de legibus ,vbi diſferit quomodo vino ſit
vtendum , pueris vſque ad duodeuigefimum annum eius vſuin
terdicit , ne vtinquitigui igni additus ferociores eosefficiat : dein
de vero concedir vr vino moderatè vtanțur vſque ad annum .
ætatis trigeſimum ,atque etiam vtin conuiuijs liberius diſcumbat,
poftquàm quadrageſimum, attigerint, & tum alios Deos cum 1

Dionyſium ad facra ſenum , & ludos inuocent, qui hominibus vi .

num quaſi remedium aduerſuslenectutis duritiē eſt largitus , ſeu

quemadmodum inquit Theophraſtus in libro de temulentia, ve
griegos dragupées, senum morosam anxietatem leniret . Quod etiam
Homerus priuſquamPlato nafceretur Neitoris exemplo docuit,
quem præ alijs heroibusfuis vino apertè deditum fingit , at
que adeo præ Agamemnone, quem tamen Achilles , vtbiba
cem criminatur , quinimo inftaute fæuiſſimo prælio à po
tu non abftinet . Jta igitur Plato pro varia ætatis ratione vino
cap.8.do&r. quit
etiamuinum
variè,vtendu m cenfet,& hunc fecutus Auicenna
feofferas,perindeuidetur aggerere Pueris in
a fen.3.1. acfiignem perre
igni
xeris, materia præfertim debili fuccenfa ; ſenioribus uero quantum
1b . 15.0.29. pati queantdandum ; in iuuenibusferuaripræcipue temperamentum
debet, cuius rei Cælius Rhodiginus varias rationes aſſignat ab ex
quiſito , & copioſo puerorum calore , qui alterius acceſſione per
apertosporosfacile dißipatur, atque exhalat , & fenum frigida
temperie quæ aduétitio illo vini calore geſtit, quafiad Solisafpe
Cūterra gelu & algore ſiderata. Vnde cùm hęc cõmunis fit Prin
cipum omniū medicorum, non ſecusac Platonis ſententia , ex ea
inferre poffet aliquis yinū nonfuifle ab ea militibus prohibitum ;
ſi quidem nemo ante decimum octauum annum ,qui apud ipſum
hydropotis iuuennibus terminus erat militare poruit ; & vero ſi il
lud prohibebat,ne pueri yiribus iam effætis laboresſubirēt qui in
virili ætate perferendiſunt, ſignum eft verba hæc tam ad milites i
pertinere, quàm ad quoſuis alios; imoquia nullus labor eft ita af
fiduus,ac nüquam interruptus,vtmilitaris;eam ob rem prorſusaf
libro
legib .
2. des ferendum eft in licibus vinunia Platone fuifle conceſſum . Atque .
hanc fuiſſe Platonis mentem nemini dubium efle poteft, paulo
diligentius intuenti , in aliain ſententiam , quam paulo poft his
Ver
 LIBER PRIMVS . 285
verbis fubiungit vinum vero vtferunt multi ad vltionem homini
bus datum eft , ut infaniant; ut autem ſermohabet noster remedium ,
du medicina in contrarium , ut animus quidem pudorem , corpus au
tem fanitatem , & vires adipiſcatur . Ariſtoteles vero non folum
pugnare videtur cùm naturà, fed etiã fibiipfi aduerſarur,nam in
problematis ita de vini effectibus ftatuit vinum , hominem frigen
tem , taciturnumque à ſobrietate paulo liberaliori poculo refouet , probl. r. fen
excitatque ad verba , tum largiori potu verborum uberem , elo- & ionis 30.
quentem , fidentemque reddit ; pofthac proceſu potandi ampliori
audacem , proper fumque facit ad agendum ;deinde plenius amplifi
cato in contumeliam & contumaciam vertit; mox ad infaniam pro
pe modum accendit,postremo nimio ex potu refoluit , ftultumque agit
in modum eorum , qui à pueris laborantmorbo comitiali.ex quibus
verbis planè concludendú eft nihil vinoperniciofius eſſe limo
dus ablit; ſed modicè fumpto non aliquid aliud vtilius corporis ,
animique viribus reperiri : quod etiam pugnet cum naturà patet
ex eo quia vinum cum ſit naturà calidum refouet frigidam homi
nis naturam, & metum qui ab illa prouenit excutit animo, atque
ita homo exſurgens ſtimulatuſque pericula aggreditur, & per
peticur labores pro gloria, ac honeftate fufceptos; Carthaginen
ſes vero ſuà naturà minus calidos, ac audaces eſſe , non difficile
eft ex eo interprætari , quod Ariſtoteles ipfe in quæſtionibus En
cyclijs docet ,nimirum timidos eſſe omnes, qui loca calida inco
lunt, fortes vero qui frigida , ſcilicet in ijs conſeruatur calor,pro
hibeturque ne extra corpus effluat , obturatis à circumftanti fri
gore meatibus cutis , in illis vero modicus calor naturalis diſper
gitur ab extrinſeco aëris tepore, vnde vino opus eít tanquam ,
mirifico reparatore virium , & fpirituum . Eiuſmodi autem ,
Philoſophorum anteſigna nos pone fequebatur Medicorums
princepsGalenus , qui ſi abfolutè vini potum damnaſſet, nullo
modo videretur probandus, ſed conijcio potius eum ita locutum ,
fuiſie,vt quorundam vinorum potum laudaret , quorundam etiã de aliment.
damnaret, atque vellet ſeruandam perpetuò eſſe, in vini potu 3. cap.3.
mediocritatem ,vnde vinum,& alere plurimum decernit; & diffe.
rentias eius multas affert , rubra enim, inquit , fimul, & craſſan
fanguini generando ſunt accomodatiffima, vtpote, quæ minima
Egeant commutatione , vi fanguisà venis fiant, poft ipſa nigra , &
craft
 286 DE STVDIO MILITARI .
craffa, & dulcia his enim minus fuapte naturà alunt ; quæ alba funt
fimulcraffa , & acerba omniü minimè nutriunt. Atque ex eo mirari
ſubit nõ mediocriter,quid Galeno in mentē venit,dum Carthagi
nenſiū legem vna cũ Platone probauit ? nam ſi qui homines nu.
trimento egeāt,profecto ijmilites ſunt, qui tot quotidie tantisque
laboribus detinētur, vt niſi eo alimento quod & præſentifſimâ, &
maximum ſit , ſubinde reficiantur cuiuſmodi eft vinum, pericu
lum omnino fit ne viribus animiſque ſimul deficiāt.Sed nunquid
præterea dicipoffet, & hos omnes viros fapientiflimos, & Euſe
bium etiam , qui non tam opinione propria, quàm ipſorum au
Etoricate perſuaſusfuit, vt idem cum illis ſentiret, idcirco hanc
Carthaginenſium legem probaffe , quod propius videretur ad
naturam accedere, quæ tenui,fimplicique victu contenta felicius,
ac facilius degit :tum vero , vt milites ſenſim aſſueſcerent rebus,
quas non ſemper in parato inueniunt, poſle nullo negotio care.
re , hac enim ratione monebat etiã Plutarchus in quotidianovietu
effe affuefaciendum , vtduo,uel triaaquæpocula bibamus, qua da vi
ni vfum emollient , & corporifamiliarem reddent aquæ potum , ne
cùm ea neceſario fitpotanda, inſolentia rei offendamur.
II .
Enimuero quoniam de potu ſatis, ſuperque quantum ad fru
Dus herums galitatem fufficit dictum eít, non neglecta etiam vtilitatis,quæ ab
Autelixis car illo prouenit ratione, conſequens eft vtpriuſquam ad alia deſcen
nibusviftita .
rino . dam , nonnihil in niedium aíferam de viatu milirum ,& Imperato
rum ; qualis nam ſcilicet fuerit vetuſtis illis, & melioribus ſæculis,
quorum recordatione , & exemplo felicitas temporum noftrorū
conſtare propemodum videtur. Etfanè Poëtæ ipſi , qui primi ſa
pientiæ magiſtri, acinterpretes fuiffe perhibentur,maximè ve
rò antiqui , vt decorum in Heroibus ſuis omni virtutum genere
ſubornandis obſeruarent , fingunt eos quaſiex frugal.tatis , & tē
perantiæ norma perpetuo vixiſſent,aſsà tantum , non autem elixà
carne , vel pifcibus vſos: ſic enim hunc Virgilij verſum ex ænei
de prima Littore ahena locant alij Seruius Maurus Honora-
tus , & ab eo Franciſcus Robortellus interpretantur contra ,
Grammaticos quofdam ,qui Maronis Aeneam repræhendebant,
quod is militaribus epulis, in deſerto littore , præter affam feri
nam , obfonaflet aliter famem , & aquà feruenti, ſubacta quædam
alia condimenta quæfiuiſſet ; ſic inquam illum ab hac calumnia;
defen
 LIBER PRIMVS, 287
defendunt, ve dicantnon ad elixandas carnes, fed ad selauandos ,
id fa tum fuiſſe,quoniam , yeaddit Seruius Heroicis temporibus non
vescebantur elixis. Quod etiam Eubuli comici ſententia quæren- libro i.
tis apud Athenæum ,vbinam operum ſuorum dixerit Homerus,
Græcos piſcibus, vel elixa carne victitaſſe, nonnulli confirmant;
& in eadem opinionefuit Plato tertio de Republica;adducuntur
que in medium varijloci Homeri iftud perbellè confirmantes,
vt ex primo Jliados , ex tertio , feptimo , & vigeſimoquarto
eiuſdem operis;ac rurſum ex tertio ,duodecimo,decimoquarto ,&
decimonono Odyſſeæ ; tum etiam Virgilij fequentes ex Aeneide
primeur
Tergora diripiunt coftis, ou uiſcera nudant ,
Pars in frufta fecant, uerubuſque trementia figunt .
& iterum ex quinta
Subjciunt uerubus prunas, bu uiscera torrent .
ac demum ex ſecundo georgicon
Pinguiaque in verubus torrebimus exta .
verum ſi pro vt res le habent ita de illis fentiendum eft , exiſtimo
potius Seruium , & Platonem , & fi qui ex antiquis in illa opinione
fuerunt iftud protuliſſe quo ingeniosè , prudenterque excogita
1 tum a poëtis, in depingenda priſcorum heroum virtute,commen
tum tuerentur, quàm quod illos adeo parcè frugaliterque vixiſſe
exiftimarent . Cum nefcire non potuerintPatroclum apud eun .
dem Homerum , in aflandis carnibus fruftilatim inciſis , eli- Iliade 11.
xandisque integro tergore ouis , & pinguis capræ , tum etiam
lumbo Porci tenero mulea pinguedine , fuiſie blonnunquam
occupatum ; non fecus atqueHerodotus auctor eſt Croelum ex libro r.
Pythiæ oraculo teſtudinem , & agnum conciſos in aneno deco
xiſſe; & Seneca refert Atræum ex vtriuſquepræparationis ricu
in Thyeſte .
crudelem coquinariam in nepotibus ſuis exercuiſſę libro 8 .
Hæc verubus hærentvifcera, lentis data
2 Stillantcaminis illa ,flammatuslatex
Querente abeno rullat impofitas dapes ,
h idemque afferit Ouidius de Lycaone in primo trasformationāde
Progne & Philomena in ſexto, & de Philemone acBaucide louem
hoſpicio excipientibus in octauo; præter quos Valerius Flac- .
E cuselixarum carnium meminit in Argonauticis
Mox
 288 DE STVDIO MILITARI .
Mox epulas ; defacraparant Sylueftria lati
Premia venatufacili quæfra ſuperſunt,
Pars verubus , pars vndanti deſpumat abeno .
Et luuenalis ac Claudianusidē quoque varijs in locis memorãt ,vt
lib. gi eap.6. proinde merito concludatlulius Pollux Heroes apud Homerű
no comediſſe elixas carnes, licèt buiufmodi illi obsoniorum præpara
orat.a.des tiocognita fuerit.Sed ipſead frugalitatis exemplum,& roboris caufà
regao . vt Dion obſeruat, aſlatantummodo Bouum tergora eis appones
bat ; nec ipſa ad eſuriginem prouocandam curata , ſed ad ſedan
dam famem nullo culru , nulloque apparatu exhibita . Quamo
brem longè falluntur qui,vt multos quotidie facere depræhendo,
in hiſtoriæ veritatem conuertunt, quod & hic, & fapientiſſimi alij
Poetæ dixerunt tantùm ad morum informationem ; ſimulque
ur àmilitum , & quid ni etiam ab Imperatorum menſis? tot va
rias dapes remouerent, quæ aſſum inter & bellaria inferuntur ;
tot præſulſas, artocreata , ſcriblitas, farta liba , Moreta , frixa,
intrita , ollaria , farcilia , quorum comparatione Tripatinum illud
antiquorum , aut Hadriani Tetrapharmacum ex Phafiano sumine,
Perna , & Cruftulo, inſulſa videripofſint: ac præterea tot intin
&tus & embemmata ominis generis ; faluiata , Alliata copa
ta , oxypora ,ambarata , eſcas conditaneas , & muryaticas , coe
teraſque cupedias & fcitamenta ,ac verius gulę fimul & malorum
omnium irritamenta ; à quibus ſemper abſtinuiſſe viſi ſunt præ
ftantiſſimi duces , etiam cum illis commodiſſimè vci poterant , vt
in caftris ftatarijs, aut longis vrbium obfidionibus ,quibus otij ac
remiſſionis comites blanditiæ fefe libenter miſcent. Quodau
tem ea mens Homeri & Platonis fuerit maximè ex eo innote
fcere poteft , quia eodem ſchemate vſi Virgilius, Iuuenalis, Po
litianus & poetæ reliqui vt ſui téporis Ruſticos in officio frugali
tatis continerent antiquiores illos fingunt aſſuetos fuiſſe
Et perferre fitim & ieiunia foluereglande.
cùm tamen Hiſtoricorum meliorum fide & Moyſis præſer
tim , quirerum omnium origines ſuis libris complexus eft, con
{tet euidentiflimè, panem cibum eſſe vetuftiffimum , adeoque
3. gener ftatim àMūdiexordio ſupplicium datum fuiſſe Adamo panis con
ficiendi, vt in ſudore vultus ſuivesceretur.pane ; quemadmodum
pluribus oftenditdoctiſſimus Renatus Moræus in elegantiſſima
& eru
 LIBER PRIMV S. 289
& eruditiffima diſſertatione de Panis natura , quam commen
tarijs ad fcholam Salernitanam inferuit, dignis omnino qui do
Ctorum manibus quotidie terantur .
! Quod fi tot exempla militum animos nondum ad frugalita tandē12.
que in .
tem incitare poſſint,quaſi vel ab ingenio ficta , vel à tempore , gluvies omnis
rancida iam , &prorſus antiquata ;moue e ſaltem illos debet quod ve sümopere
hiftorici referunt de maximoillo ducum Annibale , cuius indo- lite dănătur .
mitum niuibus,atque Alpibus animum , hyberna ſoluerunt, ener
uaueruntque fomenta Campaniæ . Hoc enim exemplum huiuf
modi eft,vt nullū neque conuenientius ,aut de quo maiori inter ſe
conſenſu auctores conueniant,inueniri poffit; nam quod deAle
xandri temulentia dicunt , illud quamquam verum ſit, incredi
bili tamen felicitate qua ſemper vſus eſt facile obliteratur , nec
ita in animos deſcendit . Quem vero ſuxum coties in Marco An
tonio exagitat Tullius, vereor ne deillo conſentientem habeat
Plutarchum , cuius tamen fides, vt hominis valde integri & abf
que affe &tu vllo de rebus ſcribentis,maximi apud omnes facienda
eſt . Quod denique addunt alij Attilæ qui tot nobiliſſimas Euro
pæ prouincias victorijs luftrauerat, pudendum exitum fluxiſſe
à temulentia ; id omne ex odio potius eſſe quam ex vero ſuſpicor,
cùm antiqui illi Sophiſtæ qui de Legationibus ſcripſerunt,contra
rium vt antea diximus planè aſſerant. Sed quod dubiè de illis
narratur , quodque neſcio etiam an verè de Græcis Poera dixe
ratin Troiæ expugnatione .
Inuadunt urbem fomno vinoque ſepultam . æneide 1.
quantumuis illiſuffrageturLibanijſophiftæ auctoritas, qui extre.
mam hanc & ſupremam Troianorum calamitatem viris aut

potius vini incommodis acceptam refert din ding Testay Sutus tomo 1. vi.
iaavesmivóv Taev vej ogxxpérwy Tev Tegóry aiunt porro Troiam ita cs- cuperat 8.
pram fuiſſe,egregie bibentibus & tripudiantibus Troianis. Certè il
lud de Treueris excidio tam conſtanter affirmat Saluianus Mal
filiæ Epiſcopus, ve ſcelus ſit non illi credere quæ viderit ipſe nar
ranti; eodemque modo Plutarchus auctor eſtSyracuſasnobiliffi- in Marc ello
mam Siciliæ Ciuitatem , non alio tempore à Romanis occupatam
fuiſſe , ac direptam , quam eo , quo ciues ex celebritatis cuiufdam
ritu; quæ in honorem Dianæquotannis fieri ſolebat,otio, conui
uijs, liberalioribuſque poculis prægrauati , altum indormirent .
T vnde
 290 DE STUDIO MILITARI.
vnde cùm tot ex ſuperfluæ , aur delicatæ eſuritionis ambitiones 1

mala proueniant, fatendum eft omnino rectè monuiſſe Onofan

drum , quod milites fobrièpranj , nec nimiofatietatis onerere ven
trem fufferti , folent effe in prælis fortiores: tantum abeft vt quod
abliguritores,et heluones ter maximi in more habēt, omnia gulo
lofius condita , luxuriofius inſtructa , ſumptuofius ingefta , ap
petere debeant: aut in cauponis continuo faginari,& perniciem
inferremacello yt Aegon ille Theocriti qui folus glutiebat octo
ginta placentas; vel.Briareus qui centuplici dextrà quinquaginta
ventribus cibum ſuppediti bar; niſi forſan ignominiosè mitti non
reformident , & expungiè manipnlis , vt facerdotalibus infulis
inſigniãtur in facris voracitatis, cuius ades fuit in Sicilia dedicata.
XXVII. Alteram vero partem temperantiæ in froenanda libidine ver
1. Sequitur fari ſupra dicebamus,nec immeritò quidem , cùm adeo familiare
continësia in fit hoc vitium militibus, ve licentiã ex eo poetæ ſibi fecerint Mar
Taro millies tem cum Venere copulandi : & Homerus cùm eo reſpiceret,
feruant exé.Herculem fingit ita fuiffe in eius palæſtra exercitatum, vt quin
.

quaginta virginibus vno eodemque die zonam ſoluerit ; quam

quam huic operiabſoluendo , ſeptem illum noctes deſudaile ',
author eft Herodotus, & qui minus figmentis adhærent Diodo
rus , Pauſanias, Apollodoius , Tzetzes & alij ſingulis noctibus
vnam illi ipfi luctam fatis fuiſſe , vero conuenientius oftendunt .
Huic vero quia cæreri Heroes genus ſuum acceptum referunt ,
non mirum eft propterea, eos huius exemplo , liquefa &tum ali
quando , diffluentemque his voluptatibus animum habuiſie ,
occaſionemque dediſſe Hierocli, vt eorum nomen quod Proclus
Sono tāsapetisdeducebat, ipſe rectius de tê žeco Tos feu ab amore
in Cta yk originem traxiſſe exiſtimaret,non quod vt inquit Plato natieſſenc
ex orgy's Diuorum cum hominibus,ſed quod vni, maximè genio vo
luptatum delectarentur .
2. Sic enim Achilles cùm Deidamiam in vxorem duxiſſet, ich
Achillis eu ñ nouis illecebris ferocem animum demulſit , vt maiorem tem
o derek , " poris partem cumſponſa eſſet intra Lycomedis parietes , & in
thalamo lateret caſtrorum ac honeſti cuiuſliber negotij oſor :
Briſeidos vero amore quos metus non excitauit in exercitu Græ
coruin?quin imo , nulla magis ratione Troilum creditur pere
miſſe, in TymbræiApollinis ara , quam quodmorigerum feilli
præ
 LIBER PRIMVS . 2.91
præftare fuiffet aſpernatus, quemadmodum fcribit Lycrophon
in Alexandra , cuius tamen enarrator Tzetzes ideo fententiam
hanc re fellit , quod nequaquam Troilus pulcher , ac iuuenis
fuerit ; fed iam ſenior , &barbà hiſpidà , adeoqueAchillis amo
ribus ineprus , quod eo lubentius appono , vt fciant ftudiofi,
quæ ad illud Virgilij cum quo etiam fentit Quintus Calaber ,
adijci poflint
Parte alia fugiensamiſſis Troilus armis,
Infelix puer ,atqueImpar congreffus Achilli,
Ferrur equis , curruque inheret refupinus inani.
Sed ab eodem Poëta Mercurius pariter inducitur grauiter ad Aeneid. ..
modum Aeneam increpans, quod diutius quam è re fua eſfer,
Didonis amoribus blanditiiſque irretitus fufceprum iter in Ita
liam retardaret .
Tu nunc Carthaginis alta
Fundamenta locas ,pulchramque uxorius urbem
Extruis, beu regni, rerumque oblitetuarum .
Nec magis ab illa labe fuerunt immunes, qui communiter 3 .
ab hiſtoricis velutinexemplum caſtitatis afferuntur Alexander Nec non Ale
Magnus , Annibal, Scipio Africanus ; quorum in 'mores fi quis bal
xsndri,Anni
Scip
ſeuerè inquirat ,non dubium eft, quod ftatim inueniet , primum sis ..is , io
ex illis, quigloriæ cupiditate vxori & filiarum Darij pudori con
fuluit, fecretis libidinum ignibus , deflagraſle , & Perſepolim tor
tiusorientis valde inſignem regiamque Perfarum Vrbem , ad
nurum temulentæ meretricis combuſiffe . Secundum vero , Sa-
lapia oppidum Apuliæ Dauniorum , meretricio amore infamem
fecit , Plutarcho ſalrem , & Plinio ,qui eius amorum in hoc loco
fecreta deregunt .Ac poftremus denique cùm eſſer adoleſcens
famà haud ſincerà fuit, ita vt propemodum confter hofce verſus à
Cneio Næuio Poëta in eum fcriptos
Etiamquires magnas manu fæpegefitgloriose ,
Cuius factaviua nuncvigent, qui apud gentesfolus
Preftat; eum fuuspater cum pallio vno ab amica abduxit.
quibus verfibus adductum fuiſſe credo Valerium Antiatem , vt
aduerſus cæteros ſcriptores de Scipionis moribus ſentiret , &cā.
puellam captiuam non redditam ab eo , vt Polybius , Liuius , &
Plutarchusvolunt,fed retentam atque in delitijs,amoribufque
T.2 vſur
 292 DE STUDIO MILITARI.
lib.8.cap. 8 . vſurpatam fcriberer: quod equidem cum Gellius referat,neſcio
tamen quàm ſincerè iftud fecerit, videtur enim id numquam ,
fuiſſe à Valerio Antiate excogitatum , alioqui Liuius qui ex Va
lerij libris multa in ſuos tranftulit , atque vbi inuenit ipſum in hi
ftoria ab alijs diſcrepantem non reticuit, ſed ambiguitave propo
ſita , liberum vnicuiuqe reliquit ſentiendiarbitrium ,iftud vtique
ftlentio non prætermiſiſſet; Sed hoc diligentius inquirent quibus
abunde ingenij,& otij & verborü eft,mihi enim per obuia tantum
& aperta gradienti, fatis erit , ad illud quod de militum libidine
propoſui ſtabiliendum ,in eo cum reliquis auctoribus conuenire,
quod ipſe Scipio neglectà Tertià Aemilià vxorelectiſſima, pudo
ri non habuerit, cum eiusancilla conſueſcere .
4. Et etiam ſi verùm id de Scipione non eſſet , omnium tamen
des inftar eſſe
Tumque alio
Cefaris poterit Cæfaris exemplum , qui plurimas & illuftres
cum . foeminas ad illicita pellexit,vt Postbumiam Seruij Sulpitij;Lolliam
Gabinij ; Tertullam Marci Craſsi;& Cn. Pompei Mutiam , cum
minimeinterim prouincialibus matrimoniis abftineret & mili
tes currum eius triumphantis præcedentes , tritos omnium ore
verſus illos ingeminarent
Gallias Cafar fubegit .Nicomedes Cæfarem ,
Ecce Cæfar nunctriumphat, qui ſubegitGallias?
Nicomedes non triumphat qui ſubegie Cæfarem .
Verùm quid opus eft pluribus ? cùm Sfortia Attendulus cæteri
que etiam huius, & ſuperioris ætatis duces illuftri laude commē.
dati,minimè fe ab antiquiorum conſuetudine , in amatorijs illis
obſequijs alienos eſſe declarąrint:& quifictos quoque heroas no
bis exhibent,decoris iftius,quod vocant, ſeruandi gratia Orianan
Amadiſio .Rotolandoque Angelicam attribuant. Quin imo prin
cepsin eo ſcribendi genere Ludouicus Arioſtus ,non Muſas, aut :
Apollinem, quod reliqui vates facere conſueuerunt, fed amorem
inuocat,tanquam eius poematis præfidem ,in quo ftatim initio de
foeminis tantùm , & bellatoribus, de armis &amatoribus dictus
rum ſe recipiebat : quod vtique feciſſe exemplo Lucretij videri
poteft, qui de rerumnaturis, &generatione præclaro operi,non
alterius quàm Veneris fauentiam precatuseft,vt nimirum per
quam .
Genus omne animantum
Çon
 LIBER PRIMV'S,,? 293
Concipitur , vifitque exortum lumina Solis 5.
Huic autem damnofiſſimo vitio, cùm duces certatim , & effusè Arquemilitit
nomen dederint , quid milites feciſſe cenſendum eſt ? certè eius
inditio effe poteft cotlapfa in bello Numantino Romanorum mi
litaris diſciplina,& diffoluti mores inomne genus licentiæ , quos
vt in priftinum ftatum coherceret Scipio Aemilianus,eodem tem
poris momento quo caftra intrauit,edixit,vt omnia ex ijs quæ volup
tatis caufa comparata erant , auferrentur ac fummouerentur :nam
conftat tum inde maximum inftitorum , & lixarum numerumus
cum duobus millibus fcortorum abý Jezita enim numerum definiuit.
Valerius Maximusdiligentior hac in re Lucio Floro,lulio Fron
tino,& Flauio Eutropio quinullo expreſſo numero ſcorta caſtris ::
expulſa fuiſſe velut in tranſcurſu notant. Vnde fi talis licentia
apud omnium obſeruantiſſimos legum , & honeftiviguit , tanto
facilius mihi perſuadeo, hancreliquarum nationū caſtra penitus
infeciſſe : vt non immerito dixerit Ariſtoteles in Politicis , vide- lib.2. c1p.7.
ri non abfurdè quiprimùmfabulam effinxit , coniunxiſe Venerem
Marti ; fi quidem qurbellaces funt, aut ad Pæderastiam , aut ad mu
lierum confuetudinem tales omnes folentelleprocliues; quod præcla
rè confirmant Platonici,cùm afferunt concupifcendi, & irafcen
di vires, eſſe quaſi germanas , ita vt qui valde dediti ſunt volup
tatibus , ijdem vtplurimum etiam ad iram propenfiores eſſe de
præhendantur : & Spartani vterantipfiad vtrumque, ſcilicet ad
Venerem & bellum æque procliues,Venerem -armațam propte
rea coluerunt, vt auctores ſunt, Pauſanias, & Lactantius in inſti- lib.3.
lib.i.
cutionibus chriſtianis.
Cauſa autem & ratio huius rei , non alia meo iudicio afſignari Et 6.eius rei
poteſt, niſiquod,quæ ſunt roboris militaris efficientes caufæ,ſci caufa align *
licet integritas partium corporis , & copia fanguinis , fpirituum- tur.
que & innati calidi, eadem omnia ad Veneris appecentiam miri
ficè inuitant,etenim ve inquit Ouidius
Que bello est habilis, Veneriquoque conuenit atas,
Turpe fenex miles, turpe ſenilisamor .
ex eoque non infrequenter idem Poeta amorem militiæ com
parat lib. 2.de arte
Militia fpeciesamor eft, disceditesegnes,
Non sunt bæc timidisfigna tuenda viris.
T 3 & foe
 194 DE STVDIO MILITARI.
& fæpe translationibusà re bellica defumptis vtitur,miles nun
quam tua figna reliqui; vt proptereaminus rectè feciffe cenfeatur
Propertius cum ferme contrarium aiferuit in execratione ad
uerſus lenam
eleg.s.lib.4.
Nec tibi displiceat miles non factusamori,
Nauta,nec attrita feferat era manu .
7. Nequetamen inde ſequicurluxurią vitium non fummopere
oftenditur noxiū eſfe militari facultati, quoniã vt animum voluptas eneruar,
kinimilitä
Libido .
ita corporiturpiſſimas maculasafpergit, vtrique imprimit dede
cus indelebile; vtrumque afficit morbis inſanabilibus;& cum
lib. degeni- illud quod Venere excernitur, robuftiffimum fit,cùm ex diuini
rur: & 4. de Senis auctoritate ; tum vero eriam ex Ariftotele allerente in pro
Sect.
blem .4.pro-
6. blematis, & in libris de hiſtoria animalium , hominem poitquam
Libro 3. aruum naturale probè ſubegit repaſtınauitque,maximè omnium
languefcere , quia nowma.. Segontos megistar plurimum
pro corporis modo emittit homo, feminis videlicet , quod à corpore
deciſum illud ex confequenti omnino languidum , iners, exhau
ftumque relinquit , ac bellicis muneribus obeundis prorfus ine
ptum,rectè fi quidem Hefiodus fingit quod
Marticlypeos atque armasecanti ,
Alma Venuspeperitpallorem ,unaquequetimorem ,
Qui dare tergavirum armatas iuffere Phalanges
In bello triti .
Sanè qui necmultitudine copiarum ,nec virtutemilitum ,acne
vllo quidem tenore foelicitatis vincipocueruntfummi duces, hos
voluptas ludibunda expugnat, expugnatos & proſtratos cõcem 1

ptui exponit,ac deriſui;ſicutenimlibido ancillatur voluptati, ita

vtriuſque nutricula deſidia eſt; cuius præcipuü eft munus cuticu
lam curare : frontem & genas oblinere pigmentis ;crines paratis
ciniflonum ope calamiftris componere ; greffum ac geftum in
millemodosvertere ; totumque hominem ita corrumpere, & de
formare,vt colore albo, oculis vuidis & humentibuszintuitu me
Silius Italic. retricio, corpore fluxo, priorem ſexum , in ſequiorem tranſmu .
tet, & totus tam fiat trepidus & ſolicitus , quam totus eft nihili .
Quippe nec ira Deum tantùm, nectela , uec hostes
Quantum ſola vales animis illapſavoluptas.
Ebrietas tibifida comes, tibiluxus, & atris
Gira
 | LIBER PRIMV S. , 295
Circumie fempervolitans infamia pennis
Nec aliorſum ſpectant auctores qui Herculem tot monftra de
bellaſſe, & acceptum etiam ab Atlante Coelum ſuis humeris ſu
ſtentaſſe prædicant; niſi vt poftea , cùm eundem narrant, in Om
phales feu quod nomeniftud præſe fert in umbilicã vilis fæmina
decubuiſſe , inanes quofuis labores , nugatoriaſque virtutes om
nes effeoftenderent, eas cùm vna deprimit, ac deturpat libido.
Nam quod in villico dicebat accidere Columella, vbife' venereis lib.i.cap.E.
amoribus dederit , illud etiam in milite locum habet , & vterque
non fecus opinior , ac cæteri homines quorum animus volupta
tum lenoicinijs pelle&tus eſt, nec præmium iucundius quam fur
sum libidinis ,nec fupplicium grauius quamfrustrationem cupidita
sis exi ftimat .
Proptereaque apud Germanos vt Cæſar inquit quidiutiffime 8.
impuberespermanebant id eft glabro & nondum pilis fruticanti. E' quantum
bus conueſtito pectore, maximam inter fuoslaudemferebant, quod exhauriarubi
aliftaturam hoc modo, viresque, & neruos confirmari putarent , in- locus Cafaris
tra annum vero vigekmumfæminæ notitiam habuiſe in turpiffimis de pubertate
habebant rebus, cuireinulla eratoccultatio , quodpromiſcuè in flumi- explicatur.
nibusperluerentur: quoloci& fi Cæſaris mens omnino perſpicua Gallico De bello
.
eft, ipſam tamen neſcio profecto quamobrem , implicat Mercu
rialis qui in eius declaratione fluctus concitat, fed vereor prorſus 6 variar.c.23
ne eorum more de quibus dicebar Ennius
Querunt in Scirpo , foliti quod dicere,nodum ;
etenim cam Hippocratesaſſerat in libro de natura pueri,venere
carnē rarefcere, cuciſqueporos ita laxari ,vt pubem feumollē la
nuginem emittat, quæ primũin ætate maturis,& venerē expertis
ſpectatur, ex eo colligere poflumus fignum hoc loco , fuiffe pro
cauſa à Cæſare inſinuatum : vnde addit quod nulla huius rei poteft
effe occultatio, quiapromiſcue in fluminibus perluerentur , vbi cùm
paruis rhenonum tegumētis vterentur,magnaque corporis par
te nudi eſſent, occultari minimè poterat fruticans ille pilus, qui
pudoris amiffi vel conſeruari index apud illos fuit : & eodem re
ſpiciens Tacitus , vbi temperantiam in ijsdem Germanis laudat,
fera inquit iuuenum venus, coque inexhaufta pubertas,quaſi ligni
ficare vellet , non prius vires in homine elanguere , quàm venus
occultè fe latcntcrque infinuando, neruos omnes lurripuerit,
T 4 quod
 296 DE STVDIO : MILITARI .
lib. 3. de có- quod eodem penitus ſenſu quamquam ſtilo diuerſo, Poëta qui
tép.mortis. dam inter nouos oprimus ſic extulit
Profuit & primos veneremfugiſeper annoso
Et ſeroblandas Hymenai accendere tædas.
Hinc vigor , hinc viressolide , morituraque primam
Ante aciem foboles,ferroque inuicta iuuentus.
quantum vero liquoris illius viuifici conferuatio ad robur cor
poris faciat,velvnius Lycurgi reſponſo patet, nam miranti cui
dam cur nouo marito concubitu cum ſponſa interdixiſſet, ac iuf
fillet eum maiorem dicipartem ,tctamque fere noctem cum æ
qualibusdegere, cum ſponſa autem furtim & caurè cohgredi,eo
inquit bec tendunt , vt validi corporibus maneant, & amor ſemper
fit recens,prolemqueedat validam : llludque intelligebant olim ,
priſci Athlet & , quorum multos ab hac voluptate conſtanter abf
8.de legibus. tinuiſſe auctor eſt Plaro ;quem poftea ſecuti ſunt Galenus,& Ter
tullianusad Martyres;intelligunt & Turcæ luctatores hodie, qui
tuendarum virium ftudio , veneris vſum omnem refpuunt.
9. Sed quod hiexperimento confirmant, illud totum iucundà
Etqueſtio dia quadam eruditionedocuerat priusAriſtoteles in dubitationibus
fcula cur më
tha belli tem varijs, in quibus quæftionem proponit, cur métha tempore belli
pore,neque neque ferenda,neque edenda ſit : rem vero dignam inquiſitione,
edida neque ſed in qua tamen magis coniecturis , quàm dijudicatione vti par
Sect.so.pro- eft , nonnulli fic explicant, vt ex hoc præcepto admoneantur
5 ‫ܙܐ‬
homines, ſummouendum eſſe inimicijs ac ſimultatibus locum
quas immortales eſſe turpiſſimum eſt; quandoquidem Mentha
femel aliquo loco fata, diutina in eo ætare perdurat. Alij au
tem hoc lymbolo indicant turpe eſſe belli tempore delicijs in.
dulgere , hac enim herba ,in condimentis , & paſtillis vtimur, ex
quo ctiam idoruos Græcis dicta eft, quemadmodum Plinius in
nuere voluit his verbis mentæ nomen suauitas odoris apud Grecos
mutauit ,cum alioquin mintha vocaretur vnde veteres noftri nomen
declinauerunt hincque paulo poft addit gratomenta mensasodore
percurrit; atque ita certum eft mentham odoris ſuauitate reficere
animos, & auiditatem in cibis excitare,quorum vtrumque parum
hominem militarem decet . Sunt præterea qui ex rerum naturæ
119.2.cap. 19.
peritis contendunt, ipfam herbam ferruin reformidare , forſan
า

quia vt nomen , fic , & naturam aduc retineareius nymphæ Co

1
cyti
 LIBER PRIMVS.. 297
cyti filiæ , quæ quod fe Proſerpina illuſtriorem genere , & forma
præftantiorem iactaret , à Cerere in mentham commutata eft , vt
commemorat Ouidius in tranformationibus
an tibi quondam
Femineos artus in olentes vertere mentbas
Perſephona licuit ?
Adduntdeniquealij ex autore geoponicorum , ſiue is Caſſianus
Bafſus, ſiiue Fl rentinus , aut Conftantinus Cæſar fuerit ,men
tham efle axphoneor hoc eft inutilem ,quæ vulneribus etiãadhibita
ſanari ipfa vix iinit.Sed his omnibus propius ad ſcopum collima
uit Ariſtoteles ,mentham ideo veritam fuiffe bellatoribus fcribēs,
quod ſuo frigore , genitale ſemen corrumpendo , vires quibus
maximè in bello opus eft debiliter: idque fortaſsè innuere viſus
eft Aethymologiciauctor, dum obſeruat eam öxceptor ſeu fterilem
à Cerere factam eſſe . Quanquam id quod Ariſtoteles frigori ni
mio attribuit, antiquior Hippocrates, & in ipſis melior, caloris li.a.de dięca.
opus eſſe exiſtimet, ſemen ita colliquantis , vt fluat fubinde ,
corpus que genitali ſucco exhauftum , & confectum tabe relin
quat; atque hoceft quod inſinuauit Martialis dum mentham epigr.48.
10 .
lib.
ſalacem quidem , fed deftupraticem vocat
In quibus eft Lactuca ſedens , & feffile porrum ,
Et deſtupratrix Mentha , fed herba falax ,
quaſi innuat , vim quidem excitandæ veneris menthæ ineffe , fed
tamen feminis profluuium ſpontaneum excitare , vbi videlicet
eam in vſufrequétiori aliquis habet; ſicque generationi plurimū
aduerſari, cui tempore belli maximam operam dare oportet, vt
humani generis iactura, quam Mars rectè ab Homeroßporònelyos,
vocatus afferre folet, fartiatur; Verum nonnulli alijMedici vt
Galenus,Simeon Sethi;& Auicenna tantum abeft vt iftud conce
dant, quod mentham Venerem potius ftimulare , & excitare per
hibent , ob humiditatem ſemicoctam , & flatuofam quam habet;
ita vt Auicenna ſcripſerit mentham in ſècundis menfis fumptam
confortare membrafpermatis valde,& fortitudinem facere ſuper ſper
ma ; unde forte fitcoeundi deſiderium ; fed hæc difficultas tam in
geniosè ab eruditiſſimo Renato Moræo compoſita eſt , vt me
dicos non amplius in partes ſeducat; At enim fi Venerē vt ipfi di- cap.34. Schol
cunt Mentha follicitat,à qua vulneratos arcere operæ pretium Saler.
elle
 298 DE STVDIO MILITARI .
effe medici contendunt,quia totius corporis, infitique humidiex
ficcationem coitus operatur, & fluxus concitando, peflimos hu
mores in locum affectum deferrifacit;conijcere inde licetnõ vnd
ſed pluribus, & ijs quidem validiflimis rationibus adductum Ari
ftotelem fuiſſe , vt aſſereret, bello flagrante veteres menthæ vſu
hominibus interdixiſſe, à qua tot in milites exintempeftiuo con
cubitu dam'na prouenirent .
10 . Quæ omnia cùm ita fe habeant , quæſitum eft diu multumque
Acdemum ab auctoribus illis,qui ſapienter & eruditè de rebus pronunciant,
num praffet fum vtilius fit Reipublicæ milites connubijs vinctos, quàm coeli
uxoribus auebes, & hoc onere grauiſſimo ſolutos habere ; qua de re procliue
cælibes vine- eft illis conftituere , qui fub legibus Thomæ Mori, vitam in V
re .
lib . 3.
topia viuuntinnocentem : illienim fæminas volentes in militiam 1

comitari maritos, adeo non prohibent, ut ex hortentur etiam , do- lau

dibus incitent ,profeclasque cum suoquamqueviropariter in acie 1

conftituant;‫ ز‬in qua sui quemque liberi, affines , cognati circunf

Stunt, ui hi ex proximofint fibimutuo subfidio , quos maximè ad fe
rendas inuicem suppetias, natura ſtimulat ; Verum cùm beati illi
Vtopienſes cęteris paritervirtutibus ex legislatorisfui indulgen
tia donati ſint, quibus efficitur, vt conſtitutiones omnes , & ftaru
ta benè inter ſe,ac præclarè conueniant;ita quidem vt nullum ,
alteri cfficiar:non mirum eftfi apud illos extra iudiciorum aleam
eſt, quod hic apud nos non ita videtur eſſe determinatum Nam
Cyaxares in oratione qua Cyro perſuadere conatur, minimè
perfequendos eſle Aſſyrios,qui ingenti prælio fufi, nocturnam ,
fugam meditabantur ,præter cætera inquitfcire debes non tam illo
rum liberos & vxores capiundi te cupidumeffe , quàm ipßflagranti
defiderio vrgentur ,vtipsas ab imminenti calamitate tueri poffint:
etiam fues cogita, queprocul à natis , etiamfimultæ sunt fugiunt, ac
insequentes deuitant ; cùm vero quis Nefrendes illarumvenatur
non iam amplius ne fi una quidem litfugit,sed eum qui illis moleſtus
eſt audacter inuadie . Scipio quoque conſul cum Annibale con
greffurus ita ad milites ſuos perorabat vnusquisque veftrum se
non corpus suum , sed coniugem , ac liberos armis protegere putet ; nec
domeſticas tantum cogitet curas , sed identidem hoc animo reputet ,
lib . 216 noffras nunc intueri manus populum Romanum ; & cxtera quæ
Liuius in hanc rem habet , fimilia omnino iſtorum , quibus
Fcm
 LIBER PRIM VS, 299
Pompeius milites ſuos hortatur apud Lucanum lib. 7 .
quisquis patriam , charosque pænaseis,
Qui sobolem ,ac thalamos, desertaque mania quærit
Ense petat.
& Turnus in Virgiliana Aeneide 10 .
nunc coniugis esto
Quiſqueſus , telliquememor .
Quinimo Cæfar Auguftus cenfor inquiſiuit in militem , quod in
ducenda vxore non paruiſſer legibus, & periclitabatur ipfe, ni
docuiſſet ſe trium liberorum parentem eſſe : erat enim cenforum
officiū videre ne Romani equires ac pedites coelibes forent; quod
hoc ipſum non modo veluti probrum habitum eſt , ſed legibus
inſuper duodecim Tabularum in hæc vera cauebatur Censores
equitum Poditumque prolem diſtribunto. Coelibes effe prohibunto :
ex eoque Valerius Maximus Camillum & Pofthumium Cenfo
res tradit feciſle eos ærarios qui ad fene &tutem coelibes peruene
rant ; cùmque aliqui talem conftitutionem incufarent,puniti funt
à cenforibus, hæc afferentibus; natura vobis quemadmodum na
scendiitagignendi legem prescribir,parentesque,vos alendo,nepotum
nutriendorum debito , fi quis estpudoralligauerunt; ite igitur no
dofam exoluite stirpem vtilem pofteritatinumeroſa. Quibus rationā
momentis in hanc tandē fententiam multi declinant,vt arbitren
tur milites qui coniugio ftabili proprias ſibi vxores duxerunt,ala
crius vitam pro patria ,fociſque profundere ; eique minus omni
no parcere .
quum defendier armis
Suadet amor patriæ,capriuaque penatibusvxor .
vt inquit Sulpicia , quàm qui volgiuage Veneris facris tantùmmo
dooperantur, autætatem deſertam ac coelibem agunt . Atè con
trario videtur non mediocriter huic officere ſententiæ , quod in
quit Seuerus Caciona apud Tacicum baudfruftraplacitum olime 3 Anoal,
nefæminæ in fociosaus gentes exteras traberentur: ineffe enim mu:
lierum comitatui , quæpacem luxu , bellum formidine morentur, &
Romanum agmen ad fimilitudinem inceffus Barbari conuertant; Eleg- 7.
atque hæc ipfa rigida conſtitutio multoties Tibullum compulit
vt diceret
Caftra peto valeatque venus , valeantque Puelle
& Poë
 300 DE ST-VDIO MILITARI .
Lib.4.eleg.3. & Poetam Vmbrum vt ita fcriberet
Romanis vtinamparuiſſent caftra puellis !
nec enim patebant non dicam proftratæ pudicitiæ, & vulgaribus
ſcortis , ſed ne legitimis quidem vxoribus principum virorum ,
quibus illas non licebat habere in prouincia, tantum abeft vtins
bello ; hincque Pompeius principio ciuilium diſſencionum cum
Cæſare, vxorem suam in Lesbo reliquit , quemadmodum Seruius
libro 8. notat ad Aeneidem octauam , & Lucanus propterea dixit
Conſcia curarumſecreta in littore Lesbi. 1

Fle &tere vela jubes ; qua cum tellure latebas

Mæftior , in medijs quam fiCornelia campis 1

Aemathia flares.
libro 40.
Eaque ratio eft,cur antiquitus milites lege prohibiti fuerint vxo
res ducere , vt inquitDio Cocceianus, legis eius capita referens:
14. Annal. & Tacitus non diuerfuin ab eo ſentit , cùm hæc habet milites fine
vxore neque coniugisfufcipiendis , neque liberis alendisfueti, orbas
fine poſteris domosrelinquebant, vt nec etiam Tertullianus in ex
hortationead caftitatem vbi perierunt, inquit,familie ſpadonum ,
celibum ,militum ,peregrinantium finevxoribus : & non ante multa
ſæcula Germani certas de hac re leges habebant , laudatas à Ra
deuico ſcriptore geftorum Federici primi , & præclarè'explica
libro 7:
tas à Conrado Ritterhuſio in notis ad Ligurinum Guntheri eiuf
dem Imperatoris Poëtæ,qui prædictas leges his verlibus comple
xus eft .
Non erit in noſtris nobiſcum fæmina castris .
Quireus extiterit fpolisnudatus abibit,
Turpiter, dunafo mutilabitur illa refecto .
fapientius tamen Hebræi,quo maxima incommoda vitarēt, hoc
honoris habebant matrimonio , vt qui fponfam duxiffet , non
cogeretur eodem anno in bellum exire; nimirum ad rem ftrenue
gerendam ,auocamentum cenfebant eſſe non mediocrè, vxorum
deſiderium ,totque blanditiarum recordationem , quibus primo
resconiugij fructus condiriſolent: & Romani ſatis habebant, fi
II . miles vxorem ſuam ſecum in caftris non haberet .
Et qualis in Nam quod multi exiſtimant ,ob rationes, quæ pro militum cæ
hacMAreROYU
RO M libatu apud apriquos vſurpato,hactenus adductæ ſunt, lege veti
fuerit
CN /Mindo. tum fuiſſe,Romanis præſertim ,quominus vxores ducere poffent;
illud
 LIBER PRIMVS ; 301

illud modo intelligendum eft de pofterioribus temporibus,& in.

ftitutà iam perpetua militia , quam tamen Seuerus Imperator le- Herodian .
gein contrarium la à ,ab hoc coelibatu abſoluit; nam res aliter ſe libro 3.
habuit ftante Republicà , quo tempore conceſlas fuiſſe militibus
vxores , cùm hæc omnia argumento funt quibus , vt retulimus
Imperatores ſuos milites pugnaturos excitabant;tum Liguſtinus libro 42.
ille, quiapud Liuiū vxore,liberisque ſuſceptis,ad bella plurima ſe
profectum gloriosè narrat , quibus ſimilia multa afferre poſſem ,
ni ſcirem corculum Belgicæ luftum Lipſium , rem hancita eluci
daſſe in commentarijs ad Tacitum , vt nequidem locus vllus du
birationi, vel aliarum probationum ſpicilegio, poft vberrimam
eius meſlem relictus ſit .
Prohibebanr vero Romaniab aditu caftrorum vxores ſuas , 12 .

quia impedimenta funt, & onera militiæ , quæ mafculam virtu- Additions
tem potius eneruat, quàm audaciores homines faciant ad munia, tam in vxo
& pericula bellorum , fi præſertim gregarij illi, ac manipulares reducenda.
fint; nam qui paulo honeftius vitam inter illos degunt, glorid; &
ambitione honorū impelluntur ad præclara facinora , & res alias
quamtumliber chariſſimas huic vni facile poſtponunt. Imo Du
ces ipſos vix aliundè potentius excitari ad difficilia quæque ſub
eunda exiftimo, quàm ex deſiderio probandi ſe, non eaopinione
inferiores, qua apud vxorem , aut eiusaffines haberivolunr; ſic
enim Ferdinandus Daualus cùm Victoriam Columnam ynam .
omnium fuæ ætatis formà , probitate , ac ſapientià le &tiffimam ,
mutud ſortis foelicitate in vxorem lectiſſimus ipſe duxiſſet , &
aliquandiu ſuſcipiendis liberis operam dediſſet, audito tandem ,
belli Gallici claſſico,faguluminduit, criſtasque, & equorum tegu
menta , quæ fidelis vxor Phrygijs, & acu pictis operibus,ex auro,
& purpura,ad fingularem elegantiam illi parauerat; fimulque
animum ſibi fecit,adeo gloriæ ſitientem , & intrepidum , vt in Im
peratorem poftea euaferit , quo neſcio an Europa vnquam ha
buerit celebriorem aliquem .Quod equidem exemplum ,Ludoui
ce Cimes, quoniam mirificè conuenit cum anteacta , & præſenti
vitæ tuæ rationé, cui nihilaliud deeft, niſi çoniux bonis omnibus
ornariſſima, vtcum Dauali iuuentute ex æquo conſentiat;Deum
optimum maximum oro , obteftorque quantum in me ficum eft
cupidiffimè, vt & hanc , & totius confequentis vitæ tuæ ætatem
per
 302 DE STVDIO MILITARI .
per fimilesvirtutum , & honorum gradus fortunare velit.
13 . Cæterum cùm ille , quem tibi ad imitandum propono , nullius
Quamin re. fermè rei dicam incurrat, niſi quod in cohercendis militum volu
frenanda mi ptatibus refrænandàque libidinum licentià,quam ſibi per victo
libidine .
rias deberi putabant, tardiorem fe paulo , negligentioremque
exhibuerit: tu contra Philippum Regem imitabere , qui inbello
Thebano,cùm duo Juuenes Pſaltriam mercede conductam in ca.
ftra induxiſſent, re cognita, ambos extra Regni ſui fines relega
uit . Vel Sfortiam potius, dequo narratur à Jouio, quod equitem
in eius vita . è Ferraria nobilem ,qui contra edictum ,vel fæpè admonicus,ſcor
tum adoleſcentis armigeri habitu, circumtonfa cæſarie, ſecum in
exercitu ducebat, pudendà ludibrij poenà affecit, ita quidem vo
muliebri vefte indutum , per caftra, armato in equo, circumduci,
oftentarique eum iuberet. Nam ſupplicium quo licet in grauiori
delicto Opilius Macrinus vfus eft, pe cogitatione quidem vſurpa
ridebere cenſeo ,in hac præſertim temporum licentia,in quibus 1

fatis eft caftra quafi caffadici, vt voluit Ifidorus, non autem ve

quidam inepti cenfeatà caftratione, quam , vtſunt hodierni mo
res , fruftra niſi apud eunuchos requiras. Vnde cum luxuriemo
accufare facilius fit quàm vitare libidinem , fatis hac in re caurum
à Ducibusfuiſſe crediderim fi diligenter prouiderint, ne ſui mili
ces non tam hoftium viribus, quam proprijs moribus ſuperentur;
eorum inftar qui ab Annibale in Campaniam deducti, occaſionē: 1

poftea dederuntMarco Marcello Confuli, vr de ipfis diceret

Liuius.dec.3:
libro 3 . milites iftos marcere campanàluxuria vino,foorsis , omnibuſque lu
ftris per totam hyememconfeftos ; abyſeillamvim , riguremque, di-,
lapſa eſſerobora corporum animorumque,quibus Pyrenæi,Alpiumque
Superata iugafuerant:Capuam Annibalit annasfuiſſe;ibi virtutem
bellicam : ibi militarem diſciplinam : ibipræteriti temporisfamam :ibi
spem futuriextinctam .Atque vt non militibus folummodo, fed ti 1

bi quoque legem imponas, fi quando virosviceris ,ne identidem

poſſis àmulieribus ſuperari:vellem tibiin exemplum afferrecon
tinentiam AlexandriMagni ac etiam Cyri', & aliorum , quiin
ſumma peccandilibertate,nequidem illasvidere voluerunt,qua
rum eximia forma ſecum ferebat libidinis inuitamentum ;fed cùm
iſtorum omnium tibi in men :em venire poffit ; cui ſcriptorüan
tiquorum monumenta , nõ minus quam vngues, & digitos explo
rara
 LIBER PRIMVS. - 303
rata funt;egoveronon ſemper honeſtum ducam , trițum ab alijs
iter , iterum ingredi , & premere ; afferam huc quod memini me
legiſſe de Franciſco Maria Feltrio ſeniore Vrbinatium olim Re.
gulo, cuius vitam , ab eius aulico , & copiarum aliquot præfecto
Anthenore Leonardo Piſaurienli fcriptam , fed nondum quod
ſcio typis commiſſam ,videre mihi contigir,dum Vrbini vnàcum
Eminentiſſimo tuo Patruo commorarer . Hic igitur refert,
quod in Ticini expugnatione Franciſci Mariæ auſpicijs feliciter
tandem ad exitum perducta , cùm ipfe audiuiffet, in perantiquis ,
ſplendidiſque ædibus,foeminam primariam aliquo fenumeromi
licum communiſſe, atque ab vniuerſo Vrbis excidio fe præftitiſſe
ea rationeincolumem , totamque familiam ſeruaſſe; idcirco vtid
certius cognofceret,miſit eò fub comite Ambroſio nobiliffimam
præfectorum cohortem, cuius admonitu apertæ ſunt fores, intra
que eas armati milites reperti ſunt,atque vndequaque lauciſſimæ
facchareiſque.cruſtulis , & placentulis extructæ menſæ ;in pene
tralibus vero domina ædium permanebat , facie , atque aſpectu
pulcherrimo , & venuftiflimo ,fecumque erantaliæ mulieres for
mà;ac nobilitate eximiæ , plurimæque honeftiflimæ , ac formoſif
fimæ Virgines , de quibus ftatim arque Franciſcus Maria,certior
à comite factus eſt , ipſe nobiliſſimorum virorum cæru ftipatus
eam inuifit , bono iuflit eſſe animo , conſolatusque eftomnibus
modis, & quantum ipſa voluit, eius,omniumque quas vna fecum
habebat pudiciſſimarum virginum pudori , atque incolumitati
profpexit : reheto etiam circum ædes biilitum ſuorum præli
dio , quo ab omni iniuria ſecuræ inpofterum redderentur; hæc
vero tantæ virtutis, & conftantiæ foemina,cuius nomen reticeri
abfque piaculo non poffet, fuic Helena mater poftmodum Fran
ciſci Viſcontij,Bregnani,aliorumque locorum domini: res autem
in Duce conſiderata eft omnino præclari monumenti , tanto que
magis fuperat antiquiorum Ducum continentiam prope diuină,
quanto meliorem refertvirtutem ': non enim fimpliciter conti
nencia dici debet, fed Chriſtiana pietas, ac diuina prorſus, & He
roica virtus, quam cæteri Principes imitaridebent , ſi facta ſua
volunt eodem felicitatis gradu procedere, & ex iuftitiæ ,probita
tisque obferuantia,fempiternæ hominum memoriæ commēdari.
Continentiam ſequitur modeftia ,quæ primum quidem militis XXVIII
lin .
 304 DE STVDIO MILITARI.
1. Tum moa linguam gubernar,deinde etiam eius perfonæ, & eorum quæ cir.
defia primi ca illam ſunr, cultum ,apparatumquediſponit; neceſſariapror.
nihil habere ſus vtrobique,fed in verbis præſertim ,quorumintemperantia,feu
debentexin- ad vitium illud referatur quod državskav vocant,nos verofaftü ,
&antia .
fuperbiam ,arrogantiam , oftentationemque interpræramur: feu ad
conuicia, & lædorias quæ in alios iaciuntur, non poteft in militer
non fummopere deformis cenferi; etenim cum oftentatio fit fal
forum bonorum pompa , & mendax commemoratio earum re
rum,quæ oftentatori non adſunt, quis amabo bellicam in eo vir
tutē requiret : qui vires ſuas ſupramodum efferr,nihilque omni
no niſi magnificum de ſe crepat , & cum irrifione audientium ,
imitatur vnum aliquem ex militibus illis glorioſis Thrafone , Pyr
gopolinice autStratophane,quos velut faftus, & imbelliæ, ignauiæ .
que mancipia , nobis deridendos proponunt eruditi illi imitato
res , qui exemplaria vitæ ,morumque reſpiciunt,vt inde veras vo
ces ducant , Poetæ inquam comici Terentius, & Plautus , apud
quos dum vnusipforumfartumgeſtitfacere ex hoftibus, alter etia
percorium , per viſcera ,perque os Elephanto brachium tranſmittit', &
tertius vrbi capum ſe,occiſoremque Regum profitetur, omnes tan
dem ficà vilibus fcurris tanquam pueri huc , & illuc aguntur , vt
cunctis , quiad theatrales ludos, & ineptias conueniunt ; fabulæ
ſint, ac deriſuimaximo. Quoniam plusaudire quamloqui milita
rem hominem decet,coalitum præcipuèaclibusgloriofis,vt luliani ver
bis vtar : eundemque oportet in pace, & ante ſigna modeftiam
præſe ferre , intus vero coquere quod in hoftem euomat ; æftua
re animo,non ore ; & integras vires per manus, & arma,non per
libro ro . os effundere.Proptereaque Liuius optimè dicebat virosnatosmi :
litiæ factismagnos, effe adverborum & lingue certaminarudes : àt
exaduerfo quidebellaturividentur Alexandros,vixque manibus
temperant,cùm de hoftibusmentio incidit ,re vera tunc quando
pugnandum eft,trepidantes illos videas,ſudantes,fugam circum !

fpectantes, in pugna timidos,poft victoriam crudeles, fæuos, ra

paces, & omni flagitiorum genere inquinatos ; vt non immerita
lits.cap.14 Vegetius inter alia , quæ in Centurione defiderat, iſtius quoque !
conditionis non obliuifcatur , vt agilis fit, & magis ad facienda ,
qua ei imperantur, quàm adloquendumparatus: cuius contrarium
Aencid.ij. Virgilius in Drance repræhendit,cui lingua melior ineflet,fedfri. 1

1
gida
 LIBER PRIMVS . 305
gidabello dextera . Nimirum hæc ignaua,vtinquit. Tacitus ſed pro
cax ante periculum manus , canem timidum imitatur, qui vehe
mentius latrat , quàm mordet: atque vr vento vter , ſic vana
mens facilè opinione inflacur, contemnitque alios,vt feipfam tan
tummodo iacter, & extollar . Turnum vide quàm de fe magnificè
ante pugnam , quamque de Aenea contumeliosè dicat .
Hac ego Dardanium dextrà ſub Tartara mittam .
Deſertorem Afit,fedeant,Spectentque Larini,
Et folusferro crimen commune refellam .
at vbi in medium proelium deuenit,qui paulo ante tam ferociter
verbis inſultabat,vtrotus formidat,vt rotus conturbatur, ac per
horreſcit, tanquam depræhenfus, nec animo certè , nec cor
porefubfiftit .
Cunclaturque metu , telumque inftare tremifcit.
Nec quàſeeripiat , nec quà vitendat in boſtem ,
Neccurrus vſquum videt, aurigamquefororem .
viri autem fortes, quemadmodum inquit Caſſiodorus,femper in epift. 3. lib.
pacemodeſti ſunt,pectusque animorum ,& iræ tacitæ plenum , iz
omnemque ferociam , in diſcrimen ipſum certaminis differunt,
nihil interim habentes tumidum ,nihilinſolens,nihil inflatum ; &
fi quandoquein mentionem rerum à ſe geftarum inciderint, mo
deratè hunc in modum loquuntur .
Et nos tela pater ,ferrumquehaud debile dexird
Spargimus, & nostro fequitur de vulnere fanguis .
alioqui nullus mortalis adeo patiễs vnquam extitit, vt vel in ipfis
Dijs iactantiam æquo animo ferrepoflet; quare hunc quotidie
derident, & falsè aculeatèque perftringunt, quem Nonnus Dio
nyſiacorum fcriptor , ita pueriliter inducit efferentem fe , vt
minetur , calcaturum fecælum , imòaliud ſupernè quod octies maius
for facturum , cum vetere capi nonpoffet:item omnes ftellasnouis inter
Jenuptiis copulaturum ; quo cælo plenior fitfoboles :Mercuriumquein
vincula coniecturum : Lunam babiturum pro famula , quæ ſibileétos
Aernat: quod filauarivelit Eridano cælefti , probalneis vfurum .
Quomodo enim hæc & fimilia verba,quæ per ſummā impruden
tiam ,præcipiti multorum ore deuoluuntur , ſobriæ aures , feriæ
que, niſi cum ſumma moleftia, aut irriſioneſuſtinere poſſent?
Sed eo minor eft hæc verborum intem perātia,quod ipſis tan 2.
V tumn
 306 DE STVDIO MILITARI .

Autconuicia tùm nocet, qui illa abutunturin efflandisſuis glorijs;grauior lon

quod àiocis; gè eft,quæ conuiciumin fe habet,fi præſertim cum iniuria,velir
se diftingui. riſione coniungatur,nam lepos ille, ſeu iocus pudens , & liberalis,
sur, demna qui facilè , bellèque ridenda ridet ,multoque leuioreft irrifione,
turque .
ita vt cauillationis,& vrbanæ dicacitatis appellationem merea
tur , feu potiusfacetudinis, quo nomine louianus Pontanus in li
bris de fermone,non minus frequenter vtitur , quàm reliqui au
ctores Latini urbanitate, autGræci fua cuteamenic ; tantùm abeft,
vtà coetu militum proſcribendus ſit, quod etiam inter graues vi
ros, & fapientes retinendus eft , modò tamen abſque vila amari
tie,abfque ftomacho , & moroſirate proferatur; nam fi fecus les
habeat, dicendum erit cum L. Seneca in in epigrammatis .
Quare tolle iocos, non eft iocus effe malignum .
Nunquam ſunt gratiqui nocuere fales .
Martial. lib. alioqui cum intra præfcriptos modeftiæ fines confiftunt, tor
10. epigr. 9. quenturque cum gratia ..
Et multo fale ,nec tamen proteruo:
itaut propriè difteria appellari poflint, quorum naturam ſic ex
plicat Cicero in fragmentis epiſtolarum , quæfacete ,& breuiter ,
& acutè locutieffemus,ea proprio nomine appellari difteria voluerút.
nemo vnquam ipſisnon vfus eft, qui paulo cæteris ingenio va
lentior effet, quemadmodum idem Cicero ſequentibus verbis 1
epift.i6.lib.g . confirmat, effugere autem fivelimnonnullorum acutè, autfacetė di 1
étorum offenfionem.fama ingenij mihieft abjcienda : & de illis quo 1

queintelligendum arbitror D. Gregorium Nazianzenum, cùm

oratione 30. de Bafilio refert , quod atramenti ſaggittasvibrabat mirabiles to-
& Cuata 'x pídenos.Quinimo apud Lacædemonios, vt Plutarchus
in Lycurgo . notat,aluefishantpueriiocari, & di&teriacitra ſcurrilitatem iacere
atque aliorum fineoffenfa excipere cauilla ,quod Heraclides dixitipa
Malcos ry oncildurj orcémieJou argutè cauillari,& excipere cauilla.Nec
in fragm.de verò Lacædemonij tātū ſimilibus facetijs dele&tabantur,fed Græci
policijs . omnes atque Latiniceſſationis tædium iftis diluere,autanimos ex
grauioribus ſpectaculis reficere voluerūt.vnde exodiarius apud oe
teres in fineludorum intrabat,quod ridiculus foret,vi quicquid lacry
marü atque triftitiæ coegiſerez tragicis affectibus,huiusspectaculiri
lib. 4. epiſ ſus detergeret , vtinquit verus Scholiaftes.Iuuenalis ad Sacyrā ter
vltima .
tiā, vel qucmadmodumefficaciori ſenſuexpreſſit Caffiodorus de
Phi
 LIBER PRIMVS . 307
Philiftione loquens, quatenus mundum curis adacibusæftuantem ,
latiffimis fententijstemperaret.Atverò cùm illud exodium in ama
ram carpendiconſuetudinēex laudabili , & iucundo officioabijt Horatius e .
Doluere cruento piſt. 1. lib.z.
Dente laceffiti: fuit inrattis quoque cura
Conditione fupercommuni,quinetiam lex
Pænaquelata , malo qua nollet carmine quemquam
Defcribi .
quam legem ſicredimus Acroni óvomotouwiappellatam , conſi
mili apud Romanos fan& tioni, dequa D. Auguſtinus , & Cicero lib.2.de Ci.
in ſexto de Republica nonnihil afferunt,originem dediſſe non vi- uitDei.
detur effe à ratione alienâ , fic enim lul.Paulus I.C. Bioneis fermo lib.s.rece
nibus, & fale nigro,publicè quemquam infamari vetar Pfalterium , leneent. pt:
inquit quod vulgo diciturcanticü in alterius infamiam compofitum ,
& publicè recitatum ,tam in eos qui cantauerint ,quàm in eos,quicom .
pofuerint extra ordinem vindicatur . Etenim licet apud Tacitum , libro zi
Lepidus vana à ſceleſtis,difla à maleficis differre aſſeruerit; Quin
tiliano tamen aliterviſum fuit , qui maledicum à maleficio, non nifi
occafione diftare affirmat; ita vt quemadmodum ludus ſerio op
ponitur,ficiocus conuicio.Quod fi quis alios imprudenter feriat,
nõiam facetus erit,fed fcurra potius, & ſycophanta graphicus apud
omnes audiet:nam ſycophanta, ſi vocem fpe &tes,eft accufator ,seu
ostensor eorum , quifurantur ficus, vt docet Feftus, quæ quonian
res parua eft,hinc eadem voxcapitur etiam pro calumniatore
in rebusparuis , & fycophantiæ pro calumnijs , & probris vſur
pantur .
Iniuriæ igitur,& irriſiones,quæ femper improbæ, & contume- 3 . ur
Damnal
liofæ ſunt , caftrenfium legum feueritate diligenter coherceri de que fi quis eo
bent, & reprimi ob pacem communem , quam in exercitu priua- Ouces prefer
tis ſimultatibus interrurbanr, & aditum ,quem in ipſum faciunt tim afficiat.
temeritati , & impudentiæ : maximè verò ſi in Ducesipfos com
mittantur ,quorum auctoritas non aliundè periculofiùs laborat ,
quàm à deſpectu , & contumelioſis vocibus militum , vnde quēad oratione 2 .
modum notat lulianus Imperator , eos qui cöuicia contra se iaciunt ,
vehemëtius oderunt,quàm qui ferrum intentant ac vitæ suæ infidias
moliuntur . ac demum ipsos ſibinaturà , non lege inimicos atque boſtes
putant,quoniam cum laudes,atque honores diligant , non modo hæcila
V 2 lis
 308 DE STUDIO MILITARI.
lis detrahunt ,fed etiam falfas fibicalumnias imponunt,nempe hac
vna in animiaffectione,&Herculem ipſum , & Vlyllem ,Achillē,
Alexandrum , aliofqueimpotentes fuiffe memorant, qui omnes
lib.s. annal. veriſimum eſſe illud Taciti declararunt acerbarum facetiarum ,
apud prepotentes in longum memoria eft : & lulianus poftquam Co
ftantium Imperatorem ex eo laudauit,quod conuicio fortiter re
fifteret,deinde additřn Daw nónegvégzoo Wojew reévw Tegir incūvrej
Párey go afurasco Cif you quod facinusmea sētëtia nibilo deterius eſt
quàmTroiam expugnare,velingentem exercitum infugam compel
iere: Certè magnus Conſaluus cùm aliquando in publicamili
tum confternatione, ob ſtipendia non ſoluta, violatus fuiſſet con
tumelioſiſſimis verbis ab Hiſchia Centurione , quiilli in extrema
ſe pecuniæ inopia conftitutum eſſe iuranti, ſuperbè reſponde !

rat,fipecuniam non babes filias tuasprofitue : feditionem primùm 1

ſedauit, pecuniæ ſponſionibus oblatis; mox vero nocte, quæ inſe
cura eit; Hischiam correptum ,laqueo ſtrangulari ,feneſtraquer
fufpenſum exercituiſpectandum proponi iuſſit: fcilicet, vt ea fe
veritate iudicij, priſtinam Imperij auctoritatem recenti militum , 1

tumultu pene conuulſam ,non modo reciperet, verum, & inpo

fterum ,feditioforum ac petulantiū animos,ne ſe dicto,factouelæ
dere auderēr,iſtius ſupplicij repentina atrocitate deterreret. Qua
etiam ratione,niſi quod metusextremæ poenæloco fuit, animad
uerſum aliquando fuiſſe recordor, à Chriſtianiſſimo, &inuictiſſi
mo Rege Ludouico lufto, in manipularium quendam ex præto
riana legione, qui à militari quæſtore ftipendiorum morà cru
ciatus, iniuriam hanc adeo proteruè, impudenterque ad Regem
optimum detulit , vt verba etiam deſpectus, & contumeliæ plena
in ipſum adijceret :fed non impunetulit hanc audaciam ceruico
ſus nebulo,continuo enim ad crucem raptus , quæ ante Luparam
à caſtrenſi lictore ere&a fuerat , & fupremis aftantium precibus
commendatus,tantum noninfelici ligno pependit :cùm Rex in
dignum ſuà clementià duxiſſet, miſerabilis iſtius homuncionis
fanguine, auctoritati fuæ parentari .
Hæc igitur quia Maieſtatem Principis lædunt, & violant , ex
treino ſupplicio nec iniurià quidem comprimidebuere, verum ,
irriſio ,quæ præcipua nota eſt hominis impudentis, ve minus altū 1

vulnus infligit, quàm contumelia manifefta, fic leuioribus reme

dijs
 LIBER PRIMVS . 309
dijs curandaeft: nec illis vnquam vtendum , quibus Sancti maio
ris filius Ranimirus in proceres ſui regni non fatis conſultò ſæuijt
quia nimis fcurriliter, & effuſo riſu exceperant, id quod in expe
ditione aduerſus Saracenos,cùm equo inſideret, & lanceam dex
terà, ſcutum finiftra tenerer , quibuſdam monentibus ,vt habenas
apprehenderet, reſpondit in hunc fenſum ,ecquid vero poffum ,nifi
fortè dentibus teneam : ſimplex enim fuit illa irriſio ex familiarita
te profe &ta, nec ita mordax,aut amara , vt capitis fupplicio puniri
debuerit; nifi quis credat Regum adeo ſacroſanctam eſſe auctori
tatem , vt ne minimo quidem , contemptus ac defpicientiæ ſigno ,
violari ipſam permittendum ſit. 4
Quamobrem diligenteraduertendum eít,num ioci ac dicteria Cum tamen
quę in duces à militibus torquentura contemptu vel infectandi ab ijfdem nó
& maledicendilicentia proueniant; an ab honefta quadam vr- acerbe ferri
debitantescomo
banitate, qua femper tutum fuit ,omnibuspopulis, aut ad fami- guti fales.
liarū & perſonarum differentiam ,cognomina varia,à rebus obuijs
deſumpta , vnicuique tribuere; aut in ſumma hilaritatis teftifi
catione , ludicra quædam falleque di&ta vſurpare,etiam in ipſos
duces . Qui mos Romæ ,præfertim in ipfa triumphorum ſolem
nitate inualuit , fi quidem vt refert Dionyfius Halicarnaſſeus li- libro .
cet ijs quitriumphum profequerentur, iambos & difteria iacere in
illuftrijimos quoſque viros , atque adeo in ipſos imperatores : que
madmodum Athenis olim is qui plauftris vecti pompam proſegue
bantur, obuios quoſque ſcommatibusimpetere licebat : nunc verocar
mina ex tempore compofita camunt : quibus verbis puto illum in
tellexiſſe baliſtea , feu vulgares cantilenas, & rythmos, quorum
meminit Flauius Vopifcus in Aureliano , & qui vltimus ad il
lū notas conſcripſit omnisſelecię eruditionis pleniffimas , Clau
dius Salmaſius,apud quem varia illorum exempla referuntur, vt
certè apud Barnabā Briffonium in formulis ,ex quo balifteum il libro 4:
lud in reliquorum exemplum profero, quod Suetonius de Iulio
Cæſare attulit, ne prouincialibus quidem matrimoniisabſtinuiſe, capite 40,
vel hoc difticho apparet, inclato & que à militibus per Gallicum
triumphum .
Vrbaniferuate vxores machum caluum adducimus .
Auro in Gallia stuprum emiffi, hic fumpfiftimutuum.
vides igitur Ludouice Comes aculeatos verſus , & planè Feſceni
nos
V 3.
 310 DE STVDIO MILITARI .
HOS ,, quia exmilitari licentia , & non animo nocendiprofereban
tur, tam ſedatè, ac tranquillè toleratos fuiſſe à Ducibus ipſis , vt
etiam iocorum nomine venirentapud populum Romanums
libro 14 quod indicat lepidè Martialis
Conſueuere iocosveftri quoqueferre triumphi,
Materiam dictis , nec pudeteſe ducem .
Sed nolim tamenexiſtimesvinolentię tantum ,ac probris deſtina-,
tas fuiſſe eiufmodi cantilenas,nam adulationi quoque,vt plurimü
inſeruiebant,prout erat militum animus propenſus in Duces,aut
auerfus ab ijſde:vnde gratulationes illæ in Aurelianã ex Vopiſco.
Mille, mille, mille, mille mille , mille decollauimus
Vnus homo mille, millé, mille, mille decollauimus .
Mille , mille viuat , qui millemille occidit ,
Tantum vinihabetnemo qantum fudit fanguinis .
MilleFrancos , mille Sarmatasfemel occidimus:
Mille, mille, mille, mille, millePerfas quærimus .
nec ſimilium baliſteorum etiam in Sacris literis deſunt exemplaj
lib.z.cap. 18 cùm in Hiſtoria Regum mulieresde vniuerſis vrbibus Iſrael că
tantes , ſacraqueducentes,in occurſum Saul Regis veniant , &
præcinánt in Tiftris, ac tympanislætitiæ . Percuffit Saul mille , &
Dauid decem millia .
5. Porro quia genus aliud facetiarum ; ac iocorum militarium in
Es cognomi.
na militaria cognominibus conſiftere dicebam , quę milites ſibi inuicem , aut
etiam Imperatoribus fuis per laſciuiam imponunt; res quoque
ipfavideri pofferex antiquo more fluxiſſe,quo cognomen homi
nibus ab aliquo accidente addi ſolebat,quoties nomen & præno
men non fatis eſſe videbantur,ad homines eiuſdem gentis,autco
gnationis inter ſe diſtinguendos; quemadmodum doctè expli
catum fuit à Sigonio in tractatu de nominibus Romanorum
Hinc enim Philadelphi, Euergeta, Pbilopatores , Longimani , apud
Græcos fluxerunt, hinc Romanorum Siluy, Porcj, Lentuli , Piſo
nes,Fabij,Serrari originem habuerunt ; & ipſimetorbis Domini,
frequentius aſcititijs illis cognominibus, quàm familiarum pro
prijs innotuerunt.Quis enim neſcit Caio ImperatoriCaligula no
men inditū à caligamilitari quafrequenterin exercitu vtebatur ,
ad conciliandos ſibimilitum animos , idque vel Auſonio tefte .
Caius cognomen Calige cui caftra dederunt
quis
 LIBER PRIMVS . 311
quis item ignoratAntoninū,vt Sextus Aurelius auctoreft,Caracal
Tā dictum fuiſſe ,ab eius ncminis indumēto ,feu veſe ad talos vſque
demiffa, quam populo largitus eft. Atque vt nihil hic dicam de
perlepido fcommate quo Heluius Pertinax eundem Imperato
rem non Parthicum modo,aut Alamannicum , & Arabicum ,ſed Ge
ticum , etiam ab interempro fratre ſuo Geta appellandum cenſuit;
velde Iuliano, qui Capella ,ob barbam prolixam , & neglectam ab
aulicis dicebatur; ac de cæteris Imperatoribus, quibus varia
eiuſmodiagnomina impunè à fubditis, militibufque indita ſunt
faufta vel ominoſa prout ipſorum vita fuerat; vt Macrino Macel
lini , quod macelli ſpecie domus eius cruentarerurſanguine ver
nularum ; Antonino eius filio Diadumeni, à pileo naturali ſeu po
tius membrana,qua inſignitus in lucem prodijt: Vario Heliogaba
li, quia eius Dei ſacerdosfuerat ;, Commodo Herculis; Neroni,
Martis ; & Seuero, Perçinaci, luliano ,Gordianis .Antoninorum ,
quoniam vt inquit Lampridius fuit iam amabile illis temporibus
nomen Antoninorum ,vtqui eo nominenon niteretur, mereri non vi- in Diadume
deretur imperium ; vtinquam miffa hæc omnia faciam , certè Pe- no.
ſcennius cum effet ceruice adeo nigra , utquemadmodum multi di
cunt abea, nigri nomen acceperit,tantum abeft , vtinfauftam hanc
Romanis appellationem auerſarus ſit , quod cùm Rex Thebæo.
rum ſimulacrum eius ex nigro marmore fieri curauiſſet , addito
etiam epigrammare græco ,cuius poftremi verſus ita Latinè refe
runrur à Spartiano.
Nigrum nomen babei,nigrum formauimusipfi
Vi confentirent forma
metalla tibi .
Peſcennius illud dono acceptym ſummopere gratum habuit , &
in Trichoro, feu faftigio domus fuæ ,quæ Romæ in capo louis erat,
collacari iuſſit. Horum autem indulgentia; quafi cæteris Princi
pibus exemplo fuifler, multi propterea Regum noftrorum ,
patienter tulere, ciuſmodi cognominibus etiam inhoneftis apud
populos traduci ; indeque nihil in eorum hiſtoria frequentius
occurrit, quàm Calui,Stupidi, Breues,Balbi Craſi,Simplices, Cape
ti;Long ,&qui in bonis numerandi ſunt Pulchri Sapientes, Augu ;
fti,Patres literarum ,Magni,lufti,& id genus epiteta
alia; quorum
ratio non minus quoque in Anglorum Regibus obſeruata fuit,
vt in Edmundo fecundo quiferreum latus dictus fuit , & in duo
bus
V 4
 312 DE STUDIO MILITARI,
bus Guillelmis ex quibus vnus Conquaſtor, alter vero Rufus ap
pellatus eſt. Atque ita liquido conftatnon omnia quæ in Princi
pes dicuntur;eo ſemper animo ab illis accepta, aut vindicata fuif
fe, quaſi ex odio , vel contemptu detorta illa , & vfurpata in eos
fuiffent; ac proinde multo minus decet Imperatores ipfos, fiue
Duces militum acerbè proſequi,fi quid ſimile in ipfos ex caftren
filibertate, & otio, quod parens eft arguriarum ,committitur.So
lent enim milites , vſu qui apud ipfos antiquiſſimo tempore fem
per inualuit, præ cæteris delectari mirum inmodum fi &tis eiufmo.
divocibus,excogitatisqueab euentu aliquo nominibus,quorum
ſi Dux aliquis, aut Tribúnus licentiam reprimere velit, isnon fe
cus aget, quàm ſiin torrentem obluctetur , ita enim funt à natura
efficti, ficàmoribus,& confuetudine inftituti; vt nomina ſuo arbi:
trio fingere velint, & Coruinum à Coruo, qui pugnanti fauere vi
debatur,Torquatum à Torque hoftierepto , Druſum à Drauſo co
minus in conflictu trucidato ,quafi ex analogiæ legibus efformare:
cuius fiexéplū aliquod poftulas,quod militare potius,quá gram
lib.I. Annal. maticum fit,en habe tibi vnum iftud ex Tacito , Lucilius interfici
tur, cui militaribus facetijs vocabulum cedo alteram indiderant ,
quiafrafia vite intergo militisalteramclara voce ac rurfusaliam 1

poſcebat; eiuſdemquemoris eft, quod ſcribit Flauius Vopiſcus de

Aureliano,cùm eflent in exercituduoAureliani Tribuni, hic.& alius
qui cum Valeriano captus est, huic fignum exercitus appofuerat ma
nusad ferrum , vt fi forte quereretur quis Aurelianusaliquid , vel
feciffet, velgehifet,fuggeretur Aurelianus manus ad ferrum atque
cognofceretur.Ab hoc veromilitari ritu ,fiComites Guidios maio
restuos,LudouiceComes aliquid traxiſſe dixerim ,ftaciin intelli
ges me nihil loqui , quod vetà veritate alienum fit, quandoqui
dem Guerre cognomen pluribus illorum inditum eft; veld tem
poribus illis diuerſum , in quibus vixerunt vnacum ipfisCarma
gnola Piccini,Gattamelata ,Sfortiæ ,Fagiolani,Rhodomontes, Taris
gliæ,Tarentula ,Mouſtāde,præclariomines facinorum glorià,& in
gentibus auſisDuces , ſedquorum propria nomina ſub his mili
taribus ſignis,quafi velo quodam obducta latent,occultaque vul 1
1

go, ita vtnõplanè perſpectum fit,nifi peculiares illorum hiſtorias

euoluentibus, qua tandem ex cognatione fuerint,aurquibus ap
pellari nominibus proprijs debeant,
Hoc
 LIBER PRIMVS , 313
6.
Hoc autem fi militibus in duces ſuos licet , cur non etiam , & Vicertè , nec
in commilitones ? profecto eadem ratione inducor, vt intempe àmilitibus.
ftiuum fore exiſtimem , vrbanæ cuiuſdam dicacitatis aculeos;
ſaleſque, & acuminaverborum , ab ipſorum ſocietate, conuictu .
que prope domeſtico amandare : tanrum enim abeft vt rixæ in
ter illos ferendæ occafionem præbeant , quod potius ad mutuæ
hilaritatis oblectationem , & arctioris neceſſitudinë amicitiæ , non
minimum conducunt ; Quemadmodum olim Athenis vfu venit
in Stenia fefto, cuius fingulo quoque anno recurrens ſolemnitas,
libertatem , vt inquit Helychius,cunctis faciebat, varijs ſe diete
rijs, & argutis dictis im petendi;quofamiliaritatem vt par eft cre
dere , & velut domefticæ conſuetudinis libertatem , inter ſe reti
nerent, quam alioqui certum eft,nimia grauitate ,ac morosà ple.
rumque remitti : cùm nempe ab illa remouentur flores,acorna .
menta cauillationis, & probrorum ,quæ modo hilariter dicantur
omnium animos mirificè deliniunt; ſed plebeiorum præſertim ,
qui hac loquendi libertate ita capiuntur , vt nulla alia re magis
Quo refpiciens Plautus duos ,plagiparidas feruos Leonidam , & in Aſinar.
Litanium ita fe viciſſim falutantes inducit, Iubeo tefaluere voce act.2 . (ceq ...
magna quantum vires valent Gymnaſium flagri: Quid ais cuftas car
ceris ? • catenarum colene ! ò virgarum lafciuia !Sed inferuiunt præ
terea tales ioci, ac facetiæ virtuti , per honeftam quandam æmu
lationem ſuſcitandæ , dum otio languet , aut alio quouis impedi
mento marceſcit : qualem finem certum eſt habuiffe fcommata
illa,quæ ſuperioriæuo pedites, per quos reftituto antiquioris mi
litiæ vſu,afpera cuncta Duces aggrediebantur, in ſeneſcentes iam
.

nominis fama, atque armorum exercitationecataphractos equi

tes,vfurpabant , dum aculeatis verbis illos interrogabant num fe
riæ effent quod adeo compri ,quietique incederent, & ab omni opere im
munes : & hæc etiam , quæ pallim vſurpantur quoties conſpecto
aliquo ftrigofiore, velannoſo equo, hunc ab obæſis clunibusbel
lum pull , & quimolares dentes nondum emiferit, cum riſu lau
damus . um 7.
Qui conuiti's
Etvero multa alia eiufmodi in exemplum afferre nullo nego- non incom .
militones, fed
cio poffem , fed materia adeo humilis eft, & abiecta vtcurrenti ca in hoftes sana
lamo frænum per ſe inijciat;& ordo dicendorum admonet, vt ad eum vipoſ
mutuas illas cõtumelias deflectam , quibus ex antiquo more dum fuerit
modo, óquo.
.
acies
 314 DE STVDIO MILITARI.
acies in conſpectu funt, & leuibus prcelijs certatur, aut in vrbium
obfidionibus,folentmilites inuicem ſe prouocare,ac laceffere:vt
in noftrorum pugnisvidere eft, in quibus ex vulgari gentium ,
nota , Gallos Hiſpani Borracios , ideſt ebrios, & ex remulentia vi
num meientes vocanr:Galli autem Hiſpanos à parciori,& dimen
fo vietu Rauanilios ,ſeu Raphaniuoros appellant: ſicut Heluetios
Germani, ad exprimendam gentis ignobilitatem Couamelos, hoc 1

eſt vaccas in ftabulis mulgentes vocare ſunt foliti: & hi viciſlim

Germanos eſſe dicunt Smocharos, quæ vox ſpurcos nebulones
indicat : Italis vero & Chiaccaronum , & Parabolanorum nomen
ab omnibusalijsinditum eſt,non tam fortè vitio eorum qui nūc
In paralip ſunt, quàm Priſcorum , de quibus dicebat Aeneas Syluiusplus hos
Alph.lib.1. die fideitrans montes quamcitra reperiri, &pleroſque quos Italiane
cap.58 .
genuit Parabolanostantum inueniri. Hæc autem vitia, & fi præcla
riflimæ nationes fibi inuicem inurant,non alià profecto ratione ,
niſi quod, prout vnaquæque ſuis moribus delectatur , ita contra
rios ferre in alijs non poteft,cenfet tamen Michael Mõtanus, cu
ius iudicium plurimi ſemper ab omnibus, & meritò quidem factū
eft,non illas tantum leuiores offenſiunculas, militum licentiæ cõ .
donandas effe , aut alias etiam , eius fimiles quam Athenienſes 1
in Syracufarum obfidione tulerunt, cùm ex eoquod Gerras fre
quenter poſcerent, id eft crates vimineas , Siculi eos irridentes
Gerras appellabant , vtinquit Feftus, qui factum inde narrat ve
Gerræ pronugis, & contemptu dicantur:ſed grauiores quoque fan
nas & contumelias pungentes, omniſque generis probra in illis
eſſe diſſimulanda monet; partim quod ira & indignatione con
uiciorum exardeſcũr animi, & ad vindictam ftimulantur, partim 1

vero quod vſus ita obtinet : Cuius etfi creberrimè apud hiftori
cos exemplum occurrat,nullum tamen mihi elegantius hactenus
pg.28 . viſum eſt , eo quod habetNicetasChoniates in Anabarzæ oppu
gnatione feliciter à Ioanne Comneno ſuſcepta hisverbis,deinde
inopinato quodam & belluino impetu erumpentes,Barbari fe inuicem
cohortati machinas , igne inforeas dopegmara, quibus tegebantur in
jeéto facile cremant tadiono toý hors norge5 moi winina.worry.Bego
κοι και σώμαπς ορος διάχυση», και Ρωμαίων παλίγλοσι χλευασμο , και
souspar ugi ng Cantóns, rj añege me anegi ideit Sequuntnr cachin-
ni boftium , bilares corporis agitationes , Romanorum crebra derifios
ludi.
 LIBER PRIMVS. 315
ludibria contra Imperatorem , nugæ longe : ſed maior adhuc fuic Nicecas ibid.
Conftantini cuiusdam oppido Baccæ præfecti petulantia , nam
Græca voce difteria in Imperatorem iaciebat, & vxorem eius , ac fi
lias , oris impotentis homo, obſcænis verbis deridebat. Enimuero
nollem tamen milites hacabuti verborum licentià, quæ ducum
arbitrio regi potius,atque gubernari debet , vt cùm præſertim ,
acies in procinctu ſunt& paratę de ſumma rerum inçer ſe experi
ri;autarx aliqua pertinaciſſimèpropugnanda eft , eius cunc fa
cultatem ſuis militibus faciant , vt deſperatione falutis, ab illis
quos tam atrociter læferunt obtinendæ,fortiores euadant; vitam
que ſuis armis acerrimè tueantur , cuius fpem nullam líbi reli
Čtam intelligunt , fi ipſa tandem victoris arbitrio permittatur .
Et vero quamquam iftud ftratagema Vitellio malè ceſſeritin's
Othonem pugnanti, & Memnon ſuo militi dixerit pugnare te
conduxi,non conuiciari,negaritamen haud poteft,quin multis alijs
ducibus foeliciter id verterit, qui hac arte,pugnandi neceſſitatem
ſuis militibus impofuerunt, quam nulla alia poterant in ipſis ac,
cendere : tunc enim cum aduerſarium audiunt iftud Menalcæ Eglog.z.
lædorijs fuis reponentem
Efficiam poftbac ne quemquam vocelacefas.
aut eandem ab illo reſponſionem expectant,quam Aſcanius de
dit Numano , cùm eius caput ſagittà traijceret
i verbis virtutem illude ſuperbis,
Acneid. 9.
Bis capri Phryges, hæc Rutulis refponfa remittunt.
ſerio quidem cogitant huic impigrè reſiftendum eſſe , quem non
tam ducum auctoritas , aut miliciæ facramentum , quàm propriæ
iniuriæ vindicandæ cauſa , in quoduis diſcrimen furentem , fe
rocientemque præcipitat .
Hucuſque igitur de linguæ moderatione , cui proxima eft illa 8.
Iumincultupero
quæ militi pariter neceſſaria eft , in perſonæ ſuæ , ac veſtium , & rone
armorum decore feruando , vt nihil in eo requiratur quod ab qui nec vac
optimè inſtituto defideraripoſſit : Hoc vero loci , ſcio primùm debet . effe
riegatus
difficultatem inſtitui circa cultum perfonæ ipſius, quem nonnul
li variegatum eſſe volunt , & ad incutiendum hoftibusterrorem ,
apprime compoſitum ; vnde quaſiidem demilite quod de Bo
bus iudicium ferendum eſſet, de quibus dicebat Virgilius
optima forua
Forma
 I
316 DE STUDIO MILITAR .
3. georgie Forma Bouis , cui turpe caput cui plurimaceruix
volunt idcirco milites tonſum habere verticem , barbamfemira.
fam , fyluam quæ ſupra labrum fuperius eft perplexam , nec aliter
hinc & inde prominentem ,quàmfolent in Felibus pili longiores,
vultumque non vnacicatrice foedatum , vt totidem Samij littera
tores videri pofſint, de quibus iocus eſt prouerbij : laudant præ
terea veftes tot coloribus pictas, vt nulla auis æquevariet plumas
fuas, nec Pauo patagium :addunt inſuper laciniasvarias, & vittas
pendulas,& follicantes manicas, & ingentia verſicolorum plu
marum volumina,quæ rectius Mulorum onera dixeris , quam .
capitis ornamenta;Ēquum fimiliter deſiderant phaleris aureis vt
inquit Apuleius , fucatis ephippijs , purpureis tapecis , piciilibus
balteis , tintinnabuliſque perarguris exornatum ; nedum tenaci, &
viuido colore , qui niſi cum pilis euaneſcat,infectum , vt Turcis
moseft , pace ideo belloqueconſpicuis. Aut ſi manus conſeren
lib . 8. dæ ſunt, & pectus in hoſtē ferendum , loricas volunt ex ſerpentum
corijs ,ferarumque pellibus , qualem ille apud Silium habuit, cui
Peclora pellis obit cæfiè venatibus Vrfi .
& Aeneas quem fului pelle Leonis armatum fuiffe , poeta narrat ;
vel faltem hac arte contextas& hamaras, quæ laminulas quasdam
ferreas, ſingulis artubus ita affabre connectit, & agglutinat, vt
Cland.s.io horribiles exiſtant ſimul conferruminatæ , & facile nobis per
Rufia . ſuadeant
fimulachra moueri
Ferret, cognatosque viros fpirare metallo.
Sed nondum iftis contenti galeas.addunt vel equinà iubà , vel ri
cu aliquo ferino, vel faltem apicemultiplicibus pennis quà puni
ceis , qua viridibus , qua flammeis , & nigris ,candicantibusque
diſtincto : quæ ornamenta cùm in ſummo vertice cæteris ar mis .

addiderint, vir quidem apparet duplo maior quàm fit ; eius vero
aſpectus tota fpecie,hoftibus nõ minimum terrorem incutit;quafi
inuſitata illa ferocitas,quam eiuſmodi ornatu militespreſe ferunt,
non tamarte, & fucoinducta ,quàm à natura efficta fit; propterea
lib.de morib. que de Ariis Germaniæ populis narrat Tacitus , eos ſupra vires
Geimanor. quibus reliquosantecedunt, induftriam quoque adhibere,vt cæ
teris rebus formidabiliores exiſtant: ideoque nigra fcuta , tinéta
Corpora, atras ad prælianocles legere, ipſaqueformidineatque umbra
feralis
 LIBER PRIMV S. 317
ferális exercitus terrorem inferre, nullo hostium fuftinentenouum ,
ac velut infernum afpectum . Quod idem de Hunnis refert Iornan . cap.24. dese
des, qui quos belloforfitanminimèſuperabant, vultus fui pauore ni- reb gecicis.
mium terrorem ingerentes terribilitate fugabant; eo quod erat eis
Speciespauenda nigredine,ſedvelutquadam (fi dicifasest)deformis
offa , non facies ;habenſquemagispuncta quàm lumina : quibus ad- lib.2. decade
dit Bonfinius hirſutis illosſe pellibus induiſſe :& demiſſas barbas, ".
intonfoſque crines villorum inftar , feroces , toruoſque aſpectus
auxiffe; tantumque terroris adieciffe, vt ſolo obtutu,ne dum con
greffu ,hoftes abiterruerint.Hoc autem omne,licet Tacito aliſque
ea potiflimum ratione probetur,quodprimi in omnibuspræliis ocu
li vincuntur : ego tamen nullum , aut valde debile præſidium in
ijs repoſitum eſſe mihi perſuadeo ; quia non fi quisniger erit , ideo
ftatim , quod prouerbio iactatur,prodemone habenduseft: nec Ge
riones ſunt omnes , aut tricipites qui triplicem in caſſide criſtam
gerunt : poffentquidem illa plurimum , ſi pro hofte daretur Cer
uorum exercitus
Qui cinetitrepidafugiunt formidine penne ;
puerorumue examina terriculamentis quibusdam, & formidami
nibus laruatis diſlipanda forent; non vero aduerſus fortes viros,
& milites pugnandum eſſet; quibus non erectæ criſtæ terrorem .
incutiunt, nec adiunctæ phaleræ pallorem inducunt ; quas ſiin ,
hofte viderint, rident potius, ſperantqueprædam , non metuunt
fulgorem : phaleræ enim ſunt, nec aliud militi quàm foeminis
fuus fucus, 9.
Quare vt modeftiam quæ in iftis omnibus ſeruari debet , bre- Nec Horridus
uiter per ſingula diſcurrendo, proponam ; aduertendum eft in , vbi queritur
primis epithetum iftud horridi quod poft Ennium in hoc verſu bebarusejlede
at .
1
Spernitur oratorbonus,borridus miles amatur, libro $.
Titus Liuius varijque alij auctores certatim militi attribuunt ;
non eo trahendum eſſe,vthunc velut alterum Marſiam illuribar
bum , trucem , hiſpidum , attubum , vulcuque ferino , & atroci ef
4 ſe voluerint : cùm nihil quicquam ſimile apud illos legatur,verum
1
$
vt ipfemet Liuius explicat, iſtud tantum ſignificare voluerunt, Libro 19 .
quod mollem effe illum cultu , effoeminatumque minimè oporte
ret , nec cælatum auro,argentoque in aciem prodire , ſed ferro &
armis frerum : quippe illa prædam verius quàm arma eſſe , niten
tia
 318 DE STUDIO MILITARI.
tia ante rem , mox deformia inter fanguinem , & vulnera : cultus
vero elegantiam foeminas potius quam viros decere Numanus
aduerſus Troianosconcludit, dum eiuſinodi mollitiem in cultu il
Aenejde 9. lis exprobrat ;
Vobispicha croco do fulgentimurice westis,
Defidia cordi , iuuat indulgere chorris
Ei tunica manica's , habent redimicu !a mitra .
nec alia meo iudicio afferri ratio poteft cur licut oſtēditSalmaſius
in Lampridium ex Polyæno & alijs , Lauacra iX Balnea militibus
olim interdicta fuerint. Quamobrem fruftra torqueri illos cen
ſeo qui tam diligenter crinium compoſitionem inquirunt, vt ex
illa militem horridum fieri fibi perſuadeant, & effictum ompino
ad vnguem , vt fui metum ac terrorem hoftibus incuriat.Nam &
ſi multa in opinionis fuæ confirmationem proferant, præter ea
quæ tam eleganter à luliano in Miſopogone dicta ſunt, ac in
primis quidem Poëtæ Aquinatis notiffimumillud
Hiſpida membra quidem , & dure per bracbia fete
Promittunt atrocem animum ,
quali habitu fuifle hirſutum Capellam , hircofoſque nonnullos
centuriones ipfe fubinde declarat: vnde barbati ferme ſemper
milites , ac præfertim duces exercituum figurantur , vt horribili
ſuo ac terriſico afpe & u,vt qui minus obfirmato ſunt pectore,tan
quam faſcino quodam oculorum conficiant , proindeque Hector
barbàoblonga fuiſſe perhibetur vt Virgilius in hoc verſu innue
sencide 2 re viſus eft
Squalentem barbam & concretos ſanguinecrines;
& Mezentius qui apud eundem Lauſi filijab Aenea interempti
Collafouet ,fufuspropexam in pectore barbam .
ac Ebuſus etiam miles fortiflimus, cuius pugnam cum Chorineo
fic ille deſcribit
Aeneide io . Obuius ambustumtorrem Chorin & us ab ara
Corripit, & venienti Ebulo, plagamque ferenti
Occupat osflammis, olli ingensbarba reluxio
Nidoremque ambuſta dedit.
eodemque modo Græci omnes promiſſas alebant comas, vnde
Homerus eos perpetuovelutiepitheto xcepnromówols capite crinitos
appellat : Nec Græcos modo ſed Auruncos patres , & intonfos
fan
 LIBER PRIMVS .
ſanctiſſimæ Seueritatis Cethegos , Scxuolas , Curios , Cat319
ones,
Manlios comaros omnes vetuſtas depinxit , & ab ea , qui priſco
rum temporum ſeruantiſſimi ſunt poëtæ, vt luuenalis
Et credam ,dignum barbà, dignumque capillis Satyr. vir.
Maiorum .
Ouidius in fexto faftorum
Tunc erat intonfi regia magna Numa.
Horatius
Ode z lib . 1.
Hunc & incompofitis ciuium capillis
V tilem bellotulit .
Propertius denique
Teſtor maiorum crines tibi Roma colendos , lib.q.eleg. 13
Sub quorum titulis Africa tonfa iacet .
quo poftremo verſu ritum indicat detondendi eos quos in ferui
tutem redigere volebant,dequo vix inuenias vnum è philologis,
qui non ſibi aliquid obſeruandum duxerit . Quamobrem vtnon
faciam ſicuti qui mittit lapidem in aceruum Mercurij,ad priſcos il
los Romulidas me referam , in quorum hiſpida coma , & demiſ
fa barba , virtus ipſa militaris , & maieftas terrore quodam comi
tata ,veleo ipfo argumento habitare credebantur : quod piloſus
ille oris decor , efferis Gallis , quiduce Brenno Romam occupa
rant, non admirationem modo,ſed metum etiam incufſerit; quan
do irrumpentes illi atria Quiritium , reuerendos prolixa , & in- lib.s.
canà barbà, ut tum omnibus promiſſaerat , inquit Liuius ; ſenes in
curulibus fellis ſedentes, feu numina quædam ſuspexere primo,
moxque poft acceptam à M. Papyrio iniuriam in omnes defæ
uiere. Vnde horum exemplo varijpopuli bellorum artibus in
fignes, vt Scythe , Parthi, Germaniquò ſubita formidine hoftes
magis afficerent; hirſutiomnes erant: ac inter poftremos Carti
præfertim ,quibus nefas erar barbam , capillumqne tondere , aut
alio cultu eſe quàm viliſlino, niſi hoftis caputex acie retuliſſent:
hincquefapientiflimus Nomothera Lycurgus, Spartanos milites
promiſsà barbà , & comatos eſſe voluit , permiſit , inquit Xeno- In lib.de Re
phon , etiam eis comam alere, quipubertatis annosexcefiſent,exi- pub. Lacęde
Simans eos hoc pacto na mailosrj iroo rewrieges ry 808goriegus paritus mon.
grandiores ; magis ingenuos , & terribiliores apparere : vtcertè po
ftea contigit ad Termopylas,cùm Leonidà paruam illorum ma
. num
 320 DE STVDIO MILITARI .
num ducente,Perſæ omnes , primùm quidem milites illos coma
tos,eorumq ; caput nõ quidem intactum buxo. quia vt Plutarchus
in Lycurgo. notat potiſſimum imminente periculo concinnabant comam ,vt nitida
appareret, & diſcriminata , contemptui habuerunt, ac fi molles, &
effoeminatiex Gynæceo homines forent,nõ ex Gymnaſio milites
feledi; poftquam verò inuictum illud animirobur, & fortitudinē
fine exemplo maximam , quam in acie præftiterunt, experti fuiſ
fent;tum demum fingularem illorum virtutem admirati, barbam
impofterum habuerunt pro argumento vigentis in corpore calo
ris naturalis certiſſimo; quo foeminæ quia deftituuntur , vt eciam
Eunuchi , conſequenseſt,illos minus vigorisparticipare: quali
Fortune Barbatæ cuius Romæ templum dicatum fuit,nunquam
lib. 3.syluar.litaſſent Iurate Barbe impetrandæ causa; quem morem vtin Pa
in epiced. ganis Statius extulit ; ſic eundem meritò ridet Diuus Auguſtinus
6 cap.z. in libris de Ciuitate Dei,non minus eloquio , quàm rerum varie
late elegantiſſimis . SanèGalenusin libris de officio partium bar
libro II .
bam , ait,ob decorem datam viro negatam fæminæ,tanquam anima
li mutilo,quoniam animofit demiſſiore;ex quibus verbis patet illum
exiftimare,barbam ad robur animi habere ſigni proportionem se
At vero licet hæc omnia pro barba militari pugnaciſſimo illo
genere probationum , quæ ab exemplis ducuntur militent, neſcio
tamen quomodo varia ſecum impedimenta barba affert,propter
quæ ,multæ nationes, non ex illis tantunimodo, quæ Volfellis , ve
inquit Varro, non gladijspugnant , ſed bellicoſiſſimæ,Ducesque
maximi,nunquam adduci poruerunt , vt illam ſuis in militibus
fruticare permitterent. Arabes enim , & Mysij ne in conflictu ho
ftibus præda forent, anteriorem capillum abraſerunt,quod pari
ter Curetas, & Aetolos feciſſe ferunt, cùm à fronte eſſent capillari,&
crinibus abhofte raperentur, vt notat Strabo: quin imo Home
rus AbantesPrincipes ab occipite tantum cæſariem nutriſſe di
cit ,buncenim , inquit , de Elphenore loquens fimul Abantes fe
guebantur veloces,àtergo comati , pugnaces ,ideoque Pollux com
poſita voce omsorów asillos appellat, & Statius eodem ſenſu dixit.
Chromium atque in Terga comanies
Nonlego Abantiadas .
nempe cùm acerrimi bellatores eſſent, cominusque cum hoſted
pugnarent, didicerant experientià , quanto illis impedimento ef
ſet
 LIBER PRIMV S. 321
fet capillus longior,ne iftud commodè facere poſſent. Ex illo etiã
more fluxitgenus quoddam tonſuræ ,ab auctore fuo Theſeo, que
Plutarchus tonſo ſincipite fuiſſe refert Theſeis nominatum : &
Alexander Magnuscum Dario congreſſurus acie, Parmenioni
in unxit , vt radi Macedonummenta curaret , ne innexis barbie
manibus, hoftilem iniuriam paterentur : quod iam olim factitatū
eandem ob caufam fuiſſe, docet vetus . Poeta Alexis apud Athe libro 13
næum his verbis, glabrum pice quem velraſum vides, horum habet
alterutrum , vel mibi videtur militarevelle,& omnia Barbe facere
contraria. Superioribus vero fæculis Lacedæmonios imitati ſunt
Germani,maxime ſub Lothario Imperatore,in caftris ad Spiram
& hodie cùm Hungari, ac Poloni flocculum capillorum oblēgum
propendentemque in frontem à ſincipite nutriant; Turce quinõ
minus ſtrictim radunt, eundem quoque geftant, ſed in ſummo
vertice , nec barbam alunt niſi in folo ſuperiore labro,vbipilı illi
fruticant quos in primo exortu Rufus Epheſius megztu ganov ap
pellat quali dicas Probarbium ,cum tamen poftea adau&i nomen ,
illud non retineant,ſed Græcis , ac nobis pariterGallis, & Italis
húsaxes appellentur , quos in fe reflexos & retortos , quia vni
potiſſimum Turcægeftár vacuo penitus, & glabro remanéte infe
riori labro, hinc eſtquod Baiazethes eius nominis fecundus,cùm
neglecto patrio more,Græcorum fenum inftar prolixam barbam
aleret,eſſerque non pertinacisinterdum , fed valde obſequentis
ingenij; ſic vtè media purpuratorum conſultatione, ad ea, quæ
nollet actionum confilia, inuitus plerumque raperetur; Selymus
filius nimiam hanc facilitatem aculeato fcommate, in eiusbarbā
retorſit,cùm fortè HiſmaelisPerſarum Regis legato familiariter
cauſam quærenti , cur fubtonsà ad mentum barbà vteretur
quando promiffa potiusmagnos virosdeceret, paterque eius Ba
iazetes eam nutrire conſueuiſſet, ei illico reſpondit, fenolle ab ea
inutili, &importuna depfæ barbä anſa,expoficum videri, vt cor
ripi , & circumducipoffetà purpuratis fuis, quorum improbam
vim ,paterinde correptus,&pertra &tus vnquam effugere nequi
uiſſet.Accedit huc,quod barbæ ,capillorumque prolixè in hume
ros fluctuantium luxuries,animipotiusmollis, & effoeminati,quã
virilis, ac generofi ſpeciem præfe ferat;itaut fimodo pectine dili
genter curentur, etiamfi nulluspofteaculcus elegantior accedat,
X nec
 322 DE STUDIO MILITARI.
nec calamiſtro vndulatim criſpari, media linea diſcriminentur,
maximum incentiuum tamen adijciant libidini,& finguli crines ,
quaſi totidem catenulæ fint, reris illius vulcaniæ , quæ Martenti
Petronius in in fabulis cuin Venerealligauit, vt proinde non iniurià Eumol
Satyr. pus in capillorum eligidiario dixerit :
Quod folum formadecus eft , cecidere capilli,
Vernanteſque comastriltis abegii hyems.
Nunc vonbrà nudatafua iamtempora mærent,
Areaque attritisridet adufta pilis .
Ofallax natura Deum, quæprimadedifti
Aetari noftræ gaudia ,primarapis.
& Petronius ipſe ex aduerſo caluiciemcapitis dedecus vocauit,tić:
2. metamor.
pe quia ,vt inquit Apuleius,&anta eft capillorum dignitas vt quam
uis auro,veste, gemmis, omnique catero mundo exornata mulier in .
cedat, tamen niſa capillum diftinxerit, ornatanon poffit videri. In
deque Romanæ mulieres mille modis eum in vertice ſtruerew ,
& in cirros,ac cincinnos flectere ciniflonum ſeu mauis cũ Catullo
cinerariorum , ac ancillarum ope ſolebant:nec mulieres modo,ſed
viros eadem cura flexiffe, & coluiffe comā,teftis mihieftin primis
Seneca in aureo illo libello quem de vitæ breuitate ſcripſit .quis
capice 12 . eft ,inquit,iftorum qui non malit Rempublicam turbari,quàm comam
Juam? quinon follicitior fit de capitisſui decore , quàm de ſalute ?
qui non comprioreffe malit , quàm boneftior. hostuotiofos vocas inter
peclinem , & fpeculum occupatos. nec alia ratione Tullius comam ,
calamiftratam Piſoni velut flagitiofæ mollitiei indicium obijcit.,
erant illi compti capilli , & madentes cincinnarumfimbrie; aut Ne
reus apud Horatium in ode qua Troiæ excidium vaticinatur,his
Parimalloquitur verſibus ex Iliade 3. ybi Hector eundem Me
lib : o L. nelai congreſſum fugiendem ijſdem fermè verbis, niſi quod Græ
cis increpat
oke . Nequidquam Veneris præfidioferox
Pectes cæfariem , grataque fæminis :?
Imbelli citbara carmina diuides
ad quem ritum videtur mihietiam alluſiffe Princeps Poeta , vbi
Aeneid. 12. inducit Turnum ferocem haftam illam Actoris Arunci fpolium ,
concutientem , ſimulque ſeſe ad pugņam cum Aenea parantem .
Da fternere corpus
Lori .
 LIBER PRIMVS . 323
: - Loricamquemanu valida lacerare reuulfam
El Semiuiri Phrygis,d fædare in puluere crines ,
... ? !! ?? " Vibratos calido ferro , myrrhàquemadentes.
vt propterea non magisorario meretricis quam barba ipſa homi
num vinnulata appellari debeat , a vinno , ſeucincinno , quo molli
ter vtraque flectitur ex opinione Iſidori; ſeu potius vinulata , ne
ludibrium debeam maioribus criticis Turnebo , & Lambino, qui
hancvocem à vino , quod molliter in venas illabitur , ad oratio
nem quæ ſua venuſtate facilè fein audientium aures inſinuat, trá
slatana fuiſſe à Plauto, ſibi nobiſque perſuadent. Et hac ratione
vcopinor Cyprijbarbatam Venerem finxerunt , virili ſcilicet fpe
cie, & habitu muliebri; vtcapillorum decus quod præſertim à vi
risin muliere probatur ;identidem in viro à mulieribus deſidera
ri oftenderent. Quare cum difficultas hæc de barbæ, capillorum
que vſuin militaribus munijs, retinendo vel abijciendo,paribus
vtrimque librata rationū momentis eo tandē recidat,vt nihil cer
ti de ea ftatuipoſſit , quod ſtarim exemplis in contrarium addu
Eris non trahacurin alteriuspartis fauorem ; & hinc, antiqui mili
tibus gloriofis quos in ſcenam proferebant, longam cæfariem el
ſe voluerint, quam nuncſuperbo quaterentinceſſu , velutequus
qui concuſſo capite capillum in frontem propendentem diſcutir
nunc euentilandam permitterent auris ; hocque geftu tam abſo
no militibus & à quohodsou hoc eſt comă aut cæfariem ventilantes
dicebantur, Theatrum omne iucunda quadam oble &tatioue per
funderent: illinc vero Germani ve antiquitus quidem , ſic iftis
quoque temporibus,ac inter illos præſertim Heluetij , quibus eft.
Hirſutumque ſupercilium ,prolixaque barbà.
non minori ſint audacià, qut minus expeditè, ac ſecurè hoftes co
minus laceffant, quàm Turcæ ipſi, quibus caput eſt abraſum ,,
hirtaque tantum myftacis coma , ex ſuperiorilabro in menti pla
nitiem depender ; aut cæteri milites Europæ, quitemperata qua
dam inter duo illa extrema ratione , barbam ſibi fingunt: mul
cum etiam & hiin eiusdem ornatu à fe inuicem diſcrepantes. Cen
ſerem ego conuenientius vnumquemquefacere,fiin re quæ nul
lius effe videturmomenti , confuetudini ſe ac inſtituto ſuæ gentis
accommodet;ne deriſui fit omnibus,& iocum de ſe faciat vel pa
rum naſutis, ſi barbam radar, quam cæteri ſui commilitones alūt,
X 2 aut
 324 DE STUDIO MILITARI .
aut quá cæterideponunt folus ipſe retinere velit .; Quamquã li de
re etià leuiſſima accuratè diflerendűeft,in hoc noftro militādimo
re prorſus ab antiquis diuerſo, barba promiſſa,oblongiorque ca
pillusvideatur mihi multis rebus poſſe eſſe impedimento: tū quia
niſi diligērer peétantur purgenturue, ſordes facillimè contrahūt',
rem procul dubio militibus infeftiſſimā; cùm etiam quod ex cana
rumfomïre ſuccenſo,maximècùm ad certos ictus pilæ torquëtur,
combuſtioni obnoxia eft,facillimeque præterea ab hoftibus in
uadi poteſt, fifors ita feratvt cominus pugnandum fit. Atque
vt breui concludam ,ſi nobiliſſimus eques Baiardus detonſomen
to perpetuo incedebat, quod multum ſibi moleftiæ à barba ine
callide concluía obuenire diceret, non minora ſunt his tempo
ribus impedimenta , quæ illam pariter abradi debere fuadent:
certè Iulius Cæſar tefte Suetonio eiusadeo impatiens erat, vt con .
deri ſe ac radi quotidie vellet , & Otho quoqueSyluius animofif.
fimus Imperator, faciem quotidie vulliſſe feriur ; ſed hi in par .
te voluptatis iftud habuerunt,militem vero ſolius neceſſitatis cau
sà mentum levigare oportet .
)
10 . Porrò quod ad reliquum ornatum attinet, Maragnanæ, & ali
Autpidscute quot Canariarum accolæ , faciem ſuam quibusdam minute ſectis
deformis vel
alle arte lapidibus ſuper genas, frontem , & mentum tenaci glutineferru
terrorem
pofituas .
că- minatis, velut opere teſſellato,atque emblemate vermiculato, ad
terrorem diſtingunt; Britannietiam nondum exuti feritate mo
lib.s.de
(iall.
bell. ribuſque
cit colorembarbaris,
, atque hocomnes ſeGlafto
horribiliori erantinficiebant quodcæruleum
in pugnaaſpectu, vt notateffi
Iu
lius Ceſar,male hocloco à criticis acceptus,qui luteü ex Vitruuio
reponunt, latinum ſcilicet nomen pro barbaro,quale Glaſtum ef
fe contendunt : cuius herbæ fulloniæ , vt hoc obicer animaduer
tam , tanta hic paraturcopia,vt dubitem an alibi fertilior , aut vti
lior eius prouentus eſſe poſlit; cùm non ita pridem rerulerit mihi
Dominus Hippolytus Decchiarellus ciuis , vtantiqua probitate, &
nobilitaté,fic & recenti eruditione inter Reatinos valde coſpicuus,
ciuitatem hanc , ex fola Glafti, feu Ifatidis diſtractione quadra
ginta millibus nummùm ditariin fingulos annos . Sed Herodia
nus quanam arte Britanni colorem huncſuis corporibus illini
rent mclius expreſſiſſe videtur, forfan quod Seuero Imperatore
16. 3, fub fi diuriflimè apud illos verſato , omnia certius innotuerant , inquic
nem .
enim
 LIBER PRIMVS 325
enim quinipfa notant corpora picturà varià , domnifariam formis
animalium , quo circa nec induuntur quidem , videlicet picturam cor
porisne adoperiant.Atque ex hac corporum tincturafacium eft,vt
apud diuerſos auctores diuerſa quoque nomina fortiti ſint Bri
tanni; eos enim Propertius infeftosappellat
Nunc etiam infectos demens imitare Britannos. e leg.18.li...
Martialis alibi cæruleos , alibipictos .
Barbara depictis veniBaſcauda Britannis
Iſidorus veropigmara Britonum nominat, & Tertullianusftigma. lib.de velád,
sa, forſan ad hæc Solini verba alludens Britannis per artifices pla-Virg,
cap.35.
garum figuras ,iam inde à pueris ,varia animalium effigies incor
porantur , inſcripriſque viſceribus , hominis incremento, pigmenti no
te creſcunt. At enim priuſquàm è Britannia foluam , non illud
omittendum eſt , quod maximè ad rem facit , foeminas ſcilicet il
lius regionis , nonminori quàm viros ferocià , & habitu terribili
fumpto,in aciem aliquando prodijffe,quemadmodum innuit Ta 14 Annal.
citus deMonainſulaloquens , qud ſe perfugæ receperant inco
liſque ſociauerant f, tabat pro littore inquit diuerfa acies , denfa ar
mis, viriſque intercursantibusfæminis , in modum furiarum veste
ferali, crinibus deiectis ,faces præferebant : Druidæque circum , preces
dirasſublatis ad cælum manibus fundentes , nouitate aſpectuspercu
lere milites; vt quafihærentibusmembris immobile corpus vulneri
bus præberent. His autem fimiles videri poſſent Geloni quos Vir
giliuspietosappellauit , & de quibus Claudianus dixit 1. in Rufin .
Membraque qui ferro gaudetpinxiſſe Gelonus .
tum et his vicini Agathyrfi, Scythiæ fiue vt nunc appella ur, Tar
tariæ populi , quosSolinus& Mela aſſerunt, ora artuſque pingere cap.13.
Jolitos,fic vt ablui nequirent, do quanto quis altero præftaret, tanto lib.z.cap.21
propenfior e ſenorà tinxiſſe, vt eflèt indiciumbumilitatis minus pin
gi : cum tamen Seruius ad illud quartiæneidos
Curetes, Dryopeſque fremunt,pietique Agarhyrſi.
multo veriffimilius mea lëntentià epithetum iftud explicet non
Stigmata habentes utgensin Britannia , fed rulchri hoc est cyaneà
comà plucentes . Præterea Aetbiopes, vt ab auctore genialium lib .1.cap.15.
ſermonum traditur, partem alteram corporis minio , alteram gy
pſo depingebant: & Hyporeicorpora fua quæ ſubfuſco colore
funt, rubricà fimiliter illinunt,quaſi candidus color eo magis
X 3 in
 326 DE STVDIO MILITARI .
de arte amá in milite damnandus ſit, quod ipſum ne quidem in nautis hone
dı . Aum eſſe contendit Ouidius
Candidus in nauta turpis color ætheris unda ,
Debet ou à radijs fideriseffe niger.
atque hoc confilio milites quidam in Geïmania, inferiori Altha
ad Germaniä meri, qui hiſtoriam ſcriptis conſignauitætate , quo facilius terro
Tacici.
rem ſuis hoftibus incuterent, ſe diabolos appellarunt, itaqueveftes
eorum erantnigræ , haftæ nigræ, vultus ipſi nihilo candidiores,
& quod intolerabilius erat,multis iuxta nomen, perniciem intule
runt, donec crebris bellorum occafionibs,omnium internecione,
conſultum eſt publicæ tranquillitati. Hoc igitur mod '), quià tene
bris, & rebus inſolitis deſumptus fuit, primùm quidem homini
terror ab alijs iniectus eſt; poftea vero acceſſerunt laruæ , &
perfonæ ad brutorum fimilitudinem fab:icaræ ,quales à Germa
nis vſurpatas fuiſſe,auctor eſt Plutarchus in Mario , quemadmo
dum Celtas , Diodorus aic, armis ſuis vel naturalia cornua appo
fuiſſe, vel auium , aliorumque animalium ricius, & effigies ex
cap.iz. prefiſſe;imo vero Geloni , vtinquit Solinus, hoſtium cutibus equos,
Teque velabant; illos reliqui corporis, fe, verocapitum : Afri apud
Claudianum
Serpentumgeſtantpatulospro caſide rictus.
non ſecus acPræneftini tefte Virgilio fuluos Lupi de pelle galeros
conficiunt; & Romæin columna Traiana , variæ callides ex ſcul
præ cernuntur, rictu Lycaonia Vrſa ,aliarumque ferarum inſignes,
& galeæ multæ quaſi caua ora Leonum , id augendum ſcilicer ter
rorem ; idque ex antiqua militum eonfuetudine, cuius præter Po
lib.2. cap.16 lybium meminit Vegetius apud quem figniferi loricas minores ac
cipiebant,ac galeasadterrorem boſtium urſinis pellibustectas; & vi
dere paſſim eftin nummis veteribus, exuuijs caprarum ,arietum , 1

elephantorum , galeas Imperatorum aliorumque ducum exor

natas fuille . vnde eſt quod galcæ nomen non à galero ſed à felina
pelle deducit Iofephus Scaliger in fuis ad Varronem coniectaneis
quaſià do tñsganñsquod ex huius animalis , ac aliorûetiam pelle
callides conficerentur. Denique ſunt etiam nunc apud Turcas le
uis armaturæ milites, quos ipli Dellios ſuo idiomate vocant, id eſt
ftultè audaces, tuni quia inſignis ſit præ cæteriseorum in prælijs
conferendis audacia, tum quia deformi habitu non tam confpi
CUOS
 LIBER PRIMVS 327
cuos ſe quàm ridiculos præbeant, cùm hirſutis pellibus totum .
corpus induti, caputLeopardi exuuijs contecti, & fingularis or
namenti loco,in ipfo frontis medio immenſam Aquilæ caudam
geftantes ,eiusdemquealis parma defixis, exemplar veriffimum
effingant larualis cuiusdam fimulachri . At enim omnia hæc quæ
t
barbariem meram fapiunt, & retinent, Barbaris , aut fi qui ſint
eorum ſimilibus , relinquenda ſunt,nobis enim nec elegantioris
vitæ ratio , nec armorum quibus nunc pugnatur, conſuetudo ,
eiusmodı vt fanaticos exercitus multum curare debeamus , per
mittunt .
Circa veftitum igitur ita ſe habebit miles, vt nunc à nobis dice II .

tur , nam quod aliqui obijciunt ſuperuacuum eſſede ha re quære- PitElqualive

u miles
re, ex eo quod ſi Græcorum prouerbijs fides babenda eft 6 nu poan Romanus
λοσόφες πωγωνοτροφία και τριβονοφωρίαι ποιέσι , έπ ισιακές αι λινοσυλίαι fuerit.
nequephiloſopbum facitpromiffior barba , nec veſtispertrita : neque
item ifacos linoftolie , id eft,amictus linei, multo minus ſagula bu
balina,autcoccineæ penulæ aureis circumdatæ limbis, militem .
efficient,illud inquam non vſquequaque rationi conueniens cen
ſeri debet : etenim li veftis quemadmodum inquit Cicero frigoris 3. de orator.
depellendi caufa reperta primò, poſt adbiberi cæpta eft adornatum
etiam corporis, & dignitatem , quis negare noniniurià poterit,quin
veites ipfæ omnino neceſſariæ fint, diſtinguendis viris à mulieri
bus,magiftratibus à ſubditis, facerdotibus à profanis , nobilibus
à rufticis , militibus à literaris ? & difparibus omnino vitæ gene
ribus, inſtituciſquediſparem reſpondere habicum oportere, quo
illainvulgus cognoſcerentur; maxima enim perturbatio, & con
fuſio fequeretur in ipſius vitæ ratione,niſi,quemadmodum etiam
in comoedorum theatris folet , conſultus homo grauiorishabitus
amiclu tegatur ; Seruus tunicula angustà, & curtà vtexpeditior fit;
nuncius, autviator penulà ;nauta caufà; milesſago ,autchlamyde;
populus tunica ;philofophipallio ;Imperator paludamento ; & fic
decæteris . Sed veftes non mediocriterquoque inſeruiunt con
tra vim ab hoftibus illatam , cùm telorum ictus veftitum corpus
quàm nudum facilius fuftineat ; & modo conuenienter factæ ſint,
multas actiones promouent, quibus alioqui ſi ſuccinctarum loco lib.5.cap.3.
demiſſæ vſurpentur,autvice verſa ,multum impedimenti afferent.
Quare ficuti iulius Pollux . Venatorem induit tunicà expedità ,
X 4 demilla
 328 DE STVDIO MILITARI.
demiſsà ad poplitem,non albà,nec bene coloratà, nec quæ aliquo
colore ſplendidè refulgeat, ne eminus,ſeu de longinquo à feris vi
deatur; & huic ſimile pallium addit,quod finiftræ manui circum
uoluendum eft,fi feras infequitur, aut cum ipſis pugnat; calceof
que altos ad mediam tibiam aſcendentes, firmo alligatos vinculo,
quibus per humida,& vliginofa loca tranſire queat;iraRomani
quaſdam veftes militaribus tantum officijsdeſtinatas habuerunt,
libro 29 .
quas militi donatas è publico clarè Polybius indicat, & pluries in
Liuio videmus id notarum , veſtimenta, inquit;exercitui deerant,ea
lib.3.elector, quoque haud ſegnitercurata res, mille ducenta toge breuiſpatio,duo
C.13 . decimmillia tunicarum miſſa,fcilicet ab eo diſparitas illa,vt obſer
uar Philippus Rubenus,quod togæ honeftioribus tantum mifiæ ,
ve equitibus, & centurionibus , gregarijvero tunicà cõrenti fue
runt, & fuper eam fortaſſe ſago . Sagum enim altera militaris ve
ftis erat tam bellorum propria, quàm Toga pacis ; vnde frequen
ter apud Ciceronem reperias,propter cuiuspericulum ad fagum if
femus : ad ſaga ire, & redire ad togas ; cum est in Jagisciuitas : tu
multum decerni , iuftitium indici , ſaga fumi dico oportere . Atque
hoc genusveftis Lacernæ excipiebant, pallia videlicet fimbriata ,
quibus olim foli milites vtebantur, vt notat Scholiaftes Perſijqui
vocem hanc olim non perperam addit , quoniam vrbani poftea
lacernati effe cæpere,quemadmodum Salmaſius fusè, & eruditè
in notis ad hiſtoriam Auguftam oſtendit; vbi etiam ventilatur,
quales fuerint Penula ,quæ nulla re à lacernis ipſis differunt,ac ne
3. de benef.
quidem vfu in bello,vnde ferui penulati vocanturà Seneca inmi
cap.28 . litum , & quidem non vulgarem cultum ſubornati .Iam vero præter
has veſtes pofterioris æui Scriptores Armilaufam numerant, vt
lib. 19. C.22. Paulinus Nolanus paſſim in epiftolis, & Iſidorus in libris origi
num , qui modum eiusita explicat Armelaufa vulgà vocata , quod
ante retro diuifa atque aperta elt , in armos tantum claufa , quafi
armiclaufa , e literà ablatà : meminit tamen ipfius vetus interpres
ſacyra s . Iuuenalis, qui viridem thoraca per Armiclaufam prafinam expli
cat, certè Mauritij locum profert ex Strategicis doctiſſimus Ri
galtius, ex quo genus fuiſſe militaris veftis breuioris colligimus ,
& huic forſan ſimile , quod equites noftri armis fuperiniecium ,
lib. 1. cap.20 . geſtant, ſuis inſignibusdiſtinctum ,nobisque vulgari lingua Cot
te darmesfiue tunics armorum appellatur. Denique , Vegetius mi
lites
 LIBER PRIMVS . 329
lites ad fuavſque tempora,Pileisquos Pannonicos vocabant,ex pel
libus vſos fuiſſefcribit.quod ,ve addit propterea feruabatur,ne grauis
galea videreturinprælio , bomini quigeftabatſemper aliquid in ca
pite. De pedum vero integumento notum eſt Caligam , quod ait
Dio segnando inóchpa fuiſſe hoceft militare calceamentum de
quoplura qui volet isadire poterit diatribam eruditiſſimam lu
lij Nigronij;mihi enim fatis eft hic, digitum ad fontem intendille, Excidij He
& notaſſe ex Iuliani Centurionis hiſtoria relata ab Egelippo ,cal- libr
poluyvie.
o 5.c 3 ).
ceos militares creberrimis , & acutis clauis confixos fuiffe , quo
melius veſtigium firmarent.Neque etiã de Cingulo aliquid in præ
fentia dicendum habeo , quandoquidem præoccuparunt inihi
grammatici , & criticiferme omnes,qui dehoc noninodo gefta
mine , fed notà ſine qua nemo militari dignus ordine videbatur ,
nihil non dixerunt, quod afferri ex peniciſſima antiquitare ab
eruditis hominibus poſſer . 1.2 .
Etvero cum veſtimenta non amplius ex publico , aut abſque qualis nofter
ftipendiorum diminutione ,manipularis accipiat, & vnicuique fedebeatons
nõ minus licitum quàm honeftum ſit ,ſuo modo & arbitrio veſtitū ratione
tie . mila
incedere;Præftat idcircofagaria militarē inftituere noftris accom
modatam temporibus , quàm adeo accuratèinquirere, quali nam
veftitu fuerint Romanorum velites ,ac Tribuni. Quamobrems.
manipulari,circa indumenta propria,recte ,meo quidem arbitra
tu , confultum erit,fi veſtes habeat non lacerasaut ſegmentatas,
fed ex panno coccineo vel cinerstioabſquevllo fimbriarum, & vit
tarum textilium apparatu ; cum diploide ſimilis materiæ , aut pe
nula gauſapina heteromalla quæ nonnullis manta dicitur , nec
minus ítragulæ quàm veftis vſum præbet aduerſus aeris inclemě
tiá:quod fi thoracem velfemoralia ex molli corio parare voluerit,
auctorē me laudatoremque hubebit iftius conſilij, quo nullū militi
in ratione veſtium vtilius, aut honeſtius dari poteft; (i præſertim ,
quemadmodum folent Germani, cum elegantia quadam & de
core eiuſmodifcortea colobia aut fimauijs fagula pellicea quæ fu
niculis fericeis conftringantur, non autem globulis per ocellos
commiſſis , vfurpent; nam Turcarum plerique ferinas in bello
gerunrpelles ,fed adeo rufticè negligenterque conſuatas,& para
tas, vt noftris opilionibus,ac bubulcis ne quidem conterendi ſint.
Porro quia Ocrearum maximus eſt etiam in bello vſus , quarum ..
forma
 330 DE STVDIO MILITARI ,
forma &materia fatisinnoteſcunt; præftantia autem indepotiſsi
mum æftimatur,ſiaquam non transmittant, illud obtineri poffe
s.deſubtil. notat Cardanus, ſi halinitrum tenuiflimè contritum ceræ lique
factæ , & pinguiori aliquo liquore temperatæ infundatur, ea
quemixtione diu multumquead ignem ocreæ inungantur . De
Calceis vero quorūpenuria,detentis in præſidio aliquo militibus,
aut per iter longū,& difficile,ſummopere moleſta eft, & caftrenſes
morbos foepius inducit; ita vt Aurelianus apud Vopiſcăinter alia
diſciplinæ præcepta ftatuerit, vt militis arma terſa,ferramenta fa
miata calciamenta fortia fine;præclarè conſulit Albertus Magnus
fieri illos debere ex corio Aſinino , ea parte tergi qua onera ba.
iulare folet , quoniam nullo temporis tractu atteruntur , neque
fi per lapides,quis perpetuò ambulet , aut per ſpinas ; nimia ta
men vetuftate adeo durefcunt, vt ferri non poſſint, quemadmo
de fubtilit. dum tradit Hieronymus Cardanus, quemtamen vna cum Al
ber:o certum eſt multa ſcripſiſſe , vſu non ita recepta ,aut expe
riencià confirmata . Quare magis ad compendium facere exiſti
mo Epirotarum , ſeu Græcorum equitum conſuetudinem ,quiex
obuio aliquo cadauere vel equi, velalteriusanimalis, calceos ſibi
parant , non quidem confutos & foleis duplicibus munitos,vt in
pace moris eft, fed ex aluta cruda, quam ſupra pedem reflectunt,
alligantque funiculo tortili in crumenæ , aut facculi modum ; at
que ita pedes obuoluti incedunt donec fiat illis elegantioris alicu
ius calceamenti copia . Pauperum igitur , ac gregariorum mili
tum hic erit apparatus, nam Tribuni,Centuriones, præfecti quo
rum dignitas magis adhuc niteſcit ſi paulo honeftiori cultuſufti
neatur:æftatequidem Triſanello, Vndone, Symballoto , aut vulgari
Camalloto ,ſericeiſquealijs veſtibus rallis, leuibuſque vti poſſunt:
vt hyeme ſericeis hiſpidis; coccineis & quisquiliatis pannis, bom
bicinis: atque vtvno verbo abſoluam accommodatis vniuſcuiſ
13
Tum colorsum
que fortunæ ,modo,& tempori .
in quibus las Cæterum non perperam ſupra admonui, ex infinita colorum ,
dari cineri.. varietate, duos præſertim gregariorum vſibus perquam idoneos
xius pulveris eſſe, ſcilicet Coccineum & Cineritium , nam in hoc poftremo mi
animalowlerë nus apparent veſtigia aquæ ,pulueris , coni, & reliquarum for
romedia af diumquæ ob eiusdem coloris participationem ,facile obliteran
confoqubus
feruiut. tur ; minuſque etiam in eo fodorum animalculorum greges fer
pro
 LIBER PRIMVS . 331
produnt; quorum ſpecies , cùm Liuius Andronicusin gladiolo
varias enumeret

Pulices ne, an cimices,anpedes reſpondemibi ,

profecto hæ omnes militibus faftidijplurimum afferre ſolent,cùm
in diuturnis obſidionibus, tum in longis itineribus,vbi nec veftes
mutare , nec recentes interulas vt opus eſſet, ſumere poſſunt :
quare vt Czóessoy feu facile paratu remedium , aduerſus minimas
eiusmodi peſtes habeant, lubijciam ea quæ monet Pamphilus li.ig.cap.15:
apud Conftantinum Cæſarem in libris de agricultura, nimirum
amara omnia , acria , graueolentia; vt abfyntiuin , cucumeris
fylueftris radicem , aquam marinam , melanchium , ſemen ſina
peos , & rhododaphnes, calcem viuam , cyminum , amurcam ,
rutam , mentham , menthaſtrum , lupulum ; Equi inſuper fi
mum & vrinam,omnia inquam hæc pulicibus mortem eſſe, fi vel
per ſe ſola, aut in aquis decocta , ijs in locis refpergantur,vbi hæc
animalcula obrepunt : fi vero paruulus ſcrobs ſub lecto effoſus
ſanguine caprino repleatur,congregabit ad fe pulices, & ex ve
ftibus illos alliciet ac vocabit, quibus remedijs conſentanea ſunt
quæ Nonus medicus item antiquus proponit felle babulo, inquit ,
cum Oleoligna tori illinito,velflore fuffumigato,velatramentofutorio cap.267.
cum oleo perügito.Præterea de fuga eorumdem illud amplius addit
Auicenna , quod colocynthidos infuſione , vel decocto rubi, aut 14 deſubt.
raphani pelluntur: eadem prorſus ratione qua Cardanusſe mul
toties expertum fuiſſe dicit magno ſuo commodo, quod ſucco fo.
liorum cucurubitæ, fi quis mulorum,aut equorum pilos intinxe
rit, muſcæ nullam illis moleſtiam æſtate etiam medià afferre po
terunt . Sed ne ſingula referam quæ Dioſcorides , Rhaſis alijque
medici de hac re, quamquam nullius ferme videatur eſſe momen
ti, referunt : nihil tam commodum eſt compræhendendis pulici
bus, quàm le &to impofita recens , & candidiſſima lanugo xylina ,
in ea namquecongregati facillime capiuntur . Quod autem in
quit Ritterhuſius in notis ad Oppianum pediculos minimè in Vrſi
nis pellibus nidulari ſolere,eāqueobrem milites in hisuelut infutos no
Etu cubare;neſcio profecto vel à quo iftud habeat, vel quā verū ſit. 14.
Alter igitur color maximè bello conueniens coccineus, ſeu Et Coccineus
puniceuseft ,qui plurimùm ad elegantiam facit, & viros inſignes, cedemonijdlü
animique generoſi potiflimum decere videtur ; vnde fi Ilidoro QUATO.
que populi,5
credi.
 332 DE STVDIO MILITARI.
crcdimus veteres Romani hoc cclore in bellis vrebantur Ruffatà
ſubconſulibus Romanis vfifuntmilites, unde etiam rufati vocaban
tur:quod Trebelliusin Claudio confirmat,apud quem legas tu
nicas ruſſasmilitares:& Noniusex Varronisfragmento in voce
Torques :teladextrà vibrant, ruffatiemicant. Sic Lacedæmonios
1. cap.12 . auctor eft Agellius puniceis veftibus indutus fuiſſe cùm in certa
men deſcenderēt, quem ritum & fimul eius cauſam pulchrè hunc
in modum Ariftoteles apud Suidam explicat Ariſtoteles ait Lace
demoniospunicea veſte adbella uti , tum quiacolor ille virilis,tums
quia fanguineum illud intillura,fanguinis ipſius fluxum affuefacit
lib.8.cap. 6. contemnere,atque omnino cum Ariftotele conueniuntPlutarchus
in inſtitutisLaconicis , & Aelianus in libris variæ hiftoriæ ; nec ſi
lib. 1 1. cap.6. Valerius Maximus vtramque cauſam non complexus eft,propte
rea ab illis in ea diffentit, quam de fanguinis & vulnerum occulta
tione attulerunt, imo aliquid non poenitendum addit eorum ſen
tenciæ , nam ad diffimulandum inquit, & occultandum vulnerumo
fuorum cruorem , puniceis in bello tunicis vtebantnr Lacedemonij ;
nonne ipfis afpeéluseius terrorem :fed ne hostibus fiducia aliquid af
lib.de Repub. ferret. At vero Xenophon de hoc Lycurgi inftituto loquens,
quasdam eius rationes affert, quas moralibus iftis, quæ apud Ari
ftotelem , & Valerium leguntur facile prætulerim, fi bond mihi
1
horum venià iftud facere liceat; ita enim hic ad armorum certami
na huiusmodi quadam excogitauit f. tolam eospurpuream habere vo
luit, & fcutum æreum ,exiftimabat enim genushocveftis minimè cum
muliebricommune quicquam habere. Nam & celerrimèſplendidum
redditur, & fordes tardi fimècontrahit. Cæterum quod ifti de La
cedemonijs dicunt , Plutarchus videtur etiam de alijs Græciæ po
pulis affirmare,cùm dePhilopoemenefcribit,eữ milites ſuos ador..
natos, & inſtructos in Theatrum duxiſſe co f spatiwtirga xhepúor @
Tvič osmimoić wzodutors in fagulismilitaribus,& puniceistunicis: quin
e iam Silius illud idem Carthaginenſibus attribuit
1
rubra velamine veftis.
Arserat in pugna viſum occuluiffecruorem .
cuius ſtratagematis cùm non ita cæteris nationibus in mentem ,
veniſſet , ſingulæ proutimpetu ac conſuetudine ducebantur, al
tcrius coloris veſtes vſurparunt Thraces pullas ;A ethtiopes can
didas ; Samnites varias , & diſcolores; Boij ; & Inſubres auratas
Galli
 LIBER PRIMVS. 333
Galli denique virgatas cum torque aurco ; fed in eo colorum
dele&u omnes præter Lacedemonios videntur aberraſſe quando
quidem veinquicΑriftophanisScholiaftes φοινικια χλαμύς πολιτική
punicea chlamys bellica
Porro quia Romani ſedulò cauebant , vtmilites nunquam 13
incederent niſi probè cintti caligatique, eo quod diſcinējos vel medios de protecting
Cæſaris exemploqui hoc nomine, Ciceroni,non minus quam milite probe.
Sylle impoſuit, haud ita fortes ac ftrenuos eſſe cenſerent ; hoc pellium
tur , vbide
vfu
ipſum militibus noftris etiam obferuandum eft .Sed ea tamen caprenf .
moderatione, ne ftatim velurdarà licentia in mollitem diffluant,
adeoque nitidi , & compri fiant, vt non amplius Phryges ſint
ſed Phrygia. Neque enim omnes ita ſunt præſenti animo, &
exercitatione indubijs rebus æquè ac in profperis, vt quem
admodum de militibus ſuis iactare folebat Iulius Cæſar etiam
vnguentati, & calamißrati bene pugnare poffint; cùm nulla res
magis animos frangat , & remittat, ac ftudium eiuſinodi delicia
rum ,quas vel Medea ipſa in iuuenibus deteftatur
Sineproculànobis iuuenes, vt fæmina compti,
Fine coli modico forma virilis,amat .
rectè enim , & more ſuo fortiter diuus Chryfoftomus, mollis ver
ftis diffoluitrigidam animam , & fi frigidum corpusaffumat, & af
perum ,facilepereiuſmodi molliciem delicatum reddit ,& fragile
Proptereaque Heroibus illis quos nulla in vitium cupido traxit,
nulla voluptas pellexitad Luxum ,vlitatum erac ferarum pellibus
veſtiri, maximè vero Leonum ,Vrſorum ,Lupotuin , Tigridumis
Pardalium ,ac Lincum quemadmodum de Hercule & Aiace Tela
monio Pindarus afferit;de Aenea, & Niſo,Virgilius;de Cadmo,Oui- Æneid.8.&,
dius; quin etiam pellis leonina certatoribusprobrauio concefla 3. metamor.
fuit æneide quinta ; & xeniorum loco pelles hofpitibus,vtamoris,
amicitiæqueſymbola donabantur; Inde Orpheus in Argonautis
Pardalis pellem oftendit,airque Chironis efle munus: præterea ,
in pellibus dormiebant h, yemabantque præſertim in caftris, quod
fieri cæptum eſt apud Romanos, ánno vigeſimoſeptimo ſupra
trecentefimum ab Vrbecondita , vt colligit loannes Camers ad
illud Titi Liuij in Veiorum obfidione primùm fub pellibus hyemare dec.1. lib.5.
cæperunt . Idque à prima illa inſtitutione diligenter ſubſequutis
poſtea temporibus obſeruatum fuit, non modo in Cæfarismili
1 ria ,
 174 DE STVDIO MILITARI.
ciasfed fub Nerone, & in hyeme fæuiffima ,de qua Tacitus reten .
3. Annal.
fus omnisexercitus fub pellibus , quamuis hyemefeua adeo,utobdu
Etaglaciemreffofabumus,lentoris locum non preberet ; & poft Ne
ronem , ſub Theodofio Hiſpano diſciplinæ militaris obferuan
In panegyr. riffimo,quem Latinus Pacacus commendare volens, fummatim ,
inquit, suum illud attingam , cum patre divino , caftrenfe collegium
fubpellibus,&kates inter bella fudaras;quin etiam mili
hýe mes acta s s , coriaceiſque vt plurimā veftibus vtebantur , ve
tes ipfi pellicei
lib. 2.Idet. Iofephus Caftalio pluribus ad iftud Rutilij Numatiani confirmat
Ipfa fatellitibus pellitis Romapatebat ,
Et captiua priusquàm caperetur erat.
De 4 Con. Et eodem vſus epitetho Claudianus .
tul Honorij . Castra, inquit,cruorenatant,moritur pellita iuuentus,
Pars morbo ,pars enfe perit ....
fcil icet aſp ero cultu optimè colebatur à Romanis militaris
illo
diſcipli ,quæ nuſquam citius aut turpius expirat,quàm in luxu.
na
rioſo veftium ornatu, & inter molles,fracto que elegantiorisami
étus ftudio , & veftium nitore milites . Quod vt Vefpafianu's
Imperator præclarè intelligebat ; ſic iuuenem quendam odori
bus delibutum , ačturumque ſibi gratias de præfectura , qua do
natus fuerat torue reſpiciens maluiffem , inquit, Allium quam un
guenta Juboluiſſes ,& diploma confeftim reuocauit: cuifácto ſimi.
le quoddam narratur Andrea Gritti. Reipublicæ Venetæ Quz
ftoris deſignati , cùm delicatulo cuidam ſpiranrique fragrantiſli
mos odores,quiab eo præfecturam aliquam in bello , quod tunc
parabátur ſibi dari poftulabat,fimihi vis; reſpondit illi ,operam
iuam addicere ex duobuseligeRemum , vel Ligonem , iudicans hoc
pacto ſe nulli officio idoneum illum habere , quàm remigis ,aut
fofforis: tantique ſemperteceruntpræſtantiſſimiDuces,eius in, 1

bello modeſtioris cultus obferuationem , vt militibus ſuis exem

plo præire non recuſarinti, queenmadmodum certè feciſſe ex anti
quioribus dicuntur Philopoem ,Agis,Gilippus Annibal, Age.
libro 13
ſílaus, & Romani omnes quivt inquit Ammianus non indumen
torum vilitate àmilitibus gregaris discrepantes ,oppofita virtute cun
Ela'superarunt ; Acinter noftros etiam Chriſtianos Heroas,Godi.
fridus Bullionius pomparum eiuſmodi adeo negligens fuit, vt eữ
Regem iam fa & um ;in obſidione Vrbis Afürbærentem , aliquan
do
 LIBER PRIMVS . 3351
do Regali vicini qui gratulatum veniebant, omnino gregarijmi
litis habitu , & facco itramine pleno ,humi inſidentem ,fuoſque .
quos pabulatum miſerat expectantem ,offenderint; quæliuerint , Vvillermus
que' nonfine ftupore, cur tantus Princeps; & tam admirabilis De Tiius ib.g.
minus, qui ab Occidente veniens totum concuperat Orientem , o res cap. 2 ) .
gnum maximum in manu valida occupaneras,ita federetinglorius,ve
neque tapetia ,neque boloferica, circa ſemore baberet regio;necftipatus
Sašellicibus armatis ,formidabilem fe præberetaccedentibus. Indeque
Priſcus Rhetor Attilam miris laudibus effert,quod eius veftis ni?
bil habebat in fe,quo abaliorum veftibus dignoſci poſſet,nifi quod
erat pura , & impermixit , & quidem fi Plato à Dionyſio Siciliæ
Tyranno ad coepam vocarus, veftem purpuream reculauit , teftix ibro 2.
bus Suida,& Laertio verſibusquc his tragicisvſus eft. . ?
o'x of dwainele Sirler.co dueña soala
"Apike Ffpurcia esi gfórus Ę appears
Effeminata veste non poſſumregi ,
kumlimvirnatusviriliftemmate :
quanto minus id facereconuenitpræftantiffimosDuces , quibus lib . de pro
Scytharum exemplo , quod inquit ProſperAquitanicus. uivencia .
Oftro contempto es vellere Serum ::
Eximius decor eftergisiborrere ferarum
fed dum curiofam indumentorum , immoderatamque , & lafciua
elegantiam in militibus exagito, non idcirco ijſdem perſuader
velim,vt pannofi, & ſqualore,ac pedore obfiti incedere debeant,
pam vtinquit Horatiusi
Non ego auarum
Cum veto te fieri,vappam iubeo, ac nebulonem .
Quare fi quis erit ſordente circacollum ii duſio ;veſtediloricata,
malèque præcincta ;: viliflimo , ac lacero sum pallio ; diruptis,
caligis , ſdeis effra & is, capillo impexo , aur diſturbato; vultu
puluere, autforditie , Silſiuie oblito , is nedum mendici loco 2

apudmevnquam erit ,tantum abeft, vemilitis ; & è contra non

ftatim eius viri virtus in dubium reuocanda eft, cui veitium ,
nitorem , ac perfonæ ſuæ munditiem , cordi eſſe depræhen
dimus , cùm ex Suetonio Iulius Cæſar circa corporis curam
morofior fuerit , &cultu notabilis , & munditiarum etiam lauti
tiarumque ftudiofiflimus ; quem morçm in confliciu bellorun
parit
 336 DE STVDIO MILITARI.

pariter retinuit, in quibus quo ſuis facilius innotefceret, nouo

colore ami&tus , &diuerfo armorum habitu inſignis ante prima
ſigna prodibat , quod equidem tantumabeft vtdamnaridebeat;
quodſi cum decore,& moderatione fiat, fummopere potius lau
dandum videtur ; quia duces hoc nouo, & peregino habitu , fax
ciliusmifirum oculis obuerſantur, illisqueanimos faciunt, quo
cumque jaſſerint fortiter irrumpendi. Nempe eam ob rem .
Lucullus cum thorace ſquamoſo , &amictu purpureo præliari
ſolebar
Totus collucensveſte, atque infignibus armis.
& Alexandrum Macedonem multum quidem regio habitu Sicike
lo amiculo , & lineo thorace, duplicataque, & ferrea caſſideve
rendum , arma inſuper alia gemmisauroque diſtincta exornabãt:
neque vllus vnquam phaleras pugnæ tempore in Imperatoribus
damnauit, quibus licet auctoritas fit pro ornatu ,phaleræ tamen
maieftatem augent, etiam apudillos , qui vt Nauſicaa faciebat ,
viros ex veftibus nonæftimang. Et hodienulla res æque ſollicitos
haber noftros Imperatores, quorum non equos inodo videre
eft inftratosauro , pi& isque froenis, & Ephippijs , ſed ipfi etiam
cum illis inſident,criftarumfinuolisvoluminibus auguftiores vi
deri volunt ; balreis etiam ad id vtentes quorum materia, vix in
ter gemmas , & auri filamenta pretium ſui prodit: ſagisque, & pa
ludamentis, quæ operibus acu pictis,aureisque tortilibus funicu
Jis in ſquamas Phrygionicaselaborata, ac interſperſa micantibus
argenteis laminulis, fulgore ſpectantium oculos perftringant,
dum ipfi celeriter huc , & illuc volitant in camporum planicie
lib.a num 4. non mulum illis diffimiles , de quibus dicebat Corippus.
promuntque , feruntque
Augustas veſtes,pretiofaque cingula gemmis
16. Imo vero præclari multi Duces , vt Sertorius , Philopoenien ,
Denique in Brutus, Alexander, Cæſar, & alijmilitesſuosarmis jauro, argen
armis , que toque calaris , & fagiszpræterea ornara , ac colorum varietate
mora om.por conſpicuis, vei voluerunt vnde celebres ſunt in hiftorijs Argyro
mata
bons .ellede-
afpides Alexandrimilites,quorum arma, fcutaque, & equorum
phaleras argento induxit, vtgloriæ ſuæ , exercitus fimiliter or
namenta conuenirent : & Julius Cæfar apud Suetonium milites
habebat tam cultos,vtargento & auro expolita arma,geftare illos
ſine ,
 LIBER PRIMVS . 337
ſineret, non minus ad fpeciem & ornatum , quam vtmeru dam
piingentis, illorum renaciores eſſent in prælio :quin video etiam
inferiore æuo principum arma margaritis gemmiſque diſtincta
fuiſſe , quod Capitolinus de Maximinonotatfecit, & galeas gem .
matas fecit @ buculas; Claudianus ſimiliter meminit armorum , ,. delaudib.
quæ ſolerter luxuria gemmis exornauerat : ſtilic .
Quin & Sidonias chlamydes, & cingula baccis
Aſpera gemmatafque togasvirideſque smaragdis
Ldricas,galeafquerenidentes hyacinthis,
Geſtatofque patricapulisradiantibusenſes.
Atque vt obiter notem multa quæ ad eiuſinodi conſuetudinem
fpečtant,inualuerat quoque illis temporibus conſuetudo , armas
inaurandi quemadmodum ex Trebellio pater in vita Claudij Im
peratoris , vbi proferr epiſtolam Valerianiad Zozymionem pro
curatorein Syriæ, qua præſcribit certum falarium Claudio non
dum Imperatori, fed Tribuno Martiæ quintæ legionis ,dandum ,
& inter alia caffidem inauratam unam fcuta chryfographata duo
Imo vero Alexander Seuerus , quu nemo in Imperatoribus lau
datior, fecerat fibiargyroaspidas, & chrysoaspidasmilites,referen
te Lampridio, & Corippus Poëta Africanus dixit lib . 4.
Fulgebant rutilo pilissplendentibus aura .
Quamuis ſi pedemreferre velimus in antiqua tempora , inuenie
mus quoque non illa eo armorum ornatu caruiffe , quià gemmis, 4 dePonto ea
& auro petebatur,ſecus enim non dixiſſet Ouidius leg . 4.
Scuta sed @w galeæ gemmisradiantur auro .
niec Statius illud de bello Thebano, quod geftum fuit anno antes
vrbein conditam . CCCCLXXXI . vſurpaſſet
11.8.Thebaid.
splendent clypei ,pharetræque decor &
Cingulaque, & nondum deforme cruoribus aurum .
vt nec fanè paulo poſtita loquutus fuiſſet,
Surgentes etiam num humeros , leuia mater
Pectora;tunc auropbaleras, auroque sagittas,
Prefferat, & mixto conum crispauerat auro .
Quid plura folebant veteres in dente viui adhuc Elephantis ſcul
pere turres , munitiones, pugnas, & eiusmodi alia, ſi tamen fide
3 digna funt, quæ Philoſtratusmaximamendacia longè maioribus
pinans, & exponens , afferre ipfe in fuo Apollonio folet :Hæcau
Y tem
 338 DE STVDIO MILITARI.
tem cum ita fim , miror magis, fub Maximiano Cafare; vt Ammia
lib . 22 ni verbis vtar,vallo Regis Perſarum direpto ,gregarium quendam .
post sacculum Parthicum, inquo erant margariterepertum ,proiectis
imperitià gemmis,abyſepellisnitore solo contentum . Verùm quàm
rectè ſapienterqueluxuria hæc in caftra violenterirruperit, exe
plo quondam fuit Mithridates, quiexercitum ſuum inauratis, &
ſuperbis armis nitidum ,Romano victori ſuccubuiffe animaduer
tens, abiecto vario illo fplendore rerum quæ neque tegunt,neque
vulnerant , chalybe ferroque eundem muniuit. Quod item vfur
patum àGlauco fuiffe auctor eft Homerus , vbi illum inducit ar
ma ſua aurea , cum ferreis Diomedis permutantem : nam etſi om
nium auctorum conſenſus Glaucum ftultitiæ infimulet, quod au
rea arma dederit fibireddentiærea : Plutarchus tamen aduerſus
ftoicosſcribens, prouerbium inde natum zgúrra zernoiw huc tor
quet, vt dicat no admodum iniquain fuiffe permutationem Glau .
ci, propterea quod armaferrea magis fint vſuipugnaturis quam,
aurea q; uæ multo apriora ſunt ad prouocandam hoftium cupidi
tatem, quàin ad corpus muniendum aduerſus plagas , & vulnera .
Vnde priſci illi Macedones non auro, neque diſcolori veſte , fed
ferro & ære, fulgentesdeſcribunturà Currio; eademque ratione
ib.3. Lycurgus omnem auri vſum caftris amouit; & Romani ſua, hor
rida , ac tantum beneSamiata eſſe voluere; vt Metellus in bello
libs.cap. 13. Iugurthino , & Scipio apud Numantidm : non enim vestiumni
lor inquit Vegetius, vel auriargenti,gemmarumque copie , hostes
aut ad reuerentiam noftram ,autad gratiam inclinant; sedsolo terro
re subiguntur armorum . Quod Annibali, & Mutio Sfortiæ dubio
2. Satur. c
procul in mentem venire debuit, cùm hic Alphonfi Neapolita
niexercitum , quo nihilerat ſplendidius irriſit; ille vero , vt refert
Macrobius Antiocho ingentes copias , & fuorum militum ,
arma,materià ipsà ,& ſuper inductis gemmis,monilibuſque pre
tiofa oftentanci, &querenti an Romanis putarér faris eſſe hæc
omnia , ita refpondit , ut etiain eiusmodi militum imbelliam , ac
ignauiam eluderet ; planè eniminquicfatis effe credo Romanis hæc
etfi auariffimi fint . Nouerarſcilicet vterque,Darij milites qui ha
ffasargento exornatas fpiculaque auro prefixa gerebant , torque
fecum diuitias & impedimenta trahebant, momento temporis
cefliffe in prædam Macedonum acici, toruæ quidem illi, & incul
.tæ,
 LIBER PRIMVS. 339
exe, ſed clypeis haſtiſque perimmobiles cuneos, conferraque vi
rorum corpora conglobatæ in phalangem , feu agmen Atabile,
quo Paulus Aemilius dum cùm Perfeo confligeret,nihil terribi
lius eſſe dixit . Nec aliunde Papyrius Romanorum Imperatorar
gumentum ſumplit, confirmandi ſuos milites ad pugnam aduer
fus Samnites,quàm ex ornatu ſuperfluo quo ipfi fuis in armis vte
bantur;aduocata enim cöcione, & multa de vniuerſi genere belli,
multaquæ deSamnitium apparatu vana magis ſpecie quam effica
ci ad euentum diſſeruit, mox vero addidit baudcriſtas vulnerafa
cere, & perpicta aurataque fcutatranfire Romanum pilum ; ducan
dore tunicarumfulgentem aciem , ubires ferro geritur cruentari : au
ream olim atque argenteamSamnitium aciem sparente ſuo profliga
tam, eaquefpolia viflari hosti honeftiora quàm ipfis armafuiſe.
His igitur de cauſis, oprime PeſcenniusNiger iuſſic omnes 17 .
Quam bono
argentum submoueri de usu expeditionali , nec aurum autgem- seminang
mas portari à milite in aciem voluit,quilonge reâius fecifle ſplendida.
videbitur fi Pyrogopolinicis Plautiniani inftar fummo ſtudio cu. Spartia
in eo .
nus
rauerit
vt fplendor ſuo clypeo fit clarior ,
Quam Solis radi effe, olim cùmſudum 687,folent.
Vi, ubi vfus veniat, contra conferta manu
Oculorum perftringat aciem in acie boftibus .
& ſimiliter vt reliqua ſua armaæque nitida fint, ac bene curata ,
& fulgore quodam coruſcantia . Hæc enim honeftiffima ambi
tio eft,cui ſinevitioindulgere poteft, hæc cultuselegantia , quam
abſque ignauiæ ſuſpicione procurarediber; imovero cui niliftu
deat, rudis aciners, & prorſus officio militis præclariſſimo quod
ſuſtinet, indignus habebitur: nam vt inquit Vegetius quis mili- lib.z.cap.14.
sem credateſſe bellicofuma , cuius diſſimulatione urma fitu ac rubigi
nefædantur ? nemovoquam opipior tam in conſideratè & ftultè
de rebusexiftimabit,nili qui cæteros artifices laudet , quod fuæ
cuiuſque artisinſtrumenta fitu ,ac rubigine conſumi permittant:
quod cùm ab illorü conſuetudine fit prorfus alienâ,quantomagis
à militibusabeffe debet , qui Xenophontis fuafu decorum ſibi fo
re in bello morientibus exiſtimare debent,fipulcbris,nitidifque
in armisoccubuerint . Quamobrem non aliud fane epithetum fre
quentius illis ab auctoribus optimis tribuitur , quàm illud, quo
Y a . fula
 340 DE STUDIO MILITARI.
fulgentia ,Splendida, radiantia,& id gevus nominibus alijs appel
lantur,vr ex vno Virgilio conficere policm , fi quemadmodum
licuit Tiraquello tria ,aut quatuor folia inſumere , in texendo re
rum omnium indice, quibus voxipfa nobilis pro epitheto adiun
cta fueratzita mihi honeftum eſſet, omnes Virgilij verſus adduce .
re, qui certè plurimifunt,in quibus fulgorē ſplendoremq; nuſquam
ab armis feiunxit. Sed nolo tecum fignatis tabulis agere Ludoui
ce Comes, niſi cum res non adeo trita eft ,quin probationibus il
luftrari abſque tædio poſſit, hæc vero ita frequens eft apud Vir
gilium, & alios cùm Poetas tum Hiſtoricos,vt ex eo euidentiſſime
pateat, militem'nullius reiæque ſollicitum efedebere,ac nitoris,
& cultus, qui in armis impenditur, vt fulgeant
Sole lacefira , & lucemfubnubila iactent.
Quare vnum tantum , aut alterum eiusſplendoris exemplum pro
fero ex diuerſis Poetis , primumque ex Accio in Epinauſimache .
Abclaffe advrbem tendunt, neque quiſquam poteft
de 3.confu . Fulgentium armùm armatus ardorem obtui.
lat. magis tamen expreſse Claudianus
perftringit ahena
Lux oculos, nudique ſeges Mauortia ferri
Ingeminatſplendore diem
idemque fecundo in Rufinum . 1

implet Theffaliam ferrinitor

libro . & grauiter ſuo more Lucanus
Vtproculimmenfam campo confurgere nubem, 1

Ardentesqueacies ,perculfis Solecoruſco

Conſpexit telis .
Nec vero fruftra id ab antiquiscuratumfuiſſe ,manifeftum eft, fi
quidem milites vibriſſantibus.illis radijs ,micantibusque armorā
ſcintillis circundati , duplo quan lint,truculenti, ac terribiles ap
parent ; multæque eiuſmodiſpecies per'oculos in animum dela
cipite 29 . pfæ , perterrere aduerfarios folene! Exeoque fluxit Onoſandri
præceptum , vt milites priufquam ad manus veniant, fublatis
denſo agmine fupra capita ſua gladijs , vibrenreos continuo , ac
criſpentad Solem , quoniam expofitæ cufpides, fulgentesque enfes
Solis radjis eliſ , ac perculſi, mutuà corufcatione borrendum quaſi bel
lifulgur vibrant,& eiaculantur,vemerito Plutarchus; inter aliasy
quæ
 LIBER PRIMVS : 341
quæ Romanos milites conſternaruntin pugna contra Parthos.?
fulgorem armorum recenfeat ,tum illi , inquit, rutilare vifigaleis 113 3.cap. 3.
loriciſque ex Margiano ferrofaltis,coruſcanie, & refulgente; idem
que Florusvidetur aſſerere de Cimbris profligatis à Mario , nec
his diſsētanea sūt quæ Nicetas ſcribit in Ifaaco Angelo:cùm qui
bus facit etiam Caſſiodorus dum inquit arma bene construere , ef 7. varior.e .
ſalutem velle omnium cuftodire,quiaprimafacie ipfisterreturinimi: piſt. 18
cus, & incipit animocadere ;proptereaque rectėmonebat Vege. lib. 1 .
tius, vt boles ſolo fulgore armorum , non veftium nitore terreantur,
quod facili negocio fieri poſſecontendit Onofander,ligladiorum
mucrones probè acuantur,etſi galææ , loricæque frequenter ab
ſtergantur. Quamobrem videre debet Imperator vrexercitus ar
mis ſplendentibus fudgeat,nametſi Vegetius, huiufce rei curam ,
paulo conuenientius Decurioni committat, cuiusofficium effe
dicit , cogere milites loricasfuas , contos , & caſſides frequenter
sergere, curare, & Samiare:videormihi tamenapud Vulcatium le
gifle Auidiú Callium legionibus Syriacis præfe&tum ,fingulorūar
maturā,ſeptimoquoque dieluſtrare folitū ,eademq,ctiam diligen
tià veftes illorū ,& calceamenta exploraſſe;quod itē feciſſe dicitur
Maximinus , Tyronū Legioni ab Alexandro Seuero præpoligus.
Decori vero huius feruandi ſtudio, frequentes erant in exerci
tu exountai Aculiatores, Samiarii,Cotiarij varijque alij artifices,qui 18.
cretà samià arma, ferramenta , fpicula militum ,ad nitorem frica- Cuiusreigra
din acmisto
bant , tergebantque ; atque exaſperabant gladiorum & iacu res olim in e .
xercitu
loruin aciem , & cuſpides ,quare de illis intelligendi funt Statius Tusi .
fuc
Horrentesque fitu gladios in fauarecuruant Thebaid .
Vulnera, & attritocogunt inuenescereferro. libro 3
& Cornelius Tacitus , apud quem Sceuinus Pifonis in coniura
tione contra Neronem focius,pugioneni templo falutis in Etru 15. Annal.
ria detractum prompium vaginavetuſtateobtusum increpans aspe
rari saxo, de noucronem ardefcere iufir:& ab hoc vfu Samiare
verbum militare factum eft, & Samiatores Léoni Imperatori ſunt
qui omnes acies ferreas exacuüt, aur poliunt:na in epiftola Aure de apparatu
liani ad tribunú militum ferramëra famiata hoc ſenſu reperimus bel.cap. 3.
fiue quod in Samo vt auctor eft Nonius hoc artis genus præci- aum , 2.
pue claruerit,fiue quodterraSamia adiftud muneris vfurparetur . 19.
Quæ diligentia quopiam his temporibus defueuit, quibus Sa
Y 3 miatores
 342 DE STVDIO MILITARI ,
Néc derofin . miatores fruftra in exercitu requiras , vbi ab inuentis fulminali
guli fua ad bus nulla illis emolumenta relicta ſunt; ſinguli propterea mili
allam habent
Secrela. tes armaſuaà rubigine vendicare non vna re conantur;alijenim
frequenter oleo hæc illinunt;quod vtputredini minimè obnoxiữ
fic rubiginem non contrhait : alijſmirio lapide quem antiquis
ignotum fuiſſe multorum opinio eft, vel croceo quodam alio
an potius gleba quæ Tripolis vulgo dicitur , multoque smiride
mollior eft, & aliquando Tartara, in tenuiſſimum puluerem
tritis, ea læuigant & polliunt: eo ferme modo quem exprellit
Calliodorus in uarijs cùm inquitSplendet claritas in armis expoli
taj vt intuentium facies fideli puritatereftituantur ; quorum margi
nesin acutum tali equitata defcendunt , vi non limis compofita led
igneisfornacibuscredantur effufe : & hæc armi atra cotis emundat ,
minutifimus puluis induſtriosè detergit,utſpeculü quoddam vi
porum faciat ferreamlucem .Plinius vero ferrum à rubigine des
fendi ſcribit ceruſsà , & gypſo, & liquidapice'; ſed quomodo ceruſſa
fieri poffitnon explicat , tamen qui oleum ex ceruffa conficere
noruntabſque acero , eo perlito rubiginem arcent; quam virtu-.
tem tribuunt inſuper fepo ceruina, opingui quod ex Bubulis un
guibus educitur, quamquam certiorihuius quam reliquorum .
omnium experimento.Nili forfan veilius eſſe quis credat, plun
bum in ferreo mortario diligenter ſubigere in tenuiſſimum ſco . 1

Ceneur.
47.
8. ar- bem, addito pauco oleo defpica , & eoveluti vnguine ferrun ,
autchalybem illinire: hoc enim modo contendit Mizaldus ar 1

ma:quæuis ferri poſle per aquas ,& vaporoſum aerem ,ab om

ni æruginis & ferruminis labe iminunia. Neciniurid fanè homi
nes prouidi, tot aduerſus rubiginem armorum ,remedia comme 1

ti ſunt, cùm fulgorillorum nuſquam obliteratus, maxima ſem

20.
E: armorum
per apud omnes in commendatione fuerit
Tbecas, ac in . Indeque,vt femel expolita diuriſfimè nitorem conſeruarent,
segumenta , varia cùm à noftris,tum vero & abantiquis illorum integumen
han hienoista,ac Thecæ, &inuolucra quibuscurad puluere,alijfque fordibus
o qualia. permanerent, excogitata ſunt; nam Romani, aduerſus pulue
libro 2.0 ris, & aquarum iniurias, gerebant,ſcura ſuis inuolucris tecta tefte
Cæſare in bello Gallico,vbifuos tam inopinatò circumuentos à
Neruijs fuiſſe refert, vroon modo ad inſignia accomodanda, ſed
etiam ad galeas iaducndas , fcuciſque detrahenda tegumenra ,
tem
 LIBER PRIMVS . 343
tempus defuerit, indeque Plauti iocusin Bacchidibus
Nequam oportet effe fcutum , integumentum improbumef .
præcerea ex eodem ritu notatHomerus, antiquos ſolitos fuiffe
haftasintra columnam ligneam reconditas aſſeruare , non autem
vtnunc fitiacentes, autpendulas: ſic enim ille in primo errorum
Vlyſſis baftamquidemférenspoſuitad columnamlongam intra The
camhaffarum , vbimultæ alia fabantVlyffis inmari ærumnei: & ex
eo Virgilinsæneideduodecima
Exin qua medijs ingenti adnixà columnde
Aedibusadftabat , validà vi corripitbastam .
cum alioqui in bello otiofis ,aut dormiruris militibus haftas ter
ræ infigi folitas demonftret, čo saveso twee quod Euftachius ferra- iliad.so.
mentū quoddam interprætatur in quo humidefixo collocaban
tur haftarū calces;ſed mallem ego cum alijs ſentire, illud de pofte
riori parte haftę effe intelligendú,quam antiqui eciam præpilabāt, Aeneid. 6.
quo facilius humi defigeretur, vtex illo Virgilij pater fant terra
defixe baſta. Cæterű ve haftarum theca quãaliquoties Homerus
Syringa vocat,cõmuniterlulioPolluci & alijs dicebatur dowesSina , in 9.Thebaid
licluctatio ad illud Statijcæleftibus imples corydon selis,corythusthe
ca eft arcus folius ficutpharetra fagittarū, & fagmaſcuti, &atheca
becacū arcú dixere Sidonius, & Iornādes; de vagina autémonere
fuperfluũ hic videri poſſet, cũnemini ignotü fit,thecâ illam eſſe, lib . 1.epift.a.
qua gladij tegūrur iuxta illud Claudiani gladioſquesegat vagina . Ne nupe. ho.
minaces ; cuicontrarium eft quod habet PapiniusinThebaide. nor.
Exuerat vagina turbidus enfem ,
Apt tque neci .
ara
Vt etiam notum eſſe arbitror quod antiqui lautiores conditoria ,
gladiorum habebant eburnea ,itemque capulum gladij , vt notat lib. 10.0.31
Theopompus apud Pollucem , qui ex Euripide & Menandro re
tert, eundem aliquando fuiſſe aureum ; præterea in eo cælata ſui
generis inſignia geftabant,& quo elegantiori modo poterant ,co
figebant hunc pretiofis clauis argenteis, aureiſue,ac gemmatis
alijs delicijs; ſed tenuicres ,aureriam qui fortioribus quàm ſpecio
ſisarmis pugnare mallent corneum , autferreum capulum aptabāt.
Ex quibus colligere vnicuique promprum eft, quàm inſigni curà
veteres omnes prouiderint , nequid fordium , aut detrimenti,arma
fua contraherent , vnde tanto diligentius tyroni noftro enitendu
Y 4 eft,
 844 DE STVDIO MILITARI.
cſt, ne hac in re quæ omnium facilliina eft , & honeftiffima, infe
rior ipſis exiftat, fitqueminus quàm Alexandri Seuerimilites pr
hóxo nos med ta fit illi vero quod notat ;-Lampridius erant-vê
Stiri honeftè, calciarietiam addecorum ,armatinobiliter, equis etiam
inſtručli, da ephippis, ac frenis decentibusprorſus, vtRomaname
XXIX. Rempublicamintelligeres quicumqueAlexandri vidiſerexercitum .
i Denique Vltimadeniqueprobitatis ſpecies quam inmilite deſideramus
abRinentiad abstinentia eſt, de qua habeturlaudabileiſtud D. Ioannis Baptiftæ
Her er præceptumy, admtitesqui ad eum veniebant ; ve baptiſarentur,
si populi fece edocerenturquede rebusneceſſaris ad ſalutem ,Neminem con.
rütquafi beli cutiatis ; nequecalumniam faciatis ; & contentieftoteſtipendijs va
rudimental ftris.quibus verbis prædasiniuſtas agi verar , quia concuſſio ex
Cuiacio & legun peritis , eft timor inie &tus extorquende pecunia
aliusue rei causà ;non vero militiam damnarà qua Deustitulum fi
bi exercituum eſumpfit, Dauidemquehominem ſecundum cor
ſuum , & centurionesmultos elegir , quorum fidem , & facras lar
gitiones reliquorum operibuspræferret . Neque enim militare
in ſermonib. delictum eft,vt inquit D. Ambrofius,fedpropter predam militare
delictum eſt , quemadmodum vt res ſunt hodie & tempora , iftis
militibusvſuvenit, per quos bellum geritur, hominibus ple.
rumque furciferis, inteſtabilibus, & profligatis,qui cum neque
ingenium , neque manus fuas honeſtis artibus aſſuefacere , &
exercere velint; quod in ciuitate, moribus , & legibus bene con
ftituta , nec audent, nec poſſunt , id totum in caftris libi licere
Eseid . 6." arbitrantur :
Semperque recentes s.
Conueétare iuuat predas ; & viuere rapto .
quafi ex Solonis inftituto , focietatem latrocinandi causà con
trahere poſſent; aut in illa tempora, & loca recidiffent,de quibus
Initiol.b. i . fcribens Thucidides hiſtoricorum omnium qui in Græcia Alo
Tuerunt longè clariflimus, Græciam inquit vniuerſam paulo an
te ſua tempora potentiorum latrocinis,& direptionibus infeftam ,
nec propter furta vllam infamiam contractam fuilſe; ſed qui ter
rà marique obuios haberent, abijs fine contumelia petere con
ſueuiffe , an latrocinium , an pyraticam exercerent , digni profe
to homines qui non in Græcia virtutum omnium parente ;ſed in
Somatia prouincia illa à Coelio Calcagnino ex ingenio deſcripta,
viue
 LIBER PRIMVS . +345
viuerent;vbi fuits pro fupplicio , quod illicplumarium audit,ex
rendebantur plumeis puluillis,pendēteſque ab obfcillis,in auras
die vra iactabantur.Penes Lacedemoniosquoque ſobrios, & acres
viros, non pauci,neque ignobiles ſcriptores,inter quos eft Agel lib.ix.c. 18 ,
lius vſum fuiffe,atque iusturandidicunt; idque à iuuentute eorum ,
non ob turpia lucra ,neque adfumptum libidiniprebendum , compa
randamue opulentiam ,fed proexercicio diſciplinaquereibellicæfaxi.
Datum , quod furandifolertia,&affuetudo acueret,obfirmaretque
animosiadoleſcentium , adinfidiarum aftus', & ad virgilandito
lerantiam , & abobrependiceleritatem . Quem morem obtinuiſſe
pariter apud Aegiprios,inditio eit elegans narratio Diodori Sicu
liin primo Bibliothecæ , vbi refert eiuſinodi populos artem fa
Aicaſſe clepricam , & deditos huic ſtudio diſcipulos nomina dediſ
ſe mees too. cp nepales ſiue apud archifurem , aut principemfurum
& Strabo idē de Lufiranis memorat;quemadmodum etiam in pa- lib.z.
negyricis Maximiano, & Conſtantino dictis frequenter notantur
latrocinia Francorum Alemannorum , & Saxonum ; quibus fimilia
committebant, apud Ammianum Marcellinum Ifauri, quiex la. lib. 14.
trocinjs'occultis,& raris alente impunitateadoleſcentem in peius au
daciam , adbella grauia proruperunt ; hodiequeeo furti genere ,
vtuntur in Syria, & AegyptoArabes; & in Scithia Tartari; quini.
mo Cilices ex Tullio in Manlianaidem exercuerunt: & vniuersè
loquendo ad Tarquinij vfque tempora, latrocininm inaris, ve Iu
ftinus anctor eſt, gloriæ achonorihabitum fuit, & ipſa voxhoftis
veteri latio , uihilniſi externum ſignificat;vt inde coniectare quis
poſſit primitias olim, & rudimenta bellorum furta fuiſſe, maxmè
cùm idem quod Agellius,Xenophon allerat,in afferenda ratione, De Repub.
cùr Lycurgus furandi licenciam Spartanis fecerít , nimirum , in- Lacedæmon .
quit patet eum quialiquidfurtofit ablaturus neceſſe habere , vi noctu :
vigilet, interdiufallat, infidias locet, atque etiam exploratores paret ,
fiquidem aliquid accepturus fit. Quamobrem pueros ad becomnia
condocefaciebat , quod eos ad parandum commeatum folertiores ,
adeoque bellicofiores facere vellet : & ambobus illis pariter conſen
uit Heraclides ita de Lacedæmonis loquens affuefaciunt items lib. de polit.
pueros ad furandum ,& deprehenfum flagris cedunty cm Túto movary
regels ciggunväy suiwrJés toigrané moisut hoc rudimento edocti, labores ,
Qvigilias bellicas Justinere poffint .
Ve
 RI
346 DE STVDIO MILITA .

2. Verum cum apud humaniores omnes populos eiuſmodi con

Sed mala cú ſuerudo antiquata ſit,non minus certè quã opinio Ariſtotelis ,qui
potius graui latrocinium ținter venationis genera retulit, aut mos ille Germa
debergmanorum apud,quos referente lulio Cæſare , Latrocinia nullam ba
love porsffimü bent infamiam qua extra finesciuitatis cuiusque fiunt : atque ea iu
abi quadam uentutis exercenda , ac defidiæ minuenda causà fieri predicant :
de delimis doo
jupplicijsmi- quanto magis exulare debet à caftris , licentiailla res alienas au
litetibes
untur .
affe ferendi, præcipuevero quæ commilitonum , autamicorum funt;
lib. i policic . nam ab hoftibus tantum abeft vt plecti debeat , quod potius ſiex
cap.s. legibus diſciplinæ fiat , laudem mererur, vtilitatemque in fe ha
bet non mediocrem . Quare vt de ſingulis breuiter moneam quid
ftatuendum fit ,neminem ita nouum eſſe arbitror in legibus, & in
ftitutis hominum, veneſciat, primum illud latrocinijgerius quod
in caftris,decemquemillia paffuum prope , commilitones inter
aur focios,vel amicos.committitur, ad illud pertinere cuius auctor
rem tertio depræhenſum, omnes omnium fere populorum leges,
& mores ,pleriqueetiam primo', capite puniunt; nam quod lex
Romana famoſos latrones ftatimin crucem agit,non tam id de fu
ribus quos Italia tota ladri noftra vero lingua dempra literà la
rones, appellat,quàm de ficarijs, & graſſatoribus intelligendum eft
qui vias publicasobſident,infeftasque'fuijs maleficijs reddunt.Sed
ne a furto militari diſcedã aduertendum eft,deli &ta quæ à militibus 1

pepetrātur duplicis eſſegeneris,quædam enim propria ſunt mili

tiæ , & ab auctoracis militibus perpetrari tantum poſſunt; qualia 1

funt emanſorum & deferentium ftationem , ordinem , ducem :

aut eorum qui arma alienauerint' , qui teſſeram hoftiprodide.
rint; qui fædera turbarint, qui commeatā inreruerterint, & idge
bus alia fecerint;quibus omnibus ſuplicia illa debenrur ex vſu ca
Digeſt.li49.
deie milit . Atréfi,quçàModeftino recēſentur,nimirū multa pecuniaria,mune
rum interdictio ,militiæ mulario ,gradus deiectio , exaucloratio, as 1

ignominiofa miffio qua quis ob delictum facramento ſoluitur , aut

militaribus infignibus priuatur;deinde, & drratia ideft decimatio
de qua illud coties occurrit apud Liuium , & alios hiſtoricos,
froCluontio cetera multitudo forte decimusquiſque adfupplicium lecti; quan
quant Cicero paulo ab ijs diuerſas octo pænas recenſet , quibus 1

milites in caftris multari folebant, videlicet damnum , vincula ,

verbera , ialionem , ignominiam , exilium , & morsom . Alterius
vero
 LIBER PRIMVS . 3.47

vero generis deli &ta communia ſunt militi, & cæteris alijs ho
minibus ve furtum ipfum , & ftupra , acadullterium quæ pro
pterea ijſdem legibus vtrobique in caftris, & ciuitate puniri de
berent, niſi ftriftior illa diſciplina quæ in caftris ob nimiam mili
tum licentiam , & imminentis hoftis periculum ſeruari debet ,
hæc in bello quàm in pace feuerius effe cohercenda ſuaderet,vn
de Cato apud Frontinum memorie tradit in furto deprehenfis in. lib.r.cap. 4.
ter commilitones dextras effe preciſas, & Modeftinus eum qui ftrat.g.
aliena arma ſurripuiſſet gradu militiæ pellendum eſſe dicit . Sed
iſtis acerbior vel laltem accuratior Polybius concludit , eorum lib. demic
qui furto aliquid è caftris abftulerint, & qui falſum teſtimonium di. Rona 1
xerint, aut in flore ætatis corpore ſuo abuſi depræhenduntur ,
vel qui ter ob eandem culpam multati fuerint, horum inquam
omnium poenam fuiffe Zuzoramizſeu fuftuarium ;quod paulo ante
dixerat ita fieri, vt Tribunus fuſtem capiens,condemnarum leui
ter tangat, & delibet;quo faclo omnesqui incastris funtferičtes alius
fuftibus, alius faxis tois Gú 2015aj toiš gois plerofque in ipfis cafiris
occidunt : neque hic licrores vlli aut carnifex alliiue miniſtri ade
rant , fed commanipularibus poena illa exigenda committebatur
quo triſtior effet, & magis in animos penetrareſ exemplum . Qu
in etiam ipiſmet militum gladijs , noxios pænas foepius luiſse ,
frequenter apud auctores reperio, fic eniin Tacitus fabant pro Annal.E.
concione legiones diſtrictis gladijs, reus in ſuggeſtu per Tribunum
ostendebatur , finocentem acclamauerant , precepsdatus trucidaba
tur , & gaudebarcedibus miles tanquam fémet abfolueret;vel etiam
ad palum ligabantur rei , ſagittisqueab ijfdem militibus con
figebantur , nam iftius poenæ mentionem facit Rufus in legibus
militaribus; & exemplum præterea habet Paulus Diaconus libro
hiftoriæ decimo feptimo;eo que ritu S.Sebaſtianus qui principa
tum primæ cohortis gerebat, iuſſus eſt a Diocletiano Impera
tore ligari in medio campo , atque à militibus ſagittari, vt obſer
uant Beda, & Vfuardus in martyrologio. Atque hæc ratio puni
endi noxios perconmilitones , etiam num æuo noftro obtinet ,
dum Rei,vt apudHeluetios præfertim fieri amat, baffis trasfigun
tur,autreliquarum nationam inftiruto , Jcloperis ab omnibus,
autdele &tisquibusdam commilitonibus , traijciuntur, quodmi
litari vocabulo Arcbibugiare dicunt, ficut Ammianuscum idem libro 19:
figni
 348 DE STVDIO MILITARI .
fignificare vellethis verbis vſus eſt, prisco more militibus dedit or
cidendos. Porro venemini fraudi eſſer ſanctiones ignoraffe quæ
furta proibebant , Tribuni ftatim poft metationem caftrorum ,
conuocabantomnem copiam , tam liberos quam feruos, & iura
mento illos adigebant viritim , quod nihil è caftris furto tollèrent 1
ſed quidquidin illis inueniretur,continuo ad tribunum deferrent
quæ verbaCintius libro tertio de re militari , plenius , & diftin 1

Etius repoſuit, ex antiqua formula quam hic non mihi omitten

dam duxi, cùm valde pulchra fit,& accurata,ac elegans,ſic igitur
fib.i6.cap.4.Agellius quum deleAusantiquitus fieret, & militesfcriberentur,ins
iusiurandum eostribunusmilitaris adigebat, in verba hæc . In ma .
gißratu C.Leli. C. filij cos. L. Ve Corn. P. Filij Cos. in exer
citu , decemque milliapaffum prope ,furfum non facies dolo malo,
folus , neque cum pluribus, pluris numi argentei in dies fingulos. !

extra haſtam , haffile, ligna , pabulum , vtrem , follem faculam ,

fiquod ibi inueneris ,fuftuleriſue , quodfuum non erit , quod pluris
numiargenteierit,ut iu ad C. Lalium C. Filium . COS . L. Ve Cora
elium P.Filium COS. fiue adquem eorum ius erit proferas: aut
profitebere in triduo proximo , quicquid inueneris ,fuftulerisuedola 1

malo , autdominofuo, cuium id cenſebis effe reddes, vti quod recte

factum eſſe voles.Sed pofterioribus ſæculis, quibus folemnis illius 7

iuramenti vigor paulatim remiſerat, variæ leges imperatorū ,eius 1

in locũſuffectæ fuerunt, & poenæ etiã ab illis arbitrariæ ,ac plerű,

que fuftuario no mitiores,inilitibus irrogatæ ſunt. Tyberiusenim
prætorianum qui Pauonem ex viridario fuftulerat,capite puni
uit; & Pefcennius Niger paulò remiſlius agens, decem milites qui
raptum à commilitone Gallinaceum comederant,eà affecit igno
minià ,ne focum facerēt,neue co &ti quid obfonij comederent,ſed
pane & frigidis tantum veſcerentur : imo vero antiquior ipſis
Sertorius , vt diſciplinam exemplisftabiliret, cohortem propter
obſcenitatem morum , & immodicas rapinas, ad vnum interfecit;
quoniam fortitudo parum prodeſt, niſiinnocentiæ , & æquitati
coniungatur , Mutius tamen Sfortia , vt in poenaa flagitioſis exi
genda , ducem bellique præfectupi à feueritate vrbani Prætoris.
multùm differre exiſtimabat, ita mitiori longè ſuplicio vſus eſt,
in equitem caraphractum , qui Bononienli Medico.in caftris ara
tem profitenti,coccineamtogam è tabernaculo noctu.rapuerat ,
ipſius
 LIBER PRIMVS . 349
ipſumenim ſatis habuit eadē indutum toga,ſed manibuspoft rer
ga reuinctis,per ſtationes,& cõtubernia militum traduxiſſe, quod
tamen ille adeo impatienter tulit,vt riſu, & exſibilatione commi
litonum lancinatus , ne reliquo ignominiæ dolori ſupereſſet , pu
gione ſeipſum transtoderit .
Nimirum vc hoftes aduerfariorum fortitudine, ita prouincia- 3.
les, &focij,his exemplis in officio continentur;ideoque monebat bilen ochdes
fapientiffimè Onotander, ve Imperator per ſociasregiones iter predationes
immumesſica
,
faciens , edicar , nemilites aliquid earum, autattingant,aut cor capite 6 .
rumpant,tum quia omnis exercitus dum in armis eit, immodeftè
permulta appetere amat,maximè vbi licentià fruitur , & mulræ ſe
oculis vltro ſubijciunt commoditates , quæ vehementer titillant ,
& alliciunt impotentem habendicupiditatem ; tùm etiam quia ,
fæpiſſimè contingit , vt abalienati diuertant animi fociorum , cùm
deijfdem rebus querimeritopoffunt, de quibus in Senatu Ro
mano Locrenfium legatus aliquoties hocmodo conqueftus eſt,
quotidie capitur Vrbs noftra quotidie diripitur, noctes,diesque paffim
omnia mulierum , puerurumque qui rapiuntur , arque aſportantur plo
ratibus fonant;nego domum vllam Locris, nego quemquam hominum
expertem iniuriæ effe,nego ullum genusſceleris,libidinis ,atque aua
ritiæ fupereffe ,quod in eorum vllo,quiparipotuerunt,omiſſum fit.Qui
bus incommodis ,vt obuiam irent Aurelianus, & Theodoſius Im .
peratores, ambo fuis , vicarijs , & præfec:isfedulo præcipiunt , vt
non permittantmilites eſſe poſſeſſoribus inſolentes, manusqueil
lorum hamatas à vi,& rapinis contineant; ita quidem ve non mo
do manus,ſed ne veſtigium ipſum pacato cuiquam nocuiffe dica
tur:milites ,inquit poftremus tibi commifli ,viuantcumprouinciali. Calliodorus
bus iure ciuili: nec infolefcat animus , quiſe fenfitarmatum , quia cly- var.cap. 4.
peus ille exercitus noftri quietem debetpraſtare paganis :quæ cuncta
nonnunquam à Romanis tam arctè obferuata ſunt , vt memoriæ
traditum ſit pomiferam arborem ,quam in pede caftrorum com ,
plexa fueratmetario,poftero die abeunte exercitu , intactis fructi
Eus relictam : & Lampridius.Auctor ſit Alexandrum Seuerung
Parthicam expeditionê tantà ſuireuerentià , & diſciplinæ obfer
uatione ſuſcepiffe, vt non milites ,fed Senatores tranfire dicerentur ,
quacungue iter Legiones faciebant , Tribuni accincte , Centurio
nes suerecundi , milites umabiles erant , ipſum . vero.ob hæc tory
tan
 844 DE STUDIO MILITARI .
eſt, ne hacin re quæ omnium facilliinaeft , & honeftiflima, infe
rior ipſisexiftat,fitque minusquam Alexandri Seueri milites pr
róxica dosmelha d& illi vero quod notat ;-Lampridius erant-ve
Stiti honestà, calciari etiam addecorum ,armatinobiliter, equis etiam
inſtrucli', da ephippj'si, ac franis decentibus prorſus,vt Romaname 5

XXIX. Rempublicamintelligeres quicumque Alexandri vidifferexercitum .

i Denique ? Vltimadenique probitatisfpecies quamin milite deſideramus
ab inentiad abftinentia eft, de qua habeturlaudabileiſtud D. Ioannis Baptiftæ
Licenciam præceptum , ad militesquiad eum veniebant ; yr baptiſarentur,
ei populi fece edocerenturquede rebus neceſſarijs ad ſalutem , Neminem con.
rútquasi bel,cutiatis ; neque calumniam faciatis; & contentieſtoteſtipendijs va
rudimenta e ftris. quibus verbis prædas iniuſtas agive:at, quia concuſſio ex
Cuiacio & legum peritis , eft timor inie &lụs'extorquende pecunia
aliusue rei causa ;non vero militiam damnarà qua Deus titulum ſi
bi exercituum eſumpſit,Dauidemquehominem fecundum cor
ſuum ,& centurionesmultos elegir, quorum fidem , & facras lar
gitiones reliquorum operibuspræferret. Neque enim militare
in ſermonib. delictum eft,vt inquit D. Ambrofius,fed propter predam militare
deliétum eft , quemadmodum ve res ſunt hodie & tempora , iftis
militibus vſu venit, per quos bellum geritur, hominibus ple.
rumquefurciferis, inteſtabilibus, & profligatis,qui cum neque
ingenium , neque manus ſuas honeftis artibus affuefacere , &
exercere velint;quod in ciuitate, moribus , & legibus bene con
ftituta , nec audent,nec poſſunt, id totum in caftris fibi licere
Eneid . 6." arbitrantur :
Semperque recentes
Conueftare iuuat predas ; dan viuere rapto .
quafi ex Solonis inftituto , focietatem latrocinandi causà con
trahere poſſent; autin illa tempora, & loca recidiffent,de quibus
initiolb. z . fcribens Thucidides hiſtoricorum omnium qui in Græcia flo
Tuerunt longè clariffimus, Græciam inquit vniuerſam paulo an
te fua tempora potentiorum latrocinis,& direptionibus infeftam ,
nec propter furta vllam infamiain contractam fuilſe; ſed quiter 3
rà marique obuios haberent, abijs fine contumelia petere con
ſueuifie , an latrocinium , an pyraticam exercerent , digni profe
Eto homines qui non in Græcia virtutum omnium parente ;ſed in
Somatia prouincia illa à Coelio Calcagnino ex ingenio deſcripta,
viue
 LIBER PRIMVS : * 345
viuerentz vbifuites pro ſupplicio , quod illicplumarium audit,ex
tendebantur plumeis puluillis,pendēteſque ab obfcillis,in auras
dievna iactabantur.PenesLacedemoniosquoque ſobrios,& acres
viros, non pauci,neque ignobiles ſcriptores,inter quos eft Agel lib.ii.c. 18 .
lius vſumfuiffe,atque iusfurandidicunt; idque à iuuentute corum ,
non ob turpia lucra,neque adfumptum libidinipræbendum , compa
randamue opulentiam ,fedpro exercitio diſciplinaquereibellicæfatti
Datum , quod furandifolertia , & affuetudo acueret , obfirmaretque
animosiadolefcentium , & adinfidiarum aftus, & ad virgilandito
lerantiam , & abobrependiceleritatem . Quem morem obtinuiſſe
pariter apud Aegyptios,inditio eit elegansnarratio Diodori Sicu
liin primo Bibliothecæ , vbi refert eiuſmodi populos artem fa
aitaſſe clepticam , & deditos huic ftudio diſcipulos nomina dediſ
ſe mees too. cp nepales ſiue apud archifurem , aut principemfurum
& Strabo idē de Lupranis inemorat; quemadmodum etiam in pa- lib.z.
negyricisMaximiano, & Conſtantino dictis frequenter notantur
latrocinia Francorum Alemannorum , & Saxonum ; quibus fimilia
committebant, apud Ammianum Marcellinum Ifauri, quiex la . lib. 14.
trocinis'occultis,& raris alente impunitate adolefcentem in peius au
daciam , adbella grauiaproruperunt ; hodieque eo furti genere ,
vtuntur in Syria,& AegyptoArabes; & in Scithia Tartari; quini.
mo Cilices ex Tullio in Manlianaidem exercuerunt: &vniuersè
loquendo ad Tarquinij vfque tempora, latrocininm maris, vt lu
ſtinus anctoreſt, gloriæ achonorihabitum fuit, & ipfa vox hoftis
veteri latio,nihilniſi externum ſignificat ; vtinde coniectare quis
poſſit primitias olim, & rudimenta bellorum furra fuiſſe, maxmè
cùm idem quod Agellius,Xenophon allerat,in afferenda ratione, De Repub.
cùr Lycurgus furandi licentiam Spartanis fecerit , nimirum , in- Lacedæmon .
quitpatet eum qui aliquidfurto fit ablaturus neceſſe habere, vi noctu
vigilet, interdiu fallai,infidias locet, atque etiam exploratores paret ,
fiquidem aliquid accepturusfit. Quamobrem puerosad becomnia
condocefaciebat , quod eos adparandum commeatum folertiores ,
adeoque bellicofiores facere vellet : & ambobus illis pariter conſen
uit Heraclides ita de Lacedæmonis loquens affuefaciunt item lib. de polit.
pueros ad furandum ,& depræhenfum flagris cæduntos no TOÚTE MAY
pel cinque vãy duiwe Jés mois démoisuthoc rudimento edocti, labores ,
bu vigilias bellicasfuftinere poßint.
Ve
 RI .
346 DE STVDIO MILITA 4

2.
Verum cum apud humaniores omnes populos eiuſmodi con
Sed mala cu ſuerudo antiquataſit, non minus certè quá opinio Ariſtotelis, qui
potiusgraui latrocinium inter venationis genera retulit, aut mos ille Germa
debeatinminorum apud,quos referente lulio Cæſare , Latrocinia nullam ba
itse poriffimü bent infamiam quæ extra finesciuitatis cuiusque fiunt: atque ea iu
qibi quadam uentutis exercenda , acdehdia minuenda causàfieri predicant :
de delitis dan
jupplicijs mi. quanto magisexulare debet à caftris , licentia illa res alienas au
litatibus
runtur.
affe ferendi, præcipue vero quæ commilitonum , autamicorum funt;
lib.i politic. namab hoftibus tantum abeft vt plecti debeat, quod potius ſiex
cap . s . legibus diſciplinæ fiat, laudem mererur, vtilitatemque in fe ha
bet nonmediocrem . Quare vt de ſingulis breuiter moneamquid
ftatuendum ſit,neminem ita nouum effe arbitror in legibus,& in
ftitutis hominum , veneſciat, primum illud latrocinij gesius quod
in caftris,decemque millia paffinum prope, commilitones inter i

aut focios,vel amicos committitur,ad illud pertinere cuiusaucto 3

1

rem tertio depræhenſum, omnes omnium fere populorum leges,

&mores, pleriqueetiam primo', capite puniunt; nam quod lex 1
Romana famoſos latrones ftatim in crucem agit,non tam id de fu 1

ribus quos Italia tota ladri noftra vero lingua dempta literà la 1

rones, appellat,quam de ficarijs, & graffatoribus intelligendum eft

qui viaspublicasobfident,infeſtasquefuijs maleficijs reddunt.Sed
ne a furto militari diſcedã aduertendum eft ,delicta quæ à militibus
pepetrārur duplicis eſſe generis,quædam enim propria funt mili
tiæ , & ab auctoracis militibus perpetrari tancum poſſunt; qualia
funt emanſorum & deferentium ftationem , ordinem , ducem :
aut eorum qui arma alienauerint, qui teſſeram hofti prodide:
rint;qui foedera turbarint, qui commeatā interuerterint, & idge
1}us alia fecerint;quibus omnibus fuplicia illa debentur ex vſu ca
Digeft.1149.
de re milit .
ftrēli, quęàModeftino recēſentur,nimirū multa pecuniaria,mune
rum interdictio ,militiæ mutatio , gradus deieclio , exaucloratio , as
ignominiofa miffio qua quis obdelictum facramento foluitur , aut
militaribus infignibus priuatur;deinde, & donaría ideft decimatio
de qua illud coties occurrit apud Liuium , & alios hiſtoricos ,
groCluentia cætera multitudo forte decimusquiſque ad ſupplicium lecti ; quan
quant Cicero paulo ab ijs diuerſas octo pænas recenfet, quibus
inilites in caftris multari ſolebant , videlicet damnum , vincula ,
verbera , talionem , ignominiam , exilium , & mortem .Alterius
vero
 LIBER PRIMVS . 347

vero generis deli&ta communia ſunt militi, & cæteris alijs ho

minibus ve furtum ipfum , & ftupra , ac adullterium quæ pro
pterea ijſdem legibus vtrobique in caftris, & ciuitate puniri de
berent, niſi ſtrištior illa diſciplinaquæ in caftris ob nimiam mili
tum licentiam , & imminentis hoftis periculum feruari debet ,
hæc in bello quàm in pace feuerius effe cohercenda ſuaderet,vn
de Cato apud Frontinum memorie tradit in furto deprehenfis in- lib. 1. cap. 4.
ter commilitones dextras effe preciſas, & Modeftinus eum qui ftrat.g .
aliena arma ſurripuiſſet gradu militiæ pellendum eſſe dicit . Sed
iftis acerbior vel laltem accuratior Polybius concludit, corum lib. de m 1c
quifurto aliquid è caftris abftulerint, & qui falſum teſtimonium di. Ro.na 1.
xerint, aut in flore ætatis corpore ſuo abuli depræhenduntur,
vel qui ter ob eandem culpam multati fuerint, horum inquam
omnium poenam fuiffe guzoromizſeu fuftuarium ; quod paulo ante
dixerat ita fieri, ve Tribunus fuftem capiens ,condemnatum leui
ter tangat, & delibet;quo facto omnesquiin castris funt feričtesalius
fufibus , alius faxis dois úaoisreg toční sors plerofque in ipfis caſtris
occidunt : neque hic licrores vlli aut carnifex alliiue miniſtri ade
rant, fed commanipularibus pæna illa exigenda committebatur
quo triftior effet, & magis in animos penetraret exemplum . Qu
in etiam ipiſmet milicum gladijs , noxios pænas ſoepius luiſse ,
frequenter apud auctores reperio , fic eniin Tacicus ftabantpro Annal.E.
concionelegiones diftriétis gladijs , reus in ſuggeſtu per Tribunum
ostendebatur , finocentem acclamauerant , præcepsdatustrucidaba
tur , &gaudebat cadibusmilestanquam ſemet abfolueret;vel etiam
ad palum ligabantur rei , ſagittisqueab ijſdem militibus con
figebantur , nam iſtius poenæ mentionem facit Rufus in legibus
.
militaribus; & exemplum præterea habet Paulus Diaconus libro
hiſtoria decimo feptimo;eo que ritu S. Sebaſtianus qui principa
tum primæ cohortis gerebat, iuſſus eſt a Diocleciano Impera
tore ligari in medio campo, atque à militibus ſagittari, vt obſer
uant Beda , & Vfuardus in martyrologio . Atque hæc ratio puni
endi noxios perconmilitones , etiam num æuo noftro obtinet,
dum Rei,vt apudHeluetiospræfertim fieri amat, bafis trasfigun
tur,aut reliquarum nationam infticuto , ſcloperis ab omnibus,
autdelectis quibusdam commilitonibus, traijciuntur, quodmi
litari vocabulo Arcbibugiare dicunt, ficut Ammianuscum idem libro 197
figni
 348 DE STVDIO MILITARI.
fignificare vellet his verbis vſus eſt, prisco more militibus dedit of .

cidendos. Porro ve nemini fraudi eſſet fanctiones ignoraffe quæ 1

furta proibebant , Tribuni ftatim poft metationem caftrorum ,

conuocabant omnem copiam, tam liberos quam feruos, & iura
mento illos adigebantviritim , quod nihil è caftris furto tollèrent
fed quidquid inillis inueniretur,continuo ad tribunum deferrent
qux verba Cintiuslibro tertio de re militari , plenius , & diftin
&tius repofuit, ex antiqua formula quam hic non mihi omitten
dam duxi,cùm valde pulchra fit,& accurata,ac elegans,ſic igitur
lib,i6.cap.4. Agellius quum dele & us antiquitus fieret,& milites foriberentur,in
iusiurandum eos tribunus militaris adigebat,in verba hæc . In ma .
gißratu C.Læli. C. filij cos. L. Ve Corn. P. Filij Cos . in exer
citu , decemque millia paffum prope ,furtum non facies dolo malo,
folus, neque cum pluribus, pluris numiargentei in dies fingulos.
extra baſtam , baſile , ligna , pabulum , vtrem , follem faculam ,
fi quod ibi inueneris , fuftuleriſue , quodtuum non erit , quod pluris
numiargenteierit ,vt tų ad C. Lælium C. Filium .COS . L. VeCors
elium P.Filium COS. fiue ad quem eorum ius erit proferas: aut
profitebere in triduo proximo , quicquid inueneris ,fuftulerisuedolo
malo , aut dominofuo, cuium id cenſebiseffereddes, vti quod recte
factum effe voles.Sed pofterioribus ſæculis , quibus folemnis illius 1

iuramenti vigor paulatim remiſerat, variæ leges imperatorū,eius

in locũ ſuffe £tæ fuerunt, & poenæ etiã ab illis arbitrariæ ,ac plerus
que fuftuario no mitiores,militibus irrogatæ funt. Tyberiusenim 1
prætorianum qui Pauonem ex viridario fuftulerat,capite puni 1

uit; & Pefcennius Niger paulò remiſſius agens, decem milites qui
raptum à commilitone Gallinaceum comederant,eà affecit igno
minià,ne focum facerēt,neuecocti quid obfonijcomederent,fed
pane & frigidis tantum veſcerentur: imo vero antiquior ipſis
Sertorius, vt diſciplinam exemplis ftabiliret, cohortem propter
obſcenitatem morum ,& immodicas rapinas, ad vnum interfecit;
quoniam fortitudo parum prodeſt, niſi innocentiæ , & æquitati
coniungatur. Mutius tamen Sfortia , vtin poena a flagitioſis exi
genda , ducem bellique præfectupi à feueritate vrbani Prætoris.
multùm differre exiftimabat, ita mitiori longè ſuplicio vſus eſt ,
in equitem caraphractum , qui BononienliMedico.in caftris ara
tem profitenti, coccineam togametabernaculo nocturapuerat ,
ipſius
 LIBER PRIMV S. 349
ipſumenim ſatishabuit eadē inducum toga,ſed manibuspoft ter
ga reuin &tis ,per ſtationes, & cõtubernia militum traduxiſſe, quod
tamen ille adeo impatienter tulit ,vt riſu, & exſibilatione commi
litonum lancinatus, ne reliquo ignominiæ dolori ſupereſſet , pu
gione ſeipſum transtcderit .
Nimirum ve hoſtes aduerfariorum fortitudine, ita prouincia Vi foci3j ab: ing .
les, & focij, his exemplis in officio continentur;ideoque monebat juría , e de
fapientiffimè Onotander , vt Imperator per ſocias regiones iter immun ioneset.
predatesliv
faciens ,edicar , ne milites aliquid earum ,aut attingant, aut cor capite 6.
rumpant ,tum quia omnis exercitus dum in armis eit, immodeftè
permulta appetere amat ,maximè vbi licentià fruitur , & mulræ ſe
oculis vltro ſubijciunt commodicates , quæ vehementer titillant ,
& alliciunt impotentem habendicupiditatem ; tùm etiam quia
fæpiffimè contingit, vt abalienati diuertant animi fociorum , cùm
de ijſdem rebus queri merito poffunt, de quibus in Senatu Ro
mano Locrenfium legatus aliquoties hoc modo conqueftus eft,
quotidie capitur Vrbs noftra quotidie diripitur,noctes ,diesque pafin
omnia mulierum , puerorumque qui rapiuntur , atque aſportantur plo
ratibufs onant;nego domum vllam Locris, nego quemquam hominum
expertem iniuria effe,nego vllum genus ſceleris,libidinis,atque aua
ritiæ fupereffe,quod in eorum vllo,qui pari potuerunt,omiſſumfit.Qui
bus incommodis,vt obuiam irent Aurelianus, & Theodoſius Im
peratores,ambo fuis , vicarijs , & præfecisfedulo præcipiunt , vt
non permittant milites effe poffefforibus inſolentes, manusque il
lorum hamaras à vi,& rapinis contineant; ita quidem vr non mo
do manus,ſed ne veftigium ipſum pacaro cuiquam nocuiffe dica
tur: milites,inquit poftremus tibi commiffi,viuant cumprouinciali. Calliodorus:
bus iure ciuili: nec infolefcat animus , quiſe fenfitarmatum , quia cly- var.cap. 4.
peus ille exercitus noftri quietem debet præftare paganis: quæ cuncta
nonnunquam à Romanis tam arctè obferuata ſunt, vtmemoriæ
traditum ſic pomiferam arborem, quam in pede caſtrorum com .
plexa fueratmetatio,poftero die abeunte exercitu, intactis fructi
tas relictam : & LampridiusAuctor ſit Alexandrum Seuerums
Parthicam expeditionê tantà ſuireuerentià , & diſciplinæ obfer
uatione ſuſcepiſſe, vt non milites ,fed Senatores tranfire dicerentur,
quacunque iter Legiones faciebant , Tribuni accincte , Centurio
nes sverecundi:, milites amabiles erant , ipſum vero ob hæc tor de
LAN
 350 DE STUDIO MILITARI .
libro vlcimo. tanta bonaprouinciales, ut Deum ſuſpiciebant :quod idem de Sullæ
exercitu Paterculus memoriæ conlignauit, putares Sullam veniffe
in Italiam non belli vindicem , fed pacis auctorem , tanta cum quiete
exercitum per Calabriam ,Apuliamque cum fingulari cura frugum ,
agrorum ,honninum ,Vrbium perduxit in Campaniam . Scilicetvbi ri
goribi vigor,& honeftas;'atquehoc modo cohercita licētia verti
turin obedientiam , & fecurior fit rufticorum tranquillitas, para .
tiorque ad omnem rerum ,& commeatuum abundantiam via fin
gulisilluc vbi ſunt exercitus,ſuas merces, tanquamad emporium
folemne conuehentibus, in quo ſe illas cucò , celeriterquediſtra
bere pofle intelligunt .
4. Quod noftris temporibus cùm nullibi gentium obſeruetur,niſi
Et exercitus forfan apud Thraces,aut reliquas illas nationes, quasà nobis non
commeature minus firu , quàm morum diuerſitate,natura ſeiunxit, quisalveri
lauren med cauſeacceptum ferat? quod non veRomani facereſoliti ſunt,
exercitus noftros in remotiſlimas orbis partes tranſınittere, fed
ne quidem in vicinas deducere , aut inter patrios fines, diu ſuſti.
nere,arquealere,præſummarerum , & commeatuum præfertim ,
incpià poſſumus. Certè quin iftud verum ſit ,dubitari non poteft,
ex ijs quæ quotidie videmusinter bellicos motus contingere ; &
etiamſi noua,ac domeſtica exempla non ſuppeterent, præclarum
tameneft illud, quod de Nicolao Fortebraccio, quiab exigua humi 1

liqueftatura Piccinini cognomentum culit, hiſtoriarum monu 1

mentis proditum eft.Narranrenimipſum ,ex nimia indulgentia ,

ſeu quod ftipendia ad tempus non repræſentaret , milite adeo in
continente , & furari conſueto vſum fuiffe , vt quamuis edicto ſe +

curitati caftrorum proſpiceret , multosque qui illam violarent

ſupplicio afficeret, nunquam tamen mercatoribus ad caftra ſua
fatistutus eſſetacceſſus.vndepenurià neceffariarum rerum.ſem
capite 6 per laborabat ,tanti ftecit illi aduerſus præceptum :illud Onofan
dri peccaiſe erit etiam boni Imperatoris ,curare, vi mercatoribus li
ber, & fecurus.terra , mariqueannana conuebendepateat aditus, ut
plena ſecuritateimpigri neceffarias merces commadius apportent:cu
us ex aduerfo quia le obſcruantiſfimum præbuit,Scytarum Dux
iThamerlanes, qui omnium quas, aut legimus,aut audiuimus ma
ximas dudauit copias , illud etiam præftitit,quodne quidem in
exiguis Piccininus vnquam affequipotuit, nimirum vtcaftra fua
mer
 LIBER PRIMV S. 351
mercatorumplena fempereſſent, abundarentque omnis generis
annonà, & rebus alijs neceſſarijs ; atque hic vſque adeo paſſus eſt,
nihil impune fieri à militibus,aduerſus ea quæ fanciuerat , vt mu
liercula aliquoties ad eumaccedente , & conquerente de pauxillo
lactis, & caſei ſibi à milite ſublato ,illi vero cuidica illa data fuerat,
diris ſe deuouendo , factum à fe quicquam eiuſmodi inficiaretur,
Thamerlanes gladio confeftim per pectus demiſſo , viſcera eius
aperiri iufferit, & ex illis lac excuri;vtdeflagitio apud omnes con
ftaret, fumptoque tam acerbè ſupplicio,pretium pofteamulieri
perſoluit.Sed enim noftris quoque temporibus exemplum ca
ſtrenſis diſciplinæ editum fuit à Ferdinando Duce Albano, quod
nulla in re prioribus illis,meo quidem iudicio,inferius habendum
eſt,hic enim militem Hiſpanum , eo quod mulieri rufticæ porcel
lum abſtuliſſet , ad vrbis Louanienſis portas, præalta in arbore
ſuſpeníam ,agitandum vento,& volucribus diripiendum reliquit,
impofito ad aliorum terrorem eius capiti Nefrende , feu Porcello.
Nec etiam dubito quin variæ iftiusgeneris pænae , à furacibus il
lis,& facinoroſis hominibus ſumantur,prout illorum grauior,aur
leuior culpa, Ducibus ipſis cùm optimi ſunt, & iuftitiæ feruantiſſi
mi pari aliquo ſupplicio caſtigāda videtur; verum five res cõmu
niter ſe habent, ita deillis loquendum eft ; adeo nunc ſunt corru
pri mores, inualuitque militum licentia , in omne fcelus, ac nefas
temere ruentium ,veiniuriam alicui facere, & de rapto veſci, per:
inde fit apud illos,atque victoria quadam eximià potiri. Deinde
vero cùm omnes finilibus vitijs inquinentur, coniuratione qua
dam ſibi mutuo fauent , noctemque peccatis,& fraudibus ſuis nu
bem obijciunt,eo vſque confidenter, & aftutè , vix ve vnquam de
alicuius delicto conitare poſſit,inter tot calones, & lixas, quos co
tinuo nocentes faciunt , vt fe liberare poffint infamia: quo fit, vt
niſi'r'áv Topászw feu in furto manifesto, quod Gellius quale fit ex lib . 11.C 18 .
Mafurio explicat,depræhendātur,quemadmodum illi, qui apud
Lucianum ,aliquid ſurripere tentabant ex Pelichiſt rua,operam in Philopfeu
omnem ,ac oleum perdant,qui diligentius voluntin eiuſinodi cri- des .
minum auctores, & fautores inquirere, actumque ſit de illis, qui
malo ſuo genio in horum manus incidunt . Plaut. in Au .
lul .
Quosſi Argus feruet quioculeus totus fuit,
Quem quondam louiIuno cuftodem addidit ,
Is
 352 DE STVDIO MILITARI ,
Is nunquam feruet .
Enimuero ſi tanta illis eft prædandi,& rapiendi auiditas,hoſtić
Cuminterim poffeffiones funditus perdere,amburere, cedere , depopulari pof
milisi
ag ere predas
in hoc ſunt ex licētia quam illis facit Onoſander , & Troianorum inſtar
$ 7 :11m agris li Arua aliena iugo premere , & auertere prædas
crc!, fed 14- damnofa enim clades, du opumfruétuumquepenuria , belligerandi
menet lege vires illis adımét , quas abundantia fouebat : ficque propriæ libi
dini , fimul ac ducum imperio miles obtemperare poterit ; qui
bus verbis geftit ſcionon paucis animus, dum eis tales blanditias
facio , indulgeoque facultatem populandi , & rapiendi ad quam
ſua ſponte feruntur, faltem in hoftilibus agris. Sed neque ipfa
licentia tuta erit , nec prædalegitima, ſi ſparſim , & palabundi
in illam ferantur, aut citra ducis nutum , vel imperium ; cuius
eſt manipulos , autcohortes , ac integras quandoque legiones
in id opus deputare , vt agant ex hoftili terra , & auferant ,vel
caſtra inuadant , ac farcinas ; legimus enim inter flagitia militiæ
in
10 .
Iugurthi- relatum a Saluſtio quod Albiniani milites à fignis aberant , lixe
permiſticum militibus diu noctuque vagabantur; & palantes agros
vaftare , villas expugnare , pecoris,& mancipiorum prædas cerian
tes agere,eaque mutare cum mercatoribus vino aduectitio , & alijs
talibus , quæ Metellus poftea adueniens, vt fummopere turpia,
& indigna milite Romano protinus recidit . Sed multo magis
adhuc periclitatur exercitus, cùm talis prædandi libido milites
inipfa acie inuadit , eofque ftimulat, & impellit , vt nondum
fufis, profligatisque hoſtibus, vel fugientes alios inſequantur,
vel triſti rapina iacentes , ' & captiuos ſpolient; quia ſoepe con
ib 3.cap.15 .
tingit , vt inquit Vegecius, quodiam fufaacies,diſpersos, ac paf
, exultantibus nunquam
fim fequentesreparatisviribus interimit &
maiusfolet eſſe discrimëquàm cùm ſubito ferocia in formidinem cõmu
tatur,vt magno noftrorūdamno compertum eft ad Agriam in qua
Turcarum Imperator cum trecentis millibus homnium confe
derat, illic enim fuſus à chriſtiano milire , & caftra deſerere coa
cus,dum hic variæ,& perigrinæ ſupellectilis direptioni, totus in
hæret , liberque ab omni metu,& diſperſus vagatur; factum eſt ,vt
Turcæ redintegratis viribus, & reduēto in ordinem milite,noftros
partim prædæ intentos, partim illà onuſtos fugarint, ceciderint
ue. Sed victoriæ etiam illius , quam Carolus Octauus contra foe
deratos
 LIBER PRIMVS . 353.
deratos Italiæ principes ad Tarrű retulit,Gręciequites quosStra :
riotas vocãt maxiqua occaſionē præbuerunt, cũin farcinas;& im
pedimenta delxxistēpus interimGallorû Regidederingvı deftitu
tas ab illis legiones,facilius fuperarer;iterque fibi ferro expediret .

quod coniurata præpotentiū principū vis,voluerat illi impedire,

Vnde licer Iphicratescenſeret militem diuitiarum , & volupta- 6.
tum auidum efle oporcere, quo dum illas fibi comparare ftudet, Quia nö last.
audacius i pericula fijatur; & :hocvelutincentiuo perſæpe du live animus
ces vtantur, vt inlovga vel difficili obſidione, diripienda omnia villarum
preda ac di
de
militi permittant , quo vehementius excitetur ad impreſſiones widus.
audacter tentandas :ntiAnnibali in Sagunti expugnatione felici
ter contingit,gui reterête Liuio ,ftatim atquepro concione præ
dam vrbis edixit militū fore , adeo accenfiomnesfunt, ve fi ex tē .
plo ſignum darī eſſer,nulla vi reſiſti poſſevideretur:Nihilominus
probaturmagis in milite, ſi anımū habeat non tam prædæ auidū,
quàm virtutis, & gloriæ; qualē fuiſſe refero vir Illuftris Thuanus,
Cofaccorum quorūdam in bello Juonico, dum mirificas pollicita
1
tiones fpreuerūt ducis hoftium ab illis intercepti,qui vt vitā redi
meret,offerebat illisfexies librati in ftatera corporispõdus,bisaura,
ter argèto femelmargaritis appensü.Fieri enim nõ potest,vemonet
Plutarchus,quin ille mortem timeat ,qui domi habet vnde poflit
comodè viuere, vt exéplo cõfirmatur militis illius Luculliani qui Horat. epiſt.
collecta viatica multis 2.lib.2 .

