Bruk morenowy w Mielniku
Drohiczyn
Lokalizacja:
województwo podlaskie
powiat siemiatycki
gmina Mielnik
miejscowoϾ Mielnik
Rejon geograficzny:
Niziny œrodkowopolskie
Nizina po³udniowopodlaska
Podlaski Prze³om Bugu
Jednostka geologiczna:
platforma wschodnioeuropejska
zr¹b ³ukowski
utwory zlodowacenia œrodkowopolskiego
W powiecie siemiatyckim, na pó³nocno-zachodnim
obrze¿u miejscowoœci Mielnik znajduje siê g³azowisko - na-
1 gromadzenie du¿ej iloœci luŸnych bloków skalnych o znacz-
nych rozmiarach. G³azowisko to powsta³o na pochy³oœci
krawêdziowej doliny Bugu, w strefie moreny czo³owej zlo-
dowacenia œrodkowopolskiego stadia³u Warty. Jest efektem
rozmycia i zniszczenia poziomu gliny zwa³owej przez wody
powierzchniowe oraz erozyjne procesy stokowe. Materia³
drobnookruchowy frakcji piaszczystej i i³owej zosta³ przez
przep³ywaj¹ce wody wyp³ukany, natomiast znacznie ciê¿szy
materia³ gruboziarnisty (g³azy i ¿wiry) opad³ na pod³o¿e
2 tworz¹c tzw. bruk: na obszarze 0,4 ha znajduje siê ponad
120 g³azów narzutowych o rozmiarach od 70 do 250 cm.
Czêœæ z nich jest nieznacznie wciœniêta w pod³o¿e.
Litologicznie g³azy nale¿¹ do ska³ krystalicznych: magmo-
wych i metamorficznych. Wynika to z ich du¿ej odpornoœci
na procesy niszcz¹ce, g³ównie œcieranie, jakiemu s¹ podda-
ne podczas transportu w masie l¹dolodu. W g³azowisku
mielnickim ska³y magmowe reprezentuj¹: granity, sjenity
i dioryty oraz pegmatyty, w których dostrzec mo¿na du¿e
kryszta³y kwarcu, skaleni potasowych i muskowitu. Ska³y
metamorficzne s¹ reprezentowane przez gnejsy, migmatyty
3 oraz ciemne amfibolity. G³azy s¹ nierównomiernie poroz-
rzucane w trawach porastaj¹cych ten obszar. Na ich g³adkich
powierzchniach widoczne s¹ g³êbokie, kilkucentymetrowe
rysy oraz owalne wg³êbienia. S¹ to efekty procesów, jakim
poddane by³y wiêksze fragmenty skalne w czasie transpor-
tu wewn¹trz cia³a l¹dolodu. Du¿e, g³êbokie rysy powsta³y
wskutek tarcia g³azu o materia³ twardy i kanciasty, formy
zaokr¹glone powsta³y za spraw¹ grubszego materia³u
obtoczonego lub kulistego, natomiast ziarna drobnookru-
chowe (frakcji piaszczystej lub drobno¿wirowej) oszlifowa³y
powierzchniê g³azów na prawie idealnie g³adk¹. Fragmenty
skalne znajduj¹ce siê w mielnickim g³azowisku pochodz¹ ze
Skandynawii i zosta³y przetransportowane na teren Polski w
czasie zlodowacenia œrodkowopolskiego, w stadiale Warty.
164
5804
5802
4638 4640 Janów Podlaski
Proces ten mia³ miejsce w okresie plejstocenu, 125--114
tysiêcy lat temu.
Obecnie g³azy czêœciowo pokryte s¹ porostami, a ich
powierzchnie s¹ zwietrza³e. Mimo to dostrzec mo¿na
wyró¿niaj¹ce je charakterystyczne cechy teksturalne i 4
strukturalne.
Miejscowa ludnoœæ wykorzystuje mniejsze g³azy jako ma-
teria³ budowlany, niszcz¹c tym samym cenne œwiadectwo (w
formie bruku morenowego) procesów, jakie mia³y tu miejsce
w czasie zlodowacenia œrodkowopolskiego. Malownicza
dolina Bugu z licznymi starorzeczami i mieliznami wij¹ca
siê tu¿ obok g³azowiska zbudowana jest z plejstoceñskich
osadów morenowych i osadów kredowych (kredy pisz¹cej
z krzemieniami, wydobywanej w kopalni odkrywkowej w
Mielniku). Jest to doskona³y punkt dydaktyczny do nauki
rozpoznawania ska³ krystalicznych i obserwacji procesów
polodowcowych.
The moraine scree in Mielnik
The scree is located in the northwestern margin of
Mielnik village, in the area of the £uków horst. It was
formed at the slope of the Bug River valley, in the zone of
end moraine of the Mid-poland glaciation (the Warta River
substage). Both the surface flows and the slope erosion
washed out the boulder clay horizon removing the sand
and clay fractions. Much heavier, coarse material formed
an accumulation of about 120 erratic boulders varying in
size from 70 to 250 centimeters and covering an area of
about 0.4 hectare. Lithology of boulders includes igne-
ous (granites, syenites, diorites and pegmatites with large
quartz, feldspar and muscovite crystals) and metamorphic
(gneisses, migmatites and dark amphibolites) rocks. The
boulder surfaces show distinct (several centimeters long),
deep scratches and oval hollows as well as smooth, “pol-
ished” shapes. These features originate from processes

active during the transport of clastic material within the
ice sheet. This process took place in the Pleistocene
(about 125,000-114,000 years ago). Recently, boulders
are covered with lichens and their outer surfaces are
weathered but structures and textures typical of igneous
and metamorphic rocks are still visible.
Mielnik
The adjacent, scenic valley of the Bug River is eroded
in Pleistocene moraine sediments as well as in Cretaceous
strata (chalk is mined at the Mielnik open pit). The site is an
excellent educational location suitable for recognizing the
crystalline rocks and the post-glacial processes including the
large accumulation of erratics.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 164, 264, 313, 424

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

D. Ilcewicz-Stefaniuk, M. Stefaniuk (2005)

165
 Cypel Rewski
Lokalizacja:
województwo pomorskie
powiat pucki
gmina Kosakowo
miejscowoϾ Rewa
Rejon geograficzny:
Pobrze¿e po³udniowoba³tyckie
Pobrze¿e gdañskie
Pobrze¿e Kaszubskie
Jednostka geologiczna:
obni¿enie peryba³tyckie
Pradolina Redy
Cypel Rewski (zwany równie¿ Szpyrkiem) usytuo-
wany jest prostopadle do brzegu znanego k¹pieliska w
miejscowoœci letniskowej Rewa, na terenie Nadmorskie-
1 go Parku Krajobrazowego. Cypel ten jest typow¹ kos¹,
czyli swobodn¹ form¹ akumulacji morskiej w strefie
brzegowej, powsta³¹ na za³amaniu linii brzegowej Zatoki
Gdañskiej. Jest to wa³ piaszczysty, o zmiennej d³ugoœci
2 (od ok. 700 m do 1100 m), zale¿nej od poziomu wody
w zatoce. Na jego przed³u¿eniu, w kierunku pó³nocnym
(do KuŸnicy na Helu) biegnie p³ycizna zwana Rew¹ Mew
i gdyby nie przekop do portu w Pucku, mo¿na by przejœæ ni¹
a¿ na Mierzejê Helsk¹. G³êbokoœæ wody nie przekracza tutaj
1-1,5 metra, a przy bardzo niskim stanie wody w zatoce
Rewa Mew wynurza siê na powierzchniê. Ciekawostk¹ jest
fakt, ¿e na miejscu dzisiejszej Rewy znajdowa³o siê kiedyœ
morze; l¹d powsta³ dziêki nanosom rzeki Redy i Zagórskiej
Strugi.
Cypel Rewski powsta³ w wyniku depozycji piasku trans-
portowanego przez pr¹d przybrze¿ny (tzw. pr¹d rumowi-
skowy), p³yn¹cy generalnie z po³udnia na pó³noc. U nasady
Cypla, na odcinku ok. 200 m, na piaskach morskich le¿y
cienka pokrywa piasków eolicznych.
Obiekt ten w sposób bardzo obrazowy t³umaczy
sedymentacjê morsk¹ w strefie brzegowej i modeluje sta-
dium pocz¹tkowe powstania Pó³wyspu Helskiego. Aktualnie
Cypel znajduje siê w stanie równowagi (iloœæ dostarczanego
piasku jest równa iloœci, jak¹ morze eroduje), wskutek czego
jego d³ugoœæ nie ulega zmianie.
176
6060
6058
Rumia 4340
Po³o¿enie obiektu przy znanej i uczêszczanej od dawna
miejscowoœci wczasowej, jak¹ jest Rewa powoduje, ¿e
mo¿na na miejscu skorzystaæ z dobrej bazy noclegowej i
gastronomicznej. Znajduj¹ siê tu tak¿e liczne pola namioto-
we i biwakowe, a tak¿e oœrodki sportów wodnych. Jest to
wymarzone miejsce dla pocz¹tkuj¹cych amatorów sportów
wodnych (silne wiatry). Na Cyplu Rewskim egzystuj¹ liczne
gatunki mew i rybitw – jest tutaj rezerwat ptaków.
Wejœcie na nasadê pó³wyspu znajduje siê zaledwie o 5
minut drogi z pêtli autobusowej w Rewie.
The Rewa spit
The spit is located in well-known Rewa vacation resort,
in the area of the Coastal Landscape Park. The spit is a typi-
cal, coastal accumulation structure formed at the corner of
coast line of the Gdañsk Bay. The sand bar is from 700 to
1,100 meters long, depending on the seawater level in the
bay. Its height decreases from 4 to 0 meters when approach-
ing the sea. The spit was formed by accumulation of sand
transported by longshore current flowing from the south. At
the base of the spit (at the distance of about 200 meters),
the marine sands are covered by thin layer of aeolian sands.
To the north, the spit grades to a shoal called “the Gull Bar”,
which extends northward, to the Hel Peninsula. It is a classic
form of coastal accumulation, distant from the seashore. At
very low sea level the Gull Bar emerges. Recently, the spit is
at the stable state, i.e. the amounts of deposited and eroded
sands are balanced. This, its length does not change.
 Rewa

Wybrana literatura: 272, 285, 395, 396

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Leœniak (2005)

177
 Czarne Urwisko w Lutyni
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat k³odzki
gmina L¹dek Zdrój
miejscowoϾ Lutynia
Rejon geograficzny:
Z³oty Stok
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Wschodnie
Góry Z³ote
Jednostka geologiczna:
K³odzko
Sudety Œrodkowe
krystalinik L¹dka-Œnie¿nika
synklinorium L¹dka
„Czarne Urwisko” jest wyrobiskiem starego, nieczyn-
nego od dawna kamienio³omu bazaltów. Po³o¿one jest w
Górach Z³otych, w pó³nocnej czêœci Œnie¿nickiego Parku
Krajobrazowego. Znajduje siê pomiêdzy U³ê¿em a Luty-
ni¹ w pobli¿u Drogi Granicznej, lokalnej szosy ³¹cz¹cej
Lutyniê z po³o¿onym w odleg³oœci oko³o 1,5 km L¹dkiem
1 Zdrój. Stroma i urozmaicona œciana skalna o wysokoœci
dochodz¹cej do 70 m wcina siê we wschodnie zbocze
góry Strzybnik (720 m n.p.m.) w wid³ach Lutego Potoku
i Obszarniczki. Dostêp do dolnej czêœci urwiska utrudnia
blokowisko skalne i porastaj¹cy je kilkudziesiêcioletni las
mieszany, ograniczaj¹cy znacznie widocznoœæ i nadaj¹cy
2 obszarowi charakter skalnego uroczyska. W ods³oniêtej
i pozbawionej roœlinnoœci czêœci górnej widoczny jest w
ska³ach doœæ regularnie wykszta³cony i charakterystyczny
3 dla ska³ wulkanicznych termiczny cios s³upowy. Spêkania
wyznaczaj¹ce szeœcio-, piêcio- i czteroboczne pionowe
s³upy s¹ efektem rozrywaj¹cych naprê¿eñ pojawiaj¹cych siê
w stygn¹cej, kurcz¹cej siê masie ska³y wulkanicznej. Pod³o¿e
wychodni bazaltów o ponad kilometrowej d³ugoœci i 400 m
szerokoœci stanowi¹ prekambryjskie metamorficzne ³upki
³yszczykowe. Eksploatowane tu dawniej ska³y nale¿¹ do
tzw. dolnoœl¹skiej bazaltoidowej formacji wulkanicznej. W
ciemnej, prawie czarnej masie ska³ zwracaj¹ uwagê ró¿nej
wielkoœci skupienia i gniazda oliwkowozielonych kryszta³ów
oliwinu. S¹ to tzw. ksenolity, bêd¹ce fragmentami dunitów
(ska³ górnego p³aszcza Ziemi) wyrwanymi z niego i wynie-
sionymi przez przemieszczaj¹c¹ siê ku powierzchni magmê.
Oprócz porwaków oliwinowych znaleŸæ mo¿na tak¿e frag-
menty innych, g³ównie krystalicznych ska³ oraz drobne, czar-
ne kryszta³y piroksenów i skupienia szkliwa wulkanicznego.
W niewielkiej iloœci wystêpuj¹ tak¿e pêcherzykowate pustki
dokumentuj¹ce proces odgazowania lawy wylewaj¹cej siê
na powierzchniê. W szczytowej krawêdzi skarpy zlokalizo-
4 wana jest platforma stanowi¹ca wyj¹tkowo atrakcyjny punkt
widokowy. Umieszczona tu tablica informacyjna objaœnia
26
5582
Stronie Œl¹skie 3634 3636
malownicz¹ panoramê masywu Œnie¿nika K³odzkiego i
otoczenia doliny Bia³ej L¹deckiej.
W okolicach L¹dka Zdroju znane s¹ jeszcze dwa
wyst¹pienia podobnych ska³ bazaltowych. W pobli¿u, po
drugiej stronie doliny, ska³y te eksploatowane s¹ w czynnym
kamienio³omie na stoku Twierdzy, w rejonie, gdzie znajduj¹
siê resztki szwedzkich szañców z okresu Wojny Trzydzie-
stoletniej. Drugi, nieczynny kamienio³om „Szary Kamieñ”,
stanowi¹cy obecnie strzelnicê sportow¹, znajduje siê przy
drodze z L¹dka Zdroju do Z³otego Stoku.
Bazaltowe ska³y rejonu L¹dka Zdroju dostarczaj¹
niezwykle cennych informacji naukowych i stanowi¹
wa¿ne obiekty dydaktyczne. Tutejsze wyst¹pienia wulka-
nitów nale¿¹ do ponad 300 stwierdzonych w obszarze
rozci¹gaj¹cym siê przez Dolny Œl¹sk po Górê Œwiêtej Anny
na Œl¹sku Opolskim. Jest to fragment œrodkowoeuropejskiej
prowincji wulkanicznej o przesz³o 700 km d³ugoœci
rozci¹gaj¹cej siê od Gór Eifel a¿ po Bramê Morawsk¹. W
trzeciorzêdzie, g³ównie w oligocenie i miocenie, w ci¹gu
oko³o 30 mln lat, zachodzi³y tu procesy wulkaniczne,
podczas których ze strefy górnego p³aszcza, z g³êbokoœci
ocenianej nawet na 90 km, wynoszone by³y magmy zasa-
dowe o urozmaiconym sk³adzie, z których powsta³y ró¿ne
odmiany ska³ bazaltoidowych, g³ównie tefryty i bazanity,
rzadziej foidyty, bazalty i trachybazalty.
Wysoka ranga geoturystyczna „Czarnego Urwiska”
wynika tak¿e z faktu wystêpowania w s¹siedztwie innych
cennych obiektów. S¹ to znajduj¹ce siê w Lutyni pozosta³oœci
po kopalni o³owiu i uranu oraz le¿¹ce oko³o 1 km na pó³noc,
w dolinie Lutego Potoku, dwie grupy efektownych, wysokich
do 30 m, ska³ek gnejsowych: Skalna Brama i Skalny W¹wóz.
Obiekt udostêpniaj¹ œcie¿ki dydaktyczne i trasa rowerowa.
W pobli¿u, przeciwleg³ym zboczem doliny, wzd³u¿ Drogi
Królewskiej przebiega ¿ó³ty szlak turystyczny prowadz¹cy
z L¹dka Zdroju do turystycznego przejœcia granicznego
Lutynia-Travna.

The Black Wall in Lutynia
The “Black Wall” is an old, inactive basalt quarry located
in the Golden Mts., in the northern part of the Œnie¿nik
Landscape Park. Steep rock wall, up to 70 meters high, cuts
into the eastern slope of the Strzybnik Mt. (720 meters
a.s.l.), at the confluence of the Luty and the Obszarniczka
streams.
In the upper, unvegetated part of the wall the regular,
columnar, thermal joint can be observed. The hexagonal,
pentagonal and quadrilateral, vertical columns are the effects
of stress field appearing within the cooling lava.
The basalt exposure is over 1 kilometer long and 400
meters wide. In the basement the Precambrian mica schists
are present. Basalts are dark, almost black with aggregates and
nests of olive-green olivine crystals of various size. At the top
of the scarp a lookout platform was constructed from which
the visitors can appreciate a remarkable panorama.
Basalts from the L¹dek Zdrój area belong to the Lower
4 T. Bartuœ, W. Mastej (2005)
Lutynia
Silesian basaltoid formation, which includes over 300 sites
scattered over the Lower Silesia up to the St. Anna Hill in
the Opole Silesia. The Lower Silesian basaltoids are a part
of the Central-European volcanic province which extends
along over 700 kilometers, from the Eifel Mts. to the Morava
Gate. In this area volcanic processes have been taking place
during 30 Ma, in the Oligocene and the Miocene. The basic
magma source was located in the upper mantle, some 90
kilometers below surface. Ascending magma gave rise to a
variety of basaltoids: tephrites and basanites with less com-
mon foidites, basalts and trachybasalts. Top geotouristic rank
of this site results also from the presence of other valuable
objects in the vicinity: relics of lead and uranium mine in
Lutynia, and two groups of 30-meters-high, gneiss rocks
(Rock Gate and Rok Gorge) located about 1 kilometer
north, in the Luty Stream valley.
Wybrana literatura: 19, 87, 112, 181, 450
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
27
 Diatomity z Leszczawki
w kamienio³omie w KuŸminie
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat przemyski
gmina Bircza
miejscowoœæ KuŸmina
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Pogórze Przemyskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina skolska
synklina Leszczawki
Nieczynny kamienio³om diatomitów znajduje siê 300 m
1 na zachód od drogi Przemyœl – Bircza – Sanok, na odcinku
pomiêdzy Leszczawk¹ Doln¹ a KuŸmin¹ (ok. 1 km na pó³noc
od skrzy¿owania w Ku¿minie). Zlokalizowany jest tu¿ poni¿ej
grzbietu bêd¹cego dzia³em wodnym miêdzy potokami
Leszczawka i Berezka, w obszarze Ÿród³owym pierwszego
z nich; ma wymiary ok. 35 na 70 m i wysokoœæ œcian do 8 m.
Pod wzglêdem geologicznym po³o¿ony jest na terenie
p³aszczowiny skolskiej, w pó³nocno-wschodnim skrzydle
g³êbokiej synkliny Leszczawki, w pobli¿u jej osi. Synklinê Lesz-
czawki wype³niaj¹ warstwy kroœnieñskie górne (miocen dol-
ny, 23-16 mln lat temu), wykszta³cone jako drobnorytmiczna
2 seria turbidytowa, zbudowana z cienko³awicowych, twar-
dych, laminowanych przek¹tnie piaskowców muskowitowych
oraz popielatoszarych mu³owców. W górnej czêœci tej serii
wystêpuje poziom diatomitowy, ci¹gn¹cy siê na przestrzeni 17
km wzd³u¿ osi synkliny. Tworz¹ go ró¿ne odmiany diatomitów
i ³upków diatomitowych (porowatych ska³ krzemionkowych
zbudowanych z pancerzyków okrzemek), prze³awicane
czasem rogowcami, piaskowcami typu kliwskiego (tzw.
piaskowiec jawornicki) oraz piaskowcami i mu³owcami typu
kroœnieñskiego. W kamienio³omie w KuŸminie sporadycznie
wystêpuj¹ prze³awicenia rogowcami i ³upkami brunatnymi,
natomiast zachodnia czêœæ ods³oniêcia ma cechy sp³ywu
podmorskiego; prawdopodobnie ca³y ten poziom ma cha-
3 rakter wielkiej olistostromy. Ods³aniaj¹ siê tutaj g³ównie
grubo³upliwe diatomity barwy jasnokremowej, bia³awej lub
be¿owej, czêsto rdzawo wietrzej¹ce. and diatomitic shales intercalated by lydites, the Kliwa-type
Kamienio³om w KuŸminie jest najlepszym dostêpnym
ods³oniêciem charakterystycznego poziomu diatomitowego
w stropowej czêœci warstw kroœnieñskich. Reprezentuje
najm³odsze osady Karpat fliszowych. Stan ods³oniêcia jest
bardzo dobry.
140
Bircza
5500
Ustrzyki Dolne
Sanok 4602 4604
Od szosy g³ównej dojechaæ mo¿na drog¹ utwardzon¹
prowadz¹c¹ grzbietem w kierunku Leszczawki. Mo¿liwy jest
dojazd do miejsca po³o¿onego kilkadziesi¹t metrów powy¿ej
kamienio³omu (niewidocznego z drogi) i dojœcie drog¹ w dó³
do wyrobiska. Najbli¿szy przystanek autobusowy – KuŸmina
Skrzy¿owanie – znajduje siê ok. 1 km na po³udnie (dojazd
z Sanoka i Przemyœla).
Oko³o 3 km w kierunku wschodnim przebiega szlak
czerwony Przemyœl – Bircza – Leszczawa Górna – Roztoka
– Zawadka – S³onne Góry – Sanok.
The Leszczawka diatomites
in the KuŸmin quarry
In an inactive diatomites quarry located about 300
meters from the Przemyœl-Bircza-Sanok highway, about 1
kilometer north from the road crossing in KuŸmina village
the Upper Krosno Beds (Lower Miocene) are exposed.
The area belongs to the Skole Unit of the Flysch Carpath-
ians, precisely to the northeastern limb of deep Leszczawka
Syncline, close to its axis. The syncline is composed of hard,
fine-rhythmic, thin-bedded, cross-laminated, muscovite
sandstones and ash-grey mudstones deposited by turbidity
currents.
In the upper part of the sequence thick-layered, light-
crème, whitish or beuge diatomites are present. The rock
can be followed along the syncline axis over the distance of
17 kilometers. The layer includes a variety of diatomites
sandstones and sandstones with mudstones of the Krosno
type. Sporadically, lydites and brownish shales occur along
with submarine landslide sediments reported from the
western part of the pit. Presumably, this horizon is a huge
olistostrome.
 Ku¿mina

2 3

Wybrana literatura: 212, 213

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Malata (2005)

141
 Dinozaury w Krasiejowie
Opole
Lokalizacja:
województwo opolskie
powiat opolski
gmina Ozimek
miejscowoœæ Krasiejów
Rejon geograficzny:
Niziny Œrodkowopolskie
Nizina Œl¹ska
Równina Opolska
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
W po³udniowo-wschodniej czêœci Krasiejowa,
po³o¿onego we wschodniej czêœci Niziny Œl¹skiej (na
1 Równinie Opolskiej) znajduje siê wyrobisko odkrywkowe,
w którym ods³oniêty zosta³ profil tzw. formacji lisowskiej.
Osady s¹ wieku triasowego i powsta³y oko³o 228-204 mln
lat temu. Na 3 poziomach wydobywczych kopalni zobaczyæ
2 mo¿na i³owce i mu³owce pstre, o barwach wiœniowo-czer-
wonych i seledynowych, z widoczn¹ laminacj¹ poziom¹. W
osadach drobnookruchowych znajduj¹ siê wk³adki brekcji
wapiennej. Spotkaæ mo¿na równie¿ wk³adki gipsowe w
formie cienkich, kilkucentymetrowych warstewek lub gniazd
o œrednicy 3 cm.
Miejsce to jest jednym z niewielu na œwiecie, w których
3 w takim nagromadzeniu zachowane zosta³y szcz¹tki gadów
oraz p³azów triasowych. Koœci krêgowców wystêpuj¹ na
dwóch poziomach. Na poziomie dolnym dominuj¹ koœci
zwierz¹t wodnych, na poziomie górnym – l¹dowych.
W osadach poziomu dolnego znajdowano szcz¹tki,
g³ównie czaszki s³odkowodnych labiryntodontów (p³azów
tarczowych), metopozaurów i znacznie rzadziej – gadów
naczelnych (tekodontów) krokodylokszta³tnych Paleorhinus
arenaceus. Ten ostatni gatunek umo¿liwi³ korelacjê wie-
kow¹ osadów póŸnotriasowych krêgowców na ró¿nych
kontynentach. Nale¿a³ do fitozaurów, zwierz¹t wodnych
o d³ugoœci cia³a dochodz¹cej do 3,5 m i bardzo przypo-
mina³ dzisiejsze krokodyle ¿yj¹ce w Indiach (gawiale).
Ró¿nica w budowie dotyczy po³o¿enia nozdrzy: fitozaury
mia³y je tu¿ przed oczyma. By³y to zwierzêta rybo¿erne, a
nadana im nazwa jest nieco myl¹ca (fito- znaczy roœlina).
Natomiast metopozaury by³ p³azami wodnymi o d³ugoœci
cia³a dochodz¹cej do 2 m i ¿ywi³y siê ma³ymi organizmami
wodnymi, g³ównie rybami.
W utworach górnego poziomu znaleziono szcz¹tki
drapie¿nego p³aza tarczog³owego – cyklotozaura, a z
przedstawicieli roœlino¿erców rozpoznano fragmenty szkie-
letów aetozaura i s³ynnego krasiejowskiego pradinozaura
120
Toszek
5618
4306 4308
– silezaura. Cyklotozaur (Cyclotosaurus) nale¿a³ do p³azów
zwanych labiryntodontami. Jego cia³o osi¹ga³o d³ugoœæ 3 m.
Drapie¿nik ten polowa³ tu¿ przy powierzchni wody. Silezaur
(Silesaurus opolensis) zosta³ nazwany pradinozaurem i jest
najstarszym przedstawicielem linii dinozaurów w Europie.
By³ ponadmetrowym zwierzêciem, o wyd³u¿onych przed-
nich koñczynach i rogowym dziobie, niezwykle szybkim
i uwa¿nym. Gatunek ten zosta³ znaleziony i opisany wy³¹cznie
w wykopaliskach krasiejowskich. Jego nazwa znaczy „œl¹ski
jaszczur spod Opola”. Aetozaur (Stagonolepis) nale¿y do
tekodontów, mia³ rozbudowany pancerz z p³yt kostnych
i wyd³u¿ony pysk, a têpe zêby wskazuj¹ na jego roœlino¿erne
upodobania.
Na obu poziomach znaleziono te¿ skamienia³oœci
nale¿¹ce do najwiêkszego drapie¿nika póŸnotriasowego, ja-
kim by³ teratozaur (Teratosaurus). Wysokoœæ cia³a tego gada
dochodzi³a do 4 m i by³ on zwierzêciem l¹dowym. Porusza³
siê prawdopodobnie na czterech koñczynach i polowa³ na
silezaury i aetozaury.
Krasiejowsk¹ faunê uzupe³niaj¹ licznie wystêpuj¹ce tu
szcz¹tki ryb (znaleziono tu zêby ryby dwudysznej Ceratodus
i ³uski ryb ganoidowych) oraz s³odkowodnych ma³¿y.
W triasie omawiany obszar znajdowa³ siê w obrêbie tzw.
basenu germañskiego, rozci¹gaj¹cego siê od dzisiejszej Opol-
szczyzny a¿ po Mazury. By³ to obszar le¿¹cy przy brzegu ba-
senu, dlatego te¿ znajduj¹ siê tu szkielety zwierz¹t zarówno
l¹dowych, jak i wodnych. W wyniku póŸnotriasowej regresji
(cofania siê) morza, obszar ten zmienia³ siê stopniowo w
s³odkowodne jezioro, które by³o zasilane wodami pobliskich
rzek. W okresie tym ros³y potê¿ne sagowce o pierzastych
liœciach, a tak¿e krewniacy dzisiejszego mi³orzêbu o lanceto-
watych liœciach. Brzegi rzek porasta³y du¿e skrzypy, kalamity
i paprocie nasienne, a na wzniesieniach wspomniane sagowce
i pokrewne im benetyty.
Do obiektu prowadzi œcie¿ka dydaktyczna wiod¹ca
z centrum Krasiejowa. W pobli¿u biegn¹ trasy rowerowe:

czerwona, zielona i czarna oraz czerwony szlak turystyczny
prowadz¹cy z Opola do Ozimka. Nieco dalej przebiegaj¹
œcie¿ki przyrodniczo-dydaktyczne: Ozimek- Krasiejów i
Staniszcze Ma³e – Krasiejów.
Sama miejscowoœæ Krasiejów to pradawna cysterska osa-
da za³o¿ona z 1292 roku. W wieku XIX powsta³a tu cegielnia
produkuj¹ca ceg³y, z których korzystano przy budowie Pa³acu
Kultury i Nauki. Zak³ad ten wykorzystywa³ i³y, w których
ukryte by³y przez wieki skamienia³oœci dinozaurów.
Œciany obiektu s¹ dobrze zachowane i chronione obecnie
jako stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej.
Obiekt ten jest unikatem w skali œwiatowej, jest to bowiem
trzecie tego typu znalezisko na œwiecie, a jedyne w Polsce.
Aktualnie planuje siê utworzenie na terenie kopalni Parku
Paleontologicznego (Dinoparku) z pawilonem obejmuj¹cym
stanowisko „in situ” – czyli ods³oniêcie skamienia³oœci w
miejscu ich wystêpowania. Obecnie budowany jest ju¿
pawilon wystawowy.
Rekonstrukcje szkieletów krasiejowskich dinozaurów
mo¿na ogl¹daæ w Muzeum Ewolucji w Warszawie na wy-
stawie pt. „Krasiejów – okno na œwiat”.
The dinosaurs in Krasiejów
An abandoned pit located in the southeastern part of
Krasiejów village (eastern portion of the Silesian Lowland)
is a site where the Triassic (Keuper) Lisów Formation (228-
-204 Ma ago) is exposed in three mining levels. Lithology
includes mottled, cherry-red and celadon-green claystones
and mudstones with sedimentary structures. In fine-grained
sediments carbonate breccia and thin (several centimeters)
gypsum intercalations can be found.
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
J. Dzik (2005)
2 Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 2003 r.
Krasiejów
The pit is a unique site in the world due to abundance of
Triassic reptiles and amphibians fossils. Bones can be found
in two levels: in the lower one the water species occur
whereas in the upper level the terrestrial animals can be
encountered.
In the lower level specimens (mostly skulls) of fresh-wa-
ter labyrinthodons (Metoposaurus) dominate, accompanied
by rare tecodonts (crocodile-shaped Paleorhinus arena-
ceous). In the upper level bones of predatory Cyclotosaurus
occur together with skeleton fragments of herbivorous
Aetosaurus and famous pre-dinosaur form Silesaurus from
Krasiejów. In both levels the bones of the largest Late Trias-
sic predator – Teratosaurus were collected. Common are
also fish fossils (e.g. tooth of Ceratodus, scales of ganoids
and fresh-water bivalves).
The pit can be accessed by thematic trail from the center
of Krasiejów village. Close to the site there are bike trails
(red, green and black) as well as red touristic trail lead-
ing from Opole to Ozimek. Available are also (somewhat
distant) thematic trails: Ozimek-Krasiejów and Staniszcze
Ma³e-Krasiejów.
The Krasiejów has a long history dated back to 1292
when the village was founded by the Cistercian monaster.
The site is the only such fossil accumulation in Poland and
third in the world, as it supplies the fossils of oldest known
dinosaurs and enables to analyse the development of various
evolution lines of reptiles in the Triassic epoch. Moreover, the
new species of dinosaurs were described from the pit. The
establishing of Paleontological Park (Dino-park) is planned
with a pavillon protecting in situ excavation. At the moment,
the exhibition pavillon is under construction.
Wybrana literatura: 45, 114, 117, 196, 322, 372
121
 Drumlin w Œwierczynkach
Lokalizacja:
województwo kujawsko-pomorskie
powiat brodnicki
gmina Gr¹¿awy
miejscowoœæ Œwierczynki
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie
Pojezierze Dobrzyñskie
Brodnica
Jednostka geologiczna:
platforma wschodnioeuropejska
pokrywa czwartorzêdowa
Obiektem geoturystycznym jest drumlin na Koziarskim
Polu Drumlinowym, znajduj¹cy siê na pó³nocnych krañcach
osady Œwierczynki w pó³nocno-wschodniej czêœci Pojezierza
Dobrzyñskiego, oko³o 7 km na wschód od Brodnicy.
Drumliny s¹ to wyd³u¿one (elongacja co najmniej 5:1),
na ogó³ niskie pagórki pochodzenia glacjalnego powsta³e
pod aktywnym l¹dolodem w wyniku jego przesuwania siê. Z
regu³y zbudowane s¹ z okrywy gliniastej na wierzchu i ró¿nego
typu osadów wewn¹trz. S¹ to zazwyczaj gliny polodowcowe i
osady fluwioglacjalne, niekiedy tak¿e materia³ pod³o¿a odk³uty
lub wyciœniêty przez lodowiec. Wystêpuj¹ grupowo, w iloœci
od kilkudziesiêciu do nawet ponad tysi¹ca form u³o¿onych
równolegle do siebie. W Polsce rozpoznanych i opisanych
dot¹d jest zaledwie piêæ pól drumlinowych.
1 Drumliny na Koziarskim Polu Drumlinowym po³o¿one
s¹ w ³ukowato wygiêtej rynnie glacjalnej o szerokoœci 0,8
km i d³ugoœci 3 km na wysokoœci 100-115 m n.p.m. Od
pó³nocy oddzielone s¹ od doliny Drwêcy stromym zboczem
o wysokoœci 15-20 m. Na po³udnie od tego pola znajduje siê
p³aska równina moreny dennej o wysokoœci 10-15 m.
Koziarski Zespó³ Drumlinowi liczy 138 form. S¹ to
2 przewa¿nie w¹skie i d³ugie wa³y o nierównej linii grzbietowej
lub krótkie owalne pagórki. Dominuj¹ formy o d³ugoœci 50-
100 m, szerokoœci 25-50 m oraz wysokoœci 2-5 m. Najlepiej
wykszta³cone formy wystêpuj¹ w zewnêtrznej i proksymal-
nej, pó³nocno-zachodniej czêœci zespo³u drumlinowego.
Pod wzglêdem budowy wewnêtrznej drumliny koziarskie
reprezentuj¹ charakterystyczne dla wschodniodobrzyñskiego
obszaru drumlinowego formy z rdzeniem zbudowanym z
osadów glacjofluwialnych oraz jednego, a miejscami dwóch
poziomów glin morenowych. Do takich form nale¿y drumlin
w Œwierczynkach.
3 Jest to owalny wyd³u¿ony pagórek o d³ugoœci 130 m, szerokoœci
70 m i wysokoœci 5 m. Wznosi siê do wysokoœci 116 m n.p.m.
W œcianach rozkopanego drumlinu mo¿emy wyró¿niæ
szereg pakietów osadów. Profil zaczyna pakiet z³o¿ony z
48
Domas³awek
5904
Lidzbark
4400 4402
warstw piasków œrednio- i drobnoziarnistych ze strukturami
warstwowania przek¹tnego rynnowego i riplemarkowe-
go. Interpretowany jest on jako zdeponowany w obrêbie
p³askodennych koryt rzek roztokowych w œrodowisku
proglacjalnym. Powy¿ej zalegaj¹ ³awice ¿wirów i ¿wirów
piaszczystych, niekiedy warstwowanych poziomo, które 4
prawdopodobnie zdeponowane zosta³y z wysokoenerge-
tycznych przep³ywów subglacjalnych wód roztopowych.
Ponad nimi widoczna jest glina morenowa o mi¹¿szoœci
do 2 m, z soczewkami piasku œrednio i gruboziarnistego,
pociêta licznymi uskokami normalnymi. Glina ta powsta³a w
nastêpstwie procesów subglacjalnej deformacji oraz depozy-
cji z od³o¿enia i wytopienia. Kolejny pakiet stanowi¹ warstwy
masywnych ¿wirów o zwartym szkielecie ziarnowym oraz
piasków grubo i œrednioziarnistych o p³askim i rynnowym
warstwowaniu. Osady te akumulowane by³y w ¿wirowo- i
p³askodennych korytach rzek roztokowych w warunkach
przep³ywów wysokoenergetycznych. Na nich zalega glina
morenowa o mi¹¿szoœci 120 cm. Jest to osad zdeponowany
w podobnych warunkach jak glina ni¿ej le¿¹ca. Powy¿ej
wystêpuje kilka pakietów osadów o ró¿nych cechach lito-
facjalnych. Jest to masywna glina z du¿ymi g³azami przykryta
przez piaszczyste osady masywne i warstwowane poziomo ze
strukturami pogr¹zowymi. Te z kolei przykrywa glina masyw-
na silnie ilasta, powy¿ej której zalegaj¹ piaski o warstwowaniu
przek¹tnym rynnowym i laminacji riplemarkowej oraz mu³ki
o laminacji poziomej. Osady te tworzy³y siê w nastêpstwie
gruboziarnistych i drobnoziarnistych subglacjalnych sp³ywów
grawitacyjnych, depozycji pr¹dowej i sedymentacji zawiesino-
wej w p³ytkim efemerycznym zbiorniku. Wszystkie te osady
przykrywa do 1,5 m mi¹¿szoœci warstwa gliny morenowej.
Drumlin w Œwierczynkach pozwala na zajrzenie do
wnêtrza drumlinu i zapoznania siê z jego skomplikowana bu-
dow¹ geologiczn¹. Jest to szczególna okazja, poniewa¿ bardzo
rzadko zdarza siê aby drumliny by³y rozkopywane. Obiekt
posiada du¿e walory naukowe i edukacyjne. Mo¿e byæ prezen-

towany podczas æwiczeñ terenowych ze studentami geologii i
geografii z zakresu geomorfologii i geologii czwartorzêdu.Przy
odpowiednim wyeksponowaniu i zagospodarowaniu (œcie¿ka
dojœcia i tablice informacyjne) mo¿e stanowiæ nie lada atrakcjê
dla turystów interesuj¹cych siê dziejami Ziemi.
The Œwierczynki drumlin
The touristic attraction is a drumlin, which belongs to a
drumlin field located at the northern margin of Œwierczynki
settlement, in the northeastern part of the Dobrzyñ Lake-
land. In Poland only five drumlin fields were identified and
described, all formed during the expansion of the Scandina-
vian ice sheet onto the area of northern Poland. One of these
fields is the Koziarski field with the Œwierczynki drumlin.
The drumlins of the Koziarski field occur in a arched
glacial channel, 3 kilometers long, 0.8 kilometer wide and
located at the altiude of 100-115 meters a.s.l. The north-
ern boundary is a steep, 15-20-meters-high slope, which
1 3
2 4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
R. Soko³owski (2005)
Œwierczynki
separates the field from the Drwêca River valley. From the
south the field is bordered by a flatland covered with bottom
moraine, 10-15 meters high.
The Koziarski drumlin field includes 139 forms. These
are mostly narrow, long ridges of irregular ridgelines or
short, oval mounds. Dominating are forms 50-100 me-
ters long, 25-50 meters wide and 2-5 meters high. The
Œwierczynki drumlin is an oval mound, 130 meters long, 70
meters wide and 5 meters high, reaching an altitude of 116
meters a.s.l. The drumlin was excavated in order to disclose
the internal structure. Such excavation of drumlin is a rare
case and allows to look inside the complicated geological
structure of this glacial form. The site is well-documented
as it was successfully presented during several (also inter-
national) conferences. Its scientific and educational values
are very high. It can be useful for field training sessions in
geomorphology and Quaternary geology held for students
of geology and geography. If properly exposed and devel-
oped, it can be also a remarkable touristic amenity.
Wybrana literatura: 309, 468, 469, 470, 471,
472, 473
49
 Flisz w brzegu Dunajca w Zarzeczu
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat nowos¹decki
Mszana Dolna
Pi³a
gmina £¹cko
miejscowoœæ £¹cko-Zawodzie
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Beskid S¹decki
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina magurska
4458
Opisywany obszar nale¿y do pasma Radziejowej,
wchodz¹cego wraz z pasmem Jaworzyny w sk³ad Beskidu
S¹deckiego. Proponowany obiekt geoturystyczny jest natural-
nym ods³oniêciem, po³o¿onym w prawym zboczu doliny Du-
1 najca. Zaczyna siê ono w odleg³oœci 150 m od funkcjonuj¹cej
przeprawy promowej w £¹cku –Zawodziu i kontynuuje siê
w wysokiej skarpie w kierunku na zachód.
W ods³oniêciu widoczne s¹ warstwy z Zarzecza. W
200-metrowym profilu obserwowaæ mo¿na osady, jakie
utworzy³y siê w trzeciorzêdzie (piêtro eocen), oko³o 34-56
mln lat temu, w wyd³u¿onym zbiorniku morskim, wskutek
dzia³alnoœci pr¹dów zawiesinowych nios¹cych ró¿norodny
materia³ okruchowy i deponuj¹cych go u podnó¿a sk³onu w
2 formie podmorskiego sto¿ka nap³ywowego. Obserwowane
w Zarzeczu osady s¹ drobnorytmicznym, cienko³awicowym
fliszem - gruboœci poszczególnych warstw s¹ rzêdu centyme-
trów. Warstwy piaskowców o barwach niebiesko-szarych
poprzedzielane s¹ ciemniejszymi wk³adkami ³upków (ska³ o
charakterystycznej p³ytkowej oddzielnoœci). Na przekrojach
poprzecznych warstw piaskowców obserwowaæ mo¿na
struktury sedymentacyjne, takie jak: laminacja równoleg³a,
warstwowanie przek¹tne, warstwowanie konwolutne.
Warstwy widoczne w tym ods³oniêciu zapadaj¹ pod k¹tem
3 55° w kierunku na po³udniowy-zachód, a w górnej czêœci
4 ods³oniêcia u³o¿one s¹ niemal poziomo.
Ods³oniêcie powsta³o w korycie Dunajca wskutek jego
dzia³alnoœci erozyjnej - g³êbokiego wcinania siê w pod³o¿e
skalne. Natomiast na przeciwleg³ym brzegu obserwowaæ
mo¿emy doœæ szerok¹ (ok. 10 m) pla¿ê ¿wirow¹. Jest to
przyk³ad dzia³alnoœci akumulacyjnej rzeki. Wœród ¿wirów
108
5492
Stary S¹cz
4460
(obtoczonych fragmentów skalnych o rozmiarach powy¿ej
2mm) dominuj¹ ska³y buduj¹ce pobliskie wzniesienia, ale
równie¿ i takie, które pokona³y znaczn¹ drogê od obszarów
Ÿród³owych Dunajca, czyli ska³y pochodz¹ce z masywu
tatrzañskiego, fliszu podhalañskiego oraz serii magurskiej.
Rozpoznaæ mo¿na: granitoidy, piaskowce, piaskowce kwar-
cytowe, kwarcyty i inne. Jest to doskona³a sposobnoœæ do
zapoznania siê z ró¿norodnoœci¹ ska³ wystêpuj¹cych w tym
regionie.
Dostêpnoœæ obiektu jest bardzo dobra. Z centrum £¹cka,
na wysokoœci domu nr 411 nale¿y skrêciæ na po³udnie i
drog¹ asfaltow¹, przechodz¹c¹ w œcie¿kê poln¹ dojœæ do
koryta Dunajca.
Na terenie tego obiektu mo¿na spêdziæ aktywnie i w
malowniczej scenerii ca³odniowy wypad „za miasto” i jest
to propozycja zarówno dla grup zorganizowanych, jak i dla
indywidualnego turysty.
The flysch in the Dunajec River bank
in Zarzecze
In £¹cko-Zawodzie village, in the right bank of the Du-
najec River the flysch succession is exposed, known as the
Zarzecze Beds (member of the Magura Unit, Krynica Sub-
unit). In the fine-rhythmic flysch strata, exposed along some
200 meters, typical sedimentary structures can be observed:
beddings and laminations. On the opposite bank the gravel
bar is formed, composed of rock fragment derived from
surrounding hills. The site is easily accessible due to boatlift,
some 150 meters distant from the exposure.
 Zarzecze

2 3

Wybrana literatura: 7, 330, 331

4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
A. Kiciñska-Œwiderska (2005)