Aerumnis laffus dum nofluſtertit, ad allem

Perdiderat ,
pofthæc enim vehemens Lupus , & fibi & hofti pariter iratus
factus eſt, præſidiumque regale, deiecit loco ſumme munito, vn.
de præclaris,ac honeftis donis ornatus fuit , & accepit bis dena ſu
per ſeftertia nummum : verum quid inde conſecutum eſt
Forte fub hoc tempus caſtellum euertereprator
Neſcio quodcupiens ghortari coepit eundem
Verbis, que timido quoquepoſentaddere mentem ,
' I bone, quo virtus tua te vocat : i pedefauſto
Grandia laturus meritorumpræmia , quid fias ?
at ille iam catus , & ditior factus ibit ,
Ibiteo , quò vis, qui zonam perdidit, inquit . Lamprid. ia
cui perbelle conuenit dictum iftud Alexandri Seueri miles non eo.
Z rimet
 354 DE STVDIO MILITARI.
rimet niſiveſtitusjarmatus,calceatus, & fatur, & habens aliquid in
vonula:quodinnuere edāvolens Fpamìnondas, militi quià capo
riuo'magnampecuniarü vim acceperat,mibi dixitreddeclypeum ,
tibi verocauponăemito, in qua vitam degas: pofthacenim noles code
modòfubirepericulum ,quippe iam vnus de numero diuitum d bea
förum . Eademque de causàmultiqui decreca, & arcana principu
ingeniosè potius quàm verè fcrutãrur, Carolũ quintum adductū
fuiffe credunt, vt Henrici Nauarre Regis cöfilium , qui perſolutis
octoginta millibusnummum Piſcario Daualo ,ſe à captiuitate re
dimere volebat, aliodiuerteret;timebat enim Imperator,ne hac,
& aliarum quas ſibi Daualus concedi poftulabat, fortunarum ..
acceſſione,remitteret ſe vigor ille indomitus,& inſuperabilis eius
animi; ita vt quein nulla vis hoftium ſuperare potuerat , Plutus
in phoeniſ. hunc infringerer , Deorum omnium li'Euripidi fides eft haben
datimidiffimus rejornótunay naxòyfeu vita ſua amansmalum .
XXX . Enimuero quia milites ,his dotibus ſubornati , quas ſupra re
1 Harume tulimus, valde etiam apti redduntur qui focietates quasdam in 1

Evriconferita cer ſecontrahere poſſint, ac velut antiquorum militum contu

ria off amici berniaïn vſum reducere: propterea non inconueniés mihi vifum 1
cuius modus eft, fi quædam ad illas addere deamicitia ,jeu concordia , & focie
Goorigoex
plicatur .
. late caftrenfi; repecito éius ab Romanorum temporibus, & diſcia
plinaexemplo,hienim quo magis ratio ordinis in exercitu con
Itaret, & milites omnes velurinuicem confibulati , mutuis bene
uolentiæ & neceſſitudinis officijs, fortiores eſſent,paratioreſque
ad pericula, & incommoda militæ ſufferenda; cos ita per contu
bernia diuidebant, vt decem fub vno papilione fimul confuefce.
rent, præfe &to.illisdecurione, aut fi mauis decano qui omnium
æquecuram haberet, & non modo illos fibi obedientes, ſed be
neuolos etiam inter fe, coniunctoſque mutuis officijs, & conimu
nis vitæ participatione redderet , quo poftea vberius ſuis bonis
fruerentur, & incommoda etiam ſi quæ illa effent , leuius tolera
1b.2.cap.13 rent ; priſci vero illiusmoris rationem hic explicat Vegetius , ipfa
centuria in contubernia diuifa funt, ut decemmilitibus fub vno papi
lione degencibus; unus.praefer decanus, qui caputcontuberný nomi
natur : conubernium autem manipulusvocabatur , eo quod coniun
Elis manibus pariterdimicabant. En igitur quomodo contubernium
vox eſt caftrenfis,à tabernis videlicet quæ ex tabulis fiebāt, vnde
& ta
 LIBER PRIMVS : -355
& tabernaculorum nomen, ita vtcontubernium fitipfa contuber
nalium habitatio ,fic enim Vegerius alibi eos appellat,quos Spar
tianus,& alij commanipulares ; & commanipulones, & commanipula
tionemdicunt viAmmianus concorporales, quam vocênon femel libas
ab eodem auctore vſurpatam fuiffe docet Lindébrogiùs ; & huic
ſanè Galli,& tali,ac Belgæ etiam quod arbitror,nomen illud de
bent, quo ipfe contubernalium Decanus Caporal etiam num ho
die abijs appellarur. Horum autem contubernaliū amicitia quia
oritur ex focietate ciuili , quæ inter homines neceffaria eft , litu
tius commodiusque viuere velint, idcirco politica rectius cenfe
tur quàm voluntaria , & perfecta quæ colicum pluribus atque
exerceri non poteft;cuits tamen contrarium fieri debet inter eos
qui eodem in comilirio viuunt; quippe non tam ex virtute,quàın
ex morum & officiorum conf rmitate, vt le ſe mutuo diligant
excitantur nam vt eſt poecæ ſententia
I
Rufticus agricolam ,miles ferabellagerentem ,
- ReEtoremdubid nauit å puppis amaz
& quod inquit Tullius,pares cum paribus, vi eft in veteri prouer- maiore
in Carones
bio,fácillimècongregantur i . ''
Sed quicquid fit deeius amicitiæ caftrenſis caufa , certè quan 2.
- tum illa facienda lit,multorum exemplis declarari poſſet , quieo Laudăsurque
folo illuſtres hominum commemoratione feruntur , quod eius antiqui s6o.
tenaciſſimi cultores fueriat , vt Thiſon's di Pyråthous ,Oreftes,da ims obferua .
Pylades ;Diomedes & Vliffes: Achilles & Patroclus ; & felices illi
tanto tubicine Nifus & Euryalus, quorum omnis laus, in eo præ
cipuè vertitur, quod Aegeid 9 .
His amor unus erat, pariterque in arma ruebant ,
8.21 Tunc quoque communi portamfationetenebant.
fieque in hoc cenfu præreriri debent Marius & Cafprus , quos
Virgilij æmulatorSilius Italicus ſuo quoque,licet multo interiori libro
carmine æternitati commendauit
V .: Stefmiturunanimo Maria's fuccurrere Cafpro
Conatus, metuensque viro ſuperelecadenti.
* Lacisidemaufpicium , acpatrium , & commune duobus
---4 -is Paupertas,facro iuuenes Preneſtecreasi
- Miſcuerant ftudia ,disurclarellure ferebant. ; - ;
GipsDelle,acnolle ambobus idem „fociataque toto Mens
2 2
 356 DE STVDIO MILITARI .
Mens duo , acparuis diues concordia rebus.
Occubuere fimul,votiſque ex omnibus vnum
Id Fortunadedit, iunčiam interprælia mortem .
Sed inter Pub.Scipionem & C.Lalium ,quorum vterque Romanæ
militiæ lumen erat, & fulmen , non minor extitit animorum con
ſenſio ,quæ eo vſque veram amicitiam amulata eft, vt ille fine
Lælio ne intelligere quidem vellet; hic vero ſine Scipione quic
quam facere recufaret. Quinimo Iolaum Plutarchus afferitcum
Hercule communicaſſe certamini, & facra Thebanorum cohors ab
eo tempore quoGorgidas illam inſtituit,vſque ad pugna Chæro
neam ,inuicta permanfit ,quod ex trecentis ,militibus conftaret,
quiomnesſimu!in Cadmea arce victum accipiebavt, & excita
bant fe ad præclara quæque audenda,virtutis æmulatione ; que
madmodum enim equi coniugati celerius quam ſeorſim impulf
curru.it, nontam quod percuſſum aera violenti impecu ſcindant,
quàm quod ea concertatio devictoria maiores,eisanimos incen
dir; fic fortes yiri ardore quodam gloriæ , & æmulatione hone
ftarum actionum , vtiliffimi ad omne prælium , atque prom
Plucarch. in priſlimi eſſe ſolent; vnde cùm Philippus, eo in loco diu con
pelop. ftitiffet , vbi trecenti illi Theb confe
ani derant , opprefi qui
que iniectis haſtis , ac inter ſe per anguſtiſſima fpatia confer
ti , audiuillerque illud ex eis fuiſſe conftitutum præſidium ,
qurita inter feamore tenerentur ,admiratus eorum virtutem la
crymaffe fertur , ac dixiſſe ,pereat malè qui hos quicquam facere's
autpati turpe.exiftimar .
3.
Quia valde
Nempe eiuſmodiſocietarum is fructus erat ,vtDecanus contur
viilis eft . bernales fuosquod inquit Vegetius ad difciplinam retineat, ad ar
!ib.z.cap.14. morumexercitium cogativt beneveſtiti & calceatifint,vi arma om
nium defricentur , acfplendeant. Præterea conuictus ille amorem
inter ipſos mutuum excitabat,à quo officia omnia honeſta,virtų
teſque promanabant; vnde frequenterin vetuftis lapidibus re
hib:0 25.
perias.CO
BERN KARISSIMO ; & apudHAERES
ALI.M,MANIPKLUS.ET. Ammianum CONTV
AWVS.
prafid iarij mi
lites valtanseragros propingaos,omnibuscongrucntibras abundabant ,
raptorum pleraque concorporalibus suisimpertienten . Deniques
illud etiam accidit , quod optimè ab Qnolandro obferuatums
fuiſſe video quum quiin difcrimineverfatur proximas ifliest,àquo
dilia
 LIBER PRIMVS 357
diligitur , tunc neceffario euenit , amicum pro amici ſalute audacius
depugnare.pudet quippe gratiam benemerenti non referre , &focius
ſocium deferendo,ſi prior in fuga efle videatur,erubeſcit. Quamobrë
nonabíque ratione idem auctormonet quod pesvámou seange ?
και το ταλέναδίλφους ως αδελφούς φίλύς οδα φίλους ,eft etiampruden libro 13.cap
tis imperatoris ordines ita diſponere,utfratres cumfratribus,amici 7.
cum amicis vna fint: & Mauricius , ac Leo idem quoque in con- ar:ic.39.
conftitut.3.
ftitutionibus præcipiunt , non minus ob diatas rationes, quàm
propter Platonis , Xenophontis , & Maximi Tyrijauctoritatem , de legib : 2.
quiomnes idem penitus cuin Onofandro ſentiunt . : Cyrop.
sermone 140
Verum focietas hæc,quxpriſcistemporibus à bellica fortitu 4 .
dine quam fibivnicè propoſuit,Heroicaiure dici pocerat, ita nūc Licet hode ,
euiluit apud omnes ve fruſtra eius veftigium requiras, nili forſan àfolisferme
apud Hiſpanos , qui vt oeconomiæ confultiſſimi ſunt, & foliex feruetur.
fanis olem
- Europeis longè à patria Romanorum inftar,modòin inferiorem
Germaniam ,modò in Italiam, vel Africam, aut vtrafque Indias
bellorum occaſionediſtrahuntur, vbi vaſtum & dilipatum Im
perium, ſuorum ciuium colonijs tenent: ita eorum imitatione
contubernia militum , feu Camaradas quas vocant, non tam glo
riæ quàm frugalitatis,& parcimoniæ causà inftituerunt quam il
lis , vel ab antiquiſſimo tempore familiarem fuiſſe, li quis neget,
is profecto oftenderſe riunquam Athenæum legilſe,apud quem , libro a .
Philarchus tradit Hiberos quamuis hominum ditiffimos aquam bi
bere, do femelin die cibum capere obparcimoniam ,induitamen sum
pruofiffimis veftibus;nectamen quod Athenæus addit libro duo
decimo ad bellagerenda ideo sunt ignauiores,aut minusfortes.Sanė
eiusmodi contuberniorum ratio tam commoda illis viſa eft , vt
acerrimè illam retineant; indeque fociatis inter duos, aut ad
ſummum fex commilitones , dotibus, & pecunijs ; quaſuis ærum
nas minori diſpendio ferre quàm reliquæ nationes poſſunt ; &
hercle fatendumeft illos, vr multis alijs in rebus ingenio valent,
fic admilitarem illam focietatem valdeefle à natura propenſos,
dumferuatasparcimonià opes,& ad temperantiam inſtitutiscor
poribus ſoepe negatas,in publicæ oftentationis gloriam conuer
tunt; & graues animos, ac pondere quodam elatos , nunquam ,
eo demittunt, etiaminter eos quibusarctiſlimovitæ vſu,& neceſ
litudine coniunctifunt, vt offenfiones illæ minutæ, & pungentes
ali
z 3
 358 DE STUDIO MILITARI .
aliquandofacetiæ quæ reliquorum amicitias, ob nimiam fami
liaritatem diffoluunt, enaſciinde,autvarios fluctus animorum
concitare poflint .
5. Quod equidem de Gallisnon perinde exiſtimari deber,in qui.
Etcur non buscum mirifica ſit virtus illaquamLatiniComitatem , Ariſtote
item abalijs les vero in moralibusferme femper qıríaappellat, quafi rudis, &
2. echic. 7. inchoata quædamamicitia ſit, & de quaCicerodicebat difficiles
&oficial.c. effe di &tu quantopere concitiet homines camitas ,affabilitaſque fer
monis ; propterea omnium promptiſſimè amicos ſibi parant, ani
moſque hominum facile rapiunt in ſui deſiderium ,ob candidum
peftus, quod ftatim aperiunt, & denudant; ſed nimia illa famil:a
ritas quæ optimæ matris filia peſſima eft ,nouis continuo rumo
ribusomnia miſcet; & huic per iocum læſo , alteri per defpe& um
traducto ,maturè fe vt ab importunis fodalibus liberent in men
teminducit. Germani vero propter communes epulas quibus li
benter capiuntur, omnium commodiſſimèvictus ſocietatem per
contubernia inire poſſent, eamque integerrimè colere , quia ,
funt homines minimè mali , & multum adhuc antiquæ probita
tis retinentes ;‫ ز‬ſed parcè viuere neſciunt,& vereor neadhuc illis
lib . 3 impedimentoeffet, quod vt inquit Lucretius
cum vini vispenetrauit
Acris, do in venas difceffit diditus ardor; 1

" Nantoculi, clamar,fingultus , iurgia gliſcunt .

Itali denique verba exactæ vrbanitatis, ac humanitatis plena,ap
to corporis geftuſanciunt,quæ potentes funtad beneuolentiam
& amorem illecebræ ; vnde ſi parcius animos & nucus fociorum
obſeruarent, nec perpetuis ſuſpicionibusangerenrur , omnium
aptiſſimos illos haberem ,qui vt frugalitate propius ad Hiſpanos
accedunt , fic non multum ab illis differrentin contuberniorum
XXXI, obſeruatione ,.
I Probila .. Hisigitur virtutibus quashactenus ſub nomine legum ſumus
sem quambis complexi, probitas delineatur, qualis faltem in milite effe deber ;
milite forma fequitur nuncpietas, quæ non minus,& ipfa inter morales virtu
mimusexcipit tes cenfetur, ciuilemque beatitudinem refpicit, quoniam in af
post fectu pofita eft, quæ virtutum eft materia , & mirificè conducit ad
conuerfiones reliquos affectusmoderādos, &bene de Deo,fentiendū; quemad
auerfione in modūprobitas idem vtdehominibus frat perſuadet,Dlaverocão
fiftit
 LIBER PRIMVS . 359
fiftit, cùm in conuerfione ad Deum ,tum in auerfioneà creaturis, dy creatura pri
dæmone,ſaltem in ijs, quæ ab alijs quàmà folo Deo , aut rebus ab műque deco
eo inſtitutis,obtineri non poſſunt, qualiselt vulnerum curatio,aut verſione dici.
preseruario per verba ,characteres, & ritys alios profanosinſtitu- limsueceſitate
ta , cuius deſiderium adeo frequenter milites follicitat, vt nulla nime.
adfalutem a
res alia magis;quemadmodum poftquam de conuerſione in Deŭ
dixerim , recipio me facturum ,vtnulli dubium elle poſſit. Hæc
aucem conuerfio quantuin lit in milite necellaria probari manife
ſtè poteft, ex ſimilitudine ab ægrisdeſumpta,quos dum in extre
mo vite actu conftitutos videmus , fic quidem vt nulla amplius
ope humana ſubleuari poſſint, omni ſtudio contendimus, vt ex
ritu noftræ legis ſuis culpis expiati, & cum ſupremo Numine re
conciliati , ex hoc corporis ergaftulo in beatiores illas ſedes euo
lare poſſint, quæ bonis omnibus promittuntur: Bellum enim
ſicutvulgo dici folet eorum eſt, qui sani agonisant ; nec alia ratio
ne Mars cruentus,rixæ sanguine& ,bella horrida, & Matribus dete
fata vocantur à fapientibus , niſi propter pericula, quæ fingulis
non dicam diebus,led momēris milices incurrunt, quoties in præ Aeneide. g.
lijs congrediuntur , & totas.
Implicuere interfe acies , legitque virum vir
Tum vero, & gemitusmorientum , & fanguine in alto
Armaque , corporaque , a permisti cæde virorum
Semianimes voluuntur equi, pugna afpera ſurgii.
Quare cum tot anguftijs quotidie premantur , vtmors cuius
tempora reliquis hominibus in certa ſunr, certiſſima illis præſti
tuantur , ad vnius ducis nutum , & imperium ; qui militibus ſuis,
& pro neceſſitate vti in omne diſcriinen , & pro libidine abuti
poteft , vt tanquam victimas illos deuoueat ; an hos non decer
animo ſemper ad honeftam hancamque mortem eſſe compa
ratos ? vt quoties illa ex vi ſacramenti fubeunda erit , toties hanc
metam ſinemetu adire poſſint, & flagitioforum imbelliam ride
re', qui conſciencià ſcelerum retardati ,loca illa , & ocaſiones de
clinant, in quibus ſe non corpore tantum , fed animà pericltari
intelligunt;metus enim in illis à crimine ſurgit , & fecutura poft
mortem animos adimunt etiam valentiſſimis , niſi innocentia in
trepidos faciat, vt quemadmodum fecurus moritur quem nul
lus futurorum metus terret, fic rimidè moriatur quem mors al
2 4 tera
 360 DE ST VDIO MILITARI.
tera expectat, quem nunquam morituræ inferorum poenæ .
2. Atque hunc finem debere eſſe cenfeo pietatis in milite , non
Nin.corporis. autem illum quem Xenophon proponit in Hypparcho ,vbi cùm
identidem inculcaſſet præceptum iftud fauente deo agendum effe
rationem illius affert meo quidem iudicio valde ſupeftitiofam , &
indignam viro id nominis ob eximiæ ; ſapientiæ opinionem ,
conſecuto,nempe vt latentes hoftium infidias, aliaque pericula
que nemofieconcilio valet,vt rationem illa precauëdiinuenire poffit
Diy ipß qui omnia sciunt , tum hoftijs , tum auguris , tum ru
moribus , & somnijs illa sui cultus ac gloriæ ftudiofis praefignific .
cent. Etenim vtcumque de celeftibus auxilijs benè conuenienter
que pietati noftræ ſperandum ſit, tunc cùm illis maximè opus
eft, in preſenti aliquo diſcrimine conftitutis : cauendum eſt ta
men ne iftis abutamur , tanquam Paganorum dijs Marte , luno
ne , Pallade, Venere, & fimilibus vulnerum apud Poetas Aue
runcis : aut eorum fimiles reddamur,quiquod totos dies , ve ſibi
ſui liberi ſuperfpites eſſent, deos precabantur , & immolabant,
ideo fuperftitiofipoftea ſunt appellati, quod nomen ad eos ſe dif
fudit qui a Dijs quod libet aliud ineptum , aut abſurdum poftula
rent. Illud igiturfolum a Deo poftulandum eft, quod, & milites
decet , & certo certius obtineri poteft ,modo debitè petatur : vn
de nonconuenit illos plagas aut mortem deprecari , quæ militi
bus pro titiuillitio effe debent,fed mortein tantum malam , quæ
corpori ſimul atque animæ interitum affert; hanc vero gratiam
vt confequi poſſint,pietate opus eft, quæ non nititurhacaut illa
quam quiſque hauſitexiſtimatione,nec confiftit in magnitudine
ſumptuum , aut magnficentià apparatus , ſed in puritate mentis ,
& vera de deo opinione .
3. Quæ duo cum actiones omnes perficiant,miror valde quid in
aber immo mentem veneritimpiæ cuiuſdam , & profanæ politicæ ſcriptori,
litibus impe- vt hæc eadē , bellicas virtutes in chriftianis hominibus obtunde
himmen .. re,virtutemque,ac gloriam milicarem ,non poſſe cumanguftijs
dum Politi. noftrarum legum cótineri afereret ; quaſi vero inimicorū offen
cas Floren- fiones cõftantiſſime perſequi, mortēque iniuriæ præferre, & nul
rinus impiè
altruit . lū prolaudis ac glorię cõferuatione recufare periculū ,Chriſtianę
legiè directo contraria ſint, quæ vnaiubetiniuriaspatientiſſime
ferre, & humanam gloriam pro nihilo ducere .O miſeram igitur
con
 LIBER PRIMV S. 361
conditionem Chriftianorum ,fi quatenus religioni feruiunt,nullü
poteft illis eſſecum virtutibus commercium ! nempe iuſtitiam ,
prudentiam ,liberalitatem ,continentiam , & cæteras virtutes exer
cere poſſunt,quæ homines inter fe beneuolentià quadam , & hu
manitate conciliant, fortitudinem vero , & magnitudinem animi
non poſſunt, qua ſibi , ſuisque parentibus , aut liberis, vel labenti
patriæ opitulentur ; quæ malum ! hæc ratio, aut quis in Philoſo
phiam error ? quæ hactenus indiſcretas eſſe virtutes docuit, quo
niam qui ritè , & ex fapientiæ præceptis ipſarum aliquam colit ,
hoc eſt propter honeſtatem , &vt rationi pareat rectè præcipien
ti,huic perſuaſum ,& inſitum neceſſe ſit, nullo loco ſibi ab officio .
eſſe diſcedendum , ac propterea cæteras virtutes quas re nondum
nactuseſt, ſed electione tantum,ac voluntate percepit, eas nihilo
ſecius habere dicitur, participatione,videlicet,vt inquit D.Hiero
nymus non autem proprietate,quam tamen , ſiin aſſuetudine offi
ciorum perſiſtat , non video cur aliquando etiam obtinere non
poſſit. Sed præterea libenter ab hoc ſcriptore quærerem , quaf
nam habemus in Religione ſanctiones, quæ iuftum bellum dam
nent, aut illud more gentium , iureque naturali gerentibus, hoftē
occidere prohibeat,ipſumque in feruitutem redigere, bonis fpo
liare, & cætera in illum agere, quæ belli ratio poftulat? nullas cer
tè, modò tamen omnia hæc bono animo fiant,& ad pacem ,aciu
ſtitiam ſpectante,qui Chriſtiani bellatoris fcopus effe debet.Sanè
tantum abeft , vt lex diuina iſtis aduerſetur , quod in Deuterono
mij præceptis ad mores ſpectantibus, ac proindè non abrogatis
à Chriſto,longè maiori cum feueritatis,& rigoris exemplo,iſthæc
omnia fierià victoribus præcipiantur. Nec reclamant lanctiſſimi
Patres Ambroſius, & Auguftinus, quorum ille præter multa ,quæ Serm . 66.
varijs in locisadducit ,contra quofdam moroſoslegum obferua- & lib. de fi:
tores , qui bellum Chriſtiana pietate indignum cenfebant, exem- cian.
de ad Gra.
plum tandem profert Chriſtianorum militum, qui in exercitu Iu
liani Apoftatæ fuerunt, & quibus cùm dicebat Imperator produ
cite aciem pro defenſione Imperij, illi abſque mora, & tergiuerfa
tione parebant Thebeam legionem in hoc imitati, quæ Diocletiano
imperante, à Zabda triceſimo Hieroſolymorum Epiſcopo Chri
ftianæ religioni initiara,hisſe conditionibus ſub Imperatore pu
gnaturam receperat. offerimus noftras in quemlibet hoflem manus,
quas .
 362 DE STVDIO MILITARI .
quas ſanguineinnocentium cruentarenefas ducimus, dexteræ ipfa
pugnare aduerfus impios, & inimicos fciunt,laniarepios, & ciues-ne
fciunt , pugnauimus ſemper proiuftitia ,propietate , proinnocentium ,
falute ; pugnauimus pro fide,quam quopacio conferuemus tibi, fihanc
Ib . 2. contra Deo noftro non exhibemus. D. autem Auguftinus non bella modo
Fauit.cap 4 probat in Chriſtianis,ſed qui aliter ſenciunt pene eft, vt his verbis
irrideat,quid culpatur, inquit, in bello, an quia mcriunturaliquando
morituri,vi regnent inpace vicluri ? hoc reprehendere timidorum eft,
non religioforum ; nocendicupiditas,vlciscendi crudelitas,impacatus,
atque implacabilis animus,feritas rebellandi, libido dominandi, da ji
qnaſimlia, hæc funt,que inbellis iure culpantur.Etquidē niſi res ita
le habuiſſet, etiam tunc cùm primi illi patres , qui fidem Chriſto
dederant, nihil niſi merè Chriſtianum loquebantur , aut ſcribe
bant:non dixiſſet profecto Clemens Alexandrinus dum Chriftia
ni habitum defcribit , cum debcre eſeinteclis pedibus , nifimilitet ;
nec Tertullianus in Apologetico ita ex Chriſtianorum perfona
loquutus fuiſſet,nauigamus,& nos vobiſcum , & militamus : & pau
capite 41. lo ante dixerat . Externi ſumus,du veftra omnia impleuimus,urbes , 1

inſulas,caftellamunicipia,conciliabula, caftra ipsa.Quinimo Paga

capite 37. ni vt bellum ipfum rebus ſacris non officere ſignificarent,nec di 1

ſplicere Dijs ſuis tanquam à ratione aliena, non modo permiſe

runt , vt Panatheneisſacris , liceret omnibus in pompam armaris
procedere , quod notat Thucidides in hiſtoria Ariſtogitonis , &
libro 7 .
Harmodij ,qui celebritatem illam præftolabantur, velut commo
diſſimam obtruncãdo Hipparcho Tyranno ;ſed varią alia ſacrifi
cia inſtituerunt in quibus , vt Auctores ſunt Ariſtoteles in Rheto
ricis ad Alexandrum , & Polybius,ac Halicarnaſſeus idem facere
Libro 4: liceret , & Varroni in etymologia Armilustrium feftumeratapud
Libro 7 .
Romanos,quo resdiuinas armatifaciebant,facrificabantquead tuba
rum clangorem . Vnde hi quidem in magna iuris diuini , & humani
ignoratione verſantur, quicunque cædium , prædarum, excidio
rum , & id genus malorum vicandorum causà, bellum Chriſtianis
vetitum eſſe contendunt ; prohibetur enim tantummodo , nein
iuftè,non autē ne omnino fiar;aut alio modo, quam leges ipfæ bel
lorum permittunt , quas fi quis Chriſtianorum imperatorum ,
Conftantini, & Thecdofianorum more obſeruari curet , non vi
deo certè cur bellorum vſus damnari debeat;afierente præſertim
D.Chry
 LIBER PRIMVS . 363
D.Chryfoftomo,quod à Deobabemus dextras ,vr & nobis ipfis, & Homil. in
alijs iniurià affe&tis opem feramus, vt fcelera de medio tollamus, ut Pfal. 134.
his quibus vis & damnum affertur limusportus, refugium ; aut
quid illa ſuadere poſſintindignum homine Chriſtiano,eiquichri
ftianè in illis viuere velit . Vnde nec Sfortiam Attendulum , aut
Marchionem Vaſii laudo , quos dicere folitos accepimus , nihil
ijs qui in bello verſantur effe difficilius, quàm Martem fimul &
Chriſtum pari diſciplinà coluiſſe,quandomosbellicus in hac tēpo
rum corruptela, & licentia armorum , penitus à iuftitia , & Reli
gione auerſus eſſe videatur:hęcenim nugæ ſunt,& verborum pig
menta,quibus ſuæ ambitioni,aut auaritiæ , occultıſque conſilijs
Duces lenocinantur, dum iniqua multa ſuis militibus indulgent;
quo facilius vel itipendia illorum morari, & aliquando ſuos in ,
vſus conuertere;vel voluntates redimere,eofque libi maximè ob
ſtrictos , & ad omnia etiam inhoneita, & nefanda paratos habere
poſſint: alioqui fi deſertores, ſeditiofos, contumaces , & humanæ
maieftatis reos,ſummo iure plectunt,cur eodem vti illis non liceat
in blafphemos,fures, periuros, & omnes qui diuinā temeraſſelu
do ,ac honeftati habent? Quibus ita explicatis reliquum nunc ef
ſet, vt Anabaptiſtarum , & quorundam aliorum argumenta in ..
medium proferrem , quibus contrariam fententiam fulcire ni
tuntur;fed hoc ante me tam cumulatè præſtitit doctiſlinius auctor
operis illius elimatide iure belli, & pacis, quod ſub annum iftius
fæculi vigefimum quintum Pariſijs prodijt, vt fruftra fit quiali
quid
vltra requirat: quare vt rem verbo concludam , quam illo
iubareexorto,pluribusexplicare non eft neceffe,fi res ita fe habe.
ret ,vt ipſi volunt, hoc potius conſilium in Euangelio petentibus
daretur vtabijcerentarma , ſeque militiæ fubtraherent quam ve
propriis Aipendiis, contenti effent, neminique iniuriam facerent, aut
extorquendapecuniæ gratia concuffionem ,quibus verbis certum
eft nondampari militiam ,fed fagitia, quæ à militibus committū
cur ,hominibusmaximè omnium impijs, & quibus frequenterin
orefolet effeMezentij iſtud
Dextra mibi Deus, & celum quod mifile libro.
Vode eo tandem negotium reducitur , vtabſque pietate bella
nec iuftè ſuſcipi, nec feliciter terminarı poffit .
Hæc autem Deicultum ,& fenfum in fé compræhendit,cognitio-
nem
4.
 364 DE STVDIO MILITARI:
Hec verocö- neminquam eius Eminentia ,Bonitatis,& Iustitiæ ;ac venerationem
gnitione dei quaproptertria hæc attributa, iure ànobis exigere poteft.Nam
vt ab Eminentia dicere incipiam ; fi tota hæc rerum omnium co
pages,& machina,ijs ſelegibus firmat,ac ſuſtinet,vt quæ minus in
ſe perfectionis habent,ijs quæ magis elaborata ſunt,& perfecta ,
iure mancipij inſeruiant; vt elementa mixtis; mixta plantis; plan
tæ animalibus;animalia,& cætera omnia homini; præterea etiam
Libro r.cis. æquum fit,vtdocetur ab Ariſtotele in Politicis,eos, qui interho:
mines viliſſimi ſunt; meliorum imperio fubeffe , quali natura fa
cti ſint ad feruiendum : an non homines fateri debent tam exi
miam effe ac præftantem Dei naturam .
Horatius 3 . Qui Terram inertem , qui Mare temperat
Ode v. Ventofum ,& Vrbes regnaquetriſtia .
vt ea ipſa per fe debeat,ad ſui cultum allicere fapientem ?Bonitası
præterea,ac beneficentia Dei quàm multas,& vrgentes cauſas ſup
peditat Religionis,dum nos fouet, regit, gubernat, eaque ſubmi
niſtrat in omnibus negotijs adiumenta,quæ ſi quis non agnoſcit,
accipitque à diuinailla bonitate , magis impius ſit oportet Olym
in Cafin .
pione Comico, qui Statilioniapud Plautum Dijs ſe fretum afferenti,
profanè reſpondet
Non egoiſtud verbum emifim titiuillitio,
Nam omnes mortales Deisſuntfreti,fed tamen
Vidi eos Diisfretos fæpemultos decipi.
ad Ceſarem . Iuftitiæ denique conſideratio , hac ratione pietatem in nobis ex
citat, quod pro vero conftat, ficut inquit Saluſtius, ominum morto
lium vitam diuino Numine inuiſ , neque bonum nequemalum faci
nus cuiufquam pro nihilo haberi , fed ex natura , diuerfaproemian
5. bonios,malofque sequi.
om eius ve :
neratione
Vnde ft peccatis ominibus ſua pæna ſtatuitur,quanto magis
fuperbiæ , quæ religioſum ac debitum ipfi Deo cultum non per
foluit ? nec enim aliud egerunt Homerus , & Heſiodus , quos
veteres Theologos Ariſtoteles appellat , Gigantum cum dijs pu
gnam caſumque memorantes , niſi quod nobis hoc figmento -
gniſicare voluerunt, præcipitem illorum fore ruinam quiſe deo
fubmittunt
lib. 3.Ode 6. non , hinc enim vt inquit Horatius
3
Dij multa neglecli dederunt
Hesperi &mala lučiuose .
& Aiax
 LIBER PRIMVS. 365
& Aiax Telamonius cùm Mineruam quæ ipſum ad pugnam co
hortabatur , & ad hoftes fortiter inuadendos incitabat, fic affatus
eſſet Regina fer ceteris Graijs opem , neque enim vllus boftium bec in maltigo
irrumpet in tentoria, huiuſcemodi verbis, ait Sophocles , impla- ph .
cabilem Deæ aduerſus ſe iram commouit, ac proinde cùm idem
in bellum proficiſcens,patrique monenti ne quid prius aut anti
quius haberet , quàm Deo duce acAuſpice cum hoftibus experiri,
in hæc quoque verba reſpondiſſet
Adiuuante mi pater Deo
Victoria potitur ignauifimus, >

Ardeltitutus eriam ope Deorum , fcio

Bellique meconfido adepturum decus
ipſum tandem prudentiſſimusPoeta per furorem perijffe dicit,
quia toties viribus humanis fretus,opem Deorum contempferar.
Colendus igitur deus eft noftro militi, & boni ominis causa in ,
omnibus quæ animo deſtinat,præmittendū iftudXenophontis in
educatione Ciri crues toas Saois,aut Euripidis in Oreſte durmav lib. 2.
om onds fi fuppetat viresDeus niſi velit vt Ajax Telamonius in gla
diūſuum ,aut hoftilem cæleftibus auxilijs deſtitutusincumbere ;
aut proſterni fulınine bellico; quemadmodum Capaneus vnus ex
ſeptem ducibus Argiuorū , qui fe Dijs etiam inuitis moenia The.. rre
barum occuparurum inſolentiſſimè iactabat; vel vt Ajax alter
Oileus cui Pallas irata fuit , in cautes cyaneaque faxa fluctibus
impelli ; ac tandem Gigantis illius Philiftai caſum ſubire, quem
non proceritas immenſa, non caſſis ferrea , non lorica hamata,
non ocreæ æræ , non clypeus , & haſta trabalis Satis munire ac
defendere potuerunt ,ne ab adoleſcente paſcendis tantum fuis
ouibus aflueto , inflictué funda filicis , mox capite mactandus
fterneretur , .
2 :: Sed cum ille cultus quem Deo debemus,nihil aliud fit quàm . 6.
eius veneratia, ſeu illa interior exiſtat, quæ in animo, & ex animo ratione
Et oiusveno
.
ſit ; ſeu exterior quæ peractus, & geftus ſe prodit,vtraque vero
totum iftud abfoluat quod religionem appellamus,cauendum eſt
in primis militi,ve le modeftè,prudenterque in illis habeat,idque
in vtraquefortuna,neritus facrorum inter aduerfa culti,per pro
fpera obliterentur , atque ita ſe habebit in omnibus ceremonijs,
ac inftitutis:vc Chriftiana fummoper
‫מותג‬ e decec;ngeli liçērią.cær
ros
e
 366 DE STUDIO MILITARI .
ros corruperit, aut Duces ipfi, quorum intereſt maxime ſingulos
in officio pietatiscontinere, hoc ipſum facere neglexerint, ipfe
religiofuseffe definer;caftrentibusque facris frequensaderit,pre
ces deuotè fundet,gratias demifsè referet , templa omnia venera
bitur, eorumque miniſtros colet , & frequentabit quanta inaiori
poterit aſſiduitate;arque diligēria .Hocautem quin frequenter,&
commodè fieri poffit,cùmmulta fæpiusin cauſa fint, optimum
tunceritmeà quidem fententià , ſimiles omne ſuum præſidium
reponat in cultu illo inseriori, quem vbique gentium , & pafſim
locorum etiam inter hoftes reclufus, aut ad Indos; vel Garaman
tasrelegatus, folus, & cum alijs exercere poteſt, aniando Deum ,
quia ipſe optimuseft, & timendo etiam, quia omnia nouit, videt,
& prouidet; ira enim fiet vt amore grates illi referar, cultum exhi
beat, vota nuncupet, & hoftiam laudis continuo facrificet,nomen
eius inuocando; timore vero ab peccatis omnibus abftineat, quæ
ipſum offendere , eiuſque iram prouocare poffint:atque hocmo. +
1

capite 7. doDeum præftantiſſimè colet ,cùm optimus animus pulcherrimus

Lib.s.cap.9. Dei cultur fit,afferente Seneca ,imò vero chriſtianè,quia'ytinquit
Lactantius Chriftianorum omnis religio fine fcelere,&fine maculas
D. Auguſt 21 viuere; & quod conſequens eft,etiam beatè,quandoquidem tran
de juicae quillitate conſcientia nihilexcogitari beatiuspoteft . Hic igitur vnus
Chriſtiano militi murus eft aheneus;hæc tunica,qua tegitur ada
mantina; hoc fcutum Palladis Aegide præſtantius, aduerſus om
nem " Tmeru
:
m ; his armis accinctus tutus in hoftem , & in enfes ruir.
& corpora bello
2. Rhe oric . Obiectat, pulcbramque perit per vulnera mortem
capite s. quia nimirum , vtinquit Ariſtoteles, & nos etiam fupra diximus
intrepidifunt ,confidenteſque, quipiùin Deum sunt; & quod idem ,
addit; qui bene se habent erga diuina audaciores sunt : fecurus enim
fagrar illis in pugnam animus, cui nullus interior hoftis timēdus
eft;& honoremliberiùs ambit corporis periculo ,quiprius animā
in tutopofuitapud Deum . ‫ ܃܃‬، ‫ܐ ܐ‬، ، ،
7. Execr ation ibus vero diris que in ſe, in ſocios ,in equos conie
aque vão étis: vociferari; Acherontemque totum in vota excire ,vt hodier
is dependes, ni moris eſt, parum opportunafunc pugnæ præfidia ,neciftis vn
quam Deum fibi propitium reddent,vt quod Ifraelitis aliquando
dixit hocidem ipfis promittat, forgreffi fueritis, rerra veftra ad
mili
 : LIBER PRIMVS. 367
Numer. .10 .
militandum contra hoftes,qui bellumgerunt aduersus vos, & videri. Deuceron,30
tis equitatus,peditatus, currus, & multitudinesexercitus aduersarij
maiores quàm habeatis vos, quia recordatio veftra erit coram Domi
no , ne confternetur cor veftrum , nolitemetuere , nolite cedere , ne for
midate illos, quia Dominus Deus veffer in medio oestri vobiscumine
eft , qui pro vobis dimicabit contra aduerfarios veflros, vteripiatvos
è periculo, & è manibus aduerfariorum veltrorum Et quidem pro
1
miſſa hæc non vana fuiſſe, teſtantur Lericbuntinamænia tubarum
fonitu diruta , lordanis aquæ , fciſla maria , penduli fucius Ifraeli
in ſalutem ,Aegypto in interitum; teſtantur etiam in Dauide Syri,
Philisthæi, Ammonita ,in Ezechia Sennacherib ; in Gedeone Ma
dianin Machabæis Timotbeus,Nicanor, Apollonius;& quis ignora
re poteſt Maxentium fuperarum à Conſtantino; profligatos à
TheodofioEugenium , & Maximum ; deuictumab Heraclio Cof
roem ; fugatos à Beliſario Perfas, & Vandalos; reprelſum demum
Narſete Torilam ?
Pietas cerrè his omnibus,& in Deum fiducia ,non ferrum triū- 8.
phos dedit, quosà ſupremo tantum Numine , mitti , & expectari Quod profu
debere, nula vnquam gens fuit, quæ non apud ſeperſuaſum ha- minesnon la
beret ; hinc enim Galli in Amida Ciuitate à Perſis obſeſli, & mo- ruit .
rarum impatientes fecuribus gladijsque, vt inquit Ammianus ,
ſuccincli, parefallà funsegrelli pošticà ,obferuatà nucleSqualidà : & libro 19..
interlunijorantes celesteprefidium vtpropitium adeſet,& libens. E
Romani Deorum aras ipſis in caftris erectas habuerunt , non Dijs
communibus tantum ,qualespoſitas fuiſſe , à Latinis, & Troianis
inter denſas armatorum copias refert Virgilius, fed militaribus
facrificijs peragendis,de quibusaperta eft,apud Tacitum mentio,
cùmagit de Planco Germanici Legato , quem orta militum fedi- lib. 1, annal.
tione, penè cæſum fuiſſe teftatur,ſic enim ille, ac ni Calphurnius
vim extremam arcuiffet , rarum etiam inter hostes. Legatus populi
Romani in caftris.fanguine ſuo altaria Deum commaculaſet . 9.
Intereft tamen,velmaximè quàm conuenienti tempore, & lo- " Et quando
Co,miles noſter pietatis muneribus incumbat : Romani ſiquidem illi vacandi
laudatiſunt ab omnibus,quod Imperator commiſſo libibello, an
tequam vrbe exiret ,Martis facrarium ingreſſus, haftam fimula
cri ipſiuscommouebat ,dicensMars vigila; & liberi, vxoreſque
eorumqui in militiam proficiſcebantur ,votapro corumdemſa.
lute
 368 DE STUDIO MILITARI .
Jute nuncupare , ipfaque ante vrbis portas appendere ſolebant
Propert
elig 3:
. 4 ex quo ritu Arethufa ad Lycotam ſuum maritum fcribit .
Omnibus heu portis pendent mea noxia vota .
atque ex eodem Aeneas apud Virgilium .
Aeneide 9 Proceffit fummoque haufit,degurgite lymphas,
Multa Deos orans,onerauitque ethera votis .
Contra vero culpatus fuit T.Quintius Flaminius,quod ſub initiū
præſij, Deos oraturus, vt fauentes eſſent, paulatim à ſuis difceflif
let, non enini tempus eſt,cùm buccina intonar ſuam in conſcien
tiam anxius inquirere; cùm hoftis clamore terrenduseít, precu
las quaſdam obmurmurare;velfphærulas facras euoluere,cùm
plumbeæ glandes in aduerſum agmen torquendæ ſunt: Apage,in
quît virnon minus pietate, quam doctrina ſuſpiciendus ,intempe,
ſiurs illas religionesgaleatorum leporum ;iam ante hæc egille opora
tuit,pugnandum eft dum pugna vocat, & quando vacat orandum :niſi
forſán quemadmodum Niſus antequam Eurialo ſuccurrat, ita
Lunam precatur ,
Tu Dea, euprefens noftro fuccurrelabori .
& Aſcanius Iouem inuocat ,vt telum ſuum in caput Remuli fera
tur,eodemque inodo cæteri Heroes,Deos ſuos inter pugóandum
frequenterappellant;ita etiam potioriiure militi chriftiano con
cedendum , & conſulendum ſit, vt cùm iam imminer extremum
illud , & ferale multis pugnæ diſcrimen , oculos animumque at
XXXII.
tollat Colo, & diuinafpe fultus, quaſi auſpicatoruat in hoftem :
Sed parum iuuabitmilitem ita ad Deum conuerti, perverum ,
1. piesaris
pers oddiening & legitimam eius cultum ,niſicodem témpore auertatur ab omni
erst LMT.:
fuperftitione, & idololatria,quam niulti, qui fe relis inuiolabiles fie
fio à charme ripoffe vaniffimè credunt per magicas , & impias obſeruationes
vitando exercere folenr; nam hæc tria tam beneinter ſe conuenire, &
primum fis mutuo veluti fodereiungi certum eft, vt quemadmodum Idolo
perftitions
vuineru pre latria artis magicæ viribus innititur ex opinione Theophili Ale
faxriores .
xandrini,& D.Hieronymi,fic Idololatriæ ſuperſtitio ipfa adhære
in epift,Ra: ſcat; quia ficut optimè aduerfus Ciceronem diſputar Lactantius,
gypt. Fpifc. religioeft veri cultus exhibitio.fuperftitio autem falfi; & eius præfer
ito.ad Ephe tim quidum alijs rebus à Deo tribuitur, ii non manifeſte ,faltem
Profa.isepi
fius . latenter , & implicitè, ad Idololatriam pertinet , vt vario facræ
Polymathiæ apparatu dodèquidem , ac cleganter docuit loan
nes
 P'LIBER PRIMVS . 369
nes Filefacus, in libello ad iftud conficiendum peculiariter de:
ftinato. Hæc autē fuperftitio polemica,licet ex ſua luxurianti ra .
dice plures ſurculos emittat, quibus æque rebus à natura , & arte
factis abutitur , ac illaquæ per reliquas artes fe diffundens, di
ctum illud Ioannis Sarisberienſis veriffimum eſſe comprobat.
Omnia fi neſcisloca funtpleniffimanugis,
Quarumtota cohors eſl'inimica mihi
duos tamen præcipuos , atque yfuipfo valde frequentes ſatis eft
in medium proferre ,ex quorum poſteacognitione, quid de cæ
teris iudicandum fit facile dignoſci poterit; huiuſmodivero ſunt
preseruatio, & curatiovulnerum fuperftitiosa, feu alijsmodis quàm
ex præſcripto Chriftianæ Religionis, & rationalis medicinæ pla
citis , quæſita ac vſurpata. Quæ perniciesquàm altè militum
animis defixa inhæreat, vel ex eo facile conijci poteft, quod ab
antiquiſſimis temporibus, quorum ad nos vix tenuis fame perla
bitur umbra,vſurpatā illam fuiſſe conftat,etiam ſoeculo Heroum ;
& inter Deos illos Homericos,à quibus,vt virtutum, fic vitiorum
quoque exempla in pofteros omnes dimanarunt. 2 .
Atquevtexprascruationis origine primùm quidem iftud deli- Quarum oria
bem quod fentio, etſi hæc nobis à natura inſita ſit , quæ ſuicon- Irianorum ,
ſeruationem in quolibet ſubiecto, per extremos conatus,& labo- fatis
.Gracorum
.
res meditari ſolita eft, ita vtPhiloſophorum Scholæ , nullis fre
quentius, quàm ratis de hac re fententijs, ſeu mauis axiomatibus
perſonent; conijcio tamē magnam homines occaſionem habuif
ſe, vt præter vera,legitimaque preſidia, quæ in hanc rent natura
fuppeditat,ad inania diuerterent,ex antiquorum commentis cirs
ca Troiæ expugnationem: à qua velutomnium ſi non prima,ſal
tem earum quæ ad nosperuenerunt vetuſtiſlimà, & ingeniofiffi
mà fi&tione, credibile cít, multa cùm de Deorum opinionibus, &
ceremonijs; tum etiam de rebus ad mortalium commoda ſpectá
tibus,per credulasillorum mentes , ad hæc vſquetempora irre
pſiffe . Vnde cùm Homerus eadem mente Iliados, a Odyf
Jeascompoſicionem aggreſſus ſit, quà ſuperiori fæculo Gorræ .
us, & alij Amadiſiorum ; ac Boiardus, & Arioſtus Rotolandi amo
res,& furorem decantarunt: omniaque in illis fuis fiftionibus in
ſinuare vellet , quæ fummam delegationem ex admiratione fa
ciunt ; præter alia infinita, iſtud quoque commentus eft,vưdam
quæ
Aa
 370 DE STUDIO MILITARI .
dain veluti fecuritatispignora , Troiæ concederet; de quorums
numero licet varijs auctoribus conueniar, qui tria illa fuiſſe vno
1 conſenſu exiftimant; grauiter tamen diffentiunt in eorundem .
aſſignatione, cùm Lycophron illa fuiffe dicat Neoptolemum fi
lium Achillis; fagittasPbiloftese ,quas ille ab Hercule acceperat;
& de Pelopis oſſibusvnum : quod tamen vltimum Euripides non
recenſer, ſed eiusloco Rhefi equosconftituit ; qua in re ne dum ..
in Bacchidib. cum Plauto facit , cui tria alia lunt penituſque ab iplis diuerfa
Troianorum Fata , nempe
Signum ex arce fi periffet;alterum etiam Troili Mors ,
Tertium cùm porta ſcad limen fuperum fcinderetur .
quæ omnia licetà fe inuicem totocolo diſcrepent,difficileque
in primis,atque arduum videatur,repugnantes auctorum ſenten
tias conciliare; nullo tamen negotio illud fieri poteft, fi ad Poeræ
folertiam aduertamus,qui vt narrationem ſuam maxima difficul
tatum , & hiftoriarum , mirabiliumque euentuum connexione ;
gratiorem efficeret, non modoTroianis ſua fata , quorum præfi
dio vrbem defenderent ; fed & Græcis ſua pariter conceſſic qui
bus illam pofſent oppugnare,codem propeconſilio quo ex Deo
rum inter fe diuidia
Iuppiter in Troiam ,pro TroiaStabat Apollo, 4

Aequa VenusTeucris,Pallas iniqua fuit .

nimirum , vt ambæpartesmagnis vtrimquefautoribus, & auxi
lijs ſuſtentatæ ,dubium omnino le torisianimum retinerent , quo 1

tandem bellum iftud defineret, cuius in partes,mortales æque ,

acimmortales,tanto studio concefferant. Vnde cùm Achillem,
aut eius filium Neoptolemum ; Herculis sagittas, & Pelopis bume
rum Græcorum annumerare oporteat, fine quibus Troiam
fatis 1

ex oraculi monitis fruſtra ſubuertere rentabant; reliquum eſt

etiam , vt Cineres Laomedontis quos Vlyſſes clam è fcæa porta ra
puit; Palladium quod cælis arcis cuftodibus fuftulit; & equos Rhe
fiquos idem , explorator cuan Diomede miſſus adduxit , ante
quàm Xanthiaquam bibiffent , pignora ſecuritatis Troianæ fuif
fe dicamus, quæ quãdiu in vrbeconferuata fuerunt,iamdiu inex
pugnabilem hanc hoftium viribus , impenetrabilemque effice
rent. Ex eoque Seruius ad illud fecundæ Aeneidos urbs antiqua
ruit, non veretur affirmare , quod illa duobus millibus & octin
gentis
1

• LIBERPRIMV S. ' 37 !
gentis annis ftetiſſe dicituriàcolumis;quamquam miror valde vt
verum iftud effe poffit, fi quidem , vt inquit Virgilius, ante ad Aeneid
uentum Teucri foceri , & Dardani generi Troia non erat . 3.
nondum Ilium , arces..
Pergamea fteterant ,babitabanı vallibus imis .
a Dardano autem ſub regibus fex ad Troiam captam , Eufebius
in chronicis, annos tantun nume at trecentos, qu numerus tam
longè à priori diftat, vtModicio & Criticis , non dubium fit pef
ſimè ab exſcriptoribus tractarum fuiſſe hunc Seruijcontextum .
Verum cum inter eiuſmodi periapta ſeu Strategija Palladiū Potiffim rue
effet, cui præ cæteris, eximius femper honos fuit habitus , quod afamoso illo
perſuaſum haberent Ilieuſes maximam eiusvim eſſe , in expel- Palladioms.
lendis ab vrbe fua, non hoftibus modo , fed malis omnibus, quæ zico eotalis -
maieftatem Troiani imperij labefactare poſſent; ita quidem vt
hac eadem opinione imbutus Conftantinus Magnus , quo vrbis
à fuo nomine didtæ ætatem prorogaret , idem illud Palladis fi
gnum Romà exportatum Conſtantinopoli abd diffe ,à Zonaras
dicatur ; vbi ipſum ſuo tempore , hoc eft anno Chriſti DXC .
Mauritio Imperante ,extitiſſe teſtatur Olympiodorus peripate .
ticus, in commentarijs ad primum meteororum Ariſtotelis ,qua
fi hoc verum eſſe imperator arbitratus fuiſſet , quod dixerat de
eo Silius Italicus
Quippe Deis viſum , necui perrumpere decur
Effigies ea quas unquam poffederiturbes .
Illud propterea confiderationc dignum eſt , quod de eius com
poſitionerefert Firmicas his verbis,Palladij quid fitnumen audi- lib deerror.
te;fimulacrumeftex offibus Pelopisfactum ;hoc auarus fcytha Barba: prof. r:lig.
rus confecrauit; d paulo infra idem addit poftea fimulacrum hoc
Troianis vendidit,ftultis bomiuibus vana promittens, vendebatur , 2

+
Deus vt prodeffetemptori, emptor fuppliciteradorabat, quicquid
antca vidersi ſubbaftarum cnunquã enim memini ego legere Pal
ladiam ex offibus Pelopis concinnatum fuiſſe, nec fcio vnde talis
opinio Firmici originem habere potuerit, niſi forſan ex eo quod
fcribit Paufanias rle iMot rámy Pelopis ex Piſa Jlium fuiffe de in Eliac.
facam ; ex quo deinde olfe, vecuftas, & fama quæ maiora omnia ,
fingunt, totum ſebeletum , feu integram offium Pelopis compa
gem , forfan efformarunt, quod fi concedatur , non propterea
Аа 2 tamen
 372 DE STVDIO MILITARI.
tamen carebir errore Firmicus, qui Græcorum , & Troianorum
fata fimulconfundit; nec video præterea quis nam fuerit barba
rus ille Scytha, cùm Abaris quem Scaliger réponit,multis fæcu
lis pofterior fuerit Troianis temporibus. Alij igitur vt Conon ,
numero 136. in narrationibus, & Appollodorus Grammaticus in Bibliotheca
Photij , aſſerunt ſimulacrum iftud Mineruæ ,è coelo in Pefinun
tem Græciæ ciuitatem deiectum fuiſſe , & ab eo vocatas palladia
omnes ftatuas, quæ manibus non eſſent elaboratæ humanis. vn
de , & illud ipſuum , dontis cognominatum fuit ex Clemente
Alexandrino, quoniam à loue ad homines deuolalle credebatur:
ſed techna ifta fuit feu dolus quorundam hominum , qui refe
rente Suida in voce demitis,vthominibusterrorem incuterent ,
præconis voce palam promulgatum ibant, eiuſmodi fimulacra ,
à loue demiffa, & omni humano artificio , ſumptuque longè
præftantiora , è coélo delapfa fuiſſe . Quamobrem magis in rem
faciūt Cedrenus, & Antiochenus relatusà Tzetze in Lycophro
nis Caſſandram ; qui fignum hoc fuſum fuiſſe dicuntab alio præ
ftautiflimo mathematico, ſub quodam aſpectu ſiderum benigno
& pelle humana obductum ,ita vt prorſus ad priſcum illud Ma
gorum ,& Chaldæorū inuentum pertineat, qui Stoichematici eam
ob rem dicti ſunt, quod sorgeia , ſeu quas Arabes vocant talisma
nicas ftatuas,fabricarent,characteribus quibusdam fub propitio
cælorum influxu exaratis ,ijſque munitas obſeruationibus, ve
Quraxmeiwr,& amuletorum loco haberi poſſent,cuiusmodi in
fub finem . numeras fuiſſe in circo Conſtantinopolitano, auctores ſunt Gly
lib. 3. Annal.
60.cap : cas, Nicetas, & Zonaras ex Cedreno, quibuspoftea Tzetzes Ca
Chiliade. 3. merarius Maiolus , & alij ſuffragati ſunt,ne bircum mulgentibus
Tom . 1. me. illis , non fecus ac Philoftrato dum perſonatum ſuum Appollo
30.Collog... nium ,hominemqueprorſus ftramineum , velut fuforiæ iftius,ac
rom . 2 .
characteriſticæ magiæ apprime fcientem ,in ſcenam introducit,
nemo cribrum non ſupponeret: aut pro veris non haberet, qux
cumque de lamellis, & phylacterijs, ab hoc hominis monſtro
fabre factis,vulgus ſcriptorum referrefolitum eft; adeo quidem
incautè , parumque prudenter, vridem de Virgilio multiſque
alijs aſſereret non dubitent , iftos fi quidem referunt cum vel.
lent recta , oppidaue ab incendio , repentino caſu , ſerpentibus ,
gliribus, mufcis, lemuribus libera fore,iftud obtinuiſſe nullo ne.
gotio
 LIBER PRIMVS . 373
gotio, harum imaginum virtute,quas ritu magico confecratas,in
illis ſepeliebant: quemadmodum etiam in ciuitate Pariſienficon
tigiſſerefert, ex aliorum potius quamex fua opinione , Grego
rius Thuronenſis,vt à ferpentibus , & gliribus tandiu ſecura
fuerit, donec efforio in pontis cuiusdam cuniculis æreo ſerpente,
ingentemvim reptilium & glirium ftatim in ea emerſiſe obſer
uatum eſt .
Nempe ab exemplo Palladij Troiani de quo Chalcas non fru 4.
ftra Danais vaticinatus fuerat,quod Et quorunda
nificlaufum à fedibusarcis exëplo qui in
vulnerabiles
Armiſona curent fimulachrum auellere Dea , olim exiſtima
Nunquam affirma: Tberamneis Illion armis ri.

Ceffurum .
vrbes aliæ ſivu, & imperio maximæ Roma,Conſtantinopolis, Lu
tecia ſuum pariter habere voluerunt fecuritatis pignus : & milites
ipſi, non minori curd in hoc vnum ſibi incumbendum eſſe duxe
runt, vt hoc genere præſidiorum inuulnerabiles efficerentur.
Maxime cùm Achillem viderent apud eundem Homerum , pro
pter arma quæ à Vulcano acceperat, & Stygias aquas ,in quibus
à matre ſuaThetide ablutus fuerat,talem prorſus euaſiſſe,vt nul
libi membrorum , præter quàm in talo , vulnus accipere potue
rit: quemadmodum etiam idem refertur de Cyneo Nepruni filio, Lib . 18.
qui in Latina Metamorphoſi ita Achillem ipſum alloquitur
non bec quam cernis equinis
Fulua iubis caffis, nec onus caua parmaſinistra
Auxilio mihi ſunt,decor eft quafitus ab illis .
& de Coeneo Lapitha ; ac Herilo ,cuius à ſe, nouo genere pugnæ
debellati , non iniurià Virgilianus Euander tanquam audaciſſi Aencide. 8.
mi facinoris meminit
Et Regem bac Herilum dextrà ſubtartara miſi ,
Naſcenti cui trinam animam Feronia mater
Horrendum di&tu dederat, tria arma mouenda,
quos verſus cum lego ,toties apud me reputo , occaſionem inde libro is.
ſumpſiſſeArioſtū fatalis illius crinis, quem in Orillofuo valdè affini
cũ Herile nomine,ea poteftate, ac virtute magica præditum fuiffe
contendit , vt niſieo truncato, Orillus hic , abſciſla membra , &
proiectum etiam influmen caput ſuum ,quafi ex cera fuiſſent re
Аа 3 liquis
 374 DE STVDIO MILITARI .
liquis iterum membris aptaret , conferruminaretque naturali
Aeneide 7. quodam glutine. Nec illis abfimiles fuerunt,
Meffapus equùm domitor Neptunia proles,
Quem neque fasignicuiquam , nec fternereferro .
ac denique Perſeus,Abaris ,& alij,quibus , vel Orci galea; vel Me
dafa coma, vel Apollinis ſagitia , aliaque virtus occulta, &magie
caita fauebat, vt inuiolabiles ab illa facti , hoftes fuos impunè
conficerent.
5 Horum igitur exemplo , ſibi pariter conſulendum eſſe duxe
Quos vt relia runt, qui in ſimiliarmorum diſcrimine verſabantur , ſed quem
qui homines
imitareniny admodum virtutem illam , non ab vna aliqua determinata caufa
2114 cömen prouenire videbant,ita nihil poftea facere recuſarunt, à quo ſpe.
ti funt fecree rarent ſe illam poſſe conſequi:vnde coelum primò fatigarunt, vt
confu'édifibi ex Hermetis confilio,sopoía illa fabricarent quibusobMartis in
Auxū ,visineſſet inuictosillos efficiēdi . Hincque interfigilla ,quæ 1

in Aſclepio . fub eius nominecircumferuntur, cuiuſdam habetur deſcriptio ,

quod fi quis in die Solis nondum eo fydere exorto aſpexerit,ino
do veſtibus albis induatur , & columbarum eſu ſibi temperet, ab
hoftibus ſuis violari nõ poterit, ſed omnium facile victor exiftet.
Poftmodum vero ad Ephefas literas deuenerunt , ſeu voces illas
magicas άσκιον,κάτασκιον λιξ τιβάς σαμιαμίες, & αστα ;quaru ve
li.s. şcomat. ra ſignificatio ,ex Clemente Alexandrino petenda eft , qui multo
melius rem totam explicat, quàm Heſychius lexicographusqui
dem antiquus,ſed corruptus: ſcilicet illæ tantum veteres & facræ
voces fuerunt, quæ in pedibus, zona, & corona Dianæ Epheſinæ
inſculptæ legebantur ,nam abimpoſtoribus poftea adiunctæ fue 1

runt quædam aliæ.Omnibus vero ea vis ineſſe credebatur,vt ipfis

vtentes victorià , quod inquit Diogenianus adagiographus, in
omni certamine potirentur. Sicutexemplo cuiuſdam Mileſijin
notuit, quem Suidas teftatur,cum Ephelio quodam in Olympijs
palæſtrà depugnaſſe, nihilque aduerfus illum potuiſſe, quoniam
patrios illoscharacteres in talo haberet , quod fimulac animad
uerſum fuit à iudicibus , victorem à quo triginta ſuperati fuerant,
detractis literis alteri continuo ſuccubuiffe :indeque patefactà vir
ture eiuſmodi vocum ,coli à multis,ac obſeruari , & geftari cæpe
Libro 13 ,
runt,vt paſſim ab auctoribus animaduerſum eft , & inter alios ab
Anaxila apud Athenæum , cuius iftud eft
ce
 LIBER PRIMVS .. 375
ο σκυττεασι φορους Εφισία ράμματα καλα.
in confuris ſcytariis , ideftminutis corijs Ephefias ferunt literas feite
efformatas,ſeu pulchras. Cui ſuperſtitioni,cognata valde fuit, eo
rum obferuatio , qui vt notat Plutarchus Ideorum dactylorum no
mina ediſcunt,eiſque contrapauores vtuntur , tanquam adauertenda lib.vt quisin
mala remedium babeant , paulatim fingulosrecenſentes : cuius rei virtut.profic.
videtur mihi non alia origo fuiſſe , quàm opinio , quæ omnium ..
mentibus inerat,Telchines, Caberos,Curetas,Coribantes, ſeu mauis
Ideos ipfos dactylos, pro loue infante in Ida excubantes
Quumpueri circapuerumpernice chorea
Armati in numerum pulfarent& ribus æra .
effeciſſe,ne SaturnusRhex partū reſciuerit ;vndequod inconni
uêtibus ſemper oculisoperam loui darent, hinc, & nomina Cory
bantium illis impoſita ſunt, xoguBernajenim eſt Leporum more ocu
lis patentibus fomnum capere , fed præterea illos multarum rerü in
uentione commodos fuiſſe humano generi, nemo non nouit :
ita vtcùm ob opem quam cæteris preftabant; tum quia Rheam
pauentem , ipſum que louem infantem à Saturno qui filios fuos
vorabat ſeruaffent, procliuepoftea fuerit ipforum nomina,tan
quammalorum omnium Stomegraja inuocare. Nec puto illud
mediocriteriudicio meoſuffragari, quod à maximis auctoribus
Hercules inter eos recenſeatur , quiStoregados idéſt auerfor, &
d'Reginaxos, ideft malorum propulſor publico præconio celebratus
fuit, eo quod perpetuus monftrorum expugnator, & humanæ
libertatis vindex feuerus extiterit. vnde qui eius imaginem in .
annulis geftabant , tacitum fauorem aſſequi credebantur , &
plus Fortunæ mereri. Id quodde AlexandriMagni effigie vulga
tum etiam accepimusàTrebellio Pollione quide Macrianorum In Quiero iz
familia refert, quod ſpeciale semper habuerunt Alexandrum Ma
gnum Macedonem viri in annulis argento, mulieres in reticulis , &
omniornamentorum genere exculptum ;femper babere .co vſque ut
tunica limbi, & penula matronales in familià eius hodieque fint,
qua Alexandri ettigiēdelicis variantibus monftrent addit vero poft,
quod idcirco poſuiquia dicuntur iuuari in omni actu fuo,qui Alexan
drum expreſſum velaurogeftitāt vel argento,multique vt inquit D.
Chryfoftomuseius Numiſma capitivel pedibus circumligabant,
codem prorſus modo quo Sylla quandam Apollinis cula
imagun
m
Аа 4
 O RI
376 DE STVDI MILITA .
culam Delphis nactus , eam femper in prælio geftaſſe dicitur, fie
nu occultaram , votaque illi feciſsè , & ofcula pluries fixiſſe , cum
in periculis verfabatur, vtincolumis eius beneficio ab illis eua
deret. Quinimo Claudius Imperator Equitem Romanum oc
cidit, quia fecum Gallinacei ouum , velut Sirocirajo verãr ferebat ;
& auctor eft Iulius Africanus Milonem Crotoniatam inui & um
lib.de bellic.
appar. fuiſfe Atheletam , ex peculari virture lapidis Alectorij quem ,
ore vel brachio geftarum , robur virtutemque pugnantibus
addere credebant ;non ſecus ac Orus Apollo refert in ſymbolis,
Aegyptios cùm hominem , injectas fibi difficultates ad inortein
vſque intrepidè ferentem , ſignificare vellent , Hyene pellem
depinxiſſe , quoniam ſi quis ea pelle ſuccinctus medios in hoftes
feratur, à nullo tamen læditur , acne quidem à Canibus quorum
3. devenat.
verf.379. idcirco Oppianus magnü illam vocat ferriculamentum oru na recer
péta drõng xegtayy Ferunt etiam nonnullos fuiſſe qui Selagine's 1

herba , Achate vnius coloris, & Androdiamante lapidibusad eun 1

dem effectum vterentur:ſed Achimenide præſertim , qua in aci 1

em hoftium coniectà , trepidare ftatim agmina , ac terga vertere

non deſunt etiam iftis temporibus blēni,ac infulſi fcriptores qui
KB . 16. C. 14. ex Plinio referant; taptū abeft vt fabuloſun putent, quod omnia ?

vocibus iactatur,Eranum ſeu Turcicum porracei coloris lapidem ,

impendentia pericula , prius quidem obſcuritate infolica deno
tare , & elapfo periculo frangi . Nam de ea virtute dubitare
Kb. 3. argon .quam Apollonius herbæ Promethea tribuit, nonmodo ad diri
mendas diſſuendas que amicitias , quo ſenſu illam ſibiaduerfam 1

libro za fuiſſe quericur Propertius hoc difticho

Inuidia fuimus , num me Deus obruit san que
Leta Pronsetheis diuidie berba iugis.
fedvt corpus, illius fucco inunctum , expiatumque, Proferpinä
facris de more antea peractis , nullatenus ferro obledi neque
item incendio violari poffit; flagitium eſſer nulis apud illos ho
ftijs expiandum . Nec fane cordatiorem illum fuiffe,exiſtiman 1

dum eít,qui apud Lucianum opråbar,Mercurium darè fibi talem

is Nauigio. annulum virtute , vt corporis inculpata fanitate fruerecur, d In
uulnerabilis effet; alterum etiam vt inuifibilis, cuiusmodi fertur
Gyges vnum habuiſſe lic:Heliodorus annuli cuiusdam meminit
in quo certi charateres inſcripti, & impreſſi efficiebant ne quis
cup
 LIBER PRIMVS . 377
cūque anulum illūgeftarerzlædi vllo modo ab igne poffet,& Ari
ftophanis ſcholiaſtes narrar philoſophū quemdam nomine Ex
damum , multos ya gon Toureteres annulosfabricaſſe aduerſus Lemu.
res morbos,ſerpentes, & id genus mala : quomodo aſſerit etiam
Marcus Paulus Venetus Zipangranos contra hoftium exercitus
annulis quibufdam vſos , quorum ea vi eſſet , vt nunquam ferro
lædi poſſent, & Exceftus Phocenfium Tyrannus quemadmo. li. 1.ſtromas .
dum ex Ariftoteles ſcribit Clemens Alexandrinus certos fibian
nulosparauerat , quorum ftrepitu , de rebus ſuis admoneri ſo
litus fuit. Sed maiori adhuc admiratione dignum videtur, quod
Indicarum rerum ſcriptores referunt, nempe in Iaua maïore ,
arborem quandam eflo , rarain omnino , difficilemque inuentu ,
cuius medulla terrea fit, & exilis , uon vero ferrea , vt inquit Co- lib. de plācis.
ftæus porrecta tamē ab ima radice ad ſummum plantæ faftigium ,
à qua decerpti fru & us, tantà ſunt virtute , vt quiipfos gerunt
omni ferro impenetrabiles reddantur . 6.
Atque vt nihil in hac ya nitate reliqui fieret, non fatis habue Sed pret ero
runt antiqui feipfos àvulneribus non reipfa,fed ftaltà credulitate nocidit aduer
iinmunes preftitiffe: nilì infuper hoftium vires fiftere , conatus farisquibuf
impedire , irruptioneſque cohibere , & manus , armaque mueveneficijs.
conftringere, ac velut iniectis funibus ſuo arbitrio ligare, & fol
uere poſſent. Hoc vero efficiebanr vel diris quibufdam ,acimpre
cationibus obmurmuratis , vrin auriga contigit ,cuius equos eiuf
modi preculis deuotos ab æmulo , & à curſu retardatos, Diuum
Hilarionem liberaſſe teſtaturin eigs vita S. Hieronymus, bicigi
tur , inquit, emulo fuobabentemalepun,qui demoniacis quibuſdă
imprecationibus, & buius impediretegreas , & illiusincitoret ad cur
fum venit ad Beatum Hitarionem ,&non tàm aduerfariumladi,quã
Je defendiobfecrauit . Vet aliquo veneficio ad idvtebantur , quale
Amphion dedit Pelopi, quoDenomaniequorum velocitatem in.
fringeret. vel deniquesoizašav, ſeu Taliſmanicarum imaginumvir
ture ,id conſequebantur, tam in equis,quàm inhominibusvin
ciendis. Nam quantum hisärtibus auriga Circenſes vterentur,
dictu propemodum vidererurincredibile; pi rem itafe habuiffe,
planèexAmmianoconftaret,qui Hilarij,& Anchenijaurigarum homines mache
veneficiaderegit , & cofiftitutio Valeneini, Theodofij,& Arcadij
Imperatorum ſcripta in parte non fuifler,contra eiuſmodiartes;
quas
 RI
378 DE STVD10 MILITA .
quas exagitanspariter Caffiodorus hunc in modum, de quodam
lib.3. epiſt...nobili auriga loquitur ,frequentia palmarum eum dicifaciebar ma
leficum , neceffe eft enim adperuerfitatem magicam referri, quando
victoria , equorum meritis non poteft applicari : & Arnobius inter
libro 1. Magorum fraudes enumerat,fine clauibus referare,que claufafunt,
aut or a filentiovincire, autin curriculis equos debilitare, incitare ,
tardare .
7. Hæc autem omnia quamuis vt antea dixi varià rationefierent,
imaginibuf. præftantiffimus tamen femperhabitus eft imaginum modus, quas
gue Taliſma- nunAtoméras dicebant vt pote cæteris difficilior, & qui ab erudi
micis guarit tioribus tantum , coeleſtiumque virtutum peritis vſurpari poffet
aulloritas ad res noxias , & catharmata , quibuſdam ex locis , vel perſonis
auerruncanda: vnde apud Cedrenum Anaftafius Theopoieos
Epiſcopus, multas eiufmodi imagines Apollonio tribuit, quia
omnium erudtiſſimus fuiffe , & ſecretorum naturæ confcius fin :
gitur ab Philoſtrato Apollonij inquit hodie etiam in pluribus locis
opera perſeuerant , & efficacia funt;alià quadrupedibus ac volucri.
bus damnofis auertendis , alia ad inordinatos amnium curſus inhi.
bendos ; quibus verbis Lycum amnem intelligit, quem vt habe:
turin Cedreno,ne Bizantium eluuionemergeret,deuinxit Apol
lonius, idemque, fi Philoftrato, Tzetzi,Vopiſco,multis que alijs
auctoribus credendum eft , tot alia præftititvanitatisiftius magi
cæ miracula ; tum Antiochiæ ,tum vbique ferme gentium , in ex
pellendis ferpentibus, ſcorpijs, culicibus ciconijs, & id genus
alijs animalibus noxijs,vt etiam fi, non antea quidemvalidiffimis
rationibus probaffem in Apologiaprovirisilluftribus falſo de cri
- mine magiæ in ſimulatis ; huius philoſophi hiſtoriam eorun ,
omnino ſimilem eſſe , quæ delamijs , & pellinibusSolis dicuntur,
aut quæ Lucianus de Caulomiceribus refert , quibus fungi erant
fcuta ,haftilia vero virgulta aſparagorum ;ſatis ipſa me,vtboc de
illa penitus haberē perſuaſum ,inducere poffent.Verum vt quod
anteapropoſui,de Taliſmanicarū imaginum vfy, quoties visali
qua,autpernicies, velauertenda vel inferëda effet,illuddemoſtre
huius certè exemplum illuſtre habetur apud Photium in Olym ,
piodoro , vbi narratRegium metropolım eſſe to Bpestavicum ,feu
vtalij legūt tūs Itanius, vnde Alaricus cumvelleyfraijcereinSici
liam , prohibitus fuitaffatua magica, quætraie & um impediebat
factà
 1
LIBER PRIMVS . 379
facta enim fuerat à veteribus vt Aechna montis ignes auerteret , &
Barbaros ne in Siciliam tranfirent prohiberet ; proptereaque in
vno pede ignem inextinctum fouebat , ex altero vero aquam
indeſinenter fcaturientem emittebat : fed hac demum confra
età ab Aeſculapio , qui in Sicilia Conſtantij, & Placidiæ ſororis
1 Honorij, & Arcadiæ imperatorum poffeſfiones curabat , inſula
hæc,& ab Aechneo igne, & à Barbarorum inundatione grauiffi
mas poftmodum experiri coepit calamitates.Quibus paulo infra ,
ſimile quiddam aliud fubiungit, de tribus ftatuismagicis , adeo fa
uente , & blandieate potentiori Cælorum influxu conflatis , ve
Barbarorum vim omnem , atque impetum ab Imperio Populi
Romani ful mouerent : quaſi ad inftar illarum eſſent conflatæ ,
quas Helinandus trigidi montis monachus in chronico , & Ale
xander NeKanus in libris ſuis de rerum proprietatibus, ea arte
fabrefacias à Virgilio fuiſſe referunt, vt quoties gens aliqua Bar
bara in Romanosmoueret,continuo ftatua ,quæ iftius populi no
men ſcriptum in fronte habebat , digitum ad excubantem in Ca
pitolio,eius rei causà facerdotem , protēderet, tintinnabulumque
manu altera moueret, fignum magnæ confufionis , & calamitatis
futuræ ,ni tempeftiuè huic à Romanis prouideretur . Nempè tan
tum illo tempore magie characteriſtica , acfuforie conceflum fuit
auctoritatis , vtipfa , firmum etiam exiſtimaretur eſſe aduerſus in
gruentes,& irrumpētes Barbaros præſidium ; ita quidem vt Pho
tius eodemcapite referat, Libanium quendam magix ftudijsap
primè celebrem , & eruditum ; profeflum fuiſſe,multa ſe aduerſus
Barbaros,patrare poſſe admiratione digna , abſque vllis militibus,
& ex perimento etiam verbis auctoritatem feciſſe; ſed iuſſu Pla
cidiæ necatum poftea.Quod ſanè reducit mihi in mentem pollici
tationes vanas cuiuſdam auctoris ineptiſſimi, qui ſub ementito
famoſi illius Aftronomi Arabis , Thebit Ben Corath , nomineli
bellum de tribus imaginibus magicis edidit, quibus ftultè pollice
tur multa ſe facurum aduerſuspotentiſſimos exercitus , ne pro
uincias alienas inuadere pofſint, quæ cuncta promittere.
Quis dubitet,quinmagna fithoc rationis egeſtas ?
Iam vero fidereliquis artibus dicere vellē quibus Aliptæ fuos Eralsis8 arrib.
.
Athletas muniebant,contra vires,& lacertos æmulorum :Agitato
resequosin circoirretiebant; Vefales mancipia fugitiua, fed nõ
dum
 380 DE STV.DIO MILITARI .
dum tamen vrbeegreſſa fiftebant: hoftesque numeroſi victoriam
alijs demanibus eripiebant;nimius proteco effem ,& rædium po
tius tibi, quam voluptatem afferrem , cùm noriſſima ſint quæ re
lib. 8 . fert Arnobius de pugna Aſſyrios inter, & Bactrianos Nino , ac
Zoroaſtre ductoribus, non ferro tantùm , fed magicis, & re
conditis Chaldeorum diſciplinis commiſſa ; quæ Vopiſcus in
Aureliano , & Spartianus.in Heliogabalo , de Romanis , certo
carminum , & facrificiorum genere Marcomanos aditu in ſuas ter
ras prohibentibus: quæ Zonaras in Anaſtaſio Dichoro de Bulga 1

sis qui magica præcātatione vfi Romanos fuperarunt : quæ Gre.

ibcap.19
4.hiftor.
.
gorius Thuronenſis de Hunnis, ſeu Chunis,quos ait fuis præfti
gijs Sigebertum viciffe ; quæ Curopalates de Ioanne Morocha
furio Theophili Imperatoris præceptore , qui percuſsà malleis
quibusdam æreistricipiti ftatud , in Euripo circi Conftantino
politani tres fortiſſimos Bulgarorum ducesinteremit : quæ Saxo
li. 3.hift.dan.Grammaticus de Odone pyrata & Haquino Noruego ; Olausma
in Hift.Boem .gnus de Biarmenfibus, Dubrauis de Syderio; quæ Cromerus de
nique de Tartaris narrat,vexillū quoddam gerētibus,cuiusin cu
ſpide, figura erat capitis humani barbati,nebulamque foediſſi
mam & denſiffimam aduerſus Polonos inhalantis, quam dum illi
ferre non poſſent, cæſi tandem à Barbaris,ac fugati ſunt. 1
9. Quibus fimiles alias narrationes, ſi propemodum infinitas af. 1

damnari ferripoffe dixero, equidem non mentiar , cùm hiſtorici fere om

interChriſtin
sos.
nes , dum ex vulgi fæce hauriunt indifferenter, quæ in fuos anna
les referant, nulla in re grauius, aut frequentius peccent quàm
in ſcribendis eiusmodi fabulis, quæ ipfos poſtea fabulas eſfe fa 1

ciunt toti ſapientum , & bene cordatorum virorum collegio : ſed

ita funt, fueruntque ſemper tempora, vt pauci quośæquus ama 1

uit Iuppiter, ea dignoſcere poſſint, quæ vera ſunt

luuenal. atque illis multum diuersà, remotà
Errorisnebula
quod equidem etſiætate illa ſequiori, quæ dæmonum imperio
velut mancipata fuit, vtcumque tolerari potuerit , neſcio tamen
quomodo hac noftrà , quæ tot fæculorum anteactorum exem
plis erudiri, torque falutaribuspræceptis, ad veram pietatem in
formari commodiffime poteft,hocipſum non ſummopere dam
nari debeat . Si enim falla ſuntquæ de victorijs illis referuntur ,
vbi
 L'IBER PRIMVS . 381
vbi eorum ſapientia qui talibus nugis bibulas aures accommo
dant?fi vera,vbi Chriftianorum pietas , quiprincipem huius mun
di foras ciecium à Cbrifto , & ligatum ab Angelo vi non ſeducat
ampliusgentes , quaſi poftliminioreducunt? eique ſacrificia offe
rendo ,idololatriam renouant, toties à Chrifto eiusque veris ſecta
toribus prohibitam : & tamen proh Dei, hominumque fidem ?
quid inter nos frequentius , quàm eiuſmodi flagitia, vel falsò cré
dita , vel verè patrata ? dicebat Horatius de fuis temporibus lo lib. 2. Odess
quens
Actasparentumpeior quis,tulie
Nos nequiores, mox daturos
Progeniem vitiofiorem
Sed quis non idem de hac præſenti ætate dicar ? cum in hanc 10 .
omnia ſuperiorum temporum inquinamenta , vanitates omnes , Etnoftra eta
Idololatriæ ,fuperftitiones,obſeruationes facux , ridiculie', impiæ, tismilitesqui
tanquam in ſentinam defluxerint, nullique vſui fit apud nos ve- dehac in re
ra, & ſincera religio , niſi veeamille modis aburamur, in facris in Saniani.
iſtis Hecatis ,& profanis; quibus vt quiſque vehementi aliqua
libidine ducitur , ita confeftim mentem applicat , quo voti ſui
compos fieri pofſit. Atque hęc cauſa eſt , cur milites Chriftia
ni , nihiloſua religione quæ talia prohiber, vel longo rerumvſu
qui vana illa & ridicula coarguit;paganisfapientiores facti, dum
verſari inter horrida ſine meru ,& abſque damno pericula ſubire
cupiunt, tot indigna committant hominibus ſanæ mentis , ne
dum Chriſtianis, in amuletorum compoſitione. Solebant equi
dem priſci Gallorum reges,facras quasdam Sanctorum reliquias,
& Chriftianæ pietatis monumenta,ſecum in caſtra deferre , pro
pter ſpem quam habebāt in Diuorum auxilio,quibus ab illis iſtud
honoris habebatur; cuius rei teftem laudare poſſum Vvalafri
dnm Strabonem in libro de quibusdam rebus ad Miſfarum fo
lemnia ſpectantibus,vbi dixli ſuntinquit Capellaniprimitùsà Cap
pa B. Martini,quam Reges Francorum , ob adiutorium vi&toria ,in
prælis folebant fecum babere, quamferentes, & cuftodientes cum ca
teris Sanctorum reliquỳs clerici Capellani cæperunt appellari; & Is
raelitæ antiquitus fummum perfugium , tutamenque habebant
in Arcafæderis,quam proptereaſecum in bellisferebant,vt hofti
bus fuis terrori effet; fic enim Philiſtæi in primo Regum , cum capire 4.
cogno
 382 DE STUDIO MILITARI .
cognouiſſent quod Arca domini veniſſer in caftra Hebræorum ;
timuerunt valdè dicentes quanameſtvax clamoris magni in caftris
Hebræorum ? venit Deus in caftra : & ingemuerunt dicentes we nobis,
non enim fuittanta exultatio beri,& nudius tertius; ve nobis quis
nos feruabit de manu Deorum ſublimium istarum . Verum quo
nunc abijtconfidentia illa in Deum, aut eiusSanctos, & quid ho
rum loco, quod abfurdum & impium ſit milites hodie non com
mittunt,libros omnes dainnatæ lectionis conquirunt ; tenebrio
nes adeunt , quos profanarum artium callentiſſimos eſſe ſibi per
fuadent; impoſtoribus omnis generis ludibrium debent, nec ve
tulas contemnunt, led pannuceas,Baucides , anuſque delirantes
in gallinario tanquam Sibyllas conſulunt;vt weiana quædam ,
& vulnerum Strocoraja,ſeu quemadmodum ipſi loquunturſche
diasmasa militaria, ab illis obtineant ; quibus è collo fufpenfis ,
aut thoraci inſutis , vel deglutitis auidè, alioque modo geſtatis,
non amplius illis pertimefcendæ fint glandes plumbex, non aci
naces Turcici,non claua Hungarica,non mors denique, aut peri
culum in foco vel aqua; eo vſque efficaci & exploratà ſi Dijs pla
cet, & impoftoribuscredendum fit, ipforum virtute, vt ſi in æftu
febrili, chirurgus venam tundat , nili depoſito tantiſper ſuperſti
tioſo carmine, fruſtra coneturfanguinem elicere . Nempe hæc
ſunt præclara , & mirifica ſecreta,propter quæ Cælū fatigat Aſtro
logus , & Phyſicus Elementa flagellat, & Magusſollicitat Tør
tara: hæc funt quorum causà vigent adhuc, & florent inter Chri
ftianos, quæ prorſus occidere debuiſſent Phylacteria Hæbreorũ ,
StoichoeaGræcorum , Thalismud Arabum , & Latinorum incan
fationes atque carmina ; imo vero his ſeruiunt Pſalmi Dauidici ,
his Euangelia famulantur, hisSacrafcriptura mancipatur; quam
nefandis ritibus violant , profanè inuertunt, temerè decurtant,
explicantque ſuo vel dæmonis modo;cui vt nulla ex parte Idolo.
latria non præftetur , nefarias etiam quorundam precum for
mulas excogitarunt, quas vel Sancti Vbaldi, vel Leonis Pape no
mine, contra omnia mundi pericula breui enchiridio compræ
henſas, circumferunt, & recitant. Quid plura radicem Cicorij,
die fefto Sancti Ioannis, paulo ante auroram argento tangunt ,
ferroque pergladium Iudæ Machabei, & alia verba, quæ non re
ferre fatius eft, expiato ,multis præterea additis ceremonijs,eam
èter
 LIBER PRIMVS . 383
è terra eruunt,& fecum portant contra aduerſa omnia: Indufium
etiam non quale Mars habuifle dicituradamantinum , ſed quod
à neceſitate in qua geftari ſolet nomen forritum eft , tor protanis
ritibus conſuunt, tot characteribus viſu ipfo terrorem incutien
tibus,opere phrygionico diftigunt;veli illud à ſe viſum apud
eximiæ nobilitatis hominem non reftaretur medicus ille qui de
præftigijs demonū libros edidit,merito ab Eccleſiadánatos, vix
Ludouico Charcndæ iuriſconſulto Gallo doctiſſimo, & Simoni lib.4.cap.15.
Maiolo, ac Jacobo Boillardo mira ac prorſus inaudita de eius fu- indevari
præſt.
js quæ .
perftitiofa elaboratione referentibus,credendum vnquam eſle Mionib:
mihi perſuaſiſſem.Denique annulis in quibus máqedpos ſeu comités colloquio 3.
fpiritus recluduntur,vbicumque nanciſci illos poflunt,non veros cap. 6.2 de
quidem vtipfi putant, fed fictos ab im pofteribus,minuto aliquo diuln.
ſerpente ferreo ,quilicet intra palam concluſus ,variè tamen mo
uetur , prout impoftor fruſtum magnetis quod in manu tenet,
huc & illuc conuerterit,illos inquam emunt grandi pecunià , tan
quam Vliffipone vel Conftantinopoli aduectos, & loco thefauri
Carbones , poftquam tamen nulla amplius fieri poteft nummo- .
rūm redhibitio , fe habere depræhendunt; ecdem prorſus fato adder . Sym
cum Romanis , qui dum ſingulis rebus ſuos genios afſignant temachum .
Ate Prudentio
Quamquam cur Roma Geniummihi fingitisunum ?
Quum portis, domibus, thermis, ftabulis, foleatis ,
Adfignare fuos Geniosperque omnia membra
Vrbis,perquelocos , Geniorum millia multa
Fingere, nepropria vacet angulus vllus ab umbra
ipſi interim nec Genium , nec ingenium vllum, faltem hac in re
habuiſſe cognoscuntur .
Sed riſuin precor contine Ludouice Comes,dum extremum II .
tibi dementiæ conatum repræfento , quem ante quindecim ,aut Veprater *
ad fummum viginti annos Ernestus Burggrauiuis edidit , homo grauij Achil...
non ita quidem eruditus vt videri voluit , quandoquidem cmnē los redinico,
elocutionem, flofculosque, & venuftates, quibus ſuo operi decor minuulneri
præcipuus acceſſit, ab eo mutuatus eft,qui illi eiusdem pedicus totus explica.
ftyli epiſtolà præ uit , fed iongè magis ineptus quàm facile ſibi tur .
quiſquam perſuadeat; cùm neglectis aliorum humilibus curis,
qui fecuritatis ſuæ pignus conftituebant in preculis quibusdam
ob
 384 DE STVDIO MILITARI .
obmurmuratis , herbisque, vel lapidibus ſuperftitiosè geſtatis;
ipſe ex principijs Magneticæ philosophie,armaquædam fieri poffe
meditatus eft, quibus, vt inquit, de repente bellatorindurus,ho
ftem adoriaturintrepidè, &ingentem in acie confternata, terro.
tem vndique cateruis obuerſantibus incutiat, ferociſſimoſques
duellatores , virtute Magnetis naturalis inuiſibilis magico phyficà ,
falcinatos, omni roboreanimi, corporiſqueexuat. Horum igi
tur elaborationem fieri debere contenditin officina naturæ ,in
quanihilſiç conſecrationum ſuperſtitioſarum , nihil impiarum
coniurationum ;ſed materia primūex Electro Vulcano phyſcopræ
parata ; ignisfulminator ſeu , quod diceret Apuleius, Tonitrualis,
& quemadmodum in operemartiali conuenit , reliquarum re
rum quę ad học neceſſariæ funt martialis difpofitio, cæli videli.
cet, aeris tempeftatis, temporis, diei, horæ ,momenti, inſtrumen
orum , & Fabri præſertim : cuius animus, vox mores, martium ,
lib . 3 3. C.4 .
quidac truculentum fpirare debent;Pro Electro autem Vulcanio,
non hoc recipit,quod Plinius ex quinta Argenti portione , cum
Auro permiſta fieri poffe docuit ; quale erat illud quo Menelai
Regia fternebatur,& Alexandri Magni numiſmata cudebantur,
tempore Seueri imperatoris:ſed quoddam aliud corpus requirit
ex feptem metallorum liquatione conflatum ; cui Paracelſus ho
moille multorum nominum potius quàm boni nominis, adeo
ſtupendas vires attribuit, vt in libro ad eius virtutes afferendas
compoſitio nihil eſſe dicat, quod illud præſtare non poſſit ad
uerſus venena ,maleficia , morbos omnis generis,ifeftos ſpiritus,
genios , Laruas , & quicquid vſpiam homini noxium excogitari
poreft : vt minus proinde inirum fic, quod Burggrauius hocme
tallum , per certas , definitaſque reliquorum portiones , quas
deles medici vocant, ad Panopliæ ſuæ fabricationem temperare
docuerit . Verum quid,ipsà materià iam ad incudem delatà , &
inſtrumentis omnibus martiali ritu præparatis , vlterius Fabro
curandum eft ? ftabitinquit ille ad fabricam obfirmato animo , do
imaginatione fortiter eleuata & affectu exaltato; tum voce iracunda,
afpera, infracta, raucà ,minaci, atroci, vno verbo martiali ,oculiſque
in Bafiliſci morem vibratis,operi irradiabit,& martialiter afpirabit,
voces quasdam iracundas atroces, imprecationumque , & odij in ho
ftesplenas, quas ille verſibus aliquot compræhendio , ftylo nimi
rum
 LIBERPRIMV S. 385
rúm pugnaci , & bellicoſo. Poftea ad omenta tranfit,quibusarma
inter fe religantur,apranturque corpori, quæ ex crudo Hyenæ ,
vel Lupi corio ,èviuente bellua derrado præparat: enſem præter
ca,clauam tela varia , fistulasmilitares,calcaria ,Joleasequorum ,
lupat a,& equum ipíum , tot rerum furilium , infectionum , potionú
apparatuiuttsuit ,vamiſerum fit hominem , eo dementiæ , & fu
perſtitionis.ſi neſciens tallit, vel impudentiæ ,fi fucum facit,deue
nire potuiſſe. Demum vero cùm hæc arma nullius momenti fore
videret,fimalè animato indueren :ur ,quod reliquum erat, ne po
ftremum aliquem ftoliditatehaberet,aque magnanimitatis ſecre
tum propofuit;fed illud quidem tot ambagibusinuolutum ,circú
feptumque tenebris,& ignorabilibus lineis deſcriptum , vt cùm
ipfo Maximilianum Primum in bellicis , cæteriſque graụioribus
negocijs , vſum tuille dicat,neminem credo dignum iudica: it,qui
poft tanrum Imperatorem , eiusaquæ fortunato hauſtu , magna
-nimus euaderet .
1. Hæc autem ,Comes Ludouice, co lubentius in hunc locum at 12 .
tuli,qui maxime mihi conueniens viſuseſt , quoniam non potes Refolliourque
fummopere nondelectarijiftius commenti nouitare,quod mirifi- varijs
nibus . vazia.
cispollicitationibus,non aliter quàmn Mellufinenoftræ, aut Artu
ri Britannici,vel Malagisi , fabulæ fuauiter tibi animum demul.
cere poterit; cumetiam , quod multi poftquam hæc ipfa viderint,
quæ ad te de Achille rediuiuo retuli , minori forfan deſiderio te
nebuntur ,vlterius inquirendi,in eius hiſtoriam ,quamdum ex ti
culotantum meriuntur,adeo quidem.amplo , & magnifico, vtpro
pler.bunc vadimonium defens pojos;egregiam illam & valdevtilem ..
fore concipiunt; interius vero cùm penetrant,nihilquod operæ
pretium bt inueniūt. Vnde melius conſuluiſſet ſuo pomini Burg
grauius; fi quemadmodupi Virgilius,quò talſa efle fignificaret,ea
ſomnia , quædecampis Elilijs dixerat , Aeneam introducit prori
pientem le ab illispereburneam portam , de qua prius illemon
uerat quodis chilenei
... mer i Süni gemina fomni porta , quarum altera fertur
.. Connea qua veris facilis datur exitus umbris.
iwini Alrera candenti perfçala nitens Elephanto ,
wak Sedfalfa ad folum mittunt inſomnia manes .
ita ille laudem pāruna.ex inuengjone libi quæfiuiſſet, non autem
Bb
 386 DE STVDIO MILITARI .
6. Aencide. exveritate quæ nullain eiusmodi fomnijs ,ac delitijs effe poreſt ,
fed non potuit hominugaciſfimus non reliquorum more facere,
quibus idvnum inmente tantum eft , vt poflintfe Iafonis inftar
ferre ad aurigore caputarboris.Nirnirum foecunda mendaciorum
Alchymia,fecundos etiam fabularum reddit, qui vltra quam fatis
eft, eius'ſacris operantur, & ex arcano quodam nouiter:in finu
naruræ detero, facillimeillosin ſpem adducit quorumdam alio
rum , quæ in illo pariterrecondita latere fibi perſuadent: hæc
vero cum effectuconfequi non poflint,ſaltem affectu venantur,
& quæ re vera nunquam viderint,cogitatione ramen depingunt,
quaſi ea explorata haberent. Hinc igitur Elixir vitæ profluxit;
hinc àurum pot tbile;hinc Metallorum tranfmutacio;& Chryſogonia,
vel :! Inſpeix fecreta;hinc Elias Artiſta ; hinc hominum non Adas
Wnicorum generatio ; hinc Electrum Vulcano pby/fcum , & ab Elc
ctro arma, quæ nullius corporisviolentia percellat;hincBiolyc
briū, ſeu Lucerna vila , hinc unguentum armarium & curario mor
forum magnetica; hinc generaleAlexipharmacum ;hincpalingeneſia
plantarum è cineribusHermecicisſuſcítararum ; hinc denique vt
ommum extrema; ſic ineptiflimafratrum larualium , quibusa Ro
fea cruceappellatio indicafuit ,Societatis hiſtorias queomnia fi
quis in rerum natura exiſtere crediderit, is immane quantum d
récto , & vero aberrat : ecenim quancuniuis penitiflimè in illa in
ſpiciarur, nihil vnquany aliud ellë depræhendentur, quàm vel
hominum vota , qui'nxuræ vires, & fecrera non fatis cautè per
quirunt,vel fraudes,ác'mendacia nonnullorum , quifamam ,ant
nummosaucupantur ; quemadmodum olim fecereſuistechnis:
callidis & vatris impofturis Tuchemius deAgrippa.Nec forfan.is
A verirare longius aberrabit, quiident'de Burggrauio iudicium
ferer, cum Marcellus-Vraucheint quiftylumvillig ac præfationes
commodauerat , ingenuè poftea taffuslity inepiftola quadamad
Arnaldunt Honorium & Bõecnip Societatis Jeſu Theologum ,
Jenimis ſuperſtitiosè are inexplorata,iftiushominis amicitiambin
buiff- qui neſcio quid inimentiaralamosuo pesebar Protecbine du
arcanis quibufdá Elerafinis pagiricis,gudrãitte penes jerépas apar
Srias profitebatur; 110n tam vtaliquid dolo mato,vel pro luperſti
tione agerer,quã vi elica Panopliæ iftius mirabilis & Biolychnij
præparatione,ſe quoque poflertollert hubtu,& aliquid aliud.co
fequi ,
 LIBER PRIMV S., 387
fequi, quod Marcellus.ſatis habuit, ne amicum in Scena iugula .
rec his verbis indicarefacile venaturam facisquid reifitreliquum .
Egovero quid Honorius venatusfit prorſusignoro , ſed quantū
admeattinet, nihil aliud exeiuſmodi verbis fufpicari poffum ,nifi
quod Burggrauius, hæc duo fecreta in vulgus emittere voluerit ,
tanquam illicia tranſmutationis illius metallicæ, qua le multos
poftea nummisemuncturum fperabat. Hæc enim eft fatalis chy
miftarum Helena , quæ fuis raptoribus perniciem accelerat; Hæc
Diana , quam vt nudam videre poffint incautihomines, non à ca
nibus fuis,vt Actæon : fed ab expenlis lacerantur; hic denique
lapis fcandali cuius confequendi gratià , non modo bona ſua
dilapidant,fed bonæ mentis iacturam faciunt,& tantum ponin ,
lapides , aur faxa conuertuntur. Verum vt Achillis Burgrauiani
mera vanitas, & impoftura a prima fua radice innoteſcat;animad
uertendum in primis eft, eandem illius,quæ & fimilium aliarum .
fuiffe originem , nempe ab impio illo ; & ſuperſtitionum omnium,
quas vnquã humana mens fibi fingerepotest promo condo Theo
phrafto; hic enim vt erat natura leuisin der nugaciffimus profeſſione
Medicus,confuecudine ferme ſemper ebrius,ita philoſophiam ſuā,
tam inæquali rerum mixtione temperauit,velonge plus in illo va
luerint natura, & conſuetudo , ad congerendas futilitates , quafi
per ſaturam , quàm Medicinæ profeſſio,vtiſtudtantun quod ho
minereci, & honefti ftudioſo ,dignum eft,inea conſcriberet .Vn
de præter innumeras hæreſes quas excogitauit cum Luthera;præ
ter magicos characteres, ritus, ſuſurros,quos Agrippæ præmuni
ait ; præter tor fabulas, quasà vetulis, vt ipfemetfatetur, fagis,ru .
Aicis, circumforaneis in medicorum officinas reduxit ; multa inſu
per ex ſuo ,& chymiftarum ingenio commentus eſt, omnino ab
Turda, & fi primo ftatim aſpectu yon talia effe,fed fundamentum
aliquod,in naturæ myfterijs occultioribus habere videantur:qua
lia funt quæ nos fupraaflignauimus, & inter hæc præſertim noua
illa confuſiometallorü inter fe ad Electri Vulcanophyfici compoſi
tionē, oleum ex fanguine feufæcibushumanis deStillatú, ad vſum lu
cernæ inextinguibilis , unguentum ſympatheticum ,teu curatio
vulnerum magnerica ,de qua nobis etiam paulo intra dicendüerit;
ita vt qui libros iftius hominis tot prodigioſis narrationibus
refertos , diligenter enoluerit , illi quoque neceffariò fatendum
Вь 2 fit,
 388 DE STVDIO MILITARI .
fit , totum huncauctorem ex fallacijs , fraude, mèodacijsquena
fuiſſe conſurum . Nihilominus tamen quia nullum eft tam impu
dens mendacium quod tefte careat; nec vlla opinio tam abſurdas
excogitari poteft,quæriauci quoſdam homines non inueniat,qui.
bus perſuaderi poffit; ita non defueruntmulti,qui ex talibusouis
pullos excluderent; hoc eft qui Paracelſi contemplationes , ex
theatro naturæ ſpeculatiuæ , in ejuſdem , per varios ignis gra
dus vexatæ , fornaces traducerent; ac interalios Burggrauius ex
oleo humano Biolychnium illud concinnauit , quod ſingulas ho
minis è cuius fanguine elicitum fuit, difpofitiones repræſentet,
nec vlla viextinguátur , niſi eodem fimul animam efflante : ex
Electro vero arma cudit Achilli fuo rediuino qualia ſuperius illa
fuiffe diximus : ſed quàm ingenueaut rectæ rationi conuenienter
iftud præftiterit, hoc fanè in præſentia difpiciendum eft.Electrum
igitur ſumit eo potiffimum nominea Paracelſo laudarum , quod
ſeptem in ſe metallorum virtutes contineat, & cæleftes nonnul
los influxus, quos ab aftris in fuæ fufionis momento recipit ; fed
quis vnquam dummodo mentis fuæ compos eſſet , de hoc ſide
Tali defluuio poft Ariſtotelem non dubitauit , maximè cum ad
eíuſmodi minutias operacionum pertrahitur; aut quis alias me
tallorum virtutes agnouit , præter manifeſtas , quarum partici
pațione concreſcunt, durantur, liquanturdifficulter aut facilius,
pro illorum materiæ difpofitione ? nugacium tantum eft, & otio
diſciplinifquepræftantioribus remerè abutentium , acutius in
illis videre , & ocultum nefcio quid rimari, quo femel admiffo ;
ruūtifti per vetitum nefas, fraudeſque omnes, & impofturæ quà
datà porrà ſeſe in hominūpernicē inferunt,nõ aliter certèquam
Horat. od. 3 .
lib.i.
Poft ignem ætberia domo
Subductum , macies, noua febrium
Terris incubuit cohors .
Verü quid poftea Burggrauius? experiêtiam laudat, ſed qualisnā
illa Deus bone, & quã ridicula ?Paracelſus inquit ille ,annulos digi
tis geftari ſolitos ex hoc electro fudit, quos quicūque induiſſet,nū
quam vel ſpaſmo, vel odontalgià corriperetur, fed nec in epilep
liam incideret , aut ab immundis ſpiritibusvexaretur . At hæc
pauca,& in Hermetica philofophia, que tota ex figillis, & chara
Steribus conflata eft , adeo frequenti vſu trita ,vt magnam electro
Vulca
 LIBER PRIMVS . 389
Vulcano phyſico auctoritatem conciliare non poffint: viſunu
igitur à ſe in Hiſpania narrat,qui tintinnabulum ex hoc cleftro fu
ſum habebat , duarum plus minus librarum prindere, cuius pull
atione varia euocabat fpe tra ;multis qua . dique in fpectantibus ,
& bcm 'num inſuper ferarı inqiem uftrà velad je cogcbat vel
di pellebat iterum ,pronu u ,& arbi-rio.Papæ quid narras Burg
graui, ergo Paracelius Hifpaniam cdjt : ím tivaria exprimenea
colligas , quæ alibigentium à fecbferunta refert, pervniuerſum
orbem peregrinarus eſt, qui nedum ex Germania diſceffit:ergo
fpecitra vidit pleno meridie , itu campanæ , velut canes libiło
euocara ; ergo tibihac mentiendi,& quiduis impune c in fingendi
licentià , 'animos fecit , vt ñula - fimiliter ciuidem farinæ à te
obferuata referres: & lyricam Ferdinādi Aluaris Ducis A bani,ex
elétro magico fuiſſe comjceres;vt Rotolardi enfom eadem ex ma
teria , & eiuídem cornu , virtute magnetica preparatum diceres;
vt fpeculo Virgilý magnam vim ineffe ; & adulteros acmeretrices
omnes qui in aula Regis Arcturi erant , tinniru cuiufdarn aris
magici,èponte fè in aquam ſubrer labentem dediffe præcipites
arbitrareris ; v ¢ denique tot nugas nugaciſſimis, tot inepras ,
& ridicụlas hiſtorias tot fabulas, & Atellanarum cxordia, in hunc
librum congereres , quo fidem Achilli tuo rediuiuo , impene
trabili poſſes aftruere . Ad populum phaleras diceret alius, alt
ego qui nullum animal facilius decipi, turpiuſque traduci ſcio ,
quàm belluam illam multorum capitum , qui animà tantum vti
tur ve viuat, non mente vt fapiat ; ad prudentes viros,& fapientes
te amandabo , quibus riſum moueas, aut potius commiſeratio
nem ; ob cafum tot ingeniorum , quæ nimis quàm frequenter in
illas ſyrtes , & fcopulos volentes impingunt, vnde ainplius non
poſſuntablque bonæmentis sacturà ad portum enatare . Arvero
quomain armaturæmateria per ſe non fufficiebat,licètex electro
mirifico, ad inuiol bilem efficiendum Achillem rediuiuū ,impene
trabilitatem illi, & merito quidem adiungere voluifti,fed vnde vel
quomodo ab imaginatione Fabri;quiverofieri iftud poteſt !cum
illa fomno fimillima fit, & in proprium ſubiecium debilis exi
ftat,in alienum nulla,niſi rurſus ad gerras quas cõgeris recurren
dum fit: fed tædet me profe &to illarum , nec fi Lucianus , aut
Apuleius fis,hóc à me obtineaś, vete de illis amplius pacienter
Bb 3 feram .
 3.90 DE STVDIO MILITARI .
feram , Anigiturà vogt virtus illaprofluer? nihil equidem mi
pus,momētanea enimeft aerispercuſſio, & pelsvunõduese peasvn
de quoi dicitur;nec verba Fabri ferrea ſunt,aur fuſile afi.quod ele.
ctrum quod reliquis metallis miſceatur, tanquam fi
Alhat, #srimis aurique metallum ,
Vulnijacusque chalybs vaſka fornace liquefcat.
Forſan ab aſpectu ? atille fineſcis admiſſione ſpecierum fer,non
emiſſione , feu defluentibusquibuſdam quali exuuijs, à re con
ſpecta ad oculum demillis, non foras è conſpectuerumpente lu
mine , quod cum alio externo iunctum coeat:nam quod ad iftius.
emiflionis fidem afferunt Platonici , de Baſilico , autmuliere
quæ ſuperfluo fangine per menſium interualla repurgatur ; in
efficax prorſus , & irritum videtur argumentumeffe . Neque
enim hæc vě vulgo creduntur,vera eſſe comperimus ; & li Balif.
cus hominem interficeret, aurmulier ita affecta polluerer fpecu.
lum ,iftud non viſione aut ei famulante ſpiritu ; ſed cetro quodă,
& diroyapore,qu: foras.vtab ore, & reliquo corpore, fic etiam
ab oculiserumpit,& emapar.Reſtar igitur vt abexpirationè anbe
litu,exfuffiazione temperies illa proueniat;quafivero Faber.
Sanguinis.expirans calidum.de pectore flumen ,
illud in electrum verfarer?acnon potius fumum ,tenuem è pecto
ris fọculo protrulum,qui ftatimin auraseuaneſcit . Malé igitur
literis inauguratus ſit oportet,qui præter nugas, & fabulas, quic
quam aliud in operibus Burggrauij venantur,cùm illa ſi breuiter
Lucapa quidfentio proferendum ſit,nihil aliud fint,quàm
Gerra Germana . Aedepol Lyre Lyre ..
13
2. docetur.
Regius autem hi fuo nomini, & vtilitati publicæ conſulunt?qui
saturalfer impenetrabilitarem illam armorum ,exferri metallorumque pur
tipurgarioad
armorkm in
gatione, & certa præparatione,tanquã ex naturæ officinaeducere
penetrabilite conantur; quemadmodum Cardanus in libro devita propria ,
sem iw etiä quem i norders.Allarij Crucij munerepenes me M.S.habco, & 1

calybis ad gla in opere ilto vario de fubtilicate, factum ſuo tempore fuiffe refert
diorum pre
fitanriam ,
Jib 7.:
àGalearia Rubeo Mediolanenſi, qui ferreos choracas ita indura
bat,vtæque facilè plumbeis:glandibusobfifterent;ac illi,quivul
goduplices appellantur , quiquepræ nimio ponderevix.etiam à
militibus vitæ ſuæ cupidißimisgeftari poflunt . Et fanè cum iftius
rei rasio in purgacione mecallorum ,aut eorundem indurationer!
con
 LIBER PRIMVS .
391
confiftarzvtramque arrifes ille Mediolanenſis vfurpaſſe viſuseft,
qui longis idibus,acviaquarum ,tenues ferri laminas ita cõden
I ſabat, expurgaro nimiram perignem terreo , & aqueo excre
mento , vi coaéta hoc modo in fe materia , candem omnino
duritiem , quàm duplocraffioralia , ſed non ita accuratè repur
gata exhiberet . Enimuero quanam arte hæc duo in armo
rum præparatione obtineripoffint , nemo, quod ſciam , fuſius,
autmelius Ioáne Baprifta Portaedocuit,libro decimo tertioma
gia naturalis , qui totus eſt de re ferraria , nec etiam inutiles ſunt
Cardaus loco iam antea à nobis lauđato , & Antonius Mizaldus,
qui centuria quarta,& octaua memorabilium , quædam acuendi,
& folidandi ferri fecreta proponit,à peritillimis,vt inquit,machæ
ropæis accepta. Quibus vealiquid ex humanioribus literis addã,
quod te reficere , Ludouice Comes ,atque oble &tare poſſit;memi
ni me quædam legiffe in Plutarchi Demetrio, quænonmultum ,
ab eo quod Cardanus de Galeario Rubeoaſſerit , fine diſſona , ſic
enim ille Demetrio duo funt ex CyproThoraces atlariferrei,quorum
vterque quadraginta minarum erat ;torum robur cum velleiZoilus
fabricator oftédere, iuffit aduerfusillos triginta paffuum interualloex
catapulta relumadmitti, quo quidem fatto adeo firmiter vim teli ſu
ftinuerunt ,vi nibil in illis relielum fit,preter lineam quandam , qui
non teti cufpide, fed penicillo potiusconfeita videbatur. Horum atcero
virum audaciffimum , ac robuftiffimum omniam qui cum Demetrio
erant Alcimenum Epirotam eobello vfumfuiffe rradufolu nt, mqueam
maduorom salentorum gellille , cumalij unius dumtaxat talenti ar
mis vterentur . Quoniodovero talisduritiesferro concilianda fit,
rem equidem effe exiftimo : quæ vnà forfan cum artifice, & in
uentore fuo perierit,tampauci,funt hodie , & antiquitusetiam ex
titerunt,quibus cognira hæc, liquidoque perſpectafuerit! Quan
quam exiftimoego,modum quendam eiusconfequendæ ,fuille libro que
ab Homero propofitum per fimilitudinemillam , quam affert in
Odyſſea à Fabro Ferrario ,qui fecurim , vel aſciam in aquam frigi.
dam immergit,quo duriores illas efficiat:nõfecusac hodie noftri
etiã artifices facere folent in ferri tractationé, & malleatione,dum
Inter femagna vi brachia tollunt
In numerum , verfantque cenaci forcipe maffam .
quemadmodum inquit Virgilinsde priori, & vulgari ferri præ . Encide. 8.
Вь 4 para
 392 DE STVDIO MILITARI.
parationc cuitandem altera ſucceditre &tè,eleganterque ab Oui
dio exprella,
Mecarr :13. Terribilem ftridorefonum dedit,ut dare ferrum
Igne rubens plerumquefolet , quodforcipe curuà
Quumfabereduxit,lacubusdemittit.
qua:in operatione cùm Hiſpania primas ſemper obtinuiſſe fera
tur,itaut Vulcanusillic officinam , &Mars armamentarium poſuiſ
lib.de veteri
fe dici poſſet;in eoque potiſſimum nomine palmam illi inter cęte ;
bus metal.
ras Europæ regiones Georgius Agricola his verbis deferat, qui
Europe regiones è quibus multa metalla quondam fuerunteffofacon
fiderant;primas tribuant Hifpaniæ ,fecundas Thracia,tertiasBritan ,
nie,quartas Galliæ ,quintasGræciæ,quas reliquæ fequuntur:tum ve
roin Hiſpania Bilbilis aquam ſingulari ad ferri temperationem ,
prærogariuà fuiſſe ex luftino didicimus , nec illudetiam Martiali
lib . 13.
indicium fuit,cùm patriæ ſuæ laudes celebraret ,
Me multos repetita poft Decembres ,
Accepit mea rusticumque fecit :
Auro Bilbilis , fuperba ferro .
1 yellem tamen yt magis diſtinctè explicarum ab Auctoribus fuif
fet, qualis nam eius aquæpeculiaris virtus erat ; quoniam om
nibusaquiscommuneeft,vt earum appulſu candentis ferri calor
introrſum compulſus,fortiorque redditus,humorem ab fumar, &
ex ficcitate maiorem duritiem adipiſcatur, partibus in fe coactis,
acfolidioribus factis; Alijtamen velutè contrario volunt aquam,
ferricandentisquod inillam immergitur intimos. ſubire poros ,
ac meatus , illoſque ita replere, aerequi intuslatebat expulſo , vé
ferripartes fibi inuicem cedere amplius non poffint, & frangan
tur potiusquam malleis cedant. Vnde Lacedæmonij quemadmo
dum obſeruat Plutarchus , numiſmata ex ferreis baculis confia .
Lycurgo, re ſolebant,eaquecădentia mergere aceto ,vt diſrumperentur po
tius quàin in alios vſus conuerti, autmalleo tūdi poffent;quod ſa
cis argumento eſt aquam & acetuin intimos ferrimeatusfubire
cùm alioqui ſubftantia ,quæ nihil intus admittit , fragilis reddi nõ
foleat. Multos tamen fcio huic fimplicipræparationi parum co:
fiſos, operoſiores quaſdam excogitaſſe immergendo férrum in ,
muriamjurinam ,Juccums rapbani, lumbricorum , & fimiles alios li
quores, quibus tantumtribuitAlbertus Magnus,yt meà quidem
len
l
 LIBER PRIMVS : 393
fententià, parum differánt ea , quæ dicirin ipſorum commenda
tionē , ab illis quæ Burggrauiusde cultris à Diuo Thoma, & ipfo
met Alberto ,ac Paracelſo tabrefactis, & ea temperie donatis nar
rat , vt illis æmulationeforſan cum Tarquinio ,cotem , & quæ vel
fent alia duriſſima,plumbiinftardifcinderent. Quod vero ad pur
garionemferri,& chalybis attinet,hæc antiquitus Hifpanis frequê..
tiſſima erat tefte Diodoro, ve laminas ex quibus gladios , & arma
procudere volebant,terra ad aliquod tempus operirent, quo illæ
ferruginem , rubiginem que contraherenr, & purgarentur:noftra
autem ætate Fabri Ferrarijcùm laminas, tum parata ex illis in
ftrumenta fimo equino ſepeliunt, eadem prorſus experienciàdu in Timão.
Eti;quoniam vt rectè conijcic Magius ex Platone, ferri fubftantia
cùm impura,foculēcaque ſit , ac habeat terræ indigeftam portio
nem non modicam ,humo quodammodo macerata,marceſcentia
excrementa exudat,indeque rubigine,tanquam ſcabie quadam
obducirur,qua leuiter detersà purior euadit;vtin peruetuſtis enſi
bus , ac rubigine ſcabris videre eft, qui poftquam expolitifuerūt,
miram tum in incidendo,tum in fodiendo vim adipiſcuntur. Iftis
vero temporibus Damaſci,quæ totius Syriæ Vrbs vetuſtiſſima, &
Regia eft, ftomoma in ſcobem redactum deglutitur ab Anſeribus
reddi,uniqueconflatur in maſſam , ex qua arcus , cultelli, enſes,
acinacesque vndulati maxima arte conficiuntur, Damaſceni, &
ipfi vbique terrarum nuncupati ; atque ob incomparabilem , & /

rariſſimam chalybis temperaturam , fummo apud omnes in pre

tio habiti,itautverutum ipſum , ſeu lamina alicuius enſis, auraci.
nacis centum aliquando aureis æftimetur; neciniurid fanè,cùm
eius chalybis ea vis fit,vt vno ictu, nihil recuſa eius acie,militum
galeæ difcindantur,non magis illi obſiſtente ferro, quàm lignum
vulgaribus gladijs repugnat; quemadmodum Turcæ ipſi magno
fuo damnoaliquoties experti ſunt, in prægrandi , & ponderoſo
Georgy Scanderbechiacinace , quem Piſauri in Vrbinatum Ducis
armamentario,Eminentiſſimus tuus patruus , cùm hac in Flami.
piam iter haberet,non ſemel vidit, & admiratuseft .Vt nihil hic
referre neceſſe ſit, quæ Sigebertus Gemblacenſis habet in
Chronico de lancea Regis Britonum Arturi, quà leptuaginta ſu
pra quadringentoshoftes vno prælio occidit ; aut quæ Giraldus lib.3 .
in hiftoriam Galliæ fatis leuiter , & inconiideratè retulit de Du
randa.
 394 DE STUDIO MILITARI ,
randalo,vel Durindano Rotolandi Caroli Magni cxforore nepotis
enſe,ſorſan a duritie ira appellato ; præter quam enim nullushæc
asoroza pro veris habebit, qui fimiliter Dædalum , & alinosvo
Jalte libi in animum non inducat, certum eft adhuc,nihilhæc ar .
macommunchabuiffe cum Damaſsenis, nec eius temperatura
fuiſſe, vicautes aſperrimas diffecare ; faxaque in frufta commi.
nuere potuerint.
14 . His igitur pro veritate, & rei ipfius natura ftabilitis,veniendu
Moxjebedias eft adfyngraphas,& fchediaſmata,teu amuleta,quibusmilitesgrc
matá(ow bre: garij,fuæ incolumitatiapprimè confultum exiftimant, cùm illa ex 1

medi amuil. collopendula geftarint; eoruinquevanitas, &impoftura primū

sorum vani. quidemexperientiæ , deinde etiam rationum momentis demon
zas smulque Aranda eft.Hoc vero nefcio an commodius vnquamfieri pofſic ,
pomams nain quam duobus exemplis , quæ ab hiſtoriæ noftræ fcriptoribus
to detegüent. mutuari poſſum :narrantenim ſuperiori fæculo cùm turbantibus
omniaSectarijs, Germanorum hæreticorum examina in Galliam
irrupiffent, & à Duce Guiſo octodecim illorum millia , quæ Baro
Danou ducebat,penituscæfa fuiſſent,ac internecionidata;huiuf
modi fchediaſmara collo cæforum fere omniuan appenfa reperta
fuiffe ,ab ijs qui cadaueraſpoliabant ; vnde profecto conie& ādum
eft, nonmodo debile,fed nullum cmnino in illis latere præfidiữ;
turiufque facere eos qui prudenter,& callidè pericula deuitant, li
forfanin ipfis occumbere riment, quàm qui temerè illa fubeunr
tribus,aut quatuordamnatis carminibus confli. Quemadmodū
ijdem Scriptores accidiffe narrant ,militicuidam ex eorundem ,
lectariorum exercitu, eo tempore quo Pillauium vrbem in Gale
lia celeberrimam obſidione cingebant; hic enim æftro furoris
percitus,cùm impreflio quædam tentaretur,audacius cæreris pe
dem intulit, & quaſi folus vrbem expugnare voluiſſet , ita ſe pro
pugnaculis admouit , vt ftatim imbre pilarum ferreo traie & us ce
ciderit;figno autem receptui dato , cùm Duces Catholici miraré
tur quid iitud audaciæ , & temeritatis in manipulario ? alijque fu
rore huncaut infaniàagitatum ; alij probrofæ mortis penam ,
quam ſcelere aliquomeruiſſet ,huic forfan honoratiſſimæ com
mutatam ex Ducum indulgentià dicerent; placuit fune demiffo
corpus axtrahi, & eccum in eius pe& ore fchediaſma,cuius mirifi
cam virrutem ,fuis commilitonibus proprio fe , & euidenti peri
culo
 LIBER PRIMVS . 395
culo patefacturum receperat . Quinimo in bello quod Carolus
Quintus Imperator contra Barbaraſſam in Africa geffit, accidit
femel,vt Barbarorum triginta millia,ad occupandam turrimin ,
antiquæ Carthaginistumulo fitam ,magno ftudio, & velocitate
contenderent,præeunte Mago quodam facerdore Numida, qui ſu
perftitiofo vlulatuedito ; ſpargebat circuiquaque quaſdam fyr
graphas, quibus: Chriſtiani nominis militibus dirum exitium 101
precabatur : fed quàm fibiipſi funefto exịtu , confeftim paruit ,
quia Carolus ipſe promotis equirum , & peditum aliquot ordini
nibus , Barbaros inualit , atque omnes celeriter mago facerdo
te ante aliosinterfe & o,terrore perculfos in fugam coniecit. Quid
vltra Turcæ potititota fere Epyro poft mortem Scanderbechi,
eius ſepulchrum quod apud Lyfum vrbem fuit,effoderunt, oſla
que tanti Herois religiosè direpta, fibi quiſque qui fruft ulum.ex:
illis habere potuit , ituris in bellum pro amuleto geftanda da.
xit . Et Ziska eriam Thaborenfum hæreticorum Dux , multum
Aeneæ Syluio , à præfentiirbellis audacià commendatus , curim
vbioccubuiflet fibidetrahi, eademque tympanum pro Quina lib.3cap. 46.
pelle interdi teſtamento ftatuerat ; futurum Ipondens militibus
ſuis , non minori terrore perculſum iri hoftem ,ifto fonitu audito ,
quàm confternatusante fuiffet; feipfo in primaacie depugnante .
Quis tamen aur Turcas , aue Thaborenſes herèricos inſuperabi
les.propterea fuiffe , minuſque periculis bellorum obnoxios,fibi
fànus perſuaſerit ? præfertim cùm poftremi, feroci ilto Impera
tore deftituri,protinus oppreſſi à principibusChriftianiscecide
rint , præclaramque illisarrulerint occalionem de impietate rri
umphandi ..Verumtamen reclamant quotidie huic opinioni mi
lites, & vnà cum remotarum artium ſtudioſis ad experientiam fi
militer prouocant , vt multorum explorata præſeruation à pe
riculis , de viac poteftatefuorum carminum , fidem miſeris ħo
muncionibus faciant, quorumcredulitati qui malignè velit,pof
fit etiam facillimo negotio imponere : cùm taprus lit eorum .ftu .
por,camque peruicax ignorantia,vt quemadmodum . Alcumena
in fabula maritum abadulteronequiuitdiſcernere, fic ipfivix in
telligant guantum difteni era.lupinis , prorfuſquevefatyrice lo
quar inguinis,& capitis que fintdiſcrimina nafciane;fedmultaquo.
tidie ve sibiexplorata pronunciant, quæ ne quidem digna ſunt
lucu
 396 DE STVDIO MILITARI.
lucubrationibus anicularum . Et amabo quomodo poffent hi mi
hi in animum inducere , vt credam præſeruationes illas quas ia
Ctant, potius àſchediaſmate fieri, & periapris illis fuis , quam caſu
aut Fortuna . Maximè cùm ex ijs quę in fequenti libro ſum dictus
rus , & ex militaribushiſtorijs omnium pene nationum , liquido
conftare poflit , infinitos vitam omnem duxiſſe in periculis ver
ſaroſque lingulis diebus fuiſſe , inter hoftium globos confertos ,
glandiumque, & telorum imbresſuſtinuiſſe , ac primos in omni
conflictu , manus conferuiſfe , abſque quod tamen vilum vulnus,
vel eriam leuifſimú acciperent . Refert enim Vopiſcus ex Theo
clio Cæſarianorum tēporum ſcriptore Aurelianum manu ſua bel
lo Sarmatico , uno die quadraginta du oclo interfeciſe , plurimis au
tem , & diuerfis diebus vltra nongentos quinquaginta,neque tamen
alicuius vulneris quod his in certaminibustulerit,vſquã fit mētio:
fic Georgium Caſtriotam narrāt gentiles eius nunquam detrectaſ.
ſe pugnam ,nunquam hofti verrifie terga,nullo vnquanı in diſcri
mine meru occupatum, & quod rei caput eft nunquam vulnera
tum, niſi ſemelleui ſagittà in ciure fuiile, licet fupra duo hominū
millia ,diuerſis in prælijs ſuà manu interfecerit. Nemo ramen vn
quam dixit, ac ne cogitatione quidem fiuxit , illum ſuperſtitio
fis carminibus, aut figuris, fui curam commififfe , vt nec cer
tè de Cæfare , de Montucio noftro , de Piſsario Marchione ,de Joan
ne Franciſco Proauo fuo, & fimilibus viris præliorum, rixarumquc
auidiſſimis, in quibus tamen impunè verſati ſunt, illud dicendum
eft . Enimuero vt quàm ineptè fuperftitiofi homines devirtute
amuletorum ſententiam ferant,contrarijs exemplis oftendam ;Re
fertGuionius , obſeruatum fuiſſe à multis , nobilem Gallum ,
quinquies ex fingulari certamine victorem redijſfe , quia Hip
pomanes cryftallo incluſum ſecum ferebat:necille vlterius inqui
in varijs le&ti.rit in rei veritatem ,aut hiſtoriam hanc fall inſimulat,ex incerta
33?: Hippomanis natura ,de qua non fatis adhuc conuenit inter ſcri
goibas.cap
.2
ptores , num ſit confectia quædam ex Titimalo herba , quæ apud
Arcadas in Aegea vrbe præparetur, vt Theophraſto placer: an .
1.1.9. deftirp. vero ftirps aliqua quemadmodum cecivit Theocritus; aut virus
hiftor.

lib.i.elegia.4 illud ex equarum inguinibusdefluens , quo tempore feruntur in

amorem , ſicụt Tibullus interprætari viſus eft
Et quod ubiindomitisgregibusVenus afflarbumores,
Hippar
 LIBER PRIMVS . 397
Hippomanes cupida deftillat'ab inguine eque .
& grammaticorum doctiſſimus atque accuratiſſimus Seruius ad
illud tertij Georgicon 1:1.7.
2
Hinc demum Hippomanes vero quod nomine dicunt
Paſtores , lentum deftillatab inguine virus .
quibus cum facit eriam Columella his verbis , itaque curandums
eft vtprædi&lo tempore anni tam fæminis,quàm admiffarös defide
rantibusfias coeundipoteftas;quia id precipuearmentumfi probibeas
libidine,extimulatur furiis.Vnde& equinü nomenveneno inditüef ,
quod equinæ cupidini fimilem amorč accendie.An potiusres eo nomi
ne ſignificata caruncula ſit, in equini pulli fronte enata , caricæ
magnitudine, & colore nigro , quam ftatim edito partu mater dē
tibus conuellit, vt aſſerunt Ouidius in fecundo neitūs reguxonyvías.
Fallitur Aemonias , fiquisdecurrit ad artes ,
Datque quodà senerifrontereuellit equi .
& Plinius,ac Ariſtoteles multum etiam ipſein Hippomenis natu ,
ra varius, cum alibi liquorem illud effe dicat, alibivero caruncu
lam ; & alias vnum & idem vtrunque faciat , alias etiam dia
uerſum , ibi vero , inquit , eiiciunt quiddam , quod cognomine lib. 8. cap. 2.
voce appellant ,cum eo quod pullus nafcens gerir. Aur denique lib.6.deHir
animal. cap ..
non res aliqua fit, quæ per ſein rerum natura exiftar , ſed nudum 33,18 . & c.
tantum,ac fimplex nomen eiusfuroris , ſeu orgaſmiqui equosine
ámorem cõcirat, quaſi roù I TWOU M. cvix:non inquam adeo accurate
hiftoriam illam perpendit Guionius, vrin hæc omnia fibi in
quirendum duxerit. Sed demus illi Hippomanes rem eſſe quæ
cryftallo includi à ftultis hominibus, & geftari poffit; num pro
prerea ftatim conijciendum erit, eius virtute quæ prorſus nulla
eft, non au em caſu aut induftrià fieri, quæ, illud autſimile quid
ſuperſtitioſum , acinane gerentibus, contingunt?At vero caſus ,
inquitille,bis aut ter eodem modo res vt accidant efficere poteft,
hic vero quinquies vicit,omnemque fortunæ ſecluſit potentiam
at vide precor , quam falso de rebus iudicent , qui ad pauca ani.
maduertunt:Bouteuilleus nobilis alter Gallus,bonorum omnium
Ducis Mommorantij, niſi parem cum illo vitæ exitum culiſfet
hæres ex parte futurus, fepties & vicies ſingulari certamine, cum
pugnaciffimis Gallorum expertus eft,adeoſemper illi blandiente
fortuna,vt maximo totius Europæ ftupore,bis terue ad fummum
con
{
398 DE STVDIO MILITARI .
contraria įllà vſus ſit . Sordellus item Manguanus qui ducta in
vxorem.Eccellini Tyranni Parauini ſorore ,celebris apud non
v qullos Principes extitit, quo tempore ſingulare certamen magni
ab omnibus nationibus habebatur, ipfe vigintitres famoſiſſimos
libi .
pugnatores , publicis concertationibus fuperauit, & quidem tres
eadem die in Gallia, cũà Ludouico Rege in eam accitus fuiſſet,
tefte Baptiſta Placinà,qui Şordelli vitam eleganter expreſſit in
hiſtoria Mantux GouziacæqueFamiliæ ,quam ex Bibliotheca ,
DominiciMolinielegáticharactere deſcriptam , nec adhuc Ty.
pis excuſſam , commodauit mihi vir amoeniſſimi ingenij, &mul
tæ in literis induftriæ lacobus Philippus Thomaſinus: Verunt ,
quis vnquam audiuit,vel Bouteuillaum ,cuius memoria geftorum
omnium recens apud nos eft;vel Sordellum , qui tam accuratè de
lineatus fuit à Platina, tot victorias felicesque digladationes ,
aut Hippomani, aut ſuperftitiofo & vaniſſimo alicui carmini ac
ceptas retuliſſe,Sed quo magis pateat,quiduis aliud plus poffe in 1

rebus bellicis, quàmperiaptaomneſque, ineptiſſimas fyngraphas;

ex duobus alijs exemplis iftud confirmo, quæ fi re &tè cõlideren
tur, pudorem omnibus incutere poſſint,qui multa breuibus &
fchediasmatis abſque ratione tribuunt, quæ temere potius aur
caſu facta videripoffint , Mornacium comitacus Venaiſini oppi
dum , turbantibus in Gallia Sectarijs ,Baro Ardrerius qui multū
apud ipfosauctoritate yaluit, vi Catholicis eripuerat; atque vo
erat animo feroci valde, & truculento ,omnes ad ducentos ferme
qui in eius caftri præſidio repertiſunt, ex altiori turre,ſaltu præ
cipites dari iuſſit,in ſubicctasrupes:illudque dum à ſuis impigre,
& omnigenere fæuitiæ pręſtaretur ,vnusinter alios deiectospræ
cipitatoſque , ramum arboris quem forsiHi cadenci forte obtule
rat, tam conftanter retinuit, vtex illo diutiffimè penderet ; quod
videntes hæretici, deftinatis fclopetorum infinitis ictibus ,eum
ex fuperiori loco peciuere,mox etiam faxis, & omni alio telorum
genere, in eiuscaput vibratis, quantum viribus , & induſtrià po.
tuere,tantum in eius perniciem conati ſunt:ſed fruftra nitentibus
illis ,Ardretiusei tandem parcendum cenſuit, quem caſus tam
11.4 pag.2c6, diu & contra tot coniuratos hoftes defenderat : eaque res tam in
Tolens poftea & mirabilis omnibus viſa eft , vt Catharina ,
Medicea Franciæ Regina , & Caſtelnaudus qui totam hiſto
riam
 LIBER PRIMVS.
399
riam fcriptis ſuis confignauit,cum hac iter haberent, locum fibi
deſignari,& oftendi voluerint, in quo miſerille , qui adhuc ins
pago non ita difſito viuebat,tam euidenti caſus miraculo, certum
vitæ periculum euafiffet :at nulla hic Syngrapha, nullum Breuer
nihil occulrum aut ſuperſtitiofum , cuiblenniilli,& ftolidi homi
nes, dum nihil ſincerè dijudicant adhærere poffint. Aliud vero
exemplum quod vanitatem eiuſmodi omnem funditusconuellit,
tale eft . Pariſijs ſub annum MDLXXXVII. v. Kalend. Octob.
Rotæ ſupplicio, quod Paulo ante a Germanis acceptum, iudices
noftri velut extremæ fæuiriä сormentum , in publicos graſſato
res decernebant ; excruciatus fuit ad mortem Normanus qui
dam nomineCantapedius,eo quod alterinobiliMillanoDallegere,
capfulam miſerat , quam ille dum in renfotiorí, & angufto con
claui fraudis inſciusaperiret , en ſubito duæ & feptuaginta glan
des plumbeæ, ex triginta ſex minoribus fiftulis ,quæ in illa quo
quo verſum diſpoſitæ certiſque rotularum circumuolutionibus
ignem conceperant, tanquam ex Tartari taucibus,eructantur in
perniciem ſuam , & ferui cuiusdam à pedibus, qui tunc illi adfta
bat: quid igitur ex illis factum fuiſſe cogitas, nihil minus opinor ,
quam vtinftar cribri, perforari ambo debuerint fed forfan ob
fuerunt carmina quæ geftabant ? Apage tale auxilium , caſus ita
culi:,ve Alegrià prorſus inuiolato,milellus ille Sofia vix d pedibus
laborari , quos tranſeuntes aliquot globuli defibarant . Eterit
adhuc aliquis adeo proieđæremeritatis, & audaciæ , quica quæ
mera forte fiunt, in vanæ cuíusdant ſecuritatis opinionem velit
conuertere ? Sane tam inepta eft hæc hallucinatio , vt non ma
for olim Romanorum fuerit , dumfibi perſuadebant, vrbem fua.
co anno à peſtilenti contagio foreimmunem ? quo Plauti conce
dia cuiargumento eſtAmphitruo,probe inea ac decenter recita
ta fuerat. Sedira eſt vulginatura, vt præignorationererum ,myl
tafæpius in illis quae quoridie eueniune,pro veris caulis habeat,
quarum nulla eft cum effe & u conuenientia ; & ex aduerfo varias
Non conſideret,quæ prorfus cum illo conſentiunt: atque vbi vel
læuiſlimæ fuperftitioni locus eft,ex innara credulitate ftatim ad
illam rapiatur; vtante aliquot annos,cum primum Suecus in
Germaniammouererjaccidit;quisenintunc rumorem ſparfum
Don audiuit de tenebris, quas Finlandimilites daninaäsartibus
 400 DESTVDIO MILITARI.
inexpugnatione cuiusdam arcis munitiſſimæ concitarant? ego
ſanè videram illum diſſeminari Pariſijs, & quosdam amicorum
ſubſannaram , quod auctoritate Olai magni , quaſi dare pon.
dus idoneà fumo , abuterentur ; neſciebam tamen quonam .
fundamento mendacium illud niteretur , donec perlečià hic Pe.
tri Baptiftæ Burgi eleganti hiſtoria de bello Suecio ,didicifabulæ
huic occafionem eiusinodi fuiffe , quod Brandesbuga Rugie à
Sueco obſeſſa oneraria biduo poft in conſpectum ſe dedit,quam
dum Sueci myoparones continua tormentorum diſplofione
prohibere vellent, ne commeatum in terram exponeret, contra
-rijs vero ictibus illam rutarentur,qui in prælidio erant,factú ex eo
eft, vt craffiora fumi volumina proſpectum omnem imperiali
bus ademerint, animumque Suecis attulerint arcem hanc im
prouis à irruptione expugnandi :atque ita fumus ille Bombarda
rum , credulis hominibus impofuit,vt inpalà ſud ftoliditate, con
15. feftim diſſeminarentmagicum illum fuiſſe, & à Finlandis excita
Orlendirme tum ,probèiftarum artium peritis.
fueomni aber
quod Atipſinon tamen fibidefunt, ſed auctores propemodum infi.
vera fonsqui finitos laudant,quibus fidem non habere in ijs quæ de amulerer
quod comere rum characlerum figillorum , verborum , berbularumque, virtu-
crediis prae
pagari. te obſeruata tuillenarrant,pon, temeritarimodo,fed piaculo fce
ilus proximum eſſeexiftimant, ſed cur nõitem grande nefas erit ,
omnia temerè acinconſultò, & inexplorarò ſcribentibus crede
re ? quaſi vero vlla ſit fabula tam abſurda, prodigium adeo im
mane, monſtrum ita horrendum , quod contra ſenſum omnem , !

ac rationem fuos fautores, & laudatores non habuerit , quorums

maxima pars eo jam dementiæ prouecta eft, vtnon amplius cura
illi fir de veritate , fed tantummodo de mirabilitate hiſtoriarum ,
quà potiſſimum allicere fibi, & deuincire poffe le &torum animos,
qui talibus nugis ſpoptè capiuntur, exiſtimat . Quinimo certos
nominare poſſem , qui pertinaciter contendunt, Apuleio , o Lu
siano dum ſe tabulas narracuros ſpondent,minimècredendum
effe; quoniam hæc omnia quæ feferunr de Magorum præitigijs
tam vera effe perſuaſum habent,vt quæ apud Sagram gefta funt ;
veriora eſſe non potuerint, ſed illosarbitrantur, quofacilius pec
caris ſuis noctem obijcerent , quæ verè præſticerant, ca fabulas
appellaste >
Ora
 LIBER PRIMV S. 401
O capita Antigyra juccis curanda meracis!
quid aliud reliquum eft vobis ad inſaviam , & furorem , niſi yt idē
afferatis de primo illo,& antiquiſſimo fabulatore Aeſopo , & Oué
cum fratre ſuo Lupo, aut Quercum cum Platano ſermones inui
cem miſcuiffe de Rerum publicarum conuerſionibus, aut Princi
pum interitu credatisequidem facilius quiduis fero quàm fimi
les ineptias,& citius ad latomias damnari vellem , quàm aſſenſum
præbere Calliſtheni, ſcriptori illi Græco mirè nugaci , & im
perito,qui paſſim in Bibliothecis manu tantum exaratus ſerua
tur, vbi Alexandrum inquit, fi quando hoftes in eum irruerent,
non ipſum phalanges ſuas inſtruxiſſe , ſed pelue pofita Lecano
mantiam feciſſe : hic tamen quid facias inter tot ingenia vulgaria,
plebeia, parua, deiecta, quæ in anguítas damnara cogitationes ni
hil alti concipiunt, nihil præclari, ac ne veriquidem cogitant, &
in quibus vt de Anaximene dicebar Theocritus,verborum flumen
eft,mentisgutia , imo vix dum falis mica: equidem {uis vt moribus
relinquancurcutius eſſe exiftimo, quandoquidem fi cælum ter
ræmiſcueris , vix obtineas , vr ab illis vel tranſuerſum vnguem ..
diſcedant. Verumtamen quo ſe viris ſapientibus deriſui eſſe in
telligant, indeque fi mensillis non læua fit , rationem fecum ,
ineant,ſaniusin pofterum de rebus iudicandi,volo huc afferrer
ingeniofum commentum , ex oraculorum libro , quem Coelius
Calcagninus in hoc potiſſimum edidit, vo vota hominum tradu
ceret tam inepta,ridicula, inſana, vt Apollo ipfe quem oracula
illa dediſſe fingit, perfoepe indignetur, quodad euin tam impu
dentia , & ridicula mortales referant, Hicigitur inter alios qui
quæſitum veniunt, fciſcitatumque Apollinis numen , magnum
militum tribunum introducit, robuftiflimi virum corporis.ve vi
debatur, ſed hebetiſſimi animi, qui protecturus iarbellum ,rogar
in primis numen, ve vitam illi ſeruet incolumem : quin er gladia:
-tor quidamprimi nominis,rogarum Apollinem venit,vtquo ax
rificio inuicta fibi arma parare poffet,eiretegere non dedignare
tur his vſus precibus: Apollo qui æreo curru areum cælum quatisye
inuicium hominem inuictis viribus vides ; digna arma comparar
Audeo mibi: quidadhanc rem opus fil, Apolluexpedi,facgue vs Vub
sanjs armis vtipoffim ,que neque tragula , neque catapultaperforam
Te poffint,ſedimperfoffus, impenetrabilisque dicarsboc nomine bomi.
Cc nes
 402 DE STVDIO MILITARI .
nes decem fortesviros tibi immolabo. Hæc Macherophorus pollice
tur . Apollini vero ad hæcita reſpondere viſum eft, hominum
que immolationem , veiliori elargitione commutare
Non Temeje, Chalybumqueferax tibi terrapetenda eft,
Sed mons à vestris qui longe diffitus oris
Inter arenofas ſyrtes fastigia tollit,
Hic leo conuoluir clypeogenus omne triueſper, 1

Quommifero ah mifero velletfuccurrere fratri .

Ar tu nodoſafobolis tua fanguine trage
Telique loriceque cutem fuppone cruentam ,
Necmibi dulce putes bominum dare corpora lesbo.
Da porius toridem , totidem cum matribus hedos .
Secretum igitur in iftis verſibus habent, & quod abAppolline
purandum eft , veriffimum , impenetrabilitatis armorum ;modo
iftud expiſcari rectè impofterum ſapiendo poffint; interim cæte
E. natur
ris qui bonæ mentis poſſeſſione nondum exciderunt,confulo , vt
de naar. quemadmodum inquit Tullius nihiltam temerarium effe intelli
Deor.
gant, nihilque adeo indignum fapientisgrauitate & conftantia,quă
aut falfumſentire , aut quod non fatis exploratè perfpectum fit ,com
gnicum fine ulla dubitatione defendere : propterea enim idem cùm
Titum Pomponium Atticum laudaret, quem pro fapientiffimo
Romanorum pofteri omnes fufpiciunt,admiranturque, fatis han
buit dicere mendacium hunc, necdicere folitum ,nec pati potuiffe :
forſan quia vt prouerbiorum decimo quarto habetur innucen's
creditomni verba , illic enim Hebræi pro innocente nimis fimpli
cem legunt, & Chaldæi infipientem ; atque ita ipſimet Theologi
eo deueniunt vt fateantur ,veriffimum effe ,ac vtiliffimum Epi
charmi Poëtæ Siculi Pythagorei celebre , & peruagatum dictum
καφε και μέμνησο απιστίννεύρα ταύτα η φρενών quod Cicero in libel
lo de petitione cõſularúshis verbis reddidit quamobrem Epichan
mium illudteneto ,neruos atqueartus fapientiæ
effeinontemerecrede
re, ac per confequens demenda eft coi ſcriptoribus fides , quide
fchediaſmarum , & periaprorum efficacia horrendas canuntamba
ges , & facta infectaque referunt; non magis interdum verè , aut
appolicè, quam ſi Merlini Caledonij vaticinianobis recitarent; &
mififum fors,qui nugas eiusmodi fectantur,commiſeratione po
cius quam rifu excipienda eſt ,quandoquidem vt re & è centuit
2.1 Phi
 LIBER PRIM VS. 403
Philoftratus fub perſona Apollonij vittorias quas virtute,aut for- iib. , ;
sa fortuna adeptifunt,fibiipfiinuidenteshominum infeliciſſimi,ma
gice arti attribuunt. Quæ cuncta de ſchediaſmatum , & amuleto
rum vapicate,lubenter in eorum anteceſſum attuli, quæ caftigatæ
vir facundiæ , & multum in literis diligenti labore commendatus,
GaſpardeSimeonibus , in ſua Thaumatologia pon excutienda ,
modo rationum momentis , & præclaris fummorum virorum
auctoricæcibus munienda , ſed quaſi veſtiru quodam verborum ,
elegantium ornanda,explicandaque recepit . Superefler nunc ve
rationibus agerem aduerſus characterum , & verborum ſuperſti
tiofas obſeruationes , quibus ipſa amuleta plerumque compouũ
tur: Verum quoniam hæ non minus frequenter vſurpanturin
profana, & nefanda vulnerum curatione, quæ vt antiquitus fem
per varijs modis, fic iftis præfertim temporibus , nouaquadam ,
& hactenus inaudita voguenti armarij confectione innotuit;fatius
erit propterea,vt cumde ifta mihi in præſentia tra tandum fit, ea
omnia in fequentem diſcurſum reijciam ,quæ hic de illis dicenda
forenr,quo vna eademque fidelià, qucd prouerbio dicitur duos
parietes dealbare poffim . XXXIII
: Hoc vero prius quàm aggrediar nolim quiſquam exiſtimet , 1.Secundum
me qui de præſeruatione vulnerum ſuperſtitiola tam prolixè tra- quod in auer
Ataui,idemetiam facturum eſſe deeorundem curatione;quoniam rasur oil foam
perftitium
non foleo libenterin aliorum veftigijs pedem figere , & aratas ab vulner ofa
alijs glebas rurſum calamo meo occare , vel repaſtinare: de hac curatio .
autem tam multi dixerunt , quàm de prioriilla pauci, aut verius
nulli;neque enim vllum hactenus vidi,quilibrum ex profeffo ali
quem , ſed nedum caput , aur lectionem remediis illis plagarum
auerruncis, aut nouæ panoplie Burggrauiane, vel damnandis,quo
niam impia fint; vel falli conuincendis , eo quod vana prorſus ,
& ridicula , dicarit : cùm è contrario infinitæ habeantur fanctio
nes Ecclefiæ , & Conciliorum decreta ,innumeræ etiam Patrum ,
& Scriptorum omnis generis auctoritates aduerſus amuleta mor
borum ; & quod magis incaſſum aliorum laborein reddit ,circa
cenſuram magneticie curationis ; multi iam præclari , & omni re
ftificatione ſuperiores viri , illam abfoluerint, ac inter cæteros
Ioannes Roberii Societa : is leſu presbyter , pluribus , ac iteratis, &
eruditis voluminibus : Andreas Libauius vnico quidem , fed vali
Co 2 diii.
 404 DE STUDIO MILITARI .
diflimis etiam rationibusinſtructo ; Sennertus toto capite decimo 1
H

partis quartæ libri quinti practicæ medicinæ ; & quem filentio

præterire nefas eſſet, Dominus Renatus Moraus Facultatis medi
cæ Pariſienſis doctor , & in eadem vrbe proteſſor Regius , qui
præ excellenti iudicio, ſubtili ingenio, dočtrina recondità, di&tio
neque terſa,& accurata quibus te, ſuaque omnia illuftrare, & ex.
polire ſolitus eft , ita tražationem hanc de ſuperftitiofa, & ma
gnetica præſertim vulnerum curatione,in inſtitutionibus chirur
gicis , quas nunc publico bono cudit, tam variè , diligenterque
complexus eft, vequi deinceps ſubtilius,aut ornatius in hac quæ.
ſtione verſaripoffit,non facile fi: meoiudicio alium inuenire .
Quamobrem paululum vt dixi breuior ero in hac materia , niſi
me forſan indignatio vlterius prouehat quam ipſe vellem , aut ra
tiones mihiſub acumen calami incidant, quas nullius auctoris
præiudicio,quiillasante me excogitarit, potlim in mediú afferre.
Que u nõnul
Ac primùm vt à nomineincipiam , multi quicquid inmorbo
lis Homerica rum profligatione præter rationalem methodum , quæ fola vera,
dicitur. ac legitima eft , tentatur , Homerice curationis nomine compræ
hendunt , vnde Alexander Trallianus Galeni librum Homericæ
>
curationis titulo editum laudat, iure an iniurià non hic inquiro :
& Augerius Ferrerius , alijque ab eo hanc appellationem , quæ
Odyſea. 19. paſſim nunc per ſcholas diuagata eſt, retinuerunt; forſan quia
apud Homerum Autholicifilij, Vlyſe ab apro vulnerato , vulnus
eiusglorioſ , & diuinicolligaruntſapienter , incatatione autem fan
guinem nigrum reprefferunt. inaudio cije.a rengsvor igenou : quem ,
Apolog. 1 . locum reſpiciens Apuleius ita de eo pronunciauit, veteres medici
etiam carmina remedia vulnerum norant , dwomnis vetuftatis cer
tiffimus auctor Homerus docet,quifacit Vlyfide vulnere fanguinem
propuentemfifti cantamine :eumdemque imitatus auctor Xerhio
lib.9.
picue hiſtoriæ,fanguinem Oroondatis carmine, & incantationibus
reſtrictū fuiſle narrat; quin etiã hanc eandē fanguinis certàverbo
rū virtute liftendi cõluetudinē, Froiſlardus ſuo fæculo in vſu fuif
ſe refert;vt non immeritò antiquus Homeri Scholiaftes, qui vul.
go Didimus eſſe cenfetur, addiderit ex Diocle Medico incătatio
nēeffe confolationem ,quia fanguinemſiſtit,cum vulneratiſpiritus af
tentus eft quaſi àconfoláte appenfus, Atque vt hic,Homerus incāta
tiones laudat,fic alibi amuletorum vim cognouiffe vifus eft, adeo
que
 DA LIBER PRIMVS 405

que homines aliquando aberraruntia remediorum delectu , ve

non hæc modo à vate propofita ; & laudara vſurparent ; fedeius
prætereaverſura quendam pronüciarum arthriticos dolores miti
göre ; librum vero Iliados quartam capii fuppofitum , quarta
nam febrenidepellere arbitrarentur , varijsque alijs modis quos
apud Bhodæum videreeit, circa ciulden auctoriscarmina-deli- miſcel. 6.lib.
raseucex quibus non inconcinhèpidenturmibi fecille ,qui vanil-cap.so.
- fomis omnibusillisobferuationibus, quarem toriesin Homero ,
aupex Homeromentio fit,Homerica curationis nomen indiderüt."
- Has autem ab Aefculapio inailluny defluxiffe, rationivaldesEiuſqu3e. origo
conſentaneum eft , quandoquidem pindan belimdonio quofdam inmedication
mollibus incantationibus tractabat ,quoſüdandi atroleuiaexibons ,autexplicanewr
membris circumponens undique permata quodamosiomifedtionibus cihorScropht.
fecitrectos ; eoquemodo initium averbis fuille lexiffimofuperftia 3.
tiofæ curationi;nam Pytagoras etiam reference Porphyrioin eius
vitami afegere ne smev tod som ligating animisorporifque affemus,rythi
mis carminibufque, o incantationibasfanababŁrvaldequidem
conuenienseft arbitrari, Aegyprios, aliofqueantiquiores popu
los , quibus vb morbi vehementiam , aut diucurnicatem ,
longum ac difficile videbaturiteradfarricarein ,per vficata reme
dia ;primum quidem verbamagis innoxia minusque fæua expe
rimii voluiffe : deinde vero cum nihil plus in illisauxilij inueni
rentad res alias diuerciffe , quasyna cum pradi& is carminibus
vfurparent;vnde meminioPaufaniasOlenishymnos vetuftiffinios Inphociac.
in Delo cantaros fuiffe,dum cinisquierat fupra fepulchrumOpis ;
in ægrotos à facerdotibus fpargebatur. Verum cum neque ifta
fufficerent , & humana vis debilior viderernr; quàm vtrotcala
mitatibusmederi poffet , diuina autem non ſemper villet nefa
nijs ac immerentibus opitulariz corpus illud quodinteriedum
vorisque videbatur, tandem adiernnt,fucurű rati,quod fivim eius
defluam conftringere poffentinaliquaconuenientimateria ,non
minusadmorbos abigendos valeret,quàmipfaquotidie ad vari
osalios vfus depræhendebarur eſſe vtilis, & commoda. Arqueab
hac opinione characteres figilla , lamine ignorabilibus literis lite
nald ,cæteraque eiufmodi vanitatis inſtrumenta originem habue.
fundadeoque ex omnium poftea confuſione , & vocum cum ,
characteribus ,horum cum certa materia combinatione, horri
Cc 3 bilis
 406 DE STVDIO MILITARI.
bilis ifta fuperſticionācõgeries prutajmaccreuit;quæ inter Chris
ftianos ita liberè vagacur ;vt etiam nouasvires acquirat, & pieca.
tis prætextu, ſenſim ſeper infolentes ritus magis in dies effundat.
Notum enim eftinItalia quid nebulones nonnulli artem fandi
Anfelmi fe habere profitenes ineptè , que por ius : impiè con
entur, in vulneribus etiam atrociſſimis foto afflatu , ofculo , auc
deuoti nudi cuiuſdam lintei impoſicione , famandis : norum in's
Hiſpaniàquid Emfalmadores leu'falutasores, partim (aliud , par ...
tim obmurmurationibus, in morlisa çane rabido , velinfectis co
xico , auţtelise çorpore ducendisi non turbene aduerlus Gale
num , & Hippocratem : quid eriam eo loci non recipiant fe fa .
&turosampaftores quidam girouagi ,certis preculis ; & oratio
pibus , quas à Sixto Quinto impudenter.comminiſcuptur , tranf
miflas finiſſe.loanni ab Auſtria tunc cùm ad Echinadas contra
Turcarum claſſem pugnaturus erat, vt illis milicum ſuorum vul
neribus medicinam faceret : notum denique quid heic in Italia
publice circunferatur , de oracione: quadam , in papilionibus
Caroli Octaui reperta , cùm in pugna ad Tarum , impedimenta 1

eius omnia ab Epirocis militibus direpta fuiſſent;vt omittam eius

generis infinita alia , quæ paſſim apud fcriptores parum na furos
vel ambitiosè colleéta , vel temere aſſerta videre eft. Et quod
Fundi medici calamitas eft , quemadmodum olim inuenti ſunt:
viri ſapientiflimi , qui tales pugas., & quiſquilias fua auctoritate:
velexemplo confirmarunt, vtPlato qui in Charmide incantatio
pem cum medicamento coniungendam effe fcribit;& alibi non
4.derepub. modo pharmacagirſtiones,inciſionesaliaque adhibenda confulit
ad morbos curādos,ſed incantationes infuper,quarum etiãftudio
Socratem ita addictum fuiſsè refert,vtfacramento cuidam Thraci
fidem ſuam obftrinexerit,non aliter vſurum fe medicina, quam vt
iubebat Zamolxis, qui fimilium vanitatum doctor erat,& fautor
apud antiquos celeberrimus ;ita non deſupt hoc ſoeculo candi
dæ quedam , & albæ nimis do& orum hominum animæ , quæ dum
pmnià ejuſmodiveteratorum commenta , quafi pietatis officijs
piterentur ,æqui bonique conſuunt , vitio paulatim licentiam
concedunt , vtfele facilius in reliquorum animos inſinuet, & lat.:
nuam ſuperſtitigni reſerant, quam poftea cum maximèvellent,
non poflint ocludere : " ... !!?? " SAIN' In
Sed
 i ? LI BER PŘÍMVS ? !? 407
2. Sed num credasmelius effe Germanis ab hoc tricarum , & afa- 4 r. quis
Inse
•niarum cõragio?lanemagis adhuc de bonamente apud illos con precipuus eft
clamacum eſt,quid ita? Lucianus peculcus ille fannio ,pro aperto curationisma
mendacio habebatin ſuo Philopfeude pharmaco aliquo abſente, 20sacesteõusllisur
abſentem curaripafe:at vero ridete nunc quiquid eftdomi cachi, pasitarija!
porum , iftud apud Germanorum nonnullos tenebriones , &mé- iaris
fratisarguitur
polodia
dicaſtros tam verum eft , quàm illudidem falfum ſemper habe
-bitur , ab ijs omnibus , quorum coreft:extra melopepo nes , &
scaput extra cucurbitam . Sed omnes ilfi mirum quàm egregia ,
& ha &tenus. inaudita ſecreta à Paracelſo fuo acceperint; atque
inter cætera vnguentum habent tam varij nominis quàm incerca
defcriptionis,cùm ab.veendimodo,quia arma eo illinuntur,arma
rium dictum ſit ; & ab operatione quæ illi cum magnete cómunis
eft Magneticum ac fimpatbeticum audiat . Hoc vero ex vircute,
& energià fpiritus balfamici proprij , & necellitudine quamun
dano iungitur,ea facultatepræditum dicunt;vt fi celum ,aucaliud
inftrumentum quo vulnus inflctum fit , eo aliquis perlinax , ab
·acie tergum verſus ficæſim , aut à cuſpidead capulum fi punctim
adactum fuerit ; & æger interim , quem non retert præſen
cem adelſe, aut plurium mihiarium interuallo decumbere,vulnus
fuum quotidie vrina fud ; aquàpurà , velvinoeluar depuret , &
linteo mundo diligenter regat; non minus ille perte tè conuale
ſcet , quàm ſichirurgus. qui fractum crus.obligauit Aeſculapio ,
eius curationipræffet, & remedijs omnibus in illa vteretur , quæ
„vnquam ab ipfomet Paracelſo , in chirugiaſua minori excogi
cara ſunt. Verum quoniam iftud remedium eo præfertim no
mine ridiculum videri poterat , quod non ita facile fit hoftium
gladius obtinere , quibus medicina illa fieret; ex libertate men .
tiendi, &confi. gendi quælibet ſuo modo, huic incommodo re
-medium effe.dixerunt, li borumlogo , ferrum aliud quodcum .
que pervulnus ducatur y antramus falign'usin'apertura cruenta
madefiat,cotus quidem li quouſqueferrum incorpus penetraue
-cit ignoretur., fecusadnotamvíque fanguinis in eo relicti. Tan
demque eo facilitatis negotium fe reduxit vt veftis fanguine ægri
sintinčta , aut indufium eodem maculatum , fatis idonea ſiatre
medijiſtius ſuſcipiendi, ac fuftinendiinftrumenta . Præterea ne
Luo fine in grauioribus plagis exciderent , vulneranegant:quæ
Сс 4 ip
 408 DE STYDIO MILITARI. :
in arterijs,aucaliquoèmembris principalibasexcipimus ab hac
inunctione quantamaisaccuracalfanari pofle , ſed linsplicia can
tum vt opinor , & folitaria ;qualia non ansplius dicipoffurquæ
vet intemperiem ,vel ingentem dolorem ;velphlegmonem ,vel
pruritum comitem habentjaliaque accidentia,
quam pro ratione
fimplicis vulneris grauiora . Atque ita per morabavirtamami.
tranfplāšationem inter qualitatem ynguēti balsamicã,& fpiritub
mundi,quirerumomniumactiones.isa ſe recipit , ac acri repro
fentat,curationem eiufmodivulnerum mirificanuperfici volupt
cuius fe vadem ac fponforem præcipuuin , codem fermeteinpote
quo BurggrauiusBiolychnium ſuūaccendebat , Goclonius exhi
- buit,nempe vt bicvulnera omnia citravllumdolorem , & remte
dijapplicationem fanando,ille vero morbos.cuiufuisgenetisabf
€
abigendojant bobomi
que vlla potione ,aut fumptis pharmacis
nes infigni miſeriàlegarent,efficerepeque vefrutraeffentomnes
medici,chirurgiomnes ,medicamema,emplaftra; & quicquid vif
piam Hippocraticorum , autGalenicorum eftexularet.Protead
>
cùm tot in diesfupra caprum humaniingenijbeatifſimosillosci.
niflonęs,è vifceribus naturæ detenebrare videa ,equidemaudeo
fimiliterin hanc ípen venire , vtcoeluptipfum pecanctultitia de 4

fe volaturós aliquandonon diffiteantur; quandoquidem fuerunt

olim homines. quivolandi artem probècallebanc,& eſentadhuc
ni Plautinus quidam nuiles fexaginta borum millia uno diemanibus
occidiffet fuis immortales enim eos,quid actinetcogitare , aut a
præſeari, oblignaràque mulià pecunjaætérnum fælices , cùm .
plures fintoxillorum grege, qui esaparotasfeu mauis infenefcen
siamcunSophifta idlo Galenico ,aut Solis, da Luna quasvocant
operacionespolliceantur,
Plaur. Trucul ;
w
QuàmolimMufcarumeficum caletur maxime'o!
imo eo-vique prouecta eft Henricicuiusdam Conradi impuden-.
tia, vt edico publicè libello,ne: dum programmate , ſingulis qui
magni operis ſecretum ,fox nummiscoropatis Licitarivellentzillud fe
ideclaraturum reciperet. Sed Herculis fit ftabulum .Augix repur
igare,noftrum vero fucatæ illicurationilacuam detrabere;nonius
fecus arque Burggrauium exarmarum :antea reliquimus. Qua
in re, quin facilicas fat onanibusobuia,nullum certëdubium effe:
poteft;nam feulibros in primis illorum confideres, qui diuina
hac
 11. LIBER PRIMV S .. 40.9
hæc remedia,wh.Samozažges in orbem inuehuntliterarium :feu reon
ipfam ,quam bonoomnium natam ,& excogitatam prædicant,
vix quicquam in illis reperias, quod Bacchæ bacchantinon sur
pe fireffudiſſe.Scripta enim videsbullaris continuo nugis vecur,
geſcant, vt inæqualia ſunt, vt nihil in illis explicatum , oſtenſum ,
apertum ,probatụm eft; meras fabulas narrant , quas non effüti
repe anusmerobibæ ;rerum interfemutuas conſenfiones,vel dif
fenliones tam accuratè colligunt , vc Mizaldi centurijs obftruat
pofterioruin hæc quaſiexaggerata altius diligentia ,& nibilcan .
depulit in orbe,quodcum aliquaalia re non mirabiliter copſen.
tiat : characteres infuper & ſigilla laudant,quorum minima vir
tus ſit hominem faj a rougzer ſeu mirabilium operum patratorem
efficere ;acdemum auctores ſemper illisin ore ſunt, obfcuri ,in
fames, fiaitij, ChachHermes, Tberel, Rbafels ArlephiusPicatrix,
-Morienus, Pſeudo Salomon Rabinicus, & idgenus innumeri ,949
rum imbuti deliramentis ,poftquam omnia fermeextrarem ,de
i quaquæſtio inftituta fuit, & verè u qegodtópioa congeferunt;vis
fcire quomodo tandemillis abucantur , ad vnguenti magnerici
vim ftabiliendam ? học ſanè vel prorſus ſimilimodo,Remora ſeu
Echeneis pauimin inedio curſu liftit,iuxtailludLucani
puppim retinexs Eura tendente rudentes
In medijs Echeneis aquis ,
ergo characteres certisſub conſtellationibus ſculpti , admirane
das virtutes habențiam vero foeminatenens in vnamanu ayem ,
in altera piſcem ,modoinſculpta fuerit fub debita conſtellatio
ne,,optimaeftad capiendasaues , ergo vnguentum armarium .
vulnera cura,citra remedij applicationem : Fidem veftram ap:
pello Academiciomnes,quodnā hic humanæ nedum artificiofa
ratiocinationis veftigjū ?merito quidem Horatius,& ego cumillo ,
Sidicentiserunt præmiffis abfona dieta',
. )jf Romanitolleniequites,pediteſquecachinnnn ,
Remigitur ipfam videamus,fortean melius , & rationi acexpea
rienciã cõueniencius ftabilitaſitztūcepimyt inquit Ariſtoteles in
Jibris de Cælosresbeneceditcum ógeo: Tospanalong maprecia
ejsiourélice Tyd dóza quando ralipapparentibusatreftarur , ape
parencia racioni, lam vero quamuis ipfi circumforaneorum in
Aar Maximilianum Imperatorem & magnaalianomina profe:
rant,
 410 DE STUDIO MILITARI .
rant,quibus fecretum iftud cùm à Paracelſo , rum ab alijs Medi
cis rei inftar preciofiffime oblatum fuit , eiusque in ' multorum;
fanátione experimentum quotidie fieriaſfeuerent; ego tamen
quiprobè noui,quanto cùm veritatis diſpendio, homines illi fuis
opinionibus blaridiantur, libenter profiteor me adhuc in dubią
verſari, an vnquam periculum iftius fecerint, faltem in vulneri
bus compofitis , aut alijs quæ natura ex fe ,& abfque eiusmodi
ope medicamenti fanare non potuerit; nam quomodo in primis,
tunc cùm non adeo facilis eratcuracio , vt nune ipfam per inge
nioſa mendacia reddiderunt, ferrum haberi potuit, quod vngui
ne illo magnéticodeliburum,eadem virtute foret advulnera quæ
intulerat fananda ,quà Achillis hafta quondam fuiſſe perhibe
tur ? & fiillud cafu tandem adepri funt, quismedicus tam effrons
vnquam fuit, vt auderet remedium hoc, nomini de vita pericli
tanti præfcribere ? aut qualisæger tam infanus, qui negle&tis op
timorum medicorum prælidijs ,tunc cum ſpesomnis in angufto
redacta eft ,buic potius fuperftitiofæ , & inexploratæ curationi
velit confidere ? præterea fi Guaiaci feu figni fancti virtus , pri
miùm quidem ab Virico Hutteno equire Germano , falutari effe
&tu comprobata, in luis venereæ curatione, ftatim ab omnibus
medicis, & ægris amplexata fuit, nec hodie apud orbis veriuſque
accolas fanctius illà,eſt quicquam ,autpotiore vfu : ſr idem conti
git, perunclioni ex Hydrargira,poftquam lacobus Carpus inſignis
medicus , eam in eiusdem affectus profligatione , expertus eft
plurimum prodeffe :fiminimus fonsmedicatus quiin aliquo Eu
ropæ angulo fcaturit, tribus aut quatuor comprobatis fanationi
bus omnes ægros ad ſe ex reliquis partibus attrahit ; fi Cæfaris
Magati noua curatiocurandi vulnéra raro ipfotrattando, do medi
dando , multum iam non modò per fcholas, ſed per chirurgorum
tabernas , & nofcomia inualuit: fi denique alia remedia continuo
placent ftatim atque vel vſu vrilia ,vel experientià certa effe co.
gnofcuntur: Quid tõdem caufæ eft, li unguentum armariumtoties
probatum fuit,
& quod ipſivacèrræ barbaroque potitio ftultio
reszdicunt;nunquam fallente euentu , quod nulli huc vſque ex
tôt principibus viris, qui moraš, & moleftias cüracionis metho .
dicæægerrime ferunt,vim eius rentare acexperiri voluerintcur
innofocomijs-vbi expenlis tami accuracè confulitur, tormedica.
Paris I men
 LIBER PRIMVS . 411
mentorum loco , iftud nonvſurpatur quod inftar aliorum om
nium effe poffet 2 curin caftris& vrbibus obfeffis, quæplerum- ::
que chirurgorum inopià laborant, non hoc remedium , quod ab
omnibusadminiftrariporeft,admittiturdimocur milites tam cre
bromoriunrur,autmutili fiunt, fi adeo facilè ipforum vulneri
bus fubueniri poteft curirem nulli ha&enus probo & erudito:
medico fidem fui fecit ; fed ciniflones tantum , & bardi, ac ftupi.
di quosGalenus ipfe xeronulous quaſi veruecino mucco fcaténtes, Therapeae.
& poßunous Tzerzes appellarer,ego vero omnium ineptiarum lib.6.
ſeruos elle plerumque depræhendi,eius vim nonex proprià ex
perientia , fed ex communi aliorum agyrtarum fraude, & impo
Aura iactant & efferunt, vt ſolent multa alia abfurdè omnino , &
inconſiderate ? fieri ne poteftve tot herbulæ , tot ſemina, tot ra
diculæ , totexotica medicamenta vni tantum autalteri affectui ſa
nando dicata,breuitempore auctoritatem fibi apud nos fecerint;
& vnguentum illud cuius tot mirificæ virtutes elle prædicantur
intra fæculivertentis Iparium quod ab eius inuentoribus Bafilio
Valentino Paracelfo decurſum , confectumque eft, nondum ſe
è tenebrionum officinis in claram , apertamque lucem vendica
re potuerit ? equidem cum hæc apud me perpendo,venit mihi in
mentem cogitare, quicquid de eiuſmodi curatione iactatur,non
ratione vlla , aut experientià niti; ſed fallacijs, & ineptorum ho
minum ſermonibuscóftare ,qui malignè, autſuperſtitiosè ab alijs
excogitata,ſuos in libros conuehunt, multaqueillis de ſuo addűt,
non expertamodo, fed netacita quidem meditatione diligenter
apud fe expenfa ; vera nè illa, an falſa eſſe poſſint. Vnde in illud
tandem redeo, quod antea dicebam ,exiſtimare me,aut eiuſmodi
curationis raro factum fuiſſe periculū ,vtex eo intelligivel maxi.
mè poteft , quod Cardanus , du Porta totexperimentis celebres,
nunquam de eo , niſi ex aliorum relatione meminerunt; aut -
quoties eius vim experiri voluerunt homines illi , qui fibi lib. 2.deve:
facile imponi non fuftinent , toties experimento comprobaſſe , nen, cap.6.
vanumelle,ac inane, & falfum omnino quidquid de ipfopromit- 8.cap.
mand,lib.
12
titur, & nihilo magis illud curare poſſe vulnera,qua iuuare folent
joints and secum pieta tabuild , fomenta podagram , 1984: a
ge:149x, Auriculascythanecolletta fordidolentes : " "'*.
Necfanè aliter.de.copronunciauit Fabricius Hildanus cui om-i
Hes
 412 DE STVDIO MILITARI .
nes boniteftimonium reddunt ampliffimum , perfectæ laudis, in
oferaat. 13. chirurgicis operationibus adeptæ ,poftquam ſemel atque iterum
cencur.3 .
hac curarione vfus,nihil fibiin illa ex voto fuccedere comperit ;
Sed demus illis,vtnobisquoqueconſentientibus liberèmentian
cur, &experimenta quæfingunt, vera eſſe ponamus ; ad propoesi
reavirtushæc erit unguenti armanj, quodnihilhabeticunagrod
tocommune , potius quam naturæ iplius quæ licet enzýd drog :
fit, & à nubloedosa , optimè tamen curat omnia , quæ ad fui con= ;
feruationem neceffaria funt ; nec tantam leuem aliquam intema
periem ,morbumacutum , ayrà materia calida exorcum , fimpli-?
cemquecontinui folutionem per ſeſanat , ſedgrauioresplerim
quemorbos,& vulpera etiam periculofa,abfque totindicationis
bus, & remedijs ad felicem exitum perducic. Et vero fidiligenter
intueamur in rem ipſam , comperiemus medicum longèminore
partem habere in curatione vulnerum , quam cuiufuis ferè alte
riusmorbi; etenim æftuanteægroto febrili ardore,medicus calor
rem illum refrigerantibus obtundere poteft, humoremque nos
xium qui eiusfocus eft:reſerata vena ,vel potione exhibità,autaf
fatim fi opus eft , aut minutatim gradatimuede corporedemere;
ar folumm partium vnitatem , ſiue ea ſimplex ſit , ſiue cum caui
tate,nullum tollit medicamentum , ſed quicquid in hoc perfici
tur , naruræopus eft,de quo dicebar Galenusfiue vicera fimplici
4.mech . 3. ter fint.,fue cum sauitate,fi quis diligenteraftimetexfugiendispro
Spiciendiſqueijs,quenature officiunt,fanatioperficitur. Naturæau
tem tale opusmeditanti;duo potiffimūimpedimentoſunt,in quo
rum remotione,aut prohibitionemedicorüinduſtria defudat,au .
ferendo nimirumexcrementa , quæimpedire, ac irritum facere
eius conacum polluns ; &prohibendo naturalis caloriseffluxum ,
cuius proprium eft aggluținare, fuppurare, carnemgignere , ex
crementa parcim.digerere ,parrim lenſibiliterexpellere, & non
raro etiam exigua corpora foras protrudere , ac demum primas
fibi vendicare in vulnerum curationibus ; in quibus tantam vim
eius effe Paracelfus ipfemet arbitratus eft;vtin Chirurgia magna
dixerit medica manusin lefionibuscurandis hoc folü eft officiü na
,vi
turam colegidefendanab accidentibus inimicis externis intrinfe
ci balſami,neper eos impediatur ,quo minusviresfuasvallat exercere
naturales , at potius inillisauxilio chirurgicorroboretur. Etne quis
dubis
 LIBER PRIMVS . 413
dubirarer curationem vulnerum hoc ſolo naturali balſamo fieri
conſuefle , idem in chirurgia parua rurſus edifferuit his verbis .
dico naturam corporis offenfiaur lafi, propriam in fe continerefana,
tionem , prout in arbore tenella videmus fieri que ſaucia,per ſe mu
miàque propriâ curatur, & concluditur vi Alnus ; quod ipfum etiam
accidit in hominibus ac demum paulo poft addit quiquidigitur la
boris hoc loco de vulneribus babebitur , volo cură eorüper natur & mu
miam fieri , lum quod ſuperponetur medicamentumincarnatiuum
nullo modo vocari, fed bene conferuatiuum . Atque ita fatis eft ad yul
nerum curationem , repurgare ipſa ab excrementis , conuenienti
aliquo liquore; & artificiali tegumento ,caloris naturalis , qui in
ternè laborando dainna refarcit , effluxuin cohibere : quæ duo
cum in curatione magnetica,circa ægrum fieri conſueuerint, in
terim dum gladius illinitur , non poſſum ſatis mirari eorum de
mentiam , qui perunctionibus illisvaniſſimis , non autem curæ ,
quæ circa vulnus impenditur , fanationem acceptam ferunt: de
ipuantipſi ter in lignum quod yngere deberent; calceos ægri ,
aut proprios , inuertant quando eunt cubitum , & fi quid aliud
quod infaniæ propius ſit, excogitari poteſt, iftud faciant; tam be
ne cur a ſuccedet , quàm ſimedicina magnetica baculo facta fue
rit;eadē enim eftvtrobique, & par ratio,eadem certè infania,furor
omnino idē.Verum quod ſupra dicebamus, peccare illosæquiuo .
catione, & fallaciàcaufæ ,qui ſuis preculis, & characteribus, acce
ptū ferunt quod fortuito euētai verius tribuendū eſſet; illud idem
de nouis iftis, & argutis ſi Dijs placet medicis concludendû eft , qui
ita cxecutiunt in naturæ operibus , vt quod ipſa in corpore affecto
per ſe facit, hoc ipſum aliunde, & ab omnium ,quæ fingi poffunt
ineptiffimacuratione,proficiſciexiſtimant. Non igiturvnguen
tum armarium curationis vulnerum cauſa eft,etiamfi dum bacu
lo illinitur , vulnus interim faneſcit ; quia multa fæpe cum effectu
aliquo coniungi ſolent,quæ tamen nullatenus ad ipſum pertinēt,
eiuſque nec ſignum , nec cauſa eſſe poſſunt, vt ſi me cum amiciſſi
mo Antonio à Turre,quod noſtri moris eft,per anfractuoſos viri
dantesque huius amoeniſſimx vallis Reatinæ colliculos diua
gante , nubes aliqua in imbres ſoluatur, non tamen ambulatio
mea iſtius pluuiæ cauſa cenſenda eit ; nec ſi famulo meo ocreas
inungente, dolor me vel capitis , vel dentium , aut alterius partis
lique
 414 DE STUDIO MILITARI,
liquerit:ideo ocrearum ivunctioni fanitas accepta ferēda eft, quia
nulla eft neceffaria, aut probabilistantum vel apparens connexio.
eiuſmodi caufarum , cum effectu qui in illasrefertur,fed natura ,
eft quæ vtin his, fic multo magis in curatione vulnerum , numen
ſuum explicat. Enimuero quid niiftud in homine faciat propter
quem cætera condita funt, cùm Capra telo transfixa,fagittam eij
cere dicatur pafta dictamno , quod pabulum illa familiare eft in's
Crera inſula , id enim ab omni antiquitate proditum , & à Virgilio
his verſibus conſignarum
non illa ferisincognitacapris
Gramina , cùm tergo volucres before fagitra . 1

Aeneid. 12. Theopraſtus vt rem veriſſimam affeuerat,quãquam apud me du.

arric.4 . biam illa faciat, quod Ariftoteles inter admirandas tantum audi
tiones, eius, vtpote à vulgo iactaræ ,fed nõdum penirus exploratæ
meminiffe voluerit. Canes præterea videnrus vt ſuà linguá lethali
bus plagis, & verminoſis,vlceribus medicină faciant;vnum certè
vidicũ effem in Flaminia à Phicoclēli nobile Vianio,quem morfi
bus laceſſiuerat, quatuor acutiffimi pugionis ictibus transfixum , 1

quibus tācum abeft vt contabuerit;quod nihil propterca de ſolita

ferocitate remiſit,nec mipima ex illis damni conſecucione multa
!
tus eft.Præterea non parūin hac rem facit quod Cardanus refert
Lupumfluuiatilem piſcem quem Lucium Itali vocantfciſo ventre
lib, 10.des oftendendi la £ tis causà,indèque conſuto , atque inter tinchas in viva
rijs repoſito,fanaribumore illarum , dum feillis lupus ventreaffricat;
quod veidem Auctor addit ,caufam habet euidentem, cùm viſce 1

ra non fintoblafa, & humor iple glutinoſus fitaerque adcorruptionem 1

minimè paratus. Verum ne quis ftatim mihi obijciat, quid Cani,

aut Lucio cum homine ? en aliud porabile exemplum ex Ca
brolio peritiffimo Monſpelienfis Academiæ Chirurgo , quod
rem planè conficiar; narrat enim viſum à fe ruſticum ,cui ex
vulnere per tranſuerſum cranium , menymenynges
nges , & cerebrum
cæſimindicto ,ventriculiipfi fua veluti concameratione denudaci
apparebant : vnde cum nullis ipſum indigere præcer quàm facris
inunctionibus pronunciallit, vxor nihilominus pietatemota , la
ridum candenti terro fæpius traiectum ftillare fecit in pinguedi.
nem , cuius llitu frequenti , falutemmarito reftituit . Nec plura
eiuſmodi experimenta admirabilium in vulneribus curationum 1

refe
! LIBER PRIMVS . 415
refero ,quoniam tam crebra ſunt in loannis Schenckij, Marcelli
Donari,FabricijHildani,Dodonei, Amati Luſirani,Valeriolæ , Be
niuenij aliorumque medicorum obferuationibus, & in tractaru
Bernhar iSueu; Rotenburgi deinſpectione vulnerum lethalium
& fanabilium , vt nemul nem ipfalarere poſſint, qui paulo viterius
quàm à limine medicinam falutarit; in qua fummus Diclator hoc
velut pro explorato ſupponit,quod vulnera magis mortifera funt li. 3.prorrhe
quæ venis craffis; ijsque quæ in collo, acinguinibus infligunrur , ricor.
deinde quæ cerebro , & iocinori, poftea quæinteftino, & velicæs
funt autem hæcomnia valde perniciofa , non tamen ita defperata ,
velut putatur : nam ; du loci qui béc nomina habent multùm inter
ſe differunt , & ödem mones ;mulrum etiam differs preparatiocorpor
risipfius bominis : & quemadmodum idem alibi non ſemel candi
dè proteſſus eſt voútovpússts inregi morborum natura medicatrices ? com
6.epidem
s.
ali hoc verum eft in compofitis vulneribus, quid non de ſolita
rijs , & leuioribus fperandum erit quæ fola perlicarià,lyſimachiày
axungià porcinà ,oleo abierino, hyperici myrrhæ, tolijs quer
nis, aut hederæ vino incoctis, balſamo communiex vino, & aleo,
cereleo,imo fola agglutinatione, & deterſione Ruſtici terme om
nes curarenorunt;non ſecus ac antiqui Heroes aquam potiſſima
in illud adhibebant, etiam medicorum confilio , vt Galenus plu
ribus locis, & Celſusitem nõ femel teſtati ſunt,indeque Apuleius libros.'
dixit bic cruorem praterfluentis agudrorediluere,ille ſpongis madi
dis tumoremcomprimere : & Lucianus addit inDialogis louem pe
tijfſe aquam à Mercurio ,quà Şemelis vulneri medicinam face
ret,eunque ritum ,vt feruaret Virgilius paflim in fua Aeneide ita
Homeri exemplo locutus eft , vc Aeneide quarta, Date vulnerabend
lympbis, & decima '
Intenea genitor Tyberiniad fluminis undam
Vulnera.ficcabat lympbis !!
acetiamduodecima,vbipoftquamingcoiosè finxit Veneremin
feciſle Dictamno amnem vicinum ,tandem addit
Fouit ea vulnus lymphàlongauus lapis.
Ignarus fubitoqueomnis de corpore fugit
Quippedotonyomnisfteris ime-vulnere fanguis.
forſan quja icribitHippocraces fanguinem vadequaqueAuenee 6.Epidem ?
algentis aqux tomcõprimainkdealidaenoden vsle diffundat pro
uocari
 416 DE STUDIO MILITARI .
uocari . Sed puto ego vulteios illos ſcrutis fuis & veteramentis
cabaliſtico magicis tunicato popello diuendendis, ita ſemper eſſe
occupatos,vt nunquam animum aduerterint,ad naturalem hanc
vulnerum curationem ; multoque minus euoluerint aut Cæfaris
Magati celeberrimi profefforis medici,eruditiſſimum opus des
lib . 8. caut . rara medicationevulnerum , feu de vulneribus raro tractandis ,
medic quod à Septalio omnibusque bonis mirè commendatum venit :
aut methodum quibuſcumque vulneribus medendi, eo medica
mento quod aqua ſimplici, & fruftulis ex cannabe , vel lino con
Atat, editam à Philippo Palatio Trebiare : aut denique Petri Parisij
diſcurſum ,quo omnis generis vulnera,eriam deploratæ ſpei, folo
illo balſamo communi ex oleo, & vino teliciter à ſe curata fuiffe
oftendit, ſuadetque vt operoſioribus alijs medicamentis procul
amandatis,fimplici eo,aut alio ſimili,vulneramediciimpofterum
curanda ſuſcipiant, ſi velint cùm ſuæ conſcientiæ tū etiam ægro
rum commodis & ſaluti confulere;natura enim eft quæ hoc adiu.
ta leui præfidio, totaque in ſui conferuationem defixa , partes læ
fas fouet, vnit, terget,agglutinat ,atque ita fenfim illarum dan
num reparar;non autem inunctio iftud efficit ,quàm illiCoroebo
autAnphiſtide ftultiores, telis gladijsque applicant.Quandoqui.
dem non defunt, qui neque de telo folliciti, nec de fanguine's
aut Goclenij ficta cognatione, vbi vaineratum fanare magne
tica curatione,feu opochryfmatisvſuaggrediuntur , tripodem do
mi ſuæ obligant, & totam curationis oeconomiam in illo perfi
ciunt, cùm tamen ille tripus nunquam vulnus ,aut vnlneratum
attigerit, aliaue ratione ei cognatus ſit . Er quidem redtè in hoc ,
nieo iudicio ,faciunt,fed magno adhuc faftidio feliberare poffent,
ſi nullatenus eſſent ſolliciti devnguenti compofitione, quia cum
non reperiantur duo auctores, qui de illa inter fe conueniant; ſed
aliter eam exprimat Paracelſus,Crollius aliter , & ab vtroque dif
fentiat Gabelchauerus , cuine dum cum Iacobo Coleroconuenit,aut
Ioanne Vuitichiö, vel Cardano quorum rurſus magna eft à fe inui
cem diſſentio, dum hivíneam & mumiam ,fanguinemque, & adi
pem humanum , parum referreexiftimant , ſiue adhibeantur fi
ue omittantur, quibustamen alij totamvim magneticam conti
nerifcribunt: lighum eft euidentiflimum , nihilhic vnguentum ,
poſle tamvariè dekriptum ,quodnonitem præftarevaleatvel
ſeuofa
 LIBER PRIMVS : 417

ſcuoſa cornigeri medulla, vel axungia illa vetus, & rancida qua ,
curruum axes perunguntur, aut ſi quid honeftius velis aruina ,
Acreid. 7.
qua apud Virgilium
Parsleueis clypeos , & lucida fpicula tergent ,
ſed quid opus pluribus,vt naturæ vim, maieftatemque aſſerams
in vulperibus fanandis, quæ neminem latere , poteft paulo accu ,
rätius in antiquiorum temporum memorias reſpicientem , & dia
ligenter ea perpendentem apudfe , quæ in illis circa morborum
curationem ,facta à medicis fuiſſe referuntur;nam cum Zamolxis,
Plato, Socrates , Democritus , Apollonius, & innumerialijquo
rum nonnuilos poftea laudabimus ; incantatione , hoc eft verbis
characteribus, amuletis, & idgenusſuperſtitioſis , & vanis inutili,
bufque remedijs,morbos ſanari poſle tradiderint,non eft credibi
le opinionem hanc tamdiwinterhomines vigere, & perennare
poruiſle, niſi ſubinde quibusdam experimētis confirmata fuiſſet,
& multarum curatic num exempla fidem opinioni feciſſenyeius:
modi remedia, quibusdam fuiffe faluti:hocveropofito quod ne,
mo fanus vt opinor inficiari poteft,quæro ab vnguenti armarij
fautoribus, num incãtationum illarum mirificæ poteftati,aut na
turæ vi,ac facultati tot curationes imputent,anfecus a dilemma ,
eft, cuius ſi priorem partem concefferint, non aliter cum illis a.
gendum cenſeo , quàm cum hominibus , qui in hoc videntur à
natura facti, vt cæteris omnibus fint deriſui, & ludibrio,dum tam
ineprè de rebus etiam obuijs fentiunt & loquunour; fi vero pofte
riorem partem admittant, erit quod plurimum gaudeā reſipuif
ſe illos, & aliarum rerum exemplo, quàm ad nullam partem vtile
fit voguentum illud ſympatheticum ,tandem dijudicafle; alioqui
cum eius vanitas, & fallacia cammanifefta ſit
Quam Solis radieffc olim cùm ſudum eftfolent.
quis homines ferataliorum medicos , ita ineptire in hac medici
na, vt quo illam Muſis omnibus inuiris, & Apolline nullo, in
ſcenamproterant, hominem exuere nonvereanrurautfaltem ,
id quod hominesà Brutisdiftinguit,nimirum rationem . Quæ li
cet mille modis& experimēris veriflimis quotidieinculcet , diui
fionem continui in animalibus abfquedolore, fieri nulla ratione
poſle, & actionem agentium inter le præſupponere mutuum có
tatum, fi non corporis faltemvirtutis:quoniam ve inquiunt phi
Ꭰd lofo
 418 DE STUDIO MILITARI.
loſophi impoffibile eft vt, moueat quod non tangit, & vt ab eo
i Meteor. quod non mouet aliquid efficiatur,vnde etiam Ariſtoteles affere .
re non dubitauit mundum hunc inferiorem fuperioribus lationibus
inde virtusgubernetur.Licet præterea co
effe contiguum ,vtomnis
mune pronunciatum ſit, qualitatem nullam abſque conuenienti
vehiculoeffundere fe,exrebus, autin alias propagaripoſſe,quo
niam ,vtinquiunt ſcolaſtici doctores, accidentis effe eft inefle , &
fubie& um aliquod habere cuiinhæreat: nihilominus tamen ipfi
tot ſapientum effata,vaniſſimæ neſcio cui,ac puridiffimæopinio.
nifubmittunt,& iura legesque naturæ fubuertunt, vt inuerſi ſui
cerebri nugas & deliramenta poſſint ſtabilire'. Contra rationem
iam dixis oftendamus nunc vt etiam abfque ratione : dantur in
quiunt multæ actiones quæ abfquecontactu corporeo,fed per
occultam ſympathiam , & magnetiſmum vt vocant efficiuntur,
quemadmodum in Magnete videre eft; in Torpedine in Aftrorum
influxü sin fecundinis;& primofanguine menftruo,quæ non rectè
tractata damnum inſigne fæminis, & virginibus afferunt, ac de
mum in Vinis quæ intra dolia vite florente perturbantur , vt in
s.Faftorum . quit Theophraftus,& Ouidius:ex eo
e-Já Dina quoquein magnis operosè'condita cellis
artic. 66 . -522.5 fl . Flirent, & nebula dolia ſumma teguni.
& in adipe vrſino quivt Arittoteles in admirandis Barrat,etfi al
göre hyemis in vafe congelatus fuerit,videtur tamen eotempo
re quo vrfa in fpeluncis occultatur,crefcere,& fupra vaſis labras
fe diffundere : quod refertur eriam à Solino polyhiſtore , & à
Theophraſtoin librode odoribus vbimulta aliweiusmodi pro
capite 29. fert, quæ conuenientius eft eiusverbisreferre, vteapolitiflimus,
& accuratiſſimusinterpræs Turnebusreddidit. huiusmodi autem
naturæ confenfio, atque contagio in aliseriam quodammodo euenit .
vinum enim cum vua efferuefcenstentarividetur:& allia ,cæpeque
cum acernimifuntqdoris cum in terra germinant:fedpræterea acci
ditutuna etiamipſagerminent ; atque omninoomniaquæ tunicatà
conftant radicemodo nonexaruerint,germinationis tempore mouen
tur; cum infita cuiqueuis follicitetur, & excitetur: fed omnium
iftorum admirationemfacileſuperat quod in adipe vrfino cuenit ,
qui latebrarum tempore exundans , intumefcensque vafa implet .
Hæc autem experimenta occaſionem & vigorem dedifle
cura
 LIBER PRIMVS . 419 .
curationi magneticæ , tam certum eft, vt nulla adhuc ratio ab
eius fautoribus excogitata fuerit , quam ambitiofius proferant
in ſui defenſionem . Etfanè oprarem ve multa alia quæ in
hanc rem ex penitiſſima'antiquitate, & infinita auctorum lection
ne collegit doctiflimusille vir; & cuiusmerita latius diffuſa ſunt in
literarum monumētis,quàm ved me perſtringi pofline,Leo Alla
tius,cognitaillis ac peſpecta forent; ica enim fieret,vtſi non eiuſ
modi experimentorum veritate , faltem eorundem munerosà
phalange, tueri ſe vtcumque , & magnetiſmofuo patrocinari le
gitimè poſſent. Verum quam diſpar ſit horum omnium ratio
cum oplocbryſmatis operatione, operæ pretium eftvidere quidem
diligenter, ſic enim conſtabit, quod etiamſi talia experimenta in
dubium vocari non poffent , tamen nihil exillisinferri poteſt
quod magneticæ curationis vim , & preftantiam non porius
eleuet, quàm augeat, & attollat:vnguentum enim quo perficitur
res eft non naturalis, non vna , ſed å varijs cópofita,atque ab alijs
aliter, & ex alijs rebus, quarū ratio nõ bene apud yllum ſcriptora
conftat. Præterea non ad vnum effectum determinatur,ſed ad va:
rios,& multiplices,nam dolorem ipſum leuare oportet, & conco .

quere pus, & excrementa expellere,& carnem reſarcire, & agglu

tinare de nouo ,ac veluti ferruminare partes ſeiunctas. Denique
non in eodem corpore hæc omnia præftare deber, ſed in multum .
diuerſis; & plerumque contraria temperie præditis, quorum om
nium,id mutua illa conſenſione,& contagione rerum naturalium
nihil vnquam fimile obferuatum fuit , ſed ipfæ ex ijſdê principijs.
ad eofdem effectus,per mutuas naturæ fimilitudines tendunt,ope
rationelque producunt certas, & conftantes , ex vitorius in fe co
{pirantis rerum naturæ , & ordinis vniuerfi,quos effectus dum ho
mines arte ſua venari, & imitari ftudent: næprofectò tam ridiculi
fiunt in vnguenti ſui præparatione, quàm alias infelices extiterūt
in Biolychnij.confectione, in Metallorum tráfmutatione,in tonitruũ ,
Arfulminum imitatione,& fimilibus naturæ in fe , ac in proprià of
ficinà laborantis operationibus,qux ſolà hominum arte , & indu
frià effici ſimiliternon poffunt:atque ita etiam ficonfenſusille
rerum naturalium verus eiſet, nihil tamen ex eo in magneticæ
curationis fauorem deriuari poteft:Sed cantum abeft vtralis con.
tagio verą fit,quod& diligenter, & ſigillatim perfuas partes exa
Dd 2 mine
 420 DE STVDIO MILITARI .
minetur vnicuique ftatim innotefcet , multa dici de ilta , quæ aut
nullatenus vera ſunt,autfaltem alio modo ſe habēr quam ab ipfis
lib.8.cap.36. auctoribus referantur . Nam quod de adipe urſino dicitur,non il
lud quidem aliter fe habere dicam ex Plinio, qui collas'urforum
carnes, non eorum adipem , creſcereaſſerit, quandoquidem mani.
feftum eft eum ,Theophrafti,quem iftiuſce rei teftem laudat,non
bene libros inſpexiffe: fed quæram potius quinam alij auctores
mentionem prærer Theophraftum ,de hac re fecerine? nam ..
Solinum idemmet Plinius in errorem feduxit,vtpote ſui tranſcri
ptorem ; & quantum ad auctorem collectionis ipſius admiranda
rúm auditionum ,non fatis idoneum illum habeo, qui fidem in re
feria facere poffit. Theophraſtus vero multa etiam dixit non ſem
s. de legbus. per ad vnguem explorata, & vulgiiudicium , cuius opinionibus , vt
inquit Cicero trahimur in errorem ,nec vera cernimus,in pleriſque
fequutus eft, vt omitram quod ita eam obſeruationem refert,qua
fi de eius veritate dubitare videretur , vtpote nondum per legiti
mam experientiam perfpeétà, explorataque ad normam ,quam
tradit Galenus obferuari debere, priuſquam de aliquo effe &tu co
com .2
aphoris.
ſect.3 ftare pofſic.fi ex medicina ', inquit, aliqua purgatos videris fex , vel
Septem hominesdicere certe non poterisquodomnes pert bac homines
ex neceffitate purgabuntur,vnde fi adeps vrſinus femel aliquando
ollă in quaaſſeruatur fupergrelſus eft , eo tempore quo animalia
ferme omnia in latibąlis deliteſcunt;nõ propterea ſequitur iftud
ob receffum ,vel fomnum eiuſmodianimalium , potius quam alia.
de cauſa factum fuiſſe,alioqui fingulis annisidem effe &tus rediret,
nec modo in Vrſis , fed in alijsanimalibus, quorum adipes in
Pharmacopolijs afferuantur: quod tamen vſu ipſo , & continud.
obferuatione falſum omnino eſſe depræhenditur. Quod vero di.
cebat Theophraſtus de vinis, & allijs, id neque fimiliter verum
eſſe conftat, & fi tale fit,ad temporum conuerfionem potius fpe ..
Ctat, nec tam caufa eft iftius effectus, quam fignum immutaræ ae
ris temperiei à qua ille producitur , veluti de fabis communipro
uerbio noftrorum ,ac Italorum quoque iactatur
Quando le faue ſono in fiore
I pazzi ſono invigore .
Ideft quod vbi culmi fabacei florere incipiunt , plerofque vide
mus homines vacillantis cerebri , & fæminas præfertim mente ,
alies
 LIBER PRIMUS , 421
alienari ,multaqueabſurda, & ridicula proferre. Neque enimin,
ſania quicquam cum fabis commune habet, vt qui maximo loco.
rum interuallo ab illis diftāt,hoc ſymptomatę corripiantur, quo
ries hæ in florem eruperint; ſed Solem ipſum accvſantperitiores
medici,accedentem propius ad nos, & vernam tempeftatemaffe.
rentem : hoc enim tempore genitalis aruorum fpiritus , ac viuifi,
cus terræ calor, flores fabarum rudit , & natiuus in homine hy
morú orgaſmum ſuſcitat, atque cõinquet,itaut reftagnare ipcipiar
de n ſiſque fumissac yaporibus cerebrum afficere; vnde tandem ,
accidit ,vt qui imbecillo funt cerebro , & ad inſaniąm propenfinae
curà exiftunt,ex illa humorum ebullipione, quæ non minus in
mufto , & alijs luccis animaduertitur,nouas in lapiæ exacerbatio:
nes patiantur. Obſeruationes autem illæ de fecundinis, & prima
fanguine menstrua, prorſus ad muļiercularụdi ſuperftitionem res
ferendæ funt , ſienim ycargutè quærit Sennertus fecundinäine
fordida loca abie &tæ , foeminæmoleftiam faceſſunt, cur brutis
non idem euenit, quorum lochia , & membranæ quotidie in fimg
putreſcunt ? & quocunque defodiuntur humanæ, tandem putre.
lcãt oportet: idque in vili ac ſordido quodam angulo,neque enim
memini vnquam eas balſamo, & aromatis folere côdiri,quafi me.
dicatum funus illis deberetur . Sed vlterius peto,cur item Molæ ,
quæ coml-urui.cur, nihildamnifæminis afferunt ? cur primus
fanguis menftruus,quàm ille qui poftmodum fuit,accuratiųstraç
@rari deber ? cur hoc ſi in nonnullisverum eft ,in pluribus tamen
fallit 2 vulis hurum omnium cauſam ex Seneca, nemonoftrum epift. 110.
quidveri effetexcuffit,fed metum alter alteri tradic:itaque resfalſa,
do inanis habet adbuc fidem . DeAftrorü influxu verè illud dici po
reft, Philofophi certani, & adhucfubiudice lis ef . Magnes denique ,
& Torpedo, ferro , & virgæ piſcatorum admouentur,nec vltra cer
tum determinatumque ſpatium virtutem fuam diffundunt, fecus
quàm in vnguento armario fiat, quod neque adægrum pertinget,
neque fphæram actiuitatis ſuæ determinatam habet. Vnde fi verű
fateri volumus,totum iftud eftplanorum , & impoftorum negotium ,
qui infinita alia æque fabulofa in vulgus quotidie ſpargunt, ex
quibus non video quid nobis aut prælidij ad vitam , autadiumen
ci ad valetudinem , autornamenti ad ſcientiam pofſit accidere :
quid vero ex illis damniin hæc omnia redundet, nofcunt ij , qui
Dd 3 popu
 422 DE STVDIO MILITARI.
populum tot inualeſcentibus in dies nouis alijs ſuperſtitionibus,
detineri vident, dolentque nullum eſſe genus morbi , quod fcu in
homine, feu in brutis,abderitana eiuſmodi medicaftrorū, & vecu
larum plebeçula,hoc vnguine fanandum non recipiat . Quinimo
vt nihil ad fabulam deeſſet, quàm omni ftultitiæ apparatumorio
nes ifti in orbis theatrum inuehunt;quaſi Eremitæ ,cuius mentio.
inDloſcorid. nem faciunt Matthiolus, & Cardanus, ac medicorum æmulatio
li. 18.de lube
ne qui abſentes ſanant, milites etiam inuenti ſunt,qui referente
Delrio iftud fe poteftatis habere credūt, vt quemcumque volunt
etiam ſi longiſſimè diſlitum , infallibili ictu craijciant , modo ta
men globulis vtantur nefando ritu præpararis , & à quorum .
eiaculatione Sagittariorum ipii fiu Balištariorum nomen ſortiti
ſunt. Cui ſimileeſt quod narrat Olaus Magnus in hiſtoria Se
ptentrionali,nempe Lappones, & Finnos ex plumbo conficere ,
iacula quædam magica ,l ngitudine digiti, eaque per quæuis loca
diſſita mittere in eos, de quibus vindicam ſumere expetunt, &
hos quidem oborto ftatim carcinomate, in crure, vel brachio in
tra triduum vehementià doloris emori. Atque ita nullus erit ine .
priarum finis, & citius Cancer rectà ingredidifcet,quam nebulo-.
nes ifti, & impoſtores à tabulis defiftant,quas cam facile in vulgus
ſpargunt,quàm temeie ab illo ſuſcipiuntur .
Verum quia Goclenius, & fui fimiles, quicquid vſpiam fuit fi
Sigillorumitë
carmini
gillorum ,& characterum Aftralium ,vtillosvocant ad iftius vngué
vanilas de ti vim,etſi nefcio prorſus quaconſecutione,ftabiliendam afferüt,
sedia multis multique inſuperijſdem ,vel ſolis,vel incantationibus confulis, &
rationibus.
permixtis,ad morborum amuleta vtuntur,reliquum eft vt fidem ,
quam antea dedi agendo de Achille rediuiuo,liberem: & quidem
horum occaſione,miratus ſum fæpius qui fieri potuerit,quod vi
ri multa ,fingularique eruditione celebres, in eundem omnino cũ
vili , & ignara plebecula errorem impegerint , de characterum
eiuſmodiverborumque virtute . Nam prærerſuperius laudatas .
Platonis auctorirates, & multas inſuper præftantiſſimorum ho
minum quas breuitatis ftudio omittimus ; dici vix ac ne cogitari
quidem poteft,quantum ipſa ſuperſtitio medicorum etiam calcu .
·lis adiuta, incrementi acceperit; eo vfque vi multi hodie reperia
tur, qui cenfent curationem Homericam tribus alijs 7 herapeuticæ
medicinæ inftrumentis Diete,videlicet,Chirurgia ,& Pharmacie ,
velut
 LIBER PRIMVS: 423
velut quartum ,& fummopere neceſſarium annectendam effe .
Hoc autem quin antiquis ſimiliter perſuaſum fuerit dubitari cer
te non poteft,nifi ab ijs,qui in optimorum auctorum lectione pa
rum ſuntverſari,'Apuleiusenim iftud manifeftè conuincit vete- In.1apologia
res quidem , inquit, Medici etiam carmina remedia vulnerum no
rant; & AmmianusMarcellinus poterat pe apertius de illis loqui libro 16 .
quando dixit , aut anile incantamentum ad leniendum adbibuiffet
dolorem,quodmedicinæ quoqueadmittitauctoritas. Sed ne calum
nia hæc in medicos eſſe videatur, potius quàm vera narratio eo
rum , quæ multi iftius fcientiæ profeſſores committebant; ani
maduertendum eft in primis quid Eupapius de Ionico præftan
tiffimo medico referat; quid Palladas in antiqua græcorum epi.
grammatum collectione,de ſuo teftetur,à quo libiepialà febrer
quæ ad pituitofarum ſpeciem refertur,laboranti,datum N JUTOUĆo
x @griw umaaw, profuiſfe diuina quadam ,& præſentanea vi aſſerit;
illic enim Dizyebum non pro duplici Zytho, ſeu Cereuifa,vt vo
luit Eraſmus,fed pro amuleto quodam ſumendum eſſe, Deme
trius Chalcondyles; rectè, meà fententià, docuit: videndum præ
terea quid de hac re in libris ſuis non effuderint Alexander Tral
lianus,Aetius,Marcellus Empiricus,NicolausAlexandrinus , ſeu
Myrepſius , Caro & reliqui geoponiconſcriptores tam Græci ,
quàm Latini,itēque Harpocratio Alexandrinus in libro de vir
tutibusnaturalibus,Pſellus in admirabilibuslectionibus,quas pro
pediem editurus eft , communi literarum bono natus Leo Alla
tius,&Teucer Babylonius apud eundē;vt Cyranides, ſeu Cyranis,
aur Kyranides ex lingua Barbara translatus in Græcam ab Har
pocratione fupranominato ; ac etiam Quintus Serenus Sammo
nicus cuius ifta ſunt
Gramine feu mauis ægropraſtare medelam ,
Carmine feu porius ,namque est rescertaſaluti
Carmen , ab occultis tribuens miracula rebus .
& demum Iulius Africanus,èquo locum hunc,quem mihi erudi
tiſſimus idem Allatius communicauit , eo lubentius in medium
proferam , quod ipfe aliquando concludi ex eo probabiliter cen
ſuerit , ſpeciem aliquam iftius vnguenti armarij, quod nunc ab
ineptis, & infulſis hominibus iactatur, etiã tum apud antiquiores
illos extitiffe , locus igitur ille taliseſtex ſexto libro de ceftis
Dd 4 vul
 434 DE STVDIO MILITARI .
vulnerato dferroilluddoloris remedium ; erit ferrum , quod vulnus
inflixis,inungere opus eft , deinceps illud quafi percutientes in vainus
Adigere,ter Ta, Ta, enunciantes , fimulque fuper illudlatinum quod
dam enunciarum
proferentes,quodinappoſitopentagondlegitar ,recta
ante coloratum ,diftinéfumque,sanquamquodretro lineasbabeat,Al
pha : dolor itaque hac ratione quieſcer ,vulnus medici curen infirme
Contacium eorumnon refpuente. Inter recentiores aurem médicos,
qui curationis remedia non penitus damnarunt, magni femper
nominis habiti ſunt Petrus Aponenſis,Genulis de Fulgineo, Ni
colaus Florentinus, Gordonius, Valeſcus, Cardanus , Augerius
Ferrerius, & alij quitainen ſapientiores in hóc prioribus fuere ,
quod per fe,& immediatè, verba illa,& characteres nihil omnino
poffe oftenderunt: fed mediatè tanrum & per accidens,imagina
tionem ægri mouendo,quæ ſpe remedij, in quo plurimum confi
dit,ſubleuata,multumque lætitiæ ,vel cupiditatis ex illo concipiés,
ſpiritus propterea vehementer cómouet, & reficit, atque recreat;
àquibus poftea totius corporis vigor inualefcit , corantea quidē
metu cõftri&tum fe diffundit, & dilatat, omniaquein ægri falucém
Conſpirant;contra quam Antiqui cenſuerunt, quiverbis, &cha
racteribus poteftatem omnem tribuebant.Quare vt defigillis'príl
mum atque annulis vàrio linearum , & figurarum ductu exaratis
dicam , quorum in compofitione fuperftitiofi homines , fuerunt
ab antiquiſſima temporum memoria , ſemper occupati ; ma
2.de legib . gnam illis auctoritatem acceſſiſſe puto à famoſoillo Gygis Ly
dorum Regis annulo , quent deſcribens Plåro ; lïcet de vi eius
magica nullam mentionem faciat , Philoftratus tamen gem
bib.3 cap.as. mam ;quæ in eius pala includebatur, è capite Draconis cuiuſdam
Indicierutam fuiſſe refert; & Cælius Rhodiginus multis declarac,
aut omnia quæ de illo dicuntur pro fabulis habenda eſſe, quod
ego libentiſſime amplecter, cùm Iuftinus, & Herodotus nulla fa
età iſtius annuli mentione , Gygis & Candaules hiſtoriam refe
tábt; aut ritus oinnes mágicos in eo cælando , & elaborando ob ,
feruatos fuifle, propter virtutem quam habebat, vt qui gemmam
tärrorsū ad corpusobuerterec, licet in medio foro eſſet à nemine
tamei conſpiceretut . Huic vero non minus antiquitate, quân
virtute proximü faciunthiſtorici, annulum Mofis, quem Vincen .
Hus Bellõuaceðlis, & Ajtoninusex Rabbinorumnugis seferunt
ab
.
:: LIBER PRIMVS .' : 435
ab eo rationibus aſtronomicis fabrefa &tum fuiffe , vt cumilliex
Aethiopia diſcedendum eſſet, ſui obliuionem inducerer Regi, ac
eius filiæThaibi, quã in vxorem duxerat,atque ita ſenſim eiusmo
di annulorü & characterum vſus in naluit,ad quæcumque aucto
ribus fuis in mentem venerant,conſequenda. Vnde Tarcbamus
ferunt ſapientum Indorum qui vulgo Braclmanes dicebantur
Regem; tam ſcitè tamque affabre ſeptem ſibi annulos compegif
ſe, ad retardandam fenectutem ,vt Apollonium Thyanæum do
no acceptos, fingulis diebus fingulos iuxta dierum nomina eoš
diftinguentem geftaffe, & eorundem munere cõſpicuam feruaf
fe iuuentæ nitorem ,memoriæ proditum ſit. Sic Pſylliin Hiſpa -
nia, Marfin maiori Græcia ſeu Calabria, Ophiogines in Africa ,
φυσικούς και φαρμακίτας δακτυλίους , fed prefertim aduerfus ferpen- ad Manil.
tum venena diuendebant,vt oftenditScaliger : & Eudamusetiam
apud Ariſtophanem alios faciebat, quorum virtus eſſet admira
bilis aduerfus faſcinationes , morbos , & id genus malayd quibus
nemo vnquam fatis turus effe poteft; quomodo etiam Eudoxia ..
Imperatrix cùm parturiens ægrotaret,voluit ſibi magicas literas
vtero fuper ponivtmortuum fætum eijcere poſſet,ſicura Cedre
no notatum eft .Verum vtcumque hæc figilla apud antiquos in
frequentiſlimovſu fuerint, nefcio tamen quomodo fatali rerum
viciffitudinepaulo ante maiorum noftrorum tempora, co vfque
euiluerant, vt nulla penitusillorum excaret memoria , niſi apud
Arnaldum de Villanouà , qui vterat homo multum deditus Rab
binorum & Alchimiſtarum deliramentis, ita nonnullorum figil
lorum compoſitionem in fua medicinæ pratica docuit ; & ipfo
iuniorem , ac fàniorem mente loannem Gerſonum Pariſienſis
Academiæ Theologum , qui imaginem damnat, certis exaratam
characteribus, ex vi & proprietate cæleftis influxus, qua media
cus quidam Monſpelienfis in ſuis curationibus vtebatur . Sed non
diu palli funt homines omnium inepriſfimiznosdamnatis illis ce
remonijs & vigilantium fomnijs liberos viuere ; abbas fi quidem
Thritemiuscum inftar RogerijBaconis,aut Alberti Magni,natu
ralis magiæ peritus haberi vellet,præter cætera quæ in hanc rem
fecit, ſigillorum artem partim ex Aftronomiæ Arabică figuris,
quas Petrus Aponenſis in Aula maiori palatij publici Patauini
depingi curauerat,partim etiam ex au &torum fragmencis & prox
prio
 426 DE STUDIO MILITARI.
prio ingenio commentus eft : eamque vr plus auctoritatis illi
conciliaret ſub nominibus fictitijs quorūdam ſapientum vt Her
metis, labelis,Chaelis,Salomonis & ſimilium , quorum appellatio
nullibi quàm apud ciniflones,& agyrtas vnquam audita fuit diu .
ulgandam cenſuit:fpe ratus nõ defuturosftatim qui partum hunc
velut rubentem adhuc, & ad columnam expofitum ſuſciperent,
& certè ininimè eum ſua fefellit opinio, inuētus eft,fi quidē paulo
poft Camillusquidam Leonardus Pifaurienfis,qui cum degemmis
& lapidibus ſpeculum quoddam ederer , diuinitus oblatum fibi
putauit tractatum illum , quo de hominum ſalute & commodis
bene mereri poffer, integra eiusin opus ſuum translatione ; que
madmodū poftea eundem etiam conuafauit Ludouicus Dulcis cũ
opus vulgari idiomate de eadem materia componeret ; & certa
tim multi hoc fæculo idem fecerunt vt Goclenius ,Longinus &
alij quos nominare parum refert;quandoquidem præter hos qui
librum integrum deſcripſerunt,inueniütur præterea infiniti, qui
decerptisex eo varijs hinc & indeſententijs,ſuis in compoſitioni
bus quotidie abutantur. Ecnihilominus fi omnes facramëto adi
gas vt liberè profiteātur, num.ex tot ſigillis & annulis, cuiusdam 1

vnquam non dicam vires probarint,ſed fabricam attentaringne

minem illorum adeo impudentem fore exiſtimo,vc id à ſe factum
dicere audeat: nempe non ſcribunt ſed tranfcribunt, furantur nõ 1

componunt , congerunt non digerunt, & modo centonem ali

quem ex varijs ſcrutis & veteramentis coníutum fingulis nun
dinis ad emporium Francofurtenſetransmitrant, parum ſolliciti 1

ſunt an vera ſint vel falſa,probata an incerta , ſolida aut futilia , 1

quæcumquein ipfo dixerint,fed curant tantum vt pulchra fint,

& rara, lectoremque ſuum illecebris quibusdam & nouispollici
Horacius.
tationibus attrahere, atque demulcere poffint, quia vt inquiung
Ficla voluptatis causà funtproximaveris .
Nifi forſan aliquis crediderit, eiusmodinugarumauidos ſectato,
res, & ſcriptores, non tam peccare malitià quam nimia bonitate
naturæ, & ftudiorum continuatione, quibus,dum ad ea tantum
quæ recta funt, & honefta informantur,nec inaliorum hominum
fraudes, & verſucias inquirunt, facile ſibiperſuadent,nihil quic
quam ab alijs, quodnon exploratum fitproferri: maximè cum ,
typis illud committitur: & quemadmodum natura ipſa magisin
dies
 LIBER PRIMVS . 427
dies numen ſuum explicat,ita impium eſſe mirificas eius actiones
non ſuſpicere & admirari . Quain re planè cum illis conſentio ,
Deumque precor enixè , vt bonam hanc mentem quàm diutiſſi
me in illis conferuer; modo tamen de ijs loquatur naturæ opera
tionibus, quæ apudbonosomnes & fapientes, qui nec falli nec
fallere norunt conſtantiſſimæ veritatis effe depræhenduntur:hoc
vero tantum abeft vt de characteribus & ſigillis dici poffit, quod
præterexperientiam quæ omninoillis contraria eft ,vt fuſius po
Atea oftendetur ,agendo de opinione medicorum : rationes quo.
que philoſophicæ, & doctill morum virorum auctoritates ; quze
cumque de horum virtute feruntur euidentiſfimæ vanitatis eſſe
argumenta, conuincunt. Quis enim fanus vnquam putauit,mul.
tà quæ à coelis,& ftellis, corporibusinferioribus naturaliter tan
cummodo, & exneceſſitare connexionis ſuperiorum lationum ,
cum ſubiectis rebus, imprimuntur;eadem etiam ex noftro arbi
trio, & artificio in illas deriuari :pingat quis quantum volet in
cryſtallo, aut Achate figurami Martis , ferrum addat calcitrapæ
ſućco oblicum , ad ſeptentrionem conuertatur, & nihil cæremo
niarum omittat, quæ neceſſariæ ſunt'ad ſigillum aliquod effica
ciſſimum paraudum ; omnibuſque tandem ritè peractis, Achate
ſuo, vel chryftallo, loco magnetis vtatur in dirigenda naue , cito
credo in fyrtes , & ſcopulos impinget: ignem iterum in ligno
ſculpat, an propterea abſque ipſo, vis nulla vrendi illi fuiſſet . si
materia per fe efficax eft ad illud quo hanc trahis , & applicas,tam
facile fuas vires'exeret ſine verbis aut figuris, quàm nunquam il ,
las depromet,fi ad illud inepta fit,etiam fi tota characteribus de
formetur.Quid enim in illis iuuare poflunt compoftio, ordo, figura,
quæ communiphilofophorum contenſu nullius actionis princi
pia ſunt? quid Artifex cuius idea à qua proueniunt,in alieniscor
poribus nihil quicquam poteft ? Quid Aſtra quorum influxus
nondummunicipio donatuseft in rerum natura: nec imagines
conſtellationum aut Planetarum tales funt , quales primi Aftro
logiillas ad libitum finxere, cùm Saturni ftellam inftar fenis pro
miſsà barbà, & falce altera manu armati ,aut conſtellationem quæ
polo vicinior eft ,pilolæ acimmani Vrfa ritu depingendas cura
runt: fecus enim defcribi potuiſſent, id li eis ita viſum fuiſſet. At
que huius rei fidem faciunt tum fabulofæ earum explicationes
quas
 RI
428 DĘ STY DIO MILITA .
fphæras quas loannesStoflerinus, & Alexander Piccolomineus copiose
InProcl.
in ſphera ita
ſunt profecuti; rum etiam yariæ earum deſcripciones, nam Pro
‫ܐ‬lic . lomæus Hipparchi imagines immutauit, & conſtellationē quam
plerique uuturom cadentem appellant , ipſe Aftrologorum prin,
ceps lyramelſe yoluit,nec deſunt etiã quipro Aquila marina ean
dem vfurpepr . Sic Caſiopeia prout varie à varijs pipgitur , ita &
appellatur admodum diuerse,!uuepalienim mollis cathedra dicie
tur , Græcis quibuſdam » gurah tall degvoy mulier ſedis ,alijs ges :
vor fimpliciter ſįue Cathedra , Syneſio u MeQiréoudos xa şidpe, He
bræis & Arabibus Canis , vel Cerua . Et Ang conſtellatio illa au.
ftralis, quonam denique modo exſculpi in ſigillis debeat,equidē
non video , quibuſdam enim Aftrologis non Ara ,led eburibulum
eft , nes mudo thuribulum , ſed facrarium ,pbarus puteussemplum ,
fecus prunerumaconceptaculum ,ignitabulumjbarillus,totepim numis
nibus illam vocari à diuerſis affronomis, auctor eft Hygo Sem .
lib.1o.de pilius. Præcerea Chaldæi ex Libra , & Seorpionevnam tantum jma.
Mathematic .
diſcip. ginem fecerunt: Arabes vero ſigna humana alijs commutarunt,
turpe, acindecorum exiftimantes hominum figuras intertotani,
malia conſpici:quorum adhuc loco Hebræi literarum elementaire
calo dederunt, & Abenezra Auctore alicer Perſæ , aliter Indi ſtel.
larum imagines , & aſteriſmos piŋxerunt: nec defuntetiam ho
die quiprofanas eiuſmodifiguras exoſi, Chriſtianæ pietati magis
conuenienres alias , nec line quorundam applauſu induxerunt,
Vnde quis non ridear pannyceos homines, quos tegula fola tuetur .

à pluuia , nempe vt commodius cælo inuigilare poffint ;ex yul +

turis cæleftis , aur alteriusconſtellationis imagine in metallo de

ſcriprà,aureos quotidiemontesfibi & alijs promittere;cū interim 1
ipfi famepereant , & cælo nuſquam propitio, virtures eius in ter . 1

ras deducere nitantur, forfan quia loço vulturis , lyra ſçulpenda

erat,aut pro Ariete,Capra, & Vacca,pro Boue, vel Tauro ,de hoc
enim figno incertūeftadhus inter Aſtrologos quid ftatui debeat,
quoniam vt inquit Ouidius pofteriara latent, lam vero fi ab iftis
ſeparatim nihil ſani,ac verielicere potes,quid magis ab omnibus
fi inter ſe conueniant fperandum : vulgatum eft,vbitresad Sym
poſium conueniunt,quorum nemo fymbolam attulit,tam omnes
tres fimul,quam ſingulos domi eſurire neceſſum efle; & lanè non
maiorem habet imprimendi vim ilia ftellarum congeries tota
que
 LIBER PRIMVS 429
que coeli,vtab Ennio vocaturſignitenentis picura in metallis,quā
Regis imago ærecælata,autcolore ducta, fictorē, pictoremue ſuũ
ditare poteft :non enim noua inftituitur ibi mixtio qualitatum ,no
materiæ moribus varijs præparatæ , & conuenienti qualitarum .
temperie induræ, nouacuriodes conficitur, applicatur ve forma;
fed corpori iam ſuà ante cõformato materiá, &formà quibus exi
ftit, & conſeruatur,fuaque inſtructo conuenienti mixtione,arte ac
commodatur noua , & accidentaria ſpecies, ad quam nihitaſtra
niſi qualitates quæ tuncfuntin aere conferunt :imo tota illa ficti
tia fpecies ociofa eft , & inefficax ; aut fi omnino talisaliqua vis
ex coelo defluit , cur illa non potius viuis , & vegetis corporibus
animantium ,aut illorum ipſorum qui cum ſigilla effingunt,quàm
ſculptili ſcorpioni, aut conflatili vel cereæ, vellapideæ imagun
culæ inhæreſcit ? Hac ergo ratione confifi, femotis tantifperalijs
difficultatibus , influxum cæleftem in characteres deriuari per
mittamus, tanta etiam facilitate, ac feftinatione,quanta fe Velinus
amnis ad Interamnam per exciſas cautes in Narem præcipit it;
quæram enim inſuperquomodo ipficonficere tandem poflint,
vim fic impreſſam ,deincepsin lapide perſeuerare ; cum reincto
igne qui lapidemcalefecit, aut ferrum candefecit,vtrumque fta
tim ad ſolitum frigus redire conſpiciatur. Profecto nugæ funt
hæc , & arcana Platonicorum , Paracelfiftarum , fuiniuendulo
rum , impoſtorú quibusnon fecus ac Eluſnis myfterijs, & Bone
Mairis facris mulierculis tantum intereſſe fas lit ,vt pote veri
tati contrarijs, indigniſque virorum fagaci mentis indagine præ
ditorum , & maxime philoſophoruni grauitateaciudicio ;cum
eorum potius officium fit ex communis omnium Magiftri fen
tentià ,an res aliqua fit; priuſquàm quid fit , aut quomodo fit in
quirere. At vero his nugis freros homines multarum rerum
cognitionem habuiffe , his Alexandrum ,Iuliunt Cæfarem , An
Eibalem , Tamerfanum , & reliquos duces ingentia feliciter bella
confeciffe,quis vidie vnquam , aut quis fando tantum - accepir ?
pifi ab inepro Callifthene, nec illo quidem Ariſtotelis nepote, fed
recenti , & inolénonce how alio fcriptore geſtorum AlexandriMa
gni , qui torusquanrus ex fabulis meris, & horrendis conſutus
eft; nihilque frequentius crepat quàm myfteria vana Necephi, vt
tocarur àPaulino in carmine,quod abeo conditum ſeribit Aufo
nius,
 430 DE STVDIO MILITARI.
nius,cum Tranquilli hiftoriam de Regibus in epitomen referret ;
li.de Demo forſan quia reſciueratCallifthenes, Necepſum hunc , autRegem
nibus. aut philoſophuin Aegyprium , aſtrologiæ ,quæ tunc vt ex Pſello
& alijs patet, pro magia ſumebatur, fuiffe peritiſſimum ,itcertè
co nomine plurimum commendatur à lulio Firmico,Plinio,Ga
leno ,Euſebio , Teodoreto, D. Auguftino, & alijs quandoquidem
non hunc diuerſum eſſe exiſtimo ab Anebunte , ſiue Anebone ,
aut Nellanebo, & Nectenabo quibus appellationibus venit in Por
phyrij,Procli , Calliſtenis iftius, & iam anteadictorum auctorum
monumentis ; ac etiam in eruditiſſimi Lucæ Holſtenij diſſertatio,
capite 9 .
ne , ita meDeusamet , accuratiſſima & variæ , ac reconditæ eru .
ditionis pleniffima;deſcriptis, & vita Porphyrij Philoſophi.
6. Cærerum quia aduerfarij ftatim atque cum philofophis con
Es auctorita
* Galani , ac
grediuntur , vident ſe paralogiſmosfacere, centum annorun .
ſpatio in Anticyra puniendos ; melius paulo fecum agi putant
vűque virorü in medicorum ſcholis, quorum vtinquiunt libri ſcatent experi
principi qui mentis , quæ de figillorum virtute , & facta quidem antiquitus
illighabuerite ſunt à diuerſis,& nunc etiam fieri à multis obferuantur. Quare ad
neque hisom- diribitorium illud medicorum tribunal , litem hanc fenfim per
dis liberapria trahunt ; & Galeni qui princeps ineo merito fedet, fidem ac pa
mus dicatus trocinium implorant ;quandoquidem ipfe,vt Alexander Tral
SYR .
lianus atteļtatus eft,librum de Homerica curatione olim ediderat,
in quo phyltra omnia , characteres , amuleta , periapta , incanta
tionefque non laudabat modo, ſed proprio experimento in per 1

cuffis á ſcorpione , veriſſimaà fe depræhenfa fuiſſe , quæcunque 1

de ipſis vulgo ferebantur , confirmabat: quod fi ita ſe habet, cùm

inſuper aliorum medicorum , & ipſius Tralliani auctoritates,
probè Galeni dictis conſentiant; lignum profe&to eft , rem hanc
non ira eſſe yanam , & deploratæ veritatis, quin præftantiffimos,
& quibus maxime fidendum ſit, ob experimenta quæ de ſingulis
rebus in arte ſua quotidie faciunt, aſſertores habuerit . Quare vt
hæc quoque peccandi anfa bonis viris auferatur ; operæ pretiſ
eft in primis conſiderare,quæ nam de hac re Galeni fuerit ien
tentia , quando quidem vt Lucretius de Epicuro dicebat
IHeſapitfolus, reliqui velut vmbre vagantur,
Quantam vero iniuriam illi faciar Trallianus, dignè fatis explica .
rinon poteft, cùm exPſeudographo & infami libello cuiusaam
pebu
 LIBER PRIMVS . )
431
nebulonis, falso eius nomine diuulgati, continuo infert , medica
menta hæc,quæ Galenus ipfemer aduerſusArchigenem diſputās
äroga vocat, ab eolaudaca, & vſurpata fuiſſe: veriflimum quidem calib
1.de med
.
la.
eft Galenum alicubi recepiſſe compoſiturum fe librū, de ijs quæ
virtute occulta totius ſubſtantiæ operantur , quem librum tefta 2. Simplic.
turinfuper agendo de popularibus morbis à leeditum , abſolu
tumque fuiffe , ſed quid draconi marino ,cantharidibus , magneti, ſect . 6. com
men.s.
purgantibus medicamentis & fimilibus alijs commune , cumannu
lis,figillis , carminibus , & id genus deliramentis, quæ fi quis vn
quam pleno ore irrific, is mea quidem ſententià fuit Galenus; vt
ex multis, quæ paſſim habetinlibris de ſimplicium medicamen
torum facultatibus , & de eorundem compoſitionex Tónous rem
ipfam diligenter, non autem perfunctoriè, vt Trallianus fecit in
quirentibus , liquidò conftare poteft. Tantum enim abeft , vt
quodGaleno affingit de Scorpij experimentis, verum ſit ,quod
contrarium è diametro concludendum eſt, ex decimo de ſimpli
cium facultatibus, vbi cùm de faliua fermonem haberet,hiſtoria
inſuper narrat cuiusdam, qui rer in ſcorpium deſpuens, & totidem
vicibus carmina quædam obmurmurans, ipſum interfecit; quod
ipfe cùm primùm quidem miraretur, tandem expertus eft, ſaliuã
hominis præcipue ficci,& ieiuni, Scorpioni venenum eſſe præ
fentiſ mum, etiam fine verbis , aut incantatione . Præterea eius
dem operis libro nono, cùm aliquorum opinionem retuliffet,qui
laſpidem , in quo tamen delineatus eſſet , Draco cum radijs fto
machuniuuare arbitrabanrur, ſi ea ratione collo appenſus geſta
retur, vt os ventriculi exterius pertingeret; idem poftea fubiun
git, torquem ſe ex iaſpide confectum cuidam è collo fuſpendiſſe,
& nihilofecius abſqueſculpturis ,do characteribusprofuiffe,quàm
fa illos habuiffet quos Nechepfos deſcripſerat - Sed quid melius Tral
lianum inducere poterat,li meliori mente vſus fuiſſet,vt aliterip
fe de incantationibus, ac de Galeno quoque ſentirer ? quam eau,
quæ in eodem libro leguntur ,de ſtercore lupino quod medicus
quidam ad inteſtinorum cruciatus ſuſpendebat , ex vinculo
confecto è lana,non quacumque ſed Ouisà lupo dilaniatæ ;ſubiū
git enim poftea Galenus fed boc quidem obiter di&tum eft, fiquis in
uenietur qui fic fufpenfis fidem adbibere dignabitur ; dico autemfic ,
nam fubftantia eft quæ fufpenditur ; non voces barbara , vt quidam
præfti
 DE STUDIO MILITARI .
433
præftigiatorum facere folent . Euge Galene triumphaſti hac libe
ra confeſſione demalitia Traliani, de fraudibus agyrtarum , de
Præem ,lib.6. erroribus populorum , & æternum decus ac gloriam ſectatoribus
de fiaplic fa- tuis aſſeruifti. Vt non opus ſit amplius ca afferre,quxcontra .
cule.
Pamphilum &alios , de facris horoſcoporum herbis deſcriptis à
Mercurio Triſmegiſto , & à Pythagora forſan ſub nominbus
coracefie , callicie , corinthiæ , aliarumque laudaris, tam fapienter
attuliſti: multoque minusoptare cum erud tiſlimo lulio Recal
cho , vi Phyficam Ariſtotelis , non Platonis , arti medice ſubstru
lib. de fimi- xifes; aut denique eos medicos laudare , qui te Duce impul..
lar. corporú fi,ſimulque ve ægrorum commodis , & veritati ipſi,quæ om
natura .
nium rerum præftantiſſima eft,inferuirent; bellum acre, & inter
necinum ſuperſtitioſis omnibus remedijsindixerüt.Quamquam
facere non poſſum quin ex infinitis duos perquam tibi fimiles
ingenio , labore ,auctoritate Durerum intelligo , & Varronem ,
Germaniæ Cõradum Tigurinum , velut reliquorum interprætes
in medium proferam , neſi neminem expreſsè deſignarim , calū
nierur me aliquis, quaſi perfunctoriè , & oratorum moremultos
appellarim , quorum tamen nullus eft ,qui vel poftulatus à ludice
in Hollerium reſpondere poffit,ficigitur priorille:reiicimusin curatione Angin
ne periapia illa,feu amuleta, quenon modo in hoc morbo ,fed in
aliis multis, cumfolemnibusquibuſdam verbis , cum certo numero,
cum exorciſmo, collo appenduntur: hæc enim omnia fuperftitioja
epift. adCra
ſunt . pofterior vero , vt ftylo in omnibus fuis operibus tuit la
conem pag . 4 xiori , & foluto, fic opinionem quam de periapt s, & amuletis
habebat magis explicatè docuit : video , inquit indoctiſſimos
quofque,& maximèſuperftitiofos bomines; cum olim fum nunc lapi
dibus aliiſque apotropoeis amuletis , & rebuseiufmodi, quarum ratio
nulla fereconftarexperientiaplerüquefallis,plurimumtribuiffe .
credulitas forte, & perfuafio in nonnullis aliquidfaciunt, nec mirum
inpaucis aliquando fuccedere,quod inplurimis fentatur : púries VBORAY
integi . Ita eitnatura leues niorbos per le ſanat , in grauibus vero
artis præſidio indiget , vnde quiex circulatoribus plufculum fa
piunt, neque admorbos acutiffimos,vt Apoplexiam, Tetanum ,
choleram morbum ;neque ad longos, & contumaces amuletis vtun
tur; fed adfebres tantum tertianas , quæ intra feptimam acceſſio
nem magna ex parte delinunt; nam fiue tum , fiueprius tèrmi
neni
1

LIBER PRIMV S. 433

nentur, id tribuunt amuleto; fi vlterius perdurent,accuſant ægro
tum quodin aliquo deliquerit. Alioqui quid iuris habere poſſunt
P & Ā,quibus Marcus Seruilius Nouianus Senator magni nomi
nis vti folebatab morbos oculorum ?Quid Abracadabra Q.Sereni,
contra febres ? quid hæcvox duo, vr Scorpio viſus caudam non
vibret? quid PuPu Marcelli,ad paronychiam ? quid eiuſdem foc
non sotnon vicies & fepties repetitum , vt ſanguisprofluens com
primatur ? Sanè vt Bafilides hæreticus , fuos prophetas Bar
chabam , & Barcbop nominabat, vt fola appellatione,vulgusin ſui
admirationem pertraherent, fic impoſtores ifti barbaris,& info
lentibus vocabulis abutuntur, vt qui ea non intelligunt, eo magis
virtutem æſtimēt:quaſi verba ſeſquipedalia, aut quæ funt ipfo pent
ſono plusefficacitatis obtineantcontra humores, & pra
tremenda
uos ſpiritus morborumprogenitores ? cùm tamenipfa, vt etiam
figuræ ad quantitatem ſpectent, non vero ad qualitatem , quæ fo
la agendivi, & facultate prædita eft . At vero tam obuiæ ſunt ex
Porticu rationes,quibus ceffatione perperuà voces damnatę ſunt,
vt pudeat me tories a tum agere , & crambem'hanc recoquere
quæ delicatis mors eft. Quare illud potius D.Auguftini,quod ele- z.de Doctrie
ganter, & verè in medicorű honorem dictum eſt, penfitandūvni- na 02 .
Chriftia.
cuique relinquo;ad boc genus inquit pertinëtomnes ligature,atque
remedia,quemedicorã quoque fchola condemnat,frue in precautioni
bus,fiue in quibufdam nosis quas characteres vocant,fiue in quibufda
rebus ſuspendendis , atque illigandis, vel etiam faltandis quodämodo,
non adtemperationem corporum fed ad quafdam fignificationes, aut
occultas , aut etiam manifestas ,que mitiori nomine Phiſica vocant ;
vi non quaſifuperftitiosèimplicari, fed natura prodeffe videantur .
Non igitur medici remedia ciuſmodi probant, ſed alijabipſis,vt
conftat ex Arnulphi Lexouienfis expoftulatione de monachis
quibuſdam , qui ſanitatis remedia promittebant, eis quiſe incanta
fæ nefcio quibus carminibus aquæ ſepties Juftinerentimmergi :atque
eam ob rem ,licetApuleius in Apologia dixeritnibil, quodferenda apologia r.
fakuris gratia fit,criminofum effe;longè tamen ſecusAntonio Cara
callæ viſum eſt, à quo damnatiſunt, quiremedia quartanisterria. Spartian. is
wiſque collo annexa geftarent; longèetiā Vlpiano , Imperatoribus co .
Chriftianis, D.Auguftino, & ipfi etiam Carolo Magno, à quibus
atrocillimæ pænæ in talium facinorum reos , feu mauis puraxtúa
Ee Cross
 434 DE STVDIO MILITARI.
eloce conftitutæ ſunt; de quibus præterea multa , nec ea quidem ...
obuia referunt Synodus vj,in Trullo Harmenopuli Epitome, &
Nicetas Chartophylax, qui etiam ritum ab illis in poenitentia,pro
eiuſmodi criminum expiatione feruatum refert .Verum quia ri
gor ille quo quare meta a damnantur , non is amplius eft , qui
olimfuit,& vnicuique impune eft , vfurparte infana bæc documen
sa , qua noftra credulitas excogitauit , vtàPomponio Læto rectiſfi
inde.philopſeu meappellantur;propterea ,vtego quoque mitius.cum illis agam ,
quæramab illis ,quod Lucianus quondam à ſuitemporis homini.
bus quærebat , exiftimatis incantationibus quibufdam eiufmodima
la fedari,aut amuletis extrinfecus, adbibitis.malo intus delitefcente ?
& militibus.conſulam , vt quoties.veræ , ac germanæ curationis:
tædio laborarint , ad militaremherbam recurrant, quæ teftimo .
nio Plinij vulnus ferro faclum ,nullum non intra dies quinqueſanat:
lib.3.cap. 18 ex oleo, impofita ;autad ſtratiotem ,quæ eundem effe &tum præftare
poteft, fi cum tanţillo acetuillinatur , potiusquàm ad inania hæc
& irrationalia impoftorum fomnia, quæ nec modumin fe habent
vllum ,neque vllo modointelligipoſſunr ab ingenio hominis, nifi
diuagantis extra omnem humanum : modum . Secus enim iftud
3.de diuinat : Ciceronis frequenter; nec fine rubore à ſapientioribus audient ,
keamibiiam credė neaniculæ quidemexistimant;, aut ſi mi-,
tiuscumillis agendum , & extramedicinam ,in rebus 1
ſcilicet alijs quæ verborum vi fiericreduntur,fuf
natural.ca ficièviftud Senecæ , rudis adhuc antiquitas.
7. credebat, done attrabi imbres cantibus a
es repelli, quorum nibil poffe fieri
tampalameft, vi buius rei
caufanullius. Philofo
phi ſchola intran :
da fit .
FINIS LIBRI PRIMI..

GA
 435

GABRIELIS NAVDAEI
P A R IS IN I.
SYN TA GM A TIS
D E S T V DIO MILITAR I.
LIBER SECVNDV S.

De Ducis Officio .

ACTENVS igitur, Ludouice Comes , 1.

de militari diſciplina diximus, quantum in fecundo
opus erat,vệ quæ noftris temporibuscon- circaDurisof
uulla penitus, & labefactara contemnitur; ficiñ: premis.
præclaris munita ſanctionibus, & exerci- fabrowi inki
tiorum vſu confirmata, erigere ſe,atque tendorno,
componereadantiquiorisillius fimilitudi
tes;exintemperantibus moderatos,ex deſidiofis ſtrenuos, exlu
xuriofis frugales, & ex libidinoſis continentesefficiebat. Quo in
æquore ſulcando, ſi diutius forfan quam tibi,autalijs conueniens
vifum fuerit, verfati ſumus; velim in primis hocà me factum exi
ftimes,quia non minoribus poterat obuiam iri,exerenti ſe in dies,
ac in peius ruenti militum petulantiæ , quæ perinſanos conatus,
eo licentiæ prouecta eſt, vt quemadmodum dicebat Petrus Ble
ſenſis , qui minus ordines feruar, cuius os maiore verborum ſpurcitià epift. 96:
polluijur , quideteſtabiliusiurat , qui minus Deum timet , qui mini
Aros Dei vilificat, qui Ecclefiam non veretur ,ifte bodie in cætu mi
litum fortior,do nominatior reputetur. Acceſſit præterea quod non
perinde ſe habet Imperium militare, ac regium, vt ſolà au & orita
te nitatur, aut hominibus caſu potius, & fortuna, quàm conſulto
Ee 2 adue
 A RI
436 DE STVDIO MILIT .
adueniat, ſed Ducem multa agere conuenit,multa pati,fcire,con
iectari,tentáre, quorum nifi experimentum aliquando feceritex
communi manipulariorum inftituto , fruftra , yel honeftiorem ,
aliquem gradum ambire, vel fi obtineat reâè hunc ſuſtinere pof
ſe videbitur, notum enim illud Græci poetæ ;
"Ons segmgã ng searchisa fuósefeos
Ούτος εκατόμβω εξάμ τοις πολεμίοις
Ideft, quiexercituiimperat , & nunquamfuerit miles, is Hecatom .
bem educit hoftibus:vnde cum reminem vnquam audiuerim,in fu
premum belli Ducem euafiffe, qui bellandi ſcientiam , & expe
rientiam non habuerit , hæc vero non ſecus,ac reliquæ artes,abf.
que tyrocinio, quod gnauiter ex haurias,compararinon poffit :li
berius propterea ſumin iftis peruagarus , de quibus niſi eo quo
maximedecebat loco , plura dixiffem , futurum erat,vt alio longè
minus idoneo,deijſdem agere coactus , rerum inter fe penitus di
uiſarum fines turbafie ,aut virtutem ordinis , ſeu quam Horatius
Venerem appellat,parum intellexiſſe arguerer . Quamobrem ve
Architecti complanatà area , dimenſo inſulæ ambitu, effoffa ſcro
beiactiſque in altum , & erectis fundamentis, palatium tandem
inedificant, cuius gratià , hæc opera omnia prius illes abſoluere
oportuit :ita poftquam de his disimus,quæ abfolutè requiruntur 1

ad vlterius progrediendum , hoc eft de Tyronum delectu, &difci

plina , quæ duo militaribus officijs, dignitatibufque viam fternūt;
confequens eft vt de ipſo Duce,atque Imperatoreſupremo dictu
rus , breuiterea perftringam , quæ præter communes illas diſpo
fitiones, quibus iam antca cum coteris militibus fuit informatus,
in eo tanquam reliquis imperante, nec amplius priuatum,ſed pu
blicum munus fuftinente, requiruntur:neminem quippe cæteris
hominibus præelſe conuenit, qui fubditis ſuis non fit aliqua in re
1

præftantior; cum ex vulgari,receptaquehominum inter ſe con

ſuetudine , parin parem non habeatImperium , nec fit admira
tioni vna arbor cum reliqu:e omnes in eandem alcirudinein con
furgunt: quare ſi Dux nihil plus in fe virtutis quàm gregariusmi
leshabuerit,non erit eriam , cur potior illiculius , & obferuantià
de inuene. exhibeatur,cùm illa fit,vtinquit Cicero,perquă homines aliqua di
gnitate antecedentes,cultu quodam , du bonore dignamur. Hoc autē
dum facio ,Ludouice Comes, videor mihi videre te,multo quàm
antea
 LIBER SECVNDV S. 437
antea impenfius fauentem huic meæ diſſertationi, quæ te ſenſin
eo deduxit,ve ſuperarà iam rerum perquam difficilium , ac mole
ftarum lectione, & quarum exercitia dudum etiam in caftris ſu
ftinuiſti; earum nunc tractatio periucunda ſeſe offerat, quæ mi
nus in fe laborishabent , ac moleſtiæ , honoris vero tantú vteius
adipiſcendi causà, leuius eſſe videatur, quicquid in prioribus illis
exantlandum erat. Nimirum haud diſſimilis eft in imperio,atque
in re familiari augenda ratio,ſunt'enim in vtroque negotio prima
quæque difficilia , & ardua, quæ vbi quis ſuperauerit, reliqua ei
omnia in procliui eſſe conſueuerunt:vt quod Horatius de Mar
cello; hoc idem de militibus dicere liceat , quorum fama creſcit ,
occulto, velut arbor quo :nec aliud eft inter vitæ munia , & officia ,
cui ſeſe largius gloria , honoſque indulgeant , pro præmiomeri
torum . Quibus de cauſis contingere plerumque exiftimarim ,vt
etiamfi inuiti, & recuſantes, ad hanc laborioliſſimam vitæ ratio
nem multi ſe conferant, tantam nihilominus in ea re progreſ
ſu temporis voluptatem ſentiunt , ex continua dignitatum ,
acceſſione,vt periculum ſit,ne vnqnam iftud officium relinquere
velint, quod tamen ob tædium,& laborem , antea tantopere refu
giebant: Tibi vero Ludouice Comes,vt nunquam grauefuit Ty
rocinium ſubire,ob laborem qui cæteros à præclarisincæpris de
terrere plerumque folet; fic neque te inuitauit, vt diutius,ineo
perſeuerares , quæ reliquos ad iftud impellere folet præmiorum
conſideratio:cum nihilſit tam aſperum ,vel difficile , quod tuain
natà virtute abfque alio ſtimulo ſuperare non poflis, & nulla mi
litaris digni.as tam auguſta ſit, vel ſublimis, quæ non à te potius ,
tuisque maioribus ornamentum aliquod non ſuſcipiat. Sed aliud
ſcio vehementer te ad vtrumque impellit , atque inflammat; eft
enim tibi grauis aduerfaria conftituta, & parata incredibilis quæ
dam expectatio ,quam tu facillimè vinces,fi hoc ftatueris apud te,
quarum laudum gloriam adamaris , quibus artibus eæ laudes co
parantur , in ijs efle elaborandum : non alias vero amībire potes ,
quàm eas,quæ propriæ ſemper fuerunt auguftiffimæ tuę familiæ;
aur alijs artibusillas parare , quàm bellorum adminiftrationibus,
quibus ita maiores tui inclaruerunt per vniuerſam Italiam ,vtfi in
horum exempla reſpexeris,mihi proculdubio ceflandum fit,cùm
nihil huc quod non in illis multo facilius , ac illuftrius inuenias,
Ee 3 poſſim
 IQ ARI
438 DE STVD MILIT .
pollim afferre;verum tamē inftas ſupra modū ,vt per reliquorum
eciam , qui Imperatores toto orbe celeberrimi fuerunt, vitia vir
tutefque, & optimorum quoque auctorum præceptiones diſcur
rendo, opus iftud eadem prorſus ratione abfoluam , qua & illud
iam ad vmbilicum perduxi,
2.
Pareoigitur lubens, fed priuſquamde Imperatoredicendo vl
Explicantur terius progrediar , obex quidam amolienduseft ex voceilla tam
vocosgracedo Imperatoris quàm Ducis;accidit enim ,cùm vtraque nonvnius of
Latinaquibus
Dux appella ficijac dignitatisnomenſit, vt qui proprietati verborum inferui
ri proprid.de reftudent, nullade re frequentius querantur , quàm quipriſcis
bei .
ſcriptoribus in promptu ,& tanquam ex quotidiano loquendi vſu .
facillimierantmodi loquendi, eos ob factam rerum fermè omniū
hiſcetemporibus mutationem ,ſeruari amplius non poffe ;quod
Blondus.Flauius,non alio quam earum vocum exemplo, de qui
li.1.decad.3. bus,nunc agitur , demonftrandum fibi putauit: vt enim inquit ,
paucademultis. dicam ,eum quiomnibus,in bellopræeft,fiueproprium ,
fiuealienummercenarius adminiſtratexercitum appellaturus,fimo
re vetufto Imperatorem dixero , in æquiuocum incido illius, quem
Cæfaris loco babemus., dove vt Capitancum dicens ipſum ab aliscobora
tum Ductoribus , Vrbium , Castellorum prafidio Prefeitis , quieo.
nuncappellanturnamine ſeparem , addigeneralem neceffitascoget.ſe
item dixeracum Ducem ,dubiumfacio anquempiam intelligi velim
èmultis , quos habet & tasnoftra Prouinciarum Vrbiumque Principes.
& eadem forſan,ratione Lipſius,non obfcurè Bembum inſimulat
affectatæ cuiufdam imitatiunculæ , fractique, & languidi praux .
eloquentiæ ftudij,, eo quod resmultum à prifcis immutatas,veru
ftis tamen nominibus appellet,ac inter cæteraDuces, & Prefectos
militiæ nom pet Reges ,& Imperatores: quaſi non minori fagitio
iftud commiſerit quam dum prudentem illum Senatum Vene
cum ad Iulium Pontificem Maximum fcripfiffe refert , vti fidat
Diis immortalibus quorum vicem gerit in terris , aut cum Deosfu
peros , maneſque hominiplacare , pro eo quod eft peccata mori
turis remittere vfurpauit. Quare vivocibus illis tam liberè quàm
antiqui omnes fecerunţ,deinceps vti poſlimus ; fciendum eft
illas non modo Latinis, fed penes Græcos etiam , nunquamnon
dubià ſignificatione fuiſſe vſurpatas;nam licer spatngo's eum , græ
ce ſigniñcet qui militibus præeft , atque vt Suetonij voce vtar, qui
Luca.
 LIBER SECVNDVS . 439
ducatum habet, quia opatós exercitus,eft & * 90 duco : nihilominus
tamen spatnya dicebanturetiam in municipijs ciuiles , & urbani libro s.
Magiſtratus; vnde Poſidonius apud Athenæum , loquens de
Athenione, qui bello Mithidatico Athenienfem Rempublicam
occupauit , dicit eum fuiffe speznyov imi oraavfrategum ſuper
arma ,,vt hac additione diftingueretur ab alijs, qui ius in prætec
turis vrbanis dicebant ; & quorum exemplo ,etiam num hodie
vrbis Meffanæ gubernator appellatur Stradigo, aut quemadmo
dum vulgaris Italorum eloquenriæ princeps Boccacius enuncia- fabula 40.
uitfadico,quaſi seangos.Neque vox latina ſtrateguseiusdem va
riationis immunis eft , nifi Plaucum cùm inSticho dicitſtrategum
te facio buic conuiuio non propriè locutum, ſed eleganti metaho
rà vſum dicamus, vteum deſignaretqui vulgo magiſter conuiuij ,
Varroni modimperator , Horatio arbiter, Plauto ipfimet alibi di
Etator, & Græcis our trodiapxos dicebatur.Sic diuinæ litteræ opremás
adeopro copiarum præfecto vſurpant; nordpoldv quippe interpræte
DiuoHieronymoin libro Hebraicarum traditionum in Gene.
ſim occidere eft : fecit nihilominus ambiguitas vocis huius occiſo
res , vt dictio illa oppreisdegs qua vſi ſunt ſeptuaginta interprætes
in hiſtoria loſeph ,non vnomodo,ſed trifariam lacinè redderetur;
etenim occiſores , vel homines in bellis necant , quemadmodum
militibus vſu venit , & ab hac ſignificatione vulgatus interpræs
Magiftrü militum reddidit: vel lunt publicæ iuſtitiæ adminiſtri
quimorte facinorofos plectunt , quam interprætationem fecuti
ſunt Hebræi omnes: vel tandem de lanijs & coquis curam ma
cellj inftruendi habentibus vox illa intelligi poteſt,cui expofitio
ni Philo, loſephus, D.Ambroſius &patres alij nonnulli fubſcri- 15.de loſeph
bunt . Porro quod ad latinas voces ſpectar, duas tantum habe- lib. libianciquis
de Ioſeph
mus ,quæ ſola, & abſque alterius additamento , munus iſtud de
qudoicere hoc in libro inftituimus, commodè fatis exprimere
poffent, Ducis nimirum & Imperatoris : ſed hæ rurſus in tot alias
Tignificationes diftrahuntur, vt niſi materia res ipfas per ſe deno
tet, circuitione verborum foepius vti neceſſe fit. Quisenim igno
rat , præter varias acceptiones iftius vocis Dux quas Blondus af
fignat, innumeras adhuc alias reperiri apud auctores latinos ? &
CiceronemRomana facundiæ parentem ,non modo dixiſſe claf
fis autexercitus Ducem , ſed prætereaſententiæ in ſenatu ferendæ
E 4 prin
 440 DE STUDIO MILITAR'I.
principem , & impietatis fuaforem , viarumque præmonftratore
etiam in cælum, Duces appellaſſe. Eodemque modo Impera
toris nomen quod clim copiarum præfe& i re bene gefta ,atque ve
inquit Appianus decem millibushominum occifis , ſumma cum ho
noris teftificationeconſequebantur; eo nunc anguftiarum reda
&tum eft, vt fi abfolutè proferatur, ſummum Germanici Imperij
ad Scapu.. moderatorem deſigner, eique tantum principicompetat,quem
Tertullianus rectè fuo tempore appellare potuit, bominem à Deo
fecundum , folo Deo minorem , & hoc nomine omnibus maiorem .
Sed nunquid propterea minus latinè fcire videbitur, qui præfen
ti tempore ijsdem vocibusvtetur, fi copiarum duces aut militiæ
præfectos deſignare velit ? nihil equidem minus; imo vero fapię.
ter hi, & priſco Romanorum more faceremihi videbuntur,qui
eadem libertate & copià dicendiqua Romani varijs de rebus ijs
dem verbis loquuti ſunt, ſic voces has Ducis & Imperatoris ſuum
in ſenſum ſpontè cadentes, necadeo fcrupulosè penſitatas vſur
pabunt . Quamquam ſi anxiè inquirere in illas vellent,non pof
ſent tamen abſque iniuria dubitare, quin is proprie & latinè lo
quendo Imperator dici debeat,ad quem reimilitarisſumma per
tinet, vnde & nomen illi inditum eſt , tefte Quintiliano , quod
exercitui quæ fatto opus funtimperat : atque vt Ennius ſcriptor
antiquſfimus illiusæui,quo iam tum ex infantia, lingua Latina ,
adoleuit,illud ſuis in carminibus occupauerat, vt ex iftis patet
Infeque Mufa manu Romanorum induperator,
Quod quiſque in bello geffit cum Rege Pbilippo .
fic Tullius eo conftantiſſimèſemper vfus eft , vt illum ſignifica
ret, cui belli gerendi cura, ſummo cum imperio demandata fue
1. de Orat :
rat: & ab imperatoriæ ſeu militaris ſcientiæ partibus, ipſum im
peratorem hoc modo definiuit: nam fi fortè quæreretur quæ effet
ars imperatoris, conftituendumputaremprincipio, quis effet impera
tor, qui cum effet conſtitutus adminiſtrator quidem belligerendi,eum
adiungeremus de exercitu , de caftris,de fignorum collationibus, de
oppidorum oppugnationibus, de commeatu d
, e infidys faciendis at
que vitandis, de reliquis rebus, quæ effent propria belli ad miniftran
di:quarum qui elent animo , & ſcientià compotes , eos efeimperde
tore's dicerem ,utererque exemplis Africanorum , & Mäximorum :
Epaminondam , d Annibalem atque eius generis homines nomina
remi:
 LIBER SECVNDVS . 441
rem - ox quo patet euidentiſfimequid Tulliusde hac Imperatoris
voce cenſuerit , illamque vfurpatam ab omni memoria fuiſſe ,
pro eo , cui comitijs curiatis fumma auctoritas' belli in prouincia
aliqua adminiftrandi concedebatur, Impérium enim Romaniapa
pellabantexercitum cogendi, gerendique belli poteftatem , fine
qua nihil eorum à magiftratibus fieri potuit , vtex Tullij'oratio
ne quinta in M.Antonium paret ;demus inquit imperium Cæfari ,
fine quo res militaris adminiſtrari non poteft , reneri exercitus, bels
lum gerinon poteft : hincque Camillus apud Liuium , comitijs cus libro s.
riatis rem militarem contineri dixit, nempe quia ſimul atque Se
natus , prouincias Conſulibus decreuerar,populocuriatim in fo
rum conuocato,lex de Imperio illis permittendo ferebatur, de
qua Tullius propterea dixit Confulifi legem curiatam non habet , agraria. s.
attingere rem militarem non licet. Quod vero ijdem imperatores
à populo delecti, alijque duces, modo decem hoftium millia iufto
prælio fudiſſent, eodem in caftris nomine a militibus falutaban
tur , iftud ex gaudio , &impetu victoris exercitus fiebat,, non le
ge aliqua, quæ veram , & legitimam dignitatem fignificaret,vnde
Tyberius id quoque Blæſo tribuit vralegionibusImperator ſalu- Tacituslib.zi
taretur ; & Cicero iradeſe ſcribit magnum numerumhoftiumceci , antal.
dimus , caftella munitiffima cepimus , incendimus, Imperatores ap
pellati ſumus; priſco ſciliceterga duces honore, qui bene gefta
Republica ,hanc quoque, inter alias victoris exercitus gratulatio
nes, appellationem referebant;quæ poftea ſiue ab vſuillo caſtrē
fi, liue ex Imperio quod populus Romanus copiarum præfectis
lege illa curiata concedebat,cæteris poftea ducibus , velut incom ...

munem titulum ceflit, quo ſcriptores paffim in eorum munere

defignando vterentur. Neque enim aliter loquutus eft Velle- libro ,
ius Paterculus qui Caſſium , & Brutum imperatures paffim appel
lat; non aliter Seneca qui imperatorem Spiritum vitalem effe dicit
quem tot millia trahunt;non aliter Quintilianus,Liuius,Curtius,&
vnc verbo omnes auctores, quicumque difertiffimi vnquam exis
Aimati ſunt. Quamobrem fi Iulius Cæſar vſurpara perperuà dis
Ciaturà, quæ cæteris in libera Republica ,ad ſex tantummodo mē
ſes permitti conſueuerat, nomen imperatoriscum principatu ty
rannicè retinuit, quia illud in caftris ſciebat eſſe militibus gratiſ
ſimum ; & omnes ab eo in eadem dignitate ſucceſſores, ne Regis
titu
 442 DE STVDIO MILITARI,
titulum ominofum alioqui & fummopere populo exoſum reno.
uarent, Imperatores dici voluerunt : an idcirco exauctoranda
ftatim erit prior illa, &vera eius vocis ſignificatio ?equidemtan ,
tum abeft vriſtud cenfeam , quod nulla alia vox mihi occurrat ,
æque ſincera, & benelatina ,vel que confidenti us vti mallem , in
deſignando ſupremo bellorum adminiſtratore;nifime tædium .
aliquando lectoriparere exiftimarem ,lieà tantum appellatione
contentus, reliquas quæ non minus fermonem ornare, variare
autem multo plus pollunt, ſuperftitiofe nimis , ac ieiunè con
temnerem .
3 Quare vt hac verborum libertate quam mihi dari poftulo , fi
Oftenditur- lum orationis proſequar, redeoad illud quodanteapoftulabas ',
formant pejle Ludouice Comes, nimirum vt præter domeſtica laudum incen
cumexemplos
magworü vi
tiua, externis quoque præclariffimorum virorum exemplis tecă
rorum . agerem , quo ſimilisipſorum eſſe quandoque poſſis ,& inſpecta
tum bello, fortiffimumque ducem euadere. Hoc vero lubentius
faciam , quod exempla ex veterememoria , & monimentis , acli
teris plena dignitatis, plena antiquitatis, bec plurimü folent,vein
de qi coplu- quitCicero & auctoritarishabereadprobādum, &iucunditatisad
lacu . audiendum : & hac ratione ClaudianusHonorium ſuum ad illa's
crebròeuoluenda his verſibus,impellit, adhortaturque
:: Interea Mups animus dum mollior instet.
Etqua mox imitere legas,nec definat vnquam
Tecum Graialoquitecum Romana vetustas
Antiquos euolue Duces
pro Seſtio. acipfemet Tulliuscum Romanos ad antiquæ frugalitatis ,& mo
deftiæ carceres reducerevellet,non tam iftud præceptis, quàm
exemplorumbreui & expedita ratione putauit ſibi eſſe faciendű;
imitemur ,inquit, noftrosBrutos,Camillus, Halas, Curios,Fabricios,
Maximos, Decios , Scipiones, Lentulos,Aemilios, quos in Deorum
immortalium cetu , acnumerorepono:quinimo Barbarasgentes Co
rallos,non lituo,tubàue, aut tympano in conflictu vfos effe,ad ani
mos militum excitandos, ſed tortium virorum laudibus,comme
libro 6.
morat Valerius Flaccus his verſibus , is
Prelia nec rauco curantincendere cornu ,
Indigenas ,fedrite Duces, &prifcafuorum
Fafia canunt , veterumque viris hortamina laudes :
quod
 LIBER SECVNDVS .' 443
quod & multo ante Horatius fcripfita Tyriæo fa & um fuiſſe , Ad Piſones.
Tyriausque mares animos in Martia bella
Verfibusexacuit.
vnde quid de eo Poeta ſentiret, interrogatus quodam non Cleo
menes ve Britānicus perperam afferuit,fed verus Leonidas ſi Plu
tarcho credimus ,ita reſpondiffe fertur , bonum eum fibiad iuue
num animos incitandos videri :cum lectis illius carminibus,quafi
furore aliquo correpti,nulla pericula timentes ,in pugnā ruerent:
& eundē, propterea huncin modum alloquütur càm Athenienſis
hofpes quam Gnoſius apud Platonē. O Tyrtæe diuiniffime Poeta ſa lib . 1.de leg:
piens enimnobis,probufq;effe videris Clinias Gnofius, & egoadmodú
tibi affentiri videmur . Nec alia ratione Bardi Gallorum Sacerdo libro ago
tes fortia , vtinquit Ammianus , virorum illuftriumfacta heroicis
compofita verfibus,cum dulcibus lyræmodulis cantitarunt;qua
quam Lucanus magis expreſsè determinatquofnam illuſtres vi
libro. s .
xos celebrarent,dum inquit
Vos quoque qui fortes animas belloque
perempras
Laudibus in longum vales demittitisquum
Plurima ſecurifudiftiscarmina Bardi.
nempe dum aliquid clementer,trenuè,fortiter, ambitiosè, fapie
cer fa & umaut legimus,autaudimus, tanto ftudio incendimur non
modo in geftisrebus,ſed eriamin fi &tis, vteos fæpe quosnunquã
vidimus diligamus,nihilque prius, aut antiquius nobis fit, quam
totins vitæ noftræ rationem ad eorum, quos tantopere miramur
imitationem componere, vnde prudenter Valerius Flaccus Ipbi
clum fuis Argonautis comitem effe voluit, non iam operum in ..
partem ,
monitus , fed tradat ut acres ,
Magnorumque viros quilaudibus vrat auorum
euenit enim fermè ſemper in bellatorum animis cum illi recte
quidem ad decus , & præclaras actiones compoſiti ſunt, quod in
auaris fieri foler, quinunquam ſecum tenuioribus conferunt,ne
cum alios à ſe viderintiam copijsſuperatos , rei exaggerendæ , &
amplificandæ modumfaciant , ſed cum ditioribus,veica ſemper Horat. Satyr..
congerere pergant , eodem ferme modo quo in ludis Olympicis; I.libro 1.
Cum carceribus miffos rapie ungulacurrus
Inftat equis auriga füisvincentibus, illum.
Precio
 444 DE STVDIO MILITARI .
Preteritum temnensextremos inter euntem .
Quamobrem folebant antiqui fpolia ex deuictis hoftibus ſuſpen
7Aoncid .
dere in poftibus ædium,non tam propriæ gloriæ monumenta ,
quam vt eſſent pofteris incitamenta virtutum .
Multaquepreterea,inquit Virgilius facris inpoftibus ar
Capriui pendent currus,curuaqueſecures, ( mas
Es criste capitum , &portarum ingentia claufra
Spiculaque,clypeique, ereptaque roftra carinis.
Nec modo ſpolia in atrijs defigebant antiquiores Romani , fed ea
quoquemaiorum ſuorum imaginibus,quorum preclara in Rem
publicam extitere merita honeftari, decorarique voluerunt; vn
de vidiſſes in illis veterum decora altaparentum ,fumoſas imagines,
& ftantes in curribus Aemilianos, de quibus dicebat Plinius non
fine quadam indignatione apudmaiores in atriis imagines be erant
lib.3g.cap.a. quefpeclarentur, non figna externorum artificum ,nec era,aut mar
mora: damnat nempe luxum ſui temporis , qui vt tranſmarinas
tabulas , & figna,Græcorumque opera in columnarum interſti
tijs folius impenfæ gratia ftatueret, virtutisantiquæ decora illa ,
& exempla ab hominum oculis fuftulerat. Certè quantam vin .
hęcipfa in hominum animos obtineant,ſuo exemplo docuit Leo
nardus Aretinus ſcriptor non ita vulgaris, & plebeius,quin rena
fcentes literæ , quas mirum in modum fouit, & promouit, multum
ei debeant ; ſic enim ille in hiſtoria ſui temporis, ego quoque licet
puer , ab alia manu exulum captus , in caſtellum Quaraia abductus
fed boneStiore quodams
Jum , & quiapuer eram ,non cum alijs captiuis,
carcere , cubiculo afferuabar , erat in cocubiculo picia Franciſci Pe
lib.z.de vica trarchaimago quam ego quotidie afpiciens, incredibili ardorepudier
fua . rum eiusincendebar. Nec alia mens erat Epheſiorum quorum le
gemfuiſſe ſcribit Antoninus Imperator , quæ iuberet ouvezaosus
pevnoueasoy ô na zaidi navedvaaponikesordféws, ideft , recordari quotidie
4.
alicuius,veterum quibonestèvixiffet.
Tam fimorum Atque his de cauſis factum exiftimo, vt Homeri fi &tiones de
al Postis, bello Græcorum in Troianos , quæ præclarè in ſe imaginem re
ferunt piſci illius temporis,quodmythicon nominatum fuit à Var
rone , eo quod multa in eo fabulofa referuntur , tandiu apud om
nes in exiſtimatione fuerint, & Alexandri etiam animum adeo
gloriæ , & laudis cupidum reddiderint, vt quod denemine alio
vnquam
 LIBER SECVNDVS . 445

vnquam auditum eft ; illud de Alexandro Satyricus dixerit

119: Vnus Pelleo iuueni non fufficit orbis . "
nec alio pariterreferendum eft,quod ftatim ab imperio Ludouici
Pü , & Caroli Calus,quo tempore fabulatores noftri,multa de Ro
volando , & duodecim Franciæ Paribus, alijsque Paladinis, ſeu
wananívors, hoc eft, bellicofis viris ſpargere primum in vulgus coe
perunt ; cùm omnia de prioriillo finxiffent ſupra eorum fidem ,
quæ poſſunt humanicus in fortiffimo bellatore deſiderari: ho
rum poftea libri, non per Europam modo , ſed inter remotiſ,
fimas Afiæ gentes , & penitus à nobis diffitas ,'huiusHerois fa
mam, non minori quàm apud nos celebritate diffuderint; eodem
prorfus modo, quo Dio Chryfoftomus refert,Indorum populos, Oratione's3.
& alias quafdam barbarasnationes , feu admiratione Homeri du
Atas, ex quo tam multa ſparſa per orbem audiuerant, feu dulcedi
ne eius carminum commoras, feu etiam optimarum rerum ex
poſitione impulſas, fcripta eius in ſuam linguam tranftuliffe ,
Quod equidem ne de Rotolando gratis dixiſſe videar , Busber
quium laudo teftem maxime idoneum , qui ſe ad Suleimani in epift.des
portam , oratoris vices pro Imperatore ſuſtinence , Dadianum , reb.curs.
Colchorum Regem Conftantinopolim veniſſe !cribit, à quodum
multa rogaret de patrijs moribus, & inftitutis,illud intercærera ,
accepit, quod otiofi illius regionis homines, in longam perticam
fiue afferem fides intendunt, eafquebaculo ad numeros percu
tiunt, ad quem ftrepitum cantantſuas amicas , & laudesfortium
virorum ,multa etiam Rolandi noftri facta commemoratione,de
quo,inquit Busbequius,multa narrane prodigiofa magis, & ridi
cula, quàm noftri talium fabularum architecti vnquam protule
rint. Eft autem Colchorum regio ad Phaſim fluuium in finu ma
ris Euxini, haud procul à monte Caucaſo , in quam vnde famo
ſum illud Rolandi nomen delatum fuerit, non facile conijcio , niſi
fcrſan quis traitsmare illud cum Gothofrido Bullionio ,migralſe
alleruerit . lam vero cum idem etiam de Arthuro Britannico exi
ftimandum fit, quem loannes Lelandus in eius vita,per vniuerfam
Europam notillimum fuiſſe refert, famà rerum geftarum ſeu co
mentità , vtille & prudentes viri exiſtimant ; ſeu verà quemad
modum Stephanus Forcatulus Merlini Caledonij ſomminijs tra
fuerſum aliquoties actus, perperam opinari viſus eft: & nulla fer
me
 446 DE STVDIO MILITARI .
me natio non fibi proprios quosdam heroas finxcrit,mirabilibus
capis.dereb. & penèódóborcfacinoribus illuſtres,qualesinterGothos fuiſſe re
Geric.
fert lorhandes, Etbeſpamaram , Hanalam ,Fridigernum , Vuidicu
lam , &alios,quorumetiam facta modulationibus,cythariſquecaa
nebant;multaquebaud abfimilia narret Saxo Grammaricus de
Starchatero gigante, & heroeinter Danos fortiffimo, qui triavis
xit fæcula, & aliquandopro virgine chara
VnoJeptenos necuit.certamine fratres .
Signum eft profecto, talibus virtutum exemplis, mirum in mo
dum homines delectari, & quid nidixerim ad virtutem ctiam ,&
præclara quæque facinora incitari;quum non ſecus atque lectio
turpitudinum irritamentum eftiuuenibus,in eandem turpitudi
nem ; ficiuftitiæ , fortitudinis ,magnanimitatis ,cæterarumquei
virtutum inſpectio , quæ in eiusmodi libris tanquam in fpecule
fit,eosdem infiammare poſſitadvirtutis,per fe difficilis, & arduæ
callem tanto promptius, & ardentius fuperandum . Maximè
cùm nulla ſitcuiuſque facti tam honeftaratio , quæ ex feipfa fi
exemplo careat, ſe fatis probare,ſuumqueius obtinere poffit;&
iuuenes vehementer affici certiſſimum ſit, earum hiſtoriarums
narratione,quæ in eorum animosquàm altiſſimèſe dimittunt,pe.
culiari quadam fabularum venuftate & præftantià . VndeAloya
fius Pulcius nobilisPoëta Florentinus, cui Lucretia Tornabona
fumptusneceſſarios ſuppeditabat,cùm graci in eam animi fignü
aliquodederevellet,nullum accommodatius cenfuit,quàm More
gantis fabulofi herois vires admirandas, hetruſco, ac immortali
carmine celebrare, quo filios eius Laurentium , ac Iulianum Me.
diceos delectæ iuuentutis principes , oblectare iucundiſſimis
narrationibus poffet, eosdemque fimul informare , de ijs rebus
quæ generoſos folent,ac magnanimos homines efficere . Cerré
FerdinandūPiſcariæ Marchionem ,aiunt,fua in adoleſcentia ,mul
tum vt iftius fic Boiardi, Ariofti, & reliquorum poetarum fictis,
perſonatiſque Heroibus euoluendis delectarum fuiſſe, quorum .
facinora ſic memoriter tenebat,vt in æqualiū cæru ,ſuſpenſosom
nes detineret , mirà eorum , & ſuauiſſima narratione . Sed addunt
inſuper, tanto illum gloriæ æftro, ex hac lectione percitum fuiſſe
vt ab eo tempore , ſemper ad fummam belligloriam aſpirarit ,
nec prius quieuerit, quàm ipfam efſet aſſecutus; ſcilicet Poetæ il
li
 LIBER SECVNDVS . 447
lidum tales fabulas componunt, multaque illisad varietatem , &
delectationem intermiſcent de Hippogrifo Aftolphi , de poma •
rijs Oriancis , de infulisfugientibus , & mobilibus oppidis, licetin
factoverfentur argumento,nihilominusijs mirificè iuuenum ani
mosexcitant, & ardore quodamaccenduntimitandi illos Heroas
quorum res geftæ quomagis abſurdæ ,& portencolæ ſunt,eo ta.
ciliuspuerorü animis iltabuntur,altiusquedefixæinipfis hærent.
Hoc vero esſilongè præftantiorimodofieri poffet, propolicis quancorum
in exemplum fortiſſimis illisRomanorum , aut Barbarorum Du- ver quiatales ru
fueron
kibus , quiglorie, & nominis fui immenſitate , non minus quam addila prafta ,
fiftiujilli Heroes ,orbem vniuerſum morantur adhuc,& detinent, tulimerú-.
vtilitate vero tantumillos ſuperant, quantum & veritate;attamen quot
rione enum
, era
cùm horum hiſtoriæ propter varios euentus , orariones, diſcur
fus , parecbafes , & conquiſitos operosè ſtyli , vel ſententiarum
flores , noncuiuisætati,vel hominum genericonuenianr; inde
eft, quod ficut prouectiores, & logo rerum vſuedocti,veris narra
tionibus magis delectantur,ita rudes , & commentitiæ ,adolefcen
tes magis detineant, de quibus, quoniam hic ſermonem non inftia
cuimus , qui iam ætate prouestos , & tyrocinio fuo defunctos mi
lites , ad Ducis officium hoc ſecundo libro informandos,ſuſcepi
mus, propterea ad veriores illas nobis reuertendum eft , & in his
fedato animo inquirendum , qui nain ex.tor Ducibus , quos no
ftra , velantiquorum ætas tulit , in omni genere virtutum præ
ftantiffimos , illis adimitandum proponendi ſing noftra inquam
tempeftare ,non antiqua modo ; quoniam valde ftultum eſſet exi
mare , quod veluti fuit
Vltimus Heroum Cleomenes Axypalenfis
quem tamen Euſebius, fed malè Diomedem appellat; ita Iulius fub finem lib
Cæſar poftremus Ducum extiterit,quaſipoft eius, & Romanorū
ætatem , intermortua forentfemina.virtutum , & naturaejeciſſet
nos in hæcſæcula,tanquam in fenrinam aliorum Nimis equidem
pertinaciter ſibi ipfisirafcuntur, qui tam ſiniſtre de temporibus
fuis iudicant, cum non degeneraritin hominibus martius calor,
nec defe &tæ fine terræ , qux Lacedemones, quæ. Athenienſes,
quæMarſos, quæ Samnites,quæ Pelignos , quæ ipfosRomanos:
progenuere:atque vt hifuos olim Camillos; Publicolas,Curios,Fa
bricios, Coruinosa.Manlios, Decios yFlaminios,Maximos ,Scyllas y
Marios,
 448 DE STVDIO MILITARI .
Marios, Scipiones, Marcellos, Lucullos, Pompeios, Cafares, Brutos ,
Caffes habuerunt: ita nos infinitis gloriari poſſumus, quos inter
fatis habebo referre Caftrucios, Gattamelatas , Nouellos,Scander
bechos, Sfortias,Braccios,Piccininos, Carmagnolas, Baleonos, Vitek
lios, Aucutos, Baiardos; Feltrios, Gonzagas, Bouccicaldos , Colionos,
Lautrecbios, Huniadas, Coruinos, BullioniosMontucios,Foffeios,Lo
uas, Bentiuolos,Colūnas,Vrſinos,Triuultios,Liuianos;Nauarros,Pe
Lilianes,Confaluos,Daualos,Farnefos,Toledos,Mēdozas,Guiſos,Spi
Holas, Buquaios Tylios, Thoiracias, & quid opus eft cæteros reçëſe
re,quorum longior catalogus eſſet,quàm eorum in Iliade , qui ad
bellum Troianū acceſſiſſe referuntur.Vt non amplius denumero,
ſed de præftantia tantum , cum antiquis certandum ſit, quibus
in hoc pares iterum eſſe poſſumus. Quod fi minus noftri, nec
illi ſimiliter, ad iftius artis perfectionem , ſummamque& vltimam
laudem peruenere: quum alijs,in gerendis rebus expeditus vigor
alijs macura confilià , alijs finceræ fidei nitidior, fama , pleriſque
vero fortuna ipſa quæ iam ab antiquiſſimis vſquetemporibus, li
bi bellorum euentus referuauit; ſinguliſque aut hæc , autalia ad
perfectionem defuerint.Et Acbilli, quod exempligratià profero,
fæuitià in Hectoris cadauer , libido , & contumacia in Agameno :
nem ,velutnon abfolutæ in eo militaris virtutis argumenta obie.
& ta fueript : quemadmodum Aiaci Deorum contemptus, & au
dacia pugnandi inconſulta : Alcibiadi nequitia , fraus, calamit
ateſque maximæ ciuibus fuis illatæ : Alexandro ſuperbia , vanitas
ftirpis. ementitæ , poculorum certamen , & tot præſtantiumami:
corum iniufta cædes : Annibali inhumada crudelitas , perfidia ,
pluſquam Punica ,vihilſancti, pullus Deorum metus , nullum ,
juſiurandum , nulla Religio . Notum eft præterea, quantum
lulý Cæfarisclarii udo, proſtitutà Nicomedi pudicitia , temeri
te, ftupris, facrilegijs, & nefarià patriæ libertatis oppreſſione ob
feurata fuerit : quantum gloriæ detractum iuit Pompeio,ex yiritim
diſtributa pecunia pro Afranij conſulatu,conuicijscum Lucullo ,
tùga in Aegyptum , cæteriſque erroribus,quos in Cæſarem pu
guans commiſit:quantum denique nocuerit Antanio Cleopatræ
amor, Auunculi proditio ,Ciceronis cædes.; quantum Lucullo de
litiæ , & luxus derrimenti acculerint; quantum Sylla, & Mario pri
yatæ ippimicitiæ , & ciuium promiſcuæ cædes odijconcitarint,&
intera
 LIBER SECVNDVS : 449
interrogatus aliquando PeſceniusNiger apud Spartianűquid de
Scipionibus fentiret, dixiffe ferturfelices illos magisfuiffe quăfor
tes , idque probare domefticam vitam , & iuuentutem , quæ in vtro
que nimisSpecioſa domifuiffet.Scilicetnon homini ,és naturæ per:
fectio ,& virtutum fublimitas,in his vitæ anguftijs fperanda eſt,cui
nihil deſit, nihil admiſtum fit erroris , nihil tenebrarum offun :
datur : id enim Dei vnius proprium, diuinus Plató veriſſimè Aa:
tuit . Atque vt nec expectandus is eſt orator, qualem ſcriptis ſuis
informatCicero; nec is fapiens, quem fuis diſputationibus adum
brant Stoici; dum eam fapientiam interpretantur,quam adhuc mor
talis nemoeft confecutus; fic perfecum imperatorem ,quem oculis
& cogitatione requirimus; neque nos vidiffe , neque in pofterum
viſuros effe faremur: humana enim omnia ex a & u , & potentias
ſunt admifta, vt docent metaphyfici, beneque omnino cum his
agitur,qui in paucioribus offendune,quandoquidem in nullis nõ officior. 1.
opis eft noftræ , viditur enim quemadmodum inquit Tullius non
cumperfectis hominibas pleneque ſapientibus:fedcüijs inquibuspre
i clare agirar, Aſunt fimulacra virraris. Quare eo tandem deuenit
controuerfia, vt cùm nulli ad lignum recta collimarintzinquiren ..
dum tantum nobis relinquatur, quis ab illo minus aberrarit; qua
in queftione, non faciam quod ambitiofi, & morum füi fæculi
plus iuſto amantes folent; qui nulla in re antiquiores yætatis fuæ
hominibus præftantiores fuiſſe concedunt, omniaque prioribus
illis detrahunt, quæ fuis ſibi perſuaferinc haud mediocri ornamē.
to eſſe futura;ſed cumper labantis diſciplinæ difficultates,noftræ ,
ſuperioriſque ceinpeftatis ducibus;ærumnoſo quodam labore
eluctandum fuerit, itavt nulli ſic dubium ,quin innatæ eorum vir
tuti,ad maximum proculdubio bellicæ laudis incrementum con
tendenti, eæ plurimum offecerint; his de cauſis conſentaneum ef
fe arbitror , vt Romanos, & nonullos qui apud barbaras gentes,
militaris diſciplinæ ſeniper obferuantiſſimifuerunt, hiulto quam
noitros,longius,in ijs artibus,quæ ab illa dependent,prouectos ef
ſe;non inuitus concedam . Quanquam hic penitusconfiftendum
fit: nec anxiè,quemadmodum Scipio ab Annibale fècit, quæren .
dum, quis namillorū (ir cæteris hac in diſciplina præferendus,cứ
Annibal ipſeAlexandrummagnum , poftea Pyrrhum ,feque ipſum
5 candem tertio loco nominariç ; & alij in priino loco ftatuant
o
Ff Mai
 450 DE STUDIO MILITARI .
maiorem Africanum vt Antonius Bellendenus; alij Annibalem vť
Aldus, Ancaranus, Canonherius : nonnulli Cæfarem vt Floridus
Montanus, Ceccarellus; hi vero Pompeium magnum ; illi Marcel
lum velut pluribus & iuſtis voluminibus oftenderunt duo
Franciſci Floridus, & Bocchius . Neque tantum inter doctos de
hac re , ſed apud imperitum etiam vulgus,adhuc dubitatur:quod
ideo fieri conijcio quia ex veteri ſententia, ut quiſque eft affectus,
ila de rebus iudicat, euenitque propterea,vt qui lentus eſt naturà ,
& fedatusFabium Maximülaudet ;quicelerer & promptus Mar
, aftutus
cellum ; qui placabilis & remiſſus Cæfarem : qui vater &
Sertorium : qui ſæuus & audax Annibalem : qui cruentus Syllam ;
qui caftus, & religiofus Africanum : qui ſplendidusPompeium 1

atque ita vnuſquiſque eospræſertim cæterisanteterat ;quibus

cum arcano quodam confenfionum , & maioris propenſionis
vinculo ,magis illiquam cum cæteris conuenit. Quare vt me tan
dem ab eiusmodidifficultatibus expediam , non tam litem diri
mendo, cuius me haud ſatis idoneum iudicem eſſe noui, quàm ex :
antiqua formula pronunciando non liquet ;tum etiam ne reliquism
iniurius eſſe videar, ſi ynum tátum aliquem ex illis,ad imitandu
propoſuero,faciam quod Auguftus , qui Caium nepotem in Ar
meniam mittens, comprecabatur illià dijs Pompei beneuolentiam ,
Alexandri audaciam ,juam ipfius fortunam ,aut quod Sidonius,cui
in Panegirico Maioriani ,
Sylla acie, Genio Fabius, pietate Metellus,
* Appius eloquio , vi Fuluius,arte Camillus.
alijque duces à varijs dotibuscommendantur:& futuroDuci con
ſulam ,vt fingulas illorum omnium virtutes ,in vnum componat ,
abfolurumqueimperatorem ,detractis ingentibus vitijs effingat
animo, quem fibi continuo ſpectandum , imitandumque propo
pat; aut potius vt ſeparatim animaduertar, qui nam in fingulis
præftantiorimodoexcelluerunt ,vr quoties illi opus eritinijsdem
verſari, continuo in aliquem conuertere ſe poflit, ex antiquiori
bus,vel noftris ducibus, qui maximo omnium confenfu,fummam
ex illis laudem ,approbationem que fuerit conſecutus ; ita enim .
de 4 conſ. Claudianus Honorio ſuo faciendum perſuadet ,
Libertas quæfita placet,mirabere Brutum :
Perfidiam damnas, Metij fatiabere penisa
Triſte
 LIBER SECVNDVS. 451
Triſte rigor nimius, Torquati deſpue mores :
Morsimpenſabonum ,Décios venerare ruentes :
Velfolus quid fortisagat , te ponte foluto
Oppoſirus Cocles ,Mutü ce flammadocebit;
Quid moraperficial,Fabius: quid rebus in arctis
· Duxgerai,oftendar Gallorum StrageCamillus.
Enimuero fi quis præftantiſſimi alicuius ducis imaginem , veris
proprijſque delineatam coloribus requirat, is intueri quidem
poſſet in Cyrun , quem omnigenere virtutum exornatum fuiſſe
non dubium eft,fiindubia fint,quæ de eo memoriæ à Xenophon
te prodita funt;verum quoniam potior apud me eft Procopij ſen
tentia hæc, oprimum quidem Cyrum Perſarum Regem fuiſe ferunt, præfatione
de quo auditu fanèmulta cognouimus;an vero eiusmodifuerit Cyrus deædific.lu .
ille qualisà Xenophonte Athenienfi inftituitur, fcirenon poffum ,nam ſtipiani.
foriaffis alicubi ſcriptoris dexteritas ; orationis viribusexornata's
rebus ipfis potuiteffeornamento ; & eatantum quæ funtin vfu vita:
que communi, non autem quæ finguntur, aur optantur, fpectare
mihi in animum induxi , ne ſiadviuum imperatoris virtutes re
fecuero, quemadmodum illi qui de iſtis ſubtilius differant,fortaſſe
quidem verè, ſed ad communem vtilitatem parum ,dixiffe videar.
Eam ob rem nolo hic diſcedere ab eorum exemplis , qui quan
tum ab homine fperari poteft, in optimiDucisofficio , rantum
& ipſi præftiterunt; quemadmodum Annibalenr vnum in paucis
feciſſevidemus, cui, vt inquit Liuius, plärimum audaciæ ad pericua decad. 3. lib.
1.
ta capeffenda,plurimum confilii inter ipfapericula erat; ñullolaboré's
aut corpusfatigari,aut animus vincipoterat: caloris , acfrigoris pa
rientia par ,cibi potioniſque deſiderio naturali, non voluptate modus
finitus; vigiliarum fomniquenec diu, nec noclu diſcriminata tempo
ra ; id quod gerendis rebus fuperefer quieti datum , ea neque mollis
Arato,neque filentioaccerfita ;multijupe militarifagulo opertumbu
mi iacentem , inter custodias statione/que militum conſpexeruntruto
Airus nibil inter æqualesexcellens, arma atque equiconſpiciebantur:
equitum peditumque idemlongè primus erai, princeps præliuminibar
vltimus confecbo prælio excodebat; in Alpibus auteni cùm caputin
ter nubita conderet, & vtroque pedein glacie, atque niuibus,vbi
nemo militum confiftere poterat, non minus ipfe hæreret, quid
tamen non præftititdeſiderio inuadendi italiam ftimulatus ; iter
Ff 2 cæte
 452 DE STVDIO MILITARI.
cæteris monftraſſe , ſubinde hærentibus aut felis porrexiſſe ma
num ,omnium incommodis prouidentià ſubuenifle, hæc,quæ per
ſe maximaſunt, ficæteratamen referripoffent, vixenumeratio
ne digna viderentur. Quod fi præter has virtutes, quæ plus ha
bent ex milite , reliquas aliusdelideret, quæinconſummato Im
peratore requirúrur; quæ namn amabo funt illæ, quarum ſe Cæfar:
non abundè , aut ad miraculum vſque compotem reddiderit ?
quis enim ipſo à prima itatim ,ætate per totạm vitam , omnibus
militiæ muneribus gloriosè. perfuncto , autplures ,autmeliores
arcesinadminiſtrandis,conficiendique bellis fecum attulit? quis
maiorem ſpiritusmilitaris vim ,ardoremque cãcepit? quis prom.
pcam ,expeditamque in conſulendo, & agendo ipduftriamfæpiųs
exibuiçzquonam in alia denique ſingularis moderati animi altity
dogeximia folida que prudentia , incredibilis auctoritas, & inuli.
tagus, mirificarum, vircucum omnium concurſus, æque ac in ipfa
Luca puso.
enituerunt ? quibus, fiexperientiam , jungas quam quinquagies
lignis collatis dimicando fibicomparauit
impellens quiquid fibiisumma petenti
Obftaret ,gaudensgup viam feciferuinà..
neminem ,arbitror alium , quem poriori iure dux nofter ſequi,ac
imitaripoflit,inter anriquos.omnes ingenier;etenim licet ſe aquilă
cognominari noluerit: vt Pyrrhus.;, nec Accipitrem ,,vt Antio
chus;nec Neptunum :vt Clytus ,nec logom.vt.ClearchusHeracli
dæ tyrannus,pec Likerum patrem.vtMarcus Antonius triumuiis
? multoque minus quicquã eiusmodi fecerit, quod vapis, & vulga
ribusingenijs.invſueft,cùm aliquid ſua expectatione maius ab
foluerint,plurą,tamen ipfe bella confeçit, quàm cæteri ſuſcepe.
rint genere maxima,contentione laboriofiflima, exitu difficilli
ma,complexione partium.implicatiſſima ,locorum ratione, &
domeſtica & externa ,ac demum temporis diuturnitarę longiffi
fima,ye ſi quis vnquam fuit tiresMisefüosem ponduere veŞuidæ verbis.
vear id eft quixeimilitariaffiduam. operam nauarie , is proculdu
bia fueritprimus ille ,& fortiſſimusRomanorum .Inperator.Ve
rumtamen quoniam labentiademum fæcula , & ereza.conftitu .
1
taque alia imperia , tum etiamhominum.ingenio artes inuentæ ,
& exçultæ ,magnam omnino in bellicisactionibus varietatem ate.
tulerunt:ita.vtmulta olim.ex.vfu.fuerint,quæ punc obſoleta. ia ..
centrs
 LIBER SECVNDVS . 453
cent, & contempra; non abs re fuerit ducem ,qui res ex more qui
nuncinualuit gerere, atque adminiſtrare volet, in multos præte
rea duces reſpicere, qui per hæc & fuperiora tempora, inſignibus
maximarumvirtutum ornamentis, vel clariſſimos antiquorum
triumphos æquafle videntur:quales ſuos vnaquæque natio iactat,
& laudibus præ cæteris euehit, vt Galli Monmoranium feniorem ,
Guifios, Monlucium : Itali diuerſos quos & alibi retuli, & poftea
etiam ex mente & oratione Auguſtini Niphi, quæ præclarè meā
confirmar,commodius repræſentabo,cum ſcilicet agendum mihi
erit de Tyrocinio , quod ipfiducesſub præſtantioribus alijs pone- &lib.de
iter armor.
con
re in prima ætate debent; Hiſpanidenique Confaluo ſuo ob excel par.
lenciam meritorū,appellationemmagniCapitanei fecerunt,quem
titulum libēter etiam că cæteris illi defero, ſiramen hunc abſque
Traiani Boccalini offenſione retinere poffit. Atque vt recentis
memoriæ Ducem aliquem proferam , neminem certè video ex
tot alijs, quos præſens ætas,omni laudum genere illuſtres flore.
reconſpicata eft,cui non facili negotio obftruere poffit Ambrofus
Spinola Hiſpanæ militiæ Imperator,ob egregia facinora quæ bel
lo deſignauit, tanta fempermaturiiudicij, & eorum quæ in bellis
ſummacum ratione fieri debent, experientià; vt quemadmoduin
propter inſignem in expugnandisurbibus virtutem morsogrinthus
merito poftDemetrium Antigoni filiumdi&tus eft;fic nullaalia
laus,quæ maximis imperatoribus debetur, iure ei denegari po
tuiſſet , ſi Fortuna non ei ſemper occaſiones præripuiffet, manus
cum hofte ,in aperto campo conferendi : 1.; )
Cæterum preter exempla , quæ'in oprimo Duce efformando 6.
plurimum valent, maxima eft etiam ad idem efficiendum præce Tum etiam
ptorū neceſſitas, quoniam licet quæ ab alijs ftrenuè , fortiterque precepris opti
facta vel videmns vel audimus , multum quidem ea poffint ad morum au&o.
confirmandum animum ,vt præclarè fe gerar in arduis, & quæ ab umque non
alijs fumma cum laude facta fuerunt, eadem fibi imicanda propo- pla in duce
nat: pibilominus tam variæ ſunt bellorum rationes,totquein illis reqmiruoment.
quotidie præter 1pem , & confilium accidunt, vt nifi aliunde dux
quàm abexemplis, & obferuatione iuuetur,incredibile ſit, quan
to illi tempore , & quàm varià lectione opus erit, vt de fingulis
difficultatibus quæ in dies occurrūt,tutò ſapienterque decernere
poffit. Deinde vero quia plerumque contingit, vt exempla quo
Ff 3 rum
 454 DE STUDIO MILITARI.
rumratio non fatis conſtat ,eos io errorem inducant,qui rerum
agendarum confilio veràque cognitione defticuri , folis illis in
nituntur. Inde fauum eft, vt præceptis quibuſdam ,certisque &
generalibus regulisbreuiter ftatuatur , quibus tandem rebus im
peratoria hæc dignitas indigeat,ad fui perfectiovē, & ornamentū .
7.
ob fummam
Quamquam ſi verum fateri velimus, ea res vix vnquam fatis
eius neceffita accuratè, diligenterque, vel experiencià monftrari,vel librisedo
tem in bello ceri poffit: cum ea fit Ducum conditio , vt verillimè magnus Hi
rum,admini, ftoricus dixerit in vita Scipionis , tantieffe exercitum , quanti Im.
Aratione ,
peratorem ,vere proditum est; idemque hocipſum alibi Coriolani
exemplo demonftrarit, qui ex Romano exule Volſcorum Dux
factus, belli fortunam itacommutauit, vt facile appareret.Ducibus
validiorem ,quàmexercitu ,rem Romanam effe; fed quid apertius in
rem noftram ,quàm ,cùm de Manlioinquit , vtfacileconuenerit in..
ter Romanos,Latinosque, vtriuspartis. L.Manlius.Dux fuiſſet eius
futuram baud dubiè victoriam . Quapropter merito Palamedes
cùm ab amicis argueretur , quodfolus ad bellum Troianum ac
eeſliffet, illos vicillim grauiter increpuit, quaſinon pluriş ſua au
Storitas, & peritia,quàm decem millia gregariorum militum æſti.
mandaeffec: quod idem ſignificare voluitGobrias notiſſimo illo 1

dicto,de Ceruorum , de Leonum exercitus ,indeque. Caius. Fabri

cius,erſi.Cornelium Rufinum hominem ,furacem , & auarumodio
haberet;tamen quiabellicis artibus nobilis ,,& rerum multo vſu
exercitacūs erat, fumma.ope annixuseft ,vtin.peditioneconſula
tus reliquos, cõpetitores fuperaret, quoniam illi omnes imbelles
erāt,minuſque apti,quibus.ſalus publica,armis, & auctoritate cu
tanda cõmirteretur.Nimirum quia fineDuce prudēti,& experto ,
nihilaliud eft exercitus, quàm vaftabellua ſinecapitez.corpus, li
ne anima; & remigum ordo fine gubernatore ; quo ſenſu.dicebat :
t.deciemen etiam Seneca. Imperator Spiritus visalis eft,quem.totmillia trabunt,
vinculum :eft, per quodipfacohæret multitudo,nibil.omninofuturau ,
Auſonius . niſonus,d: preda fimensilla.impezifubtrahatur;nimirum quia ,
V.t.medium :, fiquis vellat de fornice faxum ,
Incumbuntcui cuncta fimul , deuexafequentur.
Catera .
licin . Ducis, conſilio , & authoritate, pofita eft virtus omnis.mi
fitum : acproinde quando lulius Cæſar in Hiſpaniam contra Pe
tre
 LIBÉR SECVNDVS . 455
rreium , & Afranium Pompei legatos proficiſcebatur, vado in
quicbat ille,ad exercitum fine Duce,quafi Pompeium arguere vel
let, quod inexercitu non adeſlet,aut quodminusaptos reliquiſ.
ſet, qui vices ſuas fuftinerent ; parique iure Cyclopiexcæcaro ,
eundem ex fideveteris prouerbij aflimilare potuifler; quemade
modun referente Plutarcho, Demades,fiueis potius Leofthenes
fuerit , dicebat, poftquam Magnus Alexander veneno fuerar è
viuis fublatus, eius copias bellandi artibus, & ftrenuitate longè
præcipuas, Cyclopiexcæcato videri conſimiles ; quoniam robo
re peritià que præcellerent,fed Imperatore, qui electiſſimum exer.
cicum ductarer, forent orbatæ . Nec certè alirerde Carthaginen
fibus cenfuit XantippusLacedemonius, vir ; vrinquit Polybius ,
rei militaris perisillemus,& in bello non mediocriterexercitus, cùmil libro i.
poft ingentem , & luctuofum conflictuni cum Romanis, publicè,
Carthagini dixit , minime hanc à Romanisclademacceperunt Car
thaginonfes ; verum ipfi à feipfis ob fuorum Ducum imperitiam.Vnde
torius.belii ſummam ipfe poftea recipiês,cunctos,quafifofpitem
Deum conſpexiſſent, incredibili lætitia affecit,ubivero edučtisex .
urbe copiis,per ordinem cunctadifpofuit :tantainter ipſum , atque
fuperiores Duces,quireimilitaris rudes,atqueimpersrifuerant,dif
ferentia apparuit :utmox omnis multitudo clamore indicauerit;nihil
cupere ;adeo nibil
To magis quàm prælium malipatifepoffe exiftima
banr Duce Xantippo ; Quemadmodum idem eriam Locrenſibus
de Aiace perſuaſum fuit, quem tancifemper fecerunt, ſicut Pho
tius exGonone refert, vt in acie inſtructa , & ad dimicandum pa
rata ,locum ſemperilli vacuum relinquerent , quaſieo in ordine,
ac prælio conſiſteret , ex quo contigit, vt cum Autoleon Croto
niates, per vacuam illam partem in hoftes erumpere niteretur, à
ſpectro vulneratus fit in femore , nec priusſanitatem receperit ,
quàm Aiacis manes , precibus , votiſque placaſſet. Ex quibus
iuferre confequenter poſſumus, non aliter gerifoeliciter bellum
poffe, quàm ficiusgerendicura, oprimo Ducidemandetur,in 1

quo nec fciētia reimilitaris,nec virtus vlla, nec felicitas delidere

tur:ita etiam Pauſanias cuidam percunctanti,quomodo Thraces
debellari poffent,id con aposou spa mnouna te ga sá ufuo , fi optimum ,
inquit,Imperatorē delegerimus:Sed adeo difficilis eft hic delectus,
ve mirari fe dicerec Philippus Macedo, quod Athenienfes fingu
Ff 4 lis
 456 DE STVDIO MILITARI .
lis annis nouos Belli Duces eligerent, cùm ipſe in tota vita ,non
niſi vnum bonum Parmenicnem inueniffe fe diceret;propterea
que Veneti, qui peritiflimos ſemper conducunt,necin ſingulos.
tantum annos , vt Athenienſes , fed diutiflimè bellorum illos ad
miniftrationi præficiunt , etſiin mediocri imperio , haud magnis
adhuc vectigalibus,nec proprio milite nitantur; maximas tamen
inuaſiones ſuftinuerunt conſtanter , & intulerunt animosè , quo
ties illis ferro cum vicinis , aut potentioribus alijs populis expe
riundum fuit .
8. Atque vt ex cafu, qui aliquando in eorum Republica contigit,
Guarepropor eas recenfere conditiones aggrediar , quas varij auctores in co
códitionesque piarum , & exercituum præfecto,neceſſarias eſſe contendunt ; fuit
in coa dierfisaliquando tempus cum ipfiGentilem Leoniſam huic officio præ .
fiderantur. ficerent ,ægrè iftud , moleftèque admodum ferente Bartholomeo
Coleono,fortiſſimo, & promptifſimo Duce,qui Venetiimperij for
tunam agnoſcens, omnem ſuam induſtriam ,& experientiam ,eius
incrementis pridem antea deuouerat; vode Gentili ſubelle con
tinuo recuſauit, nec quicquam omnino,niſi quantum ex iure te
neretur, ſe ei conceſſurum aſſeruit. Quamobrem vocatus ab eo in 1

conſilium Cæpola , qui tunc in Antenoræo Lycæo, magna ſui no

minis commendatione., Iuſtiniani reſcripta interprætabatur; ve
erat ille ingenio per ſæculi ſui barbariemvaſtiſſimè diffuſo, aſſue,
toque omnia ſineiudicio, complecti , quadraginta ſex concluſio
nes edidit,de virtutibus, & cautionibus,vt inquit ille:in optimo
Duce neceſſarijs , in quibus fic ineptè prorſus intemperanterque
ſe geſlit,vtpoftquam omnia per faruram conieciſſe videri voluit,
illud infuper obtineat , quod nihil omnino dixiſſe cenſendus eft ,
&magnoillo conatu,ne quidem hilum profeciſſe; quoniam pa
rum inter ſe differre exiftimo, ſi quis omnes omnium aliarum ar
tium virtutes Imperatori neceſſarias eſſe oftenderit, etfi quis nul
las, vt paulo infra agendo de ſcientia Imperatoris , tam manifeftè
me demonſtraturum recipio , quod iftud nemini dubium , aut
obſcurum eſſe poterit. Verum non multo fapientius de eadem re
capite r . pronunciauit Onofander in ſtrategico, vbi li minus extra fubie
&um diuagatur,& arêtius ſe in militaris diſciplinæ gyro continet,
plura tamen in Imperatore deſiderat,quàm ex ipſius rei natura in
co reperiri poflint, vel debeant , cùm eligendum eum proponit
non
 LIBER SECVNDVS . 457

non certa quadam gente familiàue oriundum ,vt facerdotem ;nec am.
plisfacultatibus locupletem , vi Gymnafiarcham ;fed caftum ,tempe
rantem ,fobrium frugi,laboriosum ,intelligentem ,minimè auarum ,
nec iuniorem ,nec item seniorem ,etfi forte contigerit filiorum parentë ,
dicendi peritum , ac demum glorià illustrem ; quidenimattulerunt
damni ; vel losepho profapia facerdotalis, vel Lucullodiuitiæ , vel
Alexandro iuuentus,velHannibali vita celebs,aur. Pompeio,Catoni,
Belisario ſenectus,quominus poſſent inter præſtantiſlimos Impe
ratores cenſeri ? alio igitur modo Xenophon rem omnem expli
care ſuſcepit, ex ſimilitudine; qua boni Ducis, & boni Oeconomi
officia,pene inter fe fimilia effe,probare conatus eft.Scilicet redde
re primumfubditos ad obtemperandumfaciles,malos pænàybonos pre
miis afficere : præfentemſubſtantiamcuftodire,munia omnia frenuè,
& diligenter obire,prætereaquedecertare quandoopus est: fed nimis
ille vagatur in ijs quæ paci iuxta,belloque communia ſunt : etli
non ignorem eiuſdem eſſe Imperatoris,vtrumque munus curare,
vt Ilioneus de Aenea teftatuseft in his verſibus.
Rex erat Aeneas nobis , quo iuftior alter,
Necpietatefuit , nec bello maior do armis .
& Saluftius deIugurtha,quem bonum pacis,bellique artibus fuif
sè dicit ; fed illa tamen potius vera ſuntde Imperatore populo
rum , quàm de exercituum præfecto , cuius dum columbæ mili
tum in galeis nidificant, & Ianifores occluſæ ſunt, nulla ſit apud
alios auctoritas. Quare non magis huc pertinent ſeptem illa ca
pita innocentiae chriſtianæ , quæ à Ferrando diacono, in libello
parænetico , feu mauis ad monitorio ad Reginum ducem , hoc
ordine explicantur, Imperator fein omnibusdiuino auxilio muniat,
vi vitam ſuam ita componat, quod militibusfpeculiinftar effe poffit ,
ad quodrefpicientespropriam componant; ut diligat Rempublicam ,
meminerisquein omnibusfeeffe Chriftianum; nec humanis diuina
præponat; aut iuftitiampratermodum colat;veldemumpræeffe magis
appetat quàm prodeffe;quoniam etſi præcepta hæc fan &tiflima fint;
& DuciChriftiano, temporumque integritati , in quibus auctor
ille , fub Anaſtaſio Imperatore ,circa apnū à partu Virginis quin
genteſimum florebat,maximè conuenientia ,at verſantur tantum
circa virtutes morales ; præter quas multæ aliæ intellectuales re
quiruntur , quibus ſi Dux caruerit , non magis officio ſuo fun
gi
 O ARI
458 DE STIDI MILIT .
gi poteft , quàm miſes hoftem aggredi, quiconuenientibus armis .
deftituatur. Ijſdem etiam de caufis,non probanturmihi,tria illa,
quæ inDuce,fupra modum laudabat Agefilaus, nempe erga publi
cos hostes, audaciam ; ergafubditos beneuolentiam , & circatemporum
opportunitates rationem , vt nec Archilocus Lambographus, nec
focrates ſufficientibus illam ,autproprijscoloribus depinxitle
in Tarſico mihi videntur,cümille relarus à Dione Chryſoſtomos deeo huac
priore. inmodum locutus eft
Non diligo magnum Ducem ,
Stupido nec animopræditum ,
Nec gloriantem pendulà
Cæfarie, od nafum undique li { . : 2.433.1
? Magis;fed incuruam probo ,
Tutoque quiponitgradum ,
Er qaipilofusmente fit ;
Conducat ux quid cogiret.
Hic vero ad exornandum præftantiſſimis laudibus Cononem ,
Ducem Athenienſium ſpectatæ virtutis, & audaciæ ; earum argu
menta repetitexeius diligentia,fic , experientia ,quod tamen ,
ab eo tanta reliquorum auctorum comprobatione facrum eft , ve
Euſtathius eadem poftea virtutum recenfione vlus fuerit, cùm .
oftendere vellet,ex contrarijsillarum vitijs , Agamemnonaijs ab
Achille conuitijs affectum fuiſſe, quibus nulla in Ducem aliquem
dici, fed ne cogitari quidem grauiora poffunt,dum hunc,Iliade
primaappellauit merobibum , faciem canisbabentem ,cor autem cer .
ui: quoniam vtinquit ille,græcum Homeriverſum exponens,
quitaliaeft ,Oivo Bareskuvosõju maripoor xeadolu di répoio;ex ebrie
cate oricur negligentia ;ex relatione vero , & fimilitudine humani
vuliuscum canino rictu, ſignificaturperfidia ,& infideltas,ac de
mum ex timore,homo depræhenditur elle multarum reram rudis,
om inexpertus ; ſicquecria vitiain Agamemnone fuiffe ſignifican
tur, tribus illis virtutibus ex diametro oppofita , quæ fub exem
plo Cononis , in omni Duce,præclariſſimarum inftar haberi vo
lrb.9.cap.sh. ſuerat Iſocrates, Nec minus item aberrant à ſcopo vel M. A. Pe
tiliusqui variasartes, virtutesque, &memoriam potiffimuin in Du
in paral. mili
ce laudat;vel Franciſcus Patricius,qui militarem prudentiam ,lumi
tar .
mam animifortitudinem ,fidemqueerga Principem ,cuius aufpicis ,
 LIBER SECVNDVS . 459
Ofipendýs militatur, tanquamfumimas ,& longè omniumpræ ?
ftantiſſimas virtutes,quas Dux aliquis habere poſſit,commendat.
Et fi enim prudentia maximo vſui eſſe foleat, in militum dele &tu ,
ordinum diſpoſitione, ſtratagematum inuentione; fortitudovero
ſtimulos,velignauißimisDucibus addat, ſuis vt militibus iter in
hoftium cuneos aperiant; & fides demum perpetua atque inuio
labilis,ipfos in præclaris conatibus perfeuerare faciat,quibus nie
bil ab bellum .vtilius c gitari poteft: omnes tamē hæ , & quæ ſupra
ab Iſocrate,Ageſilao ,alijsqueaſſignatæ fuerunt conditiones,dimi
putæ ſunt,nec omnia ſuo ambitu complectuntur, quæ in exerci..
tuum Duftore, mutuo præclariſſimar um interſe virtutum nexu ,
conſentire debent. Quare plures alij, fatius habuerunt,non illa
·certo numero definire, vt Belifarius.Aquiuiuus Neritinorum ,
Dux , qui mea quidem fententia,de illis perquam appofitèdixit,
quanquam non adeo fusè, vt Landinus,qui ex Aeneide virgiliana
collectis hinc & indevirtutibus,fuum Ducem , quaſi mufiuoope
re teſſellatum exhibuit : aurita diſtinctè quemadmodum poftea
fecit Franciſcus Bacconus magni Angliæ : figilli cuftos, qui pro
acerrimo illo, quo in ſuis operibus vtebatur iudicio, ita appolicè,
diligenterque perfonam Imperatoris ſub Fabulà Perſeirepræſen- !i5 deſapien.
tauit ,vt fi Tullium demas, ex cuius poftea graphide , veram Du- veter.
cis imaginem exprimere conſtitui , nullus eo vnquam maiori fæ
ficirate ingenij,& fapientiæ commendatione,hoc ipfum opusab
foluerit : ita vtmalè omnino de hoc ſyntagmate merear , niſi ad
eorum illuftrationem ,de quibus in ipfo dicere ſuſcepi,præclaram
banc ; & omnibus modis hic maximè conuenientem, fabularum ,
quxde Perſeo,confiâæ funtà Poetis,explicationem attulerim .
Aitigit ur Perſeum licet terras, quæ Orientem verſus fitæ funt in
coleret,longinquám tamenexpeditionem ,vfquead extremaOc:
cidentis minimè detre & aſſe, veMeduſam , quæ fola è Gorgonibus
mortalis erat, & diro ſuo aſpe& uhomines in ſaxa conuerrebat ,
maximarumquein extremisiberiæ partibus, caufa erat calamita
tum,obtruncaret; ex quibus tria iple colligit ab optimo Duces
cùm primăm bella ſuſcipit ,obſeruanda; nimirum utnon adeo fol.
licitus fiidevicinispopulis in ordinemcogendis, quàmdepropagando
per remotaspartes imperio, cùm Romani quo tempore Occiden
tem verſus,vix vlcra Liguriam penetrarant, Orientis Prouincias
vſque
 460 DE STVDIO MILITARI ,
vſque ad montem Taurum armis, & imperio fubegerint: nec vi
cinitas , quæ in patrimonio amplificando plurimi facienda eft ,
ve hoc verfu Horatius indicar
op angulus ifte
Paruulus accedat : qui nunc denormat agellum :
cadem ,in imperio proferendo conſideranda;maximèfi belli con
ficiendi facilitas, & occafio,vtilitafque certafe feofferant,quæ iu
re quidem vicinitatis loco eſſe poſſunt. Secundo curæ illidebe
re eſte contendit,vt bellü non niſäiusta & honesta de caufa fuſcipiat,
qualis ve plurimū eſfe folet Tyrannidis debellatio, ſubquapopu
dus ſuccumbit, & profternitur fine animis , & vigore,tanquam fub
aſpectu Meduſæ : demum vero prudenteraddit vastas aut infini
tas fpes;non effe animo cancipiendas, quales Pyrrho in Italiam mo
uenti Cyneas exprobauit; fed bellum eius conditionis eſſe debe
re, quod inftar Medulæ , quæ mortalis erat,ita pariter confici, &
ad exitum perduci poſſie. Hacigitur occaſioneprouocatusPer
feus , quo ad illam paratior accederet, arma ſua à tribus Dijs mu
tuatuseft , talares nempe alasa Mercurio , quæ celeritatem deno
cant : à Plutone galeam,quæ confilia tenebris filenti inuoluenda, do
occultandaſignificat: ac demum fcutumà Pallade,& fpeculum ,
duplicis prudentia hieroglyphico , cuius vna inftar ſcuti adhiben
da eft cafibus aduerfis propulfandis , altera vero tanquam ſpecu
lum , in quo motus bojdium ,vires, d. confilia ſe prodant. Grææ
autem illæ femper canæ, & vno tantum dente,oculoque viciffim
vtentes,ad quas poftea diuertit,proditiones ſunt,& feditiones,bello
rum fcilicet forores,veillæ Gorgonum : quarum conſcij,vno den
te mordere, vnoque , & eodem oculo videre dicuntur; quoniam
omnes ea referunt,quæ permanus factioforum diſperſa , ab vno
ad alterum peruenere ; oportetque Ducem inftar Perfei oculum
hunc, & dentem à Græis mutuo accipere,quò vtatur,illo quidem
ad exploranda, quæ ab hoftibus, vel factiolis committuntur; hoc
vero ad rumores ferendos , inuidiam conflandan , d animos ha
minum in fuifauoremſollicitandos . Denique his omnibus inftru
etus Perſeus Meduſam dormientem inuenit , eamque ceruice re
flexa , & in ſpeculum Palladis intuens,confecit, quoniam prudens
Imperator,fere femper boštem affequitur imparatum , & in ipſo co
flicu,atque inſtante periculo prudenter de omnibuscauek , quæ ad
victo
 LIBER SECVNDVS. 461
victoriam faciunt, ex qua fama poftmodum ingens, vbique few
diffundit, volatque per ora virum , velur Pegaſo alato illo equo
delata,quiex fufo Medufæ fanguine confeftim in hac pugna exis
luit . Atquehoc modo ſummus illevir Francifcus Bacconus,de
præftantiſſimo belliduce,ex buius fabulæ inuolucris philofopha
tus.eft,quæ nemo, opinor,melius vnquain potuifferin hancrem
explicare 9
Sequitur ergo vt quæcumque tum ab hoc homine pruden . Quibus cami
ter,cùm ab alijs eruditè, fed nondum tamen adeo diſtincte,velac- spraferunswe
qu41! " ale
curatè de præftantiffimi ducis officio dicta ſunt, quin vel ordine propofita a M.
clarjus exponi , vel aliarum virtutum acceſſione illuſtrari poſſint, To'loo ſoilie
vnius, Marci Tulli ſententia , velutizemo uopóegs, & ab oraculo ves vircus felici
5
nieps; in proprio ftatu , & genuino imperatoriæ dignitatis fplen- tas,& auéto
dore , conftituere aggrediar :fimulque vt ex opinione maximiil- risas...)
Lius viri, qui nulla de re non fapientiſſimè ſemper locutus eft , fi
lum becam , quo deinceps.tanquam Ariadneo ,ad iftius operis
finem , per neceſſárias virtutum diftriburiones,peruenire ,meque
iplumex aliorum auctorum plufquam labyrintheis amfractibus,
explicare poffim . Quamuisautem non femel,autvno ranrum in
loco,fummus hic orator, virtures illas expreflerit;fed proutxerú
ipfarum .& dicendioccafio tulir; alias vein Philippicis , Impera
tores appellandoselle dixerit quorum virtute;& confilii fælicitate
maximis periculis feruituais atque inseritus liberatifumus. ; alias
criamvt in orationepro Rege Deiotaro ,eum võ poffe exercitum
continere afferuerit, qui feipfum noncontinet , qui fortis, iuftus i
Jeuerus agranisimpagnanimus ,largus, beneficus, liberalis , de man
Luetus non fit; in oratione ramenpro lege Manilia , vbi ex officio
de ijs rebus agere debebat , itamegrem fuam aperuit,voclarius
omnino arque diſtinctius non poffet , in fummoinquit imperatore:
quatuor he wirruser ineffe debent,fcientiareimilitaris, virtus aucten
ritas,fatieiros . Exquibus videsiamLudouicè Comes , etfi nihil
adiftius lociilluſtrationem attulerim , quæ tibi ad implendum ,
gnauiter munusiftyd.imperatoriæ dignitatis,neceffariafutura fint
verum tamen omnia proſequar , sinon eodem ordine quo Tul
lius, atfaltem nonita diuerfo, quiquevt ſyntheticusſummopere
ob facilitatem à philofophis commendatus, & à me propterea ,
hactenus abſeruatus,maiorem adbuc lucem , & facilitatem tracta
tioni
 462 DE STVDIO MILITARI .
tioni afferat; atque adeonomenclatoris vice fungar, tibique om
nia plenè recenſebo,vt ſingulorum enumeratione ,fi quod fortaſ
ſe nunc etiam tibi deefle cognoueris , generofoniſu quantum in:
te fitum eft,contendas,hoc ipfum tandem adipiſci.
II. Primum ergo quod in Duce Tullius poftulat fcientia eft , nam
Quod igin hæc, vt virtus, & fortuna,non ſecus ad auctoritatem referuntur
tiam attinet quàm partes & humores ad corporis compoſitionem ,aut ipforú
bas uel poteft ametria, vel ſymetria ad fanitatem , quia auctoritas ducum qua ,
lis diuerfarii bellorum vniuerfa ratio præcipuè conftat, non ſimplex aut nuda
rerum, quam virtus eſt, ſed dignitas quædam in homine', ex teliquarum virtu
muli laudat.
tum connexione,compofita,quæ vt in militia, hic in qualibet alia
arte ad ejus perfe&tã cognirionem requiruntur. Vnde licutmedi
cum iliquem magnæ auctoritatis effe dicimus , cùm medigas let
ges apprimè callet, honeſte,ſollerterque ſein artis operibus ges
rit,& feliciter in multorum curatione; maximèvero principum ,
& illuftrium virorumverfatus fuit; ita easidemprorſus duci au
ctoritatem adeſſe coniectandum eft , cum ſcientiæ militaris præ
cepta tenet,virtutes reliquas colit ,quæ ad arinorum tractationem
pertinent , & Fortunæ,fuæ in diuerſis occaſionibus,experimentā
aliquod infigne dedit ; his enim veluti gradibus, poftquam femel
ad auctoricatis ſoliūcoeſcendit,parum refert,num cæterascondi
tiones inagis particulares, & determinadas habeat , quæ non tam
perſe adauctoritatem homini conciliandam requiruntur, quàm
adminicula funt trium iftarum , quæ verè , & propriè hanc ine
Imperatore conftituunt: Iam vero etfi Tullius fcienviam rei mili
taris , non autem aliarum artium coguitionem , Imperatori ne.
ceffariameffe dixerit , non defunttamen infiniti ſcriptores,tams,
ineptè,& extra omnem rationis ductum , de rebusetiam obuijs-,
& manifeſtisſentientes,vt quemadmodum Eupompus.Sicionius
dicebat, nullum euadere poſſe in egregium pictorem , qui non's
item -oprimus-eſſer vates,& Geometra , & Arithmeticus:ita hi nul:
lum fieri poffe egregium ducem -arbitrentur, qui non æque Man
farum , acMartis ftudijs animunvapplicuerit. Quaſi veroinquiūt,
aut arsvlla - ſine ope alterius probeintelligi,aut do & rina aliqua
poffit,fine linguaruna, & totius orbis diſciplinarum ,quæ mirifico
quodam interſe vinculo coniun &tæ funt,auxilio notitiaque com
præhepdi : Et apud veteres quidem ,quanta diligentià ,ac prope
modum
 LIBER SECVNDVS . 463
modum religione, hæcipſa bonarum artium ſocietas, & cognatio
exculta ſit, ex eo, vel maxime intelligi poteft,quod neminem vna
excellere arte , qui non omnes aliquo modo attigiſſet, arbitrati
funt,adeo vt non philofophis folum cognita oportere efle omnia,
fed ne artifices quidem humiliores , finephiloſopbia ; ideſt abſque
vniuerſa quadam omnium diſciplinarum compræhenfione,reftè
fuo in munere verſari poſſe exiftimarent. Vnde ficut Tullius de proem.lib.de
Orator .
oratore aliquando dixit , ac meà quidem fententià ,nemopoterit ef
fe omni laude.cumulatus orator , niſi eritomnium rerum magnarum ,
atque artium ſcientiam conſecutus: & Vitruuius idem ferme cena
fuit de architecto, qui vtinquitille non debet nec poteft effe gram . lib . s . cap . 1 .
maticus,vi fuit Ariſtarchus,fednon amuſos:nec picior vt Apelles,fed
grapbidosnon imperitus;nec Plaftes vt Myron,aut Polycletus,fedra.
rionis plastice nonignarus : nec demum medicus vt Hippocrates , fed
non aniatrologicus;nec in fingulis doctrinis
fingulariterexcellens,fed
in his non imperitus: ita Socrates libro quinto.de iufto, huncin .
modum ,de publicærerum adminigracioni præpofitishominibus,
arbitratus eft, nifipbiloſopbiciuitatibus, dominentur , velfiqui nunc
aeges,potenteſquedicuntur, legitimèJatisque philofophentur: in idem
gue ciuilispotentia, &philofophia concurrant:neque quod nunc fit,à
diuerfis bec traétenturingenis , non erit ciuitati, vel vti mea fert
opinio, hominum generivlla malorum requies. Ervero iftud Socra
tis effatum ,confirmatum poftea fuit à Cicerone, quum alibi tum
in epiftola ad Quintum fratrem , vbi banc coniunčtionem , inquit,
poteftatis, & fapientię , Jaluticenſuit ciuitatibuseffe poffe , princeps
ingenii, doctrina Plato: eandemque ſententiam ,Antonino phi
lofopho imperatori familiarem admodum tuiſle,auctor eft Iulius
Capitolinus; nimirum quia virtutes illæ morales, quæ vna cum ,
naturalibus,philoſophiæ pomerio continencur, nobiliori quo
dam concentu , atque harmonià , cùm regnorum adminiſtratio
ne conuenientes, perfectos eos omnes redderent, qui aut plenè
ijs imbuti ſunt,autoperam ſedulo nauant; quo poſſint illas in
dies conſequi. Hoc autem fi de Regibus certum eſt,quid ni etiam
de exercituum Præfectis veriflimum erit ? quorum fortitudo, &
ftrenuitas, non debetà prudentia & rerum cognitione ſeparari'.
Vt minimè quidem illas diuiſerunt antiqui illi populi bellaces , &
> certis viciſſitudinibus rerum imperiorumque poriti; apudquos
nullus
 464 DE STVDIO MILITARI .
nullus inſigniter doctus extitit, qui nõ eſſermiles,nec vllus miles
ftremuus tuit, qui non viciſim literatus haberetur ; vt merito Si
donius Aruogaſtim laudans, parem antiquis eum effe dixerit lin
lib.2.apud
Carifum..
quà manuque; notumque eft illud Catonis in originibus pleraque
Gallia dúas res induftriofiffimè perfequitur , rem militarem , dar
gutè loqui. Et amabo quos duces habuit Romana Reſpublica, ni
li dostos fenatores ? quos Græcia , niſi Philofopbos Oratores,Poetas?
quos Galli,niſi Druidas , Bardos? quos Perſæ , niſi Magos? quos
Hebræi, niſi iudices, aut facerdotes ? è quorum numero fe ad milia
tiam delectum fuiſſe Auctor eft Ioſephus in vita propria.Acque
his de cauſis,probabileteit,ſcientiffimum veri Apollinem , cum de
Palladio conſultus reſpondit, breui fecuturum ciuitatis exitium ,
extracuiusmoenia illud deferretur, non tam hoc oraculum pro
tuliſſede ſimulacro lapideo, autligneo, quàmde varia fcientia ,
oculos, & haltam , hoc eft brachia, ac mentemin hominibus moa
uente;præſertim cum Minerua, que hoc ipfo idolo repræſentaa
batur, habita fit Dea armorum , & literarum ; fymbolumqué ex
ricerit viriſagacis , qui eobatus fuos eleganriteinperie motus , &
quietis belli, & pacis opportunèdiftinguit.IndequeprifciSapien
tes tam Græci,quàm Latini;vt perfectamhanc Hermarbeman co .
lerent, tali armorum literarumque viciſſitudine, & gratiffimas
actionum conuerſione;plurimum ſemperin vita delečtari func; vt
Socrates; Plato, quimuldsproeliismeruerunt: Alcibiades, qui
alternis vicibus pugnabat, & ftudebat, eodemque Sócrare vte
barur Ducein aciebus, & Doctore in Lyceo:Xenophon ,quiexeiuf
dem Socratis Academia,nufquam deteriorfa & us,ad fui,ſuorum .
que ſalutem procurandam , in expeditione Cyri, eo interempto ,
copias Græcorum fibicommiffas, ex Media Barbarorum acie,in
cofumes in patriam reduxit ; vt non fruftra Antonius eodem lo
€ i oppreſſus,exclamarit,ò decem millia Xenophontis!Epaminondas,
etiain quem ante,nullum memorabilebellum Thebani gefferunt,
nec poftea vi&torijs , ſed cladibusinſignes fuere; quis ille vir , aut
quantus extitit ? & tamen vtinquitluftinus, literarum ineo ftu ,
dium & philofophiæ do & rina tanta fuit , vt mirabile videretur ,
vnde hæcinſignismilitiæ peritia , homini interliteratos naro,ad
ueniffet . Sed quid de clariſſimo Pericle, qui gloriosè quinquies
triumphąuit,exiſtimandum eft ? quid deAnnibale, qui apud Tioi
num
 LIBER SECVNDVS . 465
Hum P.Cornelium Scipionem ; apud Trebiam Tituin Sempro- Azmii. Pia
nium ; apud Cannas Romanorum exercitusfudit, & internecione bus.
penitus deleuit ? nonne hic græcas literas eruditus à Soſilo Lace
demonio ', hiſtoriam hoc fermone eleganter confcripfit:ille veroi
Anaxioniin philofophia diſcenda operam dedit , & inter Orato
res adeo inclaruit, vt qui eo hacin arte ſuperior fuerit , habue
rintGræciferme nullum. Romani vero Duces , quorum -dextræ
folebant non minus ftylum tractare,quàm gladium , propterea
non lituis tantum ,fed & literis infuper, & doctrinis æque ac armis,
aſfuefcebant : nec quemquam illis temporibusmagnam potentiā ,
abſque ſummaeloquentia conſecutum fuiſſe,teftimonio eſſe poſ.
ſent Lentuli,Craff ,Metelli; & infiniti alij,quorum exempla, & no
minalaudare prõptum effet,niſi delectu quodāpreclariſſimorum
& valde illuſtrium habito , reliqua omnia confuſionis, & tædijvi
tandi gratià ,prætermitri meritò poſſent.Scipioigitur,quod Velle
ius Paterculus non indignuin hiſtorica ccmmēdacioneiudicauit,
tam elegans liberalium ftudiorum ,omnisquedoctrina ,& auétor, de Libro I.
admirator fuit ,utPolybiu,Panariumque ,præcellentes ingenio viros;
domi,militiaque fecum habuerit, neque enim quiſquam hoc Scipione
elegantius interualla negotiorum orio diſpunxit. Jemperque autbelli,
autpacis ſeruiuit artibus:femper inter arma; & ftudia verſatus, aut
corpus periculis, aut animum diſciplinis exercuit. Nec remiflior fuit
hac in re Iulii Cæfaris diligentia , qui adhuc puer , à prædonibus
captus , in medio mari carmina pangebar , & ætate demum pro
uectior gloriæ ſibi duxit euocare ex vltimis terrarū finibus Chal
dæos , ad cognoſcendum Solis morum ‫ ;ܪ‬diſputare cum .Aegyptio
Sacerdote , deincrementis Nili ; & eadem manu qua res magnas
gerebat , commentarios rerum fuarum ita diligēter conſcribere ,
vt nihilà quoquam tam putetur accuratè perfcriptum ,quod non
illorum puriflimà elegentià fupererur:nec vlla vnquam negotio
cum mole præpeditus fuit,quominus
mediæinter prelia ſemper ,
Stellarum , calique plagisfuperisquevacaret.
vt eam ob cauſam , haud dubie in heroicis Gabrielis Simeonis
ſymbolis depingacur ,globo mundiinfidens,.tenenſque ſiniftrà li
brum ,dextrà vero gladiam , cum lemmate inmedio ex vtroques
Cafar . Sediuuat prætereainſigne exemplum commemorare ;
Gg quod
 466 DE STVDIO MILITARI ..
quod Marcus. Marci Ciceronis oratoris filius edidit , dum fub
Pompeio 'milicum : cohorti præfectus meruit; tum vero etiam
Cratippum Philofophum Athenisaudiuit : fed& illud Bruinon
minori commendatione dignum eft, qui in medio ardore belli
ciuilis , paulo ante qua pugnatum eft in campis Pharfalicis,cùm in
caſtrisPompeieſſet,librorū.Polybijepitomenfecit: Atque eodem
ferme modo, quinoftristemporibus bello inclaruerunc Duces ,
proculdubio certum eſt ,illos nonminusMufis quam .Martiad
dictos vixiſſe , & vcriſque tam foelici euentu litaffe,vtmedià etiam
in barbarie natos,moribus incultos, religione impios , tale ftudia
adingentis gloriæ meſſem ,profperosque rerum fuarum euentus.
prouexit; vt Baiazetem , Mabometem :vtrumquefui nominisſe .

cundum ,quibus ficut nulli apud Turcas, noftris vel aliorum po

pulorum calamitaribusinſigpioresfueruntImperatores;ſic nulli
apud eoſdem ,ab imperio condito,erudicioresextiterunt ,autma
gis ftudiorum oblectamentisdediti ;;neque unquam inter Chri..
in chronico. Aianos fama conticefcet depræclaris facinoribus. Caroli magni ,,
ad aanú:994, qui Sigeberto tefte,non folum patria linguafedetiamperegrinis line
guis,eruditus, barbara., d .antiquiffimacarminaquibus: veterum Re.
gumbellia ,& aclus canebantur, fcripfit, & memorie.mandauit , ato .
que vt cætera , quæ de ftudijs eiuſdem referunturprætermittam ,,
non ſecus ac multa , quæ de Carolo quintognon Doctore quidem
fed doctorum hominum fautore acerrimo, eiufque æmulo Fras
cap . wtimo .
aifio primo , cumin additamento meo ad hiftoriam . Ludouici XI..
tùm & alibi paflim leguntur ; certè negari non poteft Mattbia
Coruino, Federico Feltrio, Bellaio Langeio ,alijfque Ducibusomni
virtutum , & bellicæ præſertimfortitudinis laude,meritoque con
ſpicuis , adeo literarum.ſtudia.cordi fuiffe , nihil.vt præclarius in
vitaduxerint, quàmipſis eadem :cura ,quá& armorum tra & atio
niincumbere. Verum quid'arripet tot Heroas nominare,qui vti.
liflimanı hanc operationum animi, & corporis concordiam mu
tuo literarum ,& armorum foedere fancitam ,obſeruarunt; cùm il
lorum.antiquiſlinius Hercules,ab Archiloco defcribatur ..
Gradiusiuxta per atrocia bella miniſteri,
Dulciaque edoctus. munera Pieridum ...
apud Athe. quod Alexis Poeta Comicusmagis diftinitè fignificare volens in
nzuni . ea fabulacuiàLino ticulum fecit,búcincidit in anachroniſma qui
ride
 LIBER SECVNDVS . 467
rideri meritoà pueris debeacz inducit enimLinum , Herculi, quê
doctrindinformabat præcipientem ,vtèmultis libris, qui præſen
tes erant, youin aliquem caperetacfeponerer , quifibi fortefor.
tupa venirerad manus, ſiue is toret Orpheus ,ſiue Hefiodus ; ſiuc
Cherilus,Homerus,autEpicharmus;quorum tamen Poetarum
nullusadhucnatus erat,omnesquefuerunt Lino, & Hercule.lon
gaætare pofteriores.Sed quod hic mendosè fcriptis protulit,Ro
mani, quorum animis ardorille literarum Herculis exemploin
genera us fueragid ipfum præclarismonumentis in pofterorum pro reſtaur.
ſchol.
memoriam tranfmiſerunt, fiquidem vt Eumenius Rhetor in pa
negyrico norauit Acdem Hercalis Mufarum , in Circo Flaminio ,
Fuluius ille Nobiliorexpecunia cenforia fecit, non id modo secutus,
quod ipfeliteris,disummaPoeteamicitia duceretur ,sedquodin
Gracia càmeffee,Imperator , acceperat Herculemmujagelem effe
Comitem , dugemgue Musarum . idemqueprimusnouem fignajbocef
omniumCamænarum ex Ambracienſ oppidotranslata ,subtutela
forsiliminuminisconsecrauit. Etfavè cùm parua fintforis arma
nifi,conſilium ficdomi,imperitèHerculi ,vel Palladi,veteres illi
ſapientes conceſſiſſentarma, nifi & confilium addidiſſent, quod ex
Mufarū,& fapientiæ fonte deriuatur: quippeliteris,ornatus quaſi
lanus alter,oculos haberetiamà tergo, & multofacilius præſeptia
videş,certiuſque proſpicitfutura,quàm reliqui Duces , quorum
mens non imbutaphilofophiædocumentis,non mathematicas
demonſtrationes edocta ,nonlinguarum varietatem callens, nec
aliorum Ducum exemplis.cõfirmata , quæ ab hiſtoriarum lectio
ne petuntur ; quid aliud poteft, cum exercituum gubernaculis
præfigicur , quàm ieiunosconatus, & elangues., atqueabortiuos
totusproducere?.bellatør vi dicebaeCaſſiodorusin literis inuenire
unde virtureanimiroboretur,&quemadmodum cenfet Vegetius libro r.
non quemquammagisdecet,uelmeliora scire ; vel-pluraquamPrint
cipem ,cuius doctrina omnibus poreſt prodeffe subiectis ; hisque de
caugs ſapienter Philippus Alexandrum filium admonuit, vt ftu
dia boparum artium complecteretur , ne multa committeret
quæ eum feciſſe ſoepius penituit. Atque hæcfunt,quæ pro Impe
ratorum doctrina ab ignaris rerum ciuilium hominibus, & èludo
pædagorum nouiter dimiflis afferuntur,quorum in confirmatio
nem multa addunt de Præfectis exercituum , qui velPhilofophis
Gg 2
 468 DE STVDIO MILITARI .
vſi ſunt,cùm in conſilio;tum in ordinum diſpoſitione,velerudia
torum libros aſſiduè triuerunt,aur iplimer Philofophi, & eruditi
fuere, quibus in nugis aniror valde grauiffimorum quorundam
ſcriptorum vt Pontani,& Patricij,plus æquo induſtriādeſudaſſe .
2.
Sed quàm parum ſapienter, aut appolitè hæc omnia ab iftis
Ego vero pe proferantur , quàmque tibicinibus inualidishæc opinio paſlim
rituses multis recepta , & ab omnibus commendatanitatür,illudeft quod in
reprobonomc.
do quia duci
præſentia mihidemonftrandum aflumotivenon ſeousac in addi
minime ne. tamentomeoad hiſtoriam Ludouici XI. quænam Regibus , &
ceffaria Principibus ſcientia conueniret , aduerfus multorum errores
capite primo oftendi, qui ipſos per omnium orbem diuagari volebant: ita
hic quænam propriè, & abfolutè fcientia militaris appellari de
beat, veriffimis rationibus concludam . Acin primis Proclusè
Platonis Academia Philofophusvalde inſignis , qui libelluno 1

elegantem , & arida pumice diligenter expolitum de virtutibus 1

edidit, cum in ipſo ex mente Socratistria ciuium getteradiftin .

xiſlet, primumque Magiſtratuumeffe dixiffet, alterum militum ,
tertium diuitum ,idem mox capitibus decimo fexto, & vigefimo
primo,virtutes morales pereadem genera-fic diftribuit, vt impe
ranti ſolum, & Reipublicæ confulenti,ſeumauis'magiftratui pra
denriam tribuat,cuiuspartes funt prouidereinomhlactione, quid
boni , quidue mali infir; tumetiam fcientiam ,& Poetarum lectio
nem , vtquid fentiendum fic de fupremis ,deque coeleſtibus', &
humana felicitate ftatuar. Auxiliariuin autem ,& militum generi ,
qui viuuntin armis, & in horum exercitijs turiſque proReipu :
blicæ detenſione continuo verlanrur fortitudinem allignet; quo
niam hac virtute præditi, quod exipforum officioeft , pericula ,
intrepide fuftinent, & aduerfarios iinpigrèadoriunrur, nec illos
terroruin maximus vrger lethi metus; precepta aurent, & vitæ
fines,ab his qui ſupremum gerunt magiftratuin petere debent ,
& fe, horum imperio fubmittere. Eidenique generiquod ciuium
eft opulentorum , & necetiaria reliquis ad victum fubminiſtran
tium , temperantiam concedat,ne rerum , & bonorum copia au.
daciam concipiat, & quantuni sibiſatis fit ad foelicitatem adeffe
putans, vſurpet fibi imperium ; detectionemqueà magiftratibus
faciat. Omnibus autem ita proprias virtutes ſequêtibus,magiſtras
tu prudentiam ,& fcientiam :milite fortitudinem lopulento tempo
TAN •
 ' LIBER SECVNDVS . 1 469
rantiam ; velut ex mutua diuerſarum fidium concordia , iuftitiæ
harmoniam conſurgere ſcribit, qua perte &tiffimè ciuitates om
nes, & regna gubernautur . Atque ita habetur iam ex Procliviri
fapientiſſimiopinione, eos in publicam iuſtitiam peccare , qui
diftin &tarum artium fines, & terminosita confundunt, & per
turbant,vt miles exempli gratia,quæ ad principes tantum autma
giſtratus ſpectant, libialfumar. Quid vero Marcus Tullius iuris fi
quis vnquam extitit confultiffimus de eadem recenſet: profecto
cứde diuerſis cuiuſque hominis officijs diferit; prudēterait gemi
na effe Reipublicæ tempora pacis, cobelli,omnibusinprimis coſideră
da,Gobferuanda ; quod pro noutatione horums, mutalaquoque veli
ficacione,urmis vetlegibusincumbendum fit, vbi vides rurlus illum
diuerſa conſtituere militum , & literatorum officia , fi quidem le
ges, prourillas ſupra accepit Proclus,& ftudia, & prudentiam ,
& reliqua quçad humanitatē ſpectant,ſuo ambitu cõplectuntur.
Conſequens igitur eft , vt rationibus ex ipfius militiæ natura 3.
deprompris, quarum illi cæterarū artium ftudia aduerfentar, pa- Sedetiam no
tefaciam ; ducto primum initio ,ab iplius ſcientia militaris conſti- hil illicü ar.
tutione, & vera ratione: quoniam certumeit omnino, vt poftea mis commuse
eriam demonftrabimus,illam fuislegibus,& præcepris conftare,***
quæ ſeu leuione ſeu obferuatione addifcantur ,non tamen in in
finitum procedunt:ſed quemadmodū omnes aliæ artes,& fcien
tiæ , quofdam terminos habent, quos vltra citraque qui vagantur,
immane quantum ab earum perfectione , & vera cognitione de
flectant; lic illa ſui ambitus determinatione , & propria quadam
circumſcriprione definitur , intra quam qui le continere non
poflunt , eis officij neglecti pænas luunt , quod ardelionibus
ftatim annumerantur , quibus idem prorfus,quod vitam in pere
grinatione agentibus,vſu venit, vtmulta habeant domicilia,pau :
cas vero amicitias; & cùm multa fcire velint, iftud præterea ob
tinent', quod ne ea quidem quæ neceſiaria fuirt , fcire videantur .
Etenim ficut dicebat Seneca eum nullibi effe quiubiqueeft , ita ,
non leuis eft ſuſpicio , Imperatorem quitotartes & diſciplinasad
diſcere cupit, raro in militari quæ eius propria eft , tantum tem
poris.conſumere,vt rebus agendis, vel obferuandis quæmaximè
ad illam conducunt;fatis effe poffit; acpropterea in ardelionatum
vrdiximusincurrit ,quem grauiffimi ftudiorumcenſores, & magi..
G: 3 ftri
 470 DE STVDIO MILITARI.
ftri veľut omniumartium perniciem ,& vircuti aduerſum ,ſemper
condemnarunt: Et eademrationeAriſtoteles poſt Platonem ,
eos qui ſe varijs artibus bene laudabiliterque exercendis,pares ef
fe putanr,intra vnius artis fines neceffario eſſecohercendos ; ac:
ſolis peritis , & vnicam proda artem profitentibus, credendum . 1

fidendumque cenfet ; cum.quia vſus affiduus vnireideditus,præ 1

cellere inea facit artificem :tum etiamr quod ficut opera naturæ ,
nonad varios.vſus,tanquam gladius delphicus: accommodantur,
ita pullus;dum naturalibus tantum inſtrumentis vtitur,eft ad om
pia idoneus munera ;;yr de Cleone refert Plutarchus, quod minus 1

apruserat ad ductandas copias de Philopoemene quod claffem re

gere neſciebat, & deAnnibale: quod minimèomnium :valebat elo
quentià caftrenfi :vnde quid deillisfperandum :fuiſfet, fi non ifta
modo facere, quæ propius ad artem militarem pertinebant; fed .
de rebus.arduis philofophari, lidera obſeruare , cubum duplica
re, & fimilia præftare voluiffent:quæ toto cælo ab arte militarii
fünt diſtincta & de quibus illud Taciti.verillimè dicipoteftdür
cis,vniusmensitanta,molis,non eft capax:His que rationibus abun
déiammeconfeciſſearbitror, difciplinarum cognitionem , none;
inutilemmodo, fed noxiamquoqueeffe arinorum tractationi,
40 . Sequamur nuncidemconfirmare,per qualitales animi milita-
Difentieque. ris diſcurrendo , quæ feu ab, imaginatione: pendeans, vt : voluit:
memilitari. Huarrus; ſeuin iudicio præfertim ſpectentur,vtnuperus Huarti.
maſtixGuibelecus afferit , certum eft tamen has omnes , ad hu
manamſapientiam referri, quæ in diffimulatione verſatili,aclæ
uiingenio, prompta imaginatione, multaexercitatione , fraudis
bus, technis,mendacijs confiftit, quibus & ſcientijs,nefcio pro
fecto quomodo beneconuenire poffit: cum hæin naturalicura ,
honeſtatis; &æqui boniquefundentur, indigęãiqueingenio pro-
fundo, tenacimemorià,multiplici ftudio, iugicontemplatione 1

labore; tarditare,& .veritatis potiſſimum amore ; quæ difcrepan ,

na.conditionum.plerumque efficit venemo vnquamin.eodem .
genere,vtriufquelaudis gloriam affequatur : &hacde caufa præe
lib. 3.decon..clare monuit facundiſsimus quidam Poëta...
temptumort.. Sedine que fecretos:fapientum infifterecalles:
Pracipiam decet arma:rudis.conftantiareclia
Neccrebrimonisus, fed bonefticulous eiaquis
Exem
 S.LIBER SECVNDVS . 471
Exemplo incumbensmaiorum , fortibus aufis .
Diſciturexemplo melius Magortiavirtus. 5.
Præterea ſi verumeft quodab Ariftorele diciturin librispoli- Et corpores
ricorun ,hominesrobuftos & animoſosminus ingenio valere Tatus
quod infirmit
in lite;
ad rerum adminiftrationem ; atqueita comparatum efle ,vtquo A.
quiſquecorpore.lit robuftior, eo mente sic tardiori, & ingenio
heberiore,itavtvalentiſsimus quiſque à fapientia longiſsimè ab
eſſe ſoleat, forfanquodin firmamembrorum compage,& multa
pinguedine;mentis fulgorhebetatur: qui aurem ſuntimbecillio
res,hifint& ingenio.acriore , & mente puriore ,& confiliopru
dentiore, & induſtriamaiore; in infiriniſsimiſque ac miferrimis
corporibus maximafaepepræftantiffimaque ingenia incluſa la
teant,vt Herbdicusapud Platonemexemplo elle poreft, cuivis3.eRepub.
animieximia;valetudo corporisparumfirmafuit :&ipfemet Pla
to.ea ſe opinioneimbutum eſſe proprio periculo declarauit,cùm
locum Athenis valdeinſalubrem , &peftilentibusauris diuexarī,
fibi ad habitandum delegit, quo in minusfirmo,nec ita bene co
animo
ftituto corpore,vegeciore ad ſcientias, & contemplationes
vteretur; quod totum poftea,exevidenti diſcrimine populorum
quiad auftrum ,velfeptentrionem vergunt, fibi veluridarà operà
probandum ſumpſit,auâoralleGallus,à quo eruditiffimilibride
Republica, fuperiori foeculo in lucem edit prodierunt. Hocin
quam fi vt dixiverum eft,quiprecorfieri poterit,vt in habitu illo
corporis valido& lacertolo, in hacfirma membrorum compa
ginc, & ad quoſuis labores perferendos apra diſpofitione, inviris
qui Martein non inmanibus tantumgerunt, fed oculisipfis &
,
totanaruræ propenfione repræſentant, talis animus effe poflit,
qui vel literarum apices confequi vtClaudius;vel Rhetoricæ
troposdiftinguere ,vtCaligula; veltricas & argumenta necere ,
v Nero;vel Deorumarcanaſcrutari ve kulianus;aurdenique va
rijs ſe ac difficilioribus ftudijs applicare valeat, quamadmodum
Juba , ftudiorum claritate,vt inquit Plinius ; memorabilior quàmre
gno ; nempe quia eius commentarij,creberrimè varijs auctoribus
laudari reperiuntur, vt Seruio ad Aeneidem quintam , Philoftra .
to in vita Apollonij, Solino capite trigefimo quarto , Plutarcho
in Cæſare, Ammiano Marcellino hbro vigelimo ſecundo hiſto
riæ , & Fefto Auieno in oramaritima his verfibus
Gg 4 087a
 472 DE STVDIO MILITARI.
Oclauiano principi acceptiffimus,
Et literarum ſemper in ſtudio luba .
res autem bello geftas vt nullæ fuerunt,fic nemo ſcriptis com
mendauit:vndequemadmodum ille, quem ſoepius antea lauda, 1

ui,culciffimusvares, recentiſſimè præcepit. Llogy

Nec mibi Stagire veteris ,triftifqueCleanthe ,
Cum Patriæ res poſcit'opem , peruoluere Tyro ::::
Incipiat placita,primafque inquirere caufas
Et rerum feries .
6. lam vero quoniam ex hac militari animorum temperie, facilis
Tum etiam
moribus qus eſt tranſitus ad mores,qui illam conſequuntur, quantum , Deus
in illis placi bone, hià ſtudioforum inclinationibus diſcrepant! quamque pa.
di e molles rum hacratione militesinter & literatosconuenit !Literæ enim
jues contrary,quietis alumnæ, ocijquecomices, non deſiderantmodo; ſed quæ
runt animosà perturbationibus vacuos,& rerum quæ ad victum ,
cultumque pertinent.copià affluentes : vmbraculis gaudent, &
fimulatque increbuit ſuſcipio cumultus, illico conticefcunt; Ar
morum vero vſus paratur labore & tolerantia,in Sole & puluere,
in caftris& acie, inter clangores tubarum acutos, cornuum rau .
casmodulationes, & confragoſos i&us tormentorum ,perexcur
fiones, prælia , ſtrages,incendia , direptiones;ac literæ ex opti
marum rerum ſcienția, & illuftrium exemplorum cognitione
ſuppeditant hominibus tantum ſapientiæ, vt plerumque ſedulás
illa prouidentia timorem coniunctum habeat * arma vero exci
tantaudaciam ,temeritatem ; leges ,& iura violant, fasin armis
habent, illudque tantum quod facere non poſſunt, nefas exiſti
mant;præterea Duces nõdebentita eſſe remiffi, & faciles, vt quid
uis cuilibet indulgeant;necetiam ita otio dediti,vt corporis robur
& vigor animi relaxetur,ſed duris, & afperis moribus rectius ef.
finguntur; literæ autem tales efle ftudiofos non permittunt , quo
niam vt inquitille
ingenuas didiciffe fideliter aries 1

Emollitmores ,necfinit eſſe feros .

& Sidonius Apollinaris ingenuè fatetur, ſe ad pangendum car
in paneg. Auj men fæpius in uitatum fuifie ,
ti Aug. Soce.
ri . docili quopriſca Maronis
Carmine , mulliret Scythicos fibi paginamores .
рес
 LIBER SECVNDVS . 473
nec dubium eft fanè, cùm omnia motu excitentur , quietè verò
marceſcant, quin animus literarum ftudijs deditus,multum de
priſtino ſuo calore,& impetu, continua hac cellatione,& ingrata ,
bellatori quiete remittat,vt bene,prudenterque opinatus eft Go
thus ille,qui tempore Claudij,captis Athenis,imminentem libro
rum ingenti pyræ , quæ medio in foro comburi debebat , hoc fa
pienti conſiliocladem auertit, quod dum homines Græci ſua na-
turà leues , & ſcientiarum auidi, totvoluminibus euoluendis in
cumberent, minus interim ad bella idonei fierent; ipſi vero Go
thri,& Barbari quantum litteras oderintpræarmorum ftudio , te
ftis eft Fulgentius in mythologicisnon paues, inquit, muficumre- libro r.
ceptare dogma Penatibus tuis , cum Barbarorum morem auſcultaue
rim , ita literarios mercatuspenitus abdicare , vt bos quiprimis ele
mentorum figuris, velproprium descripserint nomen,caffata inquif
rione in carnificinam raptarent. Ideoque arpiorum ,non literarum
inftrumento filios ſibiadfcifcebant, adoptabantque,vt meminit
Caffiodorus in epiftolis; & quemadmodum refert Iornandes,Im lib.4.cp. 38
perator Zeno Regem Gothorum Theodoricum ,in arma ſibi filiū & 8.ep.19.
adoptauit,quod equidem adeo ſolemne fuit apud illos; vt Amala
Junta fapientiſſima Gothorum Regina,hocpotiffimum inter cu
ras,& ſeria habente,vt filius ſuus Atalaricus omnibus honeftis,&
humanioribus præſertim literis informaretur, proceres Regni
conſilium hoc minimè probarent, afferentes apud Procopium
nec rectè fibiRegem ,nec decenter erudiri fi quidemlitere, & feniorum lib. 1.de bel).
inftitutiones lungo interuallo à fortitudine,& à magnanimitate abef- gochor.
se : ex hisque illum effeminari potius,& ad timiditatem traduci, ne
ceffarium vero forequires maximasfet audēter, &ftrenue aggreffu
rus; ex bisque gloriam habiturus; vi fit preceptoris formidine liber,co
armisftudeat.Nimirum hi non tam ex Ariitotel s,autPlatonis, vel
Iuſtiniani ſcholis,& libris,quàm ex venatorum ,palæſtritarumque
& eiuſmodihominum exercitationibus didicerant , corpus fre
quēti motu robuftum fieri,animumque qualem bellatores habe
re conuenit, ferociorē euadere; & eorum exaduerſo mentem,qui
le literis dediderunt,ita liberalis iftius ocijdulcedine capi, ſenſim
queirreriri ftudiorum blandimentis,vix vnquam vt aliud efficere
políint quàm fuis meditationibus indormire, aut ad ſummum li
hoftes ingruant Antiochumimitari, quem Cato apud Athenien,
ſes
 474 DE STUDIO MILITARI.
fes.dicebat epiftolis bellum gerere,calamoque, & atramento milica
re , alioqui fi in apertum campum defcendunt, quis ftatim illud ,
quod Democharesfiueis fueritCrateslepidè fertur dixiffe,verif
ſimum eſſe ex confuſione , rerum omniumquæ ftatim conſequi
tur,non depræhendat;ficutiex tbymbralanceamnemoconcinnaris,
ita necde Søcrate inculpatý militem quisitem pogleamidaseffe quor
quot liceratorum funt,non intelligat? cùm ipfiusDemofthenisfe
ſtiua reſponſione
eine o polígavny nálu mohon
vir fugiensrurfus redintegrabit prselium , quà fegniorem fuam ..
operamin pugna Cheropea, imo fugam cui ſe abiecto clypeo
commiſerat, mollire fuos apudciues, & amicos conatus est; cum
veroetiam ex multorum libera timiditatis fuæ profeffione,vt Ar
chilochi poetæ ,quiin prælioaduerſus Saios Thraciæ populos,no
modo eadem ratione,qua Demofthenes expedinitfalutem fuam ,
fed notum quoque id poſteris, fuo ipfius præconio effe voluit
de joftic.Lac.
ponnullis verſibus relatis à Plutarcho , & latinè ita à Xilandro
redditis ;
Nunc aliquis Saium nostra fefe afpide jactas ,
Sub vepre quam reliqui inuitus integram .
Illaquidem valeat, nunc ipfe à cladefuperftes
Emam fuonon deterioremtempore .
fed Alcæus quem etiam apud inferos canentem pugnas , & exa
Ĉtos tyrannosmirantur vmbræ , bonita fuit prodigusanimæ, vc
non fugere aliquando maluerit, quàm mori; qui & ipfe ne hoc
nefciremus , verſibus id fuis mandauit, vt anctor eft Herodotus in
Terpſichore , eorumque exemplo Horatius; vt vineta , quod in
quit alibi ; fua ipfemeicederet, idem de fe profeſius eft in oda ad
lib.z.Ode 7 Pompeium Varum
Tecum Philippos, eu celerem fugam
Senfi, reliëfà non bene parmula :
Cum fracta virtus,ominaces
Turpe folum tetigere mento
ita vt videatur n pinefugáz literarorum omniü quafimorbus eſſe
quidam familiaris;quo li non laboraffe M, Tullium dixerim , ne
gari tamen nonpoteft,quin ipſe valdetimidus fuerit,nam aggreſ,
ſus ſummà confidentià Milonis cauſam , vt primum adftare Põ .
peium ,
 LIBER SECVNDVS . 425
peium , & circum quaquefulgere arma depræhendit,velutiples
nudis pedibusanguem calcaſſet,hæſit , & obmutuit fermè. Sed
quod turpius, & indigniusvideri poſſet,in fua eriam cauſa.mirum
eft quàm timidum fe, ac pauidumpræftiterit, ficuticumàClau
dio in iudiciumvocatus eſt,quod Lentulum , & Cethegum ſocios,
participeſque Catilinæ , ante fententiam à Senatu prolatam fup
plicio affeciſſet, tunc enim vt AppianusAlexandrinus refert , non
vili modo, & - fordida uchteindulus, fed Jquallidus,& plorabundus
familiares: amicos,atque ignotos fupplex adiit, obfecrans ,atqueoble
commiferationem de ſeconcitaret:
Dansomnes ; utriſum magis quàm
& cùm Proconful.Ciliciam obtinuit,quid obſecrodignum in ea
prouincia commemoratione geffit ?:Jatronesquofdam ex Ama
nomontein fugam egit :de reliquisvero ipfum audire præſtat ad
Acicum ſcribentem , Saturnalibusmane lemibi Pindentiffé dedi- lisepift.29.
deruntfeptimo, & quinquageſimodie postquam oppugnare cos: copii
mus,quimalum iſiPindentiffé quifunt. inquies, nomen audiuinü
quam , quid ego fáciam .non potuiCiliciana, AetoliamjaurMacedo Iliade 13:
niamreddérejadeo nempe verum eft,quoddixitHomerus .
Aliis autem tribuit Deus bellica opera :.
Aliisautemin pectoribus bonampoſuitmentem .
atque his de cauſis fæpiſlimecontingit ,,vt. quæ nationes arma
diutiffimecolueranr , poftquam literas amplecti coeperunt, hæ
animi, vim , ac robur amiſerint, vel' quod ocio & ipertià langue
ret: fenſim, remitteretque ſe earum virrusantiqua , & prifcus il
le vigor mollitie frangeretur; vel quod ij,qui in rerumdiuiparum
& humanarum contemplatione verſantur , non modo à cæde &
fanguine abhorreant , ſed etiam quod antea dicebamus, barba
riem & feritatem deponant, iuxta illudMenandri
έπαιαςή απήσ & σαςήμέesιςποιϊ .
Omnes erudicio
manfuefacit .
quemadmodum Gracisprimùm ; deinde Latinis, poſtetiam Ara .
bibusioHifpania, & alijs populis vſu veniſſeconſtat; vt proinde
LudouicusRegiusquiſubuerfionis, ac interitus Regnorum cau
fas penitiffimè rimatuseft, inter præcipuas merito ponar, genus:
illud intemperantiæ quæ in literiscommittitur, dum omnes ve
luceffractis Parnafſi valuis,in Muſarum adyta ;ablquedélectu ;aut
diſcrimine perrumpunt,defertisinterimſordidis ,& mechanicis;
arti
 I
476 DE STVDIO MILITAR .
artibus , fine quibus liberales , tanquam vinum ſua fæce deftitu
tum ,diu quidem florem ſuæ dignitatis rerinere non poffunt .
7. Quare vt hoc fciendideſiderium , quod artis militaris ignora
Vnde frien tionem paulatim inducit, Græci fuo malo ſapientiores facti repri
forest mati merent: non ſemel literarum profeſſores finibus ſuis expulerunt,
Tape,dy dam- qua de re Alexis Comicus,lepidiſſimo carmine gratias illis retulit,
cofis gentibus huc in fensū multa bona dentDý Demetrio & Legislatoribus , quod
fueruns. eosquidicēdi, vt aiuntfacultates tradunt iuuenibus,ad Coruos abire,
iufferint ex Attica . Hinc etiam in hiſtoricis commentarijsfcribit
Cariſtius,à Lyſimachoexados toto regno fuiffe Philofophos; quod
præterea Antiochum , Mefjenios feciſſe veteruin monimen
tis proditum eſt. Sed quid Meflenios dico ? cum relata fint in's
Romanis annalibus edicta varia, contra Philofophos,tun vero,&
Şenarus conſulta cótra Rhetores,quibuscaurum erat, ne in vrbe
eiuſmodihomines agerent, qui ad orium magis , & animi quietē,
quàm adarnapopulū excitarent. Sed eos quoque homines im
probatos primum à Romaniscomperio, qui poeticæ facultati in
cumberent, adeo vt Marcus Cicero ſcribat datum fuiffe vitio M.
Nobiliori à Catone , quod is. Quintum Ennium Poetam cum
conſul foret, in Etholiam prouinciam duxiſſet ; niſi forfan
Enrium famànonſatis honeſtà fuiſſe quis exiſtimet, non ob Poe
ticæ ftudium , aut fi propter illud , tum vero etiam quia carmine 4

librum ſcripferat de piſcibus ,alijſque eſculentis , vt ex Apuleio

in Apolog patet, cuius locum mire diuexarum à criticis, qui pro ædes phagi
rica ixPupazzalegunt;nec dum fanatum à Caſaubono,dnm En
nij libro titulum fuiſſe dicit Edeſta , vel Phagica , ac proinde in
textu Apulei legendum Q_Ennius EdeStis autPhagicis que ver
fibus fcripfit ,ego non tanta vi contortuplicando Ennij verba, &
quid ni mentemetiam ;hunc in modumlegerem Q.Ennius edens.
phagitica que verſibus fcripfit, innumerabilia piscium genera enu
merat, qu & scilicet curiosè cognouerat, paucos.versus-memini, cos di
cam ; & paulo poft alios etiam multis verſibus decorauit, dubigent
tium.quifque eorum inueniatur oftendit, qualiter aſus aut jufuleni
tus,aptime sapiat: ita.vt verbum illud edens in Apulei contextu ,
perinde ſit atque promulgans, quomodo Tullius dixit in acade
micis, nea se tenuit quin contra suum doctorem librumetiam ederet,
Verum ne lite in de verbo faciam , quod fupradicebam de poeci
сс
 LIBÉR SECVNDVS. 477
ce Romanis vetuſtioribus inuiſa deque Ennio, cùm hoc,tum alio
forfan nomine ab-ijsdem damnato ,illud ipſum Cato qui censorius
appellatus eſt, præclarè apud Agellium confirmat,dum inquit ,
Romaniequos cariusquàm ,coquos emebane,poeticæ artis honos non cap.2.lib.ita
erat,fiquis in care Studebat,aut re ſe ad conuiuia applicabat ,graſa
tor vocabatur, ex quo factum eſt, vt hoc ipfum Poetices ftudium ,
anno tantam vrbis conditæ vigeſimo ſupra quadrigenteſimum :
in eam inuectum fit, quo videlicet tempore,fecundum bellum
It punicum à Romanis incoeptum eft, vt patet ex Licinij Portij car
1 mine quod à Gellio quoque refertur .
Punico bello fecundoMufa pennato gradu :
Intulie fe fe :bellicofam in Romuligentem feram . 8
Enim vero cum nulla hacienus ratione, militaribus officijsli Er merito
be terarum ftudia fuffragari certum fir, forſan quod alius hæc non quidë cá na
ce vtilia modo , fed neceſaria elle contendet , vt Ducem in fummafequeducum de
&tus dar vitia
vitiorum omnium licentià conftitutum ,præclaris fuis documen- reprimerepos
tis; ita fubornare poflint,quod iracundiam primum teneat,ſper- fint.
nat voluptates, coherceatauaritiam , refrenet libidinem , & cæte lib.zo.
ras illas militiæ labes à ſe repellat , in quas Lucanus olim in
tuens , ita demilitibus pronunciauit
E Nulla fides ,pietasque viris, qui castra ſequuntur,
+ Venalesquemanus ,ibifas ubi plurimamerces:
Atiftud minimè vtarbitror Boetius conceder', penes quem Phi. lib . de confia
lofophia affectuum potius excitandorum ,quàm fedandorum vim phil.
Mulis iplistribuit, que dolores eiusnon modo nullis fouerunt reme
diis.fed dulcibusinfuper aluerunt venenis,quia vt idem ſubiungit in
fructuofis affectuum spicis, uberem fructibusrationis segerem necant;
nec item Seneca cuius in libris frequentiflimum illud occurrit,
poftquam docti prodierunt,bonieffe defierunt . Et argutè quidem , di
cebat Anaxippus sapere verbis Philosophosire autem videri prorsum .
CNCÁTOLO: Quo fenfu non minus verè alius aflerebat,nihilefle Philo
ſophis. pindoopóralov. Quin etiam non aliud exempla fuadent, ſis
quidem Ptolemæus AegyptiRex ſecundus, grauis quidem , & do
Ctrinis, fi quis alius , imbutus erat ; verum deliciarum emola
litus contubernio, mox catenus mente creditur excuffus , vtſe pere
etin
petuo victurum opinaretur, diceretque à le vno immortalitatem
inuentam . Mithridates etiain vndeuiginti Regnorum Princeps
cum
3
 O RI
478 DE STVDI MILITA .
cum quo annis quadraginta à victore terrarumpopulo bellatum
eft,ita vt Syllæ Cornelij folicitare. Luculli virtute , & magnitudi,
pe Pompei,velut ariete triplici vix tandem ſuperari potuerit, qué
alium parem habuit, vel linguarum varietate,vel ſingulari ftudio
rei um cauſas,& arcana morborum remediaconquirendi? vis ta
men fcire quid dignum tanta eruditionepræftiterie :matrem , fra
trem ,tres filios, & totidem filias interfecit . Et apud omnes ferme
in cõfeffo eft,quotquotex Philoſophorum progreſli fcholis Rei
publicæ , clauum arripuere,eum multo crudelius,auarius,imma
niuſque exercuiffe ,quàm ij qui prorſus ignari fuerunt literarum :
quid enim de Pythagora dicamquid de illis ipfis septem sapienti
bus alijſque quima imaruin rerum pondera fubeuntes, imperio
quoque vſicrudelillimè depræhenduorur? an non Arbenionis ni
mio plus apud AtheniēlescrudelitasMithridatieo belloinnotuita
an Lyſia tarſenſistyranni ſcelus ignotum eſt , qui à patria in Ste.
phanophorü id eft Herculis facerdotem electus , arreptū ſemel im
perium non abiecit, Tyrannumagens ex profeſſo ? quantà vero
fericate Athenienſis Ariſton Epicureorum iuuucriçusſcholis pa
triam oppreffit ? ſed quid pluribus opus eſt ? nullus principum , 1

extitit qui minus haberet literarum quam Traianus: Nerone vero

nullus fere Doctiorerat :hic tamen ſceleribus, ille virtutibus pa
rem habuit neminem ; vt nihil æque in homine metuendum ſit ,
quàm multa rerum abditarum cognitio, cum auctoritate coniun
cta. Anigiturad animi præftantiam ,aut fortitudinem hæcftudia ,
conducent? nihil profecto aninus,non eft enim quod quiſquam
ingenij præftantiam interpreretur , quæGrammaticorum ericas
percallet,quæ peruicaciffimo dialectico relatrare nouit,quęRhe
coricis præceptiunculis intabefcit, quid enim ignarius, inucilius,
ftulcius , cam ego præftantiam volo, quæ maximas rerum in
clinationes, & momenta fuftinere poflic;qua quiſquepace,bello
que fi oportuerit,præſentiſſimo confilio inftruitur;in fumma quæ
ea ſemper præualeat ope, virture,prudentià , fortitudine, vt non
contenini, non decipi,non affici ignominià poſſit .
9 Reliquum eft ergo vt ftudia,quandoquidem nihilaliud poſſunt,
Neque aptio-
res illos redes
vim faltem promoueant infitam , & magis habiles, acidoneos ho
ne vi fasilius mines reddant,quo grauioribus ex negotijs, vt ſunt omnino bela
fe ex grania lorum viciffitudines, facilius ſeſe explicare poffint: atque hoc via
detur
 LIBER SECVNDVS . 479
deturquidem rationi eſſe confentaneum ,cum Ariftoteles tantum ribus nogurijs
ab ignaris.eruditos differre aſſeruerit, quantumviui is mortuisdieexplicens.
ftant; Plato quantumMedici ab ægris ; & Demadesquantum . Dj
ab bominibus,ſcilicet quodipli tanquamArgusvndequaqueocu.
Lati, rerum euentus elapſos, præſentesque in oculis babeant.con
filia rijs.autem cum mutis cumviuentibus vcantar,& omnem om
pium fæculorum ,& hominum ſapientiam ſuopeétoreincluſam
gerant: vnde cùm.abdicas illas artes ex pectoris facrario depro
munt, mirum eſt ni & facundè toqui, & fapienterconfulere , &
prouide de rebus ftatuere , omniumque in 1e,tanquam ſi oracula
ciuitatum effent, oculos,& menrem conuertere poflint. At vereor
maximè neita fe reshabeat , vtvulgo perfuafum.eft, quia omni
bus hoc vitium eft literaris,quemadmodum in altero ſyntagmate
de ftudio liberali ad Illuſtriſſimă fratrem tuum Comitem Fabric
ciū ,fufius aliquando à me demonftratum eft,vtinter fapiêtiæ por
cicus, & extinctæ vetuftatis rudera,perperuo verfantes,foris ine
pri ſint, obrutiquefcholaſtico puluere, lucem ,& publici cogref
fus arenam non fuftineant; aut fi rebus , & negotijs intereſſe co
gantur ftulte ſe in illis,aut pueriliter,& inconfultè gerant; quam
obrem .Menedemus quidam Hærerrienfis iure dicebar,plurimos:
bauigare Athenas ftudiorum gratià, quiprimum effent ſapientes,
deinde Philofopbi, ideft fapientiæ amantes , poftea Rhetores ,de
pique progreſſu temporis euaderent idiota , & eadem de caufa
Thucididi viſum fuit, hebetiores quàm acutioresmelius vt pluri
mum Rempublicam adminiftrare,cum his infrà natura ſpirituũ
claritas,& tenuitas,quæ ingenium quidem perſpicax , & vegetum
efficiunt, fed facilius tamen diffolubile,minuſque aprum ad nego
tia, quàm vbiin craffiori.materia hofpitatur; tunc enim homo
firmiusin.canctis pedem figit , &multa videt ſenſim gradiendo ,
quæalios in tranſcurſu fugiunt ;. & quo res ipfas firmiusappræ
hendat,cogitur præ tarditate ingenij,ipſas diutius repetere penſi
tareque diligentius;atque coprinud meditatione plerumquefacit
quod cæteri.non poffunt, quamuis inſtructi, informacique ſint
totrerum , & fcientiarum adiumentis . Ercertèpræclariilli viri ,,
quos leges tuliffe memoriæ proditum eft, qualesfuerunr Minos ,
Lycurgus, Cbarondas, & reliqui omnes Nomorbeta ., multis ante
fæculis fuerunt, quàm Pbiloſopbi extiterint: multisqueiam ,&
infi.
 480 DE STVDIO MILITARI.
infinitis pene ætatibusorbis terrarum , humanæqueres erant că
ftitutæ , quam Philoſophorum difputationes ad manus hominum
perueniffent. Vnde illud etiam ab omnimemoria, Iuriſperitis im
putatum fuit, quod licetſanctiones omnes,& placita quibus Relo
publicæ adminiſtrantur,tãquam digitos,& vngues teueant,eorū
que griphos, & ænigmata reliquis quoties opuseft explicare con
ſueuerint, minus tamen apti illi funt, qui non modo populos
regere,fed ne quidem horum ,quibus talis cura committitur con
filiarij,admonitoreſque effe poffint, vt poft Ariſtotelem in Ethia
cis,doctè probauit auctor examinis ingeniorum ;& exemplis Bar:
tboli, atque Traiani Boccalini confirmaripoteft , quorum ille Tu ,
dertinis, hic vero diueriis populis quibus iuri dicīdo præfuerūt,
ludibria & io cosſui fecere . Nec vero in publicis conſultationi
bus de ſumma rerum, magis vel oculati ſunt,vel arguti: nam cùm
Iovius.in Lea Mantuæ tractareturde Mediceis Florentiam reducendis, multis.
onelib. 2, que, & grauiſſimis difficultatibus compoſitis,nonnullæ tantum
leues ſupereſſent, quæ vna maximè numeratà pecunia,facile po
terant fuperari ; Loannes Victorius.Soderini frater ſcientià iuris &
æqui, potius quàm his a : tibus inſtructus , quibus res magnæ ge
runtur,totam ſpem rei componendæ fode corrupit ;quum dubi
tantiauaroqueanimo, tepacius quàm oporteret. pecunijs parcē:
dum arbitraretur,nec externis,& militaribusingenijs,propter lus
bricam eorum fidem vti.cautus Iuris conſultus , veldatà pecunia
confideret. Vnde cum nulla poflit eſſe maior diuerfarum ſcien
tiarum , vt Aſtronomiæ ,Phyficæ , Ethicæ, ac eius generis fimilia
cum militari arte conuenientia ; quàm eft ,legum interprætatio
nis cum politica regnorum adminiftratione: & experiencià com
pertumlit,damnofam ſemper extitiſſe prioris illius diſciplinæ co
gnitionem ,huic qui clauo publicæ gubernationis infixus & hæ
rens, Dei munere in terris fungitur, liugulorum commodis pro
uidendo , quis non idem prorſus ſentiat, de permixtione hae, &
confuſione tot artium , & notionum in imperatore,præfertim cũ
nullis rebus indigeat, ad iftud officijcum decoro fuftinendums;
quas non multo promptius & certius habere poffit ex continua
experientia;vſu rerum ,functionemunerum ,lectione hiſtoriarum ,
variarum regionum peragratione , oprimorum ducum exem
plis,prudentum obferuationibus,& tertium , ac ſapientum viror
CON :
 LIBER SECVNDVS. 481
conuerfatione, quibus modis vlyfiem ſuum modu'regmwrepræſent
tar Homerus ad confummacæ fortitudinis , & prudentiæ opinio :
nem deuenifle ;
Horatius .
Quum domitor Troiæ multorum prouidúsurbes
Er mores hominum in pexit;
quàm ex Heronis, Pappi, Arcbimedis,Ariftotelis& id genus au
Etorum lectione, quæ non folum duicibus non prodeft, fed mul
cum præterea nocet veræ virtuti, & ſcientiæ nilitariacquirēdæ .
IO
Ac proinde Phocionimperator,Athenienſes , belli magis cupi
dos quam peritoshortabatur, vt verborum copià qua præftabat, quare Lars
cùm hoftibus certarent, non armis quibus interiores erant: ita antiqui Roa
etiam Aſeani,à quibus fluxit verborum vbertas,molliores femper maniquiadil
fuerunt,ita vtCatomulierculasillos appellare, &Cæfaromnino vitoresen fer
contemnere foliti ſint; at Lacedæmonijcùın Aeliano teſte adeo iunati fueru
literarum ,ac philoſophiæ; reliquarumque diſciplinarum ignari maeneo
forent, vtaliunde accerſere medicos, alioſque viros peritos ,cùm lib.12.cap.so
ijs opus eſſet, cogerentur:& Ifocrates in Panathenaico planè eos
inſcitiæ nomine fugillarit , quafi prorfus éMouons & ejenpáncer
fuerint, dum hunc in moduni de ipſis loquitur illi à communi in
Ritutione , & philofophiatam Juni alioni, vt ne qutdem literasdif
eant. Qua in re licet paulo iniquius egiſſe cum Lacedæmonijs
videri pofſit, nempe quo Athenienfes fuosmagis extolleret; fa
tetur tamen Plutarchus-in inftitutis Laconum ,quod literas quan.
tum vſus pofcebat difcebant ,fed quantum ad reliquas diſciplinas
attinet ,eas olis depereginos eorum doctores expellebant cuius rei
caufam Damafcenus hanc afferë, quod Aamedziporiors té pour lecope
Sárgv hesit sa's cis córopos afgegrisio Lacedemonij non fatis hone
ftumducuntalijs operam nauare artibus, quàm adres bellicas pertin
Hentibus. Vnde non eft mirum ,fi præ omnibus populis, rei mili
taris peritià ſemper excelluiffe feruntur; ita quidem vt Reges
etiam Aegypti complures , & Croeſus Lydorum , ac Cyrus mi
nor, & populi diuerſive Siculi, Thraces, Carthaginenſes plures
que alij, ſuppetias ab illis contra hoftes foepius flagitarint;quin ,
etiam inter Græcos ipfos tanta in exiftimatione fuit illorū virtus,
vt communibusGræciæ bellis,principatus ſemper penes eos effet
fummumque eis Imperium deferretur,vnde Xenophontiin Hel libro 3
lenicisdicuntur raons tas imádos messay , & cum fingulas vrbes
Hh pro
 482 DE STVDIQ . MILITARI.

propriæ dores commendent Sparta potiſſimum armis excellere

ferebatur, quemadmodum notauit Seneca qui omnibus, inquit,
ſua decora funt,Athena eloquentia inclytæ funt,ThebeSacris, Spar
ta armis , qua de cauſa dicituretiam Claudiano armipotens La
cedemon; atque ita ', palameftomnibus,Lacædemonios ,cùm di
ſciplinarum , & literarum minuseſſent periti, res tamenpræcla
ras.domi,foriſque gefliffe,nonab ipſis quidem ,fed ab hoftibus, & .

exterisdecantacas,quod honorificentius illis viſum , nam vt di 1

cebat Quidius deGermanico Imperatore

lib. 4. eleg .
Sed daremateriamnobis , quam carmina maius.
præemio Ca forſan quia vt inquit Saluſtius haud quaquam par glosiaſequatur.
cil.
fcriptorem , &auctoremrerum ;quin etiam Gallorumomnis nobili
tas ante Guillielmum Bellaium rudis.omnium literarum erat, qua.
tamen nulla vnquam acrius hoftem :aut inuaſit, auc ſuſtinuit ; &
Germani omnes Cæſaris ætate , noftrà eciam Turce , b . Tartari
tam literas quàm literatos.prorſus contemnunt,bellorum tantú
ftudijs, & militiæ laboribus dedit : in quibusita fortiter legerunt,
vt reliquis nationibuscot ſcientiarum ſubſidio confirmatis, vel
folo nomine terrorem incutiant, dum interim illos pro fapien
tioribusinter fe habent,quibus minus eft cum humanitate & do
& trina commercij. Turcæenia communiter ferunt, reliquas na
tionesſcriptam.in. libris habere fapientiam , Tartaros vero libros
ſuosdeuoraſſe ,ideoque in pectoribus eam habere reconditam ,
quam promātcum opus fit. Sic Romulus; & quiab eo æterniim .
perij fundamenta pofuerunt ,armisnon literis illa folidauere,vt
propterea Varro in.Bimargo dixerit , Auid Atauinoſtri cùm al
lium , accepe corum verba alerent, tamen optime animali crant ,&
Quidius quafi in eundemſenſum
Non illi coelolabentialigna tenebant
Seddua, quæmagnum perderecrimen erat .
Quibenepugnabat Romanam nouerat artem .
Mittere qui porerattela diſertus. erat ..
3. Fallorum . ex aduerſoautem qui eiusdem imperij labentisfarafollicitarunt;
omnes plusliteris quàm armis valuere; vnde CapitolinusdeGas
lieno dicebat longumeft eiufverſus orationeſqueconnectere', quibus
Juo tempore tamin portas,quamin Rhetoresemicuit:fed aliudinne
imperatore quæritur; aliudinoratore vel Poeta flagiratur,quodeo
dem
 LIBER SECVNDVIS . 483
dem iure dici potuifler de Phalari, Periandro, Dionyſio ,Tiberio ,
Claudio Nerone , Caligula , qui omnes non iuxta felices, atque
eruditi fuerunt. Sed maiores adhuc poenas eruditionis ſux dede
runt Theodoricus , Corcurbus,do Alphonfus, qui regnis omnium
Aorentiffimis; Fulgofus,& Aquining Duces, ac Franciſcus Miran
dulanus , qui principacibus non ſpernendis exuti , ſpoliatique
fuerunt,dum intempeftiuæ huic, & inſanienti plerumque ſapien
riæ , nimis quàm libenter leſe totos permittebát. Quafivero Nar
ſes Eunuchusille,quo nemo peracuti, atque habilis ingenij vim ,
folertius ad conlilium flexit , nemo grauiſſimarum rerum nego
tia certius explicauit, nemodenique vtriuſque fortunæimpetum
conftantius ,atque felicius fuftinuit; non aliter hæc omnia præ
ftare potuerit, quàm literarum præſidio fretus, qui nuſquam ſo
phiſtis operam dederat: autnon omnino præftantis gloriæ famā
inter oprimos Duces , retuliſſent, Serforius, Braſidas,Viriatus,ca
rolus Quintus, Alphonfus Ateftinus, Henricus Magnus , Baiardus,
Monlucius,Sfortia, Coleonus,Carmagnola, Pizzarrus, Piccininus,
Confaluus Magnus, Piſcarius,Bironius& infiniti alij, quorum ple
rique ne literas quidem pingere norant; omnes vero ita ſe ab hac
fcientiarum ignoratione excuſare merito poterant, quod quas
manu pilum , & enſem tenere didiciſſent,eadem ſtylum & calamū
tractare nequiuerint. Quamquam quid alia excufatione opus eſt,
quàm ea quę fuit quondam Marij non iam ambitione inpræceps
Fuentis,quod poftea contiglr, ſed vera adhuc via ad gloriam graf.
fantis, & hocmodo quem expreffit Saluftius,ad populum contra in Iugorchu
fuitemporis equites literatos,perorantis.que illi audire , & legere
ſolent,eorum partem vidi,aliaegomet geli;quæ illi literis,eaego mili
iando didici; nunc vos exiftimate, diela an factaplurisfint. Regibus
igitur viræ nõ ſcholæ difcendum eſt, ſceptro non ferulæ :tantum
que ex literis fciendum , quantum Reipublicæ poſſuntimpende
re : quoniam etiam hic Syrenuin ſcopuli ſunt, & Vlyſſe opus eſt,
ne cum damno voluptasconiungatur. Ducibus autem , & exerci
tuum præfe&tis ,nihil vtilius futurum exiſtimo, quàm fi præclarif
fimi equitis Michaelis Marulli Tarchaniorę Biſantini,qui vtriuf
que Palladis myftes pari cum do & rina, fortitudine ſpectatiſſi
mus cluit ,confilium fequantur,his verſibus, quos de Principum
educationeſcripſit ,expreffum .
Hh 2 Nam
 484 DE STVDIO MILITARI.
Nam licet egregia eſimultis doctrina decori,''
Malo tamen Curioſque rudes parcumque loquendi
Spartanum ; malo hinnitus præponere equinos
Adjuerum cichare , aut fi quod vetus attulitdias
3. Horridius, quam Cæfarea nitida agmina lingua
Errantemque annum deprenfa ad figna vocatum .
Quamobrem non dubitarem ego Cincinnatos ab aratro voca
re; & Hoftilios ab agreftitugurio;vtà mercatura Tarquiniosſuper
bos ; à famulatu Seruios Tullios ; ab armentis Cyros, Romulos,
Viriatos , Tamerlanes; ab officina denique ferraria Marios, ſeu
Mamurcos; cum hos omnes certum ſit prioris ſtatus conditio
nem, quæ per levilis atquedemiffa videripoterat fapienti poſtea
conſilio , & fortibus auſis prouexille in melius, præclariſſimum
que virium animi,aut corporis decus in illam intulilſe; ſecus pro.
fecto quàm in literatis Ducibus euenit, qui præclara ſtudia, ea nõ
11 .
aptè tractando, turpiplerumque ſucceſſu,foedant & corrūpunt.
At vero ne tanquã Ixion monſtra finxiſſe videar,quæ poftea vt
Demumque alter Hercules debellarem : & argumentum quæfiuiſſe huic des
oftenditur ex
Singulorü vo- clamationi, contra vnius, aut alterius errorem , non aliter ac fi
tisqui literas illum omnes docti erraſſent, eſſetque præterca in vulgi ore tritior 1

rune perfe&ta quam cantilene de triuio . Age quandoquidem illud tantum ,

illam
ency, reftat,ſingulorum voca percurramus , & præter innumeros , qui
nari debere,scientias omnes, du philofophiam ,abſque accuratiori declaratione
quod oppido in Duce commendant: quid alij magis exquiſitè de rebus loquen
Yurdum ei. tes , in eodem deſiderent videamus.DeGrammatica igitur, & lina
guarum cognitione omnes conueniunt, ſed hoc tamen diſcrimine,
quod Puteanus, & alij cordatiores latinam tantùm, cæreri peregri
nas ferme omnes exemplo Mithridatis,qui duas & viginti tum
etiam Maximiliani Secundi , qui nouem callebat Imperatori fu
turo neceffarias eſſe contendunt . Eloquentiam poftea, & Rhetori .
cam adiungunc Onofander,Niphus, Pacianus, & innumeri;illam
nempe tractandorum animorum artem,quæ homines verbis, vel
conciliandos , velconcitandos , velin quamcumque partem im
pellendos ſuſcipit.Pro Philofopbia in genere totus eſt Patricius, in
ſpecie vero Aegidius Columna, Pureanus, & Hopperus Ethicam ,
Politicam , & Historicam proponunt , quarum iftæ virtutis, illa's
prudentiæ præcepta continent; tum etiam Phyſicam ,& Mathefim
tan
 LIBER SECVNDVS . 485
tanquam virtutum condimenta , quæ vano , & plebeio metu ani
1 mos liberant, incolumitatique militum confulunt,quiaab igno
ratione rerum naruralium terror eft, & à terrore clades , vragen
do de oftentis, & prodigijs fuſius à me docebitur. Verum quoniã
hæc vltima per ſevaria eft ,& multipley, Oſorio maximè proba
tur Arithmetica , &nonnulli rationem hanc ab exemplo Luculli
defumüt, quod hic in bello contra Mithridatem ,hoftium nume
ro.cum cibariorum quæ habebantquantitate ,collato, comperit,
commeatum illis non ſupereffe,niſi in diem tertium ,aut quartum
vnde ; & a pugna abftinuit , vt eos fola fame debellaret : Geome
triam eciam tum idem Puteanus, cum Onofander , & Polybius
laudant , nimirum ſine qua non caftra propria locare, aut ho
ſtilium pofitionem , & ex ca aduerfariorum numerum depræ
hendere , non vrbes etiam munire, non tormenta dirigere ,
non commeatum partiri, annonam curare , & reliqua quæ bel.
lorum propria lunt facere liceat . Aegidio Romano & Pu
teano Mufica quoque videtur vtilis , faltem quantum illa opus
eft ad affectus frænandos , & vrbana ſocietatis honeftatem .Nec
liiam antea laudatos ſcriptores audiamus fuus deerit locus Geo
graphic , Architectunice , multoque minus Aftronomie , cum ex
Onofandro, & Polybio, quorum poftremus hic totus eſt in hac
ſcientia Imperatori aſſerendadebeat dux exercitus perfpicuè cogno- lib:o g.
fcere folftitium eftiuale, & aquinoctia, & intermedias dierum acria
Etium tam auctiones quam diminutiones ; fic enim dumtaxat fecun
dum rationem commenfurare poteft,quæ tam mari quàm terrà perfi
cienda veniunt. Quindo fingulos dierum ac noftium articulos ſcia
reneceffe eft, vi fimulſciatur etiam quando caltrafonterigenda ; ac
Turſus mouendo. atque hæc in genere Polybius:magis vero deter.
capite 39
minatè Onofander, ad impreffiones autem faciendas vrbeſque per
proditionem noctu inuadendas , inerrantiam per noctem ſupra territă
Jyderum Imperatori peritiam aliquam ineffe oportet, autfæpenumero
varias, & irritas Struet ille infidias. Quinimo Niphus Ducem pro
nihilo habet quipingere nefciat eo quod pictura in folidis,atque
planis effingendis,in tacticis figuris, & Podilmi ratione,in Ichno
graphica locorum deſcriptione,tūetiam orthographica, & fcio .
graphica, fi ita caſus tulerit intelligenda planè neceffaria eft ; vu
de Paulus Aemilius deuicto Perſeo ,rogatum miſit:ab Athenien
lih 3 libus
 I
486 . DE STVDIO MILITAR .
fibus , pro filio inftituendo aliquem inſignem Philofophum , qui
iuxtaetiam in picturæ arteeſſetexercitacus, eoque duplici nomi
neMethrodorum accepit, qui runcinuentus eft,vtramqueillam
artem apprime callere . Ac demum ne horum rationes in extre,
mam tandem dementiam non deſinerent,inuentus.eft Vincentius
quidam Caſtellanus quiiuris, & equi ,& c rerum que de Deofunt ,
& de morborum caufis, & medelis ſcientiam , hisomnibus proco
rollario addidit, cui fuffragatus eft Niphus ineoquod ad Theolo
giam ſpectat: de medicina vero proferrur ab alijs Varronis exem
plum , quicum Corcyræ effer exercitus, ac claffis & omnes do
musrepleræ eſſentægrotis , & funeribus , ipſe immiffo feneftris.
pouis Aquilone, & obſtructis peftilentibus , ianuaque permuta
tà , & cæteris quæ ab artemedicaiubentur, obferuatis, fuos co
mites, ac familiam incolumesreduxit.Atque ita ſi his hominibus
credatur,quitemere in chartam effundunt, quicquid illisin buc.
cam venerit , nullaeritars, nulla fcientia,quam Imperator ſcire
non debeat: ſed o miſeros Duces,fi prætertotexercitia , quibus,
vtſuperiori libro probatum eft ,ex militaris Tyrocinij ratione
incumbere debent; toc illis præterea otiaforuni hominum com
menta addiſcenda ſunt,niliftatim ab iftis Phormionibus incon
fultis, haberi velint Coloflis ſimiles , qui foris heroicam fpeciem
: præ ſe ferunt , incus autem pleni ſunc lapide,terra ,plumbo. Vera
Hippiam potius iftieffingunt quam Annibalem , proptereaque
de his quæ dicunt, nonmagis quàm de theatri nugis,aut fcholæ
cantilenis curandum eft , nam eadem fermeVitruuiusde Archi,
testo dixit,& Hippolicus Obicius demedico.cum tamen vtrique
fimiliter atque duci,nihil æque pernicioſum ſit, quàm ab ijs,quæ
propria ſunt Artis diſcedere.
11 . Proprium autem militaris diſciplinæ vocamus ,id omne quod
i Quamobri ad victoriam ex hoftibus reportandam conducere poteft, tam in
Scientia duci milite, quàm in Imperatore; vnde cùm prioris officium ſit gnaui
neceffaria oft ter ſuiDucis mandata exhaurire; alterius vero quæ fieri conue
geen pornoporno ait prudenter imperare, fequitur , vt quemadmodum in milite,
miniftrandi. nihil præterquam dele&tum , & exercitationem , in ijs quæ ſui
muneris ſunt, requiri, toto præcedenti libro probauimus ; ſic
in Duce nulla fcientia vtilior (it ea qua potiſſimum idoneus red
ditur, vt officium , quod in fe recipit imperandi, prouidendique
de
 LIBER SECVNDVS, 487
de fingulis,rectè intelligat, vt enim cytharam non pulcherrimo,
aut nobiliſſimo, ſed optimo fidicini, ita magiſtrată periciſſimo vi- i . Hipp ".
rocõmitti oportet.nam quod inquit Xenophor ,aut magistratus
appetendus non eft, autà Dösperendi,vt buicofficio fatisfierianobis
poſit.Hæc autē ſcientianõ ab Rhetore diſcitur, aut à Sceuola, vel
Papiniano mutuatur,fed ab ijs tantū qui diutiflimè in armis exer
citari,cum ſumma laude fuerint;quique non dicendo, aut intelli
gendo magis quam prudenter,Arenue,audacterqueagendoma
gnam in hac prouincia fuftinenda, & pro virili excolenda, famæ,
virtutiſque opinionem fipt conſequuti. Quare rerum eiuſinodi
peritia non eloquentia appellatur, aut iurisprudentiaeit,ſed mi.
litarisfcientia propriè dici debet, cuius ignoratione militem, aut
Ducem teneri, non minus turpe ducimus, quam fi Patricius vir
togatus ciuitatis ſuæ iuraneſciret, aut artifices artium quas exer
cent rarionem non tenerent. Huius vero præcepta omnia fiin .
vniuerfum cöſiderentur,ad tria hæc capita redigi poffunt belli fu
jcipiendi,gerendi,finiendi ;cùm nihil omninoà Duce fiat,quod no
aliquo horum compræhendatur, & ex illis fi quoddam negle
1
xerit ,aut perperam adminiſtrarit,vix vnquam bonum euentum
fperare debeat ; vt propterea de illis omnibus mihi in fequenti
bus differendum ſit . ſi prius tamen nonnulla de quibuſdam ad.
miniculis dixerim ,quæ multum conferre poffunt ,vt generalia ,
hæc documenta facilius executionidemandentur ;
Plerique igitur militarifacundià Ducem ,excellere volūt,quia 2.
magnum illa decusaffertimperatoriæ dignitati, & haberinftante El cuius ado
conflictu , antequam lignacanant, commoditatis longè plurimü minicula duo
fiquidem vt fusèexplicat Onofander vebementi cõsioneereeli,ex- nimirum elo
mili
formidolofa defpiciüt, quentia
citatique in pracinclumilites,ardua quæque,&
& propofitamin laudem , viftoriamque acriter decertandoconſpirāt.riconcitārue
quam obcaufam ,idem moner,nevlla Reſpublica ,autexercitum militumani.
mi .
fine imperatore,aut imperatorem line eloquencia miñac,quippe capice 1.
lingua.vincendiſunt prius milites noftri, quàm hỏites armis ,vt
intelligane dulce,d decorumeffe pro Patria moris gloriofumpubli
ca damna priuato fuo periculo propulfare ;laudabile,ciuium ſa
lucem fuæincolumitaci anteponere,illudque ludia Machabæiexê 3. Machab..
plum commonftrat, qui aduerfus Nicanorem arma expediǝns ,, 's
militesſuos armaujainquit ſcriptura , non clypeozaur
H
basta fed'optio
h 4
 488 DE STUDIO MILITARI .
mis fermonibus;quid vero Dux ſuo tempore celeberrimus indes
conſecutus ſit,paulo inferius declaratur, his verbis exhortatimt
files Iuda fermonibus valde bonis , quibus extollipoffetimpetus, &
animi iuuenum confortari,ftatueruntconfligere, & dimicare forriter,
eoquod ciuitasfancta, templum periclitarentur :eodemque fpe:
Atant verba, quibus ad prælium alacriter capeſſendum ,ſuosani
mare cõſueuerat,magnusille magni orbis domitor Alexander:&
orationes quas Confules, & Dictatores habebãt;facefque illæ ver
capite 35.
borũquibus Iulius Cæfarinclinatas aciesfæpe ſolus reftituit, & de
quibus tam aperta funtverba bæc Suetonij eloquêtia militari:qua
76aut aquauitpræftantiffimorum gloriam ,autexceffis,post accuſatio
nem Dolabella baud dubiè Principibus Patronis annumeratuseft ; va
3. elector, nihil opus fit copie & urà Lipfij,quitextum hunc probè fanum , &
cap. 70 . nullius opis indigum prorſus euertit ,dum ita legendum ſuadet
á eloquentia,militarique re;quid enim militiæ cum roftris, vteloquen
rià, militarique re , Iulius Cæfar principibus patronisannumerak
dus fas ? ſed ita eft criticorum meas,veſuoserrores, proprios ſein
perauctorum faciat; & quæ ftatim non capit,tam doctèinuertat ,
vt à nullo alio poftea capi& intelligi poflint. Verum quidquid
ſitde hac confrouerfia, certè negari nõ poteft ,quin Iulius Cæfar
facãdiá illa ſua militari, multoties funcius fit munere optimi lm
peratoris,quiantequam ligna conferat, & in medio pugnandi ar
dore ,ſuorum militum
Nunc prege,nune didis virtutem accendit amarij .
fac enim Tarchon Virgilianus primum quidem ſuis blanditur,
Nominequemque vatans. , reficitque in praelià victor ,
mox vero eoſdem obiurgat, & velut ftimulis acrioribus pungit
Quo ferrum quidue bæcgerinisarma irrina dextris d .
indeque Themiftius in gratiarumactione ad Conftantium cùm
multa in laudem eloquentiæ militaris attuliſſet,deindefubiungit ,
mandi area nógos.e' megy andmeos monénos decían ai ,multa expugnad
oratjo,que vis hofilisaggredi.non audeat; imo vero dicere idem .
antea non veritus fuerat, quod imperator folus esiam inermis fine
cufpide,fine macherabelligeratur Tribunali infidens vt omnino il
Rhetorica , lud Ariſtidisverum fit pou ráncovpesmosaidpias, Tordúto intoernoonToni
Oratiouede
on any médipor infuzécen quanto pulchriorprudentia robore.est,tanto Rbe
taricamagnanimitare in bello præfiat . Falluntur tamenqui hanc
facun
 : LIBER SECVNDVS . 489
facundiam certis regulis, ac periodorum dimëfionibus,tanquam
forenſem definiunt , naturà enim plus valer atque impetu , qui
in nonnullis breuem , & concitatam efficit orationem , in alijs
molliter fuentem ,& blandiuſculam , ficvt ſponte milites ducat,
non autem impellat præcipites, incõſideraroſque. Imo multidu
ces , feu quod vtriuſque facultate deſticuri eſent, feu quod bar
baras , & inculcas nationes verborum vis ornatior minus com
moueat , exemplis fibi potius ad illas vtendum elle cenſuerunt;
quemadmodum celeberrimi duces Annibal, & Sertorius;quorum
hic euulſione pilorum caudæ equinæ ,militibus ſuis perfuafit,non
poſſe vno aſſultu ſimul conglobaros hoftes, fed feparatim tantum
atque afefe inuicem difiunctos ſuperari: alter vero cum captiuos
quofdam in arena , circunducto ad fpe & andum exercitu com
miſiſſet, ea lege ve victor libertate donarerur,ita poftmodum !er
monem ad milites ſuos conuertit fi quem animum in alienefortis
6xčplo ante habuiftis eundemmox in æftimanda fortuna,babueritis,
vicimus milites; neque enim fpectaculū modo illad,fed quædam velut
imago veftre conditioniserat ; bic vincendum aut moriendum ef ,ubi
primum bosti occuriffis : Vode 11 Dux naturà facundus fit, & elo
quens, magnaque verborum, & fententiarum volubilitate trepi
. dantibusſuis animosaddere pofit; ipſoſque vehementibus conci
tare ftimulis, vt nullum periculum ,nullum pugnæ genus, nullam
omninomortem reformident,iſtud inter preclaraseius virtutes
referendum cenfeo nobile enim in duceornamentū exornata, &
potens diétio eft, five in fuadelam , & fpem , frue in terrorem , &
audaciam ; fi tamen illa delenificà oratione no ita præcellat,mo
do cæteris dotibusrequiſitisabundè fit inftru &tus, non illam ,
magnopere requiro, qui fciam veriſſimum eſſe Hud Taciti viro 15. Anaali
militari auctoritas pro facundia eft, 6 Marium baud ita peroraſſo
quemadmodum fingitura Saluſtio ,quoniam difficile eft admo
dum , verba facere in ardore rerum gerendarum , tanto ora
tionis lepore, tanta verborum lectiſfimorum elegantià , tanta
fententiarum grauitate , & ordinis pefpicuitate ornara , prout
hiftorici fuos duces feciſſe narrant: Ex eoque rectè Plutarchus
inquit de Ephori Tbeopompi,& Anaximenis oratiunculis,& compra
benfionibusfententiarum , quibusvtuntur in armandis,& in aciem
educendis exercisibus, liceicffari :
Quis
 490 DE STVDIO MILITARI.

Quis inter armatos locus fit his ineptis ?

fed in illis vtuntur venià quam habent ,.conciones ciufmodiin .
tegras, atque diredas,magis ex ingenio, &ad recreandum for
fan lectoris animum , quàm ex veritate confingendi:cum tamen
obliquæ , quales funt Polybij,honeftioreslongefint, & multoplus
probențur virijs fapiêtibus ,quandoquidem manifeftum eft,quid
de obliqua oratione Trogus Pompeius fenferit, qui vr luftinus
in.præcep . refert, in Liuio , & Saluftio , repræhendereſolebat, quod cons
reip, geren. ciones directas operi ſuo , inſerendo , hiftoriæ modum exceflif
fent . Et rectius feciſſe Virgilius exiftimarur , cùm orationestam
ante pugnam , quàm in ipfa pugna , brcuiter a ducibus habitas
fingit, lic enim Agneas,ficAndrogeus.quos funeſtanox Incendij
Troianiſociosillis dederar breuibus ſedacutis allocutionibus ad
pugnap hortantur; ficalius 'palanceshinc & inde dillipacoſque
milites bis verbis confirmat, rufuſque in prælium adducit . ", ' ?
Quos aliosmuros 2.quaiamultra moenia babeais.? -,
Numinanulla premunt , mortali urgemur ab hofte is
Moriales , totidem nobis animequemanufque .
Fidite nepedibns, ferrorumpenda per hoſtess up
Esi via . 6

3. padia Hoc denique modo Xenophon parrat Cyrum maiorem , cùm ...
ante alios ftaret,& vicinis,iam hoftibus,commotum animo oblis
tumque firmæ progreffionis, currerecæpiffe,& fimulinclamaf
fe mñsinteg ? thougendos año me tos.despaini ara
Barã. quis fequetard
quisbonus &ftrenaussiquis primus virüprofternet, quas vocesab
ijsacceptas. quipropinqui erant, reliquus poftea exercitus clas
more frequenter repetijt, ac totusgeſtiens & confirmatus.animo
fe ſe audacter in hoſtesintulit . Nec Cæfum vnquam.vulius ad miz
lites perorauit, quàm ad Mundam in Hiſpania , contra Pompei:
filios pugnaturus , vbinutantes copias primus omnium in aciem
Froncinus lie irruens, fecum his verbis pestraxituhiamilites,bicmibi. vita finis
bro . 2.cap. 2. vobis militia terminus :& in alio prælio legionis Martiz.Aquilis
ferumineundæ fugægratia iam conuerſum ,vtin xôtrariam par
temreduceret , nonlonga oratione vſus:eft ,fed faucibus eum .
Var. Max. lia apræhendens ,dextramquein hoftes tendens. quorfumiu inquit.
bro 3.cap. 2 . abis illicfunt cum quibusdimicamus . Atquam diffimilis.Home
rus , qui Heroas Græcos , non modo inter fe, fed cum hoftibus.
lon
 LIBER SECVNDVS . 4 " : 491
longos ſermones,miſcere facit, eriam in periculis , & cadentium
gemitu, ſubitaque rerum omnium deſperatione; fic enim Diome.
des Troianas acies rumpeos, & fterneus , occurrence Glauco re
pente mitis fit ex ſæuo , cognoſcendi etiam cupidus, & tanquam
in ſcena compediam agens , dialogum cum holte centum & vi
gindverſuuminftituit; ica Sarpedonsà Parroclo interfectus, cùm
in extremis'effec Glaucidiinclamat , & multis verfibus monet
quid agendum fit ; ita denique Menalum ,qui interemptum Pa
troclum clypeo protegebat bapborbasalloquitur, retrocede, mor
suum relinguesfineime iffumfpoliaremne se ferian ,do,animameripiă.
cui Menelaus reſpondet Jed ego te recedere iubro , antequam mali
aliquid patiaris ; quis vero vnquam audiuit cales in media pugna
ludos agi,& hofem hoſtiparcere, ac confilium etiam dare? pro
fecto longèiniftis quemadmodum antea dicebam prudentior, &
melior Virgilius,qui fuos bellatores breui femperi,& expedita.se
facundia loquentesinducit,nec.doctorem vlla vnquam afficit fu .
tietate : Hæc vero Laconica facundia,nonmagno ftudiorum ap
paratu.indiger,ueminemquearbitrormaminuitàMineruà nacum
effe, qui in hoc genere concionum ,nõ maximèfit eloquens, quo
ties periculum aliquod impendens, auctoritatein addet orationi;
& quod mirificam vim baber ad perſuadendum , dux ipſe Cyri ,
& lulij Cæſaris exemplo, quod alios facere volet,primus aggre
dierur . ,
Porro quoniam hicmoduspmnium frequentiffimus, excitan- 3•
di markum vigorem in militibụs , & concitandi bosad pugnam , etiam mu
fica caftrena
reliquorum quorundam mihi in memoriam restuvigquibus præ
ftantiflimi duces vli ſunt, quo paratioresad pugnandum ſuasicde
pias haberent; nulluſque fortalte commodior locusfe fe offeret
de iſtis dicendi :nolui committere, vebæc officijmeipars deſide
rari à te, Comes Ludouice, poffet . Sedprætervaria quæ Fronti lib.j.cap.11
nys & Reuſuerus dudum ante me , de chac :animorum concita . lib. 3.cap.az .
tiove dixerunt,ea pro corollario fubiungam ,quæ variæ lectionis
operà , Apis masina more ,modoque varios apud auctores obſer
uare potui . Ac fanè videtur mihi haud injurià ,multum authoc
efficienduni momenti obtinere Mufica illa caftrenfis buccinato
rum , corniculariorum ,aencatorum , cympaniſtarum , quæ lon
gè promptius milites quam Xenophantus,aut Timotheus , Alexan
drum
 492 DE STVDIO MILITARI,
drum orthio ſuomodo ad arma compellant, vc deMiſeno Acoli
Aeneid . 6.
de Virgilius in hisverſibus notauit con

Mifenum Acolidem ,quo non præftantior alter,

Aereciere viros, Martem que accenderecantu . 1
lib.3.cap .18 . idemque etiam fuit Quintiliani ſeutus cum inquit ,quid autems
aliudin noftris legionibus cornua , do cubæ faciune?quorum concentus,
quanto efvehementior, tanto Romana in bellisgloria cæterispræftar,
& infigne omnino eftexcmplum cuiusdam Herodori Megarenfis,
jib.4.cap.11 quem IuliusPollux ,fummopereabêxpugnatore vrbium Deme
trio,commendacum fuiſfe refert: quodhic cum nullo molimine
conſequi poffet , vtmachinaquæ valdeincommoda, & prægran
diserat,muris admoueretur,tunc fanè Herodotus fortiffimefya ..
inflquit organa , tantoque milites animi robore compleuit ,vt
{ponte ad hancmachinam toris viribus impellendam ,forti cur
fu , & impetu ferrentur.Scilicec vſque adeo omnisappetitus à cau.
ſis excitatur externis, vt non bominesmodo ſed equi; belluæque
cæteræ , audito tubarum ſonicu , ftrepituque armorum excandea
fcere , & quodam animi furore impelli ac rapi videantur hinc
enim bellicofusEquus: 1 : 0!! " , " 11.07 !
3. georgic. Siguafonumprocul arma dedere, $

Stare loco neſcit , micat auribus, & tremit artu's ,

: Colleclumque premens voluitfubnaribusignem .
hinc Apum animulæ, & puncta illa ſi fas ita loqui materiæ , quæ
plerumque ventis.corpufcula ſua permirtūr, eo tamen ſenſu du
; , '‫\ܕܝ‬ cuntur; vrifiad pugnam diuiſisagminibus prodierint, ftatim id
innoteſcar beneficio muſicæcaftrenfis,aut alterius ſtridoris, qui
illinon badmodum proportionediuerfus ; fly 1

4. georgic. Namquemorantes
Marcius ille eris raucicanor increpat , & vox
Auditur fractos fonitusimitata tubarum .
eam igitur ob cauſam cùm modi antiquæ muſicæ tres effent, ad
quos cæteri omnes referrentur, Phrygius nempe qui hilaris erat , .

mollis , placidus, choræis , & læti animiaftecribus exprimen

dis perquam idonæus: Lydius moftus , ac triftis , quo propterea
in funeribus vtebantur :ac Dorius grauis, & feuerus,qui in homi
num animos prudentiain , çaftitatemque, & virtutem inducere
credebarur,lunc poftremum bellorum quoque vſibus deftinatū
cffe
 LIBER SECVNDVS . 493
eſſe voluerunt, tanquam incitamentum fortitudinis,& audaciæ,
acin ſunima,nulla gensolim tam rudis , & barbara fuit , quæ ve
Philelphus , & Alexander Neapolitanus longa exemplorum fe- lib. 1. com
rie demonſtrarunt,non aliquo ære crepero , aut inſtrumento ca- in dieb .Ge.
noro , ad excicandos militum animos , terribilem initio pugnæ nialib.
ſonitum ediderit : fi tamen Lacedemonios excipias , qui vt Auctor
grauiſſimus hiſtoriæ Græcæ Thucydides retulit, non cornuum
tubarumue ſignis, ſed ribiarum modulis in cõflicu præcinebant,
nonprorſuis exaliquoritu religionum , neque rei diuinægratia, neque
criam vt excitarentur atqueeuibrarentur animi, quod cornua, áli
taimoliuntur . Sed contra vi moderatiores modulatioreſque fierent :
quod tibicinis numeris temperatur,nihil adeoinprincipispreliorum
ad falutem ,virtutemque aptius rati,quàm fi permulēti Jonis misiori
bus,non immodice ferocirent;vtAgellius priuſquam Thucydis ver lib. 1.cap .1 ?
ba laudaret,in eorum ,velut explicationem præmiſerat. Sicques
nemini dubium effe poteft diligenter in eius auctoris verba in
tuenti , quantum organa illa muſicæ caftrenfis,animos militum
inflammare poſſint; quandoquidem eo nonnunquã illos adigunt
vt periculum ſit ne ſupra modum ferocientes , ſuiiuxtamuneris
& humanitatis obliuifcantur. Quanquam effectus ille partim etia
ab hominum diſpoſitione, natiuaque temperie depender , quæ ſi
pauperrima ſir caloris innati,minuſque ſpirituum fæcunda , nec
tambile,furoris & irarum concitatrice , quàm multa picuità abun
det , quæ propter ſui frigiditatem vix accendi , & concitari po
teft, tunc pauorem citiusex audita tubà concipiet ; cantumque
ignauo timoris incurietur , vt illum è ftaru mentis deijciat , & ad
inhonefta illa adigat, de quibus præftat luuenalem audire . Satyr. 14.
foluunttibi cornua ventrem
trepido
Cum lituis audita .
atque vt hunc variumeffectum muſicæ caſtrenſis, exemplo ma
xime conuenienti, & obuio declararet Virgilius;cum terrificunu
illud cornu, quod belli ſignum inter Latinos, & Teucros primum
fuit,ingentiſuo reboatu longè , latèque per campos exauditum
fuiſſe retuliſſet; primùm quidem mulierculas hocminaci, & info
lito murmure perterrefactas fuiffe , mox vero ruſticos quibus
animorum plus inerat, ad arma & furorem concitatos fingit,ver. Aencid, 7.
libus his oppidò ſanè elegantiſſimis Ardua
 494 DE STVDO MILITARI .
Ardua tecla peritftabuli,& deculmine fummo
Pastorale canit fignum , cornuque recurua
Tartareamintendit vocem , quaprosinus omne
Contremuit nemus, & Slue intonuereprofunda
Et trepida matresprefere ad pectora natos.
Tum vero ad vocem seleres qua buccina fignum
Diradedit , raptis concurrunt vndique telis
Indomiti Agricola
Cæterum vt molles & ignaui - ulto difficilius hanc muſicã ferunt
quàm Seneca Fabrum fuum inquilinum , & Ferrarium Vicinum ,
aut buncqui ad melam ſudansem tubasexperitur sibias ,fic ea
dem maſculis & fortibus animis,tantū voluptatis affert,vt Frana
cifcus Carmagnola maximus ille ſuo tempore , & prudentiffimus
Imperator, dicere quandoqueinteriocandum ſolitus eſſet, cæte
ros ſibiſonospartim mulierum videri , partim Paftorum , ſe vero
omneſque fortes viros ex tubaſola oble &tationis plurimum cape
re; & quod hicde buccina dixit, non deſunt etiam hac tempeſta
te, qui,auctà,prout credibile eft, ad noui periculiinuentionem ,
hominum audacià, illud idem de fatali tormentorum carmine , &
muſica.illa horribili, quæfiftulis majoribus in milites & mænia ,
diſplofis peragitur,fibi vſurpandum putent : licet præcinentibus
eiusmodi tibijs,feralis admodum chorea ducatur ,& ſaxa ipfa non
aliter fuis locis moueantur , quam ſi Thebana conditor arcis Ama
phion , eadem ,fono ceſtudinis,huc illucque pertraheret .
4. Huic autem non inani ſed exitiali Muſicæ ,ſuccedit alia magis
E: clamore adhuc incondita clamoris illius,quem incongreſſionibus prælio.
gerne vendinimo rum fieriſolitum , fcriptores hiſtoriarum memorauere ;eſt nam
lysquemodis
8.c om de que vt inquit Iulius Cæſar quædam animi incitatio arque alacritas
bell. gall. innata omnibus qua pugnæſtudioincenditur,quam non reprimere fed
augere imperatores debent; ex quo idem, Pompeium repræhendit,
quod in pharſalico conflictu ;fuosin pugnani & fentes , & paſſu
lib.i.cap.11. compoſito moderatoque adduxiffet;cum alioqui Romanis legio
nibus folemne eſſet,ex Agcllioin atticis,vt gradu clementi & ile.
tio vterentur,cum ad hoftem irent in conſpectu longiquo procul
diſtantem ,quum vero prope ad manus ventum eſſet, tum conti
nuo ardentiſſimum clamorem tollerent,vt & impetu hoftis pro
pulfaretur, & infolita hac vociferatione percullus terreretur; cui
incom
 LIBER SECVNDVS . 495
incommodo vt obuiã irer Ioſephus,milites fuos admonui ,aut ve
rius monuiſſe fingit, vt nõ niſi obturatisauribus in præliūdeſcen
derent; & idcirco à Germanisaffe&laturprecipue aſperitasfoni,& mor
Tacit.lib.
ib.Gerde.
fractü murmur,obie &tis ad osfcutis,quoplenior,& grauiorvoxreper
cuſa intumefcat. Atque ita cerrūeit,nonmodo confirmandis ſuo
rum animis , fed hoftiumeciam perterrefaciendis , clamorë bunc
valde effe idoncum :quemadmodū præterea innotuit,memorabili
ſucceſſu obſidionis Guintiignobilis in Pannonia oppidi, quod va
rijs artibus. & machinis ab Hebraimo Baſſa tentatum ,ita demūad
anguſtias redactum fuit, ve Turcænudatis, ex ſuperiori aggere
ligneo , fuis defenforibus muris ,per diſruptum cuniculum .il
vrbem ſubirent; ſed cum propius nihil eller, quàm :vtin purum
peruaderent, tantus ſublatus eſt clamor cum eiulatu, ab imbelli
puellarum ,& foeminarum multitudine , vt obftupefacti non mi
nus:quàm terrici Turcæ ,omnem impetum repreſſerint;ftrepitum
hunc effe exiſtimantes , erumpentis ex arce præſidij, eoque
modo vtpugnæſicobſidionifinis eit impoſitus . Jam vero quod
!
clamor,ijsmilitibusqui ipſum edunt, fic etiam fummiopere con
ducibilis,norius illud eft ex Reuſnero & alijs,quàm vt multis hoc
ipſum probare,operæ pretium videri pollit : cum præterea Ale.
xander in genialibus valdè diligens fuerit , vtfingulorum popu
lorum ritus,& inſtituta,circa hunc clamorem .colligeret ;cuius vt
frequentiſſima eft apudHomerū mentio ,fic & in Virgilio ,qui Ro
manorumin eo confuetudinem æque libenter expreſſic; ac Ho
merum imitatus eft,apud quem nullum firme proelium abſque
hoc ftrepitu, & clamore incondito committitur ,vt exempli grab
tiavidere eft Aeneidenona ,vbi
Hectantum Afcanius, Theucri clamore fequntur ,
Lesitiaquefremunt, animofque ad fydera tollunt .
& rurſus ibidem
Atsuba terribilem fonitum procul
arecanoro
fequitur clamor,cælumqueremugit.
Increpuit,
Philofophis vero huncclamoris effectum referre ad ſuas caulas
volentibus,nonminimumcente laborandum eft in earum diſqui
ſizione, cùm illæ nonita fäcile ſe prodant , vtftatim conijci poflit,
vtrumvox illaconcitatior à timore vel audacia proueniat; quo
miam vc inquit Solinustimor eft vocis incitamentum , quam non for
 496 DE STUDIO MILITARI .
lam acuit,fedoriam fonunquam fuerit extorquet , vt in filio Croeli,
& Batto quodam per deſertaslybiæ folitudines à feris territo ,ex ..
periencià comprobarum eft :verumtamen fi quæ priori libro de
voce diximus,ea vera ſunt,rationi magisconſentaneū eſt arbitrari,
clamorem hunc fecuritatis,& audaciæ lignum eſſe certiſſimum ,
prouenirequeab inferiori calore robufto, & copiofo , qui fi par
cior, aut debilior effet, tantum abeft, vt eo fegniores , ac meticu
lofi effe &ti homines:vociferari huncin modum auderent,quod ne
quidem præ formidine periculi prorumpere in vocem aliquam ,
Aeneid . poffent; ve Androgæo contigit cum imprudens in hoftes delatus
Obftupuit, retroque pedem cumvocerepreffia.
& Aeneæ cum aſpectu Mercurij
obmutuit amens ,
Aeneid.4 .
Arrecteque horrore coma, & vox faucibusbefit.
His duobus modis animandi milites, confirmandæque eorum -au
daciæ, fcriptores politicimultos aliosaddunt , vt æmulationem
tam ipſius ducis,quàm commilitonum , interdum quoque mu:
lierum , & Brutorum : afpectum ducis infantis,Regis; liberorum ,
item coniugum ,& amicorum ; præterea hoftium contemptumas
promifionem auxilij diuini, & victoriæ conſequendæ: gaudium vi
toriæ adeptæ ;ſpem præmioruni;perfuafionem auxiliorum nouo
Fum, vel proditionis,aur defectionis hoftium ; ac etiam defpera
tionem , metumque oppreffionis , mortis , vulnerum ,direptionis ,
damni,infamiæ; & ablatamdenique fugæ, ac falutis niſiex victo
riaoccaſionom : quorum vnum :aut alterum Sidoniuseleganterex
preſlitin.panegirico Anthemij nobiliffiina hac antitheli
Tunc vincit miles cum ſeputat effe iuuandum ,
Hic vicit postquam fe comperiteffe defertum
fed de omnibus in genere, tam copiosè quidem dictum eſt ab ijs
auctoribus, qui conſilia politica, & militaria ſcripris tradiderunt,
vt neque fpicilegio, neque racemationi locus.elle poflit,fi de ſin
gulis dicere velim ..
Quamobrem ne ex aliorum lacinis fimbrias attexere videar
Side compralei buicmeæ orationi , prætermiflis cæteris modum hunc illuftrare
animalium tantummodo pergam ,quem ipſiquidem proponunt,ab exemplo
Piena
fo inter quorundam animalium ,quæ nulla honeſta de cauſa,atrociterta
defumitur
men inter fe pugnant, vnde poftea concludunt , tanto magis.in
citari
 LIBER SECVNDVS. 497
citari debere homines, vt laceſſici iniurijs,autfumma quadam , &
ineuitabili neceſſitate adducti,cum hoftibus audaciſſimè congre
diantur. Qua tamen in re probanda nihil afferunt præter hiſtoria
ab Aeliano acceptam de pugna Gallorum Gallinaceorum quæ The
miſtoclis militibus incitamento fuit ad virtutem ; quaſi hic locus
humilior fit,quàni vt pluribus illuſtrari debeat , aut ita remotus à
communi literatorum eruditione , ve variæ lectionis flofculi, dif
ficile in eum congeri ex Philologiæ viridario poſſint; contra cer
tè quam ipſe ſentio , cui non vulgaria occurrunt , quæ pec mini
mum huic pugnæ ornamenti, nec tibi, Ludouice Comes, parum
oblectamenti allatura confido. Nam prætermulta, quæ deTauro
rum inter ſe Arietumque colliſione,memorata ſunt à ſcriptoribus
idoneis; iuuat inſuper obferuare raucos Ceruorum mugitus , cùm
Septembri, non Martio vt animalia reliqua , pruriunt, efferan
turque catulitione, & orgaſmo : tunc enim quemadmodum
in San Germanis , & Fontane Bleis Regum noſtrorum feceſſibus
amoeniſſimis,frequenter accidit, varia Ceruorum agmina diuer
fis ,longinquisque nemoribus & fluminibus tranſnatis,illuc con
fluunt, vt de amore totis viribus experiantur : & fanètam crebri
aliquoties, tamque validi ſunt cornuum ictus,vt latè vicinis pagis
exaudiantur; adſtantque,quod vix credas,fæminæ omnes,& ex
pectant, cuius victoris prædaerunt;ac fi quæ iunioribus Ceruis ſe
mancipent, furtimque faltibus obfcuris ſe eripiant , dux gregis
ſeniorque Ceruus , campo relicto fugitiuos ſequitur, nec abſiftit
donec repertos ad agmen reducat; ſicque in catulitione ferociunt
eiuſmodianimalia,vtirruantin obuiosimpetu magno, nec quem
quam etiam armatum aggredi reformident.
Quod vero aues non minus animosè proelia inter ſe commit- 6.
tant,multarum , ac præfertimrapacium exemplis probari poſſet, vbi felets
quoniam hisbellum internecinum acperpetuum eft,cum mitio- Gallor God.
ribus , quas ſibi in prædam quærunt : fed domefticarum certami- Corburni
linaceorũ,ciš
na, quod oculis ipſis quotidie vſurpenrur , magis forſan apta ſunt certamine .
quæ militum animos confirmare poffint; vnde Themiſtocles cũ
ciuium exercitum aduerfus Barbaros educeret, & in Gallos Gal
linaceos pugnantes incidilſer , non illos oſcitanter vidit , fed toto
exercitu conſiſtere iuſſo , ita demum ad milites locutus eft: ai bi,
nequepro Patria,neque prodiis familiaribuspugnant ,neque veropro
li awi
 498 DE STVDIO MILITARI .
auitis. monumentis periculum fubeunt,neque pro gloria , nequeprolio
bertate,nequepro liberis,fedne alter ab alterofuperetur,autalter al.
sericedat; quibus verbis exciratiAthenienſes,victoriam facile ex
Kor.cap. 28: Perſis retulerunt, & quod addit Aelianus ; vtiſtius rei memoriam
lib.2.var.hi.
æterno aliquo monumento ad pofteros tranſmitterent,legē banc
tulerunt allatam inter Acticasà Samuele Petito , & doctiflimè, vt
fui moris eft,explicati αλεκφύργας αγωνίζεται δημοσία και το διάβω
piesnuiçoso é tousGalliGallinacei publice committūtor in theatro,uno
quotannis die, quanquã videtur mihi,non rectè ab Aeliano huius
legis originem allignatam fuiffe , mirorque illud ip nientem nca
Dialog de , veniſſe doctiſſimo Perito , cùm ex Luciano quem ipſe laudat ine
exercisario commentarijs , multo etiam ante Solonis tempori, locum huic
tegi Athenienfes fecilfe, Solon ipſemet apertè confirmet, & quid
num di&turusefjes.fi apudnos, Cotburnices; do Gallos Gallinaceos.
compugnantes videres, ac barum rerum ſpectandarum ,& adornan
dacum ftudium non mediocre? rideres videlicet huncmaximè ,fire .
ſciſcereslege àmaioribuslata.illud. nos facere;omnibusque iuuenibus,
vtinterfine imperatūeffe, vtfpectent volucres roftris inter fe pugnan
tes. vſque ad extremam defectionem virium . Atque ne lex ista,lata
fine ratione videretur, eius demum cauſam fubdit , atquineque
bioc inftitutum riſu quidem dignumeft,irrepitenim fenfim in animos:
iuuenumimpetus,ad fortiter Jubeunda,& contemnenda pericula nes
gallis ignauioresminuſque ftrenui appareant,nequedefellavulnera ,
autlabores,aut aliam difficultatem ferre recufent. Hæc igitur cum ,
ita fint, neceffe eft aut Aelianum decipi, qui legem poft Tbemi
ftoclis victoriamin.Perſas latam refert,vel Lucianum anachroviſ
mi reum : ſifti, cùm Sotonem : hoc modo loquentem inducit, et
ſi hoc potiſſimum : Luciano ſuffragatur ,quod omnes ferme ſcri
ptores,eius pugnæ;& commiſſionis Gallorum ,atque eriam Corbur
nicum ,velut rei,quæ penes diuerfos populos ab antiquiſſimaſem .
per memoria vſurpata fuit, meminiſſe depræhenduntur; etenim
Plato multa habet in ſeptimo de legibus, de cura , quà circa illas
aues opus erat, vt inculpata valetudine, & optima corporis habi
tudinefruerentur:& in Dialogo deamicitia Socratem ita loquen..
tem inducit quare amicumbonum habere malim ,quam præclarilla
3.d. Reipub.. mam cothurnicem ,autgallum , & idem Socratesalibi.ad Glauco .
nem inquit. O Glauco:video equidem tuis in ædibus, d .venaticos:
Canes.
 LIBER SECVNDVS . 499

canes to generoſas auesfrequentes.Quinimo IuliusPollux vbi nuo lib. 9. cap.6.

miſinarum rationem inquirit , & varias figuras affert, quibus olim
lignabantur, Mitylenæi ait ,Sapho monetæ fuæ infcripferunt:Home
rum Chij ; Afis puerum Delphino veclum ,Dardanis Gallinaceorum
pugnam, Aſpendi Luctatores Rhegini leporem ,Cephalenij equums,
Thusj Perſam Argiuimurem ;fed inter cætera notaridebentverba
hac Δαρδαίς καλεκτυόνων μαχην certe ea de caufa Gallus Gal- lib.3. Cyn.
linaceus Mozañs dicitur Oppiano , & Pindaro syd omegns quaſi
domi pugnans, Ariſtophani vero Agrof vect7òs, ideft Martis Pullus, Olymp.
12 . Od..
quod antiquitas Gallum veluti auem ( mnium pugnacillimam ,
Narci lacrauerit, quemadmodum ex Aufonio patetin Gripho
Ternarij.
ter clara inſtantis Eoi
Signacanis ferusdeprænſo Marte ſatelles .
Ex Latinis autem , mentionem eiuſmodi pugnæ faciunt, Lucilius
Poeta Satyricus apud Nonium Marcellum .
cum victor ſe Gallus honeftè ?
Suſtulit in digitos,primoresque erigit ungues .
Tum etiam Plinius,Columella, & alij Geoponici varijs locis , at li.so.cap.31.
que Ouidius ,non tamen de Gallis,ſed de Cothurnicibus loquens
in hoc verſu .
Ecce Corburnices inter ſuaprælia viuunt .
nifi forſan legendum fit incer ſuaprandia , quemadmodum criti- in clogia.de
corum ſenatui placere ſcio, quoniam Plinius , Solinus,Lucrerius,
& omnes ferme antiquiafferunt, Cothurnices cibos habere gratiſh
mos femina venenorum . Præerea D. Auguſtinus tam graphicè
Gallorum pugnam expreſſit in libris de ordine , vt eius verba ,
nullo modo hic mihi omittenda effe duxerim , inquitigitur , cum
ecce ante foresaduertimus Gallos Gallinaceos ineuntes pugnam nimis
acrem ; paulo poft vero hanc ipfam pugnam ita deſcribit; vt in
ipfis Gallis erat videre intenta proiectaque capita ,inflatas comas,ve
hementes iftus , cautiffimaseuitationes , & in omnimotu animalium
rationis expertium nihil non decorum ; quippe alia ratione deſuper
omnia moderante:postremo legem ipfam victoris,fuperbum cantum ,
& membra in vnum quafi orbem collecta, velut in faftum dominatio
nis,& rurſus. Signum autem vilti elatas a ceruice pennulas dina!
voce, atque motu deforme totum , & eo ipſo natura legibus neſcio quo
li 2 modo
 500 DE STVDIO MILITARI.
modo concinnum , & pulchrum ; quæ verba videturmihi Angelus
Politianus, ne ſolutæ orationi quicquam in hoc certamine ele
ganter deſcribendo,vinca concederet, ita ſuis verſibus foeliciter
in Ruſtice . expreſſiſſe
Addegregem Cortis, criſtatarumque volucrum
Induperatores, laterum quiſ derapulſu
Explaudunt ,vigilique citant Titanacanore .
Et Regnumſibi Marteparant, quippe obuia roftris
Roftra ferunt,crebriſque acuunt aſ ultibusiras.
Igneſcuntanimis, & calcem calce repulfant
Infefto,aduerſumque affigunt pectore pectus,
Victor ouanspalmam cantu teftatur, & hofti
Inſultans victo , pauidum pede calcariniquo
Illefilet , latebrasquepetit, dominumqueſuperbum .
Ferre gemit, comes it merito plebscætera Regi.
quanquam illudidem præftiterat antea Phile ſapiens libro de
proprietatibusanimaliū.Ernequis morem hunc apudEuropæos
Tom . I. tantum obtinuiffe exiſtimet, referunt Hollandorum nauigatio
nes lauanos ſolitos aues eiuſmodi frequentiſſimè inter ſe commit
tere , pedibuſque Gallorum nouaculas acutiſſimas addere , quo
cruentius deprælientur : ex quibus,licet de Gethæ,& Augufti vis
ctoribus Gallis , nihil hic dixerim , ſatis paterearbitror , quàm
vbique gentium , pugna hæc antiquiſſimo , & frequentiſſimo
yſu recepta fuerit. Quomodo vero , & quibus pactis , conditio
nibus fieret, fic explicat Petitus , vt aues prius à Laniſtis edoctæ , 1

in tabula quadam feu pegmate quadrangulari, committerentur; 1

quoniã vt habet auctor etymologici ex Rhetorico lexico ý mníce

πηγμα τετράγωνον εφ'ου αλεκδυόνες συμβαλλον ) Telia fiue tabula ,
pegma quadrangulare , ſuperquo Galli Gallinacei committantur . vi
in amb: Ctorem autem Gallumvictus ſequebatur , vt patet ex Ariſtopha
nis ſcholiafe afferente naturale hoc eſſe in commiſſionibus Gal
loruin Gallinaceorum,vt victi victores fequantur:& confirmarur
à Theocrito in Dioſcoris , vbi cùm paftor dixiſſet tuus ego ,tu ve
ro meus vocabere,fi præualeam .alter reſponder
ορνίθων φοινικολόφεν τoίoιδί κυδοιμοι
auium rubras criſtas habentium talia ſuntprælia .
7. Sed mihi tandem è diuerticulo in viam redeundum eft poft
hunc
 LIBER SECVNDVS . FOI

hunc prolixum fermonem ,quem ab eloquentia ducis,in reliquos Saibw /45-

modos qui militibus audaciam conciliant, eo me fenſim pertra beditut al.
rerum adm
hente materià, noninuitus extendi; & reliquus ille candem abſol, niculă ſoign .
! uendus eft ,qui ad alterum adminiculum pertinet fcientiæ mitira
ris, quale Mathematicas eſſe dicunt , ac Numerorum præfertim fcilicetmathe
Scientiam , cuius beneficio iuga militum partiri,phalangesin qua- in axrqualis
dratain ſeriem componere, aut longiusprotendere , vel duplica- in duce no..
re:tum etiam caftra metari,& fingulis militibusex podyſimo ſpa- cefforia .
tium in ipfis defignare poffit. Manganarià præterea ducem indi
gere volunt, parte fcilicet illa mechanicæ diſciplinæ , per quam ,
pondera immania, vi in altum tolluntur : & Organoperice quæ
bellis accommoda inftrumenta fabricat, qualia erant olim arie
tes , turres ambulatoriæ , helepoles , falæ fambucæ , tolenones
omneſque machinæ ad capienda oppida excogitaræ , quarum
nunc vices ſubeunt fulminalium diuerſa genera. Præterea multū
etiam vtilitatis habet Architeclonice militaris, quæ vel ciuitates
proprias contra hoftes munit , vel externas vallo , atque operi
buscingit, & vtrobique Archimedem , aut Demetrium in duce
perito repræſentat. Geographic denique, ac Hydrographiæ necef
fitatem ex eo probant, quod ijs Imperator in cognitionem veniat
prouinciarum quas inuadere debet; earumque portuum ,flumi
nium , oftiorum , vectigalium , arcium , viriumque & armorum,
quibus illæ vel fe defendere, vel alios offendere poffunt. Quæ
omnia ſi quis à me cum reliquis fcientijs repudiari exiftimat , næ
profecto is longè omnium iniquiſſimèmentem mcam interpræ
tatur, qui potius optare foleo, vt duces horum cognitione non ,
leuiterimbuantur; vt equidem fieri vix aliter poteft, fi abſoluto
inculpatè tyrocinio, per inferiores militiæ gradus, ad ſupremum
hunc peruenerint quoniam propedeumata hæc mathematica eius
modilunt,vt vlu ipfo , & aſſiduitate agendi , & obſeruatione eorú
quæ fiuptà peritis , longe facilius quàm præceptis diſcārur, quip
pe hoc modo Petrus Nauarrus, qui Romæ Ioanni Arragonio
Cardinali, à pedibus ſeruiebat, admirabilium poftea operum
machivator, & artifex excindendis ab imo arcibus euafit; & cum
apud omnes in confeſſo ſit, Turcas pihil minus vnquam cordiha
buiſſe , quam mathematicas & architetonicen militarem , nihilo
minus expulfi anno octogeſimo fupra milleſimum
l
, & quadrigen,
i 3teſi
 502 DESTVDIO MILITARI.
teſimumtoràSalentinorum orà , Hydrunti quo ſub Achomare ,
Mahometis Imperatoris iuflu venerant,tantaarte extructa propu
lib. 3.com. gnacula , reliquerunt, ut ab illis ,verba ſunt Belcarij Pequilionis,
Itali primum muriendarum vrbium rationem , & ab Italis. cæteri
1

chriſtiani didiciffe videantur : adeo nempe verum eft quod , vt

3.de Oracor præclarè Tullius inquit,omnestacito quodam fenfu ,fine ulla arte ,
aut ratione, quæ ſuntin artibus, acrationibus recta, & praua diiudi.
cant . Atenim quia vtipſemet Cicero prius monuerat, qua bona
1.de Oxator Junt,faeri meliora pof{untdo & rinà,& que non optima,aliquo modo a
cui tamen ,& corrigi pofunt: ea proprer fummopere laudo,vt no
bilium adoleſcentum more , qui, imbui mathematicarum rudi
mentis folent;& imitariove Pyrrhi,Midriadis,Epaminondæ ,Ale
xandri,Phocionis, Philopoemenis,& aliorum ,qui à Mathematie
corum radio , & puluere protectiin caftra ,magnam ſibi gloriam
rei militaris ,hac vnà fcientia compararunt; laudo inquam , vt
borum omnium exemplo ,generalisexercituum præfectus, quica
quid à Mathematicis opportunè cadet in remfuam , habeat in s
numerato, aut faltem,eu vfque pedem in illis figat, quod alios qui
deipſis ex profeſſo diffcrubt, probè intelligere, ac nonnulla
etiam ex ſeipſo quæ ſunt magis obuia , & facilia præftare poflit.
8. In reliquis enim difficilioribus, non ſibi fidere , fed peritos ca
Qui licetpro., Strenpum operum defignatores vocare in confilium debet; eorum
bè in illa ver
Salus fit pec que prudentiæ , & eruditioni, quæ per fe tutò explicare.non's
ricos. Lamen poſlet, committere. Eodemque modo cæteris in occafionibus,
caftrenfum leu acies ordinavda erit , feu in hoftes irrumpendum , aut aliud C

gnatores,com quod grauiorismomenti ſit, tentandum : nihil tutius aut hone

Armorü ma. Aius facere poteft,quàm eorum vui conſilio, qui peritiflimi rerum
giſtros focum bellicarum habentur . Sic enim Annibal petiturus. Italiam , La
cedæmonium doctorem . quæfiuit armorum , cuius monitis tot
conſules,tantafque legiones,inferior ipfe numeroac viribus, pro
fligauit : & Marcus Tullius cùm in .Ciliciam proficiſci cogita
lib.13 . ep.57 ret,literisfuis enixè à QuintoThermo contendit, vt illi Marcum
Anneium Legatum ,primo quoque tempore remittat, quidita ?
nam :eius inquit operà, confilio, ſcientià reimilitaris , velmaxime in
telliga me,& Rempublicam adiuuari pole . Vnde ficut laudatur
Cato, quod priuſquam magiftrarum petierit , omne ius eius , &
munus cognofcere voluit; nec puduit Pompeium Confulem , de
fenatu
 LIBER SECVNDVS . 503
fenatu habendo, Varronem confulere,&vt ea de re librum fibi
confcriberet rogare; ita maximèconuenit ,vedux exercitus , pe
nes ſe rei militaris expertos homines habeat, quorum confilijs.
non minus certè quàm propriè experientià , in rebus dubijs vra.
tur , & fcientiam hanc militarem , familiaribus colloquijs addiſcar,
atque ita paulatim audaciam , forticudinemque fuam confirmer;
quonia vtPlatoinnuία οι επιστήμονες των μη επισαμένων θαράαλεώπροι in protagora
quo ferme ſenſu Vegetius poftea dixit fcientia rei bellicæ dimican
di nurrit audaciam , nemo enimfacere meruit ,quodſe bene didicifle
confidit. Hanc vero ſcientiam Lacedæmonios primum inuenif
fe,idem Vegetius auctor eft;priminamque experimenta pugnarum Vegeriuslib.
de cuentibuscolligentes, artem proeliorum ſcripfiffeformantur; eo vf. 3. præemio .
que vtlulius Poluxconfidenterdixerit Lacedemoniorum autem lib.1.cap.10
diſciplina militaris dooffeium propria funt . Hi enim fiue ab Ae.
gyptijs, vt Sceuuechius contendit ex Plutarcho, optima quæque
præcepta acceperint;ſeu illa ex proprijs obſeruationibus & inge
nio efformarint, vecerte de galea conftat, quæ eorum , inuentum
fuifle dicitur à Plinio, omnem profe & o rem militarem ; ad diſci
plinam ,ftudiumque peritiæ reuocarunt, ac magiftros armorum , lib.7.cap.56.
quos taiTim *'s dicebant,habuerunt,à quibus iuuentus ipfa vfum
varietatemque pugnandiedocta, nihilpoftea in bello,præter fu-'
gam , aurinhoneftasaliasautiones reformidaret. Et ſànè Roma
ni horum veftigijs inſiſtentes,Martij operis præcepta , & vſu reti.
nuerunt, & eorum quæ apud ſingulas nationes oprima erant,imi
tatione auctiora longè fecerunt:nam à Pænis & Siculis naualem
Jcientiam acceperüt, à Pyrrho autem Rege Epyrotarum optimā
metandi rationem , vt teftatur Frontinus; & cùm antea cæſim .
dumtaxatScytharum more ferirent,poftea etiam punétim ab Hi
ſpanis,vteft apud Polybium , iftus vibrare ſunt edocti; multaque
ab ipſis Græcis, & Lacedæmonijs ad ipſos manaſſe, teſtes mihi
ſunt Marcus Tullius in prima Tuſculana, & in epiſtola prima ad
quintum fratrem , & ipfe adeo Vegetius iftud apertè fatetur, de
fubfidijs loquens, quæ poft aciem collocantur , hoc enim inquit lib. 1. cap.27
primi Laconesinuenerunt,imitasifunt Carthaginenfes, Romani ve
ropostea vbique feruauerunt,vemirum viderinon debear, ſi popu .
los omnes rerum à fe geftarü gloria ſuperarint,cùm certiffimædi
ſciplinæ regulă,ad præclariſſimas naturæ dotesadiunxiſſent.
li 4 ctè
Re
 504 DE STVDIO MILITARI .
Atè enim hominum ingenia,agrorum naturæ fimilia eſſe quis di
xerit , qui ſi feraces ſuur & vberes ,coli tamen debent , & exer
ceri , ne loco fructuum ſuauiſſimorum tribulos , & herbas fe- .
rant , quandoque mortiferas : ſi vero fteriles, & fabuloſiexiſtant
çurà ingentiopus eft, alſiduoque labore , vt aliquid inde proue.
niat, quod vtile ſit , & comodum vitæ humanæ vſibus.Tunc igi
tur optimus , & firmiſſimus virtutis habitus generatur, quoties
ftudium cum natura congruit , & officium quod inde procedit ,
conſtantius editur, ac perfectius, non ſolum ob adiumenra narua
ræ , quæ ad aliquas virtutes fic natis hominibus plerumque fup.
petunt, ſed etiam proptermaiorem voluptatem , quam ſuggerit
præclara hæc rationis, & ftadijcum natura conſenlio. Atque
ita valdè quidem probabiliter concludere poffumus , ſcientiam
rei militaris, quam paulo ante dicebam in bello Juſcipiendo, geren
do , & finiendo confiftere, Imperatori omnino effe neceflariam ;
eius vero adminicula, quæ tam ab eloquentià caftrenſi, quàm
mathematicis diſciplinis mutuari debere ſupra demonſtratum
eft , non ea legerequiri in eodem , v : abſque ipſis,ſuo officio de
fungi re &tè no potiit,dūmodo tamen reliquas dotes habeat, qua
rum collectione in duce effingendo, vſus eft non infrequenter
Marcus Tullius , vt multis in locis , tum vero præfertim in ora
tione pro Manilia .
IV . Porro quibusmodis hanc fcientiam addiſcere imperator facile :
1 Hec autë limè poflit, conſequens eft vt videamus;neque enim fi Patricius
fcientia duo ofto diuerfos recenfet, & nonnulli plures alios addunt , propterea
modis com- tot illos effe arbitrandum eſt ; cùm omnes tam ab illis adducti ,
parari expo
fcilicet poteft. quàm qui à cæteris excogitari poffent,rectius , mea quidem opi
riensla. nione,ad hæc duo capita reuocaripoffint experientia, & leflionis:
de quibus fi quis à me quærat,cuinam potiori iure fidendum fit,
liaud dubiè prinias experientiæ concedam,quia hæc melius om
nia docet , quàm voxipla, aut librorum copia , etiam fi continuà
lib. 10. ethic . le & ionc terantur . Vnde quod Ariſtoteles de medicis dixerat, il
cap.ylimo.los magis experiētià fier, quã aut ftudio ,aut erudita librorum me
dicorum lectione ου ο φαίνονται ιατρικοίόκτώνσυνγραμμάτων γίνεται
illud idë de imperatoribus, & oratoribus , Cicero non minus vere
quá elegáter dixit, nec imperatores,nec oratoresquãuis artis précepta
perceperunt, quicquam magna laude dignum , fine vfu , & exercita
tione
 LIBER SECVNDVS . 505

tione comfequipaſſunt:eft enim in omni diſciplina,infirma artis præ

ceprio, abique lummaaſſiduitate exercitationis , proptereaque
Lucanus Pompeium cum Cajare componens,ita illius famam ab libro 1.
ætate iam vſque prouecta, & longa ceſſatione imminuit
Nec coierepares, alter vergentibus annis
In fenium ,longoque toge tranquillior vfu ,
Dedidicit iam pace ducem .
& fanèidem ipfe Iulius Cæſar, & Marius,ac Annibal,Metellus, &
quicunque vnquam inter antiquos duces præſtantiſlimi tuerunt
nonin vmbra ſed in campo : non audiendo, ſed videndo ,non le
gendo tantum , ſed militando, artem quam profitebantur didice
rant, omneſque idcirco in ea exercitafillimifuerunt, quod nulla
belli genuseller,in quoeos Fortuna,per varioseuentus non exer
cuerit.Quanti vero experientia in duce facienda fit,vel hoc vpum
fatis indicat,quod fi quis vnquam Romanorum,ante conſularem
ætatis annum ,ex varia gente, & diffimili bellorum genere, nonse
ſemel triumpharit, is profecto fuit Pompeius, quem tamen vna
cum Metello à Senatu in Hifpaniam miffum ,ita contemnebatSer
torjus , ita ferocitatem exultantis iuuenis, ſed vt ipfe fibi perſua
ſerat, bellorum rudis & inexperri,floccipendebat,vt multoties
auditus fuerit in hæc verba prorumpere , fi annofa hæc Vulpesa
Metellum autem iunuebat, abfifteret, virgis puerum bunc Romam
remitterem ;; nimirum fortiſſimus dux Metelli experientiam ma
gis quam Pompei audaciam reformidabat, quafi in hoc cum Taf
Jo Hermioneo conueniret , qui interrogatus ab amicis, deeo quod
Tapientiffimum eſſe arbitraretur , tager hoc eft ufum ſeu expe
rientiam reſpondit. Et merito quidem , cùm illa vt inquit Ma
nilius artium magiſtra effe dicatur
Per varios vfus artem experientiafecit
Exemplo monftante viam ,
vnde fi quis in eam diligēterà teneris incubuerit,ei nihil amplius
difficile,autarduum eſſe poteft; quemadmodum Vlyſis exemplo
declarat Homerus cùm in Iliade,tum etiam in Odyſſea: in quibus
pulliæque Dij fauentac ipſi, quem per tot errores Minerua tam
diu comitatur, quem cotetiam periculis præter fpem eripit ; nul
Lius quoque Græcorum opera, vel conſilio vtilior; vel euentufe :
licior ante Troiam excitit, vt ſi quis dignus vindice nodus occur
rat ,
 506 D'E STVDIO MILITARI.
rat, fi quæ difficultas Deữexmachina poftuler,vnus ftatim Vlyf
ſesin ſcena compareat qui mirabilis ſagacitate ingenij, quæ reli
quorum conatus deluſerant,per fe ftatim expediar; & tamen Ho
merus non hunc audacem vocat , nam in hac re Aiacem illi præ
ponit ; non fortem , vel celerem , quia hæc Achilli ab eo tribuun
tur; non opulentum, quod Priamomeliusconuenit; nec poten
tem quia Agamemnonieum ſubijcit, verum prudentem , &multa
tolerantem , ac expertum ;qualem omnino deceteum eſſe , qui for
tis, & fapiens fururus eft. Quam ergo laudem Auſonius in nobili
ad nepotem protreptico fibitribuit
Nec rudis hoc auus admoneo ,fed mille docendo
Ingenia expertus;
quam Merelloalteri exercitus Romanorum ductori, concedebar
Sertorius alteri propter ætatem denegabat; hanc tota animi pro
penſione conſectandam eſſe Imperatori, fiad verum , & conftan
tis militaris ſcienciæ decus peruenire velit; tamclarum eft, ve nee
mini cuiquam dubium eſſe poſlit.Nam & in rufticatione , & in
mercatura , & in ciuili facultate , ac cæteris artibus , nedumine
militari , rarus niſi per exercitaros foler eſſe profectus, & etiam fi
pulla alia eiuſcerei ratio fubeſſer, fed ab euentu rerum , & princi
pumexemplis,tota eius confirmatio penderet ; quis amabo Rex
tam inconfultus vnquam fuit , aut quænam Refpublica adeo ſuis
in rebus cæcucire depræhenfa eft ? ve non hunc potius Ducem
eligerent, cuilonga rerum geftarum experientia, & probata in
mille periculis fortitudo,digniffimæ commendationis elogium .
conciliarint,quàm ftudiofum aliquem ,quitoto vitæ fuæ curricu
lo ,nihil aliud dignum laude præftiterit , quàm Polybij, & aliorum
libros euoluere, vt veteris militiæ cum noua comparationem in
ftituat; aut Phalangis Macedonicæ,vel alterius ordinationis,bel
licæue morionis, & machinationis rationes intelligat;quas occu.
libro 9 . pationes fic damnabat Triuultius apud Guicciardinum , vt illas
etiam irriderer allereretquemilitum armis, & expertorum Ducũ
confilio bella geri,in acie pugnando , non figuris, quæ ab homi
nibus rei bellicæ imperitis in charta notantur, vel digito, ſeu vir
ga in puluere deſcribuntur: quod iftud non magis Duci honeftū,
z dè comp . aut profuturum cenferet, quàm Galenus parum medico conue
medic.3.c.; nire arbitratuseft, li membrorüinterſe connexiones, venarum
que
 LIBER SECVNDVS . 507
que & neruorum diſtributiones intueretur tãcummodo in char
ta depictas;aut Gubernatori ſi,quod idem inquit,exlibro ,talis fie
ri vellet.Quæ cùm eadem mens eflet maximorum Principum Ca
roli Quinti, Ferdinandi Catholici Aragoniæ , & Caftellæ Regis ,
Franciſci Primi , Henrici magni, ac Turcarum etiam Impera
ratoris , & Venetorum , quid mirum fi hi , quorum fingularis tuit
in maximis rebus adminiſtrandis prudentia; nunquam fuis exer
citibus præficere voluerint eiufmodi Duces literatos ? ſed illos
tantum ,qui ſcientiam rei militaris per experimenta didiciffent,&
in quibusnec virtus vlla ,quæ maximos Imperatores decet ,nec
fælicitas,fine qua virtus ipfa, & fciétia truftra funt,deſiderarétur.
2.
Experientia igitur,ex omnium confenfu,certiflimum iter ape. Et que huic
rit ad ſcientiam militarem , ſed nihilominus tamen lectio minime à nonnullis
deſpicienda eft , pro qua fic præfractè à muftis pugnatur , quod sur
malolectione
prefer.
experientià longehancvciliorem efle iudicent, quoniã vt monet
Seneca tardumeft, & varium quod vfusdocet, promptius autem cpift. 121.
eſt plurima legere, quàm pauciffima experiri;præfertim cum ad
experiendum vita hominis breuis ſit, ad legendum autem tem
pusexiguum ſufficiat, modo intellectus, ac memoria line quibus
lectio vel inutilis ,velcaduca cft ,oculis ſuffragentur ; vnde factum
inquiunt,vtboni Ducesviciſſim legerent,& experirentur , lectio
nemque experientià , & experientiam lectione confirmarent; ve
Romani omnes, qui cæteris pro exemplo ſunt,præter vnum Ma«
rium feciſle dicuntur.Imo vero Lucullus vt auctores fünt Plutar- in Lucullo
4.academic .
chus,& Cicero, etſi Romà profectus eſſet rei militaris penitus ru quat .
dis , & ignarus,tamen quia totū iter in Afiam,partim in percunctā.
doà peritis,partim rebus geſtis legendis confumpſerat,tantus im
perator euaſit,vt Mithrades Regum ab Alexandro maximus , eŭ
maiorem Ducem ,quàm ,quemquam eorum quos vnquam legif cp.25. lib.9.
fet, aut vidiſſet , a fe cognitum confiteretur. Quin etiam ipfemet
Cicero in his , quæ ad Papirium Perum ſcripſit,non itaforfanis
sięwix.cos loquutus eft, quin aliquid veritatis eiuſinodi ſuis ſalibus
admiſcuerit ,Jummum me Ducemlittera tue reddidere , planène
sciebam tetam perisumeflereimilitaris. Pyrrhicelibros, de Cines
video lectisaffe. itaqueobtemperarecogitopreceptis tuis :paulo poft
vero addit Kue Tandríanquam contriueram legendo,cotă in hoc impe
rio explicaui .Nequefane alienum à ratione videripoteſt, tantum
ex
 508 DE STVDIO MILITARI.
ex vna lectione emolumenti in Ducem redundare; quandoqui
dem fi admirandas putamus eſſe fenum ſententias, ipfosque pru.
dentiores iudicamus, eo quod multa eos didiſſe neceſſe eſt , quare
& illorum dicta libenteraudimus ; quanto magis antiquorum li
bri,in quibus multorum ſæculorum res continentur:, fapientiora
ſubminiſtrare conſilia ,maioremque vim , & copiam exemplorum
præbere , quæ Dux in ſua commoda conuertat,exiſtimandi ſunt:
hienim nonres quæ vni tantum perſonæ contigerunt, vt expe
rientia ,fed plurimos, ac diuerfos euentus, in infinita hominum ,
multitudine, & longiſſima hominum ſerie animaduerſos, vno ve,
lut inftanti, ob oculos ponuut : tantique hanc rationem fecit
IoannesBoterus,non obfcurusauctor politicarum diſſertationā,
vt ea potiſſimum innixus lectionem rerum militarium , experien
tiæ quæ de ijſdem habetur, præferendamelle docuerit.Sed paco
ſua dixerim ,videtur mihi in hoc , confuetudinis reliquorum
auctorum obliuiſci non potuiſſe , quæ prorſus talis eft ,vt parum
de veritate ſolliciti , fingula quæque adipfius artis. quam profi
tentur dignitatem , ridentibus ac plerumque etiam indignanti.
bus cæteris , quibusfolidamens eft,pertrahant;cùm interim non
fecus in militia,ac in cæteris artibuscontingat,in quibus frequês
vſus magiftrorum omnium præceptisobftruit, & ea plerumque
rerūignaris,ſed exercitatis fuppeditat, quæ ſi doctioribus illis.co
mittas , idemerit prorſus ac ſi nauemaurigæ ,vel.currum Fuloni
regendum tradideris. Accedane precor rei rufticæ ſcriptores Pal
ladius,Varro,Columella, Creſcentius , qui tam.acute, ſubtiliter
que de culturafrugum ,de occatione , & repaſtinatione agrorum
traciarunt, & ftiuam manibus illorum admoue, vt ſulcos æquales
ducant ,& glebas inuertant, diſpeream niillud quod in prouer
bio cft, ftatim videas, Aralrum pempe ante Boues.. lube aliquem
iftorum , quidefcribendahiſtoria,tam.eleganter quotidie,magna
que iudicij, & do&trinæ commendatione leges in vulgus edunt,
Patriciū verbi gracia,Benjum , Myliū, auctorē methodi,Foxium, 1