109
 G³êbokomorskie ska³y
w potoku Leœnianka w Lipowej
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat ¿ywiecki
gmina Lipowa
miejscowoϾ Lipowa
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Kotlina ¯ywiecka
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
okno tektoniczne ¯ywca
p³aszczowina œl¹ska i podœl¹ska
1 Dolina potoku Leœnianka w miejscowoœci Lipowa nale¿y
do miejsc najlepiej dokumentuj¹cych budowê geologiczn¹
po³udniowo-zachodniej czêœci Kotliny ¯ywieckiej. Wzd³u¿
jego koryta ods³aniaj¹ siê nie tylko utwory jednostki
podœl¹skiej i œl¹skiej, ale równie¿ strefa kontaktu miêdzy
nimi. Poszczególne stanowiska geologiczne wystêpuj¹ na
d³ugoœci ok. 2 km. Ze wzglêdu na to, i¿ ods³aniaj¹cy siê profil
jest niemal¿e ci¹g³y, stanowi on doskona³¹ podstawê do ob-
serwacji tych stanowisk. Od mostu ³¹cz¹cego miejscowoœci
Lipowa i Twardorzeczka przechodzimy wzd³u¿ potoku
Leœna w górê od ujœcia potoku Twardorzeczka. Pierwszy
punkt zlokalizowany jest ok. 400 m poni¿ej tego ujœcia, a
ostatnie – ok. 200 m powy¿ej jazu.
Bezpoœrednio poni¿ej ujœcia Twardorzeczki do
Leœnianki rozpoczyna siê profil piaskowców glaukonito-
wych z Radziechowych. S¹ to szarozielone utwory cienko- i
œrednio³awicowe o wyraŸnym uziarnieniu frakcjonalnym,
a miejscami przechodz¹ w soczewkowate zlepieñce; na
sp¹gach warstw wystêpuj¹ nieliczne bioglify. Ogniwo to jest
wieku dolno-eoceñskiego (56 – 49 mln lat).
Powy¿ej ujœcia Twardorzeczki, w górê potoku Leœnianka,
ods³aniaj¹ siê tzw. warstwy z Lipowej – cienko³awicowy flisz
z³o¿ony z jasnoszarych i zielonobrunatnych ³upków ilastych
oraz niebiesko-stalowo-szarych piaskowców drobnoziar-
nistych. £upki tworz¹ charakterystyczne, naprzemianleg³e
smugi, natomiast piaskowce wykszta³cone s¹ w postaci
cienkich ³awic o mi¹¿szoœci 4-8 cm, laminowanych równo-
legle z widocznymi na powierzchniach sp¹gowych bioglifami
i hieroglifami pr¹dowymi. Ten kompleks utworów datowany
jest na ni¿szy dolny eocen (56 – 53 mln lat)i widoczny jest
wzd³u¿ Leœnianki na d³ugoœci ok. 400 m.
Mniej wiêcej 350 m powy¿ej mostu ³¹cz¹cego Lipow¹
2 z Twardorzeczk¹ ods³ania siê kolejny, mocno zaburzony
tektonicznie pakiet szarozielonych i szarych ³upków i margli
oraz piaskowców glaukonitowych. Kompleks tych utworów
188
Buczkowice
5506
¯ywiec
4362 4364
wyznacza kontakt tektoniczny pomiêdzy utworami serii
podœl¹skiej a nasuniêt¹ jednostk¹ œl¹sk¹.
Jednostka œl¹ska rozpoczyna siê silnie zaburzonym pakie-
tem utworów, które pocz¹tkowo maj¹ charakter brekcji, a
nastêpnie przechodz¹ stopniowo w mniej stektonizowane
serie typowych ³upków cieszyñskich górnych. Wiek tych
utworów okreœlono na doln¹ kredê. Ogniwo ods³ania siê
na d³ugoœci ponad 110 m. Powy¿ej wystêpuje seria ³upków
wierzowskich, zawieraj¹cych cienkie ³awice drobnoziarni-
stych piaskowców oraz wk³adki niewapnistych syderytów.
£upki maj¹ barwê szar¹ i czarn¹, a ich wiek okreœlono na
œrodkow¹ czêœæ dolnej kredy (130 – 125 mln lat).
W odleg³oœci ok. 580 m od mostu znajduje siê pakiet
³upków wierzowskich z licznymi laminami mu³owców oraz z
typowymi sferosyderytami dolomitycznymi, które wystêpuj¹
nie tylko w korycie potoku, ale tak¿e w ods³oniêtych skar-
pach. Ich œrednica waha siê od kilkunastu cm do ponad 1
m. Mi¹¿szoœæ ³upków wierzowskich wynosi ok. 25-30 m.
Równie¿ w tym miejscu pojawia siê kilka grubszych (15
cm) ³awic piaskowców drobnoziarnistych i syderytycznych.
W ich stropowych czêœciach wystêpuje licznie „strza³ka
kalcytowa”. To w³aœnie na tej wysokoœci (ok. 30 m od koryta
potoku i ok. 7 m ponad jego dnem), w prawej krawêdzi
erozyjnej potoku, usytuowany jest wapienny blok znany
pod nazw¹ „ska³ka z Leœnej”. Jest to fragment du¿ego bloku
wapiennego o wys. 6 m. To piaszczysty, twardy wapieñ orga-
nodetrytyczny, zawieraj¹cy fragmenty ma³¿y i g³owonogów
oraz krynoidy. Charakterystyczn¹ cech¹ wapienia jest
jego u³awicenie, podkreœlone przez materia³ terygeniczny
– g³ównie kwarcowy, frakcji ¿wirowej.
Dwadzieœcia metrów od tego miejsca wystêpuj¹ warstwy
grodziskie, które pod wzglêdem litologicznym podzielone
s¹ na dwa ogniwa. Pierwsze charakteryzuje siê dominacj¹
piaskowców i zlepieñców, natomiast drugie – przewag¹
pakietów ³upkowych, przy czym przejœcie pomiêdzy tymi

ogniwami jest p³ynne – stopniowo zwiêksza siê iloœæ ³upków.
Wystêpuj¹ce tu œrednio³awicowe (50-70 cm) piaskowce
zawieraj¹ przewa¿nie materia³ egzotyczny, liczne ziarna
glaukonitu oraz fragmenty wêgla kamiennego. W stropach
cieñszych ³awic, jak i na powierzchniach oddzielnoœci, wi-
doczna jest mika. Miejscami na zwietrza³ych powierzchniach
mo¿na te¿ zaobserwowaæ szcz¹tki mszywio³ów, ma³¿y
i belemnitów, a na sp¹gach – liczne hieroglify pr¹dowe
i wleczeniowe. £upki s¹ szare, rozpadaj¹ce siê na blaszki,
silnie wapniste (wiek datowany na barem-apt). Powy¿ej
tego wydzielenia ponownie pojawiaj¹ siê ciemne ³upki wie-
rzowskie, niezaburzone tektonicznie, z nieznaczn¹ iloœæi¹
cienkich, drobnoziarnistych piaskowców.
Nieco dalej w kierunku zachodnim widoczna jest strefa
kontaktu tych utworów z górnymi ³upkami cieszyñskimi, któ-
re wystêpuj¹ w ods³oniêciach a¿ do jazu wodnego, powy¿ej
którego ods³aniaj¹ siê wapienie cieszyñskie widoczne w
korycie potoku oraz w ma³ym ³omie gospodarskim zlokali-
zowanym na szczycie wzniesienia. Wiek wapieni okreœlono
na doln¹ kredê (145 – 140 mln lat). (15 cm)
Potok Leœna (Leœnianka), ze wzglêdu na siln¹ erozjê
wg³êbn¹, nale¿y do potoków najlepiej dokumentuj¹cych
budowê geologiczn¹ po³udniowo-zachodniej czêœci Kotliny
¯ywieckiej.
Urozmaicona rzeŸba terenu i bogata szata roœlinna two-
rzy bardzo dobre tereny dla turystyki, rekreacji i ró¿nych
form czynnego wypoczynku. Wokó³ gminy rozmieszczone
s¹ oœrodki turystyczne: Szczyrk, Wis³a, Ustroñ, ¯ywiec.
Bliskie s¹siedztwo Jeziora ¯ywieckiego stwarza mo¿liwoœci
uprawiania sportów wodnych oraz wêdkarstwa.
The deep-sea flysch sediments
in the Leœnianka Stream in Lipowa
The outcrop is located in the Leœnianka Stream valley,
close to Lipowa village. The almost continuous succession
is about 2 kilometers long and represents the Sub-silesian
and the Silesian units, and their contact.
1 2
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego:
T. S³omka (2005)
Autor fotografii: M. Doktor
Lipowa
In the immediate vicinity of the Twardorzeczka Stream
mouth the Radziechowa sandstones are exposed. These
are greyish-green, thin- and medium-bedded, glauconitic
sandstones with distinct graded bedding and rare track fos-
sils at the bottom surfaces. The sequence is of Paleocene
age. Above the Twardorzeczka confluence, the thin-bedded
flysch is exposed along 400 meters, comprising light-grey
and grey, clayey shales and bluish-grey, fine-grained sand-
stones (so-called Lipowa Beds) with sedimentary structures:
parallel lamination, track fossils and tool marks. The rocks
belong to the Eocene.
About 350 meters upstream from the road bridge
greyish-green and grey shales and marls with glauconitic
sandstones can be observed. Rocks are strongly tectonically
disturbe as they represent the tectonic contact between the
Sub-silesian Unit and the overthrusted Silesian Unit.
The Silesian Unit sequence begins with breccia followed
by typical, Upper Cieszyn Shales. About 580 meters up-
stream from the road bridge 25-30-meters-thick series
of the Wierzowa Shales occurs. These are shales with
mud laminae and typical, dolomitic spherosiderites of
diameters from a dozen of centimeters up to over 1 me-
ter. About 30 meters aside and 7 meters over the stream
bed, in the right bank, the limestone block occurs, know
as “the Leœna Rock”. This is a hard, sandy, organodetrital
limestone with fragments of bivalves, cephalopods and
crinoids. Typical features are bedding plains underlain by
clastic material (quartz gravel). Some 20 meters from the
rock the Grodziszcze Beds appear. Farther to the west,
the contact between the Grodiszcze Beds and the Cieszyn
Shales can be observed.
The natural wealths of this area are forests and sce-
nic views. Diversified morphology and dense vegetation
provides perfect conditions for tourism and recreation. In
the area there are several tourist centers: Szczyrk, Wis³a,
Ustroñ, ¯ywiec. Also the nearby ¯ywiec reservoir provides
additional, all-year recreation opportunities.
Wybrana literatura: 44, 82, 139, 140,
262, 307, 391, 444
189
 Góra Grojec w ¯ywcu
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat ¿ywiecki
gmina ¯ywiec
miejscowoœæ ¯ywiec
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachdnie
Beskid ¯ywiecki
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
okno tektoniczne ¯ywca
p³aszczowiny: œl¹ska, podœl¹ska i magurska
Wêgierska Górka
Góra Grojec zlokalizowana jest niemal w centrum Kotliny
¯ywieckiej, w wid³ach rzek So³y i Koszarawy. W jej obrêbie
wyró¿nia siê kilka wyraŸnych wzniesieñ. S¹ to: Ma³y Grojec,
Œredni Grojec i najwy¿szy – Du¿y Grojec (612 m n.p.m.).
Górê Grojec buduj¹ utwory fliszowe nale¿¹ce do trzech
p³aszczowin: œl¹skiej, podœl¹skiej i magurskiej. W nieczynnych
³omach i licznych naturalnych ods³oniêciach w brzegu So³y
i jej dop³ywów dominuj¹ warstwy cieszyñskie, tworz¹ce sze-
reg ³usek i fa³dów, najstarsze utwory Karpat fliszowych (gór-
na jura – dolna kreda). Wyró¿nia siê w nich ³upki cieszyñskie
dolne, wapienie cieszyñskie i ³upki cieszyñskie górne.
Dolne wapienie cieszyñskie wystêpuj¹ tu w ³awicach o
zmiennej mi¹¿szoœci, ale z przewag¹ cienkich i œrednich. Bu-
duj¹ je wapienie detrytyczne i pelityczne oraz margle i ³upk
i margliste. W obrêbie wapieni detrytycznych obserwuje siê
uziarnienie frakcjonalne, laminacjê równoleg³¹ i warstwo-
wanie przek¹tne. Masywne wapienie pelityczne wystêpuj¹
samodzielnie lub w ³awicach detrytyczno-pelitycznych.
W wapieniach cieszyñskich górnych, charakteryzuj¹cych siê
zmienn¹ mi¹¿szoœci¹ ³awic (od cienkich do grubych), zanikaj¹
warstwy wapieni pelitycznych, silnie natomiast rozwijaj¹ siê
wapienie detrytyczne. W ich sk³adzie ziarnowym dominuj¹
okruchy wapieni mikrytowych, w mniejszych iloœciach
stwierdzono wapienie organogeniczne i oolitowe. Sk³ad
ziarnowy uzupe³niaj¹ kwarc i szcz¹tki organiczne: ma³¿y,
aptychy (wieczka muszli amonitów) i kolce je¿owców.
£upki cieszyñskie górne zbudowane s¹ z ciemnoszarych i
czarnych ³upków marglistych, prze³awicanych zwykle cienkimi
drobnoziarnistymi, ciemnoszarymi piaskowcami wapnistymi.
Czêsto pojawiaj¹ siê w nich warstwy syderytów ilastych o
mi¹¿szoœci dochodz¹cej do kilkunastu cm oraz liczne sferosy-
deryty. W XIX wieku by³y one eksploatowane jako surowiec
hutniczy; w trakcie eksploatacji znajdowano skamienia³oœci
amonitów i belemnitów. Warstwy cieszyñskie powstawa³y w
d³ugim interwale czasu (od oko³o 140 do 120 mln lat temu),
w równole¿nikowym basenie ograniczonym od pó³nocy i
po³udnia kordylierami (wypiêtrzanymi fragmentami skorupy
ziemskiej). Pocz¹tkowo przewa¿a³a sedymentacja pelagiczna z
200
¯ywiec
5504
4368 4370
rzadkimi epizodami depozycji pr¹dowej. PóŸniej sedymentacja
odbywa³a siê w obrêbie sto¿ków nap³ywowych usypywanych
u podnó¿a aktywnych kordylier przez pr¹dy zawiesinowe
znosz¹ce materia³ ziarnowy z p³ytkomorskich stref litoral-
nych. W kilku miejscach, w obrêbie warstw cieszyñskich,
stwierdzono wystêpowanie intruzji ska³ magmowych w po-
staci ¿y³ pok³adowych. S¹ to tzw. cieszynity – ska³y o barwie
oliwkowozielonej, zawieraj¹ce g³ównie kryszta³y piroksenów 1
i amfiboli oraz zmienn¹ iloœæ skaleni. Intruzje w brzegu So³y
maj¹ gruboœci nie przekraczaj¹ce 2 m (zwykle mniejsze), s¹
czasami silnie zwietrza³e i u¿ylone kalcytem. Dokumentuj¹ one
dolnokredowe wstrzykniêcia magmy, pochodz¹cej z g³êbokich
komór magmowych, w fugi miêdzy³awicowe.
W brzegu So³y w ¯ywcu, na odcinku miêdzy ujœciem
Koszarawy do So³y a jazem fabryki Solali, stwierdzono kil- 2
ka wychodni utworów sp³ywów rumoszowych. WyraŸne
zró¿nicowanie w iloœci i sk³adzie fazy rozproszonej pozwalaj¹
rozdzieliæ utwory sp³ywów na dwa typy.
W typie I fazê rozproszon¹ tworz¹ porozrywane frag-
menty ³awic oraz g³azy, otoczaki i okruchy wapieni detry-
tycznych, pelitycznych i organogenicznych a tak¿e okruchy
wêgla, wystêpuj¹ce w ró¿nych proporcjach w poszczegól-
nych sp³ywach (najczêœciej od 15-25%).
W typie II udzia³ fazy rozproszonej jest niewielki (do
5%), ale pojawiaj¹ siê w wiêkszej iloœci okruchy wêgla i
otoczaki ska³ metamorficznych (gnejsy, granitognejsy i ³upki
krystaliczne). Utwory sp³ywów rumoszowych œwiadcz¹ o
intensyfikacji ruchów wypiêtrzaj¹cych, które przekszta³ci³y
podmorski grzbiet œl¹ski w aktywn¹ kordylierê.
W pó³nocnej czêœci góry znajdowa³y siê niegdyœ
kamienio³omy, w których eksploatowano wapienie cieszyñskie
i wypalano je w piecach wapienniczych. Na górze Grojec 3
odkryto œlady osadnictwa zwi¹zanego z kultur¹ ³u¿yck¹
i celtyck¹. Najprawdopodobniej w IX i X wieku istnia³a tu
osada s³owiañskiego Pañstwa Wielkomorawskiego.
Przez Ma³y i Œredni Grojec, bêd¹ce dobrymi punktami
widokowymi, prowadzi ¿ó³ty szlak turystyczny i œcie¿ka
dydaktyczna.

W samym ¯ywcu najciekawszym zabytkiem jest Pa³ac
Habsburgów z XIX wieku le¿¹cy w centrum miasta, w oto-
czeniu piêknego parku o pow. 25 ha.
 The Grojec Mt. in ¯ywiec
The Grojec Mt. is located almost in the center of the
¯ywiec Depression, in the fork of So³a and Koszarawa riv-
ers. The mountain ic built of flysch strata belonging to three
units: Silesian, Sub-silesian and Magura.
In the abandoned quarries and numerous natural expo-
sures in the river valleys (So³a and tributaries) the Cieszyn
Beds dominate. Three members were distinguished: the
Lower Cieszyn Shales, the Cieszyn Limestones and the
Upper Cieszyn Shales.
The Grojec Mt. succession includes the Lower and Up-
per Cieszyn Limestones, and the Upper Cieszyn Shales. The
Lower Cieszyn Limestones are thin- and medium-bedded,
detrital and pelitic limestones, marls and marly shales. Detrital
limestones show graded bedding, cross-bedding and parallel
lamination. Massive, pelitic limestones form individual beds
or occur as mixed layers with the detrital variety.
The Upper Cieszyn Beds show variable thickness of lay-
ers, sometimes over 1 meter. The share of pelitic variety
decreases. Coarse-grained limestones reveal high amounts
of fossils: bivalves, aptiches and echinoderms.
The Upper Cieszyn Shales are dark-grey and black, marly
shales interbedded with dark-grey, fine-grained, calcareous
sandstones with common layers of clayey siderites (up to a
dozen of centimeters thick) and abundant spherosiderites,
1 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
E. S³omka, T. S³omka (2006)
¯ywiec
the latter being mined in the XIXth century as an iron ore.
The shales contain ammonites and belemnites.
The Cieszyn Beds were deposited during a long time
span (about 140-120 Ma ago) in a parallel basin bordered
from the north and the south by cordilleras. Initially, pelagic
environment prevailed with rare episodes of sedimentation
from currents. Farther, deposition took place in fans laid
down by density currents, transporting the clastic material
from the littoral zone to the foot of active cordilleras.
In the Cieszyn Beds magmatic intrusions (sills) were
noticed. These are cieszynites – olive-green rocks composed
of pyroxenes and amphiboles with variable amounts of feld-
spars. The rocks are of Lower Cretaceous age and represent
intrusion from deep-seated magma chamber.
In ¯ywiec, in the bank of So³a River the debris flows were
recognized. These structures document the intensification
of uplift, which transformed the submarine Silesian Ridge
into the active cordillera.
The Grojec Mt. is a particular site, not only because
of complicated geological structure but also of historical
aspect. Here, the relics of Lusatian and Celtic cultures were
encountered. Presumably, in the IXth and Xth centuries the
settlement had been active, belonging to the Great Mora-
vian Empire and in the XIVth and XVth centuries a wooden
castle had existed.
In ¯ywiec town the most interesting object is the pal-
ace built in the XIXth century by the Habsburg family. The
palace is located in the town center, in the park covering
25 hectares.
Wybrana literatura: 13, 305, 385, 390, 478
201
 Góra Kalwaria w Bardzie Œl¹skim
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat k³odzki
gmina Bardo Œl¹skie
miejscowoœæ Bardo Œl¹skie
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Œrodkowe
Góry Bardzkie
Jednostka geologiczna:
Sudety œrodkowe
struktura bardzka
³upki miko³ajowskie
apofiza Laskówki
K³odzko
W malowniczym zak¹tku Sudetów Œrodkowych, w Gó-
rach Bardzkich, na pó³nocnym zboczu Góry Kalwaria (583
m n.p.m.) ods³aniaj¹ siê produkty procesów magmowych i
metamorficznych, jakie mia³y tu miejsce 359–318 mln lat
temu (w okresie górnego karbonu). W miejscu tym zobaczyæ
mo¿na równie¿ ciekawe elementy geomorfologiczne i kla-
syczny przyk³ad ruchów masowych.
Na Górze Kalwarii, s³yn¹cej z piêknej i chêtnie odwie-
dzanej przez pielgrzymów Drogi Krzy¿owej znajduje siê
wiele ciekawych geologicznie i kulturowo obiektów. Miêdzy
stacjami VI a VII Mêki Pañskiej, oko³o 600 metrów od mostu
na Nysie K³odzkiej ods³ania siê strefa kontaktu ¿y³y magmo-
wej (nazwanej apofiz¹ Laskówki) z ³upkami miko³ajowskimi
wieku dewoñskiego. ¯y³ê tworz¹ kwaœne ska³y magmowe
(granitoidy) wieku górnokarboñskiego. Ich wychodnia ma
mi¹¿szoœæ 6 m i wysokoœæ 8 m. Granitoidy s¹ ska³ami o
barwie szarej, zbudowanymi ze: skaleni alkalicznych, plagio-
klazów, kwarcu, i minera³ów ciemnych (biotytu, amfiboli i
piroksenów). Ska³y otaczaj¹ce intruzjê to ilasto-krzemion-
kowe ³upki miko³ajowskie. S¹ one przeobra¿one termicznie
i potrzaskane tektonicznie, a pierwotne warstwowanie jest
zatarte.
Pomiêdzy ¿y³¹ granitoidow¹ a ³upkami zobaczyæ mo¿na
1 aureolê kontaktow¹, czyli strefê oddzia³ywania gor¹cej
magmy na ska³y otaczaj¹ce. W najbli¿szym – kilkumetrowym
otoczeniu apofizy, ³upki ilasto-krzemionkowe zosta³y zmie-
2 nione w ska³y drobnokrystaliczne, ³upi¹ce siê drzazgowo,
zwane hornfelsami. Makroskopowo widoczna jest w nich
równie¿ obecnoœæ kryszta³ów kwarcu o rozmiarach 0,5-1
mm.
Spod krzy¿a nad urwiskiem, ogl¹daæ mo¿na klasyczny
przyk³ad ruchów masowych. W 1958 roku powsta³ tutaj
obryw skalny rozwiniêty w serii plastycznych ³upków
14
Z¹bkowice Œl¹skie
5598
3622 3624
karboñskich i utworzy³ imponuj¹co wysok¹ niszê. Jest to
wspania³y punkt widokowy na prze³om Nysy K³odzkiej,
maj¹cy charakter doliny antecedentnej. Prze³omy takie po-
wstaj¹, gdy na drodze dojrza³ej, meandruj¹cej rzeki powoli 3
wypiêtrza siê pasmo górskie. Rzeka wzmaga wówczas erozjê
denn¹ i – nie zmieniaj¹c swego biegu – wcina siê g³êboko
w pod³o¿e.
Na Górze Kalwarii obok wspomnianej drogi Mêki 4
Pañskiej zosta³y wytyczone dró¿ki Maryjne. Na szczycie
Kalwarii znajduje siê kaplica Górska pochodz¹ca z XVII 5
wieku, a poni¿ej niej ruiny zamku ksi¹¿êcego z XIV wieku.
Uroczym elementem jest Ÿróde³ko Maryi, znajduj¹ce siê na 6
trasie Drogi Krzy¿owej.
Miejscowoœæ Bardo Œl¹skie jest znanym miejscem piel-
grzymek. Pierwsze wzmianki o tej osadzie pochodz¹ z XI
wieku, a najstarsze kapliczki na Górze Kalwarii pochodz¹ z
prze³omu XVIII i XIX wieku. W miasteczku zobaczyæ mo¿na
piêkne, barokowe kamienice i koœció³ z tego okresu.
Opisywany obiekt po³o¿ony jest przy szlaku niebieskim
(miêdzynarodowym E3: Adriatyk-Morze Czarne), oraz
zielonym i ¿ó³tym prowadz¹cym odpowiednio z Barda na
Górê Kalwariê i do Janowca.
W miejscu tym mo¿na spêdziæ ciekawie i mi³o ca³odniowy
wypoczynek. Dobre zagospodarowanie otoczenia (parking,
gastronomia) dodatkowo zachêcaj¹ do odwiedzenia tego
zak¹tka Sudetów.
Proponowany obiekt geoturystyczny umo¿liwia zapo-
znanie siê z produktami metamorfizmu termicznego, na
kontakcie intruzji ze ska³ami klastycznymi – ³upkami ilasto-
krzemionkowymi, jak równie¿ na obserwacje efektów ru-
chów masowych (obryw) i elementów geomorfologicznych
(prze³om antecedencyjny Nysy K³odzkiej).

The Kalwaria Hill in Bardo Œl¹skie
The Bardo Mts. form a picturesque range in the Central
Sudety Mts. In the northern slope of the Kalwaria Hill (583
m a.s.l.) the metasomatic processes can be observed at the
contact of the Upper Carboniferous Laskówka granitoid
apophysis (359-318 Ma) and the Lower Devonian Miko³ajów
Shales. The exposed fragment of apophysis located at the
Way of the Cross is about 6 meters thick and 8 meters
Bardo
high. The contact-metasomatic processes reflect in changes
of shale structure and in silicification. Other interesting
objects in Góra Kalwaria are: ruins of the duke castle, St.
Mary’s spring, roadside shrines and a huge rockfall dated
back at 1598. Another touristic attraction is the historical
town Bardo with baroque houses and monaster. Numerous
lookouts around the town provide perfect view of anteced-
ent Nysa K³odzka River valley.

1 2

3 4

5 6

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

W. Mastej, T. Bartuœ (2005) Wybrana literatura: 87, 151, 314
15
 Góra W¿ar w Kluszkowcach
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat nowotarski
gmina Kluszkowce
miejscowoϾ Kluszkowce
Nowy Targ
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Gorce
Jednostka geologiczna:
Karpaty Zewnêtrzne
p³aszczowina magurska
warstwy szczawnickie
andezyty W¿aru
Góra W¿ar (Wd¿ar) usytuowana w po³udniowej czêœci
Gorców przy granicy fliszowej jednostki magurskiej z
pieniñskim pasem ska³kowym, pomiêdzy Kluszkowcami
i Czorsztynem, cechuje siê niezwykle interesuj¹c¹ bu-
dow¹ geologiczn¹. W kilku nieczynnych kamienio³omach i
ods³oniêtych wychodniach skalnych, tworz¹cych miejscami
nagromadzenia o charakterze go³oborzy, widoczne s¹ an-
dezyty – magmowe ska³y wulkaniczne wieku mioceñskiego.
Stanowi¹ one zachodni kraniec pasa intruzji andezytowych
ci¹gn¹cych siê z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód,
na odcinku oko³o dwudziestu kilometrów pomiêdzy Klusz-
kowcami a Jaworkami po³o¿onymi w Ma³ych Pieninach. Intru-
zje wystêpuj¹ w obrêbie fliszowych utworów p³aszczowiny
magurskiej oraz fliszowej jednostki Grajcarka nale¿¹cej do
struktury pieniñskiego pasa ska³kowego. Góra W¿ar jest
jednym z trzech miejsc (obok zlokalizowanych dalej na
wschód Bryjarki i Jarmuty) wystêpowania ró¿nych typów
¿y³ andezytowych.
Andezyty góry W¿ar wystêpuj¹ w formie stromo
zapadaj¹cych ¿y³ niezgodnych – tzw. dajek, reprezentuj¹cych
dwie generacje intruzji. Andezyty starszej generacji tworz¹ w
antyklinalnej strukturze fliszowej szereg radialnie ustawionych
dajek, o prawie równole¿nikowym przebiegu, poprzecinanych
i przemieszczonych systemem poprzecznych uskoków prze-
suwczych. M³odsz¹ generacjê tworzy poprzeczna do nich, dajka
andezytowa utworzona w strefie jednego z takich uskoków.
W obrêbie starszej generacji wyró¿niane s¹ ró¿ne odmiany
andezytu amfibolowego (magnetytowy, skaleniowy, plagiokla-
zowy) i m³odszy od niego andezyt amfibolowo-augitowy. Ten
drugi typ magmy andezytowej pojawi³ siê ponownie podczas
powstawania drugiej, m³odszej generacji intruzji bêd¹cej na
W¿arze g³ównym przedmiotem eksploatacji. Procesy te dato-
wane s¹ na œrodkow¹ czêœæ trzeciorzêdowej epoki mioceñskiej
i obejmuj¹ okres od 13,5 do 10,8 mln lat temu.
Magma przemieszczaj¹c siê z g³êbokiego ogniska
wykorzystywa³a strefy tektonicznie rozluŸnione i w systemie
radialnych spêkañ ciosowych fa³dowej, antyklinalnej struk-
tury W¿aru utworzy³a po zastygniêciu opisane wy¿ej formy
82
5480
Szczawnica
4450 4452
intruzywne. Podczas tworzenia siê dajki w strefie aktywnego
uskoku przesuwczego dosz³o do powstania stref brekcji 1
tektoniczno-wulkanicznej zbudowanej z roztartej masy ska³y
wulkanicznej i fragmentów otaczaj¹cych ska³ fliszowych.
W wielu miejscach zobaczyæ te¿ mo¿na produkty kontak-
towego metamorfizmu wywo³ane g³ównie oddzia³ywaniem 2
wysokiej temperatury. Ska³y fliszowe w bezpoœrednim
otoczeniu intruzji s¹ na jasno przebarwione, wyraŸnie
„spieczone” rozpadaj¹ siê kostkowo.
W kamienio³omie po³udniowym widocznym z drogi 3
Nowy Targ – Kroœcienko ods³ania siê pionowa dajka an-
dezytu amfibolowo-augitowego. Ma on charakterystyczn¹
szaroniebieskaw¹ barwê, a na powierzchniach œwie¿ych
prze³amów dobrze widoczne s¹ czarne prakryszta³y
s³upkowego amfibolu, izometrycznych augitów i blaszkowych
biotytów. Oprócz nich liczne s¹ szare prakryszta³y skaleni,
g³ownie plagioklazów. Niewielka iloœæ bezpostaciowej, afani-
towej masy skalnej œwiadczy o g³êbszych, subwulkanicznych
warunkach krzepniêcia stopu magmowego. W jednym z
bloków grzêdy skalnej ci¹gn¹cej siê powy¿ej wyrobiska 4
mo¿na przy pomocy kompasu zapoznaæ siê z interesuj¹cym
zjawiskiem anomalnego pola magnetycznego. Ig³a kompasu w
zale¿noœci od miejsca zbli¿enia do ska³y wychyla siê nawet do
po³o¿enia odwróconego. Zjawisko to wi¹¿e siê najczêœciej
z uderzeniami piorunów lub z lokalnym, znacznym wzbo-
gaceniem andezytu w magnetyt.
Przebiegaj¹ce selektywnie procesy wietrzenia i erozji,
szybciej i efektywniej dzia³aj¹ce na wychodniach mniej
odpornego fliszu, poprzez wypreparowane, stercz¹ce w
morfologii góry grzêdy i ci¹gi ska³ek znacz¹ rozmieszczenie
¿y³ andezytowych w jej wnêtrzu.
Na jednej z nich, u po³udniowego podnó¿a góry W¿ar
znajduj¹ siê tzw. „organy Hasiora”, pomnik partyzantów
autorstwa tego znanego rzeŸbiarza. Ze szczytu góry roz-
tacza siê wspania³a, pe³na panorama na Beskid S¹decki,
Gorce, Kotlinê Nowotarsk¹, Pieniny z Trzema Koronami i
z jeziorem czorsztyñskim i szczególnie piêkna na po³udnie,
gdy widoczne s¹ Tatry Bielskie i Wysokie.

Góra W¿ar jest obecnie atrakcyjnym, wielosezonowym,
oœrodkiem turystycznym, bardzo popularn¹ stacj¹ narciarsk¹ i
oœrodkiem paralotniarstwa. G³êbokie wyrobisko o wysokich,
pionowych œcianach, wykorzystywane jest tak¿e przez szko³ê
wspinaczkow¹. Dogodny uk³ad komunikacyjny, parkingi,
rozbudowana baza noclegowa i gastronomiczna w s¹siednich
wsiach sprawiaj¹, i¿ rejon góry W¿ar jest obiektem geotury-
stycznym najwy¿szej rangi. Popularyzacji sprzyja po³o¿enie
w pobli¿u Pieniñskiego Parku Narodowego i pobliskie, po-
wszechnie odwiedzane, ruiny zamku czorsztyñskiego. Walory
naukowe ³¹cz¹ siê tutaj z wyj¹tkow¹ rang¹ dydaktyczn¹.
The W¿ar (Wd¿ar) Mt. in Kluszkowce
Andesites from the W¿ar Mt. form two generations of
intrusions. The older generation are parallel, W-E-trending,
steeply dipping dykes cut by transversal faults. Several variet-
ies are known: the oldest, feldspatic-amphibolitic, younger
– magnetitic and youngest – amphibolitic with augite. These
andesites ascended in the Miocene from a magma chamber
located at considerable depth along the joint system cutting
the anticline composed of the Magura Beds. In the central
part of the W¿ar Mt., the tectonic breccia was formed along
the tectonic line, enabling the intrusion of the youngest,
amphibolitic-augitic andesite. Breccia contains fragments
1 2
3 4
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego:
E. S³omka, T. S³omka (2006)
Autor fotografii: A. Joniec
Kluszkowce
of both the sedimentary rocks and the older generations of
andesites. This variety was mined in quarries of the W¿ar
Mt. as construction and road stones.
Quarry developed in the slopes of the W¿ar Mt. provides
exposures of vertical andesite dyke with well-developed, hori-
zontal joint system arranged transversally to the dyke body.
Andesite is grey, locally bluish, with distinct phenocrystals of
augite and black amphibole embedded within matrix rich in
feldspars. On both walls, from a dozen to over 20 meters high,
whitish, bedded, calcareous sandstones and marly shales of the
Szczawnica Formation are visible with black and bluish-black
streaks. These rocks were thermally altered by the intrusions.
At the top of the mountain small ridges occur composed of
older-generation andesites. Local magnetic anomalies detected
in two of these ridges originate from thunderbolt strikes.
The quarry is located in the W¿ar Mt., in the vicinity of
Kluszkowce village. Before the partisan monument visitor
must turn right taking the road to the quarry gate. Passing
by a small andesite mound with the monument atop, the
entrance to the deep, abandoned quarry appears.
The Kluszkowce area provides numerous tourist attractions:
the Czorsztyn reservoir, the ski center, the castles in Niedzica
and Czorsztyn as well as mountain ranges: the Gorce and the
Pieniny Clippen Belt with numerous hike and bike trails.
Wybrana literatura: 46, 47, 48, 278, 279, 437
83
 Granity w Walimiu
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat wa³brzyski
gmina Walim
miejscowoϾ Walim
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Œrodkowe
Góry Sowie
Jednostka geologiczna:
Sudety œrodkowe
blok Gór Sowich
Obiekt obejmuje zespó³ trzech sztucznych ods³oniêæ
1 przy wejœciach do sztolni walimskich zlokalizowanych przy
szosie z Walimia do Rzeczki, 3,5 km od centrum Walimia,
oraz Muzeum Sztolni Walimskich, w sk³ad którego wchodz¹:
pawilon muzeum, ekspozycja geologiczna i historyczna,
sztolnie i parking.
Najciekawszym ods³oniêciem jest skalna nisza przy
g³ównym wejœciu do sztolni, obok pawilonu muzeum. Nisza
ma szerokoœæ oko³o 20 m i wysokoœæ kilkunastu metrów.
Na lewo od wejœcia do sztolni ods³aniaj¹ siê migmatyczne
gnejsy œrednioziarniste, smu¿yste lub laminowane, zbu-
dowane z kwarcu, skaleni i biotytu, lokalnie z domieszk¹
granatu, syllimanitu i muskowitu. Niezwykle interesuj¹c¹,
2 z geologicznego punktu widzenia, jest ¿y³a (dajka) jasnego,
œrednioziarnistego granitu, o mi¹¿szoœci oko³o 1m, ustawio-
3 na niemal pionowo i przecinaj¹ca gnejsy. W sk³adzie granitu
wyró¿niæ mo¿na kwarc, skalenie potasowe i plagioklazy oraz
4 muskowit. W granitach lokalnie widoczne s¹ strefy zbudowa-
ne z kwarcu i odmiany syllimanitu zwanej fibrolitem. Badania
wykaza³y, ¿e granity z Walimia powsta³y z przetopienia (w
temperaturze oko³o 650°C gnejsów zalegaj¹cych poni¿ej i
wdar³y siê (intrudowa³y) w le¿¹cy wy¿ej kompleks gnejsowo-
migmatytowy. Wiek granitów na podstawie izotopowego
datowania monacytu, okreœlono na 380 mln lat.
Na prawo od wejœcia do sztolni widoczny jest w gnej-
sach uskok normalny. W strefie przyuskokowej intensywnie
postêpuje wietrzenie ska³.
Podziemna trasa turystyczna obejmuje obiekty powsta³e
w czasie II wojny œwiatowej, w wyniku tajemniczych prac
36
Jedlina Zdrój
Dzier¿oniów
5618
3602 3604
prowadzonych przez III Rzeszê w Górach Sowich. Znajduje
siê tutaj kilka hal (najwiêksza ma wymiary 80 m x 10 m x 8
m) po³¹czonych sztolniami. Sztolnie Walimia s¹ czêœci¹
wiêkszego systemu, najprawdopodobniej stanowisk dowo-
dzenia Kwatery G³ównej III Rzeszy.
Obiekt znajduje siê przy czarnym szlaku Martyrologii
Jugowice – G³uszyca. W pobli¿u Muzeum prowadz¹ tak¿e
szlaki: czerwony, niebieski, ¿ó³ty i zielony, które zapoznaj¹ z
walorami krajobrazu, fauny i flory Gór Sowich i Rezerwatu
Góra Chojna z zamkiem Grodno.
The granites from Walim
The site includes three artificial exposures at the en-
trances to the Walim adits, located at the road from Walim
to Rzeczka, close to the Museum of Walim Adits.
The most interesting outcrop is a rock niche at the main
entrance to the adit, close to the Museum pavillon. The
rocks exposed are medium-crystalline, streaky or lami-
nated, migmatitic gneisses composed of quartz, feldspars
and biotite with minor garnets, sillimanite and muscovite.
The intrising feature is a dyke of light, medium-crystalline
granite, about 1 meter thick, almost vertical and concordant
with the gneiss foliation. Granite is composed of quartz,
K-feldspars, plagioclases and muscovite. Petrologic studies
revealed that granite was formed by melting of underlying
gneisses and intrusion into the overlying gneiss-migmatite
complex. The age of granite was determined as 380 Ma.
On the right side of the entrance a normal fault is visible
in the gneisses.
 Walim

2 3 4

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

R. Kryza (2005) Wybrana literatura: 75, 152, 240, 347, 425
37
 Granulity w Starym Giera³towie
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat k³odzki
gmina Stronie Œl¹skie
miejscowoœæ Stary Giera³tów
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Wschodnie
Góry Z³ote
Masyw Œnie¿nika
Stronie Œl¹skie
Jednostka geologiczna:
Sudety Œrodkowe
kopu³a orlicko-œnie¿nicka
antyklinorium Giera³towa
3636
W Sudetach Œrodkowych, w Starym Giera³towie,
1 w prawym brzegu skarpy rzeki Bia³ej L¹deckiej,
w odleg³oœci 0,5 km w kierunku wschodnim od
koœcio³a, znajduje siê wychodnia ska³ bardzo silnie
przeobra¿onych (zmetamorfizowanych) granulitów.
Ska³y pierwotne to osadowy kompleks ska³
mu³owcowych typu szarog³azów, którym towarzyszy³y
grubsze wtr¹cenia ska³ marglistych oraz zasadowych
wulkanitów i tufów. Zosta³y one poddane niezwykle
wysokiemu ciœnieniu (rzêdu 20-35 kbar) i bardzo
wysokiej temperaturze (oko³o 800-1100°C) po
pogr¹¿eniu na g³êbokoœæ oko³o 100 km. Wiek opisy-
wanych przemian datuje siê na oko³o 380-350 mln lat
(dewon-karbon).
W opisywanym obiekcie zobaczyæ mo¿na dwie
odmiany granulitów, ró¿ni¹ce siê sk³adem mineralno-
chemicznym oraz stopniem zwietrzenia. Odmiana
2,3 ciemna (s³abo zwietrza³a) zbudowana jest z kwarcu,
plagioklazów i granatów, ale wystêpuje tu te¿ bogaty
w sód piroksen – omfacyt. St¹d nazwa tej odmiany
– granulity omfacytowe. Barwa ciemnych granulitów
zmienia siê od szarozielonej do szaroró¿owej. Drug¹
odmian¹ s¹ granulity jasne, zbudowane z kwarcu,
3 plagioklazów, skalenia potasowego oraz podrzêdnie
czerwonego granatu i dystenu. Odmiana jasna jest
silniej zwietrza³a i na przekrojach poprzecznych œcian
widniej¹ ci¹gi porozrywanych fragmentów granulitów
ciemnych. S¹ to ska³y drobnoziarniste, z widocznymi
32
5578
5576
3638
ró¿owymi granatami, które czêsto koncentruj¹ siê w
warstewkach. Barwa granulitów jasnych jest szaropo-
pielata, na powierzchniach zwietrza³ych – bia³o szara. 4
W otoczeniu granulitów wystêpuj¹ migmatyczne gnej-
sy giera³towskie. Ods³aniaj¹ce siê tutaj ska³y wchodz¹
w sk³ad regionalnej wychodni, ci¹gn¹cej siê 12 km i 5
szerokiej do 2 km, biegn¹cej w kierunku pó³nocno-
wschodnim a¿ na terytorium Czech.
Obecnoœæ tego rodzaju ska³ na powierzchni Ziemi
jest dowodem wielkoskalowych ruchów tektonicznych,
które spowodowa³y wyniesienie tych ska³ z poziomu
dolnej skorupy Ziemi. Granulity tworz¹ w obrêbie
europejskich waryscydów (ska³ powsta³ych w czasie
orogenezy waryscyjskej 380-240 mln lat temu) rzadkie
i niewielkie wyst¹pienia.
Dostêpnoœæ ods³oniêcia jest bardzo dobra; znajduje
siê ono w odleg³oœci 200 m od przystanku PKS- Stary
Giera³tów II (przystanek na ¿¹danie). Z przystanku
nale¿y siê udaæ przez ³¹kê w dó³ rzeki – Bia³ej L¹deckiej
i w prawej skarpie rzeki odszukaæ wychodni opisanych
granulitów.
Obiekt ten znajduje siê na terenie Œnie¿nickiego
Parku Krajobrazowego, na granicy miêdzy Górami
Z³otymi a Masywem Œnie¿nika.
Tu¿ przy korycie rzeki Bia³ej L¹deckiej biegnie
œcie¿ka rowerowa, a w odleg³oœci 1 km na zachód
znajduje siê niebieski szlak turystyczny: L¹dek Zdrój
– Nowa Morawa.

The granulites from Stary Giera³tów
The highly altered granulites are exposed in
Stary Giera³tów (the Central Sudety Mts.), in the
right bank of the Bia³a L¹decka River bed, some 500
meters east from the church. The rocks belong to a
regional, 12-kilometers-long and 2-kilometers wide
outcrop of metamorphic rocks which continue to the
northwest, to the Czech Republic. Two varieties of
granulites can be observed: light and dark. In the vicin-
2 4
Wybrana literatura: 12, 20, 103, 135, 229, 245,
375, 392, 406
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
R. Kryza (2005)
Stary Giera³tów
ity the migmatitic Giera³tów Gneisses occur. These
ultra-metamorphic rocks were formed at depth of
about 100 kilometers, under the pressure of 20-35
kbar and at the temperature of 800-1,100°C, and
exhumed during the Variscan orogeny (380-240 Ma).
Within the European Variscides granulites form rare
and rather small exposures. These rocks are very
interesting for geologists and petrologists as their
geological position and exhumation are subjects of
vigorous discussions.
5
33
 Jezioro Szmaragdowe w Górach Bukowych
Lokalizacja:
województwo zachodniopomorskie
powiat szczeciñski
gmina Szczecin
Szczecin
miejscowoϾ Szczecin
Rejon geograficzny:
Pobrze¿a Po³udniowoba³tyckie
Pobrze¿e Szczeciñski
Wzgórza Bukowe Gryfino
Jednostka geologiczna:
niecka szczeciñsko-³ódzko-miechowska
niecka szczeciñska
pokrywa czwartorzêdowa
Jezioro Szmaragdowe to sztuczny zbiornik wodny
1 po³o¿ony w Parku Leœnym Zdroje we wschodniej dzielnicy
Szczecina. Jezioro znajduje siê na obszarze tzw. Gór Buko-
wych (Wzgórza Bukowe). To pasmo najwy¿szych wzniesieñ
morenowych po wschodniej stronie Doliny Dolnej Odry
na po³udniowy-wschód od Szczecina. Dochodz¹ one do
148 m wysokoœci (Góra Bukowiec). Zajmuj¹ obszar oko³o
80 km2 (14 km d³ugoœci i 5-6 km szerokoœci). Wzgórza
pokrywa zwarty pas Puszczy Bukowej wchodz¹cej w sk³ad
Szczeciñskiego Parku Krajobrazowego. Z³o¿ona budo-
wa geologiczna wzgórz i niezwykle urozmaicona rzeŸba
terenu s¹ wynikiem dzia³alnoœci  lodowca i zwi¹zanych
z zanikaniem l¹dolodu procesów erozyjnych. Wzgórza
Bukowe buduj¹ zaburzone glacitektonicznie (fa³dy i ³uski)
utwory czwartorzêdowe (plejstocen) sk³adaj¹ce siê z glin
zwa³owych i utworów fluwioglacjalnych. Zawieraj¹ one
odk³ute od pod³o¿a przez nasuwaj¹cy siê lodowiec porwaki
i³ów oligoceñskich, margli i wapieni kredowych. Te ostatnie
w pó³nocno-zachodniej czêœci Wzgórz, pomiêdzy Zdrojami
i Podjuchami, wychodz¹ miejscami na powierzchniê na tyle
licznie, ¿e w przesz³oœci by³y eksploatowane na potrzeby
produkcji cementu.
Przez wiele lat w miejscu dzisiejszego jeziora znajdowa³o
2 siê wyrobisko kredy eksploatowane od po³owy XIX w. dla
fabryki cementu portlandzkiego G. Toepffera, A. Grawitza
i &. Jezioro powsta³o 16 lipca 1925 r. na skutek nag³ego
wtargniêcia wód podziemnych do wyrobiska. Katastrofalny
wyp³yw wody nast¹pi³ spod wysokiej (ok. 50 m), pionowej
œciany margli w po³udniowej czêœci wyrobiska. Powsta³o
jezioro, którego lustro wody ustali³o siê dzisiaj na wysokoœci
42,2 m n.p.m.. Powierzchnia jeziora wynosi oko³o 2,5 ha.
Obecnie jezioro ma d³ugoœæ ok. 275 m, szerokoœæ do 150
m, a g³êbokoœæ dochodzi do 16 m.
Misa jeziorna jest silnie wg³êbiona w marglisto-wapien-
ne pod³o¿e, brzeg uformowany jest w postaci gwa³townie
opadaj¹cego zbocza, czêsto o charakterze urwiska i tylko
238
Goleniów
5916
3474 3476
na krótkim odcinku od strony po³udniowej jest p³aski. Ca³y
teren przylegaj¹cy do jeziora jest zalesiony i wypiêtrzony
do 30-40 m nad poziomem zwierciad³a wody. Wystêpuj¹ce
w rzeŸbie tego terenu zmiany wskazuj¹ na bardzo silne
procesy erozyjne.
Jezioro posiada niewielk¹ zlewniê leœn¹. Jest zbiornikiem
bez dop³ywów i odp³ywów powierzchniowych. Od kilku lat
obserwowane jest obni¿enie siê poziomu lustra wody.
W skarpie zachodniej czêœci starego wyrobiska mo¿emy
zaobserwowaæ ods³oniêcia utworów buduj¹cych ten teren.
Widoczne s¹ tu w kilkunastometrowych odkrywkach margli-
ste osady kredowe. Stanowi¹ one wraz z i³ami septariowymi
krê utworów pod³o¿a w obrêbie glin zwa³owych i utworów
fluwioglacjalnych plejstocenu.
Jezioro Szmaragdowe kszta³tem zbli¿one jest do trójk¹ta,
na którego wierzcho³ku od pó³nocy znajduje siê betonowy
mostek spe³niaj¹cy obecnie funkcje punktu widokowego.
Dawniej by³ to mostek kolejki roboczej wywo¿¹cej urobek
kopalni. Na dnie jeziora wci¹¿ znajduj¹ siê pozosta³oœci gór-
niczych maszyn i urz¹dzeñ. Wspania³a szmaragdowa barwa
wody w jeziorze spowodowana jest du¿ym nasyceniem
wêglanem wapnia oraz odbiciem œwiat³a od kredowego
pod³o¿a. Wokó³ jeziora poprowadzona jest trasa tury-
styczna przy której znajduj¹ siê liczne punkty widokowe
pozwalaj¹ce podziwiaæ urok tego jeziora i okolicy. Do
najbardziej znanych nale¿y Widok, sztuczny pagórek, 55,0
m n.p.m., po³o¿ony na pó³nocno-zachodnim krañcu Parku
leœnego Zdroje, miedzy ul. Kopalniana i Grabowa. Jest
to ha³da dawnej kopalni kredy. Jezioro jest na tyle du¿¹
atrakcja turystyczn¹, ¿e prowadz¹ do niego liczne szlaki
turystyczne: ¿ó³ty, niebieski i zielony, które poprowa-
dzone s¹ przez ciekawe i piêkne miejsca okolic Szczecina
i Wzgórz Bukowych.
Z Jeziorem Szmaragdowym ³¹cz¹ siê liczne legendy, w
tym górnicza, która podaje, ¿e od samego pocz¹tku uru-
chomienia pierwszych kopalñ w tych stronach w XIV w.

grasowa³ w nich chciwy i z³oœliwy duch, zwany Skarbkiem.
Nagromadzi³ on ogromne bogactwa, które ukry³ pod ziemi¹.
Kiedy kilof górnika ods³oni³ niespodziewanie owe skarby,
duch zala³ wszystko wod¹.
Dojazd do Szmaragdowego Jeziora ze stacji PKP Szcze-
cin Zdroje komunikacj¹ miejsk¹ do przystanku przy ul. Ko-
palnianej, st¹d pieszo oko³o 15 min . Dojazd samochodem
ul. Kopalnian¹ do parkingu przed jeziorem, stamt¹d 5 minut
pieszo. Nieopodal jeziora, w dawnej leœniczówce, urz¹dzono
motel „Szmaragd”, serwuj¹cy posi³ki, a tak¿e oferuj¹cy
miejsca noclegowe. W pobli¿u znajduje siê restauracja i
klub nocny „Grota”.
The emerald Lake in the Beech Mts.
The Emerald Lake is a water reservoir located in the
Forest park, in the eastern part of Szczecin town. The area
called “the Beech Mts” or the “the Beech Hills” is the high-
est range of moraine hills in the eastern side of the Lower
Odra River valley, southeast from Szczecin.
Both the complicated geological structure and the diversi-
fied relief result from the activity of ice sheet and erosional
processes active during its retreat. The hills are built of Qua-
ternary boulder clays and fluvioglacial sediments disturbed
glacitectonically into folds and slice-folds. These structures
include also Oligocene clays and Cretaceous carbonates
(marls and limestones) erratics plucked from the bedrock and
transported by the moving ice. Locally, in the northwestern
part of the Beech Hills, between Zdroje and Podjuchy villages,
Cretaceous limestones crop out and here these rocks were
mined in the past for cement production.
At the site of recent reservoir the “Katharinen Kreidegr-
ube” quarry has been operating since the half of the XIXth
century for the purpose of portland cementwork, owned
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Mazurowski (2005)
Szczecin
by the G. Toepffer, A Grawitz & Co. On 16th July, 1925 the
quarry was abruptly inundated by groundwaters. The cata-
strophic inflow took place from the foot of 50-meters-high,
vertical marble wall in the southern part of the quarry. Water
table has been stabilized at the altitude 42.2 m a.s.l. The res-
ervoir is about 275 meters long, 150 meter wide and covers
an area of 2.5 hectares. Maximum depth reached 16 meters
(8 meters, in average). The reservoir is deeply cut into the
bedrock marls and limestones. The shore is formed by steep,
commonly wertical walls and only a short, gently sloped frag-
ment of southern shore provides and access to water table.
The whole area surrounding the reservoir is elevated some
30-40 meters above water table and is forested.
The Emerald Lake resembles a triangle in shape. A
concrete bridge constructed in the northern corner plays
recently a role of outlook platform. In the past this bridge
enabled the haulage of stone. At the bottom of the reservoir
the remnants of mining equipment can still be found. The
emerald color originates from both the high concentration
of calcium carbonate and the light reflexing from carbonate
bedrocks. The touristic trail surrounding the reservoir has
several lookouts from which the landscape can be admired
and, thus, it is a popular walkway among the citizens of Szc-
zecin town. The best known lookout point is the “Widok”
Hill (55.0 meters a.s.l.) – a waste dump of the former quarry
located in the southwestern extension of the Zdroje forest
park, between the Kopalniana and the Grabowa streets.
From the flat, recently overgrown top of the dump a broad
view opens, particularly the “Eye on Szczecin” in the north-
ern part. The reservoir is a popular touristic attraction to
which several trails (yellow, blue and red) guide. The trails
lead the visitor through the interesting and beautiful sites
located around Szczecin and the Beech Hills.
Wybrana literatura: 258, 266
239
 Kamienio³om melafirów
w Kamiennej Górze
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat kamiennogórski
gmina Kamienna Góra
miejscowoœæ Kamienna Góra
Region geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Œrodkowe
Góry Kamienne
Jednostka geologiczna:
Sudety Œrodkowe
niecka œródsudecka,
Lubawka
formacja ze S³upca
Obiekt po³o¿ony jest w po³udniowo-wschodniej czêœci
Kamiennej Góry, w s¹siedztwie wsi Czadrówek. Jest to ze-
1 spó³ dwóch nieczynnych kamienio³omów na po³udniowym
grzbiecie Góry £ysina. Wyrobiska zajmuj¹ obszar o wymia-
rach 250 na 100 m, przy czym pó³nocne wyrobisko jest
wiêksze – wysokoœæ œcian dochodzi do 20 m.
W kamienio³omach ods³aniaj¹ siê ska³y wulkaniczne
2 powsta³e w permie (oko³o 290 milionów lat temu). S¹ to tzw.
melafiry (bazalty) powsta³e w obrêbie niewielkiego wulkanu
tarczowego, który mia³ formê p³askiego sto¿ka o œrednicy
oko³o 10 km i wysokoœci oko³o 100 m. Aktywnoœæ wulka-
nu przejawia³a siê wielokrotnymi wylewami lawy, rzadziej
wyrzutami materia³u piroklastycznego (popio³ów i py³ów).
Efektem krzepniêcia lawy s¹ melafiry, a z nagromadzenia
popio³ów i py³ów powsta³y cienkie warstwy tufów. Ska³y
3 ods³oniête w kamienio³omach powsta³y oko³o 1 do 2 km na
pó³nocny zachód od centrum erupcji, które obecnie przykry-
te jest m³odszymi ska³ami osadowymi. W kamienio³omach,
szczególnie pó³nocnym, widoczna jest sekwencja skalna o
mi¹¿szoœci oko³o 35 m, w obrêbie której rozpoznaæ mo¿na
produkty trzech potoków lawowych, miêdzy którymi
wystêpuj¹ tufy i ska³y osadowe: piaskowce i mu³owce. W
potokach lawowych mo¿na wyró¿niæ melafiry masywne oraz
porowate, pêcherzykowe (z pustkami po ulatniaj¹cych siê
z potoków lawowych gazach) i migda³owcowe, w których
te pustki wype³nione s¹ wtórnymi minera³ami. Miejscami
ska³y s¹ pokruszone i ponownie zlepione, tworz¹c tzw.
brekcjê. W obrêbie potoków lawowych rozpoznaæ mo¿na
kana³y, którymi p³ynê³a lawa. W wielu miejscach widoczne
s¹ produkty oddzia³ywania gor¹cych law na ska³y pod³o¿a.
S¹ to fragmenty ska³ pod³o¿a w obrêbie potoków lawowych
i wciœniêty w szczeliny piasek i mu³ stwardnia³y w postaci
piaskowców i mu³owców (tzw. dajki klastyczne). Przewar-
stwienia piaskowców i mu³owców powsta³y w przerwach
miêdzy kolejnymi erupcjami wulkanu, kiedy procesy wie-
20
Bolków
Wa³brzych
5628
3574 3576
trzenia i erozji powodowa³y powstanie materia³u okru-
chowego z niszczonych ska³ wulkanicznych i jego lokalne
nagromadzenia. W stropowej czêœci potoków lawowych
wystêpuj¹ nagromadzenia minera³ów, które powsta³y jako
produkty dzia³ania gor¹cych roztworów powulkanicznych:
agat, chalcedon, karneol, chloryt, kalcyt i inne.
Obiekt ma unikatow¹ wartoœæ w skali Polski z uwagi na
zespó³ ods³oniêtych ska³ i struktur geologicznych permskiego
wulkanizmu, w szczególnoœci ró¿ne formy law wulkanicznych
i mineralizacji powulkanicznej zwi¹zanej z wulkanem tarczo-
wym. Dogodne po³o¿enie umo¿liwia wykorzystanie obiektu
dla celów dydaktycznych i popularyzatorskich.
Stan zachowania kamienio³omów jest aktualnie doskona³y.
S¹ one ³atwo dostêpne, po³o¿one blisko drogi z Kamiennej
Góry do Krzeszowa, w którym znajduje siê g³ówna atrakcja
turystyczna tego rejonu – zespó³ klasztorny. Jest to baroko-
wy zespó³ budowli opactwa Cystersów z³o¿ony z bazyliki
NMP £askawej, koœcio³a œw. Józefa, mauzoleum Piastów
Œwidnicko-Jaworskich, budynków klasztornych oraz licznych
kaplic Kalwarii. Jego pocz¹tki siêgaj¹ XVIII wieku.
W pobli¿u przebiega kilka szlaków: G³ówny Szlak Sude-
cki ze Skalnika do Grz¹d; szlak ¿ó³ty z Wo³ka do Olszyny
przez Kamienn¹ Górê oraz czerwony z Marciszowa do
Kamiennej Góry.
The melaphyres quarry in Kamienna Góra
Two quarries are located in the southeastern part of
Kamienna Góra town, in the vicinity of Czadrówek village,
in the southern slope of the £ysina Hill.
The exposed volcanics are Permian melaphyres (ba-
salts) (about 290 Ma) erupted from a small shield volcano,
located 1-2 kilometers northwest and recently covered by
younger sediments. The volcano was about 10 kilometers
across and up to 100 meters high. The activity of volcano
included multiple lava eruptions and rare pyroclastic ex-