Kekermanium , Bernartium , Viperanum ,Balduinū, aut ex reli

quis, qui propemodum infiniti ſunt, quos vales alios ,iube in
quam , quæ cæteris præcepta tradiderunt , eadem ipfos in præ
clara quadam hiſtoria obferuare, & oppido videbis trepidare ho .
mines,titubareque ,nec minus hærere attonitos, quam aues im:
pli.
 LIBER SECVNDVS . 509
plicitasviſco , aut ad lucem veſpertiliones , vt magna planè fit
eruditiflimi Maſcardi in ſcribendo facilitas,mirumque prorſus,
& felix ingenium , cuivnitam rectè ac eleganter , vtroqueillo in
munere verſari conceſſum fuit . Præterea lulium Cæfarem Scali
gerum adi, quo nemo melius vnquã de vi, & ornatu poetices egit ,
: ac elegiam ab ipſo roga quæ venuftatem Tibulli,aut epigramma
quod Martialis acumen præ ſe ferat; opperiri credo te oportebit
Kalendas Græcas priuſquàm ab eius muſa quicquam eiuſmodi
obtinere poſſis. Denique Medicum voca , qui nullius adhuc ve
nas explorarit,neminem ægrum tractarit, etiamſi doctrinà non ,
fit inferior Hippocrate,turbari tamen ipſum videbis,& ita quan
doque propriæ ſuæ artis obliuiſci, vt quid facto opus ſit nullate
nus videar ; ac proinde interrogatus Democedes Crotonienſis
quiſnam verus eſſet, & qui omne punctum ferret medicus is re
ſpondit quiingreffusad ægrum animo non turbetur: nimirum quia
difficile elt, & pluſquam quotidiani operis, ex tempore, & in ocu
li ictu apudægrum ,de eius morbi cauſis,indicationibus, & reme
dijs conſtituere,itaut abſque longo vſu, & quotidiana ferme exer
citatione, iſtud qui promptè efficiat,vix inter medicos reperiatur
adeo verum eft quod dicebat Ouidius
Solus & artifices qui facitvfus eris!
Hæc autem ſi in reliquis artibus ita fe habent , quid de militias
Aaruendum eft, quæ vna omnium præter repentinoscaſus, & re
rum de quibus agitur præſtantiam , non hæſítantes, fed obfirma
tos Duces requirit ; quibus nihil nouum, aut inuſitatum accidat :
nihil mentem , animumque conturbet , aut iudicium ex præſidio
deijciat; ſed potius qui omnia viderint, tentarint, atque etiam ex
perti fint,quæcunquecæteris terrorem poſſent incurere ; quod
equidem quomodo ſola lectione obtineri poflit , nullus planè vi
deo . Quare eius tantum vſus commendandus eſt, quatenus opi
tulari experientiæ ſolet, & efficere, vt Imperator experientià li.
mul & ratione, tanquam vtroque crure innixus, firmius pedem ,
figat in lubrico,fæpiuſque fallente bellicarum rerum veſtigio .
Neque tamen hac datà licentià , continuo Duci in omnis gene 3.
ris libros, tanquam in viridantes hortos temerè diuertendum erit Hiforicorum
ſed delectus eorum habendus eft , ex quibus nullo labore , non
magna etiam lectione, profutura multa dlícet . Iam vero , ſi vllæ
fint
 510 DE STVDIO MILITARI .
funt eiuſmodi literæ , certè hiſtoria eft , quæ vnaijs , qui in rebus
agendis verſantur,potiffimum conuenit, nam poeſim,& eloquē
tiam , arduaſque ſcientiarum quæftiones,quanquam ingenium
admittat,negoria tamen excludunt ; hiftoria vero , nec eſſe ipfaw
fine negotijspotuit, & honeftum in primis eft,acvtile,hanc apud
eos habitare,qui rebus tractandis præficiuntur; resenim gerere,
prouincias & regna adminiftrare,nemo fine prudentia poteft ,
prudentia vero ex vſu , vfusautem ab exemplis, & oritur, & con
firmatur. Quamobrem Dux nofter hiſtoricorum præfertim le
Ctioni incumbet, tam eorum in quibus haberipofſintex vera , &
nuda relatione, omnia quæ magnis exiguiſque cyronum ,ac ve
teranorum copijsprudenter, deſperatione,audacià, caſu , aperto
Marte, aut ex infidijs gefta funt, quàm aliorum qui confcij, par.
ticipesque ſecretorum , quo eonlilio , qua mente, quaue ratione,
quidque adminiſtrarum fuerit,exponunt; nihilque eorum præ
termittunt , quæ ad mores, quæad vitam , quæue ad ciuilem pru
dentiam informandam conducunt. Vnde res Aegyptiorum , quæ
antiquiffimæ; Perſarum , quæ opulentiffimæ; Græcorum , quæva
riæ ; Romanorum ,quæ merito putantur fuiſſemaximæ ,eo animo
percurret, vt fingula diligenter aduertat , quæ ad periti Ducisin
formationem faciunt: fed non ipſis contentus Athenienfium præ
terea conuentibus, Lacedemoniorum decretis, Rumanorum Sena
tui,& Principum omnium confilijs frequens intererit ,vt ſecretas
cogitationes, & imperiorum arcana, quæ in earum gentium hifto
rijs , tanquam in occulto quodain adyto concluſa iacent,expiſca 1

ripoffit;atque ex illis habitum quendam fibi efformare,militaris 1

eius prudentiæ , & fapientiæ ,quæ in deliberationibus de bellorum

cauſis , initijs,progreſlu, atque exitu ,maximè omnium difficilli
mis, & grauiflimis elucere debent,ita enim fiec, vt præclaris iftis
dotibus , experientia ſubminiſtrante eam aptitudinem , quæ ad 1

agendum requiritur , nihil inr:Duce, quis aut deſideret, aut re

præhendat .
4. Cæterum cum hiftoria generalis fi, hocmodo , quem diximus
Quorum ali- euoluatur , infinitam habeat vtilitatem , facilitatem maximam . ,
miliares reda & incredibilem etiam oblectationem ; excogitarunt inſuper ma
dere oporter, gni Duces aliam rationem ,eiuſdem aut maioris vtilitatis,ex parti
culari, & Biographorum præſertim libris percipiendæ; cùm videli
cet
 LIBER SECVNDVS . 511
cetipſorum aliquem ſibi crebro euoluendum proponüt,qui Du
cisillius vitam ſcriptis conſignarit , cuius rerum geftarum admi
ratione maximè capiuntur,ita ut poftea toros fe ad eius imitatio
pem componant , & nulla re poffint, quàm eius lectione ſuauius
demulceri.Sic enim Alexandrum narrant,adeo caprum , delecta
tumque fuiſſe Iliade Homerica, quam rei militaris viaticum,& li
brum Regum appellare confueuerat, vt ipfam non modo inter
diu fumma cum voluptate ,vel in ipfo armorumftrepitulegeret,
ſed noctu eriam ,ea pro ceruicali, tanquam fuauioris ſomni conci
liatrice vteretur:exquo notat Victorius eum propterea à nonnul
lis.Qinoungoy fuiffe nuncuparū.Quanquam non leuis apud inultos
ſuſpicio lit , cùmnullius antiqui fcriptoris auctoritate ſententiam
hanc ſuam confirmer , Caſſandro Macedoniæ Regi,vt Athæneus
& Cariſtius contendunt,eiuſmodi potius epithecum.conuenire ,
quàm Alexandro . Sed facit omninoDio Chryſoſtomus, vt non Oratione ir
perperamiftud à Victorio dictum fuiffe exiftimemr ; etenim ve
illa prætermittam , quæ multis apud illum refpondet Alexan
der , ſciſcitanti Patri Philippo , cur huic vniPoetæ incumbens,
alios quamuisſapientes negligebat , certè vel hæcfola, quantà in
Homerum Alexandri propenſio fuerit fatis declarant , Homeri
autem poeſim folam video ingenuam efle,& magnificam, & vero re
giam: cuianimum aduertere decet eum virum, quimaximèquidem
imperaturusfitomnibus, qui ubiquefunthominibusifin minus , quo
modotamennon abfurdum fuerit,quod Rexequo quidem nõniſopri.
movti velit, Poetarum autem , vel infimis adhærere quafioriofoilli
effe liceat hoc ſciasvelimò Pater me non folum Poetam ,fed etiam
aliud carmen ,quam Homeri beroicum audientem doloreaffici; ſed
verilibet tādem iftorum epitherum iſtud aſſignandumfit, parum
equidem refert,poftquam nihil.impedit,quin fimilis eſſe potuerit
amborumin hunc vatem affectus. Quibus cum eadem plane ſen
tiebat Spartanorum Rex Cleomedes , dum Heſiodi Poema,valde
conueniens eſſe dicebat.rufticis hominibus , propter documenta
quæ complectitur agriculturæ ſummopere neceffaria ; Homeri
vero Iliadem nobilibus , ac ftrenuis, ob egregia fortiſsimorum
Ducum exempla, quibus vndequaque referta eſt. Philopoemen
vero Achæorum Dux , eiuſdem Vatis operalegebat,vtaudacior
fieret ,ficutPhiloſophorum libros, vt virtuolior , & Alexandri
Magni
 SIL DE STVDO MILITARI .
Magni gefta, quæcunque ab hiſtoricis memoriæ commendata
fuerant ,vtin ſua arte peritior euaderet; atque ita in diuerſis au
étoribus quæfiuit,quæ in vno ſolo ſe inuenturum deſperabat.Sed
non adeo moroſusfuitScipio Africanus, cui Cyri pædia , non
tam ad hiſtoriæ fidem , quàm ad effigiem iufti imperatoris à Xe
nophonte expreſſa , omnes imperialium virtutum , ac laudum
cumulos attulit;non ſecusatque Polybij ſcripra, frequenti lectios
ne trita à Marco Bruto , famam eidem ſummiImperatoris con ,
ciliauere. Sed quodnam exemplū illuftrius afferri poſſet,eo quod
inter recentis memoriæ hiſtoricos, de Selymo Turcarum Princi
pe narratur;cuius maiores cum auerſum ſemper animum habuiſ
ſent, ab annalium , rerumque per orbem geftarum lectione ; pri.
mus ipfe commentarios Cæſaris reddi Arabicè curauit , ac eius
imitatione,breui magnam Aſiæ minoris, & Africæ partem, impe
rio maiorum adiunxit.Atque vt ab exteris Principibus ad noftros
tranſeamus,quid Carolü Quintum Imperatorem ad tantā gloriam
extulit,niſi frequens lectiohiſtoriarū Thucydidis, & ſuſcepta cum
Ludouico eius nominis vndecimo Gallorum Rege , quem Phi
lippus Cominæus tàm ſcitèad viuum expreſſit æmulatio ?quis de
nique Alphonſa Aragonio Hiſpaniarum Regi ſapientiſſimo,poten
tiſſimoque,facem tot in expeditiones prætulit,niſiRomanæ cõdi
tor hiftoriæ Liuius, quem vnü ſibi præ cæteris vnicè confulendū
elegerara Ecce igitur quomodoiſtisin exemplum præeuntibus,
reliqui Duces optimum aliquem , & qui vltimum ſuæ virtutis in
hoc genere experimentum ediderit,fibiad imitandum propone
re debent, cuius nonmodo æmulationeſtimulos concipiant , ſed
ductu atqueindicatione,tanquamab Hodio, vel Hegemonio, cæte
riſque vialibus Dijs defignatum iterivgrediantur, quod ducit
ad gloriam .
S. Enimuero priufquam eiuſmodi libros euoluant, oportet eos
Tum auéto
rum de re
fedulo legiſſe , quæ tunr ab antiquis, cùm etiam à nuperis ſcripto
Brilisasi . ribus tradita ſunt de militari diſciplina , ſeu varijs rebus, quæ ad
eius illuſtrationem non parum conducere poſſunt; & quorum in
recenfione, cùm potior fit eorum numerus, qui hoc autfuperiori
fæculo,in iftud argumenti incubuerunt, quibufdam forſan videri
poſſet, nos eorum laboribusfacili negocio carere potuiffe , niſi
temporum iniuria perniciem antiquioribus cunctis intuliſſet,női
quam
 L'IBER SECVNDVS.: 503

quam ampliusextamacerbo, & luctuoſosreliquorum quoquein

omni genere ſcientiæ volumimum naufragio , emerſuris : fed ita ,
mihi perpetuobenefit,vtiſtiin errore grauiflimo verſantur:mu
tata ſiquidem tempora,diuerfos mores intulerunt , variamque & .
penitus à Græcorum velRomanorum conſuetudine diftingam
belli gerendi rationem.Vnde quemadmodum nunc maximè om
nium ridiculushaberetur, quinegle &tis fulminalibusmachinis ,
arcium noftrarum propugnacula,ſubruere impacto ariere vellet,
ita nonminus peccaret,qui Heronem ,vel Athenæum ,qui dema
chinis fcripferunt, fibi tantummodo conſulendos arbitraretur,
neglectis interimrecentioribus, qui dehis, quæ apud omnes funt
in vfu;pulcherrimos commentarios edidere : omnibus ergo opus
eft,tamvetuſtis obipforumpræftantiam , & virtutem ſingularem ,
qua rebus etiam difficillimislucem , ac ſplendorein attulerunt;
quàm nquis ob rerum explicationem , quàm fruſtra ab alijs re
quiras, qui antequam illę , aut inuentæ ,aut vfu receptæ forenc
vixerende
6.
Arque yt illorum feriem ordine quam fieri poteft commodiori .
proponam , illosprimum recenfebo quihominum incurià , tem- recenſenter:
porum lapfu ,Barbarorum inuafonibus, Principum edictis,ma
gnis recurrencibuſque per ignem , aut eluuiones , orbis flagellis ,
cæteriſque eiuſmodicalamitatibus,perierunt,de quibus opportu
nior mihi locus erit copiosè dicendi ,in Barberino,ſeu triplici dia
logo de librorū interitu: mox quiadhuc in Bibliothecis litu pul
uereque obfiti , ac velut fepulti delitefcunt : deinde yetuftiores
omnes qui typorum beneficio in aſpectum communemque
omnium vtilitatem ,quotidie producuncur, ac demum ex recen
tioribus eos , qui publicæ cõmendationis teftimonio ,cùm ob do
& rinæ præftantiam , tum ob materiæ difficultatem , vel neceſſita
tem iftud conſecuti ſunt, vt à nobis reticeri in hoc cenſu , abſque
flagitio non poffint . Sed priuſquam huic operi me accingam ..
pon abfurdum forſanerit,easrationes in medium proferre ,quas
amicorum meorum nonnullis reddendas putaui, vehementerà
me efflagitantibus, vtoblata tam commoda occaſione de libris
militaribus dicendi , Bibliograpbiam polemicam adornarem , quæ
non ſecus acpolitica ,quam fuperioribus annis optiino meo , & le
Etiſſimo amico Domino Gaffarello dicatam , Bibliopola Venetijs.
Kk Typis
 514 DE STVDIOI MILITAR I.
typisſuis edendam curarunt, omnes ſcriptorespolemicos venti
laret,excuteretque acri cenfurà adhibira, & prolato de ſingulorã
virtutibus acvicijs,prout mihi conuenientius videretur, æquilli
mo iudicio; & fanè potuiſſem nodifficulterin hoc confilium de
uenire, fi omnes libros de quibus mihi fermo inftituendus eft ,vt
politicosantea feci, lecione triuiffem aſlidua ;aut faltem Romæ,
apud Illuſtriſſimum Equitem Caffianuma Puteo,cuius honeſtà ,
& liberali propenſione in literas ,mirum quantus hicmeliori.
bus ftudijs honos , atque incrementum accedat , quique me, vr
foletetiam cæteros, perbenignè,ac amanter complexus eft, vide
re illos, atque euoluere in inſtructiſlima fua Bibliotheca potuiſ
fem . Verum quia præter paucos , quimihiinikud opus incum
benti, ad manus fuerunt, cæteros omnes, aut tuburcinatim tan
tuin , & magna feftinatione percurri,auttitulorum modo tenus,vt
nuperosferme omnes cognitoshabui: elucubrandumquemihi
in hac Ciuitate Reatina hoc opus fuit,vbinon ita densé veterum
literarum ſeges eſforeſcit, vt etiam fi multum inquifitè, multum
que ſollicitè priuatorum omnium plureos, & Bibliothecas excuf
fi, quicquam tamen ,quod operæ pretium effet,reperire in ea po
tuerim ; idcirco maluià ferendo de cunctis iudicio temperares
quàm infcitià, auttemeritate mea, officere cuiusquam fcriptis ata
que dignitati; ſariſque mihi viſumeft ,Ludouice Comes, ſi candi
de hic, & bona fide tecum agam , cùm accuratè , & exquiſite ve
opus quidem effet,non poflim .
Quod igitur inulti; ac propemodum infiniti fcriptores , rem
Antiqui de-. militarem , etiam tum cum rudi , & incondito modo fieret, ícrip
perdiri. tis ſuis illuftrare conati fint , equidem dubitari non poteſt, poft
quam Aelianus celeberrimus ille ſophifta , qui initio libri ſui
de aciebus inſtituendis , tot ſcriptores recenſer , quorum in hac
tradenda fcientia non minimum labor innotuerár,'ita demum
finem in illis facit, fed ut omnes commemorem ,quos videre aclegere
contigie ineptum arbitror , nempe quoniam , ve inquit Vegetius ,
Jibri 1. c. 8. Lacedemonij quidem , Athenienfes alijque Græcorum in libros re
tulere complura que Tactica vocătur, atque, vt etiam libro fecundo
aſſerit,idem fecere complures . Vnde æftimari merito poteft, quàm
iniqua ſemper, & reluctanre fortuna literati vfi fint, quorum
monumenta fic intereunt in dies, obliteranturque ,ne multoruin
qui
 :: LIBER SECVNDVS . 5:13
quidem nonline feruato ; vt Patricius cùm omni ope';& indu
frià in eorum diſquiſitionem , ac veluti detenebrationem incu:
buiflet,quinquaginta tantū inuenerit,ex antiquis illis, quorum ad
nos nomen peruenit ,omniū vero fermeſcripta deſideratur.Nam
fi re &te calculum pono cùm ex ipſis qui à Patricio recēferur, tum
vero ex alijs, quorum mētionem factam apud alios auctores fuille,
animadeuerti , penitus interciderunt omnes hi fequentes Thales
Gnoſius Poeta Rhapſodus,qui Pæanaſcripſit,& hoc tantuin no
mine laudatus fuit à Suida ;Tyrreus elegiographus , & tibiceny,
qui ab eodem auctore,ferturfcripfifle libros de Republica, & ad
naonitiones verſibus , & carminum claſſicorum libros quinque ,
quorum fragmenta quædam , leguntur adhuc apud Scobæum, in
fermonibus de bello & de audacia ; nec inutilia ſunt ad eius co
gnitionem ,quæ de co habet Franciſcus Floridus in varijs. Ang
charfis Scytha qui vt memoriæ à Laertio conſignarum fuit,de his-,
quæ Scytharum , atque Græcorum ad vitæ frugalitatem , & res
bellicas , legitima ſunt, fcripfit, verſibus octingentis. Democritus
qui ab eodem Diogene,militaria , & armorum dimicationes ex
plicaffe dicitur ; tum & nomine multum huic affinis Damocritus
quē Suidas refert, libros duos de aciebus bellicis fcripfiffe.Clearn
chus Solenfis peripatericus apud Athenxum paſſim laudatus,
qui tot eius monumenta adducit in teftimonij. fidem ; vt mi
rum fit,in ipfisnon reperiri tactica , quæ tamen Aelianus ab eo
fcripta fuiffe dicit:Demetrius Phalereustanquam ſcriptor tacticus capite 1.
pominacur à Polybio , in fragmentis publicatis primùm latinè
tantum à Raphaele Cyllenio , & poftea Græcè etiam à Caſaubo- ex sc.libro
no. Pyrrhus Epirota,eiufque filius Alexander , & quid.conſilio
ipfis erat Cyneasslaudati omnes fuere ab Aeliano ,& fi Alexan cpiſt.ss.lib.9
drum excipias,etiamà Cicerone, his verbis ad Papyrium Pætum
fcribente, Pyrrhite libros, ao Cynes video lectigaſſe ; & vero com
mendantur inſuper prioris ſcripta de aciebus inftruendis ,à Plu
tarcho ;& Aeliano tefte Cyneas Aeneæ poliorcetica incompen
dium redegit.Euangelus refertur quoque ab Aeliano inter modeller
ries fcriptores eiuſque Tactica , plurimi fecit dux inſignis Philo
pamenes , quivtex Plutarcho habetur , inter aliorum ſcriptorü
lectiones in Euangeli tafticis maximum & indefeffum Audium po
nebanScoịcus præterea poffidonius artem ,vt inquit Aelian us ,ta ;
Etisam
K k 2
 516 DE STVDIO MILITARI .
Eticamſcripſerat;quem auctorem , qui eundem fuiffe arbitrabi
tur, cum ,eo quem Athenæus refertcum Scipione vixiffe , & Sni
das Polybij hiftoriamlibrisEll. continuaſſe, is meo quidem iu
dicio , non errabit Stratocles ; Hermias ambo de tactica: Ho.
meri, ætate vſurpata, libros ſcripſerant , faudatos: ab .Aeliano ;.
Quod idempofteaFrontinus vir conſularis, feciſſe dicitur no qui
dem in libris ſtratagemarú ,qui vulgo editi circumferūčur,abfque
vlliusimperatoris nomine, quod ipſis ab auctore præfixum fue.
cap.3.lib.z. rit,cùm tamen .Vegerius dicat, Frontinú D. Traiano , ob eiusmodi
comprobatüinduftriam : & lanè quicumque veinquit Steuye chius
ipfius auctorispræfationéin Stratagemata vigilans legerit;fatea:
cur oportet; aliosà Frontino libros ſcriptosfuiffe , quorum nuoc:
vt multorum aliorum iacturà multamur . Sequntur in Aeliano
Pauſanias.de quo nihilhic habeo quod dică, ſiue mea culpa, qui
non eos auctores legi,a quibuslaudatur ,fiue ipſius iniqua, ſorte
qui apud paucos admodum nomen obtinuir . Quemadmodum
etiam contigitEupolemo,Brionisſeu Bitoni; ( nifi potius ille Bitons
fueritcuius fragmēta quædam habentur edita ) & Harpocrationis,
ac Iphicratijquiomnes referunturab Aeliano inter Caxrirou... Præ.
terea.deſideraturadhuc,opusillud magnum Aenee tactici,tanto
pere celebrarumab Aeliano , & Polybio, de ijs quæ adimperaro..
riam artem pertinent; quandoquidem commentarius poliorce
ticus. editusà Caſaubono ,,minimai pars.eſt operumceleberrimë.
ipfiusauctoris ,qui libros alios ſcripſeratde toleranda:obſidione,
de bellorum apparatibus,dere.caftrenfi ,de rerum : euentibus ,
& nonnullos fimiles,quorū ne quidem tituli,in conuerſione illas
temporumr , quæcuncta vel abforbet ,vel immutat, perennare :
potuerunt. Sic Aelianus idem fatum expertuseft, in ijs quæ fe.
cap.2.tactici. dicturum promiferat,de pugna nauali infticuenda,cùm alioquiin
libroedito, de terreſtri tantummodo differuerit ; & quid nietiam ;
Iulius Pollux,quem aliquid tacticum fcripfiffe, fatis indicant.ver
cap. 1o . ba ex eius Onomaſticilibro primoiamautem de biſce nominibus
nonexaflè, nec propriè loquor, namb &cd tempore , & fermone indi- .
gentlangiore; cùm vobis.tacticum , autftrategicum.librum componam :
cumiode Pleſio, & tranfuerfo oblongo, O : de inclinationein frontem
caudam , & infcutum , c .in.baſtam , departibus, & ducibus,do
motionibus, & operis fingulatim.cuncta.cxplicabo.Nec fi quis hodie
plus
1
 LLIBER SECVNDYS , 1 $ 17
plateosomnes Bibliothecarū excutiar,propterea inuenier in illis
Equóre tor Extrudo quem citatEuftachius ad Iliadem ville ſi quidem
quibus in oris verſetur nobis ignotūeſt. Vt nufquam etiam appa
parentMacrimilitarium Bobría dás: TarruteniPaterni BiBaíce the
Araes; Menandimilitarium B.Bríe téasseg ; & Pauli liber ſingula
ris de poenis militum,quorum omnium mentio habeturin indice
Iuriſconſultoruin Pandectis Piſanis præfixo. Quin etiam pe :
rierunt libri Philonis mechanici de portubus faciendis., de arma:
mentario quod feceratin pyreo portu , de literis clam mittendis ,
& multi alij qui magnam affinitatem videntur habuiſſe,cùm Ae
nex iam enumeratis: & vbinam ſunt Heliodores Periegetes,lauda
tus Harpocràtioni in yoce víxen ; ac Polemon Straboni quoque , & libro g.
Athenxo commendatus , qui de Cecropia , feu Athenarum arce libro 11 .
ſingulares libros ediderant? vbi Theognidis elegia, ſcripta in eo
rúm gratiam , quiex obfidione Syracuſana eualerant ? vbi Anti
machus,Menelaus Aegius, & tot fcriptoresqui bellũ Thebanum;lor
ab Athenæo, Aeliano, & Suida relati,qui Troianum , for laudati à libro 3 . 3

Iacobo Mazzonio in Apologia pro Danre , & Franciſco Patricio capice 60.
in decadibus paticis , qui quorundam Regum ,aut Heroum fa
cinora bellica decantarunt? cum nulla fit ratio ,cur ipſe Patricius
Homerum potius quàın Marjum , aut Charum, quorum hic Oui lib. de point
dio tefte Herculis , alter vero Amazonum vtinquit Martialis res eleg.vis..
geftas carmine expreſſit, aliofque ciusmodi poetas,inter rei mili- libro 3 .
taris ſcriptores recenfeat. Sed vbitrecenti hiſtorici pugnæ vnius
Maratoniæ ? vbi Simon Athenienfis quem Suidasextollit,ob mira
bilem librum quem ediderat de internofcendis.equis , & de quo
intelligendum exiſtimo Clementem Alexandrinum ,cùm inquit,
fi quisSimoni studuerit fieteques ? vbi Sarmenes qui primus teſte lib.34.cap.8.
Plinio de equitatu fcripfit ? ac denique vbiarchitecti illi qui lib.16.cap. 4.
quemadinudum poftea Vitruuiusfecit , multa etiam variæ ma
elinationis bellicæ præcepra tradiderāt Agatarchum dico, Deme
tróun ,Anaxagoram ,Ctefiphontem , Metagenem , Ichinum , Carpio
hem , Hermogenem ,Argelium , & Saryrum ; horuin certè omnium
iactura, leuior forfan videri poffet, ni & Latini fernre omnes eadē
quoque tenipeftate abrepti fuiflent. Nam præter tot volumina
die lure Feciali, quorun vix ad nos fama peruerit; prerer L.Cin
rü ,libros fexde remilitari;quoš citao Agellius,
Kk
& Gorneljeadem
Celfi de
3
 I
518 DE STVDIO MILITAR .
eadem re opus,cuiusmētio facta reperitur à Vegetio , & Raphaea
lib. 1. cap. 8. le Volarerrano in Antropologia ; ceciderunt quoque Varronis ,
libro 14 Plinij , Alimenti, Frontanis , fitamen alius fit à Frontino , de quo
fupra ex occaſione dicebamus , lucubrationes tacticæ ; cecidit, &
Tullius nant qui hodie ſub eius nomine libellus circumfertur ,
parte ro. lib , eumAngelus Decembrius pertinacitercontendit, indignum eſſe
a de re ficera tanti hominis grauitate, & eloquentià ,plenumqueineptijs, & pre
Jeneis qui vulgaritati, quàm veterum dignit ati conuenire magis,
Nobiſque carendum eft Augufti, Traiani, Hadrianique conſti
tutionibus; nam Catanis Cenforij libros de re militari, de Tribue
bis militū ,de præda militibus diuidenda,quorum teftimonijs fre
quenter vtuntur Seruius, Nonus,Agellius , Sextus Pompeius , &
alij , quid attinet commemorare ; quando nec videre eosaut re
perire licer.
g . Ab hoc vero l'uctuofo , & multum infelicinaufragio , non horū
Manu foripri modo librorū quiſupra enumerati ſunt, ſed' multorum quoque,
in Bibliorhe. quorum ne quidem nomina ad nos peruenerunt ; ſuperſunt ho
his latentes
GraciArabes die , & quaintegri, qua magna partemucili,diuulliquein partes ,
Lasini,uulga cum blattis ac tineis Bibliothecarum luctantur ; Daimaci com
Tib . cap.8 . mentariaobſidionalia,quæex Creta Venecias aduecta,Magius ſe
vidiſſe teftatur in miſcellaneis . Dionylü Longini,aut Longianita
Ctica multi laudant,& excare ferunt, ſed vbi nam locorum , nemi.
nem hactenus, vidi quidiceret . NicephoriImperatoris de euen
tibus bellicis & excurſione opera, ſeruancur in Eminentiſimi
Principis Franciſci Barberini inſtructiſfima,& in.inclyra Serenil
fimi vtriuſque Bauariæ Ducis Bibliotheca,Vienna Auſtriæ ,& in
Farneſiana;.Vaticana,& Palatina,nec dubium eſt etiam quin Pa
xiſijsin:Regia , & Mediolani in Ambroſiana, cui mulcum com
modi arque decoris ex Pinellianaacceſſit; quamquam non æquè:
in iilis omnibus ,codices integri reperiantur , cùm Barberinus
octo capitatantum continear ,Bauaricus quatuordecim ,cum las
cunis non paucis ,& aliquieriam vigintipolliceantur- Apollodor
mipoliorceticon:opcimus, veexiftimo,omnium.codex habecur in
BibliothecaRegia, unde paſſim : laudatur à doctiffimis Rigaltio ,
& Caſaubono ; Vaticanaeriamnonnullosſuppeditat cum figu
ris; nec Pinelliana eo quondam auctore caruit , qui forfan Dunc
Mediolani certius inuenietur . Extat etiam in Chriftianiffimi
Regis
 LIBER SECVNDVS . 519
Regis Bibliotheca liber eximius Pbilonis Biſanzinicognomento
Mechanici :in quo ex relatione Caſauboni, de fabrica turrium , in notisad Ae
murorum , & aliarum munitionum primò agitur; deinde toleran- ncam .
dæ obfidionis dantur præcepta ; poftremò tentandæ oppugna .
cionis rationes docentur , quæ omnia continentur pariter in die
uerſibus codicibus Vaticanæ ,cuius indicem polemicum ingratus
omnino lim, ni me debere fatear,vira præcellentis ,& accurata
eruditionis famà, ſupra meum , aut cuiufquam alterius præconiū
notiſſimo Lucæ Holſtenio; Cæterum quidehoc Philone , cuius
Hero Alexandrinus meminit, & quem annum circazab vrbe con
dita, ſexcenteſimum primū,vixiſſe ferút,plura ſcire volet,nec trita
quidem ea, autè vulgo ſcriptorum lecta ; huic adeundus erit , &
conſulendus vir inſignis liceraturæ Leo Allatius, in Diatriba de
Philonibus , quam velut appendicem primo voluminimiſcella
nearum ſuorum ,Pariſios edendam tranſmiſit. Athenai non illius
quidem qui Deipnoſophifton ſermones , altero à falutehumano
generi reftituta fæculo, collegit , led mathematici cuiuſdam anti
quioris,fragmenta duo,græco ſermone expreſſa , habentur apud
Vitruuium ſub finem operis de architectura : præter quæ cir- lib 30.capiti.
cumferuntur etiam mechanica haud mediocri volumine, quod bus 18.&ro.
inter iſtius generis calamo exaratos codices, fi mea non me fallit
obſeruatio , frequentiſſimum eft ,certè vidi illum Pariſijs etiam in
priuatorum muſeo, vidi Vrbini in prægrandi codice cum varijs
auctoribus tacticis, quorum mihi tunc temporis nomina figilla
tim inquirere,non vacabat; ſed imperialis,Farneſiana, Pinelliana
Vaticana; & vno verbo Bibliothecæ fermè omnes , quarum no
men inter literatos non obſcurum eft,huncauctorem habent; vt
fi quis propterea eius edendi curam recipere in ſe vellet,non niſi
feliciterlaborem hunc fibi ceſſurum arbitrari poſſit. Imo Epima
cbi helepolis fiue capiurbs quæ ex Athenæi magno opere videtur
excerpta fuiſſe, in ijſdem Bibliothecis, & vaticana præſertim repe
ritur,Græca ,necnon Latina quoque,quanqua pofterior hæc non
Epimacho alteriue auctori tribuitur. Pappi,Biconis, Creſiby, Dia
dis veteres quædã fchediæ meialemuncãow ofgarw ,magno olim vſui
fuerunt eruditiſſimo Turnebo , ad medicinam faciendam deplo
ratis Vitruuij locis , ex libro vltimo , qui rotus eft demachinis capice.4
bellicis, vtipfe libro fecundo aduerfariorumKteftatus eſt; ſed Ri
k 4 gal.
 520 DE STVDIO MILITARI .
galtius poftea integrasquorundain inſtrumentorum deſcription
ne, ex melioribus eorundem aućtorum fragmentis , ad Onofan .
dri ſui illuſtrationem protulit ; vtinamque cætera eodem modo
quæ ad Onofandrum minime pertinent,attuliffet;ac Bitonis, præ
fertim opus ad Attalum de conſtructione bellicorum inftrumen .
torum , & catapelticorum , non magno labore integrum edipof
fet,ex codicibus vaticanis tum Regijs, & quiex Pinelliana,Farne,
fara alijſque Bibliothecis haberinon ita difficulter poffunt. Her
ronum autem vt diuerfa opera , fic non viia quoque nomenclatur
ra fuit,n-am alium -inuenio Alexandrinum fuiffe , & Cteſibij diſci
pulum', qui eodem fermè tempore cum Philone Biſantino vixit;
atcoipfo Iunior alter fuit cognoniento , Mechanicus , cuius mo
minit Heliodorus in opricis,videturquemihi eo tempore floruiſ
fe,quo primum Agareni,qui & Saraceni dicuntur, Imperio Ro
manomoleſtielle coeperunt, vnde vt eoruin conatibus,facilius
obfifti poſſet, Hero nofter,quãdoquidem & ille,chriſtianus erat;
librum ſuum de machinis bellicis edidit ; ſed præter hos , tertium
inuenio , cominendatum à Marino Neapolitano in vita Procli ).
qui mathematicus etiany fuit , quanquam vtætate àduobus illis,
fic religione , ab hoc vltimo potiſſimum diuerſus; finguli vero
cū pluſcula opera mechanica ediderint,quæ nondumplane apud $

doctos conftat, cuinam-illorum tribuenda ſint; non mibi tantum

aſſumā, vt deea lite pronunciare velim, ſed' Allatijmei diatribam
opperiar , aut in Salmaſij decretis, qui propediem illuſtratos anti
quæmilitiæ ſcriptoresgræcos edituruseſt ,tanquā à quibus pro
uocare non licet acquieſcam ,multoqueminusin M. SS. codices
qui ſub eorum nomine de varijs rebus mathematicis , & bellicis
circumferumur inquiram ; cùm nulla fit bibliotheca paulo in
ſtructior,quænon multa opera', fub eiuſmodi-Heronum nomine
in pluteis afferuet,ve indices librorum percurrenti ,nihil frequen
tius occurrat . Iulij Affricaniopus magnum de Ceſtis n-allibi-gen
tium comparet , fed quieius partem faciebant libri quintus , &
fextus de bellico apparatu, cum Romæin Vaticana , Palatina ,
Barberina,Farneſiana, tuut Monacis Pariſijs; atque alibi ſeruan
tur ; bono ve literatorum omnium , fic eius auctoris fato , cui nir
fi ab obſeruationibus quibufdam ſuperſtitioſis , non aliam poflis
Dotam inurere,magnusquippe vir fuit, & in varijs doctrinis, ag.
tem
 " LIBER SEC VNDVS 521
temporum præſertim ratione apprimeverſacus; } emadmodum
ex eius chronico patet ,abſquequo fuiffet , nec Eufebij torfan ,
nec Hieronymi , aut alterius fcriptoris chriſtiani quicquam ,
quod laudabile in eo ſcribēdi genere effet,haberetur.Sed præter
opus illud de bellico apparatu , quod Caſaubonus videtur quo
dammodo innuere, tranſcriptum fuiffe ex libris Aeneæ Tactici
fcriptoris antiquiſſimi fanè, & probatiſſimi; quodque in Baua
rica non duobus libris , fed capitibusLXXIX . diftinguitur ;Do
etiſſimus Rigaltius aliud quoddă volumen ,chi titulus eft nopexßo- ia gloſsario.
και οκτ σρατηγικών αατάξεων fiue monita de js que faciada Jiunt in
ordinatione exercituum ,eidē etiam lulio Africano attribuit,quod
fi ita eſt ,gaudeo repertū tādem fuiſſe, nomen iſtiusAnonymi fcri
ptoris, qui fub eodem ,aut parū diuerfo titulo, & in Barberina, &
in quibuſdam alijs Italorum Bibliothecis lager inglorius . Leonis
Imperatoris conftitutiones quædam , & fragmentaeriam ex Nau
machicis extant in Palatina , quæ Vaticanæ non ita pridem ad
juncta fuit; ſed non puto quicquam in illis diuerſum effe,ab eiuf
dem Imperatoris tacticis, quæ Meurſius in lucem protulit;nam ,
& in illis decimanona conſtitutio, tota de nauali prælio eit .Qur
mobrem pluris nunc facienda funtBaplij patricij Naumachica
quæ ex Regio & Palatino codice forfan integra proferri in lu
cem poffent, nam Pionellianus, mancus erat in fine. Mauricij
Atrategicorum libri duodecim ,pafſim quoque afferuantur in Bi
bliothecis , atque vtputo omnium integerrimi in Ambroſiana ,
cum varijsalijs auctoribus tacticis,quiquondam Vincentij Pinel
li fuerunt; & Romæ in Vaticana, aut Altempſiana, ex optimo co
dice Peruſino, quem difficile eftfcire in vtram vis translatus fue.
rit; nec dubito præterea eoſdemi Pariſijs extare in Bibliotheca
Regia , & Tholofæ in collectione eiufmodi auctorum militarium ,
quam haber penes ſe illius vrbis Archiepiſcopus dominus å
Sancto Armando, variorum ,& optimæ notæ librorum conqui
fitione meritò celebratus, ſed eiuſdem Mauricij reperiuntur dug
alia exemplaria Romæ in Eminentiſſimi, acmunificentiffimive
rèque librorū , & literarū literatorumque amantiſſimi Principis
F.Barberini Bibliotheca,vnû quidēantiquiſſimo charactere exa:
$ ratum , fed primo , & ſecundo libro mutilum ; aliud vero minus
probatæ fcripturæ , fed integrum ;vtriquevero ad nectitur, ne,
fcio 1

1
 522 DE STUDIO MILITÄRI .
fcio an eiuſdem , aut alterius auctoris, de pedeftri agminetractai
cus viginti quatuor capitibus conſtans; & ibidem reperiuntur
etiam duo alij Anonymi ſcriptores Græci, quorum primus eft
de oſidione , quomodo fcilicer eam ſuſtinere imperator aut
ſoluere debeat ; quivna cum præcedenti, reperituretiam in Va
ticana, atque alibi pafſim ; alter vero excerpta ex varijs confti 1
cutionibus continet, qualis eſſe debeat copiarum præfectus,'mul.
taque haber curiofæ , & elegantis do & rinæ,ſua per capita diftri
butæ.Vnde venit mihi foepius in mentem dubitare, vtrum hic
idem cum Anonymo illo fit,doctisomnibus notiſſimo, qué Rigal
tius eundem forſan eſſe cum luliano arbitratus eft; & cuius cùm
LXIX . capita effe deberent,vndecim tantum priora cum duode
cimiparte,in Gallia reperiuntur, & Mediolani quidem in Am
broſiana octaui pars pofterior, cum tredecim alijs fequentibus
capitulis , vfque ad vigeſimum primum . Quin etiam cùm refci 1

uerim à Flaminio Catellano , Vrbini in publica Bibliotheca , li .

brum eſſe cuiufdam Anonymi Latinè redditum à Ioanne So
phiano, non minus adhuc animi pendeo,quid de illo tandem fta
tuendum fic, maximè cum in indice librorum Beifarionis , relată
viderim Nicolai cuiuſdam Sophiani librum , eidem cardinali
dicatum de rebus bellicis , qui forſan non erito à prioriillo di
uerſus; vnde cùm ex tot ambagibusexpedire me facile non pof 1

ſim , neque etiam alios magis in illisinuoluam , frigida quadam ,

aut inaniconiectura , quæ haud vnquam niſi ab ipſorum libro
rum inſpectione, fieri rectè pofſit . Porro his auctoribus, qui
principum loco haberipoflunt , addunrur à nonnullis Theon
phili Philofophi de præſagitionibus bellicis ex cæleſtium the. »
matum infpe &tione , opus mutilum & imperfectum , faltem vt
Chilade.2.
hiſtor. 35 . in codice vaticano habetur . Anthemij auctoris à Tzetze lau
dati, de admirabilibus machinis argumenta mathematica , quæ
ex codicibus vaticano , & Altempſiano exſcribi nullo nego
tio poſſent, fi ea non potius aliarum artium machinis quàm
milijaribus explicandis dicata forent. Anomymus foepiſſime à do
&tiſſimo Rigaltio laudatus meiratascoswazairtyideft de ordine do
collocationecaftrorum fiue tentoriorū. Nicephori Blemmide libellus
de officio imperatoris ,quem ſe inter miſcellanea editurum re
cepit Leo Allatius. Militaria monita diuerſa abſque alio titulo ,
 LIBER SECVNDVS. 523

velauctore, quibus nihil eft in Bibliothecisfrequentius:ac deni

que Naumachica , & Strategica varia ,quæ velut Hippoliti mēbra
huc illucque diſperſa iacent, & Aeſculapiū ſuum in Salmafio ex
pectant, qui Græca hæc omnia,ſuis quæque auctoribus reftituat,
probet, excutiar,damnet, & obelo ac alteriſmo, prout illi om
nium acutiſliino cenſori videbitur,noter . Sequuntur vero eiuf
modi codices græcos, Arabici quidam nuper ab eruditiſſimo Go.
lio ex oriente in Ollandiam delati, ſcilicet Heronis mechanici Ba
rulcus ſeu de trahendis oneribus libri tres, græce perditi , arabice
ſuperſtites. Ars fagittaria metricè deſcripta, & commentarijs il
luſtrara . : Abi Herten de ſpeculis comburentibus, de quorum vſu
in bello ,nobis poftea dicendum crit, tractando de machinis mi
rabilibus.Et Anonymus de rebusbellicis, totaque Pyrothecnia
Atque hifuntauctores,præcipuè apud criticos, & antiquæ litera
turæ ftudiofos omnes,commendati; nam ex latinis paucos in Bi
bliothecis reperio,qui ætatem tulerint, quos non item priuatoru
plutei,iam antea editos,varijſque correctionibus, & notis illuſtra
tus, typorum beneficio feruent; qui vero tanti non fuerunt , vt
ab aliquo velut altones è colomna leuarentur , hi funt, Ando
nymus quidam peruetuftus, & omnino non pænitendæ lectionis
de re nauali, quem doctrinæ & probitatis conteſtatæ medicus D.
Ioannes Rhodius , mihi aliquando Patauij ,vbiſuauiſſimècum
illo,meminimelongos conſumere Soles,fimul cum pluribus alijs
MSS codicibusdiligenterà ſe conquiſicis oftēdit.Leonardi Areti
mi ſcriptoris minime inter plebeios habendi,Dialogi duo de mi
liția & eius ortu,quioprimecurati, & tractati extant Vrbini, in Bi
bliotheca quæ quondă ducum fuit , tū etiam in diuerſis Vancanæ
codicibus. Reperiunturquoque in eadem Vrbinarium Biblio
theca,fratris. Angeli Tertonidiffertatio de rebus ad vtramuis ter.
ræ marifque militiam ſpectantibus ; & tractatus de re bellica ſpi
rituali per comparationem téporalis ,editus à fratre Bartholomeo
ordinisfratrum Heremitarum SanctiAuguftini, & Epiſcopo Vr
binate;quem eundem effeputo cum eo, quiex libris Sancti Au -i
guſtini , opus fogulari ftudio, fecundum Alphabeti ordinem .'
collegit, mille loquium Auguftinivulgo appellatum ; Porroliber
eius de re bellica,reperitur etiam MSin AngelicàD.Auguſtini Bi
bliotheca,ſed certia.parta mutilus,quæ eft debello nauali, tribus.
autem
 524 DE STVDIO MILITARI.
autem primis capitibus operis ſui, comparatiónem illam militiae
ſpiritualis cum temporali, inſtituit, verum inreliquo opere des
temporali tantum loquitur , eodem ferme'modo quo deilla tra
EtaruntAegidius Romanus , & alij eiuſdem fortis auctores editi .
Htis neſcio an recentiores adhuc fint Marcellus Marcheſius Epiſ:
copus Signinus, qui de modo pugnandi cõrra Turcas præſertim ,
libros quinque compoſuit in Vaticana afferuatos . EtLampiBu.
ragi Strategicon aduerſus eofdem populos,ad Nicolaữ Quintum ,
de quoaućtore mentionem fieri video , in indice M.S. codicium
Beſſarionis Cardinalis . Sic etiam penes Eminentiffimum tuum
Patruūliber ingens aſſeruatur,cuius conipēdium , paucis ab hinc
annis , Luthetiæ patrio ,eodemque fermone, & titulo , qui haio
ris illius operis crat, editum fuit Roſeti feilicet feu arboris bellico
rum Stratagematum ; eſt vero liber hic admodum vtilis , militiæ
quæ in Gallia ſub Carolo V; & VI.anteducētos annos per varias
machinarum ; & ordinum rariones obtinuit, ob oculos ponendæ.
Quemadmodum ex alio quipenes eundē,abfque auctoris nomine
cuſtoditur , equitum ,& modus equitandi,qui tunc temporisin,
vſu erat, gallico veteri idiomate confcriptus haberi poteft. Deni
que iftis ominibus fuccenturiaridebent Blachas quidani nobilis ‫ز‬
& Poeta ex eorum clafsè, qui quondam in noſtra Prouincia cele 1

bres fuerunt, fi quidem vtin eius vita refert Michael Noſtrada

mus , librum vulgari lingua fcripfit,de modo belli re &tè ad mini
ſtrandi, liue ex titulo quem ipfiauctor præfixitla maniera de ben
Guerreiar. Itemqueliber HieronimiMagij de technis militaribus, 1

queina à ſe.compofituin fuiſfe teftatur , & alter quem de diuerſa

rum machinarum ,terreftrium perinde ac haualium ratione,ad
dició eciam figuris, ſealiquando editurum pollicitus fueratDomi
nicus.Cyllenius , in præfatione librorum ſuorani de verere, &
recentiore ſcientià militari: nec non commentarius Angeli Monoa
forsi ad titulunr authenticbrūde.armis;quem ipfe in libro floris:
Italicæ lingua vbi vocē vivegv explicat , & forfan eriam in dictio
nario fuo, quod vulgo de la Cruſca dicitur,factum à fe conienio
rat . Tüm Henrici illius Cornelij qui malè poft modum obartes'
imagicas audijt, Pyrotechnia, cuius frequenter in cpiftolismcmia
nic; IulijCajarisScaligeriopus integrum de re equeftri,quod fibi
turto ablatum fuifle conqueritur .: Maximilanique Geisdorfleri
copi ?
 LIBER SECVNDVS . 525
copiarum quas ex Germana Veneti conſcribunt ductoris prom.
priſlimi, ars militaris recentior;per tabulas eo modo digefta,quo
1
Ramus, & Zuingerus Philoſophiæ ,ac Vvecherus eriam medici.
næ partes omnes per certas , & accuratas diuiſiones complexi
ſunt. Etvincentij Marineri Hifpani Eclogæ militares quinde.
cim ,verſibus Latinis conſcriptæ d,eliteſcēteſque inter varias eius
compofitiones,quas nuper in programmate quodam edito recē
fuit , puto vt miraculum ſui faciat, adeo ſunt prægrandes, & nu
merolæ . Ac denique Abra de Raconis præfe & us expenſis ſub
ducendis; quæ mandante Franciſco primo, centum maioribus
tormentis fundendis in armamentario Pariſino , & omnis gene.
ris fuppellectile inſtruendis, deſtinatæ fuerant : hic fiquidem
omnium optimè , & magis etiam diſtinctè , quàm quiſquam
alius vnquam fecerit ,rationem inijt rerum omnium , quæ maio
ribus illis machinisæreis, non modo flandis, fed-inſtruendis om
niapparatu neceſſario homimum ,inftrumentorumque, tam in ..
campalibus, quàm obſidionalibus prælijs.neceſſariæ ſunt;ita ve ſi
eiusliber M.S.quem D. Renatus Moræus ſua in inſtructiſlima ,
Bibliotheca reperiri ,nuperis admeliteris ſignificauit,Solem ali
quando liberiorem , typorumbeneficio afpiciat, magnaſpes me
habeat; nonminimum inde ad Principes omnes, & tormētorum
præfectos vtilitatis acceſſurum ; quantum enim ex fingulorum .
capitum indice conſequipoſſum , præclara ſunt omnino quæ in
ipſis habet & vtinam publica quoque effent. Porro vt hactenus
enumerati codices numeroſi lint, fi tamen addi pofſe ipfis infi
nitos dixerim , non equidem menciar, ſed Bibliothecas ad id vete
res excutere oporteret , & cænobiorum clauftra ,potentiorum
que liminafubire ;tum etiamindices euoluere Memmianæ , Pu.
teanorum , Barrocianæ , Peyrefcianæ ,Pinellianæ Bodleuianæ ,
& reliquarum eiuſmodi Bibliothecarum , quæ exaratis calamo
voluminibus;ficumalijs priuatorumconferantur, nullas potio
res habent, ac ne pares quidem mea vtique fententia . At vero
iftud facere ,hominis eſſet , aurin maxima hominum , & amico
corum frequentiaviuentis ,aut liberè perEuropam diuagantis,
noneiusquiin hoc amoeniſſimo ſeceſu vallis Reatinæ , tanquam
inhortis Orianeis fedet ,vndenon poffit exire ſuo modo, autami
corum ope , confilijfque iuuari ..
Typis.
 526 DE STVDIO MILITAR :I .
. Typis wütem demandati funt , omniumque manibus terun
Tum editi an tur quotidie Græci fequentes , Homerw & Plaro ſi quidem illos
tiqui omnes, vt antea dixi,Patricius ſcriptoribus de militia accenſet:Xenopbon
tis diuerſa opera:Aenere quē multi fed perperā pro Cinea,ab Aelia
no,& Cicerone,laudato habent,tačica ſeu de inftruendis aciebus
vna cū Poly bio Caſauboni vtraquelinguaedita,& doctilimisno,
tis illuſtrata ab eodë viro , de hoc antiquo fcriptore, vt demultis
alijs meritiſſimo. Aslianieria Tactica græcè primū quidē prodie
rūtVenetijs,curà Frācifci Robortelli ,& Geſueri,cũadditis quibuf
dā fragmētis,vt puto ,ex Leone, & Mauricio;ac poftea latinè cun
Vegerio Petri Scriuerij,& GodeſchalciSteuuechij,ſed tamen ex
verſione TheodoriGazæ ,quæ prius,& ipſa edita fuerat Colonię;
deinde excuſſa fuerunt Gallicè etiam cum Frontino, & Modeſto
lingua noftra vernacula ex plicatis ; ac rurſus cum Polybijcom,
pendio militiæ Romanæ , ex interpræfatione Ludouici de Ma:
chault ; demumque Græco latinè in editione Bataua Sixti. Arce :
rij, qui notas ſuas adiecit vberes , varias , vno verbo oprimas :
rurfusque eiuſdem auctoris excerpta quædam de re militar
rj veterum , & nominibus præfectorum habentur in illa far
raginelibrorum ,quæ acceſſit Lexica Græco !atino Tufani,editio ,
nisVenetæ anniMDLV.nam.in Conſtantini,& Budæipofterio .
re, non item apparet ; & varij etiam codices ſeruantur tum Græ .
ci, in Vaticana, & Vrbini, tum & Latini pallim ,ex quibus ſi quid
adhuc nouà criticorum diligentià opus eſt ,.in eo auctoreexpo .
liendo,præftari ea ab ijs commodè poflir.Leonis Imperatoris libri
xx, prodierunt tandem Grecè Lugduni Batauorum ,operà loan
nis Meurſij, viri in Muſarü ftudijsindefelli,qui notas adiecit cùm 1
1

ante haberetur tantum latina interpræratio Ioannis Checi Long .

dinenſis, & Philippi Pigafetie vulgaris Italica cum notis non

prorſus contemnendis ; omnes vero illæ conſtitutiones ta 1

& ticæ , magna parte ſuccum ſuum traxerunt , ex Onofandri

Strategico , cuius tamen au & oris nomen, ingrato ſilentio , bel
lusille homoſemper obruit,itaut illius nullibimeminerit,nifife
mel,cumeius carpere vellet ſententiam ;dignumqueillud inſuper
obſeruatione mihi videtur, quod huius , & Mauricij Imperatoris
plerumque eadem ,aut parum diuerſa ſunt verba; vt.quemadmor.
dum Galenum ex Paulo ,aut Aetio , fic.non difficile fit alterun ..
eius,
}

LIBER SECVNDVS. 527

eiuſmodi auctorum ex alio correctiorem facere.Conftantini Por
phyrogenetæ Tactica,primus ex Bibliotheca Palatina Meurſius
1
protulit, & Græcè tantum edidit vna cum alijs opuſculis, latinè
tamen redditis à Bonauentura Vulcanic,nempe de Thematibus,
feu agminibus militaribus per Orientale Imperium diſtributis, &
de adminiſtrando imperio , quę fi quis accuratè legat, is non ma
lè meo iudicio tempus collocáſle videbitur . Orbicij,ſeu Vrbicii
fcriptiuncula ingeniofa fanè, & oppido vtilis,in qua docetur quo
modo Romani Barbarorum equeſtres copias debellare ſecure
poffint,ex veteriprimùm ,ac minuto fragmento,quod etiam num
reperitur in lexico gręco Tuſani,olim edita,auctiordemum pro
dijt ab eruditiſſimo
Rigaltio, & melior adhuc reddiproculdubio.
poſſet, ex Ambroſiano codice, quem olim viſum in Bibliotheca
Pinelliana Franciſco Pichæo fuiſſe,nullus dubito,cùm Ambrofia
nus hic ab ijſdem verbis incipiat , quæ Pithoeus retulit apud Ri
galtium, & alijs quam in exemplari edito finiatur. Verum quid
hic Orbicium dico auctorem fuiſſe eius ingenioſi commenti, cùm
Salmafius ex antiquoepigrammate græco , quod primus ipfe ex
veteri memoria erurum protulit,lucemeridiana clariusoftendat,
Tactica hæc Hadriani imperatoris fuiſſe,non autem Orbicij, qui
ea tantum cum diu latuiſſent, ſub Anaftafio tandem reperta,pro
culit, vtex eodem epigrammate conftat,quod hic propterea in
ferendum putaui , ex interprætatione latina Joannis Argoli ,
luuenis in tantum laudandi , in quantum ſumma niodeftia , &
felix ad omne munus literarium propenſio , qua græcè iuxtà , ac
latinè, & vinda folutaque oratione,multa quotidie cudit, & com
ponit,intelligi in eo,atque laudari poſſunt; ſicigiturille non libe
ro , fed græcis plıraſibus, & pene verbis adſtricto carmine
In Librum de re militari Orbicij ex- Confulis ,erat vero
liber opus Hadriani Cæfaris.

Tere Leclor . Opusplenum mefortibus aufis,

VObliuiofa
Quod quondam Hadrianus mediis circumtulit armis,
diu velarat inertia nocte ;
Fortis Anaftafii fed deinde refurgere in duo
Con.
 I
528 DE STUDIO MILITAR .
Contigit adlucem , ut rurfus ftudio armaiuuarem .
Noui egofanguineiMartis fera iura docere ,
Nouieriam leéto velutimeperderegentes
Heſperias potes,exitialesá Saracenos
Etgenus implacidum ,gaudensqueiugalibus V nnes
Atquefuga celeresfaxofa perauia fauros.
Omnia Anastaſso ſub Principe perficere effas,
Quem mage Traiano rutilantem protulitorfus .
Heronis Crelibij diſcipuli belopoeca fiue teli factiua Bernardi
nus Baldus Vrbinas interprætatione , & notis, atque figuris illuq
ftrauit,maxiwo prorſus ſed non minus feliciſſimolabore. Sic Por
lyani Rhetoris antiqui ex Macedonia , Stratagemarum libros
octo,vnus Caſaubonus græcè & latinèpubliciiurisfecir ; vt Ono
fandri Strategicum Rigaltius,in quo fruſtra priusdeſudarant Ni.
colaus ſaguntinus, & Ioachimus Camerariùs vir alioqui non
vulgariter eruditus ; eundem vero.commentarijs politicis illu
ſtrauit Ioannesà Cokier, & FranciſcusCoccius , quem eundem
eſſe cum Fabio Cotta Romano, inultis adducor vt credam , Italis
ſuis proprio idiomate legendum obtulit , quemadmodum etiam
fecit Blaſius Vigenenarius gallico . Polybius elegantiſſimæ fuæ
diſſertationis de militia, & caftrametatione Romanorū plures in
terprætes habuit, ac inter alios lanum Laſcarim ; commenta
tores vero tantum duos, nempe luftum Lipſium , & Franciſcum
Patricium qui in hoc auctore præluſit ,antequam de militaribus
paralellis cogitaret;nec inutilis eft eiufdem auctoris collatio arma
turæ ordiniſque, quo in iuftruendo exercitu, Romaniatque Ma
cedones vſi ſunt, prout ille reperitur in fragmentis libri decimi
octaui ; licet enim breuis admodum fit, rem tamen de qua infti
tuitur optimè adimpleuit. His denique auctoribus addendas
pro coronidecenſeo,CXLI.leges militares Rhodiorum , quascum
naualibus, & georgicis editas,meminimeapud clariflimos, & in
tegerrimos fratres Puteanos,qui me pridem fuà amicitià augen
dum , & cohoneftandum cenfuerunt, non ſemel in eorum locu
pletiớima Bibliotheca euoluiffe . Inter Latinosautem primipilus
effe folet Flauius Vegetius Renatus, licet in libris quinque dere
militari,qui tanti ab omnibusfieri conſueuerunt ,nihil, vt inquit
vir magnus, habeat meri, ſed lui, ac ſuperioris æui inftituta ple
1a
1
LIBER "SECVNDVS . 52 '
rümqué confundat; fiecvni Polybio, in ijs quæ demilitia Roma
nabreuifliane fcripfit , vlla ex parte ſit conterendus:fed cuiufmo-'
di tandem fit,magni ramen à nobis fieri debet,proptermille annos,
quemadmodum Iuuenalis de Homero-dixit; & legendus eft præ
ſertim ex recognitione Petri Serinerij, cum noris, explicationi
buſque eruditiflimis Godeſchalci Steuuechij;& Franciſci Modij,
quo ille ornatior tibi videri, atque vtilior etiam effe poffit; nam ,
reliquæ editiones, quæ diuerfætuerunt,huiccollaræ fordent;etfi
pofterior häcmeliorin quibuſdā reddi poſſit,iftud profecto fpe
randum eft,ex duplicicodice Peyreſciano,vtroque vetuſtiſſimo,
& notis eiuſmodi in principio,& fime exornato,quæ fuffragium
ferre Volaterranoaduerſus Scriuerium,prodignitate illa comitis
Conftantinopolitani; & tempus quo auctor ille vixit , multam etiã
Steuuechio incertum ,determinarepoſſint.Vegetijautem Epito
mator Modeftus adeo infeliciter hoc in munere verſatus eft, vtſe
nihil vnquam putidius vidiſſe Modius affeueret,quare necadmo præfat.in no .
dum anxiè de illo'inquirendum eft. Porro iſtis ambobus accura- ti ad reg.
tior cenfetur Frontinus in folertibus Ducum fatis , & dicis , fiue
ftratagematum collectione, exarata dicionefacili, & ordinatiſfi
ma temporum ſerie, quanquam ab alijs fcriptoribus nonnum
quam diſcrepet in rerum geftarum narratione , dubium errore
an confilio , & luculentus aliquando fluat, ſi delicatiorum aures
con {ulamus; quod vero fe libros alios demilitia conſcripſille,in
præfatione ftratagematon ,non obfcurè ſubindicat,reseft quam
fupra leuiter artigi , & quæ tam folidè à Voſlio ; & Steuiechio de hiſtor. laa
probata fuit, vt nihil hic ab ipſis diuerſum ſentiam . Extant præ-ein.
terea lulii Hygini ſeu vtalijs placet Hegeni , quem cognomente ad libVegeciam
.2.cap.3.
Gromaticum vocant, liber demunitionibus caſtrorum vt legi
turin catalogo M.SS.veterum Scipionis Terti; & Ruffilegesmili.
tares;ac Anonymicuiuſdā liberde rebus bellicis, autpotiusde nữ.
mis, & machinis,fcriptus ad Theodoſium , qui libri omnes fimul
editi prodierunt ,cũ Vegetio editionis Batauæ , quâ accurauit Pe.
trus-Scriuerius: Cæterum præter hos conſulendi ſunt etiam Polo
bio Vitruuius eo maximè ilbro,quo de machinationibus antiquis
diſſerit,hoc eft vltimo totius operis ; & Iulius Pollux capitibus de
cimo , & vndecimolibri primi; tum auctor notitiæ vtriufque Im
perii, quem prius è cænobijsprotulit Gelenjus, auxère vero, &
LI locu
 530 DE ST VDO MILITARI .
locupletauere Pancirolus,& alij, quibusdam notis, & tractatibus
varijs, ac inter alias anonymo illo demachinis, quem editum
fuiſſe cum Vegetio Scriuerij, dictum eſt . Ac tandem , omnes illi
qui de rebus adbellum, aut pacem ſpectácibus orationes habue
runt, vt ThemiftiusPhilofophus, & Rhetor, qui orationes duas
ſcripſitad Valentem Auguftum , de ijs qui bello capri erant, cle
mentercractandis ,& :de pacis formandæ ratione,quæ ſunt ordine
1

quarta;& quinta,inter publicatas à GeorgioRemo Maximus Ty

rius in differtationibus contrarijs , verum milites, vel Agricola 1
1

ſintReipublicævtiliores. Die Chryſostomusoratione vigeſima ſe

cunda de pace, & bello : Ifocrates oratione de pace;Andocides in
exhortatione pro pacecum Lacedemonijs facienda; Lesbonactes
in ſermone debello Corinthiorum , & in alioadLacedemonios .

habito, vt rem fortiter contra Athenienſes in bello gerant . Qui.

bus omnibus accedunt Philologi ſcriptores antiqui Stobeus, &
Agellius , qui mulca paflim de militia referunt;Necnon Ammia .
nus MarcellinusmilesGræcus ſub Valente , & hiftoricus , vel eo
tantum nomineinter Tacticos numerandus, quod velut exindi
ce peculiari rerum militarium pater,quem Lindembrogius bene
de hocauctore meritus , ſub eiusfinem adiunxit, multa quæ ad
bellorum, &machinarum rationes ſpectant, non futili plerum
que.cenfurà ,inter ſcribendum , vſurpata ab eo,atque explicata
fuiſſe conſpicuum eſt. Neque aliter iudicandum cenfeo de Iuue .
ib.i.par. 10. Nalis ſatyra vltima,quæ tota eft demilitum priuilegijs, & præmijs
ad Gallum ,quoniam etſi Angelus Decembrius,eam expungere è
reliquarumnumero , & Iuuenali fubtrahere conerur; potior ta
inen eſt vnius Seruij auctoritas, quiad illud Aeneid. 11. fiomnes
uno ordinehabetis Acbiuos , ita hanc Iuuenali vendicat , & aſſerit ,
unoordine,inquit ,vno reatu , &eft de antiqua tračtum fcientia :quia
in ordinedicebanturcaufae , propter multitudinem , vel tumultumfe .
Ainantium ,quumerat annuslirium , Iuuenalis
Expectanduseritqui lites inchoetannus.
Harpocrationis denique Suide, & Ifidori Onomaſtica,nereliquos
enunerādo, longior euadā in auctorūcenfu,multū huius antiquæ
militiæilluftrationi cõferre poffunt;Quemadmodü etiam incredi
bile eft qantū ci ornamētiaccedat,ex ingenti illa Columna marmo . 1

rea ,quæ poftbellu Dacicum feliciter cū Decebalo Rege contečtū ,

Tra.
1 LIBER SECVNDVS . 531
Traiano Imperatori à fenatu dicata fuit, & etiam num hodie pe
dum CXL inalticudinem eminens,erecta conſpicitur; cochlide
incus , extra vero mirabili adeo artificio cælata , ve figuræ omnes
cum ſummæ ,cumiinæ,magnitudiniseiufdēoculo videátur; quare
non poſſum quin eius e-typa,tabulis æneis graphice perFranci
ſcũ Villamenā delineata ,ita vt ſingulæ charræſimul cõpaginatæ,
volumen haud pænitēdumefficiant,interlibros reponam ,qui ad .
iſtius generis doctrinam prorſus attinent;fi quidem inhis tabulis,
quæ particulatim ad rerum geftarum veritatem , inſculpta pre
ſeferunt antiqua fermeomniaRomanorummonumenta,acbel
lica præſertim ;vno quaſiintuituobſeruari poſſunt,naues ,pon
tes , turres, munitiones , pugnæ , caftra, captiui , captiuorumque
ac militunr arma, veſtes ,totuſque pugnatorum habitus,& qui
quid vſquam in exercitibusRomanorum vfurpatum füit.
Inter recentiores vero ,quorum numeruseft propemodum in 10 .
finitus , alijeruditionem tantum conſectati funt, inexplicanda Ac reconcio
militariveterumy diſciplinà ; alij voilitatenreciam , ac vſum, in ex- resquifcripfo
ponenda ; & nouis confilijsaucinuentis adornanda ea ,cuius nunc litia antiquo.
more , inſtitutoque, bella inter homines.geruntur:Ac priores ruminLo sam
tummodo spoo
quidem veľmilitian Gallis antiquioribus vſurpatam deſcripſe- dara .
runt; vt Petrus Ramus in libello de moribus veterum Gallorum ;
velGermanis vc Reinardus finiar:Comes Solmenfis ; velGræcis,
quorum inftituta militaria colligunt , & explicant: SamuelBeti
tus libro odtauo legum Atticarum ; Nicolaus. Cragius libri tertij
de Republica Lacedemoniorum tabula: duodecima ; & quarti ,
capire tertio Meurfus libro deCecropia ſeu arce -Athenarumas;
Kyriacur Strózain primolibrbex duobus, quos addidit odto poli
cicorum abAriftotele relictis; Jacobus FaberStapulēlis qui in He.
catomia , leges:Socratis , & Platonis de militia retulit, & accura
tiſſimusRigaltius;cuiusGloſſarium tacticum ,totum poftea in ,
fuum tranftulit Meurfus ... Vel denique: Romanis , & hi'rura
fus aut abſolucè de ea tractaruor,aut comparatèad eam quæ in ),
-præſencia apud nos obtinet , ita vt coniunctim de vcraque dice
rent . Priori igitur modo videripoffüntfermonem demilitia Ro.
-manoruminftituiffe. Iuflus Lippus,tam in quinquelibris de mili
siaRomana;quàmin totidem poliorceticon;Franciſcus Patritius
sin expoſitionemilitiæ Romanæ , ex Polybio, Dionyſio Halicar
LI 2 naſſeo
 532 DE STUDIO MILITARI.
naffeo, & T.Liuio Fralorum idiomate proprio confcripta ; Ioannes
Antonius Valtrinus:SocietatisIeſu presbyter , ſeptem libris de re
militari veterum Romanorum , quos operæpretium fit diligen
ter euoluere. Henriaus Sauiles Anglus,qui deſeipſo iſtud Corne
lij Gallivſurparemerito poſſet
Necminoreftnobis perpauca voluminafame,
1 Quam.quos nulla fatisBibliotheca capit !
eftenim breuis ,terfus, & accuratè:doctus. Albericus Gentilis ini's
erudito opere de militia Romana;Petrus Ramus enarrator mili
-tiæ Iulij Cæſaris,in libello huic tantam rei deſtinato ;'Antonii Au
guſtini, & LehiTaunelliepiſtolæamæbeædemilitia ex calugad lu
Itinianinouellamdiij. & lxxxxvij. necnon priorislibellus alter de
excufationibus ad Modeftinum ,vbi demilitariætate,magisquã
per tranſenaam.diſenitz Betras Abaunza l. 6. Hifpanus, qui nu
perrimè præle &tiones philologicas edidit ad titulum decimum
si quintum de fagittarijs ;exlibro quinta decretalium ; Franciſcas
Contarenus in comentario de militari ftipendioRomanorī ,quem
contra Lipfium fcripfit, & pro mantiffàiadiecit libro ſuo de fru
mentaria largitione;Sixti Arceriiilluftriū aliquot præliorūèvete
ribus deſcriptiones,cum acierum iconiſmisære expreffis, quãuis
liber hiç nõminusad Gręcos quã Roinanos pertineat;Iulius Cæ .
far Bulengerusin Imperatore,& alibipaffim ;Alfonfüs Ciacconusin
hiftoria vtriufque belli Dacici, ex ſimulachris quæ in columnas
Traiani Romæ viſuatur, collecta ; Guilletmus Caulius in libro
Gallico de caftrameratione , & diſciplina militari Romana ; Gio
briel Simeon detribuscampi partibus; Iulius Perrettus inantiqua
illuſtrata & inftauratamilitia terreftri. RobertusV altarius quir Si
gismundoMalateftæ Ariminenfium principi, militarisdiſciplinę
præcepta,è Grecorum ; Latinorumque hiſtorijspræfcripfit, ex
plicatisetiam delineaciſque rudioripietura , veterum machinará
artificijs Volaterranuslibros origefimo Philologiæ ; Roßnusi anti
quitagum -Romanarum librodecimo,& exconfequenti,qui hunc
ayctoren varijs collectionibusauctioremfecit Dempsteras; Ma
phäus:Vegius cleganti opuſculo ;lacobusi Pontanus in poſteriori
parte terajvoluminis progymnafmatunt ; Marias Grapaldusi ti
bellanotiflimo de partibusædium 3. Julius Barháranus improm
ptuaribjLuegnardus. Fantjus qui vulgariGræcokūmerro libellum
; I de
 LIBER SECVNDVS . 533
de militia edidit, variorum inſtrumentorum figuris adornatum
quæ omnino eadem viſuntur in libro italico , cuius titulus eft
Vallo,libro apartenente a Cauallieri ; vtdifficile fit conijcere , vter
ab alio fuerit defcriptus,ſed prioris tamen ob linguam , maior
eft apu : Criticos auctoritas; vode Rig altio , & Meurſio, frequen
ter laudatus inuenitur; Cælij Rbodigini admirandæ non minus
quàm antiquæ le&tiones,plurimüetiam huic negotio conducunt;
vt loachimiCamerariiliber de diſciplinaequeftri;PetriFabriago
niſtica ſeu athletica;Mercurialis ars gymnaſtica;Lipsy ſaturnales
fermones de gladiatioribus; acdenique Alexander Neapolitanus
in genialibus; Barnabas Briſſonius ampliſſimi fenatus Pariſienſis
præſes,libro quartoformularum , quitotusde militaribus eſt; lu
stus Rycguiusde Capitolio ; & Vvolfangus Lazius qui ingenti illo
volumine commentariorum Reipublicæ Romanæ , nihil aliud
antiquiushabuiffe videtur , quam vt miliciam Romanam expli
caret,adeo totus in illa eft, libris quarto , quinto, fexto , & tri
bus alijs fequentibus; ſed audio præterea Claudium Salmaſium
campum hunc ſibi repaftinandum aſſumpſiffe , in quo pro ea ,
immenfitaredoctrinæ ,qua difciplinas omnes illuftrat,non dubito
quin multapromere ;ac velutex adytis penitiſſimæ antiquitatis ,
&fauiffis capitolinis eruere poſſit, quæ fruftra hactenus ab alijs
tentara , ab alijs ne tentata quidem fuerunt, II .
/Comparatèverodevtraquemilitia ,tam recenti, quàmantiqua, Tom deora
primus quibenè ac eruditè fcripferit, fuit Patricius in Paralellis, tori ,& nona
inter colla
vnde, & hoc elogium tulit, à perquam idoneo iudice maximo ſe ,
Scaligero Franciſcus Patricius folusvidetur digitum ad fontes in- epift. 119.ad
tendiffe, quem adverbum alij qui hoc ftudium tractarunt quum ſe Calaub ,
quantur, tamen eiusnomen ne femelquidem memorarunt. Sequutus
eft ipſum nouiſſimè Hermanus Hugo , qui de militia equeftri an
tiqua & nouaopus edidit , non minus doctrinà varium , quàm
ſtylo elegans , & figuris omnium quas viderim accuratiflimè
delineatis, exornatum ; ſimile quid etiam conatus fuerat Do
minicus Cyllenius, fed tam infra laudem conftitit, in ſordido pul
uere quorundam exemplorum , & apophthegmatum , quàm au
dacter modeſtiæ repagula perfregerat,vtmagnificum operi ſuo
titulum infcriberet ; & idem quoque auctor Florentinus politice
damnat & libi propofuiſſe videtur, cùm animum ad ſeptem illos
L 3 libros
 534 DE STVDIO MILITARI.
libros de arte militariconſcribendos appulit, quos poftea latinè
vertit, & edidit lanus Morellius,vt Teutonicè Heroldus ab Hæ
chfteten . E noftratibus vero Gallis quamuis diuerfi hanc Sparta
fibi excolendam ſumpſerint , videcur tamen illos omnes , longo
poft ſeinterualloreliquiſſe LudouicusRegius, cùm in compara
tione quam libro jx. de viciſſitudine reruminſtituit , militiæ Ro
manx cum moderna, tum vero potiffimum in commentari js
fuisadlibros politicos Ariſtotelis & Platonis ,in quibus maxima
ſedati & maturiiudicijſignificatione, multa habet,aliter,quam
vulgus politicorumſoleat,diſcuſſa in hanc rem , & variè fubtiliter .

que examinara .QuidpluraAlexander Sardus,& Polydorus Vira

gilius,dum rerum omnium inuentores diligenterconquirunt,eos
quoque enumerant,à quibus in vtraque militia,noui aliquid ex
cogitarum eft,& mihi nuncvenitin mentem quarundam tabula
rum excuſarum Antuerpiæ ,in quibus noua arte,cum aquis rega
libus, & acerrimis, lineas in ære ducendi,expreſſa confpiciuntur
arma cuiuſuis generis,trophæa,& exuuiæ ,ornamentaquearcium
& templorum bellica, quæ idcirco titulum operi fecerunt Pano
plia ſeu Armamentari , & mirificèanimum reficiunt, oblectant
que, iucundiſſimailla totarmorum ,inftrumentorumque, &ma
chinarum , cùm veterum ,tumnouarumvarietate.Sed plura etiam
in hanc rem habentAegidius Cardinalis Columnaparte vlcima ,
operis de Regimine Principum ;Ramus in procemio mathemati
co ; Gregorius Tholofanus,toto vndecimo libro Reipublicæ , qui
eſtde militari cura, & libro vigeſimo quinto ſintaxeos admirabi
lis;Adamus Contzen libro decimo politicorum ; Antonius Zara
membro decimo quinto ſectionis ſecūdæ, anatomizingeniorum
M.A.Petilius I.C.Neapolitanus,exarchiæ ,fiuede exteriori prin
cipis munere libro nono,atque hi tres poftremi fcriptores,omnia
complexiſunt,quæ de bello,Duce,& nilite,ex florilegijs, & locis
communibus variorum autorum dici poſſunt, tam copiosè , vt fi
quis úxeißesay in illis deſideret,ſaltem laborem , & do &trinæ com
munis argumenta varia non poſſit. In eodem præterea argu
mento verſatus eft Carolus Scribanius in Chriſtiano politico, ſed
fuo more ,id eft ftylo eleganti,terſo,acuto , & micante interacumia
na ſenſuum,& floſculos ſentētiarum , quas interdum etiam ex fuo 1

penu depromit: quemadmodum Lipfiusſemperex alieno;fed bre .

uiori 1

1
 LIBER SECVNDVS . 535
niori tamen flexu dictionis , & amoenitate maiori , qud rent perfe
moleftam & difficilem expoliuit in doctrina ciuili.Hugo Sempilius
multa ſtrictim delibat in libris ſecundo , & quinto demathemati
cisdiſciplinis , vbicatalogum addit,auctorum qui de militariarte
fcripferunt,fed tam confusè,neglienterque concinnatum , vt eo
non magis lector iuuari poflit,quàm fi editus nunquam fuiſler .
Audioque virumſolidèerudicum loannem Baptistam Donium ,in
magno opere ſuo philologico ,cuià rerumvarietate pandectarum
nomen eiſe voluit ,titulum de militia.fecille,in quo multa eruun
tur de nouo vocabula , multa quæ in vfu erant,adincudem reuo .
cantur , & explicantur ſuo ac doctiorum modo.Sed hi omnes ex
ingenio locutiſunt; ab experientia veralibrum recenseditum ,
vidi,qui cæterisomnibus facilè obftruat,nempe imaginemperfe.
ati. Ducis,expreffam exIulij Cæſaris.commentarijs d tortiſſimo, &
fapientiſſimo Duce Errico Roano , quinunc in:Tellina valle ſub
Chriftianiſhino Rege caftrorum præfectus, idem omnino facit
quod quondam in Alpibus.Taurinis Guillelmus.BellaiusLangaus
eodem muneredefungens, fecerat, editis etiamtribuslibris de re
militari, quospoftea Mambrinus Rofeus.Italica, & omnesferme
populi; ſuàlingua reddiderunt ,obfummameiuſmodi librorum ,
quiabexpertis; & celeberrimisnoffrà, & patrummemoria.Duci
bus,compofiti fuerunt,vtilitatem ;&à quaiftud etiam honoris , &
præmij reculerunt,vt merito beatiſſimi exiſtimentur; fiquidē re
&tè dicebat Plinius lunior beatos puto,quibus deorum munere datum lib6.epift.16
est, autfacere ſcribenda, autfcribere legenda, beatiffimos veroquibus
utrumque. Porro iftis omnibus magis,vt opinor,ad recentis mili
tiæ placita deflectunt, Ruggerius de Loria, quide veraarte milita
ri ex Cæfare diſſeruit; Imperialis Cinuſſus de diſciplinamilitari
antiqua, & noua ;& Achilles. Tarduccius,qui vtpriores illi hetru
ſco.ſermone de machinis,& aciei, caftrorumque diſpoſitione
commentarios aliquot publicauit..
Verum cumab iftisdeueniédum mihi ſitadinnameros ferme 12 .
alios ;quide poſteriore hac,& noua militia dixerunr; abſque vlla Ac demumde
antiquiorisconſideratione,nifi quaprum ea opuseft,vt quomo- partibus fin
dorecens à prioriilla dependeat,nõignoretur,videormiħinulla gulis eo ordi
eoscomodiori via , autordinereterre poffe,quàmab ijsincipié- qui nous en hoe
do, qui vniuerfamartemſcriptis fuis abſoluerüt,vt moxper alios.ſyntagmare
rwanimas
Il 4 qui obſe
 O ARI
536 DE STVDI MILIT ..
qui nonnullas eius partes figillatim attigerunt, eo ordine ſequar
quo , & inhoc ſyntagmate conficiendo, nobis vtendum eſſe duxi
mus. In eorum igitur claſſe ,qui generatim de militiadifferuerunt
plus doctrinà academica, quàm rerum experientià commendan
tur Gafparis Facii, Rickberi, & Monlacuti axiomata militaria . Di
fcurſus Italici de bellorum ratione. Aenew Serwellini, Franciſos
Fiamelli, Hieronymi Fracheti& ,Fabj.Freiza , Antony Ciccarelli:.
Ioannis Heroldi,Acropolitæ ftratagematum ſiue militaris folertia
chiliades tres:AnſelmiStrechelii enchiridion ſtratagematicon
Beliffarius AquiuiuusNeritinorūDux, & lacobus Comes.puriliara,
qui:auitoexcuffi imperio, cùm fe factis probare non poffent inili
tarisdifciplinæ peritos,iftud calamo faltemoftendere voluerunt,
Cornazani Poetæ Hetrufciverfus, qui vtiliores ſunt linguæ vetu
ftioris Italicæ,quã militiæ ſtudioſis:loannes Carnutenfis dere mili
tari: Thomas Filiarcbus de bello: LaurusGorgierius; & Hanapius de
victorijsdiuerſorū;Nicolaus Vernuleius.de bello feliciter gerendo:
Hieremias:Paduanus;Adamus langbās.omnes,vt meafert opinio,
aut declamatoresſunt,aut eiuſmodi,vtrerum ſummā in bello no
faciat.EliæReuſneri:ftratagenratographia ,fiue theſaurus bellicus,
multūhabet eruditælectionis, quemadmodü etiam Ranzouii.com
mentarius bellicus,quivtà copiarum Duce fa & us,dignusquidem
eft , qui à præfectis , & Imperatoribuslegatur, non ſecusac N.com
kimilitis optimi, fednonæque Catholici,diſcurſusmilitares; &
: quicunque alij non tam ab eruditis , quam multo bellorum vſu
probatis hominibuselaboratifuerunt.Qua ratione pro oprimis
habentur. Bernardini-Mendozzá: conſcripta hiſpano ſermone ,
ac poftea etiam italico ,militarisartis,tam maritimæ, quàm terre
Arisipſtitutio; Ioannis Iacobi:Valbausy ;Bernardini Eſcalantes, & 1

Flaminii a -Cruce opera omnia ;Franciſci Mariæ Ducis Vrbinatis

diſcurſus militares ;frarris Leli Brancasiiequitis Hierofolymita*
ni , & Antonii Perrier& Cirnei,munera & officia militaria;Praiſa
wis LaprugneiCorbofoni ſcriptorum noftrarium , & Franciſci Fere
retsi Anconitani, introductiones dilucidæ in artem militarē ;Fau
Già Bufalo.,. & Mattbei Baccellinicùm diſcurſus, tum aphoriſmi
de varijs rebus, quæ neceſſariæ funtexercitui conſcribendo , du
ceudoque, & aciei formandæ ; ac expugnandis arcibus , aut pro
pugnaudis; ac demum MarsbaiSauorgnaniComitis Belgraden
lis
 LIBER SECVNDVS 537
fis,'veriuſque militiæ quæ terra marique geritur ars perfecta ; &
Bartholomei Pelliciarii monita bellica ; hæc enim opera non
orioſoruni commemtis, aut literatorum meditationibus ſimilia
funt,ſed veram rationem continent,eius quod in militia ziftistem
poribus,rectius & frequentius vſurpatur.Quod non item afferere
poffum de curſu bellico Petri Mario Contarenizde diſciplinamili
tari FranciſciValdes Hiſpani,GeorgiiVivianiGalli,Leonardi Fronja
bergii,& Lazari Schuuendi, Germanorum , Itieronymi Ruſcelli Ita
li,& Martini Egniluz ;aut de technis, & erroribus, euentibuſque
bellorum diuerfis Bernardini Rocca Placentini; cùm nec libros
eiuſmodi viderim , nec qui eos ſcripferunt,tanti vnquam ab alijs
fieri meminerim,vt referri merito inter oprimus debeant. Atque
hi ſunt Auctores, quos noui vniuerfam militarem diſciplinams
fcriptis ſuis pertractaſſe;fequuntur modoalij,quibus fatis fuit par
tem aliquam eius illuſtrare, cum reliquas forſan æque facilè non
poffent;interquos,primus locus iuredebetur Friderici Vuernftra
ri libello Germanico de belli malis ; eiuſque fententiæ euerfori
Thomæ Lineo Ruſcio, qui belli fimul, & militiæ encomium conte
xuit , editum in vaſtailta collectione diuerſorum aactorum , qui
materias infames,line quis mauultdicere cumn Agellio inopinabi
des , aut cum Græcis ásógus seja Tómas.Úmbicas'ingenijexperge
faciendi gratia , laudandas lufceperunt:hiſque Comites effe
poſſunt loannes Baptiſta Pacianus, Scipio s Trigona, Franciſcus
Serdonatus; Hieronymus Vrea , & Chaffaneus,qai præcellentiæ ,
& honori milicum ,breuibus quibuſdam ,fed argutis libellis patro
cinati ſunt;tum Auguftinus Nipbus,loannes Laaterbachias , Ale
xander Tafonus qui tancà facundià perorarunt promilitibus in
literatos , ve, Ioannes Baprifa Grineushaud iniarià fub paradoxi
titulo libellum euulgarit ,in quo horūeleuareconatus eftfenten
tiam . Nec ab illis etiam ſeiungidebét auctores qui de militum , &
equitum priuilegiis conſuli à Iuriſperitis folent , quales funt
Marshaus Burnius ; Claudius Cotteraius;Marcas Mansua Bena
widius ;Signorellus Omodeus; Christophorus Lanfranchinas, Petrus
Calefatus & id genus alij. Secundum vero locum libi hac ſerie
poftulant loannes Alpbonfus Florentinus,itemque Dominious Mo
ra Bononienſis, loannes Alconus de milite ; Antonius Ruldanus;
& FranciſcusScapborus.deelectione militum ; Simon Vallambertus
de
 538 DE ST VDIO MILITARI.
de corundem fortitudine & iudnftria ;Ioannis Surgeni, & Barchou
lomeiPelliciari informatio Tyrocini militaris, Franciſcus Scapho.
rus, deexercitijs ,& Franciſcus Fiamellus, de militum interroga,
tionibus . Tum PetrusMontius Mediolanenſis ,Alexander Braf :
ficanus,Camillus, Agrippa, Saluator Faber, BonauenturaPiſtopbilus
Iacobus: Geynus. , Ioachimus. Maior. ,. Achilles. Marozzus, lacobus
Graffus, & Gerardus Thibaurius , qui omnes:oplomachiæ , feu di
verlorum armorum ,vtSariffæ ,gladij,fecuris. Heluericæ. vulgo
hallebardæ , & fiftularum chalybearum minorum , tractationis
modum ,artemque docuerunt.Quanquam . Monrius , & Sardus
vnàcumMarco
AntoniaPagane Neapolitano, plus eruditionis, &
grauitaris affèrunt,vec figuras.habent,quibuscærerifermeomnes:
rem melius, ob, oculos poni arbitratiſunt ::vndeGerardus,Thi
bauriustot,exquiſitedelineatas, in fuum prægrande volumen
coniecit,vt notam ab vſu, quem ex eo tyrones percipere poflint,
quàm à voluptate , & infolica tabularum magnitudine, atque
elegantia commendaridebeat:Hisque annumerandus eft Roge.
-rius Aſcanus:Anglus, quiparrio ſermonelibrum de arte fagittan
diconſcripfit, quem niti proucnunc ſunt tempora , fiſtulæchaly-
béx ,baliſtarum locaſuccellillenc, reliquisomnibus præferre nõ . 1

dubitarem ,Philippe Cominei ſententiam in hocſequutus, quæ

lib. ..Hiftor.. talis eft;meo quidem iudicio , quum :eft dimicandum ,nullum:genus:
militum praffat:Sagittaris.. Scripterat idem : Pistophilus.cornea-
mentorum , & haſtiludiorumpraxim ,quam :nondum . mibi vide
re contigit,fed quantumex eiusophomacbia conijcere poffum -.9:
non.is eft, qui.iaculumexcrametam expediat:: In equeftris vero .
militiædiſciplina,quaruor ſeu:duces feu tribuni communiter pro
ponuntur, quorum deea relucubrationes tanquam abſolutiſſi
mæ,omnium.fibi calculos.& approbationem conciliarunt:fcili-
cetGeorgius.Bafia; quiſummusmandatorum curator in Belgico:
Regisexercitu, & Cæfarianarumdeindecopiarum ductorfummo;
cum imperio fuit ;Ludouicus Melzus.pro,Magiſtro equitum : præ
fectus,millesgallicis Belgiciſquearmisexercitatus; Flaminius a
Cruce, quadraginta ſtipendiorunt:veteranus eques, inſubrum ,
mobilitate clarús; & loannes, lacobus. Vvalbaufis miles. item ex ..
ploratæ virtutis & experientiæ ,nec inter poftremos fcriptores:
habendus: quiquidem omnes;ijs laudibus digniffimividentura
quas ,
 LIBER SECVNDVS . 539

quas elegás ſeriptor logunesGenefius Sepuluedainmilitiam eque

Årem cõculit, editis tribus de eius honeſtate dialogis . Arenim ne
mileshac armorum ſcientià probè informatus,chriſtianè quod
primùm quærendum eft, vti ea in exercitu neſciat, iftud in primis
curare debet, ne ab humanitate, & pietate tranſuerſus agatur ;ad
idque confultores vocare, Ferrandi Diaconiparæneticum de offi
cio chriſtiani ducis ; DionyſiumCarthufanum de vita militari;Tho
mam Bolium Eugubinum derobore bellico; Antonij Poffeuinimi.
litem, & Emundi Augerij Pædagogum armorum ; FranciſciPani
garola clypæum , & PetriBarberi ſpeculum militis chriſtiani, ac
demum Bellatorem chriftanum P.Marbæi Bembi; quoruin om
niumlectione, vt nihil defortitudine, &audacia decreſcet, tums
vero piecas maximopere confirmabitur, & plurimum ad om
nem honeftæ vitæ rationem
accedet momenti. Tyronis inftitu
tioni,proxima eft quæ de Imperatore ſuſcipitur, cuius ideam Pe.
trus Lagnierius ex Cicerone expreſſit; proprio vero Marte eun
dem virtutibus moralibus exornauit Bartholomæus Cæpolaz & mi
litaribus inftruxerunt HieronymusGarrimbertus; Aſcanius Cena
Jorius , Fabricius Burlaus, Antonij duoSerninus , & Brucciolus ;ac
omnium optime GeorgiusBafta ,cuiuspoftea librum de caftrorum
Præfecto in perbreuemfummam contraxit Hieronymus Sirtulus:
Exemplis vero idem facere tentarunt loannes Boterus, in vitis
quorumdam recentium Imperatorum à fe collectis ; loſephus
Gratianus in orationie de laudibus militaribus Dominici Care
dinalis Capranicenſis Paulus louius; Vbertus Foglieta, IuliusRow
ſcius in elogijs militaribus ; & quidociè , eleganterque quæliue
runt , quifnam antiquorum ducum cæteris præterendus effet,ve
Franciſcus Bocchiusprolixo diſcurſu italico, & alter Franciſcus
Floridus tribus libris de Caijlulij Cæſaris præftantia,in publicum
euulgatis : cùm non deſint infinitialij, quiex occaſione tractandi
de varijs rebus , eandem quoque veluti per tranſennam attige
rint, vt Canonerius , MichaelMontanus, & cæteri qui iam antea
à me enumerati ſunt. Sequebantur militaris ſcientiæ eius,quæ in
Imperatore defideratur, adiumenta duo , eloquentia ſcilicet,cui
non minimum inferuire poflunt Conciones militares collectæ pri
mum à Remigio Florentino ,moxque iterum editæ à Sanfouino, &
Belleforeſto noftro ; ac Martini Leumi peculiaris diſſertatio de
elo
 540 DE STVDIO MILITARI .
eloquentia Imperatoris: & Mathematicæ, præfertim quæ ad ma
chinas, architecturam ,& inftruendæ ac ordinandæ aciei ſcientiâ ,
quæ propria Tacticcrum eft ſpectant; Atque ve de fingulis illis
partibusfeparatim dicam , de mach inis primùm omnis generis
fcripferunt FranciſcusFanantius,lacobus Beffonus Gallus,Branca
Venetus; Salomon deCaux,Nicolaus Tartalea ,Fauftus Venantius,
& qui magnitudine libri,nefcio an item vtilitate, reliquos fupera
uit Auguftinus Ramelius; quibus addendi ſunt Bonaiuri Lorinili
ber quintus,qui ferıne totus eſt de manganaria; & Petri Bertii di
geftum nouum de aggeribus, & pontibus hactenus ad mare ex
tructis, hiſtorica varietate lectu non indignum , In fpecie vero de
Bombardis, & muralibus tormentis , tota quæ Pyrotechniæ ra
tione , optimè fi qui alij fcriptores , & ex arte tractarunt Didacus
Vfanus Bruxellis primum euulgatus , ac etiam poftea Londini
Anglicè redditus,multis partibus auctior;AlexãderCapobiancus ,
Ludouicus Colladus;Ioannes Afpier cognomento Anzelettus;Nico
laus Tartalea,Eugenius Gentilinus,loachimus Brechiel, GabrielBu
fca, Daniel Dauelourt Scotus; & præclaris rationibus,acinuentis,
magnum in hac re operæpretium fecerunt Riualius àFlurenzá
nobilis Gallus , & Vannocius Biringuccius Senenfis ,in quorum ..
libris nihil plebeium offendas,nihil quod pofteritatis memoriam
promereri no debeat;quemadmodūetiam in Apologo Pandulphi
Collenucii de ratione impetus Bombardarum , & inepiftola loan
nisLangiide pulueris nitrati legitima temperatione.Præterquos
extitit quidam Iulianus BoffiusRomanus,qui hiſcepoſtremisan 1
nis,Heroinæ fapientiffimæ ,ac forti!hmä Iſabellæ Claræ Eugenię
Hiſpaniarum infanti,libellum obtulerat,de modo craffioris illius
tubi manualis , quod vulgo Muſquerum dicunt, ita præparandi,
vt non modo longius ſolito glandes impelleret,fed femel atque
iterum explodi poffet,ad emittentis arbitrium , & folius lingulæ
attractu,ita vt puluerem è laguncula rurſus in fiftulam emetiri, &
radio cogere, & foculum inſtruere,vncumquefiue canein illum
vere Cerbereum inflectere,non ultra neceile fit: ſed conatus hic
irritus,vt exiftimo,ceſſit, & ouum fuit ſubuentaneum ; faltem nin
hil hactenus viſum eſt , quod promiſſorem hunc, aliquid tanto
hiatu dignum præftitiffe oftendat . Architecturæ militaris quia
maior eft quam ciuilis, & vrbanæ difficultas, ſicut maior eft ho
minum
 LIBER SECVNDVS . * 541
minum in nocendo quàm in iuuando induſtria, ea proptermul
torum hæc, ingenia diutiſſimè torſit,vt propugnandarum vrbium
optimam quandam rationem excogitarent; quemadmodum fer
me primus,ab vſurpatis in muros antiquæ ſtructuræ fulminabili
buspilis, facereaggreſſuseſt Albertus Durerus, qui vt cælo , &
calamo valuit , fic vtroquecondendarum , & muniendaruin ar
cium varios modos expreſſit. Hunc vero ſequuti ſunt Hierony
mus Magius , & lacobus Castriotus coniunctim editi Venetijs,
Hieronymus item Cataneus, Carolus Tettus, Antonius Lupicinusy
Lacobus Lauterus,Franciſcus de Marchijs , Baptista à Valle vena.
franus,lacobus Perettus,Aurelius Paſinus, Franciſcus Trellius , Ito
cobus Acontius, loannes Baptiſta Zaneſius,Galaffus Aloyſius, la
annes Baptiſta Zancbius ; quorum omnium gloriæ & induftriæ
plurimum obftruunt récentioresmulti, vt Eques Tenfinus , lan
nes Euerardus Barroduceus , Samuel Maroloiſius, Paulus Vvrede
1 manus, Petrus Sardus, loannes Scalanus , qui propugnaculorum
figurastantum exhibuit, nulla addita explicarione;GabrielBufca
Mediolanenſis, Claudius Flamend, Alexander Baro Grotius Neo
uallius;& qui præſertim ab expertis laudantur AdrianusMerius;
Bartholomeus Pitiſcus, Simeon Steuinus , loannes Baptiſta Portas,
Bonaiutus Lorinus nobilis.Florentinus , & omnium nunc accep
tiflimus Antonius de VillanobilisGallus, cuius induſtriam non
ſemel experta eft RefpublicaVeneta, & etiamnunc eà,niſi patriæ
ſuam operam.commodare in his motibus malueric, vtitur felicif
Gme: Horum vero confectanei ſunt Laurentius Manorbius , ac
Paulus Florianus,tum & Philippus Merlanus qui.vrbes obfidione
cingendi, aut obfeflas propugnandi,conuenientem his tempori
busrationem tradiderunt; Ac demum ,qui rationibus in vtram
que partem adductis quotidie ventilant,pum præftet vrbesvallo
-propugnaculiſque munire ,aut loca nulla eſſe;alio quam milicum
obiectu ,firmoquepectore tuta,ab hoftium inuafione; cuiufmodi
queſtione,cùm nulla frequentior inter politicorum difceptatio
pes,varioſque diſcurſus occurrat, memini tamen quorūdam alio
zum ,vt Elioni Trimundi, ConradiTbeodorici, & Henrici Ranzoni
qui non malè operama ſe impendi duxerunt,li hanc rurſum pe
culiaribus libellisexcuterent. Vltimum denique quod à mathe
maticis.dependet,eft acieiinſuas partes, & harūin manipulos, &
iugai
 542 DE STUDIO , MILITARI..
iugaordinandæ,ac feriarim inftruendæ modus:;nam: fiuè rotas
acies in duo cornua diſtribuatur vt Turcarum mos eft; queintri
gonumquemcuneū,aut caput porçinumvocant Ammianus, &
libro II.
Vegetius,ſit mutanda, vt ſolebantHiſpaniapud Liuium ;fiue in ,
globum ,tum in forficem ,ſiue in ferram ficinftructa ; ſeu quod le
uioris eſt operæ ,certum fpatium in acie,inter fingulos homines in.
longum , aut in latum inter fingulos ordines.cuftodiendum ,ſit;to-
tum hoc vnius,Geometriæ , cui etiam : arithmetica plurimum
inſeruit, miniſterium eft.Et fanè cùm acies.vt inquit: Vegerius ,
lib.3.cap/ 34 in publica pugna fa-fapienter difponatur , plurimum iuuet ; fi.im
peritè,quamuis optimi: bellatores
fintmala ordinatione frangantur ;
mulcaſque ,,ac inſignes. Alexandri, & aliorum: victorias , huic
libro 4 peritæ militum.ordinationi,acceptas ferri debere,tamcertum ,
libro be ſit ex.Quinto Currio , & Polybio , quàm quod certiſimum ,
effe poteft;; hinc eft quod dux & tribuni quotiesillis ab actio
ne vacar , eorum libros euoluere non perfunctoriè debeant ,,
qui deinftruēdis aciebus præcepta tradidere, quales funt Fabius:
Gallus,Angelias Afinitus,Franciſcus. Fiammellus,loannes.Matheus:
Cigogna, Camillus Agrippa,ZacchariasLegnerusj quiſolummodo:
de triangulari acie lcriplit; CæfarAcudlus, à quo quindecim proe
liorum difpofitionesexponuntur,omnes numeris , & menſuris:
arithmeticis , ac geometricis. delineatæ ; Franciſcus Piccininus:
Spadinus,qui arithmeticas tabulasin ordinem digeflit, quarum
beneficio viginti milliafariffariorum ,in minoralagmina diſtribui, 3

& partiri facillimedebent;ac demum Marfilius-Türlius, & Petrus.

Maria Contarenuss quimodum edocuerunt, quo minores copiæ :
cuerife ,non modo aduerſusmaiores, fed & illas.etiam : fundere ,
ac profligare poſſint.Hos vero auctores.quide ſcientia & viribus:
bus imperatoris tractarunt, excipiunt alij quires ad confilia.bel..
lorumque.cauſas, & leges, ac certas.quasdam :obſeruationes per
tinent, fcriptis item ſuis conſignarunt, vt: PetriChrifti,mopita ,
deconſilijs hoftiuniexplorandis;MarciAntonj Lappi,de proprijs
occultandis; Theologorum aliquot ;vt FranciſciVictoria , Todori:
Clicthouæijloannis abindagine; Henrici Gorichemi, vilbelmiMat
thei; & nonnullorum eriam.Iuriſconſultorum Joannis fcilicet Lyo.
pi,Franciſci Ania deValderas.Hiſpani,loannis.de. Lignano;Martini: 1
1

Laudenfis medicationes de bellorum iure , qui omnes in vbera 1

rima:
 LIBER SECVNDVS . 543
rimafegece,meſſem non ita laudabilem fecerunt, quinlocum ad
huc reliquerint Alberico Gentili, Chriſtophoro Befoldo, & huic au
Eloriprestantiſſimooperisnon ita pridem euulgati de iurebelli &
pacis,cuius etfi nomen reciceo ,doctrinam tamen ſuſpicio , & ad
miror, vt pote in qua nihil fitexpoſitum , nihilvulgatum , & tri
uiale ſeu verba, feu ſententiamſpectes . Huc etiam referri debent
Ludouici Regij Libellus debellis propter religionum diſlidia exor
tis , tum & diſcurſus Bentivoli cuiusdam academici Bononienſis,
cur bella antiquis temporibus, eadem de cauſa , nulla fierent.
Vvaremundus Erembergius, Ioannes Boterus,ac Emericus Crucius
de fæderibus;& variæ illæ quæſtiones Ioannis Franciſci Condo,vtrũ
liceat Imperatori noctu pugnare ; Bartholomæi Riccii, an melius
Rex abſens peralium ,an magis ipſe præſens bellum ſuum gerat ;
Gabrielis Purnii dehofte inſidijs fallendo ;tum eciam :Orlandi
Vallibus deijſdem cum ab hoftibus ftruuntur vitandis;& conſilia
Antonii Parminii de modo cognoſcendi exploratores ; Antonii
Franciſci Nigritiide aquis,an veneno ſint intectæ, cognofcendis ;
LaurentiiAbomide arte tranſeundi Aumina, & SebaſtianiNigri
de transfugis,exploratoribus,cura militum ,& bellorum progno
ſticis . Quibus omnibus pro corollario tam prolixæ recenſionis,
addendos puto eosauctores,qui cum in litibus, & priuilegijs, to .
taque ea iuriſprudentiæ parte,quæ admilites ſpectat",tum in eo
ruindem incolumitate feruanda ,profligandaque aduerſa valetu
dine,ſumma cum ingenij fui laudeverſatiſunt . Arnaldum de Vil
lanoua intelligo, & ipfo quanquam minus celebres,longe tamen
veilitate, & doctrinapræſtantiores Antonium Seneburgenfem ,Mar
cum Antonium , feu Mentonium Zirlium Gandauenjem , Thobia
Coberii obſeruationes Caſtrenſes, Rumetum demorbis caftrenſi
bus , Mindererum de medicinamilitari, qui germanicè tantum ,
editus eſt; Fabricii Hildani ciftam , & lſaia Leporei hortulum
Chirurgiæ militaris;atque,niſi potius is ad morales affectus fpe
Etet, ThomamGarilopam ,quorum præclaræ extant lucubrationes
de regimine caftra ſequentium , & conferuandamilitum fanitate .
Quod ipſorū conſilium , non minimum quoque promouere po
teft zetoto IQ Motoxvíce loachimii Struppii , & Iacobii Syluii libelli
aliquor de parco ,& duro victu,quia ambo iſtiScriptores multa
I
habent præcauendis ijs affectibus, quos fames, & foeda edulia in
ducunt;
 544 DE STVDIO MILITARI.
ducunt; ſicut & Ranzouius ijs,qui ab itinere,alijsque incommodis
pullulant,nonmediocriter conducentia . Cæteros vero quides
vulneribus ſcloperorum curandis,fcripferunt, nec dinumerare
mihi otium eſt , nec ſi liceret iftud facere vellem ; quia valde in
conueniens eſſet, quæ medicorum ſunt,huctransferre,tanquam
ſi ad Duces,aut milites pertinerent;nec fialiquos auctores milita
ris chirurgiæ antea recēlui,velim propterea quis exiftimet,Ducũ
à mepotius habitam fuiſſe rationem, quam medicorum caftren
ſium ,qui plerunque horum auctorum penurià,quos nequidem .
de nomine cognitoshabent,inulta in milites peccant, & in tota
vulnerum curatione,cæco regunt veftigia filo .In Iuriſconſultorú
autem claſſe , quidam ferme euiluerunt vt fenfu plerumque ine
pei, & di& ione Barbari,continenturquemaximaparte in vafta il
la collectione tractatuum iuris; quidam vero in pretio apud om
tomo 16.
nes habentur ſeu præſtăti laude ingenijveBalthafar Aiala ,iuridi
cus Belgicorum exercituum quxſtor, Tiberius Decianus , Petrus
Pappus,Bernardinus Rocca , Petrinus Bellus , Francifcus Antonius :
ſeu facillimæ , caſuum qui paſſim inter milites occurrunt reſpon
fionis, ac reſolutionis vt vocant, noftris maximè temporibus ac
commodatæ,gracià, vt Guillielmus lolitus,qui ius militare vſurpa
tūin Frácia;Georgius Obrecthus,qui inGermania;Petrus Caballus,
qui Hetrufcum Magni Ducis; & TulliusCriſpoltus Rearinus opti
mi nominis,& famæ luriſconſultus,quiRomanum , ſeu quod in e
Pontificijs exercitibus ſeruatur , ſapientibus hercle reſponſis, &
explicationibus facillimis illuſtrarunt. Verum quo loco tandem
habebitur Naumachia, ſi de ea tam altum hic filentium ſit , vt ne
quidem eius auctores in reliquorum cenſum veniant, an pugna ,
leuior erit quæ in mari,quàm quæ in terra committitur ? aut hæ
ita penitus inter ſe diuerfæ funt, vt bene illis in hoc volumine fi
mul conuenire non poffit ? profecto nihiliſtorum in cauſa fuit, ve
calamum abea temperarem , imo potius, quia loco tantum diffe
runt, & periculo ,quod longe in mari præſentius eft ,eam ob rem ,
nihil mihi neceffe putaui,molem iſtius voluminis , quæmultum
iam , ac præter fpem excreuit , diſtin &ta illa claſſis , & naualium ,
procliorum tractatione, quaſi fartu quodam materiæ augere in
immenſum :arbitrorque meo officio factum eſſe fatis , fi velut in,
tranſcurſu ſubindicem ,Iulium Pollucem ex antiquis; & ex nuperis
fcri .
 LIBER SECVNDVS . 5.45

fcriptoribus Lilium Gregorium Giraldum , Lazarum Baifium ,Car

kum Calcagninum . Stephanum Doletum ; tum etiam Leonem Alber
sum peculiaribus doctiſſimiſque libellis ; & Lazjumin commen
tarijs Reipublicæ Romanæ , omnem fere eruditionem eſſe com
plexos , quæ denauibus afferri in medium , ex penitiſlima anti
quitate poteft.Ipfarum vero vſum in proelijs, quihac tempeſta
te apud omnes obtinet, tam aptè explicatum fuiſſe à Bernardino
Mendozza,Marco Sauorgnano,Henrico Ranzouia ,Pantero Pante
Bartholomeo Creſcentio ,Garcia deCeppedes , alijſque minoris
famæ ſcriptoribus , vtfi Popelinerii noftri Archithalaſſum , & de
fcriptam à Nicolao Aubiero integram Triremim illis addideris,quç
de naualibus prælijs lectione quæruntur,ea percipi faris commode
atque intelligi ab omnibuspofſint.Quamobrem ſupereſtrantūm
modo ,vt de Turcarum inilitia , quæ nobis formidolofa ponnun.
quam imminet,ea quæ commodiusalibi proponere non poterā,
iftie à me referantur, quēadmodum medicis vſuuenit, vtexplica
tionê de venenis, eorüque remedijs,peculiaritractatione ea ſoepe
velutio mantiſſam reiecta abſoluant: De eorum igitur militari di
fciplina Paulus Iouius libellum elegantem conſcripſit ,Hetruſco
tamen ſermone,quia vt opinor ad Carolum Quintum ,ſed eūdem
tamen latine poftea Franciſcus Niger reddidit ;huncque fequuti
funt Augerius Busbequius, & Breeuius, quiambo diutifſimè legati
hic Regis Chriſtianiſſimi, alter Imperatoris apud Turcarum Im
peratorem fuerunt : magis vero determinatè ,quibus illi in bello
Atratagematis vtantur, quibusque militaribus præceptis,explica
runt Melchior Soiterus , & loannes Schnotemberchius i.C. Quibus
vtiliores cenferi debent Lazarus Soranzus, loannes Boterus, Achit
les Tarduccius, d Nuæus, qui valdeprobabilibus conſilijsdocue
runt , qua tandem arteimmanis illius Tyranni porentia, finon
debellari penirus,faltē reprimi,& ſuos intra fines coherceripolit.
Habes igitur exiſtis Comes Ludouice , quibuscum in hoc tuo 13
feceſſu , de rebusquarum ftudio impensè delectaris, confabulari Exquibus las
poffis; & quibus ex libris Bibliothecam inftruas, quæ tibiper re- dantur pra
liquum vire tuæ tempus, non minimum ſit cum oblectatione , cifortim a'du.
bus co mpo
tum etiam vtilitate profutura.Acin primis illos auctores tibicom fui,
mendo , qui non ex ingenio tantum , aut aliorum imicationefcri
bunt, quo frequentius hoc cempore propemodu m eſt nihil ; ſed
M m qui
 546 DE STVDIO , MILITARI .
qui rerum quas cetæros, docere volunt, periculum fecerint per
exprimenta, & maxima pars eorum fuerintquæ poftea in com
mentarios retulere: vt enim in ludis circenſibus, ipſi equorum
agitatores ,qui praſinæ erant veneræquefačtionis, equorum im
petum ,& aurigariorum peritiam ,longèmelius fpe&tatoribus ipfis
proculàmeta ſedêtibusconſiderabant; ſic in armorum ,tractatio .
ne, credibile eft,acutiusomnino illos.cernere, &maioriconfiden
tia derebus omnibus loqui, & fcribere,quirebus inter ſunt agen
dis , quàm reliquos homines mufæi fuilimen, nunquam egreſſos,
vt res illasde quibus ſcribunt,propius intuerentur,atque cogno
Laertius lib. fcerent. Etfanè quod olimdicebar Xenophanes , ſapientemeum .
9. cap. 2.
eſſe oportere, qui ſapientem ,explorarecupit; eodem pene modo
dicere poſſumus , Regem oportere eſſe illum ,quiRegni, & du.
cem belli, quimilitaris ſcientiæ præcepta alijs præfcribere velit ::
hac enim opinione ductus Xenophon,Cambijem patrem inducit,
Cyro filio regia præſcribentem documenta ;& apud Oneſcritum
philoſophum , & hiſtoricum Aeginenſem , Alexander Macedo
nouæ militiæ præcepta à patre Philippo accipit. Sed heus dices
quis modus tandemerit lectioni, ſi tot auctores euoluendi ſunt :
aut quodnam tempus reliquum fietactioni,ſi eiuſmodi ſpecala-.
tionibus Duci perpetuo incumbendum eft ? at vero , Ludouicè:
Comes; non adeo ſum immemori, vel inconftanti animo, vt eius
quod antea dixi,plusfcilicet experientiæ quam lectioniinrebus :
bellicis fidendum eſſe , vel non meminerim , vel aliter atque di
ctum ; fuit inuertendum , explicandumque purem ; Imperatori
ſi quidem experto , veriſſimum eft vnum autalterum ſcriptorem .
ſatis eſſe, quem.otij.fallendi,aut honeftæ , & eruditæ voluptatis.
causà ſecum habeat; inexercitato vero pluribus illi opus effe , fi
militaris peritiæ gloriam conſequi,ſola lectione velit. Quare fi
cut hoc ſyntagma, non ad te modo quire &tum experientiæ tra- .
mitem ingreffus es, peruenturum eſſe confido,ſed ad plures alios ,
quiforſan honeftiffimis de cauſis præpediuntur ,ne ita eundem
fubire poſſint, quin librorum ſubſidijs indigeant; propterea .
oportuit me,hoc tam diffuſo indice,eorundem quoque neceſſita
ti , & commodis inferuire .
14 . Verum nemilitaris inftitutio quæ per fe difficilima eft, fafti
dium ſui vitiofamque offenſionem in animis excitet, ſi per expe .
rimen
 LIBER SECVNDVS . 547

rimenta laborioſa , vel moroſas obſcuraſque lectiones, nuſquam Es laudatur

intermiſſa animi contentione, addiſcenda fit ; ecce quomodo in- protam
à Tone
aus
ter animi laxationes , & vrbanioris vitæ condimenta , huic etiam negorijs Late
runou lorum
ftudere poflis . ludus.
Te fa forte iuuarſtudiorum pondere feſjum ,
Nonlanguere tamen ,lufufquemouereperartem .
Callidiore modo , tabulà variatur apertà
Calculus , du vitreoperaguntur milite bella,
Vt niucus nigros nunc, a niger alliget albos ,
Mille modis acies tua dimicat , illepetentem
Dum fugitipfe rapit,longo venitille rece ſu
Qui Stetit infpeculis. hicfe committere rixe
Audet , & in predam venientem decipit hoftem .
Nempe ludum hunc vides ſcitiffimis verſibus à Lucano expref- ad Piſones.
ſum , quem nunc vulgofcaporum ,& corruptè fcaccorum ,ab elegan.
tia cuiuſque ſegmenti plerique dicunt; noninuentum quidem
à Procis Penelopes, aut Palamede quemadmodum volunt Pauſa
nias in Corinthiacis , Philoſtratus, Suidas, Gregorius Nazianze
nus , & Caſiodorus, qui idcirco calculosPalamediacos indigitat;
horum enim tempore certum eft Gręcorum bellis, nõdum vfur
patos fuiſſe Elephantes; ſed vel à Chilone vno ex ſeptem fapien. lib.8.ep 3 1
tibus, vt cenſet Seneca; vel ab Attalo Aſiatico,vtcaratione doceret
motum exercitus, quemadmodum aſſerit Ioannes Sarisberienſis lib. 2. de Ira
in operedenugis curialium ; velà Pyrrho epirota, qui , ve erat cap. 14.
Atratagematum peritiſſimus , ita etiam ex Donaci Grammatici lib . 1. cap.si
obſeruatione in Terentij Eunuchum , primus quemadmodum ea
diſciplina tradereturper calculos oftendit in tabula. Quanquam ;
mallem ego in hac fententiarum , & opinionum diuerfitate, nulli
ipſorum adhærere, ſed ita exiſtimare dehuius ludi inuentione ,
vt ab antiquo quisquistandem ille fuerit, vaferrimo duce exco
giratus fit,qui calculorum vni, Reginæ tribuit appellationem ,Se
miramidis forfan recordatione , quam naturà , præter ſequioris
texus conſuetudinem , pugnaci fuifle , conſentiens eft hiſtorico
rum omnium ſententia ;maximè cum Tzetzes addat , eandem .
excogitato quodam ftratagemate, quo ſe Elephantes in pugnam
ducere ſimulabat, Taurobatem Indorū Regem debellaſſe. Enim .
uero etſi non ita conftet , deoccaſione quam habuit iftius luci
1 M m 2 au
 548 DE STVDIO MILITARI.
auctor, vt illum excogitaret; nihilominus tamen de eius intentio.
ne dubitari non poteft, quæ proculdubio pon alia fuit , niſi vt his
ſedecim ſcrupis gemina vtrinque acie directis, in quibus duo sūt
Reges inuicem contendentes, duæ Reginæ , quatuor equites, ſe
decim pedites, quatuor latellites, totidem centuriones, quos om
nesdiuerſis inter ſe motibus agitari,contendere, prædari , infi
diari continua quidem obſeruatione fatis exploratum eft, non in
quam alia cius intentio fuit, niſi vt hoc ſcaporum ludo,qui magis
quàm cæteri Martium quiddam præ feferre depræhenditur, bel
licarum actionum , motionum , ordinationumquc imaginem no
bis ob oculos, & inter manus ac digitos ipſos poneret, vt ipſis ,
etiam ludentes aſſueſcerent exercituum præfe &ti, nouaque, &
gratiſſima ſtudendi ratione, inter ludicra diſcerent,quæ moxin ,
ſerijs eſſent facturi. Quod equidem ne quis à me parum confi
deratè dictum exiſtimet, vadem in primis tradere poſſem Dona
tum ,&i Sarisberienſem ac omnes illos,qui id ſui fecerunt inſtituti,
vt operoſius de hoc ludo dicerent, inter quos Hieronymus vida,
vnus ferme qui ſuperiori fæculo, raræ felicitatis ingenium ad
Poeticam attulit , luculento carmine,ita fimilitudinem hanc ex
preſſit in ſcacchia ludo, ſub initium
Ludimus effigiem belli,fimulataqueveris
Pralia ,buxo aciesfietas , ludicra regna .
. Vegemini inter ſe Reges , albuſque nigerque
Pro laude oppoſiti certent , bicoloribus armis.
& Sidonius eadem de cauſa dixit putes illum , din calculis arma
tractare . Sed habetur præterea in promptu exemplum Mauritij
Naſſouij, qui vt in eius oratione funebri, vir doctorum omnium
iudicio , eloquentiffimus retulit , equitem cum pedite vniuerſo , 1

fuſili formatos opere , proſchacchia habebat, quos & variare , &

pro loco , autaggreſſione hoftium diſponere , ac mutare pueros
luos honoratos,remittendo animo docebat, ita vt ex tempore co
fulti, primos ſoepe equitum præfectos, ac Tribunos in ruborem
dederint. Vnde ſicut imperator,dum animum ſuum ad ftudia mi
3
litaria intēdit,nullis rebus poteft,aut honeſtius,aut vtilius laboris
ſui rationem ponere, quàm ſi experientiæ ,veloptimorum aucto
rum lectionioperā ſuam impēdat,ita dū hunc remittere aliquan
tum cnpit , laxamentum melius excogitare nullum poteft, aur
quod
 LIBER SECVNDVS . 549
quod magis virum grauem , & militarem deceat , quàm vt inquit
Martialis...
Ingenioforum ſiludatbella latronum .
quippe,etſi laudatè poffer vel ſagittarum cuſpides acuere , vt Scy
tharumRegibus mos erat , quoties à negotijs grauioribus feria Odysseis.
bantur;velnaues manibus propriis fabricare,quemadmodum Vlyf
ſem feciffe retulit Homerus ; vel tormenta muralia inuſitatæ ma
gnitudinis , & temperaturæ conflare ,quod Alphonſo Ateſtino.
Ferrariæ Duci,ſummopere fuiſſe in delicijs afferit louius ; aurin , ine'us} i *.
Spherifterio , pilie vacare , quemadmodum ſolebat. Caftruccius
Caſtracanus,quodque in ratione ſanitatisà Galeno comendatum
venit:hęcomnia tameninferiora funt ſummoru virorūgrauitate,
& corporis laborem mutant ,non imminuunt : folus vero ſcapo
rum ludus , qui proeliorum fimilitudinem in quiere repræſen
tat, dignus eft Imperatoris maieftate , in quo ſi militum loco ſcru
pos eſſe voluerit ; omnia ftatim bellorum ſint fimilia .
Ancipitesſubitille morasf,imilisque ligato Luciaus .
Obligat ipfe duos, hic ad maiora mouetur ,
Vocitus, & fractàprorumpatin agmina mandrà ,
Clauſaque deiecto populetur mænia vallo :
Atquevt hic cenſetur eſſe militū , ac ducū valdeproprius;& illud
omnino verũ eft,quod inquit ex Xenophõte Eunapius in proce- .
mio adSophiftarum vitas,το παίγνιον της αρετής άξιον λόγε, νirtutem
ctiam , quæ in ludicris apparet;memoratu dignameſle : ſic reliqua ,
duo ludorumgenera; quæ maximoin vſu penesantiquosfuerāt,
vt ex Bulengero , & Cælio Calcagnino patet talorum videlicet&
tefferarü ,adeo viros fortes dedecēt,vtprorſusfintinfra ipforü di
gnitatis meritum . Talis enim ludere.Athenisin Mineruæ tēplo,
molles tantum , & fractosotio ,effoeminatoſquehomines obſeruat libro 9.
IuliusPolluxin onomaſtico ; quemadmodū in Roftris idem ſub
baſilicanos feciffe, notum eft ex Plauto , & alijs auctoribus, ideo
1. Odyſs.
que Homerus Mineruā, cùm Mentæ Taphiorum Regis perſonā
fuftineret, adTelemachum in Ithacam veniffe ait, vbi Procos illos.
ſponſos Penelopes,nebulonefque ,vt ab Horatio vocantur,talis
ludentes inuenit . Et quo magis illos antiqui deprimerent; ſym
bolum in his ſummæ inconftantiæ ,ac. leuitatis eſſe voluerunt ;;
1
vnde Arſacides Parthorum Rex , cùm bis
Melapfum
m
Demetrium Juſtin.lib.38.
3, Fra
 550 DE STUDIO MILITARI .
Fratrem Antiochi Syriorum Regis , recepiffet , eum talis aureis
puerilem leuitatem exprobrans, donauit . Teſſerarum vero lulus
frequentia, & aſſiduitaseffecit ,vt licet alea in vniuerfum ,ad ludos
omnes fortuitos,& plenos diſcriminis referatur , ſignatè tamen ,ac
libro 13
priuatim ad teſſeras pertineat , vt præter Coelium Calcagninum
in diatriba de ludis, feſtiuè quoque confirmat Ammianus Mar
cellinus hunc in modum de aleatoribus fcribens, quidam ex his
aleatorum vocabulum declinätes, ideoque cupientes ſeappellari tejje
rariosinterquos tantum differt,quătum inter fures,de lasrones.Cer
tè hic ludus non modo Xenophani diſplicuit , qui ab Hermionio
prouocatus vt vellet vnà aug xußiverid eft tefferis ludere , pro ex
cuſatione reſpondit fe timidum ,ac diffidentemeffe, adea quæforent
turpia ; ſed legum præterea cùm noftrarum vo notum eft, tum &
antiquiorum fanctione,interdictus fuit, ita yt Horatius. dixerit ,
seu mauis, vetita legibus alea, & Saturnalibus tātum ,quo tempore
per ſummam licentiam , nihil in vrbe , quod inſolens eſſet , nons
conceſſum fuit , ijs ludere permitteretur,hoceft enim quod in
quit Martialis
Nec timetAedilem moto Spectarefritillo,
Quum videat gelidos iam propè vornalacus.
Ex quibusplanè conficitur, Ducem cùm illi à bellorum neceſſi
tatibus,ab animicultu,à ftudijs pietatis, à conſilijs arcanis,tēporis
aliquid fupereft, quo fe per ludos honeftiores reficere velit, nul
lo quàm latrupculorum conuenientiori vti poffe ; vtpote quem
b 14 . l. Cardanusinter ludos omnes , ſubtiliffimæ eſſe
De-ſubti
li inuentionis con
tendit, & Lucanus ita ad proeliorum imaginem confictum da
cet , vtvitreoperagantur milise bella ; nec ſi Iacobus Magnæ Bri
in Regio mu . tanniæ Rex,vſum eius,filio penitus interdixit, quod animum non
pers ,
magis quàm ſeria occupatum detineat, minimè tamen iftud obel
ſe debet Ducum oblectationi, quam ab illo percipiunt; fiquidem
vt Duces exercituumad omnia negotiaslongè ſuntfortiori & prā .
ptiorianimo, quàm teneri Regum pileri, & pappare minutun .
affueti,fic omnia illorūexercitia ,longè quàm horum validiori mo
tu atque contentione animiindigent,vt quiericũlabore cõueniat,
& quies in opere , laborin quiète grata viciſſitudine reperiantur .
Tot igiturmodis & adiumentis, cùm ſcientia militaris compa
V.rari poffit, videndum eſt in fequentibus, quænam fintpræcipuæ
illius
 LIBER SECVNDVS . ' 551
illius partes , vr de ſingulis dicendo , nihil omnino prætermitram , Porroſcien.
eorum que attinere ad ftudium , & officium Ducis videri poſſunt. datu
ria munus pe
r antes
Has autem paulo ſupra monebam ad tria fumma capita referri, preliš ,in pre
nimirum ad ea quæ ante prælium ;quæ inprælio; & quæ poft præliū 'lio , poi?
gerenda funt, ſeu quis victor, fiue victus euaferit ; lubet enimin e preliüidgues
hac generali diuiſione multa quæſub ſingulis eius partibus com- fed proRige
præhenduntur,explicabunturque poftea ſuis quæque locis , vno Sup ax:duce quià.
remo prin
velur intuitu ſpectāda proponere.Sed priuſquam de omnibus ad ci pe depédent
dicendum aggrediar, monitum te velim ,Comes Ludouice , me
non hic officium Ducis meditari,qui per ſe,ſuaque auctoritare ,
& proprijs ſumptibus, ac expenſis, proprijſque item iniurijs pro
uocatus bellum gerat, quemamdmodum Reges, aut cæteri Prin
cipes qui ſui iuris ſunt, facere ſolent , cùm ſuoſmer exercirus du
cunt, omniumque in ſe curam recipiunt, quæ de bellorum ratio
ne, & neceſſitate, ſunt peragenda ; tuncenim certum eft multa ,
illos prouidere debere,multa circumſpicere , rimari,obferuare
quorum ne minima quidem pars ad noftrum Ducem fpectat;quê
ita fe in bello gerere volumus , vt ex ſuperiorum quorundam im
perio pēdeat,ſuamqueillis operam accommodet,vt quo iuſferint
proficiſcarur, & quibus illum præeſſe voluerint militibus, machi
nis commeatibus , pecunijs , ijs omnibus prudenter vtatur ad vi
Etoriam , non tam ex proprijs hoftibus, quàm horum Principum
quibus inſeruit reportandam.Ita enim fietveille exempli gratia
non curare debeatan bellum quod geſturus eft tumultuarium ſit
vel á foecialibus indictum ? aneius caufæ oblatæ ,vel quæſitæ ? an
hoftisinuadendus , velexpectandus fit ? an vrbes propugnaculis
muniendæ ? an induciæ faltem Belgicis fimiles proponendæ ? an
pax tractanda,aut id genus alia peragenda fint,quorum omnium
determinationes ,non ex ſuo nutu ſibi fingere , ſed ex aliorum ar
bitrio , & voluntate recipere debet . Quare ne quidem ex aliorú
meſſe decerpam , auttanquam abigeus gregem ex alienis pafcuis
inmea abripiam ,ita mihiipſiin hac differtatione verſandum eſſe
duco , vt omiſſis non modo quæſtionibus, quas politici ſcripto
resin vtramque partem ventilare conſueuerunt , de bellorum ,
cauſis, & euentibus , fedijs etiam præceptionibus ,quarum exitus
plerumque non tam ab ingenio , & diligentià, quàm fortuna de
pendet;ea ſolum afferam ,in quæ fi Dux ipſe non diligenter ani
Mm 4 mad
 552 DE STVDIO MILITARI.
maduertat, officij ſuinegle&ti, aurignorantiæ , temeritatisque
accuſari merito poflit .
2. Atque vt ab ijs quæ ante proelium Duci ſeruanda ſunt incipiā,
Et quidë ante cum primum is in iſtud ſe muneris induit , & ad res gnauiter ge
Handum est rendas aggreditur, cauere fedulo debet , ne primus claſſicum in
duenefwa po tonet, neprincipis ſui animos ad bellum ſollicitet,ne leueseidem
aut mein bel.
Ium fuadent. cauſas prætendat , necunctantem impellat, occaſionemqueiure
aut iniurià quærat, arma velexpediendi, vel nunquam deponen
di vbi femel ea expediuerit; quemadmodum pleriſque Ducibus
mos eſt bellum vnum ex alio ferere,forſan vehonores quos quie.
tà Republicàdeſperant,turbarà conſequancur autne ſegni in pa
ce viuentes, prouidere rei familiaris anguftijs minus commodè
pofſint: qua certè in reidem faciunt, quodis quicaptatanguillas
facere folet , quieta cum ſunt ftagnavenatur nihil, ſed cænum ,
libro in.cap . vbi hac, & illac ſubuerterit, captura tuncmagnaeft. Prætereau
2.deRepub: vt conſultiſfunèmonet Gregorius Tholofanus,non deſuntinau
lis, furiæ faceſque belli, & ignei,proutab Ammianovocantur 14
barum incentores, & conſiliarij , quibus in pacedurius ſeruitiüeft,
quo tempore coguntur probis legibus obtemperare, à quibus
in bellilicentia ſe liberant;ſunt & ibidem inquieti ,qui nequeipſi
tranquillè degere poffunt, nec pati æquo animo,cæteris vein pa
ceviuere conceſſum fit; ſuntexules, qui paucorum iniurias com
muni multorum pernicie vindicandas ſuadent; ſunt alý mana
quam linguà tardiores, qui facile tamen Principes ad arma im
pellunt; ſunt qui in præſentia tantum reſpiciunt; qui iram excan
libro i . deſcentem impleredeſiderant ; ac tandem vt inquit Lucanus
Quemque fuæ rapiuntfcelerata in prælia caufa .
ſcilicet qu'aperid tempus,propriæquiſque libidini indulgere
poteft, & illud perturbatis rebus efficere,quod tranquillis ne co
gitare quidem auderet. Quippe ſub huius militaris diſciplinæ fi.
gnis, Cæfarem videas ab ærario Metellum abftrahentem ; & An.
nibalem in Carthaginenſium concione, Guiſconem è ſuggeftu
derurbantem ; & Marium interarmorum ftrepituslegum voces
non audientem ; & Liſandrum ſtricto enfe Argiuis dicentem , qui
hoc ſuperior est,optime de finibus diſputat; & Themiſtoclem vim , &
Suadam deas fecum ad Andrios ducentem ,vt quod fuadendo im
petrare non poſſet, vi armata extorqueret ; & Scipionem denique
ita
 LIBER SECVNDVS. 553
ita apud Ennium extollentem ſe, ac demiſera hominum condi
tione triumphantem .
Sifascedendo cæleftia ſcanderecuiquam ,
Mifoli cæliCæli maximaportapatet .
Verum quàminiquèfaciant eiuſmodi Duces turbulêri, & bel- Proprer3 . mals
licrepi , quiluistanrum commodis vtinferuiant, reliqua peſſun- quecobreineo pro
dare non verentur ; homineſquead arma impellunt, & ad furo- ueniunt.
rem , rabiemque inflammant, in id prorſusnati , vt cæteris exitio
fine; vel hoc vno fatis euidenter conſtare arbitror,quod nonmo
do impij in Deum , iniurijin proximum , perfidiin principem ha
bendi funt, fed tanquam ab omni penitus humanitate fpoliati
vix inter homines ipſos cenſerimereancur. Quis enim Neronem
pro homine habuit, & non potius pro immani,ac truculenta be
ftia,ab co tempore , quo vitæ ſuæ turpitudinem ,vt factis atrocibus
fic horribili iſto & infando carmine propalauit idol wrtos gaña
Ausgebýtw zupi ? me viuente terra miſceatur incendio ;at quid aliud
amabo faciuntij,quibellum non quod æquum fit perſuadent,ſed
quia ex propria libidine,adiftud gerendum rapiuntur, quàm in
ftar Neronis optare , vt fe viuis, ac in illo luctuexultantibus, ter
rarum deflagratio conſequatur ? quali vero bellum aliud eſſet quã
fax, & pernicies generis humani; & Mars ipfe fapienter ab Ariſto- in Trena
phanenon diceretur, in vaftiffimo quodain mortario , vrbes ho
mineſque, crebris duri piſtilli idibus contundere ;aut ápnsquod
nomen illi eft apud Græcos , non ab ação fiue damno, & nocu
mēto impofitum fuiffet; non fecus ac latinis, co quod magna ,
omnia inuertat , Mauortis, appellationem fortitus eft. Et fané
tam certa ,tamque immenſa pernicies bellorum eft, vt os in facris
codicibus gladio, non ſecus ac vaftæ & immani belluæ tribuatur,
quo obuia quæque depopuletur , & abforbeat,fugauit inquit lo- exod.cap.19 .
ſue Amalec, bo populum eius, in ore glady; & Chriſtus eodem mo- V. 13.
doloquutus est in Euangelio Lucæ ,cadent in ore gladij; quemad
modū etiã fecit ex profanis Homerus in Iliade: & Cicero pro Ar x.verfu 8 .
chia Poeta de bello loquês,os fauceſque ipſius appellauit his ver
bis Populi Romani laus eft,urbem amiciſimă Cyzicenorum ,eiusdem
confilio ex omni impetu regio, ac totius belli ore , & faucibus ereptam
efe atque conſeruatam , ex quibus patet hunc loquendi modum ,
non alicuius ſcriptoris, vel prouinciæ ,aut temporis peculiarem
fuifle;
 554 DE STVDIO : MILITARI.

fuiſſe; fed pallim , & ab omni æuo vfurparum , eo quod aptiſſimus

eſſet ad illud exprimendum , quod frequentiffimè in bello con
lib.7.c.as. tingit: & de quo ti forte quiſpiam eftqui dubitet, eum nunquam
de Cæfare à Plinio referuntur, ſcilicet vnde
legiſſe oportuit,quæ
cies centum , & nonaginta duo millia hominum occiſa varijs in ,
præelijs, eciam à ciuilibus diuerſis, ab eo fuiffe ; vt mirum propte
rea fit Marcum Tullium tam multa de eius manſuerudine,& inu
de benef.lib .
ſitata inauditaque clementia, cum pro Marcello peroraret dixiſ.
4.6.31 . ſe, præſertim cum Seneca eum vocarit humani ſanguinis auidiſi
mum , quem non aliterfluerein confpeélu fuoiubebat, quàm fiore exa
cepturuseffet. Sed nec ipſeforſanauditu accepit, quo rem ab anti
quiſſimistemporibusrepetam , in bello Troiano cecidiffe toto ex
pugnationis tēpore, ex Argiuis o &tingenta octuaginta fex millia ,
exTroianisvero vfque ad oppidum proditū ,ſexcenta ſex millia,
vtriinque ſcilicet quindeciescentena,& ſexagies duo hominum
millia, quemadmodum ex Daretis Phrygij recenſione habetur;
aut Alexandrum , quod Plutarchus fcribit , cùm de fumma impe.
rijaduerſus Darium certaret, tum cæcidiſſe tum coepiſſe decē, &
centena hominum millia ; ac tandem Xercis exercitum quem in
libro 7 .
Græciam duxit, exinnumerabili propemodum colluuie gentiū ,
ſi non potius fallit, aut ludic Herodotus,compoſitum fuiſſe , qua
dringentas enim,vtinquit, & viginti octo myriadas & tria millia ,
ducentos & viginti viros, id eft quadragies bis centena octuagies
ter hominum millia, ducentos & viginti viros duxit Xerces Darij 1

1
filius; ſubditque, quod mulierum pinſentium , & ſarcinas geſtan
tium hominum , numerum nemopotuit compræhendere & ta
libro I. men hic exercitus, quàm breui cæſus, totus atque obrutus eft ab
illo Marte, qui Martiano Capellæ propterea vocatur hominum
1

vorax ,fititorque etiam fanguinis, & de quo loquens Seneca ve

in Hercul. riffime dicebat
fur.
arma non feruant modum
Nec temperari facile, nec reprimi poteft
Stricti enſis ira , bella delectat cruor .
hinc ergo vt ab eiusmodi hiſtorijs, quarum fides pa rum naſutos
parum
mouet ,ad veriores alias tranſeam ;clades vna Hierofolymitana ,
duodecies centena, & quadraginta millia hominum ſecum inuo
luit; hinc bellum punicum ſecüdum quindecies centena millia
non
 LIBER SECVNDVS . 555
non totis annis ſeptemdecim abforpfit. Quare fi quis ea ſecum
attentè reputet, & illud etiam Senecæ frequenter in animum re- epiſt.89.
ducat ,bomini non effe bomine prodigè vtendum ,proculdubio cer- libro za
tum eſt, quod vnà cumThucydidepronunciabit,ftultum effe mo
uere bellum , fi forente ftatu ,liceat retinere pacem : maximè cum
illud ,non homines modo,quorum iactura leuinegotio farciri po
teft, ſed vrbes & prouincias integras, quibus reparandis non lu
ftra,nec fæcula fufficiunt,tanquam eorum quæ homines inter ſe
peccant conſciæeſſent, fimul cum illis in exitium trahat ;illud
‫ܪ‬ ode 16.lib.i
enim eft quod dixit Horatius
du altis vrbibus vltime
Stetere caufæ cur perirent
Funditus : imprimeretque muris
Hoſtile aratrum exercitus infolens.
vt præter Carthaginis, Corinthi;& Numanciæ rudera,fidem eius
rei ampliffimam facere poſſunt cērum vrbes ab Attila deſtructæ ;
& ipfamet Roma terrarum gētiumque Dea , quam fi quis tot va
riosbellorü caſus culiſſe, & à Tacio captam :à Porſena obſeſſam ,
à Gallis incenfam , à Pyrrho territam ,ab Annibaleconcuffam ,
mox ſuis armis dilaceratam , demumque toties Gothorum in
uafionibus,fchismaticorum furore, perduellionum , ac deſpera
torum hominum nefarijs conatibusexercitam fuiſſe intueatur,
is certo cercius non poterit, Statij Papinij non maximopere
is
lau.
dare induftriam , qui & hæc, & omnia mala quæ à bell proue:
niunt, in defcribendo Martis Palatio,licad rei veritatem expreſ
fit, vt non tam milites quiipfacommittunt damnandi fint,quàm 7. Theb .
ille laudari merito debet, abiſtius deſcriptionis præſtantia;fingir
enim palatium ædeſque Martis apud Thracas eſſe, ad quos vt
primum belliconcitandi causà Mercurius venit .
Hic Steriles delubra notat Mauortia ſyluas
1. Horrefcitque tuen's : & poftea
Digna laca Statio,primis falit impetusamens
E foribus,cæcumque nefas, iraque rubentes,
Exangueſque metus, occultiſque enfibusaftant
Infidia geminumque tenensdiſcordiaferrum
Innumeris Strepir Aula minis , triftiffima virtus
!! Seat media, letuſque furor , vultuque Gruento
Mors
 I
556 DE STVDIO , MILITAR ..
Mors armata ſedeti. bellorum folusin aris.
Sanguis, & incenfis qui raptus ab vrbibusignis.
4.
Porro iſtius cladis occaſione,quæ bellorum minifterio homini
Vbi inter alia ab homine infertur, ſubit mihiin mentem recordatio quorum
queritur an dam ferinonum , quos cum virisexcellentisingenij, & fumma
genusfuü fa . mihi neceflitudine coniunctis. Motthæo Vaierio , Gaflendo , ac
uiat.
optimoetiam Diodato non infrequentes habui,ſuper ea quæftio .
ne, an ſolus homo in genus ſuum ſæuiret ,quemadmodum Iuue-
Epod, libro,nali, & Horatio viſum eſt; quorum hic blande ſuomodo ,
ode 7.. Neque hic inquit Lupis mos,nec fuitLeonibus,
vnquam , nifi in diſpar , feris.
Satyr. 15 alter veromordacifale,vtSatiricum decuit,rem alcius exaggerat ,
& cothurnis quibusdam auger his verfibus ::
Sed iam ferpentum maior concordia : parcit:
Cognatismaculis fimilisfera quandoLeoni
Fortior eripuitvitamLead quo nemorevnquam
Expirauit aper maioris dentibusapriai
Indica Tigris agitrabidacumTigridepacem !
Perpetuam : Sæuis inter fe conuenit:Vrfisio <

All bomini ferrum lethale, incude nefandas 1

Produxiſſe parum eft, da

His vero auctoritatibus quas ego inmedium proferebam ; addita ! 1

etiam ea, ex Summi Pontificis VrbaniOctauiode de San & o Lau .. +

rentio , nitore, ac nouitare prorſus diuina , quam in gratiarum .. 1

a & ione iamantearetuli; reſpondebant viriilli fapientes ,non :vf

que hacin re fidêdum effe luuenali;velHoratio;quin potiorefſet :
apud meAriſtotelis.fides,docentis pauca eſſe eiusdem fpeciei ani- -
malia, quænon devenere, ac paſtuinterſe:dimicent, exemplum-
que de Ceruis afferebant, quod paulo fupra fueratàmerelatum ..
At enim quia certamen illud non fæuitiæ ,fedfuroris.cuiusdam ,
amacorij,qui cum orgaſmo illo defineret; indicium :in animati
bus eſſe contendebat optimus Diodatus; tunc Motthæus Vaie-.
rius, ad quemmeconuerteram ,carmenilludſuo more præfatus ,
Nemandátemihi; melius Telamonius.ibit ;
multa ex Brodæo defumpfit, quibus id ; certis animalibus ; indis
tuma natura oftenderet , vtcum ſui fimilibus bellum gerere vi
deantur: quorum in numero,primas obtinebarHippopotamus :
qui
 LIBER SECVNDVS . 557

qui patrem , vtmatrem ineat, fi vlla ratione poteftinterficit; tum

Polypi, qui acerrima edacicate eſſe dicuntur , per ſoepeque inter
fenon abftinent, fed à maiore minor editur ; ac demum quædam
Scropharum , domeſticarumqueFilium genera eſſe dicebat,quæ
fuis foetibus vim afferant, eoſque mandere non dubitent ; à quo
ſcelere,non abhorrer Olor, neque Thynna quæ foetū ftatim vt il
lum peperitdeuorat;atque his exemplis , quorum tamen fidem ,
penes auctores eſle volebat, mihi putauit ,ac oprimo Diodato fa
Ctum elle fatis ,
Sed cum ipfe diutiffimè mecum aliam quæſtionem agitaſſem , 5
quomodo
qui nimirum fieri poffit, vthomines cætera animaliamultitudine plus bomini
ſuperent, licet ſeipſos quotidie crudeliſſimis bellis aut reterimis quă reliquo
venenisconficiant, & femel tantum menſibus nouem , nec ta- lium fic cum
men omnes foeminæ pariant ; de ea doctiſſimum Gaſſendum ro- tidie fo bellis quo.
cõficient
gaui,vt ſi quid non inconueniens haberet, illud nobis ex peripa
teticæ , aut nouæ ſuæ philofophiæ placitis , explicare non dedi
gnaretur ;quod ipfe libenter, & repidenti ore ſuſcipiens;nõ inquit
vos , quaſi aliquid demeo proferrevellem , per ambages , & lon
ga exorſa tenebo, ſed ab auctore Theatri naturæ , qui tibi , Nau
dæe, hacin quæftione præiuit, eiuſdem quoque folutionem vt
accipias efficiam ; videtur ſiquidem illi caufa huius rei effe, quod
nullum animal terreſtre ,pauciſſimis admodum exceptis , diutius
quam homo viuat, nam quæ longius ætatem proferunt vt Ele
phantes, rariſſimè pariunt; quæ vero foecundiora ſunt vt Oues ,
Boues , Capræ , Sues , ipfaque auium , ac piſcium genera , ea
aliorum animalium pabulo inſeruiunt , ac breuiorem vitam ha
bent , proindeque niſi homines eo modo ,quo tu dixifti,fe ipfos
conficerent , aut popularibus morbis fæpiusinterirent, vix ho
minum multitudinem tellus vniuerſa capere potuiſſet; quemad
modum non ignoras,mealiquando pluribus alijs rationibus de
monftraturum effe , in eius philoſophiæ inftauratione, quam vt
perficerē,ſicut vos omnes,lo auctoritate modo veftra ,quæ maxi
ma ſemper apud me fuit , fed continua adhortatione effeciftis
ita etiam nullus dubito , quin poftquam hec abſoluta fuerit , eiuſ
dem quoque defenſionem ,aduerſus moroſos quoſdam , & ple.
beios homines , qui nihil ſincerum dijudicant , fitis acerrimè ſu
ſcepturi ; nimirum ita vir ille , propter quem nihil habent hæc
foecu
 I
558 DE STVDIO MILITAR , 4

fæcula, quod priorum fælicitati inuideant, ſermonibus noftris

finem impofuit, quorum recordatione, fic in præfentia afficior
vt videar mihi, & hunc , & amiciffimos illos viros , quibus cum
olim habiti ſunt, non loquentes modo audire, ſed intueri præ
ſentes, & amplecti ſuauiſtmè . Verum vt abhac digreſſione,cuius
mihiocaſionem obtulit,bellum cum leuiſſimis de caufis fuſcipi
tur , eo procedat oratio, quo ftyli curſum deftinauerat; fi homi.
cidia , ſi furta , fiincendia, fi adulceria ,diuinarum humanarum
que legum auctoritate damnantur; quanticriminis reus ille iudi
candus eft , qui ſui ſimiles tanquam pilas habens , & de eorum ,
corio ludens,propriæ cupiditati vtobtemperet, non vnum ali
quem ,fed tot hominum milliabellotrucidat; nondomum vnam,
autvillam , ſed Regiones integras deuaftat; nihilquecultum aut
frugiferum in agris ,nihlinhorreis congeftum , nihil expoſitum
in einporijs, nihil pudicumin gynæceis, nihil denique ſanctum
in templis,autarcanum eſſe patitur,notum eft enim iftud Lucani
Stat cruor in templis, multaque rubentia cede
Lubrica faxa madent , nulli ſuaprofuit atas.
Libro 2. Proindeque Liuius non inuenuftè, bellum sempeftaricomparat ,
& Pindarus ventorum ingenti turbini, qui fimulac Pelago incu
in Pythia. buit ,omnia turbat , impellit, proruit; diſſipat; ego vero fiquid
poft celeberrimos viros de eadem redicere habeo, conferrem
illud quoque ſydericuidam procelloſo , quod de ſe, ita in Plauti
Rudente loquitur.
fignum fuum omnium quàm acerrimum ,
Vehemens fum exoriens , cum occido vehementior
nempe quia diftri&tus entis, & ab eo plagæ, vulnera, cædes,bello
rum lunt præludia ; faces vero atque incendia finis, quando ſci
licer
Cuncta iacentflammis & triftimerſafauillà
& Sapienter D.Auguſtinus cũ de malis quæ ex ex bello naſcuntur
lib.19.de Ci- fermonem haberet, hæc itaque inquittam magna , lam horrenda ,
uitate.
tam feua quifquis cum dolore confiderat , miferiam neceffe eft fatea
tur ; quiſquis autem velpatitureafine animidolore, velcogitat;mul
to utique miſeriùs; ideo feputat beatum , quod by humanum perdidit
in Camillo .
fenfum : breuiter igitur Plutarchus ,feua res bellum est, cumulum
que ſecum trahir iniuriarum ,& infolentiæ.Vnde cum priuatorum ,
C012
 LIBER SECVNDVS. 559
commodis vtilitas publica , non aliter quàm fecunda ſeges à lo
lio, & fterilibus herbis ſæpiusopprimatur, & ab euentu bellorú
Reipublicæ falus , autexitium plerumque dependeat ; Romani
quominustanti momenti negotia,priuatorum voris,occultiſque
deſiderijs fubiacerent, bellum non paucorum ſuffragijs decerni,
ſed comitijs populicenturiatis , indici tantum poſle voluerunt;
cum.tamen Plebi pacem iubere liceret: quia nimirum plus fem
per à bello periculi, quàm àpace imminere cenfebant,quæ nun
quãadeoiniqua eft ,quin foelici bello , lõgè potior haberi debeat.
Enimuero quoniam.ea eſt ſupremi numinis beneficentia , vt 6.
proſperos armorum ſucceſſus facile ijs concedat, qui bella iuſtis sed nondebet
de cauſis ſuſcipiunt;vtidcirco M.AntoninusImperator, libera- Pimientain bele
tusab infidijs quas illi paraueratAuidius Caſſius,confidenter ex- miniftrum ſe
clamarit, non fic Deos colimus; nec ficviuimus ,vrille vincere de -prabere ,
buiffet; cùm exaduerſo Mancinus; vt fe purgaretin Senatu de
bello Numantino infeliciter geſto, haud mirum effe dixerit , fi hoc
belluminfeliciter ceſ fet , quod præteromnem æquitatemdecreuif
ſent; quoniam ſcilicet Pompeius pactum cum Numantinis foe
dus, irritum feciſſet ;quo ſimiliter referunturverbahæc lornan -.cap.
rebus17Gcilc
de
fupra marePonticam Bulgarorumſedes,quosnotiffimospeccatorü
dis.
noftrorum mala fecere; & horum omnium veluti.confecaneum fic
illud quod vulgarihocdifticho effertur Properc.lib.4
Frangit, dattollit vires in milite cauſa , cleg. 6.
Qud nifi iufta fubeft ,excutit arma pudor .
Eam ob rem Dux , etſi minimè ad illum pertineat in arca ---
na principum inquirere , rationeſque quas habent bellum infe
rendi, adæqui iuftique trutinam explorare , qui fuà fe obedientià
ſuperioribus ſuispotius probare deber , maximè li hancillis de
beat ,ex nexu feudali,autobligatione aliqua perfonali, qualis fub .
dito cum Regeexiſtitzipſitamen quantum opis ſuæ erit conniten
dum eft,ne eius belli adminiftrādi prouinciam ſuſcipiat ,quod vel
apertèiniquum eft,velfaltem nonitalegitimis de cauſis ſuſceptū
iudicabit ,alioqui vindex iniuriarum.Deus ,cuius folio adſidet illa
diuinarum ,humanarumque rerum regina Themis ,nõ ritè exorſa
eius, malè ſecundabit ,vtcunque enim Aeſchylo obedientia púong
swingies eſſe dicatur: & ex diuo Bernardo vbi agit de præcepto
&diſpenſatione non attendat.verus,obediens, quale fit quod pæcipi,
tur; :
 560 DE STVDO MILITARI.
tur , hoc folo contentus/quod præcipitur; tutius tamen eft , fiDux hac
li. 22.cap.75 in re D.Auguftini confilium fequatur, quod contra Fauftum
fcribens his verbis attulit , vir iuftusfi forte fub Rege,bomine criam
facrilego,militet: re & te poteft illo iubentebellare : fiquod fibiiubetur ,
velnon effe contra.Deipræceptum, certum est, vel vtrumfit cerium ,
non eft : itavt fortaffe reumfaciat Regem inquitasimperandi: inno
centem autom militem oftendat ordoferuiendi .Eft tamen in his ver
bis vtrum fit certum ,vbi multis aquahæreatbellatoribus,cùm ne
gotia Principum ,intimi tantum conſeſſus.conſiſtorianis pateāt, &
illis plerunque,non tam ex euidentibus cauſis; quàm ex occultio
ribus alijsdijudicanda ſint; in quibus quantum ipfi Duces cæcu
tiunt, qui abſque vlla.conſiliorum participatione , arma in hunc
aut illum principem expedire iubentur, non opus eft,mea quidē
opinione , alijs rationibus,quàm experientià quotidiana confir
mare . Quamobrem cum nullus ita hebes Gitac nouus in rebus
tractandis, quin facile cognofcat, fi quid illi quod Deo , qui ſum
mus omnium princeps, & dominator eft,immediatè contrarium
ſit ; committitur; cum fi quid eiuſmodi illioccurrat , confilio vti.
poteft D.Ambroſijcum Dominus iubet ea quæ funtcontraria Deogei
obediendum non eft ::in reliquis vero quorū arcanæ rationes apud
folum principem , & intimosquoſdam confiftorianos deliteſcunt
ex officio potius oprimi ſubditi, aut viri prudentis faciet , fi nihil
quicquam à fuo principe quod iniquum fit decerni exiftimans ,
bellum audacter ſuſcipiat , quod ab eo , & quieius confilijs ad-
ftant viris grauiſſimis , prudentiffimiſque, iuftis de cauſis indis
&um crediderit , nec
Infandum contra omnia bellum ,
Contra FataDeum , peruerfoNuminepofcat:
7 . Tuffæ autem bellicauſæ erunt,nö folum vc arbitratur M. Tult .
Qira occafio
ne explicăturlius,fi
primùm hoftis quisiudicetur ; aut fi idem , repetendis.de
iußebellorum rebus inftituatur & iure.reprafaliorum , quandoquidem ita noftri
rūgra appellant, quod M.Varro clarigationem , Demoſthenes.andegana
siopes :
sria Saluse stico, luftivianus cregderdomórmagis proprie eleganterque dixe
runt: ſed ſi facta Reipublicæ iniuria ſit vindicanda ; fi focijcon .
foederatique ab oppreſſione defendendi ; ſi pro communi ſalute
commoditateque ciuium pugnandum s etenim cum aliter ſtare
Reſpublica quàm bello ſoepe gefto,nequear,veeleganter Plato in
primo
 LIBER SECVNDVS . ! 561
primo de legibus ſub Cliniæ perſona docuit, neceſſe profecto eſt
bellum ijs decaufis quas dixi fufcipi,ne iniuriæ, contumeliæ , au
daciæque hominum iniuftorum ,eadem patcat ; tuncquenullum
de belli æquitate dubium effe poteft , quoniam hoc vt inquit Ci
cero & ratio doctis & neceffitas Barbaris, & mosgentibus ; & Feris pro Milone.
a ipfapræfcripfit; vt omnem ſemper vim quacumque ope poffent,
à corpore,à capite de vitapropulfarent : eſtqueilla non ſcripta , ſed
nata lex,ad quam nondocti, fed facri, non inftituti, ked imbuti ſu
mus,vt falutem noftram propugnare, & oblatam ab hofte iniuria
manu, ferroque vindicare ftudeamus. Hoc vero cum varijs in
occaſionibus fieridebeat, tum certè nulla vnquam præclarior eſ
ſe poteft, quàm ſi patriænegotium agatur,pro qua pugnare , op
timum eſſe auſpicium dicebat Hector Homericus, & cuiusinco
lumitati deuouere ſe Decij duo pater & filius,vt nec certe Brutus
filios,& Agamenon filiam quæ illi vnica erat immolare non du
bitarunt: quinimo Sobiorum populiAlexandrum magnum ;Abyde
ni patrem eius Philippum ; Xanti Brutum ; Numantini Scipio
nem ; Caligurisani Cn Pompeium cùm ſuſtinere prementes , am
pliusnon poffent,ferro ac flammis ſæuire in fe maluerunt, quàm
communibus patriæ malis, eiusdemque excidio fuperefle . Nec
immerito Agraulis fæmina,quæ pro falute patriæ ,mortem oppe
tere non recuſauit; iftud apud antiquos obtinuit ,vtcius admira
tione virtutis ducti, eam immortalem effe voluerint; atque adeo
illi templum dedicarint,in quo omnesEphebi,priuſquam ad bel
lum educerentur,iurare inter alia folebant,fe admortem vfquepra
aris, & focis,vt apud Stobæum , & Pollucem habetur in antiqua
iufiurandi epheborum Athenienſium formula ; fiue vt ex Vlpia
no & Philoftrato addit Petitus,pronutricia terra effe dimicaturos .
Eoque nomine potiſſimum laudantur , ſex illi Caleti oppidi cu
iusdam in Gallia munitiflimi, incolæ , qui ſe Eduardi rertij An
glorum Regis arbitrio ,pro reliquorum ciuium ſalute offerentes, libro i.
nihilo fecus nobis admirationi eſie debent Froſſardi' hiftorias
euoluentibus, quàm fi præclarum illud eximiæ in patriam pieta
tis exemplum , antiquorum hiſtoricorum vt Plutarchi , vel He
rodocimonumentis conſignacum fuiſſet .
Bella præterea obiuſtam vindictam , fere femper exitu fælici 8:
terminata fuiſſe, tam exploratum eft vnicuique ,vevix probatio- lufta vltio:
Nn ne
 562 DE STUDIO MILITARI.
ne indigeat;fic enim Iunius Brutus mortem Lucretiæ cum vlciſce.
retur, Tarquinios Roma expulit; ſic Aguſtus, & Antonius, Cæ
ſarispercuſſores minimo fermenegotio fuperarunt;ſic Seuerus ,
Pertinaçis manes fuſo hoftium ſanguine placauit: ſic Dido,Sichæi
mariti cineres vindictafatiauit, eaque præfertimactione fe fortu
natam effe, apud Virgilium prædicat
4 Aeneid. Vrbem præclaram ftatui,meamenia vidi,
Vlia virum pænas inimico à fratre recepi.
Sic denique apud Scyebas,quos hodie Circallios vocant, tanta
eratin iuſta ylcione confidencia,vt fi quisacceptam iniuriam vl
ciſciabſquealiorum opera non poffet,fedenshumi,in tergore
immolati Bouis , quem in frufta diffecuerat ,reiectiſque in dor
ſum manibus, accedentes, fibi vtauxilio.adeſſe vellent , rogarer ,
carnium dilectarum portionem velut in præmium offerēs, que
madmodum Lucianus in Toxariauctor eſt,adeoque ſemper ho
neſta, hæc belli gerēdi occaſio, exiftimara fuit,vt Beliſarius apud
lib. 30. de , Procopiumdiceretprimamhanc effe iuftitiæ curaminiuftè interfa
bello Vandal.Złos vlcifci: & cùm cæteranegotia, Dijscum medioxumis cum infi
mis,& prout vnius cuiufque votum erat, commendarent;huic in
quo de vindicta ageretur, Romani Iouem ſub vltoris epitheto
præeffe tantum voluerunt; ſicut etiam Ciprij,vr narrat Clemens
Alexandrinus in oratione ad gentes.
9
His bellorum cauſisiuſtitià proxima funt,quæ vim omnem à
Sociorum deo focijsconfoederatiſque populis repellunt, quoniam vt Ciceroni
fenfio .
placetFortitudoqueper bella tuetur à Barbarispatriam , veldefen .
dit infirmos , vel à latronibus socios,plena iuftitia est ;vnde Florus
cumbellorum occaſiones in certa genera reſtringeret, non hanc .
omiſit qua fociorum incolumitas modis omnibus procuranda ,
continetur: & Romanis ipſis, nihil vnquam antiquius fuit quam
periclitantibuslocijs,omni ope conſilioque fubuenire : ex eoque
Decad.3.lib. Scipio apud Liuium ad Annibalem inquit , neque Patres noftri
10. priores de Sicilia , nequenos de Hispania fecimus bellum ; diunc
Mamertinorum sociorum periculum , & nunc Sagunti excidium , na
bis pia juftaque induerunt arma, nempe focios iuuare plenum ,
opus pietatis & iuftitiæ arbitrabantur, quia præterquam fidem ,
datam feruare, eoſque modis omnibus protegere, qui femel in
alicuius fe clientelam commiſerunt, ita videtur opere pretium .
eſie,
 LIBER SECVNDVS. 563
ellë, ve ad communem hominum falutem maius eſſe non poffit;
conſtatinſuper nullum imperium ,fine auxiliaribus fociorum co
pijs & opibusaugeri,ac ne diu quidē ſtare poſſe florens & beatum .
vnde fiab hoftibus eorum viresimminui , agros. facultatelque
deprædari, qui cum ipſismutuo foederumnexu coniuncti ſunt,
permittant,idemelt protecto, ac fiſuas ipfi opes , propriaſque
vires imminui,& labefactari continuo ab ijsdem hoftibus non ,
moleſte terrent;quod equidem neſcio vtrum aliquis abſque gra
ui damno,& iniuria pati poflit . His igitur de caufis ad recupera
tionem rerum ; iuftam fui ipfius aut fociorum defenſionem ;, & Livius lib . s.
punitionemſeu vindictam ,pertinentibus, quæ tria führt in hac Ca
milli adGallos denuntiatione expreſſa,omnia que defendi, reperi
que,& ulciscifasht:Ducesmoueri,acimpelli oportet,priufquam
bellum aliquod luſcipiant,fi.vt inquit Onofander fibicontra.ho - capice 4.
ftes, focium bellorum Deum, propitiumque adfifterevoluerint,
ipfofque adeo milites periculis adeundis promptiores euadere .
poftquam enimperspexerunt, seiniuriamnon inferre; uerum illatam
propulsare; nullius impietarisconscy, absoluta veremasculaque vir
tute, & excelso animo, militiæ se se vltrodabunt , ſpemque non.va
pam : aut inutilem concipient, de totius belli euentu , qui ferme
ſemper talis eſſe ſolet,qualia fuere,& eius principia .. Vndecùm
Rhodiorum Legati pro ſuo populo apud Romanosperorarent,
illisabſqueinuidia. libenter hanc laudem tribuebant, certè qui- Liuiuslib.4s.
dem voseſtis Romani,quiideofæliciaeffe bella veftraquia iufta sunt
pre vobis ferris;nectamexitu.corumquod: vincatis,quàmprincipis,
quod non fine causa:suscipiatis, gloriamini ..
Porro quia ficutantea dixi;Dux.obfequium ſuumvel.Regi ſuo 10.
autlegitimoprincipi,cùm illimilitat; vel cæteris quibusoperan sedTum lowes
necefaria
ſuam addixerit; animoſemperexpedito præftare debet; nollen
hunc quem.in præſentia.efformamus,ita moroſum autdifficilem
effe, vtnon niſigrauißimis de cauſis,ad'exercicumducendum ſe
accingat,cùm leues occaſiones,feu.illæ meditato iam : & adornato Aeneid.7.
belloprincipium faciant; Yt.vulnus. Aſcanij, ſagittis ,, ceruo in
Alictum ...
qua prima malorum :
Causa fuit; belloque animos accendit agrefteis .
feuinferendi belli primæ,acprincipes cauſæ exiftant,magnas hæ:
NO. 2 . per.
 564 D'E STVDIO MILITARI.
perſoepe rerum inclinationes, & momenta poft fe trahere, nec
minus in ſe juſtitiæ , aur æquitatis habere, propter varia quibus
veluti ftipantur accidentia conſueuerint, quam ſi parentes ipfi
aut patriaad internecionem poftularētur; quoniam vt inquit Ni
cetas in Manele Comneno sæpe incidens nullius momenticausa ,
multarum rerum mutationes.peperit,ac calamitates ingentes attulit,
quo fenfu dicebat etiam Tullius, quod maximorum bellorum
ſoepe tenuiſſima contemptillimaque principia fuere . Et ſanè
proximis illis quidem aureo foeculo temporibusbellorum fere
omnium occaſionem præbuerunt fæminæ ,
Namfuit ante Helenam.cunnus teterrima belli
libro ,
Caufa
vt inquit Horatius; hincque Herodotus prima inter Græcos &
Barbaros prælia , ex. raptu foeminarum exorta ſcribit; & apud
Græcos Helena ipſa ,apud Hebreos: Dina filia lacob , oppreſla
Leuitæ coniux , adulteriun Bethſabeæ , Inceftus Thamar;
apud Troianos. Hefone ; apud Romanos raptæ Sabinæ , violar
teque-Lucretla , & Virginia; apud Aegyptios Cleopatra ; apud
Scychas. Iantini Regis filia, non tradita Dario in vxorem , ſicut
pactum fuerat ; apud.Meffanos ſtupratæ Lacedæmoniorum
virgines ; apud Phocenses , & .Thebanos vnius puellæ quæ à di
uerſis ambiebacur , collocandæ difceptatio , grauiſſimas dif
ſentiones concitarunt : non fecus , ac Simetha meretrix.bel
lum concitauit inter Megarenses, & Arbenienses, quod vt in .
in Acharnan. quit Dicepolis, apud Ariſtophanem , Pericle Duce geſtum
S.
libro . 136 .
eft; multaque alia Athenæus exempla in hanc rem ex celebri
memoria collegit, quæ tam facile in libris eius haberi poſſunt
ve referre ea nihil neceſſe ſit; præſertim cum temporibus non
ita dudum elapfis , acerrima illa . fratio , quæ totam poſtea .
Europam inconſenſum rapuit, Guelphorum ,ac Gibellinorum ' ,
Florentiæ inter optimates initium habuerit, ab eo qui ex Bula
demontiorum familia-nobiliſſima,nouasnuprias fibiquæfiuerat,
dillidio facto eius affinitatis, quæcum alia fponfa prļus inchoata
fuerat. Atque vtnon modo in hoc,ſed in omnipropecauſarumi
genere, bellorum incendia quæ torasregiones fæpius peruadūt
kb.4. de Re. minimis quandoque ex ſciacillis originem duxifte oftendatur :
pub.cap.* Heluetij, vtnotat Gallorum poliçicus, ob curfum pellibus onu :
. ftum ,
 LIBER SECVNDVS . 565
ftum , quiipſis à comite Romontio , vt addit Cominæus, ablacus
fuerat, bellum grauiſſimum ſuſceperunt ,aduerſus Carolum Bur- libro 7.
gundionum ducem , quod non niſi eo tandem interempto , con
lopitum fuit; fic Aetoli, do Arcades mutuis ſe ipfos prcelijs diutif
fimè attriuerunt, proprer vnius apricaput; vt Caribaginenses , &
Bizacbij ob leuiſlimum myoparonem ; Pietos vero cum Scotis
canes quidam erepti, tam ardenter commiſerunt, vt nullis foede
ribus placari, acinterſe amicèconuenire amplius potuerint. An
igiturbella hæc omnia iniufta erunt , vel duci noftro detrectanda
quæ ex tam ignobilibus , & abie &tis principijs ortum duxere? mi
nime gentium , quoniam in his non tam modus, quàm animus
ſpectatur, & quemadmodum ſigraues cauſas, & omni luce clario
rem iuftitiam ,in bellorum initijs requirat , maximum ex eo pro
merebiturlaudis incrementum ; ita nullum dedecus incurret,fi in
hæc tam anxie non inquirat,de quorum ęquitate ſoepe inter ipfos
iuris, & legum ,ac principis arcanorum conſultos, rron liquet.Sed
ijs difficultatibus ad quos pertinent reiectis, bellum ftrenuè gerat,
quod ſuæ fidei, induſtriæ, fortitudini , & militari peritiæ admini
His conditionibusurſuſceptum
ftrandum committit .
bellum , duabus alijs indiget, vt VI .
profperè geratur, viribus nempe & confilijs , vbi per vires inftru- ren
1 indobelloge
confide
menta prudentiæ , ac fortitudinis intelligo,apparatum ſcilicet re . TANINY viros
rum neceſſariarum , ad omnem vſum belli , vti ſunt hæc quatuor Ở confilia Go
pecunia,commeatus, arma,& viro ſeu milites ; Prius enim eft, vt in- in viribus pri
quit Quintilianus, parare bellum quàm exercere ; iſtudque, vt pu- pecunia appar
blius Mimus ſubiungit, diu apparandum eft , vt vincascelerius:nā latus quoniã
vt erat cõlilium Periclis apud Thucydidem ,copiofæ opes diu an- pere necesa.
te bellum præparatæ , hoftes facilius fuftinent & repellunt,quàm ¢?.
violentæ collationes; nec illud etiam parui faciendum eft, quod libro z.
hæc omnia fi tempeftiuè parentur, non modo in bellum valent,
fed ne bellum inferatur ſæpius efficiunt, nemo fiquidem prouo.
care auder iniuriàuè laceſſere, quem intelligit inſtructum effe re.
bus peceſſarijs, ad iftud quod in ſe peccatum fuerit,non abſque
vltione ferendum . Præ cæteris autem ad belli apparatum requi
fitis, yna maxime omnium videtur neceffaria effe pecunia , quo
niam vt inquit Plutarchus in Cleomenepecuniam quiprimusrerü
agendarum neruoseffe dixit, ispracipue adres bellicas refpiciens id
NO 3 dixif
 566 DE STVDIQ MILITARI.
dixiſſe videtur: & eiusdem fententiæ fuit callidus experiensques
lib... 'hift. vir Mucianus, de quo Tacituscùm deVeſpaſiani in Vitellium
apparatu loquitur, hæchabetsednihil aque fatigabat,quam pecu
niarum conquiſitio, caselle belli ciuilis neruos dictitans. Mucianus.,,
nonius,aut verum in cognitionibus fed solummagnitudinemopū spe
Elabat ; quodidem pofteaTzetzesverſibus,quibusdam expreſlit,
8. Chiliade , qui ita à Lacifio latinè redditi ſunt
Aurum enimdefiderariffimum eft hominibus,
Aurum omnia corrigit , Aurum neruus belli.
nimirum ſicut medici negant abſque neruis homines ambulare
poffe, ita certiſſimum :eft ,nec bellum vſquam progrediſine pe.
cunia,quæmotum illi dar; ac velutanimam , & fpiritum infundit :
quin potius eà non maturèprouisà, multæ fæpenumero expedi
tiones bene coptæ, intermiffæ , & omiſſæ ; multi exercituscæſi,ac.
mutuis cladibus ſinehoſtili:ferro ,tumultuantes inter fe , dißiden 1

1
teſque turbati ſunt, quiamilesnon legitimno ,&debito imperio ,
fedprecariotantum ducitur,cui fi præmium operæ demas,ftatim
animum.defpondet, & imperia reſpuit, quæ etiamfi vellet adim
plere, plerumque non poteft, inter tot anguftias deprælienſus ,
quas fecum afferuntftipendia non debito tempore numerata .
Vnde forfan Flaminius Philopemenis exercitum probè, fi num
mos excipias ,cæteris rebus inſtructum , corporiaflimilabat,quod
cap : 3.vers.24 ventre careret; & eadem , forfan de caufa dičtum illudD. Ioannis ,
agreciate toisi oliwions: opacăv,Latini.reddideruntcontenti eſtoteſipene
dys, veſtris, quodresadvidumneceſſariæ, alimentaque ,nili.fti ..
pendiamiliti perfoluantur,comparariab eonon poffint,& etiam :
fi voxilla onfcrlov pro ſtipendio mjlitariaccipiatur, quoniamnon :
pecunia modo , ſed etiam cibaria militi darentur , ideft fpopust nij
zégaes, quæ duo vnica.demum Salary voce.indifferenter vſurpata
funt,cum eius nempe ſignificatio a Sale primùm , vt oftenditPli
lib. 3. cap. 7. nius his verbis bonoribus etiam militiæque interponitur;salary sinde:
dictis , ad annonam quæ.vnicuique in exercitu deſtinata , & affi..
fi.18.cap.10:
aduerſ. que erat, quod multis
gpatatumvictus,tum docet: Turnebus;ac demum
ftipendijdiſtributionem advtrius:.
fignifican dam , ab,
auctoribustranslatafuiſſer; licetinquam hæc ita effent ,,eodem ,
tamen non folum difficultas recidit; ſedmaiorlõgè ex eo fit;quod
difficilius eſt commeatui eciam , quam ſoli militum ftipendio ,
ab
 LIBER SECVNDVS. 567
abſque nummis& multa fignarapecunia prouidere . 2.
At profecto cùm hæc ſententia quæ nummos pro neruis bel Imo pro belli
lorum effe contendit, tamvera ſit, quàm in omnium ore trita , & neruis babë.
peruulgata eſt,mirarifatis non poffum , quis deuius error, quod frictionalites
ue ab alijs diffentiendi ftudium , etiam in rebus clariflimis, Patri
cium in hanc opinioneminduxit, vt iftius decreti fundamenta ,
varijs ſed debilibusrationummachinis, ijſque mutuaris vt pluri
mum ab infandi nominis politico, ſubuerterefuis in paralellis
!
conaretur . Ecquid enim amabo,euidentius effe poteft ,quam
bellum ,nõ armiscantum ,fed multis alijs voracibus impenlis one
rofum reddi, quæ penitus neceffariæ ſunt,priuſquam armis in cuã
rem vti poſſis ? imo vero quid certius eft quàm numerofo milite,
copiosà annonà, varijs machinis, & tormentis ei opus eſſe , qui
bellum recta cum ratione ſuſcipere velit ? at quis vnquam hæc
omnia abſquepræfenti pecunia parare potuit? prouerbium equi
dem eſt, apud noftrates, frequenti translatione, ad omnia ferme
in quibus nummis potius quàm verbis agendum eft,vfurpatum ,
fi defintnūmifruſtra quærēturHeluesi; fruftraetiã milites,maxime
vero illi qui pedibusmerent & a ftipendio quod nobis à folidis
quorū vfusiam obtinebar Childeberto Rege,& Gregorio primo ad Din amin,
Pontifice , qui corum frequenter in epiſtolis meminit, la folde di- & Fantinum.
citur,Solduriorum nomen , quod poftea cæteris commune,factum
eſt, accepere. Nec apud vilas nationes quemquam inueniri ar
bitrorex illo homiņū genere , qui denisin diem affibus animam ,
& corpus æftimant, adeo fuifanguinisliberalem , vtgratis ipſum
effundere velic ,tantùm abeft,vt deſertor etiam non fit & trans
fuga,quoties alium inuenerit ,qui pluris eius operam ,venaleſque
manuslicitarimaluerit. Quod cum intelligeret Baiazethes à Pa- Busbequius .
tre Suleymanoin Perſidem fugiens, quacumque inceſſerat ,ædiū
poftibus infcriprum relinquebat, militibus qui ad ſe cranſirent,
duplex fe numerarurum effe ftipendium ; nempe hastis pugnare
volebat argentatis, vt ex Apollinis reſponſo oinnia ſuperarer.
Verum quia hæc diſſertatio politica quod nummi ſint bello. 3.
rum nerui,nemini ferme no dicta,& etiam contra Patriciū copio- Quare era..
sè ab Alexandro Taſſono & Elia Reusnero tractata eft;ita vr nihil reparandum
alijs relictum lit, quod aliqua cum laude in hoc argumento a fer lib.8.cap 38
re poſſint,conuenientius erit Auguſtū linperatorem
Nn 4
cæteris prin- lib.i.cap.19.
cipi.
 568 DE STVDIO MILITARI ,
principibus ad imitandum proponere , qui vt in commentarijs
Suetonij traditur , quo ſumptus ad tuendos milites , profequen
dosque, perpetuo ac ſine difficultate ſuppeteret , ærarium milita
recum vectigalibus nouis, propriofque huicærario præfectos in
libro 8 .
ftituit ; Quo pariter modo notat Thucydides , Athenis ſeponi
mille talenta in ſanctioriærario , quotannis conſueſſe;quæ ſiquis
in alios vfus, quàm aduerſus hoftes,cùm in Atricam irruerent,im
pendenda eſſedecerneret,& populum rogaret , morte muletari
ſolebat, lege etiam de hac re lata , quam inter Atticas ſuccentu
libro 4.cit. 9. riauit Petitus ex Andocidis oratione de pace his verbis Mille
talenta quotannis ſeponuntonon expendenda:fiquis dixerit', aut Po
pulum rogaritea impendiin alios vfus, quàm ſi boſtes nauibus ap
pulfiinuadant Atticam ,& propugnanda fitpatria,capitaleſto.Cùm .
vero Athenienſesmaximam auri vim è ciuium cenſu , vectigalis
bus, & tributis colligerent , quam à bellis , in quorum vſum im
pendebatur, Stratioticam ipfi dicebant,auctorfuit Pericles , ve
Reſpublica duos ex ea obolos tenuioris fortunæ ciuibus viritim
elargiretur, quorum vnum comparandis fibi alimentis inſume
rent, alterum vero Theatri architecto , ſedibus in eo conducen
dis erogarent: vnde quia 06a Græcorum idiomateſpectaculum ef,
hincſtratiotica illa pecunia , in Theoricam commutatafuit, de
qua tamen,lege altera cautum erat , Ingruente bello ,è Theorica
pecunia militum ftipendia numerantor. Et exeo eft quod Socra
tes apud Plutarchum ſapienter docebat,cibos potuſque vitandos,
eſſe,qui nulla indigentià pelliciuntlaceffuntque, ſed & quæ ex ijs
ſentitur iocunditas, ordinanda eſt, ac neceſſitati ſubijcienda:ficut
inquit faciuntqui ex Theoricis, Stratioticas conflant pecunias.Hoc
vero Aerarium ,paratum ad omnes caſus habere, quàm principi
bus conducibilefit ,vnus omnium apertiſſimè declarauit Arifto
teles, vbi de Lacedæmonijs inquit,malè ſe babent quæ ad pecuniam
8. políticor. publicam pertinentapud Spartiatas: neque enim incommuni ærario,
ciuitatis eft aliquid : hoc vero durauit vſque ad tempora Lyſan ,
dri, qui poft captas Athenas , magnam inde auri atque argenti
vim conflauit,intulitquein ærariuin publicum . Eadem omnino
mente quaAuguſtusdiciturà Suetonio ærarium militare feorſim
inſtiruiſſe. Quicquid, inquit, vbique militum effet , ad certam ftin
capite 99. pendiorum premiorumque formulam adftrinxit ; definitispro gradų
Cuius •
 : ' LIBER SECVNDVS. $ 69
cuiufque,duremporibusmilitia ,de commodis miſſionum ; neaur atate ,
ſolicitariad res nõuaspoffent, utqueperpetuò, ac fine diffi
aut inopià
cultate ſumptusadtuendos eos, profequendosque fuppeteret ;ararium
militare cum vectigalibus nouis inftituit. Quod Auguſti inftitutum
fi quis hodie inter Principes ſeruat, is profecto Turcarum Sulta
nus eft , qui ſuis in expeditionibus mira celeritate femper vtitur,
& noftrorum apparatus plerüque anteuercit, quoniam deſumpta
ex ſacro fuo depofito pecunia , & ftipendium militinumerat, &
neceffaria omnia conquirit,ita tamen vt peracto bello, & facta pa
ce,eandem pecuniæ ſummam , & fioccalio tulerit,maiorē,ex fpo.
lijs hoftiūjagrorum diuiſionibus, & ſubditorum cributis conficiat,
& ærario ſuo reponat , tanta profecto ſedulitate , vt præclara hæc
adminiſtratio,in gēte'quæ nobis fera, & Barbara exiftimatur,ru
borē merito inijciatnoftrisprincipibus, qui velur ex dimenſo vi,
uentes,pecuniarūvim nuſquam habentrepoſită ,fed tum demum
de ea cogenda ſolliciti ſunt,cum potius milites confcribere, & ar.
ma expedire deberent, omnino dicti huius Plautiniani immemo
res durum nimis eft faucesfiris cumurget puteum fodere , aut eius
quod in extremis agens vſurpauit Conftantinus Copronymus Cedregos.
dum ingentem vim pecuniæ , quam ſub terra ,in omnes euen
tus,defoffam ſeruabat to mogepousneson vocauit,magnum fecretum->
quia fcilicetad omnia vtile , imo neceſſarium .alioqui principes
videntur eſſe eorum militum ſimiles, qui à Grammaticis Aere
diruri vocabantur , quemadmodum enim hinihilhabebanting
zona , ſed omne illorum ftipendium penes Fiſcum remanebat
ita hinihilin ærario quod proprium ſit habent, ſed cùm pecunià
illis opus eft, ea tum niſi à publicanis cogatur, nulla erie :
Nihilominus tamen , cùm hæc Principum incuria , non hodie , 4
vel nudiuftertius apud illosexorta ſit, hinc eftquod tanquam Eiquequo.
morbo inueterato,varia huic remedia quæfiuerunt,non tollendo ties exhau .
penitus , fed quoties per nouas exacerbationes recurrit, mitigan- riis artibus
do; quare diuerfas eriain artes inuenerunt,pecunias extremis illis fubwoniendi.
in neceſſitatibus cogendi , inter quas ſeptem à Politicis ſcriptori
bus recenſentur omnium honeftiflimæ,nimirum vtconficiantur
ex agrispublicis;ex hoſtium ſpolijs; examicorumlargitionibus;exfo
ciorum vectigalibus, & triburis ; ex mercatura ; ex earum rerum ve
Eligalibus que inuebuntur, aut euebuntur;atque ex fubditorum tribu
zis.
 5.70 DE STUDIO MILITARI.
tis . A quibusmodis cum diſcedunt Principes,tunc extraordina
rijs collationibusquas Thucidides iso pogasappellabat,locus eft,
quales funtdum facultates omnium diftribuuntur ; capita, do
mus, feneftræ , camini, inftrumenta, actioneſquehominum cer
ta pecuniæ ſummà condemnantur, debita priuatorum publicis
neceſſitaribusaddicuntur :donaciones gratuitæ ſubditis,mutua
tiones publicanis, & Eccleſiædeuotis hominibus ſubſidia impe
rantur; diuiteſque capitatim proſe ad bellum mittere ;pauperes
verooppidatim diuiſi, idem facere coguntur,quafi in fuperpon
dium oneris conſueti: de quibus omnibus tum ſubſidiarijs,& im
poſititijs exactionibus,fruftra nuncpopuliqueruntur, quafi ijfdē
fere, aut certè ſimillimisoneribus,actributisexhauftæ olim gen
tes , ac vexati antiquorum Principum ſubditi, non fuerint.Nam
Romani quorum immenfi, & confueci prouentus eruebantur ex
portu ſiue mercium fubuectione; ex decimis ſiue frugibus, atque
alijs quæ terra colligebantur; & ex fcriptura ſiue pecorum foetu .
ra,& animalibus quæ in paſcuisverſabantur; quibus & falinarum
reditus addendifunt, ab Anco Martio primùm inftituti; quoties
legitimum illud ,ordinariumquevectigal nonfufficiebat,oblatione
nouæpecuniæ ,cuius tamen exactioprecariafermeerat; atque
etiam indi& ionequapopuli reluctantes reclamantesque,ad hanc
perfoluendam adigebantur, extremis Reipublicæ neceſſitatibus
fubueniendum effe cenfebant. Verùm cum hi parandæ pecuniæ
modi minimèad Ducem noftrum pertineant,ſed ad Principem .
cuius iuſſu,atque auſpicijsbellum gerit;vtilius erit omnino li reli
Ata ipforum curà , ad eosquorumintereſt ſuis confilijs rerum do
minosiuuare , in ijs tantum paulo diligentius immorer , quas ex
trema neceſſitate compulſus copiarum Dux excogitare poteft
conficiendæ pecuniæ rationibus; vt verè pofteaiftud vſurpare
poflit, Ego.caputhuic Argento fuihodiereperiundo, Egopesfui.non
enim raròcontingit, veexhaufto , vel aliunde distracto Principis
ſuiærario, tumultuantibusque propterea , aut lurida fame.conte
Etis militibus,talesſe in anguſtias coniectum videat,vt nilimpro
uiſis quibuſdam , & fortibus conſilijs ſe explicet,periculum fæpius
incurrat vitæ fimui,nominiſque amittendi.. Tunc igitur non Iphi
cratis exemplo milites ſuos in loca deſerta, vaſtaſque folitudines
abducet, vbi rerum copia denegata,multis abſtinere cogantur,fi
mul.
 LIBER SECVNDVS . 571
mulque pecunijs & ftipendio ,quodexiguum habent parcere ;
quia hoc iſtistemporibus facerenonmodo difficile , fed prorſus
ineptum eſſet & ridiculum . Non etiam imitabitur Antonium Le.
uam ſuperioris fæculi Ducem longè clariffimum ,qui obfeffus.Ti
cinià Franciſco Gallorum Rege, cum ſe pertinaciſlimèdefende
ret, & alendo interim præſidio nihil quicquam illi à Cæfarianis.
ſubminiſtraretur ,donaria ex templis rapiebat , amplioraque ex
vſu victoriæ pollicitus;ea cõflata rudis demum monetæ nota per
cutiebat ; quod item in Mediolaniducatuà ſocialibus Italorum
armis defendendo præftitit :exiſtimabat enim Dux ille impiger,
& cuius virtutem nulla vnquam difficultas remorari poterat, ne
que humanis, neque diuinis rebus effe parcendum , modo decus
fuum ,& Cæſaris dignitatem tueretur ; ve etiam ftipendijloco fin
guľas vrbes , ſinguloſque earum ciues, militibus immaniffimè di
ripiendos concederet;nam etiamſi Florentini ab Auria, & Valtio
moleftiſfima obſidione circumuenti, & Volaterrani eodem fer
metempore,fimilibuſquedecauſis,in iftud extremæ , ac deſpera
cæ ſortisconſilium deuenerint,quod vltima vrgente necefficace
non reie & um etiam fuiſſe à Romanis in bello contra L. Syllanı ;
necab Heracho pugnaturo contra Perſas;aut à Ferdinando Ara.
gonio; ipfoque etiam Summo Pontifice Clemente Septimo, Va.
lerius Maximus,Cuſpinianus,Pontamus,& louius præftantiſſimi
que alij biftoriarum ſcriptoresmemoriæ conſignarunt; tamen ,
videtur mihi iftud inuidiofum vtique effe bonis omnibus , & abf
quemaximoelifæ pietaris diſpendio fieri nö poſſé: Alij igitur,qui
honeftioribus conlilijs, non minoremtamen ex illis vtilitatem .
conſecuti ſunt,propriam ,& domeſticamſuppelle& ilem , quàm ſa
cram : oppignerare,ac etiam cùm opus erat fubhaſtare maluerunt
fic enim vidimus ætate noſtra Catholicos Belgarum Principes
Albertum , & Ifabellam ; ornarumromnem ſuum in pignus foenera
uitiæpecuniæ; quo militare ſtipendiữad tempus repræſentaretur;
lubentes obtuliffe.EtMarcus AntoninusPhilofophus è magnis
imperatoribus vnus,cùm inbello Marcomânico,omne ærarium
exhaufiffet fuum ,neque in animum induceret;.vt extra ordinem
prouincialibus aliquidimperarer,in foro D.Traiani,quemadmodü
referturà Dione Callio, auctionemornamentorü imperialium fecit,
& myrrbina vaja, &veste
vendiditque aurea pocula,d cryftallina, 02
 572 DE STVDIO MILITARI .
vxoriamſericam .d auratam gemmaſqueetiain ,quasmultas in repo
fitoriofancliore Adriani repererat . Et per duos quidem menfes hec
evenditio celebrata est: tantumque auri redactum , vt reliquias belli
Marcomannici ex fententiaprofequeretur, poſtea dedit poteftatem
emptoribus, vt fi quisvellet empiareddere , atque aurum recipereſci
ret ligere. Quin eriam Nerua apud eundem Caſſium pecunie inops
fa &tus , veftes primùm ,& vafa aurea ,pretiofam prætereaſupellecti
lem,fiueillapropria,fiuepublica, &regiaforet, auctionifubiecit.Vn
de fi Romani imperarores, talibus remedijs ſibi vtendum eſſe du
xerunt , aduerſus ærarij communis anguftias, quibus tamen ,
multis alijs modis ſubueniri poterat; erunt ne adeo inconſulti,&
auari Duces vt non potius velint autpalatia ſua militibus diripie
da permittere;aut aulæa tapetes,vaſaaurea, pretiofamqueomnē
fupellectilem oppignerare; vel certaspecuniæ ſponſiones facere,
quàm à militibus ob ſtipendiorum moram tumultuantibus, au
Etoritatem ſuam contumelioſis factis aut dictis violari. Præterea ,
valde ex vſu eſſet, in tali diſcrimine conſtitutis, pecuniam tribu
torum inſequentis anni , mutuam à redemptoribus omnibus per
cipere ; vectigalia publica vrbibus, autmenſarijs in mutui pignus
dare ; contributiones quas vocant hodie , Ipe futuræ ſubleuatio
nis iniecta, in anteceſſum cogere: paciſci cum Tribunis, vt ſinguli
exſuo ip menſem vnum ,alterumue ,ſtipendia ſuis militibus foluat:
aut fiid nimium graue fit, vtipfinullis ftipendijs per trimeſtre
contenti, ea ſinant gregarijs procedere; iuuat etiam ftipendium ,
viritim per fidiſſimos curatores foluere , ne quæſtui miles ſit , fal
ſusque numerus deferatur , & grauiter in tribunos animaduerte
re,qui nomina ſuis in cohortibus pro viris ſubijciunt, aut ſimula
tos, cùm luſtratur exercitus , milites producunt. Deniquemodis
omnibus cobercendæ ſunt fraudulentæ quæſtorum artes,quibus
ærarium militare exhauriunt , moranturque nummorum repræ
fentationem ; aut debita à pluribus annis militi ſtipendia exiguo
xre redimunt; tum & eorum etiam qui turpi nundinatione anno
næ , earumque rerum quibusmilitesveftiuntur, viliſſimo lucro
inhiant, & panem farinam ,frumenta ,pannos,calceos magni ven
dunt, quæ ipſi velex præda, vel aliunde vili pretio empta diutif
ſimè in id temporisapud ſe retinent, quo hæc omnia diuendere
fuo modo, autpotiusflagellare poffint: atque inſignis mulata pe
cunia
 LIB E R S.ECVNDVS . 573
cuniaria ,cum in hos,tum vero & in cæteros omnes,qui alijs in re.
busdelinquuntconſtituenda eft . His enim& fimilibusmodis ,ac
confictà ad extremum fignatàque vel'cx corio, vel'ex charta , aur
ære , alioue metallo adulterinámonetà , quod præter Timotheum
Athenienſem ,Venetosquoque in Aſiatica expeditione, & Hiſpa
nos in bello Granatenſi, acGalloseriam Nouariæ à Venetis , &
Sfortianis obfeffos feciffe,illuftrium pene omnium hiftoricorum
memoriæ teftanturt; obuiam iri poffe exiſtimo ærarijmilitaris an
guftijs,ve ſi non omnino nullæ finc,faltem talesnon -exiſtant,quæ
ob intercepta ſtipendia Prouinciasdeuaftandi,velà Duce fuo fe
cedendi occaſionem militibus afferaạt : raro enim de ſtipendiorü
tenuitate,ferefemper de folutionis mora,fraudeque conquerun
tur. Neciniurià quidem , nam veinquit D. Auguftinus adhoctri- lib.2.2.conera
Fault.cap. 74
butaprafdamus vt propter neceffariamiliti stipendium prebeatur,cui
perbelle etiam confonat illud Taciti,noquéquies gentium fine ar
mis,neque armafineftipendijs baberi poffunt . 1:6.4 .Hiſt.
: Ac proindemiraculoinftard Liuio refertur, quod Annibal per 5
annos.tredecim , tamprocul à domo; ita milites ſuoscontinuit,vt mulsusniur.
Nemilitest
nulla nec inter ipfos ,uec aduerſus Ducem ſeditione ,molefti ex
titerint; cùm tamen& pecunia fæpe inftipendium ,& commeatus
in hoftium agro defuifler. Et fanerari bac tempeftate Ducesſunt
qui poftquam in lingulos menfes , fingulis quaternosíaut quinos
nummos polliciti fuerint,poft duos tamen , dimidium tantum au
reum largiri audeant,niſiftatim -iltos haitas figere , capita iunge
re,pecuniam pofcere, mimari, in vrbes ipfas quas tueri deberent,
fæuire, & omnia periculis, &calamitatibus miſcere velit. Quem
admodum facere folentin Belgio milites obærati, quos Polybius:
YOZÉKTUS Dos veromalcontens, & Hifpani ſualingua mutinadós vos
cant;hi enim Batauis longe ferociores,quoties àmalè adminiftra
to ærario, & ftipendiorum mora,ſeditionesmouent, ſocioſque de
ſerunt, agrum omnem ,oppida,municipia vaſtant, incendunt, in
colasdiripiunt,omniaquecedibus, & latrocinijs infeftatenent, vt
mulli Barbariſæuiusin iuratos hoftes vnquam bacchatiſint, qua
eiurati Hifpaniin Hifpanos, & Belgas. Forfan quia vitam & api
mam militibuseripit, qui malignèpecuniam illis repræsérat, quæ
vtinquitHefiodus miferis mortalibus provita ipfa& anima eh.
asspatigantona masyadroñor Begrian .
Ers
 574 DE STVDIO MILITARI.
6 Errāt vero non mediocriter, qui bellicis hiſee ſumptibus,cer
Et quantum tummodumdefiniunt,quafi illi,vtRegum ,ac Principāexpenfae
Duciin cogě. domefticæ fe haberent, quas cuiufque anni vertentis initio , vt
foranda pecu toco illius decurfu procedere debeant, prudens difpenfatorcon
nimanttorita.
tis concoden .
ftituere nullo negotio poteft : contrarium enim in bellisaccidit",
dum for . que definita non quarunt, vt Archidamus: in bello Peloponne
liaco rogantibus quanta pecunia futura eſſet fatis., atque
vt certum tributorum , modum itatueret obteftantibus , pru-
denter reſpondit : intelligebacnamque.Dux ille fapientiflimus;
eos qui bellumſuſceperunt; oportere per omniabellineceſſitati
bus inſeruire, quarum nulla tamcerta;ac præmeditata ratio con
cipipoteft, quin millemodisimmutari poflit ,,ob varias occaſio
nes , quæ præter expectationem in illis.eueniunt, & quorum mo
menta,ita plerumquefuperioresdeliberationesinuertunt,vt vn .
de principium fumidebuerat ,ibideſinendum ſitz. & ex quo præ
da ingens quærebatur;ex.coſumpruum immanisiactura facienda
eft, quia vtinquit Thucydides nulla minus quàm quà:putatur vià 1
1

bellum procedit. Etamabo qui aliterfieripoffet? cùm ne quiden

pacisnegocia,eo fèrantur,quòipſa deſtinamus;Auguftus eniin ,
Iftrum , & Euphratem terminos imperij Romani ftatuerat; ſed
fruftras
HincmouetEuphrafesillincGermania bellum :
Et coniurato.defcendit.Dacus ab Istra...
fic Carthago prælijs.victrix, pacem renuit.cùmipfidiRomanis of:
fererur;ſed
bello tandemvita,excidiofüperbiamluit.Vnde cum
totpräter ſpemi, & metum improuifa inoptinataque in bellis .
accidantà quibus dux expedire ſe abfque præfenti pecuniànon
poſſit), fruſtra ipfe erit, li toties,illi ad refcripta principum con. 1

fugiendum ſit, quæ poteftatem quæftoribus faciant illam nume,

randi.Quamobrem.vteiuſmodiincômodis profpiciarur,optimus:
in primis, ac integerrimusImperatoreligêdus eft;Deinde vero au .
Guccixdi. ctoritas.ipfi.cómitenda;pecuniæ quoties,& quantum opuserit ex .
Dus .
certis quibufdā tributis; & vectigalibus, aut rebusalijs,quæ para..
tx , & expeditæfintconficiēda;vel fihanc ab ærario principisac
ciperedebet , curandum omnino eſt yteidebito ac ftaruto tem
pore repræſenterur, ne eius diuturniori expectatione,aur inter
ceptione, idemeicontingat quod Lautrecoiducatu
n Mediola
nen
 LIBER SECVNDVS. 575

nenfi, cùm tercenties millenummi aurei quos in dies expecta-?

bar, quorundam miniftrorum occultis artibusin alios vſus con
uerli,loli in cauſa fuerunt vt quiquid ante præclari geſſerat, quafi
Martequi prezervatas eft,indignato,temporis momento peſſum
ierint. Sed necita feuerecuinduceagendum eft, vt quæſtoribus,
aut alijs ærarijpublici curatoribus, expenſi atque accepti codi.
cillos ſingulis menfibusofferrecogatur; præterquam enim ho
mines generofi indignum fua fidelitate ducunt,eam indubium d
principe reuocari: multaque rationalium meru facere omittunt,
quæ forent tamen neceffaria , difficile eſt etiam omnes expenſas
in aduerſaria referre , &magnum Confaluum non imitari, qui re.
bus terramarique in Regno Neapolitanocompofitis, ad queſto
rum menfam vocatus ; libellum protulicin quo primum fignaue
rat, aureorum nummum ducenta millia fupra fepringentos, &
triginta fex , pijs facerdotibus, & facratis virginibus erogara ,
vc Deo maximo, Diuisque omnibus ad parandam victoriam . in eius vica .
propiciandis vacarent:ſecundo excenta millia fupra quadrigen
tos, & nonaginta quatuor , ſecreta manu fpeculatoribus data , : VII.
quorum beneficio , exploratis hoftium confilijs , multas victor 1 Secundum
liberam Regni Neapolitani poſſeſſionem effet conſecus quod in viri.
rias , &
tus , hac enim industria vir magnanimus honori ſuo conſuluit, verur,ell con
. & Infami, ſic illud appellar louius, negotio ſilentium impofuit. farius
meatusneces
vrique
Hac igitur arte cùm ærarij bellici difficultatibus prouiſum à priuſquam
Duce fuerit, prima , & fumma eius cura eſſe debet , vt cumulatis.piatur
bollum . suſcio
opibus , in ijs quæ ad ſufficientem commeatā ſunt requiſira præ
parandis, non parcè aut cunctanter vtatur; fæpiusenim , vt inquit Decade 3.
Vegetius,penuriaquampugna conſumit exercitum , áferrofauior lib.2.
fames. deinde reliquis caſibuspoteft in tempore fubueniri ,pabalatio,
annona in neceffitate remediumnonhabent , nifi ante condiantur :
& quod aſſerit Liuius, id ommino veriſſimum eft , facilè fupera
tur exercitusqui feneſcit in dies, qui non commeatum , non fupple
mentum , non pecuniam babet . Quamobrem imitanda eft hac in re ,
prouida Romanorum ſedulitas,quæ in vſum duplicem militum .
& præſidiorum , illine in caftris, & agmine egerent , hæc vt ad
uerius moras obſidionum perdurarent, pleriſque in oppidis con
dita habebant in totum annum acetum ,frumentum , laridume
oleum , paleas, hordeum , & annonarias ejuſinodi ſpecies, qua
ruin

/
 576 DE STVDIO MILITARI.
1

rum ampliorſemper modusquàm fufficit; aggregandus eft; cum

frequenter accidat vě neceſſitas geminetur, & obſidiopræter ſpē
longior euadat, circumſidentibus peruicaciter aduerfarijs, quos
Liuius 44.
famètandem fperant vincendos . Ex quo laudatus non medio .
criter fuic Paulus Aemilius, quod ad Macedonicum bellú electus
inprimis patres admonuit :, yr:de commeatu profpiciant ſolli
citique fint du unde terreftriitinere , unde nauibusfupportetur:
nec populus Romanus aliud à quoquam beneficium maius vn
quam accepit, qua ab Hierone Siciliæ Rege,cùm hic audita clade
libro 3.
ad Thraſimenū illata precentamillia vt inquit Valerius modiorü
tritici, & ducētamillia hordei,Romam tranſmiſit: & prouidè fanè :
Heluetij quianguftos ſehabere fines arbitrati, de Gallià occu
Cæſar lib.r. Panda , tempore lulij Cæfaris , deliberationem inierant , in hoc
debell.Geli. libi potiſſimum inuigilandum effe duxerunt, vtabundè proui
deretur de commeatu ſufficienti; quare inter multa præclarè ab
illis in hūc finem conſtituta, ſementes quàm maximas per totum
1
biennium fecerunt, vtin itinere copia frumenti ſuppeteret, pa
ratis etiã bobus &plauftris eius tranſuectioni;iufferuntque vt ſin
gulimilites , trium menfium molita cibaria fecum domo effe
rent. Quod item Perſisvſu veniſſe prius quàm exercitum educe.
rent,auctores ſunr Xenophon & Herodotus, quorû hic in Thalia
exempluan refert Cambyſis, qui in expeditione quam aduerſus
Aethiopes ſuſceperat eo anguftiarum redactus fuit,ob annonæ
defectum , de qui non ſufficienter in ipſo diſceſſu líbi prouide
rat, vt re infecta, multiſque ſuorum defideratis, reliquos fame,
& inopia propemodūenectos Thebas reduxerit . Proptereaque
ſapienter , vt in libris iudicum narratur, quando vniuerſus Iſrael,
congregatus eft cótra Beniamin ,vt iniuriain vindicaret vxori Les
uitæ illatam ,prius illi aut antiquitus nihil fuit,quàm vteligerērur
annonæ præfectiqui eius parādæ curam omnem in ſe reciperent,
li >r. Iudicú. Decemuiri eligantur centum exomnibus tribubus Ifrael , & centum
Iliace s. de mille , mille de decem millibus , vt comportent exercitui ciba
ria , vt poffimuspugnarecontra Gabaa Beniamin .
Et profecto quemadmodum Homerusnaues illas quibus Pa .
os famisin- ris večtus eft , cùm Helenam ſecum in Afiam abduxit of zerorous
coinmids.
vocauit , vt quæ acerbiffimis poftea calamitatibus caufam dede
rint:ita D.Nazianzenus oratione de amore erga pauperes ,non ,
‫ תוות‬us
 LIBER SECVNDVS . 577
minus eleganter ventrem , cuius gratià , tapta vis annonæ quoti.
diè reponitur , appellat apzéroxov quod hinc omnis morta
lium calamitas profluere folita fit,maximecùm rerum omnium,
i nopià , diutius quàm alimentorum tolerari poffit;quæ , vt repa
rādo quod à calore , in corpore humano quotidie depaſcitur;aut
ipſimet calori auocando , ne primigenium humorem abſumat,
quæ videtur fuiſſe conſumatiſſimi philoſophi Fortunij Liceti len
tentia , omnino neceſſaria ſunt,ſic homines vbi refici ac recreari
de more , illis non poſſunt, nihil fane propius eft , quàm vt con
tinua ac letali ſeptem dierű inedia,prout Hippocratis olim ,& Ma libr. de car
crobijmenserar; aut ad fummum vndecim ,quod demū Plinio vi- nibus.
fum eft,conficiantur.Quo fit vt plebs quæ ex Iuuenalis ſententia. lib.II.C.24•
Scipion.c.6.
duas tantumres anxius optat Satyr. 10.
Panem , & circenſes,
nuſquam ſecurius degat , quàm in maximo, & vberrimo annonæ
prouentu, quaſi hocmodo ab ignauiffimo mortisgenere tuta,quod
inquit Ammianus Marcellinus fames,inuehit , & quo Plutar- lib. as:
chus auctor eft Perſeū Macedonię Regem ,Rome vitam finiuiſle;
fi quidē yox illa dwomaptopóngvdeinedia potius,quàm moeroreani
mi extincto , reddi ab interpræcibus debuit , quemadmodum
Coelio Rhodigino, atque alijs propiusin rein ipfam intuentibus,
non perperam certe viſum eſt,nam & Græci,mortem quæ exine. lib. 13.C.24.
dia contingit Apocarterefim etiã vocare ſolent.Quare fipopulis in
beatiſſimarerum omnium copia , & altiſſimo tranquillæ pacis orio
vitam agentibus fæliciſſimam , velminima famis ſuſpicioram ,
moleftaeft,vt ftatim curatoribus publicis,eius arcendæ negotium
per ſingulas vrbes committatur; quàm potiori iure hoc ipſum
in caftris etiam fieri debeat , cæcus eft meo iudicio quinon videt.
Nam præterqua illic no ſeritur nec metitur, hofteſque nihilaliud
perſæpe ſibi commodiusducunt, quàm pabulationem omnem ,
& annonæ fubuectionem impedire, quo incruenta , & valde
laudabili vi& oria ex Taciti conſilio potiantur,aſſerentis eum ſine
ferro vinci qui frumentum ,neceſſariumquecommeatum tempe- lib.zs.ann.
ftiue non præparat: hoc inſuperalimentorum penuria ſecum af
fertincommodi,quod vtin vrbibus nulla ſeditio frequentior qua
fi arctior annona fuerit,quofolo nomine rebelaſſe populos ſoepif
lime hiſtorici loqucur,vnde Claudianus in laudibus Stiliconis no
Oo omiſít
 578 DE STVDIO MILITARI.
omifit, quod ipſe ſolebat
duplices diſponere claſſes
Qua fruges.quabella ferant , aulaquetumultum
Et Romæ lenire famem
4;varior.ca.
pice so ficin -caftris quemadmodum Caſſiodorus inquit diſciplinam fers
uare non potest ieiunus exercitus , dum quoddeestfemper prafumit:
armatus; quamobrem niſi communis omnium falusagatur , aut
maior ſolito ducum reuerencia obftiterit, tumultuabitur conti
nuo miles , autaudaciam ſumet graſſandi in prouinciales, vexa
bitque proprios,veldeniquedeſertor erit & transfuga, ſocioſque
vtiugum excutiantſollicitabit, nec vllis obteftationibus placari:
poterit,quoniam ve rectè dicebatCato maior ad populum agens.
Plucasch. ia ngaszós Cso nóggu mees gasépce we wsi i Boney,difficileest verba
Catone facere ad ventrem , qui auribus caret , & quod verè dicebat Ege
ſippus omnem affecium excludit fames,inprimis uero verecundias
37 Præterea eftomilesſit obediens, quid cum fiægereft ; & morbo
Et morborum non gladio conficiatur ? quid fi viribusinpugna deftituatur, nec:
qui ab ea da, iter,aut Solem ,vel laborem ferre,gladium verotare præſumma
mnatisques
cibispullulát imbecillitate pollit ? & nihilominusconftans eftmedicorum ſen..
tentia ,cui plurimum etiam ab obſeruatione frequenti, aucto
ritatis accedit, in magna cibi potuſque parlimonia , humores
ombes efferari , tanquam coniuracione fatta in, fanitatis. per
niciem ; Bilemque fuo calore immodico febrem ardentem , &
iracundiam accendere . Eadem etiam de caufa ater humor
moerorem , & metus incutit, febres, querqueras,ſchyrros, me
lancholiam excitat , & ſua aciditate famem ipfam magis im
placabilem efficit ; Pituita denique quotidianis ardoribus , de
itillatione, nauſea, cibi faſtidio, vomitione, prauoluridoque. co
lore homines non modo laceflit, ſed deformat ,acpallidos, depi
piges,flacco ore,& quod dicerer Lucilius monogramos facit:vt mit
cam hic fitis tormentum , quo excellenter vna cum fame infefta-..
ri, ne dum homines,ſed animalia reliqua , Plutarchus in ſympo-.
fijs , & anre eum Vates fcientiſſimus innuiffe fecunda Aeneide.vi .
decur, quum aic
catuligne -relifti
Faucibus expectant ficcis: -
Te'nihil pariter dicam de grauiffimo pedum incommodo,fàme
quiirre
 LIBER SECVNDVS. 579
fame plurimum craſſeſcere, atque excumeſcere folent, ob ratio
nes quas habēr Proclus Diadochus in quofdam Hefiodi verſus de
hocipfo pedum affe &tu, & Ariftoteles in quæftionibus encyclijs.
Iam vero ſi exercitus ne famepereat,prauis quibusdam , & nefan
dis dapibus vei conducibilius exiſtimet, incredibile profecto fit,
quàminnumericaftrenſes,& cõragioſi affectus,ex ijs ftatim ,haud
ſecus atque ex Pandoræ pixide cateruatim ſe pe r caftra diffun
dant, & fanè de oleribus in fecunda mea quæftione Iatrophilolo- in poema e.
gica dixiquàm noxia fint,de inſuetis vero, & crudis carnibus, de dies.
opera , 8 :
inſectis,deloris,pellibuſque feruenti,aquareſolutis, nemo, quan
tum ego conicio, vnquam dubitauit . Certe aquaipſa fi lutofane
fit obitructiones, & nephriticoscruciatus ; ſifrigidior colicos do
lores; ſi niualis Bronchocelem ;ſi falfa, nitrofa dyſentericos flu
xus, & tam hæc,quam cibideprauati,peftem excitare folent ex
communi Medicorum pronunciato porzado presentAspegr ; hanc ve
ro fubita rerum omnium confternatio & diſſipatio conſequitur.
vnde luftinus de exercitu Xercis loquens, multorum inquit die- fbro ,
rum inopià contraxeratpeftem , tantaguefæditasmorientiumfuit,vt
via cadaueribus implerentur .Sed non ſola peftis timenda exerci.
tui famelico, aut veterum morborum feges ,cum noui, atque vo
plurimum horrendi,miſerabileſque àcibis nouis,& infoliris pro Appian, in
ueniant; ſic enim in expeditione Parthicacoacti, M. Antonijmi. parch
lites, que gustuiinfueta crant experiri,primum quidem in berbam
incidunt queperfurorem adinteritum adduceret,qui enim comediffet
nihilaliarumreminiſcebatur rerum , aur intelligebat , nec aliudquam
lapidem continue effodiebat vertebatque quafi quippiam magni ope
ris ačturus . Erat igitur hujusmodi repletus ager terram , ac lapides
effodientium, inter quosdebacchari,demum bilem euomentesinteri
bant,cùm primùm quod antidotum huic morbo aderat , vinum defo
ciffet. Nempe hæc ſuntab efurie morborum incommoda , quia
milites ftomacho funt ventreque capaci ,non vero Afomorum
genti ſimiles, quam Plinius circa Gangis fontes eſſe prodit, fine
ore, toto hirtam corpore, quæ frondium veſtiatur lanugine , vi- libro 7.
uatque halitu tantum & odore quem naribus trahit, nullumque
illi cibum alium ,nullum effe potum , quàm ex ſylueftrium malo
rum , quæ ſecum pro commeatu in itineribus defert , ac qua
rundam radicum & forum olfactu fragrantiſſimo .
Oo 2 Re
 580 DE STVDIO MILITARI.

4. Reliquum eſt modo ,vt quantum reficiendis,aut conferuandis

viribus,augendæque in militibus audaciæ ,alimentū debito tem .
quia seisus pore ſubminiſtratumconducat, paucis quidem ſed
milesidem ob cibusauctorum teftimonijs comprobem , inter quævalde effica
, illuftris eft
pugnam effe omnino verſus ille ex ſecundo odyſſeas, vbi Homerus, vevires at
Soler. que animi fortitudinem , proba nutritione augeri; mirumque in
modum confirmarioftenderet, vinum , de farinam fiue polentam ,
medullam effe hominum affeuerat
" οίνον γαμφιφορούσε κάλφια μυελον ανδρών -
quod item apertius inſinuauit ſub finem jx. Iliados, & ab eo Vir- .
gilius quoque videturilludmutuatus quod inquit Aeneide 1 .
Tum victu reuocare vires,fufiqueperherbam
Implentur veteris Baccbi .
& Valerius Flaccus in fecundo Argonauticon
Cereris tum munere fejas
libro 4. Reftituunt vires, & parcocorpora Baccho .
in quibus re&tèpræter cibum ,vinietiam mentio inducitur , quia
neminem latet,illud ex ſe fomenti plurimum ſuggerere, & à Dio
ſcoride vina ſoepe aliqua cenferi o qugpois avarantirci ideft vena
rum pulfus feumauis roburtotius corporis excitare; vnde locu
tum quoque de eo ſub cibi nomine Lucretiữexiftimo cum dixit :
Propterea capitur cibus , utfuffulciat artus
Et recreet vires interdatus : atque patentem
Per membra ac venas ut amorem obturet edendi.
Quantivero referat, vtroque hoc, alimento milites ante pugnam
refici, vt viribus integris hoftes adoriantur ,& præclaram in ipfos
operam nauare poffint, patet ex antiqua loquendi formula, quà
veteres cùm hominem paratum ad rem aliquam , planèque in
ſtructum fignificare vellent,eum pranfum paratumque dicere fo
lebant; tralatione ſcilicetà militibus facta , qui pranſı; & curatis
Origi
libros num corporibus, expeditidicebantur ad pugnam , vt ex illo Catonis
patet exercitum fuum pranfum ,paratum , cohortatum eduxitforas
atque inftruxit . Ex eoque Onoſander nulla de realia in duode
Liuius libro cimo capite ſtrategici diſſerit, quàm de prandio militum curado ;
19 . & Paulus Aemilius cum auditione percepiſſet , certum effe
Thuſcis prælium committere, ex templo teſſeram dari iuffit ,ut
libro 3 prandeant milites , firmatifque cibo viribus arma capiant . Sed
adeo
 ' LIBER SE CVNDVS ; 581
adeo multus, & diligens in ea redeclaranda fuir Polybius,ac præ
ſertim , vbi cladem duorum conſulum Scipionis, & Sempronij ad
Trebiam deſcribit, ve videatur ferme huic tanr um incommodo
acceptam eam culiffe, ita illud exaggerat! Annibal inquitprima
luce Numidas equires transgreſſos Trebiam flumen,obequitare iuber
hoftium poriis , iaculandoquelaceffere ad pugnam boſtem : cupiens
eum imparatum ,improuidumque, & quod plurimifaciebat nondú
pranfuin aggredi.ceteris deinde ducibusfimiliter adpræliū bortatis
preceptă viprādere omnes fuos iuberēt armiſque atqueequis inftru
Etos præelij lignum expectare.deinde vero addie de Romanorū exer
cituloquēs,erat tūforte brumetëpus;& niualis,acpræfrigidus dies;
ad hactumultuarie educlis militibus,atque equis, nullo capto ante
cibo.parum calorisineral.itaque milites Romani,qui principioprom ,
aique alacres erant , vbiflumeningredi, ob audiam nocturno im
bri aquam ,pectoribustenusmadidiexiuere; vfque adeo rigoreprimo,
deindeprocedente iamdietame affigi cæperunt; ut vix tenendorum
armorum potentia militibus forer. Caribaginenſes interim ignibus
ante tentoria fallis vncii, ciboque per ocium refelli, inſtructos pa
ratofque equos habentes, mandatum ducis expectabant.Atqueita fi
Polybius, quemadmodum est apud omnesin confeſſo,nihil quod
verum non effet,nihilquod non re &tum , & exploratum locutus
eft , fatendum nobis erit ex hac ipfius non relatione modo , fed
exaggeratione tam crebra, cladem hanc,quæ duabus poftmodu
alijsoccafionem præbuit,efuritionealiquot horarum breuiſſima
penes Romanos terifle.vnde quid de longiori inedia,qua ſenſim
miles tabeſcit , & viribusneruiſque,quaſi illos ſtriges comediſsēt,
deftituitur, timendum non eft : profecto tam contumax illa per
moras euadit,vt etiam fi Rex Aegypti Pfammerichus,tefte Athe
væo,cum ſcrutariarenas Libyæ ſtatuiſſet,iuuenes aliquot ádotice
exercuerit, qui aridis in locis finenoxa poffent carere potione,
& fitim nonſentire; quitamen diuturnioris inediæ patientes ho
mines efficeret,inuentus fit hactenus nemo.
Quo fit vt Polemici ſcriptores nullum præfentius aut certius Vnde 5.
fame ,
confilium proponant ,hoftibus cum ſe in aliquam regionem com propter
effundunt arcendis, quàm agros populari, pagos,& oppida fuc- nefaepiusquă
cendere, & loca omnia penitus deuaftare, quibusfrumento alia- sladijs hoftes
ue pabulatione iuuari poffent; ſic enim fit ve aliunde per tardiſli- que fuerunt.
Oo 3 mas
 582 DE STUDIO MILITARI.
mas,& molcftiffimas ſübue &tiones comineatum omnem accipe
re cogantur, quo vel turbato, aut intercepto, quod facillimum .
eft,ab aduerfarijs ,aue à curatoribusnon tempeſtiuè procurato ,
exercitum omnemnullo alio premente confternari, moxques
effluereſenſina.ac dilabi omnino fit neceffe . Et certè vaferrimus
Dux Vercingetorix ,hac tantumarte vfus,Cæſarem Gergouia va
rijſque locis excedere compulit: meliuſque adhuc cuin Gallis
actum fuiſſet , ſi fapientiffimi huiusducis.confilio ,ſuccenſis vno
die viginti Biturigum oppidis, idem de Auarico pulcherrima
fermeGalliarum vrbe fibi faciendum duxiſſent: nam cùm fame
iam grauiter laborare Cæfaris exercitus-coeplet,dieſque aliquot
frumento caruiſſet,captoAuariconon ſolum commeatu abun
dauit,ſedprædæ ſimilisexpectatione,pervniuerſam Galliam in
vectus eſt,tanti ftecic non obtemperaffeVercingetorigis conſilio,
quo ille non femel eo anguſtiarum Cæfarem pepulit, vtwiſimuls
ta ab hoftibus inconſideratè facta ,eum continuiſſent, fugamde
qua iam ferio cogitauerat,arripuiſſet.. Sed ne veteres tancum
memorias fe & arividear,quis vnquam hoftis CaroloQuinto Im
peratore Galis formidabilior extitic ?hic tamen poftquam Bor
bonij ſuaſu bellum in Prouinciam intulit,quæ ferro flammiſque
populata prius ab incolis fuerat , vix inipſam nauibus appulit,
quod ſumina rei frumentarize , totiuſque pabulationis difficulta
te confternarus, nonmodo Maſſiliam obſidione ſoluere, fed de
foliisinterrain tormentis , rectà feftinanterque eo redire coactus
fuit , vnde parum conſultò diſceſſerat . Præterea ex Cæſare ob
ſeruo, quod vt facilius annonäcopia fufficeret , non pries mili
tesè ftatiuis atque hybernis educebantur quani fere matura eſ
ſent frumenta, fic enim ex fecundo libro belli gallici Cæfar inita
State Q. Pedium Legatum mifit, ipfe cumprimùmpabulicopia effe
inciperet ad exercitum venit & rurſus libro ſexto Cæfar cum ma
turescere frumentainciperent, ad bellum Ambiorigis, Minucius
in apoplich. Bafilium cum toto exercitupremifit. Et fane co tandem fe reducit
omnis ferme belligerendiratio ,vt quidiutiflimè famem in caftris
aut obſidionibus tolerare poteft exercitus ,is demum reliquis ſu
perior exiſtat. Vnde Scythas hac parte magis eſſe ad bellums
idoneos,non ineptè cenfebat Atheas, cum telte Plutarcho hunc
in fenfum Philippo Macedoni ſcriberet, Tu Macedonibus imperas
bo
 LIBER SECVNDV S. 583
hominibus bellandi peritis,& egoScyebis,qui & cum fame;&cum
kasipugnare valent; necfi quis idem hac tempeftate deScotis aſle
rat, is multum a.vero aberrabit ,quandoquidem Bilibaldus in
orbis deſcriptione,tradit eos patientiſſimos eſſe inediæ atque fa
mis: quod vero aſſerit pariter Iligonus Nicienſis, gentem eſſe ſu
pra Borysthenem ,quæ tertio tantum die cibum capiat,illud eius
dem generis eſſe exiftimo, cum eo quod ſupra ex Plinio de Afto
0
mis retulimus .
Commeatum ergo ſufficientem habere oportet, ex .quo tan- 6.
€ quam è domeftico penu ſingula depromantur, quibus dux pro- Ducis Quarein sãma
cõino
ot uidust, nec aliter quàm Virgilij Simulus ats procuran .
Trifia ventura metuens ieiunia lacis , do diligentia

0.
exercitum ſuum non fi lum in dies alere,ſed in annos etiam fu- ofe deber exě
TO ftentare,ac reficere poſſit.Qua in re cum Marchio BalbafiusAm-nis Spinola.
ko brofius Spinola ita præ cæteris noftri ſuperioriſque fæculi duci.
bus excelluerit , vt difficultates quas hac vna ratione fuperauit,
dum BelgicasHifpani Regiscopias,ſummi ducis titulo admini
ftraret, fidem vix apudhomines inueniant; non poſſum hic non
referre,quod Eminenciffimum meum Mecenatem ,eundemque
Patruum tuum digniſſimum ,cui cum illo,dum vixit , arctiſſima ,
)
-femper neceſſitudo interceſſerat, de eius in annona, & rebus om
nibus quæ ad eam faciebant procuradis , ſolicitudine, ſæpiusma
simaque mea cum animi voluptate,quoties occaſio fe offert, nar
Z
rantem audio ; aſſerit enim præftantiſſimum eum ducem ,tota il
lo tempore quod publicis commodis impendebat, nihil ferme
be
il
aliud curare ſolitum ,quàm vt abundè cereuiſiæ , & frumenti pro
exercitu ſuppeteret, vt omnis generis legumina, carnes ſale con
ith
ditæ , farina, ſtramen ,auena, foenum ,& fimilia in promptu ef
fent ; ve dolia, circines, molæ truſariles , cacabi maiores, clibani
præpararentur;:vt denique plauftra, & iumenta haberentur ,quæ
tot rebus conuehēdis eſſentidonea, quibusordinandis adeo erat
u
intentus,.vt quandoque folidos dies in omnium ſubducendis
$
rationibus-tranſigeret,parumque de toto exercitu ſolicitus, in
to
id tantum -viresanimiintenderet, ne conſuecailli.neceſſariaqueu
omnino deeſſent cibaria .
น
untain
Atque vterat ingenio mirum in modum fuaui & perurbano
iftud eriam familiaribus in colloquijs frequenteraddebat , ſe ma
78 0.0 4 gis
 584 DE STVDIO MILITARI.
Cuius occa .. gisforſan quam 'reliquos homines, vehementioribus illecebris
fionequeritur
Cur anri ..
pellectum fuiſſe ,in Boiardi, atque Tafli, & Arioſti lectionems:
qui poeta ſed nunquam illi placuiſſe, quod fuos Heroas,omni virtutum ge
fuos berons nere exornent , nec tamen de hac prouidentia , qux victum , &
frequéter apu commeatum curar,tot militibus quosex vna in aliam orbis par
cätnoftrivo-tem traducebanr neceflarium , neverbum quidem , vllum faciat;
no minime . Et certè licethæcper apoſiopeſim , & ſubintelligentiam ,relinquí
ab illis potuiſſe , certiſſimum ſit ;nihilominus, dubium non eft ,
quin Homerus, & Virgilius quiſuos,comedentes fæpius indu-
cunt, melius quàm ipfi fecerint,actionem hanc , præfertim cùm
honorificè ,aut ex aliarum rerum connexione exprimi debuit ,
non omittendo ;, vt ſcitillimèVirgilius feciſſe viſus eft , cùm in
prima Aeneide,poft fæuiſſimam tempeftatem , quaTroes, agitati.
fuerant ,cibo illos ſein littore reficientes, inducit , quoniam hac
arrepta occaſione, Aeneæ ſimul in iacuando peritiam expreſſic.;;
& in eiusdem libri extremo Didonis cæna,amoris fuit illicium
fic Aeneide tertia ijdem Troes, delati adStrophades inſulas,Dia
lib . 2. Sayt næ & louifaciūt,quos inprædæ partem vocanr;& in quintacùm
cap . 65. Aeneas iufta patreAnchifæ feciſſec,ob nouendialia facra, vt rectè.
animaduertitAntoniusCerrius,gens omnis,dies gouem cpulata
dicitur : libro eciam ſeptimoTybridis oras, ingreſſi Troiani, co-.
mediffe recenſentur, quia ad fatale folum deductis , facra erant
facienda , vndeibidem AeneasSyluaſque do adhuc ignota, precatur .
Numina ; ac demum in octauo.
Vefcitur. Aeneas.fimul Troiana Iuuentus ,
Perpetui tergo Bouis, lutralibus extis...
nimirum :quod facisHerculis exceptus fuiffetab Euandro. Nam :
vt in his,ſic in omnibusalijs, coenāapparabāt exreliquis hoftiarū
partibus quæ moeidos Græcis,Latinis miſſ dicebantur : imo ab
ſentibus quoque partem exillisferuabant; & plerumqueetiam in
macello ,auaritia impellente., diuendebant , vt habetur in D.
Pauliepiſtolis ,iubentis edi.ex macello carnesemptas,non inter-
rogantes ex conſcientia.Et quidem de earundem vſu in coena ,
res eft extra controuerſiam, ob luuenalisteftimonium qui viſce
rationem hanc ita celebrat
Sicci terga: Suis, rara pendentia :crate
Moris crat quondam feftis maliare diebus g .
Ec
 LIBER SECVNDVS . 585
Er natalitium cognatis ponere lardum
Accedente noua ,fi quam.dabat baftia.carnem .
cum igitur crebra hæc mentio epularum apud Poetas antiquos,
propter ſacra fa sta ſit, quæ non ,vt moris eft apud nos, incruenta
erant; potuiſſent nuperiiſti vates,faliares eiusmodi epulas , quæ
non minimum in fe deleđationis interdum habent, alia quadam
ex.occaſione ſuis in Heroibus defcribere . Nam & in Hercules
qui cæteris ad gloriam & bellica facinora præiuit , non femel hāc
edendi neceſſitatem ,etiam abſque vlla alia ratione, quàm quod
communi hominum ſorte in lucem eſfer edirus, multi ſcriptores.
repræſentarunt.Vnde Pyndarus, & ex eo Philoſtratus in iconi libro 3.
bus referunt,eum Coroniædesingreſſum , Bouem integrum yo
ne quidemos vllum relinqueret, comediſe; & quod inquicde
eo Callimachus in his verlibus latine, expreſlis à Franciſco Flos
rido ex Hymno in Dianam
Redditus,Oechconam quamuis vertice Diuus ,
Tanta cras ingluvie , quanta cum ſcinderetAruum ,
Occurrit. Dryopum:ducturi Thiodamanti.
illud Græcus-ſcholiaſtes licexplicat , quod efuriens Hercules ali
quantum cibi a Thiodamante terram cum aratro profcindence
popoſceric, cuius cùm repulſam . tuliſſet, alterum ex iugo Bo-,
uum eo præſente mactauit , eoque.cum Deianira vxore , & Hyla
puero ,, ac Pedagogo eius . Licha epulacus eft ; exindequeman
litapud Lindios ſeu Dryopas hic ritus,,vtBos arator. Herculico
gnomento Baboira ſtueBouimanduconiimmoletur cum multa di
rarum.imprecatione ,.velegereeft apud Philoſtratum ,& Lagan-lib.r.cap.ar.
8.
tium in diuinisinſtitutionibus. El .
Verum poftquam de alimētorum neceffitate ; & famisincomo mediom .
modis, tam prolixè dictum fuit; conſequens eftnunc , vt quibus nos ledande
modis præcaueri hæc à ducibus pofline, aperiamus. Tria vero in famis,primi
vniuerſum eſſe depræhendo quæ penes antiquos, & noftræ etiam.co maxime
ætatis homines velur Storestaja ,& auerruncatoria famis reme- partoinutiles
dia füerunt :: fed ita vt Nonnulla maxima cum ſuperſtitione, & Epimenidis,
ignoratione cauſarum excogitata,plerumque vanillima fint;Aliaaproc
doclis, amper
do Hip
vero abominandæ neceſſitatis truculento imperio , amariſſimis puce Hippo
que legibus, non ſponte in ventremiogefta ,quafiinducta in eum cratis quadă
morborum Iliade,peiusmorte ipfahomines excrucient: Tersia -Fermainr .
denis
 586 DE ŜTVDIO MILITARI.
denique recta cum ratione inuenta , & vſurpata ,veilià admodum
valdeque proficua effe hominum generi depræhendantur , vt
proprereainhis explicandis, & tractandis ,mihi præſertinr elabo
randum effe intelligam ; ſi prius tamen pauca de duobusalijs , ne
quid in hoc ſyntagmate, quod vtilitate ;aut-iucundaeruditione
commendatum ſit ,omittatur ,in -inedium attulerim . Hocergo.
remedium inter vana & ſuperſtitioſa prius enumerandum cen
Plinius lib. feo , quod Plinius in herba Laface. Perfarum legatis pofitum .
16. cap.4. fuiſſe Icribit, quandoquidem eo nomine hanc à Rege fuo ac
cipiebant , vo quocumque illis iter -eſſet , paratas epulas om
niumque rerum -abundantiam inuenirent..Tum & illud quo
veteres. famis cuiuſdam ægre faturabilis arcendæ cauſa , in eo
in fympoſ, 13 folemni feſto vſi ſunt, quod reference Plutarclro , propterea
quxſt. 8,
Basiinou Ek moovappellarunt; in eo fi quidéMagiſtratus in -publi:
co Foro oppipare , cæteri vero in ſuis quique ædibus , priuatim
& lautè epulabantur,tandemque benevncti,& curati,mancipium :
virgis cæſum , foras protrudebant,aclamantes Etu.Bónomos tocar
dimarzon njugoiar Ideft foras famem intro Plutum , & fanitatem : hoc.
igitur feſtum ficrebro de publico celebrare liceret , non opus 2

eſſer ijsremedijs,quæ Plutarchus in conuiuio feptem fapientuing

& vbi quærit quamobrem oracula defecerint,acante ipſum Pla.
3. delegib. to cremarjá dratos quod famčobrepere acftim prohiberent, & nõnulki
poftea ab inuentore eorumEpimenide, aut Epimenidea ſcilla
Epimenideas- compofitiones ad famem ſitimque tolerandam , ap:
pellarunt; cuiuſmodi ſuýt nonnullæ , quas polyhiſtor ille inultæ
ac propemodum infinitæ obſeruationisloannes Baptiſtà Porta,
fe ex manuſcriptis codicibus Philonis , & Heronis de re militari
Mag.naqur
lib. 7.cap.20. qui iu Vaticana ſeruantur;defcripfifferefert,& vero cunrhæ non
penitus diſcrepentad Alimo Epimenideo , quod Periander apud
Plutarchum ,parariſolitum defcribit-ex melle , & cafeo barbaris
co ,additis quibuſdam non vulgaribusfomentis;& Porphyrius nõ
admoda diuerfam fuiſſe dicar eius cõpoſitionem ,quo Pythagoras
lib . 24.02.13
Deorü penetralia fubiturus, ibiquealiquãdiu cômoraturus vteba
muq. tur,multumrinde momeniaccedir cõrra Coeliū , & Ruellium viros
alioqui multifariæ eruditionis, qui hæc pharmáca ex Halimo her
bi aut frutice fuccreſcente in ditoribus maris , & falſaginem quan
dam habente, qua aluum exolterat,lac puerperis , viris femen
pron
 LIBER SECVNDVS . $87
protificum adauger, confici apud antiquos tradiderunt. - Porro
ad hoc Alimum referri non abfurdè poſſunt varia alia ceu alimē.
ta , ceu medicamenta quorum in propulſanda , aut toleranda ad
aliquot dies fame , vſum apud certas nationes inualuiſſe,comper
cum habeo; nam Britanni ve vulgo creditum , & à Dione etiam
hiſtorijs conſignatum eft , cibum parant, quo Fabæ menfura in Seuero .
veſcentes, famem non fentiunt , neque item litim : Indiveroocci
dentales , quod Monardus tradit, ex Nicotianæ herbæ ſeu Taba
ci lucco ., & conchylijs quarundam cochlearum fluuiatilium
incinerem combuſtis, globuloshaud piſo.maiores efformant ,
quoruun vſus eft , dum per exuftas folitudines icer habene, in ,
quibus nec cibus nec pocus præfto funt, vtvnum ex ipſis ore ex
ceptum lingua circumuoluant , liquoremque inde manantem
fenſim degluciant,nonexcitandæ quod multi arbitrantur, excre.
mentitiæ pituitæ , quam in ſuum nutrimentum ventriculus con
uertat;ſed quia co fucco partim ſenfus .obtundatur , partim ve
ro humores ita figantur ,vt diſſoluifacile ,conſumique a calo
renon poffint. Suntetiam qui huc referant medicamentumil.
lud Empedoclis Apoxoe di&tum , quo Suidas , vitamillum triginta
dies integros, abſque vllo potu vel cibo, acne quidem aere ſpi
rato conſeruaſſe refert; fed cùm Plinius de Heraclide dicat buc
pertinet nobile-illudapudGrecos volumen Heraclidis feptem diebus
foemine exanimis ad vitam reuocatæ , & liberille Heraclidis Pon
tici meičave inſcriberetur,vtcognoſcimus ex Galeni libro fexco
de locis affe Etis,rectiusmihi videtur doctiſſimus Mercurialis, vo Plinius lib.7 .
cemhanc de mor
‫ג‬ bo potius quàm de medicamineexplicandam cap.53 .
cenſuiſſe ;quamquam vt verum fatear nondumipfe , aut Talen
*tonius qui multa , de Aphoe dixit,quæ vera eius ſignificatio eſſet,
oftenderint:Quemadmodum nec vllis Grammaticis liquido con
ftat quid perHippacem Scytharum intelligendum ſit, propter diſ
crepantesauctorūqui eius meminerunt, penituſque diuerſas opi
niones . Hippocrates namque aferit Scythas comedere Hippa
cem , id autem effe caſeum equinum , cuius preparationem ita
etiam fieri docet ; aſimilatur vero hoc illi quod Scythæ ex equino la
Eleparant , nam lac vafis ligneis conijcientes conquaſant,quaffatum lcis,& aqui!o
i:deacre s.
Spumefcit atque diſfeparatur , & idquod superficei ſupernatat ;buty
rum appellant ,veluti leue quoddam ,quod autem infra subſider grave,
Segre
 R
588 DE STVDIO MILITA I.
Segregantis exficcant depoftquamconcreueritHippacem vocant; quệ
verba cùm lucis inftar meridianæ clara eſſent,aliorumque aucto
rum conſenſu firmarentur vtHerodoti,acPlinijetiam ,cuius hec
verba funt Sextiuseosdem effe&tus equino , quos Bubulo tradit bing
vocant Hippacem:neſcio tamen quomodo offutiasillis iniecerunt
primum quidem Theophraſtusjac ipfemerquoque Plinius dum
eius cafei ſoco,herbam quandam fupponunt,dequa ficpofterior
ex Theophraftimenre scyebia primam eam quæscurbicevocatur ,
ciroa Bocotiamnascens,prædulcis , aliam vtiliſſimam ad ea quæ spa
asmata vocant,magna, deacommendalio, quod inore tam habentes
famemfirimquenonsentiunt: idem præſtat apud eoſdem Hippice di
Ela quod inequisquoque eundem effe tubabeat, traduntque bis dua .
busherbis Scythas etiă in daodenosdiesdurare in fame, fiti, vnde
niſi hoc nomine Hippacis ambiguo,cafeum ,herbāque ſignificari
dixeris , vix eft vt Plinium aberrorevindicare , vel Mercurialem
Turnebum., Hermolaum , & recentiores alios qui multum in
hac voce turbangconciliare inter fe quis poffit. Et fane fiquem
. de Somn. ex antiquioribusnob bonafide circa Hippacisſignificationem ,
Scip. cap. 6. verfatum fuiffefatendum eft, citiuscrediderim Plinium in errore
verfari quàin Hippocratem , cum hicMacrobijiudicio tam falli
differene. 1. quáfallereneſcierit,eumque,vt inquit Aponenfis, Deus tamquam
nunquampeccantem produxerit , humano mifericorditer prouidens
generi, ad perfectam medicine traditionem : ille vero in eorum ,
hiftoricorúcenſum referendus fit, quos Seneca fub vniusEpho
ri perſona grauiter perftringens quidam inquit incredibilium re
laiu commendationem parant , & leétorem aliud acturumfi per quo
tidiana duceretur, miraculo excitant. Sed quiquid tandem de hac
difficultate aut Plinij iudicio ftatuendum fit,illud certè non omit
li 12.cap.22. tã quod Palnia Aegypria eidēPlinio , à tollenda leuandaque fitis
cap.35 . iniuria ädratos vocatur , vt, & Solino cui Palma quoque Aegyptis
dicenda reseft, proprie adipſos vocatur , eaque gufata arcet litim
fed iftud demum præftat, fipriuſquam maturuerit decerpatur ;
nam ſi matura ſumatur,fenfum intercipit, gvellum præpedit, lin
guam retardac,obleſſisque officijs mentis &
, corporis , imitatur
vitium ebrietatis . His autē omnibus veri fimilius eft quod tradit
Auicenna , quendā poft hauſtū libræ vniuselei violacei cum equa
portione cere in co diſolute , decem dierū inediā,abſque vlla tamis
mole
 LIBER SECVNDVS . 589
moleftia ſuſtinuiſſe , quoniam fi quo præſertim vnguine , fa .
ne hoc vno,acorem humorú famē excitantium obtundi penitus,
ſoluique appetentiam omnem oportuit :eadēque ratione ipſemet
Auicēna globulos quoſdá cõpoſuit ex amygdalarumdulcium mun
datarü ,& adipisvacciniliquefattifingulorum libra una ,oleiviolacei
ſextante ,&mucilaginis radicum alibe &unciauna, quorum vfu liti de fauit.
tolerari facilius pofle alimentorum penuriam auctor eſt Ranzo- cuend.
uius. Quinimo inedia ipfa aliquot dierum , fi Phauorino credatur,
efficere abſquevllo alio remedio poteft,vt etiam ſilongior poftea
euadat, minus tamen faftidij ab eſuritionepercipiatur, nam vt
ille apud Gellium ex Erafiftrato recitat,eſuritionem faciuntina- lib.16 cap.z.
nes , parentesque inteftinorum fibræ , & caua intus ventris , &
ftomachi vacua hiantia, quæ vbi aut cibo complentur, aut inani
tate diutina contrahuntur, & conniuent;cum loco,in quem cibus
capitur vel Aipato,vel adducto,voluntas capiendieius defideran
dique reſtinguitur :vnde & Scythas quoque idem dicebat, cum
fit vſus vt famem longius tolerent, faſcis ventrem ftri&tiffimecir
cumligare, eaque ventris compreſſione, eſuritionem aliquomodo
micigare . Denique cùm Hippocratesin aphoriſinis præcepiſſet 16.Seclion.
Öxy Nonòs ó AQ TÖVHy vbi fames est minime laborare oportet , feu
quemadmodum Celſus medicorum latiniſfimus,reddiditfi quibus
de caufis inediafutura est labor vitanduseft , quia nimirumvt fa
mes, ita & motus omnis tum exſiccet, cum vires refoluat :idcirco
Lydos in caricate annonæ ,alternis tantum diebus ſumere cibum
& interdiù tefleris vacare folitos,omnis prorſus edacis curæ , aut
laboris inanes,auctor eſt Plutarchus, atque hæc funt famis reme
dia , qux partim vana, & ridicula,partim etiam inania,aut ſaltein
non eiuſmodi eſſe , in quibus multum præſidij repoſitum ſit,exi
Aimo .
· Sequuntur ea quæ cùm inquinatifima fint, ita vt ne quidem à 9.
pecudibus extrema fame compulſis attingantur, fic nequeà me atiDeindeindu
ab extre
hic proponuntur, vt corpori idoneum alimentum fuppeditent, ma neceſita
nec enim poſſunt; ſed vt documento finequàm grauis poena cos se per fæds
fequatur , qui mature de commeatu ſufficienti non prouiderint, o noxia ali
quandoquidem nihil hi poftea intentatum reliquerunt, quo la- taméaliqua
trantis ſtomachi mitigaretur rabies, venterque inanis, ſaburra , penes diuer
quauis, quoad eſca melior occurreret, repleretur.Quod enimilli populos
delicijs in
de
 $ 90 DE STVDIO MILITARI .
de Peruſina,idem nobis decommuni aliarum vrbium fame, vfur
pare licet.
cernas miferabilevulgus
In pecudum cecidiffe cibos,do carpere dumos ,
Es folijs fpoliare nemus, latumque minantes
Vellere ab ignotis dubias radicibus berbas;
Que mollirequeant flammà, que frangere morf
Quaqueper abraſasutero demittere fauces ,
Plurimaquehumanis antehac incognita menfis .
Diripiens miles faturum tamenincrepat hoftem .
Hæc vero foeda edulia fi quis recenſere inſtituat, prius illum ad .
eorum appellatione apud nos venire,quæ
uertere oportet,multa
tamen non perinde in ſe,aut alibitalia ſunt, itaut temporis,& con
ſuetudinis cuiuſque gentis ratio ,diligenter in eorum cenſu infti
tuendo, habenda fit; nam ſi quis vulpeculas comedat, præſertim
vindemiarum tempore cùm vuisſaginantur; fi quis lumbricos qui !

èterra multo fimoſubacta, & connutritaprodeunt,accuratè re 1

purgatos ab omniſorditie , & incoctos herbis odoriferis faluià ,

latureia,hyffopo, maiorana,roremarino,menſæ adhibeat;fi idem
de anguibus fluuialibus ac nemoroſis faciat;exēteratis liberatiſque
ſuà ſenectà , & quibuscaput & cauda ad quatuor digitorum lati.
tudinem abſcilla fuerint;aut auium multa genera præter conſue
tas noftris epulis, in latrantis ftomachiſolatium vſurpet, quales
ſunt Cornicula ,Bubones,Pici,Milui,Pafferes, Sturni,Pice, Cardue
les, & aliæ quamplurimæ,nihilo deterius ſecum agi depræheder ,
quam ſi receptis & communibus vteretur alimentis. Sic referen :
lib.1. cap. 2. te Trigautio, Sinarum populi,licet carnibus delicatiſſimis fuillà ,
bubulà, ouilla, caprina, omnique auium domefticarum genere
abundent; attamen Equis,Mulis, Afellis,Canibus æquefere vtre
liquis carnibus veſci folent, atque ita in macellis venales expo
nuntur; quod etiam apud Angolæ Regionis incolas vſu venit,qui
nullum genus carnis, canina anteponunt,vnde & canum greges,
vt nos ouium domieducant,in menſæ delicias . Nec modo apud
eiuſmodi gentes mos illeobtinuit, nam vtinquit Sextus Empiri
li.3.pyrrohn. cus carnes caninasgustare profanum arbitramur ,at nõnulli ex Thra
Нур. cibus,canibus veſcinarrantur, fortaffeetiam in vſu apud Græcos hoc
fuit ; vnde & Diocles ex eorum fchola qui Afclepiadarum tempore
fue
 LIBER SECVNDVS . 5.91
fuerant;prodiens,quibuſdam agrotis catulorum carnes dareprecipie.
Quinimo Carthaginenſibus idem in vſu erat ex luftino , fi quidem lib: 19.
vtille refert , dum hecaguntur legati à Dario Perfarum Rege Cara
thaginem venerunt, afferentes edi&tumquo Pæni humanashoftias
immolare, & canina veſciprohibebantur, mortuorumquecorpora cre
mare,potius quam terrà obruere,à Rege iubebantur . Et Romaniaſ
ferente Plinio catulos laclantes adeo puros exiftimabantad cibum , lib.29:cap. 4
vtetiam placandis numinibushoftiarum vice vterentur ij's, Genisa
Manecatulo res diuina fit; do in cænis Deumetiamnum poniturca.
culina : at nihilominus cum adifthæc edulia reducuntur obſelli ,
tam acerbè fecum agi exiftimant , vt nihil illis ad extremæ cala
mitatis indicium reliquumſit;atque ita vſu & conſuetudine ,non
natura ipsa miſerias ſuas metiuntur . Quid vltra Plinius quorun
dam Indiæ, ac Aethiopiæpopulorum meminit,qui Panterarum ,
Leonum carnibus veſci aſſueſcunt; & Ophiophagorum nomen ,
quibuſdam alijs inditum fuiſſe ab eſu ſerpentum quoscontinua
venatione profequuntur: quemadmodum idem etiam de Marſis
refertur Ġaleno cùm deelephantiaſi agit , in fecundo. de arte
curandi adGlauconem ,his verbis in Elephantiaſi verovipere mi
ravtilitate eduntur : cas vero eodem modoquoMarsos parare vidi
fti,( quos quia Aſpidibus, & Serpentibus veſcuntur, Aſpidotrophos , cum
Theriotropbos vocant, ( comefe oportet, & hac item de cauia Apol
lo Pythius, vt Ariftoteles , aut quiſquis auctor fuit admiran cap.13.
darum auditionum , fcriptis conſignauir, Lacedæmonios fertur
appellaſſe ferpentum excoriatores. Denique ſi nobis dira fame
oppreſſislocuftarumexercitus præfto eflent,quibus veſcilicerer
non arbitror vllum effe , qui iftud tam libenter, etiam vrgen
te extremaneceſſitate faceret, quam olimHebræi,quibus lege Leuitici a. II
diuina quatuoripſarum fpeciebus vti licebat; at Arabes & Syri,
quorumſuauiores epulas ex locuftis conſtare,teſtati ſunt Arifto- s. de hiſtor.
teles & Plinius,iftud fponte ſua feciſſe referuntur: vt propterea anim.cap. 30
minus ferendi fint,qui in Euangelio , vbi D.Ioannes locuftas pro
alimento ſeu e'xgidas habuiſſe dicitur; legendum potius arbitran , Marci cap. 1 ;
tur ftirpium dugida ; vel exfades ideít agreftia poma, ob pon be
ne perſpectam locuftarum naturam ,quæ grādiores funt in Africa
qua & fyria in noftris regionibus,quas nonnunquã innumerabilia
buś copijs peragrant , vt frugibuspingues & ſaginatæ , hominis
bus
 592 DE STVDIO MILITARI .
bus loca deferta Africa incolentibus,& fumma cibariorum penu
rià oppreſſis, ſuauiſſimum afferant alimentum.verum quid locu
ftas Africanas commemoro ? cum Minturnenfes,ita ab vrbe appel
libro 1 .
latæ ,qua Formias inter & Sinueſſam in via Apia Strabo collocat ,
plurimum laudēturab Athenæo,ita vt Apiciusà quo multa pla
cencarum genera apicia dieta fuerant, & qui fuit nepos omnium
notiſlipus, ventris & gulæ cauſa Minturnis degens, ſemper lo.
cuftis vefceretur, quæ magnitudine Smyrnæas, & Alexandri
las vipcebant, cùmque audiſſet in Africa ,vaftæ magnitudinis eas
reperiri , nauieo profectus, non priusad eius regionis oram ap
pulit , quod minores illic ſua opinione locuſtas inueniens, illico
in Italiam nauigauit .Ex quibus planè iam conſtare arbitror,edu
lia multa licet minime ex fe fatida aut noxia ſint,opinione tamen
quorundam , pro talibus haberi,nec minus ab ijs moleftè ferri ,
quàm fi abfque manifeſto fanitatis diſpendio vſurpari vone
poſſent .
10.
Quamobrem cùm eodem loco apud nos habeantur,ac fi noxia
Omnia vero eſſent, atque ſi verum fateri velimus, concedendum etiam ſit ,
ordine refo- pleraque ex iain enumeratis , longè deterioris ſucci, & difficilio .
ris coĉtionis eſſe , quàm cætera alimenta,quibus veſciin paceac
rerum omnium vbertate,homines ſolent , propterea mihide his.
nulla locorum aut perſonarum diſtinctione habita dicendum hic
effe intelligo.Etvero.vt in pane rei alimentariæ ſummam natura.
poſuit, fic eius tantum penurià fames regnare dicitur , cui ob
ouiam vtiretur nibil humana induſtria intentatum reliquit ; ram
Apludam ſiue furfuresipſos non modo ſemel atque iterum excuf
fit , ſed ex ijfdem atrum ac ſordidum panem qui Pacuuio cani
naceus dicitur , & feſto acerofus pinſere ac ſubigere non dubitauit :
mox vero ad panem pomatum deuenit , feu potius ad pulmentum
è pomis confectum ; tum ex vuarum aciniseundempræparauit ;
addizo melle,& Iuniperi baccis,aut laurifolis,ne quid illi impuri no
xijue adhæreret ab aranearum frequentia : deinde etiã ex tribulis,
loto,palmis, lycomoro,ari radice ,.aſpbodelo, rapis ,capis, ciceribus ,
lib.4.cap. 17. cucurbitis vt Porta , & Ca rdanus docent; & ad extremumcre .
6a7.037 .
11.3.de fub ſcepte penuria lafpane, & cuiusuis generis herbæ , radicesque
Cillis panis loco fuerunt, vtCæfarianis militibus accidit, qui in Dyrra
Chianamunitione,panem ex agreſtiquadam radice,& lacte admi
fto
 LIBER SECVND VS. 1 ] 593
fto conficiebant; quo viſo , Pompeius rem fibi cum feris , non Sueton.
cum hominibus eſſedixit , amouerique ocyus eum,nec cuiquam
oftendi iuſſit ,nepatientià hoftium , animiſuorum frangerentur
quamquam Cæfariani poftea non illud reticuerunt in Cæſaris
triumpho, veex Plinio patet ,apud quem olusquoque Sylueftre eft lib.19. c.8.
trium foliorum D. Iulij carminibuspræcipueiocis militaribus celebra
tum ,alternis quippe verfibus exprobrauere lapfanà fe vixiffe apud
Dyrrachium ,premiorü parfimoniam cauillantes .Sic Aegyptijapud
Herodotumpanes ex radicibuslilirorum decoquebāt, & in hiſto- libro s.
ria lob hæcleguntur , ermandebant herbasi, & arborum cortices ,
radix iuniperorum erat cibus corum ; quæ ſane mihi in memo- cap. 36. V.4
riam illud reducunt, quod Graius Achæmenidesio Cyclopum ,
oris ab Vlyſsè dereli& us;de oppiparo.fi Dijs placetzlautiſlimoque
vitæ ſuæ apparatu referebar Acheide 3 :
Viftum infelicembaccas , lapido saque corna
Dant rami, do vulfis pafcuntradicibusberbe.
Vtautem hæc omnià panis fubſidio excogica funt , fic Carnis
Bubule loco in oblidionibus , omnium primum fuccedit Equina,
quam niſi quod paulo aſperius gutturin trani fitu radat, nulla ,
alià in re vaccinadeteriorem effe, cùm patris mei optimi quidem
acintegerrimi viri ,tum multorum aliorum qui in fame Pariſima
ad has dapes deſcenderemaluerūt, quàm gratioris cibi deſiderio,
fufceptam religionis cauſam prodere ,experiencià , fidiſſimaque
relatione didici . Ex eaque factum arbitror , vt promptiffimum
in eius vfu ; nec exoſum militibusremedium , aduerſus reliqua
rum carniumpenuriam conftitutumfit;& ad quod etiam in non
maximis annonæ difficultatibus, fpontè facileque deueniatur,vt,
non ita pridem contigit in obfidione Bredana, vbicum Spino.
fæ caftris, ex impedita à Mauricio Naſſauuio a poæ ſubuectione
magnaper aliquot dies panisi, vini, cereuifiæ , aliarumque mer
cium caritas ineffet ,militum plurimi fua fponte adducii funt, vt
equiuæ carnismacellum :inftruerent: eaque fine querelis, & tu
multu iucundiflimè vefcerentur. Quod item de Canina fieri
folitum in obſidionibus, tam certum eft , vt etiam in Bredana
cuiusrelationem elegantiffime contexuit Hermanus Hugo , lau
riffimæ militibusapud carpificem epulæ ,ex ea præberentur , &
parabili admoduna ipretio beffis fcilicet cumfemiffe,quoniam is
Рp de .
 594 DE STVDIO MILITARI.
decreco ftipendio
fforenorum decemin fingulos mebles , canes.
omnes vitandæ pefti necare iuſſus , fercula ex illis menfæ appo
webat,nec paucosquotidie milites habebat conuiuias , quirantil
là ſymbola , tam egregiè prandere veldent, ,, imo vero tam .
fplendide& Romano more , cū prærer auctoritatem Plinij iam
adre à nobisrelatam ,Feftus idem afferat exPlauto Catulinam in
libro : 7
quis carnem ficauiffe, bocest comediffe Romanos y Plautus in fatih
rione refert:proindeque non immerito Ananius Poeta apud A
1. de alimen, thenæum, canescumlepore,& vulpe inter cibos.ſuaues enume.
fac.cap.1. rat;& Galepi teftimonio multæ etiam.gences ab eorundē viſu quor
'tidiano'non abhorruerunt,quidiam loquor inquit docanibus,quor,
& ipfos iuuenes, do pinguts viacpotiffimumcum.caftrax fuerint que
dam gentesfrequentiffime mandinez vomirum profecto fit, curid
tęporis, tantopere apud nos euiluerint
De Edlibus vero quas-præ
pingues, & mediahyeme necaras multi in delicijshabent; de:
libro 3.0:43. Afinis , & earum Pullis , quibus, atretante Plinio, veſcebarur
Mecenas; de Muribusipfisquosmulti- burgones cuniculOkuni
inftarabliguriunt;& nobilis quidãGallus Dominus deLaTroufi
fe non tam ingluuie, quam admirabili nacuræ propenfione fer
culis omnibus etiam delicatiſſimispræfert ; non eft hıc quod di
cam vt in caftrenfipenuria plurimi ſemper hæc edulid facia ſint
cùm.adid probandum fatis efle poſſit vnius-Plinij auctoritas , aſí:
11b,8.cap.43 ſerenris veniffe Mürem CCnummis., Caflinum obfidento Anni
Bale:cumquequi vendideratfame interüffe ampioremvixiffe Sed
poft abfumptâ frumentariam carnariamqueannonam , poftcon
ſümptum - quicquid equorum , canum , feliun ,murium ,vfquam
depræhenſum eſt; poft comeftasherbas , & radices omnes, quæ
intra ,.& extra Pomerium velli porerant; quid demum fa & um .
eft ? num crudeles in ſe ſud pertinacià hómines effe. deſierunt :
minime gentiumiſed quidquid factiinfectique corij haberepotuer
runt,quidquid recentium veterumque pellium vfpiã apudillos fuit
hoc omne aquamadefactum , remollitumque, & purgatuma uer
teri vnguine ,ac inminutalia.,. & intrica diſſectun ,promaximis.
cupedijs , & epularum ſcitamencis habuerunt.Imo tam pertina
citer d'multiscum fame luctatum eft,vt fama fit:apud nos in Sant
cerranal confufas piftillo & folutas in pulueremardoſiastegulas
adfepulchris quoquè erutad dadautruimofluiis farinæ fpeciem ...
com
 '
LIBER SECVN DVS .
comminuta fuiffe,non fecus ac Auenzoar medicus ex Arabum ,
collegio præftantiſſimus, factum quandoque, ſuis in regionibus
refert,vt cadaueramortuorum fepulchris eruerent homines,quo
offium mafculofa carneexutorum medullas fugerent.
II .
A quibus omnibus gradum ſenſim ad Thyesteas menſas parari Ad eumur
nullus eft opinor qui non videat; & fanè non exiguaconuiuarum que carnis bu
frequentia ftipari illas,atque circundari conſpicuñeſt, poftquam
Cambys milites decimum quemque ex innumerabili colluuie
gentium , quam in Aethiopiam traduxerat, forte educũ mandere
mon dubitarunt, vel Lucano teſte , qui poetica licentia , hoc a
Cambyſe commiffum fuiſfe dicit , quo Nili Scaturiginem pri libro
zo .
moſque fontes inueftigaret
vefanus in ortus
Cambyfes , longi populos peruenit addui,
Defečiufque epulis,dapaffus cæde fuorum
Ignoto te Nike redit.
lisdem quoque menſis accubuerunt Athenienfes, vrbem illorum
oblidente Cornelio Sylla, quivt primum intellexit eos,quod in
quit Appianus , Iumentis omnibus abfumpris coria burſaſqae deco- in mithridai.
quere ,excrementa ere
etiam affum llos
, nonnu eribus
porro cadau vri
bumanis, id quod erat ratus,nullam ſcilicet vim ineſſe tanta fame
debilitatis , ſcalas admoueri iuſſit, eaque præclariſſima vrbe po
titus eft , in quavt addit Appianus plurium in domibus humana
corpora in cibospreparata inuentafunt:eodemque modo Numanti
nia Scipione vallo , & aggere circundati, quum omnia quibus
famem fuftinere poterant, confumpfiffent,ad vltimum humano
rum corporum dapibus vſiſunt: horumque crucem pertinaciam
Caliguricanorum execrabilis impietas ſupergreſſa eft,qui Valerio lib.7.cap.6.
teite, vt Sertori cineribus fidem præftarent ,quia nullum iamaliad
in urbe eorum ſupererat animal , vxores fuas, natofque ad vsum
nefaria dapis verterunt ,quoquediucius armara iuuentus viſcera
ſua viſceribus aleret , infelices cadauerum reliquias falire non ,
dubitauit : fed Vascones etiam à Metello Romanorum duce in
tantam famem obſidione compulſi ſunt, quod yt notar Iuuenalis Satyr. 15.
Poß omnes berbas ,poſt cuneta animalia, quicquid
Cogebat vacui venerisfuror , hoftibus ipfis
Pallorem ac maciem , & tenues miserantibus artus
Pp 2 Mem .
 596 D'E STVDIO MILITARI. 1

‫ ; ܇܇‬- Membra alienafame lacerabant, effe parati...

Et sua
His vero exemplis nõminus dirum aliud exhibuit in Iudeorum
excidio Maria quedam , cuius hiſtoriam malinı te legere apud
Egelippum , quàm eius immanitate ſermonem hunc meum de
libro 4: turpari; quamobreinnec aliam refero , quam Blondushabet de
matre , quæ Beliſario Rome'à Gothis obfeffo, filium ſuum fame
defunctum , iterum in ſua viſcera redire coegit.Vtcertè illud fi
lentio prætermittendum iudico , quod idem hiftoricus refert de
declamat. 12 Chriſtianis quibusdam fuos principes in orientem ſequutis
quos ignea fames vt à Quintiliano vocatur,eo aliquandoadegit,
vr cadaueribus infidelium vitam aliquamdiu ſuſtinere coacti fue
rint,quemadmodum etiam perduelles Rupellanos nuperrime
ſua incredibili contumacià,ad iſtud immanitatis adactos conſtat,
vt foetentibus aridiſque demortuorum cadaueribus vefcerentur.
Cæterum quia Romanæ hiftoriæ ſcriptores ;ex odio pluſquam
Quem immin vaviniano, quo ſemperAnnibalem proſecuti ſunt , multa illi af
belsunquam fingunt immanitatis & Barbaræ crudelitatis exempla , quibus
militibus ſuis nulla poft hominum memoriam fæuioraexcogitari poffent ; vi
. detur mihi locushic per quam idoneuseſſe ad inquirendum ,qua
Liujopinio
nem & alio. tandem de cauſa Terentius Varro in oratione quam ad Campa
de anthropha nos habuit , non vererur his contumelioſis & atrocibus verbis
gis multa per Annibalem proſcindere apud Liuium . Penus boftis ne Africa
peră dicunt .
quidem indigena ,ab vltimis terrarumoris , Freto Oceani Herculis
libro 23 .
que columnis ,expertem omnis iuris, & conditionis, & lingua pro
pe humanæ militem trahit . Hunc natura & moribus immitem fe
rumque insuper dux ipse efferauit, pontibus , ac molibus ex huma
norum corporum ftruefaciendis, & quod proloqui etiampiget vesci
humanis corporibus docendo , bos infandis paſtos epulis ,quos con
tingere etiam nefas fit , videre atque babere domi I nos, & ex Afri
ca , & à Cbartagine iura petere , da Italiam Numidarum , ac Mau
rorum pati prouinciamelle, cui non genito modo in Italia detefta
bile fit .Ex hac enim oratione duo inulitatæ crudelitatis manife
fta indicia colliguntur,vnum quod de cadauerum hoftiliuin ftrue
pontes ac moles fecerit , alterum quod milites ſuos velci huina
na carne aſſucfecerit , quorum fane & fi poftremum tantum huc
pertineat ,nihilominustamen quià operoſum ac difficile non eſt
à prio
 LIBER SECVNDVS. 597
à prioris quoqueinfamia , Annibalem liberare,idcirco mihiine
eo paululum immorariviſumeft,priuſquam ad aliud deueniren ,
maximè cumpræter Liuium mulci hocipfum de Annibale con
firment, ac inter cæterosFlorus,qui afferit Annibalem poft Can
nenfem pugnam ,Romanorum cadauerain flumive Aufido , vel lib 1.cap.6.
vt ipfe inquit Gelo , compofuiſſe,acmolem , & pontem effeciſſe, lib g.epiſta.
quo facilioreſſet ad veceriorem ripam travfisus, tum Martialis, Ilobrolb-n,
8.
& Ouidius, ac Silius Italicus quorum hic rem elegantiſſime pau
cis yerſibus complexus eft ,
Cefferit huic Trebia exilio :pons ecse cadentum
Corporibusftruitur, tacitufque cadauerafundit
Außdus, acvictrix exultatbellua campis.
ac denique Appianus,quiin Lybico Publium Cornelium ita lo
quentem inducit, hoc folum dixerim , quadringentas nobis affuiffe
urbes quarum capricos parrim foffisobruerit , partim fluminibus im
merferieper quorumcorpora, tanquam per pontes duclarei exercitum
vnde cum tot grauißimorum auctorum teftimonijsrefragarinon
liceat, rectiusforſan inueftigari poflet, quàm malè hi omnes in
terſe conueniant,in eius factinarratione ,vt inde falſicas,fi quæ in
illoinfit, facilius detegatur, ſed quemadmodum ipſicontendunt,
demus, & illud verum effe ;quæ tamen hæc iniuftitia eft? Anniba :
lem quod iftud commiſerit damnare, & exalia parte vt Valerius,
& alijfaciunt,mirisin coelum laudibusCæfarem efferre,quod ipfe lib.7.cap.6.
cùm armisMundam clauſiſſet , aggerique extruendo materią ,
deficeret : congerie hoftilium cadauerum , quam defiderauerat
alritudinem inftruxit : eamquetragulis , & pilis quia roboreæ ſu
des deerant, magiſtra nouæ molitionis neceſſitate víus, vallauit :
ecçuis enim fæure magis in mortuos viſus eft, is qui cadauera in
aqua fepeliuit,vbi plurimūetiã interire hominesfolēt, ac deſuper
extenſis tabulis , quod nullus,ſiin terra defoffa illa fuiſſent, facere
recuſaſſet ,exercitum transmiſir : an ille qui viuos homines, in
ter mortuorum færentes reliquias concluſir, ijsque non fimpli
citerin vallum aut truem aggeftis , fed confixis colligatisque pa .
lorum inftar,ſeipſum etiam ab iniuria tutaruseft . Atnon eodem
modo de pofteriori crimine ſtatuendum eft, cuius præter Liuium
in ea oratione laudata, hactenus meminit nemo, quare veriſſimi
liùs eft ea locutum fuiffe cöfulem Romanum , quæ Campanorum
Pp 3 ani
 598 DE STVDIO MILITARI .
animos permouere poterāt, ne Anthropophagis illis militibus fe
committere & fociare , quorundam exemplo vellent : & quanto
res iſta premebat magis ,fic nullum argumenti genus omiſſum
ab eo fuiffe, quo ex Rhetoricorü præceptisſeu vera dicendo,ſeu
quæ veriſimilitudinem haberent aliquam , iftud demum obtinere
pollet, vtin fide atque obſequioerga populumRomanum per 1

manerent . Alioquin ſi verum fuit quicquam fimile Annibaliin 1

1

menten veniſſe,pro certo auſim affirmare,qucd belli illius Puni 1

ci fecundi , factorumque Annibalis diligentiſfimus inueftigator

Liuius,iftud potius ex te,quàm ex confulis oreproruliſſet ; mini
mèque nouum hoc & inauditum facinus ſibi pretermittendum
duxiffet, in tam varia, tamque copioſa, & rerum , & arcanarum
deliberationum hiſtoria . At non idem vt obijcieat ftatim aduer
farij, fecit Polybius, quandoquidem in fragmentis nuper ab
pag.31 .& 35 eruditiſſimo Valeſio editis ex codice Peyreſciano, rem hancita
fe habuiſſe refert, quo tempore Ainnibalcum copüsin Italiam trajce
re cogitabat, cum maximadifficultas fe feobjceretin annona, & com
meatibusad alendummilitem comparandis, re fæpiusin medio propo
fita, cunctiſque conſilio varie ambigentibus, unius Annibalis amicus
Annibal cognomento Monomachus , hanc fententiam dixiſſe fertur;
vnicam porro fibiviam videri qua in Italiam perueniripoffit ,ro
gante vero Annibale eam , vt aperiret,ad eſum inguit humane car- .
nis militem condocefaciendum effe :at Annibal tum quidem ad bu
ius confily audaciam , & efficaciam nihil habuit, quod opponeret.Sed
vereiipfius periculumfaceret,neque ipfe neque' amicorum quiſquam
in animuminducerepotuit.Hunc igitur Poly bijlocum,quo maxi
inè nitiaduerfariorum pertinacia videripoſſet ,coram te , Ludo
uice Comes,integrum ſiftere volui, vt dijudices,num eo frangi il.
la potius ac retundi debeat; equidem mihi non dubium eft, quin
apud te &cui ſimiles aquiſſimos rerum æftimatores,Polybi; nar
ratio iugulum attingat,litemquehancin meum prorſus fauorem
decernat, quid enim apertius pro Annibale dici, velà Pæeno ali
quo potuiſſet,his poftremis verbis, quæ rurſum affero , vtma
šime notatu digna , fed vt rei ipfius periculum faceret, nequce
ipfe ;neque amicorum quiſquamin animum inducere potuit . Equiz
dem vel Annibalin culpanon eft,autquiſquis ctiam pientiflimus
& iuftiflimus, cui ftultus aliquis, aut temulentus nebulo, cõllium
iali
 LIBER SECVNDVS : 1 599
le aliquod malū ſuggeret,licet illud nonrecipiat , fceleratus erit; &
t0 S.Pompeius cui conſiliū in aurē fubminiſtrarum fuit,vt Auguſtū ,
& Lepidum ,contra fidē datam,in propria nauicapriuos'retineret,
0 tam obnoxius erit infamiæ , quam fieiusmodi conſilium genero
ce fo , & vere nobili animo non reſpuiſſet. Quid ergo obturandum
T eft osfatuis omnibus,fceleratis, vanis, audacibus,inconſultis,aur
in quicquid ftultè loquuntur , & blaterant,ftatim in ipfos duces , ac
... principes redundabit ? quæ malum hæc ratio a aut verius quis
101 furor ? quæ pernicies ? quod ſcelus ?præftat igitur concludere
aur maleuolorum rumoribus, aut Terentij Varronis induſtrid
commētum hoc de Annibale diſſeminarum in vulgus fuiſſe: quod
enim effet maximaaſperitate , & immanitate naturæ , quod fæui
tià veller vincere, quod barbarum ſe maxime oftenderet in rebus
omnibus , ad terrorem hoftibusincutiendum : occaſio inde fum
pta eft, prædicandi quælibet maxima grauiffimaque de co facia
nora; accedit quod odium iuraſſet in populum Romanum ; quod
Pater eius Amilcar,eo adegerit Phænices Mercenarios,vt huma
na carne vefcerentur, & multa demum alia ſuaſerunt, hoc ipſuni
-200
non difficulter poſſe verum , & manifeſtụmiudicari.Non fecus, ac
Phalaris Agrigentinorium Tyrannus,eo vſquc crudelitatis pro- libro 9.
190 ceffiffe dicitur à Clearcho in vitis, quarum mentionem facit Athe
næus , vtmolles ,ac teneros infantes comederet,hoc enim vix pueri
Share ipfi crederentz ſednihil eft tam abſurdum quod indignatio ab ho
mine non exprimat , & à literato præfertim quem loepiusnimiä
literæ transuerſum agunt: Prætereaquismodus ille fuiſſet con
ciliandi ſibimilitum animos,quosabextrema Iberia , & Africa ,
in Italiam traducere volebar; docere illos & affuefacere tam ne
farijs dapibus vefci,quarum ,nulluseft adeo ab omni fenfu huma
nitatis alienus, quin velſola recordatione terreatur , Etſihoc ab
illis obtinuit cur tandem in tranſitu Alpium , cum incredibilici
bariorám penuria vexaretur,carpis humanæmacellum non in
ftituit; ebfque milites fortito delegit, quos in eo lánij fartoreſque
iugularent". Denique Porphyriusin præclariſſimo operedenon
necandis admenfarum vfum animalibus,non modohanc hiſto
ed
QUI
riam ita refert, vteam ad verbū dePolybioexpreſſiſſe videri pof;
fit, fed præterea Amilcarē Annibalis pátrē mirum inmodũcom
, & mer
médat,quod pouofupplicijgenere,rebelles quoſdā feruoscena
Pp 4
 600. DEST VDIO MILITARI .
cenarios affecerit , quinon veriti füerant occiforum in præho
deinde captiuorum ,poftea feruorum , ac tandem forze ex feipſis.
eductorum ,cadaueribus obftinato fuo furorialimcnca fuggerere ;.
quemadmodumetiamà Polybio fub finem libri primi fuiius jac
diftin &tiusexplicatum fuit . Atque ita niſi velinusigrauiffimis
viris Polybio ,& Porphyrio,nobiſque ipifis tanquam parum cau
tè resdubias inueftigantibus,iniuriam facere;non debemus tam
finiftré de maximo illo ducearbitrari, vt quidquam eiufmodnab
illo factum vnquam ,autexcogitarum fuerit .Verum quiamulti
co faciliusin hanc prauam opinionem inducuntur, quod iftud .
non difficulter Aonibalis militibust,vcpote hominibusfuapress
naturà feris , & ab omni cultu ,ac manfuetudine alienis fuaderi
potuiſſe credunt; cùm etiam im hodie Caribes occidentalis, ia :
diæ populi.carneshumanas, fiMocherio reftiocculato ; & Bens
zono credendum eft,nullo neceffitatis ductu,fed fola fponte na :
lib. 1. hiftor- curæ,eiuſqueluxuriantis inghuuie comedant:vnde eüamBepzo
noui obis
сар 23 . nusnotarquod Hifpanosefuifaris aptos effenegant,quiafint diz
Arhenæus , riori. & . CXSUCCA CÀrne nifatrucidati, tres. autquatuordies ante ma
libro , 14., cerentur. Et Athenionquidam . in. Samotrhacibus ex eo probat
coquinariam artem.omninoplurimumad pietarenr contuliffe ,
quodà nefandomtruæ carniselu homines vindicarit,qui primis,
9
temporibus penes orbisincolas, inualuerat, erenim : ... 2
- Cum fuis.carnibus:mutuo ; olscerentur homines:
Et grauia sæpias indamala ekorirentur:
Minimèftultus aut fátuuskuinaliquisais.
Primus hoftiam mattauir o carnem affauitini fi !
Visa tum forleefi quàmbumanajilla suauiors....
Ab illo vero tempore& infami, ac propudiofo. ciborum genere:
Anthropophagori .nomen deriuarū , & varijs poftea:Barbaris ,ac
efferis gentibusinditum fuiſſe, racioniconfentaneumeft :vt.fanè
de Cyclopibusres eſt notiflima;quosin.medioprope Terrarum.or
be, Sicilia,videlicet & Italia , dirám hanc hominum , fapienams
exercuiffe Poetarum natio.commenda,eft, afſetriebteeciam . illis.
vatemaximo,apud quem Achæmenideshæca
irL0
Yein CyclopisAd-
Aeneid. 3.. tro obſeruata fuiſſe refert 1\, i
Viſceribus miferorum ; & fanguine vefcitur atros, 's '
Vidiegomet, duoda numera pieappapora netras Preze
 LIBER SECVNDVS 601
cho , Prensa manu magna medio resapinus in antro
pfis Frańgeretad saxum ,saniequeadspersa natarent
ere; Lihina: vidi, atro cum membra fluentia tabo
s, ac Manderet, & trepidi tremerent sub dentibus artus;
Times eodemque modb Pliniusdignum pofteritatis memorià iudicauit, lib 7 cap.a.
‫• ام‬
effe Scytharumgenera, & quidemplura quecorporibus humanis ve
jcerentur. Quod idem relatum eft etiam ab Heraclide de He- lib de Polic.
niachis quiPhaſin primi hahicarunt: & à D.Hieronymo de Scotis , libro s.
ma's in opere contra louinianum ,vbivarios populoruin mores,ac ri
et ud tus percenſens hæc habet ,quid de cæteris nationibus loquar , cùm
ipſeadolescentulus videriminGallia; Scotosgentem Brittannicam
deri humanis vefci carnibus, ducum per syluas porcorum greges, ar
Sill mentorum pecudumque reperiant ,paftorum nates, ofæminarum
papillas. abscindere,o bas solas ciborum delicias arbitrari, quem
locum mulci poftea Anglorum ſcriptores lubentiffimè tranfcri
20 pferunt,ad conflandam iſtius barbariei inuidiam Scotis omni
bus , quibufcum perpetuas ſimultates exercent. Quanquam &
excra odium nationis , idem parüer ex D.Hieronymo reculerunt,
Dat PetrusCrinïus;.CæliusRhodiginus, & Ioannes Aubanus Boe
mus in libro quem de moribus gentium compofuit ; additque ,cap.19.lib.3.
Forcatulus Arthurum ,de quo mira prorſus narrat , immaneno lib.7.de Gal
illorum conſuetudinem fuftuliffe qui fylueftri inoraſìtı, carnelor imper.
bumana vefcebantur; tum & fuperftitiofos mores eorumdem ',
qui'Leporem , Anferem , & Gallinam voluptatis tantum causa
alebant, nonautemin cibum , qualiçodem cum Aegyptijs inſti
Tuto ,apud quosvtinquäluuenalis Satyr. 13.
: 1. lanatisanimalibus abstinetomnis :) 1 :
Mensa , nefas illic fætum iugularecapella:
1,8
Carnibras bumanis vefci licet .
Accedithis Gothorum feu Getarum natura,nifi ijdem fint cum .
Scythis, quorum fupra mencionem ex Plinio fecimus,qui olim ...
& carnibus.vefci, & fanguiné proparuforbere,non obſcuris au
Juleg
a Ctorum monumentis ferebantur ,acinter alios Priſciani in Pe
riegefi.cuiusifta fünt
Nec Bacchidonum ,Cereris nec pocula norunt,
Sed lacconcretum bumanocum fanguine porant,
Nonnullidemum abimmanúage quadam naturæhoc ſcelusad
mit
 602 DE STVDIO MILITARI.
Satyr. 15. mittunt , nam vt rectè Iuuenalis dixit ..
Afpicimus populos quorum nonfufficit ira
Occidiffe aliquem ,ſed pectora, brachia ,vitrum
Crediderint genuseffe cibi
taliſque erat furcifer ille fectarius in Gallia , quem Dux Guiſius ob
Comeſta ab eo viginti quinque Catholicorū vſtulata carbonibus:
iecora,eo ſupplico affecit, vt laxioribus catenis ad palū alligatus
accēſaq, inorbemi, & ex mediocriinteruallo pyra,ipfe circa pali
decurrens,femetipfum torreret. Quidam vero ex deprauata ap
petitione hoc vitium contrahunt,cùm ſcilicet tetrí humores ven
triculi tunicis impacti, rei alienæ , & peregrinæ,vtterræ carbonā,
& nonvunquam foetidorum animalium , ac carnis humanæ deria
derium inducunt, qui affectus deſcribituraNonno , & veteribus
alijs medicis fub titulo magi Kifons. feu de picajadeoquenonnum
epift. 2.3.60 2 quaimpotenter prægnāres vexarefolet,vtIoannes Langius con
teftatæprobitatis,acdo & rinæ medicus,multarū exempla referat
quæ eo furoris adactæ fuerunt,vr ex iugulati mariti;aut aliorum
bominum precio adidconductorum ,carnibus vefcerentur. At-)
que bic vitiofus humor fiin viris cumuletur,non diffimilem effe
4.25,lib.39. Cum producit , vtconfirmat Ludouicus Viuesin commentarijs
ad libros D.Auguſtini de Ciuitate Dei; & ſartoris illiusexemplo
3
conſtare poteft,qui Catalauniin Gallia anno MDXCII.flammis
vltricibustraditus eft ,cùm antea depræhenfusfuiſſet tot pueros
comediffe , vt eorum oſſa vix mediocri dolio quod nos Bar.
rildicimus caperentur.Exquibustandem concludunt qui Annis
- bali aduerſantur, non nouum hocaucinufitatum eiusmilitibus
obſonium ex carne humanafuiffe , quandoquidem tot aliæ gen
tes , iftud ab omni quo in more habuerunt, vcijfdem dapibus ve
ſcerentur. Enimuero ſi quæ hactenusexempla protulerunt,in ,
examen vocare liceat , nihil propius arbitror, quam veomuia i
extremævanitatis, & falfitatisargui debeant,fitamen illa excipias!
aberratis naturæfymptomata, quævtaffectu inægris,non delecto
infanis, & valencibus fiunt, ſic & nihilhucpertinét:namin prinis
quod de Cyclopibus dicebatur, neminem arbitror tam infantem
Terent. An . cffe , quin hoc Poetarum commentis annumerandum cenſeats
driz inicio .
quorum tota nacio .
Id fibinegoti credidit folam dari's
Por
 LIBER SECVNDVS . 603
Populo ve placerentquasfeciffetfabulas.
nihil autein æque placere, quàm quod eftnouum ,& fupra fidem
atque admiratione dignum , cuiuſmodi ſunt narrationes illæ de
Cyclopibus & Empuſisprimiſq.hominibusanthropophagis;vel
lippis , ac tonſoribusnotum eft. Quod vero de Scythis addebat
Plinius, & auctores alij de Geris affirmarunt,id omne detortū fuit
‫ܕܙ‬ ex eo quod multi Thraciæ populi,quoties cibum aliunde habere
non poffent, fanguinem ex equismittebant, eoque , aut admixto
20 latte,aut quauis alia conditura præparato,vtebanturin alimentū.
quemadmodum teftantur de Bulgis Enpodius in panegyrico
Thodorici : de Sarmaris Plinius, & Martialis; de Scythis, & No lib 28 C.10 .
Clic madibus , Clemens Alexandrinus ,& Damafcenus, ac Galenus,
bus qui eos godex topeyes appellatid eft lallipol as,deGeris denique,& Domiciarum.
pedagog.lib.
Goris Sidonius Apollinaris paffim ,vt in panegyrico Auiti, 3. cap 3 :
COM folitofque cruentum de moribus
-95 Lac porare Getas, &pocula tingere venis . gentium .
Idemque alibi a ad Glauco .
nem .
Hre Pluspotatper vulnus equum .
‫ܕ‬ Sed omnium planiflime Sexcus Auienus in deſcriptione
2.73 orbis ,
maio His cibus & potus fimuleſ ,cùm fanguinemequinum ,
Et lac concretum per barbara guttura forbent.
tero cui pariter conſentit Statiusin Acbilleide libro i .
Laclea Maſſageia ', veluticum pocula fiſcant
Sanguine puniceo
Proptereaque recte ,meo quidem iudicio,de illis omnibus idem ,
dici poteft,quod in re non admodum diffimili protulit Rufus Fe.
bilo ftus in Thracie regionibus etiam Scordiſci habitauerunt,pariter cru
‫ܢ‬
dele , & callidumgenus,multa de fæuitia prædi&torumfabulofa memo
rantur, quod hoftis captiuorum dýs fuisaliquandolibauerint; atque
are
Sanguinembumanum in offibus capitum potare ſine ſoliti . Iam vero
quod de Cannibalibus, & populis alijs in nouo orbe Antropophagis
dicebatur,nollem contendereiftud omne eſſe vanitatis cuiuſdam ,
açmendacijargumentum : fed tamen Franciſcum Monachum
proferam , qui in argutiſlima ſua epiſtola de orbisdeſcriptione
.
ad Ioannem Carondeletú Archiepifcopum Panormitanum , hoc
ipſum inter loannis Mandzuilli fàbulas reponit, quod autem de
An
 604 DE STVDIO MILITARI.
Anthropop.hagis, inquit,quos indigeneCanibales vocant, malus in
terprises bominibus perſuaſit,adeoutintabulam marinamnonpuduerit
homines caninacapita babentes referre picturà ,quismiretur.cum vi
deatPlinium , Solinuminfinitofque aliosgrauiffimos fcriprores,multo
monftruofora mandaffeliteris,necidem poftea cum de Caribum ,
& Cariporum inter fe naturali & admirabili diffidio loquitur
quicquamde.eorum anthropophagia ſimile habeteius quod di
xit Benzo. Et vero ſi quid in hac re peccant,totum iftud potius
religione , quàm vlla naturali immanicate fieri crediderim ; quo
niam ve ipfe Benzo affirmat, Chiappeniidolū ſuum abbella de
terunt,eique priusquam expedicionēineant;ſelectos quofdam ex
captiuis mactantes pluribusfacrificijslitant, totumque ipfiusfi
gnum fanguine refpergunt, & carnes inter feipſiepulantur. Re
ftantigitur Scoti de quibusmaximametenetadmiratio, quomo.
do hoc quodde illis afferit D. Hieronymus , verum eſſe poſſit ,
præſertim cùm nullus alius ex tota antiquitatis memoria ,
colo tamen ,ſolo,ac fæculo,tam docto ,& literatorum ferace,illius
barbariei meminerit; deinde Scoti ea tempeſtate in Gallijs non
erant, &etiam fi fuifient,quistamen ſanus crediderit,Gallos tam
dirum nefas impune admitti in gente ſua, ab alienigena populo
pati voluiſſe ; demum vero ducentis acpene trecentis ante Hie
ronymum annis,Scotia fidem Chriſtianam tota receperat, vnde
caret omni probabilitate, viros Chriftianæpietatis ftudium fer.
uentiſſime amplexos, in tam horrendum crimē incurriſſe; quam
In appar. ad ombrem libenter aſſentior ,doctiſſimo viro Thomæ Dempſtero ,
Hiſt. Ic.
qui his rationibus perſuaſus mendum effe in D.Hieronymi con
textu,Gotbospro Scotis feliciter repoſuit, reiecitque verba hæc
gentem Britannicam , tanquam imperiti cuiuſdam gloſſema,quod
in pullo vetuſtiori codicereperiatur. Et fane quod Gothi, feu in
fideles , feu arriana hæreſi infecti, eoæuo cum Hunnis , aliisque
Barbaris in Gallias irruperint, iura diuina humanaque confun
dēres,præter Hincmarum in vita Sancti Rhemigij, &Bedam fcri
ptorem Eccleſiaſticæ gentis Anglorum hiftoriæ , multisid often
ditChriſtophorus Brunerus ad ubrum tertium Venantij Fortu
naci,ac Proſper Aquitanicus qui folus fidem iftius rei faccre pof
fet, dum inquit
Heucæde decenni
Van
 : LIBER SECVNDVS . 605
C Vandalicis gladys fternimur,& Gericis .
atqueitacertum eft, tota illa exemplorum congerie , nihilmo
menti ad eorum rationes accedere , qui Annibalem fuis militi
to bus perſuaſiſſe contendunt, vt quoties aliorum alimentorum
penuria eſſet, veſci carnibus humanis non recuſarent, quod re
ceperam initio probandum .
Supereft modo vt poftquam excuſfimus cibariorum genera 13
omnia,quæ vel neceſſitas ipſa ,vet deprauata ratio percompo Villas,contents
Gtionum quarundam arcanas deſcriptones, & id genus vana, & ficui per nie
innan ia ſecreta homini ſub miniſtrat ; ad ea nuncveniamus quæ 'ments com.
eidem recta ratio vſurpanda ſuadet , fi quidem velit , & militum munia, con ex
neceſſitatibus, & ſuo pariter officio inſeruire ; cuiusin eo ferme maxime dua
Re tota ratio coſiftit, vt eſculentorum omnium quæ caftris vſu eſſe rabiliaquafia
pollint parabilem ſemper copiā in horreis habeat , nihil que ſibi plicantur,no
facile putet quamdiu commearuum difficultate laborabit,Quare negleftiseriă
‫و‬
portonam
licer infinita propemodum requirantur,ad caftra rebus omnibus werf di
is generi.
bus
Lus ne ce ſſ ar ij s iu ft ru en da, ar ce fq ue mu ni en da
rum defectu narrat Gregoras Bizantinos , & Michael Brutuss , vt fu nt li gn a qu o equorum
Pubwoớ có.
pëdiofa cium
Lucenſes eductas ſorte , ſuas ædes demoliri coactos fuiſlew , preparatione.
quo lignandi copia , quæ foris prohibebatur intus ſuppeteret. lib.1.Millor.
Carbo foſilisfeu Thracius vt ab antiquis appellabatur; Mola Florent.
frumentaria maiores aquis aut vento agitatæ , tum &minores.
quæ manu verſantur, & triticũ egregiè molunt, ſed nequaquam
affatim ; fornaces enea curules duobus interſticijs diſtinctæ , vt
ignein inferiori accenſo, panis in fuperiore coquatur , quales à
loanne Federico Duce Saxoniæ, vt arbitror, inuentas , reliqui
ch
nunc duces cum exercitu cir: umuehunr, clibanorum loco , quos
ar hunc in modum defcribitCaſſiodorus coquendis panibusæneivaf. in Pfalm .25.
culi deducta rotunditas , quæ fub ardentibus flammis ardet intrinſe
cus,denique cuiuſuis visgenerisarma ,plumbeæ ac ferrea male,
nitratus puluis ,funes,candelæ, faces in ventis do imbribus arden
tes,coria ,veſtes,medicamenta‫و‬, & eiuſmodi multa alia, quorum &
fi maximus fit in bello vſus, longe tamen maior eft cibariorum ,
neceffitas , de quibus ve ordine dicam , videri primùm poffer libro 4:
nonmagnis impenfis illa parari debere, quandoquidem ve in
oot
quit Lucanus
Satis eſt populisfuuiuſqueCereſque.
&:
it
 606 DE STVDIO MILITARI.
Serm, s.
& feruntur etiam verſus iambici Greci quos Stobxus Menan
lib 4. C: 28. dro , Athenæus vero , & Gellius Euripidi alignant in hunc
libro 7 . ferme ſenſum ,quidquæso mortalibus ususeftprater duo illà Cereris
munus , & aquæ poculum ?que adfunt ac nos qucunt alere, quorum
Sarias nunquam eſt : luxus autem funtceterarumepularum indagi
nes; vt propterea dixerit Seneca Philoſophus.panem , & aquam ,
natura defiderat: nemo adhæcpauperest , intra que quifquis defide
riumfuum clauditcum ipſo loue de felicitatecontendat . Verum ra
men quia fi quis ad priſcam illam frugalicatem refpicit , ftatim .
audier illud Poetä
Noſque iubet tacitos , diam rationis egenos ,
Nonaliterprimo quàm cùm furreximusduo ,
Glandibus & puræ rurfus procumbere lympha
& re vera folo pane abſque cibo deterius viuitur, præfertim in
1.Georgic. hac ætate , qua
glandes atque arbut a facra
Deficiunt fylua,& viclum Dodona recufat .
Tum vero fine carne robur eximiū viſceribus,ac reliquo corpori
addi nequeat,vtpote conuenientialimentodeſtirutis,cùm vnum
quodque rebus præfertim ſimilibus alacur & delectetur,vthomo
animaliū carnibus,ac idcirco Plaúcus dixeritin Curculione ven
trisftabilimēta eflepanem,& carnem bubulam ,hinc eft, quod Cella
penuaria caftrenfis, non modo pane,aut aqua,feuvino inftruenda
eft,fed omni genere ciborum, & eo omni quod victus gratia, fiue
eſculentum ſit ,fiue poculentum conditur, ac feruatur, & penoris
nomine apud Mutium , & Sabinum Iuriſconſultos venit, veele .
lib . 4. cap. 1 .
ganter probauit oraculum illud noctium Atticarum.Phauorinus
Exeoque Romani quamuis fumma frugalitate milites fuos in di
ſciplina continerent, illis tamen ex dimenſo quotidie tradebant
buccellatum panem ,acetum ,ſiuepoſcam ,falemlaridum ,& Cafeum ;
ib .cap.11. & Galenus vbi alimentorum facultates inquirit , opinioni huic
noftræ maximè fauet huncin modum de Polenta loquens wete
res autem militibus etiampolentampræbebant; Romanitamen mili
tes ipfius imbecillitatem damnantes, ea non amplius nunc vtuntur ,
exiguumenim corpori alimentum dat,priuatis quidem ,& omni exers
citatione abſtinencibus satis multum ;js autem qui quoquo modo exer
centur minus quàmsat est. Ergo Cerealia omnis generis paranda
funt
 LIBER SECVNDVS . 607
funt quo nomine frumentum , bordeum , oriza, milium , auena ,frue
mentum Sarracenicum , & fruges aliæ compræhenduntur, ex qui
bus vel panis parari poteft,vel multa alia quæ panis loco eſle pof
ſunt;vt cum aquà coquuntur aut lacte, vel in pulticulas formátur.
Quibus ſuccedunt Legumina ſeu vt ca vocat doctiflimus Moræus Salern.
6:19. Schol.
cerealium succedanca , quod in vſu hominum cibario , cerealibus
fuccedant, & ab eis ſecundas obtineant partes, cùm plerumque
vicem panis fubeant; & in vſus multiplices ciborum cõuertantur:
cuiuſmodi funt Pisa , Fabe, Phaseoli, Cicera, Cicercula , Lentes, ac
demum Lupini,quos licet Virgilius triſtes appellarit in Georgicis
propter amaritudinem folebant tamen duobus modis ieiuni Phi
lofophi, & vicarim mendicantes, coctione ſuaues illos reddere
quorūpriorem babet Galenus in libris de alimentorum faculta
tibus, & de fimplicium medicamentorum præparatione,pofterio
xem vero Diofcorides,ficquepræparati Lupini gratiores fiunt, &
cibi auiditatem conciliant ex Hippocrate:Sunt, & alia quædam ib.s. des
legumina , quorum vfus extrema cantum neceflitate aliquis eſle Diza.
pollet , cùmalijs temporibus , pro equorum pabulo porius vſur
pentur; omnia vero leguminumnomen fortita funt, quod non fe
centur,fed vettendolegantur , vnde Græciad mentem Latinorum
zodegradea dixerút quafi needpo trimanulecia, & fiue falce,nam vt
explicat NicandriScholiaftesad hos verfus Theriacoruni.
Agricola fiquando manucerealia carpunt
Semina d
, e serra fine falcelegumina' vellunt ,
vox adeodpón quæ in Græcishabetur, fignificat eos qui manu le
gune, velquimetunt fone falce. Sed hæc grammaticæ rei doctori
bus relinquenda funt,& illud potius vrgendum quod ad ipforum
leguminum , & cerealium conferuationem fpectat, maxime vero
Tritici, quod Varro condidebere in granaria ſublimia dicit, quæ
perflentur mediocriter ventis feptentrionalibus, aut ab ortu Ipi
rantibus, & ad quæ nulla aura humida è propinquislocis afpiret.
Quidamvero illud diligenter excuſſumab omni puluere recon
dunt infpeluncis, aut puteis ſubterraneis , & locis fimilibus, quæ
in codicecondita propriè dicuntur,palea prius fubAratis, omni
que aeris adituprohibito ,fin quibus ſic cõditum triticum Theo
phraftus auctoreftad quinquaginta annos abſque vilo detrime
to ,Milium vero etiam ad centumperdurarc,quia excuffo pulue
Il y
 608 DE STVDIO MILITARI.
re,nullus eft in eo calor extraneus, quo proprius augefcat, & vbi
fpiritus non perflat,ibi non oritur curculio . Tarentinus, abfyn
thij,aut abrótaniarida virgulta, foliaquefemperuiui,velcoryzæ
fubfrumento fubfternit , alij cinerem farmentorum quercus ,
aut bubulum ftercus aridum , vel panicum , milium, & raphanum
eidem infpergunt , fed præftar calcem arenariam amurcà fubigere
hæcerim ,& infecta noxia corrumpit, & frumentum ſolidius,ac
denfius facit ; quamquam Ioannes Baptifta Porta ex Florentini
relatione,omnium vtiliſſimum cenſuerit, terram argillosam per
frigerataminterponere,cuius beneficio triginta ,aut quadraginta
annis frumentum abſque ventilatione, autalio artificio poſſe irr
tegrum conferuari, fibi perfuadet , ita tamen vt arctiori cribro
puluisille demacur,cùm frumento vtendum eſt . Sivero cærealiū
copia non adfit, aut exercitusper infeſtas regiones , acetiam per
amicas.celeriter traducendus eft; tunc valde comoduseritpanis
bis coclus, qui ea decaufa dimegs Suidæ , & Hippocrati meins
dicitur. Ammiano autemadvfus diuturnitatemexcogius, quonia
hac præparatione longiſſimam ætatem ferre: imputris. folet, &
meminimein armamentario Veneto ex quodam eiufmodi pane
deguftaffe,qui ante quartum , & decimum annum in horreisadid
deftinatis ſeruabatur,nulla carie, aut alia labe contrasta ;vnde
fit vtNautis quoque ſit maxime vtilis, & eam ob rem Nauticus.de
virisdoctis nominetur ut Plinio cui vetusy autnauticus panis 14
sus aluum fiftit ;& Luciano , cuius hunclocum laudat Budęus
hij actes. XtW'You Tonosidem denique àforma, quia in buccellas, &
quafi teſſelata frutta confectus līd, Buccellasum dicitur , quavoce
præter cæteros vſus eft Spartianus; & Ammianus itahunc panem
deſcribit vigintidierumfrumentum ,ex eo quod eratin sedibus.consu
mendum ad usus diuturnitatem excoctă ,buccellatum utvulgoappel
lant,humeris imposuit libentium militum .Quomodovero geftarē:
tur olimàmilitibus papes illi, quos Athenæi Paraſitusapta exca .
ideft panum umbras non iniurià poffet appellare,nondum exan .
tiquis auctoribus didici;certènoſtris temporibus vfus obtinuit,v6
traducto fune per foramen quod in illis relinquitur , baltei in
itarex lumeris ,aut cingulo dependeant , nulloque aut minimo
faftidio,in trium ,aut quatuor dierum commeatum ferantur. His
fuccedunt alijcibicaftrenſes, quidiutiſſimeconſeruari poffunt,vt
 LIBER : SECVNDVS. 609
carnium fumigatarum præcipuèvero fuillarum , bouinarum , &
caprinarum ,Sole, fale, ac aere vernabi,aut fumo hyemali, ficca
tarumfrufta, quamuis suillam non abſque damno comedi polles
à vulneraris experientia doceat, à qua nec ratio diſſidet,cum hæc
impendio humida ſit ,craſſumque, & lentum ſuccum præbeat , &
excrementa multa congerat vulnerum curationinon parum ad
uerſa : Anseres sale conditi,ludæis quibus ex lege,porcina carne Lenicici 11.
interdictum eft, familiares funt,& nonineprè poffunt in hunc ca
ftrenfem penum inferri;quemadmodum etiam succidia id nomen
adeptæ quod paulatim succidantur , feu quæ eius appellatione ve
niunt,Perne ,Petasones, & Laridum ,quibus apud dicic rescarnariü
inftruitur,cùm alioqui pauperesſolo caſeo , aur anetho contenti
Gar quemadmodum præclarè Virgilius in Moreto oftendit
Non illi suspensa focum carnaria iuxta
Durati saleterga suis, truncique vacabani,
Traiectus mediumsparta sed cafeusorbem
Et vetus aftri&ti fascis pendebat anethi .
Exiſtis vero parantur Lucanica, genus farciminis, & llicij noriffin
miLucanis populis, à quibus vtinquic Varro milites Romani il.
tud facere didicerunt, li tamen eiufmodi eft iftud obſonium , vt
ætatem ferrepoffit , quoniam non mihi licet hic Apitium qui
eius compoſitionem docuit ,aut alios cupediarum artifices con .
fulere ; tum Hillafalfa, & Tuceta farta de quibusita Perfij Scho
liaftes ad Satyram ſecundam ,Tuceta apud Gallos subalpinos bubula
dicitur, condimentis quibusdam craffis oblita ,acmacerata,d . ideoto
to anno durat,solet etiam Porcinaeodem genere condita seruari. Sed
hoc nomine maiorem adhuc vtilitatem prębent pauonum carnes ,
& iecoraanimalium , quandoquidem hæcmaxime vetuftatem pa lib. 9.cap.37
ti , & centenis durare annis Plinius contendit: iftas vero non pu .
treſcere : conftanseftmultorum opinio, & inter cæterosDiuiAu
guſtini in libris de ciuitare Dei,in quibus quis,inquit,niff Creator lib. 18. orig:
omnium Deus dedit pauonis carni nonputrejcere; ac etiam Ifidori,
Franciſci Philelphi,Forcunaci Fidelis , & lafonis Pratenſisqui
seliquorum auctoritati fidiffimæ experientiæ cafculum adiecit , lib come.
afferens puto ego ex relatione D.Auguſtini,quiiftud àfe probacã uicar.cap.9.
dicit; quod caroeius cocta , viſa eft perannumcitra putrefactio iprebac.med.
nem , velfotorem vllum perduraſle".Nec modocarnes ſale con
Qe
 619 DE STVDIO MILITARI.
diræ ;fed Pisces,& quæ ex ipfis parātur Saljamenta ,militaris annon
næ partē vel maxiina faciunt, ve Pettines, ſeu Paſſeres inarini lic
Cati; Anguilla indolijs ſåliçæ; Salparū ſiue,Merlucarü , & Asellorum
faſces. Sardinė quæ multum à Sardis differunr, quia bæ ex Pela
midum genere erant , ille vero resgées olim appellatæ fuerunt,
quod fint minuti piſciculi, multis ſpinis inftar pilorum pleni;qui
* bus valde affiores funt alij Encrafic holidicti vulgo Anchoues , ex
Apuarum genere ; & ſardinis multo nobiliores ; Morua ſale con
.
dira. Halocas partim muriaticij partim etiam Söreti, quiin fumaa
rio fuſpenſitamdiu perdurant , donecauri vel potiusæris colo
rem contraxerint, vndeGalli noftrates voce Gothica , foretoseos
nuncupant,quodtefte Hadriano lunio , ſubrufus ,& ad atrum
accedens color ; ealingua forus vocitetar ; tum Cybia , & Melan .
drya falſamenta videlicer quæ ex magnis Pelamidibus fiebant;
qualia ſunt T bynnorum frufta , quæ nunc in falfamentariorum
tabernis ,doliolo aliquo conclufa feruantur , hoc tantum diſcri
mine,quod Cybia fiericõſueueranrex pulpaThynnicaudæ pro
xima,Melandrya vero exalijsetiam partibus, quibus hoc nomeni
imponebatur, propter fimilitudinem quam cum nigricantibus
lib : 32.C.AL Quercus radicibus habebant; ſi quidem Heſychio mehardpúos eft
denſitas arborum , & lignorum medulla; quod cotum Plinius accus
rate complexus eft Thynni ;inquit membratim cafi; ceruice , & ab
domine commendantur;cateräparreplenis pulpamentis fałeadferuã =
tur Melandrya vocantur , teſis Quernisaffulis fimiles.Veceribus.
præterea in frequenti vſu erant liquamina.quædam ex piſcibus ,
inter quæ primum locum fib Garum vendicat, de quo cum :
multi-auctores. dixerint ,,tum, & Francifcus Rabeleſius fannia
ille facetiſſimus ,& erudiciſſimus epigramma ad Stephanum Do
letum conſcripſit ; huius:vero defijt quidem : yſus apud Euro
peos cùm tamen apud Turcas , & Conftantinopoli præfertim re
tineatur,nam cùm ibi:Piſcesplurimos frixos vendant;ijsinteſti
na & branchias eximunt, immittuntque inuriæ vn in garum
vertantur : nec diu effe videtur , quod Itali quoque garo carenti
tib 3.depiſco.quandoquidem eius vocis vulgo adhuc penes illos:extāt veſtigia .
lib.3.mine. nam vrinquit Vlyſſes. Aldroandus , qui piſces fale inueteratos.
rol. capi 3. vendunt , compofito expiſcibus, & garo nomine Piscigarolosap
Lect.z.
pellant, quod præteriplum notauit Bernardus Cæfius in prae
Lixos
 LIBER SECVNDVS!!! 611
lixo diſcurſu de Garo ,ex Biſciola in appendice & alijs auctoribus.
Huic vero liquori ſucceſſic Muria multiplex , ac illa præcipuè
quæ ex Thyonorum fanie, & maceratis ſåle illorum carnibusde
fluebat. Quorum omnium loco vſurpātur quemadmodum rectè
explicat Ludouicus Nonnus, condituræ his præfertim regionj. lib. 3. de re .
bus vulgares,quæ -Italorum ſermone Botarcba, & Cauiaro dicun.cib. cap.48
tur ; in quibus immanequantum fallitur non infimi,ſubſelli me
dicus Iulius Alexandrinus , dum Italorum Caniaro quia ex piſci- lib. de Canis.
bus paratur, & aliqam habet nominis affinitatem cum Garo,pro- tuend.
prerea pon hocłab illo differre , fed eiuſdem fpeciei condituras
fuille exiſtimat; etenįm yr Botarcha exouis Mugilum feu Cepha
lorum fiebagt duabus veficulis expolitis,cruoreque eiufdem pi
ſcis ac fale permixto ; & Botarcba dicuntur, quaſiwa ráerre ideft
oua ſalita, syenim eft quod nos onum dicimus interiecta,euphuo
niæ caufa,& Therxoysalsum vnde ta neúc seruo, condiofisco:lic Ca
niaro ex ouis, ſturionis , ad pontem Euxinum præparatur, vbi
ftipata ſimul in maſſas ingentes coguntur, & cadis incluſa mit
tuntur in Italiam ,obid potiflimum laudata,quod pigrum agnau
feantem ftomachū mirè excitent & reficiant . Hæc autem omnia
falfamenta,tiliquamina , arque condiquras excipias de quibus
modo dicebam ,niſi velis ca ingrata omnino experiri, aquà plu
rimà , & multo in eo tempore macerari debent, quod ne Plau
Eum quidem fugic in Pænulo
Sororcogita amabo item nos perhiberi , : 12:59
Quaß ſalsa muriatica effe autymantur, 1. DIT
Sine omnilepore, & fine fuauitate ,
Nifamulta aqua, & diu macerantur ,
Olent ,falfa ſunt, tangere vt non velis .
eoautem apparatu menfisappoſita , nonmodo fami ſedandæ ,
fed excitandæ etiam vtilia eſſe poſſunt.Atque ita multæ res, quæ
fibi reli &tæ ,citra putredinem vix triduum permanent,fi ſale recte
condiantur,in plures annos durare poflunt; imo vero Paracelſus,
ex ſale liquefačto, & fepulto in fimo varijfquealijsmodis præpa
rato liquorē extrahit ſeu quemadmodū ille loquitur viriditalem .
falisquo tam bene res omnes condiuntur,vtnon modo anvorum
fed feculorum decurſu nihil damni ręcipiant: vnde qui ſale
recte vti nouerit,ei non opus erit clauo æreo quen :obftipticam ,
Q9 2 facul.
 612 DE STVDIO MILITARI.
v. Sympoſ. facultatemranropere Plutarchus 'ex tollit;lane cùm idem auctor
quært.1o. alibicopiofeprobaric salem reliquorum obfoniorum , prope ob
ſonium effe ,& condimentum ; & iamindeab antiquiflimotem
porezlibri deeiuspræftantiacompoſiti fuerint,vtpatetex Plato
in conuiuio. De, apud quem Eryx machusait, nuper incidi inquemdam viri
sapiendio tibellum quimiras falislaudesobciusdeh vrilitatem com
pletebatur; propterea eo carere penum caftrenfem turpe eſſet; 1

quod tanien fiin mora , aur obſidionum diuturnitate aliaue de

caufacontigerit , tum rufticorum more, plantis quibuſdam ni
trofa faculrare præditis, eius loco vtendum eritzſi modo illæ ha
beri poffint, vt falsúlà quam Hebrei Kali; Arabes, Alcaliideſt
fat vocant ; item filice i sáluia, ciceribus caule, filiqua fructu
quod vivum leguminum genus curculiones , & coffos omnino
arcerefolet.Denique his omnibus inftructa cellapenuariaBuryrū
eriam habebit sale temperatum in cadis ; & maſſas cascorum Par
menfum aut Hollandicorum ) Aluernorumut quas nonnulli orbiolas
alij vero communiter formasappellant:quibusfaſtidio nonerunt
mufculi,acſorices,fi cerebrum muftellæ eorum coagulo indicum
ſit , quod , incorruptum etiam à purredinedirtiflimè caſeum ,
ſeruat , fi Plinio faltem fides hac in re habenda eft . Fruclus
quoquereponi debēr no quidē horarij,fed qui duroteguntur pula
mint, & nucis appellatione veniunt vt pine& auellana, juglandes ,
lib.13.cap.s. amygdale,Pistacia quæ Plinius nucum generi attribuit, & cafta
neæ quaseifdem Virgilius accenfet contra Diofcoridem ,& Gale
Eclog. 3. num , qui has ad glandes potius referunt.
Castaneaſquenices, meaquas Amaryllis amauit.
quin,& glandes ipfæ frugum inopia teri poſſunt,fpiſſarique in pa
nisvſum ,nam ex fagina earü fpecie quæ omniū dulciffima eft ob .
lib.16.cap.s. Selfosetiã homines duraffe in oppidoChio traditCorneliusAlexander
apud Plinium , cuius ecmporeper Hiſpanias glanssécundis menfis
inferebatur:præterea eundem vfum præſtant salgama quorums
appellationeintelligebantur à prifcis quæcumque conditanea ad
victum noftrum in vafis feruabantur, vtmala , pira, ficus vue ,
rapé , cappares,oliue , & varia id genus. Ac denique Alia quæ
militibus olim pro cibo erant , ſeu quod bellatorum vires augere
credantur , vtexperientiàpater in Gallis Gallinaceis , quihoc
cibo paſti ferociffimè inter fe congrediuntur ; quo eriam ſenſu
dice
 LIBER SECVNDVS . 613
dicebat apud Ariſtophanem chorus Alantopolam incitans, ut in equicibus.
ò amice inaliacus ftrenue magis pugnes: feu quod rufticorum , &
tenuioris cenſus hominum parabile fit alimentum , vt indicano
illa Anthemonidis militis apud Plautuin in Pænilo
tu autem plenior
Allij Vlpicique quam fint Romani remiges .
indeque refert Suidasprouerbium ne edas allià , & fabas quo fi,
gnificabatur tranquillæ vitæ amatoribus , à bellis vbi maximus
allij vſus eſt ,abftinendum eſſe; & idem auctor eſt, Athenienſes
cùm expeditiones aliquas terra marique facere deſignabant, allià
potiſſimumn commercarı fuiſſe ſolitos. proptereaque Veſpaſia
nus Imperator,teſte Suetonio,adoleſcencem fragrantē vnguento
qui ei pro impetrata prætectura gratias agebat , nuru aſpernatus
voce eriam grauiflimaincrepuit , & maluiſem inquit allium oboe
luiffes ſimulque literas reuocauit .Quod autê Horatius magis ex
aftectu quam reipfa vocat cicutis allium nocentius, nempe quia
ve ipfemet ſubiungit fæuit in precordijs, eftque xorías Ceçantirev
ventris perturbariuum teſte Dioſcoride; hocłane , & li pariter ab
Hippocrate confirmatur in libro de ratione vicus in acutis , vbi libro
alliuminquit flatus , du caloremcirca thoracem facit, Galenus ta lib 13.cap.8
men , & reliqui medici eidem vim carminatiuam feu flatus difcu .
tiendi facultatem tribuunt. Quamobrem ſi hæc grauiſſimorum
auctorum antinomia , diftinctione componi poteft, exiftimarem
ego Allium cum raro, & ab hominibus cacochymis,& inualidis
fumitur, hos effectusproducere , qui communiter àmedicis af.
feruntur, & damnantur, cùm vero inter quotidianas dapes , &
a foſforibus nautis , militibus vſurpatur , nihil quicquam ſimile
efficere , fed gratiffimum illis obfonium præbere, adeo vt The
ftylis Virgilianameſſoribus feffis Sole , & opere
Allia serpillumque herbas contundat olentes.
Poftquam igitur hoc modo alimentis conſultum erit , cura pari.
ter de poru habenda eft, quoniam vt dicebar Guillelmus Appulus
rerum Normanicarum libro primo
Hacratione loco metantur, castra decenti
Qui lympbis , berbisfimul arboribusque redundans
Omni miniftrabat , populo quod babere neceffe eft.
guarevt à communiſſimo,& puriflimoliquore ſiue Aqua incipia
Qq 3 de
 614 DE STVDIO MILITARI. 5

de ea dicebat Pindarus. desseinsafer iSaps quia maximè omnium .

neceffaria eft , vfibuſque humanis, vbique commodiffimc inſers

uit , vt non immeritoTiberius Cæſar, relegato Q : Vibio Sereno
Tacit.q.annal Gyarum autDonufam interceſſerit. quad vinaque infula aquarum
egens. efet ,dandos,vitavfus dictitans cuiuisa concederetur. .Knde
quod M. Varro de villisagreftibus,hoc nos.dearcibus. vſurpan
lib. 1.reiruft. dum ducimus. Siomnino.Aquanon eft viua ,ciferna faciendæ fub
tectis., quæ auctoreFeſto Pompeio, ita dicuntur , quod cis. ideft
infra terram fint; cauendum tamen nefordibus.quæ à cegulis de
fluunt inficiantur ; & quodpeffimum eft,neaquæ perplumbeos
tubosinillasderiuentur ,noxam enim non exiguam inde con
lib. 7.fecudú: trabunt‫ون‬, & quemadmodum Galeno atque: Aetio vifüm eft , fa
locos.
cillime dyſentericos fluxus excitant, quia ,vt animaduertit Pal
lib. 9.cit. ladius ,in illis ceruffaplumba creatur atritas que.corporibus. noget:
humanis,, vteam.ob rem bene monuerit.Columella ,veiliuslongè
effe ft fictilibus cubis aquainciſternas duceretur.Quod vero' ad
reliqua vitia ſpectatqueaquisillis ftagnantibus acciderepollunt,
varia ab auctoribus. excogitata fuere eorum remedia , namili vi
creum vas plenum ,ſale, & beneobturatumcalce ,, ſubſtrato etiam
ofeo,ne quidaquæin illud fubeat;icaſuſpendarur in ciſterna:vt
eiusmedium attingat,contenditLeo, Baptiſta Albertus fore,vt
aquæ nulla illic putreſcantmord..Şivero aqua putreſcere inci.
piat,inecto ſale purgatur, & fifaldeſit,aqua marinā ; idquefactum
legimusabEliſeo qui in. Hierichunte Paleſtinæ., immiſſofalein
fontem , potabiles reddidit aquas quæ erant amaræ &
, putridæ i,
eundem eciam effectum præſtantLauri m
fólia, ultumobid à Car..
liborzude.lub, dano commendata; quæ corruptam.aquamemēdant, innoxiam-.
queatque bene olenrem.reddunt, & aduerſus venena:præfenti
auxilio funt : emendar item calx vermibuspotiſſimum , fi quiia .
illa finzinfefta, & cum turbari incipiuntijsdem remedijs. quibus
& vinum claræ aclimpidæ redduntur,nempe injectoalbumine
ouipriusagitato, ſcobe ex.Auellanæphilliris, gypföscalce ,alifque:
rebus norillimis; coctione denique,panismica incincta; aut pule. .

gio trico afperfaque omnisaqua, ſeu ſana ,ſeuinfecta. fit,cutius bi

bitur . Cæterum quia frequenter contingit vt naura in: diuture .
nisnauigationibus, ac urbiunimaritimarum ,aurinſularum :acco
$æ ,exaquæ dulcis penuria in maximas difficulcates incidant,p003:
parum
 LIBER SECVNDVS . 615
parum intereft rei bellicæ , fcrutaridiligenrer, quibus nam modis
aquamarinagrataacidoneapocui reddi poffit; & fanè cum in illis
infueftigandis,mulcùm diutifſimèquefolertiſſimusille mirabilium
operum artifex Joannes Baptifta Portadeſudarit, nullum ferme
præter deftillationem ,exomnibus,ac prope inoumeris,quosau
Etores proponunt,experienciàverumeffedepræhendit,vtinde
liquido cóftare poffit Ariftotelem , Plinium , Diofcoridem , Theo
phraftum , &antiquos omnes eodem vidio laboraſſe ,quo & re
centes detineri folent,quimulta fæpenon ſatis fideliterexplora.
ta librisfuis commitrum . Sed vbi nos cuiuſuisaquæ copia deſti.
tuerit, quid tandem agendum eft ? fiet ne vas illud amplum vitre
um , rotundum , nitro,& glacie repletum ., cuius ingenti frigore
aerein illiadhærentemconftringi, & inaguæ guttas deftillare ,
idem ipfenaturalismagiæauctor expertus eft? equidem nec illud
inextremaneceffitateflocci faciendum duco, quamuis debile au
xiliam ,vt certè necaliudquod Olaus magnus in Septentrionali
hiſtoriaproponittanquam vfiraillimum penesGothos,& Sue- lib.9.cap.4.
cos, quiin longis obſidionibus ſi aquarum penuriàpremantur,
velis,vel telis concaua flexuralongaqueextenſione, efuperio
ribus rectis fufpenfis ac dilatatis ,& funibus cuneato Siru verſus
imadepreffis , deſuper cafuras pluuias excipere confueuerunt:
alioqui bona illa Acbamor quæ cæleftes aquas pipiare folebad
. quibusdam hæreucisapud Tertullianum , militibusiteminúo
candaerit, quo nubes aquarum illis immittat, quoties exhauftæ
cifternæ,non aliundequam ex Coelo repleri poffunt yaquatione
quæ in terris fieri poffet ab hoftibus prohibita . Aquæ puræ fuc
ceditalia quædam in ligno vitis excocta , qux dro ováciwg ab.
vrilitate fiue iuuamento divos græcis dicitur , latinis vero vinum
quod Empedoclesapud Plutarchum , & muloi antiquorumapud : queſt nar.
Ariftorelem , aquæ quandam effefpeciem voluerunr, adducto 4.meteor.so
etiam in fidem verſuillo ex PhilofophiapoeticaEmpedoclis :
Vinum eft putrescens,ligni subcortice lympba .
eius ergo liquoris cùm infinita fintcommoda q, uibus rem mili
tarem promouerepoteft, non modo fitim fedando quod folum ..
aqua facit, ſed vires animumque itaroborando,vtetiam inprælia
trudat inermem , propterea videndum eft, & cauendum omnibus
modis , ne falutari eiusmodi præfidio milites citius opinione de
Qg 4 ftitua
 616 DE STUDIO MILITARI.
ftituantur : neque enim tam bene cum illis hac tempeſtate agitur
vtposcà feu aqua acero mixtà , quod genus potionis Græci Eusco
gator dicunt , contenti eſſe velint, quem admodum fuiffe milites
Romanos,ex Vulcatio Gallicano,ac Aelio Spartiano, cæteriſque
hiftoriæ Auguftæ ſcriptoribus, colligere facile eft, à quibus , &
Auidias Caſſius, & Peſcennius Niger dicuntur iuffiffe non ſemel,
ne vllus vinum in exercitu biberet, fed omnes aquà tantum aceto
temperatà, quod ſecum ad id gerebant , tanquam valde idoneo
potu ſedandæ fiti, ac calori contemperando vcerentur, Quare
aut vinicopia fufficiens quauis arte paranda eft , aut faltem eius
loco , vſurpādæ ſunt certæ alia potiones. quæ ex varijs fructibus mi
libro s. nimo impendio confici poffunt, quemadmodum Diodorus Sicu
libro II . lus de Gallis refert; Florus , & Oſorius de Hispanis ; Herodotus
de Aegyptis; & Plinius de omnibus iſtis ſimul ; nempe quia ex D.
parc.
58 . 3 epilt. Hieronymo fere omnes populi qui vite carent ,ex fermento con
ficere ſolent quod bibant; vel pomorum fucco , aut fauos de
coquunt ant palmarum fructus exprimunt in liquorem , co
Etisque frugibus aquam pinguius colorant. Porro quia hordeum
vbique reperitur, ita liquores ex eo fiunt, qui non reipfa, aur na
tura, ſed nomine tantum penesvarias gentes diftinguuntur que .
madmodum rectè notauit Plinius his extremis verbis libri vige
fimi fecundi ex eisdemfrugibussunt du potusi Zyrbum in Aegypto ;
Celiad Ceria in Hispania. Ceruifia & plura genera in Gallia alijs
de admirand. que fieriprou
foliinci melIlly
ex In
tunrjs. le,aut qui &fauTaul
verousex
rijs poti oruanti j dic
m dec octunt e invin
ionur, aquum
a,
audic. cit. 21 .
meminime legiſſe.apud Ariftotelem , qui hoc etiam in Græcia
ab aliquibus tentatum fuiſſe dicit, eo euentu ve nequaquam à ve
teri vino differret, ſed cum poftea hoc explorarent , neminem ,
i huius temperiein inuenire potuiſſe: qua in re videntur mihi feli,
ciores fuiſſe populi illi qui ad Septentrionem attinent,apud quos,
genus potus non multum à mulſidiuerfum paratur , additis cum
melle quibusdam aromatis , herbiſque odoriferis quæ talem illi
faporem conciliant , vtcum vino Hiſpanico Contendat , & lau
tiorum tantum menſasexornet ; tantum abeft , vt militum tugu
ria ſubire poffit, quibus longè rectius prouidebitur accerſito in
libro 4.c.2.1. conſilium Baptiſta Porta , qui vinorum diuerſas præparatio-
nes ex pyris, punicis, ficubus,melle , vuis paſſis , cotoneis , alijſque
fru .
 : ' LIBER SECVNDVS . 617
fructibus, & herbis enumerat; quarum a nulla commodè fieri
to poffit,tunc extrema penurià in artem conuertenda eft, & rebus
es paracis, ac obuijs vtendum , decoquendo aquam cumfurfure ,c
que pauxillofermenti vt valentiorreddatur ;aut cum pane velRoke in geoponic .
remarino, Satureia, Saluia, Thymo , Maiorana ; ac demum cum 11.3. & fub:
hel, Tartare vini alicuius valentiffimi; aut temperando ipfam aceto , lib.4.cap.32.
20 cuius niſi abunde ficinexercitu, recurrendum ad varios modos
m.20 eius conficiendi , quos Conftantinus , Cardanus, Porta in libris
jam ante laudatis tam multos admodumque faciles proponunt,vt
abſque vino, ex aquafola & pyris agreſtibus confici breuiſſimo
mhi tempore poffit,cú vinoautem , & Betæ radice tufa & in illud in .
dita, etiam ſpatio vnius autalteriushoræ , vt idem Conftantinus
afferit. Sed dum in iftis diutius immoror, quam caftrenſis an
nona, præfectis,aut redemptoribusforſan neceſſarium fit, videor
: mihi quorundam runcos & garritus audire , tacirus ſecum oba
murmurantium , philologica hæcpotius eſſe quam polemica...;
‫من‬ qua in re ita cum illis conſentio , vt planè confitentem rerum ,
haberent, niſi me ab omni culpa abſolueret; quod ftatim huius
operis initio, nonminus mihi propofuerim ,tuæ delectationi,Co
mes Ludouicè; quàm militum commodis & vtilitati,eſſe inſer.
12
uiendum . Quare vt Equi quorum in bellis opera fummopere
neceffaria eft, ſuo quoque pabulonon deftituantur , procurandú
illud eft, non quidem ex Homeri conſilio qui Triticum vinum ,
Lotum , & Palustre Apiäinteralimenta recenſat, quibus Heroum
fuorum Equi pafcebantur ; fed ex Iulio Polluce, & communivſu lib.i.cap.11.!
---
ita vt Hordea, Spelca,Siligines, fænum , frumentum ,palea,furfures,
die
& fimilia non inter vltima recenſeantur quibus horrea militum ,
inſtructa eſfe oportet . Quod ſane præftare iftis temporibus non
æque difficile eft, ac erat antiquis , in quibus, fi vera ſunt, quæ
apud varios auctores de equeftrium copiarum multitudine legū
tur, haud facile conijcio,quæ tandem illis pabula potuerint ſuffi.
،
cete ; Ninusenim Aſſiriorum Rex, Zoroaftri Bactriano obijecir
equitum millia ducenta, falcatorum vero curruum millia decem, lib. 2. cap. a.
& fexcentos; & Semiramis auctore Cteſia apud Diodorum , cõ. & 5.
tra Indos duxit quingenta equitum millia ,curruũ millia centum ;
atque in exercitu Xercis tot iumenta erant vtaquando flumina .
ebiberint, ecquis ergo hordei, ſpeltæ, auenæ modus, ſi aquæ tam
‫رانا‬ 1170
 7

618 DE STVDIO MILITARI .

modicusfuit?vbiveromaxima celeritareopuseft , autitinere
pervaftasfolitudinescontinuaro,fuerquiplacentas quasdam ex
Farinxuenaria , docetufi, acputrefatticaſeiaquis päntibus , cum
dimidia Chameleonis nigriconficiant, quibus refectus equus, in
regtis viribusper aliquotdies perduret, & confuecam iter abfol
nat. Sed parum vtantea dixiin eiusmodi ſecretis repoſitum elle
præfidij exiftimo, niſi forfan exeorum genere fint, quæ ab certæ
raprum regionishominibus vſurpantur, ita vtnihil tamen impe
diat quominuscæteris item vfui effe poffint, fi ipfis vri liberet;
quale eft illud quod Illukrifſimus Princeps Nicolaus Chrifto
phorusRadzivilius in hiſtoria ſuæ peregrinationis,familiareeffe
dicit Arabiæ defertæ accolis , quiequis pro pabulo carnes capri
nas offerunt, primum quidem deficcatasfole ,ac demum in mi.
nura fruftra conciſas, quæ & magnum nutrimentum vefcentibus
fubminiftrant, &paruo negotio in capfula feu bulga coriaceae
equoalligata perdeſerra loca circumferuntur, de quibus fi tan
cum ſumatur, quantum duo pugillicapere poflunt; id in diem in
tegrumvni equo pabuli affatimfufficit, omnemque fitim adimit,
eofque validos, & agilesconſeruar. Communevero eft omnibus
Jibro 12 populis,equos fi quandoqueviribusdeficiant reficere pane aut
vino, vel yeriſque ſimul permixtis, cuiusrei periculum Philip
pusCominæusfein equo proprio feciffe teftatus eft , qui fractus
annís, multoquelabore quem totum diem inpugna fuftinuerat,
forte ſitulam vini repertam haufit, qua potioneita illi virtus ani,
muſque redierunt, vt nuſquam antea alacrior exciterit . Denique
vrexemplo aliquo pateat quanta , & quàm multiplex annona in
caftris benc ordinatis habenda fit, videtur mihi haud abfurdum ,
eius enumeratione, quam in obſidione Bredana àSpinola cumu
latam , Comes Mauritius, ignibus in GineKenſe templum co
niectis abfumpſit,id oftendere;cenſa enim fingunt Hollandi,quæ
coincendio periere XXII. millia faccorum tritici; XX millia fua
liginis ; VI. millia hordei ; XVI. millia auend ; IV . millia . Pifo
rum , & fabarum ; CCCC . armos carnis Juille ;CC . vasa olei,CC .
vafa butyri; CCC .circalos aselli ficcati;CC. vasa balecum , CC.
vasa carnis salse ;CC . Saccos salis , XXIII.millia caseorum doma
gnumnumerumfarine ,syrupi, do mellis dixi autemfingunt,vt eo
dem verbo vterer quo Hermannus Hugo , qui hoc incendio ſex
tan
 LIBER SECVNDVS 619
taptummillia frumenti moliti ,cum vicino auenætabulario pef
fum data fuiffe confirmat; ynde necmaioremillumnumerum re.
tuliſſem ,tanquam veritatiminimè confonum ,niſivt exactaillae
dipumeratione , certiusappareret ,quomodo Hollandiàſapien
tiffimo, & fortiſſimo Imperatore Spinola,prouifum fuiſſe caſtro
rum Bredanorum commearuiarbitrabátur,& indeoptimas quif
que dux quàm prouide diligenterque fuorum militum annonæ
conſulendum fit; inrelligat . Atquevtinftatarijs caftris hæc ali.
mentorum copia condiin horreis, acmature reponi(alet; ſicins
excurſionibusimicandifantGorbi, acSueci quihoftiles Mofcho
uitarum terrasingreffuri,bonam filigineæ farinæ quantitatem , in
faceis ad hæc diſpofitis, &ex ephippio pendentibus,vna cum la
mina ferrea deferre folent , confeftimquevbi res poftulat , igne
ſtructo , & fuppofito faminæ Chalibeæ , panem in ea , tan
quam in clibano excoquunt) in eademque poftea pro cly
peo in cuius modum efformata eft , quoties cum hofte con
grediendi occafio fe offert , vyumor . Sed illis præterea in
vſu eft panis subcineritius aut potius speaflicias , ita ob fefti
nationem di &us Siro ouachir quod accelerare eft , quia vçre- Ad cap.17,
ete declarat do &tiffimus Moræus non apponicur illi fermen- ſchol Saler.
cum :aqua non calefit , & poft ſubagitationem nulla mordin
terietă,paſtaignicommititur:vnde auridem eftſpeufticiuscum
Azymoaut minimum ab illo differt , nam : Exodi duodecimo ,
Ifraelitæ Aegyprum deferentes, fine fermento coxerunt fari
namin fubeineritios panes , quia videlicet fermentario lenta , &
morofa res eft, & à feftinancibusalicnazideoque vt dicebamGo.
thi, & Sueciquibelfumimpetu quodam , & per fubitasinuaſio
nes gerunt, fubcincritios eiuſmodi panes conficiunt, ex fari
næmalla ſubtilibusarborum populearam corticibus, & folijs in
uoluta ,prunifque ac cineribus.cooperta donec panis , aur ſaltem
placentæ alicuius confiftentiam affumpſerit .Verum ſinon fro
galitate , faltem præparationiscompendio ,fuperantua hi, etiam
nuncab Heluesijs, & Turcis: quorum poftremi,zonisquibuscin .
gunrur foculoruminftarcfformatis , certum puluerem gerunt,
quofola aqud diluto , & adpultisconfiftentiam cocto menfem
80 idregrum in exercitu perdurant, abſque alio cibo ; & quo.
cumque tempore in itinere verlapitur,hunc coquendi cibaria
mo
 620 DESTVDIO MILITARI.
in Icinerario modum ſeruanrquirefertura Ioanne Corouico forobem effodiuna
Hieroſolym . longam fefqaipidem , latam palmos duos; nonnibildeclinem altero ano
gulo aliquanto profundiore , in hac ligna quæ vel in itinere cuellunt
vele loco vicinopetunt immittunt accenduntque igne inpolice excuf
somox lebetem eneum fcobiimponuntcoquütque adcremorem usque
modo orzam , hordeum vel legumina,modo carnesveruecinas minu
tim conſcifas proprio in adipe coquunt , nullapræterea illis absonia
nulla dapesvultus vinivſus.Heluetijsautem quod Henricus Gla .
reanus, qui Heluetiam vniuerſam ſplendore fuinominis illuſtras
uit in hæc Cæfaris verbateftatuseft,trium menfium molitacibaria ,
fibiquemquedomoefferre iubent, farina ex auena denſa, butyro ,
ac fale condita , & in magno aheno fuper ignem coetà , in vaſis
ponicur , ac cum reliquo commeatu in bellum ducitur , nec ad
pulmentarium coquendum , quicquam additur, quam aqua ca
tefacta , efuribundis militibus dulce condimendum . Quæ meiste
tro & paratu facilià alimentanoftrorum militum, illiusmihi in men
tem reducunt;quod veteres háčow appellabant, etenim cibuserat
caftrenfis ex quo Xenophonin Eyri inftitutione ſcribit , Perſas
fibicommearum folitos parare,cùm Regemad venationem fe .
quebantur; & licet auctores non beneinter fe de eius compo ,
fitione conueniant , dum Galenus hoc nomen Maze omni
polencæ quæ liquore aliquoconfpergitur tribuendum docet;Ae
tius vero eam conficiafferit, ex polenta hordeacea cum melle ,
aut ſapa , aur confimili aliquo liquore ; Suidas tamen ita dehoc
edulio pronunciat ,vt nullusde præparatione relinquatur dubi
tationilocusrólainquit xseímsncopan Stojánektor,Kj.ArsMaza
eft proprie cibus ex latte , frumenti farina'; fed veror ne medi
1: 4
carum.auctoritati nonbene præponderet grammatici,iftius quã . 1

Que curata quam celeberrimi fententia ..

mobil tamen
Perperam vero dux commeatum neceffarium tanta fedulitate
inuareposeo conquirec, nifieandem in hoc militibus diftribuendo obſeruet
de ex... diligentiam ; vtenim aflerepreVegetio sunquam periclitatisunt
menfo militifame,qui frugalitatem inter copiamjeruare cæperunt;ficmultacon
distribuino geſliffe parum iuuabit,nifiab exordio,dimenſioneſalubri, per
que fuerint. idoneos curatores erogatio temperetur : quamobrem Romani
lib, q, cap.7. quiob fingularem rerumbellicaruminduftiam , & experientiam .
nobis in omnibus præiredebent, annonæ diftinde,ordinatèque
di
 L'IBER SECVNDVS . 621
diftribuendæ præclaras leges, & conftitutiones tulerunt, qua
rum nonnullæ referuntura Polybio , & aliæ etiam non ita anti
quaræ funt,quin ex iureRomano veluti quædam earum lacinia
reſarciri acreparari poffint, & quoties in iftas peccatū nõ impune
fuit , nā parü inquit Tacitus,prouisū vi copiæ in caftra cõueberentur
rapipermifereisapaucis diebusperlicentiam abfumpta ſunt,que ad
werfus neceffitates in longum fuffeciffere . Iftis aurem temporibus li
cet vnius cuiuſque ducis arbitrio , diftributio hæc relinquatur;
multi tamen eam pro communi regula laudant, quæin exercitu
Belgico Regis Hiſpani, cõmuniter ab eius ſupremis Ducibus ob
feruatur. Monent præterea ſcriptores polemici , plurimum re
ferrein vrbibus obfeffis , liomnium ciuium granaria, cellæque
fumma diligentia excutiantur , vt collatis in vnum priuatcrum
bonis , communis omnium aceruus augeatur , & caueaturetia m
ne quid occultè à quo piam detineatur, quod reliquis fraudi eſie
poffit. Vtrum vero nonmilitibus tantum ,fed ciuibus omnibus
eorumque vxoribus,liberis, ſeruis, & quibuſuis alijs perſonis ca
pitatim annona diftribuenda fit,quæfitum non ita pridē fuit à lu
fto Naſſouio propugnationis Bredanæ præfecto , cui in hæc
verba à Comite Mauricio reſponſum fuit iam quodintelligere
cupýffer; ecquid ipfe de eroganda militibus , ciuibus , vxoribus libe
riſque certa panisportionecenferet; dignum fibi æftimarione vifum ,
plus vulgo tumedi folere , cùm panis dimenſo erogatur; alias non
amplius confuetoneceſarioqueemi , maxime vbivenum ires,præter
quam quod ea restumultibus etiam anfas preberefoleat, quantanis
maxima cautio aquitatis feruande adhibeatur quæ verba tanto lu
bentius retuli,quod vltraquã a ſummo bellicæ rei ditatore pro
bata funt, & cuius auctoritas omni alia lege potior militibus eſſe
debet; multum etiam veritatiipſ , accommuni rerum experien
tiæ conſona ſunt , & hominum naturæ , quæ fanè talis eftvtpoe
tadeea pronunciare merito poruerit
Nirimurin veritum femper cupimufque negata .
conſulit denique Vegetius vt fenes , & pueri quorum ætas infir
ma eft,& foeminæ omnes quasæterna veluti quiere dānauit natu
ra,ab obſellis vrbibus excludātur, ne penuria opprimatarmatos,
à quibus monia feruantur.Sed cur non,& eodem cõlilio à caftris
38
eijcientur tot calones, & lixæ , qui nihil aliud in exercitu sūt quàm
Per.
 622 DE STVDIO MILITARI.
Horat. epift. Pernicies , du tempestas baratrumquemacelli.
15.lib.i. ita vt quocumque hi fcelerum adminiftri , furoris fatellites, &
omnis nequitiæ cõſcij homunculi , tanquam muſcarum examina
aduolarint, huc ftatim Plautinum iftud non iniuria pertineat .
captiu. Heu quanta peftispernis aduenit , quanta labes
larido ,
& miramur hodie tam frequentes eſſe de anguſtijs annonæ que
relas , cum maior fit lixarum , mulierum , inftitorum in exercitu
turba , quam militum ! hanc igitur proſcribat Imperator,& com
meatus totis continuo caftris,licetexiguus abundè ſufficiet .
VIII. Quibus de ærario, & penumilitarıitaconftitutis , conſequens
1 Proxima a eſſet vt de militibus dicerem , fi illiaut Gallo græcorum inftar, &
commearucu Numidarum nudi vel inermes pugnarent , aut dentibus tantum
effe debet qui& pugnis , velobuiam factis lapidibus pro telis vterentur; quod
busfabri car equidem cùm minimè vſu veniat, hoc præſertim fæculo , quo
dis , de repo
nendis arma præftaret illos tunica quadam adamantina, à nouis iftis fulmi
mëtariaolim
Cornão eriam
nibus defendi, quæ aduerfariorum manu torquentur, & omnis
destinata VIactio bellica non iam ab ipſis militibus, certamine agrefti
Venerã quod Stipitibus duris agitur ,Judibuſque præuſtis ;
defcribitur .
Liuius lib.22 Sed ferro ancipiti decernunt, atrague latè
à 38 .
7. Aereide .
Horreſoie firietis legesénfibus ,& raque fulgene.
propterea de Armamentario priusdicendúeft, fimulque de omni
armorūgenere ,quæ in eo tanquā,in repoſitorio quodā,vnde quo
ties opuseſtdepromantur,aſſeruari acinterdū etiam fabricari coe
fueuerüt. Et fi enim nondū conſtituto imperioduplicia Romanis
lib.7.dec.;: loca fuerint, Fabricenſibus armorum inſignia,vt ex Liuio patet
lib.9. eialde
qui Hiſpanicarum officinarum meminit, cum , & earum quæ Areti
in Italia erant ; ac propagatis latè poftea Romanis limitibus plu
res fabricæ exctatæ fuerint apud Cremonam in Gallijs , & in
Oriente ac alibi paſſim vt ex libro præfecturarum inclinantis im
perij patet,qui recenfetin Oriente quatuor fabricas armorum » ,
Ponticas tres, Aſianas duas , & Illirici quatuor: & fi inquam tot
loca armis cudendis , expoliendiſque deſtinata fuerint, fole
bant tamen Romæ , opifices in publica officina quandoquelabo
rare quam ego de armamētario interprætor, ideoque Liuius bec
extra vrbem terra mariquecorpora fimulanimofqueadbellum acue
bant, urbs ipfa Strepebai apparatu belli, fabrisomnium generum in
publica
 ' LIBER SECVNDVS . 623
publica officina inclufis. Atque hic locus erat fabricandis, & re
ponendis ármis idoneus , quæ vero forene arma illa fic ab eodem
Liuioexplicatur Aerresini triginta millia scutorum ,galeas totidem ,
pila ,geſa, baſtas longasmillia quinquaginta fummamparicuiusque
generis numeroexpleturas secures , rutra , falces, alueolos, molas :
quem apparatum vt cum aliquo eorum qui nunc apud nos obti .
nentc nferam , lubet hic non Drefdanum armamentarium aut
Parifienfe ,quæ tamen inſtructiffima funt, ſed Venetum deſcribe
re, quo, fiilludexcipias quod Philon Athenis in Piræo fabri
cauit millenauium capax vt Plinius, & Vitruuiusaſſerunt;nullum
vnquam aur fitu commodius , aut ambitu maius, aut præclariſſi
mà tot machinarum , & armorum diſpoſitione pulchrius extitit .
in hoc fi quidem per diffuſum , loco commodiſſimo, ingentem
terræ tračium , & fub ampliffimis fornicibus , Triremes variæ
partim magnæ , partim fubtiles, & expeditæ incredibiliarte fa
bricatæ cernuntur , & etiam num quotidie , tanta celeritate ,
compingi ſolentve Henrico Tertio illac ex Polonia tranſeunti,
in mirabilis diligentiæ fidem , eodem die , & cæptam ædificari,&
abſolutam nauim videre licuerit;cuius acceleratæ operæ exēplo ,
non illud quidem memorabilius eſſe arbitror , quod Firmaniſub
annum reſtitutæ falutis MCCCXXXIX.ediderunt, Templum
B.Genitrici dedicando , cuius à fundamentis ad teitum vſque
crećtio tota intra vigintiquatuor horarum fpatium abſolutafuit
ita vt die fequenti nouus ſacerdos facra in eo demore celebraret
quemadmodum Franciſcus Adamus Firmanæ hiftoriæ ſcriptor cap.28.lib.r.
non inconcinnus memoriæ conlignauit. Et licet Belcariusno . lib.3 . Fiin .
Ater, veluti pro miraculo referat, quod Hanfamus Vegus , hoc So
lymani mandato perterrefactus , quod in mantili literis aureis
fcriptum acceperat, Sultanus Solymanus per hoc mandatum edicis,
ul pontem quocumque loco, quauisratione poteris Drauoſtarim impa
nas ,qui niſ ad meum aduentumparatus erit, te hocmantili fiuelin
teo ftrangulatum ,atque ad Draui ripam ſuſpenjumiricertofeito.ita
hoc opus maturarit vt pontem milliaris Germanici longitudine
no folùm ſuper Drauum , fed & per vicinas paludes,ac prata pera
duxerit, eundemquedecem diebus abſoluerit, quo poftea Soly
manus ad Sygerbiobfidionem profe &tus eft :nihil tamen hoc exē
plo quicquamdetractumiri arbitrormirabili Venetorum dilige ,
tiæ ,
 624 DE STVDIO MILITARI.
tiæ.qua in ditiſſimo illonauali, adeo in prompru habent fingula
quibus opus eſt ad Triremes fabricandas, vt ſingulas,fi vellene
fingulis etiam diebuspoſſent conficere,aut pariceleritateclaffem
inſtruere qua vt L. Piſo tradit CCXV.naues effectę diebus XLV .
contra HieronêRegemfuerunt; &Scipionis claſſis bello Punico
fecundo nauigaſſe quadrigeſimo die à ſecuritraditur: nec mirum
fanè cum hic ſpacioliſſimaconclauia.fint,alia omnis generis ma
chinis, & tormentis; alia haſtis,enfibus, fcloperis;alia loricis,lous
tis, galeis, & ijsomnibus quæ ad armandos tam viros quàm ....
equos pertinent,fic inſtructa, & repleta, vt nifi præfens,quis via
derit,vix narranti fit fidem habiturus :: alibi prætereacernere
eft ingentia receptacula æris, ferri,ligni, cannabis , lini,& cuiuf
uis materiæ ad bellicosvſus neceffaria ::. hic liquefit & purgacur
ferrum ,cuduntur arma , acuuntur claui ,fabricantur anchore ;
alibi ex ære füſiliconflanturtormētasfunduntuxglobi ,crepitacu
la formantur ; illic torquentur funes , lartiupcur vela , fuuntur
chlamydes , & penulæ , tentoria præparantur ; ibi denique nihil
nonvſuvarium , commodis vtile,bello aprum , & aduerfis rebus:
cum fuftinendis tum reparandis omnino neceffarium confpici
tur: vt meritoſoli Veneti.prudentiamhanc callerevideantur,cut
iashoc potiffimum caput eft,Principem femper debere effe ar
marum , & parari deberein otio arma,quæ bellitempore ſunt ex
pedienda munitio quippevtinquit Theodoricus Rex apudCaffio ,
lib.y var.. dorum,tunc efficiturpræualida fadiutina fueritexcogitatione robo
apiſta. 17. nata , omniaJubita probantur incauta du male conſtructiolacitung:
quæritur.quando iam pericula formidantur ..
Verum cumhocarmorumnomen adeofit ambiguum , vrnoir
Doisue armomodo pro fingulis omnium fere artium inftrumentis accipiatur »
äbigui endi vnde.Plautus bominemeleganterinſtructum coquinarijs armisdixit;;
uifiones var. & Virgilius cùmde raſtris & ligonibus loqui vellet.
pie adducun :
8:47. diciturq; Dicendum . quæ fint duris agreftibus arma:
deomnibusin idemque vbi de nautis
genere ,
2. georgie. Celligere arma iubet;validiſqueincumbere-remis.
Aeneid. Sed omnia quoquefignificet quibus damnum inferri, vel deui +
ad 12. Aenei.
dos, taripoteft ,vt exSeruio conftat, qui arma definiuit cuiusque: resi
epift. 14. poffibilitatem , & ex Sydonio cuicornu ,dens,unguis, arma genuine
3.01geneſe. Junt; tum etiam ex Mario Victorino qui omnium animalium an
ma fic enumerat: Vinumas
 LIBER SECVNDVS . 625
น่ง
201
Vnum quodque fuo donauit munere largas
Armauitquemanu, cornupede, Aeneid. 13.
, dente, veneno ,
ac Virgilio quoquecuius ifta funt
V. Tum demum mouet arma Leo .
nico & alibi
lamque
faces do faxa volantfurorarma miniſtrat.
Sanè priuſquam vlterius progrediar; aduertendum eft,me hic tā
tum loqui dearmis,quorum hodie excommuni ferme hominum
omnium inftituto , in bellis conficiendis vſus eft, quæque multi
est
auctores, quamquam meo iudiciofabulosè, accepta referunt no
nullis Carie populis, quiprimi bellicas officinas aperuiſſe dicun
tur , armaſſe ſudes cufpidibus, manus enſibus, & lora clypæis
adiunxiffe . Hæc aurem Iſidorus in tegumenta & tela diuiditita
vt,contra auctoritates fupra allatas, & Caij mentem qui ita ſcribit
in libro de verborum ſignificatione armorumappellatio non utique
tantumfcuta , &gladios, do galeas fignificat, fed fufes de lapides;
ܳ‫ܐ݈ܪ‬ arma à télis fuiffe diliuncta innuere velit,hac forfan Liuianaphra libro 6 .
TOUS fiinductus L. Horatius arma,tela ,frumentum ,quæque belli alia tems
EPIC pora poscunt,prouidebat . & Saluſtiana etiain ,telorum armorismque.
wych comportationibus ,feflinando,agirando, omnia plus terroris quam la ingur.
periculi effecerant. quaſi arma propriè ea tantum quæ ab humeris
hoc eft armis dependent, vel quæ armis geruntár ve ſunt lorica ,
fcucum , & fimilia, dicenda forent; Telum vero illud omne eſſer ,
quodarcu aut mamu mittitur.A qua diftin &tione priuſquam ad
alias diſcedam , non poſſum non oftendere, quàm parum conſide
rate Præſul Sipontinus, Seruio,ac Sexto Pompeio aduerſatus ſit,
cùm hi arma inde dicta eſſe docuerintquodarmos regunt , ipſe au
tem ſic potius appellata exiftimet, quia armis oneri font , quod fa.
nè perabſurdum eft : neque enim arma ſunt inuenta ve armis
oneri eſſent , ſed vtarmos potius tegerent & tuerentur , licetRo.
mani nõ hoc contenti, vocis huiusfignificatum ad omnia dilata
rint, quibusnon ſolum ab hoftium incurſu nos tuemur, ac defen
dimus; ſed etiam quibus vulneramus & offendimus: vnde cum .
alijarma diuidant in ea quibuspropè pugnarur, ve ſcura gladium ,
Pugionem , Sicam , aliaque id genus , qualia funt hæc apud Vira Acneid
gilium
bic torre armatus obufto ,
Rr fini
 626 DE STUDIO MILITARI.
Stipitis hic grauidinodis
& quibusproculpugna initur, vt tela & millilia quæcumque tan
dem illa ſint, modo ijs hoftem , aut arcere autlædere poflimus ,
Aeneide. 2 .. nam & apud eundem
Dardanide contrà turres, ac te &ta domorum :
Culmina conuellunt; bisse , quando.vltima cernunt:
Extrema. iam in morte parant defenderetelis ...
Ego vero, cumarma,tam : ad defenſionem quàm : offenſionem
communiser vſurpari videam ,non aliamihi diuiſionevtendum .
exiſtimo, præſertim quia armorum , vſu ,&nomine, multa conti .
nentur , quæ vix poflisinalia.commodius quàm : in offenfiua , vt
vulgo dicunt, vel defenfiua reducere. Cuiuſmodi funt omnia
lib.1 @ ca,25, quæ Gellius explicateo.capite poctium atticarum :, in quo:de va
rijs telorum generibus. diſſerit ; & nonnulla etiam : quorum :M.
Terentius Varro etymologiam hunc in modum diligentiſſime
libris deling, conſectacus eft Parma quodâmedio, in omnespartes: par:Conum ,
quod cogitur in; acumen verfus : Hafta, quod aftansfolet ferri, la
culum ,quod vtigcitur fiar:Scutum ,àfettura , utfecutum , quod d:
minutis,confectum:fattabellis,umbones, aut aGreca,autquod. am.
bones; Gladius, cing.commutato a cladequod ft.ad hoftium.cladem ::
fimiliter ab hominePilum , quod per illum :Lorica quodè. loris: de.com.
rio.crudo, pectoralia faciebant :Balteum quod cingulum è: corio.ba
bebant bultatum , baltcum dictum :Ocrea ,quod opponebatur: ob crus ;;
Galea à galero quo multi vſ antiqui;
3 Hæcautem ex, Principis armamentario: centurionibus ;. trie
Sou deglacie bunis; alarum præfectis;diuidebantur. quemadinodum ex Statij;
Dari situsexPapinij verfibus colligerelicet:
110.5 (; luar.2 ;
Præterea fidos.dominus fidiuidasenfes,
Panderequis centum valeatfrænare.maniplosi
Intermiſſüseques, quis præcepiſe cohorti: 1
Quem deceat.clari præftantior ordo Tribuni..
Quis.nam frenigerehgnumdare. Dignior.Ald .
in quibus, reliqua arma,enfis, vnius appellationecomplexus eitz,
fiue propterillius præftantiam , ſeu quodeius quàm reliquorum
367 A armorum frequentior eft in bello vſus: primumenim . & commu
nillimum militare inſtrumentum gladiusfuit,vt ex eo patet, quod
Varro eum à clade deriuat, quonjam huic interendæ frequemius;
quams
 LIBER SECVNDVS . 627
quam vllum aliudarmorum genus inferuire folet; quemadmo Elegia 1o .
dum eciam innuic Tibullus his verſibus lib . 1.

B) Quisfuit horrendos primus quiprotulit enfes;

Quam ferusdiverèferreus illefuit ?
" Tunc cædes hominum generitunc prælia nata ,
Tuncbreuior dira mortis aperta via est
proptereaque fub eiusimagine Mars bellorum Deus apud Th
races & Scythas colebatur, vtproindedixerit de illis Ammianus
Marcellinus nec templum apud eos vifitur, aut delubrum , ne cu- lib. 31.
1001 guriumquidemculmoteétum cerni vsquampotest : sedgladius bar.
baricoritu bumi figitur nudus , eumque vt Martem, regionum quas
circum eunt præsulē verecundius colunt. Etex gladio Martis quem
alicubiperin curiam defoffum , Bucula, pede in eum incautè of
MM fendens, detexerat , Attila in cuius manus primùm deuenerat, co
plurimum lætatuseft, & fpem indeconcepit se totiusmundi prin
cipemconftitutum , &per Martis gladium poteftatem fibi conceſſam
•
efebellorum ,vt ex Priſco hiftorico refert Iornandesin Gothicis . cap.35.
wall
Imoverocùm exiſtimarentprofani homines,vtapud Fulgentiú lib.3.cap.de
no in fabulis videre eft , fingulasin hominepartes Deosſingulos ob- perſeo.
tinere, vt louem caput;Miveruam oculos , lunonem Brachia ,pe.
Elus Neptunum , Renes,& Inguina Venerem ,Pedes Mercurium ,
Marti ea rationecinctum aſſignarunt. quod hac potiſſimum par
re , énfisaccinctus geftari ſoleat, cuiiftud etiam conceſſum eft, vt
fit velut fymbolum poteſtatis quæ alicui conceditur, ſic enim , lib.s fyl.z.
Statius in fyluis
imange
Felix quimagno iam nuncsubpræfide iuras ,
Cuique facer primum traditGermanicus ensem .
quod ex antiquo ritu dictum eft, quia inaugurato Imperatore ',
Præfe &ti Prætorio donabantur gladio ftrictocoram Senatu; cum
interim Tribuni dum crearenrur,pugionem tantum quod Para
zonium dicebatur,ad poteftatem in facinorofos animaduertendi,
ligirificandam acciperent, vtfic meritum honoruny magnitudo .
ferri diſtingueret.Ex edquelaudantur Perfæ ab Ammiano,quod
omnes promifcue velinter epulas feftoſque dies gladijscinclicerneren. lib.23.
tur , quem Græcorum veterum morem , abieciſle primos Atle
21 nienfes,Thucydides Auctor'eſt ampliſſimus; & Joſephus Regem lib 18. anciq.
2014 Perſarum inter epulas à fuis obtruncatum na rrās , fubijcit paper pca. 3 .
TIETE Rr 2 epo
 628 DE STVDIO MILITARI .
gopogão go štos anaow ; quare cum Gallis, & Germanis idem quo.
que conſuetum fuifle fupra oftenderimus, facile inde quis conij
ciat populos omnes qui bellica laude inſignes fuerunt, eoſdem's
gladiorum ſuorumamantiſſimos extitiſſe; quo potiffimū nomine
laudatur , hiſce temporibus Turcicus , miles , quigladium leui
terincuruum quem ille Kilitſeb, Arabesvero Scife, & Latini ex
voce Perſica Acinaces vocant, nunquam è balteo deponit. Quo
polymath.lib. pertinet eriam antiquorum ritus præclarè à Iofepho Laurentio
1.dílfert.26. explicatus,enſes aliaque arma iuxta lectum ,aut dormientium ca
put ſuſpendendi,hunc enim apud Hebræos obſeruatum fuiffe ',
velex hoc licet arguere quod Iudith cùm Holofernem trucidare
capice 13. vellet , acceffitad columnam que eratad caput le &tuli eius& pugionē
eius , qui in ea ligatuspendebat, exoluit: ſic Homerus Neſtorem
iuxta arma ſua dormientem in inolli ftrato inducir; & apud Try
phiodorum quem eleganter Latinum fecit lanus Peluſius Cro
toniatas .
Electo furgensalius , gladiumquerequirens,
..! Incidicinfeſte ,quam non fperauerathaſie
fic Plutarchus in Pelopida,&in Catone Vticenfi detractum vtri
que gladium fuiffe dicit , qui ſupra dormiencium caputpendebat
quemadoiodum etiam Appianus idem obſeruat , de hoc eodem
Catone loquens enfem folitum lecto astare minime inueniens , 6 * •
clamauit ſe hoftibus ab domesticisprodi: ſed omnium optimè Vit
gilius .
Egregia interea coniux arma omnia teclis :
Emouet,& fidum capiti fubduxerat ensem .
4. At enim , quoniam dociſſimus Sauaro omnibus quæ in hanc
Quariturque rem dici poffentdudum obftruxit, in eo libello , quo Gallicum
quitus,& re- enſem variè ſuomodo ac eruditè celebrat; operæpretium eft vi
liqua arma dere quaſi anticipatione quadam eorum , quæ poftea de armorū
6* are fuerüt
materia dicturi ſumus ,num gladius ſiue ſpatha, quandoquidem
hac voce Euripidem , & Menandrum , alioſque non infimiſub
fellij ſcriptores Græcos vſos fuiſſe,Iulius Pollux locis quibuſdam
lib, 10 ca.31. in medium prolatis confirmat, quemadmodum etiam facit lulius
Barbaranus de Latinis auctoribus , vt oftendat contra Egnatium
vocem hanc non barbaram ſed lariniflimam efle , aliaque etiam
arına de quibus frequens eft apud Homerum & antiquos omnes
men
 LIBER SECVNDVS . 629
mentio ,ex ære potius , quam ferro cuſa fuerint, vt Euſtathius > Tom . 1. citut,
Pauſanias, Magius, Lambinus, & alij perfuadere conati ſunt , his 4.
præſertim rationibus ducti, quod Heſiodus loquensde homini lib . opera &
bus æreæ ætatis,omnia apud illos ex ære fuiffe nonnullis verſibus dies .
aſſerat, qui ita latinè redditi ab interpretibus leguntur
Ijs autem erantærea quidem arma,& re & que domus ,
Aere operabantur , nigrum enim non eratferrum
ex quo,cùm fæculum æreum , tempore prius ferreo fuiſſe mani.
feftumfit, conijciunt etiam quod vtinquit Lucretius ibros .
Etprior aris erat, quàmferri cognitus vſus
ac propterea quod ſicut idem fubiungit .
Aere solum terras tractabunt, areque belli
Miscebant fluctus ,& vulnera vastaferebant.
quæ opinio videtur plurimum confirmari auctoritatibus Alcæi lib 14.cap.zi
Poetæ, quiæreorum tibialium ,& enſium meminit apud Athenæū
in Deipnofophiftis ; & Paufaniæ infuper cuius hæc funtverba in
Laconicis fuiffeautemHeroum arma ex ære Homerus testatur, cü
bipennem Pijandri, & Meriona sagittas describit, argumento, deft
Achillis hajta Phaselida in Minerue remplo porta: apud
& Nicome
dienses in Aesculapy,Memnonisexfistotus ex ære , cùmhasta illius
ima tantum & fumma cufpis erea fit: eodemque fenfu Virgilius
Pyrrhum luce ahenàcoruſcantem depingit, & in libris Regum ,
tegitur , Goliath hæc ænea arma habuiffe callidom ,ocreas,& clya
peum . Quærenti vero qui fieri potuerit vt adeo molie metallum
ad ruſtica inſtrumenta & arma idoneum redderetur; reſpondent
ex Procli auctoritate quam laudat Tzetzes commentarijs in He
fiodum , têperaturà quadamæs in illo fæculo durari ſolitum , qua
amiſſa ferri tandem vſus innotuit. Sed illud quoque in huius tem
poris felicitate computant, quod bella mitius eiufmodi æneis in
Atrumentis gererentur,quoniam ære inciſa,vel ambufta, velpur
Ata multo facilius curantur , quàm quæ ferro ; vt proindeetiam .
herbas medicis vfibus inſeruientes ahenis potius falcibus quàm
ferreis fecari debere multi tradiderint , & Virgilius non de ni. Aeneid.4
hilo dixerit ,
Falcibus & meſſe adLunam quæruntur abenis
Pubentes berbe .
vtpec ctiam Ouidius . 7. metam,
Rr 3
 630 DE STVDIO , MILITARI ,
Erplantaspartim radice reuellit ,
Partim , succiditcuruamine falcis abend .
niſi verius ex Circes :aut Medeæ , quā Aeſculapijſcholà hæc ob .
ſeruatio defluxerit.Sed quo certiora fequamur,liccū eſſe æs, quod
vulnerum ſanarioni multum conducit , vel Poetæ ipfi experis
mento oftendunt cum aiunt
Vulnus Achilleo, quod quondamfecerat busti ,
Vulneris auxilium Pelias bafta tulik .
nunquam enim Telephi vulnus ficcari potuit ,niſi cum ab Achil
le edoctus limatumæsinſperſit ,eo modo quem magis diſtincte
lib 34.ca. 15. Plinius exprimit eft & rubigo ipſa in remedijs, & fic Telephum prodi
turfanaſſeAchilles.fiue id area fiueferrea cufpidefecit,itarecte depin
gitur eam ,decutiēs gladio, quo loci & ſi Plinius in dubiū vertatfer
reane,aut ænea culpis illa fuerit,euidētiſſimum tamen eft ex Pau .
ſaniæ loco iam antea laudato,æneam potius fuiſſe; quin etiam ad
uerſus ſerpentium morſus, & putredines, ærioccultam vim ineffe
numeror.c . 2 ..
proditãeft,vnde ex Hebræis.qui à ſerpentibus in.deferto icti fue
rant,ferpentem æneum intueriiubebantur, cuius intuitu.curati
fuere innumerabiles; ac tametfi in eiuſmodi remedio ſupra natu ..
ræ viin diuina poteſtas conſpicua fuit , ex ære tamen idfieriman .
datum eſt,non ex alijs metallis: atque huc facit ,quod ex Plutar-,
cho agendo de commeatu retuli, carnes infixo clauo æneo à pu
tredine conſeruari,vt mos eſt venatoribusſi quando in remotiſſi
lib.29cap.6. mis locis aprum , auſ ceruum.deiecerint, ex eoque Rhodiginus.
prouerbium illud repetit , quod tamen Chyliaftes Batauus none, 1

videtur mihi inter alia recenſuiffe , nempe vt clauum nobis elles 1

aneum dicamus,quicquid eft quo ita nitimur,fouemurque,vt ad

uerſus reflatum omnem ventorũ ,obfirmato & inſuperabili con 1

fiftamus animo . Verumtamen fi magis attentè exquiſitèquehæc

omnia perpendamus, minuendaproculdubio erit hæc opinio de
armis æneis, quæ veluti confectaneaeft alterius multum inuete,
ratæ ,ac peruagatæ etiam magnorumvirorum erroribus , quifata
cula primum aura introducunt , poft argentea , deinde ænea
tum ferrea , ac demum lutea in quibus nos ipfi viuamus: Nam fi
quis hiſtoricæ veritati , non autem fictionibus poeticis fidem ha
bere velit, certe ex rerum;quæ nunc ſuntcum antiquis compara
tione , fatendum illineceſſe erit , parem ſemperextitiffe ip rebus.
hu .
 LIBER SECVNDVS 631
humanis naturæ conuerfionem ; nec aliquidfub Sole , veinquit ſa
pientiæmagifter, nouum effe; Atque vtexemplo quod præ mani
bus eft,hæcveritasconfirmetur ;heroicis illis temporibus nons
d minus fane quàm noftris ferrum in vſu fuiſſe, iſtudplanè indicat ,
quod Cyclopes,qui ipfiſmet quibus Aeneas, & Vlyſſes viuebant
temporibus, Ferrariam inueniffe fabricam legantur , quamuis
Plinius ob allatas rationes ærariam illam fuiſſe contendat, fed ne
gari tamen non poteſt, quin ferrum in illa elaboraretur,quia ex
Herodoto, Lyche Spartiatarum nuntius, qui Oreſtis offa quære.
nike bat,ex oraculi monitu in ærariam officinam ingreflus,incuebatur
di ibi ferrum quod procudebatur , & Heliodus ferruin inuentum ,
aſſerit ab Idæis Daculis in Creta , quod alioqui Orpheus tribuit
Curecibus loursnutricijs; & ipſemet Homerus Penelopemins
thalamum vltimum penetraffe dicit , vbi thefauri Regis aſſer
uabantur es aurumque, & multi laboris ferrum : meminitque OdyQ.as.
idem pluribusalijs locis armorum ferieorum , vt Iliados libroſe
primo, & Odyſſeas nono , quemadmodum etiam Hefiodus Her
1202 culis fcutum non abfque ferro compactum fuiſſe dicit : & Virgi
lianus Aeneas ferrum non æneum enſem ftringit , & eripit è va. Ae reide 6
gina iuſſu Sibyllæ
Tugue inuade viam ,vaginaque eripe ferrum .
quo loci videntur mihifruftra eſſe , qui mulca ingeniosè commi
niſcuntur , vtproære ferrum à Poeta vſurpatum fuiſſe oftendant
cumidem ſub Troianorum perfona toties Ferri meminerit , vt
eius explicationis nulla poffit eſſe ratio fatis legitima , fic enim 1.Aencide
Aeneas
Hic ferro accingor rurſus, clypeoque finiſtram
Inſertabam aprans,meque extra tectaferebam .
& alibi apud eundem
Dixit , vaginaque eripit enfem
Fulmineum , Aricloqueferit retinacula ferro .
adeoque frequens eft hic loquendi modus apud Virgilium , vt
crebrior in eo fit,ac frequétior nullus. Atque eam ob rem verifi
iz
mile eft, quod inquit Ariſtoteles in Poetica,Homerum aliofque cap. 13.
poetas artificem æris pro Fabro Ferrario , & æs ipſum pro ferro
accipere folitos; quod nimirum fequerentur antiquorum con
ſuerudinem , quipaulatim vtriquemetallo eandem appellationē
Rr 4 im .
 632 DE STUDIO MILITARI .
impertiuerunt, vtpatet ex Apollonij ſcoliaſte Amandamos que iués
apótre gli uomingteen hoidmpor nisi ut apgaiw négegou genxóvId eft
Appollonius inquitinprimo memorabiliü.ferrum abantiquisæsfuiffe
apellatum qua rationeVirgilius dixit micat aneus enks,hoc eft fer
II.Aeneide.
reus, vel potius ex ære haben's capulum ; vt ſimili modo loquen
di ſit vſus, quo & alibi dixerat ensem collo suspendit eburnum ,ac
proptereaanachroniſmoquē Mazzonius hic fingit, nihil opus
eft . Ratio vero cur hac translatione vfi fuerint autiqui, talis ab
n Sacyris. Antonio Cerrioexcogitata fuit, quod ferri tunc quam æris vſus
rarior extiterit , vt non ſecus ac hodie, etſi e chalybe confician
tur gladij, & alia inftrumenta , ferri tamen nomine appellantur ,
ita antiquitus etſi arma ex ferro cuderentur, à re tamen copiofio
re , & vltatiore nomen illisinditum fuiffe , quamquam non reij
quoque ſit illorum opinio,qui ex eo quod æs ærugininon
cienda quoque
tencerur vtterrum , veteres æreum pro inuincibili , & perpetuo ,
quemadmodum aureum pro re omni nitēte, & pulcherrima,vſur
paſſe conijciunt : & fanè Virgilius cum indicare veller Templum
Iunoni Argiuæ à Didone dicatumæternaturum eſſe, id non me
lius fignificari pofſe credid t , quàm fi ipſum totum ex are com
pactum & fabrcfactum diceret ,
Aerea cuigradibus surgebant limina, nex & que
Aere trabes, Foribus cardoftridebat abenis .
eadem prorſus licentià qua dixerat, alibi solido ex adamante
columna ; & Claudianus haſta adamante grauis; atque Horatius
adamantinos figit dira neceſitas clauos nimirūvt res firmiſſimas,ac
duriflimas hocloquendi modo ſignificarent. Quod vero adde
bant contrariæ ſentētiæ fautores de vi æris medica in ſanādis vul
neribus , id totūviderur mihi po:ius de ære præparato varijsmo
dis vt vſtione, & in squammas, flores,autæruginem , quàm de
crudo, & fimplici metallo intelligendâ , illorum enim vis eximia
conſpiciturin multis medicamentis , quæ aftringendo, exſiccan
do, reprimendo ,attrahendo vlcera purgant, & ad cicatricem ,
perducunt, vitijſque oculorū , ex Diofcoride, ac multis alijs mor
bismedentur: huius vero nullus eft præterquam ſub malleo, & 1

in incude vſus, nam quod rubigine ex Achillis hafta deraſa ,

Telephi vulnus perſanatum dicunt , id manifeftè euincit mate
riam cuſpidisillius non ex ære,vtvulgo creditur ſed ex ferro fuif
le ,
 LIBER SECVNDVS . 633
grico fe, quandoquidem æsfolum ferme ex metallis rubiginem non
Eelt contrahit, non fitu offenditur, non vetuftate deteritur , fed æter- lib.6.desubs.
wife nan haberin fabricis durationem : d ferrugine tutum ,vt inquit
cier Cardanus, quia propter vftionem , quam vel ſolo odore prodit ,
minus etiam humori peruium eft . Vnde cùm Achillis hafta ru.
biginem contraxerit,nulla videtur mihi certior iniri pofſe ratio ,
vt huiusculpis ferrea non autem area fuiſſe credatur.
alsal Enimuero quacumque tandem ex materia ſeuære , aut corio, 5.
vel ferro,ac lino arma priſcis illis temporibus concinnata fuerint, Tš verotria
can certum eft nihilominusiſtis qnibus nunc viuimus,& fuperioribus proporcionando
etiam quorum exemplo ducimur, ferrum vnicum ferme ad iftud Rentiam re.
cc300 operis vſurpatum fuiſſe. Quamobrem earum conditionã quæ in quifite pomem
armis,ve quàm aptè comodillimeque tractari poſſint,requirütur, befubnan
optima to ma
pro
primam effe exiftimo, vt ex oprima, probe subatta atque tempe teria .
pamo, sata materia conficiantur; non enim parum refert, quo armorum
genere tetus miles in proelium deſcendat ; idque Poetæ ſpectan
tes magnis illis Heroibus quos fingunt , omni virtutum ,& orna
mentorü genere præcellentes, ipforum Deorum manibus fabri
cata armaconcellerunt,quod vt exemplo Homer; faceret Virgi.
lius, præclariſſimi poematis partem longè cultiſfimam , huic ar
gumento impendit, in quo cum ipſo Vulcano de artis gloria con
tendiſſe videtur, ingeniofiflimus Poëta, ille ne coelo an hic ſtylo
potior eſſer; ille ne pulchrioribus rerum figuris ac lineamentis,
‫آتا‬ an hic verborum inſignibus, ac pigmentis clypeum adornaret .
atque eadem ratione Myleſiarum ſcriptores,arma magica arte
impenetrabilia, autgladiosincantatos , pafſim proponunt,illud
credo innuere volentes, cos qui fortibusarmis inſtructi ſunt , mi
ra maioraque viribus humanis efficere,ſecuros nempe periculo
rū & vulnerum ,quæ cæteri reformidare folent, Quamquam vbi
præfens neceſitas vrget,arma quælibet etiam exianco contexta,
îtrenuis hominibus, pro æneis eſſe debeant, quibuscum hoſtes
TE
audacterla eſſere, & fundere etiam ac fugare poffint:fic eniin M.
he Autonius à Muti na profectus cortices profcutis militibus ſuis de
dit; & Spartacus non alia quam ex vimine habuit quæ corio tegê
rentur,ſicut hodie Turcarum Prætoriana phalanx thoracibus li
‫اسن‬ neis,ſeu lanà intergeminas ſindones'crafliori filo compreſsà , & in Solymano.
ent interpunctà pro munimine vt louius auctor eft vtitur; eoque etiã
comm
Ilinc
 634 DE STVDIO MILITARI
nuncincuriæ militia redijt,ve negle&is armis, quæ gliſcente fena
ſim percaſtra mollitie,grauia videri coeperunt,abiectaque cafli
de , & thorace lineo ne quidem affumpto ,miles celerrimè nu
dus in aciem prouolet , & facillimè etiam inermis cædagur. Qui
mos hodiernæ militiæ ,velutmelioridiſciplinæ cótrarius,non ob
ftare deber,quominus antiquorum diligentiam miremur , qui
magno ſemper delectu vſi ſunrin armorum æftimatione, vndeex
lib. 1 cap.10
arric. 13 . Iulio Polluce commendabanrur præcipue apud illos thorax , Ar
ticus;galea Bæotica ;pileus, do pugio Laconicus , fcutum Argolicum ;
arcus Creticus,funda Acarnenfis,iaculum Aetolicum ; enfisGalli
cus; & bipennis Thracia , non aliter ferme quam hic in Italia
proerium ſui fecerunt non vulgareclypei, Parmenſes;carri Pla
centini;tentoria Cremonenfium : enfe's Taruifiorium ad Saraual
lum ; lancee Papienſes ; galex Mediolanenſium ; calcaria , Vi
terbienſium ; Piſtorienfespugiones;equi Neapolitani;&puluispy
io quæſtioni. rius Ferrarienſium , fi tamen Philalethi polytopienſi fides in his
bus Forcian. habenda eft. Sed præter armahæcantiqua laudata à Polluce
inuenio quoqueStatium plurimaalia commendaſſe à locis in qui
bus, vt par eft credere ,ipfa aut maiori copia reperta , aut preſtan
tiori arte fabricata, ita enim jllelibro primoAchilleidos
Feruet amor belli concufafque erigit vrbes
Aera domant Temefa ,quatitur naualibus ora
Eubois , innumera refonant incude Misena .
Piſa nouat currus . Nemee dat terga ferarum .
Cirrba ſagittiferas ceriatfiparepharetras
Lerna grauesclypeoscafis veſtire iuuencis .
Dat bello pedites Aetolus, & afper Acarnan
Argos agit turmas, vacuantur paſcua diris.
Arcadia , franatceleres Epiros alumnos ,,
Phocis & Aonid iaculis ranefcitis umbra .
Murorum tormenta Pylos Meffanaque tradunt .
Nulla immunis bumusi
Sic Lucanus Armenios ardus a & Geticos neruos plurimi feciffe
depræhenditur
Armenioſque arcusGeticis intendereneruis
Epigramma non ſecus ac Martialis Dorica venabula ,
23. libro . 1 .
.

Dorica quàmcerto venabula dirigit ichu .

Id
 LIBER ' SECVNDVS . 635
el Ideftè Doride in qua mons.Pinduserat optimæ ferax materiæ ad
ft. haftilia . Nam hæc vna fuit cauſa vt armain prærio haberentur ,
ſiex optima & maximè ad id conuenienti materia conftarent;
quemadmoduwaltera fuit ſi à præſtanti aliquo artifice elaborata
fuiſſent ;, cuiusmodi erat ille Lycaon Cnoſius nogespantosòs ſeu
CU gladios faciens quià Virgilio artifex fuiſſe dicitur eius enſis quem 9.Aeneide
Aſcanius dedit Eurialo
. humerofimul exuit enſem
Auratum , mira quem fecerat arte Lycaon
Cnoſius,atquehabilem vaginà aplarat eburnà
& quemadmodum Pobucivarij armorum Fabri enumerantur , lib.7.cap.io.
0. πχνί2 τόπλων ασπιδοποιοςθωρακοποιοσ μαχαιροποιός δορυξάος cus .13
larius, thoracum confector,Galearum faber , gladiosfaciens baſta- luk fi.de Im
munirat.iure
rum policor ;, ſicin Iure Ciuili Buccularios cos efle interpretor
qui galeas faciunt,ex ea galearum parte que Buccula dicitur,im
23 polito nomine; & ibidem cum Turnebo policores pro polionibus lib.9.cap.16
lego, eoque nomineintelligo Samiarios,, qui arma,gladios,galeas
que poliebant. Materia vero non quæuis apta erat armorum
confe& ioni,fed baftaverbi gratia quæ fraxineæ nõeſfent,qualem
fuiſſe Achillis memorant, pro nihilo ducebantur : quia vt inquit
Plinius obedientiffima quocumque in opere frxinus, eadem corylo ha- libro 16.
fis melior ,cornu leuior ,forbolentior: quamuisfi Virgilio creda-
muspon Fraxinus modo ,ſed Myrtus haftilibus faciendis. opti
ma fuit
Ar Myrtus validis baffilibus: & bona bella 3. georgic.
Cornus : Itureos taxi torquentur in arcus .
eodemque modo capulos , & manubria fieri ex olea Homerus te
ftatur seañor Gjasvor : Scuta e falice, ac vite Theophraſtus laudat
icta enim pro tinus plagam contrahunt , ſed ſalix leuior , & obid
+ ea magisinvſu quam ficus tilia betula populus , & alia denique
ligna alijsbellorum vfibus inſeruiebant ,acalia meralla alijs in hoc
opere præftantiora habebātur.vnde non illisallenrior qui Glau
cum inſaniæ arguunt
Quod cum Tydide. mutaritprotinus, arma, do
Aurea donarit fibi reddenti area,
quin imo arbitrorcum Plutarcho non . admodum iniquam fuiſſe contra Stoi.
permutationem , propterea quod arma ferrea magis vſui fint pu- cos.
gna:
 636 DE STVDIO MILITARI.
in vica Agri- gnaturis quàm aurea nam quemadmodum inquit Tacitus: Akm
cola . rum nec tegit nec vulnerat .
6. Altera nota præftantiæ armorum eſt, vt fint leuia dvexpedita
Volenia o ex quo facile tractari,ac quocumque ſine impedimento conuerti, &
pedita. geftari diutiffimè poſſint, qualia militibusRomanis fuerunt qui
facililorica, & miſſili pilo aut lanceis tantumaſſultabant, vteban
turque ſimpliciffimis armis ad multiplices vſus ; ac proinde, hoc
in hiſtorijs maximam habet admirationem , eos in prælijs pro re,
pro loco, pro tempore punctim , cælim , quominus ,eminus eodé
telo hoftem petere folitos: quamobremvt pondus noftris dema
tur, quod in cauſa eft ne idem facere poſſimus, vtiliſſimum eſſet li
nunc reftituererur thoracum Thracium ſtructura', de qua tan
in Atticis .
quam de re præſente,atquc ex arte nota meminit Pauſanias , cùm
Sauromatæ , inquit, ferro carerent nec emere aut commutando
illud habere curarent,abundarent autem equis, illorum vngulas
collectas ąc repurgatas in bracteas fecabant : indeque neruis
equorum aut bouum ,in formam ſquamoſi.corijſerpentis conſue
bant, in eam formam qua folet effe nux pinea , adeoque affabre
ex illis libi loricas concinnabant vtneque vſu ,neque elegancia
5
Atticis.quæ ex ferro erant inferioreshaberentur; verum opus ef
fet vi eodemtempore fulminalia illa cellarent, quibus nulla hos
die arma imperuia funt, niſi ea quæ proprer grauitatem geftari
nedum ab equite poſſint; atque hæc cauſa fuit cur milites cum
nihil etiam in leuibus preſidiſeſſe intelligerent,vtraquetanden
neglexerint,magno vt antea dixidiſciplinæ difpendio. Antiquis,
autem quibus non tantæ violentiæ miffilia fuerunt,arına ea place.
bant,quæ non ita tutum militem præftarentquaſi propugnaculd
aliquo cingeretur , vnde nec pedem efferre ,nec excurrere huc,&
illuc pro occaſione poffet: etenim præter iftud incommodum ,,
huic inſuper alteri grauioris armaturæ tegmen obnoxium eft ,
quodvt aduerfus ictus impenetrabile, ita impetu bostium prouolutis
libro 16 . inhabile eft ad refurgendum , vel Cornelij Taciti iudicio ,qui in
bello Sacrouitano, hoftes ita armis grauatos fuiffe narrat , vix vt
ſe mouere potuerint,eoque Romanos fecuribus ac bipennibus
vticoactos,quibus veluti murum illum virorum rumperent,quin
etiam furcisalios rem geffiffe, hofteſque fic inepte armatos in
terram deieciſſe ac confeciffe . Quod apud ſe perpendens Iphi
Cra :
 LIBER'SECVNDVS. , 637
crates duxpræftantiffimus ac quantiinmilite agilitas facienda ,
efferconſiderans, ferreos militum ſuorum thoraces in lineos con
mutauit, quales Homerus Aiaci Oileo antea tribuerat, & fcuta ac
clypeosad formam longe minorem redegit.Nec minus poftea ,
exoleſcere ſenſim coeperunt,tegumentailla fquammacim conter libro 16 .
xta ,quorum figuram , acvſum fic eleganter expreſfit Marcelli,
nuserantautemomnes cateruaferrate itaperfingula membra lami
nis teéte , vi iunctura rigentes compagibus artuum conuenirent, hu
manorumque vultuum fimulachraita capitibus diligenter aprata ,
viin bracteatis corporibusfolidis , ibitantum incidentia telapollent
barerequaper cauernas minusas , &orbibus oculorüadfixas parcius
vifitur, velqua perſupremitatesnarium anguftifpiritusemittuntur :
nempe clibanariosequites intelligebat,ſic à clibano hoc eft tho
race ferreo quo pectus tegitur nuncupatos, ſeu quod tota ſpecie
ferreà fic contegebantur , vt tamquam panis,ita ipſi clibano vn,
diqueobtecti obducique eſſent. Gallis verocrupellarij diceban
tur, ictibus inferendis ipepti,accipiendis impenetrabiles, de qui
bus, etſinondumplane conſtet apud prifcorum verborum arbi
tros quid ftatuenduin ſic , intelligendus tamen eſt de his locus
Nazarij in Panegyricoque illa dicitur fuiffeSpecies,quam atrox vi
fu ,quamformidolofax operimentoferri equi atque bomines obfepti.
& Claudianusetiam non alios hiſce carminibus defcripſit de 6 ,Honori;
Vt chalybe indutos eguites, dinare latenies conſul,
Vidit Cornipedes ; guanam de gente rogabat
Ferrari venere viri ? que Terra metallo
Naſcentes informat equos ? numLemnius auctor
Addidit Hinnirum ferrafimulacbraquebellis
Viua dedit .
Hi igitur quod dicere antea inſtitueram neglectui habiti funt,
ctiam forente Imperij Romani diſciplina ; nec iniurià fanè,quo
niání veVegetius optime ſentit cataphracti equites propter muni, lib.3.Cap.24
mina qna gerunt vulneribusquidem fuxi,fed propter impedimentum
& pondusarmorð ,capicos facileest. imo vero cùm renaſcentis in !!!!!!
Italia diſciplinæ melioris temporibus, Albericus Balbianus , qui
tunc inter Italosduces,primum illuftris famæ locum obtinuerat ,
ſuos in cataphractorum morem inſtruxiſſet , adiuuento hoc
conclufæ duplicisque galeæ genere, quo nunc maxime ytimur,
&
 638 DE STVDIO MILITARI.
& Gothico nomine Helmeccum vocitamus , ac equos inſuper
bardismaioribusex recorto , &inauratocoriovndique vſquead
genua protexiſſet,capitaqueillorumfrontalibusferreis,ftilo pro
minentearmaflet, quoincitatisequis,hoftis congreſſu feriretur:
hæctamen decoraBardarumtegumenta , quorum geſtacione,ho
minesiuxta ac æqui defarigarétur, minuſqueexpedite pugnarēt,
tum etiamquod nihil hæcprofutura credebant aduerſus canna.
rum chalybearum glandes;Italus pariterac Gallus ita maturère
liquerunt, vt ne quidem veitigium vllumeorum relictumſit , ni
fi in arcibus quorúdam nobilium , qui hæc proſpectaculo rudio
ris æui ſeruant, quemadmodum , &multa aliàeiuſdem generis, vc
callides grauésnon fàtis polica manu fabricatas; & thoracesſpif
fos partim ferreos , partim coriaceos,parrim feltrinos , linolana .
que conſutos; fimilimodobracchiaferrea ; & manuum chirothe
cas;tum inuſitatæ magnitudinis calcaria , & ocreæ nullo prorſus
commodoin anteriorem partem reflexæ . Quæ omnia mutara
iam bellorum ratione non euilueruntmodo detrira vfu , & obſo .
leta ; ſed deriſuif eriam habita penitus conciderunt.
7.
Deniquedebentarnia conuenientem habere formam , aciu,
vi mpiraos ftam cumcorpore proportionem , ne militesiplis induti,videan .
conuenientia tur porius conftriétialligatique vinculis,aut nudi inermeſque.
.corpori.
pugnare,quàm ornati.Quamobréhabenda eſt diligenter ratio cũ
hominūin ſpecie,rum & nationóquæ viribuspræcæteris pollēt,
vt conuenientia fingulisex ftaturæ & lacertorum modoarma ,
concedantur; & neillud fiat quod luuenalis repræhēdit,ſilicet vt
Satyr. 11 . loricam pofcat Achilliji
Therfires ,in qua fétranſducebatVlyles.
aut Aiacis clypeum , quem Homerus ob molem , pondus , &
coin
quadram faciem inftar turris fuiſſe dicit
Tum molem Clypei turrimurlut extulit Ainx
vel formoſusNereus vel Thytides exiguúš fibiconuenire ftultè
exiftimet : Sicut enini giganti Philistino cuius fola loricacum
i
Rezu.c.19 haftili ,ponderiserat quinquemilium liclorum åris,hoc eft du
centorum circiter, & triginta trium librarum Romanarum , quæ
duodecim vncias pendent, pro fingulis ficlisquatuor drachmas 1

ſumendo , non hæc, & alia armaquæ tantumdein ponderaffe

Hugo Sempilius oftendit , oneri fuerunt, & fi vix robuftiffimus
du
 LIBER SECVNDYS , 639
ducentas libras ferre noftra;æjate poffit: haud iniurid tamen . lib. 3. de ma
id alià ,longè
cùm Saul Rexvellet minoris ponderis arma Dauidi adole- them. diſcip.
centi aptare ipſe ea depoſuit , & ad arma ſua ſolità , ba- cap. 2.
culum nempe , & lapides conuerſus eft , quibus in Philiſtæum ,
præualuit . Ex aduerfo autēGallos tanto facilius.Romaniprofili
gauerunt;vt inquit Liuius, quod fcutisipforum oblongis ſed an
guſtis,quos patrio nomine vtobſeruar Pauſanias Thyreos vocant,
valtam corporis molemcontra pitorumictus tegere non poſſent;
Indeque Gothi, &Sueciqui pracero funt, & validiſſimo corpo . Oiaus lib.7
re , arma.omnia ſua habent ſupramodum reliquarum'nationum
INC prægrandia , balliſtas nempeinflexione difficiles , & maximè ri
gidas ; gladios prægrandes , & ſolo pondere noxios ;, haftas au
tē adeo liberè protēſas,vt quandoque duobus aut tribus pedibus.
longitudineexuperent láceas ſeupotius fariſſas inimicorü. Erca
dē de cauſa.Turcę incuruosſuosacterribiles gladios fiue fcimilar
tas,quos falcasoscũ Virgilio dicere poflis, qualē Perfeo tribuunt
. Poetæ ;Heluetijque grauesſuos, &prælõgosenſes facillime rocātei
quibustamenconuertendis non æque Galli ac Icali(paresinue.
nirentur.His igitur incommodis.vtobuſamirent Romani, & li
lingulari fuerint in omnibusanimimagnitudine, & iudicio ,non
uerititamenſuntarmorum formama Samnitibus accipere cuius
‫تر‬ pofteaexcolendæ , & prout illis commodius videbatur effingen
dæ , adeo ftudiofi fuerunt,vt fingula tela , lcura , galeæ , peltæ ,
thoraces , ſuis apudillos menfurisconftarent, quaspræterire
nefas fuiffet; vtapud Polybium , & ejus. commentatores Patri
cium ac Lipaumvideri nullonegotiopoteft .Quamquam fimi
hiliberum eftdicerequod fentio , videntur illorum bafta , lon
giores ; & gladi è contra breuioresaliquanto fuiſſe quàm conue
Biens effet,fi tamen verum eftquod inquitLeo Imperatorerant lic o appdebel.
libis ar.
autemRomanis , &Macedonibus baſ a fexdecim cubitorum longi
tudine, quasnuncvſus nofternon requiric;hacenimmenfura ſarillä
Romanæ ,noftris quæ ad fummum pedibusſedecim terminantur
dimidiafermeparte longioresfuiſſent: degladio veroHiſpanico
quem Romani dextro femori alligatum geftabant, refert Pyrº
rhusLigoriusantiquariorumvt à Budeo vocatur diligentiffimus »
quiquein quadraginta librosconieceratquäquid peruenerat ad
nos veterismemoriæ à SaturnoRegeItaliæ ad Iuſtinianum vſque,
Augu .
-
 640 DE STVDIO MILITARI.
Auguftum vt időmet in libello deRomanisantiquicatibus tefta
rur Hic inquanirefergladium Hifpanicumquantum extribus
aut quatuor quos ipſe viderat ex antiquisfepulchris erutos,con
ijcere potuit,duos tantum , &ë viginti polliceslongum fuiſfe ; quod
fi ita füit,mirum eſt profecto quanam ratione,eotam fcite cæfiin
punetimquevei poterant , etiam ex equis pugnantes , quomodo
etiam tantas cum illoftrages edere; quantas Liuius contra Mão
1.Decad.4.. cedones ; & alioseditas referthis verbis nam qui baptis , sagittiſ
que, & rara lanceisvulnera faltavidiffent, cum Græcis Ilirjisque
pugnareafueri , poſteaquam gladio Hiſpanionfidetruncata corpora ,
brachijs abſeifis ac tota cervice defella, diuiſa à corpore capita , pa
tentia vifcera , & fæditarem aliam vulnerum viderunt, aduerfas
que tela, quofque viros pugnandum effet pauidi vulgo cerinebant.
Verua quoniam hocloco nequanquañ mihi propofitum eft
deſcribere quam formam galeæ , quam thoraces , aut fcura ha
beredebeant: fatis mihi eritex peritorum in hac replacicis lba
tuere, quod armorum quæ defenfionis caufa geruntur, ca debet
effe ratio , eaforma, ac pondus, vt ficut ipfa militesdefendunt ,
ita , & defendi à militibus commode poffint ; offenfua vera
tanto meliora æftimandafunt, quanto tractatu faciliora, & quan
to magis eminus hoftes offendere pollunt , ex eo enim factum ,
fcribit Vegetius, quod Martio Barbulorum legio , multasac glo
nofas Romanis Imperatoribus pepererit victorias , dum certo
religenere çam homines quamequos eminus feriebant, priufqu.
amnonmodo ad manum , ſed ad iactum poterat perueniri . Et:
eadem ob cauſamParthi Roinamos fagittarum nimbis oppreffos
priuſquam pila expedire poffent,non femelvicerunt.Hodieque
eciam experimento depræhendirur equeftremeorum militiam .
quilongioribus cannisvtuntur in Belgio , longe apriorem effe
bellicis factionibus , quàm Germanorum qui breuioribus.licet.
quinis ac ſenis fclopisinſtructi in proelium deſcendunt, in quo
multorum opinio eft nihilvnquam preclari illos feciſe, ve merito
Romani gladios fuos tandem longiores fecerint,pendenteſque
à finiftrageftarint, qui etiam hodiemospermanet, contra quàm
vfitatum olim fuiffe docept Polybius in fragmento libri ſexti,una
innotis adili. cum fcuto enfos; pendens ad dextrum fomur , & Horatiuslaudatus
lib.i. cap.22. & Steunechio in bistverſibus: sed ..
 LIBER SECVNDVS . 641
Quoquo fcelefiriuris , aut cur dextris
Aprantur enfes condici
quos tamen potius cum Porphy rigne , & Gualtero Cabautio
interpretandos cen eo demanu dextra,qua gladij regunrur,qua
fi dixiſſetPoeta cur Stringitis gladios in vagina iamcondicos? &eo
dem modo locutus fuiffet,quo poftea Valerius Flaccus in fexto .
Argonauticon ,cùm dixit infignis acinacedextra.Cæterum vt Ro
manorum armaturæ non ſemper tum ſub Macrino,enm alijs tem
poribus, vna eademque forma fuit, ſic notant Diodorus Siculus,
& Aemilius Probus immutata quoque fuiſſe Athenienſium arma
fub Iphicrate , cùm enim ante illum Imperatorē peditesmaximis
fcutis, breuibusque haſtis, & minutis gladijs vterentur,ille è con
tra peltam pro parma fecit ,vt ad motus cõcurſuſque eſſent leuio .
res,haftæ vero modum duplicauit, & gladios etiam ſolito longio
res,geftari à milicibus ſuis voluit .
Hæc igitur fine quibuspugnarinullo modo poteſt, primùm 8.
quidemin armamentario reponenda ſunt,deinde vero multa aliainDeniquemul
alia racena
quæ in quoliber belli genere , non minimum vſum præbere cer. lentur quain
nuntur, ſeu iter'expediendum fit , ſeu caſtra munienda , ſeu op- 'armamento.
pugnandæ fint, autpropugnandæ arces , feudenique milites resrüsad ufum
busalijs operam ſuam accommodare. debeant, quoniam vt in de conferma
quit Vegerius Legionon tantumnumero militum ,fed etiam genere ridobens
ferramentorü vincere confueuit, qualia ſunthoc præſertimfæculo ib.s.cap.as
vfurpata Haft& breuiores longioreſque, quarum loco antiquiſua pi;
fa,tragulas,verura ,gefayacrides ,cateias ,& mazares dequibus
vltimis Alciatus nefcio quid in parergis dubitat, habebant . Ho- cap.15.lib.s
labarda ſeu fecures bellicæ eo nomine barbaro , laciniſſimis au
& oribus louio , & Pontano appellatæ , forfan quafiLaborde quia in hiftor.
náßenLydorum lingua fecuris dicitur,vnde Labradea louem in lib.de Sermo
Caria appellauere ,manu ſecurimrenentem ,ab Arfelide,victo Ly.nc.
dorum Rege impofitam , quam ferunt Herculis ex fuperata
Hippolita Amazone fuiffe , & ab eo Omphalæ donatam ,à qua ,
poftea ad Lydorum Reges peruenit , ita vt nobis fit Labardifer
idem qui & naßgadtws. Falces murales quidem , aut eodem
3
vfu quo Cæfar meminirincommentarijs belli Gallici, aut re - o libro 3.
Tales quæ longioribus contis indiræ , colatorios funes quibus an
tennæ fufpenduntur sepente præcidunt. Tormenta muralia de
SS quibus
 642 DE STVDIO MILITARI .
quibus poftea ſuo loco dicemus ; fiftulé maiores quasmuſque
tas vocant, & mediocres feu Arcabulij; puluis nitratus, & materia:
omnis quæ ad eius , aut ignium artificialium compofitionem re
quiritur : funes,ad incendendum puluerem præparari; pile ferree
aclapide &maioribustormentis inferuientes: glandes plumbea , &
matricula in quibus conflantur :Sphere minores è ferro excausto
ad incendiapræparatæ ,ac maiores etiam quibus. Bombarum no
men inditum eft ;circuli incendio inferendo ex pice,& refina, fa
&ti; pilæ adincendenda.operadeſtinatæ ,ſeu pyroboli; ſalis,picisa
nitri, sulfuris.,bituminis,carbonum ,lignorum , quantum fatis eft;
oleum , quod mixtionibus ignium inferuit, & feruensin hoftes et
funditur, quomodoRomanos Iofephusexcepit,ahenis bullienti:
bus in eos immiſſis,quæ ipforum connexionem foluerunt; & cum
maximo dolore emurisdeturbarunt præcipites, oleo nimirum .
çelerrimè per omnia ſe fearmainfinuante, & tenaciſſime carnem
depaſcente, ob pinguedinem ,quæ -ſemelaccenfanon facile refri .
geratur; pinna férrezoblongæ ; ftipites pinnis geminis.armati :tris
buliſeurumices,& tricuspide: claui vijs impediendis : Scale,minon
resgeſtacoriæ cum ſimplices,cum erismate fultæ ,ſeu: quæ ter
tium habent tignum , quod obnirentis fülcimenriloco eft, & ma ..
iores quæ murisadmouentur ; funes:e: lanis. caprinis , de quibus:
lib.z.teinta
ftica
Varro dicebat vt fructum.ouis,dlana adveftimentum fic.capraw..
pilos,miniſtrat ad,ufum nauticum ,& bellorum tormenta deſideran .
tur inſuperrudentumvoluminazharpaganes; equina fuga i funes cue.
rules, ; tabule.abiegnes, Gerrafeucrates poft quas tormenta .col
locantur,aut ad expediendum fubitarium pontem ,cum trabibus,
paliſqueferratis. præparatæ ;item ad moliendam.terram & ope
ra foſfarum facienda;ligones:; unci ſeu roftra, pala, rutra:,corbes,
dorſuarie ,farraca ſeuvehiculacruſitilia;bidentes, & id genus alia.
habenda quoque fabrilia inftrumenta dalabre, afciæ , ſecures;quas,
cum bipennibus eafdem effe, nemo,quod opinor, inficiasire PO- .
terit, quirationes aliquando leger,quas incomparabilis philofo..
copil .
phus &in omnipalæſtra priſcæ recentiſque do& rinæ admiracu .
lum vſque verſatillimus Fortunius Licecus,in erudiciſfimo.Com .
mentario ad Epei ſecurim.collegit, cuius fane editionem : nemo
bonus eft ,quinon cupidè præftoletur , camquamopushominis
quiſuiscultiffimis , & numerofillimis. libris ,mirum in modum
lis .
 LIBER SECVNDVS . 643
literariam Rempublicam exornauit.In eorundemque quoque
fabrilium iuftrumentorum cenſu habentur Serra , du Runcine
quibus ligna dedolantur, ſerrantur, læuigantur, quod Runcina
rum proprium eſſe,adeo dare oftēdit Arnobius obferuator pro
prietatum accuratiſſimus, vbi gentilibus obijcit ſimulachrafua
großphis raſa ,deſcobinata limis , runcinarum levigata deplanis ,
ve Hermolai Barbari & quorundam aliorum error defendinullo
modo poflit,qui verba illa Plinij ad incitandosRuncinarum raptus,
de ſerra materiariorum ductili illa & magna,intelligenda autu
mant : Portatiles denique cymbe ſeu lintres traijciendis flumini
bus , Naues cæteraque inftrumenta pautica neceſſaria ſunt . At
que ad hæc omnia paranda, officine,acfornaces cum ferro ,ære ,
plumbo,ferramentis, ac opificibus fabris fcilicet ligvarijs, inftru
&toribus, carpentarijs , fe rrarijs , fuſoribus dendrophoris, cento
narijs, loricarijs, figulis , ſimilibuſque alijsfabricenſibus longa &
erudita recenſione explicatisà Vvolfango Lazio : & ex officio ad
iter expediendum, ad caftramunienda,ad hybernorum ædificia
fabricanda, admachinas,turres,propugnacula , cæteraque qui• lib. 4.com .
bus expugnantur aduerſariorum ciuitates vel defenduntur pro. Reip.Roni.
priæ ,excitanda,præparatis,& abſque quibus foret, incaflum ef
ſent tot inftrumenta ſuperiusenumerata ,quorum omnium tamē
expedit habere bono ordine repofitam , & digeſtam copian in ,
Armamentarijs, pacis belliquetemporibusſummopere vtilem ,
cùm illorum ſint ornamentum inſigne, horum vero adiumen
tum plane neceſſarium :
Hæcautem omnia cùm nõ alio fineinquirēda ſint,nifi vt machi- IX .
nationi inſeruiant, quàm Vitruuius inter Architecturæ partes ter- Partem ar
tiam facit, & libro lui operis decimo explicat ,eam ob rem de machina .
machinis ipſis quantum fatis eſſe poſſit, adipfarum vſum vtilita
temque percipiendam ,dicendum mihi eſſe intelligo , qua in rer
non multum folicitus ero de ipſius vocis ungarn etymologia ,
vel ſignificatione varia, qua nonnumquam refertur ad conatum
aliquem ,conſilium quo decipere hoftem conamur,machinatio
nem , & excogitationem inſtrumentorum ad quodlibet opus per
ficiendum ,maxiinè vero ad machinas bellicas quas Græci énezó
a $15 dicunt, & ad cætera opera quibus in bello vtimur. Vt nec
de machinarum origine contra Græcos , aut potius contra Plu .
SE 2 tar
 644 DE STVDIO MILITARI.
ju pericle tarchum & Diodorum qui Artemonem Clazomenium earī aucto
libro 13 : rem faciunt; vindicias inſtituam ; ſeu pro Romanis , quos machi:
libro 1. nis vſos fuiſſe etiam ſub Regibus ipſis,cõftat ex cepſu Seruij Tul.
lij apud Titum Liuium , addita inquit huic clafli due Fabrum cen
turiæ, que fine armis stipendiumfacerent , datum munus ut machi
nas in bello ferrent : ſeu pro Hebræis alijsque populis,ex quorum
inſtituto credibile eft,Moyſem locutum fuiffe ,cùm ifthæc in Deu
teronomio præcepit ,fi qua autem ligna non funt pomifera , sed
agreſtia, & in cæteros apta vfus fuccide d infrue machinas ,,donec
capias ciuitatem , que contra te dimicat . Et vero licet Moſes non's
tam expreſsè determinaſſet machinas ſuo tempore fuiſſe in vſu ,
potuiſler tamen illud ex conſecurione rerum quas narrat,facile
deuteron.1.
ver, a8 . inferri, nam cum illiustempore , & quod præceſſit: vrbes magng
@ad cælum vſque munitæ , vt fcriptura loquitur,expugnatæ tan
dem fuerint,in bellis Regum Seon, Moab, Heſſelon , & Palæfti
norum , quis credar dolabris tantum , & ligonibus moenia hæc
diſiecta fuiſſe, aut fame captas illas vrbes . Deinde Ezechiel me
minit machinarum tanquam ſuo tempore vfitatarum ,circundabit
te munitionibus, & comportabit aggerem in gyro, & cleuabit , con
tra te clypeum , & vineas, & arietes temperabit in muros tuos . At
enim , vt quod magis yrger conſectemur ,machinarum dequibus
fermo hic nobisinftituendus eft, aliæ ſunt oppugnatoriæ quas Vi
truuius capitibus decimo nono, viceſimo, vigeſimoprimo defcri.
bit , aliæ repugnatoria de quibus capite vltimo eiufdem libri tra .
Etat ; omnes vero antiquæ ſuntaur nouæ,feu recentes;& vtraque
vel inuentione,aut opere mirabiles,vel ex earum ordine quæ cer
tis,& communibus regulis,ad bellicos vſus fabricari ſolent, vt te.
ftudines , falæ , ſambucæ ,exoftra , tollenones, & tormenta no
ftra curulia , quibus veterum machinarum forma, ipſaque adeo
Archimedis officina concedant neceffe eft .
2.
Que ſua no
Harum autem , & fiinter ſe non minima ſitcùm in vſu, tum in
uitate hoftes compoſitione differentia, pari ramen omnes ſuis quæque tem
terreni.
poribus vtilitate fuerunt , maximumque femper, ex ſui nouitate
hoftibus inculerunt terrorem : Nam vt verum fit quod Genuenfes
in bello Clugienfi contra Venetos ſuſcepto, & Peruuiani , alijque
orbis nõita pridem cogniti incolæ ,in primo Hiſpanorum ad eos
aduentu ; & Perle Selymo Armeniam inuadente, tormentorum
noftro
 LIBER SECVNDVS . 645
noftrorü inſolentià,cùm primüillis ftrepitu, fulgore,ftrage,inno
tuerunt, ita ftatim confternati fint, vt viribus ac confilio penia
tus deftituti , facilem de ſe,fuis hoftibus vi& oriam præbuerint.
At certè non minus antiquæ illæ Romanorum , & aliarum gen
cium machinæ quæ nuncludibrio forent, Cordatiſſimis etiam how
minibus mecum acftuporem inijcere conſueuerant; hinc enim
illa Adualicorum expugnacio , qui vbi fuis muris , turrim ingen
tem ad moueri viderunt, nouàatqueinuſitarà illius fpecie com
mori , legatos ad Cæſarem de pace miſerunt, qui ad hunc mo
dum locuti non fe exiftimare Romanes faneope Deorum bellum ge
rere ; quodtante altitudinis machinationes tāla celeritalepromoue
re ,& ex propinquitase pugnare poffene,ſe fuaqueomnia eorum po
teftari permitteredixerunt. Sed numquid Belgis iftus,magisre
rum viuedođiGalli Saeffionesfuerunt, & quibus inopinata re
rū facies minus imponcre debuiſſet? attamen hi vineis ad Nouio .
dunum acis , aggere iacto, turribuſque conftitutis , magnitudine
ea operum ,quæ nec viderantantea , nec audiuerant quidem , &
$ celeritage Romanorum permoti, ſeſuaque omnia Cæſari permi
ſerunt: eorumque exemplo Bellumaci his etiam inducti machi
pis quarum vires, mirabilem que fabricam auditionè tantum ac .
ceperant,Bratuſpantium oppidum dediderunt. En igitur quo
modo rudes illæ , & indigeſtæ turres ambulatoriæ , rudioribus
foeculis , non fecus quam folertioribus iftis Bombardæ , formi.
dabiles inexpertis fierunt, nec iniurià quidem ,cùm nondum cir
cumuallaræ vrbes toc munimentorum operoſis molicionibus,
longe certius Ariere , vel Falis expugnarentur, quâ noftræ cor
mentis muralibus, quoruin etſi violentia talis fit, vt nulla maior
excogitari poſle videatur, neſcio tamen quomodo pertinaci ho
minum labore & folerria , ficiam elanguit, vt quamdiu ſuper 1

funt obleſſis lateres , terra ,cæſpites excitandis aggeribus ; tam

diu ſecuri degant libertatis conſeruandæ . Sed præter hanc cau
fam alia etiam afferri poteft quæ nobis æque ac vetuſtioribus illis
hominibus terrorem iŋcutere folet , ex noua aliqua & minimè
- præuila machinatione ; nempe quod inopina omnia mentem
grauiter percellunt, fonus tubarum inquit Tacitus , fulgor armo- r anral.
rum , quanto inopinatanto maiora effunduntur , & quod inquit Xe
sophouficut in muſicis noua queque, & floridahabentur inprecio, 3.Cyro p.
s! 3 fiin
 646 DE SI VDLO MILITARI
faolinrebus bellicisinows inuenta exiftimanturlonge iluferiora quo
nia hæc queuntmagishoftes decipere, nec vlli in bello conatus felis
ciorem exitum ſortiuntur, quam'de quibushoftis minime ſuſpi
carur:indeque Hulius Cæfarhyberno tenpbre, & proutTrãquil
lus loquitur fparciffimis tempeftaribusyvel infidofe æquori com
mittere ,velad alias expeditiones proficifcifolebat ; quo facilius
incauti ; & imparatis hoftibus fuperuenirer : quoniam repentido
na omnia, & impræuiſa,ipfa quoque cum rebus cogitationes, &
confilia inuertunt,neclocum vllum remedijs præbent,quæ mul
roante temporeparari oporruerat; ex eoque tam copiosè àCi
4. caſculan. cerone difputatum eſt, peicipere ac præſumere oporterefapiena
tem omnia , quæhomini acerba , & grauia accidere poſſunt, ta .
lique præmeditatione leuiora illa , & perpeffu difficiliora effici :
Quod præceptum quia neglectum fuit à Pompeio, quife multis
modis Cæſare ſuperioremelle perfuafum habebat , propterea
libro 42 .
factum inquit Dio Caffius , vt præter opinionem fuam vi&us, ne
que conſilium , nequefpemfortune denuo periclitandæ capere 1

potuerit,& exaduerfo Aeneasvt fe nihilyfiquam eiuſmodi com

millurøm oftenderet ; iſta de fe apud Virgilium vera cum lau
de prædicatiibu..stavili
Aeneide non olla laborum .!!';^} ou
: Virgo, noud mihi facies , inopinate furgie :
Omnia percepi ,atqueanimomecum antèperegi.
Sed clades præuideri poffunt,non item machinæ , & nouainuen
ta , quorum plerumque ratio non aliunde quàmex damnó' quod
inferunt percipitur, quemadmodum in expugnatione Caicétæ cõa
tigit , quum Petrus Nauarrus tectis nauibusad murum obfeflä
arcis propius accedens , infcijs Gallis , & rem nouam inaudirama 1

1
que non animaduertentibus , cuniculos egit; deinde immillo in
puluerem tormentarium igne, muri non exiguam partem di
ruit , militeſque non paucos eadem ruina pariter oppreßit ;vnde
cæteris attonitis, arx illa munitiffima , tanta omnium admiratios
ne capta eft ,vt nulli'muri ,nullæ vires humanæ Nauarricunicu ..
lis refiftere poſſe videretur.Sic in pugnaad Tarum commilla quia
Epirotarumſeu Græcorum equitum bellandi ratio nondum Gallis
innotuerat, multi eorum arte ab ordinibusdiſtracti, vel acinace,
vel ferren clauä сreſifuerunt ; & viçillim Epirotæ fcloperodam
Bom
 LIBER SECVNDVS . 647
Bombardarumque fragorem anteainauditum reformaidantes,
ad quemuis earundem frnitum ,fugam capefcebant.Sed nihilta
men adeo formidolofum , & horribile excogicari poteft , cuius
non aliqua.tamdem ratione imminuarur periculum , modo tem
& vſus locum remedijs concellerint, vt exemplo nouorum
pus ,
fulminalium noftris temporibus innotuit, quæ parabili , & obuio
glebarum aliquotobiectu ,veluti carmine aliquo obmurmurato, libro 1 .
frænantur. Et idem antiquitusinElephantisobſeruatum fuit, In
Apulia inquit Lucius Florus melius dimicatum ef ,Curio,Fabrition
que Confulibus,iam quippe belluarumterror exoleueras; & C.Minu
cius quartæ legjonisbaštatus vniusproboſcideabſciſa , mori pollebel lib.3.cap.23.
beras oftendereri quin diuerfa refiftendi illis excogitata funtgene
raarmorum , quæ àVegecio referuntur ferme omnia ,nam Curn libro 7.
dius fecures , & copidas illis addic, gladios fcilicecleuiter curuatos,
defalcibus fimileso queis belluarummanus appetebant: in quibus
verbis obiter poto manus; etiam belluarum dici , nec modo Ele
phantorum tancum vt Gramaticialiqui voluerunt ,fed Vrfi ,di lib.8 cap . 1o
vi precipitaturife ex aliqua rupe , manibus co & 36 .
cente Plinio urgente
operto iaciuntur imoilonge audentiorfuit loſephusquidextrum in cap. 12.
li.4.antiq.c.3
brachium pecudis vſurpauit, :1 .
Porro utex machinarum enumeratione,meliusob oculos po 3.
namus , quanrum jla terroris nouitate ſua fultæ , quantumque maxime mi
fimul periculi incautis hoftibus afferre potuerint ; placet in ijs rabiles cuins
primum recenſendis paululuin immorari , quas vthomimum modifuerunt
induftria, aut labor immenlus, aliauenon vulgariscausa , quaſi nus.

conatu ac vi mentis, vlera reliquarum ſortem effeciez lic earum

rerum priuilegio , quæ raro, alucintohito mbre fiunt, omnium
oculos in ſui conuerteruntadmirationem , vnde , & mirabiles
hoc nomine dici noniniuria: poffunt. Qualem in primisfuiffe
exiftimo , veab antiquiſſimis etiam exordiar, Equum durateum ,
fabricacum in Troianorum ruinamlab Epeo Panopæifilio , nec
vePlaurus, &Varro arbitrati funt;profeffionecoquo ,fed Archi
rectojạfigni , quicumfolvendisoti causà vellerfecurim ſiuebis
pennē , qua in equi illius fatalis molitione vfus fuerat Mineruæ
Deæ , quod fibieoin apanefaciendo, alexilio fqiſſet , dedicare,
eamque vt Ariftotelestialibro de admiraklig auditionibus nar
natin Temple Grace Minerinib , quoderaria Gargariaſeu Ca- numer. 1046
sí 4 Labria
 648 DE STVDIO MILITARI.
labria Italiæ Regione , prope Metapontum ſuſpendere; eMagi
tauit à Simmia Rhodio , vtepigrammate aliquo dedicationem
hanc fuam complecteretur , quod ille præſtitit carmine in Bi
pennis formam edita , cuius poftea explicationi, nonpaucorum
nec eorum quidem etriuio,ſed capitalium virorum Murcti,Sca
ligeri, Salmaſij, ac Fortuni Licecidefudauit induſtria; vt nihil
mihi opus fit,multa hic in dubium reuocarede Simmia& Epeo,
quæ commodius iam in doctiſſimiLiceti enyclopædia ,ad Epei fe
curiin , excuſſà, arque velutad Critolai trutinam examinata, ha
bere proped.em vnufquifque poterit . Qualis vero equus hîc ,
machina fuerit non ita planè certum eft, quin magna ſit de eo
lib.7.cap.59. inter auctores diſlentio , fi quidem Plinius, & Vitruuius machi
nam bellicam fuiſſe volunt,cuipoftea nómen Arietis indicum fue
rit,equum ,inquitille,quinuncAries appellatur,in muralibusmachi
ia attic HisEpeum ad Troiam inueniffe dicunt : atquehoc idem manifefte
quoque à Paufaniatradita eft,contra quam Poetæ , & Mythologi
ſentiunt,quorü opinioni licet fapientis non fit, quicquam in re ſe
ria concedere: iuuat tamen Virgilium , ita de Græcorum Atraram
Aeneide 2 gemate ,quo mirabilis.iftiusmachinæ beneficio Troia expugna
ta fuit loquentem hic audire ; nam Petronius in halofi Troiana,
breuioreft in eius equi defcriptione, quã adeo vaftæ molis opus
poftulabat; Tryphiodorus vero eundem tanta quidem venuſta
te, & eleganti acumine fictionum ornauit, vt'nunquam lectorem
fuum ſatiet,nunquamiterum plurieſque lectus non ſumoperear.
rideat ; fed totusquafirinflores , & amoenitates abit,dum crines.
auro,dentes argento., & oculos...
1. Ex glauco Beryllo fanguineoque Amethylto ,
aliasque partes alijs ex mecallisautlapidibus elaboratas fuiſſe dis
cit,noinconcinne forſan ,pro eiusrei ornatu quæMineruæ offerri
debebat vnde,& titulū ei fuiffe:dicit Hyginus DANAI MINER .
Babul.108. VAE DONO DANI. Sed parū tamen conuenienter ad ma
chinam bellicam , quæ tam vafta tot que bellatoribus foera erat .
Quare vtdixi præftar eius deſcriptionem ab biſee Virgilijcarmin
nibus defumere
fratli bello , fasiſquerepulfar
fi Ductores. Danaum , tot iamlabensibus annis:
:. Inftar montis. Equum diuinaPalladis arte
Ae di
 LIBER SECVNDVS 649 )
Aedificant, ſeetaque intexunt abiete coftas.
Vatum pro reditu fimulant , ea famavagatur .
Huc delicla virum fortiti corpora furtim
Includunt cæcolateri , penituſqnecauernas
Inger.tes,vterumque armato milire complent.
Statuam igitur vides coloream equi lignei, ea intentione à Græ
cis fabretaciam , vt ipſis diſceflum ſimulantibus , ea per dirutos
muros , & effracia complanataque Troiæ propugnacula , in vr
bem introduceretur, vndeidem addit
Diruimuſque muros , & menia pandimusurbis
ac poftea etiam
foandit Faralis machina muros
Fota armis . '
quod poftquam ex Græcorum voto factum eft, ipſi, tum quiine
! equialuolatebant, eum qui in infidijs tempus opportanum præ
ftolabantur
Inuadunt urbem fomno vinoquefepultam
eaquearte,Troianorum tādem potiti lunt,quos vt eiuſdem Poë
tæ verbis fabulam abfoluam
Neque Tydeidès, nec Lariſeus Achilles,
Non anni domuere decom , non mille Carina .
Enimuero quia hoc mirabilium machinarum titulo , non il
las tantum explicare deſignaui, quibus Vitruuiana hæc defini Ponies4 .XHT .
cio competir macbina eft continens ex materia coniunétio, qua ma- cisadBospho
rü Tboraciñ
ximas adonerummotus habes virtutes;ſed nomen iftud longe am og Darij in
pliori ſignificatione mihi vfurpandum effe duxi, videlicet pro Hellefponte
omniopere ad bellorum rationes pertinente , quod hominum calibro to.
p . I.
induſtria autlaboreperficitur, quomodo vocem hanc ungećmin
terprætari poſſe , ſupra docuimus, eã ob rem agendő hic fine vllo
diſcrimine mihi eft,de molibus foflis,aggeribus, alijſqueidgenus
molitionibus, bellorum causà præter cõmunem vſum factis; &
equo illi fabuloſo , Agamemnonis Achiuorum Regis factumad
dam ,qui, vtinqux Lucianusin Nerone , quo copijs fuis viam fa
ciliorem redderet,Euboeam á Boeotiarefecuit,medio circaChal
cidem Euripo relicto . Quod opus fi tibi Ludovice Comes admi
ratione dignum videtur; mirare potius ex vera hiſtoria pontem
quem Darius Hyftaſpis filius , & Perfarum Rex , cùm in Græcos,
&
 650 DE SIVDIO MILITARI.
& Scytasmoueret ,ad Boſphorum Thracium ,quoille anguftior
erat,per fpatium feptem ftadiorum opera Mandroclis Samij vſus
erexit‫ & ;زن‬cuiusoccaſione dicebat Plinius , deBoui permeabilis
lib. 6.cap.1. tranfitus , & alitum.cantus ,canumque:latratus inuicemaudiuntur
vocis etiam bumana commercia inter duas orbes Afiam videlicet
& Europam meantecolloquio ,nificumid auferuntventi. Neamul
tum ab eo diffimilis fuit Pons, alter quẽ huiusDarijfilius Xerces,
ad Hellespontum inter Abydum Aſiæ, & Seftum Europæ vrbes
cùın captam à patre aduerſus Græcos bellum profequeretur ,
eadem fermelongitudine inftruxit
Ifque Hellefponto pontem contendit in alto :
vt inquit Ennius laudatus à Varrone fexto de lingua latina.
cap. 3.dige: quamquam Petrus Bertius nõ vnicum modo ;fed duos ab eo pon:
Minouide
asgerib. tes érectos:fuiffeex Herodoto' oftendat, quod an imaſehabuerit :
inquirere non eft præſentis loci ac temporis; ſatiſquemihieft ve
luti per tranſennam ,referre verſus quoſdam Virgilij, & Iuuenar.
ip Culice... lis qui huc pertinere videntur,ait enim ille :
Non Hellefpontus pedibuspulfatus equorum ,
Gracia cumsimuit venientes undiqua Perfas,
Satyra 10. hic vero
constratum clafibus ijfdems:
Suppofitumque rotis folidum mare
tanquam Græce vanitatis mendacia derider ..
Eiuſdem quoque generis fuit agger ſeu males Alexandri Mat
Aggeros sie gni, qua vrbem tyrum continentiiunxit,..priufquam illam exs
xandrima..pugnarepoſſet , vtQuintus Curtius dictione pura , ſimplici, flor
30.6 .Na rida, & mirificæ voluptatis ac eloquentiæ plena accurate de:
ris ad Tyri , fcripfit.Quanquam D.Hieronimusin commentarijs ad Ezechie
donLudouifia lem , factum idem antead Nabuchodonofore fuiffereferat,qui in
mening denpela eiuſdem
ciuitatis obfidio ,cùm machinas & arietes vineafque
lib.9.cap.9. eo quod cincta eſſet mari , muris eius admouere non poffet, iuf- .
fit omnemfuum exercitum ſaxa ,& aggeres cÕportare , atque ita :
expleto interiectomari, vnoque freto anguftiffimoreñcto vicie
num littusinſulæfecircontiguũ, & vrbehoc modo potitus eft,ſed,
vacua incolis quiad proximasinfulas aufugerant ,ſecumque af
portrauerant quicquid in illa diuitiarum fuit Tum vero mirabie
les etiam fuerunt Pons ab Hydraute Italia ad Apollonian Grecia ,
quos
 LIBER SECVNDVS . 651
quo , latitudinequinquaginta millium palſum , qui ſeptem de
cim leucas Gallicas confticuunt., intercurrens fretumpedeſtri
continuare tranſitu , primum Pyrrhus Epyri Rex cogitauerat,
vt tranficusilli in Italiam pateret ex Græcia , quam à Tarentinis
aduerfusRomanos euocatus eſſet, & fi conſilium iftud interſci
deritoperis difficultas, & nauibus potius ab Antigono acceptis
traiecerit. Agger ' qub Scipio Africanus portã Carthaginis clau.
fie , ia & tis in altum molibus, & faxis; & opera item Caij Cæfaris ,
eadem ratione ad Brundufinum portum contra Pompeianas fa
cta ; quas omnes moliciones fic, graphice & ad veterum aucto
rum mentem fideliter ac erudicè,delineauit Petrus Bertius , vt ni
hil mihi prorſus relictum fit,quod eius diligentiæ poſſim adijcere.
Quare eandem ob cauſam parco dicere de Ponte,quem Alexan
der Farneſius in Scaldis oftio quum Antuerpiam oblideret,incre
dibilibusmachinamentis fieri curauit, vt fibi licererex Brabantia
& Flandria vltro citroque pedeftriitinere commeare ,ſpatio duo
rum millium & quadrigentorum pedum.Nec fáxtam illam mo
lem deſcribo , omni humano conatu ſuperiorem ,quæ vtroque ex
licore Rupeculaniſinus , trecentos quinque pedales,pafſusins
æſtuarij procurrens intima, perduellionum hominum audaciam
nuperrime compresſit ac retudit : quia fcilicet horum operum
deſcribendorum munere,iam antea perfun &tifunt viri eruditio
ne , aceloquentia nemini fecundi.
Quod vero ſublicium Iulij Cæfaris pontem , quo ille Rhenum , Pons 6
Caf. aris
iunxit,vt exercitum traduceret ;in reliquorum cenfu omiſerim ; more
cum hæc vna cauſa fuerit ,quod multi illum illuftrare noftra & moontessoly
parentum ætare contenderunt vr Leo Baptiſta Albertus, Hiero- ma ni ine . Ribe
do injul
nymus Magius, Cardanus,Scaliger , & qui iaculum propius ad
metamexpediuit Ioannes Buteo; tum vero alianon parum me
mouit, quod non ram -artis formæquæ nomine,quàm deſcripcio
nis obſcuritate videtur fui'admirationem ad pofteros trasmitiſe .
Sed priuſquam tamen ab hacmolitionum fpecie ad alias me con
ueriam ,non omittendi mihi videntur Montes duo quos Solyma
nus ad Rhodū erexitvt æreis machinis ,quas plurimas fecum ad
uexerat , ſuper illos difpofitis,omnem defendendæ vrbis commo
ditatem propugnatoribus auferret , hos enim montes ( quod in- inno.Solyman
Credibile ijs eriam, tefte Iouio ; qui viderunt pene tuit ) ipli Tur
c
cie
,
 652 DE STVDIO MILITARI .
cæ conftruxerant, terrà per ſpacium duorum d ciuitatemilliariu,
ligonibus alijſquehuius generis inſtrumentis contra vrbis portas
proieta, & in eam altitudinem coaceruarà , vt Rhodij {peomni
conſeruandæ vrbis deftituti, cùm nullum amplius edere poffent
fortitudinis , & conſtantiæ argumentum , fe fe tandem Turcis de
diderinr .
7. Ab his igitur machinamentis, & operibus bellicis, quæ vnilo
Holepolisden co fixa , penitusque immota adhæſerunt, conueniens mihi vi
morrij . decur ad alia trăſire, quæ eo maiori admirationedigna funt, quod
immenſa ſui magnitudo illis non obfuit, quo minus in vtramuis
partcm facili progreſſu ac regreſſu conuerterencur, quo in gene
re , quoniam Demetrius dux ætatisfuæ inclytus, ita præ cæteris
excelluiſfe fertur , vt àperitia diſciplinaque faciendi obſidij mam
chinarumque folertià,ad capienda oppida repertarum , cogno
mentum illi moltopxem ting inditum fuerit,nihilque in tota antiquita .
re illuſtriu habeatur eius Helepoli machina ab euertēdis vrbibus
hoc nomē adep :à;idcirco non alienâ mihi ab inftituto meo vifum
eft,fi quæ Platarchusde Demetrioeiuſquemachinis egregia om .
nino , & conuenientia haber, inmedium afferam , prout ea latinè
reddidit non humilis nec inquinatæ dictionis interpres Donacus
Acciaiolus Demetrius verocum machinis inſtrumentisque bellicis
dele &taretur vehementer, adeo in his conficiendis ingenio de arte va :
lebat, adeoque illiusopera tam parua quammagna in fuo genere pra
clara,atque magnificacrant,vt nonmodo fumptu fedetiammanu re
gia digna viderentur. unde illud eft non minus vere quam eleganteri
diétum ; Demetrij opera magnitudine fua etiam amicis ſuporem pudo
chritudine vero etiam hoftibus delectationem folitaeffe afferre.atque
inter alia memoratu digna, naues duas quarum altera fexdecim rer.
mis altera qnindecim remis erat, ab eo confectas aiunt, & macbinas
nonnullas miro ingeniopro expugnandis vrbibusfabricatas:que qui
dem ſpectantibushostibus incredibilem admirationem præbebant,ve.
luci Lyfimacho eueniffetradunt, quietſ Jupra omnesalios Reges ini
micuseffetDemetrio, tamen cú ab illo Solos Ciliciofque obfidente pe
tüfer, vifibiliceret ſuasmachinas naueſqueconſpicere ; atque dein
de benigne concedente Demetri , mnia opera conjpexilet , adeo ftupe
factum admirarumque aiunt : a magnitudinem a pulchritudinem
machinarum , vi fibi vifa fint non bumano, sed diuino quodam inge
mio
 LIBER SECVNDVS . 653
niofabricata . Rbodij quoque cum à Demetrioeffent multo tempore
obfidionem perpelli,Coluto deinde bello eum rogarunt ut aliquas ma
chinas fibi relinqueret , quaſ quoddam sue virtutissuique ingeni
teftimonium :eodem etiam bello in quo Rhodü fimulerant cum Prole
meo societate coniunéti,machinam quãdam quam urbium expugna
torem appellant , eorum mænibus admouiffe Demetrium aiunt ,tali
quidemfigura atque specie fabricatam :habebat in primisquadratam
sedem , cuius vnum quoque latus inter se æquale, in latitudinem octo
da quadraginta, in altitudinem sexaginta cubitorum extendebatur,
atque àpoftrema baſi usque ad verticem adeo gradatim extenuari
videbatur , vt cum in finasedes longe latior supremo culmine effet,
egregia quædamfigura ex omni proportione seruata resultare vide
retur:inius præterea erant latebrecauernæque complures ad suscipić.
dos milices accommodatæ ;qua veroboſtes spectabatfrontem patefa
clam habebat , atque vndique feneftellasteclas , quibus varia tela
poterant aduersus hoftes finevllopericulo iaci, erat præterea secun
dum vnamquamque speciem pugna bellacifimis viris referta , &
quod supraomia spectantibus admirationem præbebat, tanta facili
tate agebatur , ut cum ftrepitum maximum ederet , in vtrampartem
inclinaretur cospici minime poffetſedequalivirimą; pòndere incõculo
reclaque moueretur. Sed præter Plutarchum varij alijauctores , &
aliter quoque iftius machinæ deſcriptionem attulerunt,vt Vitru
uius, Vegetius, Diodorus Siculus, Ammianus Marcellinus, & re
cenrioresmulti,quorum tamen nullus rem propius attigit quam
doctiffimus Rigaleius, qui hanc ex Birone mechanico;ve arietem
de quo infra dicemus ex Diade, commentarijs ſuis in Onofandri
Strategicum inferuit .
Ad huiusmodi antem machinæ genus pertinere meo iudicio 8.
poteſt Turris illa plicatilis qua vfi funt Chriſtiani Principes an no Turris plica
fupra millefimum nonagefimonono in expugnanda Hierofoly - vides Chriftia
ma . hæc enim teſte Paulo Aemilio diſertiilimo Francorum hi- riese,di Mar
ſtorico , ſoluta per partes,ločtu comportari in caftra poterat, & Henionē
cellianteitema
cum diluceſceret, lu :s iterum coagmentata compagibus,vrbi ad que Ferrlină
mouebatur: ac ne igni corrumpi poſler , à fronte corijs recenti- deScala.
bus atque crudis inducta agebatur, vrbem defpiciens multiplici l:bro 4.
fabulato , vnde tormentis tela ingeri poffent tanquam ex deitina
to hoſtem ferientia, tanta omnium admiratione , vt Genuenſes ,
qui
 654 DE STVDIO MILITARI .
qui turris huiusfabricandæ auctores fuerant, multum inde lau
dis, & exiſtimationis apud omnes conſecuti ſint: hoftes vero quo
huius machinæ impetus recunderetur , ipſaque in fruſta diffilirer
malo in muris erecto, trabem ex eo tranſuerſam ſuſpenderant, vt
eius interiore capite reducto, ac mox magna vi remiſſo, in appro
pinquantem machinam , velut Aries incuteretur, ſed contra hoc
inuentum Ligur ſe falcibus muralibus inftruxerat, & ex propin
quitate retinaculum trabis cum horrendo fonitu ingruentis,ab
fcidit, atque humi ftratam in tabularum fuftulit, porrexitquein ,
hoftium muros; qua in refors confilium iuuit, quia frons turris
ita ſcite ſtructa fuerat: vt ſuperior eius pars paruo molimine in 1

clinari, & tanquam pons protendi cumres poftularet in hoftem 1

1

poſſet,itaque firmitudo trabis pondus illud ſuperimpoſitum fa

cile ſuſtinuit,vt aufus fuerit primus GodefridusBollionius in mu
ros hoftium tranſcendere, attonitis omnibusmiraculo tantæ vir
tutis in hoc Principe , & eius Fratre Euſtachio; qui ea regione
muri occupata, refractaque porta ,cæteris militibus aditum in vr
bem præbuerunt. Nec multum ab ea turri diffimilis illa fuit qua
Martellus Auenionem ciuitatem , cùm ab Atimo Sarracenorum
dace propugnaretur,magno , & præclaro virtutis ſuæ documento
expugnauit , quemadmodum videri poteft apud Coliū Secundū
Curionem in hiſtoria Sarracenica, vbi eius turris deſcriptionen
fatis acurate complexus eft. Memini præterea fieri mentionem à
libro s. Laurentio Valla in ſuis hiſtorijs deScale cuiusdam incomparabili
machinamento, quod Ferdinandus Hiſpaniarum Rex fieri cura
uerat ,ea valtirate vt cētum homines fuftineret,ducentoſque alios
ab hoftium telis tegerec . Verum quia huius auctoris opera fru
ftra hic à me quæfita ſunt,rem tantummodo hicindicare poffum
non autem ad plenum tradere ,ſicur mei voti eſſet .
9. Sequuntur nunc machine Archimedis viri tanta menris folertià
Archimedis & acuminepræditi,vt Cardanus inter duodecim viros quos præ
in compare : cæteris , diſciplinarum laude præftantes ſelegit , primum abſque
marici , controuerſia Archimedem itatuat ,non folum ob monumenta ,
defubcil.lib. eius quæ perierűt, fed ob mira inuenta,quibus Syracuſasita tuta
16.
tus elt, vtnequeAppius terreftribus, neque inarinis copijs Mar
libro s .
cellus oppugnationem ciuitatis tentare aliquando auderent , vt
in Marcel . auctores sūt Liuius, & Plutarchus: vnde tametſi Marcellus macbi.
natio
 LIBER SECVNDVS . 655
rationibus eius, verba funt Valerij, multum , acdiu vifloriam fuam lìb.8.cap. 7 .
inhibitam fenferat ;eximià tamen hominis prudentià delectatus , ut 1 . Tuſculan
capiti illiusparceretur edixit, penetantumglorie in Archimedefer
uata, quantum in oppreffis Syracufis boftis reponens: & Cicero que
Graculos id genus omne hominum præ contemptu nominabar,
cius, in hac expugnat one caſu interempti, ſepulchrum , longo
poft tempore,inter vrbis rudera ſenteſque,requirere non dedi
gnatus eft . Verum vt parcior fim in huius hominis laudibus
recenſendis,faciunt cum viri grauiff miVincentius Mirabellus,
lacobus Bonannus , & Riualdus à Flurapza , quorum hicin edi
tione operum Archimedis , illi vero in Siracuſanæ vrbis anti
quitatibusvitam eius diligentiffimèſcripſerunt: cùm vero quia
egregia illius opera , ſupra omnem laudem ſunt; non ſecus ac
multæ Deorum ac Heroum ftatuæ fupra coronas , quæ cùm
inponi præ magnitudine capiuibus non poffint, plerumque fta
tuuntnr ad pedes. Cerrè quadraginta iplius mira adinuentame
chänica fuiſſe tradit Pappus : quorum vnum fuit datum pondus iib : o &
datapotentia mouere : Alterum quoportionemargentiauro mixtam
in corona Hieronis Regis depræbendit ; licet Vitruujus de eius
modo nonconueniat cum Priſciano, aut Quinto Rhemnio Pole
mone, ſiue quocumque tandem alio auctore carminis antiqui de
ponderibus & menfuris,quod vulgo circumfertur. Tertium .
Sphera vitrea automa celebre quod motus omnes, & circumyo
lutiones coelorum , ac liderum imitabatur, celebratum propte
rea à Claudiano ,eleganti illoepigrammate quod in omnium ore
eft; & cuiusmodi bipas aliasmachinulas cæleftis motus æmulas
imitatriceſque, vidiſſe ſe Lutetiæ Ramus aſſerit in proemio mache
matico ; præter quas Riualtus à Fluranza duarum aliarum me.
minit,quæ Regi Chriftianiſſimo & Inuictiſſimo Ludouico lufto ,
oblatæ fuerunt,à Marino Burgelo Normano maximo omnium
huiuſce temporis ,& feliciſſimounzekvomoiat. Quartum Speculas
parabolica quibus hoftium naues, & quæuis alia,ex maximo etiam
interuallo comburebantur. Quincum Cochlea aguis in altum eur
bendis inſerwiens, qua præfertim inAegypto vſus eft, vt Diodo- libro si
rus Siculus , &Athenæus referunr . Sextum Helice quanauim libro s.
onuftam multis hominibus, &nouopondere de induſtria adiecto,
ipſe procalallidens ,tranquille qualimari perlaberetur attrax
eft
it ,
 656 DE STUDIO MILITARI.
eft vero Helice machina cochleata clauiculatim ſpiratimque
ftricta , eius inftar quam nos vulgo cochleam infinitam dicimus,
cujus circunductu attolluntur,attrahuntur,efferunturque ingen,
tia pondera . Septimum complures machina bellicæ quibus pa
triam ,vt diximus,per triennitum folus contra Romanos turatus
eft , reliqua vero eius inuenta non enumerat, I. Blanchanus, quia
nullibi, quæ fumma fuit hominum incuria , veftitulo tantum de .
Chiliade 2.
Signata inueniri ea poſſunt,quod enim de Trispafto'Archimedis
Hiſtor. 35. inuento Oribafius libro demachinis, & Tzetzes referunt,non ita à
probatis alijs auctoribus recipitur , vtpro vero haberi poffit; &
quod addit Vincentius Mirabella de inuentione pulueris pyri ,
quæ ad ipfum refertur, non modo contemni vt fallum , fed rideri
etiam debet, ranquàm vigilantis fomnium perquàm abſurdum
fanè, & ridiculum . His vero inuencis tantam de ſeſuaque ſcien
tia concirauerat opinionem Archimedes , quod publico regio
quepſephismate ei quodcumque dicenti credebatur , vt Flurantius
in eius vita notauit : & Liuius eadem ratione vnicum cæli fide
rumque spectatorem eum vocauit ; dixitque Cicero quali ex for
mula loquendi fuis temporibus vſurpata non. Archimedespotuit
IO melius defcribere .
Spacula quin Porro.cum inter ſeptem illa inuentaenumerata ,duo admachi
bilahoftium nasmirabiles.pertineant ,quas.cùmad propugnadum , tum ad la
fit quamquä сeſſendum longeque ſummouendos à moenibusomni genere
w :hi,valded; tormentorum hoftes, iuflu Hieronis Regis multum ante Syracur
la fuitquoi farumoppugnationemfabrefecerat: horumque vnum ad ftari
Poria fpecu. cam, aliud vero ad cacoptricam pertineat, priuseftex mathema
big naratu . ticarum ordine vo de hac vltima dicam, quæ perreflexionem ra
diorum.in fpeculis,mirabiles,præſertimincomburentibus, ope
rationes producit ;ita vt horum beneficio multi recentiores aſſe
rant , Archimedem , & Proclum Diadochum tanquam nouos
Promerheos, & Ioues fulminatores , aduocatum folo radiorum
ſolarium concurfu , exætherea domo , ignem , in aduerſas hof
tium naues, & copias contorſiſſe.Scribuntenim Euagrius,Zona
ras,Paulus Diacõus quod Anaſtaſius Vitaliano Thraci, quiMyſis,
& Scythis ſibi conciliaris, prædas agebat in agro Byſantino , &
vrbem.claffe cbfidebato, perMarianum præfectum reftitit, nana
lique pugna.commiſſa,machina quadama Proclo viro excellen
ciffimo
 LIBER SECVNDVS . 657
tiſſimo facta, claſſis hoftium debellata eft , nam ſpecula exære
fabricaſſe fertur,eaque muro è regione hoftilium nauium ſulpen
diſſe,in quæ cùm Solares radijim egiſſent,ignē inde fulminis in
ftar erumpe ntē,claſſiarios ipfaſque naues combuliffe dicūr:quod
item Archimedem Romanis Syracuſas obſidētibus feciſſe,recen
tiorum ferme omnim eft opinio; ita enim Tzetzes no modo hanc
hiftoriam refert, ſed ex priorum temporum fama, proiectionem
radiorum ad diftantiam quanta eſt iactus arcus,ſic defcribit
Cum autem Marcellus remouiffet illas adiactum arcus,
Hexagonum aliquod ſpeculum fabricauit fenex ,
A diftantià autem commenfurata fpeculi,
Parua talia ſpecilla cùmpofuiffetquadrupta angulis
Qua mouebantur laminis, do quibufdam ſculpturis
Medium illudpofuitradiorumSolis
Auſtralis, & affiualis , & byemalis ;
Refractis deinceps in hoc radijs,
Exarfio fublata est formidabilis,ignota nauibus ,
Et bas in cineremredegit longitudine arcus iactus
fequuti funtpoltea eandem opinionem quotquotde ſpeculis vf- lib.defpecul:
torijsaliquid noſtra aut ſuperiori ætate ſcriptis conſignaruntOrõ-vſtor.
tium dico,Maginum , Franciſcum Gheyaram, Cardanum , Por- 1:5 lib . i4.7.defubro
mag .
tam , Bernardum Cælium , & quem hic lubenter quaſi extra or. cap. is.
dinem laudo , feſtiuiſſimi ingenij philologum Leonem Sanctium lib 3.mineral.
in Floridoruin ſuorû ferro fecundo vbi hæc de Archimede habet cap.zo.
Tale Syracuſa mirus iaculator inarce
Finxit'apus,quo fertur aquis aluiſe fauillas
Cryßallo genitas,claffemqueliquaffe latinam
Marcello mirante rogos volilarc per undas ,
Cum vero in antiquos auctores inquiro qui ręcēcioribus iftis pre
iuerint , duos tantumodo me vidiſie memini Dionem ſcilicet in
hiſtoria , & Galenum qui non tam ex profeffo quàm aliud agens,
paucula hæc verba de Archimedis (peculis protulit, boc', arbitror 3:detemper.
modo ajunt , d Archimedem boftium triremes urentibus speculis in , cap. a.
sendife; quo fit vt nondum planè apud me conftitutum ſit, veré
neiitudArchimedi tribuatur,an potius rumor tantum fit,ex quo
rūdam opinione &, iam vſque ab antiquiſſimamemoria ob excel
lentem eius ingenij præftantiam diſſeminatus;alioqui Plurarcus,
Tt
 658 DE STVDIO MILITARI..
& Liuius nonmagis: hoc filentiotraſmiſiſſent, quam tot alias eius
machinationes, quibusexplicandis nemo fuit diligentior;vtcer
te nec Polybius , qui & hisduobus, & reliquis hiltoricis Archi
medis æcati vicinior erat ,narus ſcilicet annocirciter poft eius
mibrtem trigeſimo.Vnde falſo quoque circumferri eiuſdem au
Etoris nomine librum hunc exiftimo de ſpeculis comburentibus ,
quem Gogaua ex Arabico tranftulit;præter quam enim Plutars
chus contendere videtur , nihil prorſusab Archimede in mecha
nicis fcriptum fuiſſe , nominatur ipſuper in eiuſdem libri prima,
propofitione Appollonius,quilongis temporibus Archimedefuit
pofterior: & audio iam eūdem librum Arabicum auctoriſuo vero,.
& genuino reſtirutum à quibuſdam marhemaricis fuiſſe . Deinde
vero certü eft mulra ſemper à nugacibus litorarisdefpeculorū vi
ribus dicta fuiſſe,quæ merito inter fabulasmerasnugas, & affanias ,
referri debent, nam vtexemplum vnum aliquod demultisaffe ..
ram , non veritus eft Rogerius Bacconusaffirmarein libro ſuo de
mirabili poteftate naturæ , & arris,Cæfarem fpeculisnoraGallica
diſpoſitis,arteque caropcrića; quæ fpecies latétesmultiplicat,por ...
tus omnesAngliæ ,in quam traijcere vol bat,priusexploraffe,quo
quid magis abſurdum ,inane , propudiofuriabhomine dici pofs
fit,nullus equidem video . Denique opinionem hanc de fpecalis :
ib.4.defub: • Archimedisnon minimúhiſce temporibus auxitCardaniin con
ſulta ratiocinario , aut potius vañitas, & iactancia, qui fibidemon I
ftráffe vifus eft , quanam ratione ſpeculum parabolicum confici:
i
poffet,quod inftar ab Archimede fabricati res oppofitas ad mil..
le paſſus comburar . Sed tor falſa atque abſurdafapponit, vt me..
lib.17 :00ga rito fermonibus omnium vapulet , & loannis BaptiftæPortæ po
natus .
tiſſimum , qui certioribus experimentis , & rationibus totam fpe
culorum comburentium doctrinam complexus eft , tam fcitè di.
ligenterque fuo more , vt præter.Euclidis , Archimedis , Ptoto .
mæi, Alhazen , Vitellionis,Orontij,Magini, & reliquorum inuen
ta non mediccriter à fe illuftrata , multa etiam proprio fuo Mar ..
téexcogitarit, quibus modos omnes vtendi hoc fpeculorum ge
neréid hoftium pernicem , co vfque felicimentis indagineforum
tatus eſt, vi etiam vnius à ſe inuenti de fériptionem ,per quafdano
1.19:43p.17.. verbioruni ambages attulerit , cuius fidem cüm penesillum effe
velit , fic fponfionem quam de illo facit , non alijs quameiufi
dem
 LIBER SECVNDVS . 659
dem verbis in medium proferam ,fed longeceteris præftantiorem
madum trademus,à nemine equidem quodfciam traditum , anti
quorum omnium , recentiarum inuentionemsuperantem , nec puto
bumanum ingenium maiora excogitare poffe. Hoc speculum non ad
decemviginti, centumaut millepafus comburit , vel ad determina
tum diftantiam , fed in infinitum ; nec in como accendit , ubi rady
coeunt. Sed à fpeculi centro ſtorialinea procedit, cuiufuis longitu
dinis, que obuia omnia comburit : prætereaaccendit retro ante,dex
omniparte:exquibus vides profecto leuia eſſe quæ quondam Pro
dus in Vitalianum , & Archimedes in Romanos machinati
funt, fi cum hoc nouo fuegpági conferantur, cuius audio com
muniter iactari tentamentum aliquod factum fuiſſe à præſtantiſſi
mo noſtri ſaeculi mathematico Chriſtophoro Clauio , ſucceſ
fu ſanè incredibili, & formidando.At enim quemadmodum loan,
5
nide Forti ſcudo iftud deClauio in terijs academicis aſſerenti,pa
rum fidei habendum duco; ſicPortæ multo minus in ijſdem .
credi velim , qui niſi nos fallit, fallitur certè turpi,& ridendo eror li. 17. magar
3a re: Genim dum Cardani pollicitatioves ridet,de fpeculo illo para- cap.zs.
bolico,quod inſtar Archimedei ad mille paſſus vrat, italoquitur ,
bone Deus quantas ineprias bis paucis committit , primoſpeculum ad
millepalus.comburespromittit,quod ad triginta fere pedesimpoffibile
judico,qua tandem fronte ipſealiud à ſe.excogitatú fuiſſe cõtendit, ibid.cap. 17.
quod ad infinitam difonciā naues ,& quæ visalia exurat ; & tamen
vtraque porta afferit,quàm inſigni contradictionę cæcuseft opi
j nior qui non videt . Çitius ergo crediderim quemadmodum in
quit Marbodeus -Gallus in ſua dactylorheca , de criſtallo loquens
Quodlapis bic Soli subieélus corripitignem
Admorosque fibi solet bic accendere fungos,
nam Plinius illud etiam ab exemplo,medicorum comprobatqui lib.27.cap.s
pila è cryftallo aduerks poſita solis radijs quæ sunt vrenda corporum
non aliteretilius id fieriputabant:imovero fi fpeculum è glacie ſe.
cueris in formam ardentis ſpeculi , ac Soli oppofueris , non mi
nus vret quàm vitreum autchalibeum ſpeculum ;fed æſtate id fiac
oportet, cùm vitrea difficiliusvrant hyeme,pr sprerradios Solis
obtuſiores; adeo pempeexitioſum eſt homini genus ſuum ,vtpoft
mille nocendiartes,ea quoque excogitarit ignis ex aqua eliciēdi .
Aliud Archimedis inuentuin mechanicum ad ſtaticam perti II .
Tt 2 nebat ,
 660 DE STUDIO MILITARI .
Ee varia ob. nebat , cuius inter alia iftud proprium eft , vt hominum organo
fidionales ma rumque parua vi , moleslapidum aut cuiuſuis alterius materiæ
chine,
ingentes , loco dimouere, pellere , trahere , conuehere , torque
re in gyrum , & tandem altiſſimis locis ac difficillimis reponere
doceat; ita vt huius fcientiæ beneficio credibile fit Tyrios non
vfitata modo prælidia, ſed quedam etiam noua,contra Alexandri
naues , cùm eorum vrbem obliderer, admouille , nam vt inquit
Curtius ad implicanda nauigia que muros subibant , validis aſeri
bus coruos, & - ferreasmanus cumuncis acfalcibus illigauerant, ut
quum tormento aſſeres admouiſſent , ſubito laxatis funibusinjcerent
unci quoque , da falces ex yſdem afferibus dependentes, aut propus
gnatores , autipſa nauigia lacerabant . Quod item interlegiones,
Romanorum,& Germanos tactum ,certo quodammachinamen
to , quo ſinguli pluresue hoftium in ſublime rapei , verſo pon.
dere in caſtra effundebantur, retulit alicubi Tacitus . Sed nihil
vnquam in hoc genere excogitatum fuit tam excelēs aut rarum ,
vt cum Archimedis vnius machinamencis conferri poffit, aut de
beat ; quemadmodum vnicuique patebit,qui eorum magnitudi
nem artemque , & vim incredibilem æftimare non indignum du
cet, ex Plutarchi optimi , ac grauiſſimi ſcriptoris narrationer ,
quàm ipfismet eius verbis,cùm meis aut alio um melius non pof
fim , exhibeo , vt vero machinas inſtruxit Archimedes, varia mif
filiumgenera , & immenſa magnitudinis faxa,incredibili fragore ac
celeritate iaculara , aduerſum terreſtres emittebat copias . qua in re
cùm nullus omnino fefe ab biſce tueretur molibus , cum confertim po
ferneretur , ut quiſque incidiffet ,totaque diffiparentur agmina, inde
trabes è muris repente librai & , firmifimoque defuper iacie pondere
nonnullas inprofundum naues precipitabant,quafdam ferreis mani.
bus , & in roftrigruini modum forcipibus per proram in ſublime ra
pras cùm ſustuliſent in puppim , immergebant : alie oppofitis rotate
machinis cùm ingenti nautarum ftrage precipitibus illidebantur fco
pulis . celſius interdum à mari ſuſpenja nauis nunc huc nunc illuc
agitata, horrendum præbebat spectaculum , quodeiectis prouolutiſque
vacuata viris , dum quæ ſuſpenderatcatena remittereiur, muris il
lifa recideret.Deinde cumfuam Marcellus machinam iunctisfimul
vauibus muro admoueret ; in hanc dū adbuc proculeſet, primounum,
dehinc alterum , mox tertium decem talentorum ponderis Jaxa profi
liunt
 LIBER SECVNDVS. 661
i
liunt ,quemagno fragore',&quodam tempeftatis impetu irrumpen:
ria , difieetis clauis iphus bafim diſipauere machine . da Paulo poit
quapropter cum clanculummuro fuccedere arbitrātur;miſilibus occura
runt ingeſtis lapidibus, capite faucij, & undiqueè muro perinde ac
ad perpendiculum collabentibus telis obruti, quod fi retro cederent,
t
pro Spatio locata iacula ; bu vaſtočadentia impetu intercipiebant aben
untes; maximà igitur, & virorum ftrages, da nauium faclá vexat
tio, cuncta enim fermeinftrumenta poft murumlocarat Archimede's
Es proptergrauiffiina exocculto perpeffiRomaniaduerſum Deospu
gnare videbantur . Vfque adeo vir vnusfüper reliquorum fortem
16 arte aliqua vel ingenijfolertià præditus, fi rebus gerendis ad mo
ueatur, res admodum magnas & mirabileseficere poteft!!!! 12 .