plosions. In the northern wall, about 35 meters high, the
succession is visible of three lava flows separated by tuffs,
sandstones and mudstones. In the lava flows massive,
porous, vesicular and amygdaloidal structures are visible
with open spaces filled with secondary minerals. The lava
tubes can be identified within the flows. In the sediments
thermal alterations occur at the contacts with hot lava.
Other interesting details are rock fragments (xenoliths)
embedded within lava as well as sand and mud filling the
fractures in lava tongues and altered into sandstone and
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Awdankiewicz (2005)
Kamienna Góra
mudstone. In the top parts of lava flows the accumulations
of hydrothermal minerals can be found: agate, chalcedony,
carneol, chlorite, calcite and others.
The quarries are very well-preserved and easily acces-
sible from the Kamienna Góra-Krzeszów highway. In the
nearby Krzeszów the leading tourist attraction of the region
can be visited: the famous, historical, Cistercian monaster
from the beginning of the XVIIIth century with the basilica,
the church, the mausoleum of Œwidnica-Jawor duke family
and the Way of the Cross.
Wybrana literatura: 16, 17, 18
21
 Kamienio³om ska³ mioceñskich
w Szañcu
Lokalizacja:
wojewodztwo œwiêtokrzyskie
powiat buski
gmina Busko Zdrój
miejscowoϾ Szaniec
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Niecka Nidziañska
Niecka Po³aniecka
Jednostka geologiczna:
niecka nidziañska
Na terenie Szanieckiego Parku Krajobrazowego znaj-
1 duje siê nieczynny kamienio³om wapieni i piaskowców
trzeciorzêdowych. Kamienio³om zlokalizowany jest we
wschodniej czêœci Góry Kamnica, znajduj¹cej siê oko³o 1
km na pó³noc od miejscowoœci Szaniec (5 km na pó³noc od
Buska Zdroju).
Szaniecki Park Krajobrazowy obejmuje œrodkow¹ czêœæ
Wa³u Piñczowsko-Wojczañskiego oraz po³udniowo zachod-
ni fragment Niecki Po³anieckiej (P³askowy¿ Staniecki). Park
chroni liczne i oryginalne enklawy krajobrazu z malowniczy-
mi wapiennymi i gipsowymi wzgórzami oraz ciep³olubnymi
zbiorowiskami roœlinnoœci kserotermicznej, torfowisko-
wej i s³onolubnej. Wystêpuj¹ tu ska³y trzeciorzêdowe,
z kompleksami gipsów w czêœci po³udniowej i wapieniami,
buduj¹cymi malownicze wzgórza, w czêœci po³udniowo-
wschodniej.
W kamienio³omie w Szañcu ods³aniaj¹ siê trzeciorzêdowe
ska³y, wykszta³cone jako piaskowce i wapienie organodetry-
tyczne. Te ostatnie sk³adaj¹ siê z bioklastów, czyli pokruszo-
nych szcz¹tków organicznych (przewa¿nie wapiennych). W
œcianach o wysokoœci 3 - 6 m na przestrzeni kilkudziesiêciu
metrów ods³aniaj¹ siê ska³y o wyraŸnie zró¿nicowanej
litologii.
Ni¿sz¹ czêœæ profilu tworz¹ piaskowce kwarco-
we, partiami bardzo s³abo zwiêz³e, drobno- i bardzo
drobnoziarniste, ze zmienn¹ domieszk¹ pokruszonych
krasnorostów, fragmentów muszli miêczaków, otwornic
2 i serpul. W piaskowcach wystêpuj¹ kilkunastocentyme-
trowe przewarstwienia i³owców marglistych i margli. W
piaskowcach mo¿emy obserwowaæ dobrze widoczne
struktury warstwowañ poziomych, przek¹tnych: rynno-
wych i riplemarkowych.
W wy¿szej czêœci profilu dominuj¹ wapienie organo-
detrytyczne piaszczyste, grubo- i œrednioziarniste, czêsto
z udzia³em drobnych ¿wirów. G³ównym sk³adnikiem ziar-
220
Kielce
5600
5598
4478 Busko Zdrój
nistym ska³y s¹ fragmenty krasnorostów o ró¿nym stopniu
obtoczenia, z domieszk¹ ziaren kwarcu, ska³ wêglanowych
i krzemionkowych. Materia³ ¿wirowy stanowi¹ okruchy
wapieni, margli, rodolitów (ska³ zbudowanych z ziaren ob- 3
leczonych przez krasnorosty), rzadziej krzemieni. Wk³adki
¿wirowe wystêpuj¹ w postaci soczew lub ³awic z wyraŸnymi
erozyjnymi powierzchniami sp¹gowymi. W osadach tych
bardzo dobrze widoczne s¹ struktury rynnowego warstwo-
wania przek¹tnego.
Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie osady deponowane
by³y oko³o 7 milionów lat temu w p³ytkiej strefie brzegowej
ciep³ego morza mioceñskiego, które wype³nia³o zapadlisko
przedkarpackie. Badania sedymentologiczne wykaza³y, ¿e
osady piaszczyste z ni¿szej czêœci profilu deponowane by³y w
dolnej czêœci przybrze¿a morskiego i podmorskich sk³onów
barier. Wy¿ej zalegaj¹ce wapienie powstawa³y w strefie
wysokoenergetycznego przybrze¿a oraz przedzielaj¹cych
je przesmyków.
Wapienie w kamienio³omie w Szañcu nale¿¹ do
mioceñskich ska³, które na obszarze Niecki Nidziañskiej
s¹ przedmiotem eksploatacji jako ceniony materia³ budow-
lany. Mimo niezbyt wysokiej wytrzyma³oœci na œciskanie,
odznaczaj¹ siê znaczn¹ odpornoœci¹ na dzia³anie czynników
atmosferycznych i s¹ stosowane w budownictwie od XIV
wieku. Wykazuj¹ przy tym wielk¹ podatnoœæ na obróbkê,
która mo¿e byæ dokonywana rêcznie przy pomocy prostych
narzêdzi: m³otka, siekiery i pi³y.
Ods³oniêcie w Szañcu stwarza mo¿liwoœæ obserwacji
wykszta³cenia i sk³adu wapieni buduj¹cych znaczne obszary
tego rejonu. Dostarcza informacji na temat zró¿nicowanych
warunków i œrodowiska ich powstania. Umo¿liwia zapozna-
nie siê z metodami eksploatacji i rêcznej obróbki wapieni
wykorzystywanych w architekturze ju¿ od XIV wieku. Wy-
robisko zlokalizowane jest na wzniesieniu, które stanowi
doskona³y punkt widokowy. Roztacza siê z niego rozleg³a

panorama Szanieckiego Parku Krajobrazowego. Oko³o 500
m na po³udnie od kamienio³omu, u podnó¿a wzniesienia,
przebiega szlak zielony Grochowiska – Szaniec – Stopnica
– Solec Zdrój – Winiary – Nowy Korczyn – Wiœlica.
The Miocene rocks quarry in Szaniec
One of interesting sites located in the area of the Szaniec
Landscape Park is an inactive quarry of Tertiary limestones
and sandstones in Szaniec. The quarry was developed in the
eastern slope of Kamienica Hill, about 1 kilometer from
Szaniec village and about 5 kilometers north from Busko
Zdrój town.
The 3-6-meters-high quarry walls provide exposures of
lithologically diversified rocks. Lower part of the succession
comprises fine- and very fine-grained, quartz sandstones,
locally poorly cemented and containing variable amounts
of fossils: red algae, bivalves, foraminifers and serpules.
Well-visible are sedimentary structures: horizontal, cross-,
trough and ripplemark beddings.
1 2
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Kuleta, M. Nowak (2005)
Szaniec
The upper part of the sequence is dominated by coarse-
and medium-grained, sandy, organodetrital limestones with
common admixture of fine gravels. Main detrital components
are variously rounded fragments of red algae accompanied
by quartz, carbonate and siliceous rocks grains. Well-visible
are trough cross-bedding structures.
The exposed sediments were deposited about 7 Ma ago
in a shallow, nearshore zone of the warm Miocene sea which
filled the Carpathian Foredeep.
The Szaniec quarry enables the detailed observations of
limestones, which compose significant part of the area as
well as provides information on extraction and dressing of
this rock which has been applied as construction stone since
the XIVth century. The adjacent hill is an excellent lookout
from which the panorama of the Szaniec Landscape Park can
be appreciated. About 500 meters south from the quarry
the visitor will join the green touristic trail from Grochow-
iska through Szaniec, Stopnica, Solec-Zdrój, Winiary, Nowy
Korczyn to Wiœlica.
Wybrana literatura: 88, 369, 436
221
 Kamienio³om ska³ paleozoicznych
w Dzikowcu
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
Nowa Ruda
powiat k³odzki
gmina Nowa Ruda
miejscowoϾ Dzikowiec
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Œrodkowe
Góry Bardzkie
Jednostka geologiczna:
Sudety Œrodkowe
struktura bardzka
seria autochtoniczna
formacja Wapnicy
W pó³nocno-zachodniej czêœci Gór Bardzkich na
zachodnim zboczu góry Wapnica zwanej te¿ Wapienn¹
1 (579,6 m n.p.m.), na po³udniowy wschód od wsi Dzikowiec,
znajduje siê nieczynny kamienio³om. Ods³aniaj¹ siê w nim
górnodewoñskie i dolnokarboñskie ska³y, które powsta³y
380 do 325 milionów lat temu.
Kamienio³om za³o¿ony w XVIII wieku ma dzisiaj oko³o
500 metrów d³ugoœci i 150 metrów szerokoœci. Ods³ania
siê w nim ciekawy profil geologiczny ska³, które by³y i s¹
przedmiotem badañ od ponad dwustu lat. Jest to ponad
60 metrowy profil osadów wêglanowych powsta³ych w
œrodowisku morskim (tzw. formacja z Wapnicy).
Najstarsze utwory ods³aniaj¹ siê w centralnej czêœci
kamienio³omu, w jego zachodniej œcianie. Jest to brekcja
wapienno-gabrowa, z³o¿ona z ró¿nej wielkoœci bloków ga-
2 browych (do 1 m œrednicy) otoczonych wapieniem organode-
trytycznym. W wapieniach tych wystêpuj¹ zwapnia³e plechy
krasnorostów, zielenic, sinic, a tak¿e otwornice i ramienio-
nogi oraz Ÿle zachowane fragmenty kolonii koralowców.
Ku po³udniowi znikaj¹ bloki gabra i w kamienio³omie
ods³aniaj¹ siê wy³¹cznie osady wapienne tzw. wapienia podsta-
wowego. Jest to 15 - metrowej mi¹¿szoœci kompleks skalny
widoczny dobrze w zachodniej œcianie w po³udniowej czêœci
kamienio³omu. Zbudowany jest z szarego biosparytowego
wapienia zawieraj¹cego fragmenty gabr, granitoidów i serpen-
tynitów oraz bioklasty koralowców i krynoidów (fragmentów
³odyg liliowców), a tak¿e glony i stromatoporoidy.
W centralnej czêœci kamienio³omu na œcianie wschodniej
ods³ania siê wapieñ g³ówny, którego mi¹¿szoœæ ocenia siê tu
na oko³o 40 m. W wapieniu tym spotykamy jak poprzednio:
glony, szcz¹tki krynoidów, ma³¿oraczki, drobne ramienio-
nogi, œlimaki, otwornice oraz koralowce. Wystêpuj¹ca tu
3 fauna konodontowa pozwala udokumentowaæ wiek tych
osadów na œrodkowy famen (dewon). Tak bogata fauna
pozwala przypuszczaæ, ¿e wapienie te by³y deponowane w
p³ytkowodnych warunkach strefy nerytycznej.
16
Bielawa
5606
Z¹bkowice Œl.
3610 3612
W najbardziej na pó³noc wysuniêtej czêœci kamienio³omu,
we wschodniej jego œcianie, ods³aniaj¹ siê najm³odsze osady
wêglanowe: wapieñ klymeniowy i gattenndorfiowy. Ten
pierwszy to szary lub ró¿owy wapieñ o mi¹¿szoœci 2-3 me-
trów, który deponowany by³ w warunkach morskich strefy
pelagicznej. W wapieniu tym spotykamy górnodewoñskie
goniatyty. Na nim zalega szary wapieñ okreœlany jako gat-
tendorfiowy, który jak wynika z badañ biostratygraficznych
reprezentuje ju¿ osady karbonu. Miêdzy innymi z tego
powodu profil osadów w kamienio³omie na Wapnicy jest
tak interesuj¹cy, poniewa¿ jest to jeden z nielicznych euro-
pejskich profili z zachowan¹ ci¹g³oœci¹ sedymentacyjn¹ na
granicy dewonu i karbonu.
Kamienio³om w Dzikowcu na Wapnicy s³ynie z bogactwa
skamienia³oœci - glonów, stromatoporoidów, otwornic,
konodontów, goniatytów. Mo¿emy tu te¿ znaleŸæ szcz¹tki
krynoidów, ma³¿oraczki, ramienionogi, rzadziej œlimaki czy
trylobity.
Na terenie kamienio³omu, w jego po³udniowej czêœci
znajduje siê strzelnica, która jest czêœciowo ogrodzona.
W soboty od godzin rannych do popo³udniowych maj¹ tu
miejsce spotkania Ko³a £owieckiego Knieja. Wówczas wstêp
do tego kamienio³omu jest niemo¿liwy. Teren kamienio³omu
jest niezagospodarowany poza kilkoma stolikami z miejscami
do siedzenia. W czêœci pó³nocnej kamienio³omu, do której
prowadzi asfaltowa droga od strony Dzikowca, jest niewielki
parking na kilka samochodów.
W pobliskiej wsi Dzikowiec, której pocz¹tki siêgaj¹ XIV
wieku znajduje siê szereg cennych zabytków: XVII-wieczny
koœció³, wybudowany na miejscu wczeœniejszej œwi¹tyni
gotyckiej, XVII-wieczny zespó³ dworski, 2 kapliczki z XIX
w. W wieku XVII w pobli¿u wsi powsta³y kopalnie wêgla
kamiennego.
Wœród poszukiwaczy skarbów chodz¹ s³uchy o ukry-
ciu w kamienio³omie w Wapnicy z³ota depozytowego
banków wroc³awskich, jak równie¿ zasypaniu magazynu

broni i wyposa¿enia „Wehrwolfu”. Wœród tej broni mia³
siê znajdowaæ najnowoczeœniejszy – jak na owe czasy
– model pistoletu maszynowego Schmeisser. Dlatego te¿
kamienio³om ko³o Dzikowca, a szczególnie dawna sztolnia
mieszcz¹ca siê w jego po³udniowej czêœci, jest czêsto od-
wiedzana przez poszukiwaczy skarbów.
Paleozoic rocks in the Wapnica Mt. quarry
in Dzikowiec
In the northwestern part of the Bardo Mts., in the western
slope of the Wapnica Mt. (known also as the Wapienna Mt.,
579.6 meters a.s.l.), south from Dzikowiec village the aban-
doned quarry can be visited in which Upper Devonian and
Lower Carboniferous rocks are exposed (380-326 Ma).
The quarry was developed in the XVIIIth century.
Recently, the pit is about 500 meters long and about 150
meters wide. The exposed succession has been subjected
to geological and paleontological studies since over 200
years. It includes 60-meters-thick sequence of Fammenian
and Lowermost Turnaisian marine carbonates belonging the
the Wapnica Formation.
The oldest strata crop out in the central part of the pit,
in its western scarp. This is a breccia composed of gabbro
blocks (up to 1 meter across) embedded within organode-
trital limestone. The limestone contain abundant filaments
1 2
3 J. Haydukiewicz, J. Muszer (2005)
Dzikowiec
of red, blue and green algae with foraminifers, brachiopods
and poorly preserved corals (Scruttonia).
In the eastern scarp of the central part the main lime-
stone sequence appears, about 40 meters thick. It contains
algae, crinoids, ostracods, small brachiopods, gastropods,
foraminifers and corals. The conodonts enabled to deter-
mine the Middle Fammenian age of the limestone. Abundant
fossils allow to suggest the shallow-marine, neritic deposi-
tional environment.
In the northen corner of the quarry, in the eastern scarp,
the youngest members appear: the Clymenia and the Gat-
tendorfia limestones. The former is pink or grey rock, about
2-3 meters thick, deposited in a pelagic zone. It contains
Late Fammenian (Upper Devonian) goniatites. The younger,
Gattendorfia Limestone represents the Early Tournaisian
(Carboniferous) deposition, as revealed by biostratigrafic
studies. This is the intrising feature of the Wapnica suc-
cession as it is one of a few exposures in Europe where
the continuous deposition at the Devonian/Carboniferous
boundary can be observed.
The Wapnica quarry is famous among geologists for the
abundance of fossils: algae, stromatopores, foraminifers, con-
odonts, goniatites as well as crinoids, ostracods, brachiopods
amd more rare gastropods and trilobites. It is a common stop
for conference trips and field training ground for students.
Wybrane pozycje literatury: 34, 41, 77, 78, 91,
116,169, 263, 282, 314, 342, 367, 441, 442
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
17
 Kamienio³om ska³ triasowych Blachówka
w Bytomiu
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat miejski Bytom
gmina Bytom
miejscowoϾ Bytom-Bobrowniki
Gliwice
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Œl¹ska
Garb Tarnogórski
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
niecka górnoœl¹ska
niecka tarnogórska
W obrêbie Garbu Tarnogórskiego, na granicy admini-
stracyjnej Bytomia i Tarnowskich Gór znajduje siê jedno
z trzech zatwierdzonych w województwie œl¹skim stanowisk
dokumentacyjnych przyrody nieo¿ywionej – kamienio³om
Blachówka. Geologicznie teren ten po³o¿ony jest w za-
chodniej czêœci niecki tarnogórskiej, stanowi¹cej jeden
z piêciu obszarów z³o¿owych rud Zn-Pb w rejonie œl¹skim.
Eksploatacja w kamienio³omie w Blachówce prowadzona
by³a od lat dziewiêædziesi¹tych XIX wieku. Pocz¹tkowo wy-
dobywano tu rudy ¿elaza, by po ich wyczerpaniu rozpocz¹æ
eksploatacjê dolomitów. Stanowisko dokumentacyjne „Bla-
1 chówka” ma powierzchniê 6 hektarów i kszta³t g³êbokiego
w¹wozu o stromo nachylonych, wysokich do 40 metrów
œcianach. Labirynt tworz¹cych go korytarzy ci¹gnie siê a¿ po
Stolarzowice, Repty, Tarnowskie Góry i Strzybnicê.
Warstwy skalne ods³oniête w kamienio³omie nale¿¹
wiekowo do triasu (wapieñ muszlowy) i powsta³y 250-
203 mln lat temu. Reprezentuj¹ je dolomity kruszconoœne
oraz dolomity diploporowe, przykryte przez kompleks
osadów czwartorzêdowych. Jedynie w pó³nocnym i
pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu korony wyrobiska, pod
czwartorzêdowymi utworami udokumentowano jasne do-
lomity margliste, reprezentuj¹ce warstwy tarnowickie.
Dolomity kruszconoœne widoczne s¹ w po³udniowej
2 czêœci kamienio³omu. S¹ to ska³y barwy szarej i szaro-kre-
mowej, a na powierzchniach zwietrza³ych- ¿ó³tawej. Ulegaj¹
procesom krasowienia, a wykszta³cone w nich kawerny
i pustki wype³nione zosta³y wtórnie kalcytem i sporadycz-
nie krzemionk¹. Grube i silnie spêkane ³awice dolomitu,
pochodzenia epigenetycznego, zapadaj¹ po k¹tem 6-8°
na po³udniowy-zachód i zachód, a reliktowe struktury
sedymentacyjne zobaczyæ mo¿na tylko na powierzchniach
zwietrza³ych. Fauna triasowa reprezentowana jest przez
œlimaki, ma³¿e, ramienionogi, pierœcienice i liliowce. W
tej czêœci profilu wystêpuje okruszcowanie zwi¹zkami Fe
184
Tarnowskie Góry
5590
4348 Bytom 4350
i Zn oraz Pb. Rudne skupienia limonitu w formie gniazd
i bu³ wystêpuj¹ g³ównie w stropowej czêœci dolomitów
kruszconoœnych. Rudy te by³y wydobywane w XIX i XX
wieku, a pozosta³oœci¹ po dawnym górnictwie s¹ sztolnie,
których wyloty widoczne s¹ w œcianach kamienio³omu.
Na dolomitach kruszconoœnych zalegaj¹ dolomity
diploporowe (œrodkowotriasowe), które stanowi¹ za-
sadnicz¹ czêœæ ods³oniêtych œcian wyrobiska Blachówka.
W œcianie zachodniej obserwowaæ mo¿na kompletny profil
tego ogniwa, reprezentowany przez ró¿nie wykszta³cone
odmiany dolomitu: ziarniste, porowate, g¹bczaste, kawer-
niste i zbite.
Szcz¹tki organiczne s¹ tu reprezentowane g³ównie przez
glony (od jednego z ich gatunków - Diplopora annulatissima
Pia – ogniwo wziê³o swoj¹ nazwê), a nadto przez ramie-
nionogi i œlimaki oraz – rzadziej – korale, liliowce i g¹bki.
Sporadycznie wystêpuj¹ te¿ fragmenty koœci gadów.
Z wystêpowaniem w dolomitach diploporowych
szcz¹tków liliowców zwi¹zana jest miejscowa legenda.
Otó¿ œw. Jacek- dominikanin z Krakowa, odbywaj¹cy w XIII
wieku swoj¹ misjê, wybudowa³ na terenie Bytomia, obok
Ÿród³a, kaplicê. Podczas modlitwy jego sznur ró¿añcowy
pêk³ i paciorki wpad³y do wody. Przez d³ugie lata miejscowa
ludnoœæ czerpi¹c wodê Ÿródlan¹ odnajdywa³a „paciorki”,
które de facto by³y fragmentami liliowców i które zosta³y
opisane przez E. Beyricha (w monografii z 1875 roku) jako
Entrochus silesiancus.
W œcianach kamienio³omu, jak i w jego otoczeniu,
widoczne s¹ formy krasu kopalnego w postaci rozleg³ych,
zamkniêtych depresji krasowych, czy lejków krasowych,
wype³nionych zwietrzelin¹. Tworz¹ j¹ ró¿nobarwne glinki
i ¿wiry kwarcowe oraz trzeciorzêdowe osady ilaste,
zawieraj¹ce zwi¹zki ¿elaza.
Obecnoœæ na tym obszarze l¹dolodu zlodowacenia
œrodkowopolskiego i po³udniowopolskiego dokumen-

tuj¹ utwory polodowcowe - gliny zwa³owe. Zobaczyæ je
mo¿na w obrêbie ha³dy nadk³adu we wschodniej œcianie
kamienio³omu. W glinach wystêpuj¹ egzotyki ska³ skandy-
nawskich: wapienie, piaskowce oraz ska³y krystaliczne.
Pozosta³oœci¹ po wielowiekowej eksploatacji s¹ usypiska,
ha³dy, wyrobiska odkrywkowe (po eksploatacji wapieni, do-
lomitów, piasków czy ¿wirów), chodniki podziemne, sztolnie
i szyby (po eksploatacji rud Zn-Pb). Zauwa¿yæ tu mo¿na
równie¿ niecki osiadania oraz antropogeniczne zapadliska.
Kamienio³om Blachówka znajduje siê w obrêbie mia-
sta Bytom, przy drodze krajowej nr 43. Aby do niego
dotrzeæ nale¿y, jad¹c z Bytomia do Tarnowskich Gór przy
skrzy¿owaniu z drog¹ Radzionków-Stolarzowice, skierowaæ
siê na zachód. Obiekt po³o¿ony jest w odleg³oœci 2-2,5 km
od osiedla Blachówka.
Blachówka wchodzi w sk³ad trasy weekendowej dla
mi³oœników kolei w¹skotorowych i rowerzystów, biegn¹cej
z Zalewu Chech³o-Nak³o do Zbros³awic - Oœrodka
JeŸdzieckiego. W pobli¿u wyrobiska przebiega niebieski
szlak turystyczny prowadz¹cy z osiedla Blachówka do re-
zerwatu Segiet. Rezerwat ten przylega od strony zachodniej
kamienio³omu, chroniona jest w nim górska buczyna, jaka
kiedyœ porasta³a puszcze Wy¿yny Œl¹skiej. W rezerwacie
Segiet wytyczona zosta³a œcie¿ka dydaktyczna o d³ugoœci
3,8 km.
The Triassic rocks quarry Blachówka in Bytom
The Blachówka quarry is located in the area of the Tar-
nowskie Góry Bulge. The quarry has been active since the
1890-ties, first as an iron ore mine, than as dolomite quarry.
The exposed rocks are the Ore-bearing Dolomite and
the Diplopora Dolomite of Middle Triassic age (Muschelkalk,
250-203 Ma ago) covered by Quaternary sediments.
The Ore-bearing Dolomite occurs in the southern part
1 2
Autor fotografii: D. Nowelajka
Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 2004 r.
Bytom-Bobrowniki
of the pit. The thick-bedded, epigenetic carbonate rock dips
to the southwest and west under 6-8°. The rock is grey to
greyish-crème or yellow at weathered surfaces where rel-
ics of sedimentary structures can be observed. Fossils are
represented by gastropods, bivalves, brachiopods, serpules
and crinoids visible only at weathered surfaces. The beds
are strongly fractured and karstified. Cavities are filled with
secondary calcite and rare silica. In a part of the succession
Fe, Zn and Pb ore minerals occur.
The main part of the quarry is cut in the Diplopora Do-
lomite. In the western wall full succession of this member
can be observed with a number of varieties: crystalline,
porous, spongy, cavernous and compact dolomites. Fossils
are represented by Diplopora annulatissima, Physoporella
praealpina and Physoporella minutula as well as by moluscs,
brachiopods, corals and sponges. Sporadically, bones of
Triassic reptiles were encountered.
In the pit walls and in the surrounding terrain various
karst forms can be observed: sinkholes and karst depres-
sions filled with residual deposits: multicolored clays, quartz
gravels and Tertiary clays rich in iron compounds. In the
overburded dump located in the eastern part of the pit the
boulder clays were found, deposited during the Mid-Poland
and South-Poland glaciation periods.
The long-lasting exploitation left the open pits where
limestones and aggregates were extracted, and waste dumps
as well as galleries and shafts remained after ore mining
operations. The Blachówka documentation site is a deep
gorge of steep, over 40-meters-high walls, which covers
the area of 6 hectares.
The Blachówka quarry is located in the area of Bytom
town, 2.0-2.5 kilometers from Blachówka housing estate,
at the No. 43 state highway. Access is from the Bytom-
Tarnowskie Góry road, turning west at the crossing with
Ra-dzionków-Stolarzowice road.
Wybrana literatura: 1, 344, 415
185
 Kamienio³om wapieni dewoñskich
w Mogi³ce
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat kielecki
gmina Miedziana Góra
miejscowoœæ Kostom³oty
Pi³a
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Wy¿yna Kielecka
Góry Œwiêtokrzyskie
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
synklina miedzianogórska
Na zachodnim krañcu wychodni ska³ paleozoicznych
nale¿¹cych do kieleckiego regionu Gór Œwiêtokrzyskich
znajduje siê nieczynny kamienio³om. Eksploatowano w nim
wapienie wieku górnodewoñskiego, powsta³e ok. 385-359
mln lat temu. Miejsce to znajduje siê w obrêbie synklinorium
kielecko - ³agowskiego, w po³udniowym skrzydle synkliny
miedzianogórskiej. Geograficznie obszar ten nale¿y do
Wzgórz Kostom³ockich i po³o¿ony jest na ich wschodnim
1 krañcu.
Opisywany obiekt geoturystyczny to nieczynne od 15
lat wyrobisko, którego œciany siêgaj¹ do 10 m wysokoœci,
a ich d³ugoœæ do 140 m. W kamienio³omie ods³aniaj¹ siê
sfa³dowane warstwy ska³ wêglanowych. W po³udniowej
czêœci œciany wschodniej widoczne s¹ utwory nale¿¹ce do
2 warstw szyd³owieckich, reprezentowane przez cienko-
i œrednio³awicowe wapienie margliste, z wk³adkami ³upków
marglistych. Utwory te s¹ silnie sfa³dowane. Amplitudy
fa³dów dochodz¹ do kilku metrów, a ich osie s¹ poziome
lub nachylone pod niewielkim k¹tem na wschód. P³aszczyzny
osiowe posiadaj¹ niewielk¹ wergencjê pó³nocn¹ (rzadziej
3 po³udniow¹). Najczêœciej fa³dy s¹ symilarne; fa³dy koncen-
tryczne widoczne s¹ tylko w obrêbie grubszych ³awic wapie-
ni. Na ods³oniêtych œcianach kamienio³omu zobaczyæ mo¿na
te¿ liczne uskoki i spêkania, zwykle wtórnie wype³nione
kalcytem i barytem. Uskoki maj¹ ró¿ny charakter: od nasuw-
czych, poprzez transpresywne, do czysto przesuwczych. W
pó³nocnej czêœci œciany wschodniej oraz na œcianie pó³nocnej
widoczne s¹ kilkumetrowe fragmenty ³awic zdeformowa-
nych podczas osuwania; s¹ to niew¹tpliwie osady osuwisk
podmorskich. W profilu kamienio³omu w Mogi³ce oprócz
wspomnianych wapieni i ³upków wystêpuj¹: wapienie
gruz³owe z wk³adkami zlepieñców œródformacyjnych,
brekcje wapienne oraz wapienie skrzemionkowane.
210
5644
4470 Kielce 4472
Œciany kamienio³omu s¹ dobrze ods³oniête, dostêp do obiek-
tu jest nieograniczony. Wysokoœæ œcian wyrobiska gwarantuje
niezbyt intensywne obrywanie siê fragmentów odspojonych,
a korona kamienio³omu jest praktycznie niezaroœniêta.
Kamienio³om znajduje siê w odleg³oœci oko³o 500 m
na po³udniowy-zachód od skrzy¿owania dróg Kostom³oty
Drugie z drog¹ w kierunku Starej Wsi.
Obszar ten znajduje siê na terenie otuliny Suchedniow-
sko-Oblêgorskiego Parku Krajobrazowego. Jest to jeden
z najciekawszych punktów ods³aniaj¹cych na ma³ej po-
wierzchni tak ciekawe formy fa³dowe, z towarzysz¹cymi
im uskokami oraz mineralizacj¹. Doskona³e miejsce na
wycieczkê i poznanie wybranych zagadnieñ geologicznych.
The Devonian limestones quarry in Mogi³ka
The abandoned quarry is located at the western margin
of Paleozoic complex of the Holy-Cross Mts. In the quarry
wall, 140 meters long and 10 meters high, Upper Devonian
(385-359 Ma), thin- and medium-bedded, marly limestones
with intercalations of marly shales are exposed. The car-
bonates are folded, fold amplitudes reach several meters
and fold axes are horizontal or inclined to the east under
low angles. Common are faults and fractures filled with
secondary calcite or barite. Moreover, several-meters-long
fragments of submarine slides crop out. The quarry walls
are perfectly exposed and the access to the site is unlimited.
The quarry belongs to the Suchedniów-Oblêgorek Land-
scape Park. Undoubtedly, the Mogi³ka quarry is one of the
most interesting sites where the visitor can observe folds
developed at so limited area with accompanyning faults and
mineralization. This is an excellent target for thematic trip
foused on selected geological problems.
 Kostom³oty

Wybrana literatura: 136, 202, 257, 301,

373, 374, 409

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

2 M. Kuleta, S. Salwa (2005)

211
 Kamienio³om wapieni jurajskich
w Piechcinie
Lokalizacja:
województwo kujawsko-pomorskie
powiat ¿niñski
gmina Barcin
miejscowoϾ Piechcin
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pojezierze Wielkopolskie
Pojezierze GnieŸnieñskie
Jednostka geologiczna:
antyklinorium kujawsko-pomorskie
struktura Zalesia
formacja pa³ucka
Na obszarze geologicznej struktury Zalesia, w
miejscowoœci Piechcin znajduje siê kamienio³om utworów
górnojurajskich. Struktura Zalesia ma charakter antykliny i
powsta³a wskutek ruchów wznosz¹cych (dŸwigania siê „po-
duszki” solnej znajduj¹cej siê w pod³o¿u osadów) trwaj¹cych
od œrodkowej jury po czasy wspó³czesne. Na obszarze
tym od koñca œrodkowej jury po jurê górn¹ (to jest 164
– 150 mln lat temu) mia³a miejsce sedymentacja osadów
wêglanowych. W jej wyniku powsta³y: wapienie, dolomity
i margle tworz¹ce formacjê pa³uck¹.
Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie ska³y to przede
1 wszystkim ró¿nego typu wapienie, wapienie margliste i
margle miejscami zdolomityzowane, przy czym dominuj¹
wapienie skaliste. Lokalnie w szczelinach i pêkniêciach
2 skalnych wystêpuje wtórna mineralizacja, g³ównie kalcytem
i dolomitem. Sporadycznie wystêpuj¹ minera³y siarczkowe:
piryt, markasyt, galena oraz sfaleryt.
W warstwach wapieni czêstymi znaleziskami by³y
3 szkielety przedstawicieli fauny jurajskiej: amonity z rodzaju
Perisphinctes i Oppelia, ramienionogi z rodzaju Rhynchonella
i Terebratula, je¿owce z rodzaju Micraster oraz liliowce i
g¹bki. Wydobycie utworów formacji pa³uckiej datuje siê
od drugiej po³owy XIX wieku, ale obecnie zaprzestano ju¿
eksploatacji.
Wyrobisko kamienio³omu ma rozmiary 780 m na 570
m i jest wype³nione wod¹. G³êbokoœæ zbiornika dochodzi
46
Domas³awek
Inowroc³aw
5858
4300
miejscami do 50 m; zwraca uwagê przejrzystoœæ wody, 4
dochodz¹ca nawet do 20 m. Ska³ki stercz¹ce ponad tafl¹
wody maj¹ wysokoœæ do 10 m, finezyjne kszta³ty i s¹ po-
chylone pod ró¿nymi k¹tami. Staw w niecce kamienio³omu
jest nieoficjalnym k¹pieliskiem oraz obiektem treningowym
dla p³etwonurków.
The Jurassic limestones quarry in Piechcin
In the Piechcin village the abandoned quarry is located
where various limestones, marly limestones and marls, partly
dolomitized, crop out. The sediments had been deposited
from the end of Middle Jurassic (Callovian) to the Upper
Jurassic (Kimmeridgian), i.e., 164-150 Ma ago. The succes-
sion is dominated by massive limestones with numerous
fractures and cracks filled with calcite and/or dolomite, and
rare sulphides: pyrite, marcasite, galena and even sphalerite.
Common are fossils: ammonites (Perisphinctes and Oppelia),
brachiopods (Rhynchonella and Terebratula), echinoderms
(Micraster), crinoids and sponges.
The large (780x570 meters) quarry is filled with water
up to 50 meters depth. The cliffs protruding from water
are up to 10 meter high and inclined under various angles.
The quarry is an unwatched swimming site and a training
site for divers.
 Piechcin

1 2

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 177, 281, 282, 286, 287, 288,
R. Soko³owski (2005) 397, 398, 399, 400, 401
47
 Kamienio³om wapieni kredowych w Bli¿owie
Lokalizacja:
województwo lubelskie
powiat zamojski
gmina Su³ów
miejscowoœæ Bli¿ów
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze
Roztocze Œrodkowe
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Osady kredowe na Roztoczu wykszta³cone s¹ jako
margle i margle kredowe, a miejscami jako osady kredy
1 pisz¹cej. W ma³ym, nieczynnym ³omie we wsi Bli¿ów, po
pó³nocnej stronie drogi do Abramowa ods³aniaj¹ siê utwory
górnokredowe wykszta³cone jako jasnobe¿owe, niekiedy
bia³e wapienie o charakterze kredy pisz¹cej.
Kreda pisz¹ca nale¿y do wapieni organogenicznych
tzn. takich, w których budowie dominuj¹cy udzia³ mia³y
wapienne fragmenty organizmów ¿ywych. Kredê spoœród
innych wapieni organogenicznych (powstaj¹cych w wyniku
procesów biochemicznych i chemicznych) wyró¿nia du¿a
zawartoœæ glonów z grupy Coccolithophorites (10-75%)
o wielkoœci 2-5 mikronów, py³u kalcytowego (5-60%) i
ma³ych otwornic. Obok tych dominuj¹cych fragmentów
w kredzie wystêpuje kwarc, chalcedon i opal (czêsto
tworz¹ce bu³y krzemienne), a podrzêdnie tak¿e glaukonit
i minera³y ilaste. W typowej kredzie fragmenty wiêkszych
skorup wystêpuj¹ bardzo rzadko. Typowa kreda jest bia³a,
2 ale wystêpuje tak¿e w odmianach o barwie kremowej,
szarej i niebieskawej. Odmiany zasobne w kokkolity i
py³ kalcytowy, nazywane kred¹ pisz¹c¹, s¹ miêkkie, ³awo
rozcieraj¹ siê w palcach i pozostawiaj¹ bia³y, kryj¹cy œlad
na twardszych przedmiotach. Struktura kredy jest bardzo
drobnoziarnista (pelitowa). Kreda wystêpuje w mi¹¿szych
seriach w osadach okresu geologicznego, który od niej
otrzyma³ nazwê okresu kredowego.
Widoczne w kilkumetrowych œcianach ³omu w Bli¿owie
osady kredowe charakteryzuj¹ siê doœæ monotonnym
wykszta³ceniem, nie wykazuj¹ widocznych struktur sedy-
3 mentacyjnych, a jedynie s³abo zaznaczaj¹ce siê u³awicenie
podkreœlone zró¿nicowanym stopniem zwiêz³oœci ska³y.
Ods³aniaj¹ce siê tu wapienie charakteryzuj¹ siê s³ab¹
zwiêz³oœci¹, s¹ miêkkie i podatne na erozjê. S¹ to utwory
p³ytkiego, ciep³ego morza kredowego, które oko³o 65 mln
lat temu rozci¹ga³o siê na obszarze dzisiejszego Roztocza.
Dziêki s³abej zwiêz³oœci utwory kredowe na obszarze
Roztocza ³atwo ulega³y erozji, tworz¹c zró¿nicowan¹ mor-
52
5894
Krasnobród
4650 4652
fologicznie powierzchniê, na której deponowane by³y z kolei
wapienne osady wieku mioceñskiego.
Równie¿ ma³a zwiêz³oœæ powoduje, ¿e osady górnej
kredy na obszarze Roztocza s¹ s³abo ods³oniête. Ska³y te
najczêœciej widoczne s¹ w postaci zwietrza³ych okruchów
rozproszonych w glebie na polach. £om w Bli¿owie jest
wyj¹tkowym miejscem, gdzie mo¿emy zobaczyæ tak dobrze
zachowane utwory kredowe Roztocza.
Chc¹c dotrzeæ do ods³oniêcia wapieni kredowych musi-
my dojechaæ do miejscowoœci Bli¿ów i od przystanku ko³o
koœcio³a podejœæ do ³omu drog¹.
Ods³oniêcie ma zarówno wartoœæ poznawcz¹ jak i dy-
daktyczn¹ a tak¿e dokumentacyjn¹. Mimo unikatowoœci
nie jest oznakowane ¿adnymi tablicami informacyjnymi.
Przy niewielkich nak³adach mo¿e staæ siê interesuj¹cym i
wartoœciowym punktem na trasie roztoczañskich szlaków
turystycznych.
The Cretaceous limestones quarry in Bli¿ów
In a small quarry located in Bli¿ów village, on the north-
ern side of local road heading to Abramów the Upper Creta-
ceous sediments are exposed: light-beuge, sometimes white
limestones. The sequence belongs to well-known formation
of Cretaceous sediments from the Roztocze area, which
includes marls, marly limestones and chalks.
Chalk is a fossiliferous limestone composed of calcare-
ous fragments of Coccolithophorites algae (10-75%) of the
size 2-5 micrometers, crypto-crystalline calcite (5-60%)
and small foraminifers.
In the Roztocze area Upper Cretaceous sediments
are poorly exposed due to their high susceptibility to
erosion and can be encountered usually as rock fragments
scattered in the fields. Thus, the quarry in Bli¿ów is an
exceptional site.
Chalks exposed in the quarry walls reveal rather mo-
notonous development. Sedimentary structures are absent

and poorly visible bedding is underlain by differences in rock
compactness. Sediments were deposited in a warm, shallow
sea which covered the Roztocze area about 65 Ma ago.
Exposures in the Bli¿ów quarry are of unique, scientific,
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Bli¿ów
educational and documentational values. Unfortunately,
there are no marks directing to the quarry. At low expenses
this site may become an interesting and important element
of the Roztocze touristic trail system.
Wybrana literatura: 62, 67, 71, 74, 81, 163,
165, 178, 235, 236, 283, 284, 482
53
 Kamienio³om wapieni mioceñskich
w Hucie Ró¿anieckiej
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat lubaczowski
gmina Narol
miejscowoœæ Huta Ró¿aniecka
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze
Roztocze Œrodkowe
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Roztocze to tektonicznie wyniesiony blok, oddzielo-
ny od zapadliska przedkarpackiego systemem uskoków.
1 W pod³o¿u wystêpuj¹ utwory górnokredowe, reprezento-
wane g³ównie przez opoki margliste i margle oraz wapienie
z czertami. Na nich, niezgodnie zalegaj¹ utwory mioceñskie
w postaci p³atów erozyjnych ró¿nej wielkoœci i mi¹¿szoœci,
zlokalizowane w szczytowych partiach wzniesieñ Roztocza.
Utwory te reprezentowane s¹ przez ró¿ne odmiany facjalne
piaskowców i wapieni.
Jednym z interesuj¹cych obiektów geoturystycznych s¹
ods³oniêcia utworów miocenu znajduj¹ce siê w pobli¿u Huty
Ró¿anieckiej. Huta Ró¿aniecka to wieœ le¿¹ca u podnó¿a
tzw. Garbu Ró¿anieckiego (inaczej nazywanego wa³em
Huty Ró¿anieckiej) o wysokoœci dochodz¹cej do 305 m
n.p.m.. Wa³ ten buduj¹ utwory kredowe przykryte osadami
miocenu. Po zachodniej stronie drogi prowadz¹cej z Huty
Ró¿anieckiej do Suœca zlokalizowane s¹ dwie du¿e piaskow-
nie, z których bardziej zachodnia proponowana jest jako
geologiczne stanowisko dokumentacyjne, chroni¹ce jeden z
interesuj¹cych fragmentów profilu osadów mioceñskich.
2 W wyrobiskach o szerokoœci kilkudziesiêciu metrów
i wysokoœci œcian do kilku metrów ods³aniaj¹ siê piasz-
czysto-wêglanowe utwory miocenu, charakteryzuj¹ce siê
obecnoœci¹ rodolitów, czyli ska³ sk³adaj¹cych siê z rodoidów
(obleczonych ziaren utworzonych przez krasnorosty).
W ods³oniêciu mo¿emy obserwowaæ ziarna o œrednicy
dochodz¹cej do 4 cm. Osady wykazuj¹ ró¿ny stopieñ ce-
mentacji - od warstw z³o¿onych z ca³kowicie sypkich piasków
do zwiêz³ych warstw piaskowcowych. W utworach tych
mo¿emy obserwowaæ liczne struktury sedymentacyjne,
spoœród których wyró¿niaj¹ siê warstwowania przek¹tne.
W ods³oniêciach napotykamy równie¿ warstwy z obfitymi
nagromadzeniami oœródek i muszli ma³¿y. Warstwy takie
okreœla siê czêsto mianem muszlowca. W wy¿szych partiach
profili wystêpuj¹ piaski kwarcowe i kwarcowo-glaukonitowe;
132
Susiec
5586
4656 4658
s¹ one czêsto warstwowane skoœnie lub horyzontalnie. W
ods³oniêciach spotkamy te¿ gruby kompleks organodetrytycz-
nych wapieni piaszczystych o mi¹¿szoœci do 10 m.
Ogl¹dane osady powstawa³y w p³ytkim, ciep³ym morzu
mioceñskim, wype³niaj¹cym zapadlisko przedkarpackie
przed oko³o 16 mln lat. Po³udniowe obszary tego ba-
senu morskiego przylega³y do górotworu karpackiego.
Charakteryzowa³y siê one zdecydowanie wiêkszymi
g³êbokoœciami. Tam deponowane by³y przede wszystkim 3
osady ilaste, których mi¹¿szoœæ dochodzi do kilkuset me-
trów. Pó³nocna czêœæ basenu, siêgaj¹ca w³aœnie terenów
Roztocza, by³a zdecydowanie p³ytsza. Gromadzone w niej
osady maj¹ zdecydowanie mniejsze mi¹¿szoœci i charaktery-
zuj¹ siê obecnoœci¹ ska³ piaszczystych i wapiennych bogatych
w skamienia³oœci. Œwiadcz¹ one o bujnym ¿yciu i bogactwie
form, które istnia³y w tym ciep³ym i p³ytkim morzu.
Z partii szczytowych Wa³u Huty Ró¿anieckiej roztacza
siê wspania³a panorama z rozleg³ym widokiem, z widocznym
na pó³nocy najwy¿szym wzniesieniem Roztocza Œrodkowego
- Wapielni¹ (387 m n.p.m.); w kierunku po³udniowym wi-
dzimy Równinê Bi³gorajsk¹ z kompleksem leœnym Puszczy
Solskiej.
Przez miejscowoœæ Huta Ró¿aniecka biegnie jeden z
najpiêkniejszych szlaków Roztocza, poprowadzony na
krawêdzi Roztocza Œrodkowego i Równiny Bi³gorajskiej.
Jest to niebieski szlak nazywany szlakiem Szumów, biegn¹cy
z Suœca przez Koœció³ek, Rebizanty (rezerwat Nad Tanwi¹)
i Rybnice do Suœca. W Hucie Ró¿anieckiej warto zobaczyæ
ruiny murowanej cerkwi grecko-katolickiej z 1836 roku,
zniszczonej przez Niemców w 1943 r. W jej s¹siedztwie
znajduje siê cmentarz z krzy¿ami pochodz¹cymi z ludowego
oœrodka kamieniarskiego w Starym Bruœnie na Roztoczu
Wschodnim, pochodz¹ce z XIX w. S¹ one œwiadectwem
wykorzystywania „kamieni roztoczañskich” – wapieni i pia-
skowców mioceñskich, jako materia³u kamieniarskiego.