¿ Verum quis non mirétur Turcas etiam fi Archimedis! iluento T 47carum

non iuuarētur,inuſitatze molis lapides, & ducentarüm fuprà mil ingenios.com
le libraruin pondo globos in Byſantium , ea vltimaoppugnatio- ftantinopolis
画 ne, quæ Græcorum imperio finem artulit ,'ex machinis fuis eui- obfidio ignis
ad famagu
braſle.hoceft dimidiofërme Archimedis molibusgraviores, cum să exciralus
die hæ ad fummuin decëm tantum talenta minora ſcilicet feu actica asvelte ſepič
IU. penderent, quorum vnum quodque fexaginta miñarum fuiſſe åb trionalinin,
auctoribusdefcribitur, minam ' verb quatuor tantümdrachmi's
maiorem fuiffe librà Romana dócét Fannius apud Priſcianam
Accipe preterea parroquamnomine Graij.
Ell Mnam vocitant,noftrique Minam dixere priores,
Centum ble funtdrachme, quod fimododempserisillis
1 Quatuor , efficies hanc noftram denique libram .
At nihilominus factum iftud à Turcis fuiſſe auctor eft Leonardus
Chienſis Mytilenes archiepiſcopus in hiſtoria capræ Conftan
tinopolis , cui tanto plus fidei adhibendum eft , quod præſens
omnibus interfuit, ipfoſque lapides proprijs palmis dimenfus eft,
3
borribilem inquitperindebombardam, quam vix iuga'Bouum quin
quaginta centum vehebant, ob portemillam murorum fimplicemique je

nec foſfatis necante murali tutabatur,calegariam diftam ,figeniesztam és de

pide quipalmas undecimexmeis ambibat in gyro ; ex eamurumi
conterebant. Qiod veroijdem Turcæ ad antiquam Arſinoem feue, inc.
Famagoſtam vrbeminfulæ Cypri maritimam , cui poft debella
tum in Actiaca pugna Antonium hoc nomen,inditum eft, quaſi
fama Auguſti; gefferuue ji quanquam ladaliud.geņus machina
Τι 3 rum
 662 DE STUDIO MILITARI
rum ſpecter, earum videlicet quæignis ope miraculūſui efficiunt
id non minori certe quàm fuperiora admiratione dignum eft .
etenim pluribus iam in hacvrbe oblidenda meolibus elapfis ,
cùmviderent fruftra eſſe cunctà , quæ in illam , tormentis & cu
niculismofirentur, magnum tandem aceruum ligni collegerunt,
ex earum arborum generequæ reſinam ferunt,ob idque facilli
me inflammantur,& fumum ,grauě odoriſque fædiflimiemittune
quoante vrbisportas, proiecto , atque accenfo ; tam validum
1 ignem concitarunt, admixtis eriam virgultisaridis, trabibuſque
vaftiſſimis, vt nullomodo extingui ab oppidanis pocuerit :vnde
Turcis interim ,ftrenuè percuniculos, rem agentibus,M. Anto
nius Bragadeņus, & AfforBaleonus. primarij vrbisduces , qui
rerumaliaqui; inopid &fame premebantur, eas cum Barbaris
qondiriones paciſcicoactiſunt, quastamen poffca firmas rataſque
immanis ac öruculentushoftis eſſenoluit . Atque hoc Turcarum
machinameprum , cum ſimile videri poffiteius quo, Tucydides.
obſeſſos expugnatofque Plateænſes.fuille in hiftorijs refert;cum
vero illud mihi in memoriam reducisquo; cufticiſeptentionales
obfidionalibusmachinisdeſtiturizin arcibuspręfectorum crude
lium expugnandis ,, vtuntur.; cuiuſque tanquam expeditiffimi
compendijrationem ,multum extollitOlausMagnus,fcilicet fa
fcesvirentespice illitas,beculino cortice intermixto , inftruem .
altam turrisinftar congerunt, quam Veltam vocant , centun
virorum.coniunctis, viribus promouendama fapta vero denſita .
te , vetormenta.omnia ſuſtineat : hanc igitur vento opportuno
fpirante accendunt, & arcibus admouent ,itavt fumo fcintillis ,
& mixtis flammarūglobis obſepti oppreſſique tyranni, vulpium .
inftar ſuis, infpeluncis, intereant , aut faltem ad deditionem ,
cogantur .
13 :.
Sed quam hæcvana ſint,imo quam nulla ,& ridicula, ficum ...
Napisincon fulminatricibus machinis hoc receptiori, quo repertis ,, & in
diaria ful credibiliviolencia: pulueris nitrati conferantur , etiã fitormenta
werpuan um ipfa horribilifragore,eoqueimperu,& :odore tecerrimodiſploſa,
defaropla bu qui fulmen.excullumenubibus præſeferant, & hisadbuceuide-
collata. cum cius cuniculi,totarcibusfirmiffimiſque propugnaculis;non COR
mali manho: cusſis modo,ſed penitus ſuis fedibuseuulfis, id fatisceffentur:nje
hilominusquo res ipſa clarioradhucfiaczex collationeantiquio
 LIIARI
pomiracu w efficiunt
zrane @gnum eft.
Tenia meafuas elapfis,
La 720s,& cu
sruumiga.cikgerunt
terung, obidquetacilli.
que tæknica mune
accenfo; tam validum
wis aridis,trabibuque
Fpidanis parkere:vnde
em agentibus,hl.dcca
primary vrbis decos, qui
Dur , eas cum Barbins
on poftea fimais rataique
i: Arque hocTurcaruit
o d
ificeiu,s qu Tuur des
JDe in hiftoos.com,cum
es
quo ruſticikpratical
ubusprçte iorum crude
Le tanquesa especialis
Olaus Magnus L.rcehm
f ceſque quam plurimascapiant , ad hæc picem fulpbur aliaque ad
ermixco
Ci'ceekinacm Kocani,,CCDCNIL
wtam , t2nca terociera
r
cigitu vento ( TOTADO
cnt,ita vt tum caliu ,
yrzza
rielfiaqluteerm ad d,ecirumporoocmt
u l lia , &oridicular,zbserani
Sur zu repe ia ,d
Icrancur, this
odore tcterim ugdy
crant, & chuilsiasctitué
na
pros pug i s c e lceonmtmo do
u i d
J , i fa c :D
one
sex collaci aniquo
LIBER SECVNDVS . 663
ris cuiusdam machinæ cum recenti aliqua ex earum claffe quæ
puluere ſulphureoinferciuntur,ſimulque appareat quàm verum
lit illud Poëtæ nefcio cuius
Sumpferunt artes hactempeſtatedecorem
Nullaquenon melior,quàm prior ipfa fuit,
en eiusdem ferme generis exempla tibi propono , Ludouice Co.
mes , aggerem fcilicer à Tyrijs diruendum , quem , vt ſupra retuli,
Alexander Magnus quum tenderet in orientem , ve vrbem illo
rum continenti iungeret,eoque facilius expugnaret , perinterie
etum quatuor fere ſtadiorum fretum , iactis in altum ingentibus
faxis, demerfifquearboribus vaftiffimis ,ædificandum ſuſceperat;
& Pontem impoſitum Scaldi ab Alexandro Farneſio ,quum Antu
erpiam obfideret, quem ciues Antuerpiani ve ſibi penicus infeftű
fubruere modis omnibus, ac peflumdare decreuerint,quibus igi
tur machinamentis putas vtrofuis illorum populorum ,rem hanc
fubtilius,aut maioriimpetu ,ac conatu peregiſſe., ſanènolo iftud libro 2 .
fx mediſcas,fed Arrianam in primis audi qui Tyriorum in hunc
aggerem molimina , his verbis à Radero latinitate donatis fic re
præſentat. Tyrý nauem byppapogam aridis sarmentis aliaquemate
ria, quefacileignem concipis onerant , & malisduobus ad prorams
erectis, quamlatiffimepoffunt in orbem circumfepiunt , utfaſcesfa
excitandam ingentem Hammam accommoda, accumulant :praterea
ad utrumque malum binasantennas extenderant,argueex ijs in
lebesibus ſuspendunt , quæcumqneaut infufa ,autimmiſa vebemen
ser flammam augerepollent ,dehinc omnia inftrumenta nautica in
puppim transferunt , vt eorum ponderegrauata puppis, proram altius
erigat , dein obseruato vento qui aggerem versus spiraret, nauem
triremibusalligataminmare protrahunt,postquam veru moli, turri
busque appropinquaaerunt , immiſſo in materiam igne,quanta maxi.
ma vipoffunt nauem ad moliscapur impellunt , aiqui in naui iam
succensa erant remiges , facile enatarunt,intereaingens incendium
turres comprebendit , ex quibus pateteo tandem Tyrioruin co
natus delijſle vt opera turreſquein hoc aggere fabricatæ incen
dio abſumerentur . At vero quàm præftantior fuerit machina
igniuoma,quam ad Farneſij Pontem diruendum ,Fridericus luni
bellius Mantuanus mathematicus, & mechanicus inſignis appa
Tt 4 rauit
 664 DE STVDIO MILITAR I.
rauit,vel hoc folo conijcere potes,quod eius diſſilientis fragor, &
immanis fonus, varioshomines,qui ſex indemilliaribus aberant,
quaſi cælum terræ miſceretur ,attonitos de inuerit. Sed præ
ftat rem quæ maximè omnium admiratione digna eſt, non ita ,
ficco pede pertranſire, quin ea voluptate perfruaris, quàm ex fi
diſſima eius relatione,teconſecuturum eſſe nullusdubito ; naues
igitur duas firmiſſimiscarinis conftructas ,tabulisaſſeribuſque
robuſteis vndique vallauerat lunibellius, & arcam in vnaquaque
exmolaribus, & generis cuiuſque lapidibus, quinque pedum la
titudine ſuperſtruxerat, interius lõgam pedes quadraginta,altam
vero tres cum dimidio ; in eamque pulueris nitrati librarum de
cem millia indiderar, relictis quibusdam patentibus fiftulis fo
mentario igni , & horologio cuidam ita aptato , vt non antea la
xatum, quàm nauis ipſa in crates , ac pontem propemodum im
pegillet,tunc commodè, citra ignarij funiculi opem , ignem ex:
tunderet , porro fumma arcæ pars cyppis immenſiſque lapidi
bus testa, cuſpidem fex pedes latam oftentabat , quæ honorarij
formam çumuli referrer, & firmitate ſua exploſos tormentorum
globos potenterauerteret, foriautem , & conftratæ nauis tabula
ta, ſparteis manipulis piçe,reſina,ſulphureque oblitis, ac malleo .
lis conflagrabāt,vtquum nihil peius hoc artificio metuerent ho
ftes, ſecuri ad ſpectaculum ſederent,& ita non ſolum pons euerte,
retur , fed etiam ipſiincogitantes opprimerentur. Quod hoftile
portentum caliginoſa node recedenti iam amni ,æſtuique decre
fcenti commiſſum ,continuò è caftris omnem exercitum ad pon 1

tem exciuit , quem exteriori illa ardente machina tamdiu ludifi 1

çatum detinuit, vtcum tumus tantum ex flamma, nec aliud præ 1

terea magis noxium ac terribile, ex ea emanaturum crederetur ,

multi per audaciam,vel nauim ipſam conſcendere,ad ignis fomi
tem reftinguendum , vel ad illam accedere , rationem machinæ
1

propius infpe&turi,non dubitarint; ſed ecce tibi repente cóceptus

ignis,terribili fragore occultis illis carceribus eluctatus,nauin ,
omnem adeo minutatim diſcerpit, vt nulla eius pars deinceps co
ſpecta fuerit; coelum omne trabalibus telis lapidibuſque immē 1

lis, & flammarum voluminibus complet; ſtationarios & claſſicos

partim in vndas demergit , partim in aera rotatos miſerabiliter
laniat , & diſcerpitzſex pontis naues confringit, aliaſque inuerlis
cari
 LIBER SECVNDVS . 665
carinis aquà, & arepà obruit;fluminis alueum ,littoraque ad mul
tos paſſus , reiectis hinc inde immenſa mole aquis , penitus denu
dat ; nemini denique parcit qui vel propius acceſliſſet, vel etiam
longius abelſet; fed ad duorum vique milliarium ſpatium quo
procella hæc horribilis pertingere potuit , vltra quingentos ho
mines,quafi decælo tactos qua exanimes , qua mutilos profte
rnit ; ipfeque Parmenſis qui haud ita longe præceſſerat, cum Cæ
fare Daualo Vaftij marchione, & Nicolao Cælio comite, alijs-
que , terræ addictus eſt,propiuſque factum eſt nihil, quàm vt cm
neslapidum imbre obruerentur .
Atqueita, Comes Ludouice, vides quàm hæc Antuerpianorum 14.
crepera , & fulminatrix machina, longo poſt ſe interuallo Tyrio- Scorp
Acdemum
io minia
rum naues incendiarias relinquat ; fimulque reputare debes sur mus Brixiena
apud te nihil etie tam dirum , aut iinmane quod non audeat,nihil- fos Fabri, o
que tam arduum , aut difficile quod non aſſequatur, aut perficiat china quzcoa
hominum indu tria ; æqua certe in minimis , ac maioribus machi- fujetamen ac
nis , ingenij contentione . Certumeſtenim inquit Cardanus Bri- inepte ab bin
xienfem fabrum , Scorpione m palmi magnitudine totum ex chalybe burur.
fic temperale , vi mächum vxoris fuæoccultatoſub mantello inftru- lib. a.delub .
mento occiderit tuto, & abfque ftrepitu ,acſuſpicione : nec fiis de lau
de cum Diugnoto , aut Mandrocle Samio , quiməntibus exciſis ,
molibuſque operum vaſtiſſimis innotuerunt , contendat; meo iu .
dicio interior illis cenferi poterit ,cùm ex Diuo Thoma nuſquam
ars magis quàm in minimis tota fit . Sed tempeftiuum eft, vt huic
prolixæ diſſertationi de mirabilibus machinis finem imponamu ,
cuiusdam explicatione, de qua ſi verum elſet, quod habet auctor
appendicis ad chronicum Carionis ,quenGuillemum Poftellum
fuille non leuibus de cauſis conijcio ; merito ea cæteris omni
bus præftantior haberideberet :narrat enim is admotam fuiſſe à
Carolo V. Imperatore ,in expugnando Terouannæ munitiſlimo
oppido , quod in finibus Belgarum erat machinam ea mirabili ar
te compaclam , vi nec tormentis igniuomis retundi, nec igne, vel aqua
obledi potuerit, quod equidem qua ratione fieri poſſet, foepius
apud me cogitaui , hæſique dubius,vtrum rarum hoc & inulita
tum machinamentum ,adantiquorum poliorcetica lpectaret ,
aut nouum inuentum eſſet, in gratiam tanti Imperatoris ,à folerti
aliquo mathematico excogitatum . Verumtamen cùm non hu
ius
 666 DE STUDIO MILITARI .
ius machinæ beneficio, ſed cuniculis & effracto muro,vocatoque
ad colloquium milite, vt ex altera parte faciliusinuaderetur, vr. 1

bem hancexpugnatam fuiſſe conteſtatum Gt hiſtoricorum mo

numentis , videtur mihi auctor ille , qui nimis ſe facilem multis 1

alijs narrationibus præbuit , huic eriam , quam à quibusdam fu 1

bleftæ fidei hominibus acceperat, nimis inconſideratè feftinan

terque adhæſille .
X. His vero mirabilibus machinis , quæ non femper, neque ex
1 Mirabiles communi hominum confilio , fed vtcuiufque ducis ingenium ,
quurw.obfi aut rerum vſus, vel euentustulerint vſurpancur. Succeduntobfi
dionales or- dionales ordinarie , quæ poliorcetica communi appellatione di
dinaria, vi cuntur , & quarum eo certior eft ratio ,quod eodem ferme mo
do, quamquam apud varias gentes , nec vno ſempertempore
fieri& vſurpari conſueuerint. Sed priuſquàm de his fermonem ,
aggrediar, monitum te velim ,LudouiceComes, me neque de
omnibus, quod longum , & faſtidioſum eſſet; neque eodem or
dine quo cæteri fecerunt,eſſedicturum , quiavelle in his certum
fequi ordinem ,puerile eſlet med quidem ſententià, cùm nullus
huc vſque tam ſubducta in eo aſſignando ratione vfus fuerit, quin .
mulcain eumcomififfedepræhendatur, ob multiplicem effe&tum
eiusdem machinæ , tam in ſubita , quàm in diuturna obſidione
& in propugnatione arcium , haudfecus ,ac in earumdem oppu
gnatione. Vnde honeſtius duxi ſpicilegium quàm meſſem in hac
lemente facere , & quemadmodum paupertinæ mulieres quæ
mellorum veftigijs infiftunt, fi quam ariftam viderint caput cx.
teris altius attollentem , ad eam ftatim accurrunt , fic legenti mi
hi veftigia tot præſtantiſliinorum virorum ,qui de machinis ante
medixerunt,nihil omnino relictumeft , niſivtfi quæ ipfos fuge
rint , horum ſpicilegium , aut ſi mauis racemationes, & analectas
colligam ,ducto ab Ariese, notiſſima celeberrimaque omnium ,
machina , exordio. De cuiusinuentione, non minima inter au .
libro io. Etores opinionum diffenfione certatur, cùm Pauſanias, & Plinius
capite 19. repertum bello Troiano Arietem fuiffe ab Epeo literis manda
uerint,quem tamen Vitruuius , & Seprimius Florens Tertullia
lib de pallio nu Carthaginenfibus vendicant,nam & Arieteminquit hic(non
que n Laberius reciprocicornem , dlanicutem , & reftitrabum vo-
cai fedtrabes machina eft ,quæ muros frangere militar )nemini ad
buc
 LIBER SECVNDVS . 667
buc unquam libratum ,illa dicitur Cartbagoftudijs afperrima belli,
prima omnium armaffe in oſcillum penduliimpetus, commentata
vimtormentide bile pecoris capite vindicantis;ſed modusinuentio
nis diſtinctius exprimiturà Vitruuio, qui eum caſu d Tyriſs ,ſeu
Carthaginenſibus inuentum tradit,cum ad Gades oppugnandas,
caſtellum quod ante coeperant demoliri conarentur,poftquam
enim non habuerunt addemolitionem ferramenta, fumpferunt
tignum, idque manibus fuftinentes, capite que eius ſummum
murumcontinenter pulſantes , fummos lapidum ordincs deijcie
bant; & ita gradatim ex ordine tatam communitionem diſſipaue
runt;ex eoque,vtinquit idem Vitruuïus, Pephaſmenes faber Ty
rius Arietisbellicimachinationem commentus eft, rudiorem fa
peillam adhuc,ſed quam poftea Cerras Chalcedoniusbafi addita
rotiſque eidem coniungis, in eam formam reduxit, vrà testis
militibus cuedcommodèque impellicontra hoftiummuros pof
fet, atquevt Vitruuium , autAthenæum mechanicum ( ex quo
Vitruuium , cuncta: quæ de Ariete & teſtudine haber, penitus ex
ſcripſiſſe Turnebus oftendit,) potius quàm Plinium.audiam , de
iftius machinæ inuentione,multa ſane incauſa ſunt,fi eninu Græ
corum res; & iamindedbello Troiano vſurpata , cur nulla eius
apud Homerum mentio 2 qur apud nullumalium auctorem , qui
multis pofteaſæculis floruerit ? fierine poteft,vt res tanti vfus,
ſemel reperta ſubito euanuerit .Porro cumtrabs hæc quæ funi.
buslentis ſuspenſa. retro ducitur vt impe:uofius-feriat muros,
Aries Ciceroni, optimisque linguæ latinæ auctoribus dicatur ; 1.gothicor.
3
Procopius tamen cancrum eam appellauit, forfitan quia idemti
dem retro iret;; & eiusdem ,autpaulo diſiunctæ ætatis ſcriptor in oblidion.
Abbo ,carcamufam barbarè, & ignota mihi prorſus nominis ra- parifiens.
rionezac demum hæcPaulo Diacono exterminatorium inftrumé
tum di&ta fuit ;cuiuscaput quia ferro tegebatur antrorſum in's
acumen producto ,& nonnunquam trifidum erat , aut quadrifi
dum , propterea varia etiam nomina fortitum fuit,nam illudSui
das opforike's ſeu roftrum appellauit Latiniomnes caput,& eorú ;lib.3 .
imitatione: Iofephusmounkw ; Hegelippius autem cornua: dixit.
Olaillum :Tertullianus ; & Acumen Ammianus,qui præclare Arie- lib.so.
ris vſum ac fabricam expreffit ,quemadmodum etiam fecere lo
fephus,Vegetius;& qui rem penitus exhaufit Heromechanicus. lib.de mach
Caeterum ve ab Ariete Quem
 668 DE STVDIO MILITARI .
Quem legere ducem & pecoridixere maritum ,
verbum Arietare etiam proprium iſtius machinæ factum eſt ,
Aeneide, 12. vſurpatumque fuit à Virgiloin his verſibus
immiſlis parscæca , & concita frenis,
Arietat in portas,
in crucul , & d Plauto qui feſtiuiſſimusiocorum promuseſt,dum dixit quiseft
quitam proterue noftras ædes arietat ? ſicludus quidam,ab eiufdem 1

animalis cum paribus decertantis inſultu , originem habuiti,

de quo, cùm non ita frequensſit apud alios auctores mentio , id
circo non abfurdum iudicaui , quæ de eo Coelius Calcagninus in
epiſt. 12.lib. 1
epiftolis ad nepotem habet , corollarijloco huc afferre fcito ita
que inquitille Hieromeniă apudGræcosludum fuiffe,in quo vir,nu
do glabroque capite , Arieti, vt ille ait, reciprocicorno occurſabaz : 1

fæpiufqueeadem die adtonftrinamſe recipiebat vt obarmaret lorica

retquecapul feruentipice,quod fi minimèArieti cefilet, &firmiter
2.
arietaffet certo proemio donabatur .
Testudo , dan Huius autem Arietis bellici ſpecies erat Teſtudo, cui hoc no
muſculus. men inditum fuit à Cetra Chalcedonio ,propterſimilitudinem
quam habebat veræ teſtudinis ,feu in motu tardiori , feu quia fi
cut hæc modo reducit caput, & modo profert ;ita machinamen
ti genusiſtud, trabem nunc reuocat ,nunc exerit, vt validius fe
riat ; eius enim vſum fuiſfe docet Vitruuius , vel ad conger
ftionem foffarum tantum , vel etiam admuros , vt accederentmi
lites, & inhærente Ariete impetum facerent; fed præter machi
nam iftius nominis fuitetiam alia teſtudo facta ex ſcutorum con
nexione curuata inmorem teſtitudinis ,quæ ordinario oramaopos
Aeneide 2 Græcis dicebatur , & auctore Diodoro excogitata primùm - fujc
belli Troiani temporibus, vnde Virgilius
Danaofque ad rectaruenteis
Cernimus,obfeffumqueacta testudine limen .
lib.49. quod quomodo fierec pulcherrimèexpreſlitDio Caſſius , poft
lib.44.
1.6.3:
Livium ; & Lucanum . Enimuero vt Teſtudo folloria parum
ab Ariere diuerſa fuit , fic Muſculus fola paruitate, vtnonnulli
lis. 4.cap. 16 volunt,à teſtudine differebat ; quamquam Vegetio longè di
.. uersà formà fuiſſe dicatur , nomenque exi eo habuiſſe , quod
velut muſculus piſcis, auxilium adminiculumque Balænis iugi
ter exhibet , sulcandas ve inquit Claudianus Dum.ch
 LIBER SECVNDVS 669
Dum præuius edocet vndas ,
ira machinæ iftæ breuiores deputatæ turribus magnis, aduentui
illarum parant viam , itineraque præmuniunt .
Iftis vero affires erant vinee , & plutei, ſeu crates accuratiores ;
quibus teatimilites ad ſubruenda mænià penetrabant , quo ſen- Falces
Vinee piutei
murs
ſu dixit Propertius les .
Vineaque inductum longa tegebat opus
quamobrē Hero, å Apollodorusin poliorceticis,vineas, minores
& leues teftudines appellāt, vt notauit Turnebusin aduerſarijs ,in libro 11.
eoque tantū veidem addit,vineæ differebāt à Pluteis,quod hiſimi- capire 24.
les erant illis appendicibus quas ædificijs applicamus, teetūque in
vnā partem deuexum habebant vt & pluiei in quibus ſcribimus:
vineæ vero in vtramque partem deuexitatem recti habebat,atque
ve vineas accuratè defcripfit Vegetius; ſic Plutei ex Fefto, & Ifi lib.4.cap.1s .
doro erant crates ex vimine contextæ , & corio crudo exterius
munitiæ , quæ ſolebant opponi militibus opus facientibus , & ap
pellabantur militares, vt etiam num tabulæ quibusaliquid præ
ſepitur , eodem nomine dicuntur , vulgo Gabioni : ſed antiquitus
ternis nitebantur rotulis ,circumagebanturque huc & illucinftar
carpenti , vc perillostuti milites , aduerfarios tundis miſſilibuſque
de propugnaculis deturbarent, vt patet exemplis quæ frequen- lib.3. comm.
ter ocurruntapud Cæſarem ,Curtium , Ammianum , & hiftoricos libro 9.
pene omnes tam antiquos quă recentes ;nam Abbo ipſarum quo
que meminit in obſidione Lutetiæ.Erant præterea Falces murales
antiquitus magno in vſu exftrahendis è muro lapidibus, autma
chinarum funibus præcidendis , vnde cùm ad id opus incuruz
fabricarentur,ita vt falcibus ruralibus eſſenr perſimiles, ex eo no
men ſortitæ ſunt , & cùm ip naualibus prælijs vr expreſſe notauit
Vegetius colator's aut quemadmodum maioribus Criticis pla- 2 .
& 4 cap.4 6
cetchalatorijs funibus ita appellatis à verbo chalare , incidendis
tum , & in arcium oppugnatione ad hibebantur, nauales ideo , ac
murales appellatæ fuerút; vt de poſtremis teftes funt Appianus de
bellis punicis fcribens, & Cæſar,ac Joſephus quorum locis neſcio
vt facile ſe expedire poſſit Robortellus ,dum eo loci vbi Cæfarin
quit una erat magno uſuires à noftris preparata , falces præacut & lib.3 .
infixe, inferiæque longuris non abfimili formamuralium falcium
ipſe rurales falces promuralibus reponic :
His
 670 DE STVDIO MILITARI .
4.
His vero longe operiofores erant curres ambulatoria ſeu la.
Fale feu isyle compactæ nimirum extrabibus, &rabularis extruđiones,for.
res ambula. ma ædificiorum , quæ vtinquit Vegetius babebantin inferioribus
teismo ab Arietema, cuiusimpetu murum lacerabant; circamedium ponism fa
igne defen . Etum de duabustrabibus , feptumque de vimine , quem Jubitoprolaz
desantur . cum inter turrim murumque conftituunt , &percum ingredientes de
alumine, eo machina bellatores, in ciuitatem tranfeunt , occupant muros; in
Larice reietteSuperioreautem parte contati, & Sagittaricollocantur ,qui defenfor
lia adiriidosres vrbis contis, miffilibus, faxiſque profternant: eædem ambulato . 1

ignospropofi-riæ , dicebantur , quod rotis ſubięätis promouebantur, reduce.

banturque , & frontes interdum laminis ferreis obductas habe.
bantaduerſus incendià ,quamuis frequentior vſus eſſet corijcrudi,
& quominus cederet ilammis,eciam humectati,in communiendis
lib.zo.
contegendiſque machinis militaribus; vnde Amianus,dixit. Aries
humectis Taurinis opertus exuuis; quin argillam cum lapillis fu ,
badam ad eam craſſitudinem folebant inducere , vtignis nocere
nihil pofler , vel culcitras , & centones aliaque regumenta obten
dere , ad quæ madefacienda aceto potius quam aquàvrebantur
ve: ex Siſennæ hiſtorijs pater.Veruin præteriam dičta, non mini.
mum etiam conferre cenfentur, vtnulla ædificacia e ligno , cor,
repta atque inſinuata flammis,ardere poſſit, fiex larice arbore
fiat, aut albumineoblinatur : quæ idem quoque Theophraftus
de viſco prodit , quanquam non ita certa aut explorata ratione,
ac de duobusalijs ferme ab omnibus traditum eft : quum Anto
nius lulianuslocum huncex Quinti Claudij Quadrigārij optimi,
lib.rs. cap.2 & finceriflimni fcriptoris , annali vndeuigelimo apud Gelliun .
laudet tum Sylla conalusest , & temporemagno eduxit gopias , vt
Archelai turrim unam , quam ille interpofuit ligneam incenderet,
venit, aceffit, lignaſubdidit ,fubmquitGræcos,ignem admouit,faris
ſunt diu conati, nunquam quicuerunt incendere, ita Archelaus om
nem materiam obliuera : alumine : quod Sylla atque milites mira
bantur , o poftquam non fuccendit seduxit copias;loquitur nempe
Quadrigarius de Sylla,Piræum in terra Attica oppugnante , con
tra Archelaum Mithridatis præfectum , ibique pro alumine
lib.20 . multi albumen ex Plinio reponunt ; fed quàm re&tè Ammianus
id oftendit in cuius hiſtoria legas Persæ afidue malleolos atque in
cendiaria cela torquentes laborant incalum ,,ca re guod bumectis
corijs
 LIBER SECVNDVS . 671
coris, do centonibus erant operta plures materia, alia , uncle alw• iib.xv.
minediligenter, vt ignis per easlabereturinnoxius: tum etiam Stra
bo,Pauſanias& alij qui fimilibusexperimēris virturem hancalu
mini aſlerunt, quam forſan aliquis conijcere poffet illi ineffe eo ca. 1s.Ub. 35
quod vt inquit Plinius fit veluti quædam serre muria ,verum .
cům eius tria genera Diofcorides conftituat Strongile- feu rotun
dum , liquidum , & fciffite quod nonnullis plumeam quoque voca
tur, animaduertendum eft, foli plumco ,faculratem hanc conue
nire, quod acre eft , & à flammacurum inuitumque manet,vide
turqueeſſe lapis Amiantus qui ligni modo pluribus conftatlineis
intercurſantibus, nec ignicomburitur, inſigni naturæ miraculo.
Quo non inferius illud céfendum eft, quod dicunt multi Laricem
non folum fucciamaritiè vehementi, à carie cineaque præferua.
ti , verum nec flammam recipere, nec ardere per ſe, niſivtſa
xum in fornace ad incoquendam calcem , lignis vrarur alijs ,nec
flammam ideofic quoque,carbonemueremittere,fed ſpatio lon
giore vix comburi, quod fitminimain eo ignis , & aeris tempe
ratura, proindeque dicebar Mantuanus
Errobuftalarix igni impenetrabile lignum
depræhenſumautem idfuit apud Larignum oppidum , abeius
arboris copia nominatum , pofitumquein alpibus, quandoigni
bus obuallaram turrim Diuus Cæſarcomburere non potuit, vt lib . 1. cap.9
parrat Vitruuius , ideoque tunc primum cognita eft hæc mare
ria , cuius tabulæ in ſubgrundijs, incendiorum traie & ionespro
hibent . Verum Plinio & Vitruuio, cæteriſque mirificæ huius
virtutis affertoribus, apertè muli ex recentioribus,nec immerito lib. de rena
quidem aduerfantur,vt Liffus Giraldus, Andreas Matthiglus, lib.12.mag.
Baptifta Porta
falfiffinrum , & Ioannes
pronunciant, Brodæus,
quod quilaricem
illa relinifera fit & igne
oleofanon tædi cap.19.
,arque lib.z.mifcell.
cap. 3 .
adeo igne facile concepto ardeat & difficillimæ fit extinctionis,
ve propterea Lučanus re & c illam pofuerit inter arbores quæ ad
verſusſerpentium aliorumque reprifium infeftationenramilitite
bus comburebantur
Vlrima castrorum meditaius circuit ignis
Hicebulum Strider, peregrinaquegalbanafudona ,.
Er latix non lata.comis , Eoaquecoſtus ;
Espanacea potens, & tbe fala centaurea , .
Peucka
 673 DE STVDIO MILITARI .
Peucedanum JudasPammis, Ericinaque taxus,
Et laticas,, fumoque grauem ſerpentibusvrunt
Abrotanum , & - longè nafcentiscurnua Cerui.
libro to. Certior igicur ille fuerit arcendiignis modus, quem, idem vi
capire 10 truuius exhibet, nempe vt eircum tabulata collocentur crates ex
hnuibus virgis creberrimè rexiis,maximeque recentibus,percrudis
Corijs duplicibus.canjušis farctisalga, autpaleis acetomaceraris, cir .
ca tegatur machina tota : ita quoque Aeneastacticus coria cruda ,
& acetum ſummopere laudat ignibus extinguendis, quod item ,
faciunt Iulius Africanus, & Hero mechanicus, ac Apollodorus
laudaţi omnes & Caſaubono in notis ad Aeneam , vbiinter alia
locum hunc Philonis profert, & latinèvertit ex Græco MS . ne
macbina crementur , meque epibashre , neque testudines tegulis
( squammasalij dicūr)viendumeftferreisgereisplumbeis,aut bume
ente alga , vbi eamin retia conieceris : velſpongy's madentibus; po
des,& velleribus,postquamilla acero madefeceris, aut aqui ,aut vi
Sco:vel ſanguine ligna inungiro cui ciśni permixtus fuerit.Addit præ ,
lib & in Acbe terea Polyænus fuiffe quimachinasab igots periculo feruarēt, ar
doclc . gillà cũ capillo ſubactà, quæ olim folita ad eam altitudině machi
nisinduci, vtignis omninonon poſſèr eis pocere, vt aſſerit etiam
li.so.cap.86 .. Vitruuius ex Græcorum libris ; & Apollodorus non vno loco ,
terram pinguem hocnomine commendat,& quidem mixtis in
ea capillis.Cæterum ignem illum qui malleolisiacicur,aquis co :
lib.23 , ſperſum magis excitari,nec remedioulo ,quàm ſupra iacio pula
uere conſopiri auctor eft Ammianus Marcellious, quod vt illi
credam , facit communis experientià , vfurpata etiam noftris
temporibus, extinguendi ferri cùm e foroace profluit , folo pul
uere iniecto , & maxima incendia comprimendi obiectu coe
lib ,29.cap.x ni, & arenæ . Deniquefucci
odum
etiam fpiſ , & mucilaginoscontra
à Plinio al
ignem valent quemadm althex ; pec reijcitur
bumen oui,cui vis tanta va lignum eo perfufum non andeat,ac. ne ve
Ais.quidemo contatta adurarur: quo mododixit poftea,ignis autem
aceto maximè refinguitur du vilco di ouo: vnde Ioanpes B.Porta
lib. 11..mag, concluditvalde fibsprobariargentumviuum aceta,& albumine'
çap.g.
restinctum illitumque ei rei,quam quis ab igpecueriac detendere.
velit. Sed dicam ingenuè,plus eft in his omnibus, varietaris; quã
veritatis,multaqueviridođi propopunt& determinantin libris ,
quo...
 LIBER SECVNDVS . 673
quorum nihil poftea comprobaturin actione, & experientia ,quæ
ſola rerum ,& remediorum eiusmodi magiſtra ftatui debet. Qua
mobrem ne te diutius, Ludouice Comes, incertis iftis aut certè
parum efficacibus remedijs detineam ,præſtat tanquam ex longo
diuerticulo , regrediad antiquas turres ambulatorias , quarum ſi libro 8 .
quis deſcriptionem habere volet , is Curtium , vel Appianum ,aut 5 .
Heronem adire poterit,acin primis Iulium Cæſarem , qui in capite 13:
obſidione Maffiliæ , turrim lateritiam extruxit , cuius archite.. lib.2. belí.ci
&uræ modus cùm antea valdeincertus eflet,ita demum ab Adria- capice 14.
no Turnebo enucleatus eft, vt nunc abfque vllo obice legi ab libro 11.
ompibus ac intelligi poffit.
Pons autem qui de ea turrirepente in murum proijciebatur pontes5 .vari
Exoftra Vegetio dictus fuit , nomine ſicut arbitror minimè pro- ligoneris.
b.ro. c . 19 .
prio , ſed mutuato a machina lignea ſic vocara , qua quæ intus
geruntur & fiunt, verſatione rotarum ſpectatoribus oftenduntur
quæ eadem dicebatur igxúrinua:fed præter hunc Pontem ,quem
aeri iniectum pollis dicere, maximus quoque erat naualium vſus
quorum defectu ſolebant inflatis viribus incumbentes ( vt Mal
chus ille cuius hiftoria refertur à D.Hieronymo) Græcorum , & in epift.
Latinorum exercitus integri , flumina traijcere ; quod ex Sueto
nio in Cæſare,& Arriano atque Curtio nemini obſcurum eße de- lib.1.& 3.
bet , licet aliquotiesetiam cuppe, & inania vafa pro vtribus vſur
pata fuerint, vt ab exercitu Maximini Imperacoris ad Aquileiam, Herodian.lib
& ab ijs de quibus Lucanus dicebat .
Namque ratem vacua ſustentant vndique cuppe ,
Quarum porrectisſeriesconstructa catenis,
Ordinibusgeminis obliquas excipit alnos . 6.
Quo modo vero per Exoftram ,fic per Scalas,& Tolenonem
tiplicirem
in muros euadebant obſeſſores, quamobrem de vtriſque hic di- mulScala es.
cendum eft,ducto à Scalis exordio ,quarum vſus in oppugnatio
ne,fertur primùm inuentus à Capaneo , variaque earum allignā
tur genera; nam præteriam antea commemoratas,quædam ſunt
compactiles ideft quæ pluribus partibus conſtant, & plicari rur
ſumque explicari poſſunt ,quas rrómaras Textas appellat Appia- in Ibericis.
nus ſiue plicabiles ,& Plutarchus in Arato le dota's fiue folutiles;
fuere præterea coriacee : itemque reticulatæ aut ſluppeæ , & ro
tis impofita ijſque procedentes, ex quarum ſummitate cum in
Vv pro
 DE STVDIO MILITARI.
674
propinquo ſunt, Pons inmuros inijcitur,ac aliæ denique ſpecta
tricesdictæ , quæ ſenſim attolli, & erigi ex baſi ſua latiori poſſunt,
vt ex ipſis proſpe us in vrbem obſeſſam pateat,depræhendatur
que quicquid in illa fit ab obſeſſis ,
7. Vnde videntur nõ multum differre à Scanforijs machinis, quas
Telenonessen
ſcăſoria ma.
Græci Aerobaticas dicunt , quia homines in altum tollune , & in
chine. aerem ſublimes leuant , Turnebus vero acerrimi iudicij criticus
cap.20.lib.9
Acrobaticas re &tius appellat,quod in earum ſummum ſpeculandi
causà aſcendatur:quare nonin urid his Vitruuij verbisſcanforium
lib.1o.cap.i. autem eft,cùm machine ita fuerint collocata , vt ad altitudinemrignis
Batutis , & tranſuerſaris colligaris fine periculo ſcandaturad appa
ratus ſpectationem , idem Turnebus exiſtimat genus quoddam ,
bellicarum machinarum deſcribi , quæ altiffimis tignis in terra ,
ſtatutis, & ad eam altitudinem quæ vrbis muros ſuperet erectis,
ſpeculatorem autexplora:orem ita attollunt in faftigium ſcan
dentem , ve velut in fpecula collocatus, ex edico ſpecter,quicquid
oppidaniaduerſusobfeffores parent , quod quidem fit tranſuer
ſarıjs & plexiscolligationibus,& rignis, ad eigna in longum adie
etis ,ad altitudinem augendam . Eodem etiam pertinet inſtru
mentum illud , quod Græca voce Leonicus mechanicorum ine
terpres communi grammaticorum errore nw sa vocat cum .
in mechanic.
ipſe Ariſtoteles, & IuliusPollux xn hóogle verius dixer nt,magno
lib . 1. cap.6 in ter vtramque vocem diſcrimine, quoniam ( helonia Vitruuio
ſunt veluti anfæ, quæ arre&tarijs affiguntur, in quas conie&i ſục
cularum cardines verſantur , atque adeo ipfe rotx ; zenadvice vero
reponuntur à Polluceipter rotas, rympana, cochleas antlias de
quibus Martialis 2.

Curia labor atasAntlia tollit aquas ,

& alia hauriandæ aquæ inftrumenta , dicunturque lacinis Tolle
nones ,ſiue Tellenones , vt Plauto in Fabula Aſtraba
Quafi Tellenon ,autpilum Græcum reciproces planà vià
vel quod Iſidoro & Sypontino magis placere video , Telones,non
autem Tollones , quia Plautus in rudente, vocem hanc potius
vſurpatįpro ijs qui ex Puteo aquam hauriunt, nec ab eo diſſen
tit Columella in horto dum inquit
Autfins illacrymet Putei non ſede profunda
Negrauis bauſturis tollonibusilia rumpas
Ouat
 LIBER 'SECVNDVS . 675
Quamobrem patet euidentiſfime Pompeium Flauium non re- obferu..joa.
&tè hic Tollonem interpretatum fuiffe , de genere quodam , cap 9 ..
valorum non multum ab vrnis diuerſo . Verum ne diutius
hæream in Parergo , conftat Tollenonem à tollendo nomen ha
buiſſe, quod etiam manifeſtum eſt ex Fefto apud quem Tolleno
eftgenus machine.quo bruritur aqua in alteram partem prægrauan
te pondere :quæ defcriptio omnino competit machinæ , de que
meminit Ariftotiles in mechanicis : vnde nec eorum probare
poſſum ſententiam , qui Gruis, aut Ciconiæ nomen illi affingunt,
quia hæ machinæ, vt etiam nunc videre eft, operoſiores ſunt, &
ductario fune, rotiſque prægrandibus pondera tollunt , cùm ex
aduerſo Tolleno,vt oftendit Vegerius dicatur , quoties una trabs libro 4
in terram preale de figirur, cui in summo vertice alia rranfuerfa
trabs bougiur dimenſa medietate connectitur , eo libramento , vt fi
vnum caput deprefferis aliud erigatur : in uno ergo capire cratibus
fue tabulis contexitur machina , in qua pauci collocantur armati
tuncper funes uno depreffo attractoque capite , alio eleuari ponuntur
in murum , ex quibus patet Tollenonem eciam militarem , mini
mo ſumptu , atque negotio, parari antiquitus conſueuiſſe ;ea for
mà quam Steuuechius graphice delineatam exhiber in notis ad
Vegerium ,cùm interim ruftici, ac olitores, qui hac machinà, ad
hauriendam è puteis aquam , frequenter vtuntur,longèadhuc lib.4.cap.zt
maiori compendio,ligno fupra aliud erectu transuerſo , fitulam
ex vna parte connectant , & in alia plumbum, aut ſaxum aliquod
adijciant,quod trabem velut in æquilibrio detinet , vi quocum
que manibus propelliturillac facile incliner ;eumque fuiſſe mo
dú exiftimo Tollenonis iſtius quem Archimedes aduerſus Mar
celli naues in muris Syracuſarum erexit , vt ex eo ferrea manus
firmæ carenæ illigata, triremes integrasin alcū tolleret mox vero
laxata in cautes & ſaxa illideret , quemadmodum a Liuio, & alijs
fcriptoribus memoriæ, hiſtoriarum que monumentis consigna.
tum fuit .
His autem machinis quibus muri cominus tentabantur , ſuc 8.
cedunt aliæ, quæ iactis eminus telis , vaftiſquemolaribus,non , Torinena .
mediocriter etiam militibus muriſque iplis infenfæ funt; quam
quam earum explicatio ranta caligine ab auctoribus offundatur,
vt qui plenè ac diſtinctè de ſingulis dicere velit , is meo quidems
Vv 2 iudic
 DE STUDIO MILITARI.
676
iudicio , rem in ſe ſuſcipiat, quam ,abſqueDei alicuius tanquam d
machina prorumpentis auxilio , præftare commode non poflit .
Quare illud tantum noto , quod Grammaticis omnibus explora
tum eſt,nempe Tormentum generale vocabulum effe omniunt ,
machinarum faxa, tela, & id genus varia iaculantium .;, veluti ſunt
Catapultæ, Balliſtæ , Scorpiones, Spingardæ , & machinæ noftra
tes Aeneæ laxa rotunda immenſi ponderis, vi pulueris factitij, &
accenfi emittentes, idque Lucretijauctoritate probatur
Vi validis que de tormentis millaferuntur ..
tum etiam Virgilij.
Fulminis in morem , aut tormento ponderis acti:.
3. Aeneid . eoque modo locutiſuntetiam Cæſar , & Tullius , cum hic dicat ,
2. commenta.Antonius ante oculos legatorum ,tormentis Mutinam.verberauit,ille
vero , ad extremas. fofas castella. conftituit , ibique tormentas
ocauit . o
collIam ver quæ potiſſimum tormenti nomine intelligunturCan
Erin 9 pocie
.. tapulte , d . Baliſte , ita inuicem effectu.conueniunt ,vtſola ferme
Catapultaba: ſit inter has nominis diſſentio , Catapulta enim ſiue ratamiams,dia 1

citur. Svo s trintus.quæ auctore. Heſychio dólu rojaxóvrov, id eſt

baſtam , & iaculum notat , vndevidet ur, quod hæc machina , tela:
tantum minora, haftaſque vibrare debeat, ſed huic explicationi
aduerfacur, ſtatim Appianus,apud quem legas.natazánias.Oußs
in Libyco.. dãs , vij. 100oßóreus.Catapulias.que tela & lapides mitterent ; & in .
Cæſare lego Catapultis ſaxa iaci; quinimo Sidonius dixit. 1
1. de bello
ciuilli . Non quæftridentestorquet Catapulta molares.
indeqne Petrus Diaconus petrarias.dura latis translatione eas apa
pellauit . Sic Baliſtæ , quæ à Bémw quod eft iacio nomen habent ,
licet , qu : madınodum inquit Nonus Marcellus tormenta ſint ,
quibus ſaxa maiora & grauiora mittuntur ; vt proinde dixerit :
Ouidius ,
Quàm graue Balista mænia pulſat onus ;
& A.Hirtius de bello . Hiſpanienfi fimulque Baliſta miſa à nobis:
turrim deiecit: Lucanus tamen pro machina haftam iaciente ac
cepit , & AmmianusMarcellinus Scorpionibus quidem lapides .
Baliſtis autem mitti ſagittas tradit ,, vbi videsſagittas diſertè ex-
primi , non vero tela, qux voce femper ambigua pro ſagittis aut
lapidibus vſurpantur ; vein illo Senecæ , nam balife quoque , bo
Scorse
 LIBER SECVNDVS 677
Scorpiones tela cum ſonoexpellunt; quinimo Silius vtramque bali
fæ excuſſionem , hisverbis expreſſit
addullis fridula neruis.
Phocais effundit vaftos baliſta molares ,
Atque eademingentis mutato pondere teli
Ferratam excutiensorrum , media agminarumpit,
quod etiam fecit Vegetius afferensbaliftis non ſolum lapides, ſed libro 4.
& iacula mitti; ac quod mirere magis , telis ipſis , tormentoruma
quibus mittebantur, nomen aliquando fuit inditum , ſic enim
Plautus in curculione
Namilla ad me catapultæ crebro commeant ,
& euidentius adhuc in Penulo
Cuiiam infortuni intenta eftbaliſtaprobe ,
Quamego baud multopost mittam Balistario .
Atque his de cauſis procliue fuit, vt Catapultæcum Baliſtis con
funderentur, quemadmodum rectè notauit Iſidorus ; qui non
nulla etiam haber,tot Grammaticorum turbis compefcendis non
inconcinna . Baliſta enim ait verbere neruorum torquetur,& magna
oi baftas, autfaxa iacit, quamuis vulgo, & commode magis Catapul
Sætela . Baliſta faxa tribuantur . Cæterum vtriuſque machinæ
deſcriptio elegans habetur apud Vitruuium , cuidici non poteft, libro 15. & so.cap
17.
quan tum docti ſſimu s Turn ebus lucis attule rit, integr is capit ibus
quarto & quinto ſecüdi aduerſariorum , explicationirotvocum ,
quæ in eiusmodi machinarum compoſitione difficillimæ funt,
dicatis. Ambææ vero rron vnius modi aut menſuræ fuerunt, nam
Catapultas minores triſpitimasappellat Diodorus; maiores tri. libro 20 .
cubitales vocat Polybius ;maximæ vero, aſſeres pedum duode
libro 3.
cim , cuſpidibuspræfixos,imoduodecim cubitorumad ſtadij ſpa- libro s.
cium mittebat,li Athenæus rem ve ſe habebatexpreſſit, quemad
modum certè illum feciſſe ex his quæ de Catapultis , & Baliſtis
præter Vitruuium habentAmmianus , Liuius, & Vegetius, co- libro sz.
niectura fieri legitimè poteft . Certè Baliſtas centenarias quæ
ſaxa centum pondo iaciebant , Nonus , ex Lucilio profert, Quid
fic Balistas iactas centenarias ? & quasdanı etiam talentarias fuif
fe probat ex Siſenna ,quibus talenti pondo ſaxa torquebantur ;
fed Vitruuius aliquid amplius addit ,cum dicit Helepolim ita lib.10: c. vlt.
crudis corijs & cilicijsconfirmatam fuiffe,vt
Vv
poſſet pati plagam
3 lapi
 678 DE STVDIO MILITARI.
lapidis immilli balifta pondo 360,feu trium talentorum , quia
Vitruuio ſingula talenta pendent CXX.non folum autem caftrae
lib.z.cap.25. defendebant ,inquit Vegerius , uerumetiam in campo poſt aciems
grauis armaturæ ponuntur, ad quarum impetum nea equires loricati ,
lib.4.cap.21, nec pedites fcutani poffunt obfiftere, in una autem legioneLV. Carro
& 22. balifiæ effe folent, & idem alibi trium generum Baliftarios diſtin
guit Manubaliftarios , Arcubaliſtgrias , Carraboliſtarios que
libro 4 . madmodum triplices quoque ſagittariosfecitLazius, nempe, qui
arcu ſagittas e.nittebant , & Balilarios, ac denique Tormenta 重

rios, quiScorpiones Catapultas, & reliqua tormenta maiora ia

hoftes expediebant . Atque ita patet Catapultas , & Baliſtas non
vnius magnitudinis fuiſſe, nec vnum aliquod determinarum , fed
lib.2.Atracag. omnis generis telaemiſiſſe : vode Frontinus caputqueçius Baliſta
excullum intra munimenta, boftium mifit, cuibiftoriæ ,ſimilem ,
lib. s. cap. 8. ommino refert Paulus Diaconus non contemnendus ſçriptor bi 1

ftoriæ Longobardicæ .
10 . His vero machinis duæ aliæ non diſſimiles erantOnagerſcilicet
Onagor. Mă; ſeu Scorpio,cuius compoſitio peti ab Ammiano Marcellino deber,
ganum ,
libro 23 .. qui contra multorum opinionem vtrumqueillud inftrumentum
fæpe pro eodē vfurpat,ac etiam à Lipfio in poliorceticis. Eo mar
lib.z.Dialog . china alia recentioriæyo vt plurimum vſurpata , quæ Mangania
3. communiter dicitur quamquam tor ferme alia nomina ſortita fit
quotvarijauctores mentionem de ea fecere, nam Leo Imperator
cap. 15.des manganica alcaria; Heron vero manangonem : Otho Friſingenſis
app . mil . mangas; Turpiņus, aut quicumque eius nomen chronico tot mē,
capice . 17.
lib . dacijs infamiprætexuit ,mangatellas , & petrarias ; nonnulli. de.
de gelt.Fede. nique vt Aegidius Romanus, & Blondus bricolas eam appellarūt,
lib. vlc.dere- fed inuenio præterea eandem ſub nomine mangonis cognitam
siplineprin- fuiſſe Theophani,cuius hiſtoriam ex vetuftismembranisGræcis,
de Rom .. quæ in Vaticana ſeruantur,anno proximè elapfo,latinā fecit vir ,
triumph ..
in omni palæſtra veteris eruditionis multum accuratèque verſa .
tus , & fummamihipatriæ communis ,officiorumque neceſſitu .
dine coniunctus, loannes lacobus Bouchardus nobilis Pariſi
nus, ex cuius Theophane diſco ,id quod etiam retulit Baronius
Tom.g.
ad annum Chrifti DCCXXVII, Iconoclaſtam quemdam , qui
Conſtantinopoli Virginis imaginem , ſaxo maledicè contumelio
sèque appetiuerat ,paulo poftſcelerisiſtius pænas luiſſe , cùm il
liſo,
 LIBER SECVNDVS 679
lifo de Mangone machina in eius caput lapide, conuenienti di
gnoque ſupplicointerijt. Quanta vero huius machinæ vis fue
rit, patet ex Hegeſippo , & Iofepho belli judaici ſcriptoribus, lib.3.cap .
lib . 6.excidi,
quorū hic ,eum in modūde Mangone fiue Mangano locutus eſt ,
Talenti pondereerant lapides, qui mittebantur ; duo autem & am
plius ftadia peruadebant; ipfe ičius non ijs modo quibus primis inci,
debar ,fed low longe retrorfumſtantibus intolerabilis erat, fed multa
quoque lec: u non indigna de eodem habet Philippus Pigafera
in notis ſuis ad caput quintum tacticorum Leonis Imperatoris .
Porro ſi ab his machinis quæ præcipua ſemper apud antiquos II .
in exiftimatione fuerunt,ad minores alias defcendere vellem, ac Et quadam
Fundas tam communem , quam Achaicam , & Fuftibalum , ac Ce- alie minusce
tro shpēdonem deſcribere ,quæ quatuor fuiſſe genera fundarum lebres.
reperio : cum etiam Falaricas, ſeu tela ignita:Manus ferreas ſiue
Harpagonas vt eas vocant Cæfar & Curtius , cùm Diodorus , &
Iofephus róguras, Appianus vero ápragas, ac demum Liuius
afferes ferreo unco præfixos easdem effedixerint ; ac denique
Samircas, & Thichodifrum , Currodrepanum , Aſcogefrum ,aliaque
id genus innumera , quorum anonymus qui tempore Theo-
dolij de machinis fcripfit, & Valturius , ac Lipſius multorum
que veruſtioris æuiſcriptorum libri pleni ſunt: ſi inquam hæc
omnia paulo accuratius explicanda fuſciperem , præcerquảm tí
bi , Ludouice Comes , quiveterum omnium machinarum ratio .
nem continua oprimorum auctorum lectione didiciſti,multum
tædij ,& faftidij afferrem ; nihil infuper hac mea diligentia præſta
rem , quod reliquis ducibus effet admodum vtile ac neceſarium ;
cùm earum omnem vſum fulminalia noftra dudum excuſſerint
nec quicquam tamen aſſentience Hieronymo Magio ,qui machi
namenta hæc rudiora priſci, ſæculi quæ noftris tormentis copa
rata fictilia videri pofſint, quaſi ab inferis reuocare ,validioraque
atque vtiliora reddere ,eoinopere , quod à ſe de militaribus te.
chnis elaborartım fuiffe afferit, conatus eſt,ſed quo euencu incer
tum adhuc , quia liber híc nuſquam apparet , nec ego fanę exi
ſtimo feliciter admodum præftari iftud ab illo potuiſſe.
Quamobrem æquum eft vt à veruſtioribus illis ad noftrorum XI .
temporum machinas deueniam , quæ tanto illis præftantiores 1 Tum exco .
vor
gitarara, onhifce
ſunt, quanto in dies folertiane dicam an malitia , humani igenij furpa
VV 4 nia
 680 DE STUDIO MILITARI.
sëporibus ful maior euadit , nihil non molienris ,nihil non efficientis in ſuami
minaliaquo. aut aliorum perniciem ;vt rectècùm Lucretio dicerepoſſim
pellationes . Sic aliudex aliopeperit discordia triftis
libros.
Horribile humanis quod gentibuseffet in armis ,
Inque diesbelliterroribus addidit augmen .
Huiusmodi vero ſunt tormëta noftra curulia ſeu enea & ſulpburea
quæ vulgo etiã dicītur canones,artiliariæ ,balista ,canne d fistula
chalybea fulminalia,alijſquenominibus periphraſticis appellătur,
ex defectu ſcilicet veri, & genuini,quod antiqui onomathophæiæ
magiſtri, nondum excogitaris, inderemin me potuerunt:miror
tamen cùm apta generis appellatione,forſan à Bón Bos,qui bombus
eft,aut à verbo BoreBio quod eftbombum edere deducta,Bombarda
rum nomen illis ſub initium quidem attributum fuerit , cur iftud
vitatum poftea ſit à doctis quibusdam , qui certè nihil aptius ipſi
dixerunt ? Ego autem viros maximè cultæ , & caftigatæ dictionis,
Ioannem Fernelium , Quintum Marium Corradum , Horatium
Turſelinum , aliofque pene innumeros fequutus; fragorem qui
vna cum igneà bombardis editur, eà nominis etymologià ita ex
preſſum fuiſſe iudico, vt Romanos auſimaffimare ,nihil neque
preſſius, neque fonantius excogitare potuifle, nec iftud nomen
quo palam nunc vtimur,vllatenus grauate fuiſſe accepturos,nam
etſi nouũ ſit ,veniam tamen iftius licentiæ concedit Romani dieta
lib : o 8 . tor eloquij Priſcianus,fienim inquit auctoribus timiditas obfuiffet,
vi nullis nouis vterentur dictionibus , ipſa natura, &fignificatione
rerum exigente , perpetuislarinitasangustis damnata manfiffet, &
de arte Poct. Horatiusidem femper licuiſſe exemplis confirmat
ego cur acquirerepauca
Sipoffum inuideor; cum lingua Catonis , & Enni
Sermonem patrium ditauerit , & noua rerum
Nomina protulerit .
lanus Laſcaris fexto epigrammate Græco , ex ſimilitudine Bom .
bardarum cum fagitta quam Graeci τηλίβολον νοcant , eas τηλεβό
nous appellauit;& eadem forſan vocis originatione ab arcu & telo
priuſquam machinæ ille igniuomæ adeo frequêteseſſent, Artilla
ria nomen erat per totam Europam commune , non ipfis modo
bombardis ,ſed machinis omnibus vt fundæ , catapultæ , baliftæ ,
fuſtibalo, onagro, alijſque eiusmodi,quibus omnis generis faxa
to
 LIBER SECVNDVS . 681
torquebantur.vnde etiam apud fæliciſſimum Varem Arioftum
legitur quod Artillaria inſtar grandinis illos percutiebat, & malè
multabat, qui fortiſſimo bellatoriRugerio damnum inferre co
nabantur . Fulminalia quoque dici conuenienter poſſent , quia
nihil tam ſimile fulmini eft luce, fonitu, odore;nam fulmen & to
nitru ipſum , fragore Bombarda ſuperat, quemadmodum in vu
pera obſidione Oſtēdana , fingulis ferme diebus compertum fuit
cùm Louanij mugitus machinarum horis matutinis facile exau
direrur:vnde lulius Cæſar Scaliger in eorum funebri laudatione,
qui ad Viennam bello Turcico occubuerant,non immeritoiſtud
epiphonema vſurpauit ,pace tus dicam luppiter fulmina noftra
June terribiliora tuis,age coge nubes,ex tonarequeas,nos etiam te tran
quillo, iratum regnum tuum faciemus;His igitur de caulis videtur
mihi nomen fulminalium non modo eiusmodi machinispræclarè
conuenire, fed rectius quoque illas ab antiquioribus diſtinguere ,
quam li Bombardam ,Artillariam ,aut Canonesdixeris ,nomina
ſcilicet quæ ante pulueris vſum multis tormentis bellicis, indita
fuerunt,Fulminale autem ab iftius pulueris nitrati coruſcatione
tonitruue dici tātum polle, planè eft extra omnem controuerſia .
Ar ne diucius hæream in nomine, quod parum referre videtur 2.
quale ſit, modo quid ſignificet innoteſcat:variæ ſub illo commu- Et diforen
ni Bombardarum genere ſpecies ,pro diuerſitare magnitudinis, tie propont.
& formæ ſingularum continentur, quas cùm opus erit homines
docti fcrutabuntur diligentius , & vnicuique nomen accommo
dabunt, quod ipfis videbitur conuenientiflimum , mihi interim
illud Canonum non diſplicet, quo louius frequenter vtitur in ma
iorum cormētorum deſignatione , ita tamen vtex iſtis canonibus
alij medij , & duplices ſint, alijetiam maiores , & pondere ſuo , ac
globi quem emittunt,quandoque ftupendi, Colubrina vero lon
gior eft , & pilas euomit certo ictu, ad milliaria duo vel tria, nam
Ferrariæ quædam erat longa pedes xxij. cui nomen erat Regina,
pilafque excutiebat ab vrbe ad fornaces per interuallum trium
milliarium ; Mortaria non muris , aut propugnaculis exitioſa
funt, fed lapideas immanes pilas in ſublime vibrant , quibus ſu
perne decidentibus,exitiabilicum ruina , & fragore , domorum
teđa,contignationefque deformantur;fic cubitalia tormenta quæ
à ftrepitu, & bombo crepera, & vno verbo Crepisacula dicuntur,
portis
 682 DE STVDIO MILITARI,
portis, & compagibus arcium diffoluendis tantum inferuiunt,
Bafiliſci,& Sacri naualibus proelijs ferme ſemper adhibentur; vt
Falcones maiores, & minores ſeu Smerli campeftribus copijs:cu.
ius etiam generis erant Spingarde tormenta tricubitalis longitu
dinis,quæ glandem pruni maiorismagnitudine effundebāt. Præ
ter quæ funt minoris generis fiftulæ quæ vt plurimum Moſchetta
de nomine minimi accipitris vocantur , tubumque habent inter
manuales baliſtas paulo grauiorem , vnde quando ignem conci
piunt, quod non fit rotæ, & filicis percuſſu , ſed atcactu funis ac
cenſi, bifurcato ſcipione ſuſtentantur: iftis minores ſunt Bom
bardæ ro aræ , Arcabuforum nomen adeptæ, ab italico vocabulo ,
quod ſignificat arcum præforatum quia buzo italis foramen eft, 1

omnium vero minimæ Sclopià ſono quem edunt , vel Piſtolæ vo

cantur . Porro eiusmodi machinæ proprias illas appellationes
ſorticæ funt,aut propter ſimilitudinem aliquam ,queinadmodum
contigit hoc vetuftioribus quoque machinis,vt quorundam ani
malium nominibus inſignirentur, ex proportione quam habe
bant cum illis in actione, & figura: ſic enim Aries,Ericius,Scor.
pio feu onager,Cuniculus , Teſtudo , Musculus, & aliæ machia
næ aliter ab alijs rebus dictæ ſunt ; vel quia carere nominibus mi
nime debuerunt in tanta figure varietate, quæ alioqui fuiſſer con
fuſioniobnoxià ,veldenique quia varia hæc ferpentum nomina
Bafilici ,falamendra, crocodiliſerpentinæ colubrina & fimilia plus
terroris hominibus incutiunt quàm ſi cannæ maiores vel mino ,
res tantum dicerentur,
3. Eius autem inſtrumenti vſum ,vetuftioribus nequaquam vſur
Deinde quo- parum fuiſſe temporibus,certiſſimum habetur argumétum , quod
ritur an olim
fuerint inusu nec Græci mechanicorum ſcriptores Heron, Pappus , Athenæus
Biton , arque tor alijſupra recenſiti, non adeo negligentes fuiſſe
videantur , vt mirum hoc machinamentum librisfuis, haud ſecus
ac cætera quæeorum ætate in communi erant hominum vſu,non
appoſuerint ; nec item latinivetuftioresvt Cæſar , & Criſpus; aut
alijquosanno poſtea quadringenteſimo floruiffe conftat , ve Ve
gerius, & Frontinus , tam ſupini parumque oculati fuerint, veil
lud indi&um prætermiſiſſent, fi vfpiam gentium vel eius nomen
tantum auditum fuiſſet. Quare vehementerillos decipi arbitror
qui vt inuentum iftud antiquiflimum elle probent, vertunt ſein ,
omnes
 LIBER SECVNDVS . 683
omnes modos , & nullum non lapidem mouent pullas nugas in
dictas relinquunt, nihilque non vanum , & inane proferunt,quo
ſuæ poſſint opinioni,auctoritatis aliquid conciliare;afferunt igitur
in primispro Achille ſuo verſus illos ex ſexta æneide;
Vidi , dow crudeles dantem Salmonea penas,
Dum flammas louis, & fonitu : imitatur olympi.
Demens qui nimbos, & non imitabile fulmen
Aere, Cornipedum curſu fimularatequorum .
exiftimăt enim hi Salmaneüexxpeo tubo aliouehuiuſmodivaſe ,
ignis impetu erumpentis , magno cum fonitu & fulgore, glatt
des , pilaſque proieciffe , tanquam fulmina , non vero tali eum
machinà vſum fuifle ,ad hoc efficiendum , qualis poftea fuit illa
Regis Perſarum Choſrois, quæ ex Græco loannis Tzetzis, lica.
Paulo Lacilio defcripta latine fuit
Chofroes. RexeratPerſarum in temporibus Heraclei ,
In palatisfuis circa Perfida ;
In laquearibus Cælum babens fabricatum ,
Ex quo tonitrua , & fulminamachinarique imbres ,
Conuiuia excepris legatis erumpebant , ad ftuporem .
Seprem autem tempora bellans Heraclidescum Perfis
Fodiens Perfidem vniuerfam, igne que valtans, & incendens:
Eriamigniferum Cælum exufic illud ,
Cum Cboſrae vniuerfis , que dixi, Palatiją. odyſſea.xr.
Quin etiam referuntex Euftachio , & Agathia, artificem fuifler idroca
adeo mirabili arte inſtructum , vt ſại domum inimici repente di
filauerit,machinamento tam efficaci,vtterra veluti concuti,mix
tiſque fimul tonitruis ac fulgoribus mifceri omnia viderentur ;
cuimolimento ſimile aliud factum fuifle ab Eutropio Enucho,qui libr.apolog .
Imperatori Theodofigà cubiculis erat auctor eſt Suidas apud la cap.24.
cobū Mazzonium : à quo cum hec omnià afferaptur earūBom
bardarum occaſione de quibus mentionem facit Arioftusin Ro
gerio Heroe,Logiſtilla maga , & Cimoſco Frigiæ Rege; qui ſclopeti
ictu Ollandiæ comitem , vnaque duos eius ħlios occiderat, ipſe
demum ab Orlando interemptus;concludittandem. Mazzonius:
omnia hæc per anachroniſmum in nobiliffimo vate explicanda.
eſſe,cùm nulla ratio hactenus inuentafit, quæ puluerem Pyrium
&Bombardas antiquioribus illis faeculisvſurpatas fuiſſe ,aut ex
cogi
 684 DE STUDIO MILITARI.
cogitatas certo conficiat . Vt mirum propterea fit quoſdam ,
rin Rufit. illud Claudiani
Non ventus quateret puppes', non machinamuros .
lib.1o.de re in hunc ſenſum trahere, & Robertum Valturium aſſeruiffe Bom
milit.
bardam inuentum fuifle Archimedis , quo commento neſcio an ,
aliud magis fatuum afferri pofſit .
4. Vnde quodapud Philoſtratum Rex Phraotes Apollonio nar
quëadmodum
aliqui credit
rauit , de vrbe , quæ fulminibus , & tonitruis hoftesà ſe ſummo
ex antiquorú uebat: & quæcumque alia comminiſci folent in eius opinionis
Pyroshecnia
bellica que to confirmationem , explicari ea omnia commodè poſſunt. Si pri
14 excwricht mum animaduertamus,inter antiquorum arma,nõ modoignem ,
libro.a. aut potius ftrueslignorum accenſas fuiſſe, quemadmodum agen
do de machinis mirabilibus probauimus, & Cæſar loquendo de
libro 8 . Bellouacis ac Frontinus obftendunt , extat que huius rei exein
plum egregium apud Giullemum .Britonem in obſidione caſtri
gualliardi
lib.8. philipp. Poftquam municipum nimiusfragor impulis aures
Illus se vertunt congeftis undique lignis
Ignemfupponunt , vt fic aut ardeat intus
Auf via non pateatqua prodeat boftis ad illos
fed multas quoque machinas, & inftrumenta ignea fuiſſe certa , .
quadam ratione figurata , & compoſita, quorum frequens apud
auctorescomemoratio,parum naſucos facili negotio inducere po
: tuit vt,hæcquafi de bombardis dicta forentinterprætarentur.At
que vt de Falarica nihildicam ,cui nomen illud fecerunt talæ , ſeu
turres ligneæ , à quibusaut in quas mittebatur , eratque prout à
cap.18.'ib.4. Vegetio , & Livio deſcribitur miffile telum baftili oblongo ; ce
tera tereti;quodftupa circum ligabant linibantquepice,vi cùm accen
Jum mitteretur,cõceptumque abipfo motumulto maiorem ignem ferree
Arma omitti cogerei, nudáque milisem ad infequentesieluspræberet.
Certe varijs compofitionibus incendiarijs aliquos duces ad mce
nia , & vrbes abimo exſcindendas , & in naualıbus proelijs terre
ftribuſque,cum ingenti mortalium ruina,vfos fuiſſe reperio ,nam
Hero exeinplıcausà docet in comburendis moenibus ligna tæde
ſupponi, eaque ficca pice , ſulphure viuo oleoque peruncta ſuccendi
debere;idemque auctorvaſculi cuiuſdam igniuomimeminit para
ti in vſum milicum , qui fcalis admotisvrbium moenià conſcen
dunt,
 LIBER SECVNDVS . 685
dunt vt eo ſcilicet hoſtes detenti , nullum afferant ſubeuntibus
impedimentam : illudque appellat ályfõn Tuegſózov , quod cubis.
noftris igniuomis , ſi infixas. haftas dempſeris ,anſamque pro
pè calcem addideris,haud ita diſſimile videri poſſit. Legitur præ
terea in facris codicibus Gedeonismilises,egille in fugan Madiani
tas effractis fi& tilibus vafis ,in quibus ignem prius occultauerant
& apudPlutarchum.Dionisij afecle,cùm Syracufanos Dionis au
xilium præftolantes, ante quam illud adueniret,internecioniom
nes dare vellent:qua perniciffima omnium strages, & conuaftatio
eft, ignegraffantur proximaquæque cædis ac lampadibus fuccèdentes
Spiculaignita autem arcubusin longinquaſpargebant : ijſdemque aut
non multum diuerſis vſum fuiſſe Syllam aduerſusMarium ex eo in Sylla
dem auctore patet:. Quin etiam Xerces.in Athenarum expugna- ia Vrania
tione, vtreferr Herodotus;Bæoti.cùm Delium obſiderent,ex Tu
cydide; Figulus bellum gerensin Dalmatià , tefte Appiano :Gal-libro.4.
li duce Ambiorigeaduerſus Quintū Ciceronē pugnantes ex Cæ . 2.Illyric.
fare; & ipſimet Cæfariani milites , vt Dio refert, in bello Actiaco li s. comenc
contra Antonianos nauali prælio decertantes ; omnes inquam hi hbio.s.
vario modo pararas ex Pyrothecniæ ſecretis machinas , vſurpaſſe
feruntur ; vt proinde mirum non ſit ſiVegetius , de earum vſu
tot capitibus libri quarti diſleruerit , vbicum falaricas ,maleolos
& oleum incendiarium præcipue commender, iamqueà nobis ex
plicatum ſit qualis falarica fuerit , confequens eft vtde oleiiſtius
medicati natura inquiramus . Hanc vero nullibi melius expreſ, libro.1 3.
fäm inuenio, quàm apud Ammianū qui in Mediæ & Coronimon
tis deſcriptione ita de eo loquitur in hac regione oleum conficitur
medicum , quo illitum telum pemiſſumlentiuslaxiore arcu, beſerie
affus excitat acriores. incendiorü; nec remedio ulla;quàmiałtu pulue
ris.conſopitur ', paratur autem hoc modo .Oleum vſus communis herbà
guadam infectum , condiunt harum rerum periti ad diuturnitatem
Jeruantes , & coaleſcens durant ex materià vena naturalis , fimilis.
oleo craffiori, que ſpeciesgignitur apud Perſas, quam Naphtham von gothicor.li.a
cabulo appellauere gentili, imo vero Procopius auferit id quod Me.
di Naphtham dicunt,hoc idem à Græcis vocari oleum Medicum
άπις Μήδοι μεν ναφθαν κα λοίσον έλληνες Ο Μηδείας έλαιον reperitur
que vt,Plinius inquit; circa Babyloniam , á in Austagenis Parthie, li.2.cap.105
profluens bituminis modo. Vnde patet oleum iitud nihil aliud fuifle
quam
 686 DE STUDIO MILITARI .
quam Naphtham præparatam , & ſeruatam in vſus incendiorum :
quæ longe validius aduc concitabat limus ex Commagene lacu ,
li.a cap. 104: cuius naturam ſic explicat Plinius In commagene vrbe Samofatis
Atagnumest emittens limum ,maliham vocant ,flagrantem , cùm
quidattigit ſolidi,adberet:præterea tactus fequiturfugientes, fic de
fenderè muros oppugnanteLuculloflagrabatque miles armisfuisMal
leolorum vero appellatione nõ modo ſignificātur manipuli ſpars
libro.23,
tei pice conteati, qui incenſi, aut in muros aut in teſtudines iaciū .
rur, ve vult Nonus;fed quemadmodum inquit Ammianus fagitta
cannea inter fpiculum . arundinemmultifido ferro coagmentatay
quæin muliebris coliformam , quo nentur lintea ftamina concauatur,
ventre Jubiiliter, & plurifariam patens', atque in alueo ipſo igneme
cum aliquo ſuſcipit alimento,& fic immiffa lentius arquinualido ( ar.
cus enim rapidiore ittu ex tingitur alusincendiorum) nec remedia
vllo quamfuper iniečio puluere velamurcaconfopitur . Horum ve ,
ro effectus in nauium incenſione ita Lucanus enumerat:
Nulla tamen plures hoc edidit aquore clades
Quàm Pelagodiuerſa lues , nam pinguibus ignis
Adxus tædis , tecto sulphure viuax
Spargitur, ac faciles prabent alimenta carinas
Nuncpice , nunc liquidà rapuere incendià flamma .
nec minus ad hanc rem facit vates maximusæneide quinta
Sed non -idcirco flammaatque incendia vires
Indomitas poſuere , udoſubrobore viuit.
Stupa vomens tardumfumum , lentuſque carinas
Eft vapor, utoto descenditcorpore pestis .
Enimuero licetignes eiulmodi validi linc,& Aeneasin commen :
tario poliorcetico , alterum quinulla arte reſtinguatur, ita pa
rare doceat picem , sulphur , ftuppam , mannam thus, ſiue mannam
thuris , tæderamenta accende , ac aduersus hoftem.admoue , fiquod
illius succendi volueris : attamen Pyrothecna inſignis Callinichus
ex Heliopoli-Aegypti ad Conftantium Pogovarum fugiens,alium
longe vehementiorem atculit, quemnonnulli me user ignem bu
midum vocant, eo quod inter humida. viuar ; alij ve Zonaras, &
Cedrenusmarinum eadem de cauſa ; quidam tüp ir Tixwow ab arte ,
& temperationis modo , quo efficitur ; cæteri vero communiter.,
& quemadmodum exiftimo , ab aroifice Gracum. Huius autem
vis,
 LIBER SECVNDVS . 687
vis primum apparuit in Saracenorum naues, quas Romani ex
ufferunc ex Theophane Iſauro apud Anaſthaliuin Bibliothe
carium ; atque vbipaulatim frequentior coepit eſſe illius vſus, ita
maximæ res in ſuperandis eius beneficio hoftibus confe&tæ ſunt,
nam cùm Inger Ruſforum Rex Conſtantinopolim mille naui
bus armaris obſidione cingeret , Leo Imperator omnem hunc
apparatum igneGræco combuſfit; & Hugo Rex Italiæ , cum
Sarracenos qui Alpe;omnes infeftas e Fraxineto reddebant,loco
illomunitiſſimodepellere vellet, miſſis, inquit Sigonius, ad Im- lib.6. de re
peratorem legatis, Triremes ignemque Græcum fibidari pofiulauis, gno Italiz.
Cuius ea vis erat, vi nifiaceriliquore infuso, nonpoffetextingui, de
inde addit Saracenorum nauibusGræcoignecombuſtis, Saraceni ple
rique Fraxinetum reliquerunt & in montemMaurum concefferunt,
Atque ita pater maximam vim huiusignis fuiſſe,dequo plura qui
volet , is adire poterie Sigebertum Gemblacenſem , Zonaram in
Pogonato, Nicetam in llaaco Angelo, Luitprandum Ticinēſem , lib.3.de hift
à quo Sigonius , id quod de Aceto dicit eius ignis remedio , mu. cap. 6.
tuatus eft, & fimilesalios hiſtoricos. Materiam vero e qua com
poni debet, variam aſſignat Scaliger ex Arabicis auctoribus; &
ipſam quoque proponit Dominicus Cyllenius ,quanquam pa. lib.4.dearce
milicari .
rum vere , meo quidem iudicio ,nec fatis diſtincte,ve mirer pro
pterea Ioannem Baptiftam Portam virum adeo accuratum , &
Hugonem Sempilium ijſdem pene verbis ſuos in libros tranítu
liſfe ,quicquid ab hoc auctore non vtique graui ſed plebeio , di
Etum antea fuerat de igne Græco ,aut ſi mauis artificiali. A quo
priuſquam calamum tempero , iftud denique monendum duxi
quodrefertur à Caſaubono in commentarijs ad Aeneam ,nempe
Hulium Africanum operis ſui tactici caput XLV inſcripſiſſe å 70
ngetor Trög anfee atque in eo docere rationē Pharmaci conficiendi,
quo fi arma hoftium aut quæuis alia inungantur , obijcianturque
poftea radijsfolaribus,incendio fponte excitato,omnia ſint con
Hagrarura . Eiuſmodi vero tela ignita , & faces ac pilas com
burentes, & fi nulla ratione poffe cum bombardis noftris con
ferri manifeſtum fit, minimè tamen concludendum eft, non
excogitatas forfan quafdam alias fuiſſe , quæ cum propius ad il
las accederent, idcirco fa &tum eft, vt mulci qui non ita curiosè
in rerum differentias inquirunt, eaſdem omnino cum Bombar
dis
 688 DE STVDIO MILITARI .
dis ſuiſfe exiftimarint. Quanquam non ita cenſuit homo pluri
mum iudicijlaude ,& ſelectis quibuſdam obferuationibus com
mendatus Vincentius Lupanus , qui in hæc verba Flauij Vopi
fciignes etiam tormentis iaciuntur ita ſubditex bocloco quis male
sanus colligeret , antiquis usum fuiſſe eneorum tormentorum , qua
Artiliariam vocant : quod tamen nec verum , nec vero proxi
mum eſſe idem'antea oftenderat, in eleganci libello de magiftra.
tibus Gallorum .
Si . Secundum vero quod hominibus nonnullis perſuadere po
mimibusand tuit,antiquiorem effe,quàm vulgo exiſtimetur,fulminalium vſum
quistamsi.fuit nominum eiusmodi Bombarde, & Canonum antiquitas,cum .
guisbombar
darum , daca hæc lyrhobolis omnibus machinis, vt Trabuchis, Biffis , alijsque
nonum , enumeratis ab Aegidio Columna, & auctoribus qui circa eius
vltima parte ætatem floruerunt, nullodiſcrimine olim accommodarentur, &
lib.deregimiab ipfis poftea ad fulminalium inftrumentorum deſignationē re
uocata fuerint . Etenim cum abſque ftrepitu maximo diſplodi
non poffent, credibile eſt impoſitam illis fuiiſe à vocibus eiusmo
di bombilo, bombus, bombilatio, quibus talis fragor deſignaretur,
Bombardarum appellationem ;vt Canonum ab ingenti trabe, quæ
ad æquilibrium ſuſpenſa , furſum deorſumque inftar lingulæ feu
examinis, quod in trutina referente Gellio Græcis requwveſt , mo,
uebatur;aut fimauis à Canone,feu quadra inſtrumento fabrili ,
quo, tanquam libellà , totius machine librandæ ratio conſtabat.
Nempe eo ſenſu accipiendus eft Crantzius in Vvandalia ſua,cùm
fcribit Chriſtophorum Danorum Regem , ſub annum Domini
MCCLXXX.ictu Bombardæ in prælio occiſum fuiſſe: & Froiſ
fardus nobilis fcriptor rerum Gallicarum ,dum refert Ioanne Phi
lippi Valeſij filio natu maiore, & Normaniæ Duce,vrbem quan
dam Hannoniæ obſidente, anno fupra iam elapſos mille,& trecē
tos, quadragefimo eius incolas quibus Artilliari& copia abunde
ſuppetebar,prægrandes lapides ex Bombardis, & Canonibusin ,
hoftes euibraſse, quibuscertè nihil aliud quàm Bricolas, & Pe
trarias illumintellexifle, tam certum eft:quàm quod certiſſimum
eſſe potet'. Sed quod magis ſtupeas circumferuntur , duo epi
grammata Græca ex verbis contortuplicatis , & inuicem conne
xis compofita, quæ vt antiqua laudantur à Titio in aſſertionibus
locorum coinmunium , referunturque etiam à Michaele Nean
dro
 LIDER SECVNDVS . 689
dro in erotemacis grammatica Græcæ , edicis circa annum
MDLXI.; ira vc quemadmodum valt Scaligerd Lacobo Scoto
portentoliingenij Iuuene ,ond ninoconfingi non pocacrint, ins
ijs tamen Bombanda vos interalias obferuatur , vt a hoc verſu
conftat,ad Græcifidem folerterexpreffo .
Bombardas, gladios.fushafas,fanamiloquentes .
Verum vt opinionelongè falluitur,qui Bombardas noftras 6.
ut voi
antiquorum tormentis aonumeranr, ficnon minus aberrant à lamer alenebelle
veritatc,qui bello tantum Clugienf , feu quod Veneticum Ger lo elwgionſo
nuenſibus ad foffas Clodias, & circa Metamauceucem Atarioncm suerinr.
primum ino
( ipſi Malamochum vocant) ancipiti Marte gefferunt, circa an
Dum MCCCLXXVI .,illas primum vfu receptas fuiffe arbitrā
cux ,Communis enim ille tuitmagnorum virorumerror Laurent
tij Vallæin elegancijs ; Placina in vita:Vrbani VI. , Volaterrani De rer. In .
libro trigeſimocommentariorum vrbanorum , Polydorij Vir- lib. zo.hiftor.
gilij„ Blondi Forolivienfis,Francifci.Patviaj, Rivaldi á Flurenza, inparalel,
Antonij Guiberii,Horatij Turfelini, Vincencij.Lupani, Belcarij in miſcell.
Peguil904,Forcatuli,& aliorum ,quicommunusem bademultorum de magiftr.
opinionem nimis liberè confidenterque fecuri ,omnes fenfim , gallico.
in hiſtoria
velutcodem vento in ſcopulos adacii,naufragium veritatis fecere libro s.
cum ex Petrarchæ tibro de remedijs vtriuſque fortunæ , in
tegrum fio vnicuique videre,quomodo eius ætate, Bombardæ
quales nunc apud nos vſurpantur, frequentiſſimæ erant, fic enim
ille . Gaudium . Habaabatikas dar machinas innumeras . Ratio . Dialog. 99.
mirumnip & glandeseneas que jammais iniectis horiſono tonitru
iaciuntur, non eratlesscodeCalotomantis ira Dei, nifs crudelitas iun
cla fuperbiæ ,de terra eciam tonuiffect non imitabile fulmen , vt Ma.
noait, humana rabies imitata eft, & quodè nubibus milli folet ,lignea
guidem fed tartarso mittitur inſtrumento ; & aliquanto poft erat
bec peftisnuper rara vi cum ingenti miraculo cerneretur , nunc vi
rerum peffimarum dociles funtanimi , ita communis eft , vt vnum
quodlibet genus armorum . Faris autem conceffiffe Petrarcham ſub
anpum dumtaxat MCCCLXXIV . Matthæus Palmerius in,
chronico , & Iacobus Philippus Thomaſınus ,cuius nunc ftudijs ,
& diligenti calamo Patauij gloria,quæ multum quidem occum .
Lente Piguorio obſcurata fuerat,auguftior refloreſcit, in ſuo Pe
trarcha rediuiua cäm accuratè laculenterque probaucrunt ,
Xx vt
 690) DE STVDIO MILITARI.
vt cum hactenus omnes iftud pro vero perſuafum habuerint, ita
& in pofterum , nullus hocipſum reuocarein dubium poſſit . Eo
vero faciliusinducor,ve hocita ſe habuiſſe temporibus Petrar
chæ ,mihi perſuadeam , quod exarbore bellicorum ſtratagema-i
tum , cuius auctor viuenre Carolo Sexto: Francorum Reges
fcribebat , id eft ante Annum MCDXXII. apertè confter ,
omnis generis fulminalia area ,quæ globosmaioreslapideos etiá
trecentorum pondo torquerent, vi pulueris pyrij parati vtnunc
fit,ignemqueatta & u funiculi fuccenforij concipientis, in oppu
gnationearcium & earundē eriam propugnatione,vſurpatafuif
ſeztum & minoraquoque tormentabilibres, & trilibres globulos
emittentia; ita vt quantitaspulueris vnicuique Bombardæ neceſ
faria,& currus;equi, hominesſingulis pertrahendis gubernan
diſqueidonei iam tum ,eodem modo quo nunca nobis fieri con
ſueuit ,defignarentur: vtminus veriſimile fit , rem quæ ante vi
ginti tantummodo annos inuenta primum & excogitata fuerat,
tam breuitempore,eoincrementi ac perfectionis deuenire po
tuitle. Atque vthuicdomeſtico refti externus alter in eadem ta
men -cauſa adiungatur,refert Thomas Vvalſimghamius ad annū
MCCCLXXXVI. quod capris duabus Gallorum nauibusdi-
vers & machine adiaciendum lapides,& murosconterendum , &grün
neplures cum magna quantitatepulueris in Angliam deducuntur .
Quinimo diligērillimus ſcriptor Henricus Spelmanus earundem
machinarum nomen in tabulis expenfarum militarium , & ciui
lium EdoardiTertij à ſe repercum docet, quamuis ne aliquid te
mere dicát, illud interpretarimalit de perrarijs; & manganellis .
in gloſſario. Sed non deſunt alij qui fulminalium vſum referant ad Othonis
1: de reb Quarti, & Innocentij Tertijtempora, id eſt ad annum circiter
Hip.690.160. MCCXII. vt Ioannes Mariana & Nauclerus fecerunt,quibus fi
In Chronico dem pariter aftruit,Petrus Sublanciæ Epiſcopus ſcriptor geſto
rum Alphonſi XI. Caftellæ Regis laudatus à Magio in Mifcella
neis,vbirefertBarbaros annoà purpera Virgine MCCCXLVIIL
& multis antea loculis, dolia quædam igniuoma , ſeu Bonibardas
informes in bello vſurpaſſe. Multiprætera cenſent Rogerio Baca
coni Anglo ſubidem ferme tempus, puluerem pyrium innotuif
fe, quoniam in epiſtola de fecretis operibus artis ,& naturæ , ita ;
videtur de ipfo loqui , loni velut tonitrus do corufcationes poffunt
fieri
 LIBER SECVNDVS . 691
fieri in aere, imo maiori borroreqaamilla quæ funtper naturam ,'
nam modica materia adaptata ſcilicet adquantitatem vnius pollicis,
Jonum facithorribilem , & coruſcationem vehementem , & hoc fitmuk
tismodis , quibus ciuitas, autexercitusdeftruatur : nam & li verba
þæc,Chymiſtis eo fenfu dicta videantur , vt potius aurifulminan
sis vim exprimant ; farendum tamen eſt non magna vi opus efle ,
vtad puluerem nitratum pertrahantur.
Quare cùmillud folemne ſit tam arti quàm naturæ, vt ab exi Et 7quid .
in
guis & rudibus principijs , ad perfe &tiora fenfim procedant, ex- buc opinioni
polianturque tempore , velut fabula eſt de vrforum carulis , qui diuerjirare
matris linctu ſenſim adoleſcunt, & muſica in primis , atque ar- 'circa fulmi.
chicedura id manifeſte in artibus oſtendunt , quarum hæc cùm i Verwionem
nalium in-
Atramineas caſas , & vilia tantum mapalia antiquitus erigeret,
eadem nunc baſilicas, prætoria, & validiſſima palatia coagmen
tat : illa vero,quæ olim fylueftrem cantum tenuibus calamisfo
ciabat, æneis nunc & commenfuratis fiftulis, modulatos concen
tus edit : propterea libenter adducor,vtidem quoque in militia ,
factum exiftimem , quæ vc lignea ſcuta , & pelliceas loricas qui
bus antiquitus pugnabaturæratis clypæis , chalybeilque thora
cibas mucauit; fic in Bombardarum inuentione , & elaboratione
non ftatim illarum aptam materiam , conuenientemque formam
inuenit, fed ex præcedenti aliqua cognitione femper ad vlteriora
procedendo , falaricasprimum , & tubos igneos vetuftiffimis tem
poribus vſurpatos, commenta eſt;deindeoperofioraalia exigne
machinamenta ; poftea dolia illa igniuoma,mox ex illisinformes
Bombardas; Deinde vero perfectiores,ac tandem quales nunc ha
bemus continua velut parcium additione abſolutas , omnique ar
te & induſtria perfectas confecit. Quare cùm nec vno tempore,
nec ab eodem artifice iftud inſtrumentum , vel de nouo inuentū ,
vel ex fudi ac impolitoin elegantiusaliquod reformatum fuerit,
nihilmihiinter tot diſcrepantes de hac re Bezoldi, Maioli,Panci
roli,Maieri,Camerarij, aliorumque fententias verſanti , conſul
tius videtur, quàm ſicut hactenus varijs rationibus oftendi, nec
adeo antiquam eſſe Bombardarum , ſeu fulminalium inuentionē
vt multi credunt;nec etiam adeo nouam ,vt ex aduerfa parte non
nulliarbitrantur ,ita perpetuo de illis fentire . Neque enim eo
dem modo fe habent,ac librorum excudendorum præla , quorū .
Xx 2 quia
 692 DE STVDIO MILITARI.
anteannum MCCCCLXLuullam
quia nulla vnquam memoria
've artis iftius veftigium exciderat, proclive cam ob rem mihi fuit
capitc 7 . in additamento ad hiftoriam LudouiciXI.de ciusprimo jinnen
tore , & inuentionis.modo ,actempore certi aliquid fatuiore ,
Bombardarumautemcùmvariafeniper fuerint ante trecentos ,
vel quadringentos.annos rudimenta,varia item ab omni ferme
æuo machinæigueæ, quæ progreſſu temporis in noftras degene
rarunt , quis, cardem . Tanus audeat primum in hac imitatione,
vel auctorem ,velmomenrum affiguare ? Scio equidem termos
omnes in eo conuenire, vt Germania inuentumiitud, fuiſſe tra
dant,vndeMichael Maierushoc vtin hominamopinioneftabi
liret, librumedidiffe videtur de tribus inuentis Germania ,& Phi
lippus Beroaldus quem folum exinnumeris alijsproferam , illad
idem afferuit in hendecalyllo de laudibus Germania, cùm ita
de eius ingentiscecinit
0, Germania gloriofa falue
Tu vafa ex Orichalco , apparatum .
Menfarum nicidup are, machinafqut
Ad nos. belligeras. fubindemitis.
Sedmihiconuenientias videcur,nulliusnationis præiudicio ,qure :
fibiförſän verin ,inuentum.illud tribuere pofſetzhoc tantummo ..
do de eiusvſu.ftacuere , quod Achilles Gallarus vaide, mea qui.
dem ſententia,probabiliter ad.Sebaftianum Munfterum fcripfit ;.
sempe vſürparas primum fuiſſe Bombardas, eo apparatu , qui
noftroſimilis eſſer;apud mare DanicumannoMCCCL.celebres
tamen non euafiffe;donecadClugiã pugnatum eſfera.Venetis&
Genuenfibus; eo fiquidem :modo explicanda eft communis 10 .
& orum omnium quosſupra retulimus,dehac: bombardarum ..
inuentionefententia. Quam tamen : miror non confirmatams,
ſimiliter fuiffe à Bartholomeo Facio ,qui in libello peculiari de
bello Veneto Clodiano, nihil aliud dicit quod in eius fauorem .
trahidebeat, nifi Bernabonemauxilio Venecis milile quosdam .
equites, qui magnaparteex Alemania petebantur ;& Petrum Av .
riam Genuenfium claffis præfe& um ,in caftri-Brondoliexpugna.
tione , tormento i&tum , repente occubuifle ; cuiusmodi vero tor
mentum illud fuerit non explicat; & cum paffim mentionem de
fagittis faciat,nihilaliud in fpecie de reliquisfelis, & tormenris.
addit;
 LIBER SECVNDVS 693
addit; tantum abeft y ; cùm Platina conueniat, qui in vita Vrb.2
bani Sextiprimus,vtexiftimo,hanc opinionem diſſeminauit, quá
certatim omnes poftea confecuti funt . Platinæ autem verba fi
quis ea ſcire deſideret hæc ipfa funt,nulla erat ſcapha Venetorum ,
nullus lembus quinan duas Bombardas; & eo amplius haberet:quibus
multi Ģenuenjes ut à re inſolità nec ad præcauë dūſcita opprimebătur,
fingulæ enim bombarde vno ictubinos ternoſque plerumq; necabant.
Cæterum vtincertum eſt adhuc ; ad quonam iftiustormenti 8.
inuentio pertineat , fice' polisi, adauciiquęgloria,neminipotio. quam corun
de riiure quàm Germanis tribuenda est,qui pro ea qua maximè va- dem que
perfectio
ma
nem
lentin ære tratando , ac fanda , teriyndique facultate,multa ex ior fit in dies
ni ſuo ingenio his machinis addiderunt,quibus non diruendis tantū per mira có.
ud aliqua quorã
muris , fed ad campe tres quoque pugnas magis expeditæ , fua pendia rejer.
There leuitate ac breuitate redderentur:incredibile enim eft , quantum
adhibità ad artem ſolerità , omnes hæ machinæ fingulis diebus
accipiant incrementi ; quantumque vis ingenij humani per ea
rum compendià , nogaſque rationes , & adınirabilià plerumque
ſecreta, elucefcat . Etfanènihil æque iuuit ac promouit conatus
prorumpentisin Italiam ,eamque inore fulminisê nubibus excur
ut
li, peruadentis Caroli VIII . quàm machinarum , quas fecum
10 . habebat numeroſiſlimas,apta legitimaque conformatio :cùm Gal.
ui li qui exactum illarum vſum habebant, non ferreas, nec vaftæ
lit; molis , quales Italorum erant , fed æreas dumtaxat, iuftæque
qui magnitudinis , & bigis ſæpius, nonnuquam etiam quadrigis im
politas, tanta induſtria equis traherent, vt pari ferme cum reli
quo exercitu celeritate, mouerentur; & fuis fabris , foſforibuſque
ac omni alià ſuppellecule neceffarià,vt conueniens erat,inftructæ ,
za circumducerentur ; vnde facile quoquouerſum , & ad omnem ,
morum , atque ad ictus denſiflimè iterandos minimo
explicabantur; maximà Italorum admiratione , qui ſuas rudio .
res adhuc propter vaftitatem ægre multiſque Bouum iugis cir
cumferebant,nec exonerabant niſi tardiflimè . Ac proinde fi quæ
laus eít, tam dirum , & terale tormentum ,explicatius ad homin im
1° perviciem tecille , eam noftris quoque Gallis deberi, mcnico quis
۴۰ exiftimare poflet ;cùm omnium primiin celeberrima illa expedi
de tione,validum , & numerofum omnis generis tormentorum ap
paratum , maxima celeritate , ac facilitate duxiſſe , eriam per lo .
XX 3 cauia,
 694 DE STUDIO MILI TARI .
ca auia, & aſpera ferantur.Poftea vero vt eiuſmodi machinarum
vſusmagis inualuit, ita nouain dies excogitata ſunt compendia ,
quibus ille aut commodior fieret,autvtilior; năſcum olim perſua
súeſſet,eum canalẽ tantū optimā eſſe,qui rectus& vbique æqua
lis foret ; ac torius machinæ rationēadglobi pondus , debereeffe
centuplā,vt ſiſpheraſit põdo XX.machina pondoM.M.eſſe de
beat; iftud non vsquequaqueverű ac neceffariū eſſe,noftris tēpo.
ribus depræhēsū fuit, præclaro Philippi Comitis Mansfeldiciin
uento,qui nouü quoddā tormétorü genuscommentuseft, quæ maio
rem haberent vſum mobilitatis, longiuſque globos permitterent
minore pulueris diſpendio ,cuiufinodi nonnulla confari fecit in
nupera obſidione Bredana, que cum effent librarum non am
plius CLXXX , ſingula globosemittebant pondo VI.ac alia item
maiora librarū ſingula DCCL. quæ capiebant pilas põdo XXV.
& omnium vſus, & fi pretio pluſquàm dimidiato minore , maior
tamen erat atque conſuetorum :ninuſcula quippe equis duobus ,
maiora non amplius quaternis celerrimè vehebantur , cùm ve
tera ſingu la indigerent ſenis, denis,aut denis octonis; fphæras
item ferreas, adhibità tantum tertià pulueris parte iaciebantlon
gius quam antiqua . Id autem compendium inquit Hermannus
Hugo , Mansfeldicus arte faciebat ; nam liquefactum metallum
obli dione ita igne excoquere nouerat, yt minori æris craſſitudini, parem
inBredana.
duritiem atque alijstormentis maximis preftaret ; vnde leuitas
canto maior exiftebat : pilæ vero etiam minori numero excuſſæ ,
ea tamen causà longius volabant , quod ænearum fiftularum
tubi,fundo non plano , ſed in cufpidem excauato ,ignem extrema
fiſtulæ parte qua cubicentrum erat , compræhenderent, contra
veterum tormentorum morem , quibus ſuperne inter pilam &
planiciem fundi,ignis inferebatur; atque hinc nouorum vis maior,
cùm ab extremocentro conceptus ignisin orbem , ſimul æquabi
li fiamma perteratur , qux cauo cufpidis collecta , tanto vehe
mentius celeriuſque pilas expellit. Sed vlterius adhuc progreſſa
eft humana induſtria, & æs Cyprium mixtumplumbo alijſque re
bus temperatum , quo in machinis conflandis vtimur , corio pel
libuſque mutauit; inuentus eft ſi quidem paucis ab hinc annis ,
modus Bombardas futiles ex corio faciendi, tanta duritie , ac fir
mitate compactas , vt nihil minus quàm fi ex ære forent , glo
bos
 LIBER SECVNDVS. 695
bos VIII. librarum iteratis frequenter ictibus , & eadem cum re
liquis celeritate , ac diftantia iaculentur.Cuius rei primum ,quod
ſciam , Antuerpiæ periculum factum eſt à Marino de Marinis
nobili Genuenſe, qui talem ex corio Bombardam , Sereniſſimæ
Hiſpaniarum Infanti Iſabellæ Claræ Eugeniæ , adeo artificiosè
elegāterque fabrefactam obtulit, vtſua tantum leuitate materiam
proderet , cùm vix trecentas libras penderet, & à duobus ho .
minibus aut equo vnico facillime trali,omnibufque equeftris
militiæ munijs inferuire poffet . Quod inuentum quia eruditiſſi
mus Dominus Ioannes Rhodius fuis ad mepoftremis literis fcri
bit , peculiari nunc ſolicitudine à Venetisexcultum amplexa
tumque fuiſſe ,ita vt fpes fit,illud magis in dies propagatum iri ,
viſum eft mihi propterea optimum fa & u , fi quam epigraphen ,
Marinus de Marinis ,huic primùm à fe fabricatæ , & excogitaræ
Sutili machine appoſuerat, hucretulerim ;ne ſi forte res ipfa in ,
memoriam vſumque pofteritatis tranſit, eius auctoris nomen ve
multarum aliarum fieri ſolet æterna obliuioneſepeliarur, Hæc
vero talis erat

Diuo loanni dicat. ann.MDCXXXII .

Ingeniumnon furor Armaminiſtrat
OMNIPOTENTI DEO IVVANTE -
DEIPARA VIRGNE INTERCEDENTE .
MARINVS DE MARINIS IOVI SVO,
4
EX PROPRII INTELLECTVS FVCINA
ANIMI GRATIA DEPROMPTA
HAEC LEVIORA MINISTRAT FVLMINA
GIGANTEOS AVSVS CASTIGATVRA .
Pulchrumfepe nocet.inleuitate, & celeritate.
Neque tamen his fe inuenris continuit hæc pernices, & quafi
fatis non eſſet in elementum vnum peccaſſe,aliud inſuper inno
centiflimum , aerem ſcilicet , in hominis falutem coniurare do.
cuit, quandoquidem Riualtus à Flurenza excogitatum fuiſſe re
fert , ab Cadomenſi artifice mirà ingenij folertià prædito, mo
dum aeree cuiuſdam Bombarda; id eft quæ non ope ignis, vel pul-.
ueris nitra.i , fed folius aeris compreſſione,in
X
tubis ligneis,aut ex:
X 4 fer
 696 DE STUDIO MILITAki.
ferro in laminas ducto , globulos emitteret , tánto impetu'vrta
ib.z.de ſubi. bulas foepiſſime tranſuerberent,quod item factūå Germano quo
dam fuiſſe refert Cardanus , ſed adeo rudi, & prægrandi tubo li
gneo , vrpro eius grauitate , & magnitudine ,nullum ex eo coma
modum fequeretur: verum credibile eit tentamentum illud fuif
ſe lingularis illius artificil , quod dimum à Cadcmenfi alijſque
ita ſedulo excultum fuit,vtpatlim ſelopi illi manuales aerei obie:
etationis gracià conficiantur , vſurpenturque nunc eodem pene
modo,quo prius folebant hastuleille vitreæ oblong.e, & in modum
tubæ æqualiter perforatæ, perquas impulſo ſpiritu, emilliſque
pilulis.cretaceis ,auiculæ certillimo istu occiduntur, lam iero
infinitæ reitractatio eflèt, recentere velle quæcumque huius ar
tis incrementa , ad hanc vſque diem excogitata ſunt; nempe vt
tormenta pluresictus ſemel tantuin accenfo puluere ex eodem
tubo diſplodant ; autex diuerlis , fed a!ió artificio ignem couci
pientibus : vt tube ignem iaculantes fimplices; & fclopis armatæ
conficiantur; vt pile ferred crèpere quir diſtilieidees in frufta , lu
Etu & ftrage cuncta replent, non mortarijs modo, fed æneis fifta
lis medias in vrbes,eciani ſi pond :) amplius fint,proijciantur elo
cis remotiffimis ; vt glandes præparenrurque obuiam quamque
materiam altius folito ſubire pofline, & hominesetiam confode .
re nullo relicto læſionis veftigio in cute;vt globi candentes ferreiex
maioribus colubrinis in -aggeres, & domos proijciantur, qui non
Plum ignita viacrius penetrent;ſed repertàmaterià apta, eam in
flamment,maximaquie incendia concitent:vtpidlüeris pyrijcompo.
fitio certa racione temperari poffit, ad maiorem vel minorem,
ftrepitum edendum ; vrdenique eo replericuniculi moenia ., & ar
9
ces ſubuertant; & varia eius præparatione , mile alia noua , & in
Tumoxpli- ſolita huiufmodi opera fieri poffint;de quibus cùm pleni ſint alio
catur qualis fum libri, conſultius exiſtimo liberam illis tractationem relin
esus mechi. quere, quàm paucula decerpendo ,mutilum aliquid ac imperfe
ne violencia ctuin huc affere ; quod nec tibi Ludouice Comes , vel vſu com
& an puluis
folens daripos modum , veldóarinà ſuaue,autiucundum effe poflit.
fic. Çererum cùn- eius machinæ inuentio , à qua ſenſim ad incre.
mentum illiusdeuenimus , nulli plenècognitafit, &adhuc fepul
ta lateat in fpatijs tanſmifli temporis ; violentià tamen ita ſe prọ .
dit,venon huminum modo-internecione , ſed ciuitatum euerſio
ne
 LIBER SECVNDVS 6.77
ne manifeſtius in dies euadat , quanto hæ machinæ vel balif
tis violētiores , vel catapulcis concitatiores , vel quocumque alio
tormentorum generequod antiquis vſurpatum fuerit , rapidio
res exiſtant. Hincque Mexicani, populi illi à Cortesio ſubatti,
qui ligneis machæris, & præfixis cornu iaculis , ſagittiſque arun
dineis, & magna corporis parte nuda dimicabant ;cùm Hi panos
filfilibus machinis, & curulibus quoque tormentis armatos , cun
cta , quibuſdam cum ftrepitu, & fulgore glandibus emillis, fter.
nere viderent , Colo ab ipfis euocari fulmina, & àDijs benigne
concedi aduerſus hoftes arbitrabantur.Sed non tam hæc elici
mus quam imitati ſumus, aut verius expreſſimus vim illam ter
rificam , imperum , impreſſionem , diſiectionem denique , & va
ſtationem , idque etiam ſereno Coelo:vtmerito quidē apud Pam
philum Saxūita de fe loquens fiſtula hæc chalybea introducatur
Vis,fonitus, rabies,molus,furor,impetus, ardor .
Suntmecum ,Mars hæcferreusarmatimet .
nec minus grapphce Politianus in Ruftico dixerit
tormentum figere abenum ,
Quod tonitru horrifico magnas quaffantia turres ,
Ardua fulmineo iaculainr faxa rotalu •
Sed non Scaliger , non Forcatulus , non lacobus Taurellus , aut
Cataneus ,quos hic vna cum duobus iftis laudare poſſem , vim &
perniciem huius inſtrumenti melius vnquam ſuis epigrammatis,
aut argutius exprimere potuerunt , quàm fecit ante aliquot an
nos loannes Argolus, in hexaftico quod lubenrer huc afferam.,
nõ quod ad me ſcriptum ab amiciſlimo, & eruditiflimo viro,cùm
Patauij iucundiſſima eius confuetudine fruerer; ſed quòd fummè
laudatum ab omnibus ; ſæpiuſque in publicisceleberrimorumu
viroruin confeflibus recitatum,& auribus calamifque exceptum,
laudem vbique retulit, vbique plauſum ,& admirationem quam
merebatur conſecutum eft
Vàm, Naudae, caui damnanda eſtmachina ferri ,
Q Non tulit hòc maius terra , feretue nefas.
Creudit è Cælo clypeos cecidiſe vetuſtas ,
Hoc puto fed Stygio de lare fluxitopus,
H'uic rola,cos, canis est; nempe das Syſiphe faxum
Tuque rotam Ixion ,Cerbere tuquecanem .
Verum
 698 DE STUDIO MILITARI.
Verum quoniam paulo infra cùm defulminalium ,& ſagittarum .
inter ſe collatione dicetur,fermomibi iterum habendus erit, de
corundem pernicie,& impetu;videndum nunc qui fieri pofſit ve
tantillus puluis longiori & admodum angufto tubo concluſus,
cauo ex gutture,dedolata in orbem immanis plerumque ponde
ris faxaemittat, quibusdenſiflimos quoſque muros perfringere,
& opera,quæque folidiſſima,ingenticum fragore diffipare,atqué
euertere folet.Horum vero mirabilium effectuum ,quæ cauſa pc
teſt aptioreffingi, quàm ipfius pulueris pyrij natura. ex ſulpbure,
carboneSaligno ,& balinitro repurgato præparati? quæ omnia
cum in proxima & vltima diſpoſitione ſint, vt ex terra,fub cuius
forma continentur in augufto loco recluſa , adiecto ab imo ſa
chinæ extrinfecus igne, illico accendantur, & locum centuplo
maiorem requirant, vt ex eo patet, quod granum ynicum pul
ueris nigratiaccenſum in dimidio, nucis putamine , totum. illud
igne replet ; propterea fit vt accenſus iam puluis,cùm in arcto fit,
violenter excuriar machinam vndique, nec alicubi faciliorem
exitum inueniat,niſi qua parte fphærula vi.intruſa fuit; quamide
circo tanto conatu elidicper canalis longitudinem,indeque ad
ſpatiumaliquod externum ;vt ſi minoreft,ligneas tabulascraffio- 4

res, & ferreas loricas;quafiex corio forent; idu,facillimo perfo-.

ret, fi.vero.craffior; ac ponderoſior, moenia. quoque & turres,
frequenti verberatu deijciat.. Atque vtcompreſſus ftrangulatus
queintra nubes aer,ruptis validoimpulſu carceribus,ſeſe lacèex
plicat ,elifoqueigne ſonicum horribilem edit , fic in Bombardis :
idē vſui venire docuit PandulphusCollenucius in eleganti.Apo
logo de Bombarda : ſed ipfa quoque pila dum aerem velociter:
diuidit, ftridulum.quemdam fonum efficere folet: tum vero Ha..
linitrum ,, & omneſalis genus , fponte etiam in libero aere poli
tum , non leuem ftrepitum excitat,vtexperimento conftare po..
teſt omnino facili , & fecura,nā ſi quis ſulphuri;carbonibuſque in
puluerem contuſis,ignem admoueat , nihil præter : pinguem ac :
male olentem flammam abſque vllo crepituprodire conſpiciet;;
vnde quivolunt,efficere puluerem pyrium vehementis ftrepitus
& operationis,maiorem tantum quantitatem .halinitri,,eo modo.
repurgati quo docet: Vannuccius Biringuccius, ad reliquas ſul-.
phuris ,, & carbonis partes addunt: & exaduerſo qui puluerema
illuns
 1

LIBER SECVNDVS . 699

illum quærunt, quem ita præparari poſſe docentGuibertus, &
alij,vt abeo in tubis incenfo , pila ſineftrepitu propellatur,hivel
halinitrum detrahunt , vel faltem illud debilitant , pingue in Tyroth.
aliquod quale eft butyrum , vel auri glutinum, certa tamen & de
biráproportionè, admiſcendo;qua ratione certum eft,puluerem in poly hifth.
pararipoſſe,qui lentè & nullo fermeedito murmure,glandes ad cap.1z.
duodecim palſus emittat , qualem ab Alphonſo Ferrariæ Duce ,
excogitatūaliquardo fuiſſe, auctor eft,magni nominis medicus
Antonius Muſa Braſauolus in examine fimplicium , agendo de
falibus, vbi rem hanc denitro , & puluere,non albo quod aliquidi
cunt , fed Gilenti & minimeſonoro fic explicat , in machinisbel
licis bombardasvocatis bombum facit nitrum :nec vehemens effet
0 iftus nifi nitrum adderetur,iamque puluis inuentus eft qui glandem
d
finebombo proycit,non tamen vebementer, vi velpullum interficere
poffet,illuftriffimus Alphonſus Ferrarie Dux inclytusbuncpuluerem
inuenit,qui finebomboglandem emitteret. Ex quo recte conclu
dit Cardanus quod puluerem eum inuenire quimagna vi feriar ,
& longius pilas vibret, id vero ex eorum genere eft , quæ peni
tus fieri non poſſunt,quiageneratim loquendo , quantum exItre
Do pitu , tamtumdem & ex impetu detraxeris; qui talis eſſefoler ve
propemodū incredibilefit quod de eo fertur à TichonèBraheo,
ES & Landgrauio certis rationibus obferuatum fuiſſe,nimirum pilam lib.2.de lubc.
bombardà communi excuſſam , duobus horæ minutis, leucam
integram Germanicam conficere; ita vt fi corpus aliud pari cele
S. ritate moueretur vnius horæ ſpatio,iftud triginta leucas Germa
nicas , feu quod idem eft centum viginti milliaria Italicà decur
rere poſſet, quod videretur dictu mirabile, nivarijs experimentis,
quoruin aliqua paulopoft in medium afferam , conſtaret eui
dentiſſime nihil in hocpriori, quod ſupra veri fidem ſit , dictum
fuilſe .
Porro cum hic multa quæſita fieri poſſent,de quibus omnibus ItemΙοcomo .

ſe tractaturum recepit Hugo Sempilius in dictionario mathema- ius tormentů

tico,vt exempli caufa and celeritate motus fortitudo ictus depen- rectius iacule
tur .
deat :an vlla alià violentior machinà excogitari poffit :cur ante
emiſſionem pilæ retrocedat tormentum ; curab inferiori loco in
ſuperiorem longius pilam proijciat , quam à fuperiori in inferio
1
rem,niß in perpendiculum fiat proiectio:quo in loco curſus
iore
ma.
m
 700 DE STVDIO MILITARI .
iorē impetū pila obtineat ; quomodo puluis pro varijs tormēto
rūgeneribus componatur: quomodo tubo & puluere dato ,pon
dus, & proportio pilæ proijciendæ iuueftigari poſfint:quare pila
grauiorlicerminus penetrer leuiori, magis quatiat : quid maior
vel minor aeris dēlitas,tormēti calor aut frigiditas,puluerismaior
vel minor cõpreſſio,iuſta pilæ magnitudo,axisdeformitas&con
formitas,ventus fecēdus & aduerſus iaculo officiant vel efficiant;
in qua eleuatione tormentū longius pilā proijciat:& vtrūdelinea
directionis re&a,& curua certæ regulæ afſignari poffint;de hisin.
quã cmnibus ſentētiã viri illius docuiffimi præftolabim ur:interim
vero quorumdā aliorum rationem inueftigabimus,de quibus niſi
illūvideo propoſuiſſe.Acin primis quæri poteft,cur longius reità
linea minimi tormenti pilæ ,quàm maioris emittantur,cur item
tormentum validius murum aut propugnaculum aliquod, quàm
nauem quatiat ? ac denique quibus ſignis machinæ quæ fraĉturæ
ſunt ob no xiæ ,depræhendantur : ad primum autem quæfitum ,
nonnulli iftud contingere aſſerunt,quia maius tormentum pilam
grauiorem iaculatur , & cuius pondus multuni celeritati officit,
motumque propterea tardiorem acbreuiorem reddit : quod ta
meu ſi verum effet, ſequeretur pilas longius à minori tormento ,
quàm àmaioribus emitti debere;cuius contrarium nemo eft, qui
quotidie non depræhendat; quare rectius alij contendunt , effe
&tum hunc pendere tantummodo à proportione tubi , qui cùm ,
in minoribus tormentis lorgior ſit , fit inde, vt pila in eo conclu
ſa, maiori impetu ab accenfo puluere im pellatur,& diutius fera
tur per rectam lineam,quàm maioris tormenti globus, cuius gra
uitas nullius eft in hac difficultate mcmenti, cùm tota illa actio in
virtute materiæ internæ confiftat, & tormenti diſpoſitione .
Secundi vero quæſiti non certa aliqua ratio afferri folet, fed
multiplex à varijs proponitur , nám alijiſtud accidere credunt
quia e longiorifpatio diſpleduntur in mari bombardæ ; metu pi
larum , exaduería claſe excuffarum , quàm in terra vbi milites fe
ab illarum cffenfione aggeribus ,& propugnaculis tuentur : alij
11 .
-C17 majus , cauſan ex eo repetunt, quod nauis huc & illuc fluctuet , nec pi;
14877
lis firmiter obliſtat, quemadmodum muri, & parietes , qui nihil
vid.nes frim omnino i &iibus cedunt,totamquevim acimpreſſionem fuftinent
m l . tera
* ‫עוז ג‬
non ex parte eludunt vt naues : alijdenique ad materiam recur
runt,
 LIBER SECVNDVS 701

runt, quoniam muri ex lateribus cotis, & faxis,ac lapidibus fria

bilibus erecti, longè facilius vehementi aliquo impetu in partes ,
& frufta diſlifiunt, quam naues ex ligno compa & æ ,quod propter
ſui lentorem , & cohærepriam partium , facilem tranſitum præbet
volitanci globo, cæteris partibus quas ille non attingit illælis in
uiolatiſque . 12 .
Quoties vero tormenta in diſploſione vehementer rerro agū. Quomodima
tur, præterquàm ſi parua fint, milires qui ipfis vtuntur lædere chinafraétus
",
ſolent, fi vero maiora, incertosictusedunt, currusque ae fuften obnoxia .
tacula ſua labefactant; illud inſuper fignum eſſe quod breui in tur.
frufta diſlilire debeant Cardanus afferit : quemadmodum eius-. libro s.
demquoque fracturæ periculū in illisimminet,finon debita pro
portione conflara fuerinc tormenta ;, fi materia ipforum fuerit
squammofa, aut minimè tenax, aut veſicis plena,rimamque con
traxerit,fi ærugine tententur,aut aquà maduerint;fi fphæraiufto
craffior fuerir; ac tandem li puluismaioricopià quàm par fit in
trudatur,nimis.enim aucto igne, nec per moram au: impedimen : 13.
tum aliquod exitum inuenicnte,frangaturmachina neceſſe eſt. do tandem
Quibus omnibus pro corollario , quæſitum aliud ex intimis qui fisat ve in
jaculations
philofophiæ penetralibus depromptum ſubnectam , fimulque
eius rei cauſamafferam , quæ ad fingulostormentorum :itus;in prins
mice flăma
quam
omniumoculosnon finefupore & admiratione incurrit;qui fiat Sonitusasa.
.
nimirumquodlicec vno eodemque temporisquaſi momento, &
accenfi pulueris flamma emicet, & globus erumpar, tamen ante
lux cernirur, quàmfonitus erumpentis globi'audiatur; non ſe
cusac in nubibus fulgur prius oculis,quàm tonitru auribus per
cipitur, licetexhalatio vimaximaconnitens,& egrediens fonum
edat, emicetvero tantum & corufcationem pariat,poftquàm eft
egreffa; &eadem rationenauigantiuminalto remos ante referri:
videmus ,quam prioris impulfionisfonus ad aures deueniat.
Quare vt omniuni ſimul caufa afferatur,hæc primū quidem ab
organo ſiue oculo dependet , qui ita conftru & us eft, eamque ſe
demin corporeobtinet, vt rerum omnium eriam longo interual
lo diflitarum imagines lõgé facilius, & promptius recipiat, quàm
audicus qui fedemfuam in extremo aurium receſſu habet,multis
amfractibus finuofifque cauitaribus manitamzita vt obie & is fono
rum,non niQ tardiffimè ad illam aditas pateat , maximè cum fo
nus
 702 DE STVDIO MILITARI ,
vnus diffundat ſe realiter,hoc eft aeris partes immutando, conti
nua quadam & ſucceſſiua motione ,qua non item itidigenrſpecies
viſibiles,vt pote intētionales,& ſeparatæ ab omni re materiali:vn
de viſio fieri dicitur per inſtantaneam productionem fpeciei,
auditus vero perfpeciem coniunctamcum moru ,ac proinde ,
etiam non niſi aliqua tēporis progreſſione diffuſam ,quæ cauſa eft
iftius effectus à fenſuun obiecto dependens, quemadmodú prior
alia deſumpta fuit ab organi diſpoſitione ; vtque hæc à medicis,
fic altera abijs qui órmuw profitentur,non copioſius modo, fed
certius quoque explicariſolet.
14 . Enimuero liceteiusmodi machinarum violentia talis fit , qua
Demnantur
Lomen becar
lem nos & hic diximus , & lectione rerum geftarum , ac experien
ma tanquam tià ipsà quotidie depræhenditur,obtinere tamen illa non potuit
indigna viro ab eruditiſſimis, & magnæ apud omnes auctoritatis ſeriptoribus
forri, non lo Juſto Lipfio , & Franciſco Patricio , quin einon ſagittæ modo ,fed
quorum sela iacula,lapideſque fundis excuſli;quafi maiorem vim, & impreſ
ofagittami fionem facientes, præferrentur. Quare vt in hac dubitatione
it. Rom . excutienda paululum immorer,videnturmihi in primis hæc no
in paralella. ftra & antiquorum miſlilia in eo conuenire, quod ad exitium .
generis humani,corruptelamque veræ militiæ reperta fint,quan
doquidem ipforum de cauſa, egregiæ virtutis decus,nequaquam
ad fortem ſpectatamqueduris in prælijs dextram, & inuictâ cor
poris ac animirobur ,fed ad fortuitos volantium pilarum ictus ,
cæca ſemper ſorte, & in his temerarià fæpe fortuna reuocetur:
ita que merito apud Ariſtophanis Scholiaftem in Acharnanis, &
Euſtathium ſecunda.lliade,ars Sagittandivtignaua & carnificing
multum affinisdamnatur;vt etiam apud Philoftratum in Heroi
cis , & Dionem Chryfoftomum ,qui ipſam ignaui militis opus ap
pellant. Vnde cum Dictis Cretenfis pugione interemptum fuiſſe
Achillem à Paride dicat , potior. tamen Ouidij fententia hæc:
Sermone 19
vifa eft
Dixit ,& ostendens ternentem Troicaferro
Corpora Pelidem ,arcus obuertit in.illum ,
Certaque lerifera direxitfpicula dextra
Nimirum quia mollitiei , & imbelliæ Paridis, conuenientior,
12. Mécem . Contra quàm fecitSophocles qui cùm videret lagittādi peritiam
crimini datam fuiſfe Herculià Lyco , vt tale dedecus ab eximio
Heroe.
 LIBER SECVNDVS . 703
Heroe auerteret,ei non modo arcum , fed etiam clauam tribuit ,
& haftam , vt minimă ab eo Hercule differet,cui Tertullianus ex
eo quod clauam , ſagittamque, & pellem Leoninam gereret,no
menimpofuit Scytalloſagittipelligeri . Sic apud Homerum Areia
Etuslaudatur cognomento clauarius,quoniam non arcubus pu
gnabat, lanceàque longà, ſed ferreà clauà rumpebat agmina. Sa
ne alicubi legere me meminiculpatos fuiffe credentes ſua vulnera
ventis ; hincque factum exiftimo, quod Torquatus Taſſus in ,
illo pereleganti poemate , quo Gotifredi, aliorumque princi
pum chriſtianorum res geſtas in Hieruſalem expugnatione, fe.
ſicilimo fpiriru decantauir.Gullielmum inducat arcum fuum abij
cientem , velu indignum ex cuius perita tractatione gloriari de
beret, & ex aduerſo eius tantū víum Clorind & relinquat, tanquam
apprime meticulofis delicatiſque mulieribus conuenientem , &
virisluxu ac ignauià perditis, quorum
Non ollieft animus Stricto concurrere ferro ,
Miſilibus verum longe,& clamore faceffunt :
quo genere pugnæ dolendüeſt equidē fortiffimos fæpius milites,
nulla virtutis edita fignificatione , mixtoque cum ingnauiſſimis
interitu, iniuſto vulnere proſterni;nequeenim aliud tibi voluiſſe
puro Lacedemonium quendam ex ijs qui ab Athenienſibus in ,
Pylo capri ſupt,cum obijcienti cuidam nimirum ex veftris opti
mi , ac fortiſimiquique ceciderunt , argutè reſpondit , vt notat
Thucydides magnifaciendus effet fuſus li viros fortesdiſcernere ab
ignauis poffet,fufum enim Lacedæmoniorum more vocabar ſagit
tam , & fignificabat tam imbelles quam ſtrenuos eius cæco teme- 16 : 0 4 .
rarioque ictu , nullodiſcrimine proſterni . Vnde quemadmo
dum Archidamus vt primùm aduectam ex Sicilià catapultam ,
vidit , exclamaſſe fertur , perijſe virorum virtutem , quod
fortiflimus miles vix ab ignauo in pugnadignoſci poſſit, li non
manu ſed tormentis bellicis res geratur: nec defuerunt euam ,
referente louio,noftra ætate duces,qui de bombardis illis igniuo
mis, & ſub id præfertim tempus quo à Bartholomeo Coleono ,
paruis curribus inſertæ poft acies aduehi, & in oppoſitos loites
dirigicoeperunt,potioriiure quererentur . Nam cùm in pugna
ad Ricardinam Bononienſis Agri, hocinuento emiſſa pila, Her
culi Ferrariæ Principi calcaneūdeterliffet , maligne barbaroque
my
 704 DE STUDIO MILITARI .
more Coleopus feciffe dicebatur , qui vi ros fortes gladio atque
haſtà pro virtute , & gloria dimicantes , inufitata atque horribili
pilarumprocella, fternendos curarer · Neque minus indignum
iftud vifum eft Paulo Vitellio , qui Scloperarijs hoftium capris,
erui oculos & præcindimanus iubebat, vulnus enim gladio in
ferre fortis effe cenfebat & generofi militis tormentoautê velca
tapultà , imbellis & ignaui. Quo fenfu Agamempon apud Ho.
merum Græcos vocationecógus, quod fagittis potius eminus,quam
gladijs cominus pugnare vellent; verè enim & ftrenue is pugna.
re dicitur, quipræter arma habet, quod iactet;qui fibi fidens,
vulnerare inermisarmatum audot ; nupc vero fruftra in arenam
Iliade 8. deſcendunt bellatores ,poftquam vincere ignauis licec ; nec la,
cerci aliquidpræftant,aut perui,vetquadrati corporis firmitas
aliquid valer , contra imbelles qui aliepis viribus ferociunt ; &
modo nocendi audaciam attulerint, fortes fine viribus cluunt,
proptereaque minori punc quam antiquitus confueuerit cum
honefti, & decoriobſeruatione,pugnasà pobisiniri fatendum eft .
158 Anverodeterius,illud etiã abijdęauctoribusquos antealaudaui
Put malu
àPatricio Con Patricio, & Lipſio, tantū abeft ve in controuergam vertatur,quod
Lipfio fulmi.abfolucè pro antiquis concludunt, eoſque damoattamquam non
Ferlitur quanto minusiudicij, & bonæ mentis indigos, quam igparos rerum ve
maiori velo- terum , qui fuodas, iacula , fagittas ludibrio habent præ noftris
citare ferren-bombardis , quafi hoc fulmen , & tonitru nulla Romana a cies ſu
tur ,
fturere potuillermaximè fi grădiorailla accedererent , & quaſſa
toria tormenta.His aucē rationibus opinioné fuam falciunt,quas
nas ponc fequentes,euertere conabiinur,dutto eb ea exordio ,qua
contendunt , tantum fuiffe in emiſſa peritè funda impecum , ve
glansſæpe liquefceret in medio curſucõcepto igne hoc enim , &
fiex antiquorum opinione dictum fuerit , oftendimus tamen om
nesauctoritates quas ad iftud pr bandum afferunt,auc imitatione
quadam pofteriorum auctorum ex primis aut confidenter pimis,
& parum conſideratè fuiſſe prolatas , ita vtprima hæc ratio pulla
penituscenferi debeat.
16. Addunt tamen in eius confirmationem adeo validum icium ,
Facilius ar
miqueurs de fuifle telorum eiuſmodi, vt quod inquit DiodorusdeBalearibus ,
neivarene, e ſuis lapidibus , & fcura , & omne armorum tegumentum pertrin
esët in sello. gerent ; imo ex ftyrabone cataphractos: & a Plutarcho fcriptum
eit
 LIBER SECVNDVS : 705
eft Philopoemenë per vtrumquefemur ſimul iaculo amentaro fuif
fe transfixum , quibus ego mantiſſæ loco addamex Arriano,tela
quæ Indorum ſagittarij mittebant , tanta vi ferri ſolita ,vr non cly
peus , non thorax , non aliud quicquam fummæ firmitudinis, &
quàm validū obfiftere obluctariue queat.Quod idem Olaus Ma
gnus de Septentrionalibus populis teftatur, quibaliſtis vtuntur cap. z. lib.;
validiſſimis , quas dorſoincuruato rotulis attractiuis extendunt,
talique impetu fagittas emittunt,vt virū loricà acduplici thorace
munitum ,velut mollem ceram penetrare conſueuerint. Quam
vero Parthi Romanis, ob ſagittas quas grandinis inftar emittebat
metuendi fuerint,indicat fatis præter interitum Craſſi, vulgatum lib.9 eçilt 250
illud apophthegma de ſagittario , quod vt nimis tritum ac vulgare
referre piget,maximè cùm fuppecar aliud ex Cicerone in epiſtola
ad Papirium Pætum non minus elegans itaque inquit obsempe
rare cogitopræceptis tuis ; hoc amplius ,nauicularum aliquid habere in
ora maritima contra equitem Parthū, negant vllam armaturam me
liorem inueniri poffe,quia fcilicet effugium ſemper hac ratione pa
ratum eft ab illa maxima vi ſagittarum que:vtinquit Plutarchus In Craſo.
fortium atque magnorū arcuum viribus contorte ,grauiffimis Roma
norum corpora vulneribus fauciabant; ac forte perimebant miferabili
cum perfoſſis armis totü etiam corpus penetrarēt: vnde idem de Par
this dicimerito potuiſſet quod Sidonius de Hunnis protulit
Hec haber , du teretes arcus , fpicula cordi ,
Terribiles certæque manus . carmine. Bi
fanè quantum illi hac arteiagittandi valuerint , manifeſtum non
ita pridem elaplis cemporibus , fecit Tamerlanus notiflimus ille
Scytharum Imperator, quemr hiſtorici referunt, cupreum mor
tarium pro'ſcopo fagittarijs in ludo Propoſitum ,emiſliz arundinis
ſpicylo aliquoties perfodiſle :: cui ſimile quoddam habet nitidiſ
fimæ fermonis arbiter loannes Barclaius cum aſſerit fe non fine in icone ani
ftupore vidifle Chalybem tres digitos la um, ab exigua ſagitta per- morum.
tranſiri, & defticutum ferro telum , in modicæ arboris truncum
altius penetraſſe,quæ ſapientiflimi viri obſeruatio animum certè
mihi facit,vt quod abſque hoc impulſu leuius duxiſlem , non hic
modo prætermiſſum velim , nempe Halle quod oppidum eft tere;
rio à Bruxellenſi lapide , inter cætera quæ templo diuæ Virginis
affixa cernuntur,haſtam è tholo pendere transfixam ex, vtraque
Yy par
 706 DE STVDIO MILITARI .
parte telo , arcu vt vocantmanuali emiſſo ,licet craffitie brachi.
um forciſſimi viri ſuperet. At enim cùm antiquitus omnes fer
me populi ſagittis adbellum vfi fuerint vt de Indis teftantur Cur
tius , Plinius,& Prudentius in hoc verſu
lib . 16.
non decolor Indus
lib . 8. Tempora pennatis redimitus nigraſagittis .
cap.36..
De Aethiopibus Diodorus. De Parthis omnesferme hiſtorici , &
Poetamaximusin Georgicis .
Jib.4.cap.i.
FidentemqueParthum fugà , verfiſque ſagittis .
lib.3. De Perfis Heliodorus, Polybius, & Procopius initio belli Perlis
ci,vbi poftquam notauit Perfas arcus ſuos longè validiores ine
lib.i.
lib.s.
dextram vſque tendere aurem , demum addit tali igitur niſu emiſ
fam fagittam , mirum non eft fruſtra non mitti, cui neque thorax uk
lus, neque ſcutum poffitrefiftere . De Sarmatis , & Getis Ouidius
Iuncla pharetratis Sarmatis ora Geris
de Cretenfibus Virgilius in Ceyri
Arrica Crescàfernebant rura ſagittis
idemque de reliquis nationibus varij auctores teftati fint, quos
nunc laudare non vacat , quis tandem modus eſſernarrationi ,ſi
fingula exempla qnæ in tācà diuerſitare,haberi ab illis de mirificà
fagittarum vi atque pernicie, nullo negotio poffent, in medium
proferre vellem :fane vel dies me deficeret , vel patientià tuzo
abuti viderer , Ludouice Comes, quam vehementer dubito ne
ſupra modumhactenus exercuerim . Quare vt finem his aduerſa .
riorum rationibus faciam ,vnica modo fupereft qua contendere
poffent, nona Parthis modo, fed Gothis etiam fuſos profligatof
que ſagittarum vi Romanos exercitus fuifle, nam ve Paulus Dia
lib.ra.hift. conus inquit ad primum Gothorum impetum perturbata funtRoma---
norum equitü turme nudatoſque pedites deferuere,qui mox equitatu
boftiumfepti acſagittarum nubibusobruti funt. nempe hi ſunt ſa
gitarum effectus mirifici , hæ clades luctuofæ quas intulerunt
hæ iaculationes maximę,& inuſitatæ quarā caufá tã celebres olim
in bellis fuerunt, & etiamnunc grauiſlimorű virorumiudicio non
indignæ funt, quæ fiſſibus noftris machinis præferantur.Verum
iftud potiusillos in errorem impulit,quod ſ, ecus tamen quem
ipfi arbitrati funt ,tales ictus non ab armi ferant, fed ab eorum la –
certis quorum manibus arcus intendebantur,rotabatur funda ,
aut
1
LIBER SECVNDVS . 707

aut iaculum torquebatur ; vt bene omnino prudenterque Li

pſius exclamaritper Deum que ifte manus? aut viribus,aut peritià
valida,quam affiduum exercitium dabat. cum tamen illud idem di
cere non potuerit de armis, quæ à foemina , aut puero , vel elan.
guimilite viribuſqueconfe & o vibrata , longe minorem plagam
infligebant; ſecus profecto quam Bombardis noftrisaccidit, quæ
modofint probè temperatæ ,eadem ſemper vi globulos emittunt,
etiamſi à puero,aut foemina diſploderentur. Vnde mirari ſatis
non poſſum , tantum virum, quantus re vera Lipſiusfuiſſe cen
ſeudus eſt , in eum errorem deueniſſe, vt quod viris ipſis acne
quidem omnibus,aut ſemper conueniebat ,iftud ad fundas, &
arcus ac pila tranftulerit, quorum nulla plerumque vis erat niſi
mutuaticia , & ea quidem maior cùm à forti lacerto torqueren
tur , remiſsior autem cùm à debili , autlanguido . Quanquam
etiamſi æqualis omnium fuiſſet ,adeoque violenta ,& propria ,
impreſsio ,nihil tamen inde confici poffet, aduerſus fiſtularum
chalybearum lethales ictus,qui non cataphractos modo ,fed duos
fæpe milites,& binos equos tranſuerberant, vt in Ticinenſi pu
gna, & alijs præliorum occaſionibus obferuatum fuit à louio; &
experiencia paſsim confirmat nullos eſſe tam validos ex ferro
thoraces , quos glandes plumbeæ ad ducentos paſſus non traij
ciant,& nonnunquam etiam ad quingētos,fi ab Vncinaris,vt vul
go dicitur,Arcabusiseuibrētur. Quinimo lógè maius eft,quod de
machinis quibuſdam à fe inuentis aſſerit Bernardus Mendozza ,
Preſentaui, inquit eo tempore tormentum noui generis fuæ maie- parc.1. C.5 2.
faii , ex metallo fufum ,cuius pretium est quadraginta coronato
rum,pondus triginta libraram ,glans quam eiaculatur est unius li
bre , ianta autem violentià fertur vtmurum duos pedes geometri
cos profundum pertranfeat , quod admirabile eft ,cùm adeoleue fer
instrumentum , & eius proportioneglobus fit grauis,deinde baud fa
cilè incandefcit , quod magis faciendum eſt . Cùm igitur infixus
eft lapis in media fronte Philiſtæi, fi tormento vſus fuiffet Da
uid,totum caput penetraffet i&us,longèque proue &tus aliū forte
quempiam vulneraſſet; fic aſſerem vnius digiti funda non traij
ciet , atglans ferreamultos ſimul pertranfibit . Vnde antiqui- .
tus pila & ſagittæ in ſcutis hærebant , adeo vt fæpiffimè graua
rent ferentein , & fcuta illa ex tabellis, corticibus , & corijs com
Yy2 pa
 RI
708 DE STÝDIO MILITA .
pa &ta vt plurimum erant, quæ omnia quis ludibrio fore none
videat fi ad noftram militiam referantur : denique quanta-
cunque vi lapidem in arboris truncum funda torquear, reſiliet
ille, quemadmodum inquit Adamus Kontſenus, omnis autem
minoris cannæ globus , altius in eum defcendet , fixusques
adhærebit. Porro quod ad maiores machinas , ſpectat videri
poffer lofephusillarum vim non minimum eleuafle, ex ijs quæ
de Romanis ſcribit,tantam enim earum vim fuiſſe refert,vt qua
dam ex illis , excuſſa hominis caluaria , ad tria ftadia continuato
impery tranſlata fuerit, & infans ex matris vtero ad ſtadij ferme
dimidium fuerit item delatus ; adeo nempe folers erat Roma i
.

norum ingenium ad cædes , vt parum etiam abfuerit à miracu 1

lis noftrorú fulminū: ſed cùm hæc apud Ioſephũ lego,venit mihi
primum in mentem , inulta ab eo dici quæ licer ſeparata, ac di
ſperſa per hiſtoriam ſuam , lectori facile imponant, tamen f
omniuin ratio ineatur, dubio procul oftendere non difficul-
cer poſsint, ipſum linceræ veritatis non fuiſſe ftudiofum ; ſed
ſubleſta, pene in omnibus, fide res Hebræorum longe aliter
quàm à prima origine ſe habuerint retuliſſe , ac ne quidem eas
quæ ſuæ adminiftrationi concreditæ fuerunt, abſque multa va.
rietate , & mendacio confcripfiffe,quemadmodum mepluribus
aliquando certiſsimiſque teftimonijs demonftraturum recipio;
ſed demusrem illam,vt à Ioſepho refertur itaſe habuiſſe,an pro
pterea noftrarum machinarū vim imminuere poterit, quæ talis
eſt, ve turres integras vno plerumque ictu deijciat . Obleruauic
lib . Cardanus è curre vnica quæ fola ſupereſt in Cardani oppido ,
laterum pluſquàm duodecim millia , excuſsà ſemel in eam Bom
bardà,ſolo æquata fuiſſe; & octoginta homines diſperſos in quo
dam nauali prælio ,ab vnius tormenti diſploſione, tantam ni
mirum ftragem ab vno telo editam , quantam aliquando integra
acies nonederet, memoriæ abeo auctore proditum eſt quime
ditationes hiſtoricas concinnauic . Atque vt ex ducum inter ſe
collatione, qui vel miſlilibus antiquorum , vel noftrorum glan
dibus perierunt, quid etiam de militibus iudicandum fit,& quæ
nam inde tormētamagishominūgeneri lethalia fuiſſe céleri de..
beant,præclaro, & maximè illuſtriexéplo innoteſcat,quis Achil
lem Ninum , Iulianum , Valentem , Othomanum primum Alphon .
Jum
 LIBER SECVNDVS. 709
Nam Quintum , Riccardum Angliæ Regem , & non ita multos alios
Imperatores, qui ſagittis aut iaculis confoffiinterierunt, confe
rendos eſſe arbitremur cum Alexandro , Camillo Triuullis:
Marco Antonio Columna , Ioanne Paulo , & Iulio Manfronis , Ca
rolo Borbonio , Ioanne Medice, Baiardo, V gone Moncada, Mario
Vrfino, RodulphoBalione , Principe Aurangia, Ludouico Gonzaga ,
Palicia , Bonsuetto, Tramulio, loanne Naldo, Hieronyma Mendoza
za , Aumalio, loyeuſa , Moenio , Popenaimo , Tillio, Toerafo, & in
numeris alijs qui tum in his quæ in Italia multis annis acci
derunt valde memorabilibus prælijs ad Marigoianum , Rauen
nam , & Ticinum factis: cùm in omnibus quæ hucvſque per
Europam gefta funt, fatalis pilæ impetum ,ab eo quem nun ,
quam in conſpectum habuerant,contortæ , ſunt experti. Sed
amabo cur Mario Sceur Cēturioni Cæſareo, fcutūcentum , & vi
ginti ictibus perfoffum fuit; aut quomodo Soeuola eiuſdemIm
peratoris miles traguld femur traiectus, faxique pondere ora
contuſus., galeà iam ictibus diſcuſsà , & fcuto crebris foramini
bas abfumpto, per vndas quas hoftili cruore infecerat,ad fuos
enatauit , ſi fagittæ adeo noxiæ & lethales erant ? Et quamo.
brem nobis fimiliter non licet tot pilas fulminales armis exci
pere vel repellere , finon his quam antiquorum telis, maior vis.
ineft obuia quæque perfringendi;rectius igitur cum Stephano
-Forcarulo dixeris .
Mortalesfinxiſiluto, fat praſitie olim ,
At nunc fufficient ex Adamante magis. 17
Quid poftea vertit fein aliam partem Lipſius, & quærit quæ Logins etiam
noftra Bombarda vltra ducentos , aut trecentos pedes teno torquentur.
rem , autvim feruet , nec langueſcat, aut aberret, ſilongius pro
tendas . Nempe ve hoc modo fundarum vim extollat, quorum
tela ad trecentos pedes tefte Vegetio perueniunt. Vnde vt eius
quæſito primum reſpondeam ,peritorum omnium in hac arte ,
fidem oro obreſtorque , num inter minora etiam tormenta
Archabufij interiori cannæ ſuperficie ftriati, & alij qui com
muniter vncinati dicuntur, multis parafangis interuallum iftud
à doctiſsimo Lipfio aſsignatū nō tranhnittant? De maioribus ve
ro quæ rotarum ope ſubuecta ducuntur ,quid opus eft dicere ?
cum pleraque XL pondo per quinque millia paffuum iaculen
Yy 3 tur ;
 I
710 DE STUDIO MILITAR .
omniexceptione maiores referant, Tolonæ in
tur ; & hiſtorici
Gallia quandam Colubrinam fuiſſe cognomine Lacertam , adeo
eximiæ temperaturæ , mirabiliſque violentiæ , vt hoftium naui
gia ab acceſſu vel in triginta ftadiorum diftantia deterreret.
Deinde quod ex Vegetio ſubdit ſagittarios , & fundirores , [co
pas hoc eft fruticum vel graminum faſces,pro ſigno pofuiffe,Ita
ve fexcētos pedes ab illo remouerétur,non defunt inter criticos,qui
hoc minus prudenter à Vegetio dictum exiſtiment ,cùm Patri
cius conftantiſsimè neget, lacertum vllum tam validum effe , vt
faxum aut telum aliud iaciat ad quadraginta paffus , ex eoque
nonfexcentos in Vegetio , fedfexagenos legunt, ve Pontanus, &
alij; non igitur hæ longius quàmtormenta iaculantur.
18. Vtrum denique rectius , id ſanè cum Lipfio multi affirmant
Itcertius ad Baleariū inprimis exemplo ,quos ita peritè fe exercuiffe cõſtatad
collimardi . deftinatosiētus hac arte iniligēdos,vtMatres paruos filios nullum
cap.16.lib.i. cibum.contingere permitterent,nifiquem ex funda vibrato lapidede
16.6 .
iecifent: quemadmodum inquit Vegetius, ex Diodori teftimo
inGcorgici. nio, cuimultum momētiaccedirexalio Iunij Philargirijafferen
tis quodapud Baleares fundarum vſusrepertus eft. Vnde cùm
Gympefiæ atote gupevõtutos id eft à nuditate prius dicerentur
pofteavero àGræcis occupacæ , quia earum incolæcum fundis
aduerſarios fummouebãt taga to Barden Baleares fueruntappel
latæ . Sicut nunc à ſpatio ſeu ambitu inæquali Maiorque Mi
por que appellantur . Nec modo Baleares , ſed Iuuenes olim no
biles,ſagittandi, & deſtinata feriendi vſu exercebantur,vnde Cafe
fiodorus in prefatione hiſtorię tripartitæ Fuuenú inquit exercitia.
spift.z.lib.t. arcum dirigere, beftiam profternere lanceam iaculari ; & Sido
nius nihil in Theodorico Gothorum Rege æque ac ſagittandi
peritiam laudat, vtpote ip quo rarius fallebatur fgentis ictus ,
4. conful. quàm deftinantis obtutus . Quod idemClaudianus de Honorio
allerit ,
Quamfalix arcus certiquepetitor
Vulneris, & iuflum mentiri neſcius ictum .
cap.30. Quin etiam in libris ludicum laudantur ſeptingenti habitato
tes Gabaad quod eſſent viri fortiſsimi, ita ſiniſtrà vt dextras
præliantes, & ficfundis ad certum iacientes vt capillum quoque
pollene percutere', nequaquam in alteram partem iftus lapii
dia
 LIBER SECVNDVS . YIT
dis' deferretur. Hinc præter exemplum Dauidis quod Pruden- inpſycomac.
tius ex fide facrorum codicum fic eleganter expreſsit .
Vidimus borrendum membris,animisque Golian
Inualida cecidiffe manu , puerilis in illum
Dextera , furidali torfir ftridore lapillum ,
Traieciamque cauo penetrauit vulnere frontems!
Duorum inſuper Parsborum meminit Julius Africanus, quo-
rum vnus ſagittis in clypeum emiſsis, eius in ipſo domini efigiē
deſignauit:alter veroVrſi ſociosinuadentis ambosoculos ſagit
tis confixit :vtnihil hic neceſſarium ſit in exemplum proferre
vel Indum illum ſagittarium , de quo percrebuerat tama apud
Alexandrum Magnum , fagittas ab eo tantà peritia dirigi,vtper
annulum tranſirent.Vel Domitianum quem referente Suetonio, cap.is
centenas varij generis feras, ſæpe in Albano ſeceffu conficie
tem, ſpectauere plerique, atque etiam ex induſtria, ita quarun
dam capita figentem , vt duobus ictibus, quaſi cornua effinge
ret ; cùm interdum etiam maiori artis fiducià, in pueri procul
ftantis,præbentisque pro ſcopo expanſam dextræ manus pal
mam , ſagittas tanta arte dirigeret, vt omnes per interualla digi
torum innocue, euaderent. VelGratianum Valentianiſenioris
filium , quitam iusoxov hoc eft in eo , quod iaculo petebat tan
gendo ira felix erat, adeoque bene, & peritè collimabat,vt quod
aſſerit Çedrenus,aliqui dixerint eiustela eſſe mente prædita .
vel Hormiſdam Perfarum Regis filium , quem Zonaras adeo pe- com.3.
ritum fuiſſe iaculatorem refert ,vt prædicerer qua parte hoftem
periturus effet ;veldemum Arima pos quos etiamli Herodotus
Icribar viros eſfe Scitharum vnoculos, ſeu ve Aeſchylus eos in
Prometheo vocat leova tras ita vt nomen illis ex re impoſiū fue
rit, quia Scythica, ſeu mauis illarum gntium lingua , Ari vnum
ſignificat, maſpon vero oculum , & idcirco Plauti dictum illud
De Coclitum profapia te ele arbitror , non de Romanorum
Coclitum familia , fed de Arimaſpis; vt notar Turnebus , intel. lib.33.C.16.
ligendum ſit . Nihilominus tamen quibus cura fuit, veritatem
rerum diligentius indagare, eam gentem arcu & ſagittis excel
luiſſe memorant , quo in ſtudio , cùm afliduè verſarentur Ari
maſpi, alterumque vt firin earum directione oculum clauderēt ,
propterea dicti funt vno tantum oculo vti. Verum .
Yy 4 Quid
1
 712 DE STVDIO MILITARI.
Quid moror exemplis , quorum meturba fatigar
Dicendum potius, quod etiam li longè plura eſſent, nihil ta
men aduerſus fulminalia noſtra concluderent, quorū aur libratis
aut deftinatis tantum oculo ictibus,hoc omne profternitur quod
in debita diſtantia conftitutum eft : nihil enim erat tam paruum ,
tamque propemodo nullum , quod Andreas Agidarius plum
beåænei tormenti pilà non feriret, modo illud oculis conſequi
poſſet; & quam certo profternantur eiuſmodi tormentis non
homines folum ,aut feræ maiores, fed minimæ etiam auiculæ
per altiſsimarum arborum cacumina volitantes, tam eleganter
iftud expreſſit , qui vnus in paucis Vates hac tempeftatefelicif
fimus , & cultiſsimus habitus eft, Hieronymus Fracaſtorius , vt
lib.3.syphil. non poſsim eius carmina, quoniam mirificè Bombardarum no
ftrarum inuentionem , vſum , temperationem , omnemque ra
tionem exprimunt non huc referre; ita igitur ille de Solis auibus
loquens .
Has Iuuenum manus vtfoluasvidereper altas ,
Continuo caua terrificisborrentia bombis
Aera, & fiammiferum tormenta imitantia fulmen
Corripiunt . Vulcane tuum dum Theutonas armas ,
Inuentum , dum telaIouis mortalibus affers .
Nec mora ,fignantes certamfibi quiſque volucrem ,
Inclufam Jalicum cineres , ſulpburque nitrumque
Materiam , accenduntferuatà in reste fauilla ,
Fomite correpro diffuſa repentefurit vis
Ignea circumfepta ;fimulque cita obice rupto
Intrufam impellitglandem , volat illaperauras
Stridula , dexanimes paſsim per prata iacebant
Deieft & volucres : magno micat ignibus act
Cum tonitru , quofluaomnis ripaque recurve
Et percuffa imo fonuerunt æquora fundo .
Sane nec Alcon sille Cretenſis cuius nomen tot laudibus cu
Panegir:
inMaior .
mulatum manauit ad pofteros, quod illæſo Phalero filio draco
nem magnis illiimplexum orbibus cecidiffet,ita vt Sidonius non
potiorem alium habuerit pro exemplo peritiſsimi fagittarij
Non fic librauitin boſtem
Spicuia , quinato Serpentis corpore cincto
Plus
 LIBER SECVNDVS 713
Plus timuit dum ſuccurrit,dum illibus iſdem
Interilum , vitamque daret ftabilemque seneret
Corde fremente manum, totamque exiret in artem .
Nec præft antiſsimus Heluetius ille Guillielmus Tellius , qui
malum ſupra filij caput ab iniuito præfecto poſitum hoc illæ .
ſo ſagittà excuffit, nec reliqui omnes ſupra enumerati, inſigneſ
que fagittarum certiſsima directione homines, cum noftris vlla
tenus conferri debent qui præteruolantes aues, & pernici cur
ſu fugientes damas, aut lepores, prima ftatim glandis directio
ne , ictuque certiſsimo perfodiunt. Sed quid maius in conſum
mara huius arcisinduftria excogitaripoteft, quam cum librato
res vel à tribus paſſuum millibus reātamlineam ducunt, vt glo
bos e Bombardà in capur hominis, aut rem aliam quæ deftina
to i&u peritur , tranſmittant, aut cùm ijdem modo hoftiles ma
chinas videant, tam peritè in earum fauces feu concauun.
ſpiraculum, pilas e ſuis contorquent', vt illæ poftea vſui ineptæ
fractæq.ac mutilæ relinquatur:hoc vero tā frequēterin obſidio
nibus cõringere hiſtorici teftatur, vt cùm miraculi inftar ſub ini .
cium effet,poftea & inMauricianis caftris ad Groningam , & paſſim
in alijs, pro arcistantum experimento certiſsimo haberetur. 19 .
Quamobrem cùm ex ijs quæ hactenus dixi , nemini obfcu . Domique pro
bſcurumeſſe poſsit, quin tormentanoftra miſsilibus antiquo- un momento
rum multo magis noxia , & lethalia fint , non poſſum conij- tis ant.quorñ
cere vnde iftudin mentem Thomæ Moro venerit vt Vtopien- mokrisqueco
fibus ſuis Tela eminus voluerit effe Sagittas , quas acerrimè fa runs.
mul, & certiſsimè iaculentur, non pedites modo fed de equis.ni-- lib.z.
ſi forſan eiuſdem opinionis fuerit , cum maximis illis homi
bus lufto Lipfio , & Franciſco Patricio , qui paradoxum illud
de præftantia antiquarum machinarū ſupra noftri æui fulmina
lia , primiin medium protulerunt: Ego vero & fi contrarium
plane fentiam , non tamen ab illis ita diſſencio, quin aperte
fatear , multa antiquioribusillis tormentis , & ijs quæ pofterior
ætas inuexit , fuiſſe communia . Etenim cùm · Liuius verbi
causà meminit duorum generum Scorpionum maiorum ſcilicet,
& minorum , quis inde mentem non reflectat ad maiora , &mi
ngra noftra tormenta ? cum idem inquit , capia urbe maiores
minoreſque ſcorpiones ad LX. capros feripſerim fi authorem Gre ..
 714 DE STVDIO MILITARI.

cumſequor Silenum : Si Valerium -Antiatem maiorum Scorpionuni

fex millia minorum Xlll . quis ex eo non inferat maiori in nu
mero quàm fint hodie apud nos tormenta ſeu muralia ſeu ma
nualia , fuiffe etiam apud antiquos Scorpiones? Cùm addit ibi
dem -deArchimede Syracuſano loquens Murum abimo ad fum .
lib.4.decad.3 mum crebriscubitalibus ferecauis aperuit,perque caua pars ſagit
tis parsScorpionibusmodicisde occulto petebant hoftem ; & çum præ
terea addir Ioſephusde oppugnatione, Iotapæ loquens,miffaque
lib.z.bellilu- machinisfaxa &murorum minas auferebant, &frangebant an
daic.cap.9. gulos turrium , quisnon dicat eundem fuiſſevtrifque vtendi mo .
dum ? cùm denique hæc à Cæfare referuntur . Quidam ante
lib. 7. belli portamoppidi Gallus, qui permanus feuiiac picis traditasglebas
Gallici . in ignem è regione turrisproyciebat,Scorpione ab latere dtxtro traie
Elus exanimatufqueconcidit . Hunc ex proximis vnus, iacentem
tranfgreffuseodem illomunere fungebatur,eademratione ictu Score
pionis exanimato alteròſucceſsittertius, quis etiam non continuo
arbitretur idem vtrobique fuiſſe periculum : quandoquidem
neque eciam nunc certius confici homines, minoribus fiftu
lis poffent. Verum vt bæc omnia de modo , de numero , de
effe &tu , ita fe habeant , multa tamen ſunt , eaque omnium ocu
lis conſpicua , quibus noftra, hæc fuperioribus longo interual
lo tamictu, quàm motu vehementioramagiſque noxia iudicari
poſsint. Vt prætermittam modum penitus ab antiquis machinis
diuerſum , quæabſque ignea combuſtione nęcabant. Vnde que,
madmodum frugibus inuentis glandes exaruerunt , haud fecus
Fundæ , iacula , lagittæ , merito defierunt vſurpari , poftquàm
eo prouecta eft hominum induſtria, vt louisæmulatione idque
eriam ſereno cælo tonare , & fulminarepofſint,
Žo . Coeterum yt in minoribus tormentis non mihibene conuenit
Et maiores
böbardas few cum Lipſio ,& Patricio , ita penirus illis aſſentior,dum in ſenten
curules quod tiam acuti Hetruriæ doctoris concedunt , maioraque feu ve
non modoni, vocant muralia ac curulia ex bellorum vſu reijciunt, velutquæ
multum pre- aſpectuillo igneo , terrorem potius quamdamnum hoftibus af
tereafuis of: ferant,ſuis vero ob innumera impedimenta quæ ſecum trahunt,
rarionibus à itinerum moras,aut ſumptus immenſos, non etiam valde ſint
bellorum vfu vtilia ,aut commoda. Quāuisenim Fabricium Columnam mili
rejciendas
( undeo . tar.busin: proloquijs frequenter dicere folitum acceperim ,tor
menta
 LIBER SECVNDVS 715
menta maiorapro vrbium , & caftrorum hoftilium clauibus ha
beri, nihilque tutum vel egregium polle geri,niſi vel in paruis
expeditionibus tormenta ipfa , quæ cuncta penitus aperiant
cõuehātur; & multæ vrbes cùm expugnatæ ,cum etiã defenfæ ho
rum beneficio fuerint, nonnullæque itatariæ pugnæ ſuperatæ ,
nihilominus tamen , cùm attentius in rem ipfam conſidero,mul
ta mihi videntur , propter quæ ſubducta diligenter compendij
cum diſpendio ratione, plus in fpeciem quàm in ſummam belli,
conferre hoc houum tormenti genus exiftimatum ſit. Atque
ve rationes proferam , quæ me ad iftud contra multorum opi.
nionem ſentiendum inducunt; ſtatuendum eft in primis Bom
bardás craſſiores, quemadmodum ſuprademonftrauimus , in
mari cantam vim non habere quantam in terra , cedentibus
nimirum nauibus, vt potè minus folidis ac firmatis ad reſiſten
dum ,atque eam ob rem minus etiam certo pilæ iaculari poſſunt,
vt omnino difficile fit,eas ſecundum aquæ ſuperficiem fluctuan
tis, ad naues pertingere , quo tamen ferri, & ferire illis necef
fe eft, vt damnum aliquod notatu dignum inferre poſſint; quão
uis enim perniciofior ictus eſſet in parte nauis quæ ſub'aqua
mergitur, malunt tamen periti ab eoabſtinere,ne pilæ vis atque
impetus aquæ occurſu elangueat, nauimque fupra aquam ,
feriunt humiliori qua poſſuntparte . Vnde ſi octoginta remi
ges in quadam nauali pugna ſolo pilæ maioris ictu femelcon
fe &ti ſunt, aut quid aliud fimile contigerit , plus in hac re caſui
tribuendum eft, quàm certæ cuidam rationi,aut indubitato ex
perimento ; quæ tamen fola in bellorum ratione , vtramque
apudoptimosduces paginam facerefolent. Imo licet tam certo
pila in mari, quàm in terraiaculari poffet,inuenta tamen ratio eft
Daues ea arte fabricandi,vt crabibus firmiſsimis, & intermixtà la
nà, aliiſque rebus idoneis compactæ , omnem vim hoftilium
tormentorum , municifſimæ arcisinftar eludant:cuiuſmodi in
bello illo diururno Danorum cum Suecis nauem Magelefam fuiſ.
fe auctor eft Camerarius ; & fimilem aliam Hieronymus Oſo Tom.i.med.
rius deſcribir quum præliuin nauale Luſitanorum cum Dienfi cap.36.
bus'qui Mamalucos-in auxilium accerfiuerantprolixè recenſet bus
lib.6.desc.
iudic .
relinquebatur inquit , una nauis que adbuc expugnata 'noraids
fuerat , trat enim altiſsima, & munitiſsima cviris crudis , ut fi
safiri
 I
716 DE STVDIO MILITAR
noftri in eam ingredi vellent corum veftigia labarent , obducta ;
& fimiliter fi faces conjcerent incendium excitari non poffet .
Virumque autem latus tanta erat craſsitudine , dow firmitate
præditum , vt nullis globorum ictibus vulnerari poſet; idem
que Oſorius eo loci de quadam alia naueſcribit,quę tanto robo
re , & craſſitudine erat,vi omnes globos non minus quã ſi è fili
ce facta eſſet,repelleret. Ex quibus vides iam Ludouice Comes
quid de Bombardarum vfu in naualibus prælijs ſit cenſendum ,
quantumque ex illis , vel aduerfus ligneos muros , vt oraculum
naues appellabat, commodiſperandum fit. In terreſtri vero
pugna , fiilla leuior ſit ,&velitaris tantum , profecto ridiculum
foret, diſperſos hinc & inde milites, nulloque inter fe ordine
procurrentes, deſtinaris tormentorum ictibus configere velle,
cùm hæc in confertas hoftium legiones ſolummodo vibraride
beant , vt in ftatarijs feu campalibus pugnis fieri amat : quanquã 1

fi nonvano, & irrito conatu ,faltem multum ancipiti dubioque 2

hocin illis quoque fieri conſueuerit. Negant ſiquidem apud

Lipſium ,rei militaris periti , vidiſſe ſe vllam aciem hoc genere
teli folutam ; ſed eo multum æquior Patricius, tresin quibusta 1
men maiores erant equitum quam peditum copiæ, eius ope fu
ſas agnoſcit, nēpe Hiſpanorum ad Rauennam , & Sophi ac Cam
pſonis Gauri in Perfide, & Aegypto aduerfus Selymum Turca
rum Imperatorem pugnantium ; hoc vero quantulum eſt ſi tot
aliæ pugnæ numerentur , quæ à ducentis annis abſque fulmina
fium maiorum ope in diuerſis Europæ partibus ,& huic autil
li principi bene feliciterque ceſſerunt : certè quantumilla value
rint in nobili quam ad Tarum Carolus VIII. vicit, & in qua cum
Fib.4.de belf. multis Italiæ proceribus,cecidit quoque vnus ex tuis Robertus.
Neapoli à Balneo, eius, quiilli interfuit, PhilippiCominæiverbis expli
candum duxi, Summainquit , omnium interfe &torum fueruntad
tria millia , &quingenti . demum vero ſubiungit, Erquod mirum
eft omnes manu e cominus pugnando fuerunt occiſi, bormentis
enim vix decem opinor utrinque fublatos . Nec ſi minores etiam
fiftulas plus edere ftrepitus quàm ftragis in pugna , contendere
vellem , fummorum ducum auctoritate deftituar, qui facta ipſa
rum primadiſplofione, eaque ad ſpeciem tantummodo, gladijs
cominus in hoftes pugnare; & ſtricto decernere ferro.latius ha ..
buerunt ,
 · LIBER SECVNDVS . 717
buerunt, vt Iulianus Caroli Cæſaris atque etiam Philippi filij
præfe &tus peditum ; & Henricus IV. inuicti nominis rexjac mul
tum prælio , non fiſtulis ſed gladijs ad Carignanum ſuperato ,
celebris Monmorantius. Sed quoniam non planè cum illis in ,
hac opinione conuenio , mihique perſuaſum eſt fiftulas mino
res vtiliſsimas fore, ſi tempeftiuè diſplodantur, idcirco de maio.
ribus tantum dicere pergo , quarum commodior forſan videri
poſſet opera , ad expugnationes, propugnationefque oppido
rum , poftquam adid vium , momenti certè non parum , olim
obtinuiffe vifæ funt: & quidem non dubito quin eundem adhuc
vſum habere poſſent;fi ea muris cingerentur ex quadrato lapide
ad perpendiculum erectis,nec vllo alio propugnaculo munitis ,
ſed pinnasſeu minas vnde propugnatores hoftibus minantur, &
de quibus intelligendi ſuntverſushi Virgiliani
iacent opera interrupta minaque
Murorum ingentes ,
dumtaxat habentibus fuperne, turreſque æqualibus toto circui
tu interuallis , ac dimidiati circuli forma in foſſas prominentes,
ad maiorem ornatum quàm vſum , quales cùm eflent ferme om
nes, ſub illud tempus quo primum curres quati fulminalibus il.
lis cæperunt , non mirum eſt proptera , ſi quod illas nullo nego
tio deijcerent, magnæ ftatim apud omnes fuerunt admirationi;
in qua eciam nunc perſeuerarent, niſi homines de propria fa
lute& conſeruatione magis qua antea ſolliciti,adeo valida aduer
ſus communē hac perniciē remedia excogitaſsēr ex propugnacu .
lorum debita ſtructura , vt illā nihil feread expugnandas arces fi
modo paulo munitiores ſint, & rerum victui neceſſariarū non in
digeant,prodeſſe ,experientià cognitū ſit.Et re vera plurimæ ſunt
vrbes ne dicam infinitæ , quæ ſi mille tormentis bellicis aſsiduè
quatiantur , nulla ratione per vim expugnari valeant: ſexagin.
ta maioribus diuerberata abfque vlla intermiſsione Rupella pri
mam obſidionem pertulit , quis vero dubitat quin fecundam ,
pariter eluſiſſet, niſi fame & iactis in altum molibus , fapientiori
conſilio fuiſſet tentata ? Area illa parua ducum Ofenda, totus
quap
m er trienniumorbis reſpexit, quid caufæ putas fuiſſe cur
infra Troianæ obſidionis terminum ſuccubuerit ? lateres illi ,
terra ceſpites, excitandis aggeribus defuerunt. Sic Vienneins
caflum
 I
718 DE STUDIO MILITAR .
caffum Suley manus centū Bombardas admouit; fic Melitenfium
arces octoginta mille globis ferreis verberaræ , non propterea in
Turcarum poteſtatem conceſſerunt. Nec Famaguſtani cùnu .
centum , & quadraginta mille ſuſtinuiſſent, idcirco iſtorum me.
tu , atque diuerberatione continua, ſed fame alijfque Turcarum
artibus,ad deditionem compulſiſunt.Non item Budà à Rochan .
dulpho Cæſariano duce obella & maioribus tormentis ac libra.
tis ad tectorum excidium ingentibus mortarijs vexara , tantum
abillis damni ferebat , quin Georgius Antiſtes Varadienſis eius
vrbis propugnationi ſub Iſabella Regina,& loaneInfante pręte
Etus, vt erat pervrbano & dicaci animo ,mirufque Germanorü
contemptor,minanti aliquoties Rochandulfo , cuncta ſe illis ful
minibus proſtraturum , ni deditionem facerer, in hunc ſenſum
reſponderit. Defineret ipſe viros fortespro patria Regeque Hur
garo aduerſus temulenta agmina ſobriè pugnantes, terrere: nihil
enimeos immanium globorum ftrepitu commoueri. Verum fe vnūs
ex omnibus ai Rochandulpbopriuaia humanitatis iure comiter poftu
lare , ut tormenta aliquanto minus diſploderet; effe enimfibiScra
lib 39.hiftor. pham domi unicam pregnantem verba ſunt Pauli louij, que tot
ſclopis d bombis exierrita , abortuna,magnoconuiuarumfuorum do
Jore fallura videretur.Quid plura,in noua obſidione Louanienſ ,fi
tamen Erycus Puteanus quieius hiſtoriam elegantiſsimè conte
xuit,nihil partium ftudio ſupra veritatem aufus eft , globis plus
mille quadringentis, vix ſeptem in vrbe præſidiarij abſumpti
ſunr ; & quadam die cùm ictus hoftilesnumerari fuiſſent ad cen
cum triginta , quorum minimæ pilæ libras pendebant quinque,
maxmiæ quafi triginta , irriti tamen omnes præterquam in duas
mulierculas, & totidem gregarios cecidere : nec in bellis quæ
plurima hodie per totam Europam geruntur , aliquid diuerſum
deipſistormentis, aut Iperatur, aut habetur ; ſemper enim in
caſſum tonāt, & cum fub initia plurimum terroris inaniſuo boatu
incuriant , progreſſu tamen temporis, ſic irrita efle & vana illo .
rum molimina depræhenduntur , aduerſus tum obfefforum
aggeres & propugnacula , tum obſidentium foſſas, & occulta ,
per terram icinera, & viciſsim ex vtraque parte deſignatas exci
latafque ligonum operà munitiones ; vt non modo viliſsimus
quiſque cacula qui tres menſes in caftris vixerit , illorum eiacu
latio
 LIBER SECVNDVS . 719
lationes viveficæ crepitusfloccifaciat , eaque ex ſplendore ignis
in fomite ſuccenfi, non ſecus ac Mexicani faceredidicerant, &
Vaftius etiã Marchio , ac Laurentius Medices, eludat :ſed duces
etiã ipfi cùm magna prius impensa & folicitudine tormenta eiuf
modi in ſuo exercitu habere curauerint,ab ipfis demã abſtinere
& eo tandem cogitationem ac induftriam omnem reducere co
gantur, vt in vrbium obſidionibus circumuallatio fiat,in qua
mutuis prelijs iuſtitium indicitu :,celebranturque tantū ab igna
uis militibus eſuriales ferie , quas qui tolerare diutius poffunt
victores demum euadunt , infignemque referunt, non de virtu.
te , ſed de fame & egeftare triumphum . Ecce igitur quomodo
tales machinæ vſu nullo, & euentu plerumque infaufto, vſurpari
ſolent ; videamus nũc quor& quanta ſecū habētincômoda, qui
bus oprima quæque falutaria cõlilia,aut eludere,ac fruſtrari,aut
faltē retardare ſolēt : atquevt de sūpţibus nihil dicā,quos in ipfis
fundendis, conflandisque perferre oportet , quales Deusbone
funt illi, qui quotidie inſumuntur in equis , foſforibus, aurigis ,
fabris , & alijs rebus neceſſarijs , vt ex armamentario educi in
hoftes poflint? etenim fi ex Praillaci auctoris in hac re verſa
tillimi fententia , Bombarda vnica iuftæ magnitudinis , quales.
folent efle qux muris concutiendis vulgo vſurpantur , decem
bouum vel equorum iugis, & quatuor ſaltem aurigis indiget ,
quibus pertrahatur; triginta foſforibus qui viam illi muniant ,
duobuslibratoribus , tribufque eorum miniftris, qui illam cùm
opus eſt puluere nitrato & globis temperent; fex plauftris ,
totidemque aurigis , & duodecim alijs equis bijugis , qui res illi
ad vnius diei eiaculationem neceſſarias conuehant ; fequitur
omnino fi decem cormenta in exercitu habeantur , cum glo
bis & puluere qui ad decem dies fufficiant , DC. plauftris ad id
opus effe , hominibus vero DCCCCXC . præter milites qui
eorumcuftodiæ deputantur, & fabros qui damna reparāt; equis
autē MCCCC.XC . Vnde fi maiora tormenta ducãtur ,li nume
rofiora aut ad plures dies , vel etiam menſes rebus neceſſarijs.
inſtructa ,cogitandum eft de integro alio exercitu , bombarda
rum tancum & machinarum gratia , parando; quemadmodum
feciſſe Carolū VIII . in expeditione Neapolitana Belcarius Pe- libis.com .
guilionus refert, apud quem aurigarum quatuor , equorum , ene. gall.
vero
 720 DE STVDIO MILITARI.
vero octo millia, his machinisconuehendis quas Rex ſecum ha
bebat attributa fuiſſe produntur ;quamuis permultas alias claſſe
exportaſſet. Qua in re quantum iniquius nobiſcum agatur
quam olim cum Romanis, vel ex eo patet, quod hi non ſecum in
itinere tot impedimenta trahebant; fed vbicumque confederant
illic ſuas turres erigere , fuos arietes,muſculos, fambucas fa
bricare poterãt;nobis vero cūcardiffimo femper machinarū no
ftrarum apparatu luctandum eft, in quo fibos aut equus cecide
rit,ſi rota fragatur, vel paxillum ſuum amiſerit, fi non bene iun
Eta autſufllaminata fuerit, vniuerſo exercitui conſiſtendum eft
1 donec prolapſabombarda varijsmachinamentis erigatur : dila
bente interim rerum bene gerendarum occafione: quemadmo
dū Franciſco Mari& Feltrio Vrbinarium Principi,ex ſimili impe.
dimento contigit, ne hoftes quos facili negotio profligare pote
rat, tempeſtiuè alſequeretur, & eadem ratione Antonius Borbo
nius ob diffractū maius tormentum , in poteftatem Leuæ cũ fuis
militibus venit;nec feliciusceffit quinque millibus: Vaſconū, quod
à tumultuantibus in Gallia ſectarijs accerfici , duas minores
bombardas ſecum adducere ineorum fubfidium voluiſſent,iſtis
enim retardati , in Monlucium inciderunt,qui cunctos interne
cione deleuit . Iam vero quoties fugam maturare oportet , &
ipfagrauiora tormenta quæ feftinantes maxime retardare ſolent
vel in poteftatem hoftium deueniunt , vel multo igne ſubiecto
liquantur , confringunturue in frufta , quo metallum à farcina
rijs iumentis facilius deferatur, quæ maior calamitas excogitari
poteft ?equidem tantumineſthismachinis ab immenſo ponde
re & infinita prope ſarcinarum quantitate impedimenti , vt fæ
piſſimæ dubitauerim ,nữ tanta vi vulgo creditūeſt ſubtilitare ac .
ingenij laude excogitatæ fuerint , quoviā vrde Balifta fulminali
dicebat Anonymus quiad Theodoſijfilios libellum de machinis
conſcripſit, quodquanto minus ad armandam ſe virorum ministe->
rium quærit , tantoest ingenij virtutepræftantior: quicquid enim .
opisin ea numerofior manus afferre potuiffet,idfibi artis ingenio dota
talargitur, ita contrarium dehis merito quis dixerit , pro qui
bus cogēdus elt pilarum ferrearum lapidearumque aceruus;ex
Coquendus incredibili quantitate & grauibus impenſis puluis
nitratus ; conducendi fuſores,qui nouas atque quafatas niachi
nas
 LIBER SECVNDVS ; 721
nas fundant; habenda vehiculorum , & omnis generis ferramen
torum aliorum vis maxima, equorum etiam , aurigarum , fa.
brorum lignariorum , ferrariorumque,& libratorum grex , infi
nitas alenduseft ; præter magnam illam foiſorum cateruam, ex
agreſtibus comparatorum ad compla nandam viarum aſperita
tem ,quos Guastatores communiter vocant , & vulgus Francicũ
corruptè Caſtados , quafi dicere vellet Guastados, quia vt rectè lib.1.de ma
obſeruat Vincentius Lupanus,Italiguaftum ,quod Latini vaftum giftra- gallora
druinam,appellant, vtMarchionem Guaſti pro Marchionem
Vafti Ammonis : & Guastum Bentiuolorum Bononiæ , ruinam
domus Bentiuolorī : & facere guaftum pro vaftare, & populari .
Sed demus hæc omnia impedimenta nulla effe, & Bombardæ
ſuis tumulis fuggeftibuſque erectæ conſiſtant, quanta,oro obte
ftorque, & morà opus eft vt impleantur? quàm trepidè longis in .
teruallis exonerantur ? quoties irrito incendio foculus deflagrat;
quàm facile reſider in cubo ferrum ,omniſque per luminis adita
ftridenci cum ſibilo , impetus euaneſcit ? quot denique illis re
moræ offeruntur ab imbre , & quo non alio caſu ? qui etiamfi
minimus , librationem continuò retardat, imo vero leuis colli
culus , agger , aut margo foſfæ interiacens; & quanto magis
accuratiflimè deſignata in omnes arcium frontes, & frontium
Communes angulos laxa & celſa propugnacula, & præ iftis pro
pioribus alia exteriora, & hiſce medijs ſuccedencia alia , quæ
hoftem propinquiori aditu ſummoueant, qualia nuncmoriseft
in oppidorum munitionibus vſurpare, omnem earum vim , &
impetum eludere poſſunt. Vt nihil hic referre neceſſe ſit, quo
modo præterea mille doloſis artibus intercipi folet illarum im
petus,ne effe & um conſequatur, feu per proditores aut hoftes;
claui in igniuomum ſpiraculum malleorum viadiguntur; ſeu
per libratores quiminus onerant , vel parcius aut aliius eleuant
deprimuntquemachinas ; ſeu peroppofita hoftium tormenta ,
quorum contrarijs ictibus interturbētur, difie&tiſque & dilania.
tis canterijs , ineptæ prorſus ad alias eiaculationes euadant ; ac
tandem fiiurofficio perſeuerent, quid frequentius accidit, quàm
vo hebetato ad irrequietam diſploſionen metallo frangantur ?
Atque hæc in opereincommoda, extra opusvero, quantam
hominibus calamitatem inferant,etiam in media pace, tuncque
Zz cum
 722 DE STVDIO MILITARI .
cum minus de illis cogitatur,teftes ex innumeris laudare pofſem
Gaguinum,& Belcarium rerum noftrarū hiſtoricos,qui referūt
bombardā miræ magnitudinisin Turonibus fuſam & Lutetiã ad
uecta ,quę pilā D. pondo euomebar cùm ,ad D.Antonij portā pe
riculifaciendi gratià iuſſuque Ludouici Regis exoneraretur,pilę
dū immitteretur colliſione,ignē concepiſſe, & architectum ipsū ,
ac XIV.præterea qui forte aderant,omnes in fruſta diſcerptos
paſſim diſieciſie. Sed paruum in hominibus plebeis vitæ neciſ.
que momentum inefle permultiarbitrantur; Principes igitur af
fero equitem ſcilicet Guiſium , ex tribus fratribus quorum nunc
ſolus dux ſupereſt, iuniorem , qui paucis ab hinc annis maxima
vniuerfæ Galliæ confternatione, à diffracto tormento æneo ma:
lignè percuſſus obijt; ac Stuartum huius nominis fecundum Re.
gem Scotiæ , quem eiuſdem lethi genere , pofterioribus ſæculis
interemptum , narrant hiſtorici qui rebus Scotorum memoriæ
tradendisincubuerunt . Verum non hominesmodo , ſedinte
græ quandoque ædes,naues,arces,imo etiam ampliflimæ ,ciuita
tes ſuccēlo caſu aut de induſtria,in ijs locis in quibus ſeruabatur ,
puluere ſulphureo ,quafi funditus dirutæ, ac ſubuerfæ fuerunt.
Cuius rei experimentum Parisis quidem viſum eſt , cùm turris
Biliacaad Sequanam ,pulueris pyrijconfecti, nitrique & ſülphu
ris cuftodiæ deſtinata , de coelo tacta , penitus cum vicinis ali
quotpalatijs euerſa eſt; quod idem etiam Patauij contigit anno
MDCXVII.pridie illius diei quo feftum corporis Domini no-.
ftri Ieſu Chriſti celebratur;& poft aliquot annos Veron & , vtro
biqueincredibili hominū iactura , & ædium tam ciuilibusquam
facris vſibus deſtinatarum fubuerſione . Sed nulla vnquam
vrbs ſæuiorem ab hoc horrendo puluere tempeftatem experta
eft, quam Meclinia , in qua delapſum cælo fulmen ,in locum vbi
puluis tormentis bellicis præparatus publico decreto feruaba
tur , octoginta doliola eo replera ſimul accendit , totque ruinas
& ftragesedidit,vt poft hominum memoriam , nihil vſquam ,
alibiadeo miſerum & horrendum credatur contigiffe.nam præ
ter ſeptingentas domos conquaſfatas, & oppreſſos inter earum
rudera penituſque exanimatos trecentos homines , ac femine
ces repertos vltra centum & quinquaginta alios, qui maxima ,
parte in poſocomijs poftea interierunt ; nihil in ea vrbe fyde
rata ,
 LIBER SECVNDVS 723
rata , quod antiquum decus priſtinãque dignitatem ſeruaret, re.
li&tum eft; tantoque in eam pulueris iſtius ſuccenſiimpetu fæui
tum fuit,vt illincproculad octo millia paſſuum ,reperti ſint præ
grandes ædificiorum lapides,eo tempeſtate delati. Ex omnibus
igitur quæ huc vſque de tormentis dicta ſunt, integrum eft vni
cuiquevidere ,quàm anceps iſtud rebus humanis inuentum ex
titerit , quamque iftis præſertim temporibus, ob excogitatum
longe validius ac potentius periculo quod ab ipſis impendebat,
remedium , tota eorum vis quaſi proprio vigore.deftituta elan
guerit , aut minus plerumque in hoftes quam in ſuos defæuiat,
Quamobrem conſentaneum eſſet vt multarum rerum exemplo
quæ ſolerter primuminuentæ ,fapientioridemum conſilio in
militię vſu antiquatæ ſunt,quoniã vt fapiētermonuit Lucretius .
3 Sic voluenda & tas commutat te mpora rerum .
2 Quod fuit in pretio fit nullo denique bonore.
ita quoque tormentorü curulium abuſus,& rudis inepta que mo.
les,ab eodē prorſus auferretur. Etenim ſi Elephătes antiquiſsimis
primùm temporibusin bello vſurpati, ea tandem ratione negle
ai ſunt, quia frigoris minime patientes exiſtunt, & inhabiles
ſunt ob corporis molem ve facilè regantur, nec vllus eorum
vfus eft in repentina ac tumultuaria pugna,vt Liuius annota
uit ; in ſtataria vero anceps genus auxilijpræbent , quod in ho
ſtes imperio , in ſuos pauore impellūtur ve idcirco Lucretius eos libro v.
commune malum appellarit
: Vt nunc fape Boues Luce ferromalè macia
Diffugiunt fera facta ſuis cùm multa dedere .
Sic fuit ut facerent. Sed vix adducor, vi ante
Nonquierint animo præfentire atque videre
Quàm commune malum fuerat .
Si curulis pugna Græcis olim ac Perſis & Britannis vſurpa
ta, falcataque quadrige omiſſæ item fuerunt, quod locis horri
1 dis , aut inæqualibus, cælo pluuio , palis ab hofte in terram de
fixis , aut tribulis ac muricibus diſſeminatis , vel aperto agmine ,
inutiles reddebantur , imo clamore terrore , fremituque voci
ferantium nonnunquam in ſuos vertebantur,vt Virgilius de Ni.
phæi curru ab Aenea territo notauit . Aeneide x
quin ecce Nipbæi
Zz 2 Qua
 724 DE STVDIO MILITARI ,
Quadriuges in equos aduerfaque pectora tendit ;
Aique illi longe gradieniem & dirafrementem
Vi videre, metu verſi retroque ruentes,
Effunduntqueducem , rapiunique ad littora currus .
si denique clibanariorum ;arma fi equeſtres bafta; li equorum . 3
Barde & Scopetariorum callides acloricæ aut fenfim exoleſcunt
autexoluerunt iam antea ,quia oneri ſunt & impedimēto :qui fie
ri poteft vt his omnibus rebus ineptiores Bombardæ , quæ tot
impedimenta ſecum trahunt, tot fumptibus occaſionem præ
bent , adeoque parum vtilitatis afferunt , non etiam velut com
muni gentium ac ducum & militum conſenſu ,ab omnibus bellis
exulent ; maxime cùm referente D. Auguſtino in epiftola ad
Marcellum quod etiam recte anse fuerat,itamutari vera ratio ple
rumqueflagitet , ut cùm ipfidicantrecte non fierifimutetur,contra
ria veritasclamet recte non fierinifimutetur ,quia vtrumque tuno
erit rectum , fieritpro temporum varietate diuerſum .
XII . Porro quia res militaris ve Latinorum vates celeberrimus
1.Vleima de: egregij ſui carminisreftatur exordio ,armis conſtat atque viris ,
pornstes fun & de illis hactenus quantum opus erat dictum fuit: conſequens
milisesomni. eftvtin præſentia , fermoànobis de militibus inftituatur à qui
so neceforij. bus omne conſilijs bellicis robur,& fine quibus nummi, com
meatus , arma & quidni regna eciam quantumuis ampla,& egre
giainualida ſunt; vtapud Dionem præclariſsimè differuit Me
cænas in oratione ad Auguftum. Viris nimiruin opus eft per
quos in pugnis oninia gerantur,& in locorum obſidijs inuri,ac
foſfæ defendantur; niſipotiusipfi murorum inftar eſſe poſſint ,
ex Ageſilai opinione , qui interrogatus cur Sparta fine muris el
ſet,armatos milites oftendens ſcitereſpõdit taūta Isıta nated us
jovsov teian videbatenimprudētiſsimus dux,non tantum momēti
in locorum munitionibus , quantum in militum virtute elles
Suaſor. ar. poſitum . Atque huc pertinet etiam , quod apud Senecam fingi
Jo.mct.
tur dicere declamatornomine Laconis, non eft Sparta lapidibus
ciroumdata, ibi muros habet , vbimuros non haber: vnde Ouidius
lib.demanlij immunitam Spartam , & Claudianus nudam hac eadem de cauſa
Theod.cops.
vocarunt |
Ciuibus du vetitis'ignauo crederemuro ,
Tutius obiecit nudam Lacedemona bellis .
Quod
 ELIBER SECVNDVS. 725
Quoditem Epictetus & Tzetzespræclarèobſeruarunt,ille apud
Stobæum ,hic vero io chiliadibus, carmine Græco quod ad ver
bumita interpres reddidie
Olim quidem Spartiate dugenera (progenies) Laconum
Oprime ratiocinari fapienti cogitatione ,
Quod viri cuftodes murorüm ,non virorum muri ,
Armis atque corporibus , pugnis turres fabricabant ,
Mænia autem urbiumſæpe deſpiciebant :
Ne forte fidentes in ipfis quietem haberent armorum .
Quin ſemper Lacedæmonijvt ignauos deſpiciebāt eos,qui muris
ciuitates cinxerúc,vt exAgeſilao patet, quimonftrante ei quodā;
vrbis alicuius muros estructos magnis ſumptibus, munitoſque
ſuis turribus &minis sac quærente pulchros ne eos iudicaret,
reſpondit ita per Deos , fed non vi viri, verum vt mulieres inius
babitent: proprereaquenon mirum eft fi Trigorozía ſeu muro
rum & turrium expugnacio Lacedæmonijs ,vt Herodotus notat , ib.9 .
minus quàm Athenienſibus cognita & vfitata fuit. Sed necipfa
opus habuerunt, cùm Lycurgi in ea lege ſancienda inſtitutum .
fuerit, ne ex aris & focis Spartani contra hoftes dimicarent , ſed
yr arma potius extra fines ſuæ regionis efferrent; quemadmo
dum certè &illud ſemper ab ipſis fa &titatum fuit, nemine ante
Epaminondam , annis fere ſexcentis,ipforum agrosir curſante ,
vt eft apud Plutarchum in Ageſilao . Hoc autem omne ficut de
arcibus verum eft, ita de nummis quoque,& commeatu dici non
abſurdè poſſet, quandoquidem Carolus V. Imperator, ita ple
rumque de illis ftatuebat ,quod fi aliquo iftorum , vel militibus
carendum fibi foret, Veteranos potius eligeret, quorum indu
ſtrid , & promptitudine, reliqua duo ſe ex hofte comparaturum
non diffidebat ; ita nimirum maximus Imperatormilitum virtu
tem commendauit , quæ nõ minimum etiam illuftratur verſibus
Euripidis in Andromacha , quos expreſsit non intellexit ſolum
Quintus Curtius, vbi commemorat, quomodo Alexander ne.
cem Clyto intulerit, inquit enim in media expoſitione criſtiſsimi
illius faéti , tum Clylus nec ipfe quidemfatisfobrius, adipſosqui in
fra ipſum cubabant conuerſus,Euripidis retulitcarmen ,ita vtfonus
magis quàm ſermo exaudiri poſſet, quo fignficabatur malè insti
tuiſſe Græcos, quod trophæis,Regum dumtaxat
ZZ
nominainſcriberõi,
3 alie .
 726 DE STVDIO MILITARI .
alieno enim fanguine partam gloriam intercipi; remo enim non
Pro Marcel. cumintelligendum elle cenſerdemilitibus ;quantumuis Cicero
in ducum fauorem ſcripſerit , bellicaslaudes folene quidam exte
nuare verbis., easque detrabere ducibus , communicare cum multis 1

ne propriæ fint imperatorum ,

Legendique Militesautem intelligo tamequites , quam pedites , tam exte
ex ciuium & ros , quàm domeiticos, & ordinarios vel ſubſidiarios, vt ab illis
incolarü fier quæſtionibus abftineam quas partim polemici, partim etiam
idcircopara politici ſcriptores quotidie ſuisin libris agitantde horum vel il
di
di vari mo. lorum maiori vtilitate & præftantia ; mihi enim ſatis erit non
proponia
.
nulla monuiſſe, quæ primum quidem ad Principem ſeu Rempu .
blicam ſpectant, mox vero ad Imperatorem etiam ac ducem ,
militum referuntur, quo ſufficientes copias habere pofsit , &
acceptas clades, quoties neceſſe erit, reparare. Hocautem.eft
quod Seruius Tullius non minus med fententià verè quàm fapië
ter dixiffe fertur ,nimirum ciuitati ad magna contendenti ,nihil
veilius eſſe ciuiuin frequentià & multitudine, quorum operà in
militaribusexpeditionibus yti illa.cum fiducia poſsit : fienim ,
pauci fuerintRegni aur ciuitatis alicuius principalis accolæ , fa
cile abfumipoſſunt contagione, fame,clade, alique publica graſ.
fante calamitate , vnde poftea idem illi quod Spartanis concin
get, qui Leuctricà pugnà Thebanis ſuperaci,cum amiſsis in ea
mille circiter & feptingentis ciuibus ,nullos haberent quos co
rum loco,tanquam plantaria exſeminario fufficerenr:Græciæ
imperium amiſerunt. Et eodem errore,deuicti femela Philippo
Macedonum Rege ijdem Thebani Athenienſeſque , continuo
in victoris libidipem concefferunt. Romani vero erli conftanti
inuictoque robore animi plura bella confecerinr, farendum eft
tamen,quod niſiſuorum ciuium incredibili numero vſi fuiſſent
inreparandis cladibus, ac confcribendis militibus, quoscodem
tempore in loca toto coelo diuerfa tranſmitterent,non adeo prõi
prefeliciterque de orbe deuiéto criūphafsēt. Atque vt vniusbelli
puniçi exemplo fidem reliquis aſſeram ,conftat fanè,fi cladium ,
quas vsrim que pertulerüt Romani fimul ac Poeni rationes ineã.
tur, plures abíquedubio Romanorum quàm Carthaginenſium , 1

omnibus inbellis,quæ terramarique gefta funt,occubuiſſe,quod

vero nihilominus penes illos victoriaremanferit,hoc certo non
cui
 LIBER SECVNDVS 727
cuiquam rei debet potius quàm inexhauſtis copijs & renouatis.
ſubinde legionibus acceptum reterri. Alioquin cùm Annibal,
vt res ipfa propioribus adhuc exemplis defignata , magis inno
tefcat ,in fola Italia,trium aut circiter annorum fpatio,fupradu.
centa millia hominum deleuerit, fupra quinquaginta cæperit ,
quomodo ftetiffetres Romana nifi alij delectus quàmprimum
poft tantas calamitates haberi potuiſſent? & in bello aduerſus
Pyrrhum , cùm eadem celeritate poſtingententem cladem ſuas
vires reparaſjet,Rex ipſe quanquam ingenti prælio victor,adeo
animum deſpădit, vt tutius foreſibi credideritcũ Hydra illa Ler
naa,quomodoRomam Cyneasappellabat, honeftis conditioni
buspaciſci,quam tor esercitus quos velut ex ſuo ſinu quotidie
fündebat, debellandos ſuſcipere . Ex eoque factum eſt veRo
mani ipſi, cùm certo cognofcerent,Reipublicæ , & Imperijfalu .
tem incolumitatemque in eo confiftere , vt vrbsmilitari iuuêtu
te augeretur, quæ Veteranorū mortuorum vices complere pof
ſet , tantam : ſemper de maritandis ordinibus curam habuerunt ,
vt præter leges luliam & Pappiam ,præterque Metelli Cenforis.
orazionem &, conceffaab Auguſto Priuilegia , agros inſuper ex
publico pauperibusaſsignarint ,quo libentiusfoboli procrean
dæ, non omnino extravitæcommoda delitiaſque conſtiruti in.
cumberent,mulraque alia ab eis fancita funt in fauorem trium ,
liberorum , quæ diligenter & accuratè fuo more collegitdo &tif
fimus Lipfius in commentarijs ad Annales Taciti. Verum præ « lib. 3,
ter banc rationem augendæ ciuitatis,aliam quoque iniuerunt ex
receptione hoftium debellatorum in ciues, infti'utà quidem pri
mùm itafuadenteneceſsitate,à Romulo,vtcenſum qui per initia
tenuiſsimus fuit , hac arte augeret ; ſed conſulto poftea ab eius
ſucceſſoribus recentà ; & laudatà, cùm ab alijs rum vero ab Impe
ratore Claudio apud Tacitum. Quid aliud , inquit , exitio Lace
demonijs du Asbenienfibusfuitquanquam armis pollerent,nifi quod
victos,pro.alienigenisarcebant ,atcondiror noster Romulus tantum
Sapientià valuit,ut plerofquepopuloseodem die bostes,dein ciuesba
beret; ac demum Seruij Tullijconftitucione , tertio huic eidem
reiconſultum fuit,dum humanum bonumque purauit , ſeruos
inciuitatem recipere,quid dominis manumiſsieſient:nam quod
Romanis moribus ingenijfque affuefacti iam erant , fic fore pu
Z z 4 tauit ,
 I
728 DE STVDIO MILITAR .
tauit, vt femper tanquam ex fonté domeftico proles ſcaturifet 1

ad bellorum vſusaptiſſima. Atque his artibus Romani tanden ,

conſecuti funt , vt cùni Romulus biná tantum , aut ad ſummum
terna peditum millia , & equites trecentos ſecum naſcentisimpe.
rijexordio habuiſſet; temporibus deinde Claudi Tyberi factabe
minum armigerum oftentatione in Roma fepties.decies centena miltia
cpift.34 LXXXVII.reperta fint,ita enim lapis Romæ quondã ad D.Gre
gorijin velo aureo erutus,fed tamēJufpectus Lipfio, & adulterinus
etiã Pignorio cēſoribus idoneis. Quare ne lapidibus tecū agā Lu:
douice Comes,qui tantū lapides fint,aut ad diuerſos cēlus reçur,
rã qui plane apud literarum anteſignanosincerti feruntur;mone
bo te potius, vt ad innumerabiles copias, quas toto imperij, tema
pore Roma conſcripfit , & ad numeroſiflimas colonias quas per
torum orbem trāfiniſit,mentem animumque aduertas,quo exint
credibili ciuium multitudine ,quos vnaſola fouit, coniecturam de
reliquis Italiæ incolis facias , quicertè tot priuilegijs & S.C.inui.,
tati frequentiſſimieſſe debuerunt. Atque vtinam nunc eadein
mens eller principibus Italis, quorum arua videre eft ,
· Nonraftris hominum , non vlli obnoxia cura ,
Rarus,& antiquis habitator in vrbibusierrat.
vemihi plus propemodū foliSamnites, Volſcique aduerſus Roma
nos pugnantes, valuiſſe videātur, quàm integra noftris tēporibus
lib. 1. de
præft. Cæfar Italia , in qua ve FranciſcusFloridusait,fi quinquaginta militum
millia vno delectu sõſcribas,aduerfoque prelijepētu omnes cędā
tur,quo pacto ceruicē iterü poteriterigere ? vbivires cõfirmabit ?
3 Ex illa vero militū frequêtia,aut ſi ea per ſe non ſufficiat,ex vi
oftenditur. cinis alijs & confoederatis populis,eodē modo quo apud Virgiliū,
que tépus de
leétus facien Mittitur & magniVenuleius Diamedis ad Vrbem
di oso modus quipetat auxilium ,
triam quilie oportetducem cùm primùm belloſe accingit,tot militunı legio .
leniusolje
iet .
fo- nes conſcribere,vt negotio,quod.conficienduin ſuſcipit paresef
Aeneid. 8 . ſe poſlint,ita enimDeus Mofi, & Eleazaro filio Aaronis faciendū
Numeror . 1. efle his verbis præcepicnumerate omnem fummam filiorum Ifrael
26.
à viginti annis, & fupra per domos & cognationes, cunctos , quipof
Simt ad bella procedere . idemque rurſus perparabolam exprimit
30 14 . apud D.Lucam : & Abraham profe &turus aduerſus quatuorRe
ses confoederatos, qui Lothfratrem fuum cum tota eius familia.
capti
1 LIBER SECVNDVS 729
capriudm detinebant, numerauit prius expeditos vernaculos fuos 14.Geicí.
trecentos decem , d.olto quorum ope victoriam confecutus eft.Sed
Romanorum in hac re procuranda, mirabilis omnino erat foli
citudo , bello fiquidem denunciato , & creato Imperatore,proxi
mum apud illos erat,vt militū delectus haberetur, ſeu ille coniura.
tione fieret , vt in Italico velGallico tumultu , cùm propter mali
præfentiam , feftinato remedio opus erat;& ductor exercituspro
latis è Capitolio duobus vexillis , vno rofeo quo pediteseuocabat,
altero vero ceruleo quod erat equirum , alta voce clamabat , qui
vultRempublicam faluă eſſemefequatur:ſeu euocatione,cùm perdi
uerſa loca diuerſi quos Liuius conquiſitores vocat , ad cogendum
mittebanturexercitum : feu denique facramento , vtin legitim24.
militia , cùm ſinguli iurabant ſe pro Republica pugnaturos, nec
diſcedebant niſi ſtipendijs completis,hi enimſunt tres inodi,quos
Seruius ad viij. Aeneidos ſcribit,Romanis in liberomilitum dele
Ctu obſeruari ſolitos;præter quos alius fuit violentus,cuius exem
plum cùm in alijs Italiæ neceſsitatibus , tum vero præſertim bello
Punico fecundo editum fuit, quando Senatus ex eo quod Con
fules ob inopiam iuniorum ægre delectum conficiebant, Trium
uiros binos creari iuffit,alterum qui citra,alterum qui vltra quin.
quageſimum lapidemin plateis, foriſque & in conciliabulis om
nium copiam ingenuorum infpicerent, ac inter eos qui roboris
ſatis ad arma geſtanda habere viderentur , ad populum deferrēt,
vt quiminores ſeptem & decem annis facramentum dixiſſent, ijs
perinde ſtipendia procederent, ac fi ſeptem &.viginti annorum
aut maiores,milites facti eſſent. Ad euocationē yero potius quàm
ad huncpofteriorem , & violentum delectum pertinebat Tyro
num indictio,vt ex Symmacho patet,fcribente ad Nicomachi fi
lios Legati ordinis nostri ex uſu attisomnibus reuerterunt, nam & epift.6z.lib.6.
· Tyronum conquieuit indi& tio , argentinobis gratia facta est . quæ
poftrema verba vtintelligantur,aduertendum eft quod ampliſſi
mus ordo de quo hic agere videtur Symmachus, nonnunquam a;
Principe poftulabat, vt pro Tyronumindictorum corporibus,
pretium acciperet potius quemadmodum conftat ex lege xiij. &
xiv.C.Th.de Tyronibus,idquebeneficijloco concedebatur;nam.
præbitio militarium virorum adeo neceffaria Republicæ cenfe.
batur,veneque domum Principis,neque vllam perſonam excu
faret,
 930 DE STVDIO MILITARI.
faret,quéadmodum poft editas nouellas Theodofijnon eft quod
quifquam de ea re dubitare poffit.Adeo vero femper acerbus fuic
populis eiuſmodidelectus , vt nonnunquam parum abeſſent à
periculo conquiſitores quibus eius habendi, aut potius illud fa
ciendi de quo Poeta conqueritur
v ndique cogunt
Auxilia , latos vacuant cultoribus agros ,
lib . 11 . curaà Republica committebatur: vnde Liuius refert duos popu
los delectus acerbitate conſternatos ,metum defectionis feciffe ; &
Ciuilis cùm ad rebellionem Batauos inuitat,inter alias cauſas hac
affert inftare dele &tum ,quo liberi à parentibus fratres à fratribus ,ve.
lut fupremum diuidantur. Quinimo tanta fuit reliquarum natio
num in cogendo milite feueritas , vt ad immanitatem propemo
dum accederet ; nam Galli quoties arma pro communiſalute
accipiebant, quiomnium nouiſſimus acceſiiffet,eumreference ,
lib. s: belli Cæfare diris cruciatibus affe & um necabant:Dariusvero roganti
Gallici
Oebazo ſeni,vt vniex tribus filijs fuis,militiæ vacacionem conce
deret , omnes fe relicturum fpopondit , & occifos in conſpectum
libro 4 exercitus proijci iuſſit,vt Herodotus affirmat : neque minori etiã
crudelitare Xerces in hofpitemſuum : Lydunt fuiffe cenſenduseft ,
cùm vnum ex quinque filijs fuisiam antea miliciæ afcriptis;quem
ſibi ad inclinantis vitæ folatium relinquipoftulabat, medio diſſe
Ctum , verimque ad viam proijciiuffit,vt inter partesillas tranfiens:
exercitus feraliħoc luftro ,Dijs,deabusqueinferis ſacraretur. Nē .
peturbæillæ & copiæ inconditæ ,quasfecum Barbari.Reges- tra .
hebant , talibus exemplis opushabuere,nonmodo vt inordines:
referrentur , ſed ne iefati,quotidie aufugerent , elaberenturque .
4 Exercitus ergo modis omnibus parandus eft, ei qui bellume
Tum eriam aliquod gerendumſuſcipit ,fed quonumero , quaue copiarum
queritur av multirudine,non ita certum eft apud omnes ,nec ita quidem faci:
ingendi fini, le definiri poteft,quoniam magnumin hac reftatuenda momen
* 10 mislii,
túm fibi vendicant ipfa tempora , regionum , ac locorum ficus, &
1
hoftiuni copiæ quæ ſuſtinendæ ,vellaceſfendæ ſunt ;:quibusom
pibus ita ſe prudenteraccommodare deberImperator,,vt fipau
ciores milites fecum duxerit, non obruatur maiori hoftium nu ..
mero, non irrito conatu mulcatentec & aggrediatur,aut à trans
fugis vel inualidis militibus incer pericula deferatur; fi veroam
plio
 LIBER SECVNDVS . 731
pliores copias confcripferit , cauendum pariter pe rei frumenta
eix ,aur aquationis difficultare laboret ; ne moras quæ ex impedi
mentis in itinereangufto obfeptoque ,aur Aluminibus tranſeundis
opinione citius accidunt , reformider ;non fugæ aur accelerati re
ditus confuſionem incurrar; nec alijs cafibus ſe exponat, qui ma
iores plerumque folent exercitus fatigare;veterestamē,vt inquit,
Vegetius,quiremedia difficulla rum experimentis didicerant,non tā lib. 3.c.1.
numeroſos quàm eruditos armis exercitus habere voluerunt,quoniã
vt retic Synefius Regν ή του πολέμω, εκ οισμα των πολλών manibus epit. 79.
opusest in bello,non multis nominibus , cùm turba vires non habeat
fed pondus,& maiori'dir impedimento quàm auxilio ,quia vt con
cludit Tacitus in maximis etiam pugnis paucifunt,qui prelia pro
Aigant; multique magoi exercitus , vt notat Thucidides in Phor- libro 26
mionis cõcione, à minoribus,alias propter imperitiam , alias pro
prer simiditatem deleti funt.Et re vera liquisaciem Macedonum
intueatur , qua fretus Alexander totum Orientem , & animo con
cepit generose,& ftrenuè fortiterque imperio adiecit,multum il
la Perfarum ingêtibus copijs difpar erat equis,viriſque vt Currius libro 3.
aſſeritauro nondiſcolori veste,ſed ferroatqueare fulgentibus;agmen
& Stareparatum & fequi ,necturba necfarcinispregraueintentum
ad Ducis non fignum modofed nutum ; d caftris locus, &exercitus
sommeatus fuppesebant:vndecùm hæc triginta quatuor pedicum ,
& quatuorequitum millibus tantum conftaret, nihilominusta
menad Granicum amnem fexcentamillia Perfarum ;ad fum cē .
tum triginta millia ; &ad Gangamela iterum fugato Dario, qua
draginta millia penitusdeuicit,ac profligauit:nempe Alexandro
in tam exiguo fed audaci, & benemunito veteranorum lacertis ,
& confilijs exerciru ,miles nunquam defuit , Darius vero tantæ
multitudinis Rex,locorum , in quibus pugnabat anguftijs, reda
&tus eft ad paucitatem ,quam in hofte contempferat;non fecusac
Tigranes Armenię Rex, & Mithridatis,gener cũexercitu CC.M.
peditum , & equitum L.M.contra Lucullum proficiſcēs, in cuius
exiguas copias, ita reference Xiphilino, ludere ſolebat, vt diceret ia Pimpeio .
fiLegativeniuni Romaninimis multifuns, laboftes nimis pauci , ab
exiguo tamen illo exercitu , femel iterumque profligatus eft .
Quamobrem fapientius Galli cúm Alexia obſidione à Iulio Cæ
ſare premeretur ,non cmnes vt Vercingetorix itatuerat,qui arma
ferre
 732 DE STVDIO MILITARI.
fere poterant, ſed certum numerum cuique ciuitati imperan
dum duxerunt,ne tanta multitudine confuſa, nec moderari,nec
diſcernere ſuos, nec frumentacionem habere poſſent; quo etiam
conſilio , Annibal in Italiam mouens , feptem millia hominum
facramento abſoluit ; permiſttque fuas ve in domos redirent,exi
ftimans ſcilicec eiuſmodimilites, quos ipfe grauari non nihil mi
litià ſenſerat, plus conſilijs ſuis detrimenti quàm cominodi eſſe
allaturos . At vero quodnam iftiuſce rei argumentum præftan .
rius quam ab Romanorum confuetudine, & recepto more ha
beri poſſet, quorum imperij magnitudo licet talis fuerit ampli.
tudine prouinciarum, potentià bellicà tam terreftri quam mari.
timà, & incredibiliſignatæ pecuniæ copià, vtinnumerosexerci.
tusfacilinegotio confcribere potuerint, ipſa tamen ſumma rei
militaris experientià ducti, in leuioribusbellis vnam Legionem
mixtis auxilijs, hoc eftdecem milliapeditum ,& duomilliaequitum
bộ cam.I. crediderunt poffe fufficere ,quemadmodum inquit Vegetius,quem
nihilominus vt Sepuluedam quoque & alios qui ipſum ſequuti
ſuor, in his quæ poftea fubiungit, de duobus iuftis exercitibus ,
vtroque fcilicet ex peditum viginti & equirum quatuor millibus
compoſito , qui binis ducibus tradebanrur , ſi quando infinita ,
multitudo.ex gentibuspugnaciſsimis rebellaſſet, non mediocri 1

ter lapfos fuiſſe conftat, liquidem Romanorum exercicus,non ,

folum quatuor illislegionibus , quarum finguli Conſules binas
ducerēt,componebatur,ſed plures alias obtinebat, quæ à Præſi
dibus , Proconſulibus, Prætoribus , alijſque eiuſmodi ducibus
pendebant; nam bello Punico ſecundo duodeuiginti legioni
lib . 23 . bus bellum geri placuit, quamquam , vtteftatur Liuius binas tā
tum ex ipſis Conſules ſibi ſumpſere ſinguli,reliquæ autem infe
riorum ducum fidei cõcreditæ ,varijs in partibusmilitarint;quin
etia narrat Plinius;quod nūciato Gallico tumultu L.Papo & At
tilio Regulo Coll,fola Italia ſine externis vllis auxilijs , atque
etiam ſinetranſpadanis,equitum octoginta,peditum verò ſeptin
genta millia armauit . Iam vero per bella ciuilia quæ copiæ ? Ap
pianus auctor eft, foli Octauiano Cæſari fuiſſe quadraginta Le
giones, cùm bellum pararet in Antonium ; & ne quis iſtud no.
yum atque inſolens fuiſſe exiftimet, ſolebant Patresftatim poſt
creatos conſules& Præcores,cùm de eorum prouincijs delibera-.
tio
 LIBER SECVNDVS . 733
tio in ſenatu proponeretur, ſimul ftatuere , quot legionibus Re.
ſpublica ſequente anno adminiftranda eſſet , id quod Liuius in
hiſtoria fingulorum annorum diligenter interdum notat, vtli
bro vigefimo feprimo, una, da viginti legionibus defenfum Ro .
manum Imperium est; & initio trigeſimi,viginti omnino legio
nibus da CLX . nauibus longis res Romana eo annogesta ;ac iterum
libro ſequente , ſex legionibus Romanis eo anno vſa Refpublica
erat . Ita vt certum fit pro varia conditione temporum , non ,
vnum etiam ac determinatum fuiſſe apud Romanos legionum
numerum . Quare cùm Polybius&Vegetius aſſerunt, quatuor
dumtaxat legiones ſolitas conſcribi, rectè monet Caſaubonus,
hoc ad antiquum Pop.Rom. inftitutum pertinere , quod multo
ante obtinuit quàm ex Italia pedem efferrent Romani, & à quo
illud etiam retinuerunt, vtcreſcente eorum imperio,licetmaio
res copias confcriberent, adijcere tamen illas veteri exercitui
conſulari viderentur,cuius ſemper verus,& legitimus modus fuit
duaruin 'legionum ; ſicut in leuioribus bellis putabant ſatis eſſe
exercitum confcribere, quiex vna legione cum admixtis auxi- lib 2. de ijs
lijs
conftaret ; hincque Vulpianus exercitui præeſſe eum dixit qui inf. not.
qui vel vni legioni cum auxilijs præeft, & Liuius etiam in octo lib.is,
millibus fpeciem ponit iuftiexercitus, nec immerito fane
quandoquidem Romani eo ſolo numero freti , occaſionem Ca
toni dederunt vt apud Saluftium diceretpaucorum ciuium egre,
gia virtus.preclara quæque femper patrauit ;haud ſecus ac in Pe.
lopidæ vita , qui paucis amicis ftipatus patriam libertati aſſe
ruerat , Valerius Probus notat quod magna fæpe res non ita ma
gnis copijs funt gefta . Sed non Romæ modo , aut in Græcia
temporibuſque antiquis experientià comprobatum fuit,ignauo
rum hominum quamlibet multitudinem , fortium virorum iu
ſto exercitui minimèparem , fed nedum pertimefcendam fore',
nam vt Hecdicium omittam ,quem Sidonius Apollinaris ex eo
ſummopere laudat , quod ingentem vim hoſtium fuderit profli
garitque, cùm illi non daret tot pugnaſociosquot menfa conuiuas,
quis vnquam fibi perſuadeat Carolum Pipininothum, cui à viri
bus Martijs Martelli cognomentum inditum eft , cùm in Thu
ronibus ad agrum S. Martini, Sarrecenorum qui ab Eudone
Aquitaniæ duce in Galliam cuocati fuerant , incredibilem ſtra
gem
 734 DE STVDIO MILITARI.
gem edidit, pares cum illorum exercitu ,qui ad quadringenta
millia hominum accedebat, copias habuiffe :autpotius quis ne
ſcit Georgium Caftriotum Scanderbecbum Epiri principem , nun
quam auctis ad extremum copijs , maiusmilitiæ robur,quàm ſe
na equitum ternaque peditum expeditorum millia , vel Amura
thi, veleius filio Machometi , aut ſeptem Othomanici nominis
clariſsimis ducibus è purpuratorum Baffarum ordine aduerſus
ipſum delectis oppoſuiſſe. Hincquereferunt multi auctores,nul.
la potiori rationeinductum fuiſſe Baiazetem primum vt relucta .
ribus atque inuitis ſuis ducibus , in prælium cum Tamerlano de.
ſcenderet, quàm quòd illi nequaquam poſsibile videbatur , tan
tam hominum colluuiem , quantamipſe Scytharum imperator
ad cēmum myriadas peditum , & equitum fecum ducebat,abfque
maximaconfufione cogi in aciem poſſe; quod equidem ecli ſe.
cus acciderit , non propterea tamen iudicandum eft , Baiazetem
non optima ratione frerum ,ita apud fe de huius prælij euentu
libr. 3.cap.i. conftituifle, quum Mithridatis , Tygranis,Darij, Cimbrorum ,
Abdomaræ ,reliquorumque principum quiinnumerabiles co :
pias duxerunt exemplarelegenti, euidēterconftarepofsit nimiü
copiofos exercitus magis propria multitudinequàmhoſtium virtu
te fuiſe depreffosvtpræclarè monet Vegecius . Quare paucis
fidendum ,fed legitimisprobatiſque militibus, atque vtitadicam
verè Martis pullis, quiex proprijs ſubditis ,aut externis deleti
in ſpem victorię formentur omniarmorum exercitio ,vſuque ca
ftrorum , & vno verbo diſciplinà militari: iftis enim prout nunc
ſunt res & tempora , ad tres aut quatuor myriadas.couſcriptis ,
ordinatiſque fúb Imperatore quodam fagaciffimo ,qui oppor
punè caftra metari , & pugnare ,aut quieſcere, hoftesque laceſ.
fere , ac omnia demum tunc cum maximèopuseft facerenorit,
nullum ego exiſtimo exercitum alium obijci poſſe, quantum
libet copijs aut armis formidabilem ,cuius vim amiem ac cona
tum facili negotio eludere, & fruſtrari non pofsit ; quoniam .
Ode 4. lib.3
yt ſapienter ab Horatio dictum eft :
- Vis couſilij expers mole ruit Jua
Vim temperatam Dij quoque prouebunt
In maiusv.
neceſſe vero eft, exercicum omnem quitotas nationes quaſi ſe..
fedis
 LIBER SECVNDVS . 735
ſedibus auulſas ſecum trahit, quocunque tandem locorum con
liſtat,expertem eſſe conſilij & fermedicam rationis,propter in
commoda locorum ,ordinis,pabulationis quæ etiam fi ab hofte,
cauto & prudenti,quibuſuis artibus non inijcerentur,ipfa tamen
fponte ſeſe offerunt ; cùm è contra nihil quicquam horum in
mediocri , & probè commenfurato exercitu reformidandum ſit,
qui & expedire progredi, & tutò conſiſtere , & certo ordinei
pugnare , & feftinare quando opus eft ,ac opperiritempus , &
occaſiones fine cumultu , nec in menſes tantum , ſed in annos
cum ſtipendio & commeatu ſufficienti, durare poſsit. Porro vo
maximos illos & minimèſui compotes exercitus reijciendos ab
vſu militiæ cenſeo , lic nullatenus probare poffum quorundam
ducum inconſultam audaciam ,qui cum paucis militibus,illuc ſe
interunt, vnde poftea pedem líne damno referre non poſsint, &
vtinam Leonidæ exemplum ,quitrecētos autad ſummum quin
gentos Lacedæmonios,in decies centena Perfarum millia præci
pites impulit , laudeſque quas illi , & militibus ſuis. conferunt lib.7
Cteſias in Perſicis , Herodotus , Diodorus, Iuſtinus, Valerius , libili.
Poetæ græci in Anthologia,& Simonides qui illis Epithaphium. lib.z.
duobus gręcis verſibus compoſuit,totidem poftea.numeris à Ci- s. Tuſcul
Cerone conuerſum
Dic hofpes Sparte nos te hic vidiffe iacentes',
Dum Sanctis patriæ legibus obſequimur .
Vtinam inquam hæc encomia & exempla ,non multos quoti
die impellerent, vt inſanos eiuſinodi conacus, tam nullo fuo ho
nore , quàm certa & euidenti pernicie , tentarent ; neque enim
milites,funt tanquam Rhodij illiTraſones,de quibus prouerbiū
in eos fertur qui nimium ſuis viribus tribuunt mais since pódser
dinge viños , qualiverodecem homines opponidecem nauibus legiti
mè poſsint,aut quingenti,centum myriadas ſuperare debeant.
nec etiam ducis optimi officium eft, ſuo arbitratu deuouere ſe ;
autſuos milites in apertam mortem ,quaſi in Erebi fauces præci
pitare,niſicertiſsimis rationibus conſter,quantūinde emolumē
tiad principem fuum , vel damni in eius hoftes redire poſsit:
fed amabo quam Imperatori ſuo gloriam , quam hoftibus iniu
riam cæca eorum temeritas afferre poteft,quibus iftud ſemper
in ore .
moriaa
 736 DE STVDIO MILITARI.
moriamur , & in media arma ruamus .
At ſi neſcis miles inconſultè tam in culpa eft apud principem,
mori quàm fugere , fivtrumque abſquemodo aut ratione facis ;
nec ipſe te conducir vt moriaris tuo modo, ſed fuo ; nec quoties
tibi vilum erit , ſed quando illi opuseft ;imovero te faluum vule
te incolumem , teviribus vigentem & animo, vt quàm plurimos
hoftium ſuorum cædere poſsis,aur te ipfum honeftè ab illis de
fendere , & meliorioccaſioni ſeruare, fi quando Martem iniquú
experiaris;hoc vero vt faciasnon debes ſolus in omnespugnare,
nec quouis toco ,aut tempore,niſituus Imperator ad hoc te im,
pellat ,imo ducat; ſed tunc culpa fua erit non cua , & ipfe graui.
ter in principem offender ,cuius copiasſic ad cædem & laniena
Same ducit, non ad pugnam .
Et anciwide Enimuero quæri etiam hic non incommodè poteft,an focia
aut diverſe
parioni s. lem exercitum ex vna tantum gente conſcribere vtilius fit, aut
ex diuerſis.nationibus, quarum fingulæ ſuosmores habent di.
uerſos, fuum fermonem , & quidni etiam viuendi ac pugnandi
modum à cæteris diftinctum ,itaut iucunda quadam viciſsitudine:
Aeneid.8 ;
in eo fpe&tentur
longo ordine gentes
Quàm varie linguis , babitu tam veftis, do armis:
cuiuſmodi multasin exercitu. Troianorūfuiſſe , docet Tryphios
dorus in Ilij excidio dum copias illorum vocat money cascos
Chrxbcov id'eit auxiliatorum non vna ſed diuerſa lingua loquétiumy
quod non omnes eſſent Troiani, fedaliunde aliusadueniffet aile
xiliatum Troianis;: vnde paulo poft eundem exercitum nonúkdo
yov dicit , quoniam conſtabat ex multo peregrino milite . Etfanè
arbitrari primùm aliquis poffet,vtiliorem effe exercitum qui mi
nus peregrinæ gearisadmixtum habes, eo quod facilius regi ab
imperatore, & fermone duci in quamcunque partem voluerit,
commodius poteft : verumtamen diuerfarum quoque Gentium
legiones non malè inter ſe conuenire , & promptiſsimè etiam ,
obtemperare ducibus ſuis,memorabili exemplo Annibal docuit,
qui tametſi exercitum non ciuilem , ſed mixtum ex Numidis .
Mauris , Chartaginenfibus, Hiſpanis , Gallis , Italis, Græcis
conſcripſiffet, quibus non mos ,non lingua,non veſtis,autarma.
communia erāt, omnesnihilominus vnoeodēque quali,vinculo:
ita
 LIBER SECVNDVS . 737
ita inter feconiunxit , vt victorias prorſus infignes illorum ope
adeptus fit,nec totos quindecim annos , quibus illis fummo impe
rio præfuit,feditio vlla militum inter ſe, aut alicuorum à fuis par
tibus defectio excitata eſt,nifi forſan equitum aliquet tum Hispa .
norum , tum & Numidarum , qui fupra trecentos , tertio poft
pugnam Nolanam die, cùm ad Marcellum transfugiffent,Plu
tarchus ab indigno illo paucorum facinore , reliquorum fi- in Marcello.
dem , & virtutem , fimulque Anniba is folertiam commenda
uit in hunc modum , is , inquit , tunc primùm Annibali cafus
obtigerat , qui ex iam diuerſis , multifarijsque moribus , in vnum
quidem , & barbaricum congregatas gentes exercitum , vuani .
mes tamdiu conferuaffet : quod pariter de Viriato teftatum reli in Ipinic.
quit Appianus , breui hoc elogio , quod fi non Duci , faltem præ
doni maximo, & fortiſlimo ſatis eſie poflit, huc fuideſiderium reli
quit Viriatus,vir (ut inter Barbaros) imperio dignifimus ,in adeun
dispericulis nullipoſterior , inpreda diuideuda aqualitatis Studioff
fimus, nam ampliorempartem vel offerenribus amicis nunquam abf
tulie,Geum ipſam fortibusviris diftribuebat, quo id aſſecutus eſt ( UE
quod difficillimum faétu eft , Gunefcio an alij Ducicontigerit, vt cum
exercitum haberetex diuerfis gentibus conflatum , tamen annis oc7e,
quibus bellum gefsit, nulla feditioin eius castris orta fit ,fed militem
juum habuerit adomnia obſequentem ,& ad fubeundapericula impi
grum . Atquevthorum exemplum fcquuti funt Cæfar, & Labie
nus,dum Numidarum ope in Gallia,& Gallorum in Italia vſi ſunt
ita non deſunt multæ raciones,quibus iſtud noftra etiam ætate fa
ciendum efle,præclariflimi Duces ſuadere conati funt, quaſi nul
la vi, aut admodum elangui fit exercitus , qui non componatur
ex militibus ingenio ,non minusquàm lingua,& vitæ confuetudi
ne diuerſis,etenim præterquàm vt affirmat Polybius,neque con
ſpirare inter fe facile variæ gentes poffunt,& mandatis Ducum fa
cilius obtemperant,illud infuper commodi ex illis habetur,quòd
cùm variæ fint populorum ad varia munera & officia propenfio
nes, ita vtalijquemadmodum Heluetij, & Gallorum cataphraai
in pugna ſtataria meliores fint,alij vero vt Itali,& Hifpani felicius
in vrbiū obſidione versétur,& fingulialij fingulasdotes tibi pro
prias habeant ; eam ob caufam fitvtcùní omnes fimul in exerci
tu ſtipendia merent, nihil tam arduum offerri pollic, quod Dux
Ааа habito
 O ARI.
738 DE STVDI MILIT
habito prius militum delectu ,ſumma eius facilitare non perficiat.
Imo vero contingit, vtin quauis militari actione ,vbidiſcretus la
bor fortes, ignauosque diſtinguit ,atque ipſa contentio decoris ,
animosinflammat,quemadmodum certè in militibus, quimagis
affectibus, quàm ratione ducuntur,frequenter euenit,fit inquam
vt adeo impatienter ferant ſingulæ nationes, alias fibi priores ha
beriinomni palæſtra honeftæ actionis, quòd dum vnaquæque
pro laude , & exiſtimatione retinenda,acerrimè contendit, victo .
riainterim in Ducispartes concedat . Ac vna eademque natio ſi
ſola fit,& æmulis,quiſuæ virtuti calcar addant,deftituatur,vbi res
vel paululum labaſcere incipiunt,ftatim animum defpondet,tan
quam communis ignauiæ victima,& ad iftud tandem confilijse 1

reducit, quod licet turpiſſimum ſit, intelligit tamenà præſtātiori

busalijs culpari non poſſe.Quæcauſa fuit meo iudicio,cur Lycur
gus locum.in ſua Republica æmulationi eſſe voluit; & Romani ſuo :
in exercitu, non modo nacionibus integris ſtimulum liuncadde .
re voluerunt, ſed inter equites , & pedites , interque diuerſas le
giones, & ſopius inter eiuſdem legionis Principes,haſtaros,tria .
rios, perpetuo fouerunt generoſasillas de gloria concertationes,
libro a.
quarum is demum frustuseſt vberrimus, v : virtus omnis clarior,
atque illuftrior peripſas reddatur:alitenim emulatio ingenia , quē.
admodum inquit Velleius Paterculus,& nunc inuidia,nunc amu.
batio incitationemaccendit;naturàquequod fummo studiopetitumeft.
aſcendit ad fummum .Ervero quam ſapienter. Romani iftud fece
rint , vetvnius Cæſaris exemplo probari poteft,qui in magna că,
fternatione ſui exercitus ,ob.Germanorum virtutem , qui prope
diem magnis copijs adfuturi credebantur, nihil præſentius ha ..
buit, quo perterritos milites,& tantum non folutos fugientesque
in officio contineret, quàm.obteftaridecimæ legionis fidem , & :
audaciam ,qua fola,etiam fi reliquæ honori ſuo.conſultum nollét .
omnes Iroſtium conatus repræſlürum fe non dubitabat . Illud ta
men incommodiſecum habent variæ.nationes,quæin vno eodē.
que exercitu merent, quod ficutob æmulationem & linguæ mo
rumque differētiam raro inter ſe contra Principem.conueniunt ,
ita difficillimus laboreft , vtinquit Polybius, eaſdem ad officium .
reducere, quoties ab illo per ſeditionum nefas diſcefferint , cùm
túc neque mulcere quemquam , nequealicui legem aut modum
impo
 LIBER SECVNDVS 739
imponere liceat, in tanta gentium & voluntatum diſſentione ; ſed
remedium huicmalo vnicum eſt , nec lemel iftis quoque tempo
ribus felici euentu probarum ,ftipendianecintercipere,necmo
rari; etfienim variæ continuo fuppetart tumultum cauſæ , fimul
armatis & viuentibus , quibus nequidem feiunctis , & in pace ob
nationum inter ſe odia re & è conuenit, ac cmpino arduum lit Im
peratori,eodem modo cum militibusſuis vivere, quo Titus Pom .
povius Atticus cum amicis , qui , referente Cornelio Nepote id
quoderat difficillimum efficiebat,vt inter quos tătæ laudis effét amu
Latio ,nulla intercederet obtrectario :facile tamen eft motus ciuſmodi
componere , & pene dixerim idem in illis tacere,quod in Apumi
ftrepitu, & bombilatione Virgilius faciendum monuit
Hi motus animorum atque hæc certamina tanta ,
Pulueris exigui iaclu compreſa quieſcent .
modo vehementiores alij non vrgeant, à ſtipendiorum mora ,aut
tenuitate.Quãobrem id prudentilimè cauit in Belgio fortiſſimus
Heros Ambroſius Spinola , vt ſtipendijs in tempore numeratis ,
cmnes in pofterum flagitiofosmilitum conatus , furentemque
eorum per continuas defectiones audaciam comprimeret . 6 .
Cæterum quæftioni huic appendicem facio ex controuerſia , difenfum 1
quæ diutiſſimè celeberrimorum hominum mēces fermonesque nü'In vendita online
exercuit,de Iudæorum militia ,an fcilicet ipſi ſub externis Princi externis prin
pibus, quemadmodum reliquæ fermè nationes omnes facere fo- cipobus tarint . mili.

litæ ſunt, militarint , videtur ſiquidem illud haud iniurià in du

bium reuocari,ex literis Dolabellæ ad Epheſios, in quibus ludæi
ob ſequentes rationes immunitatem ab expeditionibus militari
bus poftulabant; nempe quod externis permixti , non fatis ritus
legis ſuæ obſeruare poſſent,& quia fabbatis ferre arma, & magna
itinera facere cogerentur; quas ob cauſas miſionem Iudæos à
L.Lentulo impetraſſe docet Iofephus,qui alibi etiam narrat, cùm
Iudæi Romana Vrbeiuflieſlent excedere , quoſdam militiæ ad
ſcriptos, alios punitos quod militare nollent, patriarum legum
reuerencià ; quibus exemplis, & rationibus , eo tandem cum mul.
tis deuenit auctor dampatus paraphraſeos in Lucam vt diceret
bellaſſe ludæos legimus ,ftipendýs meruiſfe fub alijs Ducibus non le
gimus.Verùm fi quàm belle iſta conueniant cum veritate , aut po
cius cum ipfomet loſepho, alij quehiſtor
Aaa 2
, pateb
icis , inquiraturomni s
ic
 740 DE STVDIO MILITARI .
omnino contrarium potius eſſe ſuadendum ;nam vt ab vltimis tē .
poribus ad antiquiora progrediamur , Conradus Peutingerus in
epitome de inclinatione Romani imperij, auctor eſt Saulum He
breum copiarum Ducem , qui pro Stilicone militabat , profligatū
ab Athalarico fuiffe ; & Herodes copijs luis Antonium iuuit ad 1
uerſus Auguſtum in A &tiaco bello dimicantem , vt refert Plurar
chus in Antonio ; licin exercitu Aelj Galli ciuis Romani, quin
libro is . gentos ludæos fuiffe,patet ex Strabonis teflimonio ; ijdemque
1. in Appic- apud Iofephum ſub Xerce Græciam inuadente militant ; & in li
lib.1.cap.8. bris Machabæorum foedus iciunt cum Romanis, cum Alexandro
10.11.12
Antiochi filio ,cum Prolemæo, & Demetrio Aegypti regibus , qui
bus auxilia miſerunt quoties opus fuir , ac poftremus inter alios ,
qui tria millia virorum fortium à Ionatha in ſubſidium accepe
cap.11 . rat,cùm premeretur ab Antiochiæ populo , ipfe vocauit Iudæos in
auxilium,& conueneruntomnesfimul ad eum, á diſperſi ſuntomnes
per ciuitatem , & occiderunt in illa die centum millia hominum , bu
Succenderunt ciuitatem & cæperuntſpolia multa in illa die, & libe
rauerunt Regem ,quæ cuncta referuntur pariter à Iofepho in anti
quitatibus Iudaicis , & ab Eufebio in libris de præparatione Euā
gelica : Ac propterea non eft dubium Iudæos fub externis etiam
Principibus meruifle,licet multa in fe, & in legibus ſuis haberent,
quæ fiverum fateri volumus,potiusimpedimento illis eſſe debe
bant, ne iſtuc facere debuerint . Nam vt de corpore prius dicam,
tam infelici illo fuerunt, vt feu à natura vitium hauſerint per
parentes in filios deriuatum , feu quod verius cxiſtimo, à prauis
cdulijs , & illuuie acimbalnitie illud cótraxerint,quemadmodum
videntur etiam cenſuiſſe Franciſcus Philelphus in epiſtola , qua
reſponder quæftionibusà Catone Sacco Ic. & oratore libi pro
poſitis , & Baricellus in opere deſudoribus,certè conſtat omnes
grauem , tetrumque cderem ex ſe , tanquam ex Camarina quadă
antiquitus profudiſſe,qui cæteris hominibus ita moleſtus erat, vt
nullilubēter cum ipſis, vitæ ſocietatiſque humanæ communibus
officijs, iungerentur ; omnes vero illos vitarentfætidos , olenteſ
Dro 22
que, ſinon reipſa , at faltem communi hominum exiſtimatione:
ficenin Ammianus Marcellinus deillis,cum Marcus Imperator ,
Palæstiram tranfiret Aegyptum petens fotentium Iudæorum , & tu
multuäliumjapetædio percitus dolenter diciturexclamaffe,ann
oMar
i
com ;
 LIBER SECVNDVS . 741

comanni : o Quadi : ò Sarmata tandem alios vobis inquietiores inue

ni ; fic Martialis ab ipſorum fotore argumentum ſumit alterius libepigram . p.
.4.
augendi
Quodficcæ redoletpalus lacuna ,
Quod ieiunia Sabbatariorum ,
Mæstorum quod anbelitusreorum .
Rutilius fimiliter obfcænos eos vocauit lib . 1. Itiner ,

Reddimus obfcana conuitia debita genti ,

Quæ genitale caputprodigiofa metit.
& VenantiusFortunatus in carmine de Iudæiscõuerſisper Auí libro 5 .
tum Epifcopum , huic malo ,præſertim , remedium fuiſſe dicit , fi
ſacro baptiſmate tingerentur
Abluitur Iudeis odor baptiſmate diuo
Etnouaprogenies reddita ſurgis aquis.
quæ Fortunati ſententia, poftmodum à Theodoro Balſamone
varijſque alijs auctoribus,& communi ferme Chriſtianorum om
nium conſenſu , comprobata fuit ; vtproindecertum fit ludæos
cùm iſtius rumoris,qui de illis iure,an iniurià non hic diſputo ,cir
cumterebatur,probe conſcij forent, libenter ab aliorum populo
rum caftris temperaſſe, in quibus nihil propius erat, quàm vt ex
militum petulantia ,continuisdicterijs & conuitijs peterentur.Sed
præter hanc caufam quæ libera fuit , alias quoque à lege habue
runt magis vrgēres,& pene dixerim neceffarias,ve ſe ab armis fo
cialibus continerent , namcùm tot præcepta feruare cogerentur
in ciborum delectu, quocillis in Deuteronomio à Mofe relicta ,
funt: cùm totfeſtos, feriatoſque dies & ieiunia celebrare deberēt,
penitus ab aliarum gentium ceremonijs diuerfa : & fabbatis ma 4

xime non iter ingredi, non arma ferre vt ex Dione in Pompeio

patet , & nequidem domeſtici vſus causà ignem accendere poſ
ſent, faltem vtipfi præceptum Exodi interprætati ſunt non ſuco capite 32
cendetis ignem inomnibus habitaculis vestris per diem ſabbati ,quod
tamen datum à Mofefuerat ,non in omne tempus futurum , ſed
quamdiu opus tabernaculi duraret , quod conftruebat in deſer
to, vt eſſet diſcrimen interdumum Dei , in qua ignis continuo ar
deret fundendis metallis, alijſque rebus præparandis , quæ ad ta
bernaculi fabricam ex auro,argento, & ære abſoluendamn , necef
fariæ forent ; & cuiuſque Hebræi atrium quod eiuſmodiconti
Ааа 3 nuis
 742 DE STVDIO MILITARI .
1
nuis ignibus non lucebar aut,certè Mofes li pręceprum illud per
peruò feruari volebat, non intelligendus effet niſi de igne à quo
lucrum aliquod fequi poteft, vt quãdo coquuntur lateres,&cal.
cis farnax accenditur , fecus quàm Hebræi fecerunt,qui vt nu
dam literain fequuntur, fic in eo eciam nuncerrore verſanrur, vt
ignem viti vſibus neceſſarium , fi quando in Sabbatis eo opus
hạbent , non ipli per ſe,ſed bic in Italia per Chriftianum aliquem
excitent. Ex quibus patere iam vnicuique arbitror, Iudæosea
tantumde cauſa,non ita frequenterſub exteris principibus mili. 1

taſſe , quemadmodum reliqui populi folebant , quod vel ab illis

non conducerentur, eas ob caufas quas fupra retuli, vel ipſimet
externam militiam detrectarept , tanquamfuis legibus & infti
tutis penitus aduerſam , quorum ritus & ceremonias non fatis
commodè interalienigenas ſeruare poffent ; alioquiquoties hæc
incommoda cauere poterant Iudæi, militabant,etiam ſubex .
ternis Regibus , ſed perflantes in patrijs inftitutis , ex eorum
præfcripta viuenies , quod paciſci prius folebant, vt referunt lo
7. lephus, & alij antiquitatum Iudaicarum ſcriptores .
Ac tandem His quæftionibus affiniseft alia ,cui nt bellatrices illæ fæminæ
numfæmina quæ vulgo dicuncur Amazones occafionem dederunt, ita pon
bellis. idonie dus & auctoritatem poftea adiecit,ſuſcepta a grauiſsimis , &præ
fint
ftantibus viris diſceptatio ,an videlicet ſegniorilla & quietis ac
otij amans foeminarum turba , tam ab armorum vfu , & tra & a .
tione aliena ſit , vt præternacuram , & copſuetudinem exiftat
quando ſe muneribuseiuſinodiaddicunt, & bellico labori cruē .
tiſque vulneribus teperum corpus ſubijciunt, quod ad omnia ,
ferme præterquàm virorum ſarcinas deprehenditur inualidum :
qua dere quoniam eruditiſsimus Rigalcius multa iam exande
nioribus literis cõgeſsit, quæ mulieres naturali quadam infirmi.
tare , minus ad bellum idonças elſe , prima ftatim fronte in illius
notas ad Onofandri Strategicum infpicentibus,fuadere poſſent ,
non hæc fuo loco mouere conftitui; ſed aliorum rationes qui
in eadem opinione verſantur hic adijciam , vt ex ipfarum omniū
cum aduerfis comparatione , quid tandem in hac quæftione fta
tuendum ſit clarius innotefcat. Prima igitur Lex quæ foeminas
à bellorum vſu ſummouet, videtur effe Cenforia , quia foeminas,
vel incenſas relinquebat , vel G illarupi etiam in cenfu rationem
habe
 LIBER SECVNDVS . 743
habebat, quod valde quidem probabile eſt,cùm apud Cenfores,
non modo ciuium , fed etiam feruorum , & pecudum fingula ca
pita profiteri neceffe fuerit; non eas tamen vtbello penitus ine
ptas , in eorum numerum referebat, qui arma ferre poffent: ſed
neque aliterde illiscenfuit Aegyptiorum Rex Sefoftris,quem , lib .
Herodotus refere in vrbibus, quas nullo negotio cæpiffet,mulie
bria genitalia inſculpere ſolicum , ve virilia in ijs in quibusſibi cũ
viris rem fuifie exiftimabat ; ex quo conijcio argumentum po
ftea fuiſſe ſculptoribus, ve Hermas præftantium olim literis aut
armis virorum, fine manibus & brachijs cuiuſmodi Mercurios
fingi,inquic Dio,omnium eriam effinxerint mentulatiſsimos, qua- lib 12.
les præfertim Catonis Cenſoriſcernuntur apud Fuluium Vrli.
num. Hincque ſapienter Charondas vt refertur à Diodoro Siculo,
nullum cenſuit grauius fupplicium irrogandum ijs,qui vel in
prælijs ordines de eruifsēt,velpatriæ causà armorum periculum
ſubterfugiſſent , quàm vrin certiſsimum timiditatis & inertiæ re
ſtimoniū, muliebri ftola exornati, in medio foro omnium oculis
exhiberentur ; quod vfu defuetum rurſus ſub Conftaprino ob
ſeruatum fuit , vt auctor eft Eufebius in eius vita ,& fub luliano
eriam quæmadmodum ab alijs fcriptoribus memoriæ proditum
eft. Imo vero Perſarum Rex Ormiſdas cùm , referente Theophi
lacto Symocata , inſigni quadam contumelia vellet afficere Ba
ramum copiarum fuarum præfectum , quòdà Mauricio Impe
ratore cæſus profligatusque fuiſſet, non aliam excogitare po
tait ; quæ magis animum ſuum explerer , quàm veftemi illi mu
liebrem mittere, ratus militari viro & ambitiofo ,huiufmodi poe
nam & ſupplicium licet primò aſperu leuc , morte tam ngra
uius futurum ; curica ? quia tam imbecillum animal fæmina ,
tam nauci floccique in bellorum ratione faciendum , vt eius ve
ftis, aut nomen ,pro fymbolo imbelliæ , timiditatis,ignauiæ pofia
ficum ſemper fuerit: atque homines ignaui & timidinon viri ſed
fæmine vocati fint ; vt Græci apud Homerum , quos Therlites
his verbis increpat0 Pepones mala probra , Aebaides non Achiui;
quem imitatus eft poftea Numanus', duin Troianos apud Vir
gilium hunc in modum lacefsit o perá Phrygia , neque enim Pbry- Acncide 9.
ges; & vtriuſque imitatione celeberrimus poeta Taſſus Argātein
inducit non Francos fed Fixancas vocantem ,quo pertinet eriam
Aaa 4 Luci
 744 DE STYDIO MILITARI.
Satyra 27 . Lucilianum hoc infanum vocant quem maltam ac fæminam dici
vident. Cùm ex aduerſo virorum tam propria ſit fortitudo ,vt
eorum appella:ionegeneroſi milites , & valdeaudaces veniant;
.cap.70 . vnde Cæſar ſuis militibus iratus,eos Quirites appellabat,ex Sue.
tonio in eiusvita , quo nomine quid fibi voluerit habetur magis
lib.s. diftinctè ex Lucano ji ?

Diſcedite caftris,
Tradite noſtra viris ignauifigna Quirites
Polyb. lib.3. & eodem loquendi modo vſuseft Paulus Aemilius ad milites fi
viri, inquit,eftis nihil obftat quin pulcherrimà vittoria poriamur ,
quemadmodum Horatius cùm dixit
Tyrteuſque mares animos in Marria bella
Exacuit .
audaces modo & generoſos intelligit, non fecus ac alibi rustico
rum mafcula proles militum dicitur ab eodem ,pro forti & robu
ſta;vt proindeVarro non abſurdè Martem di&tum putarit,quod
lib.4. de Lin. maribus in bello præfit.Certè non alia ratione foemina apud Gal.
lat.
los, non lege Salica quæ nihil aliuderat quàm ius ciuile,quo Frã
ci antiquitus vcebantur,fed quadam aliavetuſta conſtitucione ,
imperio , quodvirilis officij munus eft æternum , excluduntur , 1

niſi quod homines illi,vt omniūlongè ſemper bellicoſiſsimi fue

runt, ita eum tantummodo fibi pro Rege dari vellent , quem
in prælia ruentes , ſuæ virtutis teftem , participemquelaboris, &
diſcriminum habere poſſent. Hoc autem à fominis quæ coma
muniter bella deteftantur, prælia exhorrefcunt , euenta dubij
Martis ſupplicibus votis deprecantur, tantùm abeft, vt fperari
debeat , quod Artemiſia contra Græcos pugnante , quaſi mon
ftro territus Xerces exclamauit Ω Ζεύ τους με αίδρας γυναίκας πι
troinsas,tas sigurojxas aš dpas,vtrefertur à Polyæno in vitimo ftra
tagemarum : nempe quia ex Ariſtotele in politicis , mulieres ſunt
lib. 3.cap.3 . infirme, & imbecillescorpore, animo inftabiles , actione minus cau
iá ,pugnà feroces do temerariæ, ingeniopauida, ancipites conflio, com
rei militaris imperitæ . Quamobrem officium illarum penes di
uerfas nationes ſemperfuit ,rei familiaris cura, & id quod Pene
lope ,quodLụcrecia,quod reliquæ caftiſsimæ matronæ , domi fa
cere cõſueuerützineritoque illis omnibus dici poffet;quod Latreus
Centaurus ad Coeneū in virum à Neptuno.conuerſupu vſurpauit.
Quid
 LIBER SECVNDVS 745

Quidfis nata vide , velquid fis para; columque Ouid.lib . 12 :

I cape cum calathis , & ftaminapollice torque:
Bella relinque viris .
quo ſenſu dicebat Ouidius ex Romanorum inftitutis loquens
Quid iuuat immunes bello ceſare puellas , Eleg. 14 lib .
& Propertius 2 amoin
Ileg... lib.7.
Quod fiRomana comitarent caſtra puelle .
vetitam enim fuifle militiam Romanorum fæminis, indicant
apertè Valerius Tribunus plebis in oratione contra legem Op
piam , qux tota refertur à Liuio ,& Seruius in uerbo caftra, ac lſi- decad.4. ib.4
dorus,alijque rei Romanæ Scriptores . Hoc vero vt facerēt ,puto
adductos illos fuifle comuni ea ratione, quam & cæteræ nationes
habuerunt , vt idem quoque in præiudicium fæminarum ab illis
ftatueretur ; nimirum quod vis animi,roburque corporis, & au
dacia quæ bellorum adıniniſtrationem in de continet,hæc omnia
ab robuſto & optimè lubacto cordis calore dependent, vnde
cùm Hippocrates &Galenus minus fæminas eiuſmodi tempera lib.de diat.
mento quàm mares pollere doceant , & ex ipſarum generatione , lib.z.de cem .
conformatione , ac perfectione,diſcrimen illud clarè euidenter- peram.
que ſe prodat,quoniam mares ex calidiore ſemine procreantur,
celerius formantur , & mouentur in vtero : habitu ſunt gracilio
res , fælicius nutriuntur ,mouentur expeditius, viuuntqe diutius.
hinc eft quod foeminæ , ve iſtius caloris temperati beneficio ma
res ſuperant aftutià, ſolertia ,cupiditate, auaritià,verſutià malitià
& ingenij docilitate , eandem tamen ob cauſam , robore, audacià ,
magnitudine corporis & animi, & ratiocinandi præftantia lon
ge àmaribus ſuperentur. Hæc autem etſicommunis fit ,ac per
uagata multorum de foeminis procul à bello ſummouendis ſen
tentia , diuerſuni tamen imo penitus contrarium fuit, cùm Pla
tonis in primis ,tum aliorum fapientiſsimorum hominum de hac
controuerſia , iudicium ; hic enim in Alcibiade primo , rem bel
licam non virorum magis quàm mulierum : nec virilem adeo fed
humanam dici debere contendit, vnde libro quinto de legibus ,
pudanda mulierum corpora præcipit , belliciſque ftudijs obdu
randa; & in feptimo publicos magiftratus habendos decernit,
qui Gymnaſticam pueros atque puellas & virgines doceat , quo
facilius poftca militarium rerum peritiâ affequantur ;ac demum
cum
 746 D E STVDIO MILITARI.
cùm de fingulis gymnaſticæ partibus tractat , quæ bellis ido.
neos homines efficiúc,puellas ſemper æque ac adoleſcëtulos in il
lis exercendas eſſe præcipit, ve memini me defingulis antea pro
Tuſcul. 2.
bafleinhuius fyntagmaris libro primo.Neciſtud quidem fruftra
ftacuiffe Plato viderur , cùm Spartiatæ ,referente Tullio ,hanc no
mothecarum Græciæ legem ,qua iuuenum corpora firmari labo
re voluerunt, etiam in fæminas tranftulerint, quæ cæterisin vr
bibus molliffimo cultu in vmbra , & Gynecæorū feptis cótinē
tur,illiautē voluerüt nihil fimile eſſe apud Lacęnas virgines, quas
feuerà ac caftrenfi educatione,tā robuftas animo faciebāt,ad que
uis pericula intrepidè lubeūda,vtipfæ nõ minusRēpublică iuua .
rint præclaris adhortationibus,quas ad filios ſuos, & propinquos
habebant,cùm ad bellum proficiſcebantur, quàm fi cum ipſis in
acie decertantes, remgladijs , & contis ftrenuè fortiterque geffif
fent, vt ex Plutarcho in Apophtegmatis Laconum patet, & ex
Iuliani, ac Palladæ epigrammatis, quæ in primoanthologiæ re
feruntur : quo pertinet etiam Seneca ſuaforia fecunda de Lace
dæmonijs agens , referam ,inquit , præcepta matrum aut in his ,aut
cum his, nimirum quia folebantmatres filijs ad bellum profici
fcentibus, hoc poftremum illis documentum vna cum ſcuto tra
dereitai hiniram, ideft, aut hoc reporta,aut ſuperboc morere. Et ve
ro licer fortitudo animi pendeat à corporis temperamento cali
do , & ficco , cordeque compacto ,ſolido , & fpirituofo , qualeine
foeminis haud ita frequenter obſeruatur, non eft ramen ve fieri
non poſſit,quod aliquæ cùm propius ad eiuſorodi temperiem ac
.cedunt,præclara multa ſtrenuè fortiterque agere poflint; maxi
mè cum in reliquo animalium genere plerumque contingat, ve
fæminæ non modo poft partum , fobolis conſeruandæ defiderio ,
fed omni alio tempore faciliusin iram , ac furorem concitentur ,
quàm mares eiuſdem fpeciei , nam hoc modo ſerpentes fæminæ
maribus fuis fæuiores funt ,ac maiores etiam , & viuaciores , & in
omni genere piſcium , ac inſectorum , atque rapacium auium , fe
rarumqueimmanium ,cuiuſmodi eft Vrſa, Panthera, Tigris cor
porea vis minoreſt in maribus, quàm in foeminis; vt ex eo patet
quod foemina maris percuſforem in curba confertiſlima vnum ,
conſectatur,ac Sxpia quoquefoemina marem percuſſum , vlcifci
tur , mas vero percuſsà foemina fugam arripit, vt in libris de hi
ſtoria
 LIBER SECVNDVS . 747
ftoria animalium ab Ariſtotele traditum eſt.Præterea cùm fæmni, lib , cap. i .
næ conferantur ab eodem Ariftotele, & Galeno ob frigidam cor. 4.degener.
poris temperiem , cum Eunuchis , quibus vnà cum decila virilita- lib. defper:
te,calor omnis elanguit; & fi rem propius infpicias, non toco cre- mat. cap.4.
lo diftinguantur ab Recutitorum natura ,quos multis humoribus
crudis,& indigeſtis ſcatere paulo ante dicebamus ; vtrofque vero
non adeo ſiniſtro Marte natos oftenderim ,quin multis bellorum
occaſionibus inclaruerint, cur de foeminis idem quoque iudi
cium ferri non debea-,equidem non video . Itaque pucandum eft
mulieres primo ftatim armorum aſpectu, ve rebus nouis , & info
licis, fi præſertim cum periculo coniunctæ fint, fieri amat ,exhor
rere,ac perturbari non mediocriter,omniaque tumultu,& rumo
ribus complere, nam & ipſa gladiorum micario per ſe femper di
ra ,atque horribilis eit :at vero poftquam rationem ad confilium
vocauere, & animus vires ſuas collegit , tum demum feu alia de
cauſa,ſeu, quod Liuius de Sabinis inquit , victo malis muliebri pa
uore,audent ſeinter tela volantia inferre , dirimere infeſtas acies,
& idem cum viris fatū ſubire victoriæ velnecis,tantà nonnunqua.
ſecundæ fortunæ aurà ve vſurpari Virgilianū illud merito poflit . Aeneid 6.
Fæmina palantes agit, atque hæc agmina vertit .
Quemadmodum de Tegeatibus fæminis , refert Pauſanias , quod in Arcadic:
maritos armatos contra Charillum Lacedemoniorum Ducem
ſequutæ ſunt, atque tam opportunè ex inſidijs eruperunt,vt ho
ftes facillimè in fugam verterint,ex eoque poſitum fuiſſe in foro
Martis fignum infculptum pilæ , quam ab hoc euentu Gyneco
thxan nominarunt . Atque vt fimilibus exemplis cumulatè pro
bem quod rationibus forſan haud ita plenè perfectèque demon annal. lib . 14.
ftrari poteft , non hic de Britannorum foeminis teſtem laudabo
Cornelium Tacitum , vtpote quem anteacùm de militis ornatu
tractarem , non indictum reliqui, ſed ad manum mihi eius loco
Appianus in Hiſpanicis vbi refert quod latronum vxores,qui Vi
riari exemplo Luſitaniam incurfionibus vaftabant , tantis animis
arma aduerſus Sextum lunium . Brutum capeſſebant, vt ne media
quidem cede vocem ederent ; ſed maius eft quod paulo poft de
quibuſdam alijs idem Auctor ſcribit,eiquoque Genci Bracaris fci
licet ,in aciem armalas vxores educere mos erat,tantàque pertinacia :
tum viritum mulieres dimicabant , vi potius mortem occumberent,
quàm.
 748 DE STVDIO MILITARI .
quàm aut terga verterent,aut vocem ullam indignă emitterent,quin
etiam fæminæ dum captiue abducerentur,aliæ fibi manus afferre ,
aliæ fuosmetipfæ liberos iugulare,mortemqueferaitiopotiorem cenfe
re . Sed quis non adhuc meliori iure miretur Cymbrorum vxores ,
quas poftquam innata genti fortitudo folicitauit , vt præſentes
conflictui omnium luctuoſiſſimointereſſenr , & oculis haurirent
vulnera cedentium ex acie , obtre tarentquemanibus adopem ,
& auxilia promptiſſimis,illud etiam tantis virtutibusaddiderunt,
veimitarentur maritorum animos , & fortunam ſuperarentinui
cta ſui animivirtute,quæ vt ab alijs quàm à feipfis vincerērur, no
permiſit.Quid plura Nicolaus Damafcenus refert de quibuſdam
libes , Scytharum populis, qui ab eſu lactis frequēti Galactophagi dicun
bus demori:
1

tur, quod eorummulieres non minus bellicoſa funtquàmvirique du

una inpreliumeunt,quum ita facto opus eft,adeoutprogrefl'e fintcum
exercitu olim Athenas, & in Cilic'am vſque : nec minusconuenie
ter huc pertineret, quod Lõgobardicæ mulieres feciſſe dicuntur ,
capillis inmodum barbæ compoſitis, quo numeroſioris exerci.
cusfpeciem præberene , ni qui eius gentis hiftoriam confcripſit
Paulus Diaconus,fabulam hanc ceuanile commentum explode
ret . Et vero fi omnibus in confeſſo eſſet quod inquit Aeneas .
Aeneide 2. apud Virgilium
nullum memorabile nomen
Fæminea in pæna est, nec habet vidoria laudem
acerrimus ille pugnator Aurelius Auguftus minimè fibi trium-
phandum duxiſſetdeZenobia Palmyrenorum Regina, cuius lau.
des bellicas qui videre velit, is Trebellium Pollionem adire po
teft: neque idemin triumphodecem mulieres duxiſſet, quas vi
rili habitu pugnantes in acie coeperat, cùm multæ aliæ fortiter
dimicantes cecidiffent, quas omnes originem ab iplis Amazoni.
bus ducere titulus indicabat. Quales autem Amazones fuerint,li.
libro II .
cet apudmenõdum planè exploratum fit, qui Srabonem varioſ
que Auctores de illis dubitaſſe video , facittamen diuini Senisau
&oritas , qui de illis libro de aere locis , & aquis, ac etiam in opu
fculo dearticulismeminit, ne quamquam valde inflata funt,non ,
tamen falſaprorſus eſſe cenſeam ,quæ de illarum virtute bellica,
& inuſitata fortitudine,cùm ab alijs paſſim ,tum vero præſertim à
Aczeide 16. Virgilio eleganter referuntur
Qua
 LIBER SECVNDVS 749

Quales Threicie cùmflumina Thermodoontis

Pulſant, & pićtis bellantur Amazonesarmis .
Seu circum Hippolitem , feu cimje Martia curru
Penthefilearefert .
Sanè non multum differt à rebus geſtis Amazonum , id quod Ac- de rebus Bo.
neas Syluius,qui poftea Pij Secundi nomine inter Maximos Pon "in cap.7.
tifices fedit ,paulo ante ſua tempora in Boemia contigiſleatlerit,
vbi mulieres Duce Valaſca feptennium integrum viros fibiin ,
imperio fubelle coegerunt,multos interim illorum ferro inuaden
te's, tundenteſque per apertam vim agmina omnia , quæ ſibi ob
uism habuere , non aliter quàm fi fæminæ viriles animos, viri
2nem muliebres induillent, atque vtrifque conuenirer, id quod
La pertor quidam apud Ennium militum fuorum ignauiam
iscrepans dicebat
Vos etenimiuuenes animos geritismuliebres
Illaque virgo viri, aliquid est huiuſmodi
Salmacida ſpolia ſine ſanguine & fudore .
Desique refertAlbertusCrantzius illud memorabile exemplum lib. 1. Suec.
de tæeminis Gothorum , quodmaritis abfentibus,cùm hoftes fe- cap.6.
rociter toti Prouinciæ infultarent,ipfæ fe illis magno ,armatoque
agmine oppoſuerunt,& confecto prælio ,verterunt eos in fugam .
Vnde vides profecto , Ludouice Comes, quàm illuſtris ſit, & per
uagata, bellicamulierum virtus , quæ totexemplisconfirmatur,
non huius quidem aut illius foeminæ, quæ fupra ſexum aliquid
auſa fuerit , fed nationum ferme omnium , que in toto orbe funt
præclariſliinæ, fortiſſimæque. Quamquam ti lubet in priuat2
quarundam aliarum mulierum facinora paululum diuagari, rot
illa ftatim fefe obijciane , vt cùm fingula referri non poflint,mihi
tantummodo laborandum fit in delectu præclariſſimorum ;cu
iuſmodi puto fuifle illud quod à Scholiaſte Callimachi refertur
de Deianira , quam llercules aduerſus Thiodamantem pugnatu
rus,& magno hoftiū circumuentus numero , cùm aliud auxilium
præfentius non haberet, armare, & in ſubſidium fibi aſciſcere nõ
dubitauit; ſed liąc pugnauit tantum , aliæ etiam ferociſſimos ho
ftes trucidarunt, tantà plerunque hominum inuidià, vt Pyrrhoin
tra Argiuam vrbem pugnante, occiſoque à muliere, factum iftud
à Cerere dixerint, quæ muliebri forma templum fibiin ea vrbe
dica
 750 DE STUDIO MILITARI .
ludic . c. 11 . dicatuin tutari volebat , verumanidem dicere habebunt de Abi
melech qui obſidens oppidum Thebes , accedenfque ad turrim,
altam , quæ in media ciuitateerat, vt oftio ignem fupponeret,
ecce mulier fragmen molæ defuper iaciens, illilit capitiAbimelech,
confregit cerebrum eius . Quid igitur reftabat nifi vt mulieres poft 1
pugnam , poft cædem, victorià quoque potirentur; at iftud fecit
libro si Fuluia Antonij vxor , quæ vtinquit Velleius nihilmuliebrepreter
corpus gerens omnia armis , tumultuque miſcebat . bec belli ſedem 1

Præneſte cæperat ; fecit & lana Gallica puella quæ tunc fubueniés
rebus Gallicis, cùm deploratæ fermè viderentur,maximam An
glorū Fortunæ occaſionem attulit , vt quotidie labererurin dete
rius;fecit denique Marulla virgoin Cecēni,quod oppidū eſt My
tilenes,expugnatione à Mahomete tentata , cùm enim patrem in
oppidanorum eruptione amiſiſſet, ipfa paterno clypeo , gladio
que armata in aciem prodijt , & cùm reliqui ob fæuientem ftra .
1
gem,ac interitum terga darent,ſola in acie contertiſſimaprælias ,
nec iaculorum ſagittarumque nimbis ceſsit, nec catapultis,aut
tormentorum ictibus deterrita , animo inuito , & infracto acriter
puguando,holtem qui ſe iam intramoenia irrupturum fperabat ,
vera virtute à muris repulit; quo facinore etfi nullum illuftrius
legi poteſt in memoria fæculorum , itaut omnium inftar eſſe pof
lit, quæ communiter ab auctoribus afferuntur , in diſcutienda ,
hac de militari fæminarum virtute controuerſia , non committā
tamen vthic alia reticeantur, quæ nonita vulgaria ſunt,quemad
modum ſibi forſan aliquis perſuadere poſſet, primum vero eft
noſtratium foeminarum , quæ oppidum Riquerium iu Piccardia,
quo tempore bella inter Carolum V. Imperatorem ,& Franciſcũ
primum exardebant, tanta virilis, & conftantis animi fignifi
catione aduerſus Cæfárianos propugnarunt, vt illos, tanquam
Lacænæ quædam fortiter à muris repulerint , ereptaque ipfis fi
gna duo in ciuitatem retulerint , quæ poftquam hoftis ſemelat
que iterü recuperare tentaſſet, toties muliebri pertinacia fractus,
re tandem infecta,diſcedereinde maximo ſuo cum pudore , & in
credibili damno coactus eft. Alterum autein facinus Senenſes foe
minas nobilitat , quarum tres poftquam Senæ in Gallorum ob .
ſequium conceſſerant, atque prementibus Hiſpanis de obliſten
do illorum conatibus ageretur, fumpto ſingulæ vexillo euoca
runt
 LIBER SECVNDVS . 751
runt in publicas operas ad tria millia foeminarum , quæ aggeribus
excitandis,materiam vſque adeolibenter deferebant,vt facris de
notas virgines in id eriam opus exſciuerint , ex tribus vero illis
Hercinis , eicui vexillum album erat nomen fuit Liuie Fausta ,
alteri cui rubrum, Fauſt . Picelhomines ; tertia denique ex Forte
guerrenſ familia , corulei coloris vexillum gerebat. Atque his
exemplis quibuſcum optimèconueniunt alia ,quæ velut in horā
an:eceßum,agendo ſupra de Tyronum delectu protuli, ſufficien
ter probaricõhido,quod licet fæminæ ,ob innatam corporis mol- .
litié, & côtinuas vitæ tranquillioris,ac otiofæ remiſſiones,minus
quàm viri pugnaces ſunt, non tamen adeo infirmæ cenferide .
bent, & ad bellorum munia prorfus ineptæ, vt quemadmodum
ab Onolandro fa&um eft,puerulis,& inualidis,ac decrepitisfeni-.capite ili
mo .
bus annumerandæ ſint, cùm mcdeſtià potius , ac virorum impe.
rio ,quàm metu aut mixes fugán ab armistemperent, & multæ in il..
lis Priſcillæ fimiles reperiantur. Statius v. fyl
U36.
Quefi caftradarent, vellet geſtare pharetras ,
Vellet Amazonià latus includerepelià .
Vltimum agmen militum claudent Canes ,licer a Polluce præ 7
termiſli in eorum animalium cenfu ,quæ bellis inferuiunt , forfan Num etiam
quia mirime geruli onerum , aut hominum , vt aſini, equi, ca-lib
ines:
.4.cap.io.
meli , elephantes de quibus eo lociſibidicendum propofuerat:
vnde non hic pedariusero lulij Pollucis ,ſed Plinij,qui quam in ,
bellis vtilitatem canes afferant his verbis declarat Garamantum
Regem canes ducenti ab exilio reduxere, preliati contra refiftentes, lib.8.c.11.
propter bella Colophonj,itemque Calabalenſes , cobortes canum ban
buere :e&prima dimicabantin acie nunquam detrectantes:becerant
fortiffima auxilia ,nec ftipendiorum indiga.canesdefendère Cimbri
buscalis domus eorum plauftris impofitas, & ipfemet Pollux.alibite: lib.s.cap.s.
ftatur,Magnetes iuxia Meandrum canes aluiſſe bellorum armigeros :
quod Aelianus fic ab illis fa &tum fuiſſe narrat, vt canes quoſdam lib.14dehi
venaticos interequites pugnare docuerint, itaut nec equi cani- ſtor.animal..
bus , nec canes equis impedimento eſſent; cuiuſmodi pugnæfpe
cimen primum ediderunt aduerſus Ephefios. Eodemque modo
Halyattem Lydorum Regem ,Cimmerium bellum confeciffe,mul.
tis hoftium à præferocicanum turbalaceratis,refert Polyænusin \ b.7.ftsatag
libris ftratagemarum ,vbi & de Philippo addit quod Arbelios in libro 4.
opacis
 752 DE STUDIO MILITARI .
opacis nemoribus latitantes , canum venaticorum ope depræ
hendit: nec fi quondam Capitolij tulelæ præfeâi minus ítrenuè,
minuſque diligenter munusillud curarūt,propterea ftatim exau
Eoraridebent, quandoquidē flagiriū quod in veteri Roma cõmi
ferant, illud idē poftea in Iunioris, quæ forfan Byzātij,aut Cõitan
tinopolis appellatione magis innotefcet, conſeruatione, eluerūt,
ſolique latratibus opportunis in cauſa fuerunt,ne à Philippo no
Eu interciperetur , vtex libro Heſichij Myleſij de rebus Confta
tinopolitanis, vtriufque eruditionisGræcæ , Latinæque promus
condus Leo Allatiusad Euſtachij Hexaemeron retulit. Quinimo
non Byzātij modo cuftodia illis cõcredita fuit,Sed D.Petricaſtel
lum in Caria quod Rhodienfum erat ; & Regiam Monomotapa in
Decadis
lib.7 .
3: Mexico; ac Maclouium vrbem munitiffimam vlterioris Britāniæ
tom. I cap.4 inuenio apud Sabellicum, & Camerarium fidiſſimo canum præ
ſidio ,ita etiam num tutari conſueſſe , faltem quantum ad Sancti
Maclouij fanum ſpectat, vt occluſis noctu portis , & can busad
folitas ſtationes ire iuffis , nemo fit tam confidenti animo,quivr
bem hanc adire volens, non vehementer ſibi timeat xiav Svo
repgecedortev à canibus quiafperis dentibus infrendent . Et vero ,
quando huc fenfim de canibus dicendo prolapſus fum, vt noftris
quoque temporibus maximo illos vſui fuifle in bello gerendo
exemplis aliquot oſtenderim , permitre Ludouice Comes , vt
quorundam aliorum enumeratione ,rem quæ mira förſan , &
noua videri poffet, ita veritati afferā, ve dubitare de ea nemo pof
ſit . Nam et ſi Andræas Theuerus , & Olaus Magnus ſubleſta
fidei teftes habentur in rebus diffitis , & quarum non item exem
pla apud nos obſeruantur, certè in hac militari canum diſcipli
na , quę in pleriſque etiam Europę partibus obtinet , non eft
quod eorum relaciones malignè quis interpretari , aut fugillare
debeat: ſcribit igicurhic in hiſtoria Septentrionali, Finlandos ,
canes ferociſſimos in eum finem alere , vt in pugna faltu mordi
cus arripiantequorum ,quibus aduerfarijinſident, nares,eoſque
in Coſms-- hoc inſultu conſternatos excutiant : ille vero de Rege Cephalice
graphia . afferit ,quod multa agmina canum audaciſsimorum conflicturus
cum hoftibus,inter aciem ſuorum militum admiſcere foleat,præ
ter que exempla conſtat ex omnibus rerum Indicarum ſcrie
ptoribus , Vaſconem Nunnefiium Valboam qui in nouo orbe ab
Hifpa.
 LIBER SECVNDVS . 753
Hiſpanis domito exiguum haberet milicum numerum,canes ad
bellum affuefeciſſe, eorumque operà, & auxilio contra barbaros
feliciter vsū fuiffe;vnde notiſlimasūtineiuſmodi hiſtorijs nomina
Vezerilli & Leoncilli qui duo ferociſsimi canes fuerunt, aliquo
ties eciam ſtipendio, ob egregiè nauatam in hoftes operam ,dona
ti , cùm non fecus compoſite in illos ferrentur & aperto Marte ,
aut ex inſidiis pugnam inirent, quàm ſi Veterani fuiſſent ad om
nem diſciplinæ caftrenſis rationem ,longo vſu & experientia fa
eti. Denique memoriæ conſignatū eft ab Olao Magno ex cuiuf
dam Legati Anglici literis , Henricum Angliæ Regem huius no- lib.17.cap.6.
minis octauum , Carolo Quinto Imperatori aduerſus Franci
ſcum Galliæ Regem , miſiſſe quaſdam auxiliares copias, in qui
bus quadringenti milites ac totidem canes more gentis torqui
bus ferrcis armati, conſpicerentur, dubià relićià hominum opi
nione, an ad vigilias exercitus , aut ad inſigne aliquod ftratage
ma acquirēdie victorię causà miſſi eſſent: Quemadmodum etiam
Comes Effecciuscùm aduerſus Hybernos ex Eliſabethæ Reginæ
mandato proficiſceretur,octingentos Anglicos molofſos fecum
duxit , non modo vt cuftodes caftrorum eflent,fed etiam vt addit Tom.s.c 94.
Camerarius,quo in hoftesmaioriex parte nudos irruerent, eoſ
que in latibulis & antris ſyluarumque feceſsibus deliteſcētes,ab
ditoſque,latratu ſuo proderent;additque demum Camerarius,in
finitimis munitionibus Dalmatiæ & Croatiæ , etiamnum iſtis
temporibus,canes generofos ali contra Turcarum infultus , ſed
diuersà penitus ab Anglicis ratione , cùm hi non ad pugnam in
ftituantur , fed tantummodo vt acutæ naris indagine,Turcas fi
cubi latent in ſyluis aut excubijs inueſtigent; deteétiſque feftino
ad ſuos reditu & latratu , continuo indicent hoftes non procul
abeſle ; Ac in fumma tam confidente rcanum minifterio ho
mines'quotidie vtuntur , vt ipſos non modo caftrorum ; ſed
rerum ferme omnium cuftodiæ , & defenfioni præficiant: nam
illis greges tutandos committunt , maximè autem ouillum & ca
prinum pecus, quod Lupi inprimis captare ſolent niſicanes op Ode vi . lib .
ponantur defenſores Vnde Horatius dixit epod.
Quid immerenteis hofpites vexas canis
Ignauusaduerſum Lupos .
Suas item domos vtex Pecronio patet ad finiftram
Bbb
intr ātibus non
longe
 754 DE STVDIO MILITARI .
longè ab offiarij cella canis ingens catenå vinctus, ſed pictus hic &
In Vi ellio fidē aliquibus nó faciet,quare de viuo Suetonius confugit in celles
10 Bucol. lamianitoris religalo proforibus cane , & Virgilius
Nefcio quid certè est to Hylax in limine latrat :
Súa templa , qua ratione Scriptor optimus & eloquentiſsimus
lib.7.cap.1 . noctium Atticarumi Agellius refert Aedituos'templi fepeeffe demi
ratos, quòd folùm Africanum noctu in Capitdium ingredištem canes
ſemperin aliosfæuiëtes,nequelatrarent,neque incurrerët, hæc enim
de Capitolino templo intelligenda veniunt; imo fua cubicula &
feipfos,quia ad miraculum vſque PIVONOA0701ſunt,cuftodiri ab il
lis voluere, ſic enim Plutarchus in Pelopida cætera edium tyranni
ftatio excubantium feruabat,cubiculum vero vbi folebat quieſcere,in
edito erat , pro quo canis deligatus,omnibus nifi ipfi uni ferug qui
cum curabat horrendas agebat excubias ; quæ Plutarchi verba
tam fimilia ſunt ijs quæ de Andronico Imperatore Conſtan
tinopolitano referuntur à Nicera in ſuis annalibus,vt nihil aliud
praeter nomen in vtroque fic diuerſum , niſi quod Androvici
canis ferocior erat , & aſſuetus Leonibus congredi , & armarum
Orar.prosex
hominem ex equo deijcere; acin ſumma nihil malieft ,ſicut dice:
Roſc . bat Cicero ,canesibi quamplurimos effe vbipermulti obferuädi,mul
tague feruanda funt. Vt merico Columella canes mutos custodes
appellarit; & Spartæ vtraque Epheborum claſsis antequam pu
gnas ſuas in Euripo committerent,caninum Catulum Marti
In Laconic. Enyalo mactabant ,fortiſsimo ſcilicet Deorum , vt inquit Pauſa
nias,victimamex eo animalium genereilli acceptam exiftimantes ,
quod manſuetis omnibus fortitudinepræfat . Sed ritus qui veteri
Francorum & Sueuorum conſuetudine inualucrat puniendi re
belles & feditiofos,huius animalis pugnacis & tumultuoſi geſta
De Frider. 1. tione,dignus eft omnino qui hic à me nõ omitta- ur, hũc vero re
lib.2.cap.23. fert Otto Frifingenſis à Friderico Barbarouffa feruatum fuiffe ,
cùm Hermannum comitem Palatinum Rheni , da decem focios co
mites, alios quod ſe in Italia abfente , prædationibus & incendijs
pacem publicam turbaſſent, per integrum milliare Germanicũ
canem portare coegit.Ex quibus licet vnicuique æftimare,quod
canum fida cuftodia , amans dominorum adulatio, odium in ex
teros , incredibilis ad veftigandum & perſentiendum ſagacitas,
alacricas in curſu, ferocia, animuſque in pectore latrans in infultu
niagne
 LIBER SECVNDVS . 753

magnæ funt, & præclaræ dotes,fi quis ipfas ad bellorum artem ,

quemadmodum feciſſe multos oftendimus ,transferre velit. 8.
Quamob rem fupereft modo, vt quæ cura inipforum delectu El quină pre
enda
hab m os
ſtr breuiter aperia ,neque enim Melitæ catellos qui ſertim adhoc
potiſsimum in delicijs Heroinarum funt,huic negotio aptos quif- opus deligědi.
quam dixerit , prærer vnum Petrum Aponenſem , quiMelicaos In comment.
qua ſi militares interpretatus eft , ofcitantià propemodum in- Arilt.
ad problem .
credibili in homine linguarum & regionum perito , quare hunc
merito ſugillat, & nalo lufpendit adunco Antonius Ludouicus ;
quamquam nec ipſeimmunis ab errore , dum Milerum vrbem
in finibus lonie & Cariæ , patriam fuiſſe Thaleris ,non autem ,
Melitam inſulam neſcit , magno certe documento imbecillatis
mentis humanæ , quæ vbi aliorum errores præclarè notat , illic
ncuos & ipfa committit, qui poftea aliorum caftigatione indi lib.z. Cyneg,
geant ; melius ergo conſulit Oppianus vt qui impetuofos ca
nes velit, de quibusboftemſufinens robur infic, cos praferiim eli
gat quibusforma eftquàm maximè fimilis feris crudiuoris, ouici
disLupis, aut Tigribus rapidis , aut qui frumentogeminum colorem
babent flaui : ſedTerentius Varro ad patriam porius refpexit,vt lib.de reraft.
Laconicos & Epiroticos canes velut fortiſsimos , & audaciſsimos
reliquis præferret, qua in opinione conſentientes habuit Virgi 3. in Georg
lium in hoc verſu
Veloces Spania casulos acreſque mololosi
te Horatium cùm dixit lib.s.epod .
oje 6.
Nam qualis aut Molofus aut fuluus Lacon
Amica vis paftoribus.
Moloſſi enim ex Moloſſia Epiriregione mittebantur, à qua &
nomen acceperunt ; atvero quam bene hic , & prope dixerim
ſub acumen calami,fefe infinuat AurelianiNemeſanidi&um
in Cyneg.
Sed non Spartanos tantum , santumque Moloffos
Pafcendum catulos ,diurfa Britannia mirzii
Veleces , noftrique orbis venatibus aptos .
Nam fi quæ viquam regio canes robuitos , audaces , ac prodi.
giolæ magnitudinis fouet, ea certè Britannia eft, fimulque vi.
cina ei Scoria; vnde Strabo Britannicorum canum laudem in eo lib.4.
confiftere dixit,quod milites fint; & Symmachus quantuni olim epift. 77 .
Scoticorum canum ferociam Ronia admirata fit, his verbis do lib.z.
Bbb 2 cet ,
 756 DE STVDIO MILITARI
cet, ut nunc feptem Italicorum canum probauit oblatio , quos prælu
fionis, die ita Ruma mirata eft, vt ferreis caueis putarei adueétos :
nec fane Claudianus in præftantiſsimorum canum enumeratio
ne Britannorum oblitus eft
lib b . Magnaque Taurorum fracture colla Britanne .
Et Hector Boethius in hiſtoria Scotorum , quam ſatis elaborata
dictione conſctipſit, ac Cambdenus in Britannia, totde illis di
xerunt , vt mihi non magnopere laborandum fit , quo noua qua
dam auctoritatum acceſſione , partum illis aut potius innatum ,
decus conferuetur. Illud tamen minimè duxi omittendum , quod
variæ , & iucundæ eruditionisin ſe plurimum habet , nimirum
In paratit ad locum hunc ex notitia Imperij Procurator Cynegij in Britannis
ticul.8.
lib . II.
cod. Ventenfis quem Cuiacius & Guidus Pancirolus deprauatums
In vocis ad exiſtimabant,pertinaciterdefendid V Volfango Lazio & Camb
Not.cap.38. deno ,atque ita explicari ab iftis ,vt procurator intelligendusſit ,
qui eo loci canes imperatoribus curabat, non vero is quem leui
correctione Cynegi in Gynecij, reponunt duo illiantiftites le
gum & humanioris doctrinæ , vt facrum textrinūin illis inueniat,
ſeuGynæcia quæ conftituta erant texendis principis militumque
veftibus, nauium velis , Stragulis linteis , alijs ad inftruenda's 1

manfones neceffarijs ; quod ego etſi iuxta cum illis verum exifti
mem , facit tamen locus Symmachi laudatus fupra , & Suidæ
auctoritas,qui Cynegium locum eſſe dicit in quo feręconficiebā
tur, à canibus ſic appellatum ;vt quicontrarium ſentire volunt
&à partibus Lazij aut Cambdeni ftare, iftud non ſine probabi
libus argumentisfacere poffint. Cæterum quia præter Britanni
cos canes,multiex alijs prouincijs, ad eiuſmodi munus bellicum
non inepci effe feruntur, modo quis eos ex forma & alijs notis
ſeligere poſsit,præftatidcirco ex generali canum qui ad vtilita
eem parantur diuiſione in Venaticosi, Oecuros da Pecuarios , ſiue
villæ & gregis cuftodes , ita delectum hunc facere , ytè venaticis
optimi putentur,quifanguinari dicuntur, & Numellarij à nu
mella quam Feſtus vinculi genus eſſe aſſerit,quo canes ſolent al .
ligari, bellum enim hi cum Apris & maioribus feris continuo
gerunt, à quibus non difficile ſit eorum feritatem ,in equos ant
hoftes armatos côuertere, in duabus autem alijs differentijs,præ
ftantiores funt grandi & vaſto corpore, voce grauiſsima,formà
qua
 LIBER SECVNDVS : 757
quadrata , capite magno , oculis acribus & radiantibus vel raus
rictu amplo,mento ſuppreſſo & ex eo enatis duobus détibus dex
tra & ſiniſtra paulo eminulis , villo ab imis coftis ad aures aduer
ſus tendente,eoque aut nigricāte aut furuo , & mellä ſeu circulum
ex corio firmo, munitoque prominētibus ab exteriori parte cla
uis , geftare conſuetis : hienim omnes licet minoris fint ftaturæ ,
quàm Alani aut Corfa, ferociſsimi tamen funt, & alacriter'cum
Lupis congrediuntur, eoſque iugulant,quemadmodum Laconici
qui ab his differunt caudà tantum ,quam villofam gerunt,& auri
bus quas habent demifſiores. Verum vtcumque minoribus iftis
animus inſit acer , ferox , indomitus & dens qui non impune la
ceſſentes ferat , propriè tamen bellicum eſſe genus illud cenfen
dum eſt grandiflimorum caniti,qui bouemartubus repræſen
tant , magnitudine vieuli trimeſtris,ritu vaíto & maxillis vtrin
que pendētibus,ac paululum inuerfis quos alij Alanos,alij Corfos,
alij Dogas vocant præſertim fi ex Anglia, & Molofos cùm abEps
ro'veniunt: eiuſmudi'enim naturam, & formam fuiffe exiſtinio
eorum , quos Indiam petenti Alexandro magno , Rex Albaniæ
dono dederat, addens mandata ne in paruiseosexperiri vellet,fed lib.8.cap.40
in Leone Elephantoue vt refertur ab hiftoriæ naruralis Scriptores
latino. Sed non fatis eft optimos à natura habere,nifi idonea di.
fciplina vim inſitam promoueat , ne li praua educatio fuerit , of
fam potius in culina fectētur quàm Lupum in fylua ,quamobrem
irritandi ſunt ſubinde , auribus vellendi , complauſuque ad mu.
tuam pugnam incitandi , & adiuuandi ne abaduerfarijs oppri
mantur,hoc enim modo redduntur audaciores & interriti,atque
ad pugnam & rixas aſſuefiunt,ferociſsimamquenatură induunt,
quam fi ita lubet , interdiu cane ad Palum religato prohibico
iais
queHad ipſum aditu augere etiam pofsis : XIII .
æc ergo , deapparatu feu primo belli gerendi inſtrumento 1. Alterum
per tot quæſtionūdifficultates,quibusresper fe varie,nec adhuc quod in bele
ab vllo , quod ſciam ; ſatis illuſtraræ , quantum in me eſſet lucem defideratur
aliquam afferre fum conatus',dicenda habui . Sequitur alterum (une confilio
confilia videlicet,quæ fi quis paruin neceſſaria putar,ne ille pro- num quidem
fecto multum à Cicerone diffentit,cuius ex oráculis vnum iſtud in generedi
eft communi omnium voce & rerum experientia celebrarum 1.off
citur:
icior :
perna elle forie arma,nificonfiliumfir Bbb
domi: quid enim apparatus
3 omnes
 RI
758 DE STVD IO MILITA .
In ſenect, ompęsei qui quomodo ipſis vtendum ſit nesciat? fumus reſpon
deiLiplius,quid viri funus; neque enim, vt idem Tullius.addit
viribus , aut celeritate corporumres.magnegeruntur , fed conflio,
& auctoritate defapientià quibus rebus victrix illa terrarum
Roma iftud tandem conſecuta eſt,vedumlatè per regiones.om
nes nomen.circumferebat fuum ,& tanquam inopimameſſe lau
ros & palmas colligebat, interim tamen omniumvox eſſet Ro
manas fedendo vincere,quod nimirumdomi opus elle conſultò in ,
telligebant,facto autem incaftris , nec tammilicumfortitudine
quàm Segarorum , matura deliberatione imperijfines propaga
rent. Vnde fi rectè fabula.conſideretur, quàm ab Heſiodo mu
tuată , Galenus librotertio dedecrecis Hippocratis & Platonis,
ad artium omnium ,difcendarummethodum tranftulit, profecto
nõeſt dubium quin ipſa longè commodius,de fola militari, pru
dentià & confilijregulis adminiſtranda sintelligi debeat, quàm
de reliquis,in quibus non tam ſera eft quam in bello poenitentia ;
in Cacilin nam.cetera maleficia , vedicebat Cato apud Saluftium , tum per
jequare ubifacia ſuntzboc nifi prouideris neaccidat,vbicuenerit frye
Ara judicia implores,captavrhe nihikreliqui fiivictis. Inhac igitur
fabula Iupiter quive Poeris, ita nobis etiam principis:aut ducis
alicuius fupremi loco habendus eft , Merim quæ prudentiam &
confilium ſignificat, quod rebusgerendis: adhibetur,non modo
invxorem aſſumpfit,fed illam præterea cùm iamiam Mineruam .
paritura eſſet,deuoraụit,pimicum :qujaşlucem.non faris çft pru-
dentiam ipfam perpetuo comitem ,&yelutvxorem habere ,nili
priuſquam in campum defcendat, & manus cum hofte conſerat,
,belli ipțius gerendi conſilium , rationemque omnem de nouo
apud fereputet , ac veluţin ſuum pectus , & caput recondat V, t.
quemadmodum poftea Jupiter
de vertice Pallada facros
Edidit armipotentem ,horrendaquebella cieniem .,
Militieque ducem intaltam ,cui clanger & ingens raci
Armorum ftrepitus, clamoſaquepralia cures:
Sic ille bellum quod animo meditatur,vt ſapientibus confilijs
Lufcipere , ita gerere fortiter , ac fauftè feliciterque terminare's
poffit. Huic autem meæ interpretationi,fidem aſſerit.Themi
Aius in oratione de pacead Valencem Imperatorem bisverbis ,
quæ
 LIBER SECVNDVS . 759
quæ ad meum omnino ſenfum prolara videri poflint, quo adlu
dentes veterumauctoresfabularum , Pallada louis è capite progna
tam commentifunt , id reflè ſapienterque intuentes imperatoriam
maiefarem nequearma yine confilijs , neque confliafinearmisdece
re Juſcipere , fed antefacla maturaminftituere deliberationemus
buicque mox executionem fuccedere debere. Quapropter Vlyſlu
apud Homerum & Sophoclem , perpetua comes acqueguber
narrix in rebus omnibus additur Minerua, fiue prudentia , cuius
vt præclarè luculenterque Apuleius in libro de Genio Sócratis
explicat, proprium eſtardua pericula & aduerſa quæque ſupe
rare;vt non immerito Vlyfies defe apud Ouidium in conšētione lib.iz meram ;
pro armis Achillis aduerſus Ajacem lufcepta , hoc folo pruden
tiæ nomine ſe dignum elle qui illi præteratur oſtendat
Quippe;vtinquit,manu fortes,nec funttibi Martefecüdi
Confliis ceſſere meis ,tibi dextera bello
Vtilis ,ingenium est quod egetmoderamine noftro.
Tu vires fine mente geris ,mihi cura futuriest .
Tu pugnare potes , pugnandi tempora mecum
Eligit Atrides, tutantum corpore prodes
Nos animo .
quibus verbis ,quid aliud Vlyſſem fibi voluiſſe putes niſi quod
poftea dixit Εuripides και μονικαν. Έξι παν σρατηλάτε άβολία at
que vittoria est totafira in bona conſultatione : autillud quod Iu
lius Cæſarprimusauctor fundatorque Romani imperij, crebris , comment.
vfurparefermonibus folebat, non minuseffeImperatoris confilio bell.ciuil.
Superare quàm gladio .At vero quia eiuſmodi celebrium virorum
auctoritates imminui ramen vthumanæ à quibuſdam poſſent, en
diuinam profero Eccleſiaftis ſcilicet, cuinon aſſentiri, nefas, re
fragari criam piaculum eſt,hic vero diſertis verbis alierit melio- capite 9.
rē elle Sapientiam forsitudine & rurſus ibidem inquit quod melior
est fapientia , quàm arma bellica . Proindeque Chartaginenſes
tanti ſemper conſilium fecerant , vt quemadmodum tradit Va lib.2 . cap.7
lerius Maximus , duces prauo confiliorem gorentes,etiamfi proſpera
fortuna fubfecutaeffet, cruci tamenfuffigerent,arbitrati quodbene ,
gefferuni Deorum immortalium adiutorio, quod male commiſerant
ipforum culpæ imputandum , nempe quia non modo in homines
fedindeospeccat,qui illuc volens deuenit,vnde abſque deorum
Bbb 4 auxi .
 260 DE STVDIO MILITARI .
auxilio minimè ſe explicare valet : tum etiam quia in rebus ar .
duis , in ijs quæ fummam Reipublicæ continent, in bello ipſo
cuius paruafæpe momenta maximas rerum conuerſiones indu
cunt,non licet bis eundem errorem committere. Sic enim Anni
bal ſi Maharbalis conſilijs auſcultaſſet, & à Cannēli pugna proti.
nus exercitum mænibus vrbis admouiſſet ,actum erat de imperio
Romano;ſi Charthaginenfes tempus arripuiflent,quo magis dare
pacem quàm accipere poterant, fatum quod iplisimminebar
in hoftium ceruices forſan auertiſſent; ſiSamnites clauſum ad
furculas caudinas Romanorum exercitum , aut integrum fofpi
temque dimiſiſſent, autinternecione deleuiſſent,bellú ex eo fuif
fet in multasætates dilatum , fed mens interdum læua , & quo
modo eorum qui fulmine tangidebent mentes hebetantur, ſic .
in fuam perniciem ruiçuras,confilia plerumque deficiunt. Opus
eft igitur in his ea prudencià , qua Milciades obtinuit, vt collegis
omnibus,ſuam in illum , quem libi rei militaris peritia antecellere
non dubitabant, auctoritatem conferentibus , folus bello quod
tunc à Republica gerebatur præeſſet, & gloriofam de Medis vi
ctoriam referrer. Prudentiain vero cum dico tam Baliw ſeu
confilium intelligo, quod à Cicerone ſecundo rhetoricorum de
fivitur , aliquid faciendivel non faciendiverè excogitata ratio ,
quàm habitum ipſius prudētiæ proprium , quæ actiones compo
nit , reſpiciendo particulares ipfarum circumſtantias,qua rum ;
cùm natura aut mutua inter ſe con'enfio , vel diſcrepantia , certo
aſſignari niſi in ipfo negotio non poffint, accidit propterea ve
lib.22.
difficillimum ſit antequam res ipſa fiat,quid facto in ea opus ſit
præuidere;quoniam conflia , vt inquit Liuius, magis res dant bo
minibus , quàm bominesrebus;& bellum præſertim minimè om
nium ex decretis procedit , fed ipfum multa ex fe inuenit,multa
monet , quæ priuſquàm appareant , nemo vnquam arbitratus
fuiſſet ita fieri,aut fuccedere potuiſſe .
2.
Hanc ob rem igitur cùm homines de fingulis rebus ſtatuere
Poflca in fpe:non poſſent, quaſdam ſententias vniuerſales, ſeu pronunciata
ponütur,vul excogitarunt, quæ pofteafacillimum fit vnicuique, in rem præ
omifsis. alijs ſentem ,cùm opus eft accommodare, cuiuſmodi funt hæcin arte
garibus
militari,fidem eſſe feruandam ; foedera fancienda ; famæ feruien
dum ; fugiendam ſecuritatem ; inquirendum in omnia ; callidè
agen
 LIBER SECVNDVS . 761
agendum , nec minus fecretè ; hoftem ſemper præueniendumui
cunctatione aliquoties frangendum , deſperandum nunquam ;
caſtra opportunè metanda , non temerè pugnandum,nec intem
peftiuè ,autloco iniquo, & ordineinepto ; vtendum occaſione ;
victori cedendum ;acriter ſucceſſus vrgendos; conſilia ad rerum
euentus flectenda ; militem non fruftra periculis obijciendunu ;
cohibendum à præda ,incitandumque præmijs, & id genusfimi
lia quorum explicationi non immoror,cùm nobis ipfam præiue
rint præripuerintque ſcriptores politici famà celebres, eruditio .
ne conſpicui, & quod omnes à ſimili conatu impofterum deterre.
re poffit ,numero propemodum infiniti :qui ſuis diſcurſibus,aut
proprio Marte, & libero iudicio editis, aut in hunc vel illum au
& orem concinnatis,nullum reliquorum induftriæ ,in hac materia
pertractanda , locum reliquere. Quare ne vel cua patientià abuti
videar Ludouice Comes ,vel me tibialijsquelectoribus naſutis de
ridendum liftere, fi rurſus in hac communi literatorum meta de.
ſudarem , ab illis prorſus temperabo calamum,& ex magno eiuſ
modi monitorum aceruo,tria tantummodo proponam , quorum
etſi duo priora maiorem in modum Duci neceſſaria ſint, neſcio
tamen quomodo tot præftantium ſcriptorum diligétiam effuge.
rint.Tertium vero quod errore potiuſquàm iudicio in hominum
mentesirrepfiffe certum eſt, proculà militari diſciplina ablegan
dum eſſe,pro virili perſuadere contendam .
Primum igiturmonitum ,ſiue conſilium quod hic exhibeo , il. 3.
lud idem eft, quod Leo Imperator ducibus ſuis ſeruandum præ- Galima inom .
cepit, nempe,vtante res quaſcunqueſuſcipiendas ,maximè vero nibusporosur
bellicas, conſilium cum ijs præſertim haberent, quos continue à peritis.
rerum experientia ,magis ad iftud muneris idoneos fecerat ; ete
nim cùm inconſulta bellorum tractatione omnia ftatim in peius
conuertantur , & maximum felicis militiæ inftrumentum aliud
esſe non poſſit, quàm bonum conſilium ; quis eft obſecro tam ,
lyncæus, vt omnia media , quæ ad ipſum neceſſaria ſunt,per le
folus inuenire poflit quis adeo prudens,vt de præſentibus,ac fu
turis ex ſuo tantuin ſenſu iudicare audeat ? quemadmodum ergo
fapientiflimus ille habendus eſt, cui quod opus ſit,ipſi ſua ſponte
veniat in mentem , ita ex Zenonis inuerſione in ſecundo gradu
confiftit, qui alterius bene inuentis obtemperare non recuſat,
quo
 762 DE STUDIO MILITARI .
quoniam vt dicebat Philippus Cominæus,nullum maiusindicium
bone mentis princeps poteft oftendere, quàm vt adiungat fibi fa
miliariter viros virtute celebres nam omnes ftatim iudicabunt talem
effequalesy funt,quiapudillü verfantur. Vnde Mamertinus Iulia
num ab hac potiflimum laudecommendauit , omnibus,inquit,nu
gisremotis,optimum,& doctiffimumquêque requiris, fiquisprestat
viriucibus bellicis Glaude miliciæin amicis habetur , vliro adfami
liaritate vocatur : & Galliodorusbreuiter ſed acutè dixit ad
ornamentum palatij pertinere apros dignitatibus eligere:imo ve-
ro plerumque contingi" , vt quo aliquis ſapientioreft , eo minus
propriæ opinioni confidat , eamque aliorum ſapientum iudicio
lubentius fubmittat; ita enim Auguſtus', qui in gerenda Republi
ca parem habuitneminem ,præter Senatum ,quem ſexcentis Se
natoribus compleuerat, ſanctius conſilium viginti virorum fe
legit , ac præterea Mecoenatem , & Agrippam fibi familiares ,&
amicos,quibus cum imperijarčana communicare folebat, quale
fuit illud pacatà poftActiacam victoriam Republicà , vtrum im
perio fe abdicaret, liberamqueve antea poteſtatem S.P.Q.R. re
linqueret; & ante illuin Cæſar Quintum Pædium , & Cornelium
Balbum ſibi delegerat ad quosocculcis litteris pleraque de ſuis
rebus pusoudite tee feu arcana referret : hoc autem fi magnæ illæ
mentes ; & cæleſtis particulæ plenius compotesin ijs rebus admi
niftrandis pretirerunt,qux partim ob leges iam antea de illis cõ.
ſtitutas,partim ctiam quodà voluntate ipforum pendebant, mi
nus erant Fortune caſibus obnoxiæ,quanto magis bellorum Du . •
ces idem facere oportet, quorum aétiones omnes adeo in præci
piti ſunt conftitute, vt fi vel paululum à ratione deflectant, pæna
Itatim errorem conſequatur, & etiam fi rectè cum illa conueniat,
euentus tamen non ſemper pro voto reſpondeat.
Enimuero cùm non minus interſit quos in cõfilium admittat ,
Cuiufmodinö quàm quibusillud quod in conſilio deliberarum fuerit exequen
funt virilise,dum demander; nollem hic locum habere quorundam pædá
quia nonvulgo gogorum ſententiam, quibus nihil in ore frequentius eft, cum
perfuafumet de literatorum dignitate, & præſtantia ad rauim vſque declamāt,
quàm maximos orbis imperatores,hominum eruditorum , quos
in comitatu ſecum habebant,confilijs adiatos , eas res ſumma cũ
orbis admiratione peregiſſe , quarum nuſquam erit apud pofte
ros
 LIBER SECVNDVS 763
ros obliuio , quod equidem vt veterum exemplis confirment,
Ninum in primis cum præceptore ſuo Zoroaſtrecomponunt; Ar
bacem cum Beleſio philofopho Chaldæo ; Cyrum , & Cambyſem
cum Magis;Alexandrum cum Ariftotele, Anaxarcho, Calisthene:
Dionyſium cum Platone; Periclem cum Anaxagora; Scipionem
maioremcum Ennio, de quo illud eriam Claudianicircumferunt
Herebat doctus lateri castrisque ſolebat:
Onnibus in medias. Ennius ire tubas .
Minorem cum Polybio , & Panatia : Paulum .Aemilium cum Mer
throdoro:Lucullum cum AntanioAſcalonita;Pompeium cum Theo
pbane ; Auguftum cum Ario.Platonico, Nicolao Peripatetico , &
Athenodoro Stoico ;, Traianum. cum Plutarcho , & quis recen
tiores alios enumerettam principes,quàm philofophos,quos ipſi
quotidie referunt cõſilia de rebusgrauiflimis ſimulinnuiſſe & ſo.
cifeciffe vulgari Grecord dicterio σοφοί τύραννοι τωνσοφρίνσωεσία
princeps fapiens. Sapientum commercio: Atverovna, fateor, hæc
reș eſt quam mecum fæpefolicus fum :mirari, quomodo tam con
fidenter istud aſſerere audeant, cùm præter Polybium quem die
uino vtad res omnes fic etiam ad bellicasingenio fuiſſe,fatendum
eft, cæteri,quos tanca ambitione proferunt,hominesfuerint eru
dici,aut quod verius dixerim ignauà opera philoſophà ſentcntià,
quos Duces illi partim in præceptores habuerunt , partim vt no
tos,& familiares,cùmd.curis.vacui eſſent,ad colloquia feftiua ad : Hosat fatyr.
miſerunt, eo modo quo Mecoenas Horatium . 6.lib 200
Quem tollere rbeda
Vellet iter faciens , & cui concredere nugas
Hocgenus, bora quota est,Tbrax ef Gallina Syro par;
Matutinaparumcautos iam frigoramordent,
Ei querimoſabene.deponuntur in aure ..
partim denique ſportulà donarunt ad ſplēdoris,& magnificentiæ
opinionem , quam.tot congiarijs,donatiuis, funeribus, ludis, pu:
blicis operibus, horris , ſepulchris ,alijſque ſumptibus.ſibi com
parare (tudebant. Profecto ſi antiqui illi literati rantà fapientià
fuerunt etiam in rebus bellicis , mirandum eft certè ,quo noftro .
rum abijt ſolertia', quivix ad ciuiles & domeſticasſufficiunt: mi
randum eriam cur noftri principes qui ſe beatos pucant, cùm
antiquiorum.imitatione quicquam faciunt,politici, ſanctioriſque
fui,
 764 DE STUDIO MILITARI.
ſui conſilij valuas literatis hominibus non recludunt ? Cur Caro
lus Quintus non plus habuit fidei in bellorum ſuorum admini.
ftratione Auguſtino Nipho , quàm Antonio Leuę ; atque vt ad
antiquamereferam , cur Auguſtus non prius cum Horatio , &
tribus illis philoſophis de ponendo diademate,quàm cum Agrip
pa, & Mecoenate tractauit :fed difficile eft proprijs affectibus etiã
cum difpēdio veritatis non inferuire, & nocũ eſt illud en qui amant
fibi fomnia fingunt.Ego vero, qui non adeo me in vilium , & pro
letariorum hominum mores indui,vt veritati quod ſuum eft, non
libenter concedam ,Vlyffes potius laudabo , Neſtoras, Palame
des, Cyneas , Parmeniones,Perdiccas, & horum ſimiles non li
brorum lectione , fed rerum geſtarum vſu peritos, & acerrimi
ingenij viros,quibuscum Duces de bellorūſumma, fivelinthęc
fibiex animiſententia cedere , ſermones quotidie conferant. nec
enim conſiliorum caput tam in acumine verborum eft,aut ratio
num,& fententiarumcopia, qua ſe potiſsimum iactant, & efferüt,'.
homines illieruditi ,quam in certa quadam iudicijnorma, que in
rerum comprehenſione,& ordinatione maximè elucet, & quam
vt quiſque accuratiſſimè ,& celerrimè rebus tractandis adhiber,
itamerito prudētiffimus, & verſatiſfimus in fua arte habēdus eft
Porro illud etiam Imperator aduertere debet,ne ad ea eligada
Etquecöfiia quę dubitationenr afferunt , homines peritos tantum adhibeat,
fequida funt,eorüque iudicio permulta fibi,aut ftatuēda aut mutāda intelligat,
ſedoportet pręterea ipſum ita de ſingulorūconfilijs iudicare , vt
melioribus ſe accomodet , & ijs præſertim qux ſuis nixa funda .
mentis, quantum fieri poteft contra omnes cafusſunt præmuni
ta . Vasta enim quæ res quaſi immenfas comple & untur ,& ad
quas nec opes nec vita vnius hominis ſufficiant, iure optimus il .
le conſiliarius Cyneas coram Pyrrho damnauit . Turbida & pan.
ci ac quieti aduerfsvir multum ex iudicij laude, & publicorum
munerum dignitate quàm fumma cum integritate fuftinuit cõe
mendatus Leonardus Aretinus, his verbis proſcripſit, quæ ve
inprçfar egregia omni
.hifto ferenda & à paucis,tiquod viderima
ria Gręc . duxi no
. Animaduer nonnunqua m nimaduer
,oAngele sefa,huc trár
admirari fo
lere , meam vt ita dixerim , cunflationem, ac tarditatem quotiesaut
de fufcipiendo
conſultatur, aut de ijsrebus , quas bellum fit faciliter
fecuturum . Ego autem fiquideft in metale, illud volo ſcias-nons
1
tam
 LIBER SECVNDVS. 765
tam ex natura mihi prouenire , quam ex eo quia multa legife mihi
videor,per quarum rerum memoriam atque exempla,concertationes
omnes atque pericula reformido . Nulla enim fuit unquam ciuitas,
neque tam aucia opibus ,meque tam florens,que non ex paruis inter
dum erratis in maxima inciderit pericula ſtatusfui;nonnullæ etiam
ex hoc ipſo in extremamruinam deuenerunt. Quareficunctatores
du tardi, fi denique timidi ac diffidentes in huiuſmodirebus,auttibi;
aut cæteris viſi jumus,eam ſcias caufamfuiffe ,quod exempla me
reuocanı du deterrent ab omni protinusdimicatione . Equidem ciui.
Laci beata atque feliciquierem maximè complectendam computo:
& quo melius fiat,co minus fortunam experiendam , que mutabili
tate gaudere dicitur : præclara hercle, & digna ſuo auctore , viro
fane optimo & prudentiſsimo fententia .Audacia quoque & velut
in tranſcurſu rapta non autem expenſa conſilia , tumultuaria ple
rumque funt , & à leuitate , metu , temeritare , quare periculi in
ſe multum habent , & in turpem exitum deſinunt,quamuis pri
mo aípectu maximè ſuis auctoribus vtilia fore videantur; nempe
tale fuit illud vt Chriſtophorus Forſtnerus optimè ad Corneliū lib.4.angal .
Tacitum notauit , quo de capite magni Pompei Aegyptius ille
pronūciauit mortuü non mordere;tale & aliud quo Thais Alexan .
dro perſuaſit vt Regiæ totius orientis , vnde tot gentes iura pete .
bant,patriæ tot Regum , vnico quondam Græciæ terrori faces
ſubderet ; tali denique Moſca quidam Lambertus fa & tionem il
lam terram ,& horribilem Guelphorum ac Gibellinorum con
citauit ,non minus in ſuæ vrbis ,quàm totius orbis perniciem ,cùm
vulgari illo dicterio coſa fatta capoba , quo rem perpetratam ca
put habere ltali ſignificāt, Buondelmontium ob acceptam iniu
riam necandum fualiſſet . Callida & acuta propter exactiſsimam
diuerfarum rerum conſenſionem quam requirunt , haud raro ,
exitu fruſtrantur aut infelicem illum habent , & planè inftar
horologij ſunt,quod quanto ſubtilioribus rotis & funiculis agi
tur in deſtinatos horarum curſus, tanto facilius aut corrum
pitur aur aberrar . Tørda & lenta magnis conatibus ,aurpro de
fenfione ſuſceptis conueniunt, exemplo Fabij Maximi quicun
clădo restituit rem , & Periclis qui terram Attricam 'deuaftantibus
Lacedæmonijs, vrbe clauſa &ſufficienti præſidio munita ſe con
tinuit.Prompia denique,& accelerata vtilia ſunt aliorum regna &
prouin
 766 DE STVDIO MILITARI ,
prouincias inuadentibus , tum etiam cum res in præcipiti con
Gftunt, quia cunc nihil æque noceț ac conſiliorum mora, Regū
vero fere bancnaturameffe dicebatLiuius,ut ſpecioſa magis, quã
Solida confilia fequantur. Ex omnibus autem maximè proban
da funt quæ ab egregijs hominibus per çardiores veræ & reco
ctæ fapientiæ motus,ac fenfuum pondere grauioresproferyntur;
ſicut ex aduerſo parụm illis fidendum , quæ extemporanea in.
genij promptitudo, plerumque veræ prudentiæ & magnis nego :
cijs fuffecturæexpers,ſuggerit; omnis enim illorum visinlingua,
omnis flos in verbis, cùm mens interim nihil ſolidi habeat, aut
præ feftinatione non poſsit lovga illà fed tuta ratiocinatione,pe
XIV. netrare in intima & quaſi vifcera negotiorum .
1. Secundum Porro vt primum iftud monitum deconſilijs fuit , ſic alterum
monitä verſa quod proximè ſubijciode legibuseſſe debet,non ijs quidem quæ
tur circalogos delicta aut priuilegia militum reſpiciunt, quales ſunt quæ exiure
Theprima in ciuili,varijfque principumconftitutionibus, quotidie aurà fum
parēdum siego
neceſsita mo latrunculatore , aut ab alijs militarium controverſiarum iu
dicibus in caftris diſcutiunțur; etenim magis vniuerfales ſunt illæ
quas in præſentia explicare meditor , nec auctoritatem ſuam ,
reperunt ab vno aut altero principe , ſed communi hominun
conſenſu firmatam illam obtinent, cui ſe piſi dux inter bellorum
occaſiones & momenta accomodet, is profecto nec fatis animo
valere , nec præclarè ſuo munere defungi, haud iniurià cenſeri
poffit . Primaergo iftarum legum eft,vt quoties neceſsitas vrget
non aliud eius effugium quæratur,quàm facere quodipſa iubet :
namque veillud Euripidis in me transferam ,illud eltfapientum ,
dictum haud meum , nihil neceſsitate dira fortius,proptereaque
Ode 2 - .lib.3. dicitur ab Horatio clauos adamantinos figere ; & Palladius in li
bris de agricultura , negar illa ferias vllashabere,Grammaticorū
etymoconuenienter quineceffum ab eo deducunc quod non fit in
co ceffandum ;adeoque ipſa in leges omnes imperium obtinet , vt
quoties ſuam profert reliquæ protinus conţiçeſcant, ne fruftra
obnitendo præualidis & ingraueſcentibus malis ,non tam mede
lam afferant, quàm incrementum . Sic enim Romæ cùm à Vol .
ſcis Romani ſibi metuerent,Senatores omnes quicupque per va ,
letudinem poterant, munus vigiliarum per fe ipfosobijffe,refers
lib.3. tur à T. Livio; zlóorg din Arxían o metugas drumi ) xíuduvos ve
inquit
 LIBER SECVNDVS . 769
inquit Heliodorus ; & Appianus refert quotieſcunque periculi libro 9.
imminenris occaſione, Senatui viſum eſſet tumultum decerni, lib.2.bellici
uilis .
nullam tunc vacationum rationem habitam , nec in delectu habē
do cuiufquam excuſationem admiſſam fuiſſe , vnde tunc cellabat
Flaminum ,& Sacerdotum immunitas, vt notar Plutarchus in Ca
millo ; nơn ſecus ac Annibale Romanos vrgente Coloni Maritimi
qui ſacroſanctam vacationem habere dicebantur , nihilominus
tamen dare milites coacti ſunt; & in ſumma quoties Romæ núcia
tum Heluetios,aut Gallos in armis effe ; toties ibidem ex formula
pronunciatū fuit vacationes ne valerene, vt pluribus in locis apud
Liuium, & Tacitum videre eft . Quinimo Achenis cum bellime
tusinftaret,ceſſabant priuilegia conceffa familiæ Ariſtogitonis , &
Harmodij,licer maxima in veneratione apud omnes eſſent; & Sci
pio Africanus quãdo planè opus fuit vt ad neceſſariú Reipublice
vsú pecunia ex ærario promeretur,necillā ſumere auderēt Quæ
ftores,quod ſe lege prohiberi affirmarent,claues ipfe popoſcit, &
ærario recluſo legēneceſſitari ſeruire coegit, nimirum re & è intel
ligebat vir prudentiffimus,legum ſanctiones vt remedia ,quæ cor
poribus adhibentur, leuiter inflecti debere, aut interdum etiam ,
planè tolli , fi id exigat ſuprema rerum omnium norma, & quæ
Tola in caufa fuit vt legesipfæ conderenturneceffitas . Hoc autem
quin turdac honeftè fieri pofsit, nemini dubium effe poteft, qui
vel minimum mentem aduerterit in eas Philoſophorum præce
priones, quibusoſtendunt omnem actionum bonitatem , autma
litian moralem , ab animoæftimandam eſſe, qui vbi rectus eft &
optimæ rationi conſentaneus,effectum prauum , aut inhoneftum
producere non poteſt; vnde intereſt plurimum ,vt ait D. Augufti
nus libro contra mendacium , quà causà,quo fine,qua intentione
aliquid fiat, quoniam ex D.Ambroſio affectus eft, qui nomen ,
operi imponit ; & hac de cauſa inter w LexTórssnon damnantur
nautæ , quoties igne in puluerem tormentarium coniecto,ſe ipſos
ſimul cum hoftibus occidunt , modopublica auctoritate muniti
iftud faciant, nullaque appareat ſpes victoriæ , & patriæ cuimili
tant bonum potiusfpectent, quod in hoftium clade , & interne .
cione conſiſtit, quàm malum quod in eorundem poteftatem
venientibus perferendum foret. Et ex aduerſo quæ ſceleris in ſe
aur improbitatis aliquid habent, ne extrema quidem vi , aut ne
ceffitate
 768 DE STVDIO MILITARI .
ceſſitate coatis facienda funt, vt moriendum porius ſit , quam ,
aliquid quod cum virtute,aut officio viri boni pugnet committe
re. Etvero , vt nulla alia ratio eſſer huius neceſitatis à malitia ,
vindicandæ , quàm per exempla quæ tum ex facris, cùm ex pro
fanis auctoribus in eius confirmationem afferri poſſunt, ipfa ,
certè tam illuſtria ſunt, vt per ſe ſola iftud abunde , ſufficienter
que præftare poflint;quis enim neſcit damnatos ab omnibus fuiſ
fe Hebræos quod indictæà diuino legislatore quietis intempeſtiua
obferuatione, perierint; contra vero laudatosDauidem , & Eze
chiam, quòd hic ad profanos hoftes auertendos , pacemque ab
ijs redimendam ſacris culţibusdeuotas opes,pretiofamque ſupel
4. Regum lectilem conuerterit , indixit itaqueRex Affyriorum Ezechia Regi
cap . 18.
lude trecenia halensa argenti, & triginta talenta auri . Dedirque
Ezechias omne argentum quod repertum fuerat in domo Domini, &
in thejauris Regis. In tempore illo confregit Ezechias vuluas templi
Domini , & laminas auriquas ipſe affixerat, & dedit eas Regi ása
ſyriorum ;ille veropanespropofitionis quiſublatifuerant à facie Domi
1. Regum mi, quibus veſci nonniſi myſtis licuit ,cùm extrema fame preine
cap. 21 .
retur, nec laicos panesad manum haberet , comederit . Sed quid
etiam in hac aut ſimili rerum inclinatione non fecerunt Roma
Valer. Max
ni? poft Çanrenfem pugnam , non modo ſeruos, atque prætexta
lib. 7. cap. 6. tos puerosad arma vocarunt, ſed Imperante M. Iunio , qui tunc
temporis Dictatoris munere fungebaturfpolia bostium affixa tem
plis,inftrumenta militiæ future conuulfafunt; & in bello Mithrida
in Mithrida-tico quod Cornelio Syllæ obuenerat,cùm ob pecuniarum inopia
rico .
nihil eiconferre poffent, ex decreto ftatuere , quemadmodum
refert Appianus, vt quæcumque Numa Pompilius ad Deorum ,
facra olim contuliffet,ea venui exponerentur , quod rurſum fa
ctum eft C. Mario, & Cn. Carbone Conſulibus bello ciuili cum
Lucio Sylla diffidentibus, & noftris eriam temporibus Danorum
Rex Chriftianus Tertius cùm in extrema pene rerum ſuarum .
conclamatione,materia illi deeffet,ex qua craſſiores machinæ cõ.
flarentur, æreas campanas in iftud opus conuertit,appenſo prius
metallo,quod poftea duplo pondere, & in elegantiorem formam
lib . 2. de of. efficto reitituit, nec propterea à quoquam damnatus fuit, quia
ficījs . vt inquit D. Ambroſius melius eſt feruare animas viuentiū, quàm
metallorum . Nempe hæ ſunt neceffitatis leges , quibus duces like
pius
 LIBER SECVNDVS : 1 769

pius quàm vellent obtemperare coacti, deupta facris ritibus ca

pita,bellorum tumultibusimplicant; exulibus,ac omni ſcelerum
nequitià contaminatis,veniam indulgent ; ſubditos nouis quoti
die ve&tigalibusflagellant ; & multa id genus committunt, que vt
rectè monet Valerius Maximus fiper ſe afpicianturaliquidruboris
habeant , fin autem admotis neceffitatis viribusponderentur f, æuitie
temporis conuenientiapræſidia videantur.. 2
Vtautem neceſſitas primæ huiclegimilitari occaſionem de Iuribelli fer
dit , ita ius belli fecundam intulit , quæ in eo pomffimum verſa. niendum, iga
tur,vt quid quantumque in bello aduerſus hoftes liceat & quibus quodnam !.
modis,explicet;qua de re quoniam libri ferme infiniti à iuriſcon- inuilles age.
fultis editi circumferuntur,non hic Penelopes telam retexam ,ſed nerasin how
breui eorum enumeratione quæ boltibus in hostes licent, materiain guendo .
hanc nullo ferme ambitu circumfcriptam , ad certa capita reuo
cabo ; ſi prius tamen monuerim , quod vox ipſa licere,non hic fue 9

mi debet pro eo quod ex omni parte pium ,iuftumqueeft,eriamſi

forte aliud quid fieri laudabilius poſiit, quomodo licermatrimo:
nium contrahere, & ad fecundas nupcias conuolare , etiamſilau
dabilior fit ex piopropoſito celebs caftitas,aurvita,quemadmo
dum loquitur Iabolenus fine duitate peracta,nam ,vrcenfet D. Au
guftinus, vtrumque quidem pariter licitumeft,per iuſtitiam , quæ co- Ad Pollen
ram Domino eft, & ideo nihilhorumprobibet Dominus, fed non vtrī- tíum lib.i.
queexpedit. Alio igiturmodo licere aliquid dicitur, non quod cap.is.
lalua pietate, & officiorum regulis fieri poteſt,ſed quod apud ho
mines poenæ non fubiacet, quo ſenſu dicebat Tullius ad iudices
in cauſa Rabirij Pofthumi, quid deceat vos , non quantum liceat vo
bis Spectare debetis , foenim quod liceatquæritis;poreſtis tollere èCi
uitate quem vultis : & eadem de cauſa apud populos multosfcor
tari,apud Lacedæmonios etiam & Aegypriosfurari licebat: atqı
hac ſignificatione concludit virmagnus, vſurpari debere vocem
licere,in quæſtione quid hofti in hoftem liceat, multa enim in illũ lib. 3. de iure
licent quæ ex iure belli nullis poenis fubiacent, licet pietati , ac cisbelli,& pa
cap. 4.
humanitati penitus aduerſa. vnde hoc iure fretus Scipio Cartha ,
ginenſibus audacter reſpondebat , fi quid humanitatis à fe expe
rirenturid debere ipſis mirum , & præter conſuetum videri,quo
piam ita fe habent iura belli , vt per ipfa fæuire omnibus modis in
hoſtes liceat,eorumque caftra,portus, ciuitates, villas,naues, fru
Сcc ctus
 770 DESTVDIO MILITARI.
Ctus, fata ferro flammis populationibus deuaftare , aliaque his fi
milia facere quibus ve vires propriæ confirmari,fic aduerfariorū.
peſfundarimaximèpoffint;& huic quidem fententiæ fidem aſſen
Liuiuslib.26 rit Marcellus , cùm apud Syracufanos quos eiuſmodi calamiati.
bus peffimèmultaueratitaſe tuetur,vt etiam dicat,non tam quid
ip'efeceritin diſquiſitionem venire, quem quicquid in hoftibus fe
citiura bella defändunt,quàmquid Syracufani patidebuerint . adeo
enim acerbæ fempervictorumin victos leges fuerunt,vtetiam in
triumphis pedibus ipforum ſubijcerentur , quo tam nihil vilius
nihil humilius , nihil ad extremam miſeriæ ſignificationēapcius
excogitarivnquampotuit. Hoc vero tanquam ex antiquo ,& fo
femni riruvſurpatum apud antiquosfüiffe, nonvnius modo , aut
alteriusauctoris teſtimonio patet ,fed omnium veluti firma con
fenſione , morem hunc ita femper obtinuiffe conftat , fic enim
4. triftium. Quidius ab eruditiffimo Thoma Denpffero laudatus :
pręfat ines
Coripp) Et ducis inuicli fub pede molta fedet:
fic Claudianusde quarto conſulatu Honorij
Colla triumphatiproculcet Honorius Iftri
Sic Prudentius libro primo in Symmachumr.
Colla Tyrannorum mediacalcemus in Vrbe:.
atque ita in equeitribus quoque ftatuis domitæ gentes: equorum
fubiectæ pedibus videbantur , vnde Statius inequo maximo Do
1. Syluar.fy! mitiani .
I ua I.
vacud proceſpiteterra
Aenea capriui crinem tegit vngula Rheni.
Nimirumficut legenaturali vimvi repellere licer, & eum qui al.
terius vitæ inſidias ftruit ,retortis in eŭ li poteft dolis interficere ,
ita dubium non eft quiniuregentium, quo maximè in bellis vti
mur , vnicuique conceſfunr ſit,hoftes laceffentes'occidere,viđof
quein vinculis habere , ac bonis omnibus exutos dimittere: cu
ius rei quanquam communis hæc, & valde conueniens ratio af
lege talionis; qua poenaviđi
ferri pollit , quod ex eadem mulitandoselle
victores cenſebant , victoribusin victusanimaduertere li
ceat ; aliam tamen mihi perſuadeo afferri poſſe, quæ non minus
ipfe probabilitatis habet,neque etiam finoftræ nobisiniuriæ exē .
plo Chrifti magno anino ferēdęsūt;protinus eæ quæ Républica
violant,damnaque communiomnium falutiillata,itidem negli
genda
 LIBER SECVNDVS . 771
genda ſunt;intereftenim publicæ regnorum tranquillitatis, quã
Deus in primisfaluam elecupit,ve nemo impunè ipſam violare
audeat: quo fit ve vindilta quæ pædas ab illis repoſcit, qui pacē
gentium , aut quietem interturbant , parseſſe & quidem magna
iuſtitiæ cenſeatur; Magiftratibusque & belli Ducibus ac quicũ
que publicæ rerum adminiftrationi præficiuntur, tam diuino,
quàm humanojure conceffum fit, iniurias in fe illatas ritè vindi
care,non iræ priuatx,odioueindulgentibus, fed cum dignitas , vt
inquit Gellius ex Tauro Philofopho au& oritasque eiusinquem
eft peccatum ,fuenda est, ne prætermiffa animaduerfo contemptums
cius pariat, & bonoremleuel . :
Cæterum vrà minoribus damnis quæ ſibi mutuò hoftes in fe Ac cria 3
m in
runtad grauiora fenfim deueniam ,certè bonorum ſpaliatio,ſeu de specie circa
prædatio, vt omnium prima, fic & leuiffima cenferidebet,quan- depredationě
doquidem resin illa integræ manent, nec v runtur,vaftanturque faculiarum
vtin populatione , ſed Dominos tantum mutant , & in fortioris
poteftatem concedunt,ex iure belli , quod explicansCicero non 3.officior.
effe contra naturamſpoliare eum quem honeftumeftnecare, dixit; ac
propterea idem contra Rullum ſcribit Mytilenas populi Roma
ni factas belli lege,aciure victoris,nempe quia Plato intergenera
quaff naturaliaacquifirionis ftaruitπολεμικω πάντα τον νικωμδύων
égati ter vsrántergigurate ; bona que victus babuit omnia victo- v. de inſtituc.
ris fieri ; quemadmodum eius æqualis Atticus Xenophon di- Cyri.
xit quodlex eft fempiternainterbominescaptahostium urbe, eorü
demres atque pecunias victori cedere:quain re conuenit cum illis
Clemens Alexandrinus, & eius in facris etiain codicibus toties v.frómar.
occurrunt exempla,vt dubitarenemo debeat,quiniure fieri pof Deuteron .
ſit,maximè cum Deus inlege ſua,huncin modum ,de Ciuitate 20.14.
poft pacem repudiatam expugnata ,præcipiat, omnia eiusfpolia
diripiestibi, & fruerispredà hoftium quam tibi Deus dederit. Qua
obrem ve eleganti quadam intinuatione idem oftend ret Virgi
lius , Græcos fingit, Troià expugnarà , prædam quantamcunque
potuerant ex incenla Vrbeconualaſſe, ſic enim ille Aeneide le
cunda ,
Et iamporticibus vacuis Iunonis aflo
Cuſtodes leEli Phænix , & dirus Vlyſes
Predam afferuabani,tunc undique troiagaza
Ccc 2 In
 77 % DE STVD IO MILITARI.
Incenfistrepta adytis,menſaquedeorum ,
Crateresque auro folidi,captiuaque veftis
Congeritur. Pueri, &pauidalongo ordine matrès
Stantcircumi
ac ne illud modo verum fuiſſe putes de priuatorum locis , non
autem de Regnis quæ toties à P : R. in Prouinciæ formam ;
libro 301 redacta ſunt, facit omnino T. Liuius , apud quem Scipio ex hoc
gentium iure cum Mafiniffa tractatSyphax Populi Romani aufpi-,
cy's victus , captusque elt , ilaque ipfe coniux , regnum , ager , op
pida,homines, quiincolunt, quicquiddenique Syphacis fuit, preda
Populi Romaniest ; ac proindenon audiendosmoneo tam Luca 1

num , quàm Senecam huius patronum ,ceu iniquosiuris belli

Cenfores '; cùm alter Alexandrum Magnum orbis predonem , al
ter verotatronem appellat , nec cum Hercule vlla ratione con
ferendum dicit, quippe qui nihil fibi vicerit , fed orbem terra .
rum tranfierit non concupiſcendo, fed vincendo.
4 Deprædationipopulatiofuccedit,fi non tempore , faltem fæui
Popularionë , tiæ modo , qui ſecum ignes, & ferrum habet, ſic enim apud Li
e vaftatio-
nem Almn
uium legimuseſſe quadam belli iura quæ vt facere ita pali fit fas :
dem . fata exuri , dirui recta , prædas hominum , pecorumque agi : &
libro 31 . Polybius eodem fermemodo iure belli compræhendi aſſerit, vt
lib.s.Hift,
munitiones hoftium ,portus, vrbes , viri, naụes,fru tus, & fi qua
funt fimilia , aut eripiantur aut corrumpantur, quemadmodum
à Polynice factum eft, quem proprios agros populantem ſic in
crepat locaftain Thebaidibus Seneca
Petendopatriamperdis : ut fiattua
Vis effe nullam , quin tue caufa nocet
Ipſumboc , quod armis verris infeftis folum .
Segetefque adustas sternis, & totos fugam
Edis per agros; nemofic vastat fua :
Quecorripi igne , qua metigladio iubes
Alienæ credis.
Porro huius populationis duplex cauſa aſsignariſolet , quarum
primam vir & dux bonus Braſidas in animo habuit , cum Acan
thios in fide retinere non poffer, illorum enim agros deuaftare
ac populari agreſſus eft,quo tandem illos proprijs damnis edo..
ctos ac fapientiores factos , ad obſequium compelleret : alteram
vero
 LIBER SECVNDVS . 773
verofuggerit Onoſander ,nimirum ve hofti dematur illud vndc c.6. Strateg
fe fuftentare , & viresacciſas reficere poſfit beſtium inquit ille
poffeffiones funditus perdere ,amburere ,cedere,depopulariproderie
daminoſa onim clades du opum fructuumqueperunia, belligerandi
viresillisadimet , quas abundantia fouebat , acfuppeditabat . Hac
autem de caufa tantum abeft vt bellum alienis facultatibus.par.
cat , quod ne proprias quidem conferuare.debet , fi vel inmini
mum commodumhofti cedere poffint,uotumeftenimillud Ve.
gerij ad obſeſſos præceptum pabulaequis precipuecongerenda , dan cap.7.lib 4.
que apporsari nequiuerinresterende. Sed ne mireris villas, hor
rea, legeres; & quicquid auferritempore belliexagris nonpoflit
Aammis conſumi; nam& oppida quoque ipfa cùm teneri non
polle videbantur fæpeincenfafuerunt; tumabhoftibus ipfis, vt
de Corbulonenarrat Tacitus:quod.Artaxatis igneimmilit quin Annal.lib.13
teneri finevalido præfidioob magnitudinem mænium , nec id viricam
erat.quodformandopræfidiocapeffendo bello diuideretur,velf in
Legradincuftoditarelinqueretur nulla in eo utilizas aut gloria quod
captaefent; Tum ab oppidanis in hoftem perpropria ſuadamna
fæuientibus,veCæſar deNouioduno ciuitateHæduorum his ver
bis teftatur , oppidum quodabſe tenerinonpoffeiudicabant yneeffec 7. belli Galr.
vfui Romanis., insenderunt, frumenti quod fubitopotuerunt naui
bus auexerunt , reliquum flumine atque incendiocorruperunt : & ea
dem de caufa Bituriges vtidem alibi refert, vno die amplius vi
gimi vrbes fuas incenderunt, hac Vercingetorigis orationew
permoti , quod fihæc grauia aut acerba videantur, multo illa .
grauius æftimaridebentliberos;coniuges inſeruitutem abftrahi,
ipfos interfici, que tamen omnia neceſlum eſfer vićtis accide
re.Scilicet populatione illa, & folitudineingenti peragros indum
eta,hoftes pabulationem facere prohibentur & prædas agere ,
quæ duo belloipfi continuam mareriam , & perpetuum velut ali
mentum ſubminiſtrant , efficiuntque ve in multos annos protra
hatur , iuxta pronunciatum illud vulgare, quo bellum jbi ipfi
expenfas facere dicitur; vt equidem dubium non eft , quin per
trecentos annos , quibusRomanusmiles nullum ex publicoſti
pendium accepit ,iftud illi perfuaſum foret & re ipfa comper
tum ; quemadmodum etiam Annibali qui tandiu in Italia &
tam procul à Carthagine exercitum continuit ; vnde non iniu
Ссс 3 rià
 774 DE STVDIO MILITARI.
rià M. Cato ,redemptoribusveritis frumentuin ſolitis partitioni
buscogere in futuros vſus , illud potius ex alienis agris, & hoftiū
expenfis procurandum dixit . Verum præter eiuſmodi cauſas
populatioitis ſine iniuria faciendæ , fuperefttertia , quæ non mi
nus & ipfa legitimaeft , cum ſcilicet pænæ loco& iuftæ vltionis
causà obfactum aliquod iniquum irrogatur, quo modo accipié
cap.15 . dum eft ftratagemaexcogitatum à Samſone vtPhiliftinorum fe
getescombureret,expreffum in libro iudicumac demum etiam
à Prudentio in his verſibus.
Tercentum vulpes Samſon capit , ignibus armat,
Pone facescaudiscircumligat , in fata mittit.
34. cap . Etillud quod præcipit Deus varijs deuteronomij ac exodilo
cap.7 . cis caue ne! unquam cum habitatoribus terræ illius iungas amici
sias,quæ funttibi in ruinam , sed aras eorum deßrue, confringe fta
suas luceſ que fuccide..
5.
Capriuitand
At vero Fortunarum hæc damna ſunt,quibuslongè grauiora
perfonarum perſonis inferuntur ex feruitute , & morte ipfa,quanquam ve vita
quæ fundamentum eft omnium bonorum temporalium , pluris
quam libertasfacienda eft , ſic.captiuicas qua homo alteri man
1. par.12. cipatur leuior ſicinternecione. Vnde Deus pro beneficio impu
-tat, quod non perdat homines , ſed in feruitutem tradac , & alibi
Ierem..c.as.
fuadet per Prophetam Hebræis , vt fefe Chaldæis in feruitutem
dedāt,ne fame ac peitemoriantur: eft autem ſeruitus conftitutio
iuris gentiùm , quaquisdomino alienocontra naturam ſubijcie
batur,„ ſiue id fierer iure ciuili,cum ſcilicet liber homo maior vi
ginti annis,ad pretium participandum fefe venūdari patiebatur ,
fiue iure gentium , de quo dicebat Caius iuriſconſultus libro fe
cundo rerum quoridianarum item quæ ex hoftibus capiuntur iure
gensium ftatim capientium fiunt , adeo quidem ut liberibomines
in ſeruitutena deducantur; illudque quàm vſicarum & communi
lib.z. hift. vſu receptum fuerit ,patet ex Polybij fequentibus verbis , quid
patiendum his eft vtiuſta iudicia pendeant:dicetforte aliquisvendi
dos cum liberis & vxoribus, quando armis vifti funt: Athæcin belli
legeetiam illis ferendafuntgui nihil impy .commiferunt vnde cùm
hoſtes qui traditis armis deditionëm facerent, fub iugum mitre
rentur , cæteri , qui nulla deditione facta in victorum poteftatem
concedebant , aut alia pæna afficiebantur, aut quæ frequentiſ
ſima
 LIBER SECVNDVS : 775
fima fuit fub.corona venibant, ex ritu antiquo , cuius occaſione
dicebat Catoin libro quem compoſuit de re militari, vi populus
ſua opera potius ob rem bene geftum coronatusfupplicatum eat,quàm
re male geſta coronatus veniat , folebantenim antiquitus manci.
pia iure bellicapta ,coronisiuduta venire , vt præclare explicant lib.7. cap . 4.
Keſtus, & Agellius in no &tibus Atticis;nec homines modo led ci
uitares etiam in feruitutem redigebantur,cùm adēptis aut immu
tatis legibus , eas omnino Populus Romanus , ſuis magiftratibus
qui quotannis abvrbe mittebantur parere voluit , & tributa quæ
dam ac vectigalia foluere, quo nominefipendiariæ appellabātur: 6.
non ſecusac aliæ immunes quibus nullum onus erat impofitum . Ac necem bo .
lam vero quia vr inquit Seneca in Troadibus . flium tum in
Quodcumque libuit facere victori licet.. prelioquos ibi
mirum ni poftereptas opes, vaftatos agros ; populatas vrbes, & morimos occi
incenſas , ipfoſque incolas in ſeru tutem adactos, ijſdem quo- laus fuit pe
quemortem afferre licuiſſet,maximè cùm tunc nullum fit insede gentes
nes diversas
,
nefas ,.vc inquit Virgilius, & quod addic Statius 12. Thabaid .
Non querimur caſos , bec belli iura vireſque
Armorum .
Vnde more Græcorum antiquo cùm cæde aliqua polluti nec la-;
uarez vec potum ſumere, multoque minus ſacra facere-cum alijs :
pollent, non tamen ea lege tencbantur qui hoftem in bello occi-, libi26.
diffent, quia hocomne quicquid in hoftibus fit ius belli defendit lib.37.
vtinquit Marcellus apud T. Liuium , à quo eriam Alorcus ſic ad
Saguntinos toquensintroducitur. Sed hæc patienda cenfeo porius, lib.1.decad .3.
quàm trucidaricorpora vestra , rapi trabique ante ora veftra coniu . Coment.l.gi
ges ac liberos belli iure finatis ; proptereaque Cæſar Hæduis ſigni,
ficat ,fuobeneficio conferuatos quos iure belliinterficere potuiffet: &
quoties ea lego que Petrus Caballus magni nominis I.C. in hanc artic.793 &
rem habet , non poſſum toties non deteſtari hominum furorem 439
& inſaniam ,qui vt bello ſuas leges feruent,nihil interſe fanctumy
nihil tutum eſſe, ac inuiolabile permittunt . Hoc igitur modo
homini occidiffe hominem gloriofum eft , & facis caufæ videtur,
eſle, vt tam ſacrum animal interficiatur,fi victoris nomen acqui
ratur : modeſtè vero feciſſe apud Ennium Scipio Africanus cen
ſendus eft, cum inquit , fi quæ laus eximimia hominibus debetur
ob interfectos homines , cain fibi totam merito deberio ,
Сcc 4 Si
 RJI
776 DE STVDIO MILITA
Si fas cædendo cælestia ſcandere cuiquam ,
Mi foli Cæti maxima porta patet.
nam quod ipfe non fine quodam fcrupulo & cropía dixit,hocres
liquis pro certo& indubitato fuit;vnde Pompeius in delubro Mi
neruæ infcribicurauit, à fe viciesfemel centena octoginta millia
hominum fuſa , fugata,occiſa, in deditionem accepta; & in ſum
ma,quafi in humana ſocietate faftigium hocamplifsimæ laudis
teneretmultos occidiſſe;non Pompeius modo, fed Aureliantas
imperatoriſtud fummæ gloriæ habuit, manu fua,vt refert Vopi
fcusex Theoclio Cæfarianorum temporum ſcriptore;bello Sør
marico unodie quadraginta & octo inierfeciffe, plurimis anem der
diuerſis diebus vltranongentos quinquaginta: ac omnesdenique
libro 7
populi , quo magis hanc inſanam cædiscupidinem in ſuis militi
bus concitarent, varias deea leges tulerunt. Etenim Ariftote .
les in libris politicorum ,legem apudMacedonas fuiffe tradit,qua
Caucumerat eos hominescapitro cingi ,qui nullum hoftem in
teremiſſent ; cùm ex aduerfo Carthaginenfes pro expeditionum
numero in quibus meruiffent,tot geftarentannulos:Iberi autent
gensadmodum bellicoſa, toverigere obeliſcos circa fepulchrum 1

confueuerant, quot ex numero boftium pecaſſent; ſimiliterque

apud Scytbasillud decretum fuit , vt quiex hoftibus aliquot oc
cidiffent ,hi tantum circūlatam incelebri coniuio pareram acci
perenc ; quinimo relatum eftà Strabone neminem apud Care
mawia populosvxorem poſſe ducere , nificapur occifi hoftis ad
de mor.gene. ipfumRegem derulerit;& Snidiex Damaſceno quum quemquant
jepeliant , tum qoor bostes in vita occiderit , fonidem pifces eius feo
pilero incidum ?
7.
Com extra Nec capriui quidem ab hac licentia exếpri nam vt ait Seneca
prelim . Lex nulla capto parcit,autpænam impedit .
in T aida ex coque Donatus fervios dictos arbitratur quiſeruariefontquum
in adelph.act.
1.ſccn ... eos occidi oporteret iwrebelli, quanquam Pomponius I.G. nomen
illud mitius & rectius interpretetur,quodimperatores captiwös v ** .
deré , a pti bet ferwart , nec accidere folent:nam feruitus & polo
reftas illa dominorum abſoluta in ſeruos, non aliam ob cauſam
introdu & afuit , quàm üttot commodis deliniti captores, liben .
fer abftinerearà fubnyo illo rigore quo captos, & ftatim & poft
moram interficerepoterapt, idque de confilio Horatij
Vendee
 LIBER SECVNDVS . ! 777

Vendere cùm poffis capricamoccidero nobi

Non fruſtra aurem à gentibus introducta hæc iura fuiffe,exem .
plo bellorum ciuilium intelligi poteft, in quibus, we monet vir
omnium eruditiſsimus qui vnquam de iure belli fcripſerint , ple. lib.3. cap.7.
rumque videmus captos interfe&tos , quia in feruitutem redigi non
poterant.Sed hæc inconfliðu & in iplo pugnæ , ardore vtcumque
tolerabilia funt; quim vero crudele captiuos ipſos no modo lup
plices,ſed iam propedomeſticos& familiares redditos,ad fepul
chra virorum fortium necare, quemadmodum Tertullianus faz lib. de ſpect.
etuin olim fuille alferit , & fide gladiatorum ludos originem har
buille ? quàm etiam inhumanus exercicum ipregros quibus af *
matis peperciſti, exarmatos iamnihilque càle libi necuences;
quali in publica lanienaconficere hoc enimmodoquinquena
millia captiuorum ab Annibakoccifa funt; hoc inſticato Angli Appian.Ann
qui pro Lufitanisaduerſus loannem CaftiliæReges pugnabáty
auteqaam cum illo pugna experirentur, fegem tuleruntpropos
lità capitis poenà , vt qui capriuos haberentsillico necarencillos
ne dum ipli in reliquum exercitum pugnandooccuparencuriti
vinculis ex peditis arma repeterent,capti vero erantcirciter mida
le, quosomnes,vt Froiſlardus non fine commiſerationérefert , lib.a.hift,
indigniſsima nex haufit : eadem etiam de cauſa Caforas virtu So- louius lib.30
lymaniin Auftriam per Noricos montes exçurrés, captivos qua
tuor millium numero,ne onerilibi effent, a Germanis militibus
circumuento, barbara feritatead vnum'ottines interfeciry fimili
denique ratione,BrbaruffaantequamTurretana arce-excéderet;
conſilium cæperat occidendi ſeruos omnes Chriftianinominis ;
quiad fex millia nudi cateniſquevineti in caſeruabantur,ne
commoti excitatique in fpem libertaris à proximo & victoreCao
roli quindi exercitu cumulcuarenturipſi , vrbemque fimul & ar.
cem occuparent,quemadmodum referente loniopoftea eue
nit , cùm ludæus Sinas iftud illi facibus execrabile , fed tamens lib.34
vtile futurum ,quemadmodum euentu patuit , mattis rationibus
diſſualiſſet ; & tamen has omnesftrages licemia armorum perb
mittit , & fi non'à culpa , faltem a ponajus belli vendicat,vevere
locum hic habeat D.Cyprianilocus omnino elegansex epiftola
ſecunda, bomicidiumcum admittunt fingulitrimen eft ,virtus von
tatur cum publico gerisur : impunitacem focieribusacgwiritnon
indo
 A RI
778 DE STVDIO MILIT .
innocentia ratio, fed fauitia magnitudo ; fed mirifice in rem facit
quodpofteafequitur,confenfere iurá peccatis,& cæpic effe licitum
.
quod publicum eſt ,
Idque aperto - Hactenus igitur vifum fuit quid Imperatori noftro liceat, &
Marte aut ex
quouſq ue ferrum in hoftes diſtringere poffit, ve laudem
infodys gono.
eu aut intoro hancfibiacquirat, quam eius própria eſſe dicebat Themiftius in
diw : Oratione depace si dispatngias refe'irogvoll Frodepícor rolasegon
Biodacicedin Conców i Serugvíc.ducis quidë propria lauseft hoftes
biprofligare, arRegis ciuesfuos felicesefficere,& beatos. Sequitur nūc
ve expendamus quibusmodis iftud facere debeat , dolo ſcilicet ,
atque ex infidijs, autaperto Marte , &fanè cúmpræterantiquos
sumomniumopinionem quifiue doo feu vimanifeſta, clamque
palamque, vt inquit Homerus,damnum hoftibus inferatur, pas
2. cum incerelle exiftimant,habetur quoquéſententia præſtātiſsimi
Thcologorum D.Auguſtini,tam aperta in hanc rem ; nihil ve
quaeft.zo.fup apertius effe poffit, cum iustüinquit bellum fuſcipitür , viáperta
pugnet quis, aut ex infidijs, nihil ad iustitiam intereſ . Quare hoc
luculento teſtimonio contentus ,- 110n alia huc congeráin ex
auctoribus diuerſis qui ineffem hac anteme fecerunt, & quorü
diligentia , licmihiomnem aditum præclufitad vlteriorem co
natum , vtmihineceffario in his duobus Ammiani,& Vegetij lo
cis confiftendum fit, in quorum prioriidolus non improbatur ,
nullo difcrimine virtutis, ac doli , profporos omnes laudari debere
lib.3.cap.9. bellorum euentus ; in altero vero fuadeturiexprefsè, boniduces non
aperto Marte bellum in quo efti.commune periculum , fed ex ecoultá
femperattentant, vt integris fuis quantospoffint hoftes interimant,
velderteserreant .: Seruandum tamen vtique moneo nefanclif
epiß.88.
fimumillud humani pectorisbonum,ſic enim fidem.apppellat Se
1
necą,vllo pacto violetur ; quoniam hac ſublata tollitur quod in
ter homineseft commercium , & nihil ipfiàferisdifferunt; fecus
enim.cum aliquisin caſſes& pedicas incidit , cum artedecipicur
cùm imprudens doļum & fallacias non animaduertit , tunc non
Carr.lib.4. de ruprafide,fed de fua imprudentia& nimia facilitateconqueri
debet. Porro cum AlexanderMagnus fuadentibus quibuſdam
amicis vt no & u ciuitatem aggrederetur, latrunculorum & fua
rum folertiam efle dixerit, noctu & ex infidijs hoftem adoriri ,
pareciam ex dictis quid de altera parte illius refponfionis.quę ad
inli .
 LIBER SECVNDVS 779

inſidias ſpectat, cenſendum fit; nec equidem puto illum 'reatius

pronuncialle de præļio nocturno,nam vtinquit Vegetius, noctis lib.3.cap. 6.
obfcuritas emeceffirasſomni, pafcentium equorum difperfio, occaſio
nem fuperuenientibus preſtai, & cum eoconuenit CL.Marius Vi.
&tortam nobilitatus D. Hieronymiquem in Rethoricis diſcipulű
habuit, famà, & fanctitate , quam terlibus egregijs quos in Gene, 3.comment,
ſim ſcripſit , in quibus noctemita probat in vfu militiæ , vt etiam
locum hic , non inconuenientem habere poſſint
Curatque utprima quietis
Noche ſuperueniat , cùm iam langulatia corda
Irrigai, & feffos dulcis fopor alligatarsus.
certe GeorgiusCaftriotus Epirotarum ,Rex feu his de caufisdu
Aus, ſiue quod interdiu collatis ſignis parya militum manu ftipa
tụs , cum tanta Turcarum multiţudine certare non poſſet,illos
plerumque lacellebat
Repente noctis circiler meridiem
Cum pictus aerferuidistasdignibus
Cæli cboreas aftricas ostenderet ,
quemadmodum loquitur.Varro in Marcipore , eaquearte victo
riam de illis fæpiffimè reportabat; & etiam hodie in frequentivſu
militiæ apud nos ſunt nocturạæ impreſſiones , quibus nomen
inditum fuit ab eo genere veſtimenti, quod milites, vt fefacilius
internoſcere poſſint, ſuper arma geſtare conſueuerunt ; nam fi,
cut Phocenſes ve Herodotus, & Pauſanias teſtantur, catempore in Vrania
quo fuum Luna orbem explerat, Theſſalos noctu adoreifunt, oblitis inphocenſīb.
gypfo corporibus, sypſo item dealbatis armis, ſiç noſtraærare cùm
huiuſcemodi aliquid fit , tunica linea armis impolità inilites eiuf
dem coloris indicio ,nocturnas furtiuaſque pugnas aggrediuntur,
de quarum vtilitate ſi Onoſander conſulas, audies ftatim quod capite 41 .
nocturna oppugnationes omnino funtobfidentibus vtiles , obfefienim
queab hoftibus parentur in tenebris cernere nequeunt , ideoque grade
uiora,& periculofiora effe quàmre ipfa funtexiſtimant,imo damnum
infe &tum iamfaciumellepleriqueputant , nec fcire poffunt quomodo
boftis vigeat , quare seditionespallim ,clamoresque, actrepidatio
nescum Panicis terroribus excitaniur . Vbi queritur
Atò faétum bene quod licet bellum , vt inquit Seneca , sanitia no anie lacerevene
infi li
principium lit,& crudelitas ipſa ,cuius habitus horridus eft,fpecies comz
tru
 080 DE STVDIO MILITARI.
truculenta , fpiritus violenti , voxterribilis , & minisae crucntis
imperijs tantam affueta , Mauorti , ac Belionæ comes addita fue
rità Poeris, non tamen illistantum impcrij concediturin homi
nes,vt qua datà portà , & finevllo fræno, lineobice, & repagulo
ferri, ac efferarifuomoreinipfospoſſint; nam vtcumque nihil
aduerfus'naturam committat, quiquem interficere licet, gladio ,
auc veneno interimit,certè iusgentium linon omnium ,at faltem
meliorum , iam olimeft,vtbellum quod ànonnullis definitur di
sceptario pervim , vi geratur , non autemvenenis aut eiuſmodi re
bus alijs, qux à vipluráknum diftant;eterum finulla eft armorum
interhoftes fiducia , linihil domifecurum , & illincvnde minus
Citactar, periculum impendet, quis tandem erit vitæ degende
modus:?quenteneceſariaarmorumcontentio ? fecitergo refpe
Aus communis illius 'vgilitatis ,'vt in eo tandem populi omnesco .
uenirent, nefas effe veneno, aut occultis arcibus hoftem quan
tumuis iuratum de medio tollere . Verum tamen quia multæ
gentes Barbara , multique homines propudiofi, & hoc ſolo no
mine infames,non ijſdem femperlegibus fteterunt, age ,Ludoui.
ce Comes ,percurramus ſcelerim hiſtoriam , & quemadmodum
delicta fraudeſquenocentiumreferunturadiudicem ,fic militum
Hagitia, vt ad re deferanturpermitte. Et quidem poflem hic in
primis quæftionem tractare, quæ valde celebris elt in medicorú
ſcholis ,demaligna qualitate , quam puluis nitratus globulis plū
beis fulminalium ita affricar, vevulnera quæ ab illis infligun
CityAmulti perperamcurari exiftimentpiliprius vſurpata fuerint
alexipharmaca tãpropria ,quã cómunia,& cætera præſidia , qux.
aduerfus eiuſmodimorboscommendarifolent: verum quia res
eft omnibusdica medicis , licet non omnibus probata , nec mili.
tibus vitio dari potest , fi hoc veneno pugnent inſcij , autmedi
cis fraudiefle,fi adexipharmacisillud oppugnarecôtendant, quæ
fi morbus illis egeat fummopere prodeſſe, & fi non egeat, pro
prerea tamenobeffe non poffunt,his inquam de cauſis non iterā
vētilare quæftionem eiuſmodiaggrediar. Sed ad milites deuenia
Quimortis fauogeminentvt vulnere caufas,
Omnia vipereo Spicala felle linunt .
1.4. de Pooco. quemadmodum inquit
de Ponto . innumera alia Geris ſuisOuidius
imputat, qui hoc indigum facinus inter
Hic
 LIBER SECVNDVS . 781
Hic agri infrondes ; hic fpicula tincta veneno.
Sed de Partbis idem quoque tradit Lucanus: de Afris quibuſdam
Silius; de Aethiopibus Claudianus; de Oritis Strabo , qui Ptolo
mæum Alexandri familiarem vulneratum ab illis fuifle telo ve libro 18 .
nenato refert ; de Septentrionalibus nonnullis, Olaus Magnus; ac
tandem de Hiſpanis, & Mauris in vltimo bello Granatenſi Thua cap. z. lib.7.
nus, apud quem legasmoris inter eos fuiſſe , cùm ante ſclopero
rum vſum baliſtis tanquam potioribus armis vterentur, fagittas lib. 48.
inficere præparato adid veneno, quod Oroſpeda, & Dubeda ,
Caftellæ montesſubminiſtrabant,erat enim in illis frequens Hel
leborus niger,non fecus ac in niuoſo monte iuxta Granatam re
peritur herba Baliftaria, feu Lycoctlonos, quod Aconitum dici
tur , & Reialgar quoque , vt Mauri eam appellant : vtrique vero
eadem vis noxia ineſt, quæ per ſanguinem celerrimèin cor per
uadit , ferunt tamen ſuctu plagam fi cito id fiat curari, & ſucco
cotonei mali , ac geniſtæ folijs maſticatis, quibus tanta vis ineft ,
vt venenum intus conceptum , per plagam foraseducant; atque
hoc idem prodit quoque Dalechampius,quiin paucis verbis ma
gnas lites concitauit , nam cùmGalenus dixiſſet in libro de The.
riaca ad Pifonem Dacos, & Dalmatas Helenio telorum ſuorum
cuſpides inficere, quodquidemillico ac contingit vulneratorum capite 10.
ſanguinem , interimere poteft , quamuis comeſtum innocuum
fit ,& Paulus Aegineta illud idem ex Galeni mente ſuos in libros,
de Helenio & Nino retuliffet , conijcit ille locum hunc in vtroque
auctore elſe corruptum & pro energoy recej virov , gjaißoegy rý a ró
ritor legendum eſſe , cùm , inquit , helleboro albo adhuc Hiſpa
ni viantur adeam rem , propterea id vocantes fagittariorum berbam
jerua delbalestriero: ſed quis Dalechampium credat poſſe cæteris
medicinam facere ,dum ipſe rotus plagis, & vlceribus ſcatet,nam
repugnat primùm vetuftorum omnium codicum lectioni,deinde
Helleborum comeítum aliquando fuifle ſupponit, quod tamen
medicamenti tantum loco fumebatur,denique quomodo proba
re poflet Aconitum vſurpatum à quoquam fuiffe pro Helleboro?
Quamobrem certiores meo quidim iudicio sūt celeberrimi Me cap. 40 de
dici D. Renati Moræiconſecuræ , quas haber in notis ſuis ad enula campi.
ſcholam Salernitanā, vbi quiſque eas videre facillimè poteft.Cæ
terumquia Celfuslaudatusab eruditiſſimoillo viro in Galeniex- lib.s.sap.27
plica
 782 DE STUDIO MILITARI.
plicationem ,quædam effe venena venatoria dicit ,quibusGallipre
cipuè viuntur ,nongufu ,fed vulnerenoxia: Quæruntnonimme
rico cùm ipſe Moræus , cum alij.celebres viri , quænam eſſencilla
venena Gallorum venatoria , cùmque ipſi varias opiniones affe
lib.35. cap.s rant , egolubenter Plinio aſſentior, vbí Helleborum album in
ipfis habet, quoniam video etiam Agellium in eadem fuiſſe fen
tencia , dum inquit præterea ſcriptum legimus Gallos in venatutia
gere helleborofagittas,quod is idle exanimaræfere teneriores adepus
lasfant. Sedpropter Hellebori contagium , vulnera exſagittisfacta
circumciderelatius dicuntur. Sed nullum yſquam execrabilius ve
libro 9 . penum eſt,fi Plinium audiamus, quàm radius ſuper caudam emi
nens Trigonis, quam noftri Paſtinacam appellant, vnde fingunt
Poetæ eo fuiſſe interemptum Vlyfſem à Telegono eius ex Circe
libro 6 . filio , prout hiſtoria prolixè narratur à DictiCretenſe,quam alio
qui Ouidius carmine in Ibin leuiter tantum ſubindicat
Ofibus inque tuis teli genushæreat illud ,
Dicitur Icarü quo cecidiffe gener .
Sic Neffum ſagittà Hydræ fanguine tinità infectum , & Pbiloete
sem venenato pariter telo interemptum fuifle, prærer Alciatum
iv parergis , veteres omnes Poetarum fabulæ loquuntur; vt ex il 1
lis appareat,morem huncinficiendi gladios ,& rela vetuſtiſſimum 1
fuifle, & apud diuerſas nationes vfitatum ;maximè cùm Home
1

Odgl. 1.
rus mentionem eius faciat, & toxicum quo ſua rela milites inūge.
bant wspópovos pabuanov appellet , ad alterius diſtinctionem ,quo 1

de admirad. yenatores aduerſus feras ytebantur. Quin eriam Ariſtoteles ſoli

audic.
137
arcic. tos fuiſſe Scythas ex fanie viperę, & humano ſanguine,fimul mix
tis, & putrefactis toxica cõficere, quibus fpicula inungerentin li
bro de admirandis auditionibus retulit , & Theophraſtus idem
lib.9.cap.is traditdeherba lethaliffima apud Aethiopes,quæ ijfdem vſibus in
hiſt. plant. feruiebat: Quanquam Albertus Magnus ſatis ad illud effe dicit
lib.7. tract.z. ſaliuā hominis ieiuni;ſed veror cmnino ne iſtud parum cõlidera
cap.z.de tè ab Alberto dictum fuerit, qui ſciam multa alia illum protulif
luit. animal
!

ſe parum vſų probata , de vi & pernicie ſpuci humani concras

ſcorpios, & aliainſecta venenata; nec vllum ex enumeratis popu
lis eo veneno vnquã vsū fuiffe, quemadmodum Cbaribes ferociſ
fimum apud Indos Occidentales populi genus,non ſimpliciſpu
to , ſed longè potentiori toxico etiamnum hodie tela ſua iunge
re fo .
 LIBER SECVNDVS . 783
re folent.nempe ſic in maiorem quotidie malitiam militia dege
nerat , & cùm ſatis non eſſet fauciari, fæuitiam placuit ingenio
quærere ,vt quoties plagaeſſet, laniena & lethumquaſi ab ijſdē
armis fequeretur, fed falſis tamen & indignis fortiſſimi viri ma
gnanimirate & conftantià . Vnde eleganteràCicerone conferū
tur cũ falſo crimine, quia vt in illo nihil veri, ſic in his nihil præ pro Quinto
clari ac honeſti eſſe poſit, fi aduerfarij inquit ille , falſum crimen Rolcio .
quafi venenatum aliquod telum iecerint , medicina faciende locus
non erit . & Plinius grauiſſima hac expoftulationé , hopines ab libri 18. c.r.
eorum vſu reliquis animalibus fæuiores ac deteriores effe pro
bat, ſciunt ad nocendum fe præparare animalia : quod tamen eorum
tela fua,excepto homine venenis tingit ?nos & fagittas ungimus ; ac
ferroipfi nocentius aliquid damus , nos do flumina inficimus, do re
rum natura elementa,ipſum quoque quo viuitur aerem ,in perniciem
vertimus.
Іо
Ita eftprofecto ,quotiesenim occurrit hiſtoriarum monumen An commes
ta euoluenti, non fumina modo fed puteos, fonteſque domeſti- tú con aguas
cosinfectos fuiſſe malis venenis , corruptam annonani, & aerem corurn corrã -
ipſum quo viuimus tetrisodoribus adeo contaminatum fuifle , pere.
ve ſine periculo duci non poſſet ? profecto tam frequens eft
ciandeftinum illud fcelus , vt nofter Cominæus loquens de re
ditu Caroli O&aui in Galliam perinfeſtas Italorum prouincias,
in hæc verbá prorumpat. maxima certè fuitItalorum fides in lib. 3i belli
Neapol
boc itinere , nihil enim veneno sentarunt, quod
facile tamen ipfis
crat . Hoc igitur quatenus& quomodo fieri poflit, conſequens
nunc eft vt inquiram : ſolent ħi qui ſpicula venenoinficiunt hoc
nomine culpam ſuam prætexere, quod non dolo malo iftudab
illis fiat,fed eo tantum finevt maiorem vim , & perniciem infe
rant , eodem prorſus modo, quo vnicuique impune licet , vel
hamatas fagittas vſurpare de quibus dicebat Ouidius 3. triftium
Pars caditbamatis mifere confixa ſagittis; eleg. 10 .
vef pilas bombardarum quadratas, angulis lateribuſque aſpers.
fas , & nexas inter ſe filo ferreo in ſpiram conuoluto,ignitaſque,
& creperas acadulteratas mille alijs modis ; vel bombas , aut
ignem græcum,et fi quid aliud nocentius excogitari poteft.Qua
mobrem eodem ſe iure tuentur , quiaquas aut commeatum ho
ftibus ſuis vteripiant,cùm id foco vel ferro conſequinon poffunt,
prauis
 784 DE STVDIO MILITARI.
prauis fuccis & mixtionibus tetris illud efficereconantur, non
vt hoftis illis vtatur, ſed ne vtatur omnino ; non vt hauriat ex
illis vel comedat, fed potiusvt ſiti, & fame conficiatur, quia opti.
me nofcit fe illis tuto & citra mortis periculum vei non poffe;id
enim perinde habetur quaſi auertatur flumen , aut fontis vena
intercipiatur,corrumpaturue quoquo tandem aliomodo anno.
na, quod vbique & naturà & gentium omnium conſenſu licitum
eſt . Et fane cùm Philo mechanicus ſcriptor de re militari ſæpiſ
fime laudatus à Caſaubono in commentarijs ad Aeneam tacticũ,
adueniente hoſte, fontes omnes puteoſque veneno inficiendos
eſſemoneat,eo ſenſu loquutum eſſe peruetuftū hunc Scriptorem
liba7.cap 4. facile reputo : nam Fulgofius refert de Petro Rofeo Venetarum ,
copiarum duce promptiſsimo, quod Maſtini Scaligeri exerci
tum , quiaquationis facultatem aliunde quàm è proximo flumi
nehabere non poterat, coniectà in illud Glaſti præparati feu Ifa

MasllASS
tidis herbæ fulloniæ copià , alibi diuertere & caſtrametari com
pulit , quū Malateſtæ milites aciumenta aquam illam præ amari
tie guſtare non poſſent,atque ita magna induftriæ ſuæ commen
datione hoftem quem gladio depellere à ſe non poterat,ingenio
ſo hoc & callido commento procul amandauit. Hincque cum
Angli in Sanmartinianæ arcis obſidione quæ eft in Inſula Cracie
na ,puteõ qui ab arce,vno vix aut altero ſtadio diftabat,cõiectis in
ipſum viroſis fuccis,noftrorum vſui eripuiſſent,nemo propterea
quicquam illos feciſſe dixit , quod melius aut honeſtius fuiſſet
infectum fuiſſe : ſiquidem nunquam iusbelli id vetuit , etli quid
hac in re humanitati concedendum eft, illud omnino fore cre
diderim, vt non tam hoc fiat ſuccis venenatis,ſuperiniectiſque
corrupti critici quiſquilijs , aut multo lini ſemine indito ,& foe
tentium animalium cadaueribus, quæ cuncta aut variaslongaſ
queegritudines,aut certam mortem inducunt;quàm herbis qui
buſdam amaris quæ tam innocenti ſapore aquasinficiunt,vt pri
moillarum hauſtu quàm noxit & ingratæ fint, ftatim innote ,
ſcat; hujuſmodi vero funtAbſynthium Colocinthis ,Aloe,Vera
trum, Abrotonum, Arthemiſia, Matricaria ,Siſymbrium , Iſatis ,
Ruta, Tanacetum , Cucumerſylueftris, Chelidonia, Cyftus,Pæo
nia, Marrubium , Hyppuris, Blattaria, & quædam eiuſmodialix
quibus,modo copia fufficiensadſit,Imperator hos in vſus com
mode
 LIBER SECVNDVS . 785
modè vtipoteft quemadmodum etiam Corul focrida , Marru
bio fætido , Spatula foetidà , Conizà , Glaucio , Peucedano, Fra
xinellà, fi faridum ſaporem quibufdam rebus indere velit ; etli
enim multa alia medicamina idem efficere pofsint,nulla tamen
copijs militibuſque extra vrbium ſepta degentibus , æquèad ma
num ſunt, quàm ftirpes ipfæ quæ per rura creſcuntpaflim & pul
lulant; quæ mibi etiam cauſa fuit,vt omnes illas recenſere non,
abſurdum duxerim . His vero modis honeſtos & licitos fines co
ftitui puto hoftilibus inter ſe odijs & dimicationibus occultis,pu
blici enim exempli intereft;ne reliqui in vfum veniant,nam fon
tes inficere deleterio aliquo veneno, aut eodem modo annonam
corrumpere, vtinſcios poftmodum fallat , & morbos inducere ,
pefteſque teterrimas in auxilium excire , non tantum ve inquit
Florus contra morem maiorum eft.fed contrafas Deùm ,virtute enim 1b ...
vincere oportet ,non fcelere;armis non venenis ; & miles femi
prauus is ovnegs,vt loquitur Ariſtoteles, pati poteft , iniuftus,
& inſidiator, aut veneficus non poteft,quia non oportet homi
nem exvere, vt vindicis perſonam induas, vnde quod de man lib.s.de clem
cipio Seneca illud nunc de hofte dico , cùm in feruum omnia li cap. 18 .
Geant , est aliquid quod in hominem licere commune ius animantium
vetet. Vetat autemin bello pericula augere , qux nimis quàn ,
crebra etiam honeftè pugnantibus fieri conſueuerunt . Quamo. 8.Policrat.
brem ytor libenter hoc Salisberienfis dicto , nec veneni licet vin cap. 2o .
deam ab infidelibus aliquando vfurpatam , vllo unquam iure indub
tam lego licentiam vt ex eo de fimilibus flagitijs pronunciem ,quæ
tanto facilius imponere militibus poffent, quod à magnis viris
nec infrequenter patrata ſunt . Refert enim Paufanias in Phoci
cis , quod Solon dum Cyrrhæos oppugnaret , Pliſthum amnem
quem prius in eorum vrbem influentem auerterat , quampluri
mis Hellebori radicibus medicauit , ac tandem in priftinū ſuum
alueum reduxit, ex quo factum eſt vt Cyrrhæi diuturna fiti con
Aictati , auidiuſque ex illo potantes , in moleftiſsimos alui flu
xus inciderint , adeo vt cùın nec moenibus adeffe poffent ,nec re
liqua munia vt in bello conuenit , obire , Amphy &tionibus dede lib.4 .
se ſe tandem conſtricti funt , vt præter Pauſaniam referunt Po
lyænus & Suidas . Nec multum diſsimile eft quod habent Fron
tinus de Cliftbene Sycionio , Criſeos eodem ferme modo ſibi ſu
Ddd bijcien
 I
786 DE ST VDIO MILITAR
lib. 1o .
bijciente: Theopompus apud AthenæumdeGallis, quiArieos
lib.s.
mixtà in illorum cibisherbà quę aluo cità purgaret,facillimè'ob
truncarunt; Polyænus de Hamilcare qui Afros vino ex Mandra
goramedicato, & Hector Boethiusde Suenone Noruegiorü Rege ,
qui Duncanum Scotorum Regem , Solatro maniaco in cereui
fiæcados iniecto , qua fugarunt, qua internecione deleuerunt .
lib.3 .
Præterea huc etiam pertinet , quod idem Polyænus narracde
Chryſamme venefisa; quæ arte ſua Cnopo victoriam de Erythrxis
peperiſſedicitur ,venenatiſque Tauricarnibus furorem hoftibus
in bello mi- eius immififfe:quin etiam Mithridates dicitur ab Appiano fontes 1

th: idacico. &

puteos infeciffe , ex quibusRomani potare debebant ; quo
lib 4 . ſimiliter alluſit Lucanus in his verſibus
O Fortunati fugiens quos barbarus boftis.
Fontibus immiſſo ftrauit per rura veneno'.
2.de
uil.
beſloci Et luba vt idem Appianus refert,non eodem flagitio abftinuit
cùm Afris iunctusbellum in Romanos moueret . Imo vero legi.
musinterrecentis memoriæ exempla, Aladinum Regem Hiero.
folymitanum , idem aduerſus Chriſtianos dum ab illis obſidere
inC2O fine
US .
pari cur perpetraſſe,ſic enim Torquatus Taſſus, & multi alij ex vulgo 1

referunt, quanquam non videatur mihi Guilielmus Tyrius, à

quo vno iſtius facinoris hiſtoria in reliquos poftea ſcriptores di
manauit , eam ficdiftinctè fpeciatimque retuliffe, vt ex eius ver-
bis conijci facile poflit, num veneno autalijs rebus factum iftud
lib.3.cap.7. ab Aladino fuerit, verba enim Tyrijica ſe habenteofque ipfos pu
teos ſcilicet audito noſtrorum aduentu's'vtlacus ad continuandam
obfidionem reddereturineptior , iałtupulueris & modisalijs quibus
poterant, oppilauerant, vniuerſos , fed & ciſternas & pluuialium
aquarum receptacula , aut difsipauerant, vt aquas non valerent co
hibere, aut demalitia occultauerant,ne indigentibus du populo fitien
tiremedium miniſtrarent . Sed quis non audiuit de nouo prælian
di genere ab Annibale excogitato, cùm Pruſſiam : quemdam Bi
thyniæ moderatorem ,in nauali certamine iuuaret,aduerſus Per
gameorum Regem Euntenem Romanis opibus adiutum , adeo
certè frequens eft eius apud Iuftinū,Frontinū & omnes vecuftos
fcriptores narratio , vt mirum ſit apud me,cur Galenus ó nodupec
Corsi
Sésaros non naiori çum diligentia hanc retulerit in libro dei
Theriaca ad Piſonem , quid enim hoc fermone magis neglectum
aus.
 LIBERSECVNDVS. 787
aut ſupinum memini eriam me in hiſtoryslegife,quod dux quidam
cùm Romanis bello "nauali dimicaturus, animaduertens fe militari
manu imparem ( Carthaginenfis hicfuiſſe traditur ) ollas multas
impleuitſerpentibus qui confeftim interimerefoleniçùm itaqueteftas
operias omnes repente in hoflesiaculatus fuiſſet , atque adeo fibinon
cauerent, non enim antea quicquam fimile viderant, breui tempore
quàmplurimi icticecidere,hisartibusvir ifte tanquam alter ferpens
effet in bello ufus multotieshoftiummanus effugit ; equidem Galene
fábulam inihi referre videris non biftoriam , quam fi quis con
trario prorſus modo defcriptam videre cupit, hoc eſt ſtilo Hori
do, eloquenti & accurato is Leonem Sanctiū adire poteft feftiuif
ſimæ dictionis Philologum in præfatione octaua. Inueniodeni
que in fragmentis ex Diodoro Rheginum quemdam celeberri b.12.
mum medicum , quoiniurias patriæ fuæ à Decio Tribuno illatas
vlciſceretur , huius oculos falubris collyrij loco , cuius præ
fcribendi gratià vocatus fuerat, inunxiſſe cantharidibus, & eo in
hunc modum excæcato quàm celerrimè potuit aufugiffe. Atque
vt hæc omnia in veris habeo , lic ridicule ſanè iftud traditum le
gi apud Philen in lambis , co lapide quem canis præmorderit ,
in vinum aliquandiu demiffo , excitari poſle pugnas inter eos
qui vinum eiuſmodi biberint; nec minus falſum aut ineptunu
cenſeo ,quod Dioſcorides , Plinius, Columella , Nicandri Scho
liaftes , & horum auctoritate ſeducti nonnulli ex recentioribus
affirmant, fcilicet Perfica venenata gigni apud Perfas, & obeam
rem à Cyro inde ad Aegyptios tranſlata , vt quosarmis vincere
non poterat, veneno faltē necaret, fed ita caſuin tuliſſe, vt Aegy
ptio Sole & Colo quicquid in illis noxium fuit,mitigaretur,itaut
fenfim non minus in Aegypto & reliquis orbis partibus, quàm
in Perſide vnde primum venerant,grata & accepta fuerint,quàm
opinionem induere etiã Columellâ in Horti ſui cultura viſus eft,
cùm inquit
et pomis que Barbara Perfis
Miſerat , vt fama eft,patrijs armata venenis ,
At nunc expofitiparuo diſcrimine lethi ,
Ambroſios prabent ſuccos , oblita nocendi.
In quibus prudenter addidit ,vefama est, ne rem omnino fabu
lofam pro hiſtoria credidiffe videretur , & Græcorum aliquot
Ddd 2 menda
 788, DE STVDIO MILITARI.
mendacia , quod multi facere folent, in ampliſsimum excoluiſſe
nugarum apparatum . Sed quid Græcorum dico , cum non
minus fæcunda ſint huius culpæ ſæcula noftra , quàm antiqua ,
fuerint,vnde tot apud nos & maiorum præſertim xuo,diſſemina
tæ fabulæ de puteis fontibusque,àRecutitis, alijſque eiuſdem fa
rinæ morbolis & miſeris hominibus, infectis ; autetiam de peſte,
varijſque morbis , in ciuitate aliqua ab hoftibus, per occultas
fraudes & venena excitatis,quéadmodū paucisab hincānis fere
batur cominuni omnium ſermone depeste Mediolanenfi quàm ,
nec ab hofte, nec ab vlla vnctione concitatam , aut propagatam
fuiſſe certiſsimis rationibus,publiciſque acauSENTIROLS tabulis,ali
quando me demonſtraturum recipio; Panicus fiquidem terror
& nihil aliud fuit, inuectus primùm ab ignara , & quod in maxi
mis calamitatibus fieri amat , lymphatæ ac emotæmentis plebe .
cula , quæ facilè fibi perſuaſit, cùm aliam caufam tot malis non
inueniret ,hæc in nefarias quorundam nebulonum artes, que
madmodum etiam alias factum fuiſſe audiuerat, eſſe reijcienda :
inuectum autem hac ratione & concitatum rumorē,non minimā
prouexit medicorum ſeu rimor , cùm ire contratorrentem po
pularis illius opinionis non auderent; ſeu niinia facilitas, ad pro .
nunciandum de illis rebus , quarum rationes & caufæ non ſatis
perſpectæ illis atque exploratæ fuerunt;quo in errore quàm tur
pe lit medicum depræhendi , non hic dico, di&urus alias com
modiori loco & tempore, maiorique verborum & fentenciarum
apparatu : quàm vero frequenter,quàm temerè in eodem versē .
tur, teftis eft mihi vnusè multis Rodericus à Fonſeca, celeberri
mi nominis in Italia medicus , qui in conſilio de peſte ,non ve
ritus eft totnugis & deliramentis, quæ vulgo de illa circunferun
c0.1. col.49. tur his verbis patrocinari, bic vero animaduertendum , inquit ,
guod venefici homines aliquando peftem deferunt , fomitem ſecum
portando, vel faniem eorum qui peste laborarunt,quam vel vafis
includunt,vel aliquopanno laneo immergunt,velfabricant unguen
ta expeffimis herbis, qualisest Napellus Aconitus, atque illis inun
guntfores & ſerraturasunde afficiantur ingredientes Dij tibime
lius Fonſeca , quàm tu nobis hac inculta,& barbarà tua fententià
eſſe voluifti,in qua videris mihi profecto tam leuis & credulus
fuiſſe,quàm Vates quidam Germanus Vlricus ab Hutten , in
Conti
 LIBER SECVNDVS . 789
conſideratè protulit, Iudæum quendam nomine Pepercornü lup
plicio affectum fuiffe, quod tentaſſer
difpergere virus
Saxones in campos , quanta eſtua Marchia fontes,
Prata ,lacus.Auuios ,ſyluaſque, & paſcua ,& agros
Inficere exitio .
Sanè refert Papyrius Maffonus in vita Philippi Longi , leproſos
Iudæofque vexatos in Gallia fuiffe , propter ſuſpicionem veneni
in puteos ſparſi, tanta confternatione omnium ,vt ex profluente agua
in Regiamcadis adueberstur , nec auderet quiſquam ex pureishau
rire , lepra aut mortis metu . hoc auteni tantuin abeft vt verèfa &tú
àleproſis, aut Iudæis crediderim , quod id omne plebis inconſul.
tæ furori potiusadſcribo, qui eo vſque progreſſus eft , vtvtroſ.
que nulla expectatà iudicij forma,quantos habere potuit , igoe
cremarer. Vnde videntur mihi Athenienſes tumma cum ratione
ftatuiſſe , vt Magiftratus his rumoribus vitandis , puteorum , &
fontiumcuræ præſcribetur , quafi aquarum curator, & quemad
modum ab illis vocabatur ücreiwimsóms,cuius officium erat pro
uidere, ne quisaquam puteorum publicam ,priua ſua auctoritate
violaret,deriuaret, aut oletaret ; hoc enim modo publicæ ſecuri
tati conſultum foret, non minusprofectò ,quam populorum im
becillitati, quæ certè tanta eft , vtpublicam tranquillitatem va
niſſimis de caufis non raro interturbet , dum monftra fibi fingit
& portenta quæ nulla ſunt, mendacijſque vt polypus ſcopulis
continuo affixa inhæree.
Atque vt abillis non modo finem præſenti differtationi, ſed II
initium etiam ſequenti faciam , quæ eft de percuſſoribus occultis, An occultis
referri merito poſferinter illos,puella à quodam Indiarum Rege, poremaforibmas
Napello ,alijſque delecerijs venenis enutrita, eo animo , vt eius cere,vejcirur
afflatu, homines qui propius ad illā accederent, interimerentur, que, hiftoria
quemadmodum ex Rufo notauit Auicenna; quanquam liber ille hexandrum
nugaciflimus ſecretorum , quem fingunt nonnulli ſcriptum fuiſſe mife ve v
minus compleo
abAriftotele ad Alexandrum Magnam ,rem omnem expreſſius inier
deſignet, & cum appendice quarundam fabularum , quæ fi non lijuo venene
veræ ſunt; quia tamen voluptatis plurimú in fe habent,proximę sacca
Sexta ret :
quarci.
veris ex Horatijregula videri poſſunt; narrant enim, quomodo
Alexander ob eximiam illius puellæ formam , nihil de fraude ſu.
Ddd 3 ſpica.
 790 DE STVDIO MILITARI .
ſpicatus, eam in leati ſui conſortium admittere volebat, cùm Ari
foreles ex micantibus eius oculis,ahijſque lignis ,depræhendit,
venenum quodintus habebat in corpore , & cuius peftilenti va
pore facile inficipoſſe Alexandrum ,quando refolutus inter amo
ris furta , blanditiaſque iaceret , Rex Indiarum offenfus alioqui
Alexandro , fibi perfuaferat. Nempe vocandirurſum forent in
partes medici , quorum libri pulla de re frequentius quàm dei
puella illa perfonant ; cuius hiſtoriæ tantum abeftvt aliquid tri
buendum exiſtimem ,quod potius fàlfa mihi omnino & ridicula
videtur, quoniam vt fapientioresmediciconcludunt,etiamfi qui
dam hominesafſueſcere poſſent venenis frigidis,quemadmodum
3.de fimplic, Galenus refert anum Athenienſem ab exigua portione cicura
medic facul. incipiendo , magnam eius portioneni pofteá fane damno deuo .
cap. 18.
raffe ,quia videlicetfrigidavenena fenfim agendo , & remifsè in ..
calorem naciuum , fpatium illi concedunt,vtvires ſuas colligere
poffit , & influentem ac adiacentem è vicinis partibus , quafi ini,
fubfidiuni vocare, quibus fimuliunctis facilèleñtusille, & rorpi
dus hoftis ſuperatur,maximècum præter fummam cruditatem ,
vix habeat aliquid paturæ noftræ inimicum ; nemo tamen idem
de calidis fibipromittere poteft , quibus infectam fuiffe puellam
hanc oportet, quoniam ventriculi calor,qui benignus eft , facile
fuperatur à veneno, quod qualitates fuas in extremo gradu obti
net, tanta paritercum acrimoni ,mordicatione,& vrendi, diuel:
lendi, corrodendi,putrefaciendique facultaté coniunctas,vt cùm
de primis conftet quæ ſummopere deleteriæ ſunt, tum vero du
Bium inter medicos. nullum ſit , quin qualitates etiam ſecundæ
veneni calidi , multo deterioresſint , qualitatibusveneni frigidi,
naturæque noftræ magis lethales & noxiæ . Verum efto rationes:
eiufmodi nullæ fint, & puella hæc tam facilè,imo tam innoxiè na:
pellum comederit,quàm thymo veſcunturapes, aurrore cicadæ ,
an propterea concludendum ftatim erit, ipſam ita veneni illius
naturam induiſſe,vt homines in eiusamplexus, & oſcula ruenres.
interficere potuerit ; equidem iftud prinrum experientiæ repus
gnat, quæ in cæteris animalibus obſeruari folet,quorum -etſimul
ta veneparas ftirpes , aur animalia in delicijs habeant , ijſque
frequenter pro cibis vtantur,quemadmodum Gallina ,Cerai, Cia
cöniæ ſerpentibus & lacertis;Sturni Cicuca;Coturnices Helleboro
Pala

1
 LIBER SECVNDVS . 791
Pafferis hyoſciamo; Hirundines Cantharidibus, & Capre his
omnibus ,vt merito propterea dixerit Lucretius
Pretarea nobis veratrum eft acre venenum
Ar capris adipes, & coturnicibus auget
Quippe videre licct pinguefcere fæpe cicutà
Barbigeras pecudes ,homini que eft acre venenum
non ea tamen autelu noxia , aut quocunque alio modo lethalia ,
reddi, tam palam eft , vt fibi quiſque teftem de menſa, aut de cor.
té,vel haralumnere poflit: nec minus etiam rationibus hoc ipfum
aduerſacur, quia vel amicum fuit naturæ venenum iſtud ,vel con
trarium ; li prius quis dubitet quin alimenti vices ſuftinuerit ,
quod vndecunque tandem ſumatur,probè fuba tum , & præpara
fum in corporis fubftantiam traolit, & vires illius, ac fanguinem ,
& calorem auger;li vero contrarium erat, nec fubigi,acimmuta
rià ventriculo potuit ,an illi pylorum occluſum fuit, aut intefti
porumanfractus minus quàm reliquisexcrementis patuerunt,nt
tamdiu in corpore ſtabularerur, & tanquam graſſator,qui hofpi
ti ſuo parcir , accedentes alios conficeret ? ſed nimius ſum in hac
fabula exagitanda , quam niſi medici qui primi omnium illam
explodere debebant ,cæterispotius auctores fuiſſent, vt non ab
ſurda, nec fabula videretur,paucioribus longè ad Morboniam ,
aut Phæacas amandaſlem . Enimuero quia magis ex arte ſua fece
runt medicicùm Alfonſum Regem Neapolitanum monuerunt ,
vt quadamin occaſione valde celebri,ab occultis artibus, occul
tatiſque venenis fibi cauerer; ſanè quanquam eorum diligentia
nihilRegiopus fuerit,placet tamen hiſtoria huc afferre, quam de
ea re PetrusCrinitus habet in fua prorſus elegāci, & periucunda
lucubratione de honeſta diſciplina , cùm inquit ille inter Coſmam l:b.18.cap 9.
Medicem maxime auctoritatis virum , d Alfonfum Regem fuborta
fimultas crederetur , mifit muneri Alfonso Cofmus T. Liui commen
sarios: librum quidem vepar eftquàm ornatiffimum ; quoniam Rex
idem Liuiana biftoriæ maximefuit
fludiofus . Idautem cum medici
Regis,qui aderant intelligerent,farim Alfonfo imperant, vi cautim
agat cum Florentino ingenio , neque vllo modo Liuium attingat : li
brum illum ab boſte miſſum , in eoque venenum occultari pole,atque
inter legendum contrahi. Quibus auditis Alfonfus attentior fačius
eftquafialleniirimonentibus videretur . Sed
D
ecceinterim Liuianum
dd 4 opus
 792 DE STVDIO MILITARI.
opus in medium affertur: quodvbi Rex'cepit afpicere volentibusme
dicis aperuit,legiteuoluit.fimulque(vibomofummifpiritus)ineptire,
inquit,definite nă Regis animus haud priuaricuiuſquam regitur arbi
trio. Hæc autem exempla tanto lubentius eruo , & profero in
meum ſenſum , quod ijs videormihi, Ludouice Comes , aliquid
in hac tractatione de percuſſoribus occultis dicere poſſe, quod
non ita tritum eft , &vnicuique obuium , quemadmodum foler
eſſehiſtoria de Medico, qui Pyrrhum Regem ſe veneno necatu- -
rum recepit , modo C. Fabricius Conſul operà ad id ſuà vti vel
let,eamque debito aliquo præmio munerare; quanquam vt ali
quid velut in tranſcurſudicam de ipfo, mirari profecto ſubit non
mediocriter , quomodo trinomisille factus ſit ab hiftoricis anti
quioribus , quandoquidem Valerius Antias in Romana hiſtoria,
lib. 3. cap.8. & ex eo Gellius Timocharem eum vocant; Claudiusvero Quadri,
garius nomen ei Niciæ indicum eſſe voluit ; ficut Aelianus Cinea ,
lib.3.de offi- à qua diſſenrione vt abftineret Tullius,nullo eum appellauit;quêa
admodum, & idem fatis habuit perfugam eum dicere, cùm forſan
Regis amicum non poffet ,ve Valerius Antias , aut Medicum qnod
Plutarchus Frontinus, & alij fecere. Cæterum quemadmodum
venenofic gladio, &mille occultis artibus tentaripoflunt hoftes,
fiiftud faeiendi licencia ex iure belliconcederetur , verum quàm
longè ab eiuſmodi flagitijs ius gentium recedit , fatis infinuatum
fuit à Romanis Confulibus in litera, quam ad Pyrrhum ſcripſerūt
lib.3. cap.8. in hæc verba;quæ referunturab Agellio y nospro tuis iniuris con
tinuo animoftrenuècommoci, inimiciterrecum bellare ftudemus. Sed
communisexempli,& fidei.ergo, vifumeft,utite Jaluum velimus , ut
effet quem armis vincere poſſimus ; ad nos venit Niciasfamiliaris
i quifibipretium à nobis peteretpte etiaminterfeciſet. Id nos
negauimus velle ;neue ad eam rem quicquam commodi expectaret,
& fimulvifum eft vtte certiorem faceremus ,ne quideiufmodi fi ac
cidiſſet , noſtro confilio Ciuitatesputarent faktum , & quodnobis non
placetpretio, aut pramio , aur dolo pugnare , bempe ab his legibus,
quas priſca Romanorum virtus in grauem illum aduerfarium ,
lib. 3.offic. tulit, cæteri Duces in ſuos vti debent,nam ve rečiè concludit Tul
lius, li gloriæ caufa imperium expetendum est, ſcelusabfit , in quo non
poteft effe gloria :finipfa opes expetuntur , quoquo modo non poterunt
efje vtiles cum infamia . Quamobrem licet fuerit non ita pridem ,
erudi
 1
LIBER SECVNDVS . 793
eruditiſsimi omnium ſcriptorum , qui inter Italos de ratione ,
ftatus libros ediderunt , Federici Bonauenturæ fententia; ho
ftem iuratum , ftructis per occultos ſicarios inſidijs, iure rentari
acconfodi poſſe; miror tamen fi ita,eftcur RomaniConſules,eo
modo quem diximus, ad Pyrrhum fcripferunt ? Miror cur Ca
millo Phaliſcos obſidente;SenarusipſeRomanus cenfuit,vt pue
ri magiſtrum ludi literarij à quo in caftra perducti fuerant,virgis
probè coelum in vrbem reducerent , addita facti illius ratione
valde præclara , & conuenienti huic populo , quifuäm originem
ad Deum bellorum & armorum prælidé referebat , ſcilicet quod
arma aduerſus armatos expedire oportet , non fcelera; eum vero qui
ſecus facit , & vtilitațem quoties occaſio tulerit à dignitate fepa.
rat,hunc tu Ludouice Comes,quas conſcientię labes animo cen
ſes habere, quæ vulnera c obuerfantur quotidie fuis oculis per..
fidi , transfagæ , rebelles, ſcælefti,quos vt fidem expreſſam
vel tacitam violarent non -femelinduxit, & vltorem ſemper adeſ
ſe Deum ſuis criminibus putat;vndefi negabat Eumenes,vt re
fertur à Iuſtino,credere fe quemquam ducum fac velle vincereut, 1.b.14
ipfe in fe exemplum peffimè fatueret,quid niego re &tè feciſſe Bo
nauenturam negauerim , quiex Iudichæ hiftoria,licet non fatis
commodè illuc quo volebat pertracta , iftud vt faciant ducibus :
noftris perſuadet; neque enim tantopereexpetenda victoriaeft,
ve nõ etiam fugienda ſit, quoties perſcelusaliquod obtineri poſa
ſet, & fortis ac generoſi eft , hanc honeftis artibus quærere,cur
pibus vero ne ſalutem quidem ; quare abfit perfidia ab illa opor
ter , & qui vult hoftem iurè confodere, iftud per ſe fuofue milites
faciat, non peraliosquorum nulla ſuſpicio eft; & armis quæ vi
deriac merui pofſint,non occultis fraudibus & venenis,quorum
nulla certa ratio aut pręcautio apud quemquam efle poteft,alio- Liuius lib.43
qui dicetur cum Perfeo non iußam apparare bellum ', nec re . Tertia demu
gio animo , fed per.omnia clandeftina grajari fcelera latrociniorum talis
lex humani.
rarionë
buveneficiorum .
babendam
Iſtusigitur quibus ex pudoris ftudio cupiditas rationicedit, & (uadetprimo
nihil vtile quod non item honeftum fic, exiftimatur , nullum prelium
quidem extra
eos
æque procliue eft negotium quàm tertiam & vltimam legem mi
litarem obferuare , quam hiccuftodiendampræcipimus,cùm do queſe vie
tota eius vis in eoconfiftat vtquæcumque nec iubentură necel- commit
Gorisarbitrio
tunt ,
litate ,
 294 DE STVDIO MILITARI,
ſitate ,nec abelli jure ſuadentur,eaomnia communibus bello
rum miſerijs, & calamitatibus fænerato viçiſim humanitatisoff
ficio ſubleuandis condonenrur. Vnde licutduæ aliæ legesclaſ;
ſicum velut intonanead rigorem , cùm digladiantibusinteries
aliqua in re veilisac honeftus eſſe poteft ; ficpofterioriſta nihil
præter beneuolentiam ſuadet,quoties er in bellorum tractatione
locus aliquis effe poteft, fummoenimiure in omnibusvti velle ,
plerumque iniquitati proximum eft;&ad perniciem ac interni.
cionem generishumani pugnare , non tameſt hominis quàm .
Timonis alicuius ſui ſimiljum oſoris ,autipfani illius ac furentis :
Caligulæ, quipopulum Romanum vnicam tantum habere cere
uicem optabat,vt ipfam facilius obtruncare poffet.Quamobrem
vi de ſigulis occafionibus quas imperator habereſolet eius le
gis exercendæ ,figillatim dicam, prima omnium eft, cùm hoftes
vieti, ſenullis pactis conditionibus,victoris arbitrio permittunt,
qua in re tantum abeftvt imperator utifua potentià , aut iræ ac,
vindi&tæfræna laxare debeat, quod nullam virtutem clementia
ac placabilitate potiorem habebit,modo tamen eà fic vti pofa
fit , vt nihilillideſua dignitare autferuitute decedat.Quanquam
vbi vindicta in exemplum tranfire debet , farişſit eam tantuni.
modo exercere in primos flagitiorum auctores , vel fi multi in
ejufdepiſceleris participationem venerunt,forte decimrūquem
que ſupplicio affiçene,quod Polybiusdixit éndixédoságestay inh
Pro Cluent. Iara que , ſic enim Ciceroftatutuma Romanis fuifle aſſerit,vt lià 1

multis flagitium aliquodelleradımiſſum , fortitione tantum in 4

1

quoſdam animaduerteretur; vtmetus videlicet ad omnes , poes

1
na ad paucos perueniret ; quem in fenfum dicebat etiam Seneca I
lib.1.de cle. quod ficutfulmina paucorum periculo cadunt,omnium medl.fo: ani ,
pent.
maduerfiones magnarum poteſtatum terrere debent latius quam no .
çere . Vbivero nihileiuſmodiveheme atius.vřget inſequendum
eft Camilli ad Romanosconfilium ,cuius duces tam frequenter
vellem meminifle,quàm fæpe occaſio fe offere vt ex eius præfcri
pro facere deberent, fic igiturille . Quod bello carmis agendum 3

fuitin Latiqidiam ad finem perductumest, reliqua tantumconful.

tatio eft quoniam rebellando fæpiusnos follicitant , quonam modo
perpetua pacequieturos obtineamus, certe pacem parare velfauien .
do, vel ignoſcendepoteftis, vultiscrudeliter confulere in vittos li
cer
 LIBÉR SECVNDVS 795
tet delere omne Latium , avaſtas ſolitudines facere, inde unde
egregio faepe exercitu va estis, vultis exemplo maiorum augere
rem Romanam , vicios in ciuitatem accipiendo, materia creſcendi
per fummamgloriam fuppeditat Quod ergo à Romanis Camillus
petebat, ne in occiſione victoriam ponerent, id nos Chriſtiani
ſi non à loſueGabaonitas-recipiente,ſalrem a dictatoreRomano
diſcamus, & Pyrrhi poeius humanitatem , acmanſuetudinem in
captiuos , quàm Annibalis crudelitatem imitemur , præfertim ,
cùm hic tam lepida ſua & repentina liberalitate , populum Ro
manum ex implacabili hofteſibi amicum fecerit; illevero tam
ſeuera animaduerfione nihil aliud quàm fibiinuidiam conflarit;
non ſecus ac Lucius Sylla cuius victoria nobilitata eft direptio
nibus,exilijs, cædibus,buftis extinctæ nobilitatis Ronianorunt ,
non propterea tamen obtinuit,vt rerum geftarum glorià ,velam
pliſsimæ dignitatis maieftate , notior aut illuftrior eſſet Caio lulio
Cæfare , cuius non modo facia,verùm etiam dicta ,ſumnjam fent
per humanitatem fingularem que placabilitatem præ ſe tulerüt,
& in sūmmaita fermè fempercontingit, vt quicūque ad decus &
gloriam eftnatus, is maiori laudiducat,eos beneficijs ſuis amicos
reddere,qui fuerant inimici, quàm in vindi&tam exaſperari,nul.
laque re plus gaudet, quàm vbialiqua hoftibusignoſcendi offer.
tur occalio ,fic enim Aeneas, quàm clementer ?
Pacem ne exanimis & Martis forte perempris Aeneid 31.
Oratis , equidem & viuis concedere vellem .
Nam in ipſo quoque vincendi curſu, ita fe gerit , ne ſtudio cædis
aut rapinarum bellum gerere videatur . Hinc merito laudaturd
ciuilis fapientiæ conſultis,egregium illud& immortali gloria di.
gnum Aureliani Auguſti factum , qui , referente Vopifco ,cùm
Thyanam vrbem oblideret, & iuratus antea fuiſſet,niſi vrbs ſpõ
te in fuas partes concederet, ne iſtud quidem canibus impune
ceffurum , nihilominus vrbe expugnata,cùm improbi quidam ,
illum vrgerent, videret fedulo ne Dij, quorum intereſt iuramen
torum religionem'ſanctam conſeruari,poenas eiuſdem ab eo vio
latæ repofcerent; canes ad vnum mactari iuſsit, interim vero ci
uium omnium bonis, acincolumitati prolixè confuluit; & eademi
clementia vfus Henricus quintus Iin perator,licetBrixiam ferro
ac flamma ftatim ab eius expugnatione, delecam iri debere,fo
lemni
 796 DE STUDIO MILITARI.
lempi conſtitutione decregiſſer : vrbem tamer ingreſſus cius
bus parcendum ftatuit;ne plebsinnoxia poenam lueret impro
borum . Denique meminiffe debet Imperator ſe publicæ falutis
vindicem eſſe conſtirutum , vt eos exrecepto bellorum vſu pu
niat , quipropter opes & potentiam priuatis iudicum ſententijs
& apparitoribus,minimèpoſſunt ab offenfis & flagitio coherce.
ri . Vindictæ autem genusillud maximè probatur,quod abſque
alterius legis violatione fumi poteft ,,vnde cùm non liceat ftupro
vel adulterio cum foeminis hoftium miſceri,quoniam eius gene
ris peccatà, andās quod inquiung & abfolutè legediuina prohie
bentur; ita nuſquam Imperatori committendum eft , vt milici
bus ſuis impune cedat, fiquidquamſimilecommiferint. Eodem
modo quia feruitus perſonalis præfertim introducta fuit ,vt ca
lib.4.
priuorum viraminus inter victores periclitaretur propterea ma
lè audierunt vt inhumani Tbulita & Galatą populi,qui Athenæo
teſte capriuos Marti immolabant; quemadmodum etiam dam
nantur à Polybio ,quorundam .Afrorum & Amilcaris læuitia in ,
hæcenim etfiexcuſari polliejure bellig.
captiuosRomanorum, hoftibus
e in ,
Pro Balbo. quoniam vtinquit Cicero eft aliquid quod nõoportet etiam follect ,
hi omnes damnari merito poflunt,quia refrigefçente ira belli,mi
nus ſe clementer aduerſus proftratos & fupplicesexhibuerunt,
quemadmodum etiam multi factum ab Aenea fuiſſe docent,cùm :
Magoni & Ligero vitam ve fibiconcederet.obftentantibus, eos
Acneid ro andire noluit red reflexa
ibid.
Ceruice orantis capulotenus abdidit enfem , 1

vr de priori dicit Virgilius ,qui etiam alterius caſum , & preces

ad. Aeneam.fic enarrat
Per te , per qui te talem genuere parentes ,
1
Vir Troiane ,fine bancanimam ,& mifererd precamuis
Pluribus oranti Acneas :haud talia dudum .
Dieta dabas , morere , &fratrem ne deferefrater .
Fum latebrasanima pectus mucrone recludit .
Verum cùm illos in medio , armorum conflictu occiderit, vbi
non audiuntur ſemper voces dedentium fe ,cur præclarus Heros
culpari de illorumcæde poflit,quaſiex Sauromatisvous fuiſſer
apud quos Lucianusdixit.nonlicuiſſe eumoccidere,quiinZirims
cla
 LIBER SECVNDVS . 797
inclamaffet, quia vox erat dedentis fe , vt Homerica (wyzão id eft ad Ponifac.
viuummecape,equidē non video. Præclare igitur D. Auguſtinus egit.1.
& ad rem de qua nunc agitur peroportunè , boſtem pugnantem
neceſsitas perimatnon voluntas : ficutbellanti refstenti violentia
redditur , ita vitlo velcapto miſericordia iam debetur,maximè in
quopacisperturbatio non timetur. 13 .
Hac autem moderatione ſi opusefterga eos qui ſe victori per Tum quicer..
mittunt vrendos , ſecandoſque, prout illi videbitur, quantoma. tis.conditioni
bus cum illo
ior fecuritaselle debet , vitam faluam , fortunaſque omnes inte- pacifcuntur
gras paciſcentium ,liue in prælio fiue in obfidione profecto qua
tum.ad ciuitates ſpectat quæ victoribus ſuccumbunt,præceptum
eft Onofandri quod comiter ac ciuiliter regendæ ſunt, fic enim cap 38.
& aliæ fortaſsisad deditionem adducentur.Sperantesque ſe huiufmo.
di humanitatis foreparticipes;in eiufdem ditionem adjcientur. Qui
verocùm primùm vrbe aliqua potitus est , feſe illi acerbum ac mole
ftum exhibet, aut ciuium facultatesdiripiendo,aut ciues ipſos inter
faciendo ,pulfandoue , aliarum quoque ciuitatum animos ita abalie
nat , vt & bellum perdifficile da victorie ſpem deſperandam præpa
rent, quoniam , vt idem poftea fubiungit, ſempermalorum poſt de
disionem expectatio, obſtinatum acperpugnacem inpericulis animi
efficere folet ,ex eoque Curtius loquens de Sacis qui legatos mi- 1.b.7.
lere , & polliciti funt fe mandata omnia facturos,cauſam demum
iftius rei , ſequentem addit , mouerat eos Regis non virtus magis
quam clementia in deuictos Scyebas,quippe captiuos omnesfinepre
tio remiſerat , quo fidem faceret fibi cum ferociſsimis gentium ,
de fortitudinenon de ira fuiffe certamen : vt omnino manifeftum
ſit affabilitatem hand & comitatem victorum in deuictos hoftes,
cùm multum in ſe honeſtatis contineat, tum vero plurimum etiã
vtilitatis habere.Acpropterea mirū videri nõdebet fi Cæfar qui
tantū in acie fudit fanguinis, tam parcus tamen extra aciē illius
fuerit, vt præter innumeros cines quos in gratiam recepit,Petrei
etiam & Afranij milites ſumma lit humanitate ac beneuolentia,
complexus , famcque oppreſsis commeatum ſufficientemde
dit , ac bona fortunaſque omnesquibus fpoliati fuerant reftituit,
cùm pihilominus ſummoin illos iure vri poſſet, eo quod præcz
teris addi&ti fuiſſent Pompeianorum factioni; ſed inſignis quo
que fuit Pauli Aemilij in Perſeum Macedoniæ Regem humani
tas ,
 798 DE STUDIO MILITARI .
tas , quem captiuum adduci ad ſe cùm audiuiſſet , ei Romani im
perijdecoratusornamentis occurrit,conatumque ad genua pro
cumbere , dextrà manu alleuauit ,gratoque ſermone ad fpem
hortatus eſt, introductū etiam in Tabernaculum lareri ſuo proxi..
mū in confilio federe fecit, nec indignum habuit qui eadein ſe.
cum in menfa afſideret; quo pariter modo Pompeius Tygranem
Armenix Regem excepit , iuſſum namque ſurgere & diadema
quod in pedes abiecerar ſumere, eum in regiamac priftinam ſe
dem reftituit.Vnde quemadmodum ipfi ob ſummam lenitatem
& moderationem omnium præconijs efferuntur, ficin odium
merito venit Saporis Perſarum Regis fæuitia & feritas,qui tamin
ſolenter victorià ſuà in Romanos vſus eft , vt cùm Aurelianum ,
Imperatorem captiuum haberet, eius humeros equñ aſcenfurus
premeret ; non fecus ac Tamburlanus qui poftea apud Scy
thas imperator ſummus præftitit, Bayſſerum iftiusmuneris ac
officij gratià , per omnes expeditiones quas egit fane complures,
catenis vin &tuin circumduxit : qua animi elatione & inſolentià
nihil prope immodeftius autinſolentius dici poteft. Quanto ve.
ro fplédidius Philippi Infubrum ducis cenferi debet exemplum
quimemorabili ad Caietam victorià potitus, cùm Alphonſum
Aragonum Regem , & rot præterea Hiſpanos Italoſque proce
resin poteftatem redegiffet,non modo illos nullà ignominiæ no
tà perftrinxit , ſed magnis honoribus & ſplendidiſsimis muneri
buscumulatos,priſtinæ dignitati reſtituit;quaſi in eadem opinio
ne fuiſſet cum Quintjo illo quiAetolis dicentibus pacem firmam
elle non poffe, niſi Philippus Macedo regno pelleretur, reſpon
dit illos ſententiam dixiffe , immemores conſuetudinis Romano
rum , qui vietis facile parcebant, addiditque aduerfus victos ma
ximum quemque, mitiſsimum animum habere ; nec ab eo diflentit
In bello In- Saluftius qui de Romanis veteribus loquens maiores noſtri, in 1

gurt .
quit , religiofifsimimortales ,nihilviftis eripiebant præter iniuriæ
licentiam .
14.
Tű in offer Sed nec in ipfo quidem prælio vbi hoſtes inter fe
fione prohibe . Deducunt habiles gladiosfilo gracilento ,
'bendo ab
Agricolas
ipla human itati s aut potius belli commerciorum vt à Virgilio , & Ta
cito vocantur,obliuiſcendum eſt, quorum quia triplex ratio eſſe
poteft , examinabo primùm illam , quæ ad viuos pertinet,di&iu
rus
 LIBER SECVNDVS . 799
rus ſuo ordine de modo agendicum mortuis, & cum rebus ina
nimis,quæ non ſuà fed hominum culpà in conſortium malorum
rapiuntur,quę bella ficũinuchunt;primum igiturvtriuſque ho lib. 11. Bibl.
ftis intereſt, vi Agricolæ intacti ſintacvelut facroſanc:i,imo pro
pe caftra & agmina opus faciantſepofitià periculo, quemadmo
dum more veteri Indorum obtinuille refert Diodorus, & Xeno
phon inquit Cyrum quoque & Affyriū in coconuenifle, Vecum libs.
agricolis pax effet,cum armatisbellum ; hoc enim quanta cum ra
tione ac vtilitate fieri pofsit, exemplo nobis elle debet Belgium ,
vnica illa , & continua Martis officina , quæ tam diuturnis bellis
non attrita perdurat, quoniam hæc dum milites gerunt, Agrico
læ interim quibus à victore, aut viciniore exercitu triburum ali
quod indicitur, ſecurèterram arant, occant, repaftinant, & vel
in ipfo collimitio tutimanēt ab omnimoleſtia, & iniurià;hincque
merito laudatur à Suida Beliſarius, quod Agricolis ita parcebat ,
actantam pro illis curam gerebat , vt eo duce nulli vnquam eorum
visillata fuerit. 15 .
Secundo non licetin ipſa concertatione,vltra morem receptū son finieri
fæuire in hoftes, niſi ftatim illos efferari velis , & omni profcripta dom in hoftes
humanitate , longè acerbius damnum quod acceperint , repene praliantes.
1
dere , ſicenim cùm in bello quodam Veneto , cuius ſua in hifto
ria Bembus meminit,Florentini, qui omnino fæpe à Græcis equi lib.4 .
tibus, ſeu Epirotis malè habiti,eos peſſimè oderant ;edi &tum pro
poſuerunt,nequis ex ipſis captiuus duceretur: verum ea intelle.
Ĉta re , Legatus Venetus edicicontra iuſſit, neijdem milites vlli
omnino ex hoftium numero parcerent , ſed omnes peræquè in
terficerent, ftatimque in eorum fines excurſione cum Græcis
militibusfacta , quoscumque in agris reperit, interfecit ,qua re .
cognita,Florentiniedicto publicè reſciſſo , ad morem belli priſti
num redierunt . Eodem etiam modo Gallis noftris malè aliquan
do ceffit,bellum aduerſus Coleonum in Inſubria gerëtibus, quod
contra Italicum morem , cataphractosequites diffibulata callide
iugularent, quia non minus acerbè in ipſos poftea fæuitum eft. 16 .
Imo vero ſicut manus non ſemper in pugna laxanda eft, fic. Quibus mu .
mutuæ comitatis officia cùm præfertim illanocere non poffunt , criam co
ne quidem interiuraros hoftes funt omittenda , li quis locus illis mitas is officia
exhiberide
elle debeat , vt qui clangente buccina armis inteſtisdecertant,ij- bento.
dein
 80 0 DE STVDIO MILITARI.
dem mutuis officijs pugnare poſſint, cùm furor ille remiſit , &
vnicuique licet quantum in ſe humanitatishabet , tantundem il
liusin hoftem depromere;quemadmodum nuper fec ere ad Cra
cinam inſulā celeberrimi duo Imperatores Troèrafius, & Bukin
ghamius., quorum mutua concertatio', vter alterum beneuolen.
tià , & comitate ſuperaret , quia in tanto pugnandi, & rem ftrenue
gerendiardore, valdefuit inliguis, eana propterea referre luber ,
in capta Rul aut potius mutuari ex Philiberto,Moneto , qui multus eítin eius
pecula . exemplis referendis , fed vnum præſertim mihiconuenientiſſima
videtur , excuius.conſiderationeftatim innoteſcat, quàm foedà
fouiusin vi. & immani barbarie fueritMendanius Hifpanus , quiſub arces
ta Pop.Col. molis Hadriani, vetulam olitoris vxoremimpy's manibus laqueo pro
enhiba, 26. janua fufpendit ,quod illa expetenti Pontifici , Clementi Septimo,
qui obfeffus in ea tenebatur, binas lactucas in foſfam operà pueri
funiculo alligandas, afurfumextrahendas,proieciffet ,fic vi dete
Stabili eius fufpendijSpectaculo,profpectantis Pontificis oculi,grauiffi
mè per fex dies offenderentur, illeque iuſta indignatione permotus,
hominem vfque adeo impiumexecratuspari fupplicio deuoueret; qua
vero nacurà
mitior,ingenio prudentior, & iure eriam peritior,Bu
Kinghamius , qui audita ex nobiliAnglo Toeraſi percunctatione
ecquid adhuc peponum tota inſula reliqui effet,poftridie hono
rario miſſo nobili , duodenos pepones Toeraſio beneuole obtu ...
lit , ſed quaſimutuo humanitatis colludio interipfos.Duces cer
taretur, Toeraſius nuncio huic vicenos coronatos aureos nume
rari iuſſit ;ipſum vero BuKghingamium poftera die,citriæ aquæ
aureolæ ſenis lagenis, & Cyprini puluerisduodenis alabaſtrisre
munerauit, ſed huiuspuero ille vicenos Iacobæos rependit;nēpe
breo velut Apollinea quedam ,veloquiturMonetus , internecini bel.
li aliquondo intercurrebant Alcedonia , fed tantovalentior, & infe
fior Mars in aciem poftmodum redibat, vtiex multis illis officisfe
uitiam videretur colligere , tam hoftilibus animis Galli acBritanná
alteri alteros infeftabant .
17 Demum ea ratio captiuorum habenda eſt, vreum iuremanci
Et honefta pij retineri amplius non poffint, honeftè , liberaliterque tra
etiam condi. &tentur , & dimittantur pretio non iniquo , quod qualeſit, non
nicũ jeredi. eft itapromptum determinare, cùm alibi ex moribus, & con
mere valže . ſuetudine , alibivero ex pactis, quæ ſæpereſcinduntur,& immu 1
tantiir
 LIBER SECVNDVS 801
tantur, folui conſueuerit : Vnde apud Græcos quidem antiqui
tus mina , nunc verò inter militesmenftruum ſtipendium pro lú.
TES ,leu redimia gregarij communiter decurrit. Verum cùm olim
graues circa eam rem difficultates in Namurtij, & Confalui exer
citu varijs de caufis ſuborirentur , placut ſummis illis Ducibus ,
communi vtriuſque conſenſu decernere,vt gregario pediti mem.
ftrui ſtipendij, & trimeſtris equiti precio libertasconftaret; co
hortium autem præte &ti atque ligniteri, ſemeſtris ftipendij ſum
mà mul&tarentur; annuum porro Legatus alæ perfolueret : cæ
teri vero Duces ex ordine nobilium , fi caperentur , ex ſummi
Ducis arbitrio pretium penderent. Hoc vero quanta fide & in
tegritate repræſentandum ſit, plures ante me 1.C.docuerīt,quo
rum decretis nihil addendum cenfeo , præter memorabile exem ,
plum D.Ludouici, qui pace cũ Sultanofacta, his-conditionibus, yt
Damiarà decederet, & quinquies centena millia perſolueret , ex
quibus tamen honoris causà, Sultan us centum millia paulo poit
ei remiſit, iaque aurum eiufmodi pro portione appenſum fuiffet,
cum compendio decem milliuni,quod Gallorum quorundam,
induſtrià factum fuerat, vt primum illud reſciuit D.Ludouicus ,
qui non pluris faciebatmala lucra , quàm damnum ipſum ,Mõt
forcium Itatim curare iuſſit, ve quàm primūintegra ſumma ex fis
de bona hoftibus refunderetur , atque hoc raræ fidei, & virtutis
integerrimæ teftimonium , Barbaris omnibus admirationi fuiſſe,
refert loinuillæus in eius vita . Quod verò ſpectat ad modum ,
benignè comiterque agendi cum captiuis,nulla de eo regula da
ri poteft, quæ omnibusperæqueconueniat . Quia dignitatis cu
iuſque habenda eft ratio ,fed quàm ſedulo curandum fit, vt nulla
in re captiuilædantur: id vero docuit ſuo exemplo fortiſſimus
eques Baiardus , cùm Hifpapum quendam ex Sotto maiore Demu18m bai
familia, non infimæ notæ præfe &tum , ad ſingulare certamen benda eft cx
prouocauit ,eo quod durius , ac illiberalius quàm decerer fuiſſet ru
'nmdemortso
, quibus
ab eo cuſtoditus . commiſeratio
Hactenus igitur de hofte viuo , & pugnante di&um eſt , quo- debeturaqua
modo tractaridebeat , videndum nunc , quæ demortui ratio ha- mefuer
Cafarisútlacry
vi
benda fit tunc videlicet cùm fo Pompei cao
Cecidere odia , w triſtes mors obruit iras . pite cõira PC
trarcham , ego
vt inquit Papinianus ex Virgilij mente , qui prior dixerat alios .
Eee Nul
 802 DE STUDIO MILITARI.
2. Nullum cum viftiscertamen du drhere caffis.
quibufcüm facit etiam Ouidius , qui rem hanc vehementius adą
huc vrget addito Leonis exemplo
Corporamagnanimofatiselt proftraffe Leoni,
Pugna fuum finem cùmiacer hoftis haber .
hoc vero ita ſtabilito , confequens eſt, perinde tractanduneſſe
Corpus demortuiinimici, tanquam fi amici foret , aut faltem ho
minis cum quo nihilvnquam odiorum , nihil iniuriarum inter
ceffiffet. Quamobrem primum quodilli debetur eft commiferation
quæ fi omnium quos ærerna tenetnox habenda eft, quanto mas
gis eorum ,qui non debira morte,necinter amicorum complexus
& ofcula, ſedmiſeriante diem , & multis vulneribus confoſli, vitā .
ipfam cum fanguine fundunt; ſcilicer da perſuaſione ductus Ale .
libro son xander apud Quintum Curtium Darij mortem lacrymis profe
cutus eft, demptaque ſibi chlamyde corpusillius contexit,atque
regio ornatum cultu ,ad matrem , maiorum fuorum tumulointe
rendum miſit. Eadem etiam commotus M.Antonius, iacencem ,
Brutum , non hoftem , fed ciuem Romanum , depolico odio exi
ftimans, paludamentum ſuum inijci fupra illius cadauer iuſſit
quo honorarius cremaretur . Sed inter exempla priſci æuinul
lum de hac commiſeratione præclarius extat , quàm Gæfaris in
demortuum Pompeium , neque enim ipfi minimam fortiſſimo
Imperatori iniuriam faciunt, qui profluentis gaudij ſignum la
crymas,quas viſo Pompeij capite fudit, interpretatiſunt ,qua in
opinione, quoniam certum eft,Petrarcham fuifle, qui vnus, 110
bili; de hoc Cæſaris flecu , & Annibalis riſu , cantione edita,mul
tosin eum errorem feduxit, vtidem cum illo arbitrarentur, pla
cuit idcirco cantionem hanc fatinè redditam à lano Peluſio in ...,
medium proferre, ac inquirere pofteabreuiter, quantum in ſede
veritatis contineat .
Cum vidit Generi caput
Cæfumfraudefocer , lætitiampremens.
Imopectore ; lacrymis
Non fe continuit . Pænus , Annibal
Sortem vidit vt alteram
Regnorum Libyæ ,flentibus omnibus
Rifl, diſimulans malum . Dr.
 LIBER SECVNDVS . 803
Sic fil,triftitiam quilibet ut fuam , .. !
• Vultu do latitiam.legat.
Quare fi ipfe mibirideo,velcano
Nonnunquam facioid , quia
Queme dilacerant ſollicitudines
Non poffuntalià vià
If hoc ex mifero corde recedere .
ficcine igitur Petrarcha tibi ex gaudio mero fleuiſſe Cæfar viſus
eft, quia forlan Annibalis riſus alio quàm ad ingentem moerorē ,
& triſtitiam referri non poterat ? at fanè quanquam inficias bic
ire nolim , vt ſumma mætitia quandoque in ritum foluitur , fic
gaudium in lacrymas effundi, quoniam vtriuſque effectus ratio
apud Philoſophos conftat, & exempla etiam non raro apud Phi
lologos reperiuntur , quale eft illud de Veneris riſu apud Apu
leium . quam ut confpexit Venusbatiffimum cachinnum extollit,& libro 6.
qualefm olent , furenter irati; & illud quod de flentibus præ gaudio
Troianis Petronius in Haloſi dixie
feribus manantgene
Mentiſque pauida gaudium lacrymas habet ,
Quas metus abigit.
ad quos verſus nihileorum enarratores indictum prætermittunt,
eorum præfertim qux de gaudij lacrymis dici ab hominibus eru
ditis poſſint : licet inquam hæc ita fe habeant, nullam tamen ego
perſpicere rationem pollum , qua Cæſar lacrymari præ gaudio
cæſi Pompei debuerit , ſcilicet homo , qui foepe ſuorum obitus
familiariter defleuit, qui toties e pensiuslegem tulit , & vſurpauit,
quinunquam , niſi in acie inſignemiram ergaſuoshoftesdecla.
rauit, quo nemo maioriin deuictos clementià vſus eft , & quod
reicaput eft, qui bellum inuitus contra Pompeium ſuſceperat,
quimultotiesillum de pace rogauerat,quem ,vtinquit Tullius, lib.6.epifton
nunquam nifi honorificentiffimè appellauerari,is nehomo , quido-lar.epiſt, 6.
Jebat Catonem ſuæ clementiæ fubductum , qui Brutum , & Caf
dum præcipuos aſſeclas Pompeij tam amantercomplexus eft , is
ne fenex tot caſibus, quos alternantesviderat,humanæ ſortis ad
monitus , tam effusè viſo Pompei capite lætatus eft , & non po
rius conciuis, focij , generi miferabilcm fati ſortem dolentius in...
Bemut, ac oprimiviri, maximique Imperatoris manibus adeo
Lee 2 fode
 804 DE STVDIO MILITARI.
fodè, crudeliterque violatis , illacrymatus eft ? equidem nollem
hic Petrarchæ moleftum me præbere inexagitanda eius ſenten
tia, verum tamen quo minus ob allatas rationes ab ea diſcedam fa
cere certènon poſſum .
19 lam vero ſi ipfa hoftium commiferatione digni funt, qui in
Tätum abeft acie fortiter pugnantes cecidere , quanto magis alienum eft à ra
debeant ho. tione & omni humanitate, in eorum corpora quicquam indignü
fiium corpora committere , quos Terra ad æternam quietem ſibi reddi po .
ftulat, & mors ipſa , quod præclarè dicebat Euripides in Anti
gone,extra odium , & vindictam ponit .
Morsiurgiorum finiseftmortalibus
Nam maius aliud,quid poteftleiho dari .
Quamobrem reétèmonet Vliſſes Menelaum
Menelaepost tot dieta ſapienter,caue
Iniuriofus fisin hominemmortuum .
Nec vlla vnquam ætas diris non proſecuta eft truculenta illius
immanitatis exempla, quæ quondam ediderunt Achilles in He
Etoris cadauere circa muros Hiacos raptando; Parthi cùm aurum
liquefactum in Cřaſli deductum os immiſerunt: Thomyris , quæ
Cyricaput in vtrem ſanguine plenum demerfit; M.Antonius,qui
Ciceronis caput videre , probrisque laceſſere voluit ; ac præcæ
Aeneide 6. teris etiam quæ Menelausin Deiphobi cæde flagitia perpetrauit.
Deiphobum vidit lacerum crudeliter ora;
Ora manuſque ambas,populataque Temporarapris
Auribus , truncasinhonefto vulnere nares 1

hæc enim adeo foeda, turpisque mutilatio , tam horrenda,& Me !

nelai perſona indigna viſa eft,vtpoft varias interprætationes qui.

bus hanc ab infamia liberare conati ſunt , in eam tandem deue 1

nerint quod eiuſmodi acrotiriaſmus, vt volunt Suidas in voce

libro 4. blepanio, & Apollonij Scholiaftes in Argonauticis, ex antiquo
ritu fieri in ijs ſoleret,qui hoftium dolo,vel proditione intercepti
ceciderant,nempe quia partes illæ , & excifæ membrorum extre
mitates, quaſi totporaña ,feu amuleta effe cenfebantur,aduerſiis
occiſorum vmbras neinterfectoribus ſuis terribiles obuerfaren
tur , fierentque illis in noctium occurfacula , & laruarum terris
Aeneide 4. culamenta , eo modo quo Dido Aeneæ minitatur .
Omnibus umbra locis adero dabis improbe pænas .
Sed
 LIBER SECVNDVS 805
Sed quam reétè hi Menelaum proditionis inſimulent , vc libe.
rum eum ab immanitate faciant; aliorum efto iudicium; atque
huc etiam pertinet quarundam nationum barbarum prorſus , &
inhumanum fa& um , qui caluarias interemptorum hoftium
probė mundaras, & inductas auro , cælataſque varijs laminis in
poculorum formam effingunt, ex quibus libiinuicem in publi part. 2. fyn.
ca conuiuiorum hilaritate propinent, quem ritum exemplis co- ag. 1. attic.
firmare tempero ,quoniam multaeiuſmodi in vnum qualifaſcem bellario.c.11
collegit lacobus Pontanus. 20
Supereft igitur vt in quos fæuire non debes , eoſdem Terræ Ant in epul.
mandari permittas , fecus enim quem lædere non putas ,offendis in relinqui.
grauiter,ex denegato illi hoc belli iurc quod κοινόν άν τοις πολεμίους
vocat Appianus , & publicam humanitatem Cicero , quia non tam
homini , id eft perſonæ , quàm humanitati , feu naturæ debetur ,
vindicare à volatilibus , vindicare à beflijs confortem nature , velo
quitur D.Ambroſius,reddenda ſiquidem terræ terra eft, & quod de Tobia :
hofti viuo iure poffes eripere ,illud mortuo relinquendum . Vnde
malè apud antiquos ſcriptores audiunt Græci , quod ſecusfece
rint, vt ex Homero conftat , in cuius carmine nihil frequentius
iftis , aut fimilibus minis occurrit, neque canes quidem à tuo cada.
uere quiſquam arcebit: canibus funtpræda relicta :vt canibus fierent
lanianda voluptas .Sic Creon apud Sophoclem ,iubet infepultum ,
Polynicem relinqui ; & Menelaus atque Agamemnon idem de
Aiacein eiuſdem auctoris Lorario fieri volebant , nifi illis vna cũ
Teucro Vlyſſes diuerfum perſuaſiffet;ex eoque nonnulliconten
dunt Syllam , qui diutiſſimè bellum in Græcia geſſerat , hocpari
ter ex illorum vitijs contraxiffe , vt acerbiori odio in Marium in .
citatus ,eius reliquias , quemadmodum inquit Cicero ,apud Anie 2. de legib.
nem diſſipari iufferit.Atexaduerſo laudatur Annibal,quòd Mar
cum Tyberium Gracchum ,& Marcellum honore ſepulturę ca
rere non eſtpaſſus;idemque Hannoni a Romanis præſtitum fuit;
Pyrrho ab Antigono; Mitridati a Pompeio; Druſo denique & Ar
chelao Regi ab Antonio. Proptereaque in Græcorum apud Per
ſas militantium iuramento erat , fociosomnes fepeliam :bello villor
etiam Barbaros ; & Onofandripræceptum eſt,vt Imperator,fiue cap.36.
vicerit,fiue victus fuerit, militum occiſorumfuneribus, & exequi's
profpiciát neque iniuriam , autoccifionis, aut temporis , aut loci, aut
Eee 3 metus
 806 DE STVDIO MILITARI .
metus nomine prætexat . Dabantur ergo frequentes, vtrimque's
induciæ, vt cæli ex vtraque parte ſepulturæ mandarentur, quod
in maxima ſtrage duobus modis fieriſolitum ,adeo manifeftú eft
vt probatione non indigeat,fiquidem humiruncdefodiebantur,
aut comburebáturinterfectorūcorpora ; vnde Liuius refertlocũ
libos
fuiſſe Romæ iuxta Aequimelium ,nomineBusta Gallica ,quoniam
illic aceruatos.cumulos ſuorum defunctorum.ex peftilencia vſſe
rant Galli . Tertius vero modus, quem cum duobus præceden
In fragm . tibus afſignat Senecain his verbis alios terraobruit; aliosflamma
conſumpſik, alios.lapis oſa redditurus, incluſi,vt operofior fuit,nec
ſine aliquo fumptu ,militibus proprijs feruabatur, & his non qui
dem magno numero ab hofte profgatis, ſedmorbo aut aliquo
alio caſuoccumbentibus , func enim pecunia ex vndecimo le .
gionis ſacco depromebatur ad eorum ſepulturam ,qui ritus.vtin
lib.2.cap.2. telligatur, ſciendum eft ex Vegetio , quod tota legionis ſubstan
tià in decem faccos tributà, addebatur faccus.undecimus, in quem
tota legio particulamaliquam conferebat , ſepulturæ fcilicet.causà';
qui ex.contubernalibus decefilet, de illo undecimo facco ad fepultu :
ramipfius promebatur expenfa.Ceterum præter hunc morem ,duo
funera militibus facta fuifleanimaduerto Militieſcilicet vnum ,
quod tumultarià plerumque operà peragebatur , & collectis in
vnum corporibusmilitum ; quomodo varianæ.cladis reliquiæ :
vno tumulo ab Germanico conditæ ſunt: & .domialiud , cùm
more eorum qui peregrè deceſſerant , os aliquod defun tiexci.
piebatur à propinquis ,vtiufta illiRomæ perſoluerent, non illa
comburendo,quemadmodum in reliquis fiericonſueuerat, ſed
ex Pontificum ritu terra obtegendo , vnde of a fira dicebantur ,
quia fiti proprie Ciceroni ſuntquosbumus.conieéta obtegit ; & bel
licam vel peregrinam mortem deſignabant , quarum neutra cõ . 1

tinebatur hac præfcriptioneduodecim tabularū,ne homini mor i

capitib.67 8 tuoofa legantur, quopost funus fiat , quemadmodnm ex Cicero-

21 .
ne & alijs præclarè oftendit lacobus Gutherus in erudito ſuo.
Denique non
opere de iure manium .
labsfattanda Hæc autem humanitatis officia poftremum tandem excipit ,..
funi ac vio. quod rebus homini cariſsimis , & per ſe merentibus tam.extra .
landapublic iniuria omnem eſſe , quàm revera non ſunt in culpa,ab hoftibus
monumensal. impenditur ; diligenter ergo cauendum.eft, vt templorum ſan
citas
 LIBER SECVNDVS 807

ctitas ,ſepulchrorum religio ,trophæorum maieftas, ſtatuar um

omnium ,fignorum ,tabularum memoria , & quicquid eft monu
mentorü eiuſmodi,quibus vetuftas ipſa parcere conſueuit, à fer
ro flammiſque vltricibus, quantum fieri poteſt, conferuentur;
nam vt Polybij verba hic vſurpem oppidò certè pręclara & exi
mia , que neque nobis ad bellum futura funt vfui, nec hoftibus in, lib.v.
commodatura.caire perditum ,templamaximè, & que in ijs fimu
lacra &fimilia ornainenta, quis neget mala mentis & pra irafuri
bunda effe opera ? Atque ex eo eft,quòd M.Tullius qui præclarè 1. Officior.
ſemper de rebusomnibus loqui, & fapienter ſentire viſus eft,
nunquam Corinthum exciſam fuiffe probauit , vbi tamen adeo
fodètra&tatifuerant Romanorum Iegari; idemque alibi horrifi
cum , nefarium , omniimbutum odio bellum appellat, quod parieti
bus , te&tis, columnis, poftibus notas inurit extremæferitatis &
dementię. Vnde cùm Torglas in hūcfurorē pręceps rueret, & ne
fcio quibus decauſis implſusin animo agitaret, nonmodo vrbis
Romæ mania , ſed pulcherrima quæque eius ædificia incendio
violare, yrbemque ipfam pendoBonovvt inquit Procopius effice
re , Beliſarius nihilantiquius habuit,quam perditiſsimis illis co
natibus occurrere,ſcriptà ad Torylam epiſtola ,qua vthuic meo
ſermoni valdeconuenientem , lubens ex Procopio referrem ,ni
paffim quoque in alijs auctoribus habereturlatinè expreſſa ,quã.
quam non vtique forfan in omnibus,tanto cum verborum cultu
& nitore , quanto illam libiexplicandam , atque ornandam du
xic , Petrus Crinitus. Et vero præftat orationem Rhodiorum ad lib.6. cap.r.
Demetrium Vrbicapum , pro pi&tura Ialyſiex Agellio referre ,
quia præter quàm huc-maximè pertinet,videtur quoque Beliſa .
rius fuam exilla epiſtolam penitus adūbraſſe, ſic enim illi ad re
gem loquuti funt , cum machinas eius libratas viderent in cas
ædes , quas memoratiſsima illa Protogenis pictura ,quæ in illis
aſſeruabatur toto orbe celebres fecerat, quä (malum ) ratio est , lib.zs. C.36•
vi tu imaginem iftam velis incendioædiumfacto diſpergere?Namſi
nos omnes Juperaueris , &oppidum hoctotum cæperis, imagine quo
que illaintegra Lincolumiper victoriampotieris :ſon veronos vin
cere obfidendo nequiueris : perimus cofideres ne turpe tibi fit ,quia
non poiueris bello Rhodios vincere, bellumcumProtogene mortuogefo
fife, quod vbi Demetrius ex Legatis audiuit, oppugnatione
Еее 4 de lità
 808 DE STVDIO MILITARI .
deſità, & imagini& ciuitati pepercit . Er amaboquidni hunc in
modum feciſſet Rex ille inclytus,& non minus ab humanitare
quam ingenij ſolertia commendatus ; quandoquidem Cambyſes.
qui Aegyptum aggreſſusDijshominibuſque bellum indixerat,
& cuncta igne , ac ferro ſibi deuaftanda ftatuerat , cùm Thebas
expugnaret , atque incendium quo ædificia conflagrabant, ad
obeliſci crepidines perueniſſet, ne tam præclara atque adeo afa -
brefacta moles,excocta collaberetur, ignem extingui iuſsit, &
quorum vitæ non pepercerat, eorumoperi pepercit,aut religio
ne impeditus, aut vr cum Plinio loquar tam eximia molis reue
rentià . Quanquam aliter omnino Straboni viſum eſt, qui Cor
nelium Gallum in eam Prouinciam ab Augufto miffum fecutus
Aegyptumperagrauit,omniaque diligenter inſpexit,afferit enim
lib. 17 obeliſcos Thebis partim ftantes vehementer ab igne ambuftos ,
& partim humi iacentes confpici,quod pariter teſtatur Ammia
lib . 17 . nus his verbis in bac vrbe Thebarum ſcilicet inter labra ingentia
diuerfaſque moles figmëta Aegyptiorum Numinum exprimentes obe
liſcos vidimus plures, alioſque iacentes & comminutos . Verum ſi
iftud à Cambyſe fa &tum eft ,tam in culpa fuiſſe eum exiſtimo,qua
antiguos illos milites ſignorum contemptores non immunes ab
Satyra XI.
ea fuiffe conftat, licet hac potiſsimum de cauſa , celebratos à
Iuuenale
Tunc rudis du Graias mirari nefcius artes ,
Vrbibus euerfis, prædarum in parte relicta ,
Magnorum artificum frangebat pocula miles
Vi phaleris gauderet equus .
Neque enim pofterioribusRomanis idem mos probatus,ſaltem
poftquam Marcellus captis Syracuſis, vc non modo ſuam gloria,
ſed eriam maieftatem populi Romaniaugerer,ornamenta vrbis
ſigna , tabulaſque quibus abundabantSyracufæ , Romam deue.
xit : eius enim exéplo L. Mummius idem inexpugnata Coryntho
fecit, cùm alioqui tam rudis eſſet eiuſmodi elegantiarum , & or
namentorum , vt cùm maximorum artificum perfectas manibus
tabulas, & ftatuas in Italiam portandas locaret ,iuberet , vcinquit
Velleius,prædici conducentibus fi eas perdidiffent,nouas effe reddi.
turos :Atque eo demū peruenit Romanorum ftudium in conqui
rendis fignis & tabulis, vtà nimio luxu & ambitione non abeſler ;
vide
 LIBER SECVNDVS . 809
vnde Cato apud Liuium cùm denon abrogandalege oppia fen- lib.4.de
tentiam diceret,eadem occafione quantum fpoliatæ ſuis tabulis cid. 4.
Syracuſæ in Rempublicam intulerint detrimenti, ſeuerè patefa
cit, fimulque fæculi fui mores grauiter accufat, Iam in Græciam ,
inquir, & Afiam tranſcendimusomnium libidinum illecebris reple
tas , regias atirectamus Gazas , eo plus horreo ne illæ nos res ma
gis cæperint , quàm nos illas; infefta mihi credite figna ab Syracufa
nis illata ſunt,buic urbi ; iam nimis multos audio Corintbio Athe
narum ornamenta laudantes: mirante que ante fixa , fictilia Ro
manorum Deorum laudantes. Sed neque iftius auctoris querela ,
nec Polybij quæftio vtrum ex vtilitate fua fecerint Romani, cùm
ligna ornamentaque captarum vrbium fuam in patriam tranf
portarunt,tanti apud me ſunt, vt non honeftè, conuenienterque
feciſſe Romanos cenfeam , qui quod penes hoftesà ſe deuictos
rarum & excellens fuit , id omne non pellundarunt , ſed inter
R. Imperij ornamenta reulere , ex quo ſipriuatorum luxus ac
creuit; fi Damafippus veteres emendo ftatuas infanijt;ſi Græcorum
asgue Thufcorum ingenia fingendisfimulacris urbem inundarunt, in Apologer.
véloquitur Tertullianus,priuatæambitionis vitium id fuit,quod capas.
publicæ maieftati non debebat officere . Cuius augendæ curau
vel ipſas quoque Barbaras nationes non mediocriter tangit,que
madmodum ex facto Solymani patet ,qui Hungaris ad Mugaciū
trucidatis , ipforumque Rege ad fædum interitum paluſtri lacu
nà ſubmerſo , cùm Budam , qui victoriæ finis eſſe folet , nullo ne
gotio occupaffet , ex ea tres priſci artificij ſtatuas æneas ſuſtulit,
quæ in veſtibulo regiæ à Matthia Coruino omnis virtutis , atque
elegantiæ ftudioſo conftitutæ fuerant : hæ clauigeri Herculis ,
citharædique Apollinis, & pharetratę Dianæ formas reterebant,
quas pro trophæo Pannonicæ victoriæ ,monumentum Byzantij
in Hippodromo collocari iuſsit. Cæterum maximè conueniens
videtur hic locus referendæ hiſtorię quam Polybius,alijque fcri
ptores habent, de Tauro illo aneo Agrigenti à Phalaride fabrica
to , in quem viuos homines immittebat ,vtære concalefacto ,ar
dentes interirent , ac fi quando præ doloris acerbitate exclama
rent,ſonus mugienti Tauro fimilis exaudiretur ;hunc igitur Tau
rum , ijs temporibus quibus Poeni Siciliæ imperium obtinebant,
Agrigento Carthaginē tranſlatum fuiſſe, auctor eft Polybius in
fragmen
 810 DE STVDIO MILITARI.
fragmentis Peyreſcianis,qui vehementeribidem Timæo ſuccen
ſet,negantiTaurum hunc,aut Agrigento aduectum ,aut Agrigēti
libro 3 . vnquamfuiffe: & reuera Polybio hacin re ſuffragatur Diodorus,
vbi Timæum ipfo euentu poftea conuictum eſſe prodit, cùm Sci
pio Africanusmultisannis poft capta Carthagine,illum eundem
Taurum reftituit Agrigēcinis,ad quos eriam dixiffefertur ,prout
in Verrem . à Cicerone notatum eſt,æquum eſſe illos cogitare, utrum effetAgri
gentinis vtilius fuisne feruire, an populo Romano.obremperare, cùm
idem monimentum , & domesticæ crudelitatis, & noftre manſuetu
dinis haberent.Quæ hiftoria alterius mihi iv mentem reducit,quã
ſucceſſu non admodumdiſſimili,refert louius in Ticini expugna
libro as
tione ab Odetto Lautrechio facta, contigiffe , cùm ſcilicet Hofta
fius Rbauennas , qui prinus in arcem irruperat, aut fi porior fi
des ſic Leandri Alberti Cofmus de Magna, in præmium nauatæ
operæ æneam equeftrem ftatuam quæ vulgo Regiſolis nomine
innotuit, & Antonini Cæfaris eſſe dicitur,impetrauit ,vt cum ea .
antiquitus Rhauennatium fuiſſet, eandem in vrbem vetus hoc
patriæ fpolium reportaret ; tunc enim adeo acerbū fuit Ticinen
fibus , eripi fibi præclarum hoc nobiliffimæ , & vetuftiffimæ me
moriæ monumentum ,vttumultu perciuitatem facto, nec minus
concitatis omnium animis , quàm fi rurſum violare, & diripere
cuiuſque priuatas fortunashoftis voluiſſer, enixè omnes Lautre.
chium obteſtati ſunt,vt aliunde huic gregario præmium virtutis 1

fuæ côcederet,quàm ex illius ftatuæ iacturà,quæ cunctos ſunimæ

calamitatis , atque miferiæ recordatione , & ſupra direptæ pa
triæ fortemæltimandz ,perpetuò conficeret : itaque Lautrechij
ſuaſuzindignabundus miles proænea ſtatua, pecuniam à quæſto
ribusaccepit , quantum fatis eratpromurali corona,ex auro pu.
ro fabricanda,que in fidem virtutis ſuæ , cum elogio Rhauenna
te in templo poneretur. Atque hoc facto non minorem laudem
Ver ... tulit Lautrechius , quam olim Marcellusà Cicerone confecutus
eft,eo quod ædificiis omnibus Syracufarum publicis , & priuatis ,
facris & prophanis ;ficpepercit, quafiad ea defendenda cum exercia
tu non expugnanda veniffet ; ac ne cuidubium fit; Romanis infi
tum penitus fuiffe defiderium nonmodo tuendi,& vindicandiab
hominum iniuria ,fed inftaurādi quoque dicata ſuis inimicis eiuſ.
modi monumenta , fi quando vetuſtate collaberentur ,ex eo quis
facilè
 LIBER SECVNDVS . 811

facilè conie&uram facere poteft , quod Cæfar nulla re magis ſibi

populi Romani beneuolentiam conciliauit,quàm cùmipfe ea
in vrbe quæ à Sylladiu occupata , nihil aliud , quàm Syllanæ fa
Ctionis venena ſpirabat,primus C.Marij ſtaruas collabentes refti
tuit, easque producere in lucem , quaſi denouo auſus eſt; & quid
ni Cæſari bene vertiſſet fa &tum eiuſmodi, ſi populus idem nõmo
leftè tulit Annibalis non exterimodo hominis , fed hoftis etiam
iurati ſtatuæ inter totalias præftantium virorum , quæ media in . lib. 3 4.cap.6.
Vrbe cernebantur , locum pariter fuiffè, & tamen Plinio tefte
adeo diſcrimen omne fublatum ,loquitur nempedeftatuis, quæ pu
blicè exteris politæ ſunt, vtAnnibalis etiamftatuæ tribus locisvi
fantur in Vrbe , cuius intra muros folushoftium emifit hastam . 22
lam vero ſi deftinatis tantum hominum vſui , publicæque,aut. Maxime fifa
priuatorum gloriæ monumentis, tantum honorishabendum eft, ea ca. fue
vtipſa ab omni offenſione illæfa conferuentur, quanto magis cu- rint.
randum eft , vtin ea quæ facris vſibus dicata ſunt , nihilaut pro
fánum , aut impium committatur, fi præſertim inter hoftesde
eodem culcu.conueniat, & erga eundem vtique Deum . Nam diui
na,humanaque promiſcua habere , ac fine delectu fimulacra at
queimagines , calices,vaſa, reliquamque templorum facram ſup .
pellectilem ,non fecus atque hoftium fortunas alias , domeſtica
que ornamenta inuadere ,quaſi chriftianorum templa ſimilia
ellene fani Adonidis in Macedonia ,de quo illud vulgo ferebatur
oder lieg nihil facrum ; hominum eft facrilegorum , imotheo
machorum,qui veſano furore perciti,bellum Dijsęquè,ac homi
nibus indicunt. Hincque cùm arma in Viſigothos expediret Clo
douæus,&ad Epiſcopos Galliæ ,quituncAurelię ad Ligerim Sy
nodum habebant,literas dediffet,quibus ſignificabatlege à fe lata
cautum, ne miles hoftium fines ingreſſus loca ſacra fpoliarer , di
catas Deo virginesraperet;feruosEcclefię abduceret,patres lau-
dato Regis confilio reſcripferunt,ſanctionem illam Deo gratama
videri, ipſumque Catholicæ Eccleſiç filium pronunciarunt. At
que veintelligas qua pietate Clodouäus legem hanceulerit, exé
ploidmemorabilioſtendam , quod memini me quondam apud
Paulum Aemilium nobilem rerum noftrarum hiſtoricum legiſſe,
narrat enim cùm miles quidam calicem è templo ſurripuiler, D.
Remigium ſacerdotesad Regem miſiſſe , qui ea de re apud iiium
age :
 812 DE STVDIO MILITARI .
agerent, caufamque religionis Chriſtianæ defenderent, & de
crerum à Rege ac procerum comitatu fuiffe , vt calix Ecclefiæ
redderetur: verum accidit poftea in recenſione exercitus , cùm
idem miles qui calicem ſurripuerat,regem contumaciæ oblitum
exiftimans,coram eo fe fifteret, vtClodouæus proiectà eius in
terram haftà, quafi minus idonea bellorum vſui foret, conatum
que eam colligere,ſecuri interfecerit,qua in re egregium ſanei
edidit & dignum recenți ſua pietate , militaris ſecuritatis iufti
tiæque caftrenfisexemplum .Et vero conſtat ex omnium gențiū
hiſtorijs,quoties eiuſmodiſacrilegia humanis legibusnõ repreſ
ffa fuerūt,Deostamen ſcelerum vindices,nãquam hanc iniuriam
inultam impunitamque reliquiſſe,quemadmodum Horatius ele
Ode.4.lib. 4. ganter exprimit in his verſibus.
& impio
Vaftara Panorum tumultu
Fana, Deos habuere rectos .
Saltem ex eorum opinione qui rectos pro iuftis do vindicibusac
cipiunt,non autem pro erectis, & non ampliusproftratis autiacē
Lo Troad. in tibus:clarè vero & abfque vlla difficultate Euripides pronunciat
Homo quiſquisvrbes vaftat & DisManibus
Sedes ſacraras , templaque , haudreele sapit 1

Nam fimilis ipſum peftisexcidi manet . 1

Hoc autemvtinDeorum templis,fic & in eorundēftatuis obſer :

uatum ,quę nunquam ſine piaculo pollui contrectarique autpro.
fanari poterant, quod Marcianus Heracleota Iaſionis exemplo
declarat, in hunc fenfum ,quemex Græcisverſibus expreſsit Fe
dericus Morellus
in carm.geo. Ex bis Iafoniafacinusimpium
graphie Signum in facrum patrajle Cafaris afferunt
Eicælitum miſo interemptum fulmine .
Quamobrem mirariprofecto ſubitpropenſam hominumin om
ne ſcelus ac nefas naturam ,quæ ne templa quidem ſuperatis,bel
lo populis tuta eſſe permittit ,necaliquid in illis tam ſanctum ac
inuiolabile putat , quod temerare ftatim ,ac aduncis manibus ra
pere,& in proprios vſus conuertere, non audeat; neque enim
15.3 punic. alio reſpicit Silius Italicus cùm inquit
Ne fiammamiadasque velint , ne templa fub vno
In
 LIBER SECVNDVS . 813
Incinerem traxiſerogo.
Non alio Prudentius de Alexandro loquens
Aut quoties ductor Macedum fortiſsimus alios .
Templorum cineres , villis cumulauitab Indis .
Sed illi forſan excuſari poſſunt, quia culcu ab illis gentibus fepa
rati , quarum aras & rempla iure vittorie,velur de Pompeio di
cunt Tacirus & D. Auguftinus corrumpere poterant , Iuuenal . Sat.
cùm numina vicinorum
Odie vierque locus , cùmfolos credit babendes
Ele Deos , quos ipfe colit
quanto vero fceleftior ille Tribunus qui ſuis proprijs patrijſque
facris , tam impiè apud Lucanūminatur,diraque ac infauſta om
nia ex Imperatoris nutu fe in ca perpetraturum aſſerit ,
iubeas
Si fpoliareDeos, ignemque immittere Templis,
23 :
Numina miſcebit castrengs flammamonete . Additurque
Verum parco his exemplis quæ omnium in ore , & heu fæculi origo templo.
ricºprofana.
fatum , nimis quamfæpe etiam in manu ſunt; venioque ad tan- rionis ex anii
tam profanationis cauſam , quæ cùm à diuerſis auctoribus quo risu the
vna hactenus allignata fuerit , videntur tamen mihi omnes eam jaures in illis
omiſiſſe,quæ omniū meoiudicio prima ac veriſsima cēſeri debet; asJeruandi.
Sed priuſquam de illa conftare poſsit, explicandus eſt antiquo
rum ritus , qui Theſauros & pecunias , & quæ prætioſa atque ra.
ra habebant in templis , ac regum ſepulchris, tanquam in locis
tutiſsimis , quæ violare aut fpoliare nefas eſſet ,maximè recon
debant , quemadmodum ex varijs auctorum locis probauit Mi part.2 oper.
chael Neander , ex quo Iacobus Pontanus ſelecta quædam de aussi .

fumpſit , nihil interim de ſuo addens, quo ritus hic certior atque la bellarijs .
illuſtrior fieripoflet ; quare ne quis idem factum à me queratur,
proferam Aemili; Probi locum hunc de Ariſtide , cius arbitrio
quadringenia do ſexaginta talenta quotannis Delum ſunt collata
id enim commune ærarium effe voluerunt ; & quidni alterum de
Annibale profugo apudGortynios,quos poftquam ſuis pecunijs
inſidiari,ob ſummam eorum auaritiam ,deprehendit,aftuto quo.
dam & vafro ſtratagemate ſibi ex eorum manibus eluctandum,
effe ftatuit,itaque capii tale conſilium , amphoras complureis complet
plumbo,fummasoperit auro We argento, has Gorrinjs præfentibusde
ponit
 814 DE STVDIO MILITARI :
ponit in templo Diana,fimulams fuasfortunas illarumfideicredere,
his in errorem ductis , ftatuasaneas quas fecum portabat, amnesfus
pecunià complet ,eafque in propatulo domi abyeit, Gorlinij templum
magna cura cuſtodiunt,nontam à cæteris quàm ph Annibale,nequid
ille infcientibus illis tolleret, ſic igitur Ariſtides & Annibal pecu

2. de legib.
nias hic fuas, ille vero publicas in templis depoſuerunr. Et ab
eodem ritu ſunt illa Ciceronis Alexander in Cilicia depofuifle apud
Solem in delubro pecuniam dicitur: Et Plauti in Bacchidibusnos
apud Theotymum omne aurum deponimus , qui illic Sacerdos ex
Diane Ephefie. Eadem de cauſa Hierofolymis in templo, facræ
pecuniæ calenta duo millia ſeruabantur , à quibus Pompeium -
Excidij Hie- manus continuilſe refert Hegelippus, & quemadmodum Poſi
rri.lib.1 . donius apud Athenæum refert, duobus modis feruatam olim à
cap.17 .
lib.6 . Lacedæmonijs pecuniam publicam , primo cùm deponebatur
apud finitimos Arcadas ; deinde in templo Apollinis Delphici;
ſic Romani in æde Saturni ærarium fuum eſſe voluerunt, poft
quam Valerius Publicola primus templum illud ijs vſibus addi
xit , vnde Pſeudo Cornutus ad Satyram fecundam Perſijas ir
æde Saturni condebatur, nondum argento auroque fignato,unde
ærarium nomen accepit,ſed demum lignata pecunia in eo repoſita
etiam fuit vt ex Floro alijſque auctoribus patet,quorum omnium
lib.3 .
inſtar, Lucanūlaudo , in hiſtoria Cæſaris effringentis ærarij por .
tas,cùm Tribuni tardius illas recluderent.
tum conditus, imo
Eruitur templo multis intaclus ab annis
Romani cenſus populi, quem Punica bella ,
Quem dederat Perfes, quem vifti præda tyranni.
Ecceigitur quomodo antiqui, quod templa facia & inuiolabilia
cenſebant pecuniasfuas, & res quaſque pretiofifſimas,collocan .
das afferuandafquein ijs duxerunt.Verum ita res prætepillorum
expectationem ,contigit vt quod ſibi maximo præſidio fore ar
bitrabantur,illud exitium iplis , rebuſque ſuis fimul & diuinis ata
tulerit , nam milires qui ſua parura nihil cogitant præter cædes ,
incendia, rapinas ; quorum auaritià,nihil quantumuis fauctum ,
& folemne lit,non comminuere, atque violare folet, quos deni
que , ſi legibus humanis comprimere non pofsis, fruſtra etiam ,
concris in officio diuinis retinere ; hi inquam cum ſcirent maxi
mas
 LIBER SECVNDVS . 815
mas opes & diuitias in têplis quaſi ſub Deorum tutela afferuari,
in hæc propterea ſibi irrumpendum putarunt, vt certifsima pa
rabilique præda ditarentur. Sic enim templum Delphici Apolli
nis proprer opes in eo depoſitas à BrennoGallorum duce peti
tum, ac demum ſpoliatum fuiffe narrat præter alios Iuftinus; &
præclaræ (mnino in hunc ſenſum dixit Abbas Vrfpergenſis au
dità templi Hierfolymitani opatentia, quam Pompeius intaclam re- lib q.in chro
liquerat, in Paleſtinam diuertis,Hierofolymam adit,templum pera
uadit,opes diripit,nec aliæ cauſæ fuerunt Philomelio,Onomarcho
Phyalo vt idem Delphicum templum fpoliare auderent ; Cam
bylí vt louis Ammonis facras ædes ſuis militibus diripiendas præ
beret ; Q.Plemnyo & Pyrrho Epirotæ vt templum Proferpind In Pompeio.
quod apud Locros toto orbe celeberrimum eft,violarent, niſi ra
dix malorum omnium auaritia;quæ vt milites Pompei quondam
induxit , ex theſauri cuiufdam caſu inuenti occaſione, & rumore
temere à quibuſdam ſparſo , varios adhucin eodein tractu latere
à Ponis occultatos, vt per plures dies ad fodiendum auidiflimè
ſe darent, ficut referturà Plutarcho,fic reliquos omnes impellit,
vt non plurisaras quàm haras, & ædem ſacram quam profanam
ducant, vt ferro & rapinis cun & a miſceant,diripiantque,vt auſu
nefario monumenta publica diruant;fepulchra violent, & fi quid
aliud eft aut religione ſanctum , autoperis elegantià præftans,
aut antiquitate venerādum ,illud omne quaſi fera rabie ſtimulati
Precipitare iubent,fubieétiſquevrereflammis
Vnde tot malorum quæ in bellis quotidie committuntur caufæ
non inter poftremas mea quidem fententià ,aſſignandæ ſunt Lucretius ,
Auarities bonorum caca cupido
Que miſeros homines cogant tranfcenderefines
luris .
Explicatis hoc modo legibus militaribus , reliquum eft vt ter XV.
tium quod in ratione conſiliorum militarium obſeruaridebere : Terciü de
fupra diximus, excutiendum nunc examinandumque proponā : timu moni,
hoc verotanto maiori curà mihi faciendum elle intelligo ,quod cum in sover
vitium eſt non heri, aut nudiuítertius receptum , nec inter viros tentis fom .
tantum militares,aut plebeios, ſed per literatorum quoque fcho- nis,augurijs
las diffuſum , pendere fingulis diebus , & in omni negociorum , mis eiufmodi
adminiftratione à fortilegis, & Chaldæis; conſulere diuinatio- obferuationi
Dum

2
 816 DE STVDIO MILITARI .
bus nulla fi. num , & magiæ profeſſores ; fectari coniectores ſomnium, fatidi
des habeatur cos,ſagas ; fortuita quæque & vaniſſima,in fignum boni, vel mali
contra quam
voluerie RZ euentusducere ; & non fecus in exercitu conſcribendo , aut ad
Romius , pugnam educendo ,alijsque vitæ actionibus horum omnium ra
Lipſius. tionem habere, quàm línumina gauderēt talibus ineptijs, & ina
nimentis ,quæ fapientes virinebulæ cyatho non potiora ducant,
voluntatis ſuæ ſignificationé hominibus inſinuare. Etvero quaſi
nonea eſſet hominum natura , vt non cam ratione,quàm errore;
vel formidine in omnibus duceretur, aut chriſtianis honeftum
2.de præpa. eſſet, poftquam vt Euſebius inquit , perierunt Aegyptiorum pene
rat, cap 3 :
tralia,tenebristraditaeftnecromātia, Tyrrhenorum capra fimulcum
extis addiuinationempræparatæ , corui hominibusoraculareddentes
auolarunt, eiuſmodi ſuperſtitiones, & veras luxatæ mentis occu,
pationes, in vſum reuocare; non deſunt tamen quiſponte ſua ,
inſanientes, & ab omni ratione plerumque auerſos homines,ſuis
inconfultis conſilijs, & nefcio cuiusincautæ pietatis ſimulatione,
ad vlteriorem inſaniam quotidie adigant. Quos inter etſi multos
nominare poſlem , nihilominus tamen à proletarijs auctoribus ,
qui nihil vnquam niſiex fæce hauriunt, lubēs abftinebo ,vt duos
omniexceptione maiores Iufum Lipfium ſcilicer, & Henricum ,
Ranzouium , quorum ſcripris non minimam exiftimo conciliari
ſimilibus deliramentis auctoritatem , omnibus qui horum con
Gilijs in errorem Tarteſſià Murenà grandiorem deduci 10 1

lunt , ſedulò deuitandos eſſe admoneam . Licet enim hic multa 3

præclarè , & quodam ingenitæ probitatis ſplendore ductus, lite

ris conſignarit, quæ tum ad medicinam, & artem militarem ,cùm
ad alias artes,de quibus tractauit valde vtilia effe pofluot; illeau
tem verè Mufarum pullus , & deliciæ Charitum , nihil vnquam
tractandum ſuſceperit, quod non ingenij præftantia , do& rinæ
amoenitate , ſermonumque floſculis , & lepore perfectum vnde
quaque, & abfolutum reliquerit,neſcio tamen quomodo in iſtud
tandem erroris ambo delapſi ſunt, vt Ranzouius toto capitede+
cimo octauo libri ſecundi,varijsexemplis,& rationibus probare
contendat,fignaquædam eſſe, & oftenta, ac fomnia victoriæ , aut
cladis futuræ , quorum oportet ducem priuſquam ad pugnam ,
defcendat, rationem diligenter inire , iino vero quaſi non fatis.
haberet illud femelmonuiſſe, rurſum in libro quinto, qui bello
nala :
 LIBER SECVNDVS . 817
nauali deſtinatus eſt,caput aliud inſtituit de fignis,vel prodigy's na
ualem viftoriam , aut cladem portendentibus,in quo ſi velis fcire ,
Ludouice Comes, quantum his ineptijs vir alioqui grauiffimus,
concedat , en ſpecimen habe ex iſtis. vt delpbinum adnauim ac
ceffus boni omnis , ita birundinum decubitus , aut infeffusinfauſi
omnis effe fepius obferuatum est, &quidem hoc pofterius in Anthony
naui cùm accidiffet, da inea confediffent hirundines funeftam cladem
ipfius claſli attulerunt. Cùm nauium cofta ingemiſcunt, trabeſque
crepant , & fonitus eiulantium gemitus imitantes noctu audiuntur,
imminentis mali indubitatum eft fignum ,atque horum , fimilia eſſe,
quæ apud Ranzouium continentur oftēta , prodigiaque reliqua,
fidem meam interpono, Lipſius vero cùm in ciuilidoctrina prius
monuiffet, modice in diuinainquirendum effe,nec fomnia, & ful.
minum monitus , & futurorum præfagia ,quaſi fortuito adueni.
rentcontemnidebere , rem poftea in exemplis , & monitis poli.
ticis accuratius diftinguit; veque melius ſtabilirer facum , ſeu Dei
prouidentiam in prædictionibus elucere , has demum in fomnia ,
figna,eaque vt nullum vaniffimæ obſeruationis genus prætermit.
tat magna, autparua,& fpecira denique, ac vaticinia diſtinguit;in
quorum omnium explicatione,ea tandem exempla colligit, quæ
neſcio vt alios afficere poffint , mihi certè bilem in naſum conij
ciunt,& parum vtilli hacin reæquus ſim efficiunt; cui enim niſi
impio , aut amenti perſuadeat, Deum Oſmano quo nulla tetrior
peftis in Chriſtianosexoriri poterat , futuri ſui imperij Turcici
magnitudinem fomnio aliorum omnium ,quæ cæteris accidere
ſolent, ſuauiſſimo, purgatiſſimoque gratulari voluiſſe? Quis item
illi fanus afſentiatur, columbæ temerario volatu,aut veftium cul
ta egrino, vel pecuniæ aliter quam proſolito ſignatæ vſu,ma
gnas rerum inclinationes ſignificari , fiquemadmodum poftea
idemmetafferit,ftellæ ipfæ quæ mouentur cælorum curſibus sē
. piternis,quibus nihil eft aut fubftãtià nobilius, aut ſitu ſublimius,
aut ordine diftinctius, aut agitatione conftantius, fruftra ſuptin .
Aſtrologorum prædictionibus,in quibusnihilfirmum , nihil ex
arte certa hauftum reperiri, tam ipſe Lipfius,quàm cęteriomnes !
fapientesque viri, arbitratus eft; fed video quid ille huic
docti
obiectionireponit, negat fcilicet hæcomina, &portenta ex viri
bus naturæ fignificare futurosrerum euentus,fed effe tanquams
Fff ligua
 818 DE STVDIO MILITARI
ſigna in iftud à Deo inftituta , vt horum beneficio homines præ .
moneat,de rebus , quæ ipfis feliciter autinaufpicato accidere
debert. Verum quid aliud de Socratis Genio,& tot alijs dæmoni
bus, quiapud profanos erantin veneratione ,dictum fuit abanti.
quis, & fi forſáti exemplis Sacræ Scripturæ tueri ſe velit,quantū . 1

amabo inter fedifferunt,omen aliquod fortuitum arbitrioſuo ra

pere, & ſignum à Deo ex neceſſaria & ad honorem Dei pertinen
te cauſa poſcere , quemadmodum indiuinis codicibus feciſſele
guntur ſeruus Abrahæ ,Gedeon,Lonatas, & eorum poftea imita
tione viri alij pietate ſancti, quorum nomina, & hiſtoriæ apud. 1

Martinum Delrium , & alios ſcriptores habentur.Vnde licet D,

Bonauentura referac in vita fancti Franciſci immiſſum diuinitus.
menti eiusfuiſſe,quodin apertione codicis Euangeliorum ei in
notėſceret , quid Deo maximè foret de illoacceptum ,non tamen
inde ſequirur Præneſtinasſortes legitimas fuiffe , aut rectè feciſſe
Claudium Cæſarem ,Brutum , Traianum , & alios quimulto lų
bentius Homericos,aut Virgilianosverſus, quàmSibyllinoscon
fuluerunt; quodidem prorſus de ſignis, & vaticinijs,atque id ge
nus ominibus alijsdicendumeft ; quibus fi quis fanæ mentis ho.
mo velletincumbere, an non ftatim rideretur à Philofophis ; fi:
quis etiam Chriſtianus, an non continuo ab omnibus. concilijs
damnaretur ? non traduceretur etiam à ſanctis Patribus, & Au..
guſtino præfertim , ac Chryſoſtomo,quorun bic varijs in fermo
nibus, multa haberin hanc rem , ex quibus videri merito pofler
contra Lipfium hæcdixiffemultiobferuant inanesfuperftitiones,ou
ominibus,auguriis.fignis feruiunt,aliiamuletis excantationibusy
multi dies obſeruant,ingreſſus,egrefus,fipes offendit. Quæomnia
cùm Lipius fua auctoritate , quàm ex merito cùm eruditionis ,
tum etiam fapientiæ iure apud omnesobtinuit maximam ,ftabili ..
re tēraret,mirorcuripfe non veritus eft,nefibi obijceretur,quòd
religioneni tamimpensè'colit, vt etiamfauere videatur fuperfti
tioni; quam ſi quisanimo femel conceperit , is nonpoterit effu .
gere proximasmiſerias; ipfa enim.fibifuppli eft, dum vm
ciumneſcit , formidi
bram fuam metuit,inanibus terretur , rationem
nem concipit
Et mot& ad Lunam trepidat arundinis umbram .
cmniaque ſingulisdiebusobferuat ftuziſiymè,quæ tam ſapienter
exa :
 LIBER SECVNDVS . 198
exagitarunt Theophraſtus in charactere mei fford aypovíces ſeu de
ſuperſtitione; & Ouidiusin perſona Laodamiæ , quam fingit to
to belli Troianitēpore miſérè diſcruciatam fuiſſe,eo quod mari ,
tus ſuus Proteſilausad illud proficiſcēs pede in limine oftēderat .
Cumforibus vellesad Troiam exire paternis ,
Pestuus offenfolimine fignadedit:
Vividi ingemui , t acitoque in pectoredixi.
Signareuertentis fint precor iſ a viri.
Quamobrem veLipfium hacin re minus conſulto verfatum Earum om
fuiffe conficiam , operæpretium eſtin primis , ſuperſtitioſas illas nium origo in
obſeruationes quas hoclocicommendat, quaſquenon tantum- quiritur .
modo milites,fed quicunque inter alios hominesminuspræclarè
ab optima menteſúbornati ſunt, auidè conſectantur,tanquam à
primo fonte arceſſere , à quo poſtea licut ex limpidiſſima ſcatu
rigine riuuli, locorum per quæ tranfeunt vitio inquinantur; ſic
eiuſmodi obſeruationes,hominum ignorācià turbide,limofæque
ad nos defluxerunt. Hunc vero ſemper apudme exiftimaui fuif
le artiquorum Aruſpicinam , feu inſpectionem extorum in victi
mis , quæ publicè immolabantur, fapienter quidem à prifcis le
gum latoribus inftitutam , quo ex eorum naturali conſtitutione,fi
Jana ea, laudabiliſque foret, locorum fertilitatem , aquarum bo
nitatem , aeris, &pabuli præſtantiam colligerent ; ſi verolapido .
fa,marcida,lurida contrarium iudicaretur; hincque non modo di
1 oppida eſſent fundaturi,ſed etiam fi caftra mecaruri;pecudum vi
ſcera ſolicitè rimabantur, vt in eius loci naturam faciliusdeue
nirent , in quo hæc omnia commodius facere poſſent: & viſce
ra quidem illa antiquus Martiani Capellæ interpres notat fuif
3) ſe teprem linguam ſcilicet, cor, Hepar, Lienem ,pulmonem ,duos
renes ; quæ fingula aſpiciebant Aruſpices, vt ex vnoquoque
‫ܝ‬ ligillatim non minus atque ex omnibus ſimul, coniecturam fa .
cerent. Quanquam puto aliam præterea cauſam fuiſſe huius in
. ſpectionis,maximèapud antiquiſsimos illos Heroas , quosHo
merus & Virgilius iugulatas in aris victimas , ad menfæ poftea
genialisapparatum ,& lautiores epulastranſtuliſle narrant ;ho
rum enim cùm intereſſer cauere diligenter , ne quas carnes inte
etas & moribundas comederent , popas primùm , ac deinde Sa
li cerdotes voluerunt inecranea victimaruluttrare, & fcrutarinum
Fff 2 ali .
 820 DE STVDIO MILITARI .
aliquid venenilateret intus in præcordijs, atque ne metuna , aut
anxiam hanc & moroſam valerudinis ſuæ curam , populis pro
derent, fimulatione religionis ad id fibi vtendum duxerunt;que
madmodum legiſlatoribus omnibus folemne fuit,res quas popu
lis ſuis maximũ commodum allacuras iudicabāt, facrorum cere
monijs immiſcere ; nec tantum humanis ſanctionibus, fed diui.
nis quoque auctoritatem illis ac reuerentiam conciliare ;ſic enim
Moſes Iudæis multa in Religionem vertit, quibus præuidebat eo.
rum lepræ obuiam iri pofle,fiab eorum vſu ſeſe continerent: vn
cap : 24 ) dein Deuteronomio præceptum illud reliquit , obferua diligenter
ne incurras plagam lepre. Sed facies quæcumque docuerint te Sa
cerdotes. Leuitici generis,iuxta id quod præcepreis, & imple ſolicitè
ex quo idem etiam deAruſpicnia factum fuiſſe ab antiquiſsimis
regibus cenſendum eſt , de quibus etfi propter vetuftatem non
ita liquido conſtat, non poteft tamen id verti in dubium de Ro.
mulo , qui poftquam in très tribus vrbem diuififfet,fingulis Haru
fpicem vnum attribuit, penes quem ius eſſet ſacrificiorum , & rc
ferendi ad populum dehoftiarum integra & laudabili confticu
tione . Verum cùm populi Philoſophiæ & fecretorum naturæ
ignari , nullo modo conſequi poſſent, qua tandem arte ex viſce
ribus pecudum, de aquarum auraerisnaturà ,iudicium ferri pof
ſec rem omnem diuinitus fieri ſibi perſuaſerunt,ſenſimque vt à
djuina bonitate quam huic inſpectioni præeſſe exiſtimabant, ni
hil nõ ſperari debet,quod honeftè petatur,de alijs quoque rebus
coeperuntinquirere , & variaab haruſpicibus percūctari,de qui
bus cum illi primùm temerè refponderent; & tantum ne vene
rationis aliquid facris deperiret , fi coeleftis maieftas non
plenè fe in hæc demittere videretur , caſus tamen ita tulit , vt ex
vero aliquo reſponſo , innumeris alijs futilibus erroneiſque, ple
na demum fides haberetur ; vnde initium arti vaniſſimæ factum
eft, cuius fidem Hetrufci mille poſtea commentis apud alios po .
pulos auxerunt; dum hanc & nouis obſeruationibus illuſtrare ,
& regulis quibuſdam atque præceptis ad veræ & perfe &tæ diſci
plinæ formam reducere , conarentur; quod equidem non illis
operofum magis aut difficile fuit, quàm ex varijs iocis qui apud
antiquos animitantum gratià fieri conſueuerant, Geomantiæ ,&
Onomantię,ac etiam Cabalæ , & tot aliarum futiliſsimarum artiī ,
que
 LIBER SECVNDVS ; 821

quæ nullo penitus fundamento , ſed potius continuà mendacio .

rum additione ſubliftunt, præcepta in veræ & rationalis cuiuſdā
ſcientiæ effi &tam fimilitudinem colligere , ficut Geber, Cocles ;
Aponenſis, Cataneus , AnnibalRaimundus , Rabini , atque vt
vno verbo concludam innumeri alij homines Blenni fatuique
feciſſe deprehenduntur . Quinimocanta huiusartis amplifican
dæ cupiditas , penes antiquos fuit, vt præter Haruſpices ipſos ,
qui nullum non lapidem mouebant, quo ſuæ artis maioribusin
dies incrementis abundè conſultum eflet; cuilibet etiam profano
liceret , eam nouis quotidie cogitationibus illuſtrare; licenin
Onofander ex coeleſtium conuerſionum immutatione quarü vt cap.1o.
inquitper breuiſsima momentavariæ vires , acfignificationes diei
unius imo horule ſpatio, & Reges faciunt,& captiuos: varias item
arbitratur eſſe excorum ſignificationes, pro temptorum in qui
bus conſuluntur varia mutatione; itaque plures hoftias eodem
die mactandas conſulit, quoniam hora vna , & breuifimi temporis
momentum , fiue importunam occaſionem præripias ,fiue opportu
nam amittas , non parum obeffe potest. Ab hoc igitur Extiſpicio ,
cuius auctoritas tam latè fe per omnes populos diffudit, inicium
fuiſſe arbitror reliquarum rerum obſeruationibus pariter ſuper
ftitioſis , procliuè enim fuit ijs qui tam varia ex mortuis animali
bus conijcerent; vt plura adhuc ſe ex viuentibus deprehenfuros
! arbitrarentur . Hincque auium volatus ſenſim obſeruari cæpti
funt , & cantus notari, & animalium occurſus fignari, & hominis
5 ipſius voces ,motus,a &tiones, cenſeri,ex quibus cùm nondum
fatis.prouiſum humanæ imbecillitati, ad præcauendos rerum
euentus,videretur; ipfa ad obuia quæque ſeapplicuit,itautetiam
ex aqua,igne,fumo, ex oculorum palpitatione, & fternuramen .
o to, ex offenſione pedis ,& effractà corrigia , ex fluminis curſu ,
le v orticibus, & rebus tandē quibuſcumque oblatis , ac augatorijs
multa conijcerent: adeoque in ſui contumeliam creuit hominū
0 Atultitia , potius quàm diuinandi ſcientia , nihil vt fuerit,ex quo
‫ܙܢܐ‬ figna rerum futurarum petinon pofle, fallacibus experimentis
1 deluſa exiftimaret ; cùm interim omnes qui ex rebus illis diuina
US bant, ſeu ab Haris ex quibus hoitiæ legebantur , ſeu ab aris in
quibus cadebant,veriori mea fententià etymoquam ab balando,
vt voluit Donatus , quod halitu quodam folebant excludere
Fif 3 morta .
 822 DE STVDIO MILITARI.
lib.de diuin,a mortalem animam vt diuinam reciperent; aut ſaltem furoris ali
cuius diuini participem , a quo Tullius furibundas ariolorum ,
& vátumprædi&tiones appellauit . Quanquam etfi ita fe res ha
beret, nihil tamen officerer priori huic fententiæ , quæ fuit Ori
genis , Ifidori, & aliorum , cùm Iulius Firmicus libro fecundo
3. aſtronomiæ doceat, eos ab Aris dici quod Aris inhalantes numen
o něditurque de nidore concipiant .
quãtum illis Porro licet ex dictis euidenter pateat,quanta vanitate totum
Additti homia
nes ab omni iftud negotium augurale , & diuinatorium refertum fit; itautetiã
rempore fueu aliquando Cato apud Ciceronem dixerit, mirari fe quod non ri
rim semento deal HarufpexſiHaruſpicem viderit ,quota enim res quæque euenit
2.dediuinae prædiéta abipfis, aut fi euenit quippiam ; quid afferri poteft cur nan
caſuid euenerit ? non defuerunt tamen philofophi ficut Plato in
Phoedone,& alij qui ſeu quod nõ tantaauctoritate pollebanoſua
in Republica , vt eadem cum Catone Cenforio libertate, ſacra
hæc ominoſa ridere poffent,feu quod reuera mundum hunc ynt,
uerſum euentorum ſignis refertum eſſe crederent; idcirco fapier
tem per auguria inueſtigationem fieri poffe,cæteris perſuadere se
conati ſunt.Et quidem hiftoricorum præſtātiſsimus Tacitus,cùm
eie re quæ apud omnes in confeſſo erat, fibi minimè dubitandum
eſſe exiftimaret, non extiſpicium modo , vel augurium , ſed om .
nis generis omina & retulit in annales , & calculo fuo tanquam .
veriſsima comprobauit:vnde illi haud ſpernenda omnino viden ,
tur.Cælo, terraquè prodigia, b fulminum monitus, & fucurrunt
prelagia lata , triftitia ,ambiguà,manifesta .Sed longè adhucma
gis in eiuſmodi nugas propendebat Ammianus Marcellinus ,
cuius rationibus omnino arbitror ita ſeductum fuiſſe Lipfium
lib.21 . vt quod hic in ſua profana religione probauit,idem etiam ipfe
in noftra admitteret, ſic enim illemulta fignificant ſuper his cre
pitus vocum , & occurrentiafigna , tonitrua quin etiam ac fulguras
fulmina, itidemque faderum fulci; nempe quia vt paulo fupra
de auium volatu dixerat , amatbenignitas numinis , feu quod me
rentur homines ,feu quod tangitur eorum affectione,his quoqueram
tionibusprodere quæ impendent. Quibus grauiſsimorum auctorā
locis , fi quis exempla iungere velit, vt bipartita acie & in duo
cornua diuiſa pugnet, huic profecto non erit difficile,magnam
eorum vim , non maximo ſumptu aut labore , limul in vnums
collis
 LIBER SECVNDVS . 823
colligerc;cùm Romani, vt ab illis exordiar catalogum hunc me
ræ vanitatis texere , nihil neque domi , neque militiæ niſi auſpi
cato gererent, quippe quod ,vt inquit apud Liuium C. Manlius ,
nullius calumnia ſubijcerentur ea qua Dij comprobauiſſene,ideoque
Ouidius Auguſto conſulit , ne quicquam non obſeruata prius au- Deſa Pis '.
ſpiciorum religione aggrediatur .
Non ego te quamuis properabis vincere Cæfar ,
Sivetat aufpicium , figna mouere velim ;
Sint tibi Flaminius , Thraſimenaque littora teftes,
Per volucres figna , multa mouere Deos.
& Iulius obfequens toto luo libro de prodigijs, nihil aliud in vo
tis habuiſſe videtur , quàm declarare, quantiſemper Romani fe
cerint, de cælo obferuare, & aufpicia prodigiaque in fingulis re
bus aut aggrediendis, aut promouendis diligenter intueri,quo
de earum euentu facilius conijcere poſſent. Vnde T. Gracchus
etiam dum f ad res nouas pararet,auſpicia domi priuatiuè petijt,
quemadmodum obferuat Valerius Maximus, nec aliud ferme
Romanorum religio fuit quàm prodigiorum obſeruatio, quæ à
Tagete Hetrufco primùm inuenta ,deindeà Bacchicide & Labeone
vetuſtis ſcriptoribus explicata fuit;ac etiam à Bygoe nympha,quæ
vt Seruius notat ,artem fulguralem ſcripſit, quibus demum Nu- ad Aeneid.vi
me ac Romanoruni augurales libri pro ſuperſtitionum cumulo 1.de diuinat ,
acceſſerunr , fic enim Tullius eos hoc ordine recenfet, Etruſcorit
declarant &harufpicini, & fulgurales , rituales libri,nostri etiã
augurales . Vndecùm Nicolaus Perotrus & Paulus Benius in. In præfat.
Polyb.
vidiam T. Liuio conflare nituntur , ab hac prodigiorum narra- inmech hit .
tione,Romanorum mores culpare potius debuiſſent,quos fiquis
in omne genus ciuſmodi ſuperftitionum propēlillimos fuiſſe ne
gat, is meo quidem iudicio , parum in eorundem hiſtoria ver
fatus ſit oportet;quid enim aliud fibi vult Ammianus his verbis lib. 16.
fi quis fuper occentu foricis , vel occurſu mustele , vel fimilisfigni
gratià confuluiſſet quemquam peritum ,aut anile incătamentum ad
leniendum adhibuiſſetdolorem , delatus ,raptusquein iudicium pe
ū naliter interibat,vides enim in hismirifica ligna,& eorunde quo.
que interpretes recenſeri; verum quid præterea multi,inquit idē 1.b.28 .
alibi , nec in publico prodeunt , nec prandent,nec lauari arbitrantur
ſe cautius pofle , antequam ephemeride ſcrupulosè
Fff 4
Sciſcitata , didi
cering
 824 DE STUDIO MILITARI.
cerine vbifit verbi gratià fignü Mercuri ,vel quotam Cancri fideris
partem polum diſcurrens obrineat Luna; atque ita nihil in cælo óc
cultum fuit, aut in terra eo vſque vanum & furile , quod popu
lorum ſapientiſsimo non impoſuerit,nimis in fpem aut mecum
is metamor. rerum ſuarum anxio,vt præter laudatos auctores,Dionyſius Ha
1 Georgic. licarnacenſis , Valerius , Ouidius , Virgilius , Plinius , & infiniti
jib.28.cap.s. propemodum alijmemoręconſignarunt; quemadmodum idē
de Græcis, alijſque populis fecere Homerus,Pauſanias , Hero
dotus, & Plutarchus,quem vltimum mirari quis poflet adeo ami.
cum fuiſſe his obferuationibus nugaciſsimis, quas fapienterin
libro de ſuperſtitione vitanda proſcripſerat,vrin vitis illuſtrium
virorum ,quæ non tamen ita multiæ funt XXXIX . oraculorum
meminerit ;XCIII. prodigiorum ; Auguriorum XXXI. & ſom
niorum denique XLI, itaut ſi quis ex reliquo eius ſermone eum
demat quem rebus iftis impendit , non modo libermulto con:
tractior euadet,ſed minori quoque legentium tædio , qui fer
me nauſeant ad tales ineptias, euolui poterit ; ſed quemadmo
dum de Liuio diximus , ipſe non tam proprio , quàm communi
tēporum ſuorum fato in hâc errorem inductus eft.Nam quid il
lib.4 . lis fingere hominibus non licuit ; certè apud Apollonium Rho.
dium ipfa Argo nauis loquitur , ac pænam Ablyrti interfectori
busminatur; quodLycophronis interpres accidiffe fcribit, quia
carinam habebat ér dodróuns apuòs,ex Dodonide quercu , quo pa.
riter Claudianus alluſit in hoc verſu
Odyſſea 12 .
Arbore præfaga tabulas animalſe loquaces.
Sic apud Homerum carnes Bouum mačiatorum iam ac excoria
torum , ſerpunt tamen , ac verubus transfixæ Taurorum more
mugiunt,quæ portenta deinde fecutum eft naufragium,in quo
ſocij Vlyfſis in mare diſieci, ac fulmine percuſſi miferè periere ;
ac ne quis exiſtimet melius cum Troianis a Stum fuiſſe ab eiuf
Aereides . modi Panico terrore, facit Virgilius dum inquit
Triste per Augurium Teucrorum pectora ducunt .
Heraclides
depolic.
quoties vero aburda xóesz prín candidus apparuis coruus, épuin
lib . l. Romæ Nolan ses hodcov viſa est hirundo alba , quàm grauiter vbique gentiū
triumph. ea de caufa rumultuatum fuit ; protecto totieseius rei exempla
Alexand.
1 bis.cap.19.
in antiquorum libris occurrunt, vt non difficile fuerit Blondo
Flauio & Andreæ Tiraquello , ea omnia in quinque principes
diffe
V
 LIBER SECVNDVS . 825
differêtias referre,quæ certis obſeruationibus ex cælo,volucribus,
bipedibus, quadrupedibus, & diris omnēauguriorũ doctrina com
prehéderent, quâ poftea varijs auctoritatibus argutè fcelectis, or
dinatiſque per ſingula capita nõ parūillluſtrauit Philologusexi
miusThomas Demfterus in notisſuis ad Roſinū.Quamobrēnon ad cap. 8.9.
illis iterü producēdis immoror, ſed quo noftri feculi homines ni- & 10 lib 3:
hilo prioribus illis fapiêtiores eſſe declarē,lubet parūper in quo.
rundam ineptias digredi, qui inueteratum hunc errorē,multorū .
que hominum opinione peruulgatum de augurijs, nouà quotia
die exemplorum farragine augentinimmenſum , quemadmodú
certè Conradus Lycoſthenes omnium ambitioſiſliinè feciſſe vi
decur , in amplo illo volumine quod perannorum ſeriem ,à con
dito mundo ad hoc vſque tempus, prodigiorum omnium , quæ
interim contigerunt hiſtoriæ dicatum eſſe voluit , quamquam ,
non ipfe folushuncerrorem errauit , cùm aſſeclas habuerit viros
piorum omnium vocis , & ſententijs , non minus quàm Ecclefiæ
cenfuris deuotos Melanchonem, & Peucerum , quorum hic ni
hilin librosſuos de diuinationibus non reculit,quod ab inſanis, &
limphatis hominibus crediſolet,de ſimilibus prognoſticis, & ſi
mulacris hominum armatorum ,aut aliorum animalium , quæ in
nubibus pugnare inter ſe viſa ſunt, idque tam frequenter, vt fin
gulis ferme annis portentum aliquod ſimile contingat, quod etiã
finemo videt,nemo vnquam obſeruat,ita tamen fama de eo fpar
gitur,quali omnibus viſum illud atque obferuatum fuillet. Lucrerius
Namſepegigantum libro 4.