The Miocene limestones quarry in Huta Ró¿aniecka
The interesting geotouristic sites in the Roztocze area
are outcrops of Miocene strata in the vicinity of Huta
Ró¿aniecka village located close to the Ró¿aniec Bulge
(305 meters a.s.l.). The bulge is built of Cretaceous sedi-
ments covered by Miocene strata. In the southern slope of
the bulge several quarries were developed, several tens of
meters long and several meters high.
The exposed sediments are sandstones and limestones
with rodoliths. The succession is dominated by sandstones
with oblique and ripplemark beddings. Common are also
cross-beddings and layers with abundant bivalve casts and
shells. An interesting sediment is 10-meters-thick bed of
organodetrital, sandy limestone. All these sediments were
deposited in a shallow Miocene sea which filled the Carpath-
ian Foredeep basin.
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Huta Ró¿aniecka
Apart from interesting outcrops, the Huta Ró¿aniecka
Bulge offers exceptional, panoramic view from the top with
the highest point of the Roztocze – the Wapielnia Hill (387
meters a.s.l.) seen in the north and Bi³goraj Plain with the
Solec Forest visible in the south.
The Huta Ró¿aniecka village is on the way of the most
attractive, blue touristic trail in the Roztocze, which leads
along the boundary between the Central Roztocze and
the Bi³goraj Plain, from Susiec through Rebizanty (with the
nature reserve “On the Tanew River”) and Rybnice back
to Susiec. In the village an interesting object is the ruined
Orthodox church built in 1836 and destroyed in 1943. In
the vicinity there is a graveyard with stone crosses produced
in the stonework center in Stare Brusno (the Eastern Roz-
tocze) where the Miocene limestones and sandstones were
carved (so-called “Roztocze stones”).
Wybrana literatura: 15, 63, 64, 267,
298, 361, 338, 464, 466
133
 Kamienio³om wapieni mioceñskich
w Nowinach
Józefów
Lokalizacja:
województwo lubelskie
powiat tomaszowski
gmina Susiec
miejscowoϾ Nowiny
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze Œrodkowe, Roztocze
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
4650
W strefie krawêdziowej Roztocza Œrodkowego ods³aniaj¹
siê utwory kredowe i mioceñskie. Te ostatnie stanowi¹
zró¿nicowane litologicznie osady morza mioceñskiego, jakie
wype³nia³o zapadlisko przedkarpackie.
Wzgórza Nowiñskie tworz¹ zwarty kompleks o wymia-
rach 1,5 km na 2 km i dochodz¹ do wysokoœci 313 m n.p.m.
Zbudowane s¹ z gezowych osadów kredowych, przykrytych
w tym miejscu m³odszymi osadami mioceñskimi reprezen-
towanymi przez wapienie.
Ska³y te mo¿emy obserwowaæ w nieczynnym ju¿
1 kamienio³omie zlokalizowanym na po³udniowo-wschodnim
zboczu Krzy¿owej Góry, niedaleko wsi Nowiny, w odleg³oœci
300 m od drogi Susiec-Józefów. W wysokich do 12 metrów
œcianach kamienio³omu ods³aniaj¹ siê utwory górnego ba-
denu, reprezentowane przez wzajemnie przek³adaj¹ce siê
warstwy kalkarenitów (wapieni detrytycznych zawieraj¹cych
ponad 50% okruchów frakcji piaskowej) masywnych, z
warstwami horyzontalnie laminowanych kalkarenitów
drobnoziarnistych z domieszk¹ ziaren kwarcu i glaukonitu.
W grubszych warstwach pozornie masywnych widoczne
2 jest tabularne warstwowanie przek¹tne i warstwowanie
riplemarkowe. S¹ to struktury wskazuj¹ce na depozycjê
materia³u klastycznego przy udziale pr¹dów trakcyjnych.
Wapienie te charakteryzuj¹ siê zró¿nicowanym stopniem
lityfikacji (zwiêz³oœci). W wiêkszoœci s¹ scementowane,
miejscami jednak wykazuj¹ s³abszy stopieñ lityfikacji tworz¹c
partie rozsypliwe.
Ska³y eksploatowane kiedyœ w kamienio³omie w No-
winach cechuj¹ siê miejscami du¿¹ wytrzyma³oœci¹ na
œciskanie, dziêki czemu przy selektywnej eksploatacji mo¿na
by³o otrzymaæ bloki o stosunkowo du¿ej zwiêz³oœci. Czêœæ
wapieni nadaje siê do wypalania wapna. Ze ska³ o wiêkszej
zawartoœci tlenku wapnia miejscowa ludnoœæ wypala³a
niegdyœ wapieñ w prymitywnych piecach.
3 W zachodniej czêœci kamienio³omu obserwujemy w
œcianie na d³u¿szym dystansie wyraŸn¹ powierzchniê erozyjn¹,
56
Tomaszów Lubelski
5592
Susiec
4652
oddzielaj¹c¹ doœæ zwiêz³e wapienie detrytyczne od s³abo
zwiêz³ych i s³abo wysortowanych wapieni organodetrytycznych
z licznymi pokruszonymi muszlami ostryg, ziarnami glaukonitu
i fragmentami czarnych krzemieni oraz ilasto- marglistych
klastów, których œrednica dochodzi nawet do 50 cm.
Oko³o 10-11 mln lat temu na obszarze Roztocza se-
dymentacja odbywa³a siê w p³ytkim zbiorniku morskim o
normalnym zasoleniu. W œrodowisku tym wystêpowa³y
strefy zasiedlane przez zró¿nicowane zespo³y organizmów
¿yj¹cych na dnie (bentonicznych). Ich niszczenie i przemiesz-
czanie w warunkach wysokoenergetycznego œrodowiska
by³o Ÿród³em materia³u organodetrytycznego stanowi¹cego
g³ówny sk³adnik wapieni organodetrytycznych, kalkarenitów
i kalcyrudytów dominuj¹cych w górnobadeñskich utworach
Roztocza Œrodkowego.
W kamienio³omie tym prowadzona by³a przez szereg
lat eksploatacja wapieni mioceñskich. Urobek odstawiany
by³ przy pomocy w¹skotorowej kolejki do stacji kolejowej
w Nowinach. Ciekawostk¹ jest to, ¿e kolejka na swojej
drodze musia³a siê wspinaæ na strome w tym miejscu zbocze
wierzchowiny. Na szczêœcie mia³o to miejsce w kierunku do
kamienio³omu, kiedy wagoniki jecha³y ju¿ puste. Obci¹¿one
urobkiem wagoniki zje¿d¿a³y „z górki” do stacji normalnoto-
rowej kolei w Nowinach. Dzisiaj na stacji tej nie zatrzymuj¹
siê ju¿ ¿adne poci¹gi.
Kamienio³om w Nowinach znajduje siê na ternie Krajo-
brazowego Parku Puszczy Solskiej, w pobli¿u czerwonego
szlaku krawêdziowego Roztocza (Zwierzyniec – Susiec) oraz
trasy rowerowej Ziemi Józefowskiej (kolor zielony).
Niedaleko, na pó³nocny zachód od kamienio³omu, znaj-
duje siê jedno z ciekawszych miejsc Roztocza Œrodkowego
chronionego w rezerwacie Czartowe Pole. Jego nazwa po-
chodzi od legendy g³osz¹cej, ¿e kiedyœ jeno czarci tam hasali.
Rezerwat, który powsta³ w 1958 roku, obejmuje swoim
zasiêgiem przede wszystkim malowniczo ukszta³towany,
dziêki stromym zboczom, odcinek doliny rzeki Sopot, wraz z

szeregiem wodospadów w okolicy œródleœnej wsi Hamernia.
Najwy¿szy wodospad ma oko³o 1 m wysokoœci. Wodospady
maj¹ nierówny, postrzêpiony przebieg progów i s¹ w czêœci
zaroœniête. Miêdzy nimi tworz¹ siê niewielkie piaszczyste
wysepki. Dodatkow¹ atrakcj¹ rezerwatu s¹ ruiny XVIII-
wiecznej papierni, która nale¿a³a do najwiêkszych zak³adów
w Królestwie Polskim. Papiernia produkowa³a papier
g³ównie ze szmat, dziêki czemu okoliczne lasy nie ucierpia³y.
Zak³ad wykorzystywa³ energiê pr¹du rzeki Sopot.
The Miocene limestones quarry in Nowiny
In the marginal zone of the Central Roztocze Cretaceous
and Miocene sediments can be studied in an inactive quarry
located in the southeastern slope of the Krzy¿owa Góra
Hill, close to Nowiny village and some 300 meters from
the Susiec-Józefów road. In quarry walls, up to 12 meters
high, the Badenian strata are exposed: massive calkarenites
alternating with horizotally laminated, fine-grained calcaren-
ites with admixture of quartz and glauconite. From industrial
point of view the rocks exploited in the Nowiny quarry were
sandy limestones. The limestones may reveal significant
compressive strength and, applying the selective extraction,
1 3
2 L. Jankowski (2005)
Nowiny
large block of relatively highly compacted limestone can be
mined. Other varieties of the limestones can be used by for
lime production. In fact, lime was produced in the past from
primitive lime kilns by local communities.
Sedimentological studies prove the existence of shallow
marine basin about 14-12 Ma ago. The environment showed
normal salinity and some zones were inhabitated by diversi-
fied benthic fauna. Destruction of such zones and transport
of material under high-energetic conditions produced the
components of organodetrital limestones, calcarenites and
calcirudites – the dominating Upper Badenian rocks of the
Roztocze area.
The quarry in Nowiny belongs to the Solec Forest Land-
scape Park. In the vicinity there is the red touristic trail from
Zwierzyniec to Susiec and the green bike trail, which routes
around the Józefów area.
Northwest from the quarry tourists can visit the nature
conservation reserve “Czartowe Pole”. The reserve was es-
tablished in 1958 in order to protect one of most interesting
sites in the whole Central Roztocze – the scenic fragment
of steep-sloped Sopot River valley with numerous waterfalls
(close to Hamernia village).
Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67,
71, 74, 165, 267, 298, 338,
361, 362, 464, 465, 466, 482
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
57
 Kamienio³om wapieni mioceñskich
w Starym Bruœnie £owcza
Lokalizacja:
Cieszanów
województwo podkarpackie
powiat lubaczowski
gmina Horyniec Zdrój
miescowoœc Stare Brusno
Region geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze
Roztocze Wschodnie
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Wieœ Stare Brusno, po³o¿ona na po³udnie od Toma-
szowa Lubelskiego na Roztoczu Wschodnim przy drodze
prowadz¹cej z Cieszanowa do Werchratej, do drugiej wojny
œwiatowej znana by³a jako oœrodek twórczoœci ludowej
zwi¹zanej z wyrobami kamieniarskimi: nagrobkami, krzy¿ami,
pomnikami, kamiennymi detalami architektonicznymi,
w ramach s³ynnej „szko³y bruœnieñskiej”. Dzisiaj wieœ ju¿
nieistnieje. Jej mieszkañcy zostali wysiedleni w latach 1944-
-1947. Nieco dalej na zachód w kierunku miejscowoœci
Polanka Tryniecka przy tej samej drodze prowadz¹cej z
Werchratej do Cieszanowa powsta³a osada Nowe Brusno.
W rejonie nieistniej¹cej wsi do dzisiaj wystêpuj¹ liczne, coraz
s³abiej widoczne ods³oniêcia ska³, które mieszkañcy Starego
Brusna wykorzystywali do wytwarzania wyrobów kamie-
niarskich. Ska³y te, to wapienie mioceñskie buduj¹ce t¹ czêœæ
Roztocza. W rejonie Brusna na górze o tej samiej nazwie
(Brusno) wystêpuj¹ liczne drobne ods³oniêcia, z których naj-
lepsze to wielopoziomowy rozleg³y zespó³ kamienio³omów.
Tworz¹ go piêknie po³o¿ony, otoczony lasem stary nieczynny
kamienio³om górny i bardzo du¿y rozleg³y kamienio³om dolny,
który jeszcze w ostatnich latach by³ czynny.
1 W kamienio³omach tych ods³ania siê profil mioceñskich
wapieni Roztocza, reprezentowanych tu przez wapienie
i margle glonowe, ponad którymi wystêpuj¹ piaski kwar-
cowo-glaukonitowe. Wy¿ej w profilu wystêpuje ponad
dwudziestometrowej mi¹¿szoœci kompleks wapieni organo-
detrytycznych. Wapienie te sk³adaj¹ siê z okruchów glonów
wapiennych, otwornic i w ró¿nym stopniu pokruszonych
muszli œlimaków i ma³¿y; charakteryzuj¹ siê one zmienn¹ w
profilu pionowym zawartoœci¹ ziarn kwarcu.
W wapieniach tych mo¿emy obserwowaæ dobrze czy-
2 telne struktury sedymentacyjne, takie jak: warstwowanie
skoœne, rynnowe i ripplemarkowe oraz laminacjê poziom¹. W
najwy¿szych czêœciach profilu obserwujemy wystêpowanie
na przemian grubych, masywnych ³awic wapieni, w których
154
5570
4666 Horyniec 4668
struktury warstwowañ s¹ s³abo widoczne, z pakietami cien-
kich warstw o wyraŸnej oddzielnoœci p³ytowej. Wszystkie 3
te osady reprezentuj¹ utwory wieku górnobadeñskiego,
a wiêc powstawa³y oko³o 10 mln. lat temu. S¹ to osady
mioceñskiego morza, które wype³nia³o wtedy zapadlisko
przedkarpackie i siêga³o daleko na pó³noc i wschód, na ob-
szar dzisiejszego Roztocza. By³o to ciep³e, p³ytkie morze o
normalnym zasoleniu, w którym kwit³o bogate ¿ycie. Jego
przejawem by³a obecnoœæ ró¿nego rodzaju glonów, ma³¿y
i œlimaków, których liczne skamienia³oœci lub ich fragmenty
znajdujemy dzisiaj w tych ska³ach. Do zbiornika morskiego
dostarczane by³y niewielkie iloœci materia³u klastycznego
pochodz¹cego z l¹du, o czym œwiadcz¹ warstwy piaskow-
ców kwarcowych i glaukonitowych wystêpuj¹ce w profilu.
W p³ytkim zbiorniku generowane by³y przez wiatry fale
wywo³uj¹ce pr¹dy denne, przemieszczaj¹ce materia³ okru-
chowy po dnie. Wyrazem tego s¹ widoczne w osadzie liczne
struktury warstwowañ skoœnych, rynnowych i ripplemar-
kowych (zmarszczkowych). Osady mioceñskie w Starym
Brusnie stanowi¹ przyk³ad ró¿norodnoœci ska³ wêglanowych
wystêpuj¹cych w tej czêœci Roztocza.
Stare Brusno, mimo ¿e dzisiaj ju¿ nie istnieje, zaznaczy³o
swoj¹ obecnoœæ w historii tego regionu. To w³aœnie na
starym cmentarzu w Starym Brusnie, jak i na cmentarzu
w Nowym Brusnie, mo¿emy zobaczyæ wyroby kamienne pro-
dukowane przez kamieniarzy tej wioski. Osada wykszta³ci³a
siê na prze³omie XVI i XVII w. przy wsi Brusno, która
póŸniej nazwana zosta³a Starym Brusnem. By³a ona g³ównym
oœrodkiem kamieniarstwa u¿ytkowego i artystycznego na
Wschodnim Roztoczu, funkcjonuj¹cym od po³owy XVI w.
Nazwa wsi nawi¹zuje do staros³owiañskiego s³owa „brus”
oznaczaj¹cego ose³kê, kamienie ¿arnowe lub blok piaskow-
ca. Rzemios³em kamieniarskim zajmowali siê, z pokolenia
na pokolenie mieszkañcy wsi, których zwano „górnikami”.
Materia³u dostarcza³y lokalne kamienio³omy rozmieszczone

wokó³ wsi. Kamieniarze produkowali, dziêki ³atwo urabial-
nej skale, jak¹ by³y piaszczyste wapienie mioceñskie, krzy¿e
nagrobne i przydro¿ne oraz nagrobki. By³y one bardzo popu-
larne ze wzglêdu na stosunkowo nisk¹ cenê i spotykane s¹ na
znacznym obszarze Polski. Wyroby kamieniarskie z wapieni
mioceñskich pochodz¹ce z oœrodka w Starym Bruœnie spotkaæ
mo¿na na wschodzie pod Lwowem na Ukrainie, na po³udniu
pod Przemyœlem, a na zachodzie w okolicach Kolbuszowej.
Pó³nocny zasiêg ich wystêpowania wyznacza granica zaboru
austriackiego. Najstarsze zachowane i odczytane krzy¿e
pochodz¹ z pierwszej po³owy XVII w. Z kamieniarskiej ro-
dziny pochodzi³ utalentowany rzeŸbiarz i malarz Grzegorz
KuŸniewicz, autor p³askorzeŸby jednego z prezydentów na
s³ynnej skale Black Hills w USA.
The Miocene limestones quarry in Stare Brusno
The large quarry was developed in Brusno village (south
from Tomaszów Mazowiecki town), in the slopes of the
Brusno Hill. It comprises two parts: an older, scenic upper
pit surrounded by forest and younger, huge, lower pit which
has just been closed.
In both pits the Miocene carbonates appear represented
by algal limestones and marls overlain by quartz-glauconitic
sands. These are succeeded by 20-meters-thick complex
of organodetrital limestones composed of fragments of
calcareous algae, foraminifers and shells of gastropods and
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Stare Brusno
bivalves at various stages of preservation. The limestone
show vertical variability in quartz content.
In the limestone beds a variety of distinct sedimentary
structures can be observed: oblique, trough, ripplemark and
horizontal beddings. In the topmost parts of the succession
the thick, massive, poorly stratified limestone beds alternate
with thin layers of perfect fissility. All the rocks are of Up-
per Badenian age (about 10 Ma ago) and were deposited in
the Miocene sea which filled the Carpathian Foredeep and
extended far to the north and east, to the area of recent
Roztocze. The sea was warm, shallow, of normal salinity
and inhabitated by vigorously developing living organisms,
as demonstrated by a variety of fossils: algae, bivalves and
gastropods.
Stare Brusno village has been the main center of stone-
work industry in the Central Roztocze since the half of
XVIth century. The name of the village originates from
ancient slavonic name “brus” which meant “whetstone” but
also “millstone” and “sandstone block”. Stonework was a
traditional profession in the village, handed down from gen-
eration to generation in the families called “the miners”. The
easily workable Miocene sandy limestones were extracted
in the surrounding quarries. The craftsmen produced e.g.,
tombstones, tomb and roadside crosses, which were very
popular due to low prices and which are widely distributed
in the big part of southern Poland.
Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 74, 165,
267, 298, 338, 361, 464
155
 Kamienio³om wapieni palezoicznych
w S³opcu
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat kielecki
gmina Daleszyce
miejscowoœæ S³opiec
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Wy¿yna Kielecka
Góry œwiêtokrzyskie
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
synklina ga³êzicko-bolechowicko-borkowska
Na pó³noc od miejscowoœci S³opiec, w odleg³oœci oko³o
550 m od drogi Kielce-Borków-S³opiec-Daleszyce, znajduje
1 siê nieczynny kamienio³om. Po³o¿ony jest u podnó¿a Góry
Jab³onna (316 m n.p.m.), stanowi¹cej kulminacjê Pasma
Daleszyckiego.
W dochodz¹cych do 8 metrów wysokoœci œcianach,
na dystansie prawie 100 metrów, ods³aniaj¹ siê utwory
wêglanowe. S¹ to grubo³awicowe i p³ytowe wapienie dewo-
nu œrodkowego, zapadaj¹ce pod niewielkim (10°) k¹tem na
wschód. Ods³aniaj¹ce siê utwory s¹ pó³nocno-wschodni¹
czêœci¹ synkliny ga³êzicko-bolechowicko-borkowskiej, zbu-
dowanej z utworów dewonu œrodkowego i górnego.
Widoczne w œcianach kamienio³omu ska³y wêglanowe
to wapienie stromatoporoidowo-amfiporowe dewonu
œrodkowego z ró¿nymi formami kenozoicznego krasu.
Wapienie s¹ pochodzenia organicznego, zbudowane z
wapiennych szkieletów wymar³ych ju¿ jamoch³onów Stro-
matoporoida i Amphipora. By³y to organizmy kolonijne.
Stromatopory tworzy³y kolonie w kszta³cie nieregularnych
2 bloków, liœci lub drzewek, o strukturze beleczkowatej z wi-
docznymi elementami poprzecznymi i pionowymi. WielkoϾ
tych kolonii by³a ró¿na – przeciêtnie kilkanaœcie centyme-
trów, ale niekiedy nawet ponad 1m. Amfipory tworzy³y
niewielkie kolonie kszta³tu drzewkowatego o strukturze
wyraŸnie siatkowej. Na zwietrza³ych powierzchniach wa-
pieni w kamienio³omie w S³opcu mo¿emy zobaczyæ w³aœnie
takie struktury organiczne.
Ods³aniaj¹ce siê tu osady wêglanowe reprezentuj¹
utwory ciep³ego morza, jakie istnia³o w œrodkowym dewonie
(oko³o 390 mln lat temu) na obszarze Gór Œwiêtokrzyskich.
Mia³a wówczas miejsce sedymentacja wêglanowa z udzia³em
glonów i licznych organizmów ¿ywych. W ciep³ych, dobrze
natlenionych i naœwietlonych wodach ¿y³y liczne koralowce,
które razem z glonami utworzy³y rafy znacznych nieraz
rozmiarów.
3 W wapieniach ods³oniêtych w kamienio³omie wystêpuje
sieæ w¹skich szczelin krasowych, rozwiniêtych wzd³u¿
218
Kielce
5630
5628
4484 4486
spêkañ ciosowych. Szczeliny te wype³nione s¹ glinami piasz-
czystymi o zabarwieniu czerwonobr¹zowym. Procesy kra-
sowe przyczyni³y siê do wypreparowania i wyeksponowania
buduj¹cych wapienie du¿ych form stromatoporoidowych i
amfiporowych.
Procesy krasowe s¹ równie¿ odpowiedzialne za powsta-
nie dwóch studni krasowych o œrednicy 1,5 m, widocznych
w pó³nocno-wschodniej czêœci wyrobiska i wype³nionych
piaszczystymi glinami, oraz leja krasowego o œrednicy 3
m, wype³nionego piaskiem o ceglastoczerwonej barwie.
Kamienio³om w S³opcu dokumentuje jedno z najciekawszych
miejsc wystêpowania kopalnego kenozoicznego krasu na ob-
szarze Gór Œwiêtokrzyskich. Atrakcyjnie przedstawiaj¹ siê
na œcianach kamienio³omu wypreparowane dziêki procesom
krasowym du¿e formy stromatoporoidowe. Obiekt posiada
walory zarówno poznawcze jak i dydaktyczne.
Kamienio³om jest ³atwo dostêpny i bezpieczny do zwie-
dzania, po³o¿ony przy szlaku komunikacyjnym. Dodatkowym
atutem jest usytuowanie obiektu w bliskim s¹siedztwie torfo-
wiskowego rezerwatu przyrody w S³opcu w odleg³oœci oko³o
2 km na po³udniowy-zachód, nad zalewem rekreacyjnym w
Borkowie. W odleg³oœci oko³o 3 km przebiega niebieski szlak
turystyczny (Chêciny – Pasmo Zagórskie – Pasmo Dymiñskie
– Mówcza – Niestachów – Daleszyce – Pasmo Cisowskie
– £agów). Kamienio³om po³o¿ony jest w otulinie Cisowsko-
Or³owiñskiego Parku Krajobrazowego.
Przedstawiony obiekt przyrody nieo¿ywionej wzbogaca
listê obiektów geologicznych Gór Œwiêtokrzyskich o nowe
interesuj¹ce elementy przydatne dla dalszych badañ nauko-
wych, a tak¿e stanowi now¹ ofertê edukacyjn¹ i turystyczno-
poznawcz¹ gminy Daleszyce.
The Palezoic limestones quarry in S³opiec
The limestone quarry (recently inactive) is located north
from S³opiec village, about 550 meters from the road Kielce-
Borków-S³opiec-Daleszyce, at the foot of the Jab³onna Hill
(316 meters a.s.l.), which is the tallest point of the Daleszyce

Range. The area belongs to the northeastern part of the
Ga³êzice-Bolechowice-Borków Syncline built of Middle and
Upper Devonian strata.
In the quarry wall, almost 100 meters long and up to 8
meters high, the Middle Devonian thick-bedded and platy
limestone are exposed. The layers dip at 10° to the east.
Lithology includes organogenic limestones composed of
colonial, calcareous coelenterates – Stromatoporoidea and
Amphipora.
The limestones are affected by paleokarst processes
2 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Kuleta, M. Nowak (2005)
S³opiec
active during the Cainozoic. These are narrow fractures
developed along joint planes and sinkholes, all filled with
reddish-brown, sandy clays of features characteristic for
volcanoclastic material. Karst dissolution exposes and ex-
tracts from the rock the large specimens of stromatopores
and amphipores.
The limestone quarry in S³opiec has been proposed as a
documentation site due to its unique, scientific and educa-
tional values as one of the examples of Cainozoic paleokarst
in the Holy-Cross Mts.
Wybrana literatura: 378, 434, 435, 463
219
 Kamienio³om wapieni triasowych
w Piekoszowie
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat kielecki
gmina Piekoszów
miejscowoœæ Piekoszów
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Wy¿yna Kielecka
Góry Œwiêtokrzyskie
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
zachodnie obrze¿enie mezozoiczne
synklina piekoszowska
1 Nieczynny kamienio³om w Piekoszowie znajduje siê
oko³o 300 m na pó³noc od stacji kolejowej Piekoszów,
oko³o 50 m na wschód od lokalnej drogi, która odchodzi
na po³udnie od szosy Piekoszów – £opuszno.
Kamienio³om usytuowany jest w po³udniowym skrzydle
synkliny piekoszowskiej, stanowi¹cej zachodni¹ os³onê
mezozoiczn¹ paleozoicznego coko³u Gór Œwiêtokrzyskich.
We wschodniej œcianie kamienio³omu o d³ugoœci oko³o 80
m ods³ania siê profil osadów wêglanowych triasu (dolnego
retu).
W najni¿szej czêœci œciany, czêœciowo zape³zniêtej
i zaroœniêtej, widoczne s¹ fragmenty profilu, który tworz¹
2 szare wapienie krystaliczne, miejscami zawieraj¹ce gruz³y
¿ó³tych wapieni marglistych. Ponad nimi wystêpuj¹ wapie-
nie margliste rdzawo-¿ó³te, silnie porowate, komorowe.
Widoczne w nich pustki i kawerny s¹ efektem zmian dia-
genetycznych. Wapienie komorowe przechodz¹ ku górze
w brunatno-rdzawe wapienie grubokrystaliczne z
wpryœniêciami bia³ego kalcytu. Wy¿ej wystêpuj¹ szare wapie-
nie drobnokrystaliczne ponownie z poziomami komorowy-
mi. W najwy¿szej czêœci profilu znajduj¹ siê cienko³awicowe,
jasnoszare wapienie przek³adane marglami i i³owcami mar-
glistymi.
W ca³ym profilu obficie wystêpuj¹ szcz¹tki organiczne.
Najczêœciej zgromadzone s¹ na powierzchniach warstw
i lamin, przewa¿nie w cienkop³ytkowych wapieniach mar-
3 glistych lub w obrêbie cienkiej warstewki wapienia o cha-
rakterze muszlowca (ska³y zbudowanej niemal wy³¹cznie
z muszli i ich fragmentów). Wœród skamienia³oœci dominuj¹
skorupki i odciski ma³¿ów, ramienionogów, skorupiaków,
amonitów oraz okruchy koœci i zêby ryb; widoczne s¹
tak¿e odciski zwêglonej flory. Do najczêœciej spotykanych
skamienia³oœci nale¿¹ ma³¿e Lingula i Myophoria costata.
Fauna ta wskazuje na triasowy (ret) wiek tych osadów, a
wiêc powstawa³y one oko³o 245 mln lat temu.
216
£opuszno
5638
Kielce
4460 4462
Zbiornik, w którym gromadzone by³y ods³oniete w
kamienio³omie osady, mia³ charakter wyraŸnie morski.
Œwiadczy o tym nie tylko typ osadów (wapienie i margle),
lecz równie¿ zespó³ fauny, w której obok form brakicznych
wystêpuj¹ równie¿ amonity ¿yj¹ce w otwartych zbiornikach
morskich.
Ods³oniêcie triasowych osadów wêglanowych w Pie-
koszowie z bogatym zespo³em skamienia³oœci sprzed 245
mln lat stanowi doskona³y punkt dydaktyczny. Kamienio³om
znajduje siê w bliskim s¹siedztwie otuliny Chêciñsko-Kiele-
ckiego Parku Krajobrazowego, którego teren jest od dawna
wykorzystywany w edukacji i popularyzacji nauk o Ziemi.
W granicach Parku istnieje 8 rezerwatów oraz 11 pomni-
ków przyrody nieo¿ywionej. Kamienio³om w Piekoszowie,
prezentuj¹cy wêglanowe utwory retu, doskonale uzupe³nia
geologiczne walory tego regionu.
Po³o¿enie kamienio³omu w pobli¿u szlaku turystycz-
nego (oko³o 300 m na po³udnie przechodzi czarny szlak
prowadz¹cy przez Pasmo Zagórskie) stwarza mo¿liwoœæ
³atwej popularyzacji i edukacji w zakresie przyrody
nieo¿ywionej regionu œwiêtokrzyskiego.
The Triassic limestones quarry
in Piekoszów
The quarry in Piekoszów is located about 300 meters
north of railway station. It was cut in rocks forming the
southern limb of the Piekoszów Syncline, a direct, western
cover of Paleozoic core of the Holy-Cross Mts. In the
eastern wall the Triassic (Roethian) carbonate succession
is exposed along some 80 meters.
Lithology includes grey, crystalline limestones with pellets
of yellow, marly limestones and highly porous (cavernous),
brownish-yellow, marly limestones which grade up the se-
quence into brownish-rusty, coarse-crystalline limestones
followed by grey, fine-crystalline limestones. In the upper-

most part of the sequence light-grey, thin-bedded limestones
intercalated with marls and marly claystones are visible.
The exposed rocks contain numerous fossils, usu-
ally accumulated at the bedding and lamination planes of
thin-bedded marly limestones or in a thin coquina layer.
Observations revealed the presence of shells and moulds
of bivalves, brachiopods as well as crustaceans, ammonites
fish bones and teeth, and carbonified plants remains. The
most common fossih are Lingula and Myophoria costata.
The fossil assemblage documents the Triassic (Roethian)
1 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Kuleta, M. Nowak (2005)
Piekoszów
age of sediments (i.e. about 245 Ma ago). The sediments
were deposited in a shallow marine basin.
The exposure of carbonate rocks with abundant fossil
assemblage in Piekoszów is an excellent educational site.
The quarry is located close to the envelope of the Chêciny-
Kielce Landscape Park, where education in and spreading of
the Earth sciences has been run since many years. The park
includes 8 nature conservation reserves and 11 monuments
of inanimated nature. The Piekoszów quarry provides an
important contribution to this activity.
Wybrana literatura: 126, 360, 364, 376,
377, 462, 463
217
 Kamienio³om wapieni triasowych
w Strzelcach Opolskich
Opole
Lokalizacja:
województwoj opolskie
powiat strzelecki
gmina Strzelce Opolskie
miejscowoϾ Strzelce Opolskie
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Œl¹ska
Gogolin
Che³m
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
W pó³nocnej czêœci miasta Strzelce Opolskie, po³o¿onego
na obszarze Równiny Opolskiej, znajduje siê kamienio³om wa-
pieni triasowych (dolny wapieñ muszlowy). Ska³y te powsta³y
245-237 mln lat temu, w basenie germañskim, ci¹gn¹cym siê
od dzisiejszej Opolszczyzny a¿ po Mazury.
W nieczynnej obecnie kopalni, z 3 poziomów wydobyw-
1 czych o ³¹cznej wysokoœci œcian 20 m, pozyskiwano wapieñ
na potrzeby cementowni.
Na poziomie najni¿szym zosta³y ods³oniête utwory
warstw gogoliñskich, na poziomie drugim widoczne s¹ war-
stwy góra¿d¿añskie i terebratulowe, natomiast z poziomu
trzeciego pozyskiwano utwory nale¿¹ce do warstw tere-
bratulowych i karchowickich. Warstwy skalne nachylone s¹
pod k¹tem 5°, w kierunku pó³nocnym. S¹ one niezaburzone
tektonicznie i zalegaj¹ w ci¹g³oœci stratygraficznej.
Warstwy gogoliñskie – najstarsze – zbudowane s¹ ze
œrednio- i cienko³awicowych wapieni organodetrytycznych,
czêsto przewarstwionych marglami wystêpuj¹cymi w formie
cienkich wk³adek. Miejscami obserwowaæ mo¿na wapienie
zdolomityzowane, a tak¿e wapienie komórkowe lub jami-
ste oraz wapienie margliste. S¹ to ska³y barwy jasnoszarej
b¹dŸ be¿owej, tworz¹ce niezbyt mi¹¿sze warstewki, z
charakterystyczn¹ struktur¹ falist¹. Obfita jest w nich fauna
triasowa: szkar³upnie, ramienionogi, œlimaki i ma³¿e. £¹czna
mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 50 m, lecz w strzeleckim
kamienio³omie ods³oniêto jedynie ich 15-metrowy odci-
nek, który aktualnie znajduje siê poni¿ej zwierciad³a wody,
1 wype³niaj¹cej wyrobisko.
Wy¿ej le¿¹ce warstwy góra¿d¿añskie tworz¹
grubo³awicowe wapienie pelityczne i drobnodetrytyczne,
charakteryzuj¹ce siê jasnobe¿ow¹ barw¹, powsta³e z pokru-
szonych fragmentów organizmów zwierzêcych i roœlinnych.
Zobaczyæ w nich mo¿na faunê: ma³¿e, œlimaki, ramienionogi,
liliowce, rzadziej g³owonogi, je¿owce, otwornice i korale.
3 £¹czna mi¹¿szoœæ tych warstw wynosi 16 - 18 metrów.
Najwy¿szy kompleks to warstwy terebratulowe, zbudo-
122
Zawadzkie
5602
Leœnica 4310 Toszek
wane g³ównie z wapieni muszlowych, o barwie jasnoszarej z
wyraŸnie zaznaczon¹ struktur¹ falist¹. W obrêbie tego 12-14
metrowego kompleksu znajdowano przedstawicieli liliowców
i ramienionogów, sporadycznie g³owonogów oraz ma³¿y.
Profil zamykaj¹ warstwy karchowickie. S¹ to wapienie
pelityczne, o barwie jasnoszarej lub ¿ó³tawej, z bogat¹ faun¹
morsk¹ korali, je¿owców, liliowców, g¹bek, ma³¿y, ramienio-
nogów, g³owonogów, œlimaków oraz ryb. Mi¹¿szoœæ tego
kompleksu wynosi 25 metrów.
Od strony zachodniej obiekt poroœniêty jest lasem sos-
nowym, a od po³udniowej lasem liœciastym pasa ochronnego.
Dotrzeæ tu mo¿na w bardzo dogodny sposób, jad¹c drog¹
utwardzon¹ nr 426 prowadz¹c¹ z Strzelec Opolskich na Osiek
i Rozmierkê. Brama wjazdowa na teren kamienio³omu odda-
lona jest ok. 1 km od dworca PKP i PKS Strzelce Opolskie.
Kamienio³om jest ogólnie dostêpny i dobrze utrzymany.
Œciany ulegaj¹ powolnej erozji i nastêpuje sukcesywne usy-
pywanie siê materia³u u podstawy wyrobiska.
W pobli¿u przebiega niebieski szlak turystyczny -
Powstañców Œl¹skich (biegn¹cy z Gliwic do KuŸni Centowej),
oraz ¿ó³ty szlak turystyczny wiod¹cy z Strzelec Opolskich do
Kêdzierzyna KoŸla. Niedaleko znajduje siê trasa rowerowa nr
3 prowadz¹ca ze Strzelec Opolskich na Górê Œw. Anny.
W obiekcie tym zwiedzaj¹cy zapoznaæ siê mo¿e z niemal
kompletnym profilem utworów dolnego wapienia muszlo-
wego. Bogactwo struktur sedymentacyjnych charakteryzuje
specyfikê basenu germañskiego, w którym te osady powsta³y.
Dla kolekcjonerów i pasjonatów skamienia³oœci miejsce to
jest doskona³ym poligonem ze wzglêdu na znaczne nagro-
madzenie fauny triasowej.
The Triassic limestones quarry
in Strzelce Opolskie
In the northern part of Strzelce Opolskie town located
in the Opole Lowland the quarry was developed in Triassic
(Lower Muschelkalk) limestones. These sediments were

deposited 245-237 Ma ago in a German Basin extending
from the area of Opole Lowland to Mazury.
The quarry has 3 mining levels, each 20 meters high. The
Triassic carbonates dip at 5o to the north and are tectonically
undisturbed. The continuous succession includes members
from the lowest Gogolin Beds to the uppermost Karchowice
ones. Precisely, at the lower level the Gogolin Beds were
mined, in the middle level the Gora¿d¿e and the Terebratula
beds were extracted and in the upper level the Terebratula
and the Karchowice beds were worked.
The Gogolin Beds are medium- and thin-bedded, or-
ganodetrital limestones commonly intercalated with thin
marl layers. Numerous varieties of limestones: pelitic,
shelly, crinoid and crystalline (commonly laminated) allow
to recognize the diversified carbonate depositional environ-
ment. Abundant fossils are represented by echinoderms,
brachiopods, gastropods and bivalves.
The Gora¿d¿e Beds are thick-bedded, pelitic and fine-
detrital limestones, also rich in fossils: bivalves, gastropods,
brachiopods, crinoids nad more rare cephalopods, echino-
derms, foraminifers and corals.
1 2
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
J. Kêdzierski (2005)
Strzelce Opolskie
The Terebratula Beds are dominated by light-grey,
shelly limestones with distinct wavy lamination. Numer-
ous crinoids and brachiopods are observed together with
cephalopods and bivalves.
The uppermost Karchowice Beds are light-grey or yel-
lowish, pelitic limestones with a number of fossils: corals,
echinoderms, crinoids, sponges, bivalves, brachiopods,
cephalopods, gastropods and fish bones.
From the west the quarry is bordered by pine forest and
from the south – by a protection zone of leaf forest. Access
is easy, from No. 426 highway leading from Strzelce Opol-
skie to Osiek and Rozmierka. The gate is about 1 kilometer
distant from bus and railway stations in Strzelce Opolskie.
In the vicinity the blue touristic trails routes from Gliwice to
KuŸnia Centowa, the yellow trail connects Strzelce Opol-
skie and Kêdzierzyn-KoŸle. Nearby, No. 3 bike trail heads
towards the St. Anna Hill.
The visitor can examine the full succession of Lower Mus-
chelkalk typical of Poland. Abundance of sedimentary struc-
tures reflects the specific character of the Triassic German
Basin whereas fauna specimens attract the collectioners.
Wybrana literatura: 80, 190, 191, 192,
308, 458
123
 Kamienio³om wapieni w Zabierzowie
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
Krzeszowice
powiat krakowski
gmina Zabierzów
miejscowoœæ Zabierzów
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Garb Tenczyñski
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
zr¹b tenczyñski
Obiektem jest nieczynny kamienio³om wapieni juraj-
skich, zlokalizowany na po³udniowy-zachód od centrum
wsi Zabierzów i na po³udnie od drogi Kraków-Krzeszowi-
1 ce. Usytuowany jest na pó³nocnych stokach pasa wzgórz
ci¹gn¹cych siê na po³udnie od Zabierzowa i poroœniêtych
buczyn¹ karpack¹. Wyrobisko sk³ada siê z dwóch odrêbnych
czêœci, z których doln¹ zajmuje rozleg³y staw.
Pó³nocne stoki wzgórz, usytuowanych na po³udnie od
Zabierzowa, wyznaczaj¹ po³udniow¹ krawêdŸ rowu krze-
szowickiego, uformowan¹ jako system równoleg³ych do
siebie uskoków schodowych, tn¹cych wapienie górnej jury
i przykrywaj¹ce je wapienie i margle kredy górnej.
Eksploatacja w kamienio³omie zosta³a przerwana
na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych
ubieg³ego wieku. W jego œcianach ods³aniaj¹ siê interesuj¹ce
ska³y i struktury geologiczne.
1. Ods³ania siê tutaj odmiana wapieni skalistych masyw-
nych, obfituj¹cych w ró¿norodne struktury pochodzenia
mikrobialnego (stromatolity, trombolity, onkoidy) oraz
zawieraj¹ce liczn¹ faunê: ramienionogi, serpule, amonity,
kraby, g¹bki i niewidoczne okiem nieuzbrojonym otwor-
nice. W skale widoczne s¹ liczne wyd³u¿one kawerny o
2 rozmiarach dochodz¹cych do kilku cm, charakteryzuj¹ce
siê p³askim sp¹giem i zwykle nierównym, poszarpanym stro-
pem (stromatactis). Ta odmiana wapieni skalistych powsta³a
w bardzo p³ytkim morzu.
2. Ponad powierzchni¹ abrazyjn¹ rozwiniêt¹ na wapie-
3 niach jurajskich widoczna jest ³awica mikrytowych wapieni
górnej kredy zawieraj¹ca rozproszony ¿wir kwarcowy.
W jej stropie widoczne s¹ liczne kana³y (Thalassinoides)
wype³nione ska³¹ o sporej zawartoœci ziaren minera³u glau-
konitu. Powierzchnia stropowa tych wapieni pokryta jest
przez fosforanowy stromatolit œwiadcz¹cy o bardzo niskim
tempie sedymentacji.
3. Na ods³oniêtej powierzchni wapieni górnej kredy
widaæ gêst¹ sieæ spêkañ uskokowych, dziel¹cych wapienie
na bloki poprzesuwane wzglêdem siebie. Widoczny jest te¿
uskok o zrzucie przekraczaj¹cym 1 m, a na jego ods³oniêtej
powierzchni - rysy œlizgowe wskazuj¹ce na kierunek przesu-
106
Kraków
5554
4412 4414
wania bloków skalnych. Na skrzydle wisz¹cym uskoku od-
preparowana jest powierzchnia abrazyjna œcinaj¹ca wapienie
jurajskie, dokumentuj¹ca wkraczanie morza na l¹d.
4. W œcianie zachowa³o siê wype³nienie kopalnej formy
krasowej, z³o¿one g³ównie z krystalicznego kalcytu o mio-
dowym zabarwieniu. Wystêpuj¹ tutaj bloki wapieni i bloki
z naciekami charakterystycznymi dla polew jaskiniowych.
Przestrzeñ miêdzy blokami wype³nia ilasto-marglista masa 4
pochodz¹ca z wietrzenia m³odszych osadów kredowych.
Nagromadzenie bloków interpretowane jest jako brekcja
tektoniczna.
5. Znajduje siê tam pionowa forma krasowa (studnia, lej?)
wype³niona scementowanymi piaskami i ¿wirami kwarcowy-
mi pochodz¹cymi z niszczenia osadów kredowych.
Obiekt znajduje siê w Jurajskim Parku Krajobrazowym.
Zagro¿eniem dla jego istnienia w obecnym stanie jest eks-
ploatacja fauny z margli kredowych i wapieni jurajskich oraz
z kopalnych form naciekowych.
Przez kamienio³om biegnie œcie¿ka dydaktyczna, a w
pobli¿u szlak rowerowy i niebieski szlak turystyczny z Za-
bierzowa do Mnikowa.
Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w Zabierzowie ska³y
jurajskie i kredowe dokumentuj¹ wiele procesów geologicz-
nych. Jedyne ods³oniêcie rzadkiej odmiany wapieni skalistych
oraz jedne z najlepszych profili kredy, unikalne stanowiska
kopalnych paleogeñskich form krasowych oraz doskona-
le widoczne struktury tektoniki nieci¹g³ej sprawiaj¹, ¿e
kamienio³om w Zabierzowie jest wyj¹tkowy z dydaktycznego
i naukowego punktu widzenia.
The Jurassic limestones quarry in Zabierzów
The inactive limestone quarry is located southwest of
the center of Zabierzów village and south of the Kraków-
Krzeszowice highway. The pit is divided into two parts,
lower of which is occuppied by large pond.
The northern slopes of hill range, south of Zabierzów,
contour the southern egde of the Krzeszowice Graben,
which is a system of parallel, step faults cutting the Upper
Jurassic and Upper Cretaceous limestones and marls.

In the quarry the Upper Jurassic (Oxfordian) massive
limestones are exposed. A variety of microbial structures
can be observed (stromatolites, trombolites, oncoids)
together with abundant fossils: brachiopods, serpules, am-
monites, crustaceans and microscopic-size foraminifers.
The massive limestones are truncated by abrasional surface
covered by the layer of Upper Cretaceous (Turonian) mi-
critic limestones with disseminated quartz gravel. At the
4 M. Gradziñski (2005)
Zabierzów
surface of Turonian limestones a dense network of tectonic
fractures can be seen, which separate the rock into displaced
blocks.
In the quarry wall a paleokarst cavity is preserved with
relics of precipitates, mostly honey-brown calcite. Another
paleokarst form is a sinkhole filled with cemented sands and
quartz gravels originating from the erosion of Cretaceous
sediments.
Wybrana literatura: 4, 120, 121, 123, 124,
145, 146, 174, 233, 291
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
107
 Kamienio³om warstw godulskich
w Ustroniu-Poniwcu
Skoczów
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat cieszyñski
gmina Ustroñ
miejscowoœæ Ustroñ-Poniwiec
Region geograficzny:
Karpaty Zachodnie
Zewnêtrzne Beskidy Zachodnie
Beskid Œl¹ski
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Obiektem geoturystycznym jest nieczynny kamienio³om
piaskowców godulskich znajduj¹cy siê w Ustroniu-Poniwcu,
1 w dolinie potoku Poniwiec, oko³o 750 m na zachód od drogi
Wis³a-Skoczów, na pó³nocnym zboczu grzbietu schodz¹cego
z Wielkiej Czantorii. Jest to du¿y kamienio³om utworów
powsta³ych w górnej kredzie (93-89 mln lat temu), o
wysokoœci œcian przekraczaj¹cej 50 m.
Tektoniczny blok Beskidu Œl¹skiego dzieli siê na
p³aszczowinê cieszyñsk¹ i p³aszczowinê godulsk¹. War-
stwy godulskie i istebniañskie stanowi¹ g³ówny sk³adnik
p³aszczowiny godulskiej. Mi¹¿szoœæ warstw godulskich w
Beskidzie Œl¹skim dochodzi do 2000 m. Warstwy godul-
skie le¿¹ wprost na piaskowcowej facji warstw lgockich, a
lokalnie na rogowcach mikuszowickich. W czêœci zachodniej
Beskidu Œl¹skiego dominuje 400-metrowy kompleks z³o¿ony
z facji piaskowców zlepieñcowatych, piaskowców i piaskow-
ców z mu³owcami z wk³adkami facji zlepieñców i zlepieñców
piaszczystych oraz cienkimi wk³adkami facji mu³owców z
piaskowcami.
Utwory widoczne w kamienio³omie w Poniwcu charakte-
2 ryzuj¹ g³êbokie powierzchnie erozyjne i bardzo grube ³awice
piaskowców zlepieñcowatych z licznymi powierzchniami
amalgamacji. Wœród otoczaków o wielkoœci przekraczaj¹cej
20 cm widoczne s¹ kilkudziesiêciocentymetrowe fragmenty
³awic piaskowców i wapieni. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wi-
rowej jest bardzo urozmaicony (ska³y magmowe – granitoidy;
metamorficzne - gnejsy, ³upki krystaliczne, ³upki chlorytowe;
osadowe – wapienie cieszyñskie i wapienie typu sztram-
berskiego). W niektórych ³awicach widoczne s¹ struktury
miseczkowe i piêknie wykszta³cone struktury kroplowe. W
3 dolnej czêœci profilu widoczny jest tak¿e p³at (kilkumetrowej
mi¹¿szoœci) zeœlizgowy warstw lgockich, zbudowanych w
przewadze z facji mu³owców z piaskowcami. W tym kom-
pleksie widoczne s¹ piêkne przyk³ady dajek klastycznych.
Taki typ osadu wykazuje wyraŸne podobieñstwo do
4 sekwencji kana³owych erozyjnych wewnêtrznego sto¿ka
194
5512
5510
4342 Wis³a
podmorskiego. W profilu w Poniwcu widoczne s¹ cztery
sekwencje kana³owe na³o¿one na siebie. Mo¿na oceniæ, ¿e
kana³ ten mia³ szerokoœæ co najmniej 100 metrów.
Warstwy godulskie tworzy³y siê w basenie œl¹skim,
w obrêbie zmieniaj¹cego siê w czasie systemu silikoklastycz-
nej sedymentacji g³êbokowodnych sto¿ków nap³ywowych
i sedymentacji fartuchowej. W efekcie powsta³ charaktery-
styczny piedmontowy litosom u podnó¿a pó³nocnego sk³onu
grzbietu œl¹skiego.
Opisywany profil jest jednym z najlepszych w Karpatach
polskich profili dokumentuj¹cych wykszta³cenie kana³ów
erozyjnych sto¿ka wewnêtrznego. Posiada du¿e walory 5
poznawcze i dydaktyczne. Bardzo czêsto wizytowany by³
w czasie konferencji naukowych.
Aby dojœæ do kamienio³omu, z przystanku autobusowego
Ustroñ-Poniwiec idziemy szlakiem niebieskim wiod¹cym
na Wielk¹ Czantoriê. Po wejœciu do doliny potoku Po-
niwiec (lewobrze¿nego dop³ywu Wis³y) kierujemy siê w
górê do kamienio³omu. Samochodem mo¿emy dojechaæ
w bezpoœrednie s¹siedztwo kamienio³omu, skrêcaj¹c na
po³udniowym krañcu Ustronia z g³ównej drogi na zachód.
Dolin¹ potoku Poniwiec biegnie szlak niebieski na Wielk¹
Czantoriê. Zim¹ dzia³a tu wyci¹g orczykowy d³ugoœci
900 m, o ró¿nicy poziomów 250 m.
Obok kamienio³omu niew¹tpliw¹ atrakcj¹ geoturystyczn¹
i krajoznawcz¹ jest ustroñski odcinek rzeki Wis³y. Posiada on
³adne, parkowe otoczenie, a szczególnie urokliwe miejsca
znajduj¹ siê pomiêdzy dzielnicami Poniwiec i Polana, gdzie
rzeka p³ynie poœród piêknej buczyny, op³ywaj¹c niewysokie,
ale strome wzniesienie - Skalicê.
The Godula Bedom Ustroñ-Poniwiec
A large, inactive quarry in Ustronie-Poniwiec village is
located in the northern slope of a ridge which descends from
the Wielka Czantoria Mt. The exposed rocks belong to the
Godula Beds and are very thick-bedded conglomerates with

numerous amalgamation surfaces. Pebbles, over 20 centime-
ters across, comprise igneous (granitoids), metamorphic
(gneisses, schists, chlorite schists) and sedimentary (Cieszyn
and Sztramberg limestones) rocks. In some layers perfectly
developed dish and pillar structures, and clastic dykes can
be seen. Moreover, a several-meters-thick slide slab of the
Lgota Beds mudstones with sandstones occurs.
The site belongs to the best exposures in Poland dem-
ostrating erosional channels of the inner lobe.
Ustroñ-Poniwiec
The site is accessible from the bus stop in Ustroñ-Poni-
wiec. The visitor should follow the blue trail which leads
onto the Wielka Czantoria Mt. When entering the Poniwiec
Stream the trail routes upstrem, to the quarry gate.
Apart from the quarry, the geotouristic attraction is local
sector of the Vistula River valley with nice, forested banks.
Of particular beauty is the valley between Poniwiec and
Polana estates, where the river flows through an imposing
beech forest, around a low but steep Skalica Hill.

2 4

3 5

Wybrana literatura: 188, 386, 388, 389, 431

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
E. S³omka, T. S³omka (2005)

195
 Kamienio³om warstw grodziskich
w ¯egocinie Bochnia
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat bocheñski
gmina ¯egocina
miescowoœæ ¯egocina
Pi³a
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Zachodniobeskidzkie
Pogórze Wiœnickie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Kamienio³om warstw grodziskich w ¯egocinie po³o¿ony
1 jest w malowniczej dolinie potoku ¯egociñskiego. Znajduje
siê w prawym zboczu doliny, oko³o 500 m na po³udnie od
centrum ¯egociny. Jest to du¿e (100 m x 110 m) nieczyn-
ne wyrobisko, w którym na trzech dawnych poziomach
eksploatacyjnych ods³ania siê profil warstw grodziskich.
2 Ods³aniaj¹ce siê tu, w ponad 45 metrowym profilu, warstwy
reprezentuj¹ utwory fliszowe charakteryzuj¹ce siê rytmicznym,
naprzemianleg³ym wystêpowaniem warstw piaskowców (rza-
dziej zlepieñców) oraz osadów drobnoziarnistych: mu³owców
i i³owców wystêpuj¹cych w postaci ³upków.
W kamienio³omie w ¯egocinie osady wykszta³cone s¹
3 w postaci tzw. fliszu drobnorytmicznego. Sk³adaj¹ siê na
nie cienkie od kilkunastu do kilkudziesiêciu centymetrów
mi¹¿szoœci warstwy piaskowców, ³upków i margli. W
najni¿szej czêœci profilu ods³aniaj¹cej siê w prawym brzegu po-
toku, p³yn¹cego poni¿ej kamienio³omu, wystêpuj¹ zlepieñce.
W œcianach kamienio³omu widzimy zmniejszanie siê iloœci
i mi¹¿szoœci warstw piaskowcowych ku górze profilu,
a zwiêkszanie siê iloœci i mi¹¿szoœci przewarstwieñ ³upków
i margli. Ods³aniaj¹cy siê tu profil osadów jest typowy dla w
warstw grodziskich i zaproponowany zosta³ jako stanowisko
dokumentacyjne tych warstw.
Utwory te reprezentuj¹ osady morskie osadzone
w g³êbokim od 2 do 3,5 km basenie sedymentacyjnym
rozci¹gaj¹cym siê równole¿nikowo na obszarze Karpat,
tzw. basenie œl¹skim. Na dnie g³êbokiego zbiornika depo-
nowane by³y osady pelagiczne reprezentowane przez i³y
i margle, a sk³adaj¹ce siê z drobnoziarnistego materia³u
ilastego i wapiennych szkielecików i skorupek mikroor-
ganizmów planktonicznych. Grubszy materia³ okruchowy
z przybrze¿nych, p³ytszych czêœci przemieszczany by³ po
sk³onie w g³êbsze partie zbiornika przez pr¹dy zawiesinowe,
które deponowa³y materia³ w postaci podmorskich sto¿ków
rozbudowanych u podstawy sk³onu.
110
5520
5518
4458 Limanowa
Niektóre gêste (zawieraj¹ce du¿¹ iloœæ materia³u okru-
chowego) pr¹dy tworzy³y osuwiska podmorskie deformuj¹c
otaczaj¹ce osady. Œlady takich osuwisk w postaci zaburzo-
nych chaotycznie osadów o bardzo zró¿nicowanej wielkoœci
fragmentów mo¿emy obserwowaæ w najni¿szych partiach
profilu kamienio³omu.
Badania geologiczne ods³aniaj¹cych siê tu osadów
pozwoli³y na oszacowanie czêstotliwoœci wystêpowania
pr¹dów zawiesinowych. Wystêpowa³y one raz na 20 000 lat.
Tempo akumulacji (gromadzenia) osadów wynosi³o 2-3 m na
1000 lat. Przyjmuj¹c takie wyliczenia mo¿emy powiedzieæ,
¿e ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie osady gromadzone by³y
przez 0,5 do 1 mln lat.
Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w ¯egocinie warstwy
wykazuj¹ obecnoœæ charakterystycznych dla fliszu struktur
sedymentacyjnych takich jak: uziarnienie frakcjonalne, lami-
nacja pozioma oraz struktury hieroglifowe (mechanoglify,
bioglify), widoczne na powierzchniach sp¹gowych ³awic.
W gruboziarnistych piaskowcach i zlepieñcach obok frag-
mentów takich ska³ jak gnejsy, wapienie, lidyty oraz kwarcu
spotykamy, dochodz¹ce nieraz do kilku centymetrów œrednicy,
okruchy czarnych wêgli kamiennych. S¹ to karboñskie wêgle
- takie same, jakie wystêpuj¹ na obszarze Górnoœl¹skiego
Zag³êbia Wêglowego. Mi³oœnicy skamienia³oœci zobaczyæ
mog¹ w osadach ods³aniaj¹cych siê w kamienio³omie, amonity,
belemnity i aptychy. Te ostatnie to pokrywy otworów spiralnie
skrêconych muszli amonitów.
Kamienio³om w ¯egocinie jest obiektem o wyso-
kich walorach poznawczych i dydaktycznych i mo¿e byæ
interesuj¹cym miejscem dla turystów, którzy chcieliby
dowiedzieæ siê z jakich ska³ i w jaki sposób powsta³y góry, 4
które ich otaczaj¹. Aby to u³atwiæ, w³adze gminy ¯egocina
przygotowa³y kamienio³om dla turystów. Oczyszczono z
roœlinnoœci i zabezpieczono œciany kamienio³omu, zbudowa-
no mostek nad potokiem u³atwiaj¹cy dojœcie do ods³oniêcia.

Umieszczono tablicê informuj¹c¹ o osadach ods³aniaj¹cych
siê w kamienio³omie i mechanizmie ich powstania. Obiekt
jest wiêc dobrze zagospodarowany i ³atwo dostêpny z
drogi prowadz¹cej z Bochni przez ¯egocinê do Limanowej.
Malowniczo po³o¿ona na granicy Beskdu Wyspowego i
Pogórza Wiœnickiego ¯egocina, obok dobrze rozwiniêtej
infrastruktury turystycznej wzbogaci³a ofertê turystyczn¹
o interesuj¹cy obiekt geoturystyczny.
The Grodziskie Beds quarry in ¯egocina
¯egocina is a village located in a scenic land, at the bor-
der between the Beskid Wyspowy Range and the Wiœnicz
Foreland. About 700 meters south from the village center
a quarry was developed. Recently abandoned, the quarry
exploited the flysch sandstones belonging to the Grodziskie
Beds of the Silesian Unit. The flysch sediments are over 45
meters thick and include rhythmically alternating sandstones
and shales. This succession is typical of the Grodziskie Beds
and was proposed as a documentation site.
1 3
2 4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
T. Leœniak (2005)
¯egocina
The rocks exposed in the quarry are marine sediments
deposited in a deep (2,0-3,5 kilometers), latitudinally ar-
ranged sedimentary basin known as the Silesian Basin. Pelagic
sediments were clays and marls composed of fine-grained
clay matter with calcareous skeletons and tests of planktonic
microfossils. Coarser-clastic material was transported from
nearshore zone down the continental slope in density flows
and deposited as submarine fans at the base of the slope.
The rocks exposed in the quarry reveal sedimentary
structures typical of flysch sediments: graded bedding, hori-
zontal lamination and trace fossils well-visible at the bottom
surfaces of layers. The coarse-grained sandstones and con-
glomerates contain rock fragments: gneisses, limestones,
lydites and quartz grains but also fragments of black coals,
up to several-centimeters across. These are Carboniferous
hard coals, the same as those known from the Upper Silesian
Coal Basin. Fossil collectioners can search for ammonites,
belemnites and aptiches.
Wybrana literatura: 187, 261, 275, 384,
414, 431
111
 Kamienio³om warstw kroœnieñskich
w Kamesznicy
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat ¿ywiecki
gmina Milówka
miejscowoϾ Kamesznica
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Beskid Œl¹ski
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
jednostka dukielska
K³odzko
warstwy kroœnieñskie
4358
W miejscowoœci Kamesznica, na pó³nocno-wschodnim
sk³onie Wzniesienia Szarego, znajduje siê dwupoziomowy, sto-
kowo-wg³êbny kamienio³om utworów fliszowych. Ods³aniaj¹
siê w nim warstwy kroœnieñskie jednostki dukielskiej.
1 W nieczynnym wyrobisku, o d³ugoœci dochodz¹cej do
100 m, obserwowaæ mo¿na ró¿norodnoœæ litofacji i struktur
sedymentacyjnych charakteryzuj¹cych osady powsta³e w
basenie dukielskim w oligocenie (ok. 34-23 mln lat temu). W
przekroju poprzecznym œcian wyrobiska ods³aniaj¹ siê stromo
2 zapadaj¹ce utwory litofacji: piaskowców zlepieñcowatych,
piaskowców, piaskowców z mu³owcami, mu³owców z pia-
skowcami. Taka ró¿norodnoœæ w wykszta³ceniu osadów
œwiadczy o zró¿nicowanych warunkach sedymentacji w
obrêbie g³êbokomorskiego sto¿ka. Uwa¿a siê, i¿ dolna
czêœæ profilu powsta³a w kanale rozprowadzaj¹cym sto¿ka
œrodkowego, natomiast górna czêœæ reprezentuje loby depo-
zycyjne sto¿ka zewnêtrznego. Na œcianach tego wyrobiska,
na powierzchniach miêdzywarstwowych oraz na przekrojach
poprzecznych warstw, widaæ prawdziwe bogactwo struk-
tur sedymentacyjnych: depozycyjnych (laminacja pozioma,
warstwowanie przek¹tne i konwolutne, powierzchnie amal-
3 gamacji), erozyjnych (kana³y erozyjne i mechanoglify) oraz
deformacyjnych (produkty osuwisk podmorskich, pogr¹zy),
a tak¿e liczne bioglify. Szczególnie ciekawe s¹ trzy niezwykle
mi¹¿sze i wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w profilu ³awice, bêd¹ce
produktem osuwisk podmorskich. Buduj¹ je porozrywane
fragmenty ³awic piaskowca, tkwi¹ce w mu³owcowej masie
zdeformowanych osadów. W sp¹gu jednej zdeformowanej
³awicy widoczna jest rynna erozyjna.
Kamienio³om jest nieczynny, choæ prowadzona tu okre-
sowa eksploatacja na potrzeby lokalne (piaskowce z tego
wyrobiska wykorzystywane s¹ jako budulec drogowy i/lub
na podmurówki domów) chroni œciany przed zarastaniem.
W dolnych czêœciach œcian kamienio³omu utworzy³y siê
sto¿ki usypiskowe.
186
5496
¯ywiec
5494
Istebna 4360
Dotarcie do obiektu wymaga przejœcia z przystanku
autobusowego Kamesznica Nadleœnictwo przez potok
Kamesznianka, a nastêpnie drog¹ s³u¿¹c¹ kiedyœ wywózce
kruszywa podejœciem do samego wyrobiska. W przypadku
wy¿szego poziomu wód w potoku, nale¿y wybraæ siê alter-
natywn¹ œcie¿k¹ obok pomnika Ofiar Faszyzmu prowadz¹c¹
ko³o koœcio³a w Kamesznicy.
Obiekt znajduje siê w obrêbie otuliny ¯ywieckiego
Parku Krajobrazowego w terenie zalesionym, niezwykle
malowniczym, zachêcaj¹cym do wêdrówek pieszych. W
bliskim s¹siedztwie kamienio³omu znajduje siê czarny szlak
turystyczny wiod¹cy na Babi¹ Górê (1220 m n.p.m.). Nieco
dalej biegnie szlak ¿ó³ty prowadz¹cy na Królówkê (931 m
n.p.m.). Drog¹ s¹siaduj¹c¹ z wyrobiskiem biegnie zielony
szlak rowerowy Milówka-Kamesznica-Pochodzi³a- Szare-
Milówka. Nieco dalej znajduj¹ siê ¿ó³ty i niebieski szlak
rowerowy. Jad¹c poblisk¹ drog¹ prowadz¹c¹ do Koniakowa
podziwiaæ mo¿emy tak¿e panoramê Beskidu ¯ywieckiego
i Œl¹skiego.
Obiekt ten jest po³o¿ony w centrum Kamesznicy
– miejscowoœci z przepiêknym klasycystycznym XIX-wiecznym
dworkiem i otaczaj¹cym go parkiem, w którym drzewostan
podlega ochronie prawnej jako pomnik przyrody o¿ywionej.
The Krosno Beds quarry in Kamesznica
In an abandoned quarry cut in the right bank of the
Kameszniczanka Stream, in the Kamesznica village, the suc-
cession can be examined of the Krosno Beds, a member
of the Dukla Unit. Beds of diversfied thickness are steeply
inclined. Several lithofacies are represented: conglomeratic
sandstones, sandstones, sandstones with siltstones, siltstones
with sandstones. The abundance of sedimentary structures:
depositional (horizontal lamination, cross- and convolute
bedding), erosional (channels, tool marks) and deformational
(submarine landslides) proves the existence of variable depo-
 Kamesznica
sitional environment during the Oligocene. These sediments black touristic trail was routed along with the bike trails. In
were laid down in distributary channels of the middle fan and Kamesznica village an interesting site is a classicistic manor
in depositional lobes of the outer fan. Close to the quarry the from the XIXth century surrounded by historical park.

Wybrana literatura: 9, 14, 56, 195, 335, 431

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

R. Stadnik (2005)

187
 Kamienio³om zlepieñca triasowego
w Czerwonej Górze
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat opatowski
gmina Sadowie
miejscowoœæ Czerwona Góra
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Wy¿yna Kielecka
Nowa S³upia
Wy¿yna Sandomierska
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
mezozoiczne obrze¿enie Gór Œwiêtokrzyskich
Czerwona Góra ko³o Ostrowca Œwiêtokrzyskiego to
niewielka osada usytuowana w dolinie rzeki Kamionka.
Na pó³nocnym-wschodzie, w odleg³oœci 300 m od dro-
gi przecinaj¹cej wieœ, usytuowany jest ciekawy obiekt
1 geoturystyczny. Jest to nieczynne wyrobisko stokowe
o wysokoœci od 5 do 12 metrów i d³ugoœci oko³o 100
metrów. Ods³aniaj¹ siê w nim osady najni¿szego pstrego
piaskowca, powsta³e w dolnym triasie, tj. oko³o 250-245
2 mln lat temu. Œciany kamienio³omu zbudowane s¹ ze s³abo
zwiêz³ych zlepieñców, które wskutek intensywnego wie-
trzenia ulegaj¹ dezintegracji i u podnó¿a œciany tworz¹ na-
sypy ¿wirowe. G³ównym sk³adnikiem zlepieñców s¹ okru-
chy ska³ wulkanicznych i piroklastycznych (pochodz¹cych
z kana³u i krateru wulkanu). Sporadycznie spotkaæ mo¿na
ziarna kwarcu i ska³ krzemionkowych (lidytów). Kszta³t
okruchów jest g³ównie wrzecionowaty lub wyd³u¿ony,
choæ spotyka siê te¿ ziarna kuliste; ich wymiary mieszcz¹
siê zazwyczaj w przedziale 3 - 6 cm. W profilu opisywa-
nego obiektu wyró¿niono 6 litofacjalnych odmian ska³y,
ró¿ni¹cych siê cechami strukturalno-sedymentologiczny-
mi. To cechy sedymentologiczne w³aœnie, zwi¹zane z pro-
cesami powstawania osadu, wskazuj¹ na genezê zlepieñca.
S¹ one typowe dla œrodowiska ¿wirowych rzek roztokowych,
które mog³y siê rozwijaæ w dystalnych (odleg³ych) strefach
sto¿ka nap³ywowego. Osady te reprezentuj¹ bruk korytowy
i ³achy korytowe.
3 W profilu œciany kamienio³omu zobaczyæ mo¿na rów-
nie¿ wk³adki œrednioziarnistych piaskowców, z widocznymi
206
5636
Opatów
4522 4524
wg³êbieniami po ziarnach ¿wirowych. Na przekrojach po-
przecznych warstw widoczne s¹ struktury sedymentacyjne,
takie jak warstwowania przek¹tne i laminacja pozioma.
Obiekt nale¿y do dobrze zachowanych, okresowa i nie-
wielka eksploatacja ¿wirów na potrzeby lokalne (g³ównie
budownictwo drogowe) zabezpiecza œciany wyrobiska
przed zarastaniem. Œcie¿ka wiod¹ca od Czerwonej Góry
do samego kamienio³omu pozwala na bezpieczne dotarcie
do obiektu. Kamienio³om mo¿na zwiedzaæ indywidualnie,
jak i w wiêkszych grupach. Jest to doskona³e miejsce do
zapoznania siê z przyk³adem sedymentacji fluwialnych
osadów w œrodowisku ¿wirowej rzeki roztokowej i sto¿ka
nap³ywowego.
The Triassic conglomerate quarry
in Czerwona Góra
The site is located in an easily-accessible river valley,
in the vicinity of Czerwona Góra village near Ostrowiec
Œwiêtokrzyski town. The exposed conglomerate succes-
sion belongs to the Bunter (Lower Triassic) and represents
a high educational value as it illustrates fluvial sediments
deposited in the environment of braided river and alluvial fan.
Exposures enable to observe cross-bedding and horizontal
lamination. Interesting feature is an epigenetic, weathering-
induced, granular disintegration of the rock which is now
an unconsolidated gravel. These gravels were exploited for
road construction.
 Czerwona Góra

2 3

Wybrana literatura: 30, 39, 252, 253, 254, 378,

410, 433,463, 481

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

M. Kuleta, S. Zbroja (2005)

207
 Kamienio³om zlepieñca zygmuntowskiego
w Chêcinach - Czerwonej Górze
Radom
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat kielecki
gmina Chêciny
miejscowoœæ Chêciny
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Wy¿yna Kielecka
Góry Œwiêtokrzyskie
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
synklina ga³êzicko-bolechowicka
Kraków
Na po³udniowym zboczu Czerwonej Góry (328 m
n.p.m.), w œrodkowej czêœci Grzbietu Bolechowickiego,
znajduje siê jeden z najstarszych kamienio³omów w Górach
Œwiêtokrzyskich - kamienio³om Zygmuntówka. Pocz¹tki
eksploatacji s³ynnego, pociêtego ¿y³kami kalcytu zlepieñca
siêgaj¹ XVI wieku. Z tutejszego wyrobiska wyciêto blok
skalny, z którego wykonano pierwsz¹ kolumnê króla Zyg-
munta III Wazy, wzniesion¹ w XVII wieku na Placu Zamko-
wym w Warszawie.
1 Opisywany kamienio³om znajduje siê w odleg³oœci zale-
dwie 0,5 km od drogi krajowej nr 7 (Warszawa – Kielce –Kra-
ków), w pobli¿u miejscowoœci Chêciny. Ods³aniaj¹ce siê na
Czerwonej Górze górnopermskie, a dok³adniej cechsztyñskie
osady zlepieñcowate powsta³y ok. 299-270 mln lat temu.
2 Ska³y tworz¹ce œciany nieczynnego kamienio³omu wystêpuj¹
w ³awicach o gruboœci do 5 m, zapadaj¹cych pod k¹tem kilku
stopni w kierunku po³udniowym. Warstwy zlepieñca zosta³y
pociête licznymi uskokami o przebiegu po³udnikowym, a
szczeliny powsta³e pomiêdzy skrzyd³ami uskoków zosta³y
wtórnie wype³nione ¿y³ami kalcytu zwanego „ró¿ank¹”. W
œcianie po³udniowo-zachodniej widoczne s¹ silnie rozwiniête
zjawiska krasowe, zwi¹zane z wymywaniem i rozpuszczaniem
ska³ wêglanowych.
Zlepieñce nale¿¹ do ska³ grubookruchowych – œrednice
3 wystêpuj¹cych w nich otoczaków najczêœciej mieszcz¹ siê
w granicach 3-6 cm, choæ spotkaæ mo¿na ziarna maj¹ce
rozmiary nawet do 80 cm. Litologicznie otoczaki te s¹ ciem-
noszarymi i szaroró¿owymi wapieniami wieku dewoñskiego,
pochodz¹cymi z bezpoœredniego pod³o¿a zlepieñców. Spo-
radycznie wœród ziarn zlepieñców zidentyfikowaæ mo¿na
wapienie zdedolomityzowane, czarne wapienie mikrytowe
204
Kielce
5632
4466
oraz rzadziej dolomity. Widoczne s¹ te¿ fragmenty kalcytów
typu „ró¿anki” i brunatnych utworów naciekowych. Opisane
otoczaki tkwi¹ w masie detrytycznej typu matriks, która
tworzy drobnoziarniste spoiwo sk³adaj¹ce siê z mikrytu
(kryszta³y kalcytu nie przekraczaj¹ce tysiêcznych czêœci
milimetra), miejscami neosparytu (zrekrystalizowanego
mikrytu) oraz minera³ów ilastych. Obecne s¹ te¿ tlenki
i wodorotlenki ¿elaza nadaj¹ce spoiwu brunatno-czerwony
kolor. Wystêpuje tu te¿ niewielka iloœæ spoiwa typu cement
(g³ównie kalcytowego) pochodzenia hydrotermalnego,
zw³aszcza wzd³u¿ stref horyzontalnych.
Powstanie tego typu osadów zwi¹zane jest z grawitacyjny-
mi (kohezyjnymi) sp³ywami materia³u okruchowego o ró¿nej
gêstoœci, z przewag¹ rumoszu i mu³u. Charakter wykszta³cenia
osadów jest typowy dla œrodowisk sto¿ków aluwialnych,
rozwijaj¹cych siê w klimacie suchym i pó³suchym.
Obiekt jest nieczynnym wyrobiskiem odkrywkowym
i znajduje siê na obszarze Chêciñsko-Kieleckiego Parku Kra-
jobrazowego, w którym wystêpuj¹ ods³oniêcia ska³ wszyst-
kich okresów geologicznych od kambru po czwartorzêd.
Malownicze po³o¿enie tego miejsca i s¹siedztwo z terenami
leœnymi zachêcaj¹ do spêdzenia tu czasu i jednoczeœnie
do zwiedzenia jednego z najstarszych kamienio³omów
w Górach Œwiêtokrzyskich. Mo¿na tu zobaczyæ interesuj¹c¹
formacjê geologiczn¹, struktury sedymentologiczne, formy
tektoniki nieci¹g³ej, skutki procesów hydrotermalnych
i zjawiska krasowe. Obiekt posiada wysokie walory nauko-
wo-poznawcze.
Przez obiekt przechodzi czerwony szlak (Chêciny - Góra
Zelejowa - Zygmuntówka - Jaskinia Raj - S³owik - Góra
Karczówka - Kielce).

The Zygmuntówka conglomerate quarry in
Chêciny-Czerwona Góra
The quarry in Zygmuntówka belongs to the oldest
in the whole Holly-Cross Mts. Since the XVIth century
conglomerates have been extracted from layers up to 5
meters thick. The layers are cut by faults which fissures
are filled with calcite. Numerous karst forms, sedimentary
structures, faults, hydrothermal processes and petrologi-
2 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Kuleta, S. Zbroja (2005)
Chêciny
cal features can be studied. The fabric of conglomerates
consists of (mostly) limestone and dolomite fragments
cemented with detrital matrix. The rock is of Zechstein
age (299-270 Ma) and originates from cohesive flows of
detrital material in the system of cone-shaped delta. The
site is of high scientific value and belongs to the protected
area of the landscape park. The red touristic trail passes
by the quarry.
Wybrana literatura: 89, 206, 207, 306, 378,
438, 462, 477
205
 Kem w Lipowie
Lokalizacja:
województwo warmiñsko-mazurskie
powiat gi¿ycki
gmina Kruklanki
miejscowoϾ Lipowo
Gi¿ycko
Rejon geograficzny:
Pojezierze Wschodnioba³tyckie
Pojezierze Mazurskie
Pojezierze E³ckie
Jednostka geologiczna:
platforma wschodnioeuropejska
wyniesienie mazurskie
zlodowacenie Wis³y
Na wyniesieniu mazurskim, w rejonie Puszczy Boreckiej,
znajduje siê niewielka osada Lipowo, na pó³noc od której
usytuowane jest wzniesienie zwane Gêsi¹ Gór¹ (205,6 m
n.p.m.). Jest to forma geomorfologiczna - kem, zwi¹zany
ze wzgórzem morenowym, nale¿¹cym do ci¹gu takich
wzniesieñ wyznaczaj¹cych kolejne fazy recesji l¹dolodu
stadia³u pomorskiego, zlodowacenia Wis³y. Procesy te mia³y
miejsce w plejstocenie, oko³o 15 tysiêcy lat temu.
Obszar Puszczy Boreckiej obfituje w liczne obni¿enia,
cieki i niewielkie dolinki, a amplituda wysokoœci nie prze-
kracza tutaj 100 m. Jest to teren tzw. wysoczyzny – obszaru
ukszta³towanego w czasie deglacjacji polegaj¹cej na wytapia-
niu materia³u morenowego ze stagnuj¹cych b¹dŸ martwych
mas lodowcowych. W budowie wewnêtrznej wysoczyzny
bior¹ udzia³ naprzemianleg³e utwory zbudowane z glin
zwa³owych i osadów fluwioglacjalnych (rzeczno-lodowco-
wych), pomiêdzy którymi znaleŸæ mo¿na tak¿e wtr¹cenia
osadów limonoglacjalnych (jeziorno-lodowcowych) oraz
fragmenty kier lodowcowych.
Na terenie Puszczy Boreckiej wystêpuj¹: wzniesienia
sandrowe, doliny wód roztopowych oraz liczne kemy. Te
ostatnie tworz¹ wzniesienia do wysokoœci 200-220 m
n.p.m., zazwyczaj przykryte osadami powsta³ymi w czasie
deglacjacji l¹dolodu. Kemy powstaj¹ w otwartych szczelinach
lodowcowych, podczas stagnacji l¹dolodu, lub gdy stawa³
siê martwy.
1 Kem w Gêsiej Górze zbudowany jest z osadów piaszczy-
sto-¿wirowych. Ma on charakterystyczn¹, pod³u¿n¹ formê o
przebiegu pó³nocno-zachodnim - po³udniowo-wschodnim,
i podciêty jest od pó³nocy dolin¹ wód roztopowych. W
wyrobisku, maj¹cym rozci¹g³oœæ 120 metrów i wysokoœæ
skarpy dochodz¹c¹ do 20 m, ods³aniaj¹ siê cyklicznie
osady piaszczyste i piaszczysto-¿wirowe, powstaj¹ce w
warunkach szybkiego przep³ywu wód. Ka¿dy cykl sk³ada
2 siê z dwóch serii: z ¿wirów i piasków ró¿noziarnistych, w
których widoczne jest warstwowanie rynnowe oraz piasków
228
5996
5994
4572 4574
drobnoziarnistych (miejscami mu³kowatych). Osady maj¹
barwê jasnobe¿ow¹.
Utwory buduj¹ce wzniesienie s¹ luŸne, dlatego te¿
œciany ods³oniête w wyrobisku ulegaj¹ sukcesywnemu
zape³zywaniu i obsuwaniu. W zwi¹zku z prowadzon¹ tu
okresowo eksploatacj¹ materia³u (g³ównie na potrzeby bu-
dowlane) niezbêdne jest uzyskanie zgody na wejœcie na teren
¿wirowni. Grupy zwiedzaj¹ce ten obiekt winny zachowaæ
nale¿yt¹ ostro¿noœæ, zw³aszcza w pobli¿u œcian.
W Wolisku, po³o¿onym w odleg³oœci ok. 1,5 km od
Gêsiej Góry, znajduje siê stacja hodowli ¿ubrów. Aktualn¹
ich liczbê okreœla siê na 60 sztuk, jest to nie lada atrakcja
turystyczna w tej okolicy. Na terenie Puszczy Boreckiej znaj-
duje siê te¿ kilka ciekawych rezerwatów przyrody: rezerwat
florystyczny Borki, Wyspa Lipowa, Mazury, Lipowy Jar oraz
rezerwat krajobrazowo-leœny Pi³ackie Wzgórza, na terenie
którego znajduj¹ siê wa³y morenowe poroœniête borem
sosnowym i œwierkowym.
Aby dostaæ siê na Gêsi¹ Górê nale¿y z Kruklanek udaæ
siê w kierunku Jurkowa i skrêciæ na Wolisko. Doje¿d¿aj¹c
do Woliska, skierowaæ siê na prawo do Lipowa i przed wsi¹
skrêciæ w lewo.
Obiekt znajduje siê w pobli¿u Szlaku Puszcza Borecka,
oraz w pobli¿u wspomnianej hodowli ¿ubrów i wioski
indiañskiej. W Kruklankach zobaczyæ mo¿na inne ciekawe
obiekty, takie jak ruiny mostów kolejowych i sieci umocnieñ
- bunkrów. Na Gêsiej Górze, w kierunku wschodnim od ko-
rony œciany, znajduj¹ siê tak¿e pozosta³oœci grodziska. Górna
krawêdŸ wyrobiska poroœniêta jest lasem liœciastym.
The kame in Lipowo
In the Borki Forest a small settlement Lipowo is located.
North from the settlement there is a hill called Gêsia Góra
(Goose Mt.) (205.6 meters a.s.l.). This is the kame – a
geomorphological form related to a moraine hill, which

belongs to the group of glacial hills marking the successive
retreats of the ice sheet dated back to the Pomeranian
stage of the Vistula River glacial period. The Borki Forest
includes numerous depressions, streams and small valleys
as well as outwash plains, meltwater valleys and common
kames. The latter form hills up to 200-220 meters a.s.l.,
usually covered by fluvioglacial sediments deposited by
the receding ice sheet.
The kame in Gêsia Góra consists of sands and gravels.
It is typically elongated, trending NW-SE and dissected
from the north by a meltwater valley. The excavation, 120
meters long and 20 meters high, exposes sand and sand-
gravel sediments deposited under rapid flow conditions.
Each depositional cycle includes two series: fine-grained
sands (locally clayey) and gravels with random-grained
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
K. Pachocka-Szwarc (2005)
Lipowo
sands in which trough cross-bedding can be observed.
In Wolisko, some 1.5 kilometers from the kame, the
European bison breeding farm is located. Moreover, in the
area of Borki Forest several nature conservation reserves
can be visited: the flora reserve in Borki, the Linden Island,
the Mazury, the Linden Gorge and the Pi³ackie Hills land-
scape and forest reserve, which provides perfect examples
of moraine ridges covered by pine and spruce forests. The
kame is located close to the Borki Forest trail, nearby the
breeding farm and the Indian village. In Kruklanki other
intersting objects can be seen: ruins of railway bridges and
remains of a fortification system.
The site can be approached from Kruklanki, heading to
Jurków village, then turning towards Wolisko one, then turn-
ing right to Lipowo, then turning left, before the village.
Wybrana literatura: 166, 173, 199, 294, 402
229
 Kopalnia rud niklu w Szklarach
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat z¹bkowicki
gmina Z¹bkowice Œl¹skie
miejscowoϾ Szklary
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Przedgórze Sudeckie
Wzgórza Niemczañsko -Strzeliñskie
Jednostka geologiczna:
blok przedsudecki
strefa Niemczy (masyw Szklar)
3628
Masyw Szklar, zaznaczaj¹cy siê w morfologii terenu jako
Wzgórza Szklarskie, wznosi siê ponad otaczaj¹cy teren na
oko³o 80 m i ma wyraŸnie po³udnikowe wyd³u¿enie. W
masywie tym, w odleg³oœci 5 km od Niemczy i 400 m od
Szklar, znajduje siê opisywany obiekt geoturystyczny. Jest
1 nim unikalne w skali kraju (a nawet Europy) stanowisko
wystêpowania chryzoprazów (zielonej, pó³przeŸroczystej
odmiany chalcedonu, mikrokrystalicznej odmiany kwar-
cu) oraz kompletnego profilu z³o¿a krzemianowych rud
niklu, rozwiniêtego na zserpentynizowanych ultrabazytach
(ska³ach magmowych ultrazasadowych).
Masyw Szklar wystêpuje w strefie Niemczy, jednostki
wydzielonej na obszarze bloku przedsudeckiego, granicz¹cej
od zachodu z blokiem sowiogórskim, a od wschodu z kry-
stalinikiem Wzgórz Niemczañskich. Masyw ten zbudowany
jest ze ska³ metamorficznych (przeobra¿onych) – serpenty-
2 nitów, w otoczeniu których wystêpuj¹ ska³y strefy Niemczy:
gnejsy, amfibolity, kataklazyty czy mylonity. Wspomniane
serpentynity nale¿¹ do paleozoicznej sekwencji ofiolitowej,
na nich zalegaj¹ osady czwartorzêdowe, tworz¹ce swoist¹
pokrywê zwietrzelinow¹.
Na powierzchni serpentynity ods³aniaj¹ siê jedynie
3 miejscami. Zobaczyæ mo¿na dwie ich odmiany: sepertynity
w³aœciwe (zbudowane z minera³ów grupy serpentynitu:
antygorytu i chryzotylu), zawieraj¹ce reliktowe oliwiny oraz
serpentynity oliwinowe (zbudowane z minera³ów grupy
serpentynu i oliwinu). Serpentynity s¹ ska³ami o teksturze
skrytokrystalicznej, barwy szarozielonej do czarnej, z
wyraŸnie po³yskuj¹cymi czarnymi kryszta³kami aktynolitu
(minera³u z grupy amfiboli) i magnetytu (rudy ¿elaza).
W strefie przypowierzchniowej ska³y s¹ silnie zwietrza³e,
4 a pokrywa zwietrzelinowa mo¿e mieæ gruboœæ ponad 70
metrów. Powsta³a ona oko³o 25 mln lat temu (w oligoce-
nie) w wyniku wietrzenia chemicznego i fizycznego ser-
pentynitów w warunkach gor¹cego i wilgotnego klimatu.
Zawartoœæ niklu w pokrywie waha siê od 0,18 do 0,28%,
34
Niemcza
5616
5614
Z¹bkowice Œl¹skie 3632
przy œredniej zawartoœci tego pierwiastka w ska³ach ultra-
zasadowych 0,14-0,2%. Wœród zwietrzelin wyró¿niono
kilka grup: zwietrzelinê ziemist¹, zwietrzelinê z bloczkami
serpentynitu, bloczki serpentynitu, zwietrza³y serpentynit
o zachowanej strukturze pierwotnej, zwietrzelinê z blocz-
kami skrzemienia³ego serpentynitu, bloczki skrzemienia³ego
serpentynitu, zwietrzelina z bloczkami zmienionego serpen-
tynitu oraz zwietrza³y serpentynit zmieniony.
Z³o¿e chryzoprazu w Szklarach uchodzi za najs³awniejsze,
wrêcz klasyczne na obszarze Polski i Europy. Najpowszech-
niejszymi formami wystêpowania chryzoprazu s¹ ¿y³y i p³yty
o mi¹¿szoœciach od kilku milimetrów do 15 centymetrów.
W opisywanym obiekcie w XIX wieku zosta³y po raz pierw-
szy rozpoznane nastêpuj¹ce minera³y: pimelit, schuchardyt i
aerolit niklowy. Z³o¿e rud niklu w Szklarach zosta³o odkryte
dopiero w koñcu XIX wieku, ale ju¿ w XVIII wieku prowa-
dzone by³y tu roboty górnicze w poszukiwaniu chryzoprazu
– minera³u ówczeœnie bardzo cenionego i nale¿¹cego do
kamieni szlachetnych. W œredniowieczu nale¿a³ on do po-
szukiwanych talizmanów i uchodzi³ za medykament lecz¹cy
wady wzroku. W wieku XVII i XVIII jego popularnoϾ szcze-
gólnie wzros³a, umieszczany by³ w insygniach królewskich w
s¹siedztwie brylantów, pere³ i innych cennych kamieni. Chry-
zopraz œl¹ski zobaczyæ mo¿na w British Museum w Londynie
(zdobi tabakierê) oraz w kaplicy katedralnej na Hradczanach
w Pradze, w moskiewskim skarbcu kremlowskim zdobi
medalion z tabakier¹. Chryzoprazy o najwiêkszym stopniu
czystoœci u¿ywane by³y w jubilerstwie, gorsze okazy s³u¿y³y
do wyrobów galanterii artystycznej, naczyñ liturgicznych i
pami¹tek. Odmiany nieco zanieczyszczone, lekko spêkane
wykorzystywane by³y jako elementy ok³adzinowe do mebli
i posadzek.
Na terenie opisywanego obiektu powszechnie wystêpuj¹
inne cenne minera³y takie jak: opal, chalcedon, magnezyt,
sporadycznie znaleŸæ mo¿na kwarc oraz wspomniane:
pimelit, schuchardyt i aerolit niklowy.

Z przystanku PKS (Szklary Huta) nale¿y wyruszyæ drog¹ na
wschód (pocz¹tkowo asfaltow¹, a nastêpnie poln¹) by po 10
minutach znaleŸæ siê przy wyrobisku. Opisywany obiekt obec-
nie jest dostêpny bez ograniczeñ. Brak jest te¿ jakiegokolwiek
zagospodarowania. Teren wyrobiska jest opuszczony, a
infrastruktura techniczna (dojazd i parking) praktycznie nie
istniej¹. Czêste wizyty poszukiwaczy minera³ów i ska³ (jest
to miejsce dobrze znane wœród kolekcjonerów) czêœciowo
chroni obiekt przed zaroœniêciem dzik¹ szat¹ roœlinn¹.
The Nickel ore mine in Szklary
This unique site, located in the so-called Szklary Massif,
is famous for the occurrence of chrysoprase and for the full
sequence of weathering nickel ores formed atop the serpen-
1 3
2 4
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
A. Muszer, J.Muszer (2005)
Szklary
tinized ultramafics. The massif is composed of serpentinites
surrounded by metamorphics of the Niemcza tectonic zone
(gneisses, amphibolites, cataclasites, mylonites). Serpentinites
belong to the Paleozoic ophiolite succession and are cov-
ered by weathering crust followed by Quaternary deposits.
Mining activity has commenced in the XVIIIth century when
exploration for and exploitation of chrysoprase veins were
undertaken. In the XIXth century nickel ores were dis-
covered. Apart from chrysoprase, common minerals are:
opal, chalcedony, magnesite, more rare quartz, pimelite,
schuchardite and Ni-aerolite (the latter three were found and
described for the first time at this site). Chrysoprases from
this locality were mounted in the royal insignia, bracelets,
snuffboxes, medallions and in luxury mosaics.
Wybrana literatura: 108, 154, 155,
186, 310, 311, 312, 371
35
 Kopalnia Soli w Bochni
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat bocheñski
gmina Bochnia
miejscowoϾ Bochnia
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Zachodnio-beskidzkie
Pogórze Wiœnickie Kraków
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
badeñska formacja solonoœna
W miejscowoœci Bochnia znajduje siê unikatowy obiekt – Ko-
1 palnia Soli. Geneza z³ó¿ solnych w rejonie Bochni jest podobna
do genezy z³o¿a wielickiego (por. Kopalnia Soli w Wieliczce) i
zwi¹zana jest z wypiêtrzaniem siê Karpat, po³¹czonym z ruchem
nasuwczym na pó³noc. W czasie fa³dowañ mioceñskich (23-5,3
mln lat temu) powsta³y dwie antykliny bocheñskiego z³o¿a:
pó³nocna – bocheñska i po³udniowa – Uzborni. W skrzydle
pó³nocnym antykliny bocheñskiej prowadzona by³a eksploatacja
soli. Z³o¿e, z którego pozyskiwano sól, zbudowane jest z systemu
2 spiêtrzonych fa³dów i ³usek. W stropowej czêœci z³o¿e zalega nie-
mal pionowo, a w czêœciach g³êbszych w kierunku po³udniowym.
Z³o¿e ma kszta³t soczewkowaty, równole¿nikowo wyd³u¿ony,
o zmiennej mi¹¿szoœci i szerokoœci.
W profilu bocheñskiego z³o¿a wydzielone zosta³y warstwy
skawiñskie (i³owce margliste z wk³adkami piaskowców) oraz
wy¿ej leg³a seria solna, czyli tak zwane warstwy bocheñskie
(pakiet naprzemianleg³ych pok³adów soli, i³owców i i³owców
anhydrytowych), w których wyró¿nia siê kilka jednostek
litostratygraficznych, w tym kompleksy solne: po³udniowy,
œrodkowy i pó³nocny. Sól wystêpuj¹ca w z³o¿u bocheñskim
nale¿y do œrednio- i drobnoziarnistych, a zawartoœæ NaCl
waha siê w niej od 71,5 do 85%. W stropie serii solnej
znajduje siê kolejne ogniwo – warstwy chodenickie (szare i³y
margliste z wk³adkami tufów). Nad nimi znajduj¹ siê jeszcze
warstwy grabowieckie i utwory czwartorzêdowe.
W kopalni soli w Bochni zatwierdzonych zosta³o (na pozio-
mach I-IX) 27 stanowisk dokumentacyjnych. Ochronie podle-
gaj¹ sole pó³nocne (ró¿nych odmian) z cienkimi przerostami
i³owca anhydrytowego, tworz¹ce silnie sfa³dowane kompleksy,
z wystêpuj¹cymi w nich ¿y³ami gipsu i soli w³óknistej oraz
gipsu alabastrowego. Na poziomie III wystêpuj¹ najbogatsze
nagromadzenia szcz¹tków roœlin mioceñskich. Na œcianach
chronionych pod³u¿ni i poprzeczni obserwowaæ mo¿na
zjawiska tektoniczne (w tym mikrotektonikê) oraz ró¿ne
fragmenty profilu litostratygraficznego serii solnej. Niezwykle
3 urokliwe s¹ tworz¹ce siê wspó³czeœnie narosty wtórne, w
postaci stalaktytów, stalagmitów, g¹bczastych narostów oraz
4 w³osów solnych zwanych w³osami œw. Kingi.
78
Tarnów
5538
4458 4460
Kopalnia Soli w Bochni jest jednym z najstarszych 5
zak³adów wydobywczych w Europie; pocz¹tek wydobycia
datuje siê na rok 1248. Legendê o œw. Kindze rzucaj¹cej
swój pierœcieñ zarêczynowy nale¿y przypisaæ w³aœnie ko-
palni bocheñskiej. Eksploatacja soli w tym rejonie zaczê³a
siê 3500 lat p.n.e, a zakoñczono j¹ w 1986 roku z powodu
nierentownoœci produkcji. Wydobyto tutaj ³¹cznie oko³o 9
mln ton soli, a g³êbokoœæ wydobycia siêga³a od 70 do 486
metrów poni¿ej poziomu terenu.
Znaczenie kopalni soli w przesz³oœci by³o ogromne,
w œredniowieczu kopalnie solne w Bochni i Wieliczce
przynosi³y skarbcowi królewskiemu 1/3 dochodów. Po
zaprzestaniu eksploatacji kopalnia „¿yje” z nowej funkcji
turystyczno-uzdrowiskowej. Zwiedzanie podziemi kopalni
odbywa siê po trasie turystycznej obejmuj¹cej: stajniê
Mysiur, pod³u¿niê August, Kaplicê œw. Kingi, poprzecznik
Wa¿y, Komorê Rabsztyn i Komorê Wa¿yn, w której uloko-
wane jest sanatorium z pe³nym zapleczem, mog¹ce dziennie
obs³u¿yæ 500 kuracjuszy.
Ze wzglêdu na unikatowoœæ obiektu (podlega ochro-
nie prawnej) i jego walory klimatyczno-wizualne kopalnia
bocheñska godna jest zobaczenia i bli¿szego poznania.
Kopalnia usytuowana jest w centrum miasta, w odleg³oœci
ok. 1,5 km od dworca PKP i PKS. Dojazd jest dobrze ozna-
kowany i jednoznaczny.
The Bochnia Rock-salt Mine
The mine is located in the center of Bochnia town, about
1.5 kilometer from bus and railway stations. The access is
easy and well-marked. The origin of rock-salt deposits in
this area is closely connected with the Carpathian orogenic
movements. During the Miocene folding (23-5.3 Ma ago),
two anticlines were formed: the northern, Bochnia Anticline
and the southern, Uzbornia one. The mine was developed in
the northern limb of the Bochnia Anticline. The deposits is
W-E-trending lense of variable thickness and width. Stratig-
raphy includes: the Skawina Beds followed by the Salt Series
(the Bochnia Beds) in which several members were distin-

guished, among others the southern, central and northern
salt complexes. The rock-salt from the Bochnia deposit is
medium- and fine-crystalline, and NaCl contents vary from
71.5 to 85%. The Salt Series is covered by the Chodenice
Beds, the Grabowiec Beds and the Quaternary.
At the mine 27 documentation sites were established at
9 mining levles. Protected are: strongly folded northern salt
complex (several varieties) with thin interbeds of anhydritic
claystone and veins of gypsum, fibrous halite and alabaster. At
the Level III most abundant accumulations of Miocene fossil
plants were found. In the walls of underground workings
the tectonic features can be observed (including microtec-
tonics) together with several fragments of lithostratigraphic
members. Charming are recent, secondary precipitates:
stalactites, stalagmites, spongeous halite accumulations and
Wybrana literatura:131, 132, 133, 251, 346, 421
Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych i fotografii:
J. Wiewiórka, J.Charkot, A. Garlicki, W. Kowalczyk (2005)
Stanowiska dokumentacyjne w liczbie 27 zatwierdzone w 2005 r.
Bochnia
fibrous halite called “the hair of St. Kinga”.
The Bochnia rock-salt mine belongs to the oldest mining
sites in Europe. The written history of mining activity dates
back to 1248 but salt has been extracted in Bochnia area
since 3,500 years B.C. In 1986 the mine was closed due to
economic reasons. Cummulative tonnage of halite extrac-
ted from the depth interval 70-486 meters below surface
reaches 9 million tonnes.
The underground touristic trail includes: the Mysiur
stable, the August adit, the St. Kinga chapel, the Wa¿yn
transverse, the Rabsztyn chamber and the Wa¿yn chamber.
In the latter the sanatorium is located in which 500 patients
per day can take a cure. The mine is under the protection
of state law due to its unique, climatic and visual values, and
belongs to the “must-seen” sites.
5
79
 Kopalnia Soli w K³odawie
Ko³o
Lokalizacja:
województwo wielkopolskie
powiat kolski
gmina K³odawa
miejscowoœæ K³odawa
Rejon geograficzny:
Nizina Œrodkowopolska
Nizina Po³udniowowielkopolska
Wysoczyzna K³odawska
Jednostka geograficzna:
synklinorium szczeciñsko-
-³ódzko-miechowskie,
synklinorium mogileñskie.
W miejscowoœci K³odawa, po³o¿onej w województwie
Wielkopolskim, a geologicznie nale¿¹cej do synklinorium
mogielnickiego, znajduje siê kopalnia eksploatuj¹ca sole
(kamienne i potasowo-magnezowe) wieku górnoperm-
skiego, powsta³e ok. 254 mln lat temu (cechsztyn). Zasoby
k³odawskiego wysadu solnego szacuje siê na 24 mln ton, a
sól pozyskiwana jest tradycyjn¹ metod¹ górnicz¹, systemem
komorowo-filarowym.
Wysad k³odawski jest czêœci¹ antykliny, ci¹gn¹cej siê na
d³ugoœci 60 km od Izbicy Kujawskiej do Solcy Wielkiej. Jest
najwiêkszym wysadem solnym na Ni¿u Polskim. W centralnej
czêœci wysadu zlokalizowany jest obszar górniczy, obejmuj¹cy
pas o d³ugoœci 8 km i szerokoœci ok. 2 km, eksploatuj¹cy od 50
lat cechsztyñsk¹ seriê soln¹. Od po³udniowego-zachodu seria
solna znajduje siê w otoczeniu ska³ jurajskich, zaœ od pó³nocnego-
wschodu do stromo zapadaj¹cej œciany solnej przylegaj¹ osady
triasu oraz jury. Na stropie wysadu zalegaj¹ transgresywnie
osady trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe. Tworz¹ one czapê
ilasto-gipsow¹ o zmiennej mi¹¿szoœci (od kilku do ok. 170 m).
Sam wysad zbudowany jest z trzech czêœci: brze¿nej antykliny
pó³nocno-wschodniej z przewa¿aj¹c¹ starsz¹ sol¹ kamienn¹,
œrodkowej synkliny z najm³odsz¹ sol¹ kamienn¹ oraz brze¿nej
antykliny po³udniowo-zachodniej z przewa¿aj¹cym pograniczem
soli starszych i najstarszych. W kopalni k³odawskiej wydobywa
siê: starsz¹ sól kamienn¹ (piêtro Z2), m³odsz¹ sp¹gow¹ sól
kamienn¹, wystêpuj¹c¹ w dolnym oddziale soli m³odszych
1 (Z3) oraz najm³odsz¹ sól kamienn¹, bia³oró¿ow¹, na odcinku
œrodkowym piêtra (Z4). Ostatnio pozyskuje siê równie¿ niewiel-
2 kie iloœci soli potasowo-magnezowych (karnalit kizerytowy) w
pok³adzie m³odszej soli potasowej (Z3). Eksploatacjê prowadzi
siê na g³êbokoœci 600 - 750 metrów. £¹czna objêtoœæ komór
wynosi obecnie 15 mln m3; œrednia zawartoœæ NaCl w pozy-
skiwanym urobku wynosi od 94 do 98%.
232
5794
Kroœniewice
5792
4402
4356 Uniejów 4358
Na poziomie 600 wystêpuje 2,5-3 metrowa strefa
niebieskiego halitu w obrêbie soli kamiennej (ogniwo
m³odszej soli kamiennej dolnej). Kryszta³y maj¹ wielkoœæ
od kilku mm do ok. 2 cm i wykazuj¹ zmienne zabarwienie,
od jasnoniebieskiego do granatowego, tworz¹c chaotyczne
b¹dŸ liniowe skupienia. Ich powstanie wi¹¿e siê z naciskami
i przemieszczeniami tektonicznymi w obrêbie soli. Strefa
wystêpowania halitu jest proponowanym stanowiskiem
dokumentacyjnym z uwagi na swoj¹ unikalnoœæ.
Kopalnia K³odawa przerabia sól w dwóch zak³adach przerób-
czych: przy szybie nr 1 Micha³ na sól drogow¹ oraz w zak³adzie
przeróbczym przy szybie nr 2 Barbara na pozosta³e asortymenty,
tj.: sól kamienn¹ przemys³ow¹, spo¿ywcz¹, jadaln¹ jodowan¹,
kruchy solne, lizawki solne, oraz sole specjalne: sól lecznicz¹ i
karnalit stosowany jako nawóz dla u¿ytków zielonych.
Kopalnia znajduje siê przy trasie A2, w po³owie drogi
miêdzy Poznaniem a Warszaw¹. W odleg³oœci ok. 0,5 km
na po³udnie od K³odawy i oko³o 1 km na pó³nocny-wschód
od stacji kolejowej K³odawa.
Kopalniê mo¿na zwiedzaæ zorganizowanymi grupami, na
wytyczonej trasie turystycznej. Obok mo¿liwoœci poznania
historii powstania k³odawskich struktur solnych, procesu
produkcyjnego i zakresu stosowania produkowanego surow-
ca oraz produktów przetworzonych warte zobaczenia jest
unikalne stanowisko niebieskich skupieñ halitu. Ukazuje ono
wykszta³cenie i sukcesjê g³ównych ogniw litologicznych cech-
sztynu w centrum basenu permskiego na obszarze Polski.
W mieœcie K³odawa wart zobaczenia jest zespó³ obiek-
tów poklasztornych karmelitów trzewiczkowych (1718
– 1755) zbudowany w stylu barokowym oraz drewniany
koœció³ pod wezwaniem œwiêtych Fabiana i Sebastiana zbu-
dowany w 1557 roku. Ciekawym elementem architektonicz-
nym miasta jest tak¿e ratusz zbudowany w 1820 roku.