Ora volare videntur , Lou umbram ducere latè .

Interdum magni montes auulſaquejaxa
Montibus anteire , Solem ſuccedere præter
Inde alios trahere , atqueinducere bellua nimbos.
hæc autem omnia , homines illi minime aftuti, & foliti etiam ab
infantia in nubibus depingere , ac omnia in illis pro voto inueni
re , dum ſibi à pelte,aut bello timent facile in cadauera, arma,te .
la,faces,milites, & eiuſmodi terrorum ſymbola conuertunt, atque
immutant : ille vero fcilicet Melanchon cùm eaſdem omnes lu
perſtitiones foueatin epiſtolis ad Camerarium , cum vero plures
alias adiungit, ac intercæterasproxima , inquit, Eclypſis mihimi
S nata eft, & eodie quo manus luxata eſt oppoſitiofuit Saturni, & Mar
tis
 826 DE STVDIO MILITARI .
tis, euge igitur amicum coelo caput, & quàm fauens illud in ma
nuhabuiſti, tam & in reliquo corpore proſperum ex periare .
Sed num ſapientior illis Cardanus 2 minimè gentium , fi quidem
totus nugis illis fcatet , & quemadmodum in multis plus homine
fapuit, fic in his tam immane delirat , ve qualibetmuliercula ,
ftultior habendus fit, quid enim apud illum frequentius, quan
prodigiorum mētio, quæ fibi in omnibus fuis negotijs ex crabro
ne viſo ,ex ligula rupra,ex pedis offenfioné, ex tegulæ caſu , & fi
15 z.de vrilita milibus nugis accidere fingebat, paucisante diebus quam diſcede
te capienda rem ,inquit ille alicubi de ſocero ſuo loquens, tegula neſcio qua de
exaduerſis
cauſa ignifuppofita,maximo ſtrepitu ignediffracia ,per totum cubicu
lum fparfaeft, quod ille augurium vt infauftum femper poſtmodum
ibidem lib.4. abhorruit; vbi vero mortem filij narrat,deterruerantadditetiam ,
meprodigia , de quibus in librisde Fato diximus , at ignofce mihi
Cardane,ſi tuos omnes libros de Fato ſcriptos eſſe dixerim , adeo
in illis prodigiorum omnium fidem aſſeris, tam nullo delectu , &
in l'hormio. cæco iudicio , ve etiam plerumque cum Geta Terentiano dixeris
ne act. 4.
ſcena 4 . Introiit in ædes ater alienus canis ,
Anguis per impluuium decidit de regulis ,
Gallina cecinit .
Quid plura noftra etiam ætas , tam præfentibus plena eſt pro
digijs, vt minimi , & obfcurifæpe pedagogi; ſuis quoque nonu 1

carcant,fi quis parum exquiſitè in rerum cenſura verſari ſolitus,

vitam illorum , interitum quedeſcribat ; tunc enim fi quæ domus
in vicinia arſit, fitonitru in nube auditum eft, fi canis noctu vlula -
uit, fi viſum fuit ſcintillare oleum , & putres concreſcerefungos , illud 1

omne in demortui cafum trahitur , quemadmodum ab eo , qui

Marii Grapaldi vitam ex meris impofturis, & mendacijs conſar
cinauit , factum videmus: neque etiam ab hac labe immunis ſem
per fuit Paulus louius apud quem nullius ferme Principis , aut
Tetrarchæ obitum , abſque fulmine,aut aliquo alio oſtento con
tigiſſe legas . Atque vtnon hos vel illos homines tancum , ſed na
tiones integras hæcſuperſtitio olim exercuit , ita non fecus hoc
ibro 6 tempore contingit,vt varij populi non minimum eidem tribuant
nam Angli quēadmodum inquitCominæus deferunt plurimum
vaticiniis, & quum de rebus arduis tractant , in mediumſemper ali
quid tale adducunt; & fanè maxima pars illorü hiſtoriæ antiquio
ris
 LIBER SECVNDVS 827
ri præfertim , baud mediocriter inquinata fuit luto prophetico
Merlini illiusCaledonii , quem rudiori æuo , Anglia tota non ali
ter lufpexit,quàm pofterioribus hifce fæculis vniuerla Gallia No
Stradamum ; & Italia Sauanorolam ; quorum effata non defunt ad .
huc fuipluris quam oracula faciant, 4
Verùm quia hæcomnia quæin genere fantum dicuntur, parī Tum etiam
furtaile mulicam juvare poffunt, quia nullum -maius habent cum periode.
militaribus
illa , quàm cum i eliquis artibus comercium , en etiam qu mo
do momenjum in ea faciunt , & vilis Ariolus optimorum , ac
fapientiflimorum virorum fæpeinterturbat confilia ; Eduardus
Rex Anglia , bellum illaturusPhilippo Valefio , ſuas in Galliam
hoftiles copias adduverat, & ipftrúcta ytriuſque acies in procin lib: 0 1 .
Eiu ftabat ad congrediendum , cùm Gallus,vt refertur à Froiſſar
doserſimulto potentiorAnglo , ut qui fupracentena hominum millia
baberet; ex confilio procerum ,præcipuè vero deterritus literis Roberti
Sicilia Regis.cognajifuis infignis Aſtronomi,prælium declinauit.
Sęd melius adhuc ceſlit Faroliuienfibus ; quod Guidonis Bonati
OUVAT resóme in Aftrologiæ ftudijs verſatiſfimi , monitis ſimili in
occaſione paruiflent;pam fi Platinæ credendum eft,dum ipfi ob
ſiderentur à Guidone Appio ,quicum o &tingentis equitibusGal.
licinominis , millus à Martino Quarto ad recuperandam Flami
niàm fuerat, efſentque.ciueserumpendi, & laceſſendi hoftes sū
mopere cupidi, admoniti à Guidone Bonatofuerunt, vc tempus
iftud faciundi opperirentur, quod ipſe maximè idoneum ex cæ
lefti aſpectu iudicaret, atque ita comprimentes ſe , paulo poft ad
Guidonis ſignum eruperunt, Ducemque Gallorum cum omni
bus fuis militibus interfecere . Sed ne conteram tempus in exem
plis recentis memoriæ, quæ propemodum infinita ſunt, ad vete
rum obſeruationes gradum refero , inter quas vna mihi non
omittenda videcur , quæ plurimi femper ab Aſtrologis facta fuit ,
ſcilicetin oppoſitu , & coitu luminarium ,clades ac bella iam coe
pta recrudeſcere , quoniam Luna oppolita Soli, interiectu terræ
eclipſim paſſa eſt circa æquinoctium Septembris , pridie quàm
Alexander magnus Darium Regem Perſarum fregiſſet, ad Arbe
lam ', imo nox vna tantum interceflit; & confimilis eclipſis cir
ca æquino&ium Septembris , nocte vna anteceſſit cladem ,& fu.
gam Perſei Regis Macedonum ,qui paulo poft Romæ triumpha
tus
 828 DE STVDIO MILITARI .
tus eft: item eclipfis Lunæ contigit pridie quàm exercitus Atos .
nienſium à Syracufanis fugaretur; item cùm Pericles fufcepto
bello aduerfus Peloponefios è portu Piræofolueret; item cùm ,
Pelopidas duceretexercitum Thebanorum aduerſusAlexandru
Phereorum Tyrannum ; ac rurfus cum Dio è portu Zacinthiad
euertendam Dionyfij tyrannidem foluerety deliquia Solisin coi.
Libros
tu Lunæ contigerunt, vtobferuatum fuit ab auctore Theatri na
turæ , quem in hisexemplis ducem fequor, ea igitur fuperftitio
ne imbutus miles Ronianus, quoties periculum timuit vbi non's
erat ? quoties fpem concepit vode nulla prorfus fperari debuil
fer ? certè pannonicas legionesin magnum fcelus contra.Tybe.
rium,& Druſum eruptüras,obſcurata paalulum luna ex antiquo
illometu compreſſit,cùm de retinēdis in officio nihil apud opti
mos quoſquefuccurrerer ; & vero quia exeinplum illudinſigne
omnino fuit , præftat elegantem eius narrationem huc ex Taciti
libro la annalibus arceffere,noétem ,inquit,minace,dar in fceluserupturam ,
fors leniuit, nam Luna claro repente cælo viſa languefcere , id miles 1

rarionis ignarus,omenpreſencium accepit , ac fuislaboribus defection .

nemfideris adfimilans,profperèqueceſſura quæ pergerent, fifalgor,

1

claritudo. Dedredderetur igitur aris ſono tubarum cornuüqueconcen.

tuftrepere', proutfplendidior ,obfcuriorut lærarijautmærere, depoſt
quamort& nubesoffecere vifui creditumque conditam tenebris ( ue
junt mobiles ad fuperftitionem perculfiefemelmentes ) ſibi'eternum
laborem portendi, fuafacinora aduerſarideos lamentantur, vtendű
inclinatione ea Cæfar, & quæ caſus obtulerat in ſapientiam vertenda
ratus,circumiritentoria jubet. Nec fanè mirum videri debetſi mi
les Romanus adeo femper propēlus fuit in omne genus eiuſmo
divanitatum , quandoquidem videbateas , vſque adeo Romanis,
magiſtratibus placere , vt quemadmodum in publico lustro con
dendo nomina eorum , qui victimas ducerent profpera legeban
tur ex Plinio;& in vectigalibus quemadmodum Feftus notauit ,
primus ſemper lacus Lucrinusoptimi ominis caufa fruendus lo
cabatur , opinor ego ob Lucri fonum ,quiin verbo erat; ſic in pu
blico militum aucioramento verus Romanæ militiæ confuetudo
ferebat,vt miles ille primusomnium à Tribuno appellaretur,cu
ius nomen meliorisaufpicij, ac dignitatiseſſet, ac proinde fi quis
Valerius,fi quisfælix,ſi quisSaluius;. Fortunatus,Victor Statorius,
his
 LIBER SECVNDVS 829
hic enimuero princeps omnium , & quaſi dux,communi militum
acclamatione ferebatur .
5
Sed præter hanc obſeruationem quæ ludicra potius, quàm ſe vbi preliares
ria videri nonnullis poſſet, quædam aliæ fuerunt, quarum in de dies seufortu
lices,ali
lectu habendo,aut bello indicendo,religionem violaſſe piaculum naui autinfo
gner
erat,nulla luſtratione purgandum ; cuiuſmodi præſertim fuit illa ( IST .
quæ dierum præliarium rationem complectebatur, quibus fcilicet
fas erat res repetere, vel hoftem laceſſere ; erant enim quædam ,
feriæ publicæ , quibus pefas fuit iftud facere, in quibus numeran 1. Saturnal .
tur à Macrobio feriæ latina ſaturnalia , cùm mundus Cereris pa cap. 16.
teret ,itemque dies qui effentnotarirebus aduerfis, quique poftridie
Kalendarum ,Nonarum Iduumque fequerentur : quorum omnium
cauſas diſtinctè ſigillatimque explicatas qui videre volet, is adire libri 3.cap.7 .
poterit Antonium Valtrinum , qui præclarè in hoc Romanorū
ritu illuftrando verſatus eſt, & à quo propterea lubens abftineo ,
vt quarundam aliarum nacionum inhac fuperftitiofa dierum ,
præliarium obſeruatione , conſuetudinem non ita vulgarem , vt
omitti à mecommodè hic pofſit, in medium proferam . Ac pri
mum inuenio Romanos ipfos præter religioſos dies à Macrobio libro 26 .
aſſignatos, Kalendas etiam intercalares peculiari quadam ratione
parum fauftas reputaſſe, vt ex facto Valentiniani apud Ammianū
patet, qui cùm veniſſet accitus , ſcilicetad imperium , implendique
negotijpræfagus , vtfubodoraridabatur , velfomniorum aſſiduitate ,
nec videri,necprodire in medium voluit, biffextum vitansFebruarij
menfistuncillucefcens,quod aliquoties rei Romanefuiffe cognorat
infauſtum : Athenienfibus vero legelata , cuius meminere Suidas ,
& Helichius non licebat niſi poftfeptimum menſis diem copias
educere,spanico pesi Ecoguaeg tñs in de bevo's ißsóunscopiasne educũ
to antefeptimummenfis diem . At veroLacedemony# of tavoGlee's
róugu obferuabant, ex inftituto Lycurgi , qui legem ipſis dederat
me quando in bellum prodirent ante plenilunium ,nonenimexiſtima- Doildeafro
bat , inquit Lucianus , eandem eſſe ciuitatis adminiſtrationem ,
creſcente Luna, & euaneſcente , propterea quod omnia ab illa .
regerentur;atque hanclegem ipfi vſque adeo inuiolatèferuabāt,
vtAthenienſibus bello Perſico Darij,poft direptam Eretriam .. ;
petcntibus abijs auxilia,decreuerintquidem illis fubuenire , fed
non fatim ,quia nonus crat menſis inſtantis, quo negabant fe pro
grel
 830 DE STUDIO MILITARII
1
Libro 6. greſſuros,nec niſi orbe lunari impleto ,vt auctor eſt Herodotus.
Sed inuenio præterea apud Plutarchumin Alexandro , Macedo
nes Reges toto menſe Junio exercicum non eduxiſſe ; &Germanis
auſpicaciſſimum fuiffe rebusgerendis initiumLunainchoante ,
autimpleta ſcribit Tacitus ;imoverotanta fuit apud illos aufpi
lib. 1: . belli ciorum eiuſmodi fides , & religio , vt Plutarchus in Cæſaris vitam ,
Ga'lici
& ipfemet lulius Cæfar memoriæ prodiderint , ideo fupera
tos à RomanisGermanos fuiſſe, quod ante nouam Lunā in præ
lium proceſliſſent,qua de requid vetat etiam Frontini teſtimonia
lib 2. cap.i. audire ? C.Cæfar,inquit , in Gallia quia compererat Ariouiſto Ger.
manorum Regi,inftitutum, & quafi legem militibus non pugnandide
creſcente Luna, tum potiſſimum aciecommiſa impeditosreligione ho
Jtes vicit.Nequeignotum cuiquam eſſe poteft, quod ludæis Sab
bato defendere ſenolentibus, Pompeius Hierofolymam expu
gnauit , quemadmodum ex Dionein eius vita conftat; quod ftra .
libro 7. cagema non videtur multum diſſimile fuiſſe eius , quo Polyæ.
nus , Cambyſem Perſarum Regem vſum refert in Pelufij obli
dione , cùm enim Aegypti fortiter refifterent, multaque ex ma
chinis, & catapultis acuta tela ,faxa , atque ignem in aduerſarios
vibrarent,tuncCambyſes vaferrimo quodam , & ſubtili inuen
to , quotquotanimalia Aegyptij deorum honore colunt, canes ,
oues,feles,ibides ante ſuũ collocauir exercitum, quo factoremit
tente ſe propter religionem Aegyptiorum ardore illo iaculan
di , ipfe interim Peluſium expugnauit ,ac poftea libere per totam
Aegyptum inuectus ferro, fāmifque eam pro libidine vaſtauit .
Porro licet hac ætae nihi vfpiam ſimile legibus inftitutum au.
dierim , circa præliarium dierum obſeruationem ,certum eft tamē
paucas eſſe in orbeisationes , quæ ſponte non abripiantur popu
Jari aliquo eiuſmodi vaniſſimarum opinionum torrente; vt cer
tos , ſtatoſquedies ſibi, ſuisque felices, aut infauſtos exiſtimet,fic
enim Turcæ totum menfem Auguftum conatibus ſuis fortunacũ
eſſe autumant , quòd in eomagnusIſmael , & Campfo Gaurus
Memphiticus Rex deuiéti,& Metonein Peloponeſo à Baiazethe
in poteftatem redacta ,& Zigethum captum eft,& quod multum
huic opinioni penes illos addit, iv .Kalend. Sepicmb. qui vu'go :
eit viceſimus nonus Augufti, & Rhodus, & Búda , & Belgradum
expugnata , & LudouicusRexad Mohazium cæſus eft,quinimo
licet :
 LIBER SECVNDVS 831
licet ab omni ſenſu Chriſtianarum ceremoniarum ijdem penitus
auerſi ſint,tamen cum Græcorum Sacerdotibus mos fit optimè
notatus à Busbequio , aquas certo veris tempore confecrando, epifto. 3o
mare clauſum veluti reſerare , ipſi priuſquam factum illud fuiſſe
intelligant, haud facile fluctibusſecommittunt. Sic Germaniſub
Carolo Quinto , menfe Februario , qui Athenienſibus ſimiliter
feliciſſimus extitit, & eius menſis die præſertim quidiviMatthiæ
venerationi dicatus eft , omnia ſibitanquam ex compacto felici
ter proceſſura credebant, quod hocipfodie Carolus Imperator
in lucem editus fuiſſet , coronam à Clemente Septimo Bononiæ
accepiſſet, & victoriam inſignem de Franciſco Primro Gallorum
Rege fortiſſimofapientiffimoque reculiſſer:Nec minus Hiſpani ſi
bi felicem eſſe diem Veneris prædicant, vt Belcarius rerum no .
ftratium hiftoricus ex proprijs ipforum ſermonibus annotauit ;
quin etiam Piſanis olim cùnı ſuis legibus viuerent, triplex inſi
gnis victoria eodem femperdie, quanquam diuerſis temporibus
contigit, vndequia dies ille D.Sixti memoriæ dicatus erat,pro
ptereaeiuſdem etiam honori templum ædificandum eſſe duxe
runt, quod beneficijillius fidem apud pofteros quàm diutiſſimè 6.
conſeruaret . Concluditur.
Enim vero quoniam multa hic mihïdicenda forent,de diebus que varjs,y*
Aegyptys, & Tbracum confuetudine ,notiſsimoque apud Heſio. exemp
rionibus
lis her
dum & Virgilium , aliofque reiruſticæ fcriptores Agricolarum omnia faina,
more, in certorum dierum ineunda ratione,quiminus cæteris ere.
ó ridicula
felices ex longa obſeruatione habiti fünt,nempe quo ex genera
li omnium cognitione, facilius in eorum quipræliares dicuntur
penitiſsimas rationes deuenire poffem , tamen quia infinitæ illud
effet fcriptionis, multumque temporis in earum rerum inuefti
gatione Conſumerem , quæ perperam omnino fieri ab homini.
bus atque exiſtimari in hac auguriorum farragine folentzidcirco
fatis mihi erit ,quorundam primo doctorum hominum ; ſed non
fatis in rebus axeißestegos accuratim usque dijudicandis exercitaro
runt , ofcitantem ac dormitante fapientiam perftringere , qui
dum omnia fcire, & docere videri volunt,nihilque quod de Pſy
sbomantio, vel Auguraculo ,veniat, refpuunt, ac ne leui quidem
adhibità cenſurà falfitatis incufant,non modoipli in fyrtes &
ſcopulos impingunt, quorum profecto pudere ipſos deberet,
qui
 832 DE STUDIO MILITARI .
qui fe humanæ ſapientiæ antiftites appellari gaudent, fed multis
præterea, qui ingenio funt hebetiori,licentiã faciunt, vc quod ab
his probari vident, multo liberius id fequantur, ita ut poftea
ruant per omne veritum nefas fuperftitionis & mendaciorum ,
lib.z in Mar audeantque licut dicebat Prudentius.
cionem . Turbam fibifingere Diuum ,
Sortes, auguria, Stellarum numina falfa ,
Nafcentumgeneſes conftringere , postque videre
Extorum infpicijs, refque expectare futuras.
Deindevero quod ad rationesſpectat quibus hæc anilisphifoſo
plia refelli poteft, etiam fi tota videatur mihi ea eſfe eiuſmodi,
vt quiexauium garritu , aut volatu ,ex Mauri vel'deformis ho
minis.occurſu,ex pedisoffenſione,foricum occētu , fanaticisque
alijs vatum , ariolorum ,coniectorum de triuio & de circo ,artibus
futurorum cognitionem venari ftudent,elleboro potius reduci
ad ſanitatem pofte , quam rationibus exiſtimem ; &totiam antex
in hunc errorem ab hominibus fapientiſsimis Tullio,Origenes
Nipho , Franciſco Pico , Conrado V Vmpinal, fulio Sirenio ,
Georgio Raguſeio , VlyſſeAldroando, Medina, Pererio , Del.
rio pluribufque alijs dicta fint, vt rationibus agere poft_rams
claralumina, nihil aliud ſit quàm lucernam pleno meridie accē.
dere, aut Cræfidiuitias augere velle acceſsione teruncij, lubet
tamen vnatantumaut alterà ,quàm breuiſsime potero ,falſitatem
iftiufce rei omnem detegere, ac demum etiam oftendere quid de
omnibus in genere ftatuendum fit . Si igitur res futuras na
turæ niunere Bruta præfentiunt,& Coruus,Bubo,Picus,Colum
ba homini læta, aut infaufta nunciant, curipſa ſibicauere prius
non poſſunt; cur laqueis , & caſsibusimpediri ſe permitrunta cur
fagittis aut pilis plumbeis tam crebo confodiuntur? ſané refert
Euſebius hiſtoriam quæ præſenti ſermoniadeo belle conuenit ,
jb, 9depræ. vt hanc nullo modo prætermittereindictampoffim ,nempecùm
paiar .
Alexander Macedoad mare rubrum proficiſceretur, Iudæum
quemdam adfuiffe nomine Mofomanum ,qui augure omnes co
fiftere iubente, donecauis an huc vel illuceundum indicaret, ea
ſagittà interfecit,Augurique,acalijsidegre ferentibusreſpondit;
quis eft iſte füror,quomodo auis hæc quænihil de fagitta præui
derat, de itinerenobispredicere potuit:imo vero vc quæftionis
bus
 LIBER SECVNDVS . 849
clades vero prudenter , & fortiter ferendas, vario fententiarum fedpradami.
& exemplorum apparatu docent; illud in primis moneo vt ſi dux libus diui.
præclarè fuà victoria vti velit , prædam omnem ,& fpolia quam-
Ducis libera
uis magnifica , ſuis militibus in præmium laborum , & operæ litate.
fortiter nauatæ concedat . nequead fe quicquam ex illa præter
laudem & gloriam pertinere exiſtimet , fi quis enim in veteris
exempla memoriæ diligenterreſpiciat,omnes ducesinuenietsē
pereuafifle ipuietos & longèclariffimos , qui'nihil fibide præda
retinentes;omnem illam inmilitesdiuiferunt, & ad vnamtantum
atque eam immortalem veri decoris laudemi aſpirarunt,Anniba
lis exemplo quem Siliusitaloquentem inducit
.. mibi magna satis satvera superque
Bellandi merasptgloria, cetera vobis
1. Vincantur ,
Contra vero neminem vnquam ex his qui militiam quæſtui ha
bendam putant , magni Imperatoris nomen fuifle conſecutum ,
eius enim animus fupra aurum effe debet , quiferrum in hoftes
ſtringit, nec oblatum accipere laus eft, fed raptum occupare,vt
eo inter milites diftributo animosillis faciat non audacioresmo
do , fed ita in feaffectos, vt aduerfa omnia quæ accidere poſſunt
leuius tolerent, & omnem cum ipfoduce fortunæ aleam ſubire
non dedignētur.Secus enim qui bellum gerit vt diteſcat, enſem
que ftringit, vt hoftem ſpoliet, quid aliud fupereft quàm vt vi.
&oria quoque pretio redimi permittat; & vero cùm rectèmo:
neat Tacitus nibil àquoquã experi nificuiusfruclum ante prouide Annal. 15.
rit; & norum fitillud Liuijeo impendi laborem ac periculum ,vnº libro 4.
deemolumentum , & honos fperatur; quomodoprecor grauem
militiam , perpecuos labores , quotidianapericula ; & vulnerau
quis ferat 2 vbi nullam honoris , & præmij ſpem toc ſudoribus
Aatui videt . Quare vt hanc ſuis in militibus fouerent antiqui ,
proutftrenuè fortiterque ſe geſſerant in prælio, varijs quoque
muneribus illos donare folebat,& præter cohortis prætoriæ cõ.
munionem , armillas infuper, haftaspuras; phaleras,corniculos
torques, coronas varij generis quinimopécuniam , & agros ,ac
prædā ipfam bene meritis largiebantur;vnde Troiani apud Vir
gilium conſueuerantpreda ducere fortem vt ex illo Aſcanij patet Aeneide 9.
Ipſum illumclypeum criftaſque rubentes
Hhh exci .
 850 DESTVDIO MILITARI .
excipiam forti , & Gregorius Thuronēlis auctor eft, veteres Frão
cos,quæcapra bello fuerant,fortediuifiſſe , neque Regem ipſum
aliud habuiſſede fpolijs quam quod ſors ipfi addixiffet.Quomo
do vero Romani in præda pro ratione meritorum aut ftipen
diorum diuidenda , ſe geſſerint, præclarè explicat Polibius , fed
lib . 1.cap 3
oninium hac de re ftatutis longè præcellit Dauidicũ illud, quod
habetur in hiſtoriaReguin aqua parseritdefcendentis ad prælium
Porémanentis ad farcinas,defimiliter dividene, d factum efthoc ex
die illa , & deinceps conftitutum , & præfinirum , & quaflex in IS 1

rael vſque in diem hanc ; quamuis eiufdem diſtributionis varia

olim exempla edita fueratDeuteronomij capite vigeſimo, & Nu
merorum trigefimo,aclofue vigeſimo fecundo,inquibus omni
bus præda , vel voiuerfo exercituidiftribuitur,vel etiam reliquæ
multitudini, & Leuitis, quibus quinquagefima pars attributa ,
fuerar magno cum militum , & totius multitudinis, quæ ipfum
fequebatur commodo : fi igitur vnicum hoc emolumentun ,
quod cæteris ex diſciplinæ neglectuſublatis , inilitibus reliquam
eſt, Duxin priuatum ſuum commodum comuerdas,eo iurevtens
libro 4.
quod ſibi licere Fabriciusapud Halicarnaffeum afferit exhis que
belloerant capralicebatmihiquantum vellem excipere,quo tandem
incentiuo poterunt ad virtutem ,& ad aliquid fortiter audendum
incitari? aut quomodo à fociorum , & amicorum bonis abftine
bunt, qui hisfe defraudari vident, quæ finon abſque incommo
do, faltem nullius cuiufquam iniurià poffuntaccipere. Etſanè cũ
Ferrando Conſaluomagniducis nomen præclaræ , quas ad iftuď
tuendum attulit, virtutes fecerint;nullàtamen inter totalias que
ac liberalitate ,qua maxime militum animi capiuurur, extititin ſi
gnis, nemo enim eo aut exquiſitius,aut opportunius,aut denique
largius , & effuſius vnquam erga fuos non modo , fed & hoftes
ipfos liberalitatis ,& magnificentiæ fplendoremi cxercuit,cuius rei
fivellem exemplareterre omnia, quæ à louio literisconſignata
fuerunt, longior omnino eſſem.quám in re pallim obuia conue
niat,autquàm cui de caufanecefsè fit,Ludouice comes , qui Guic
ciardinum nunquam è manibus deponis,pilīvea louio , quem
ætatis noſtre Liuium appellarefoles,nimiú non deſueſcas;quam .
obrem vnum tantum , autalterum inſpecimen reliquorum pro
teram , vt ex illis.liquido conftarepofát,quanta fictòrticudini cũ
bibe .
 LIBER SECVNDVS 857
liberalitate, & beneficenciaaffinitas,quandoquidem is adeo pro
fusè liberalis excitit , qui etiam publico famæ conſenſu ducum
omnium noftræ tempeftatis fortiſſimus habitus eſt;huic itaques
ex Cephalænia in Siciliam redeunti, cum Pifaurius Veneti Sea
nacus nomine , in præmiumque nauatæ operæ dono dediffet va .
ſa multa auro,argentoque cælata ,coccineos item laneos pannos
& ſericos purpureos, & plures ex his auro intertextos,equos ve .
ro Thracios decem , & auri, argentique fignati circiter decem
millia aureorum nummum . hæc fermè omnia exercituiin vni
uerſum , & figillatim militum , amicorumque fortiſſimis diuilit ,
quum eximià animi magnicudine laureann de capta Cephalænia
labore partam , omnibus illis muperibus anteferret. Idem etiam
recepto , & quæſito Ferdinando Regi militum ſucrum irzfignifor.
citudine diuturniſquelaboribus Regno Neapolitano, tantà in .
recenſendis eorum meritis memorià , tantoque in diſpenſandis
muneribus iudicio vſus eft, vt cùm ducibus vrbes , & oppida iure
fiduciario poſlidenda dediſſet; equitum vero præfectis, & cen .
turionibus, domos,villas, fundos,arciumque præfe & uras diuiſiſe
ſet; & milites communi donatiuo , ac reliquos ſpectatæ virtutis
nomine inſignes, annuis præmijs fuiffet profequutus, inuidi ipfi
fateri cogerentur , neminem ab eo niſi larga manu donatum ab.
juiſſe. Sed quid illuftrius, & æterna commendatione dignius co
gitari poſſet , quam illud quod expugnara arce noua Neapolita.
næ ciuitatis,raro & antea quidem inaudito liberalitatis exemplo
præftitit , quando ea à victore milite , vfque adeo infolenter di
reprà ,vt nec annonæ quidem parceretur, ipſe ad gregarios quof
dam conuerſus, qui diris maledicendo de importuna ſua forte
quærebantur , quod nihil fibi de precioſa ea præda obtigiſſet,
icote, inquit, viex mea liberalitate fortunam veftram ſupereris ,
domum meam diripite : hac enim acceptà licentià ad eam ftatim
conuolarunt, tantà intermixtæ plebis rapacitate,vt nudatis omni
ornamento parietibus , ne vinum quidem in cella vinaria relictū
C fuerit ; ab hacigitur liberalitate , & munificentià , cùm ſibi com
munismilitum parentis nomen comparaſſet;quid mirum fiquo
ties nouos dele us habebat,milites ad eum ex oinnibus partibus
ftatim confluebant, tancà plerunque alacritate & confidentià, vt
tanquam Cadmo& Pompeio , terra ipſa homines armatos , ex
Hh h 2 aper
 852 DE STUDIO MILITARI.
libro 14. aperto ſinu ſuppeditare ipfi videretur;merito igicur Ammianus
Iulianum Imperatorem celebrat, quod dixisä perpenfis meritis ,
& laboribus prædà,ipfe vt eratparuo contentus,mutum puerum obla
tum fibiſuſcepitgeſticularium ,multaquecallebatnutibus venulliſi
mis explicantem , tribus aureis nummisparis victorię premium
iucundum exiftimabat, & gratum . EtM.Antonius Muretus qui
diuino fuitad eloquentia ingenio præditus , idein de Sanctio Na.
uarrorū Rege tāto cum ornatu narrauit, inoratione ad Pium IV.
T
Pontificem Maximum ,nomineAntonij Borbonij Regis Nauar
rædicta , vt lectorem fuum æquerapiat in admirationem fermo
nis , ac facinoris , quod adeo ſcitè, eleganterquein illo exprimi
tur . Sed parco lubens de hisomnibus dicere , quo rem paucis 1

abſoluam ex Onofandri confilio , qui Imperatori quem præcla

ris documentis informandum ſuſceperat , iſtud obſeruandum
fuadet, ve victoriam quandam adeptus, non aliquos tantum re:
muneretur, fed fructum eius omni labore parcum , toti exerci
cui communem eſſe permittat; patiaturque , quo liberalitatem
hanccommodius exerceat, direptionem aliquando fieri , ſi aut 1

vallum , aut impedimenta imo & vrbem expugnando ſubege

rit , quoniam his præmiorum incitamentis , longè paratiores
cap. 34. Stra
euaduntmilitum animi ad difficilia quæque , & ardua ſuperan
ccg. da ; niſiforte exiſtimemus , inquitidem , canes venaticos ferino fan
guine beſtiaque capre viſceribus efe ineſcandas 5. militibus vero bo
Stium debellatorum ,prædas ac partesconcedi.non oportere . Atque ca
de caufa ipſe Onofander alibi, in Imperatore deliderat vt ſit olyan
novos id eftnon laborioſus modo , fed in ipfis etiam laboribus per
feuerans, & aporeggaegs quoniam hæc duo ad militum amorem
conciliandum maximè conducunt ; vode memoratetiam Socra
tes in epiftolis , quas nuper omnium communes fieri curauit do
Etiſſimus Allatius, duo hæcpotiffima inter alia militiæ opus effe , to :
lerantiam , & pecuniarum contemptum , hoc namque familiaribus
cari, illà hoftibus terribiles fumustan di wis duoir touton Mánaga mego
3 dáta zónemosmagrelas , Cépingzemplarios de camiyle refe go raiš sia
Dedir: onicon
dirionis tum
κεους φίλοι, δζει καρπρίαν δε φοβεροί πή αντιπάλους γινομεθα .
Cæterum quia præda aut à fuſis hoftibus , aut à dedentibus
nofi quistum ſe, quæ duo victoria conſequuntur redire in militemſolet , ſcien
bus vujurpark
dum eft,quod ad pofteriores ſpectat , quod ritus deditionis apud
anti
 LIBER SECVNDVS . 853
antiquos, & fubiečtionis poftulandæ mos , talis ſemper extitit ,
vt vičti, aut cum conditione in hoſtium poteftatem venirent ,
aut fe illis abfque vlla conditione tractandos permitterent,quod
Galli communi cum Italis vocabulo dicût renderſi a diſcretione.
Ec quidem prioris deditionis conditiones, vel honeftæ erant
quales Perſarum , quando ipſis Berſaboram arcem Iuliano tra.
dentibus, conuentum vtrimque fuit, vt quot quot intus erant
Perfæ, finguli per medium exercitum Romavum tuto tranſi
rent,certà pecunia & veſte acceptà ; vel ſeueriores, & tantum
non propudiofæ , vehæ quas victricibus armis inſultáns Annibal
Sagunsinis propofuit fi à Romanorum focietate deficere vel. Liuius lib . I.
lent,aurum fcilicet argentumque omne publicum , &priuatum ad decad.3.
fe deferrent , & inermes cum binis veſtimentis Sagunto exirent,f .
fua acconiugum, & liberorum corpora feruarivellent inuiolata . Ex
arbitrio vero , & libidine Pontius cum Romanis egit , quos ad
Furculas Caudinas interceptos, vna cum conſulibusſub iugum
miſit; Idemque fecit Papyrius Conſul, cùm nuntiari Luceriam
iuſſit arma, iumenta , multitudinem omnem intra moenia relin
querent,inilitem ſecum ſingulis veſtimentis ſub iuga miſſurum .
Noftris vero temporibus, & ſivarijs de cauſis deditiones non,
vno modo fieri conſueuerine , & quemadmodum olim militaris
lex obtinuerat, vt poftquam moenia quati ariete coeperant,
oppidiani amplius vitamſaluam paciſci non poſſent, ex quo Ce
far Aduaticis denuntiat , femagisconfuetudine ſua quam eorums 2 de bel.gal.
merito ciuitatem conferuaturum , fi priuſquam aries murum af
rigifer, fe dediffent; & Cicero monet eos , qui armis poflis ad 1. officior.
Imperatorum fidem confugiunt , quamuis murum aries percufferit,
recipiendos eſe: ita etiam apudnos,ex armorum iure, idenimos
vſurpetur in locis infimis , poftquam tormenta curulia diſplo
ſa fuerunt; in munitioribus autem ſi factus in moenia impetus
fuerit, hæcinquam licet ex ſtricto iure ita ſe habeant,communis
tamen bellorum vſus ſic inualuit , vt vrbe aliqua , fiue ante aur
poft tormentorum diſploſionē fe dedente, victor honeſtiscondi
tionibus hanc in fidem ſuam accipiat,falua etiam Magiſtratuum
authoritate , & his conuentis pactiſque ſtabilitis, vt plurimum
ac bona fide obſeruatis. Præteritarum iniuriarum obliuio indue
catur: ciues bonis ac dignitati reſtituantur , licencià etiam ſin
Hhh 3 gulis
 854 DE STUDIO MILITARI .
gulis data,autcontinendi ſein antiquis ſedibus , autinalias quo
cunq;libuerit cumtota familiamigrandi,victorisius ſit prælidit
quantumcunquelibuerit, & de qua magis illi viſum fuerit na
tione, in vrbe relinquere, quod ille ſuis fumptibusalere tenea
tur :arcem nouam extruere non niſi deciuium conſenſu poffit,
aurdirutam inſtaurare; propugnaculadurante obſidione abin
colis erecta , ftatim poft deditionem vietori ſolo æquanda per
mittantur; ducibus tandem præſidiarijs , ac militibus præter
quam ſi exules, aut rebelles, fuerint, exire cum armis, ſignis ,
explicatis , tympanis reboantibus , funiculis accenſis , cætero
que bellorum apparatu , & impedimentis omnibus liberum ſit .
Quamquam fi ciues planè excedere oppido cogantur, quod non
admodum frequenter accidit , iftis conditionibus ſequences ad
ijciſolent, oppidum citra fraudem integrum victori tradatur
reli& is in eo tormentis ,puluere ſulphureo, globis , funiculis ,
itemque armis & vexillis ac reliqua militariſuppellectile: equiti
cum armis & equis; pediti cum enſe, pugione , ac impedimen
tis , nobilibus & plebicum auro argentoque ac domeftico appa
ratu, commodatis etiam carrisaut nauigijs, & omni iniurià
a virginibus, & ſequioriſexu prohibità ,abire liceat . Hæc igi
tur pacta conuentaquefi modo bona fide abſeruentur, tantum
abeft quod culpari debeant, ve etiam mirū videri poffit,quomo
do ſeu hominūnatura quæ peiorin dies euadit, feu victoria ipſa ,
quæ per ſeinſolens eſt, rapax,improba', eo fe placabilitatis, ac:
modeſtiæ in ſumma rerum omnium licentia reduxerit , vt dum
ſua hoftibus iura feruar, æqua ferme inter victos victoreſque
ratione viuatur.
4 Sed facile eft vnicuique ſecundà aurà nauiganti clauum rege
Cladosnullă re , & exerente ſe cum fortuna ingenio , quid in proſperis rebus
labom duci conſulendum fit videre : verumin clade quæ non minus famæ
illis fortiori. ducum aduerſa , quam eorum fortunis omnibus funefta effe
buscedere .in. folet , rarus eft quem e ftaru mentis calamitas ipſa non deijciat,
varior etiam qui tam præclarè fibi conftet, vtillata damna no
uis ftatim conatibus abftergenda impigre ſuſcipiat; Quare
cum duo maximè in cauſa eſſe exiſtimem , cur tanta confter
natio duces inuoluat , cùm primum cladem aliquam acceperint
opinionem ſcilicet quam de eorum virtute et induſtria yulgus
ſini.
 !! LIBER SECVNDVS . 855
finiftram concipit,ac timorem qui ſocias vrbes , aut confoede.
ratos principes inuadereſolet, adeo plerumque vehementem ,
vt quaſide ſumma rerum conclamatum eſſet,animum & ipfide
fpondeant, facileque victoribus fe dedant , nullius rei magis
quam de propria falute foliciti, his profecto duobus incom
modis, non melius iturum me obuiam exiſtimo, quam fi ratio .
nibus & exemplis oftendam , nullum ex clade dedecus in du
cem redundare, modo omnia prius experiri & tentare voluerit ;
quàm à prælio diſcedere , nullumque in eo errorem commife.
rit, qui labem ignauiæ fecum habeat adiunctam . Tum etiam
accepras clades omniarte & ingenio regendas efle , aut faltem ,
ita minuendas ,vt focij non prius de illa certiores fiant, quàm
repararà nouo militum dele &tu iacturà, ipfos in fide continere
poffit. Quemadmodum ergo dux ille inter timidos ac igna
uos reponendus eft, qui non tam virtute hoftis quam ſua igna
uia vincitur, ita dubium non eft , fi quis commiſio certamine
hoftem viriliter ſuperat, quin ille in ftrenuis & fpectatæ virtutis,
ducibus habendus fit .Quare reliquum eft modo videre ad que
illorum propius hic accedit,qui etiamſi cuncta præftiterit quæ
à forti Imperatore deſiderari in prælio poflunt , maiori tamen
hoftium aut robore aut armorum peritià , aut fortuna aliaue de
cauſa ſuccubuerit . Et ſanè quanquam is qui ſuperatur effugere
non poſſit quandam in vulgus in famiam , certum tamen habeo
eius fi quantum in ſe fuit conatus eſt, ne robore, velindaftrià ab
aduerfarijs vinceretur, nihil vltra intereſſe ,quotandem exitu,
cafus de Victoria decernat, et enim cumex duobus qui pari vi
rium autanimorum contentione inter ſe decertant, neceſſe fit
võum tantummodo ſuperiorem euadere, quid alteri precor
reliquum erit , niſi vt in tantis rerum anguftijs fugà aut deditio
ne , fibi ſuiſque prudenter conſulat,velvitro mortem oppetat,
& res antea affli&tas,extremo furoris conatu peſſunder, quod
vlcimam cùm non modo indignum ſit homine Chriſtiano , ſed
abhorrat etiam ab humanitate ,a fortitudine'diſsentiat,nec pland
cum prudentia quæ iubet in extremis malis non defperare, con
ueniat, quæ tandem iniquitas eſſet,homini quem propriavirtas
ad laudem exculir inſolentis fortunæ culpam imputare , aat eo
rum merita popularis auræ meciri arbitrio , quorum Mars
conſilij
Hhh 4
 856 DE STUDIO MILITARI .
Mars pörentior, & vices vt antea diximus alternans , tam fre :
quenter illudit, ve etiam crudalos. Homero appelletur, ab
eruch quambelli fortunam effe putant. Et ſanè extollant
tumuis Romanorum hiſtoriæ Aemilium Paulum quod in Can
nenſi pugna cùm fe poffet fugà ſubtrahere, pro patria pugnans
pulcherrimam mortem oppetere maluerit quàm ſuorum igno
miniæ ſupereffe: nunquam tamen ego committam quin longe
pluris Varronem Conſulem alterum faciam , qui fe ex prælio in
tutum recepit , vnde obuiam ei frequenter itum eft ab omni.
bus ordinibus & gratiæ actæ , quòd pugnam ſua morte funeftio .
rem non feciſſet ,necitem ac collega de patriæ ſalute deſperaf
fet. Eodemque modo , etiam fi Annibal fufusad Zamam à Sci
pione fuerit, & fugà falutem fibi quæquerit , patrocinium ta
men inuenit trium grauiſſimorum ſcriptorum ,Liuij, Plutarchi,
& Polybijquitot laudibusillum ornarunt,ab officio ducis optimi
viſi viciflet nihil ferme ad illas addere potuiffent .Sic enim pri
mus , Annibaleùm paucis equitibus inter tumultum elapfus Adrur
deca .3. dan mentumperfugit , omnia inprelio do ante aciem priufquam ex
cedoret pugnà expertus, confeffioneetiam Scipionis , omniumque
peritorummilitiæ ,illam laudem adeptus fingulari arte aciemeodic
inftruxiffe : & ab Liuio nulla in re diffentit Plutarchus ,ita vt qui
in Scipioses: vnius verba legerit,de alterius quoqueſermone , conieéturam ,
facere nullo negotio poflit, ſed Polybius tam exquiſitè cauſam
Annibalis tutatus eft,vt verba eius figillatim referre, operæpre
lib . 10 .
tium exiſtimem Annibal cùm equitibus paucis ſe recipiens conti.
Huis itineribus Adrumentum tandemeuafit , omnia in prælio ex
perius quæ à bono Imperatore , do magno rerum uſu prædito pote
rant præftarigatquenon his contentus poftea addit . quod fi cum
postquam omniafeciſſet,quæ advincêdum poterant fieri,fpeseftfros
Araia virum ante eum diem inuillum , venia ipfi danda . Nam
interdum virorumfortium inceprisfortuna ipſa & cafus refiftunt a
interdum verò aduenit quod prouerbio dici folet , ut
Occurrarforti qui mage fortiserat.
quodtunc Annibali contigilo aliquis merito dixerit. Non ergo 13
Pociliani & Saguntini publico & communi rogo femetipſos
cremarunt ne à ſocietate Romanorum deficerent, propterea ta
men ijs laudibus afficiunrur à politicis, quas vel fugiens Anni
bal
 ' LIBERSECVNDVS . 8 $7
bal ab ijfdem conſecutus eft,maximè quia illi veniam à Senatu
acceperant,quando ipfis propter recentem ciadem Cãnenſem
ſuccurri non poterat ,faciendi omnia quæ libi'e re & falute ſua
fore viderentur ; hi vero Cartaginenſium gratiam amplecti po
cuiffent, & pacem accipere,quam ne recuſarent ſic ad illos oran
gem Alorchum Liuius repræſentatpostquam nec a Romanisub
bis vlla ſpes,necveftra iam aut arma, aut moenia fatisdefendunt li.s.decad.3.
pacem affero ad vos magis neceſſariam quam aquam ,cuius ita ali
qua fpeseft.fieam quemadmodum ut victor fers Annibal, fic vos
et victi audiaris ;finon id quod amittiturin damnocùm omnia via
Floris fint, fed quicquid relinquitur pro munere babituri eftis.
Quid enim habet in le vltimus hicdeſperatorum hominum co
natus, quod temeritati non fit potius quàm prudentiæ tribuen
dum ? credebantne Romanos maius commodụm ex præclarif
fimarū vrbium,et tot hominum qui in illis erantincēdio , quàm
ex eorundem conferuatione percepturos, at defipientibus
tantum & inſanis iftud in mentem venire poterat. Quid igitur
impetusillos egit & inconſulta ratio , vt fidem quam ne Ro
mani quidem ab ipſis petebant , certa ſuaiacturà feruare voluel
rint, hoc autem conſilium quam parum ſapientiſſimis ducibus
conueniat,quorum officium eſt poſſe non ſolum vincendi; ſed xi.annal.
etiam cedēdi tempora perfpicere,quemadmodum ex Tacito pa
tet,cuius mens eftfortes er ftrenuoscontrafortunam infiftere spei,
timidos, & ignauos ad deſperationem formidine properare,necaliud
etiã Virgilius ſignificare voluit,cum ſuos Heroas Túrnum , & Ac. æneid.12.
neam pro ratione diſcriminum quibusfe aliter explicare non
poterant, fuga ſibi conſulentes repræſentat , ſic enim ille de
Turno

Ergoamens diuerfafugà petitagmina Turnus

Ei nunchuc , indebuc incertosimplicat orbes.
Aencæ vero Anchiſem tribuir velut perpetuum ſuaforem ve
fugà fe ab excidio Troiano proripiat,
Vos oquibus integer eui epeid, as
Sanguis aits, folidæque fuošant robore vires
Vos agitate fugam .
imo vero conſilio fuo vfum , & fugientem , hortatur de nouo vt
greſſum maturare velit ,
Iam
 858 DE STVDIO MILITARI
1 famquepropinquabam portisomnemque videbar
Euafiffe viam ; fubitocum creber ad aures
Viſus adeffe pedum fonitus,genitor que per umbram
Prospiciens,Nate , exclamåt fuge, nate propinquant :
verummaximè in rem faciunt eiufdem Aeneæ rationesquibus
Aeneid s . DaretiaduerfusEntellum pugnanti ſuadere conatur vt abini
quocertaminisgeneredefiftat.
Infelixquetanta animum dementia cepit ?
Non vires alias conuersaque Numina fencis?
Cede dea .
nimimm fapientius illos facere iudicauit , qui fatis obluctanti
buscedunt, aut virium iniquitate preſſi, tempeftlué de fuga co
gitant , quàm quibus tritum illud inter milites verbum perpes
tuoin ore &factiseft ,vincendum effe autmoriendum ; etfi enim
illud yiro forti , & priuato militi apprime conuenire videarur ,
quem nec mortis timor , nec periculum aliud deterrere debet ,
quominus intrepidè periculum quoties opus eft fubeat , non ta
men fatis.validum duciincitamentum eſſepoteit, vt viribus ex
hauſtisacrepugnandi facultate vt cunqueſublata , mortem vb
troaccerſat, ſeque acreliquosmilites,quosmcliori fortunæ fer
pare deberet, in extremum diſcrimen conijciat , quod eft ho
minisplanèfurentis vel ftupidi.Quanto enim illudfanioris mē
tis eft, cùm res ad incitasredactæfünt,Antigonū Regem imita
ri, quicùmacie vi&tus excederet , fequidem non fugere iacta.
1: bat; cæterum opportunam ſedem ab tergo veſtigare ,vnde ho,
ftem propelleret, præfertim cum multi poftquam infeliciter
aliquotiespugnarint,non folum recentivircute priſcam igno
miniam deleuerint, fed etiam optime de Republica , aut depa
cria merendo,fummam gloriam ſinr confecuti; quod ficut an
tea priſcorum ducum exemplis oftendi; conſequenseft nuncvt
idem quoque recentibus confirmem ; Acin primis Daualus Pie
ſcariusmihi occurrit, qui cùm prima militiæ ftipendia in pugna
ad Rauennam commiſſa meruiſfer, in qua ille leuioris armaturæ
equitatui præerat, ab hoc inauſpicato principio fummorum .
poftea ducum gloriam æquauit; & PetroNauarre poftquam de
Canufij deditione ,cum Gallis pepigiſſer in caftraaduentanti,
Confaluus obuiam egreſſus gratiasegit, laudauit que palam ,
quod
 LIBER SECVNDVS . 859
quod fe fe& fortiſſimos milites Cantabros, quorum opera maxi
mis in rebus vei poffet, opportuna vſus prudentia conferuallet
qua in re exemplo forſan vſus fuit , quod Virgilius de Aeneas
refert, his verſibus
Sergeftum Aeneas promiffomunere donat :1023... !
Seruatam ob nauem letus fociofque redactor aulis
Nicolao vero Piccinino peracri concitatoque bellarori, & afpera;Aened.ş.
quæque tencari auſo ,et fi fortuna toties illuſerit, vinemo fuas
tempeftate proſperis pariter, & aduerſis clarior extiterit, nullus
tamen adeo fuitiniquus, vt quoties hofti conſertis proelijs fuca
cumberet; nequa quam imperitia, autignauia , fed malignitate
fortunæ extortam , eiè manibusvictoriam fuile, non prædicareti
Sed quis Bartholomeo Liuiano vigilantia ,& acri pugnacique nas
cura dux ſuperiori ætate præftantior extitit ? quis Vgone Mon
cada maiori ſolertia, & diligentis ftrenuique militis fama bellum
geſlic à quis Andrea Gritto per dubios rerum euenrus fortior con
ftantiorque fuit, omnes tamen nullo ferme benignioris fortua
næ afflatu,fed vnis tantum inuictæ virtutis aufpicijs, illibatæ glo
riæ decus apud omnes adepti ſunt, cùm alioqui nuſquam aut ra :
ro victores ſed ferme ſemper vi&ti,ſola fuga aur deditione rebus
ſuis conſulendum duxerint . Imo vero cùm Moedi Athenas ind
uaderent,nonne Themiftocles nauibus ſuis Rempublicam fer
uauit ? cùm Abſalon Dauidem patrem perſequerecur, nonne
hic feftinans egredi ciuitate , feipfum atque vna populum falua
uit ? idemque cùm ſuimilites infeliciter aduerſus filios Ammon
pugnaffent, loab ſupremo copiarum ſuarum præfecto reſcripſic
non te frangarifta res, varius enim euentus eft belli, nunc hunc nunc 2. reg.c.ir
illum confumit gladius, confortabellatores tuos aduerfus vrbeni ve
destruas & exhortare eos . quo confiliopoteft ne vllum præftan.
cius excogitari? nequaquam certe, nec aliud meo indicio cepil
fet lubius Cæſar cùm ad Mundam ,tum etiam contra Neruios pu
gnans, fi poftquam omnia præftiterar quo labantem belli for
runam diuino animi ardore reftitueret, fui nihilominus pedem
ex acie retuliſſent; quid enim aliud facere tunc potuiſſet, quàm
eadem ratione purgare ſe à fuga qua Cn . Fuluius ſuam,
excufabat , dum ingenuè faceretur , fe cum omnes fugerent , re
liquorum turbà ablatum ex acie fuiſſe; Equidem tantum ab
eft
 860 DE STVDIO MILITARI.
eft vt belļorum fortuna cum ſe ducibus aduerfampræber ,
quicquam priſtinæ eorum laudi detrahat , quod etiam Ono
lander contendit vele admodum illis effe , fi quandoque ab
hoftibus ſuperentur. quoniam vt inquit , qui aliquando fuc
cubuit , pericula inqueiamincidit alias caueredidicit , at qui nul.
cap.36 .
lam adhuc calamitatem pertulit , non beneires cuftodire proſperas
edoctus. ef , nec fa ſuperior euadat , tantam adbibebit prudentiam ,
pericula cauere negligens, quantam adhibuerat vt hostes incau
tos de Segnes opprimeret na si MGTa enim ſolent eſſe reitnuolee
& quemadmodum habetur in Græcarum ſententiarum col
étionibus a mest dagens si Dennis Tradu.Do bomonon percuffusnon
inftruitur; quibus perbellè refpondet dictum illud MaximiTy
rij Laudaria Rigaleio, εγω δει σρατώ διαπι σώπαντα ευτυχήσανη
Quamobrem fanè adductum etiam arbitror prudentiffimum
ducem Nuæum , vt inter diſcurſus fuos militares vnum eo ti
tulo inſeruerit, quod expedie Imperatori cladem aliquam acce
piffe , qua in opinione & fi mihi cum illis:non conueniat, dia
cam clarius atquevt rem paucis abfoluam , quod ficut priua
tomiditi nulla vnquam tam dubiaauranceps occafio eſſe po
teft ,vtillius declinandæ gratia vel locum deſerere, vel fugà fi
bi conſulere debeat , quin ftatim ipfo facto ſe reum faciat de.
liſi quod grauioribustantum poenis militaribus expiari poteſt,
nec alia ejuſmodi feueræ legis ratio afferri folet,niſi quod in
motalem primum diſciplinam peccet hicuius ex præſcriptis
homini forti, qualem ſemiles profitetur,omnino potior efle ;
debet dignitas line vita , quàm vitafine dignitatei, acdemum , 2

etiam in ciuilem , quæ ve ſeruos domino lic milites Impera

tori fideliter ipſeruire præcipit, ac in omnibus que recta , &
conuenientia ſunt obedire : ita fupremo rei bellicæ præfecto ;
cuius proprium e{tvidere ne quid commiſſa ſuis viribusac con.
filijs Reſpublica detrimenti pariatur, nulla tam honefta vel
vrgens caufa eſſe poteft , vt deſperare de ea debeat . Vnde
cùm bellorum euentus, tam proſperos quam infælices fud
prudentià moderandos ſuſceperit, ſequitur vt cum ei in coma.
mune bonum aliquid teutanti fortuna non reſpondet ,omnium
confeſſione laudandus potius quàm culpanduseſſevideaturi,fi
præclare fibi conftaiis nihilimpetu aur furore decernar;& ecdē
animo
 LIBER SECVNDVS . 861
animo ac confilio vtatur in reducendo ac ſaluãdo exercitu, quo
anteacùm hofte congrelſus eſt,Martēque prouocauit,non bene
cunc ſuis conatibus arridentem ;nam ,vt inquit Vegetius,in fimili lib
conditionefortior cenfetur quemaduerſa non franguns.Hocigitur in
clade primūdux præftare debet, vt abſq ;metu aut timore igno .
miniæreceptui tempeſtiuè canat,colleciis que militū fortiffimis,
fibi à tergo infeftoshoftes reprimat , & palantibus diſperſisque
hinc & inde ſuis,tutū muniat ad caftra autoppida vicinaregreſsū.
Proximum vero eft vt interim dum nouos delectus parat, no- s.
ua quærit auxilia , & tam præſenti malo , remedium conueniens Eodemmodis
applicat, hilarem vultum & bonum ac confidentem animum fimulanda.com
præſe ferat, anguftiasque diſſimulet, & fururi damni metum quibus pra.
eque ac accepti incommodum quantà poteft induftrià ac arte fortiin .
contendere, occultandum effe intelligat: quemadmodum enim
in iraco & tempeſtuoſo mari depræhenſos , nihil magis terret ,
quam ſi rectorem qui ad clauuin ſeder deſperare vident, fic nul
la re milites ac fociæ gentes æque commouentur, quàm lip
ſum ducem cui omnia certo explorata eſſe debent , metu vide
ant confternatum . Nec modo vultum ſibi fingere debet, & ver
ba confidentiæ plana , fed infuper omnia præſtare eum oportet
quibus & elatosfpiritushoftium reprimere, & fiduciam fuis au
gere poſſit: Quod in deploratis rebus cum vix ac ne vix quidem
abſque maxima diſſimulatione fieri poſſit, eſt profecto quod mi.
rer,conſultiſſimum virum Iuftum Lipſium in cam fententiam ,
deueniſſe , vt ex opinione Taciti pronuntiaret nuntios cladis
occultantes , Stulta diſsimulazione remedia potius malorum quams
mala ipſa differre . quis enim neſcit ducem cùm ſuas calamitates
celat, cùm fe victorem effert, cùm i umores ſibi contrarios pre
anit , non tam idfacere vt periculum negligat , quàm ne res ſuas
vehementer quidem emotas , penitus euertat, nec tam vt feip
fum quàm vtalios fallat folerter ac ingenioſe ocultando, quæ
vel ſuis timorem afferre , vel hofti occaſionem nocendi præ
bere poſſent.nec ſi Vetellio malè ſucceſſit fractis ad Cremonam
rebus, cladis nuncios occultaſſe,propterea cenſendum eft idem
cæteris ducibus imminere periculum , modo non vtipſe reme
dia potius malorum quàm malà ipfa ftulta diſſimulatione diffe.
rant . Quare bonà venià Lipſij perniciofæ cladis remedium , vt
cmnium
 862 DE STUDIO MILITARI,
omnium primum ſic maximè efficax in ipfa diſſimulatione con
ſtiruam , quam vt quiſquis folertius fingere poteft, fic eum re
bus gerendis magis idoneum eſſe iudico ; tanta enim interdum ,
vis eſt fortunæ ,tam præceps cafuum rerumque humanarum va
rietas, adeo fides hominum in lubrico, & conftanti veſtigio con
ftituta eft, ve proloco ac tempore nonmodo ſimulare , aut diffi
mulare , verum etiam fiitionibus vti fit neceffarium , idque ma.
ximè honeftum habeatur,quandoquidem apud Virgiliū Aeneas
Spem vultu fimulat,premit altum corde dolorem .
Quare veeiusdiſſimulationis præcepta nonnulla ex Vegetio , &
alijs auctoribus tradam , illud in primis duci ſeruandum eft , vt fi
æquali, aut paulo minus iniquo Marte cum hoftibus pugnarit ,
prioripſe de cælis hoftibus ſpolia capiat,prior clamore ac bucci
nis exultare videntur; tum vero cadauera ſuorum ftatim defodi,
curet, quo ipſorum numerusiniri non poſſit, nec prior iftius rei
faciendæ licentiam petat , ſed omnia ſimulet, & fingat, quę du
bium apud homines facere poffunt, quanam ex parte victoria ,
fteterit, cuius nunquam ita folet elle ratio explorata , vt etiam ſi
veritasdeinduſtria non occultetur,ſacis tamen fub initia præſer
Annal. 1s . tim ipfa ſe prodat . Quod vald illuſtri exemplo confirmat Taci
tus , nam cùm dixiſſet Rometrophea de Parchis , Arcufque medio
Capitolinimontis fiftebantur,ſubiungit poftea,talibus Volofegis lice
ris, quia Peius diuerfatanquam rebus integris fcribebat , interroga.
tus Centurio, qui cum legatis adueneral,quo in ftatu Armenia elet ,
omnes inde Romanos excefferefpondie .Sivero dux omnem exer
citum, aut arcem aliquam municiflimam amiſerit, iacturamues
aliam inſignem quouis modo fecerit, oportet hunc primum om
nium caſus illos aduerſos fortiter ferre , & fi fieri poſiit adum.
bratà etiam letitià moerorem tegere deipfis conceptum , atque
vtmonet Polibius non tantùm lingųà, fed multo magis mente ,
ia Thyeſte. & vul.u de illis filere, quoniam , vt inquit Seneca
multaſed trepidus folet
Detegere vultus,magna volentem quoque
Conſilia produnt .
& quod dicebat lolephus apud Philonem ,illud plerumque con
tingit vemulticum à neminealio conuinci poflint, colore tamen
aſpectu, voce,detegunt confcientiam ;qua ratione Annibalem fe
runt
 LIBER SECVNDVS 863
runt cognita Aſdrubalis fratris cęde , ac totius clade exercitus
compoſuiſſe vultum ad hilaritatem , quaſi non tanti eſſet illa vi
Ctoria , qua Romani multum lætari deberent , ſed re vera iſtud
fecit quo ſuorum militum animos ficà lætitià confirmaret , ex
pręcepto illo veteris Comici,fi vismeflere dolendum est priustibi. 6. de bello
Præterea quoniam vt rectè monet luliusCçſar Sæpe bomines the Gallico .
merarios atque imperitos fallsrumoribus terrori, & ad facirusim
pelli, & de jummis rebusconfilium caperecognitum ef , his vt occur.
rar dux cauere ſedulo debet , ne aduerſarum rerum nurcij dit
fundantur , erumpantque celerius quàm ſuis rebus opportunum
erit , & ex aduerfo conandum illi eft, ve quę ſui exiftimationem
augere , & militibus animosfacere poſſunt,etiam amplificatæ , &
exaggeratæ ad omnium , ſi fieri pollit aures perueniant, quem
morem Gallis anriquitus vſurpatum fuiſſe notat Ceſar in ccm
mentarijs,folebantenim ,vtinquit,ciuitates,quæ comodius apud
illos Rempublicam adminiſtrare cenſentur , hoc habere legibus
fancitum ,vt ex ijs quæ de Republica a finitimis rumore accepe.
rapt,ea ad magiſtratum deferrent omnia ,vt quæ illi viderentur
ſilentio premenda , ea occultaret , quæ vero ex vfu iudicabat, {

multitudivi proderet; ſed nunc peregrinari credo banc legem

per vniuerſum orbem , & à Gallis iam adHiſpanos peruenille
tranfituram moxin alias gentes , prout fe inuicem confilio , ac
induftrià ſuperabunt. Enimuero quantum interfit cladesingen.
tes ſilentio tegere , aut faltem diſſimulare modis omnibus, exem
plo poteſt eſſe M. Terentius Varro , qui ex eo qucd Canveniem
nimis propalaſſer, Capuanos impulit,vtcumiam auxilia fer Le
gatos vltro ei obruliſſent, nihilominus tamen ad'annibalem po
ftea defecerint: Quare prudētius omninofecerunt Alexanderma. libro 3 .
gnus, & Sertorius, quorum bic referente Frontino, militcm Here
culei mortem nunciantem è veſtigio interfecit,neizde mecas ali
quis milites inuaderet, ille aurem cladem qua peditum duo mil
lia , & trecenti equites ceciderunt, ficregendam duxit, vt eos ,
qui ex prælio venerantcapite ple &terdos denunciaret,fiquicquá
eorum , quæ in prælio acciderantabijs in vulgus efferretur. Nec
minus affurè Scipia Legacos Syphacis, qui auxilia ei negabant,
, dimiſit, ac fi optata cmnia nunciaffent,
eadem lætitia excepit &
quo ftratagem militibus ſuis fpem fecit Regis auxilia in pro
ate
pin
 864 DE STVDIO MILITARI.
pinquo effe . Denique vbi maior eft inetuendi occafio tunc nia
Horat.ode 4.hil omnino committendum , quod eius indicio hoſtibus eſle pola
libro 4. fit , imo vero
Duris ut Ilex fonſa bipennibus
Nigraferaci frondisin Algido
Per damna,per cædes ; ab ipfo
Dacit opes animumque ferro .
haud aliter nouæ fpes ex prioribusdamnis căcipiendæ funt,exer
citus alij confcribendi; ſecuritatis pignora vndique depromen
da ; & animi conftantià, ac inuicto robore , inijcienda efthofti fu
fpicio, non poffetantumvirtutis ; & audaciæ ,niſi ab occultis qui:
buſdam viribus,& confilijs prouenire ; quo vnico conſilio-fi Ro
mam pertot annos , quibusfortunam ipfam facramento Lybiæ
dixiſſe, crederes, feruatam fuiffe afferuerim , nihil equidem men
tiar,cùm nulla re præclarius ferociſſimum hoftem animo frange
re , aut ciues ſuos aduerſus tot Annibalis victorias , in quibus ad
fatietatem vſque Barbarorum fanguis Romanus fulus eſt,confir
mare potuerit , quàm ftrenuis illis, & audacibus decreris, quibus
Senatus cauit neoctomillia captiuorã, quæ eladi Cānenfi ſuper
fuerant vllo pretio redimerentur ;ne Marcellus, qui in Sicilia ;
Scipio qui in Africa ,vterque Conſul, qui ad Capuam res gere
banit reuocarentur;atque vc eo tempore,quo Annibalipſe muris
inſultabat, clafliscumexercitu è portu in Hiſpaniam foluerer ;
his enim ſummæ fiduciæ plenis deliberationibus, hoftem omnia
acerrimumrin deſperationem coniecerunt vlterius quicquamu
in Italia feliciter tentandi; experiundiue.Scilicet obſeſſis,ac proi
pe expugnatisprofuit, vel non timere hoftem , velita confiden
ter,merumquem de illo conceperant occultare,vt cum teneren
tur viciſſe ,autfaltem non poffe vinci ſimularent, quod facere
tam Romanorū fuit quam ſapiêtiſſimorum hominum eft, mede
ri malis , non irafci, non deſperare ,atquehinc lausilla , quam
Claudianus Romæ tribuit
1

Numquam fuccubuitdamnis , rerrira nullo

Vulnore,poft Cannas maior, Trebiamque fremebat .
& T.Liuijiudicium aſſerentis magnitudinem populi Romaniaduer
fis properebusadmirabiliorem, quàm fecundiselje.Porro quia eiuf
modi fi & iones multum etiam momenti obtinent ,ad pacem cum
info
 LIBER SECVNDVS. 865
infolenti aduerfario faciendam , quem niſi dux fidentem fe, &
erecti animi , viribuſque probè instructum oftenderit,ita vt etiam
merum illi incutiat, fruftra quidem ſolicitabit, vt ad honeſtas co
ditiones fedemittat; vnde veteri prouerbio occaſiodata eſt pacis
negotium ſub clipão meliusprocedere;conſequenspropterea effet,ve
aliquid quoque de ea dicerem , & nonnulla proferrem , quæ vt
ipfa honeſta , ac ſimplex feu pura , & candida ſit , ab auctoribus
requiruntur: verum cum pacis componendæ, non ſecus ac belli
ſuſcipiendi poteftas , fit penes vnum principem, cuius vices co
piarum præfectus,in ijs tantummodo , quæ fpectant ad bellorum
adminiſtrationem gerere poteſt, rectiusmefacturum exiftimo, ſi
dum proprius ager ſatismihi copioſam meſſem ſuppeditat , falcē
ab aliena contineam ,& quæftionem hanc iterum ad carceres non
reducam , quam multi antemequorum iftud erat officiū,foepius
ad metam perduxerunt,variaeruditione ornatam perfectamque
labore , & induſtrià .
Tam multis igitur,Ludouice Comes,de ſciencia militari dicen XVII
dum fuit,quoniam paucioribus, quantum ipfa, & vfu neceſſaria, 1.Hattenus
& rerum quas in ſecontinet varietate , atque amplitudine diffuſa mili fcientiafe
de tari
fit, intelligi omnino non poterat : verùm cùm non fcientia dum guitur virtus
taxat eximia rerum bellicarum, excellentem perfectumque im- de qua prie
peratorem efficiat, fed in eo dotes illas, quas fupra recenſuimus inmumgenere
quidem
din
ineſſe oporteat , virsutem , nempe fingularem , fummam felicitac citur.
tem , auctoritatemque clariſsimam , lequiturnunc vt dehis quo
que fermonem faciam , abilla incipiendo , quam Tullius ordine
fecundam inter cæteras collocauit, nimirum virtute cuius fama,
& opinione, cùm vehementer multitudinis amor commoueatur
in eorum quibus plenior affuerit admirationem , deſpiciat autem
eos in quibus nihil virtutis, nihil animi,aut neruorum vigere de
præhenditur, omnibus iam inde conſpicuum eſſe poteft, virtutē
ipfam , Ducibus quosexornat,nõ minimum famæ,auctoritatisue
Conciliare,vtdeilla vix alio loco conueniencias dici poffit, quam
eo ,vbi ſingula ordine proponuntur , quæ ſunt ad auctoritatem ,
neceffaria. Pendeo ramen animi , & incertusadmodum hæreo ,
qua tandem arte ab illorum præceptionibus qui de bac anteme
dixerunt , explicare me , ac velut in libertatem aſſerere poffim ,
vt quæ mihi tantammodo huc ſpectare videntur in medium affe
1 ram
lii
 866 DE STVDIO MILITARI
ram . Si quidem non illorum opinionis eſſe vnquamporui , qui
omnem ,cùm de virtutibus imperatorijs quæftio incidit,moralem
difciplinam excutiunt, atque vt ſibimateriam addicendum ſup ..
peditent potiùs quàm quod ita ſit, omnibus illum exornari de
bere virtutibus contendunt, qua in re tantum ab illis diſſentio ,
quaptum optimos duces poftri temporis, ab illis quos fibi quif
que imaginatione fingit, & repræſentat diftare certiſſimum eft ,
hienim cùm cales ſintnon reipfa,fed ex fola idäà,quæ reliquis ad
imitandum proponitur, tanquam id quod poteft effe in fuo ge
nereperfectiffimum ,non mirumeſt, ſi noua femper virtutum ad
ditione, nulla vnquam eorum perfeétionimeta ,ac terminus po 1

natur. Quod non eodem modo illisaccidere poteſt,qui in fæce

Romuli vitamdegentes, non tot illam poflunt illuſtrare docu .
mentis & virtutibus, quemadmodum facere folent beariilli He. 1

roesex Academia Platonis,autMauri Vtopià quotidie prodeun

tes . Sed quitamen.nihilofecius utiles fint rebusagendis, quàm
DijAegyptiorum monogrami. Et ſanè quantum egoreſpiceren
poſſum in præftantiſſimos.Duces, qui cùm noftris , tum etiam ve .
tuftioribus foculis floruerunt , non video illos tot virtutibus fti
patos fuiffe , vtquiillas recenſere velit, omnes ftatim enumerare :
debeat , aut ingentes diatribas morales illarum explicationi di
care: Quare & fi virtutemhanc Imperatoris , quænon vna eft ,
fed multiplex , primùm quidem Cicerotam varias in ſpecies diuia
ſerit,vt omnesferme alias, vnius ambitu complecti viſusſit,ſicut
ex illis conijcere eff, quæ paſſim haberin orationibus pro Rege:
Deiotaro,pro lege Manilia in paradoxis, Philippicis , alijſque
locis fuorum operum ; licer etiam Petrarcha vna cum Lipfio eam :
explicetdecorporis,ingenijque vigore quodam , & fimul animi
probitate ; cui poftea hic innocenriam ', teimperantiam , fidem ,fa-
cilitatem , humanitatem fubijcit :ille vero fortitudinem , pruden-
tiam ,iuſtitiam , patientiam ,& omnestam ex Cicerone, quàm
Lipfio antea enumeratas; non proprerea tamen mihiperſuadere:
poffum , diſtributionem hanc probabili aliqua ratione , aut vr
genteadmodum neceffitate fuiſſe introductam , qui facis nouitu
tius effe cum vulgo ſentire inrebus, quæ ad actionem pertinent ,
quàm cum philofophis , & vni tantum contemplationi addictis
hominibus: valgo autem,vtinquit Tullius, virtutes hæimpera .
toria
 LIBER SECVNDVS . 867
tóriæ exiſtimantur Labor in negory, ifortitudo in periculis,indu
Stria in agendo, celeritas in conficiendo, conſilium inprouidendo ;
vt potius de his dicendum fit quàm de alijs omnibus , quarum
veluti corollis multi quotidie fcriptoresDucem exornant, non
tamvt opinior rei ipſiusveritate , quam nimia, quadam animi
facilitate commoti,& eà imbuti doctrinà quam apudXenopho
tem in Cyri inftitutione, & Tullium in oratione pro lege Mani
lia expreſſam vident ad optimi ducisidæam & ſignificationem .
Ego vero quiab Idæa , quantum fieri poteft, resipfas ad com
munem vſum reducerefoleo , fateorquidem eo meliorem du
cem fore,quo pluresex illis virtutibus libi proprias fecerit. ve.
rum tamen nediſciplinarum fines ac præcepta ſic miſceantur ,
non alias hic attingam quàm quæ vulgo , & Ciceroni imperato
riæ eſſe exiſtimantur ,quoniam,vt opinor, nullus abfqueearum
præludio, huius muneris dignitatem tantum abeft vt illuſtrare
quod ne quidem fatis aptè conuenienterque ſuſtinere poteft:
2.
Ac inter illas prima quidem occurrit Laboris conſideratio , Mox in ſpecie
quem virtutibus & bonis vel eo nomine libenter annumero , explicantura;
quod nulla fit ſine labore virtus , nulla item bona vſquam ger- fequéteslabor
minent,niſi vbi præceſſit cultura & labor . hic autem cùm fit in quanegotij
tam vimsubi
attenta functio vel animi, vel corporis,vel vtriuſque fimul, ani. habeat ducis
miautem labor , ſiue grauis illa & intenta cogitatio , quam du- exemplum .
cem perpetuo exercere oportet , fi res ſuas lætas atque Aloren
t
tes habere velit , partim ad conſilium , & prudentiam, de qui
e dus iam ante diximus pertineat , partim etiam ad induftriam
ſeu ſolertiam in agendo & prouidendo, de qua mox fermonem ,
DI fumus habituri ; propterea ſolius corporis functio nobis hic ex
plicanda relinquitur , ad quam videntur præclarè antiquioris
fapientiæ conſulti Heroas omnes inuitaffe, cùm louem finxerūt
noluiſſe vt Hercules germem illud ſuum , natum ad res maxi
mas & incredibiles,mollieſlet corpore ,fracto cultu & emaſcula
e
to , vitaque otio ac mollitiei addi ta ; ſed illum potius volupta
re
tibus eripuit , labori addixit , voluitque pugnare non modo
cum Apro , Leone , Tauro , Chymera , cæteriſque monſtris
quorum veluti ſipario poetæ , veterum temporum memoriam ,
obtegentes eam ſemper auguſtiorem reddere conati ſunt : ſed
cum Dynaſtis, Tirannis , Latronibus iniinicis & iuraris in alio
lii 2 rum
 868 DE STVDIO MILITARI.
rum perniciein hominibus, illuftri ſcilicet documento princi.
pibus viris, non eſſe tale bellicum negotium , vt abſque labori
busfummis adminiſtrari poffit; nec paruis ſudoribusmagnalue'
ftineri imperia :quod Alexandro cumprobè perſuaſum eſſet, re
gia ſoepeilliusvox audit eſt deMoróra topoferisi to'sgupão Beoshoncé
TaTor ditopovão ele planèferuiledelicijs gregium vero laborioperam
dare . Quamobrem ducis vita ad præclarum decus enitentis,
nihil aliud effe debet quàm longa quædam curarum ſeries, &
laborum ſibi viciffim ſuccedentium catenatio , ita vt quos ſub
initiam difficilius fuftiner ,conſuetudine leuiores fiant , ac foe
pe ne ſenciantur quidem: nam qui aliter fieripoterit,vt tot ho
minum ſuæ fidei,vigilantiæ , curis , ac laboribus concreditorum
falutem foueat? quomodo vaferrimiducisconfilia explorabit ?
molimina retunder ? impetus ſuſtinebit ? quomodo & occaſio
nem fugientem captare, & infidias ftruere, & cutum iter capere
aggredi , regredi,pugnare ,vincere poterit ? fi plus laboris mi.
litiimponat quàm ipfe fibi fumpferit ; fi non fit fupremus, &
caftrorum metator, & fabrorum præfectus , & caftrenfiums
operum deſignator ; ſinon & prouidi ducis , & ftrenui militis ex
equatur officium ; Hæc eft illa profectolaboris periculique com
municatio, qua inuicti duces euadunt, omniumque mortalium
animos , acmilitiæ potiſſimum ſocios ſibi adiungunt, cùm nem
:
pe primi ſi res poftulant aggeri & vallo comportādo ſeſe accin
gunt, primi hoftium itinera & caftra fpeculantur, globumque
laceſſuno, priini ligoni manus aptant ſi ducenda eft foſſa , & ad
ferendam fitim , calorem , puluerem algorem , vigilias , ine
diam primi ſuo exemplo gregarium quemque, vel ignauiſſimū
ſtimulant. Et fanè quod in corpore animantis cor eft ; quod
in mundi compage primum coelum , quod reliquas fphæras fe
cum rapit & mouet, hocimperator eftin exercitu , dum ambo
illa ſolitos ſuos motus obeunt, præclarè omnia tam in minori
quam maiori mundo fe habent,fi vel ininimum ab agitatione
lib . 1 .
feriantur, pereat vterque neceſſe eſt. Quare quilibet optimus
Imperator Liuianum hocpro fymbolo habere debet, facia non
dicta mea vos militesſequivolo,nec diſciplinam modo ſed exéplum
quogue à mepetere : forſan quia vt Caffiodorus moner , non po
test auctoritatem habere fermo , qui non juuatur exemplo . Opor
te:
 !!! LIBER SECVNDVS 869
tetigiturducem qui omnium curam habet, omnibus adeſſe, pe
diti,equiti,commeatibus , tormentis , & perpetua inſpectio
ne ne quid tumultuario negligenterque fiat reſpicere, Ro
mani illius exemplo qui ex peſſimo ciue optimus Imperato
re euaſerat,interea Carilina cum expeditis in primaacie verſari, saluftius
laborãtibusfuccurrere integrosprofaucijs arcejere,omniaprouidere,
multum ipſe pugnare ,Joepe bostemferire ,ftrenui militis et boni im
peratoris officia fimul exequebatur.Eademqueratione Monlucius
nofter recte quidem dicebat huic Imperatori feliciter omnia
cedere,quiſuorum diligentiæ minimum crederet , omnibusque
vel etiam leuioribus negotijs adeffe , & fingula manibus fuistra
& tare vellet ; qua in opinione licèt confirmari potuerit Monlu
cius omniūgentium hiſtorijs, quæ frequêter eiufcerei exempla
fuppeditant,puto tamen illi in memoriam veniſſe Gedeonis for
tiſſimi Iſraelitarum ducis , vbi hæc ad ſuos militespræcipit quod Iudi
c c.7.
me facere videritis boc facitè , ingrediarpartem caftrorumquod
fecerofeciamini; atque hoc patris exemplum fequutus poftea
Abimelec cum turrim Sichemnitarum oblideret, arrepta ſeu cap . 9 .
curi præcidit arboris ramum , impofitumque ferens humero ,
dixitad ſociosquodmevideritis
facere citofacite.Nimirum àcapi
- te , vt inquit Seneca, bona valetudo tranſit ad reliqua membra:
& grauiffima eft veriſſimaque adhortatio verſibus illis bellicum
quid fonantibus compræhenſa , quibus apud ingenioſiſsimum ,
poeram Claudianum , Honorius Imperator fic hæredem impe.
rij format
de 4. conlul.
Inuentis utare cibis : Jolaberepartes
Aequaliſudore tuas, ficollis iniquus,
.
S : 1. Primus ini:Syluam fi cedere prouocat vfus ,
Nepudear fumpraQuercumStranife bipenni:
0 Calcatur fpigra palus,tuus ante
profundum
Pretenterfonipes ; fluuios tu protere curru
" Horrentes glacie , liquidos tuſcindenatatu
S
.
Nunc equesinmedias equitum se confereturmas: 3

11 til !
?? : Nung pedes affiftaspediti ,tum prompriusibunt
Te focio sum conspicuus sgratufqufeeretur
Sub te tefte labor .
gr ecenim præter qudm milites fummi honoris loco habent,fià du
lii 3 cibus
 870 DE STVDIO MILITARI.
cibus ſuis non contemnuntur , id inſuper etiam pro lucro æfti
cap.42 .
mant, fiæquatos cum illis fuftinent labores,& quemadmo.
dum Qnoſander argutè concludit confpiciensaliquis ducem fuum
inreatirectanda omniumprincipem ,feftinandum effe animaduer .
sit ,ceffare erubefcit, imperatisquenon parereveretur : nec iam vt
feruus augimperiofubditus , fed commilitoni is instar ad opus quo
queprouocafusaccedit.Nec aliade cauſa præftantiflimiRomano
rum exercituum imperatores, Marius , Cato , Cæſar, Şeuerus ,
Adrianus , alijque duces tot præcellentibus victorijs illuſtres ad
nos perennarunt, niſi quodán oculis, & conſpectumilitum , in
foffa,velaggere faciendo operam præftabant,invili grabato , &
pellibus agebant; codem cum gregarijs pane veſcebantur, ni
hil denique vnquam imperatoriæ maieſtatis in conuictu , nihil
delitiarum , & mollitieiin cultu oftentabant, nec fi aliquoeun
dum foret, ite hucdicebant,ſed venite commilitones.,, vt Cæſari
præſertim in more fuiſfe traditum eft . Arqueytexterorum pari
ter exemplis.id confirmem , quisGermanorum prudentiamnon
libro de mon ſuſpiciat, apud quos referente Tacito , Reges ex nobilitate dua
rib.Germana ces.ex: virtute fumuntur,& duces exemplo potius quàm imperias.fi
prompti,faconſpicui, fi ante aciem agantadmirationeprafuit:Anni
baletiam ,Deus.bone,qualis,& quàmperitus imperatornonneſe
pſum exemplo præbuitin obſidione Sagunti , tam inconficien .
idis,admouendiſque ad mcenia machinis , quam inadeundislocis
vbipericulum maius verfabatur,, ac poftea eciam in fuperandis:
alpibus glacie , niueque horridis , & tot in locis Italiæ, quibus:
belium maximèmemorabile omuiū quævnqua geftasūtintulit ...
Sedne recentiorum ducum commemoratione , quoşafferre quo
que in exemplum poffem , longioreuadatoratio ,vnum tantum ...
laudare volo Pompeium Columnam quiſupraquam purpuratum .
Senatoremdecebat , generoſo militarique animo præditus;cùm
pro Cæſarianisarma mouiffet , & vnà cum Lanoio Fruſinonis:
moenia, quæ à nigrisItalorumcohortibusftrenud fortiterque
defendebantur,nec quicquam proſperètentaffet,reducenditan .
dem exercitusconfiliumita propofuit,vt primus etiameiusexe ..
quendimunusfuſciperet,nam maioraipſetormentafüiſmethu
meris, & lacertis impellebat; & omnia præffabateuamoperævis
lioris adimplendæ fpecimina , quibus itamilicumignauiamfolli .
citauit
 LIBER SECVNDVS 871
citauit, vt fecum exercitu, & impedimentis quanquam hofteyi
propinquo, & inftantibus Rentio ,atque Vitellio pugnaciffimis
ducibus;in pacatum ,tutumque locum reciperet.adeo verum eft Aeneide 9.
illud quod dixit Virgilius, urgee præſentia Turni. Sed nolem pro
pterea imperatorem militis officia gerere , nec ſe,vitamque fuam
in aperta conijcere pericula , niſi grauior aliqua cauſa ipſum ad
hoc impellat , & qualem habuit Cæſar, cùm bis ſuà præſentià
exercitus fugam repreſſit, primùm quidem contra Morinos;de
inde aduerſus Pompei liberos , cùm deſumma rerum ageretur,
alioqui temerefeciffe dicuntur Pelopidas , M. Marcellus Vafto
Fuxæus, ac plerique alij, quorum occaſus incredibile femperat
tulit rebusbellicis detrimentum.Multoqueminus illi conuenit,
cum Caracalla Imperatore Romanoobire munera abiecta, pa
rumque in ſe digniratis habentia , cuiuſmodi ſunt currere cun
militibus; nonveſtes,non arma mutare,non ſe corpuſque decen
ter carare ,cum hoftibus fingulari certamine congredi,aut ſimi
liafacere, quafi victoria in his laboribus pofita fit, non potiùsin
alijshoneftioribus , & quæ maiorem habeant cum militaris die
fciplinæ recta adminiftratione , & Imperatoris dignitate conue:
nientiam . riis ,
3
Porro quia labores ipfi perſe moleſti ſunt, citiſſimèque non Fortitudo in
modo corpus, fed etiam animum frangunt, præfertim vbicum periculis,feu
periculis coniungūtur, fortitudine opus eft quaompes moleftix; potiusmagna
ærumnæ , mala , & aduerfa quæ hominibus in vita contingunt , ducū propria
magno , conftantique animo perferuntur . Vnde fermonis ordo el virtus:
poftularet; vt dehac in præſentia dicerem , niſi omnia iam agen
dode Tyroneeffem complexus, quæ ad virtutem iſtiusnominis,
& cuiuspropriü eft verſari circa terribilia pertinere videbantur.
Et certè quemadmodum illic agebam de militibus,quorum vita
ſingulis momentis in confinio mortis pofita eft, non potui quo
que non deilla virtute tractare , quæ hos ab omni meru, & rerro.
re liberospræftare ſolet; Nunc vero quod mihi de Duce fermo
eſt ,cuiusvarium , & multiplex officium , non vna tantum forti
tudinis virtus explere poteft, nifialtiori quodam gradu, ac velut .

in floribusſuis ,& eo quod magiseximium habet,fpe&tata ; hinc

eft quod de magnanimitate nonnulla breuiter nunc delibanda
funt, quæ fortitudo quædam'eft generalis,leu
l
mauis fortitudinis
ii 4 ipſius
 872 DESTVDIO MILITARI .
ipfius fublimitas, & præftantia, ornamentumque quod maiorem
eam efficiat, & ampliorem , aut ſi vim , naturamque eius virtutis,
ex voce græca interprætari licetonfuzée vej pigero fuzécequã fidu
cum propriam eſſe dixerim , nihila Virgilio diſcedam ,fuum pal
Aeneid. I. fim Aeneam ſocioſque Heroas ita appellante,
ſublimemque
feres ad fidera Cæli
Magnanimum Aeneam .
& rurfus libro quarto Georgicon
defunclaquecorpora vild
Magnanimim Heroum . 1
vnde quem in milite gradum ſibi vendicat fortitudo , eundem
magnanimitati apud ducem concedimus , eamque ita deſcribi
mus , vt virtus fit quæ ſicut nomen ipſum indicat, magnitudine
animi , & excelſitate quadam cũcta quæ vulgi opinioneſuntpræ
clara parui ducens,illud tantum quod honeftum eft, ac decorum
ſectetur, ita vteius conſequendiftudio nihilardųum , & difficile
non tentet, nec vllum recuſețquantumuis formidabile ſubires
periculum . At vero licet illud omne quod in fingulisvirtutibus
magnum eſt magnanimi eſſe videatur , & quod pleriſque flumi
pibus maximis vſuuenit, vtcomplures ſimulamnes confluant ad
ital's illorum magnitudinem cõftituendam ,illud etiam magnanimitari
accidat,cuius pulchritudo velut ex ſingularium virtutum dotibus
effloreſcit, quia tamen conſtitutum debet effemagnanimo ,quo
in opere , quoue in facinore potiffimum magnitudinem oftendat
ſuam , nullum certè præſtantius imperator eligere poteft , animi
conſtantià , & fortitudine in ijs omnibus , quæ magna quidem ,ac
fedigna duxerit, inter bellorum ,quibus adminiſtrandis.præfici
tur , varioseuentus , & pericula . Quamobrem fortunam pro
fperam , & aduerſam parivultu excipiet,nuſquam , aut victoria
elatus, aut fractus calamitate ; minas etiam , terrores , & quic
quid ab hofte ſolet in hoftem excogitari ſub iugum mittet,om
nia denique quæ facienda ſuntaudacter faciet; nec ſe ab eo ,quod
honeftum & neceflarium iudicarit,non ſi fractus illabacur orbis ,
dimoueri patietur ;nempe hacanimiconſtantià, & fortitudine.
Horat.lib.3.
ode 3 : Pollux , & yagus Hercules invixusarces attigitigneas
Hac te merentem Bacche pater.
Vexere Tygres, indociliiugum
Collo
 LIBER SBGVNDVS 37 873
Colto trabentes :bac Dairipus:
Martisequis Acheronta fugit.
ab eadenique ipſa virtucetanquam exequo Troiano prodierunt
illa fortiapectora, quæ refulſerunt in ornamentum ſuarum æque
ac pofteriorum ædatum; Rowana præfertim intelligo, dequibusLivius deca
verum olim oraculuin Mutius protulerat, & facere, & parifortia, dis t.lib.i.
Romanum eft . Eramabo quàm erat alci ſpiritus,obfella ab Anni
bale Roma,agrum caftris Punicis occupatum ſub haſta vendere ?
quam virilis animi,Pyrrho,cùm grandibus vi&or prælijs, & per
agrarà Italiaà trigeſimo pene lapide Romam profpiceret, hoc
plenumanimi relponſum dediſePyrrhus Italia cum copisexcedi. Placachusin
to, ubi exceſerie depace fi volet agito,ni excelerisarma, &virosg.co .
Buaciem expectato. Nequedeficures abinceptofe etiamfifexcentos.
Leuinos pugna viciffet :en animi ifti, en verba ſunt, non contra
Pyrrhum ,led contra fortunam , & penedixerim cælum dimican.
tium , profecto luber hic Horadạnum illud vſurpare, Ode 4.lib.4.
| Non Hydrafecto corpore firmior
Vinci dolentem creuit in Herculem .
Sed quàmuobilis indolis,hoc per Scipiopem fuum ad Antiochū
Regem fcripfiffe animos eofdem in omniföntunageffimus gerimuf- Lioiasdecad;
que , neque eos fecundæ res extulerunt, neque aduerfæ minuerunt, libro 7.
ita ribilabor ifte meus acceptus ſit, Ludouice Comes, ve nihilhis
verbis altius, nihil nobilius excogicaripoteft, & quod melius re
præſentet magnanimitatis ipſiusvim ,maieftatemque hisauguſtis
pectoribus tanquam in propria fede collocatam .Quanquam ſiin
Mithridaris res geftasattentè reſpicias , videbis quoque non mia
nus habc virtutem ſub Barbaro paludamento latuiſſe, eumque
Regem Ponti , nihil omnino reliqui feciſſe, quo magnum luum ,
atque inuictum animum nullis aduerfæ fortunæ calibus deiectū,
proftratumque fuiſſe oftenderet,nam poft tot prælia ,in quibus
aduerfo Marte pugnauerat; poft tog regnorum iacturam , quam ,
à victore Romano pertulerat; poft Scytharum non modo defe
& ionem , fed perfidiam quafilias, quas illis in vxoresfradiderat,
ad Pompeium deduxerunt; njhil tamen adhuc ignauum animo
agitans,per Barbaras nationes in Galliam proficiſcidecreuit,quã
fciebat Romano nomini infeſtiſſimam , vt iunctis ſocialibus cos
pijs, Italiam inuaderent, quod equidem præftitiffet , ni ſuorum ,
vndi
 874 DE STVDIO MILITARI .
vndique præuentus inſidijs, venenotandem ac gladio, feillorum
proditionibus ſubduxiſſer; omnia primum expertus more an
guium ,qui obtritocapite poftremumcaudaminantur. Enimue
rölicetmagnanimitasipſanunquam illuftriusquam inprædictis
exemplis ſpectaripoffit,magnatamen eiusvis elucerinpleriſque
ducibus , quiquod iftud fibi honori , aut Reipublicæ vtilicati
futurum exiſtimant, vel ſe vrbibusincludunt obfeffis , eaſques
ad extremum vfque fpirituin defendunr', vc in Agria vrbes
Hungariæ memorabili exemplo contigit fub annum Domini
MDLXII. cum Mahomere Baſfà militesiad deditionem inuitan :
" te, præſidiariorum dux fererrum intra duas lanceas nigro panno
vefatummoenibus imponiiuffit, quo Türcisſignificarer, li vrbe
potiri vellent, mortuos prius militesomnes effern oportere :
vel cláſfeincendio conſünipta , equis occiſis ,pontibus reuullis ,
diſiectisque portis, & muris árcium , fuis militibus pugnādineceſ
2.: sfitatem imponúnc.quod certè quia magnam in duce voluntarem
ſignificat,eius quod tunciudicatur commodius , eciamcum cer
tiſſimo ſuo , & militum difcrimine faciendi,iniquum videri poſſet
non etiam facinusiftud præclarum ad eam virtutem referre, quæ
fola homines incitare foler,vtne quidem vitæ parcāt,dummodo
eàm aliorum ſalutis & neceſſitatibus honeftè impendere poſſint,
4 Tertio loco à nobis'ea virtus, ſeupotius animi facultas pone
Induftria in batur, quæ induſtrienomen , quo'eám Tulliusappellat ,videtur
agendo .
quaſi ab induendoduxiſfe, eo quod fit quidam velut habitus,vfu,,
exercitationeque ipſa, ac dia multumque experiundoindutus
cuius proprium eſtexcogirare in ſuſceptis negotijs verum modū
ordinemque ea perficiendi,ita quidem ,vt in quibusalij caligant
aut intepeicune ipfi , & incaleſcant abundè, ac perſpiciant açu
te , & explicent ſe facile,ac nouasineant rationes, noua conſilia ,
nouas etiam vias ingrediantur, fiue damnis reſarciendis, fiue ſe
ipfis à ſuinma aliquadifficultate explicandis , authoftibus inua
dendis,fundendis , diripiendiſue : vt fortafle quis non imperitè
eam definite,pofſitacumen ingenij dexteritatem rebus applicās,
eaſque cura; & labore adhibitis perficiens , cuius defectu cum .
ingenium quantum libet excellens, & virtutes etiam ſublimes
tanquam ſuo fale , & proprio lepore deftituta iaceant , nec venu
ftatis, ac gratiæ , velmicam conſequantur hinc eft , quod obfte .
trix
 LIBER SECVNDVS; 875
trix,illa dici poceft reliquarum omnium artium , & virtutum qui
busab hominedeſignatis natiuum coloreminducit, efficitque
ſuo veluti negare illas perfundens, vt id omne ad quod referun
tur felicitercedat. Vnde quicquid eft quo quælibet respotiſſimū
cenfetur , id ſingulari quodam induſtriæ motu , & prompto acu.
minemirabiliter eminet, & cum ſolertia , aftutia, ſagacitas, cir
cumſpectio, perſpicacitas, vafrities, verfarilitas,per feçùm in's
aliquo ſeparatæ reperiuntur plurimum poſſint, æftimandum ,
cibirelinquo Ludouice Comes,quid præſtare debent,cùm fimul
omnes in induſtrijs hominibus coniunctæ reperiuntur . Sanè ,
vt perſpicax Cicero, ingenij ſui & cogitationis acumine,fumma
que perueftigatione , maximè occulta Catilinæ confilia nefarior
quein nobilitatem , ac Rempublicam apparatus derexit; vt fa
gax illa apud Ouidium
Primamalumnutrix animopræfenfiianili.
vt verſatilis Vludes , feumauis vtiepitheto , quod illi tribuit Ho
ratius,duplex ,ad diuerſas ſeſe facile accommodabat actiones tan
quam fi Vertumnus effet:vtverſucià inſignes Craſſus,Sylla ,Lysan
der , quæuis perpetiebantur, & diſſimulabant, dum quod yellene
conſequerētur:vtcircumſpe & us Fabiusſingulas Annibalis moli
tiones, & conſilia meciebatur,vt quid eſſețlibifaciendum depræ
henderet , ita valde probabile efthomineminduſtrium , quinul
lam eiuſmodi virtutum detrahimus, omnium in ſe complexum
dotes , difficilibus facilitatem afferre , abſcurarimari, abdita de.
tegere , ruitura ſuſtentare , dubia ſtabilire ,fücura præfagire, &
quicquid in alijstimemus ne parum profpere cedat, hoc vtinter
manus ſuas optimè ſuccedat efficere.Quare eius eft potiffimum
virtutis rem militarem ordinare, & maximèinduſtrium ducem
eſſe oportet, cui ſæpius in puncto temporis, & eximprouifo ad
uerfarius excipiendus eft , captandus locus, & occaſiones cir.
cumſpiciendæ omnes , quando fui facultatem hoftis præbeat ,
quando turmatim cum illo, congrediendum , quando tota acie
decertandum , quando velicariagmineciendus, quádomord fran
gendus ,quando aftu circumuenienduseft; vehicomittam gyor
ties fubitá hec & inexpeditată prudēzid opuseſt,vrimperatorpræ
occupare poflitimminenriū hoftium confilià,munitioraloca ca
ftrisoccupare ,hoftesvbiopuseft imaginecommittendæpugnæ
diftir
 876 DE ST VDIO MILITARI .
diftinere, diuqueludificari,acfatigatos demumkongi laboris auc
vigiliæ morà , peracrirepentinoque impétu inuadere ; fruſtrari
eriam eosinanialiqua fpe poriundă victoriæ iniectă, rumoribus
falfis terrere, oblato pinguioriſtipendio ad defectionem follicita
re';'occultis cdijs inter fe diuidere, bellum vbi non timecárinfer
re,explicáre ſe ex infidijs , technis atque dolis arces interciperė,
nouosrerum euentus, & oblata caſuflectere ad confiliā; & om.
nia denique præftare quæ quondam Annibali ,Sertorio , Sparta
co, PhilippoMacedoni, &poftris temporibus Federico Feltrio,
Sfortiæ , Piccino, Caftrioro , Gattamefatæ inuicti nominis decus
vimque ingenij ſic omnibus in prelijs fpectarājartulerõrv: magno
fuis partibusadiumēto elfent, & longěmáximohoftibus terrori.
Quod etiam de Turno dicihaud iniurià poteft; qui in fummas
ciuium crepidatione non fe deſerit , fed folertis , ac valde indu.
Atrij ducis partes fuftinens , timidosprimumi confirmat, deinde 1

omnia prouider ; omnia difponit non impetu , fed'arte , & confi .

lio,nam & incamposequitatum effunditaptiffimè, & Carili,Cö
ræquefratris ducta filmat vrbis aditum , tum coronam propu
gnaèdrum inmurisdifponit,ipfe vero cum robore exercitus ca
pitlocum ad ſigrainferendanec idmodo,fed faucesoccupat ad
inſidias ipſo in faltu conſidens , vnde Aeneam iuga fumma ſupe
rantem excipiarincautum , de quibus omnibus præftat ipfum
Aeneidest. Poetám audire !! ?! : TUTININ
16.6 . Tu Voluje armari Volfcorum edicemaniplis
Duc'ait , Rutulos equites, Meffapus in armisg .'
5.Ercum fratreCoraslatis diffundite campis .
Pars aditusverbis firmenttürreſqué capeffant. 1.

. : 2.30h i Catera quaiuffomesum manus imferat arma 1:11

In Furta parabelli : 10.7391,310 )

Cæterum vtcunque virtus hæc#nauraipfa hominibusindatum
nifi tamen vfus'atque experientia accefferint Zincrementum ,
Aullum -auriftud'admodum mediocre tardumque excipier: vnde
firve qui ingenio plurimum valentac multa tulerunr fecerütque ;
agendo viciffim , & perpetiendo , quodinbellorum adminiftra .
rione veterapistanrum ducibus conceffum eft,i longè promu
prius quæagenda funt perfpiciant, variaque im rem , & tempus 1

fuggerant conſilia ,maximis difficulgaribus fuperandis , quam .

noui
 LIBER SECVNDVS . 877
noui tyrones, & Neoptolemi,qui triduum tantummodo in ca.
ftris verſati ſunt ;'hincqueGræci ab aſſidua negotiorum tracta
tione, & quia fabricando,vt aiuntfabrifimus , megynatixò eum ,
dixerunt, non ſolum qui publica negotia curaret, quæ propriè
dici mesynata Caſaubonus oftendit, ſed etiam illum qui vſum Polyb.
rerum magnum haberet, & induftriam perficiendi quicquid ſe
melinftituiſfer, quem eadem decauſaTacitus negotijs, & rebus
intentum dixit , & Liuius ſpectate bominem virtutis & prudentie ,
cuiuſmodi ducem optimum vocari & eſſe debere concludimus.
Porrò cum induftria ipfa minimè delidiofa fit, huius aſſiduæ
Celeritas in
comites ſunt diligentia, vigilantia , celeritas, quibus magnum confi ciendo
quidem in rebus agendis confiliatur humanæ imbecillitati præ- vbietiam de
fidium ; inexercitu etenim gubernando , & bellorum admini- cundatione
ftratione, quantum ſint vtiles, experientià facilius percipi quàm andammunca
verbis & oratione explicari poteft. Diligent fiquide Im. tionum circa
iaurè luis legi
m oni- illa propenfio
peratoris in cauſa eft ,vtomnia copiosè ; & mat
bus ſuppetant ; vigilancia vr ſecurè cum interdiu , tum no&u
præſertim degant ; Celeritas vt tempus fruftra non terant , nec
permittant occaſionem cum ſe blandientem offert , e manibus
ſuis elabi, quod vnum quanti ſemper eſſedebeat,apud copia
rum duces momenti,fatis hoc indicat, quod Politici ſcriptores
nulla de re prolixius differere conſueuerint. quam de celerita.
ce , cui vni tantum tribuunt , vt etiam Alexandrum Magnum
aſſerant, non aliam ob caufam tam multa exiguo tempore , &
militum parua manu peregiſse , quàm quod nihil in diem fe
quentem differret, perpetuòque ſymbolum illud in ore habe
ret undiv arabénagu nihil differre : eiuſque exemplum fequutus
Iulius Cæfar quènı à celeritate hunc in inodum Lucanus com
mendat
In omniapræceps
Nil aflum credens cùm quid fupereffetagendum , .
Instat atrox .
parum etiã abfuit ab eius nominis fama & imperij magnitudine;
Quod idem Xerci cùm minimè perſuaſum effet ,non dubitauit is
quo commodius Platanum arborem contemplaretur, quæ ad
opacandum patulis eratmiriſque diffuſa comis , tot myriadibus
hominum quos in Græciam ductabat , imperare ve integrum ,
diem
 878 DE STVDIO MILITARI .
diem conquieſcerent,frementibus ad tantam Regismollitiem ,
ſuis ducibus,& ex illa , eum augurantibus exitum , quem po
ftea vindex facum eiusincuriæ & focordiæ tribuendum cenfuir .
Sed eadem vis quæ ftultis hominum mentibus imminet,non mi
tius egit cum V gucioneFagiolano quem el geminiprincipatus
faftigio,præcipitem dedit duabufque ampliſſimis ciuitatibus Lu
cà & Piſisſpoliauit,in poenam non acceleratæ diligentiæ , vt tu
multus qui in illis ſuboriri nunciabantur maturè ledaret: adeo
nempe verűeft quod inquit Onoſander repentinos impetus, quiq;
prater opinionem defubito ingruunt , aduerfariorum copias eriam
præstantiores potioresquepercellere: atfi pertempus illis viris tuas 1

circumſpicere de ijſque deliberare liceat,eas tandem ſumprisanimis 1

deſpicere , ac etiam negligere, adeo res guadam fubitisaudacibuſque

incæpiæprincipiis , præfoepe maiorem incutiuntiquam prolatæ terro
rem. Verum tamen quoties recurrunt mihi in mentem verſus
illi quos Eunius de Fabio Maximo protulit ,
Vousbomo nobiscunciando restituit rem ,
Non ponebatenim rumores ante falutem .
Ergomagismagiſque viri nuncgloria claret ,'
quoties eciam obuerfancur oculis argenteus nummus Titi cum
Delphine anchoræ obuoluto ; argenteuſque, & æneus Auguſti lite
ris hoc commune Præceptum fapiêtiæ referentibus Feſtina len:
te exaratus; ac eiuſdem Auguſti alter etiam argenteus , in quo
ſimulacrum expreſſitquadrati Termini cum fuper impofito fulmi
ne : Ceruuſque ille in antiqua gemma exſculptus cuius pofterior 1

pars ex cochlea exit,aurin ſerpentem definit , quæ fymbola fue

libro 31. runtapud antiquos maturitatis rebus in om vibuscum celerita
te copulandæ : Tandemque cùm apud Liuium lego nihil magni
inCatil.
coniurat. diſcriminis conſilijs tam inimicum eflè quam celeritatem ; apud Ša
luftium autem video quod alius Maximum bonum in celeritate
putabat, & vnusidemque Poeta hac in quæſtione decernenda
tam varius eft , vt alibi dicat 1

Tolle moras nocuitfemper differreparatis.

mox vero etiam ſubiungat
Differ habens parua commoda magna more . 1

equidem nihil aliud poffum in hoc vario & reciprocanti opinio

num penitus inter fe diuerfarum æſtu ftatuere ,quàm non ſem.
per
 LIBER SECVNDVS . 879
per cun &tandum , nec ſemper feſtinandum eſſe , ſed pro rei
cuiuſque natura , iam hoc , iam illo vtendum confilio , vt
quemadmodum , Deusmundum hunc ex orbium contrarijs
inter fe conuerfionibus, & ex fiderum ac elementorum di
ſcrepantibus naturis, tum etiam ex animantium ítripium
que contraria viac poteftate: coagmentarum mirabili concor
dia moderatur , fic Dux exercitum ſuum regardillimilitudine
quadam tarditatis cum celeritate , motus cum quiete ,, fefti
nationis cum morà , vt illis quando opus eſt limul permi
xtis ,aurdiſtinctis, hoftium conatus qualeſcunque illi fuerint,
ſeu morà frangendi, ſeu celeritate præueniendi , occupare
ac retundere poffit . Nec opinione ſua falſi ſunt, quantum ego
ex euentu valeo conijcere Romani,dum Fabium Maximum , &
M.Marcellum ad bellum Annibaliinferendum coniunxerunt,
nam cùm hi prælijconferendicupidiſſimuseſſet , ille hoſtenu
patientià frangere doctus:hic cominus hoſtem :lacellere , ille
impetus dumtaxat ſüftinere : hic acerrimus & audaciſſimus pu
gil, ille moderatiffimuscunctator ;;ħic gladius,.ille Romano
rum clypæuseſſet appellatus; vtriuſquecerte mixta velut in co
centu diuerſis vocibus,virtute, imperiü non modo ab imminen
ti calamitate ſeruatum eft , fed etiam longè latèque propagatum
hincque ductor illis placebat quemadmodum inquit Claudia- de bello Ge.
nus , thico .
Non qui precipititraberet fimulomnia caſu',
Sed qui maturovellara , vel afperarerum
Confilio momenta gerens, nec triftibus impar,
Nec prafucceffutimidus,Spatium que morandi
Vincendi quemodum mutatis noſcer babenis...
fed non idem cæteris nationibus ,æque ac Romanis, quos natu
ra produxerat ijs dotibus ornatos quas deui&tus orbis adoraret:
conceſſum fuit ,multæ ſiquidem ita factæ ſuntadalterutramifta
rum propenſionum,vt fi has temporis ratio aut negotiorum co
ditio incontrariamimpulerint, quafi funeratæ iaceant, nec quic
quam præclari hoc aduerfo naturæ fuæ conatu faciant: ſic enim
Tacitus de quibuſdam pronunciat Barbaris cunctatioferuilis,fta
tim exequiregium videtur ; Sic Liuius de duabus præclariſſimis
Græciæ nationibus ,Arbenienfum populumfama eſ , celerem , &
Supra
 880 DE STVDIO MILITARI
4. apnal. fupra vires audacem effe ad conandum , Lacedemoniorum cura
ctatorem , & vix in ea quibusfidit ingredientem ; ſic denique
Lib.45 .
experiētià compertum eft,quod Gallos flaua bilis ad celeritatem
ſollicitat,vnde pari cum natura impetu Carolus Octauus fulmi
nis inftar Italiam peruadit , &Ferdinandum Regem vrbe arci
bus , regno, ocyfſimèpellit:Foſeius vno quaſi & eodem tempo
re irrumpentes in Inſubriam Heluerios reprimit, Bononiam .
obſidione liberat , Venetorum copias ad A theſim fundit,Man
tuam obtiner , Brixiam capit , & infignem victoriam ad Rhaué
natium campos ſuo interitu nobilitat:Borboniusille perduellis, ci
tius quàm hominum opinione credi poffet, exercitum ad moe
nia Romanæ vrbis applicuit, denique fic eft omnium in Gallia
genius,vt continuo motu & agitatione vigeant; contra quàm
Hiſpanis accidit qui motus animorum habent moderatiores, &
propter inlitum atræ bilis humorem , ad cunctationem &mo
ras nectendasaptiſſimos ;quo fit vt eanaquræ ſuæ tarditate , aut
fi mauis grauitate ,non minus quam -Galliſua celeritate ſapien
terin rem ſuam vtentes , præclara ſemper facinora huius bene
ficio peregerint , & Mundum alium libi quæſiuerint, quem ...
mirabili fortitudine & patientia deuictum in prouincię formam
redigerent. Venetis etiam mora pro lucro eſſe ſolet, quanquam
alia prorſus ratione inductis , nam periculorum adhuc memo
res , in quæ nimia ſua feſtinatione, & pugnandi auiditate quonda
incurrerunt , euentu'cautiores facri, nunc demum ſummidiſcri
minis aleam vitare ,morà & cunctatione proficere , hoftesque
pugnæ auidos conſiliorum ſuorum tarditate & varietate , quae
parum ab Heluetjis differunt ludificari conſueuere . Hæc ve
ro cum ita fint ſiGallismoram addas, vel Hiſpanis- feſtinationē,
quid aliud quàm veriſque confuſionem paries, maximis iam
antea reftatam damnatamque in negotijs ;putas ne exultantem
illum Gallicæ naturæ promptitudinis vigorem , folerci Hiſ
panorum grauitate condiri ,aut vice verſa contrariumfieri pofs
ſe ? erras profecto , necbene iftius Horatiani viderismeminiffe .
3. Naturam expellas furcà tamen vfque recurret.
El domum Sequebatur has virtutes imperatorias , confilium quod à
artesnomul. Tullio poftremuny incer illas enumeratur, verum poftquam .
fueruntmilio agendo fupra de ſcientia belli fuſcipiendi, tam prolixe decon
ium beneus , filio
 LIBER SECVNDVS . 881

filio etiam actum fuit & , quæ tunc de illo diximus , præfenti lentiam
quoque neceſſitati explendæ fatis eſſe poſſint,ſubijciam hic eorü conciliarepo
amorem fibi
loco ,ac veluti pro colophone reliquarum virtutű, eas artes qui- 11 .
bus dux vti debet , ad militum ſuorum beneuolentiam ,fibi com
parandam ,quasmirorquidem ab alijs fuiſſe prætermiſſas , cùm
nihil vnquam præftari in bello egregium poſſit , vbi hoc com
mune vinculum deeft, quo dux ſuosmilites vbicumque volue
rit pertrahat. Quemadmodúconftatvnius exemplo Cæfaris,qui
totumid quod fecit in Italia ſuorum in ſemilicum obſequio, be
neuolentiæque acceptum referredebet , quandoquidem om
nes tam potentibus illecebris adeoque mirifica comitate libi
deuinxerat , veciuile bellum fuſcipienti , Centuriones cuiuſque
Legionis,ſingulosequites ex viatico ſuo alēdos receperint , vni
verſuſquemiles,gratuită ſine ſtipendio ac frumento operam illi
in multos menſes obtulerit, cùm interim tenuiorum curam
locupletes in fe tranftuliſſent neque in tam diuturno ſpatio
quiſquam omnino ab eo deſciuerit ,imo vero cum Rubicone
fuperato ,Læliusinfanda illa ſe facturum iuraſſet ,quæ apud Lu
canum vix abſque horrore leguntur , potius quam non eius libro i.
arma fortunamque fequeretur;
bis cuntle aſſenfere cohortes,
Elataſ quealtè quæcumquein bella vocaret
Promiferemanus .
Porro ipforum amorem ita fibi facillimè conciliabit , ſi manife
ftum fiteum de omnibus optimè mereri cupere, peculiari cu
ra quam deipſorum commodis habet , & humanitate ,ac bene
uolentia;qua poftremavirtute celebres potiſſimum , interduces
præſtantiſſimos fuerunt Aeneas quifociorum ,Cæſar qui sommi
litonum , ac multi alij Imperatores, qui amicorum honeftioribus
titulis milites ſuos appellabant,reputantes , vt credibile eſt,apud
ſe , maiorem vim eſle blandis eiuſmodi imperijs , ac preces ar.
matas dici,quæ delenifica quadàmverborum arte , illud quod
volunt obtinent, ſed nullustam fcitè virtutem hanc exprimere
potuit quam Georgius Scanderbechus , qui , vt Xenophon in
quit de Cyro quod memoria tenebat nomina non militum
omnium ,vtPlinius & Quintilianus alijque auctores tradide .
runt , ſed tantum i portalurgonów , vt ex verbis ipſius Xeno.
Kkk phontis
 882 DE STVDIO MILITARI.
phonțis colligitur in libro quintotroud'síces, fic ille veteranorum
omnium ſui exercitus nomina factaque tenebat , & vna cum il
lis inftar Alexandri cum Macedonibus decumbens ; eorum ſin
gulis de patera propinabat, quo honore , qui ſummus eſt apud
illos, ita fibideuinciebatomnium voluntatem , vt exiguis copijs
maximas ſoepevictorias de ferociſſimo hoſte retulerit.Cura vero
quam de militum commodis habere oportet;non modo proui
det , ne quid damniillis inferatur, fiue ab hofte dum pugnatur
vt Cæfarem feciſſe auctor eſt Suetonius , & Fædericum Barbaruf.
libro 8 .
Fam Guntherus Ligurinus cuius ifta ſunt 1

Illam prgcipuècuram Federicus agebat,

Vifine iacturagrandi, fine ce de ſuorum ,
Conficeret coeptos optato finelabores ,
ſeu alabore nimio,& penuria , morbis , alijſque caſtrenſi bus in ,
commodis ; quibuslicet varij duces ſubuenire præclaris artibus
& exemplis conati fint, Alexander magnus Macedonem algo
re pene confectum , habita non fortunæ , fed ætatis vtriufque
æſtimatione, ſuam ad fedem quæ ad ignē erat proprijs manibus
intulerit, vt Plutarchus, & Frontinus referunt;Cæfar vero lectum
ſuum ægroto commilitoniC.Oppio concefferit; Antonius etiam
vulneratos à Parthis milites omni ope ſubleuarit; non fecus ac
Pompeius qui vrbem Nicopolim faucijs militibus curandis de .

ftinauerat, & noftra etiam ætate Alphonſus Arragonius Siciliæ

Rex , grægarij vulnus ſudario ſuo obligarit ; licet inquam hæc
omnia valde illuſtria fint , & commemoratione pofterorum di
gna, 11on tamen videnturmihi eiuſmodiqux conferri poffint ac
debeat,cū ijs quæ hac in re de diligêtia Tiberij fcribit Velleius per
omne inquit belli Pannonici tépus, nemo è militibus cuiufcumq; gra
dusimbecillus fuit , cuius falus don valetudo non ita ſuſtentaretur
Cæfaris cura , tanquam diſtractiffimus ille tantorum operum mole ,
huic vni negotio vacaret animus; erat defiderantibus paratum iuna;
Etum - vehiculum , leclica eiuspublicata ,cuius vfus tum alij tum
ego jenfi ,iam medici, iam apparatus publici, iam in hoc folum im-,
portal um inſtrumentum Balnei , nullius non fuccurrit valetudini
Nec modo poft prælium ,fed in prælio ipfo omnium commodis
& neceffitatibus ita prouidebatur , vt domótan quos appellant
L60 , & Mauricius, icu homines aliquot ſelecti ,alacres,minus
locu
 LIBER SECVNDVS . 883
locupletes ex ſingulis ordinibus eligerentur qui vulncratos in
prælio reficiebant, aut collapſos ab equis erigebant, aut labo.
rantes è certamine aſportabant, vnde ſcalas duas ad læuam par
tem Sellę habebant, quo facilius , ipfi & milites iuxta periculo
erepri,in equum aſcenderent , ijdemque pro ſingulis militibus
ſeruatis, fingulos aureos nummos accipiebant, quemadmodum
docuiffimusRigaltius in gloſſario tattico explicauit, Cæterum
quam alte fe in militum animos inſinuent accepta hæc à duci .
bus ſuis beneficia , quamque procliues illos ad omnem nutum
imperatoris reddant, & omnia demum cius gratia tentare ac
experiri paratos, dicicertè non poteft,ac ne quidem cogitatio
ne tacita concipi. Quamobrem cùm cura illa ſalutismilitum ,
& comitas ſeu beneuolentia qua victus corum aſperior mollitur ,
moreſque, Imperatoris fui familiaribus colloquijs, & afpectu ,
quaſide nubilo in ſerenum proferuntur, fatis per ſe idonea fino
inftrumenta conciliandi milites ſuis ducibus, eoſque omni ſimul
obfequij, & fidelitatis ratione cum illis copulandi , non idcirco
reliquas virtutes morosè profequar, quæ ad hocipfum fuam.
quoque fymbolam afferre poffent , quoniam fi eas omnes ex
plicare vellem , præterquàm in minimis, & parum neccffarijs
verſari viderer ,tum vero finis etiam nullus daretur huic meæ o
rationi, quàm fatis mihieſt, per has virtutes quæ imperatoriæ
vocanturà Tullio , perduxiffe ,cæteras enim qui ſcrutari & ex
plicare volet , vt non ſunt amplius militaris artis propriæ , fed
duci vna cum Rege ,veliudice, aut etiam bono , & fapiente vira
communes, ſic vnicuique facile eric illas ex Plutarcho , llocra
te , Seneca , Leone Imperatore, & eiuſmodi auctoribus , velut
corollarium ſuperioribus addcre.
Enimuero quia frequenter in rebus humanis contingit, vt XVIII,
res maxima prudentià, & infignium virtutum adiumentis ince I 'Seguros
præ, finem tamen optatum non fortiantur , niſi ordine præpo - xenia tendi:
itero, fortuna quæ cæca eft, viam ipfis præparer, & fortibus tionem pe foto
auſis conuenientem exitum afferat, quafifupra virtutem fortu- tunacui plu
na fit, & qui vtraq; habet,is demum fólus felixac omni parte be- rimü femper
tatus audiat: eam ob rem Ciceronis veſtigia premens ,de eo caſu cibus tribuire
qui in rebus humanis conſideratur, & quem Romanorum more fuitetiam à
Fortunam appellabo non nihil hicafferendum duxi,priuſquam Romanis .
kkk 2 ad
 884 DE STVDIO MILITARI.
adauctoritatem deueniam , quæ & ipfa niſi ab optimaforte nula
la eſt , aut ſi aliqua , non certè talis , vt ad laudes imperatorias
multum momenti afferre poſſit.Non igiturfatis eft peritum rei
militaris , fortem; ftrenuum , continentem , ac reliquarum vir
tutum choro cinctum ftipatum que eſſe ducem , ſed etiam ve fe
lix ac fortunatus fit oportet. Secus enim eorun inftar qui domi
habent equum Seianum , aut quartà Luna natiſunt, cuicunque
rei mentem , aut manum admouebit, ed ſë auerter , adeo verum
eft quod prouerbio dicitur, fortunam in rebus humanis vtram ..
que paginam facere ,& vtinquit ille:
quicquidlaudamus in vllo:
Maiorum ; Fortuna fuit ..
Eft nimirum pleriſque ſummis viris, ad amplitudinem , & ad
res magnas bene gerendas , quædam diuinitus adiuncta fortuna
qua veľutrotam :cum opus eft impellente , aut ſuflaminante ,
eorum voluntatibus ciues aſſentiuntur , focijobremperant;ho
ftes obediunt, ventidemum ac tempeſtates obſecundant , ita vt
Curtius non immerito dixerit, quis negat'eximiam quamque
gloriam foepius fortunæ quam virturiseſſe beneficium ? Etverocū
de hactantopere à felicibus iuxca miſeris quecelebrata fortuna.
tres quantum reſcire potui magni nominis auctores. Iouianus
fcilicet Pontanus ,.Nicolaus Typotius , & Hieronymus Garim
bertus libros ediderint omni genere eruditionis refertos , non
te morabor Ludouicè Comesin ijs referendis, quæ finguli ipfo-
rum mixta cum verborum ornatu & elocutionis leporemigenti
doctrina , de eius in vniuerſum natura præclare complexi ſunt
cùm fatis mihiſit in præſentia oftendiffe, quantum ipſe rerum
accidentiuni ſubitus & inopinatus euentus, qui quamquam fe
re rationis & confilijcomes fit , paulo tamen benignius quibuſ
dam à Deo tribuitur, in bellorum tractatione fibi vendicetau ..
ctoritatis , & momenti. Et quidem hoc ipſum omnibus ita no
tum erat antiquis , vt Demofthenescuiusin pectustotam Græ
corum ſapientiam migraſſe fama eft, cùm femel reliéto foro ,ad
bellum proficiſceretur , nihil aliud clypeo fuo inſcripſerie
quàm hæc duo verba ega Ini Tegen bona fortuna quam tamen fic
aduerſam expertuseft ,vt primoftatim congreſſu: relietà non
bene parmula aufugerit, quafi in eius voti poenam , quo nul
Jum
 LIBER SECVNDVS 885
lumi maius concipere vel ſummi ipſi Imperatores poſſunt, Nec
alienus fuitab hac opinione alter item orator latinorum præſta.
tiſſimus , cuius hæc ſuntverba in oratione pro Marcello , certè
in armis militum virtus , bonorum opportunitas , auxilia fociorum ,
Glaſſes, commeatus , multum iuuant, maximam vero partem qua.
lo fuo iure fortuna fibi vendicat , & quicquid proſperegeftum eft,
id penè omne ducit fuum .Quibus conſentaneumeft quod Liuius
aſferit , fortunamper omnia humana maximè in resbellicas po
tentem eſſe, ſed omiffis aliorum auctoritatibus ſapè Cæfaris vita
omnium inftar eſſe poteft ,quando quidem fic profperam ſemper
fortunam in illa expertus eft,vtimprobam eam eſle & malè defe
mereri arbitraretur, cum vota expectaret , & quod neceſſarium
erat fururum , non antequam illud optaret, plena manu largire-.
tur , vnde & eiusvim non tantum hoc ſuo fymbolo expreſlit,
virtute duce comite fortuna,ſed inſuper teftatus eft in commenta libro 6.
ris,eam & fi multum in rebus omnibus poteft,tum vero phurimū
imperijin rebus bellicis obtinere.Sed eius filiusOctauiusqui pri
mus Augufti nomen habuit , cùm quartum & quinquageſimum
annum agens ,precatus a Dijs fuillet Scipionis fortitudinem ,be
neuolentiam Pompei , & Cæſaris fortunam , eam veluti ſuccef
fione cùm Imperio accepit, & ita prolixè fibi blandientem ex
pertus eft , vt ad ſuos duces quos in diuerfis orbis partibus ha
bebat, eadem quoque fauentiæ aura pertranfiret. non ſecus
ac Alexandri fortunam ,eiusetiam ſignis & imagunculis , quæ
longo poft tempore inter periapra & malorum auerruncamen
ta habita funt,communicatam ab ipfo fuiſſe conſtans eft non pa
ucorum ,necinfimænotæ ſcriptorum opinio.Et fane licet is vir
tutiſuæ plurimum , fortunæ tamen multo plus debuit , quàm
parum etiam abfuit quin in poteftate teneret , quoties enim vt
inquit Curtius in maxima pericula nimis calidè ruentem pro
texit,eluens temeritatis culpam euentus felicitare ? quoties eum
cùm ad ſolidæ gloriæ culmen efferre vellet, à præſenti morte li
berauit, vitæ tum denique ftatuens finem ,cùm ad faftigium ,
euecto non ampliora effent incremēta ſperanda, imo timendum
porius ne quicquid ex orbe deuicto gloriæ retulerat, illud in
otium arque ignauiani'remiffus perderet. Talis demum erat
Marcelluscuius felicitas celebraturà Velleio Paterculo ;tales fue.
K kk 3 runt
 886 DE STVDIO MILITARI .
rüt Scipio Marius Cerealis, quorum conatas fortuna promouebat?
etiam vbi reliquę artes defuiffent,rales innumeriapud Grecos, &
Roma nosImperatores,quibus ve de Timotheo refert Plutarchus,
nõ vrbes modo velut retibus implicitas offerre, ſed lauros, & pal
masvltro cõijcere in ſirūFortunaipfa credebatur.Cuius veritatis
cū apprimè cõſcijefsēt Romani , eiuſq; numinis quod profaniho.
mines Fortuna dicīt,vim in ſe felici multarü rerūſucceflucõltantē
probaffent,qui è rupe maximè horrida, & fola ,ad rubrū vſque ma
reimperiū protulerant,atque ad habitationis bumanæ terminum
Orcades,inde factum eft quod poft loué, quem trecentis nomini
bus diuerfis appellarunt , nullius alterius Deitatis apud illos fre
quentior mentio fueritquàm fortunæ ,cuiufue poteſtati tanquam
à louemaximæ plura nomina indiderint,plurefque ædes, acdelu
bra conſecrarint , nam cui non audita funtilla fortis fortune,pri
migenia,maſcul&,profpere ,virilis,parua, muliebris, Seix , Barbala ,
mammoſa, libere ,staid ,adiutricis , opifera felicis , manentis ,obfe.
quentis viſoate ,equeftris,calua ,bone,reducis, conuertentis , & fex
centa eiufmodinomina, quæ maxima parte illi indita ſuntin gra ..
tiarum afionem pro aucto , vel adepto imperio ,i debellatis hou
ftibus, pace fa&ta , vel quocumque candem aliomodo damnata
fuorum votorum Republica. Quæ vtpræftantiusadhuc atque
auguſtius animi in illam ſuiteſtimonium ederet,eius ſimulacrum :
aureum habuit ,quodin puluinaribus, & ſecretiori cubiculo iin .
peratorum Romanorum aſſeruarifolebat, tanquam fignum do
Capicolin. in minarionis; vnde Antoninus philofophuscum extremam horam
CO.
fibiinftare prævideret, deferri hanc ftatuam iuſſit ad Marcum
filium , tanquam translati fimu!imperij lignum euidens; & Se
uerus imperatorgeminare illam Hatuebat ,inquitAeliusSpartia .
nus , vtfacratifimum fimulachrum utriquefiliorum relinqueret ,
pempeBaffiano , & Geræ , fed cùm viderer fe perurgeri,ſubboram
mortis iuff Defertur , vt alternis diebus apud filiosImperatores,For
tuna in cubiculisponeretur. Iam veroli Romani,qui nihilvnquam
non fumma ratione faciebant,adeo in Fortună propenfi fuerunt;
quain,non ſecus ac nobis perfuafum eft , Deorum miniftram an:
tiquicrediderunt,vt ex illo Euripidis pater ,Deos putato, Eleåra
Fortunc prius iſtius auctores fuiffe , poftealaudato fortune miniltrú
me, & Deum : quid mirum fi ab illis vnxcum reliquijs veteris fain
pien
 LIBER SECVNDVS 887
pientiæ hæc pariter ad nosopinio propagata eft,quaetiam nunc
arbitramur,vt mortalium res omnes,fic potiſſimum spatuzenle sí.
golu bu tuzemszdaisas corelaricemilitarem artem plurime fortuneegen- in Epinomdo
iemeffe.quod olim quidē Platoni visū eſt; & ad hoc refpiciés Ve. cap 26.lib.z.
gerius pronunciare non dubitauit , quod aur inopià ,aut fuperue
nientibus , aut terrore melius eft bostem domare,quàm prelio in quo
ampliusfolet Fortuna porestatis babere,quàm virtus.
Quamuis in hac fententia cum pertinacius hæreret Mabome
tesille fecundus quem Tuicæ non modocæteris othomanis ſu. Deo Hacbonis
veroin a
periorem , ſed exæquatis vitijs atque virtutibus Alexandro Ma peratoribus
gno parem fuiſſe contendunt, haud iniuria apud fuos profani, & concedisur.
Athei nomen adeptus eft,vtpote quireligionibus exploſis,vnum
tantum bonæ fortunæ numen, virisfortibus colendum , illudque
pon obmurmuracis quibuſdam preculis , ſed viuida , & efficaci
animi virtute, conciliandum ;quod temerè dictum hominisim .
pij , & pro libidine Deum fibi fingentis , tantum abeft vt Chri
itiano militi allubere poffit, quodipfi omnino perſuaſum effe
debet , felicitatem hanc,nullum quantumuis cgregiuni impera
torem de ſe præitare pofle, eamque in Dei optimi manu litam
elle,cuiperinde facile efi in paucis quam in multis vincere, vtinquit 1. Machab. 3.
ludas Machabæus quoniam iuxta Euripidis dictü in ſupplicibus
αφετη δίν φέρει
Begtrior, ci un mein Grör nerert ind.
Nilfortitudo prodeftmortalibus,
Sinon opitulator Deus fitmaximus.
Neque Fortuna ipſa , fine felicitas dea eft, quæ fe hominum vo
tis cæcoimpetu accommodet ,fed Deidonum eft, quod idcirco
petendum à Deo efle præclarè Tullius admonuit , iudicium in
3
quit hoc omnium mortalium est.fortunam à Deo petendam , à fe ipfo : .. de natur.
Jumendameſefapientiam :ex quo vides ,Ludouice Comes,necef Deor.
re
ſe prorſus elle, vt qui Fortunatus eſſe velit , hocà Deo poftulet,
& meritu pietatis obtineat, cùm Deus bonis tantùm fauere foli
tus ſit , & eorum vota non deſpicere, quos ſui nominis cultores
eximios , & virtutum omnium ftudiofos effe nouit : vnde etian's
Ih
vi&oriæ laus , quam Theodoſius Auguftus parua ſuorum manu
ex Gothis retulit , obexcitatos repente immanes ventorum fia .
Ti tus , qui à tcrgo militum Theodolijſpirantes,omnem fermè illo
Kkk 4 rum
 888 DE STVDIO MILITARI .
rum aduerfarijs proſpectum , & nocendi modum auferebant;
Fortunæmerito ad ſcribenda videatur : nihilominus tamen loan
nis Anachoretæ preces , & celebrata per triduum ieiunia,diuina
id teftantur ftatuiſſe prouidentiam , quæ vt arbitratur Paulus
Oroſius,Claudianietiã auctoritate confirmari poteft,dum inquit
O nimium dile &te Deo, cuifunditab antris
Aeolus armatas acies , cui militat ether
Et coniurati veniunt ad claſſica venti .
Neque etiam hac & ſuperiori ætate,non frequétes fuerunt maxi
mi alij Imperatores, quorum pietas ſumma cum morum hone
ftate , & vitæ integritate coniuncta, eam mentibus omnium opi,
nionem induxit,vtcum victorias eorum numerare vix poſſent,
diuinitus adiunctam illiseſſe fortunam quandam faterentur, cu
ius ductu atque auſpicijs, proſperè omnia celeriter, planeque
nullo labore perficerent.Sic enim Carolus Oétauus velut fulmen
ex Alpibus excuſſum ; tanta acceleratæ felicitatis præcipitatio
ne totam Italiam peruafit, vt qui vix ipſum aduentaſſe percepe
rant, ftatim de eo ,autin arbitrum , aut in dominum adınittendo,
conſultarent: fic Gaſto Fuxeiusnunquam veſtigijs abfcedente
fortuna ; frequentibus prælijs ſæpiflimè victor extitit, fic deni
que Ferdinandus Conſaluus licet ducētas vrbes Hifpanorum im
perio adiunxerit , & in multis, ac ferme innumerabilibus pericu
ſis verſatus fuerit, nuſquam tamen à quoquam captus, vulvera
tuſque ab illis diſceſſit,quaſi integra, & conftanti rerum omnium
fælicitate potiri deberent, quos femel Fortuna, diuinà quaſi vir
gulà tuendos , fouendoſqueſuſcepit ;fed quis non mireturGeor
gü CaſtriotiScanderbechi vitam , lauros inter, & victorias perpe
tuo tranſactam fuiffe , in tam acerbo , & continuo bellorum con
flictu , quem ille cum Turcis nulla intermiſſione exercuit,maxi
mè cum hæc valde memorabilia illi acciderint, quæ iam antea ,
à me cùm agerem de fchediaſmatum vanitate relata funt .
3 Profecto facitrara hæc cùm huius tum & Magni Conſalui fe
El militibus
eriami licitas , quæ pertotdomeſticos & externos hoftes, tamque du
bios præliorum cafus,vtrumque adexactam fenectutem inuiola
tè perduxit, vt mihi perſuadeam haud perperam dictum à Ci
cerone fuifle,non rcgnorum modo adminiftrationi, ſed cuiuſque
militis perſonæ,vim atque imperium aliquod præeſſe fortunæ ,
quæ
 LIBER SECVNDVS 889
quæ multos quaſi nolentes ſeruat, & vitæ nimium prodigos Pal
ladis Aegide ab imminentibustelis defendit, ſeu quod illis ami.
ca ſit, feu quod aduerfarijs inimica , ac proinde illorum ictus
parum fortunet ;vnde bellatorum mos frequenterà Virgilio ex
preſſus, vt qui miſſile, vel teluni vibrat, felicem prius ictui for
tunam apprecetur, fic enim Pallas Aeneide décima
Da nunc, Thybripater ferro quodmiſſilelibro
Fortunam , atque viam duri perpectus Halafo.
& duodecima
Cunctanti,Turno, telum Aenéasfatalecoruſcar
Sorritus fortunamoculis,& corpore toto
Eminus intorquet .
Eiuſmodi igitur proſperam fortunam nactiſunt Themiſtocles, C
ſar, Marius, Sylla,Alexander, qui omnes tot bella tam cruenta ,
& noxia ſuis militibus, nullo tamen ſuo periculo geſlerunt; talem
etiam experci ſunt, Lucius Dentatus, qui ſub nouē imperatoribus
centies vicies præliatus , quinque , & quadraginta cicatricibus
honeftatum pectus habebat : M. Sergius, qui ter & vicies vulne
ratus amiſſa dextra manu , vnodie quater pugnauit, & vicit ſini.
ftra , hi enim etſivulnera rulerint, & confoffiores foricina nenia
fuerint, fortunati tamen torplagarum euentu dici poffunt,quan
doquidem is ſemper extra mortem fuit, aut membrorum muti
larionem ,quæ iplos pofteà vſuiarmorum ineptos reddiderit.At
que ne veteribus tantum ſcena pareat, quid ni in eam profero
Monlucium noftrum , virum ita periculis aſſuetum ,vt ab illis, do
meſtica quaſi conſuetudine ſecum innutrito parcererur; & exi
mia iuxta fortitudine , atque edacitate notum per hiſtorias V guc
cionem Fagiolanum , qui in quadam pugnà ad Ceronium pagum .
à ſuis defertus, & prope circumuentus ab hoftibus , quum le for
titer reciperet , vulnerato alterocrure, & collisà vehementer ga
leà , in oblongo pedeſtri ſcuto quatuor tragulas, & tredecim ve
ruta ex minoribus baliſtis infixa ad ſuos retulit; & tamen nullus
hoc exemplum cum ſequentibusconferet,quin illud pro nihilo
habendum ducat. Narrat enim Antonius Campanus ſcriptor nõ libro ..
illaudatus geſtorum Braccij,eo in prælio , quod ad Roccam con
tradam commiflum fuit,Braccianos omnesfuiſſevulneratos inter
quos, inquit, Spinta quidam quifub Braccio iam inde à pueromili
Taueral,
 890 DE STVDIO MILITARI ..
fauerat , una cum equocentum quinque confoffus vulneribus ;Guillel
mus Mecha duobus & feptuaginta ,res omni pofteritatememorabilis ;
at nihilominus pofteriorillemultis poftea prælijs incerfuit.Deni.
que, vt rei propemodum incredibili, alterius relatione, quæ non
minus omnem fidem excedit , auctoritatis quantum fatis eft ad
cæcam Forcunæ vim , vel maximè in his caſibus ftabiliendam ..
concilierur , mentio fit apud Danicæ hiftoriæ ſcriptores non,
infrequens , cuiuſdam Vbbonis Frefici;quipræter vndecim viros,
quos in acie vulnerauerat,vigintiquinque delectos pugiles inter
fecit, itaut nemine propius cum ipfo audente congredi , ſagittis
tantum impeteretur , & centum quadraginta quatuor ictibus
prius perfoſſus fuerit,quàm laplis viribus pugnare ceffaret.Nimi
rum his opinor experimentis Fortunamonftrare volebat, quan
tum ipſaiuris ſibi vendicet in belli euentus , vt ab eorum violen
tia ſuos alumnosvelut Turnum luturna defendat, quoufque
aliud genitorfecum ipfe volutet ,
Iuturnamqueparerfratris dimittere ab armis .
verum poftquam iſtius ſuæ potentiæ, tam illuftreexperimentum
dedit , in feruando ad Pilleonem ab ineuitabili tormenti minoris
fila Marchione Peſcario , cùm fcilicet transfixis iam duobus
ſocijs, tertius ipſe deſtinato pariteriđu feriendus reftaret,niſi ad
uerfarum partium Centurio , cui veilius videbatur ducem illum ..
noninterimere,quàm pacis quæ forfan ex illiusmorte confecura
fuillet,experiri damna, & incommoda,manūſubito in funiculum
Gregarij militis, collimantiſque in Piſcarium conieciſſet, quis
amplius de fortunę in priuatas etiam militum actiones,ne dum
in publicas ducum acexercicuum poteftate vt fupra diximus du
bicare poterit ?
4. Vtraque vero tam communis quàm priuata, licet paulo beni.
Frequentius grius quibuſdam à Deo tribuatur, & idcirco Proclus vreft apud
tamen omnis Marcilium Ficioum , eam definierit tion temerariam vel cecami
ne agentibus quomodo à Poetis , & veterum plurimis deſcribi ſolet fed diuină
quam alijs. potestatem in vnum exitum diuulſascauſas congregantem ,haud mi
nimum tamen iuuari foleccõfilio, & ratione à quibus bonis illa ,
fere ſemperbona eít,vt à prauis,& temerarijs aduerſa ,ac propter
ea re&tè Linius de Camillo omnia fummaratione,confilioque acta
Fortuna etiam vi fit fecuta eft.Nec alio fenfu dicebat e. Etius Fs
brum
 LIBER SECVNDVS . 891
brum elle quemque fue Fortune , & Fabius bono imperatori baud
magnimomenti Fortunam effe, mentemrationemquedominari,vt
enim qui libram tenet, pondus adijci iubet & inclipat, fic Deus
Fortunam temperat ,fed mapibus,aut conſilijs fere noftris, quæ
ſi quis præfentibus negotijs accommodare fperpat, fruſtra po:
ftea ſperer fibi nihil ageuri, fed complicatis manibus Deorum .
auxilia opperienti,in ſinum deuolaturam eſſe victoriam de cælo:
nam ve conſultiflimè felicitatem definiuit Ammianus Marcelli- libro ar.
nus , illa eftfortunaadiutrix bonorum confiliorum , quibus qui non
veiturfelix nullo paétoeffepoteft; fiue vridem ex Tullio retért,fe.
licitasnibil aliudest niſibonefiarum aélionumprofperitas; qua de
caufa dicebat Tacitus, quod Deus fortioribus adeft, & Ennius Saturn. lib.6.
cap 1.16.
apud Macrobium , quod fortibuseſt fortunaviris data,ita vc ſicut Satyr.
aſſerit,quanquam alio fenſu , luuenalis
Qui fortiserit ,fit feliciſimus idem .
Cuius rei non alium teftem laudare opuseft quàm Cæfarem , qui
Fortunæ conſcius ,quam antea toties fauentem habuerat , decem
Caij triremes , quibus obuiam in Helleſponto cafu factus eft,non
declinauit ,quemadmodum dubio procul quiuis alius feciſſet, ſed
vnicam nauim , qua vehebatur , tantà futuræ victoriæ confiden
tià in illas impulit, ve hacſola:audaciæ fignificatione perterritas.
extemploſuam in poteftatem redigeret , ita vt qui Cæſaris For-,
tunam laudare velit , nihil quicquam propterea ſummis eius vir
tutibus detrahere debeat , quia illam potius certum eft rebus ab
eo promptiſſimè , & prudentiſfimè geſtis , velur vltimum orna
mentum acceſſiſſe .Quando enim eius auxilio fretus in vtramque
aurem dormiuitfecurus ? quando inerciæ , ſocordiæque accuſari
potuit ? quando opem deorum expectans à rebuscauciflimè ,ce
lerrimèque adminiftrandis, periculis præcauendis, aut infidijs
hofti parandis defticité an non potius cum Fortunam ſuis rebus
aduerfari viderec,eadem inſuacaftra reuocare conatus eít,vt co
tra Neruios , &inHiſpania ,acalijlocis pugnans ,& eritnunc
aliquistam inconfultus , quifelix , fortunaruſque effe velit , nifi
eiusducis exemplo , quem fibiomines ad imitandum proponere
debent , prudenter ad ſuum finemconſequendum medijs illico
fentaneis vtatur , & negotij quod præ manibus haber naturamica.
perpendat ;ve nihil in eo fortuiti euenire poffit , quod non antea: 1
fo
 1

892 DE STVDIO MILITARI.

folerti quadam mentis indagine ſubodoratusfuerit, & fanè quan
cum adme attinet, cenſeo non aliter geri bellum feliciterpolles
quàm fi optimus ſit belli præfectus, in quo nec ſcientia rei mili.
taris,nec virtus vlla ,nec Fortuna ipfa deſiderētur,quoniã vt hæc
ſpesipfas, & ftudia militum vehementer excitat, ſic ſcientia ſin
gulis rebusin exercitu ſuasmenfuras,ſuos ordives, & tępora aſſi
gnat, virtutes autem reliquæ , velut adiutrices ſunt humanę im.
becillitatis,in eo quod nec à ſcicntia ,bec à felicitate depender; ita
quidem diſponendo, vt huic præclarè cum duobus alijs conue
niat. In determinando autem qualisſit militum particularis for
tuna , & à quibusproueniat , lubenrer ſequor Alcmæonis Lyrici.
ſententiam , aſſerentis apud Plutarchum , Fortunam fororem ,
eſſe ivropías and sold sej segun Srías bonæ inſtitutionis, obedientia , &
prudentiæ , quæſunt virtutes iam antea à nobiscommendatæin
militum diſciplina .
XIX
Porro quemadmoduni in operibus arcuatis finguli lapides,qui
Pinterest per ſe molliter inflexi fornicem efficiunt, niſi omnes in tholun .
sudoritascu conueniant, quiteftudinis vmbilicus eft,vitium mox contrahunt
jusneceffizas, & facile deprimuntur , haud fecus in optimo duce efformando ,
explicansur. fruftra inter ſe præditæ virtutes conuenient , nifi vnius ambitu
auctoritatis contineantur,quæ fola felicitari viam aperit, & fcien
tiæ fplendorem conciliat, cæteriſque virtutibus pondusaddit, &
ornamentum ,adeoqueipſa ſuadendi, iubendi, faciendique Regi
na apud homines audiat, nam quot eius defectu virorum etiam
fapientiffimorum confilia fpernuntur ? quot perſpicacis indu
ftriæ facinora vilefcunt ? quàm deniquevirtutes ipfæin ignoto g.
ac ſordidopallio prodeuntes, pro nihilo ducuntur; certè quem :
admoduni penes nonnullos orbis noui incolas , conchylia munie
ta certo charactere pronummis obtinent, ac auruminterim , ar
que argentum ,quia non eiuſmodinotà ſignatum eft , vile acne
glectum iacet, fic multorum a &tiones,pretium quod ex fe non's
habent, ab auctoritate publica , & communi hominum opinione
mutuartur ,adeoque cæterisrebusilla præualet, vtcum vircus
fcientia,felicitasabſqueipfa nullæ fint,hæctamen ,vel fe folà plu-,
rimum poffitad diuitias,fidem ,amicitias,dignitates, magiſtratus ,
potentiam ,bellumque ipſum : quibus in rebusfubinde experien
tià comprobamus homines vtbene, vel malè deipfis iudicent,no :
minus
 LIBER SECVNDVS . 893
minus famæ opinione , quam aliquacerta ratione commoueri, &
quantum præſertim adduces,aut imperatores ſpectat,prudenter
locum in illis habet quod de principibus dicebatTacitus ceteris lib.3.cap.30
mortalibus in eo stareconfilia , que ſibi conducereputent,principum
diuerfam effe fortem , quibus præcipua rerum ad famam dirigenda:
neciniuria fanè , cùmad auctoritatem alicui principi, vel copia
rum præfecto comparandam ,nonparum interſit,quid deeo cum
focij,tum hoftes ipli exiftiment. Hæc autem auctoritas, quam
induce Tullius requirit, non eadem eft cum aftricta illa imperij
forma,qua pater in filium , princeps in ſubditum , magiftratus in
reuin cõmuniter vtuntur, & quodæquum & bonumeſt conſtan
ter, & intrepidè iubent,acfuppliciorum metu, non minusquàm
præmiorum fpe ſingulosin officio continent;nam & fi hancing
duce laudat Vegetius, cui propterea conſulit vr auctoritatem fe
curitate
fumat ,omneſque culpasmilitares legibusvindicet ; nullier.
rantium credaturignoſcere, & Cæſar eà nonnunquam aduerſus
tumultuantesmilitesvſusfuerit, vtad Placentiam , cùm eciamſi
Pompeius adhucinarmis eſſet,legionem integram exauctorauit,
alijsque in locis, & temporibus in quibus
ftetit aggerefulti
Cespitis intrepidus vultu , meruitque cime ri
Nil metuens.
diuerfa tamen eft ab hac ciuili auctoritate ea virtus, quæ ex me
ritorum præftantia , & explicatis iam antea dotibus naſcitur, au
geturque famà nominis , & opinione hominum ,de ducum virtu
tibus eorumque præcellentibus, ad iftud munus ſuſtinendum
adiumentis concepta, quæ vt inquit Cicero ad fidem faciendam
quæritur, & multum in bellis quoqueadminiftrandis, atque im prol. Manila
perio militari valet ,quoniam vtidem Tullius aſſerit, ad bella ad .
miniftranda vehementer pertinet,quid hoftes, quid focy de belliduce
fentiant,idque in Alexãdro ,Scipione, lulio Cæfare,Pompeio ac
alijs quibusmulta ,& di& a prudenter,& facta conftanter , & ad
miniſtrata ſapienter, hanc auctoritatem conciliarant, certiflimis,
&euidentibus experimentis innotuit:horum enim quiamaximá
Sy fuit virtusilla, quæ obmeritavirtutis ,autrerumaffinium , ma
ximam in hominum animis concitare ſoler opinioneminuictz
fortitudinis,militariſquepræftantiæ , tanta etiam eratmilitum ,
qui
 894 DE STVDIO MILITARI.
qui fub illis merebant fiducia, vt non fead præliun , & difcrimen
fed ad victoriam , & prædam duciarbitrarentur , quomea quidē,
: & peritorú omnium militaris diſciplinæ ſentētia ,nihil veilius co
gitari poteſt,ad optatos profperi belli euentus; quos in contra
rium verti ſolere diffidentià bellatorum ex leuitate , aut inertià
ducum fæpe compertū eft. Vnde Antigonus aduerſus Ptolomæi
præfectosclaſſe conflicturus, cùm aliquis diceret hoftium naues
Iongè eſſe plures , liac auctoritatisopinione fretus, optimè re.
fpondit, at mepreſentem quot nauibus opponis. & Iphicrates non
núquam veritus eft,ne Barbariaduerfus quos pugnare debebat ,
refcirent ipfum præſentemin exercitu ſud adeffe , quia nimirum
tanta erat illius auctoritasapud omnes , vt etiam terrorem hofti. 1

bus incuteret;nec inirum id videri debet; quandoquidem Athe 1

nienſes exiftimabant Alcibiadem , niſi ſponte ſua vincinon pofle.
1
& Claudianus de Honorio dicebat
- plus nominis horror 1

Quam -tuus enſis habet . 1

Quomodo accidit etiam Carthagini poft ingentes, & lu & uofas 1

clades acceptas,cùm miles iam ad Romanorum nomen expalle

ſceret , & tantum non latebras quærerer, vt Xantippo Lacedæ 1

libro r. monio electo in copiarum ducem , mox omnis multitudo clamore

indicaueritnibilfe magis quam prelium cupere: adeo,vt addit Poly
bius nihil mali patiſe poljeexiftimabant duce Xantippo. Quid plura
tantum hæc opinio ſibiiurisveadicat in militum animos, vtma
gni quandoque exercitus,quosin officio amplius continēdi fpes
omnis decollauerat , vnius hominis præfentia, cuius apud omnes
eximia eſſet auctoritas, velut iniecto trepidantibus verecundiæ
fræno, non modo à fuga prohibiti fuerint , fed rurfus in hoftes,
inue&ti,maiori impetu ipfos fuderint, profligarintque ; in tumul
tibus autem fedandis compefcendiſque conatibus, ſeu militung
& factioforum , feu vilis , & efferatæ in femetipfam plebecule ,
quantum hæc eadem conferre poflit, etiamſi hoc virum faris pa
tere póllit, eorum exemplis: qui vt Popilius Romæ, Donatus Ve
netis, & Soderinus Florentiæ periculofas feditiones cum oratio
ne,tum vero potillimum præfentià, & auctoritate tranquillarunt ;
adeo tamen præclarè eius vim omnem expreſſit , & probauit
Virgilius, vt hanc non per fimilitudinem defignafle,ſed qualisin
fe
 LIBER SECVNDVS . 895
fe eſt, talem & oculis confpicieridam obtuliſſe videri poſſit. Aeneide i.
Ac veluti magno inpopulo cum ſæpe coorta est
Seditio, feuitque animis ignobile vulgus .
lamquefaces , & faxa volant , furor arma ministrat .
Tum pietate grauem , ac meritis fi forte virum quem
Conſpexere filent j'arrectiſque auribus adftani .
1
Ille regitdictis animos, & pectora mulces .
nimirum hæc eft auctoritatis virtus, & potentia , vt quocunque
ſe inclinarit illuc omnia pertrahat , pacemque vel bellum nonu
tam ratione, & iudicio quàm opinione perſuadeat .
Sed vnde hæc & cuiuinam matris partus; án felicitatis ,vtvo
Tum caufa
luit Lipfius ? an metus , & admirationis, vt philofophorum eft fen- cum interna
tentia ? anpecuniæ , quæ genus , & formam li poetis credendum woi tres prius
donare foler ? an fraudis,aut potiusfolertiæ ,ficut Cardano viſum ditiones.
eft ? an nullius, vel potius iftorum omnium proles erit ? nequa
quam herclè, fed quantum per tot ambages , ac veluti noctem il
lunem poſlum videre,altius de ea re philoſophīdum eft, niſi quis
eius ortum , quemadmodum de Nili origine dicebat Lucanus .
mirari quam noffe malit.Sic itaque de hac difficultate ftatuendum
exiſtimo, auctoritatis caufæ aliæ ſuntinternæ , & ipſi propriæ , ac
eflentiales , aliæ vero accidentales , & externæ , quæ ſi prioribus
auxilium tulerint,veram legitimamque auctoritatem efficiant; fi
autem ab illis ſeparentur fucatam dumtaxat, nec tam ſuo robore ,
quàm hominum opinione fubnixam : Quantum ergo ſpectat ad
cauſas internas , primum inter ipfas: locum fibi merito concedi
poftulant tres aliæ virtutes, quas tanquam gradus ordine diſpo
fitos ad ipfam auctoritatem ducere;toties iam antea docuimus , ve
ſuperuacanei laboris videri pofíit , illud iterum repetere .
Quare ad ſecundam venio , quæ confiftit in horum omnium , 3
virtutum aut vnius illarum , alteriuſue perſpe :tæ in Imperatore Excelle ntia
atque exploratæ præftantià , qua cæteris omnibus præcellat , alicuius vir .
quoniam yt æquali ,aut inferiori parere vix quiſquam animum , tutis :
inducit . libros
Nec quemquam iamferrepoteft , Cafaruepriorem .
Pompeius the parem .
vtinquit Lucanus; ſic nemo ei obedire recufat, quem eximia ali
qua virtute , qua ipſe carcat , præditum agnofcit; non fecus pro
festo,
 896 DE STUDIO MILITARI .
fe &to ac elementa, & coeleftisarchitecturæ inferiores globi, es
rum ſe motibus ſempiternis rapi non indignè patiūtur quos Deus
& natura ſuperioribus in ſpatijs collocarunt: quoniam , vt inquit
D.Dionyſius,& terna naturæ legereceptum eft, vt inferiores fuperiori.
bus pareant,& quod aptè ſubiungit Auitus.apud Tacitum patien
da ſuntmeliorum imperia. Id verovnicè Imperatori curandum
eft, vt dignitas illa qua fe præ ceteris ornatum cupit , non poſita
fit in rebus abiectis, & nulliusmomenti ; Sed in ijs quæ animū ,
velutin faftigio quodam collocant, & diuina propemodum ac
coelefti magnitudine auguftum cæteriſque re vera ſuperiorem
ac meliorem reddunt . Sic enim Virgilius componensinter fe
diuerſorum populorum mores, & actiones , vt Barbaris viles
abiectaſque ; ita Romanis præftantiores magiſque honeſtas
concedit in his verſibus ſextæ Aeneidos .
1

Ex cudent alijſpirantia mollius ara , 1

Credo equidem viuosducent de marmore vultus ,

Orabunt caufas melius , cæliquemeatus
Defcribentradio , & furgentiafydera diceni .
Tu Regere imperio populos Romane memento ,
Hæ tibierunt artespaciſque imponeremorem
Parcere ſubiectis & debellare ſuperbos. 1

Quamobrem non totos dies venationibus dux impendet , ve

Carolus IX: nec tormenta ex ære conflabit, vt Alphonſus primus
Ferrariæ princeps:aur machinas fabricabit vt Demetrius; mul
toque minus cum RenatoProuinciæ Comite picturæ ſtudia exco
let; aur Muſicæ cum Philippo Macedone; ſed nec Aſtrologiæ vel
Poeticæ incumbet quemadmodum alijfecere, nullo fuæ exiſti
mationis emolumento, quæ potius vilefcit inter has humiles ,
aut peregrinasoccuppationes,quæ ducem nec honeftiorē faciūt,
necmeliorē:aut certe fi non prorſus inutiles ſint ad ducis aucto
ritatem, eam tantum iuuarepoſſunt,cùm forte occafio fe offert ,
ea demnữarte yrendi ,in qua ſe.Dux plurimūexercuerit; ſicut co
tigit Petro Nauarro qui experientia quam habebat excitandi ſub
tus arcium fundamenta occultos cuniculos, eoſque pulueris tor
mentarij fomentis implendi , ve obſtructis poftea ſpiramentis ,
.

nõmoenia modo,ſed vaſtiſſnnæ rupes obluctantis intus flammæ

violentià exſcinderentur , eam ſibi auctoritatem apud omnes
com
 LIBER SECVNDVS . 897
comparauit , vt quoties aliquid ſimile tentaret, toties de obſiſte
do eius viri molitionibus aduerfarijdeſperarent. Sed quam exi
guum illud, quàm leue, & ferme nullum ad amplitudinem illam
nominis & famæ , quæ præftantiſſimis ducibus fola plerumque
caufa eft felicitatis omnis & victoriarum , quas populari illa ho
minum de fe exiftimatione, fubnixi facilius obtinent. 4.
Pluris fails
Illud preteor nemini dubium eft, quod auctoritati tam acqui- quam dicta
rendæ quàm retinendæ ,magis conducunt facta quàm verba;qua. ifhtmare.
tum enim illa his potiora ſunt, tanto pluris qui res agunt , quàm
qui verba ſola iactant ſunt æftimandi: quamobrem hominibus
taciturnis , & melancholicis ; plus fere tribuimus quam loquaci
bus , fipræſertim amplificationes fingant , & culium ſermonis
ad aurium blanditias , & lenocinium : quoniam omnis conatus
ab auctore tantum detrahit fidei , quantum eft quod orationis
ui dicere fe putat ; illudque , multo magis fi aliquid quod præ
ftare nolit aut poffit , ſe facturum polliceatur , hæc enim omnia
grauitatem ſermonis imminuunt,&conftantiam ,earumque loco
vanitarem & iactantiam inducunt , quæ vitia ſunt illis e directo
contraria virtutibus, à quibus Scipionem cum Hifpaniæ Ciuita
tum legatis colloquentem , mirum in modum Liuius exculit ,
loquebatur , inquit ita elato ab ingenti virtutum fiducia animo , ve
nullum ferax verbum excideres.ingenfque omnibus qu & ageret cum
maieftas ineffectum fides . 50
Plurimum quoque momenti obtinere folet ad auctoritatis fae Magna non
mã, ſi dux nihil vile autabie&um ſuſcipiat,indignumque ſuo vel tamen que fuo
animo, velofficio , ſed honefta cantum atque ardua agitet , non fufcipere &
tamen ſuis viribus maiora , idque præſertim fub primis Imperij absoluere .
initijs , ex quibus futura æftimari folent,hac enim arte Alexander
cùm aduerſus Darium prima ſuæ militiæ rudimēta probaret;hac
Scipio qui non multumætate proue & us, bellum tamen aduerſus
Carthaginem grauiſſimum ſuſcepit, futuræ ſuæ ac immenfæ glo
riæ nobilibus factis præiuerunt ,cùm non ignorarent Inftandum
cffe fame, acproutprima ceffiſentfore vniuerfa . Vt monebat lu
lius Agricola apudTacitum . Sed neque ſuſceptum ſemelnego
tium quamuis arduum ac difficilè fit,plenumq; dubijeuentus di
mittendun eft, nedux imprudentiam ſuam in deliberando, aut
ignauiam in agendo prodat, li facilè pedem ex incoepto retule
LII rit
 898 DE STVDIO MILITARI
libro 2. his rit, cui fanè incommodo vr obuiam iret Marcellus , in Caſilini
cor oblidione multa ,inquit , àd Fabium Sicut non aggredienda , ita
ſemelaggreſsis non dimittenda funt,quia magnafama momenta in
vtramque partem fiunt;& idcirco Cecinnaapud Tacitum confilia
curaſ quein.oppugnationě Placentia.magno terrara vertit,nonignarus
ut initia belliproueniſſent,famamin cetera fore . Quare fatius eft
non multa aggredi , fed pauca eaque valde illuſtria , & omnibus
in negotijs excellum , acinuictūanimum præferre, quiaudacia ſuis
militibusadijciar, hoftibus vero metum ac deſperationem .
6 . Deniq ; nonminimum authoritatempromouet vitæ & actio.
Visa Gractio- num omnium æqualitas, ac morū conftantia, inuariabilis , quæ
nun.conftan neſcio quid in fehaber diuinæ prorſus ac cæleſtis naturæ , quo.
lit asam lerna verendum hominem facit, tamquam ex mortaliumcoetu non
re .
eſſet ,cùm ex,aduerfo.vitæ leuitas multūei detrahat auctoritatis ,
multum prudentiæ ;ac iudicia officiar:canique tocius vitæ ratio
ni labemafferat, vtipſid neminecredatur ,nomagis certè quàm
SardoilliTigellio, de quo Horacius inquit,quod nil fuitvnquam :
Satyra 7. lianfic impar ſibi;autPriſco quiita grauiflimieiuſdem cenſorisiudicia
Vixitinaqualisclauumvimutaretin horas,
lam mocchus. Roma,iammallet:doctusAsbenis: 1
Viuere, Verlumnis quot quot ſuninatusiniquis .
Sed conſtantem illum volo in rebus præſertimmaximis , & in
quibus: qualem ſe geret ,fic & eius exercitus', cui pro exemplo
eft,yndenecabblandiente ſibifortunaelatioremanimumſümet ,
pecin aduerſa eundem demittet,ſed inomnibuspari ſemper vul.
tu& fermonezanimi ſui virtutem ,& virium cõfidentiam oftender .
illudque pro oraculo habebit, nihil rerum mortaliumtam infta .
bile etfluxum effe,quàm potentiamnon ſua: vi nixam , hoc eft
quæ noneius propria.virtute , & conftantiài nicitur ,, cuius curæ .
& follicitudinitota commiſſa eft.
7 His autem internis. & effentialibus auctoritatis adipiſcendæ
Tumextorne
accidenta
cauſis, quæ vſque adeo veræ & legitimæ ſunt.vtcuicumque tane
les vt cerid demhomini, etiamfi nihilaliud haberet à natura,aut arte præ

future virtuo fidij, eamconciliare poffint,externastamen & accidentarias fub

Meindicacions necti debere , vel iftud vnum Ciceronis perfuader , afferencis
in Topic. concurfionemrerum externarum afferre auctoritatem : illudquera
to verius eft,quod feris venit vfusabannis ,vt commune eft om
nium
 LIBER SECVNDVS . 899
niūſententia , & experientia ipfa ncrum eft, ingenij dores, virtu :
teſque omnes in pulchro quam deformicorpore, duplo gratio
res exiftere. Quare vt de lingulis breuiter dicam ,non in poftre
mis habeo hanc vnam ,fi videlicer dux iam inde abadoleſcentia
certam aliquam futuræ ſuæ virtutisfpem , præclaro quodā faci.
nore concitauerit , aut illuftre dcea teftimonium ab inclyto alio
Duce fueritconfecutus, quod poftea comuni rumore diſſemina
tum , eum talem effe reliquishominibus perſuadeat, vt fortuni
& dignitate quam animoetiam à teneris infixam habuit, multo
quam cæreri præftantior habendus fit . Et fanè in plerifque eo
rum qui magni olim erant futuri, exeruerunt fe à primis fta
tim annis vehementes igniculi, quibus ad gloriam accenderen
tur , etiam cùm longè abipla ob ætatem eflent remoti, quemad
IS, modum de Thefeo memoriæ à Throefenijs proditumeft , apud
quos cùm accubiturus Hercules,qui profligatis terræ monftris,
illuc diuerterat , ſpolium Leonishumidepoſuiſſet, perterritis ab
eo, dedentibus que ſe in fugam alijs pueris , ſolus Theſeus bipen
10 nem continuo e ſeruorum manibusarripuit, & in pellem ipſam
quam viuum eſſe ſpiranremque Leonem reputabat,imperu virili
fe contulit.Necidem præſagium fefellit in Catone,quiprætexta
tus,cùm Syllæ tirannidem minimè ferendam iudicaret, ferrum
in eius necem a Pædagogo Sarpedone pofcere auſus fuit . Sic de
Alexandro qui pene puer Bucephalum domabat,& fortunas pa.
tris ſuum interprætabatur infortunium , præfagiens Philippus
pete,inquit illi, filimiRegnum tibipar,nam Macedonia te non capih.
Eodem que ſpiritu ductus Sylla , Cottæ pro Ceſare deprecanti,
veinfonti pueroparceretur,in hæc verba reſponditnibil equidem
Vos mentis habetis, qui non buic adoleſcenti videtis multos inele
Marios . Sic Antigonus non fruſtra opinatus eſt Pyrrhum li ſe
neſceret , magnumducem futurum ;nec Scipionem coniectu
ra tefellit, quum Marium nominauit, quem poft fe Roma magni
nominis ac virtutis Imperatorem habitura eſler . Natura quippe
tam apertè blanditur quorundam indoli , vt qui ex illa velit de
b
eorundem virtute iudicare , non indigeatis Dodonæ quercu, aut
Phoebi Cortina , quo iftud certo certius facere poffit. 8.
A bona igitur indole fundamenta ſua auctoritas capit,fed opti- milit
Tyrociis nium
fub
ma educacione & diſciplinà firmatur , quam non parum inter preffannifa.
L11 eft
2
 .900 DE STUDIO MILITARI
mis ducibus eft fub quibusducibus aliquis ponat ,nam vt domini in ſeruos,
abſolutum . & magiftri ad diſcipulos, lic Imperatoris ad milites fama & ex
perientia deriuatur, atque vt ſuauiſſimæ aura de ſaluberrimis
Aantes regionibus , & clementiſſimocoelo , non falutem modo
afferunt humanis corporibus, ſed fortitudinem ; fic eximij ducis
famà inclyta , omnibus qui ſe eiusdiſciplinæ committunt,non
tātum peritiam rei militaris inftillat, ſed multum prætereaad fert
ad famam & auctoritatem adiumenti ; Qua de cauſa Euander fi
lium ſuum Patanta comitem ac diſcipulum Aeneæ adiungit
Ingredere à Teucrùm Italùmque fortiffimeductor ,
Hunc tibi preterea fpes & folatia noftri 1

Pallanta adiungam , fubte tolerare Magiſtro 1

Militiam , & graueMartis opus , tua cernere facta
Afuefcat ,primis & te miretur ab annis .
Et Annibal miſſus fuit in Hiſpaniã nondū puber, vt militiæ aſſue
ſceret fub Aſdrubale Carthaginenſiū exercitus imperatore ,cum
quo triennium militauit , nulla re quæ agendaaudendaquema
gno futuro: duci eſſet, prætermiſsà , adeoque feliciter ceſlin illi
hoc tyrocinium , vt minor viginti annis in locum Aſdrubalis Im
perator fauſtismilitum omniū acclamationibus ſalutatus fuerit .
Marius etiam ſub Scipione in Africa,primabelli ftipēdia meruit;
& e noftris ducibus , priii qui labantem in Italia militaris artis
lib.de arm . diſciplinam , præclaris ſuis facinoribus inftaurarunt, omnes ex
& literar.có- fchola vnius Alberici Balbiani prodiere qua de re,quoniã Augus
par .
ftini Niphi teftimonium ſum antea pollicitus, en illud profero
ex his qui patruum memorià in italia militarunt, precipuiſunt
Sfortia , Braccius, Piccininus, Collionus , Gattamelata , Roberlus ,
Malatesta, & alij quitanquam ex equo Troiano emerſerunt ab
Alberici Romandioli viriilluſtris diſeiplina, qui in Italia primus
militauit.Pari iure Baiardus eñ promeruit honorē, vrá Frăciſco.
primodeligeretur,à quo ipfe prius quàmcũHeluetijs in Italia de
certaret , equeftrisalbe dominæ ordinis inſignia tumultuario ap
paratu ſuſciperet;quafi vna cū illis auctoritatē & fortunā præcla
ri illius ducis, quibus potiſsimum ea die fibi opus fore intellige
bai , accepturus eller , in fumma talem laudo & deſidero eius cui
magna aliquando apud milites auctoritas effe debet,educationem
qualis eorum antiquitus erat , qui communiapplauſu, obegre
gias
 LIBER SECVNDVS 901

gias virtutes & præclaram indolem , principes iuuentutis ſalura

bantur , horum enim ex numero cum ſe delectum fuifle Murius
Sceuola bis verbis fateatur trecenti coniurauimus principes iuuen
tutis Romana, vtin te bacuia graſſaremur,fatis oftendit, quanrum
in fe nomen iftud præcellentis nature , & meritorum includat,
erian ſi Liuius non illud crebro vſurparet , ad delectum totius,
populi Romani fforem , & decus ſignificandum , vt perſpicuum
eft ex,orationePerſei Macedonum Regis , vbi efferens fe de vi
ctoria victos effedicit Romanos eguites , illos principes iuuentutis,
Jemin srium ſenatus , unde legerentur. Patres,undeConſules & Im
perátorescrearentur .
9.
Enimuero quia auctoritasipſa tarde paulatimque, nec linene Aetas malu .
gorio paratur, quærunt multi , num milites quivernante iam ra .
tum , & florida ætate ad Ducis officium promouenrur ;tantum
auctoritaris conſequi poſſint,vt muneri quod ſuſtinent probèco 2 rethoric,
1 uenienterque adminiſtrando fatis eſſe poſſit, etenim cùm iuue. cap.x)
nes ex Ariſtotelein Rhetoricis , magis quàm fenes apti fint labo
si ribus ferendis, gloriæ cupidi , honeftatis amantes , animofiores
etiam, & priuatæ vtilitatis,ac commodorum contemptores egre.
gij; a quibus virtutibus omnisducum auctoritas originem ſuam
petere debet ,non pauci idcirco iuuentutem quæ veluti fios eſt
humanæ ætatis, haud ineptam cenſent; cui militiæ fupremus ha
noscommittatur , maximè fi annos mensfuperet , & canitiem .
facta ipfa ,non pilioftendant , quo fenfu dicebat Plautus , quod
0 non etate fed ingeniomeritur fapientia ,& experientià compertum
eft multos iuuenes ſua innataſagacitate', recoctorum fenum diu.
turnæ experientiæ , alijsque velut fapientiæ adiumentis obftru
ere , quemadmodum , in Achille , & Alexandro obferuatum fuit ,
quos Ammianus virtutefenioresquam£ tate appellat, ac etiam
in Piſone, qui Silio tefte
Orepuer , puerique babitu , fedimente fagaci
Aequabar fenium .
nec diſſimile judicium, terendú eft de Augufto , Scipione, Dauiden
Salomone,Othune,quosomnes virtutis quãætatis curſus celeriordű
etiã Lanugoģenis inferperet fpeciofa.veloquitur Ammianus regno
rum.gubernaculis admouit,& quid ni armorum ,cū Honorius ita
de fe & alijs præftantiflimis ducibus loquatur apud Claudianum
LII . 3 Eor
 902 DE STVDIO MILITARI.
Cur annos obijcis,pugne cur arguor impar .
de 4.conlul. Aequalis mihi Pyrrhus erat ,cùm Pergamafolus
Verteret & patrinon degener iret Achilli.
Quaſi vero inquiunt,Romani , ipfam propemodum adoleſcen
tiam conſulari dignitate non ſemper ornauerint ; aut Galli
maiori vnquam atque pleniori apud cæteras nationes auctori.
tate fuerint, quàm ſub Carole VIll. aut eorum arma feliciora .
1

quàm ſub Gaſtone Fuxdo, & Franciſco Borbonio Anchianovix ado.

leſcentiæ metam tranſgreſſis ,,ex eoque tandem ipfi conclu
dụnt quod 1

tempora certa
Virtutem nonprima donant,non ultima negant .
Quumque duplex alas varios contendat in ofus ,
Hæs viget illa iacet;bæcpullulaga illa fatiſcie .
At vero quam longè ſua opinione decipiantur quitam apertè iu-.
uentuti:fauent ,vtreliquasetiam ætates, & fene tutem præfertim :
cui Plueharchus integro libello hanc auctoritatem afferuit, corum
melià onerent, nefcio profecto an pluribus illud,ficut mihioma:
nino facile eft , oftendere debeam ,nevice uerſa illos rubore fuf. 1

fundam , quando eiuſmodi duces laudant , quorum & ſi mens :

ſenilis ſit , indolescompoſita, & adverum decus erecta, cæteræ 1

que iagenij dotes ita præcoci flore effundentesſe , velut in pria

mulæ ætatis amoenitatem ,quis tamen ab illis fru &tus vnquam .
exegit , & collegit ? quis virtutum meſſem ab hac fementem
quæ verè, non autem autumni conuenientiſlio tempore facta ,
fuit expectet . Sanè non poteſt aptus effe , qui maturus non,
eft ,nec alios regere , qui fibiadhuc viuere nou didicit; tantum ;
abeft vt adoleſcentia quæ regenda magis- ipfa eft , auctoritatem ,
tummis imperatoribus conuenientem habere poffit; Temeritas
inconſulta , vt ait Cicero,florentis eft ætatis, prudentia vero fe .
nectutis , vtravero præftantior fit,in rerum grauiſſimarũ tracta
Atione, idem non obſcurè ſignificat, cùm afferit, quod non uiri
bus,aučvelocitatibus res-magnæ gerupcur:;. ſed conſilio , aucto ..
ritate,& prudentià.luleoque Soloncum iuuenes videret nondum
à fapientia, & iudicio plenè ſubaltos, ifà eſſe credulosmepre, tur ..
bidos moribus , atque affe &tibus , & naturà præcipites , vt quod.
modeftum eft ignauiæ fpeciem apud illos obtineat; quod cire
cum .
 LIBER SECVNDVS . 903
cumſpectuum , & prouidum fegnitiæ ; quod autem abruptum ,
& præceps , id demum forte , '& virile cenſeatur , quæ omnia
auctoritati comparandæ tam ſunt aduerſa , quàm quod eiè di
recto contrarium eft , propterea fapientiflimus Legiſlator
edifto veruit , ne iuuenis niagiſtratuin gerere , aut conſulere
poſler , etiamfi optimè à mente cana conftitutus videretur. Con
tentaneum eſt igicur arbitrarifelici illa , & beara tempeſtate,vete
ranis ijfque tantum fortill mis aditum paruiffe ad militares ma•
gifiratus , & Imperatoris,præſertim dignitatem , quę omnium. libro 11 .
aliarum vertex Tublimis effe cenfetur :atque hoc luftinus deAle
xandri quoque copijs verum fuiſſe ſcribit ordines,vtinquit illezrie
mo niſ ſexagenarius duxit.vtfi principia caſtrorum cerneres,Sena
sum te alicuius priſcæ Reipublicæ videre crederes ; itaque nemo izzo
preliofugam ,fèd victoriam cogitauit , neque in pedibus cuiquam ,
Spes ,fed in lacertis fuit.At vero non minus hic habeo , quod Gal
lis noftratibus gratuler, quorum in conſtitutionibus,exprefsèca
netur ne equitum clibanariorum , ſiue cataphracto , uin ,quosco .
mupitergrauis armaturæ dicimus,præfectura ,alijs quàm nobili
bus, & ætatis ſupra quartum , & vigeſimum annum prouecte; vi
-ris demandetur, in quibusillud præterea laudabile requiritur, vt
velitariorum tribuni , vel ſigniferi prius fuerint in ijſdem ordini
bus , aut ſaltem peditum cohorti per ſexennium integrum pre
fuerint . Quorſum vero putas , Ludouice Comes , totfapientiſii
morum hominum tendere ſanctiones , & confilia , nifi vtartes ,
quibus potiſſimum bella geruntur ,11on cuiuftiis etatis elle ligni.
ficarent , ſed ab ijs tantum expectari debere , quibus ve inquie Ci lib.defen :êt.
‫زر‬
cero honeftè acla ſuperior atas,fructus auctoritatisprçberextremos. ‫ع‬sob na
Porro ve formafequitur ætatem florentem lumenqueiuueil. Formac:rpo.
ra purpureum ; ita quiducem nondum exauæ æraris fupra com- pis eximia
mendabant,cundē quoque elegāri ſpecie;& formosūeſe volunt, quan quam
quoniam Homero iudice qui Porphyrium in hac opinionemul nudo in ani
tesque alios confentientes habuit zeer bele cidos a Econ Tueseriados mo confilar,
vnde in de
primo quidem omnium formadigna estimperio,& fcribenteCurtio formi corpore
pleriſque gentibus in corporum maieftare veneratio cft, magnorum- mului duces
que operum , non alios capaces putant , quàm quos specie eximis, & profantering
egregia donare natura dignata est . Ac certe nota eft Indorunlu , rurfus de cui
Aetbiopüque confuetudo,cuius mentionem facit Ariſtoteles 10 po raris dicilor .
Lil 4 lici .
 904 DE STVDIO MILITARI.
licicis, maximæ quibuſq; ftaturæ virisregnum populariſuffragio
deferendi, cui inſtituto plurimum auctoritatis addit Saulis exem
plum ,qui primus omnium Regis nomine Hebræorum genti præ
fuit, is enim a Deo per Samuelem prophetam , ſpectacta nõ modo
animæ, ſed etiam corporis præftanrià delectusfuit,erar, inquit di
uinus ſcriba Saulelectus. & bonus, & nó eratdeplüsIfrael melior illo,
ab humero @ furſum eminebatſupra omnempopulum : quacõmenda
tion è videtur etiã oprimus va tes Turnūaon (ine caufa exornaſſe
Ipfe inter primosprestanti corpore Turnus
Vertitur, arma senens, & toto vertice ſupraet. 1
quoniã pulchritudo ipla niſi in magno corpore elle nequit, cùm
oporteat illam præſe terre dignitatem quandam, quæ pufilloin
corpore nequaquam reperitur , vnde quofcunque hiſtorici aut
poetæſummos lmperatores fuiffe referunt, eoſdem etiam præ
grandi corpore fuifle narrant. Atque hanclaudem præfertim tri
buunt Cyro ſuo Xenophon,Poro Indiaruin Regi Curtius;Decio, & 1

Scipioni Liuius;Cæfari Dio ; Statius Capaneo quitoto deſpect at cor

pure bellum ; Eginarthus Carolo Magno; Tallius Gothifredo; adeo
que apud Homerum aut Virgilium , nullus Heroum non maxi.
museft, præter vnum Tbydæūvt Euftachius,& Scholiaſtes Apol
oni; Rhodij notarunt, quia breuitas ipſa corporis ſtaturaque iu
Itominor, contemptum ſui ingenerat ac de picientia.n ;quare
hominibus præclaris minimèconuenit , quibusjueſle potius de
bet heroicus decor , regium fupercilium , oris dignitas, ſtatura
procera,totius corporis circuntufa maieſtas ac geftus habitufq;
vere militares , & perquàm fimiles Marti non ciulanti ac faucio
Aeneide 2. fed gradiuo; qualiomnino Aeneam effigie fuiffe Didonis verba
hæc fatisinnuun :
1
Quem ſefe ore ferens, quàm forti pellore & armis ,
Credoequidem ,nes vara fides,genus effe Deorum
fed tallax idiudicium efle potuit , quia ab amore quicæcus eft, &
à fæmina quæ facile decipitur,quareDidonipon crederē niſiva
dem fc pro illa Virgilius offerret ,
ipfe ante alios pulcherrimus omnes 1

Infert lefocium Aeneas atqueagminaiungit,

ita igitur eum eflc oportebat de cuius ſingulari tortitudine , pie
tare , auctoritatc,cæteriſque virtutibus eximijs, tot exteræ gentes
apud
 LIBER SECVNDVS 905
apud quas peregrinatuseſt, indicium & conie &turam abipfa for .
mix totiuſque corporis præſtaocia tacere debebant; etenim his fi
gnis natura loquitur,iores vnius cuiuſque prædicans, & fpecu
luin quoddă animi facies eſt, quæ fi pulchra, & elegans erie,mul
tumq; decori ac liberalis aſpectuspræ ſe ferre videatur,non raro
pulchrioris adhuc , & nobilioris animi incus hoſpitantis index
elſe folet, quali diuinusille, & igneus vigor,qui noſtris ſe corpori
businfundit,dignum prius in illis metareturfibihofpitium ,aut il
lud iam pro ſui dignitate conuenienter difpofitum inueniens ,
honeſtius in illo verfaretur: atque ita ambo hæc maiora fiant, cũ
hoc modo fe paria coniunxeriat, ve verè cunc dici poflic .
Sicfacies animodignaquepar que fuit
ar e contra I herlires illeGræcorum curpiflimus, quemadmo
dum ore fuit maximè deformizita longè turpiorem animum vul
tu repræſentabåt , adeo vt domicilio incluius conuenientiſſimo
videretur;vnde cũita fe res habeat,vt quod inquit Latinus Paca:
tus in panegyrico ad Theodoſiū augustifima queque species plu
rimum credatur babere decælo,adeoq; maieftati,& reuerentiæ ac
amori affinis effe videatur, vteiustantum beneficio Diadumenus
Auguſtus, referente Lampridio,omnium beneuolētiam libicon .
ciliarit; Scipio ,Xerces,Demetrius,Maximilianusprimus ob ea
dem cunctis admirationi fuerint , quia quæ pulchra ſunt , ea vim
etiam habere depræhenduntur, vt itatim conſpecta omnium fibi
voluntatem concilient, amoremque adiungant,id que tam eui
denti de caufa , vt Ariſtoteles interogarus ab aliquo ,qui fieret ve
pulchri tàm facile ab omnibus amarentur, cæcicam interogatio .
nem efic refponderit,hæc inquam cum ita fint , nullus dubito
quin maxima ctiam abexcellenti forma, & membrorū omnium
venuftate,conciliari poflit auctoritas: notum eft enim illud quod
idem Pacatus fubiungit sua bác formavenerabilis quàmfortuna
par elt quàm longè latèque confpicua commendat Imperium . Sed vir.
tuti addie forma fuffragiumilla præfitit vt oporterette principem
fieri, hec ve decerei .Hocmodo nempe Alexander Philippifilius
& fi paulo breuiori corpore effer, quàm ad exaciæ pulchritudi.
nis decus peruenerit, in vultu rainen , habituque corporis ex
terno,magnitudinis fuæ notas circumferebat,quibus fingularem
fibi apud alios venerationem aftrueret: hac facie decora , & maie
ftatis
 : 906 DE STVDIO MILITARI.
ftatis plena Marius Centurionem , qui ad necem illi inferendam
miffus fuerat perterruit; hoc ſereno vultu , & venufta per om
nesætatisgradus forma; oculisque micantibus,& benignis, Au
guftus quendam in Gallijs Tetrarchaminhibuit , quominusine
Alpium tranſitu eum ficuti deſtinarar in præcipitiū propelleret.
1

Omnino igitur ad maieftatem , & auctoritatem pulchritudo facit,

vt quo præclarius quiseiusdoribus à natura informatus eft , eo
etiam felicior, & magis idoneus habeatur, quicæteris præeffe
debeat . Verum tamen non ftatim fequitur in humili corporis
Atatura , ſubagreſtique & acerbo, orisdutu , nullum ipſiusper
fonæ dignum decus eminere, nam vera forma putanda eſt, quam
: virrus donať , quæ in animo inuenitur , quæ diuina magis ,
quàm humana eſt , & pulcher dux exiſtimandus , qui robo
re , ſcientià , virtute ornatus eft ...Vnde quanquam Thydaws
corpore paruus fuerit, anino tamen pugnax dicitur Homero .
Quamuis Pipinus Breuis cognomen , & Nicolaus Fortebraccius
Piccinini ab exiguo,& contracto magna parte corpore, tulerint,
non propterea minusingeniosè feliciterque bella plurima,& dif.
ficilia tractaruncă aic Philippus Macedo,Antigonus;Sertorius,Anni
bal, Fridericus Vrbinas ,gainitero oculorum captierano : Iulius
Cæfar , Caligula , Otho , Domitianus , Galba, Imperatores, quibus
tantopere decoraceſaries, aut nulla , aut rara fuit: Cocles, Ando
clidas , Philippus , Tamerlanus ; quicoxx debilioris incommodo
vexabaptur;Ageſilaus,Pbilopemen ,Attila,Triuultius, Liuianus, qui
omnes (pecie corporis parum eleganti, & ingenua , ne dicain foe
da, penitusque deformi fuerunt;præftantem virtutis,foler tiæque
lib , 2.de fort, indolen ,fub vitioſo,& mutilo corporis tegumento fæpius lacuiſ
cap. 34. & fe conuincunt. Erat inquit louianus Pontanus.in Carolo Oftauo
lib.i.dema. Gallorü Rege fæda quædã oris,corporis vero deformisdeformis
gnanimitat
cap.3 . . effigies, adeo illi natura nouerca fuerat, ſed quautoille pulchri
orem aninum fibi parauit , 1201 ſummamodo liberalitaté , ve
rum ſingularis aviisi magnitudine, propullindis periculis ,bellif 1

que ſuſcipiendis, ac humanitare etiam, conitate , & popularitate

tanta , vrin Rege; nec maior detiderari deberet. Sed amabo quis
Eunuchorum gracile corpus,aratam rugis frontem , pēdulas ge
nas,depile mentum , fractam , & emaſculatam vocem , delectun .
corpus; languidos , & degeneres conatus, intueri poteft,& non ,
con .
 LIBER SECVNDVS 907
continuò exiſtimare cuin Arrio Menandro , quod Eunuchus iu
re militare nó poteft,ac malè feciſſe Meſſalinam , quę vt Aurelius
Victor memoriæ prodidit,poffidiEunucho poft triūphum Britan. lib.1.dere
milit.
picum ,arma inſignia inter viros forciflimos,tãquam victoriæ par
ticipi dedit,maximè cum hęc duo Eunuclrum eſſe,& armatracta
re,libi prorſus aduerſari doceat Sidonius Apollinaris, & Claudia
nusidcirco querat lib.i.epiſt. 8.
quidnobile gefic
Eunuchus ? qu & bella tulit, quas condidit arces
&nihilominus oftendílibro primoiftiusſyntagmatis,nõobfuiffe
eiufmodi formę, ac temperamenti iniquitatem varijs Eunuchis,
quominus pręſtātiſfimorum ducum officiüegregiè fuftinuerint,
vt pręter Narfetemfecerunt Solymanus. Epyrota,Sinamus,Cadum
baja , &nonnulli in hiſtoricorum monumentis celebres. Atque:
his de cauſis pro explorato habendum eft, quod exteriora illa
aifeStionum internarum indicia ,coniectantium aliquando iudi
cia fallunt , itaut hominum virtus , & pręftantia ex illorum vefti-
gijs nõ rectè ſemper colligi poſſint.Quod Homerus cum ſuomo
relatenter ſignificare vellet, non modo Thydaum finxit, cuius
deforme corpus, magnæ & bellacis animæ éſſet domicilium , fed
Nereum præterea omniarte , ac induſtrià venuftiflimum repræ
fentauit,vt declararet cùmeius nullibi præterquam in Catalogo
nauium meminig quàm fint inutiles viri exactà formà , & emen
datà conſpicui, quoties illis præter eximiam ſpeciem , nihiladeſt
aliud , quod ad vſum vitæ conducat , fic enim Galenusin exhor
tatione ad bonas artes ,mentem Homeri, nec abſurdè quidem
meo iudicio interpretatus eft. Vnde quia non eadem religione
Duces eliguntur, qua Sacerdotes, quos malum omen erat cerne
re corpore mutilo ,autporius vt Taciti verbis vtar,mulcato,nec
adeo conftans eft virtutis ac formæ murua neceffitudo , quine
hæ diuidias plerumque faciant, itaut ſub penitus diuerfo corpo
re idem fermè animus reperiatur , vt doliillimus vir Scipio Cla
romontius exemplis oftendit Rogerij Normanorum , & Apuliæ
Reguli, Alphonfi Arragonij Kegis Neapolitani, & Caroli Ema
nuelis Sabaudiæ ducis,qui permultūinter ſe ſimiles ingenio acu
to,benigno, forti,bellicofo,formàtamen & ftaturà corporis.om
aino dilimiles extiterunt: cum Rogerius ſupra modum altà &
craſsa
 908 DE STUDIO MILITARI .
craſsa fuerit , Carolus Emanuel infra 'mediocritatem , & prory
berante dorſo, non ita eleganti;Alphonfusdeniqueiuftam illam
ac prolixè elegantem obrinuiffet. Proprerea inquam neminem
puto ram inquum tore ſummisducibus vt illoruni auctoritati de
tractum aliquid iri velit,ob eiuſmudi tormæ næuos & cpánuala
cům minus æquú fic deformitate corporis foedarianimī, quain
pulchritudineanimicorpus ornari .
II . Atque illud idem dici poteft de generis obſcuritate cum vir .
Nobilitas de. tutibus comparata, in quxſtione quam nonnulli proponunt ,
nique cuius Vtrum plus auctoritatis obtineat Imperator, qui nobilitatem gear
jot in duce neris vna cum opibus & fortunis à maioribus ſuis accepit , and
bo ille qui cumeiuſinodi præfidijs omnibus deftitueretur, propria
virtutem ad
benrius
minio, induftria fortunam fibi finxerit , illucque ſua virtute ccnfcendit
vnde non cile quiſquam poflitillum deijcere.Et fi enim primo
ftatim aſpectuæquius videri poffit illud fuffragium , quodmulti
pro nobilitate ferunt, non dubito camreur quin.contrariâ illisvi.
dearur,qui propiusinrem intueri,& attenta fecumcugitaricmi
replicare volent,quicquid in huius opinionis labefactationé ,tam
vere quam eleganter apud Saluftium Marius perorauit , cũ 110
bilitas Romanaægerrime ferret, hūca populo deteétum .qui bel-.
lisiam diu antea parūfeliciercum Iugurta fuſceptis, finé opta
tū imponeret, ſic enim ille ad Quirites , Queföreputatecüanimis
veftris num id murarimelius fit,fiqužex illo globonobilitatisadboc
aut aliud tale munusmittatis,hominem veterisprofapie,ac muliari
imaginum d . nullius Stipendiy,ſcilicet vtitanta in re ignarus omniú
trepider, feftinet;
ſumat aliquem ex populo menitorem , officy ſui fci
licetnon poterat melius ignaux nobilitatis ingenium repræſen
tari,quàmillud tribusaut quatuor tantum .lineisexpreffit nouusi
ille ab aratro dux , qui nulla maio rūgſorià ,ſed ſummia tantū vir
tute commendacus, Africam ſubegio , lugurtam Regem ante
Currumegit, & Romanumimperium à Cimbrorum impetu , ti
mentibus ipſis patricijs,nec quicquam tunccùm valdeopus erat
confulatum ambientibusdefendit,vemerito Iuuenalis cum non:
ex maiorū titulis, fed propria vircutehominesæſtimandos docer:
hocipfum eiufdem Marij exemplo confirmarit, qui licet. Vole
fcorum e montibus ortus , & caftramunire dolabra ſolitus.
Hic tamen Cimbros, -fummapericula rerum :
Ex
 LIBER SECVNDVS 909
Excipit, do folus trepidantem protegir urbem .
Atinquiūt,nobilibus longè capaciores apimos indidit natura , in Menese
quàm obſcuris , vtinquitPlaco ; & virtus etiam maior illis ineffe mo
folet , vode Dione conſtat, nec tam facile decipiuntur , quàm illi
quos,vt Thucydidi placet,contemptus videtut ſequi.Præterea
nemo libenter ei Duci obfequium præftat, quem libi genere &
fortuna parem intuetur,nemo libenter obfcuro & plebeio im .
1 peratori parer :in'nobili vero , facit gentis ſplendor , vtfaſces, &
lictores, ac cætera inſignia dignitatum , fingextra inuidiæ nebu
lam , & vmbram , qualis lucem merito obtincat, qui e tenebris
non venit.Denique vehementem ingenuisanimis ſtimulum in
cutit natalium ſplendor , & gloria maiorum,ne illis impares eſſe
videantur :Nec alia de cauſa Romæin Atrijs, & foribus ac circa
domorum limina, pegmata ſeu hoftium fpolia quæ quiſque viciſ
ſer, enſes , clypei, Galeæque, & currus ac deuiétarum nauium
roitra exponebancur, niſi vtintuentium animos cogitatio fubi
ret , quomodo pari & ipfi exemplo ad magna facinora , inagnal
que res audendas inuitarentur:nonminus profecto quàm ſi ad
illos etiam pertineret,id quod ad Reparatum vrbi præfe & unt
fcribebat Rex Athalaricus , redde laudes pofteris tuis , quas tu à
maioribus accepifti. Et ſanè quantum hæc ornamenta, virtutis de bello
infunderent liberalibus animis,præclare his verbis teftatur Salu- Ignore
ftius, Soepius ego audiui Quintum Maximum , P. Scipionem cinj.
tatis noftré claros viros,folitosdicere , cùm maiorum imagines intue
rentur , vehementiffimefibianimum ad virtutem accendi; fcilicet
non ceram illam fiue figuram , tantam vim in ſe babere ;fed memoria
rerum gestarum eam flammamegregisviris inpectore creſcere,me
que prius fedari ,quàm virtus eorum famam atquegloriam adequa
uerit. Verum ſi his exemplis ac rationibus ftandum eft , in iftius
quæſtionisdiiudicatione,non iam ambiguum efle poteft, quin,
pro plebeis aduerſus patriciorum auctoritatem pronunciandum
ſit, poftquam ipſorum met Fabij , & Scipionis filij, non tam ho
mines fuerunt quàm portenta quædam nobilia , teterrimis igna
uiæ ac nequitiæ ſordibus inuoluta,quod idem cùmM.Tullio,An
conino Philofopho, & totalijs contigerit, vt fides inde prouer
bio enata fili Heru noxæ raro fefellerit ? nec philofophi perpe
ram arbitrati ſint , claritudinem hanc fanguinis, nihil in pofte.
ros
 910 DE STUDIO MILITARI.
ros phyſice, vrloquntur,ſed moraliter tantum imprimere, qua.
tenus vita ciuilis opinione & exemplo non minimum nititur, ear
nunc aliquis per nobilium domos, pegmata omnia exploret,
arria excutiat, imagines & ftemmata numeret, vc qui pluribus
nitetur , aut vetuftioribus, eum copijs fuis præficiat , quem po
ftea miliresnon vt Marium aut Cæſarem reuereantur , fed tan
quam ex antiqua ftirpe caudicem defpectui habeant, fiorentem
quippe auctoritate non fua , ſed mutuaticià , & alienis non fuis
virtutibus ornatum , Ego fanè , quantum ab illorum opinio
ne diſſentiam ; non libenter profero , quia ve inquit Tullius,om
nes boni femper nobilitati fauemus,& illud eriam ſummopere ve
reor ne tu , Ludouicè Comes, non fatisæquo animoferas, fico .
ram te nobilisſimo, de generis ſerie dicentialiquid excidat,quod
nobilitati vertatur in præiudicium ,nihilominus tamen quia tuũ
candorem oprimènoui , qui certeralis eft , vt veritati ſuam in
omnibus auctoritatem feruari velit ,illud ipfum quod de excul.
to & elaborato philoſophi fermone , fed ieuitertamen in rein
præſentem inflexum , hic proferam , â duce ſi adferat nobilita .
tem non aſpernor , finon habeat non admodum requiro. Stultum .
enim forerqui qualeſue fint quibus Reipublicæ falus tutanda con
mitcitur non quærere , cuiuſmodi autem aui & ataui eorum
fuerint,quidue geſſerineindagare, quaſi nos illi defendere ac ſer 1
uare queant,qui iam pridem terrisexceſſerunt;Adde quod ficut
apudomnes in confeſſo eft , auctoritas non in poteftate, fed in
actionibus confiftit, non in regno,ſed in animo & virtute impe
rantis , fedem ſuam habet , quæ vbi ducem vltra purpuras , &
ſceptra, & lictorum miniſteria prouexir,tum demumilliomnium
amorem & reuerentia conciliat, quàm fruftra alioqui à ſua nobili.
tate expectaſſet ; ex quo recte Liuius miſus inquitAnnibal in Hi.
paniam primo ftatim aduentu omnemin fe exercitum conuertit
deinde breui effecit , vt patris in ſeminimum momentum ad fauorem
conciliandum effet . Quamobrem vtequum , Leonem Aquilam
ex ſeipſis, nonex alijs quibuſdam rebus ſeiunctis ab eorum cor.
poribus,probamus , ita hominem ex ipſo homine æftimare de.
bemus. Tantum enim abeft vt natalium fplendorem , aut diul.
tiarum copiam , quicquam in ducem conferreauctoritatis arbi .
trer ,quod potiushanc vehementer talibus imminui contendo
ſuſpi
 LIBER SECVNDVS . 911
fufpiciofum eft enim omne militum genus , ſagax , verſipelle ;
afturum , raroque in illis confidere folet, quos ambitu , fauore
nominis , claritudine fanguinis ad ſupremam illam dignitatem .
non tam aſcendille , quam violenter irrupiſſevidet :acvero cùm
eoſdem bonores collatos aſpicit cuidam fi dicere faseft terræ fi
lio , quem non maiores , non cenſus, vel clientelæ , non fauor
amorque principis, aut parentum gratia ad iftud culmen effers
reporuerunt, tunc fummam ac peneincredibilem de eius virtu
te opinionem concipit , eique velut coelicus demiſſo numini li
benter paret . Vnde concludendum eft præclara imperatoris
facinora , vitæque per ſingulos caſtrenſes honores laudabiliter
tranſactæ , & recentem meritorum eius apud omnes memoriam ?,
fulcraeſſe& tibicines auctoritatis, quam ille ſuos intermilites ob
tinere deber .
12
Atque hæc ſunt , Ludouice Comes , quæ cùm de hoc militari Et finia.
ſyntagmate, cum de auctoritate quæ pars eiusextrema fuit, mi
hi dicenda viſa ſunt. Nam quod politicorum folertia , exemplis
ducta Sertori ), Alexandri , Scipionis , Muhamedis , ac etiam no
1
Itri Pharamundi qui leges ſuas tamquam ſi Mars illi eas dictaſſet
Salicas appellauit ,de miraculis & diuorum cum hominibus con
fuetudine commenta eft ; & quod etiam nonnulli qui ſingula
quæque ac minima ſectantur ,de morum &cultus honeftate ,con
Alio , ſecuritate, fide, taciturnitate , & fimilibus monent ; præ
terquam non operæ prætium faciunt ad auctoritatem confoque
dam ; & nullum in fe finem habent , niſi quem vir prudens illis
præſcribendum cenſet , multa inſuper illoruph non modo falla
ſunt, ſed eriam prorſus indigna ftrenuo ac maximo duce,nedum
Chriſtiano. Quamobré ſupereft,Ludouice Comes, vthęcomnia
quæ paucioribus in tam vbere materia dicere non debui,& quæ
núcacerrimæ tuæ cenfuræ diſcutiēda offero, ſicpro tua ſingulari
humanitate ,æqui bonique cõſulas,vtetiam lí conatus meus in hi
ſce congerendis,non talis fuerit, queni laudare poflis, animára .
it.
men ames , qui non alio officio ſe tibi deditiffimum probare vo
de luit , quàm eo quod vtroque noftrum maximè dignum eſler. Te
quidem cuiusmuneriseft nunquam in excolendaarmorum glo
ria ceffare , cui te vni parens tuus optimus , & fapientiffimus
deuouit ; Natura tam emandaro , & robuſto corpore habilem
fecit
 91.2 DE STUDIO MILITARI .
fecit ; & maiorum etiam claritatis , ac fortitudinis fuauiſſima
recordatio , vehementer. , .vt incunības perſuader ; me vero
qui Eminentiſſimi cuiPatruiliberalitate , ac munificentià- abuti
viderer , niſi orium illud liberale,quod mihi prófummo negotio
effe voluit,tua in cõmoda aut faltem oblectamenta conuerterim .
Quiautem melius iftud facere potui, quàm eorumomnium col
lectione, quæ de rebus bellicis optimiſcriptores conſuluit, hoc
meum adornare ſyötagma;vt quemadmodum natura inſeyit ma
gnanimo tuo pectori ingenuam glorię cupiditatem , qua perpe
tuo fuccenſusexiſtimulatusque,raperis adarma,per bellorum tu
mulţus occaſionesque ftrenuè tractanda;ſic ego eatibi, è meo pe
nu ſubminiſtrarem ,quibusne quidem in tranquilla pace,ab ipſis
armis,fi non tractandis,atſaltem replicandis animo,ex yaria iftius
Syntagmatis lectione abftineas , vnde fi me tibi in eo ſatisfeciſ
fe intellexerim ,erit quodfummopere tuæ humanitarigratuler, &
mihietiam non mediocriter gaudeam ,qui fructumhuiuslaboris
tulerim , quo nullum ego maiorem vnquam optavi, aut iucun :
diorem ,

Hæc mea vota ferunt, fic tu LODOICE, potenti

Dextrà acies rumpens , fic tu molimine mentis
Victorin aduerſas ducens tua caſtra Phalanges ,
Ibis inęternum famæ decus , o mihidulce
Quantum erit, eximiæ repetenž ab origine quondam :
Facta tuæ gentis, longo deStemmate nomen
GVIDIADVM proferre, tuiſque ingentibus auſis
Tot proceresornare tuos,atque inclita rurſum
Facta patris, veterumque fimul decora alta parentum
In laudes reuocare tuas, quo fingula poflim
Complecti, titulofquenouos, vetereſque referre.
Atque operipræclaro optatum imponere finem ,
watott Quod modo FRANCISCI lætus fubmurice condo :

F l N I S. ,

१५.११
SUSHOK
-
|