The K³odawa Rock-salt Mine
The K³odawa Mine located in the Wielkopolska Dis-
trict, close the the A2 state highway, between Poznañ and
Warszawa, exploits the rocks-salt (halite) and the K-Mg
salts from the classic salt dome.
The K³odawa dome belongs to 60-kilometers-long an-
ticlinal structure extending from Izbica Kujawska to Solca
Wielka villages. This is the largest salt dome in the Polish
Lowlands (24 kilometers long and up to 2 kilometers wide)
composed of Zechstein (Upper Permian) rock-salt. From
the southwest the dome borders the Middle and Upper
Jurassic strata whereas from the northeast it contacts the
Upper Triassic and Lower Jurassic formations. The dome is
covered by transgressive Tertiary and Quaternary sediments
which form the clayey-gypsum cap of variable thickness (from
several up to about 170 meters). The dome includes three
parts: (i) northeastern marginal anticline composed mostly
of the Older Halite, (ii) central anticline with the Youngest
Halite and (iii) southwestern marginal anticline built of tran-
sitional sequence of Oldest and Older Halites.
1 2
K³odawa
Mining operations are focused on the Oldest Halite (Z2
stage), Younger Basal Halite (lower part of Z3 stage) and
whitish-pink Youngest Halite (middle Z4 stage). Recently,
small amounts of K-Mg salts are also worked. Depth of cur-
rent mining operations is 600-750 meters below surface and
the average NaCl content falls into the range 94-98 wt%.
At the 600-meters level a 2.5-3.0-meters-thick zone
of blue halite was encountered within the lower part of
Younger Halite member. Crystals of blue halite range in size
from several millimeters to about 2 centimeters and show
variable colours – from light-blue to deep blue. Both varities
form random or linear accumulations. Their origin is related
to tectonic shear and displacement zones.
The underground workings can be visited by organized
groups. The underground trail allow to recognize the history
of K³odawa dome, its geology referred to the development
of Zechetin sedimentary basin in Poland, the mining opera-
tions and the industrial applications of rock-salt. Additional
attraction is the unique blue halite zone.
Przekrój geologiczny wysadu K³odawa
(wg Poborskiego)
1 –czapa solna, 2- brze¿na antyklina
p³n.-wsch. z przewa¿aj¹c¹ starsz¹ sol¹
kamienn¹, 3- œrodkowa synklina z m³odsz¹
sol¹ kamienn¹, 4- brze¿na antyklina p³d.-
zach. z przewa¿aj¹cym pograniczem soli
starszych i najstarszych na odcinku NW
s³abo zbadanym.
Wybrana literatura: 72, 73, 198, 345, 439
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
A. Makowska, R. Dobracki (2005)
233
 Kopalnia Soli w Wieliczce
Kraków
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat wielicki
gmina Wieliczka
miejscowoϾ Wieliczka
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Zachodniobeskidzkie
Pogórze Wielickie
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
badeñska formacja solonoœna
1 Wielickie z³o¿e solne usytuowane jest w zapadlisku
przedkarpackim i powsta³o w miocenie, ok. 15 mln lat
temu. W tym czasie obszar z³o¿a stanowi³ fragment zbior-
nika morskiego, silnie zró¿nicowanego morfologicznie i
g³êbokoœciowo. W ka¿dej czêœci zbiornika odbywa³a siê se-
dymentacja. Gor¹cy klimat powodowa³ szybkie odparowa-
nie wody i chemiczn¹ sedymentacjê osadów: wêglanowych,
siarczanowych (gipsy i anhydryty) oraz soli kamiennych.
Proces sedymentacji trwa³ oko³o 20 tysiêcy lat i wskutek
och³odzenia klimatu zosta³ przerwany. Sole kamienne
powsta³e w czêœci po³udniowej zbiornika utworzy³y obecne
z³o¿e bry³owe, natomiast w czêœci centralnej powsta³o z³o¿e
pok³adowe. PóŸniej zbiornik zosta³ wype³niony materia³em
drobnoziarnistym, z którego powsta³y mu³owce i ska³y ilaste.
W wyniku ruchów górotwórczych, zwi¹zanych z
wypiêtrzaniem siê Karpat, morze zmniejszy³o swój zasiêg, a
jego zasolenie znacznie wzros³o. Osady mioceñskie w wyniku
nasuwania siê Karpat w kierunku pó³nocnym zosta³y ode-
rwane od pod³o¿a i wielokrotnie sfa³dowane, a nastêpnie
nasuniête na pod³o¿e.
Wielickie z³o¿e solne charakteryzuje siê niezwykle
skomplikowan¹ budow¹ geologiczn¹, w której wyró¿nia siê
3 zasadnicze jednostki (warstwy): skawiñskie (podsolne),
wielickie (solne) oraz chodenickie (nadsolne). Z kolei w serii
wielickiej wyró¿niono 3 facje: sole z³o¿a bry³owego (facja
A), z³o¿e pok³adowe (facja B) oraz osady siarczanowe (gipsy
i anhydryty- facja C).
W profilu z³o¿a pok³adowego wystêpuje kilka rodzajów
soli: najstarsza (sól œrednio- i drobnoziarnista), pok³adowa
zielona, szybikowa oraz spizowa. W profilu z³o¿a bry³owego,
le¿¹cego niezgodnie na z³o¿u pok³adowym, wszystkie
utwory zosta³y mocno porozrywane i aktualnie tworz¹
nieregularne bry³y solne o objetoœci dochodz¹cej nawet do
100 000m3. W tej czêœci z³o¿a mo¿na wyró¿niæ dwa typy
soli: sól kamienn¹ laminowan¹ (zwan¹ sol¹ typow¹ lub
zielon¹) i sól wielkokrystaliczn¹ (zwan¹ te¿ witra¿ow¹).
104
Bochnia
Gdów
5538
4432 Dobczyce 4434
W z³o¿u wielickim licznie wystêpuj¹ szczeliny i spêkania,
wype³nione sol¹ i gipsem w³óknistym.
W kopalni wielickiej mo¿emy obserwowaæ ró¿norodne,
finezyjne pod wzglêdem kszta³tów i kolorów, przyk³ady
rekrystalizacji (wtórnej krystalizacji) halitu. S¹ to nacieki,
polewy, stalaktyty, stalagmity, kolumny, formy naskorupowe, 2
„kalafiory”, a nawet „w³osy” (na czeœæ patronki kopalni na-
zwane w³osami œw. Kingi). Unikatowym na skalê œwiatow¹ 3
przyk³adem wtórnej krystalizacji s¹ Groty Kryszta³owe,
objête ochron¹ jako rezerwat œcis³y. W rezerwacie tym
zobaczyæ mo¿na (za zgod¹ Wojewódzkiego Konserwatora
Przyrody) w obfitym nagromadzeniu kryszta³y halitu o roz-
miarach do kilkudziesiêciu cm.
Pocz¹tki eksploatacji z³o¿a wielickiego siêgaj¹ epoki
neolitu, kiedy to odkryto na tym terenie Ÿród³a solanki. Me-
tod¹ warzelnicz¹ pozyskiwano cenny surowiec, by w wieku
II i I p.n.e stosowaæ ju¿ „odstojniki” w celu pozyskiwania
czystszej soli. W po³owie XI wieku zastosowano metalowe
pojemniki o pojemnoœci 1400 litrów. Na prze³omie XI i
XII wieku zaczêto kopaæ p³ytkie studnie w poszukiwaniu
Ÿróde³ solanki, by w efekcie znaleŸæ bry³y soli. Odt¹d studnie
stawa³y siê g³êbsze, zaczêto obudowywaæ ich œciany, chroni¹c
szyby przed zasypaniem i zaczêto u¿ywaæ prymitywne
urz¹dzenia do wyci¹gania pojemników z sol¹ ze studni.
Z histori¹ eksploatacji i rozwoju górnictwa w Wieliczce
mo¿na siê zapoznaæ zwiedzaj¹c trasê turystyczn¹ w kopalni
oraz Muzeum ¯up Krakowskich.
Turystyczne wizyty w kopalni by³y notowane ju¿ w XIV
wieku, choæ by³y wówczas dostêpne jedynie dla uprzywilejo-
wanych goœci, goszcz¹cych g³ównie na dworze królewskim.
W okresie Renesansu zwiedzanie kopalni udostêpniono
dla szerszej grupy turystów, by w wieku XIX otworzyæ
przed zwiedzaj¹cymi zabytkowe komory eksploatacyjne
na poziomie I, tworz¹c zal¹¿ek obecnej trasy turystycznej.
Wspó³czeœnie Kopalnia Soli w Wieliczce- Trasa Turystycz-
na to oddzielne przedsiêbiorstwo, zarz¹dzaj¹ce tras¹ o

d³ugoœci ok. 3,5 km, któr¹ rokrocznie wêdruje kilkaset
tysiêcy turystów. Trasa przebiega przez ponad 20 komór i
zlokalizowana jest w obrêbie poziomów: I, II i III (64 - 135
m pod powierzchni¹ ziemi), a zwiedzanie jej trwa oko³o 2
godzin. W roku 2005 liczba osób zwiedzaj¹cych kopalniê
przekroczy³a milion (1 000 232).
Kopalnia posiada bardzo dobrze rozbudowan¹
infrastrukturê turystyczn¹, s¹ liczne miejsca parkingowe,
toalety (na zewn¹trz i wewn¹trz kopalni). Obiekt jest
ca³oroczny, a rezerwacja biletów odbywa siê telefonicznie,
b¹dŸ internetowo.
The Wieliczka Rock-salt Mine
The rock-salt deposit in Wieliczka was formed in the
Miocene (Badenian, about 15 Ma ago) in the Carpathian
Foredeep. This area was a fragment of marine basin of highly
diversified morphology and depth. Warm climate caused
rapid evaporation of seawater and precipitation of carbon-
ates, sulphates and rock-salt. Deposition has lasted about
20,000 years and was terminated by climate cooling. During
the northward thrusting of the Carpathians the sediments
were separated from the basement, multiply folded and then
overthrusted to the north.
The Wieliczka rock-salt deposit shows extremely com-
plicated geological setting. Three main units were distin-
guished: the Sub-salt Beds, the Wieliczka Beds (with salt)
and the Chodenice Beds (above salt). The Wieliczka Beds
were subdivided into three facies: A facies (blocky salts), B
facies (bedded salts) and C facies (sulphates – gypsum and
anhydrite).
In the bedded facies several salt types were distinguished:
oldest salt (medium- and fine-crystalline), bedded green salt,
“shaft” salt and “spiz” salt.
1
3 Stanowiska dokumentacyjne zatwierdzone w liczbie 40 w 1997 r.
Wieliczka
The blocky facies, which unconformably covers the
bedded salts consists of strongly disrupted rocks. Irregular
blocks of salt may reach volumes up to even 100,000 cubic
meters. Two types of salts can be distinguished: laminated
(also called typical or green salt) and mega-crystalline (also
called stained-glass salt). The deposit is cut by numerous
fractures and fissures filled with halite and fibrous gypsum.
In the mine workings halite forms a variety of recrystallization
structures of diversified colors: dripstones, crusts, stalactites,
stalagmites, columns, botryoids, cauliflowers and even fibres
(the latter known as “St. Kinga hair”). The Crystal Caves are
examples of secondary crystallization unique on the world scale
and protected as strict nature conservation reserve.
The history of rock-salt mining in Wieliczka dates back
to the Neolithic period when brine springs were discovered.
At the break of XIth and XIIth centuries shallow wells were
dug in order to find the brine. As a result, the blocks of
salt were found. Consequently, the deepening of wells has
started together with lining of their walls in order to prevent
collapses and rockfalls. Simultaneously, the first, primitive
hoists were installed for transport of salt to the surface. First
tourists have appeared in Wieliczka in the XIVth century but
the visits were available only for special, royal guests. In the
XIXth century some historical chambers at the mining level
I have become accessible to the visitors, which has been
the beginning of recent underground trail. The recent trail
includes over 30 chambers located at mining levels I, II and
III (i.e., 64-136 meters below surface). The full sightseeing
lasts about 3 hours. Only guided groups are accepted, guides
speaking foreign languages are available.
The mine is open full year, tickets can be booked by phone
or by the Internet. The area has satisfactory touristic infra-
structure, including numerous parking lots and restrooms.
2
Wybrana literatura: 8, 10, 134, 336, 354, 355
Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych i fotografii:
Z. Alexandrowicz z zespo³em
105
 Kopalnia wêgla brunatnego w Sieniawie
Lokalizacja:
województwo lubuskie
powiat œwiebodziñski
gmina £agów
miejscowoϾ Sieniawa
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pojezierze Zachodniopomorskie
Pojezierze £agowskie
Jednostka geologiczna:
monoklina przedsudecka niecki Szczecina
strefa Gorzów-Jarocin
zlodowacenie pó³nocnopolskie
Toporów
W strefie peryferyjnej mioceñskiego basenu
wêglowego, w miejscowoœci Sieniawa (woj. lubuskie),
1 usytuowana jest kopalnia odkrywkowa wêgla brunatnego.
Na obszarze tym plejstoceñskie lodowce zostawi³y po
sobie zaburzenia glacitektoniczne oraz osady wszystkich
trzech zlodowaceñ.
Dla morfologii rejonu Sieniawy najbardziej znacz¹cym by³
stadia³ poznañski zlodowacenia pó³nocnopolskiego, jaki mia³
miejsce ok. 32-20 tys. lat temu. Osady starsze – mioceñskie
pok³ady wêgla, pierwotnie zalegaj¹ce poziomo, zosta³y
wówczas silnie sfa³dowane.
Z wychodni jednej z antyklin (tzw. siod³a VI), w latach
60-tych ubieg³ego stulecia pozyskiwano wêgiel brunat-
ny metod¹ podziemn¹, w latach 90-tych rozpoczêto
eksploatacjê odkrywkow¹. W profilu œciany pó³nocnej tej
2 odkrywki miocen reprezentowany jest przez seriê œl¹sko-
³u¿yck¹, seriê mu¿akowa i seriê poznañsk¹. Dolna partia
serii œl¹sko-³u¿yckiej jest wieku œrodkowomioceñskiego i
powsta³a 16-11 mln lat temu. Jej mi¹¿szoœæ ocenia siê na
40-50 metrów. Tworz¹ j¹ podwêglowe osady piaszczysto-
mu³kowe, a górne partie stanowi¹ pok³ady wêgla brunat-
3 nego. Wêgiel wystêpuj¹cy w siodle VI jest ziemisty, miêkki
i zawiera ksylity (z dobrze zachowan¹ struktur¹ drewna).
Nad pok³adem wêglowym zalega seria mu¿akowa; tworz¹
j¹ naprzemianleg³e warstwy piasków drobnoziarnistych
i mu³ków piaszczystych z ³yszczykami. Ostatni¹ seriê
– poznañsk¹ stanowi¹ silnie zawêglone brunatne i³y oraz
i³y szarozielone.
Obiekt znajduje siê w otulinie £agowskiego Parku Krajo-
brazowego. W pobli¿u przebiega œcie¿ka rowerowa. Dojazd
do obiektu jest wyj¹tkowo dogodny. Drog¹ krajow¹ nr 137
nale¿y udaæ siê w kierunku Sulêcina, by w miejscowoœci
Templewo (oddalonej o 28 km) skrêciæ na po³udnie. W
66
Sulêcin
5804
Miêdzyrzecz
5802
3522 3524
Sieniawie na wysokoœci osiedla górniczego, skrêciæ w pra-
wo, wje¿d¿aj¹c na drogê gruntow¹ jechaæ pod górê oko³o
2 kilometry.
Centraln¹ czêœæ siod³a VI wype³nia woda, tworz¹c jezior-
ko. Œciany wyrobiska s¹ dobrze ods³oniête i nieco strome. 4
Zwiedzanie obiektu jest mo¿liwe, zw³aszcza w grupach
zorganizowanych, tylko po wczeœniejszym uzyskaniu zgody
od zarz¹dcy kopalni i zachowaniu szczególnej ostro¿noœci
przy œcianach wyrobiska.
The brown-coal mine in Sieniawa
In the peripherial zone of Miocene brown-coal basin, in
Sieniawa village a brown-coal open pit mine was developed.
In this area glacitectonic features are visible together with
glacial successions deposited by all three glacial periods in
Poland.
For the Sieniawa area the most important was the
Poznañ Stade of the Northern Poland glacial period (32,000-
-20,000 years ago). The Miocene brown-coal seams, initially
flat-lying, were strongly folded into anticlines.
In the No. IV anticline, in the northern pit wall a variety
of Tertiary and Quaternary sediments can be observed to-
gether with interesting geomorphological forms: erosional
scours and alluvial fans.
The Miocene is represented by the Silesian-Lusatia, the
Mu¿aków and the Poznañ series. The lower portion of the
Silesian-Lusatia Series is 40-50-meters-thick sequence of
post-coal, sandy and silty beds with brown-coal seams in
the upper part. Coal from No. IV anticline is earthy, soft and
contains xylite with well-preserved wood structure. This
sequence is of Middle Miocene age (16-11 Ma ago). Above,
the Mu¿aków series is developed as alternating layers of fine-
grained sands and sandy mudstones with mica flakes.

Geological cross-section through the area between No. VI
and No. IX anticlines illustrates fold structures produced by ad-
vancing ice sheets during consecutive glaciations. Both anticlines
are abut 1.5 kilometer distant and connected by road.
The site is located within the £agów Landscape Park and
Sieniawa
close to the bike trail. The access is very easy – from No.
137 state highway heading to Sulêcin, after 28 kilometers,
in Templewo village, turn to the south heading to Sieniawa
village. Here, at the miner’s housing estate, turn right to the
gravel road and drive about 2 kilometers uphill.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 359, 412, 452

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

M. Schiewe, R. Dobracki (2005)

67
 Kopalnia Z³ota w Z³otym Stoku
Kamieniec Z¹bkowicki
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
K³odzko
powiat z¹bkowicki
gmina Z³oty Stok
miejscowoœæ Z³oty Stok
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Wschodnie
Góry Z³ote
Jednostka geologiczna:
Sudety
metamorfik L¹dka-Œnie¿nika,
strefa tektoniczna Z³oty Stok- Skrzynka
L¹dek Zdrój
Kopalnia z³ota w Z³otym Stoku znajduje siê na
po³udniowym skraju miasta, u podnó¿y Gór Z³otych, u
1 wylotu Z³otego Jaru. Obiekt geoturystyczny obejmuje
podziemn¹ kopalniê oraz jej najbli¿sze otoczenie – Z³oty
Jar wraz z nieczynnym kamienio³omem.
Obszar Z³otego Stoku nale¿y do strefy Z³oty Stok – Skrzynka,
nale¿¹cej do jednostki zwanej kopu³¹ orlicko-œnie¿nick¹. Strefa
ta zbudowana jest ze ska³, których ró¿norodnoœæ jest efektem
wieloetapowego metamorfizmu i zwi¹zanych z tym wielu etapów
deformacji, mylonityzacji i blastezy. Wystêpuj¹ tu ró¿nego
rodzaju ska³y metamorficzne (ska³y przeobra¿one na skutek
ciœnienia i temperatury), takie jak ³upki biotytowe, kwarcowe
i amfibolitowe oraz gnejsy i amfibolity. Ten z³o¿ony inwentarz
skalny uzupe³niaj¹ soczewy marmurów dolomitowych, które na
kontakcie z ³upkami metamorficznymi tworz¹ ró¿nej mi¹¿szoœci
strefy skarnów oraz serpentynitów wykszta³conych w odmia-
nie zielonej i czarnej. Serpentynizacja ska³ wêglanowych mia³a
charakter metasomatyczny i wywo³ana by³a oddzia³ywaniem
bogatych w krzemionkê roztworów hydrotermalnych
zwi¹zanych z intruzj¹ k³odzko-z³otostock¹.
W kamienio³omie kruszywa skalnego w Z³otym Jarze
2 (proponowanym jako stanowisko dokumentacyjne) mo¿na
obserwowaæ najwiêksze ods³oniêcie tych ska³.
W obrêbie tak skomplikowanej jednostki geologicznej
powsta³o polimetaliczne siarczkowe z³o¿e kruszców. Ge-
netycznie zwi¹zane jest ono z waryscyjsk¹ intruzj¹ k³odzko
- z³otostock¹. Najwiêksze znane cia³o rudonoœne mia³o
d³ugoœæ 140 m i mi¹¿szoœæ oko³o 35 m.
Wystêpuj¹ce tu kruszce to g³ównie bogate w z³oto rudy
arsenowe löllingit (FeAs2) i arsenopiryt (FeAsS), którym
towarzysz¹ inne siarczki, arsenki i siarkoarsenki (rzadziej
tlenki) metali. W okruszcowanych ska³ach obecne s¹ te¿
metale rodzime, m.in. z³oto, srebro, miedŸ, bizmut i platy-
na. W wiêkszoœci przypadków siarczki metali i zwi¹zane z
nimi z³oto s¹ w skale rozproszone i makroskopowo trudno
zauwa¿alne. Okruszcowanie tylko miejscami tworzy wyraŸne
38
Paczków
5592
3634
skupienia i w³aœnie tam koncentrowa³a siê eksploatacja.
Prace górnicze w z³otostockiej kopalni prowadzone by³y
na czterech polach eksploatacyjnych. Najwiêksze z nich
tzw. Pole Zachodnie po³o¿one jest na po³udniowy-zachód
od miasta pod gór¹ Haniak. Tutaj prace eksploatacyjne 3
siêgnê³y najg³êbiej, a wyrobiska rozmieszczone by³y a¿ na 21
poziomach. W XVI wieku kopalnia dostarcza³a 150 kg z³ota
rocznie, a w ci¹gu ca³ego okresu wydobywczego siêgaj¹cego
XX wieku (kopalnie zamkniêto wysadzaj¹c szyby w 1962
roku) szacuje siê, ¿e uzyskano 16 ton czystego z³ota.
Górnictwo w okolicach Z³otego Stoku ma ponad
tysi¹cletni¹ tradycjê. Pocz¹tkowo okoliczni mieszkañcy wy-
dobywali z³oto z czapy wietrzeniowej z³o¿a z³otostockiego
lub z aluwiów górskich potoków. Udokumentowana eksplo-
atacja z³ó¿ arsenu i z³ota w Z³otym Stoku siêga XIII wieku,
a pierwszy zachowany zapis o prowadzonych tu robotach
górniczych pochodzi z 1273 r. W XV wieku kopalnie mia³y
rangê najbardziej wydajnych na Œl¹sku a na XVI wiek przy-
pad³ najwiêkszy rozkwit górnictwa z³ota i samego miasta.
W 1565 roku g³ówny szyb wydobywczy g³êbokoœci 72 m
zawali³ siê grzebi¹c pod ziemi¹ 59 górników. Katastrofa ta i
kolejne (1631 r.) doprowadzi³y w konsekwencji do upadku
górnictwa w Z³otym Stoku. Dopiero w drugiej po³owie XVII
wieku rozpoczêto eksploatacjê i przerób rudy arsenowej
oraz odzysk arszeniku. Od 1709 r. przez ponad 100 lat Z³oty
Stok sta³ siê g³ównym dostawc¹ arszeniku na ca³y œwiat. Z³oto
stanowi³o produkt uboczny dzia³alnoœci górniczo-hutniczej.
Po zamkniêciu z niewiadomych przyczyn kopalni w 1962
roku sta³a ona opuszczona przez ponad 30 lat, do momentu
kiedy burmistrz Z³otego Stoku Wiktor Lubieniecki wpad³
na pomys³ udostêpnienia korytarzy turystom. W roku 1996
nast¹pi³o otwarcie obiektu jako podziemnego Muzeum
Górnictwa i Hutnictwa Z³ota.
Do zwiedzania udostêpnione s¹ dwie sztolnie. Pierwsza
z nich Gertruda ma 500 m d³ugoœci. Druga Sztolnia Czarna
znajduje siê w Z³otym Jarze, z którym zwi¹zana jest legenda

o odkryciu z³ota w tym rejonie. Wejœcie do sztolni znajduje
siê niedaleko nieczynnego kamienio³omu. W sztolni tej
mo¿na ogl¹daæ unikalny podziemny wodospad o wysokoœci
8 m. Schodzi siê do niego XVII-wiecznym szybem o g³êbokoœci
23 m, rêcznie wykutym w skale przez komory po wybranych
gniazdach rudy. Trasa w tej czêœci kopalni ma 200 m d³ugoœci i
prowadzi korytarzami o szerokoœci 1 m i wysokoœci 2,5-3 m.
Zagospodarowanie turystyczne okolic kopalni umo¿liwia
wynajêcie pokoi goœcinnych w hotelu, bezp³atny parking. W
bezpoœrednim otoczeniu obiektu znajduj¹ siê : punkt gastro-
nomiczny (bar i kawiarenka), stoisko z pami¹tkami, wystawa
minera³ów. Na zwiedzaj¹cych, g³ównie dzieci, czekaj¹ dodatko-
we atrakcje m.in. œciana wspinaczkowa, p³ukanie z³ota, wybijanie
pami¹tkowych monet, odlewanie sztabek z³ota. Do kopalni
³atwo dojechaæ – w mieœcie i na obrze¿ach znajduj¹ siê tablice
informacyjne oraz drogowskazy.
The Gold Mine in Z³oty Stok
The gold mine in Z³oty Stok is located at the southern
periphery of the town, at the foot of the Golden Mts. and
at the mouth of the Golden Gorge. The area belongs to the
Eastern Sudety Mts.
The Z³oty Stok area is located at the crossing of two large
structures: the Sudetic Marginal Fault which separates the
Sudety Mts from the Fore-sudetic Block and the deep fracture
which separates the Eastern and the Western Sudety Mts.
Northwest from Z³oty Stok the K³odzko-Z³oty Stok granitoid
intrusion occurs. The mine is located in the Orlice-Œnie¿nik
Dome, in the blastomylonite zone of Z³oty-Stok-Skrzynka.
The geological structure of the area is complicated and
includes various metamorphic rocks: mica schists, gneisses,
dolomitic marbles, amphibolites and amphibolitic schists.
1
Wybrana literatura: 109, 222, 227, 228,
268, 299, 300, 393, 394, 479
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego:
A. Muszer, J. Muszer
Autorzy fotografii: M. Lorenc, A. Muszer, J. Muszer
Z³oty Stok
At the contact between dolomitic marbles and schists the
skarns and serpentinites were developed with polymetal-
lic mineralization. Ore minerals are Au-bearing loellingite
(FeAs2) and arsenopyrite (FeAsS) accompanied by other
sulphides. Sulphides are mostly disseminated within the
host-rocks and hardly discernible. Exploitation was devel-
oped only in distinct accumulations of ore minerals.
Documented history of gold mining in Z³oty Stok dates
back to the XIIIth century. The most successful was the
period from the XVth to XVIth centuries when annual gold
production reached 150 kilograms. In the second half of
XVIth century, after a catastrophe in the main shaft, the min-
ing operations have quickly declined. In the XVIIIth century
exploitation and processing of arsenic ore has commenced
and Z³oty Stok has become the largest producer of arsenic
trioxide in the world whereas gold was a by-product. The
mine has survived even the World War II and was closed
in 1962 when shafts were blasted.
After more than 30 years the efforts of the Mayor of Z³oty
Stok led to the reopening of mine as the Museum of Gold
Mining and Metallurgy. Currently, two adits are accessible for
tourists. The Gertruda Adit is 500 meters long and includes
an explosives chamber where the unique collection of old
mine maps from last 200 years, the gold furnace, the wooden
haulage wagons and old equipment are exhibited. The Black
Adit is located in the Golden Gorge and its attraction is an 8-
meters-high underground waterfall to which the visitors walk
down the 23-meters-high shaft sunk in the XVIIth century.
The museum is open all the year. The access is easy and
well-marked with road signs. There is a parking lot, hotels
and restaurants with attractions for children. Groups are
led by professional guides.
2
3
39
 Kra glacjalna w klifie Ch³apowskim
Lokalizacja:
województwo pomorskie
Karwia
powiat pucki
gmina W³adys³awowo
miejscowoœæ Ch³apowo
Rejon geograficzny:
Pobrze¿a po³udniowoba³tyckie
Pobrze¿e gdañskie
Pobrze¿e Kaszubskie
Jednostka geologiczna:
Obni¿enie peryba³tyckie
Kêpa Swarzewska
Obiekt ten znajduje siê na terenie Nadmorskiego Parku
Krajobrazowego, w klifie brzegu Ba³tyku, na odcinku miêdzy
1 W³adys³awowem a Rozewiem. Jest dostêpny dla licznie
przebywaj¹cych tu turystów. Równolegle do brzegu biegnie
szosa z W³adys³awowa do Jastrzêbiej Góry.
Stanowi go fragment skarpy aktywnego klifu
Ch³apowskiego. Ci¹gnie siê od Jaru Ch³apowskiego (zwa-
nego równie¿ Rudnikiem), a¿ do dzikiego jaru le¿¹cego
ok. 700 m na pó³nocny wschód od Rudnika. Ods³ania siê
tutaj typowy dla tego rejonu profil utworów. W dolnej
2,3 czêœci skarpy wystêpuje kompleks mioceñskiej formacji
brunatnowêglowej o mi¹¿szoœci ok. 40 m, z grubymi, niekie-
dy do 2 m, pok³adami wêgla brunatnego. S¹ to na ogó³ wêgle
detrytowe zawieraj¹ce miejscami drobne ksylity; mo¿na
w nich znaleŸæ odciski liœci i ga³¹zek drzew iglastych oraz
uwêglone szyszki (wieku ok. 15-17 mln lat). W warstwach
piasków widoczne s¹ niekiedy du¿e karcze i k³ody ksylito-
we. Formacja zbudowana jest g³ównie z drobnoziarnistych
piaskowców œrednio- i grubo³awicowych, o zmiennej barwie
(od bia³ej do brunatnej) oraz mu³owców i i³owców barwy
szarej do brunatnej.
Profil w tej czêœci klifu jest unikatowy, ods³ania bo-
wiem kontakt (wzd³u¿ prawie pionowej powierzchni) kry
mioceñskiej z przylegaj¹cymi do niej piaskami i ¿wirami
fluwioglacjalnymi o mi¹¿szoœci kilkunastu metrów. Seria ta
zawiera w sp¹gu warstwê bruku morenowego o mi¹¿szoœci
kilkunastu cm. W najwy¿szej czêœci skarpy, maj¹cej charak-
ter niszy osuwiskowej, wystêpuje kilkumetrowa warstwa
gliny zwa³owej powsta³ej w czasie deglacjacji ostatniego
zlodowacenia (pó³nocnopolskiego, 12 - 15 tys. lat temu).
Skarpê klifu stanowi koluwium osuwiskowe, które maskuje
wychodnie utworów buduj¹cych wysoczyznê.
Zalet¹ tego obiektu jest ³atwa dostêpnoœæ oraz ci¹g³a
odnawialnoœæ skarpy dziêki erozji morskiej. Poniewa¿ jest
to brzeg morski, mamy te¿ liczne walory krajobrazowe.
W kierunku zachodnim widoczny jest ostro zarysowany
168
6080
4330 W³adys³awowo
przyl¹dek Rozewie, a w kierunku wschodnim port we
W³adys³awowie.
Dla turystów zmotoryzowanych istnieje mo¿liwoœæ za-
trzymania siê przy zejœciu na krawêdŸ Jaru Ch³apowskiego
i zejœcie niebieskim szlakiem, który biegnie dalej brzegiem
morza i nazywany jest szlakiem Nadmorskim lub Rozew-
skim. Po zejœciu na pla¿ê nale¿y przejœæ ok. 400 m w lewo
(pó³nocny wschód), w stronê Rozewia. Charakter tego
obiektu wyklucza jego zagospodarowanie, gdy¿ znajduje siê
on w strefie dynamicznego brzegu erozyjnego, natomiast
w niewielkiej odleg³oœci, na l¹dzie, znajduje siê du¿e pole
namiotowe z dobrze rozwiniêt¹ baz¹ gastronomiczn¹. Przy
zejœciu do Jaru Ch³apowskiego widnieje tablica informuj¹ca,
¿e Jar Ch³apowski jest rezerwatem.
The glacial erratic slab
in the Ch³apowo cliff coast
The site is located in the area of the Coastal Landscape
Park, at the Baltic Sea coast. It is a part of active Ch³apowo
cliff. The exposure extends from the Ch³apowo Ravine until
the Wild Ravine, about 700 meters northwest of Rudnik.
In the bottom part of the cliff the Miocene brown-coal
formation is exposed, about 40 meters thick, with brown
coal seams (up to 2 meters thick). The formation includes
white to brownish, medium- and thick-bedded, fine-grained
sandstones with mudstones and claystones. The brown coals
are detritic and contain fine xylites. Prints of leafs, twigs and
coalified cones of conifer tress can be found, of age 17-15 Ma
ago. In this part of the cliff a unique, vertical contact surface
is exposed of fluvioglacial sands and gravels with an erratic
slab of Miocene sediments. In the uppermost part of the
cliff, which is the landslide niche, the several-meters-thick
boulder clay layer can be observed. The clay was deposited
during the recession stage of the last, North-poland glacia-
tion period. The site is easily accessible and continuously
“renewed” by erosion.
 Ch³apowo

Wybrana literatura: 216, 365, 366

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Leœniak (2005)

169
 KrawêdŸ wysoczyzny w Nieszawie
Lokalizacja:
województwo kujawsko-pomorskie
powiat aleksandrowski
gmina Nieszawa
miejscowoϾ Nieszawa
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka
Kotlina Toruñska
Jednostka geologiczna:
antyklinorium kujawsko-pomorskie
niecka brze¿na
Na granicy Kotliny P³ockiej i Toruñskiej dolina Wis³y
zwê¿a siê do kilku kilometrów. To przewê¿enie ma charakter
odcinka prze³omowego. Oko³o 2 km na po³udnie od centrum
1 Nieszawy, w krawêdzi doliny Wis³y, na jej zachodnim zboczu
widoczna jest wysoka na 20 m skarpa, w której ods³aniaj¹
siê osady piaszczyste i gliniaste. W tych pierwszych zosta³a
zlokalizowana okresowo czynna ¿wirownia.
Widoczne tu utwory stanowi¹ zapis procesów sedymen-
tacyjnych jakie mia³y miejsce na tym terenie w œrodkowym i
póŸnym plejstocenie. S¹ to utwory pochodzenia fluwiogla-
cjalnego i glacjalnego.
W dolnej czêœci ods³oniêcia zalegaj¹ osady piaszczyste
z domieszk¹ ¿wirów. Piaski przewa¿nie œrednioziarniste,
zwykle s³abo wysortowane, charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹
dobrze widocznych struktur sedymentacyjnych, takich jak
warstwowania przek¹tne typu rynnowego i tabularnego oraz
riplemarkowego. W obrêbie piasków wystêpuj¹ nagroma-
dzenia ¿wirów, tworz¹ce tzw. bruki korytowe. W piaskach
mo¿emy spotkaæ pojedyncze uzbrojone toczeñce ilaste lub
zdeformowane p³aty gliniaste.
Osady piaszczyste ods³aniaj¹ce siê w Nieszawie
2 powstawa³y w obrêbie koryt rzeki roztokowej. Cechy osa-
dów w dolnej czêœci ods³oniêcia wskazuj¹, ¿e by³a to rzeka
fluwioglacjalna o wysokiej energii i du¿ej sile transportu.
Widoczne w ods³oniêciu osady deponowane by³y w obrêbie
³ach œródkorytowych i form na dnie rzeki, takich jak fale
piaskowe i du¿e riplemarki. Wy¿sza czêœæ profilu osadów
piaszczystych bardziej drobnoziarnistych, wskazuje na osady
korytowe rzeki bardziej ustabilizowanej, transportuj¹cej
materia³ w warunkach klimatu peryglacjalnego. Osady te
powstawa³y oko³o 30-60 tysiêcy lat temu.
Le¿¹ce wy¿ej osady gliniaste z domieszk¹ materia³u piasz-
3 czystego i ¿wirowego tworz¹ dwa poziomy glin zwa³owych,
rozdzielonych mu³kami o niewielkiej mi¹¿szoœci. Tworzy³y
siê one zarówno w warunkach subglacjalnych (podlodo-
wych), odk³adane w bazalnej czêœci l¹dolodu w trakcie jego
44
Ciechocinek
5858
W³oc³awek 4358
nasuwania, jak te¿ i supraglacjalnych (wytopieniowych), w
trakcie rozpadu tego samego l¹dolodu. Najnowsze wyniki
badañ wskazuj¹, ¿e osady powstawa³y podczas stadia³u
g³ównego zlodowacenia Wis³y, czyli oko³o 18 – 25 tysiêcy
lat temu.
W obu poziomach glin zwa³owych wystêpuj¹ ciekawe
struktury sedymentacyjne: drobne fa³dki deformacyjne,
g³azy zakorzenione w sp¹gu glin ze œladami wleczenia ich
przez lód (rysy lodowcowe), porwaki i p³aty deformacyjne.
Struktury te dokumentuj¹ procesy abrazji lodowcowej, czyli
œcierania ska³ dna i brzegów doliny oraz okruchów wleczo-
nych przez lodowiec. Gliny lodowcowe powstaj¹ z materia³u
transportowanego przez lodowiec i pozosta³ego po jego
stopieniu, st¹d charakteryzuj¹ siê s³abym wysortowaniem i
szerokim spektrum uziarnienia przy s³abym stopniu obto-
czenia materia³u okruchowego. W glinach ods³aniaj¹cych siê
w skarpie lokalnie mo¿emy obserwowaæ uporz¹dkowanie
wielkoœci klastów od najwiêkszych w sp¹gu do najmniejszych
w stropie warstwy (uziarnienie frakcjonalne) oraz laminacjê
poziom¹ z czêsto widocznymi deformacjami.
Ze skarpy roztacza siê wspania³y widok na dolinê Wis³y.
Mo¿na obserwowaæ wspó³czesne procesy sedymentacyjne 4
zachodz¹ce w korycie Wis³y, która na tym odcinku jest
praktycznie nieuregulowana i reprezentuje dojrza³e stadium
rzeki roztokowej. Szczególnie w czasie niskich stanów
wody widoczne s¹ ³achy œródkorytowe i skutki procesów
niszczenia brzegów.
KrawêdŸ wysoczyzny w dolinie Wis³y w Nieszawie mo¿e
byæ atrakcyjnym punktem dydaktycznym. Obiekt ten mo¿e
podnieœæ atrakcyjnoœæ prowadz¹cych w pobli¿u szlaków
turystycznych: czerwonego, pieszego im. S. Noakowskiego
z Torunia przez Ciechocinek do Nieszawy oraz czerwonego
szlaku rowerowego Toruñ – Nieszawa – W³oc³awek.
Skarpa w Nieszawie znajduje siê na obszarze chronione-
go krajobrazu Nizina Chociñska. Dojechaæ mo¿emy do niej
drog¹ lokaln¹ prowadz¹c¹ z Nieszawy wzd³u¿ Wis³y do wsi

Przepust Górny. Wzd³u¿ tej drogi prowadzi otwarty w 2004
roku znakowany szlak rowerowy z Torunia do W³oc³awka.
Do ods³oniêcia na skarpie dojechaæ mo¿na drog¹ krajow¹
nr 1 z Torunia w kierunku na W³oc³awek i w miejscowoœci
Turzno nale¿y skrêciæ w lewo na Nieszawê. Ods³oniêcie
znajduje siê oko³o 1 km od rynku w Nieszawie.
The edge of glacial upland in Nieszawa
The Vistula River valley narrows to only several kilome-
ters width at the boundary between the P³ock and the Toruñ
depressions. About 2 kilometers south from the center of
Nieszawa town, at the western slope of the river valley,
sandy and clayey sediments crop out in a 20-meters-high
scarp. Sands were temporary mined at this site for local
purposes.
The exposed, fluvial and glacial sediments record the
sedimentary processes active during the Middle and the
Late Pleistocene.
In the bottom part of the exposure sands with gravels
1 3
2 Wybrana literatura: 182, 183, 184, 453, 454, 474
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
R. Soko³owski (2005)
Nieszawa
appear. These are medium-grained, usually poorly sorted
sands with well-marked sedimentary structures: trough,
tabular and ripplemark cross-bedding. Gravel accumulations
form channel pavements. In sands single, armored balls or
defomed intraclasts can be observed.
The sediments were deposited in channels of a braided
river, in a high-energy environment, as mid-channel bars or
bottom accumulations: sand waves and large ripplemarks.
The age of sediments (30,000-60,000 years ago) points to
periglacial environment of the last glacial period.
Clayey sediments with admixture of sand and gravel
fractions form two horizons of boulder clays. The specific
fragments of clayey succession were deposited in either the
subglacial (i.e. at the base of moving ice sheet) or supraglacial
(melting during the retreat of ice sheet) environments. Lat-
est results point out to the main glacial stage of the Vistula
River glaciation, i.e. 18,000-25,000 years ago.
The scarp provides an excellent view of the Vistula River
valley. The visitor can observed recent accumulation pro-
cesses in the riverbed, which still remains unmanaged.
45
 Kuesta jurajska w ¯arkach
Lokalizacja:
Kozieg³owy
województwo œl¹skie
powiat myszkowski
gmina ¯arki
miejscowoœæ ¯arki
Pi³a
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Wy¿yna Czêstochowska
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
jura czêstochowska
Myszków
Na monoklinie œl¹sko-krakowskiej, od miejscowoœci Klu-
1 cze ko³o Olkusza a¿ po Czêstochowê, ci¹gnie siê wyraŸnie
zaznaczony w morfologii terenu charakterystyczny próg
skalny. Niewielki odcinek tego progu, od miejscowoœci ¯arki
po osadê Jaworznik, jest przedmiotem niniejszego obiektu.
Ten wyró¿niaj¹cy siê próg skalny nosi nazwê kuesty. Jest
to naturalna forma geomorfologiczna, powsta³a w wyniku
zró¿nicowanej odpornoœci na niszczenie warstw skalnych,
nieznacznie nachylonych w jednym kierunku. Opisywany
obiekt buduj¹ utwory jurajskie (jury œrodkowej i górnej).
Zalegaj¹ one na triasowym pod³o¿u, które stanowi¹ po-
datne na erozjê utwory mu³owcowo-ilaste. Natomiast
ponad utworami jurajskimi zalegaj¹ osady kredowe, g³ównie
piaszczyste i margliste, które zosta³y usuniête (zerodowane)
w okresie eocenu i wczesnego miocenu. Kuesta nie ma
charakteru jednolitej skarpy, zosta³a bowiem poprzecinana
licznymi uskokami (skoœnymi i poprzecznymi). Jej wysokoœæ
wzglêdna wynosi 70 m, a siêgaj¹c¹ do 390 m n.p.m. krawêdŸ
progu buduj¹ cienko- i œrednio u³awicone wapienie jurajskie.
W profilu tych utworów wyró¿niæ mo¿na: jurê œrodkow¹
(zwan¹ brunatn¹) oraz jurê górn¹ (zwan¹ bia³¹). Ska³ki
zosta³y wypreparowane – w trakcie d³ugotrwa³ej denudacji
– w u³awiconych utworach jury bia³ej; formy takie nazywa-
ne s¹ ostañcami denudacyjnymi. W opisywanym regionie
tworz¹ one grupy lub nawet ca³e pasma, jak np. Pasmo
Olsztyñsko-Mirowskie, wznosz¹ce siê 5 km na pó³noc i
wschód od rejonu Jaworznika.
Ni¿sz¹ czêœæ kuesty buduj¹ osady ilasto-mu³owcowe
wy¿szej czêœci jury œrodkowej i utwory marglisto - wapniste
jury górnej. Niska zwiêz³oœæ utworów wêglanowych przy
jednoczesnej ich oddzielnoœci wzd³u¿ powierzchni warstwo-
wania powodowa³a ³atwe wietrzenie ska³ i osypywanie siê
œcian niewielkich ³omików.
Zarówno utwory wêglanowe (jurajskie) buduj¹ce
kuestê, jak i le¿¹ce na niej piaski, by³y przedmiotem eks-
198
5612
5610
Kroczyce
4386
ploatacji w licznych, aczkolwiek niewielkich wyrobiskach.
Przyk³adem wykorzystania w architekturze i budownictwie
miejscowego budulca s¹ ruiny koœció³ka pochodz¹ce z 1763
r. Znajduj¹ siê one w odleg³oœci ok. 2 km od miejscowoœci
¯arki w kierunku po³udniowo-wschodnim, na terenie za-
proponowanego tu stanowiska dokumentacyjnego. Mury
koœcio³a zbudowane s¹ z ró¿norakich wapieni okruchowych
(biodetrytycznych). Tworz¹cy je mu³ wêglanowy zawiera
zmienn¹ iloœæ g¹bek krzemionkowych (tuberoidów) i
innych ziaren pochodzenia miejscowego (intraklastów).
Zobaczyæ w nich mo¿na tak¿e przedstawicieli makrofauny
jurajskiej, takich jak: belemnity, ma³¿e, ramienionogi i ca³e
zwapnia³e g¹bki (tzw. mumie g¹bkowe).
Z progu skalnego rozci¹ga siê przepiêkny widok na
panoramê p³askowy¿u. Widoczne s¹ rozciêcia terenu spo- 2
wodowane erozj¹ wsteczn¹ potoków, bior¹cych pocz¹tek
ze Ÿróde³ ulokowanych niegdyœ w strefie samej kuesty.
Widoczna dolina Warty ma charakter równiny aluwialno
– proluwialnej, zas³anej g³ównie piaskami pochodzenia polo-
dowcowego. Zobaczyæ tutaj mo¿na podmok³e ³¹ki o du¿ych
walorach przyrodniczych. S¹ one miejscem wystêpowania
rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t (g³ównie ptactwa).
Niestety na skutek zaprzestania wypasu byd³a i koszenia ³¹k,
teren ten ulega sukcesywnemu zarastaniu, co powoduje, ¿e
malowniczy próg skalny staje siê coraz mniej widoczny.
Widok rozci¹gaj¹cy siê ze wzniesienia za koœcio³em
pozwala doceniæ to miejsce jako wspania³y punkt widokowy.
Zobaczyæ mo¿na panoramê rozci¹gaj¹c¹ siê na P³askowzgórze 3
Czêstochowskie, z widocznymi w centrum ska³kami jurajski-
mi w £utowcu (Lutowcu) oraz - w kierunku po³udniowym
- na wspomnian¹ dolinê Warty. W bliskim s¹siedztwie ruin,
ok. 500 m od nich, mo¿na odnaleŸæ zape³zniête i nieco
zaœmiecone niewielkie wyrobiska i ³omiki, z których wydo-
bywano wapieñ. Mo¿na w nich bli¿ej zapoznaæ siê ze ska³ami
charakterystycznymi dla tego regionu.

Obiekt znajduje siê na obszarze Zespo³u Parków Kra-
jobrazowych Województwa Œl¹skiego i Parku Krajobrazo-
wego Orlich Gniazd.
The Jurassic cuesta in ¯arki
Between Klucze near Olkusz and Czêstochowa towns a
characteristic scarp is well-marked in morphology. A small
fragment of this scarp, between ¯arki and Jawornik villages,
is described below in details. The scarp comprises rocks of
various resistivity for denudation, all dipping at the same
angle and into the same direction. This is a classic example
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
I. Felisiak (2005)
¯arki
of the questa. Stratigraphy includes Middle and Upper
Jurassic sediments deposited onto the Triassic bedrock. In
the described fragment a small exposure of Upper Jurassic
limestone exists and nearby there stand ruins of a church
built in 1763. The church was constructed from local stone
– a biodetrital limestone composed of carbonate mud with
silicified sponges, numerous intraclasts and fossils: belem-
nites, bivalves, brachiopods and sponges. An additional
attractions of this site are: an outstanding panorama from
the top of the hill as well as fish ponds and marshy meadows
of high natural value.
Wybrana literatura: 28, 85, 125, 147, 429
199
 Lawy poduszkowe w Lubiechowie
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat z³otoryjski
gmina Œwierzawa
miejscowoϾ Lubiechowa
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Zachodnie
Góry Kaczawskie
Jednostka geologiczna:
Sudety Zachodnie
Góry Kaczawskie
jednostka Œwierzawy
Jelenia Góra
W Sudetach Zachodnich, w pó³nocnym grzbiecie Gór
Kaczawskich, 800 m na wschód od szczytu Okola, zobaczyæ
mo¿na trzy ciekawe ska³ki. Zbudowane s¹ ze s³abo zme-
1,2 tamorfizowanych law poduszkowych. Reprezentuj¹ doln¹
czêœæ sekwencji kaczawskiej, utworzon¹ w œrodowisku
inicjalnego ryftu w obrêbie skorupy kontynentalnej. Jest
to jeden z najlepiej ods³oniêtych fragmentów sekwencji
kaczawskiej.
W lawach poduszkowych mo¿na obserwowaæ do-
skonale wykszta³cone pierwotne struktury wulkaniczne,
umo¿liwiaj¹ce okreœlenie paleohoryzontu i nastêpstwa
3 warstw w sekwencji tej czêœci Gór Kaczawskich. Reliktowe ce-
chy pierwotne, takie jak: sch³odzone brzegi, spêkania radialne
i nierównomierne rozmieszczenie pêcherzyków pogazo-
wych wtórnie wype³nionych kalcytem, dodaj¹ temu obiek-
4 towi unikalnoœci. Szczyt najwiêkszej ze ska³ek tworz¹ lawy
masywne, bêd¹ce produktem intensywnych podmorskich
wylewów lawowych. Wiek tych law okreœla siê na kambr
– ordowik (542-443 mln lat temu). Metamorfizm w facji
niebieskich ³upków, a nastêpnie – w facji zieleñcowej, spo-
wodowa³ przeobra¿enia law w zieleñce.
Opisywany rejon posiada du¿e walory przyrodniczo-
turystyczne. Górzyste otoczenie obiektu jest poroœniête
5 lasem, g³ównie œwierkowym; wytyczono tu liczne szlaki
turystyczne. Teren ten nale¿y do projektowanego Kaczaw-
skiego Parku Krajobrazowego, a w niedalekim s¹siedztwie
znajduj¹ siê istniej¹ce ju¿ Parki Krajobrazowe: „Dolina
Bobru”, „Che³my” oraz „Rudawski”.
Znaczenie obiektu ma rangê œwiatow¹. Znajduje siê przy
leœnej drodze, w odleg³oœci 0,7 km na pó³nocny-zachód od
prze³êczy, wzd³u¿ której biegnie bita droga samochodowa:
Lubiechowa-Kapela. W pobli¿u ska³ek znajduje siê malow-
niczy strumyk. Jest to doskona³e miejsce na wypoczynek i
24
Œwierzawa
5650
5648
3560
zapoznanie siê z elementami wulkanologii, geologii struk-
turalnej i procesów metamorficznych.
The pillow in Lubiechów
In the Western Sudety Mts., in the Kaczawa Range,
some 800 meters east from the summit of the Okó³ Mt.
three interesting cliffs can be studied in details. The cliffs are
composed of greenschists, formerly the pillow lavas. The
lavas belong to the lower part of the Kaczawa succession
formed during the initial rifting stage.
The pillow lavas show perfectly visible, primary volcanic
structures which enable determination of primary paleoho-
rizon and succession of rocks in this part of the Kaczawa
Mts. Primary features: cooled margins, radial joints, random
distribution of amygdaloids filled with secondary calcite
stand for the unique character of the site. The shape of pil-
lows and their arrangement allow to identify approximate
geometry of layering whereas the relation to cleavage per-
mits to reconstruct tectonic position in the limb of anticline
inclined to the south at high angle. The top of highest cliffs
is composed of massive lavas produced during intensive
submarine eruptions. The age of lavas was determined as
Cambrian-Ordovician (542-443 Ma). The lavas were sub-
jected to metamorphism under the conditions of blueschist
and then greenschist facies.
The area shows high natural and touristic values. It is
planned to be included into the future Kaczawa Mts. Land-
scape Park. In addition, there exist three other landscape
parks in the vicinity: the Bóbr River Valley, the Che³my and
the Rudawy ones.
The site is of international importance. It is located close
to the forest road, about 700 meters northwest from the
pass cut by the Lubiechowa-Kapela road.
 Lubiechowa

1 2

3 4

Wybrana literatura: 29, 86, 129, 241, 242, 243, 244, 303

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

R. Kryza (2005)

25
 Margle fukoidowe w Huwnikach
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat przemyski
gmina Fredropol
Sanok
miejscowoϾ Huwniki
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Pogórze Przemyskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe Ustrzyki Dolne
p³aszczowina skolska
1 W miejscowoœci Huwniki, w skarpie prawego brzegu
doliny Wiaru, znajduje siê ods³oniêcie jednego z wa¿niejszych
ogniw fliszowej formacji ropianieckiej. Le¿y ono w obszarze o
wyj¹tkowym nasyceniu osobliwoœciami przyrody o¿ywionej
i nieo¿ywionej oraz zabytkami historycznymi. Po obszarze
Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego prowadzi tu
z doliny Sanu, od Kruhela Wielkiego pod Przemyœlem, nie-
bieski, pieszy szlak turystyczny przecinaj¹cy Wiar oko³o 0,5
km na zachód od odkrywki. Jad¹c z Przemyœla mo¿na przez
Huwniki przejechaæ na po³udnie, do po³o¿onego na wzgórzu
po drugiej stronie doliny znanego oœrodka kultu religijnego,
jakim jest kompleks Kalwarii Pac³awskiej. Z wielu punktów
widokowych w jej otoczeniu, a tak¿e wczeœniej z serpentyn
szosy pokonuj¹cej zbocza góry Chyb, podziwiaæ mo¿na
wyj¹tkowe piêkno i swoisty urok tego regionu. W kierunku
zachodnim wzd³u¿ prze³omowej doliny Wiaru prowadz¹
drogi w rejon ar³amowski i do Birczy, sk¹d przejechaæ mo¿na
dalej w kierunku Sanoka, Ustrzyk i Rzeszowa. W kierunku
wschodnim Wiar przecina, ci¹gn¹ce siê z pó³nocy na po³udnie
pasmo zalesionych wzniesieñ tworz¹cych geologiczny i mor-
fologiczny brzeg Karpat fliszowych, wykazuj¹cy tu gwa³towne
wygiêcie ku pó³nocy. Jest to strefa tzw. sigmoidy przemyskiej
stanowi¹cej unikatowe w skali ca³ych Karpat zjawisko tekto-
niczne. Rzeka na wysokoœci s¹siednich wsi Dubnik i Nowe
Sady, obcinaj¹c po³udniowy kraniec grzbietu góry Chyb,
wyp³ywa z w¹skiej, morfologicznej bramy na rozleg³y, p³aski
obszar zapadliska przedkarpackiego.
Ods³oniêcie powsta³o w wyniku erozyjnego podciêcia
pó³nocnego zakoñczenia grzbietu góry Ubocz. Na d³ugoœci
150 m, w wysokiej do 15 m skarpie oraz w dnie rzeki, ods³ania
siê pakiet warstw zapadaj¹cych pod niewielkim k¹tem ku
zachodowi, znanych jako margle fukoidowe z Kropiwnika. S¹
to powsta³e u schy³ku kredy (od ok. 80 do 70 mln lat temu)
ska³y nale¿¹ce do litostratygraficznego ogniwa z Wiaru,
wchodz¹cego w sk³ad formacji z Ropianki, znanej tak¿e jako
warstwy inoceramowe, a stanowi¹cej najwa¿niejsz¹ czêœæ
profilu karpackiej p³aszczowiny skolskiej. W ods³aniaj¹cym siê
profilu uwagê zwracaj¹ bia³awe lub kremowe warstwy twar-
134
5504
5502
4622 4624
dych, p³ytowych ska³ wapiennych, zawieraj¹cych obok kalcytu i
minera³ów ilastych znaczn¹ domieszkê biogenicznej krzemion- 2
ki. Wewn¹trz jasnoszarej lub be¿owej masy skalnej licznie
wystêpuj¹ fukoidy. Nadaj¹ce warstwom nazwê ciemne, prawie
czarne œlady w formie cêtek, plam, smug lub wyd³u¿onych,
bardziej regularnych klinów reprezentuj¹ tzw. bioturbacje
osadu. Formy te s¹ œladami dzia³alnoœci organizmów ¿ywych
¿eruj¹cych w bogatym w materiê organiczn¹ œwie¿o z³o¿onym
osadzie. Iloœæ fukoidów wzrasta zwykle ku stropom warstw, a
wraz z innymi typami œladów tworz¹ one zespo³y tzw. ichno-
fauny. Ich analiza dostarcza geologom cennych informacji na
temat warunków paleoœrodowiskowych panuj¹cych podczas
akumulowania osadu, takich jak np. g³êbokoœæ morza, jego na-
tlenienie i temperatura. Obok margli twardych wystêpuj¹ tak¿e
margle miêkkie. Jasnoszare, szarozielone lub be¿owe: s¹ mniej
wapniste i zwykle maj¹ wyraŸn¹ i zró¿nicowan¹ oddzielnoœæ
³upkow¹. Wraz z marglami w profilu dominuj¹ ³upki. S¹ to
zielone i szarozielone i³owce wapniste o wyraŸnym i zmiennym
z³upkowaceniu. Sekwencjê osadów uzupe³niaj¹ ska³y okrucho-
we: drobnoziarniste piaskowce i mu³owce. W poprzecznych
przekrojach ich ³awic zwracaj¹ uwagê ró¿norodne struktury
sedymentacyjne. Obok p³askiej laminacji równoleg³ej czêste s¹ 3
warstwowania przek¹tne i konwolutne, doskonale widoczne
w ³awicach ods³aniaj¹cych siê w dnie Wiaru.
Bardzo interesuj¹cym elementem opisywanej odkrywki
s¹ dochodz¹ce do 20 cm gruboœci wk³adki ciemnych okru-
chowców ³upkowych, znanych w literaturze geologicznej
jako „makuszki” lub „makuchy”. Ich g³ównym sk³adnikiem s¹
drobne, najczêœciej kilkumilimetrowe, fragmenty czarnych
³upków bezwapnistych i w mniejszej iloœci zielonkawych
³upków s³abo wapnistych. Kilkucentymetrowe okruchy
³upków s¹ w nich rzadkie, natomiast doœæ czêste s¹ kilku-
nasto-, a nawet kilkudziesiêciocentymetrowe egzotyki ska³
wapiennych, kwarcytów, rogowców, piaskowców, margli i
py³owców a tak¿e ska³ magmowych. Geneza tych okruchow-
ców, do dziœ dyskusyjna, zwi¹zana jest najprawdopodobniej
z podmorskimi grawitacyjnymi ruchami masowymi. Efektem
takich procesów s¹ na pewno deformacje warstw, widoczne

4 w najni¿szej czêœci ods³oniêtego profilu. Porozrywane i silnie
zafa³dowane p³aty ³awic margli i okruchowców dokumentuj¹
plastyczny zeœlizg grawitacyjny pakietu warstw w obrêbie
osuwiska podmorskiego. Struktury sedymentacyjne obser-
wowane wewn¹trz ³awic bardzo drobnoziarnistych margli,
ich wyraŸna, typowo fliszowa rytmika oraz nastêpstwo
zmian litologicznych w profilu wskazuj¹ce na wyraŸn¹
cyklicznoœæ procesów sedymentacji, pozwalaj¹ zaliczyæ seriê
ska³ ods³aniaj¹cych siê nad Wiarem do osadów typu fliszu
wapiennego, nale¿¹cego w Karpatach do rzadkich zjawisk
sedymentologicznych. Bardzo wysoka ranga naukowa i
dydaktyczna tego ods³oniêcia potwierdzona zosta³a przez
ustanowione tu geologiczne stanowisko dokumentacyjne,
które tym samym objê³o ochron¹ prawn¹ ten wyj¹tkowo
atrakcyjnie po³o¿ony obiekt geoturystyczny.
The bioturbated marls in Huwniki
One of the most important exposures of the Ropianka
Formation, which makes the principal part of the Skole Unit
in the Polish Flysch Carpathians, is located in Huwniki village.
Large outcrop, well-visible from the local road was eroded by
the Wiar River in its right bank. One of exposed lithological
units is the Late Cretcaeous sequence of bioturbated marls
which bear the local name “fukoid marls”. These marls form
15-meters-thick, fine-rhythmic, thin-bedded, calcareous
flysch succession, which is a sedimentological pecularity in
the Flysch Carpathians. The succession includes whitish and
1 2
3 4
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego: P. Kamiñski i E. Michalec
Autor fotografii: A. Joniec
Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 1995 r.
Huwniki
creamy, platy layers of marls, remarkably hard due to high
content of biogenic silica, in which dark, almost black spots,
streaks or wedges can be observed. These are bioturbation
structures (ichnofossils) produced by organisms feeding in a
fresh sediment rich in organic matter. Together with other
trace fossils the “fukoids” form an ichnofauna assemblage,
which enables paleoenvironmental reconstruction of Creta-
ceous sea during the deposition of this particular succession.
Other lithologies encountered in the exposure are soft marls,
fine-grained sandstones and mudstones. Deformations oc-
curring in the lowermost part of the sequence resulted from
a submarine landslide. During gravitational sliding the fresh,
plastic layers were disrupted, strongly folded and wrapped.
Submarine gravitational movements are probably responsible
also for the characteristic, dark shale fragmentites, which
form layers up to 20 centimeters thick within the studied
succession. Apart from clasts of black and greenish shales,
these fragmentites host rounded exotics of various rocks,
up to some tens of centimeters in diameter.
The exposure in Huwniki is under protection as a docu-
mentation site of the Landscape Park of Przemyœl Foreland.
Its scientific and educational values are enhanced by location
in the area where animated and inanimated nature objects,
and historical monumets are particularly common. Close to
the exposure the blue touristic trail crosses the scenic Wiar
River gorge and leads to Kruhel Wielki village near Przemysl,
and to the famous religious center in Kalwaria Pac³awska.
Wybrana literatura: 215, 216, 217, 220, 260
135
 „Marmury” w £omie Karmelitów
w Dêbniku Olkusz
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat krakowski
gmina Krzeszowice
miejscowoœæ Dêbnik
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Wy¿yna Olkuska
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
antyklina Dêbnika.
Krzeszowice
1 We wsi Dêbnik, w jej pó³nocno-wschodniej czêœci znajduje
siê nieczynny ³om nale¿¹cy w przesz³oœci do zakonu oo. Kar-
melitów. Obszar tego wyrobiska od wschodu ogranicza stok
doliny Rac³awki, zaœ od zachodu szeroka dolina Krzeszówki.
W tym starym kamienio³omie od XV wieku wydobywa-
no jeden z najbardziej znanych polskich kamieni dekoracyj-
nych, zwany marmurem dêbnickim, choæ w rzeczywistoœci
s¹ to wapienie – a wiêc ska³y osadowe, a nie metamorficzne.
Kamieñ ten posiada piêkn¹ po wypolerowaniu, prawie
czarn¹ barwê i jest poprzecinany bia³ymi ¿y³kami kalcytu.
Ciemna barwa pochodzi od domieszki pirytu (FeS2). Wie-
kowo wapieñ ten nale¿y do najstarszych ska³, jakie zobaczyæ
mo¿emy w rejonie Krakowa. Reprezentuje dewon i powsta³
ok. 385-390 mln lat temu. Fragment profilu marmurów
dêbnickich widoczny w nieczynnym wyrobisku osi¹ga
mi¹¿szoœæ 27 metrów, a warstwy maj¹ ró¿n¹ gruboœæ od 20
2 do 200 cm. Generalnie warstwy zapadaj¹ pod k¹tem 18° w
kierunku na pó³nocny zachód. Cechami charakterystycznymi
wapieni dêbnickich s¹ faliste u³awicenie i – mniej lub bardziej
wyraŸne – struktury gruz³owe.
W kamienio³omie widoczne s¹ dwa najstarsze spoœród
czterech kompleksów, na jakie podzielono marmury dêbnickie.
3 Kompleks dolny – to wapienie pelityczne, czêsto równolegle
laminowane, z izolowanymi biostromami z faun¹ amfipor
i stromatopor. W dolnej czêœci tego kompleksu zobaczyæ
mo¿na stromatolit (laminowan¹ strukturê biosedymenta-
cyjn¹). W kompleksie zalegaj¹cym powy¿ej, zbudowanym z
prze³awicaj¹cych siê wapieni pelitycznych i ziarnistych, szcze-
gólnie interesuj¹ce s¹ te ostatnie. S¹ to mianowicie tempesty-
ty, czyli osady sztormowe, powsta³e podczas epizodycznych
wzrostów energii œrodowiska sedymentacyjnego.
W trzecim (nieods³aniaj¹cym siê na powierzchni)
wyró¿nieniu wapieni dêbnickich – kompleksie gruz³owatych
wapieni pelitycznych wystêpuj¹ osady silnie zbioturbowane,
z du¿ym nagromadzeniem ichnofauny. Najwy¿sza czêœæ tego
80
Przeginia
5560
4404 4406 Rudawa
wydzielenia - kompleks wapieni gruz³owych, poza struktur¹
gruz³ow¹ i falistym u³awiceniem zawiera wapienie ziarnowe
i muszlowce. Sporadycznie stwierdzono w nich obecnoϾ
amfipor, krynoidów i stromatopr, nieco liczniej s¹ reprezen-
towane brachiopody i ma³¿e.
W œcianie zachodniej kamienio³omu obserwowaæ mo¿na
pionowe, o nieregularnych kszta³tach studnie, szczeliny, kie-
szenie i pêkniêcia, tn¹ce warstwy wapienia. Wype³nione s¹ one
czerwono-rdzawym materia³em typu terra rossa (z³o¿onym
g³ównie z minera³ów ilastych oraz wodorotlenków i tlenków
¿elaza). Jest to przyk³ad paleokrasu, produktu wietrzenia ska³
wêglanowych, jakie mia³o miejsce w permie, triasie i jurze
dolnej (254-175 mln lat temu). Ponad tymi utworami, na
szczycie wierzchowiny wystêpuj¹ piaszczysto-¿wirowe osa-
dy jurajskie (jury œrodkowej i sporadycznie jury górnej).
W sp¹gu po³udniowo-wschodniej œciany kamienio³omu
barwa wapienia miejscami zmienia siê z czarnej na be¿owo-zie-
lonkaw¹, czasami ró¿ow¹. S¹ to tzw. wapienie lochowe. Nazwa
ich pochodzi od lochów - p³ytkich szybików, którymi je wydo- 4
bywano. S³u¿y³y one do wyrobu niewielkich elementów zdob-
niczych (figurek). W g³êbi kamienio³omu, na œcianie wschodniej,
widoczna jest dajka neptuniczna (szczelina o rozmiarach 1,8 na
0,6 m), wype³niona ostrokrawêdzistymi okruchami wapienia,
spojonymi materia³em ilasto-piaszczystym.
„Marmury” dêbnickie le¿¹ na du¿ej intruzji magmowej
(lakkolicie), która spowodowa³a wypietrzenie warstw
znajduj¹cych siê nad ni¹ i utworzy³a formê fa³dow¹ zwan¹
antyklin¹ Dêbnika. Z lakkolitu, w trakcie jego krzepniêcia,
odprowadzane by³y wody charakteryzuj¹ce siê wysok¹
temperatur¹ i mineralizacj¹, które oddzia³uj¹c na ska³y
otaczaj¹ce spowodowa³y ich przeobra¿enie. Efektem tego
przeobra¿enia s¹ w³aœnie wapienie lochowe.
Wapienie dêbnickie nosz¹ techniczn¹ nazwê marmurów,
ze wzglêdu na swoje walory dekoracyjne. Ju¿ od XV wieku by³y
eksploatowane przez w³oskich kamieniarzy sprowadzonych

przez w³aœcicieli kamienio³omu – Karmelitów. W rejonie
tym do dziœ jest ¿ywa tradycja kamieniarstwa, a produkty
zdobnicze, g³ównie sakralne, zobaczyæ mo¿na w koœcio³ach
i budynkach monumentalnych Krakowa, Warszawy, Gnie-
zna, Gdañska, Wroc³awia, G³ogowa czy Wiednia. Obecnie
zasoby kamieniarskie tego obiektu zosta³y zdewastowane.
Wskutek g³êbokich odstrza³ów z³o¿e straci³o sw¹ blocznoœæ
i nie prowadzi siê ju¿ eksploatacji tego piêknego kamienia.
Zagospodarowanie obiektu jest dobre. Z centrum Dêbnika
drog¹ asfaltow¹ w kierunku pó³nocnym dochodzimy po 5
minutach do wejœcia do kamienio³omu. W pobli¿u obiektu
biegnie œcie¿ka dydaktyczna po stoku Doliny Rac³awki. Przez
Dêbnik przebiega szlak rowerowy (prowadzony z Krzeszowic
przez Siedlec do Krzeszowic) i ¿ó³ty szlak turystyczny.
Sam obiekt jest du¿y i dobrze utrzymany. Swobodnie
mo¿na zwiedzaæ go grupami zorganizowanymi, jak i indy-
widualnie. Wszystkie œciany s¹ dobrze widoczne. Jest to
doskona³e miejsce na ca³odniow¹ wycieczkê.
1 2
3 4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Gradziñski (2005)
Dêbnik
The “Carmel” quarry in Dêbnik
In the abandoned quarry in Dêbnik village owned by the
Carmel monaster (known as “the Carmel quarry”) the bot-
tom part of Dêbnik Limestones sequence is exposed. These
are dark-grey, bedded, flat-laminated, micritic limestones
with common clotts, wavy laminae and numerous calcite ve-
inlets. Thickness of layers vary from 20 to 200 cm. The beds
dip towards the north west under 18°. In the southeastern
part of the pit the hydrothermally altered, light green-bluish-
beuge limestones appear whereas in the western wall the
paleokarst features can be observed. The age of sediments
was determined as the Givetian (Devonian). The limestone
sequence belongs to the western limb of Dêbnik Anticline.
It rests upon the Zbrza Dolomites and is unconformably
covered by Middle and Upper Jurassic strata, which form
the top part of plateau. The limestones have been known
since XV century as the “Dêbnik Marbles” and intensively
extracted as valuable decorative stone.
Wybrana literatura: 35, 52, 271, 304,
358, 475, 476
81
 Ods³oniêcie interglacjalnych osadów
w Starym Kurowie
Lokalizacja:
województwo lubuskie
powiat strzelecko-drezdenecki
gmina Stare Kurowo
miejscowoϾ Stare Kurowo
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka
Kotlina Gorzowska
Gorzów Wielkopolski
Jednostka geologiczna:
niecka szczeciñska
synklinorium szczeciñskie
zlodowacenie ba³tyckie
pokrywa czwartorzêdowa
W pó³nocnej czêœci miasteczka Stare Kurowo,
po³o¿onego w obrêbie Synklinorium Szczeciñskiego ods³ania
1 siê profil serii glacjalnej i fluwialnej. Osady powsta³y w czasie
plejstocenu, w okresie zlodowacenia ba³tyckiego, w fazie
poznañskiej i leszczyñskiej (tj. ok. 20 tys. lat temu) oraz w
interstadiale Odderade, stadiale Brorup/Odderade i Brörup,
jak równie¿ w fazie sedymentacji wydmowej.
Obiekt po³o¿ony jest na krawêdzi Pradoliny Toruñsko-
Eberswaldzkiej, w czêœci okreœlanej jako Kotlina Gorzowska.
W kierunku pó³nocnym rozci¹ga siê wysoczyzna morenowa
z ³ukami wzgórz moreny czo³owej. Wyrobisko ma wymiary
200 na 100 metrów, i sk³ada siê z dwóch czêœci: zachodniej,
w której eksploatacja zosta³a porzucona oraz ze œciany
wschodniej, z której nadal pozyskuje siê utwory piaszczyste,
g³ównie na potrzeby budowlane.
W profilu œciany zachodniej, o ³¹cznej mi¹¿szoœci ok.
19 metrów, wydzielone zosta³y dwie serie: fluwialna (o
mi¹¿szoœci oko³o 5 m) oraz glacjalna (o mi¹¿szoœci 14,4
2 m).
Profil serii fluwialnej rozpoczynaj¹ œrednioziarniste piaski
wydmowe, nad którymi zalega torf niski, dobrze roz³o¿ony
(w warstwie o mi¹¿szoœci 1-1,5 m), z cienkimi wk³adkami
piasku; osady te wiekowo reprezentuj¹ interstadia³ Brörup.
Wy¿ej le¿¹ warstwowane piaski i mu³ki facji powodziowej
(odpowiadaj¹ce wiekowo stadia³om Brörup/Odderade); w
tym wydzieleniu widoczne s¹ równie¿ zaburzone struktury
peryglacjalne. W sp¹gu serii fluwialnej znajduje siê poziom
organiczny ze znaczn¹ domieszk¹ mu³ków i piasków; s¹ to
osady datowane wiekowo na interstadia³ Odderade.
Seriê glacjaln¹ (zalegaj¹c¹ nad fluwialn¹), rozpoczynaj¹
3 warstwowane piaski i ¿wiry fluwioglacjalne, o ³¹cznej
mi¹¿szoœci ok. 5,5 m. Na nich zalega dwudzielna, 7,5-metro-
wa warstwa osadów gliniastych. W czêœci dolnej jest to mo-
rena denna, z zaznaczonymi w sp¹gu przerostami piasków
i drobnych ¿wirów fluwioglacjalnych. W czêœci górnej jest
to morena ablacyjna z wk³adkami piaszczysto-mu³kowymi
68
5860
Drezdenkoo
3544 3546 3548
i smugami piasku. Profil zamykaj¹ piaski smugowane o
mi¹¿szoœci od 2 do 2,5 metra. Osady tej serii pochodz¹ z
fazy leszczyñskiej i poznañskiej.
Dla dolnego poziomu organicznego wykonano analizê
palinologiczn¹ (paleobotaniczn¹ analizê py³ków), oznaczaj¹c
liczn¹ i zró¿nicowan¹ florê kopaln¹ sporomorf i szcz¹tków 4
makroskopowych. Na tej podstawie dokonano rekonstrukcji
przemian klimatyczno-roœlinnych odpowiadaj¹cych poszcze-
gólnym interstadia³om (okresom ocieplenia klimatu).
Œciany obiektu s¹ dobrze ods³oniête i jedynie miejscami
widoczne s¹ obrywy i osypy zas³aniaj¹ce profil. Wejœcie na te-
ren wyrobiska nale¿y uzgodniæ z zarz¹dc¹ obiektu. Obiekt jest
przestronnym wyrobiskiem mo¿liwym do zwiedzania przez
grupy zorganizowane, jak i przez indywidualnych turystów.
Do obiektu mo¿na dostaæ siê jad¹c drog¹ krajow¹ nr
157 ze Strzelec Krajeñskich na po³udnie. W miejscowoœci
Zwierzyn nale¿y skrêciæ w lewo, w kierunku Starego Kuro-
wa, a nastêpnie, kieruj¹c siê na Rokitno, po przejechaniu 300
metrów skrêciæ w prawo, wje¿d¿aj¹c na drogê gruntow¹.
Po przejechaniu odcinka 700 metrowego, po lewej stronie
ods³ania siê wyrobisko.
Przez Stare Kurowo przebiega niebieski szlak turystyczny
wiod¹cy z Grotowa w kierunku po³udniowo-wschodnim,
oraz czerwony szlak rozpoczynaj¹cy siê w Drawieñskim Parku
Narodowym, biegn¹cy przez Krzy¿, Stare Kurowo, Strzelce
Krajeñskie i dalej w kierunku Gorzowa i Kostrzynia.
The interglacial exposure sediments
in Stary Kurów
In the northern part of Stary Kurów the glacial-fluvial
sequence is exposed. It originates from the Pleistocene and
represents the Baltic glaciation period (Poznañ and Leszno
phases, about 20,000 years ago) and the Odderade inter-
glacial, the Broerup/Odderade and Broerup glacial periods,
and the dune deposition phase.

The site is accessible from No. 157 state highway, head-
ing south from Strzelce Krajeñskie town. In Zwierzyn village
the visitor should turn left towards Stary Kurów village then
approach Rokitno village and, after 300 meters, turn right
to a gravel road. After about 700 meters, on the left side
the open pit appears.
The open pit is located at the margin of the Toruñ-Eb-
erswald glacial valley, in the so-called Gorzów Depression.
To the north the moraine upland extends with arcuate hills
of end moraine. The open pit is 200 meters long and 100
meters wide, and includes two parts: western (inactive)
and eastern, from which sands are still mined, mostly for
building industry.
In the comprehensive, 19-meters-thick sequence of the
western wall two series were distinguished: glacial (14.4
meters thick) and fluvial (about 5 meters thick).
The older, fluvial series represents the Broerup intergla-
cial and comprises medium-grained, dune sands overlain by
1 2
3 4
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
M. Schiewe, R. Dobracki (2005)
Stare Kurowo
blanket bogs followed by bedded flood sands and silts lami-
nated at the bottom by organic matter. Disturbed periglacial
structures are also visible.
The younger, glacial series begins with bedded, fluvioglacial
sands and gravels with pebbles, followed by clayey layer. The
bottom part is the ground moraine with well-marked inter-
calations of sands and fine, fluvioglacial gravel at the base. In
the upper part the sediments belong to ablation moraine with
sandy-silty intercalation and sand streaks. The uppermost
2.0-2.5 meters are composed of streaky sands.
For the lower organic horizon the pollen analysis was
carried on, which allowed to identify abundant and diversified
fossil sporomorphs, and macroscopic plant relics. This analy-
sis was the basis for complete reconstruction of climate-flora
changes corresponding to the specific interglacials.
Two touristic trails lead through Stare Kurowo village:
blue and red. The open pit can be visited by groups and
individual tourists but after approval by the mine manager.
Wybrana literatura: 224, 225
69
 Osady polodowcowe w Niebylcu
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat strzy¿owski
gmina Niebylec
miejscowoϾ Niebylec
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Pogórze Dynowskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina skolska
pokrywa czwartorzêdowa
1 Obiektem jest ods³oniêcie w starej ¿wirowni zloka-
lizowanej w odleg³oœci oko³o 150 m na zachód od drogi
krajowej z Rzeszowa do Barwinka i oko³o 100 m od drogi
z Niebylca do GwoŸdzianki. Z tej drogi znajduje siê wjazd
na teren wyrobiska.
Geologicznie ¿wirownia znajduje siê w wewnêtrznej
czêœci p³aszczowiny skolskiej na terenie tzw. depresji
strzy¿owskiej, wype³nionej sfa³dowanymi utworami oligocenu
i miocenu.
W œcianie dawnej ¿wirowni, o d³ugoœci 80 m i wysokoœci
ponad 20 m, ods³ania siê profil utworów rzeczno- i jezior-
no-lodowcowych z okresu zlodowacenia Sanu przykry-
2 tych kilkumetrow¹ pokryw¹ utworów lessopodobnych
z okresu zlodowacenia Wis³y. W sp¹gu wyrobiska miejsca-
mi ods³aniaj¹ siê piaskowce kliwskie warstw menilitowych
wieku oligoceñskiego (34-23 mln lat temu). S¹ to be¿owe,
grubo³awicowe piaskowce kwarcowe, spêkane, pociête usko-
kami i przek³adane cienkimi warstwami brunatnych ³upków.
Na erozyjnej powierzchni piaskowców kliwskich le¿y gru-
ba seria utworów ¿wirowo-piaszczystych, reprezentuj¹cych
osady powsta³e w rzekach wyp³ywaj¹cych z czo³a l¹dolodu.
W materiale okruchowym ¿wirów rozpoznajemy fragmenty
ska³ buduj¹cych pod³o¿e tych osadów (piaskowce, zlepieñce
i ³upki) oraz ska³y krystaliczne przyniesione przez lodowiec
a¿ ze Skandynawii.
Nad tymi osadami le¿y pakiet i³ów warwowych
3 charakteryzuj¹cych siê laminacj¹ poziom¹, polegaj¹c¹
na wielokrotnym powtarzaniu siê grubszych lamin jas-
nych i cieñszych ciemnych. Para lamin – jasna i ciemna
powstaje w okresie 1 roku: jasna w lecie, a ciemna w
zimie. Ró¿nica wynika ze zmiennej dostawy materia³u
okruchowego, iloœci tlenu i substancji organicznej. Pakiet
ten, o mi¹¿szoœci 2 m, powsta³ w jeziorze usytuowanym
na przedpolu l¹dolodu i zosta³ zaburzony sp³ywami
synsedymentacyjnymi, czyli takimi, które zachodzi³y w
trakcie sedymentacji. W i³ach obserwujemy tak¿e liczne
struktury deformacyjne: uskoki i fa³dy.
146
Rzeszów
5526
4564 Krosno 4566
Powy¿ej zalegaj¹ gliny lessopodobne, reprezentuj¹ce
osady eoliczne z³o¿one z py³u kwarcowego, wêglanu wapnia
i minera³ów ilastych.
Oko³o 3 km na zachód przebiega czarny szlak turystycz-
ny: Czudec – Babica – Wy¿ne – Godowa – Brze¿anka.
¯wirownia w Niebylcu jest unikatowym ods³oniêciem w
Karpatach. Mo¿na tutaj zapoznaæ siê z najlepiej ods³oniêtym
profilem utworów rzeczno- i jeziorno-lodowcowych, z
których szczególnie i³y warwowe s¹ ewenementem w
Karpatach. Najbardziej atrakcyjne (poznawczo i wizualnie)
s¹ struktury deformacyjne tych utworów: fa³dy, fleksury i
uskoki. Œwiadcz¹ one o ruchach tektonicznych, prawdo-
podobnie zwi¹zanych z izostatycznym odprê¿eniem po
ust¹pieniu lodowca.
The post-glacial sediments in Niebylec
The old gravel pit is located about 150 meters west from
the Rzeszów-Barwinek state highway and about 100 meters
aside the Niebylec-GwoŸdzianka local road.
The area belongs to the inner part of the Skole Unit,
which forms so-called Strzy¿ów Depression filled with
folded Oligocene and Miocene sediments.
In the quarry bottom the Kliwa Sandstones (member of
the Menilite Beds) are occassionally visible. The erosional
surface separates the sandstones from the thick series of
sands and gravels which are outwash sediments deposited
by glacial meltwaters. The clastic material consists of sand-
stones, conglomerates and shales fragments derived from
the bedrock as well as of erratic material transported by ice
sheet from Scandinavia.
The fluvial deposits are covered by varve clays with typi-
cal, rhythmic, light and dark, horizontal lamination. These are
overlain by loess-like clays composed of quartz dust, calcium
carbonate and clay minerals. This part of the succession rep-
resents aeolian sedimentation of the glacial period.
The gravel pit in Niebylec is a unique exposure in the
whole Carpathians.
 Niebylec

Wybrana literatura: 137, 138, 459, 460, 461

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
T. Malata (2005)

147
 Osuwisko w klifie rozewskim
Lokalizacja:
województwo pomorskie
Karwia
powiat pucki
gmina W³adys³awowo
miejscowoϾ Rozewie
Rejon geograficzny:
Pobrze¿e po³udniowoba³tyckie
Pobrze¿e gdañskie
Pobrze¿e Kaszubskie
Jednostka geologiczna:
platforma wschodnioeuropejska
wyniesienie £eby/obni¿enie peryba³tyckie
Kêpa Swarzewska
Osuwisko pod wie¿¹ radarow¹ stanowi obiekt geotu-
rystyczny wa¿ny nie tylko ze wzglêdów naukowych, dydak-
tycznych i popularyzatorskich. Doskonale równie¿ obrazuje
jedno z naturalnych zagro¿eñ geologicznych, istotnych dla
gospodarki i bezpieczeñstwa ludzi oraz pozwala na przed-
stawienie jego czytelnego modelu genetycznego. Le¿y ono
w strefie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, w obsza-
rze objêtego ochron¹ pasa nadmorskiego. Jego specyfika
i znaczenie wynika tak¿e z zagro¿enia niesionego dla obiektu
wojskowego – obserwacyjnej wie¿y radarowej strzeg¹cej
granicy pañstwa. Znajduje siê w aktywnym odcinku klifu
Kêpy Swarzewskiej, w tzw. klifie ch³apowskim i obejmuje
1 oko³o pó³kilometrowy odcinek brzegu pomiêdzy Dzikim
Jarem i £ebskim ¯lebem.
Znaczna, ponad 60-metrowa wysokoϾ skarpy klifu
w rejonie jednostki wojskowej w Rozewiu sprawia, i¿ w
tym odcinku wybrze¿a efekty oddzia³ywania naturalnych
procesów geologicznych modeluj¹cych jego skarpê,
osi¹gaj¹c bardzo du¿e rozmiary, nabieraj¹ spektakularnego
charakteru. Spotykamy siê tu z doskona³ym, modelowym
wrêcz przyk³adem wspó³dzia³ania naturalnych, niszcz¹cych
procesów prowadz¹cych sukcesywnie do zmniejszania
powierzchni l¹du w strefie przybrze¿nej. Z uzale¿nion¹
od warunków klimatycznych abrazj¹ morsk¹ wspó³dzia³aj¹
powierzchniowe, grawitacyjne ruchy masowe. Zachodz¹ce
w ich efekcie procesy zboczowe wi¹¿¹ siê tu œciœle z budow¹
geologiczn¹. W profilu klifu znajduj¹ siê osady ró¿ni¹ce siê
znacznie parametrami geotechnicznymi i jednoczeœnie od-
miennie zachowuj¹ce siê pod wp³ywem zawodnienia. Le¿¹ tu
naprzemian piaszczysto-¿wirowe warstwy przepuszczalne i
nieprzepuszczalne osady ilaste, które na mokro ulegaj¹ upla-
stycznieniu. W skarpach ods³oniêæ i materiale koluwialnym
widoczne s¹ plejstoceñskie gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry flu-
wioglacjalne oraz ilaste i piaszczyste osady trzeciorzêdowej,
mioceñskiej formacji brunatnowêglowej.
178
6082
6080
4330 W³adys³awowo
Osuwisko wyznacza krawêdŸ niszy osuwiskowej, któr¹
stanowi bardzo stroma œciana przekraczaj¹ca miejscami 20 m 2
wysokoœci. D³ugie na 120 m, sk³ada siê z potê¿nego stopnia
osuwiskowego, poni¿ej którego le¿y osuniêty i przemie-
szany materia³ jêzora koluwialnego o charakterystycznej
powierzchni, pe³nej nierównoœci, rozpadlin i spiêtrzeñ.
Pó³koliste skarpki i mniejsze zerwy ods³aniaj¹ce w wielu
miejscach œwie¿y grunt œwiadcz¹ o okresowo zachodz¹cych
potomnych ruchach masowych. W obrêbie przesyconego
wod¹ koluwium dochodzi najczêœciej do sp³ywów drob-
noziarnistego materia³u. Charakterystycznym elementem
osuwiska s¹ obalone i poprzechylane w ró¿nych kierunkach
drzewa, tworz¹ce strefy tzw. „tañcz¹cego lub pijanego
lasu”. Ci¹g³y ruch osuwiskowy odbywa siê dziêki abrazyjnej
dzia³alnoœci morza. Sztormowe fale docieraj¹ce do czo³a
jêzora koluwialnego sukcesywnie zabieraj¹ z niego materia³
skalny, pozbawiaj¹c stok naturalnego podparcia osuniêtym
gruntem. Jest to mechanizm prowadz¹cy do powstawania w
klifach osuwisk cyklicznych, a o zagro¿eniu kolejnym, nowym
osuwiskiem œwiadczy znacz¹ca siê coraz wyraŸniej œwie¿a
rozpadlina, otwieraj¹ca siê w gruncie pod wie¿¹ radarow¹.
Przebiega ona równolegle do korony klifu i pokazuje zasiêg 3
kolejnego epizodu osuwiskowego, który napewno stworzy
bezpoœrednie zagro¿enie dla konstrukcji wie¿y.
Land slide in the Rozewie Cliff
The land slide in Rozewie is located in the protected
strip of cliff coast belonging to the Coastal Landscape Park.
It occurs in an active cliff called the Ch³apowo cliff – a 500-
meters-long long sector of coast between Dziki Jar and
£ebski ¯leb.
The cliff at the military camp in Rozewie is over 60 meters
high, which results in spectacular effects of natural processes
shaping the scarp. A model examples of combined action of
destructive processes can be studied: climate-controlled

marine abrasion and mass movements, leading to the coast
retreat. The slope processes are closely related to geological
setting. The cliff consists of alternating, permeable sands and
gravels, and impermeable clays, the latter becoming plastic
if moistured. The horizons of Pleistocene boulder clays are
separated by fluvioglacial sediments and underlain by Tertiary
sandstones of brown-coal formation.
The landslide headscarp is over 20 meters high and the
slide itself is 120 meters long. It includes the huge step and
1 2
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotograffii:
T. Leœniak (2005)
Rozewie
the colluvial tongue. Typical, rough surface is visible with
fractures and swells. The small, semi-circular scarps expose
fresh ground, which documents the secondary slides. Within
the water-saturated colluvium the flows of fine-grained
material are common. Characteristic features are fallen or
inclined trees forming the zones of “dancing forest”. Storm
waves, which reach the colluvial tongue remove the clastic
material leaving the unsupported slope. This is the mecha-
nism of cyclic land sliding in the cliffs.
Wybrana literatura: 272, 285, 395, 396
179
 Oz w Kamiennej Nowej
Augustów
Lokalizacja:
województwo podlaskie
powiat sokólski
gmina D¹browa Bia³ostocka
miejscowoϾ Kamienna Nowa
Rejon geograficzny:
Wysoczyzny Podlasko-Bia³oruskie
Nizina Pó³nocnopodlaska
Wzgórza Sokólskie
Jednostka geologiczna:
platforma wschodnioeuropejska
wyniesienie mazursko-podlaskie
K³odzko
utwory zlodowacenia ba³tyckiego
Na wyniesieniu mazursko-podlaskim, w miejscowoœci
Kamienna Nowa znajduje siê nieczynne wyrobisko od-
krywkowe, usytuowane na pó³nocnym skraju Wzgórz So-
kólskich. W ods³oniêciu po³o¿onym w odleg³oœci 1-2 km od
pradoliny Biebrzy ukazuj¹ siê utwory bêd¹ce pozosta³oœci¹
zlodowacenia Wis³y. Osady te buduj¹ formê geomorfolo-
giczn¹ o d³ugoœci 700 m i wysokoœci do 10 m, zwan¹ wa³em
ozowym (ozem).
Wa³y ozowe powstaj¹ wskutek przep³ywu wód roz-
topowych wewn¹trz lodowca lub pod jego stop¹. P³yn¹c
zazwyczaj pod du¿ym ciœnieniem wody te ¿³obi¹ pod³o¿e
l¹dolodu i zbieraj¹ materia³ g³azowo-¿wirowy. Materia³ ten
jest deponowany najczêœciej w formie pod³u¿nych wa³ów
zwanych ozami. Czasami czêœæ materia³u znajduje siê pod
powierzchni¹ terenu; wa³y ozowe takiego typu zwane s¹
zakorzenionymi. Niekiedy zdarza siê, ¿e osady wewn¹trz
ozu s¹ ³ukowo wygiête, a jego zbocza pokrywaj¹ drobne
piaski i mu³y, tworz¹ce os³onê wa³u.
1 W opisywanym obiekcie zlokalizowana jest ¿wirownia, z
której pozyskiwano ¿wir na potrzeby lokalne, g³ównie do bu-
dowy dróg. W ods³oniêciu widoczna jest klasyczna budowa
2 wewnêtrzna tego typu formy pochodzenia lodowcowego:
rdzeñ ozu i jego os³ona. Rdzeñ wa³u ozowego w Kamiennej
Nowej zbudowany jest z materia³u grubookruchowego
(¿wiry i piaski) i wygiêty ³ukowo. W jego obrêbie wystêpuj¹
trzy serie osadów rozdzielonych wyraŸnymi granicami. W
poszczególnych seriach dobrze zaznaczona jest zmiana
energii przep³ywu wód podlodowcowych (subglacjalnych).
3 Widoczne w tej czêœci profilu dwa du¿e g³azy interpretuje
siê jako efekt oberwania stropu tunelu subglacjalnego, gdzie
nastêpowa³o tworzenie siê wa³u.
Os³ona rdzenia utworzy³a siê ju¿ po ustaniu przep³ywu
4 wód w tunelu i/lub jego zawaleniu siê. Tworz¹ j¹ g³ównie
osady ablacyjne (wytopiskowe) typu glin sp³ywowych, drob-
nych piasków i mu³ków. Widoczne s¹ te¿ kliny mrozowe,
powsta³e po ust¹pieniu l¹dolodu, ale jeszcze w warunkach
162
5954
Sokó³ka
4650 4652
surowego klimatu i wieloletniej zmarzliny.
Formy takie jak ozy powstaj¹ wewn¹trz l¹dolodu, w
jego kana³ach in- lub subglacjalnych, mog¹cych wykazywaæ
deformacje glacitektoniczne: ci¹g³e i nieci¹g³e. Maj¹ one
po³o¿enie prostopad³e do czo³a l¹dolodu.
Obiekt jest du¿ym, bezpiecznym wyrobiskiem, w którym
mo¿na organizowaæ zwiedzanie dla kilkunastoosobowych
grup. Œciany s¹ ods³oniête i dobrze widoczne. Czytelnoœæ
profilu osadów i cyklów sedymentacyjnych pozwala zapoznaæ
siê z podrêcznikowym przyk³adem budowy wewnêtrznej
form polodowcowych. Wa³ ozowy wystêpuj¹cy w Kamien-
nej Nowej jest jednym z najpiêkniejszych tego typu ods³oniêæ
w naszym kraju.
Aby dotrzeæ do ¿wirowni nale¿y skrêciæ z drogi
prowadz¹cej z Kamiennej Nowej do Starej Kamiennej, w
kierunku pó³nocnym, w odleg³oœci ok. 1 km od zabudowañ
Starej Kamiennej. W odleg³oœci 200 m od zakrêtu wchodzi
siê do obiektu. Szczyt wa³u poroœniêty jest darnin¹ i rzadkim
lasem iglastym.
Miejsce to po³o¿one jest w otulinie Biebrzañskiego Par-
ku Narodowego. W odleg³oœci 5 km od obiektu znajduje
siê zielony szlak turystyczny, a w odleg³oœci 10 km biegnie
niebieski szlak rowerowy.
The esker from Kamienna Nowa
The recently inactive gravel pit in Kamienna Nowa village
(the Mazury-Podlasie Uplift) has been working aggregate
for local purposes, mostly for building industry. It is 1--2
kilometers away from the Biebrza River glacial valley and is
accessible from the road Kamienna Nowa-Stara Kamienna,
heading north, about 1 kilometer from the buildings of Stara
Kamienna village.
The pit was developed in an esker – a glacial landform,
about 700 meters long and 10 meters high, originating from
the Vistula River glacial period. In the pit walls the classic
internal structure of an esker can be studied: the core and

the cover. The arcuate core is composed of coarse material
(sands and gravels) whereas the cover consists of ablation
sediments – flow clays, fine sands and silts, and was deposited
after the meltwater flow in the tunnel has ceased or the
tunnel has collapsed.
The pit is a sizeable working, safety for visitors including
larger groups. The pit walls are well-exposed with clearly
Kamienna Nowa
visible sediments and depositional cycles. The esker in Ka-
mienna Nowa is one of the best, handbook examples of the
internal structure of glacial landforms in Poland.
The site is located in the envelop of the Biebrza River Na-
tional Park. A green touristic trail routes 5 kilometers from
the site and the blue bike trail is 10 kilometers distant.

1 3

2 4

Wybrana literatura: 246

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego:

R. J. Soko³owski (2005)

163
 Pasterskie Ska³ki w Idzikowie
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
Bystrzyca K³odzka
powiat k³odzki
gmina Bystrzyca K³odzka
miejscowoœæ Idzików
Rejon geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Wschodnie
Kotlina K³odzka
Jednostka geologiczna:
Sudety Wschodnie
rów górnej Nysy K³odzkiej
brachysynklina Idzikowa
Pasterskie Ska³ki, znane równie¿ jako Piêæ Sióstr, znajduj¹
siê na WysoczyŸnie Idzikowa, która od pó³nocy graniczy z
pasmem Krowiarek, a od po³udniowego-wschodu z masy-
wem Œnie¿nika. Geologicznie usytuowane s¹ w pó³nocno-
wschodniej czêœci rowu Nysy K³odzkiej, w strefie wschodniej
fleksury brze¿nej.
Ska³ki Pasterskie to zespó³ piêciu malowniczych ska³ek
1 ostañcowych o wysokoœci 5-10 m, ods³aniaj¹cych siê w lesie
i na jego skraju. Zbudowane s¹ ze zlepieñców i piaskowców
zlepieñcowatych, wieku kredowego (89-83 mln lat temu).
Ska³ki te powsta³y w p³ytkowodnym zbiorniku morskim
jako przybrze¿ne sto¿ki nap³ywowe. Na poprzecznych
przekrojach warstw widoczne s¹ przek¹tne warstwowania,
2 a tak¿e materia³ okruchowy z jakiego one powsta³y: otocza-
ki o rozmiarach od 5 do nawet 15 cm, ró¿nie obtoczone
i Ÿle wysortowane. Materia³ ten pochodzi z s¹siedniego
Masywu Œnie¿nika, a w mniejszym stopniu z Gór Bardzkich
i Z³otych, i reprezentuje g³ównie ska³y metamorficzne. W
Pasterskich Ska³kach mo¿emy obserwowaæ pionowe, a na-
wet odwrócone ustawienie warstw zlepieñców. Zlepieñce
te dokumentuj¹ pocz¹tek blokowego wypiêtrzania Sudetów
po trwaj¹cej 150 mln lat peneplenizacji (wyrównywaniu)
orogenu waryscyjskiego.
Grzbiet wzniesienia, na którym znajduj¹ siê Pasterskie
Ska³ki stanowi bardzo dobry punkt widokowy. Ciekawa
forma ska³ek, ich po³o¿enie i szeregowe usytuowanie na-
3 daj¹ temu miejscu niepowtarzalny charakter. Z obiektem
tym zwi¹zana jest legenda o skamienia³ych pasterzach,
pochodz¹ca z XIV wieku.
Legenda ta przetrwa³a z dawnych czasów, gdy istnia³
zwyczaj, ¿e pasterz gminny zbiera³ byd³o z ca³ej wsi i pêdzi³
na pastwisko opodal wzgórza nad Idzikowem. Pewnego dnia
by³ tak zajêty, ¿e zleci³ tê pracê swoim czterem synom. Ch³opcy
niezbyt przejêli siê poleceniami ojca, straszyli byd³o, dosiadali
owce, psocili, nie dbali o to, aby zwierzêta by³y najedzone.
18
5574
Stronie Œl¹skie
5572
3622 3624
Oko³o po³udnia siêgnêli po posi³ek, jaki przygotowa³a im
matka. Nie spodoba³o im siê, ¿e chleb by³ posmarowany twa-
rogiem a nie mas³em. Rozdra¿nieni i wœciekli rzucali skibkami
chleba o ziemiê, pluli na nie i kopali. Pracuj¹cy obok wieœniak
œmia³ siê z figli m³odzieñców. Nie trwa³o to d³ugo. Od strony
Œnie¿nika nadci¹gnê³y ciemne chmury, b³yskawice rozœwietli³y
ca³¹ okolicê, rozpêta³a siê straszna burza. Trzaskaj¹ce pioruny
rozpêdzi³y przera¿one byd³o po okolicy. Wzgórze stanê³o w
p³omieniach. Z k³êbów dymu wy³oni³y siê niespodziewanie
bloki skalne. Jeden z niech przypomina sylwetkê konia, cztery
– postacie pasterzy. By³a to kara dla synów wieœniaka za brak
szacunku dla chleba.”
Pasterskie Ska³ki znajduj¹ siê na terenie Œnie¿nickiego
Parku Krajobrazowego i s¹ ³atwo dostêpne. Ich usytuowanie
na koñcu wsi Idzików, w odleg³oœci zaledwie 150 m na za-
chód od drogi prowadz¹cej z Idzikowa do Kamiennej, sprzyja
czêstym wizytom turystów. W odleg³oœci 1,5 km od ska³ek
wiedzie czerwony szlak im. Dr M. Or³owicza (tzw. G³ówny
Szlak Sudecki), oraz ¿ó³ty szlak prowadz¹cy z Bystrzycy
K³odzkiej do Miêdzygórza. Malownicze po³o¿enie i urocza
okolica daj¹ mo¿liwoœæ ca³odniowego wypoczynku.
W odleg³oœci ok. 2 km od Pasterskich Ska³ek, 400 m na
pó³noc od skrzy¿owania g³ównej drogi w Idzikowie z drog¹
do wsi Kamienna, zosta³o zaproponowane drugie geologicz-
ne stanowisko dokumentacyjne – nieczynny kamienio³om
piaskowców z Idzikowa. Ods³aniaj¹ siê w nim poziomo
le¿¹ce piaskowce, piaskowce zlepieñcowate i zlepieñce
wieku póŸnokredowego. Na poprzecznych przekrojach
warstw obserwowaæ mo¿na warstwowania przek¹tne
i równoleg³e, z³o¿one czêsto w wielozestawy o wyrazistej
strukturze i teksturze. Osady te posiadaj¹ niezwykle charak-
terystyczne cechy osadów strefy przybrze¿nej (strefa zmy-
wu, nasypy przybrze¿ne, pla¿a wewnêtrzna), ze szczególnie
czytelnymi strukturami sztormowymi (kopalne mikroklify,
sierpy pla¿owe).

Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ skamienia³oœci œladowe
(struktury mieszkalne i ucieczkowe). Do niezwyk³ych zna-
lezisk nale¿¹ œlady przypisywane czteropalczastym tropom
gadów (Ornithopoda).
Jest to jedyne udokumentowane w Sudetach stanowisko
osadów litoralnych póŸnej kredy.
Piaskowce z kamienio³omu w Idzikowie pozyskiwane by³y
ju¿ w XIX wieku, a kontur tego wyrobiska widnieje na mapie
z 1900 roku. Obiekt mog¹ zwiedzaæ grupy zorganizowane,
jak i indywidualni turyœci.
The Shepherd’s Rocks in Idzików
The Shepherd’s Rocks (known as “the Five Sisters”) form
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
J. Muszer, J. Wojewoda (2005)
Idzików
a group of picturesque cliffs, 5-10 meters high, located at
the southeastern margin of the Idzików Upland, some 800
meters northeast from Idzików village. The cliffs belong to
the northeastern part of the Górna Nysa River Graben and
occur close to the eastern limb of the Idzików Brachysyn-
cline, in the zone of marginal flexure. The cliffs are compsed
of Cretaceous, shallow-marine, poorly sorted conglomer-
ates and conglomeratic sandstones. The exposure enables
to discuss the problems of Upper Cretaceous depositional
environments and later tectonic arrangement. Sediments
observed in the sandstone quarry in Idzików document
the paleogeography, the playa deposition and the traces of
organisms.
Wybrana literatura: 100, 101,
102, 105, 106, 193, 356, 456
19
 Piaskowce glaukonitowe przy zaporze
w Solinie
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat leski
gmina Solina
Pi³a
miejscowoϾ Solina
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie
Beskidy Lesiste
Bieszczady Zachodnie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
warstwy kroœnieñskie
W miejscowoœci Solina, po³o¿onej nad dwoma piêknymi
jeziorami: Myczkowskim i Soliñskim, znajduje siê najwiêksza
w Polsce zapora wodna. Ma ona 82 m wysokoœci i 664 m
d³ugoœci. Zaporê posadowiono na odpornych na wietrzenie
piaskowcach, które buduj¹ pas stromych wzniesieñ zauwa¿alny
w morfologii terenu, na pó³noc od Jeziora Soliñskiego.
Pod³o¿e skalne zbiorników wodnych stanowi¹ ska³y nale¿¹ce
do p³aszczowiny œl¹skiej, wchodz¹cej w sk³ad Karpat
Zewnêtrznych. W skarpie przy zaporze zobaczyæ mo¿na
fragment profilu piaskowców z Ostrego, jednej z odmian fa-
cjalnych górnych warstw kroœnieñskich. S¹ to grubo³awicowe
piaskowce glaukonitowe, wieku wczesnomioceñskiego,
powsta³e 23-16 mln lat temu i znajduj¹ce siê w sp¹gowej
czêœci warstw kroœnieñskich górnych.
1 W ods³oniêciu nad zapor¹ widoczny jest pakiet kilku
masywnych ³awic piaskowców glaukonitowych. S¹ to ska³y
drobnoziarniste, charakteryzuj¹ce siê znaczn¹ twardoœci¹
i odpornoœci¹ na wietrzenie. Barwa ich jest szaropopielata.
2 Sp¹g tego wydzielenia przyjmuje siê jako granicê pomiêdzy
warstwami kroœnieñskimi dolnymi i górnymi i dlatego odgry-
wa ono istotn¹ rolê w korelacji utworów oligocenu. War-
stwy kroœnieñskie s¹ g³ównym elementem wype³niaj¹cym
centraln¹ depresjê karpack¹, w obrêbie której zosta³o
wydzielonych kilka litofacji. Elementem wystêpuj¹cym na
granicy oligocen/miocen s¹ piaskowce z Ostrego oraz
odpowiadaj¹cy im w innych miejscach poziom ³upków z
Niebylca.
3 Jezioro Soliñskie, którego powierzchnia wynosi 22 km2, a
pojemnoϾ 500 mln m3, jest doskonale zagospodarowanym
obiektem turystycznym. Okolica wokó³ jeziora charaktery-
zuje siê du¿¹ lesistoœci¹, bogat¹ faun¹ i flor¹, a malowniczy
krajobraz zachêca do spêdzenia tu wypoczynku, nie tylko
letniego. Na pobliskim stoku masywu Jawora znajduj¹ siê
dwa bieszczadzkie szybowiska górskie, a w okolicznych
przysió³kach mieszcz¹ siê liczne domy wczasowe i pensjo-
152
Sanok
5476
5472
4606 4608
naty. W Solinie, Polañczyku i Bukowcu zlokalizowanych jest
kilkanaœcie wyci¹gów narciarskich o dobrze utrzymanych
stokach. Na pó³wyspie jeziora Soliñskiego znajduje siê
uzdrowisko Polañczyk.
Zalew Soliñski jest rajem dla amatorów sportów wod-
nych: ¿eglarzy, wioœlarzy, zwolenników k¹pieli wodnych,
wêdkarzy. Mo¿na przep³yn¹æ te¿ statkiem spacerowym.
Do atrakcyjnych imprez kulturalnych, odbywaj¹cych siê
cyklicznie nale¿¹: „Soliñskie lato”, „Dni gminy Solina”,
regaty o puchar Prezydenta RP, regaty o B³êkitn¹ Wstêgê
oraz impreza wspólna dla ¿eglarzy i lotniarzy „Dwa ¿ywio³y
- dwie pasje”.
Przez sam¹ zaporê przebiega trasa rowerowa (o d³ugoœci
24 km), biegn¹ca do £obozewa - Myczkowiec i dalej do Ore-
leca. Wiedzie tu wiele malowniczych œcie¿ek spacerowych:
„Zielone Wzgórza nad Solin¹”, „Niebieska £ezka”, „Cypel
Polañczyk”, „Per³a Polañczyka” oraz „£¹cznik”. W bliskim
s¹siedztwie: w BereŸnicy Wy¿nej, Bóbrce, Grzance, Mycz-
kowcach znajduj¹ siê zabytkowe cerkwie; na tych terenach
jest wiele piêknych przydro¿nych kapliczek z XIX wieku.
Z uwagi na walory przyrodniczo-krajobrazowe gmina
Solina uchodzi za jeden z najatrakcyjniejszych regionów
turystycznych Polski.
Glauconitic Sandstones from exposure
at the Solina water dam
In Solina village located between two beautiful reser-
voirs: Solina and Myczkowce the touristic attractions is the
water dam – the largest hydroconstruction of this type in
Poland (82 meters high and 664 meters long). The dam
corps was founded on sandstones of the Silesian Unit of
the Outer Carpathians. In the scarp adjacent to the dam
a fragment of the Ostre Sandstones is exposed as bottom
part of the Upper Krosno Beds.
The exposed rocks are greyish, thick-bedded, fine-

grained, glauconitic sandstones of Early Miocene age (23--16
Ma), hard and resistive for weathering. The bottom surface of
this succession is regarded as a boundary between the Lower
and the Upper Krosno Beds. This sandstone unit plays an
important role in correlation of the Oligocene strata.
The Solina reservoir covers 22 square kilometers and
is a well-developed touristic center. The vicinity is densly
forested, rich in fauna and flora assemblages. The scenic
landscape attracts the visitors. On the slope of the Jawor
Mt. there are two glider airfields. In the surrounding vil-
lages numerous hotels, hostels and camping sites await the
1 2
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Solina
guests. In Solina, Polañczyk and Bukowiec villages several ski
lifts operate in winter. In the Solina Peninsula the Polañczyk
health resort exists.
The Solina reservoir is a paradise for sailors, paddlers,
swimmers and fishermen. The bike trail passing over the dam
is 24 kilometers long and connects Myczkowce and Orelec.
There are numerous hiking trails. In the surrounding villages
visitors can admire the historical orthodox churches and
roadside shrines dated back to the XIXth century.
The Solina commune is regarded as one of most attrac-
tive tourist centers in Poland.
Wybrana literatura: 153, 175, 176, 185, 255,
327, 340, 413, 417
153
 Piaskowce glaukonitowe w potoku Szczawa
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat jasielski
gmina Osiek Jasielski
miejscowoϾ Mrukowa
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Œrodkowe
Beskid Niski
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina magurska
W potoku Szczawa, w miejscowoœci Mrukowa w po-
1 wiecie jasielskim, ods³ania siê profil warstw magurskich
w facji glaukonitowej, zwanej piaskowcami z W¹tkowej.
Ogniwo to nale¿y do p³aszczowiny magurskiej, a jego
wiek datuje siê na oligocen (oko³o 34 - 23 mln lat temu).
W sk³adzie mineralnym piaskowców z W¹tkowej stwierdzo-
no kwarc, muskowit, skalenie, glaukonit i drobne okruchy
rogowców oraz mu³owców. Spoiwo piaskowców jest kal-
cytowe, czasami zawiera niewielk¹ iloœæ minera³ów ilastych
(spoiwo margliste). Wystêpuj¹cy w piaskowcach glaukonit
mo¿e niekiedy dominowaæ (w iloœci nawet do 60%). Ziarna
tego minera³u s¹ ciemnozielone, kuliste lub tworz¹ kseno-
morficzne wype³nienia miêdzy ziarnami kwarcu.
Piaskowce ods³aniaj¹ce siê w korycie potoku wystêpuj¹
2 w grubych i bardzo grubych ³awicach, których mi¹¿szoœæ
dochodzi nawet do kilku metrów. Zapadaj¹ pod k¹tem 40
- 45° na po³udnie. W wielu grubych ³awicach powszechna
jest amalgamacja. Piaskowce s¹ grubo- i œrednioziarniste, a
buduj¹ce je ziarna s¹ pó³obtoczone, b¹dŸ pó³ostrokrawêdziste.
Rozmiar wiêkszoœci ziarn kwarcu nie przekracza 0,1 cm;
jedynie w sp¹gowych czêœciach ³awic ich wielkoœæ mo¿e
dochodziæ nawet do 1 - 2 cm (uziarnienie frakcjonalne). Ska³y
te s¹ barwy jasnopopielatej, z ciemniejszymi przebarwienia-
mi zwi¹zanymi z wystêpowaniem glaukonitu; na powierzch-
niach zwietrza³ych kolor zmienia siê w brunatno¿ó³ty, a
ska³a rozsypuje siê. Oprócz uziarnienia frakcjonalnego, na
przekrojach ³awic zobaczyæ mo¿na laminacjê równoleg³¹ i
warstwowanie przek¹tne, jednak w wiêkszoœci ³awic pia-
skowce s¹ masywne.
Utwory te powsta³y wskutek depozycji ze sp³ywów
piaszczystych (o ma³ej zawartoœci frakcji drobnoziarnistej),
znosz¹cych materia³ okruchowy z nasypu litoralnego na
dno basenu. Grube ³awice piaskowców przedzielone s¹
wk³adkami szarozielonych, grubo³upliwych mu³owców,
których udzia³ w opisywanym ods³oniêciu nie przekracza
144
Nowy ¯migród
K¹ty
5494
4532 4534
10%.
Mi¹¿szoœæ kompleksu piaskowców z W¹tkowej siêga 800
- 1300 metrów; w opisywanym ods³oniêciu zobaczyæ mo¿na
oko³o 100 metrowy profil ich wy¿szej czêœci.
Obiekt znajduje siê w malowniczym potoku Szczawa,
którego zbocza poroœniête s¹ lasem mieszanym. Woda
wyerodowa³a w korycie wiele przeg³êbieñ i niewielkich 3
kaskad, wcinaj¹c siê w grube ³awice piaskowca i tworz¹c
urokliwy zak¹tek. Aby dojœæ do opisywanego ods³oniêcia
nale¿y z Mrukowej udaæ siê œcie¿k¹, w górê potoku Szczawa,
w kierunku po³udniowo-zachodnim oko³o 1,5 km.
W pobli¿u znajduje siê zielony szlak turystyczny wiod¹cy
z Nowego ¯migrodu do Folusza oraz zabytkowa kaplica z
droga krzy¿ow¹ i œladami dawnej warowni.
The glauconitic sandstones
in the Szczawa Stream
In Mrukowa village the succession of the Magura Beds
developed in glauconitic facies crops out in the Szczawa
Stream bed.
The succession bears the name “the W¹tkowa Sand-
stones” and was deposited in the Oligocene (34-23 Ma ago)
in the Magura basin. Rock is thick- and very thick-bedded (in-
dividual beds are up to several meters thick). Beds dip to the
south at 40-45°. Sandstones are coarse- to medium-grained
(mean grain diameter is below 0.1 centimeters but may reach
1-2 centimeters in bottom parts of layers), clastic material is
semi-rounded to semi-angular. Mineral composition includes
quartz, muscovite, feldspars and fine grains of lydites and mud-
stones, all cemented with calcite and glauconite (up to even
60%), locally also with clay minerals. Glauconite is dark-green
and form spherules or xenomorphic fillings of intergranular
spaces. Color of the sandstones depends on mineral compo-
sition: from light-ash-grey to dark if glauconite is abundant.
Weathered surfaces become brownish-yellow, weathering is

quick and the rock readily disintegrates. Sedimentary struc-
tures include graded bedding (normal and reverse), parallel
lamination and cross-bedding, however, most of beds are
massive. In many thick beds almalgamation structures are
seen. The W¹tkowa Sandstones were deposited by gravity
flows (with low percentage of fine fraction) transporting the
clastic material from the littoral zone to the basin floor. Thick
sandstone beds are intercalated by greyish-green, thick-lay-
ered mudstones (up to 10%).
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
R. Kopciowski (2005)
Mrukowa
Thickness of the W¹tkowa Sandstones reaches 800-
1,300 meters from which about 100-meters-thick portion
is exposed at the described site.
The site is located in the picturesque stream bed and is
accessible from Mrukowa village by patch leading upstream,
to the southwest. After about 1.5 kilometer the outcrop
begins. In the vicinity the green touristic trail connects Nowy
¯migród and Folusz. There is also a historical chapel with the
Way of the Cross and relics of ancient castle.
Wybrana literatura: 31, 49, 53, 59, 203, 256,
332, 383, 403, 418, 419, 420
145
 Piaskowce Tarnawskiej Góry
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat suski
gmina Sucha Beskidzka
miejscowoϾ Tarnawa Dolna
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Beskid Makowski
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina magurska
piaskowce ze Skawiec
Na po³udniowym stoku Tarnawskiej Góry (502 m
n.p.m.), oko³o 700 m od centrum wsi Tarnawa Dolna,
1 znajduje siê nieczynny kamienio³om piaskowców karpackich
nazywanych piaskowcami ze Skawiec.
W kamienio³omie ods³ania siê kilkudziesiêciometrowy
profil piaskowców reprezentuj¹cych osady g³êbokiego morza.
Na powierzchniach i w obrêbie grubych warstw piaskow-
2 ców mo¿emy obserwowaæ: kana³y erozyjne, œlady ¿yciowej
dzia³alnoœci organizmów (Zoophycos), a tak¿e charaktery-
styczne struktury sedymentacyjne w postaci uziarnienia
frakcjonalnego, czyli stopniowego zmniejszania siê wielkoœci
3 ziarna w obrêbie warstwy od najwiêkszych w sp¹gu do naj-
mniejszych w stropie warstwy. W kamienio³omie widzimy
tak¿e deformacje przebiegu warstw w postaci fa³dów oraz
systemy regularnych spêkañ w skale, nazywane ciosem.
Na najni¿szym z trzech poziomów eksploatacyjnych
kamienio³omu, w œcianie jak i le¿¹cych blokach, obserwu-
jemy wyró¿niaj¹c¹ siê jaœniejsz¹ barw¹ warstwê drobnokali-
browego zlepieñca piaszczystego. W warstwie tej wystêpuj¹
liczne drobne mikroskamienia³oœci, a tak¿e wapienne okru-
chy glonów i alg.
Piaskowce ze Skawiec powstawa³y oko³o 60 mln lat
temu w g³êbokim (kilka kilometrów) równole¿nikowo
usytuowanym morskim basenie sedymentacyjnym. Materia³
okruchowy (piasek, mu³ czasem ¿wir) deponowany by³ u
wylotu potê¿nych kana³ów w obrêbie podmorskich sto¿ków
usypywanych u podnó¿a sk³onu wyspowego na dnie zbiorni-
ka przez pr¹dy zawiesinowe. Postêpuj¹ce przez miliony lat
procesy geologiczne (diageneza, lityfikacja) doprowadzi³y
do utworzenia zwiêz³ych ska³, jakimi s¹ piaskowce widoczne
w ods³oniêciu. W wyniku póŸniejszych procesów tekto-
nicznych ska³y te zosta³y zdeformowane w postaci fa³dów i
wypiêtrzone w postaci gór.
Udaj¹c siê z kamienio³omu drog¹ w górê mijamy kolejne wy-
robisko, w którym tak¿e eksploatowano piaskowce. Powy¿ej
100
Wadowice
5518
5516
4396 4398 Sucha Beskidzka
w lesie dochodzimy do miejsca, gdzie mo¿emy zobaczyæ
ci¹g rozpadlin tworz¹cych system szczelin w piaskowcach 4
ods³aniaj¹cych siê w partiach podszczytowych Tarnawskiej
Góry. W rozpadlinach widoczne s¹ tak¿e niewielkie pustki
okreœlane jako jaskinie dylatacyjne. Takie szczeliny powstaj¹
na skutek podcinania stoku lub utraty stabilnoœci wynikaj¹cej
z zalegania i upadu warstw i otwieraj¹ siê w partiach grzbie-
towych wzniesieñ jako wynik odspajania siê i osiadania ca³ych
partii warstw skalnych buduj¹cych wzniesienie.
Jest to dobry przyk³ad dydaktyczny form morfologicz-
nych wystêpuj¹cych na stokach gór o z³o¿onej budowie
geologicznej. Umo¿liwia on przeœledzenie tych form na
ró¿nych etapach rozwoju.
Te dwa obiekty geologiczne na Tarnawskiej Górze, z
których jeden proponowany jest jako stanowisko dokumen-
tacyjne dla piaskowców ze Skawiec stanowi¹ o atrakcyjnoœci
obiektu geoturystycznego ze wzglêdu na wysok¹ wartoœæ
poznawcz¹ i dydaktyczn¹.
Pod samym szczytem Tarnawskiej Góry mo¿emy w lesie
zaobserwowaæ, na przestrzeni kilkudziesiêciu metrów, cie-
kawe formy pochodzenia niew¹tpliwie antropogenicznego.
S¹ to niewysokie (do jednego metra) i d³ugoœci kilkunastu
metrów nagromadzenia u³o¿onych jeden na drugim frag-
mentów piaskowców tworz¹cych jakby fragmenty „mu-
rów” pomiêdzy drzewami. Otaczaj¹ one niewielki obszar
zaroœniêty drzewami, które s¹ zdecydowanie m³odsze od
drzew poza „murami”. Tego typu nagromadzenia kamieni
s¹ przejawem dzia³alnoœci cz³owieka w minionych czasach.
Mog¹ one byæ zwi¹zane z upraw¹ roli – oczyszczanie pola z
kamieni, lub budow¹ umocnieñ – znane w innych czêœciach
Beskidów grody np. w Tarnawie na po³udnie od Bochni.
Obiekt mo¿e byæ atrakcyjny nie tylko dla turysty
dysponuj¹cego pewnym zasobem wiedzy z zakresu nauk
o Ziemi. Znajduje siê przy atrakcyjnej krajoznawczo dro-
dze przebiegaj¹cej malownicz¹ dolin¹ karpack¹. Jest ³atwo

dostêpny, po³o¿ony blisko drogi z miejscem do bezpiecznego
zaparkowania nawet du¿ym autokarem. W pobli¿u Tarnaw-
skiej Góry przebiegaj¹ dwa szlaki turystyczne: czerwony i
zielony. Oko³o 1 km na pó³noc od kamienio³omu znajduje
siê atrakcyjny punkt widokowy – prze³êcz Œleszowicka (428
m n.p.m.). W chwili obecnej w pobli¿u brak jakiegokolwiek
zagospodarowania turystycznego.
The sandstones from the Tarnawska Góra
In the vicinity of Tarnawa Dolna village (north from Su-
cha Beskidzka town) a quarry was developed at the slope of
the Tarnawska Góra Hill. The quarry has been abandoned
but in the walls the stratotype of the Skawce Sandstones
2
3 A. Waœkowska-Oliwa, M. Doktor (2005)
Tarnawa Dolna
can be observed. The Skawce Sandstones belong to the
Magura Unit of the Outer Carpathians and were deposited
about 60 My ago, in a several-kilometers-deep, latitudinal
sedimentary basin. Clastic material was laid down at the
mouths of huge channels cut in submarine fans which were
deposited from density flows at the foot of island shelf
slope. At the surfaces and within the thick sandstone beds
numerous features can be observed: erosional channels,
trace fossils (Zoophycos) and characteristic graded bedding.
Moreover, folds and joint systems can be recognized. In
the summit part of the Tarnawska Góra Hill interesting
morphological features can be observed: fracture systems
and small caves. At the summit traces of human activity
- low stone walls - were discovered.
4
Wybrana literatura: 43, 83, 84, 141, 247,
248, 432, 443
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
101
 Piaskowce z Ostrego w kamienio³omie
w Bóbrce
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat leski
gmina Solina
miejscowoœæ Bóbrka
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie
Beskidy Lesiste
Góry Sanocko-Turczañskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Kamienio³om zlokalizowany jest w Bóbrce, na po³udniowo-
wschodnim zakoñczeniu góry Koziniec, na zachód od
1 wsi, oko³o 250 m od Jeziora Myczkowskiego. Wyrobiska
kamienio³omu zaczynaj¹ siê oko³o 100 m od drogi Myczkowce
– Bóbrka. Czêœæ ods³oniêta ma do 300 m d³ugoœci, do 90 m
szerokoœci i 80 m sumarycznej mi¹¿szoœci.
W kamienio³omie ods³ania siê stropowa czêœæ warstw
kroœnieñskich dolnych, kompleks piaskowców z Ostrego
(mi¹¿szoœci oko³o 60 m) oraz sp¹gowa czêœæ warstw
2 kroœnieñskich górnych. Profil ten jest najlepiej widoczny
na œrodkowym z 5 poziomów eksploatacyjnych. Warstwy
zapadaj¹ pod k¹tem 75° na po³udniowy zachód.
Warstwy kroœnieñskie dolne buduj¹ grubo³awicowe,
rozsypliwe piaskowce, przek³adane lupkami ilastymi
i szarymi mu³owcami. Wy¿ej le¿¹ce piaskowce z Ostrego
to 60- metrowy kompleks bardzo grubo³awicowych pia-
3 skowców glaukonitowych, drobnoziarnistych, niekiedy z
wiêkszymi ziarnami zwietrza³ych skaleni i muskowitu. Pia-
skowce te ze wzglêdu na odpornoœæ na wietrzenie buduj¹
strome grzbiety.
Z korony kamienio³omu rozci¹ga siê wspania³y widok
na Jezioro Myczkowskie, otaczaj¹ce je zalesione grzbiety
i zaporê w Solinie.
Skrajem kamienio³omu przebiega niebieski szlak gminny
wokó³ Jeziora Myczkowskiego, a powy¿ej wyrobiska, do
punktu widokowego, dochodzi zielony szlak gminny Ore-
lec – Myczkowce. Poni¿ej kamienio³omu, drog¹ asfaltow¹,
przebiega szlak rowerowy: Polañczyk – Solina – Bobrka
– Myczkowce – Lesko.
126
Lesko
5478
5476
4604 Solina
Kamienio³om w Bóbrce jest najlepszym ods³oniêciem
grzbietotwórczego poziomu piaskowców glaukonitowych z
Ostrego, które pos³u¿y³y jako materia³ budowlany dla zapory
w Solinie. Po³o¿enie w rejonie atrakcyjnym turystycznie,
przy szlaku, efektowny wygl¹d i piêkna panorama na okolicê
pozwala wykorzystaæ go do popularyzacji problematyki
geologicznej wœród turystów.
The Ostre Sandstones from the Bóbrka quarry
The quarry is developed west of Bóbrka village, at the
southeastern slope of the Koziniec Hill, about 250 meters
from the Myczkowce reservoir.
In the quarry the top part of the Lower Krosno Beds,
the Ostre Sandstones (about 60 meters thick) and bottom
part of the Upper Krosno Beds can be observed.
The Lower Krosno Beds include thick-bedded, easily
disintegrating sandstones intercalated by clayey shales and
grey mudstones. The Ostre Sandstones are very thick-
bedded, fine-crystalline, glauconitic sandstones with rare,
larger grains of feldspars and flakes of muscovite. Due to
remarkable hardness these sandstones compose steeply-
sloped ranges.
From the egde of the quarry a magnificent view opens
of the Myczkowce reservoir, the Solina water dam and the
surrounding, forested mountain ranges.
The blue trail routed at the egde of the quarry is worth-
noting as it leads around the Myczkowce reservoir. Also the
green trail leading from Orelec-Myczkowce stops at the
lookout point above the quarry edge.
 Bóbrka

1 2

Wybrana literatura: 274, 339

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Malata (2005)

127
 Pstre ³upki w potoku uhryñskim
Nowy S¹cz
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat nowos¹decki
gmina £abowa
miejscowoœæ £abowa
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Beskid S¹decki
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina magurska
Potok Uhryñski jest malowniczo wij¹cym siê ciekiem
powierzchniowym, bior¹cym swój pocz¹tek na wysokoœci
978 m.n.p.m, na sk³onie Góry Hola (Doucha). Potok ten
po³o¿ony jest w paœmie Jaworzyny Krynickiej, jednym z
dwóch pasm górskich buduj¹cych Beskid S¹decki. Obiekt
znajduje siê w obrêbie Popradzkiego Parku Krajobrazowego,
nieopodal trasy Nowy S¹cz-Krynica. Powsta³ wskutek erozji
wód sp³ywaj¹cych z pasma Jaworzyny do zlewni rzeki Kamie-
nicy Nawojowskiej i w naturalny sposób ods³oni³ buduj¹ce
pod³o¿e skalne formacje geologiczne: formacjê belowesk¹
i ³upki z £abowej. D³ugoœæ ods³oniêcia przekracza 300 m, a
wysokoœæ skarp waha siê od 0,5 m do oko³o 15m.
Na podstawie znalezionych mikroskamienia³oœci (g³ównie
otwornic) wiek tych osadów okreœlono na trzeciorzêd, a
dok³adniej na jego starsz¹ czêœæ – paleogen (23-65 mln
lat temu). W wy¿szej czêœci ods³oniêcia zobaczyæ mo¿na
1 formacjê belowesk¹. Stanowi¹ j¹ cienkie i bardzo cienkie
(rzêdu milimetrów b¹dŸ centymetrów) warstwy mu³owców,
poprzedzielane nieco grubszymi (centymetrowymi) war-
stwami piaskowców. Piaskowce po nasi¹kniêciu wod¹ maj¹
barwy niebieskawe. Na stropowych powierzchniach warstw
piaskowca zauwa¿yæ mo¿na charakterystyczne zag³êbienia,
opisywane jako œlady ryb p³ywaj¹cych nad nie skonsolido-
wanym (nie stwardnia³ym) osadem. Z kolei na sp¹gowych
powierzchniach warstw obserwowaæ mo¿na hieroglify
(odlewy form powsta³ych na skutek erozji dna morskiego).
W piaskowcach wystêpuj¹ liczne spêkania wype³nione kal-
cytem, zwane strza³k¹ kalcytow¹.
Gruboœæ poszczególnych warstewek jest niewielka
2 (rzêdu centymetrów) i dlatego ten rodzaj osadów nazywa-
my fliszem drobnorytmicznym. Tworzy³ siê on w wyniku
dzia³alnoœci pr¹dów zawiesinowych w zbiornikach morskich.
92
5488
Krynica
4492 4492
Pr¹dy nios¹ce materia³ okruchowy o ró¿nej wielkoœci i lito-
logii usypywa³y u podnó¿a podmorskiego sk³onu kontynentu
(b¹dŸ wyspy) sto¿ek nap³ywowy. Proces ten trwa³ wiele
milionów lat, a osady podlega³y póŸniejszym procesom i
przekszta³ceniom geologicznym (w tym równie¿ ruchom
górotwórczym). W efekcie w skarpach widzimy liczne
zafa³dowania w postaci niesymetrycznych wygiêæ warstw i
zmienne k¹ty zapadania (od 55 do 90°).
Id¹c w dó³ koryta potoku Uhryñskiego, ogl¹damy kolejn¹
formacjê skaln¹ - ³upki pstre, tworz¹ce charakterystyczny
ró¿nobarwny „pasiak”. Pstre kolory: zielono - be¿owo
-wiœniowe tworz¹ malownicze dno koryta potoku. Pstre 3
³upki to osad pelagiczny z czêœciow¹ redepozycj¹ materia³u
pochodz¹cego z p³ytszych stref. Kontrastuj¹ca roœlinnoœæ
znajduj¹ca siê w s¹siedztwie dodaje uroku temu miejscu.
Ods³oniêcie to zosta³o uznane za stratotypowe (wzorcowe)
dla ni¿szej czêœci paleogenu magurskiego, scharakteryzowano
tu geotop zespo³u otwornic Glomospira. Do proponowanego
obiektu nale¿y dotrzeæ zbaczaj¹c z g³ównej drogi prowadz¹cej
z £abowej do Uhrynia na wysokoœci znaku informacyjnego
z napisem „Uhryñ” w kierunku po³udniowo-wschodnim, w
drogê kamienist¹, o nieutwardzonej nawierzchni. Po przejœciu
oko³o 300m, œcie¿kê przecina koryto potoku i skrêcaj¹c na
pó³noc dochodzi do pierwszych ods³oniêæ.
Do zwiedzania malowniczego koryta potoku Uhryñskiego
nale¿y zabraæ kalosze, gdy¿ niektóre fragmenty œcie¿ki
biegn¹cej wzd³u¿ potoku s¹ niedostêpne. Znacz¹cym atu-
tem tego miejsca jest istniej¹ca tu œcie¿ka geologiczna, na
której znajduje siê 11 przystanków wyposa¿onych w tablice 4
informacyjne.
Gmina £abowa, oprócz wspomnianej œcie¿ki geologicz-
nej proponuje zwiedzenie równie¿ innych, interesuj¹cych

œcie¿ek przyrodniczych (œcie¿ka przyrodniczo-poznawcza
„Jod³a - królowa naszych lasów”, œcie¿ka rowerowa, œcie¿ka
konna). Miejsce to posiada wysokie walory krajobrazowe.
Na skraju wsi znajduje siê cmentarz ¿ydowski i greckoka-
tolicka cerkiew w £abowej. W odcinku Ÿród³owym potoku
zosta³ utworzony jeden z najpiêkniejszych rezerwatów
przyrody o¿ywionej – Uhryñ, w którym ochronie podlegaj¹
drzewostany bukowo-jod³owe.
W odleg³oœci 1 km znajduje siê bardzo dobrze zagospo-
darowane pole biwakowe z parkingiem i grilem.
The Variegated Shales from the Uhryñ Stream
The scenic fragment of the Uhryñ Stream valley enables
to recognize over 300-meters-long stratotype succession of
the S¹cz Sub-unit (Paleogene) of the Magura nappe. The suc-
cession includes the Bela Ves Beds and the Variegated Shales,
which compose a picturesque pattern. Various structural
4 A. Kiciñska-Œwiderska (2005)
£abowa
elements can be observed: longitudinal and transversal faults,
anticlines and synclines, fold axes undulations, various bedding
types, submarine slides and trace fossils. Moreover, the links
between geological structure and the relief can be observed.
The exposed strata were accepted as a stratotype for the
lower part of Paleogene succession of the Magura Unit and
as a geotope of the Glomospira foraminiferal assemblage. The
site belongs to the Poprad River Landscape Park.
The site is accessible from the £abów-Uhrynia road, from
which the visitor should turn right at the road sign “Uhryñ”.
The country road heads southeast and after about 300 me-
ters the streambed appears. Here the visitor should turn to
the north and the first exposure will appear nearby.
At the site the thematic geological trail has been pre-
pared with 11 stops. The touristic infrastructure of the area
is sufficient for a full-day trip. The site reveals high scenic,
scientific and educational values.
Wybrana literatura: 333, 431, 449
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
93
 Skalna Brama na Trojaku
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat k³odzki
gmina L¹dek Zdrój
miejscowoœæ L¹dek Zdrój
Region geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Wschodnie
K³odzko
Góry Z³ote
Jednostka geologiczna:
Sudety Wschodnie
krystalinik L¹dka-Œnie¿nika,
formacja giera³towsko-œnie¿nicka
Trojak to rozleg³y szczyt o wysokoœci 766 m n.p.m. w
Górach Z³otych, po³o¿ony na wschód od L¹dka. Zbudo-
wany jest z gnejsów, które w rejonie szczytu tworz¹ grupê
1 ciekawych ska³ek. S¹ to, od zachodu: Samotna, Samotnik,
szczytowy Trojak z Belwederem, Skalny Mur z Szybem,
Trzy Baszty oraz Skalna Brama z Or³em. Jest to najwiêksze
obok Królówki (ze Sto³owymi Ska³ami) zgrupowanie ska³
w Górach Z³otych.
Pod wzglêdem geologicznym po³udniowa czêœæ Gór
Z³otych nale¿y do krystaliniku L¹dka-Œnie¿nika i zbudowana
jest generalnie ze staropaleozoicznych i prekambryjskich ska³
krystalicznych. S¹ to ³upki mikowe i paragnejsy plagioklazowe
przek³adane kwarcytami, marmurami i amfibolitami, a tak¿e
gruboziarniste gnejsy oczkowe (œnie¿nickie) i drobnoziar-
niste gnejsy migmatyczne (giera³towskie). Z tych ostatnich
zbudowane s¹ szczytowe partie góry Trojak.
Skalna Brama to ostatnia du¿a forma gnejsowa Trojaka.
2 Wznosi siê na wysokoœci 742 m n.p.m. na po³udniowy
wschód od wierzcho³ka, oko³o 225 m od szczytu. Tworz¹
j¹ dwie izolowane ska³ki gnejsowe, ostañce denudacyjne,
po³o¿one kilka metrów od siebie i zwrócone do siebie
œcianami, utworzonymi na powierzchniach ciosowych o
podobnych parametrach zalegania, co sprawia wra¿enie
bramy lub korytarza. Korytarz skalny miêdzy ska³kami
ma przebieg niemal po³udnikowy nawi¹zuj¹c do przebiegu
szczelin ciosowych. Ska³ka zachodnia ma rozmiary 35 x
20 m, wiêksza ska³ka wschodnia, nazywana tak¿e Skalnym
3 Or³em ma rozmiary 60 x 20 m. Rozdzielone s¹ stromym
przejœciem o d³ugoœci oko³o 27 m, koñcz¹cym siê na górze
ciasn¹ szczerb¹ o szerokoœci oko³o 3 m. Wysokoœci ska³ek,
liczone od po³udniowej, ni¿szej podstawy ska³ki zachod-
niej, dochodz¹ do 15 m. U podnó¿a ska³ek rozwinê³o siê
blokowisko – efekt wietrzenia fizycznego w klimacie pery-
glacjalnym. Œcie¿ka w Skalnej Bramie opada stromo w dó³
pod przewieszon¹ wschodni¹ œcian¹ odchylon¹ od pionu o
30 stopni na ca³ej swojej wysokoœci.
22
5582
3634 3636
Ska³ki Skalnej Bramy tworz¹ typowo wykszta³cone gnejsy
giera³towskie. Na œcianach skalnych mo¿na obserwowaæ
doskonale widoczn¹ foliacjê oraz trzy systemy równoleg³ych
spêkañ ciosowych. Ska³ki gnejsowe Skalna Brama posiadaj¹
znacz¹ce walory dydaktyczne. Umo¿liwiaj¹ zapoznanie siê
z budow¹ geologiczn¹ kompleksu gnejsowego krystalinika
l¹decko-œnie¿nickiego, oraz obserwacjê cech strukturalno
teksturalnych gnejsów giera³towskich i form ich wietrzenia.
Gnejsy giera³towskie wystêpuj¹ tu w typowej odmianie
jako gnejsy s³ojowe plagioklazowo-mikroklinowe i migma-
tyty z fa³dkami ptygmatycznymi. Fa³dki te œwiadcz¹ o du¿ej 4
podatnoœci na zginanie (plastycznoœæ), spowodowanej
obecnoœci¹ fazy ciek³ej. Wskazuje to na genezê gnejsów. S¹
one mianowicie produktem procesu ultrametamorficznego
– migmatytyzacji, polegaj¹cego na selektywnym up³ynnieniu
ska³y wyjœciowej (wytopieniu uleg³y tylko jasne sk³adniki).
Dziêki dyferencjacji metamorficznej powsta³y regularne s³oje
skaleniowo-kwarcowe i ³yszczykowe.
Walory dydaktyczne i czytelnoœæ form spowodowa³a,
¿e ska³ki „Skalnej Bramy” zaproponowane zosta³y jako
geologiczne stanowisko dokumentacyjne.
Ca³y masyw Trojaka stanowi naturalny park dla uzdro-
wiska l¹deckiego i od dawna jest terenem spacerowym dla
kuracjuszy, którzy wspinaj¹ siê na skalisty szczyt dla podzi-
wiania piêknych i rozleg³ych widoków. Opisywa³y i zaleca³y je
wszystkie najstarsze przewodniki. A obejmowa³y one czêœæ
Gór Z³otych, Masyw Œnie¿nika, Góry Bystrzyckie i Orlickie,
Góry Sto³owe, a nawet Œnie¿kê w dalekich Karkonoszach. Ze
szczytu podziwiaæ mo¿na d³ugi odcinek doliny Bia³ej L¹deckiej z
L¹dkiem Zdrojem i Stroniem Œl¹skim. Nazwa szczytu powsta³a
od dobrze widocznych niegdyœ z L¹dka Zdroju trzech grup
szczytowych ska³ek. Dla wygody XIX-wiecznych turystów
ustawiono balustradê i wykonano schody, a czêœæ po³udniowo
- zachodni¹, widokow¹ Trojaku nazwano Belwederem.
Dostêpnoœæ obiektu gwarantuj¹ dobrze oznakowany
niebieski szlak prowadz¹cy z centrum L¹dka Zdroju na

górê Trojak i dalej przez siod³o Rozdro¿e Zamkowe do ruin
zamku Karpieñ i Starego Giera³towca oraz œcie¿ka przy-
rodnicza przechodz¹ca obok innych ciekawych obiektów
w pobli¿u L¹dka Zdroju.
The Rock Gate at the Trojak Mt.
The Trojak Mt. (766 m a.s.l.) is located in the Eastern
Sudety Mts, in the Golden Mts. range, east of L¹dek Zdrój
village. The southern part of the Golden Mts. belongs to
the L¹dek-Œnie¿nik crystalline block and includes a variety
of Precambrian and Lower Paleozoic crystalline rocks:
mica schists and plagioclase paragneisses intercalated with
quartzites, marbles, amphibolites as well as coarse-crys-
talline Œnie¿nik gneisses and fine-crystalline, migmatitic
Giera³tów gneisses.
At the summit, which bears the name “Trojan”, the visi-
tor will find several scenic gneiss cliffs of fantastic shapes
– the Trojan, the Rock Wall, the Three Towers and the Rock
Gate. All are erosional relics (cliffs).
The Rock Gate (742 m a.s.l.), proposed here as a
2 4
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
W. Mastej, T. Bartuœ (2005)
L¹dek Zdrój
documentation site, is located southeast from the summit.
It includes two cliffs, of dimesions 60x20 and 35x20 me-
ters, respectively, and 15-22 meters high, composed of the
Giera³tów Gneisses. The cliffs are separated by a corridor,
27-meters-long and locally only 3-meters-wide. Walls of the
corridor, trending almost N-S, are joint surfaces. The trail in
the Rock Gate descends steeply under the overhanging wall,
which is inlined 30° from the vertical along its full length.
The gneiss cliffs of the Rock Gate show not only the aes-
thetic values but enable to recognize geological structure of
the L¹dek-Œnie¿nik crystalline block as well as structural and
textural details of the Giera³tów Gneisses together with the
weathering processes. Gneisses are cut by three regular joint
sets and foliation is perfectly visible on joint surfaces.
The site is easily accessible from the blue touristic trail,
which leads from L¹dek Zdrój village uphill, to the Trojak
Mt. summit and farther, through the Rozdro¿e Zamkowe
to the ruins of the Karpieñ Castle and to Stary Giera³tów
village. Moreover, the thematic trail is available, which leads
to several other nature sites around the village.
Wybrana literatura: 55, 87, 104, 343
23
 Ska³ki jurajskie w Olsztynie
Czêstochowa
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat czêstochowski
gmina Olsztyn
miejscowoϾ Olsztyn
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Wy¿yna Czêstochowska
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
W powiecie Czêstochowskim, na wschód od miejscowoœci
Olsztyn, znajduje siê grupa kilku ska³ek górnojurajskich. Opi-
sywany obiekt tworz¹: Góra Zamek, Góra Cegielnia, Ostra
1 Górka, Góra Kielniki oraz kamienio³om znajduj¹cy siê na
zboczu Góry Kielniki. Wymienione grupy ska³ek rozdzielone
s¹ rozleg³ymi, po³ogimi obni¿eniami, wype³nionymi przez
czwartorzêdowe piaski pochodzenia eolicznego.
W okolicznych niewielkich wkopach i ³omach oraz
w kamienio³omie na Górze Kielniki (którego œciany ulegaj¹
jednak systematycznemu zarastaniu) mo¿na zobaczyæ utwo-
ry wystêpuj¹ce w pod³o¿u ska³ek. S¹ to p³ytowe wapienie
g¹bkowe z prze³awiceniami margli. Same ska³ki zbudowa-
ne s¹ z wapieni skalistych, które powsta³y jako budowle
2 wêglanowe. Na ich zwietrza³ych powierzchniach widoczne
3 s¹ liczne g¹bki oraz mikrobiality. Centralne czêœci budowli
wykszta³cone s¹ w formie stromatolitów (budowli lamino-
4 wanych); g¹bki mo¿na tutaj spotkaæ tylko sporadycznie.
W stropowych partiach najwy¿szych ska³ek wzrasta ponow-
nie udzia³ biolitytów mikrobialno – g¹bkowych. Zarówno
5 wapienie p³ytowe, jak i wapienie skaliste s¹ odmianami fa-
cjalnymi utworów górnej jury (ok. 161-155 mln lat temu).
WyraŸnie zaznaczone szczeliny w wapieniach skalistych
s¹ pionowe i skoœne. Strome spêkania ciosowe zwi¹zane s¹
z naprê¿eniami tektonicznymi masywu. Nielicznie
wystêpuj¹ce po³ogie szczeliny o niewielkich, kilku stopniowych
nachyleniach s¹ dwojakiej genezy. Czêœæ z nich jest zwi¹zana
z procesami wietrzenia i odprê¿eniem masywu, a czêœæ
podkreœla pierwotne powierzchnie nieci¹g³oœci. Wzd³u¿
osi najwiêkszego obni¿enia, to jest pomiêdzy Gór¹ Zamek
i Ostr¹ Górk¹, a Cegielni¹ i Statkówk¹, przebiega jeden z
uskoków regionalnych. Na terenie tym silnie jest rozwiniêta
rzeŸba krasowa. Znajduje siê tu kilka jaskiñ: Zamkowa (22
m d³ugoœci), Schronisko pod Zamkiem, Jaskinia w Kielnikach
(100 m d³ugoœci) i Jaskinia Magazyn w Kielnikach (44 m
d³ugoœci).
Pomiêdzy ska³kami prowadzi wiele œcie¿ek pozwalaj¹cych
na bezpieczne dotarcie i poruszanie siê miêdzy nimi.
192
5626
Potok Z³oty
5624
4378 4380
Opisany zespó³ ska³ek tworzy malowniczy jurajski krajo-
braz, typowy dla tego typu obiektów. Na Górze Zamkowej
znajduj¹ siê ruiny zamku warownego z XIV w., z wyraŸnie
zachowanymi wie¿ami i zabudowaniami, jak równie¿ frag-
mentami murów. Ruiny zosta³y objête ochron¹ konserwa-
torsk¹; s¹ one przyk³adem wykorzystania morfologii terenu
do celów obronnych.
Obiekt znajduje siê na obszarze Parku Krajobrazowego
„Orlich Gniazd” oraz w Zespole Parków Krajobrazowych
Województwa Œl¹skiego. Przebiega przezeñ Szlak Orlich
Gniazd.
Dogodne po³o¿enie obiektu, przy drodze krajowej
Czêstochowa-Jêdrzejów, oraz zaledwie 3 minutowe dojœcie
od rynku Olsztyñskiego sprzyja licznym odwiedzinom
turystów i miejscowej ludnoœci. Bogactwo œwiata roœlin
(endemiczny gatunek przytuliny krakowskiej, rosn¹cej tylko
na Olsztyñskich Ska³ach, skalnicy gronkowej wystêpuj¹cej
tylko w dwóch stanowiskach, przy czym jedno znajduje siê
na omawianym terenie), dodatkowo wzbogaca atrakcyjnoϾ
opisywanego obiektu.
The Jurassic cliffs in Olsztyn
East of Olsztyn village the group of Upper Jurassic
(161--155 Ma) cliffs is located: the Góra Zamkowa, the
Góra Cegielnia, the Ostra Górka and the Góra Kielniki
with a quarry cut in its slope. The stratigraphy includes
spongeous limestones with marl intercalations followed by
platy limestones exposed in the upper part of the quarry.
The overlying massive limestones form the cliffs. Central
parts of the cliffs are composed of stromatolites which are
laminated carbonate buildups. Vertical and oblique fractures
are well-marked. The cliffs are separated by broad, flat de-
pressions filled with Quaternary aeolian sands. The karst
morphology is well-developed and several caves are known
from the area: the Zamkowa, the Schronisko pod Zamkiem,
the Kielniki Cave and the Magazyn (Warehouse) Cave in
 Olsztyn
Kielniki. Atop the Góra Zamkowa (Castle Hill) there are ment conservation survey. The site is located in the Orle
ruins of castle from the XIVth century – towers, fragments Gniazda (Eagle’s Nests) Landscape Park and belongs to the
of buildings and walls. The ruins are protected by the monu- Group of Landscape Park of the Silesian District.

1 2

Wybrana literatura: 58, 172, 239, 289, 427

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

K. Król (2005)

193
 Ska³y dolnego ordowiku w kamienio³omie
w Miêdzygórzu
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat opatowski
gmina Lipnik
miejscowoœæ Miêdzygórz
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Opatów
Wy¿yna Kielecka
Wy¿yna Sandomierska
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
antyklina œwiêtokrzyska
1 W nieczynnym kamienio³omie, po³o¿onym oko³o 1,5 km
na po³udniowy wschód od centrum Miêdzygórza, ods³aniaj¹
siê staropaleozoiczne ska³y osadowe wa¿ne dla poznania
budowy geologicznej tego rejonu. Wyrobisko znajduje siê
we wschodnim zboczu g³êboko wciêtej doliny bocznego
dop³ywu Opatówki. Podobne w¹wozy, g³êboko wciête w
grub¹ pokrywê lessow¹, urozmaicaj¹ rzeŸbê stosunkowo
p³askiej powierzchni tej czêœci Wy¿yny Sandomierskiej,
nieprzekraczaj¹cej tu wysokoœci 300 m n.p.m. W ska³ach
lessowych, ma³o odpornych na procesy niszcz¹ce, ablacja
i erozja rzeczna dop³ywów Wis³y i Kamiennej w wielu
miejscach w tym rejonie ods³oni³a ska³y starszego pod³o¿a.
Nale¿y tu ono do wschodniego przed³u¿enia regionalnej
geologicznej jednostki Gór Œwiêtokrzyskich, do fa³dowej
struktury antykliny œwiêtokrzyskiej.
2 Kompleksy warstw widoczne w wysokich do 10 m
3 œcianach wyrobiska zapadaj¹ stromo (pod k¹tami od 45 do
75°) w kierunku pó³nocnym i pó³nocno-wschodnim. Za-
sadnicz¹ czêœæ profilu tworzy oko³o 20-metrowej gruboœci
formacja z Miêdzygórza reprezentowana przez piaskowce
glaukonitowe, osadzone oko³o 500 mln lat temu w okresie
dolnego ordowiku. Wystêpuj¹ w nich wk³adki zlepieñców
piaszczystych, obfituj¹cych w glaukonit tworz¹cy zielone
obwódki wokó³ dobrze obtoczonych otoczaków piaskow-
ców kwarcowych, piaskowców fosforytowych, mu³owców i
kwarcu, które tkwi¹ w piaszczysto-ilastej masie spoiwa typu
matriks. W œrodkowej czêœci formacji zlepieñce te tworz¹
warstwê osi¹gaj¹c¹ 5 m gruboœci.
W po³udniowej œcianie kamienio³omu ods³ania siê le¿¹ca
wy¿ej w profilu formacja z Bukówki. Tworz¹ j¹ jasnoszare
piaskowce ortidowe zawieraj¹ce liczne skamienia³oœci
ramienionogów z nadaj¹cego nazwê rodzaju Orthidae. Po-
zwalaj¹ one na dok³adne, biostratygraficzne datowanie tych
ska³. Do œrodkowego i górnego ordowiku nale¿y pakiet do-
lomitów o gruboœci 3,5 m, reprezentuj¹cy formacjê wapieni
z Mójczy, której sedymentacja zakoñczy³a siê oko³o 440 mln
214
5622
4540 Sandomierz
lat temu, wraz z koñcem ordowiku. W strefie wyrobiska
ordowickie piaskowce i dolomity rozdziela pakiet szarych
i³owców dolnego syluru. Zawieraj¹ one skamienia³oœci
graptolitów, organizmów ¿yj¹cych tylko w paleozoiku
i pozwalaj¹cych na dok³adne datowanie osadów. Takie
niezgodne stratygraficznie nastêpstwo warstw œwiadczy
o obecnoœci dyslokacji tektonicznych.
Górne czêœci œcian wyrobiska pozwalaj¹ zapoznaæ siê
z lessami. Ich gruba warstwa jest efektem procesów eolicz-
nych, akumulacji wiatrowej, charakterystycznej dla schy³ku
plejstocenu i pocz¹tku holocenu.
Zwiedzanie malowniczo po³o¿onego obiektu, który
umo¿liwia poznanie stratygrafii i budowy geologicznej
starszego paleozoiku tych okolic, wa¿nego tak¿e ze wzglêdu
na zawarte w ska³ach skamienia³oœci po³¹czyæ mo¿na ze
zwiedzaniem w Miêdzygórzu ruin pochodz¹cego z prze³omu
XIV i XV wieku zamku rodu Zaklików.
The Lower Ordovician rocks
in a querry Miêdzygórze
The Paleozoic rocks are exposed in an inactive quarry
located about 1.6 kilometer southeast form the center of
Miêdzygórze village, in the eastern slope of the Opatówka
River valley. In the quarry walls, up to 10 meters high, the
beds dip at 45 to 75° to the north and northeast. The main
part of the succession is 20-meters-thick Miêdzygórze For-
mation deposited in the Lower Ordovician (about 500 Ma).
These are glauconitic limestones with intercalations of sandy
conglomerates, also rich in glauconite, which forms green
rims around well-rounded pebbles of quartz sandstones,
phosphatic sandstones, mudstones and quartz embedded
within clayey matrix cement.
In the southern wall the overlying Bukówka Forma-
tion appears. These are light-grey Orthis sandstones with
numerous brachiopods. The Middle and Upper Ordovician
strata are represented by 3.5-meters-thick dolomite beds

belonging to the Mojcza Formation. Due to dislocation,
the dolomites are separated from the sandstones by a layer
of Lower Silurian grey claystones. In the upper parts of the
quarry thick layers of loess can be observed. These are aeolian
2 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
W. Trela, S. Zbroja (2005)
Miêdzygórz
sediments typical of the Pleistocene/Holocene break.
In Miêdzygórze the ruins of castle can be interesting for
visitors. It originates from the break of the XIVth and XVth
centuries, and was owned by the Zaklik family.
Wybrana literatura: 36, 37, 38, 76,
115, 118, 378, 426, 463
215
 Ska³y fliszowe Srebrnej Góry
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat Z¹bkowicki
gmina Stoszowice
miejscowoœæ Srebrna Góra
Rejon geograficzny:
Nowa Ruda
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Œrodkowe
Góry Bardzkie
Jednostka geologiczna:
Sudety Wschodnie
struktura bardzka
formacja Srebrnej Góry
Wyj¹tkowo wysoka ranga obiektu geoturystycznego
zlokalizowanego w przekopie nieczynnej kolejki zêbatej
z Woliborza do Srebrnej Góry wynika z jego niezwykle
atrakcyjnej lokalizacji turystycznej oraz z po³o¿enia przy
jednym z g³ównych dolnoœl¹skich szlaków komunika-
cyjnych. Le¿y on tak¿e w pobli¿u wa¿nej granicy trzech
du¿ych geologicznych jednostek sudeckich. Ze Srebrnej
Prze³êczy, oddzielaj¹cej Góry Bardzkie od Gór Sowich,
turyœci zwykle zaczynaj¹ wêdrówki od zwiedzenia s³ynnych
fortów twierdzy srebrnogórskiej zlokalizowanych na
wzniesieniach po obu jej stronach, wysoko ponad Srebrn¹
Gór¹. Miejscowoœæ ta, bêd¹ca star¹ osad¹ górnicz¹,
oœrodkiem eksploatacji srebra, rozlokowana jest na stro-
mym morfologicznym progu odpowiadaj¹cym jednej z
g³ównych dyslokacji tektonicznych obszaru sudeckiego.
Jest to tzw. sudecki uskok brze¿ny, oddzielaj¹cy Sudety od
bloku przedsudeckiego. Poprzecznie do niego, w pobli¿u
przekopu, przebiega w rejonie prze³êczy granica pomiêdzy
metamorficznymi, prekambryjskimi gnejsami sowiogórski-
mi a struktur¹ Gór Bardzkich utworzon¹ ze sfa³dowanych,
paleozoicznych ska³ osadowych.
1,2 Szereg du¿ych ods³oniêæ znajduje siê w wysokich (miej-
scami do 30 m) skarpach przekopu, g³ównie na odcinku
pomiêdzy dwoma wiaduktami oraz na zachód od niego,
w pobli¿u szosy do Nowej Rudy. Ods³aniaj¹ siê tu pakiety
warstw formacji z Ostroga i Srebrnej Góry tworz¹ce p³ask¹,
szerokopromienn¹ strukturê fa³dow¹. Buduj¹ce je ska³y
powsta³y w wizenie, epoce stanowi¹cej m³odsz¹ czêœæ dol-
3 nego karbonu (ok. 345-318 mln lat). Na profil sk³adaj¹ siê
piaskowce, mu³owce i i³owce oraz sporadycznie zlepieñce,
tworz¹ce naprzemianleg³e sukcesje piaskowcowo-³upkowe
typowe dla formacji fliszowych. S¹ to osady turbidytowe
zdeponowane przez pr¹dy zawiesinowe, które w okresie
karboñskim rozprowadza³y materia³ okruchowy w morskim
basenie fliszowym. Tak¹ genezê potwierdzaj¹ widoczne
wewn¹trz ³awic nastêpstwa struktur sedymentacyjnych.
30
Z¹bkowice Œl.
5606
3616 3618
W przekrojach warstw obserwuje siê uziarnienia frakcjonal-
ne, laminacje równoleg³e i konwolutne, a na powierzchniach
sp¹gowych liczne s¹ tzw. hieroglify, dostarczaj¹ce informacji
o warunkach paleoœrodowiskowych panuj¹cych podczas de-
pozycji osadu. Bardzo ciekawy typ fliszu wapiennego ods³ania
siê powy¿ej górnego wiaduktu. Tworz¹ go m.in. warstwy
turbidytowych wapieni ziarnowych zawieraj¹ce szcz¹tki
liliowców, ramienionogów, korali, szkar³upni i g¹bek. Innym,
ciekawym osadem jest 35-metrowej gruboœci warstwa
utworzona w wyniku osuwiska podmorskiego wyraŸnie
widoczna w pó³nocnej œcianie w ni¿szej czêœci przekopu.
Zbudowana z piaszczysto ilastej masy, w której chaotycznie
rozmieszczone s¹ ró¿nej wielkoœci fragmenty piaskowców
i ³upków, a tak¿e wapieni i gnejsów, wyraŸnie ró¿ni siê od
otaczaj¹cego fliszu ca³kowitym brakiem warstwowania.
Schodz¹c w pobli¿e dolnego wiaduktu dochodzi siê do
ods³oniêcia ska³ fliszowych nale¿¹cych do warstw z Wilczy,
które dokumentuj¹ starszy, dewoñski etap rozwoju sedy-
mentacji osadów struktury bardzkiej.
Poznawcze i dydaktyczne walory obiektu wynikaj¹
z bogactwa mo¿liwych do przeprowadzenia obserwacji
geologicznych, dotycz¹cych ods³aniaj¹cych siê ró¿nych
rodzajów ska³, struktur sedymentacyjnych i tektonicznych.
Przejœcie g³êbokim wciêciem przekopu wzd³u¿ du¿ych
ods³oniêæ, po³¹czone ze sforsowaniem dwu prawie 30-
metrowych zabytkowych wiaduktów dostarczyæ mo¿e
niezapomnianych wra¿eñ. £atwy i powszechny dostêp do
przekopu zapewniaj¹ biegn¹ce nim dwa szlaki turystyczne
i przyrodnicza œcie¿ka dydaktyczna, a tak¿e przecinaj¹cy go
turystyczny szlak rowerowy.
The flysch from Srebrna Góra
The outcrops are located in an old cog-railway cut, at
the boundary of three large geological units of the Sudety
Mts. area. The Ostróg and the Srebrna Góra formations
are arranged in a flat, broad fold. Lithology includes Lower

Carboniferous (345-318 Ma) sandstones, mudstones and
claystones with rare conglomerates, all forming typical flysch
succession. These are turbidites deposited from density
currents in a marine basin. The exposures show graded
bedding, parallel and convolute laminations, and numerous
tool track at the bedding planes.
The interesting sequence crops out above the upper
viaduct, where turbiditic limestones can be observed with
crinoids, brachiopods, corals, echinoderms and sponges.
Another intrising sediment is 35-meters-thick submarine
2 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
J. Hayduszkiewicz, J. Muszer (2005)
Srebrna Góra
paleo-landslide perfectly visible in the northern wall of the
cut. The slide consists of sandy-clayey matrix with randomly
distributed sandstone, shale, limestone and gneiss fragments
of various size. Close to the lower viaduct the flysch Wilcza
Beds appear, which document older, Devonian episode of
the history of the Bardo structure.
The walk along the cut, at the foot of huge outcrops
and on 30-meters-high viaducts is an exceptional experi-
ence. The access to the cut is easy from two touristic trails,
thematic nature trail and bike trail.
Wybrana literatura: 34, 42, 79, 91, 127, 167, 168,
230, 231, 232, 315, 316, 440, 441, 442, 480
31
 Ska³y jury i kredy w dolinie Pr¹dnika
w Trojanowicach
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat krakowski
gmina Zielonki
miejscowoϾ Trojanowice
Region geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Wy¿yna Olkuska
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
Na lewym brzegu doliny Pr¹dnika, miêdzy Zielonkami a
Korzkwi¹, u podnó¿a Bia³ej Góry znajduj¹ siê dwie odkryw-
ki, w których ods³aniaj¹ siê wapienie górnej jury, wapienie
piaszczyste i margle górnej kredy, i³y mioceñskie oraz lessy.
Oba obiekty le¿¹ przy szosie Kraków-Ska³a-Wolbrom, w
miejscowoœciach odleg³ych od siebie o 0,5 km – Trojano-
wicach i Januszowicach.
Ma³y, nieczynny kamienio³om w Trojanowicach le¿y
ok. 350 m na po³udnie od skrzy¿owania szosy z drog¹
1 prowadz¹c¹ do Szyc. Na jego dnie urz¹dzono boisko
pi³karskie dla m³odzie¿y. Œciana kamienio³omu ma 70 m
d³ugoœci i ok. 7 m wysokoœci. Wystêpuj¹ tu utwory jurajskie
i profil utworów zaliczanych to górnokredowych (93-89
mln lat temu), powierzchnie abrazyjne oraz uskok. W
dolnej czêœci œciany ods³aniaj¹ siê górnojurajskie wapienie
niewyraŸnie u³awicone z faun¹ g¹bek, ma³¿y i ramieniono-
gów. Wapienie te s¹ œciête powierzchni¹ abrazyjn¹, przy-
kryt¹ przez ¿ó³tawo-szare wapienie z otoczakami kwarcu
(od 0,1 do 120 cm), zawieraj¹ce skamienia³oœci dolnego
turonu- piêtra górnej kredy (ma³¿e, ramienionogi i je¿owce).
Druga powierzchnia abrazyjna œcina zarówno wapienie
jurajskie, jak i dolnoturoñskie, a na niej le¿y 60-centyme-
trowa warstwa zlepieñców zawieraj¹cych faunê dolnego i
œrodkowego turonu. Kolejnym ogniwem reprezentowanym
w ods³oniêciu s¹ wapienie gruz³owate (ok. 3,5 m), a profil
koñcz¹ wapienie p³ytkowe (do 1 m). W œrodkowej czêœci
2 œciany kamienio³omu widoczny jest uskok o azymucie 60°,
zrzucaj¹cy po³udniowo-wschodnie skrzyd³o o oko³o 50
cm. Przemieszczone zosta³y wapienie jurajskie oraz wapieñ
najni¿szego turonu, natomiast zanika on w wy¿szych jego
ogniwach. Szczelina na powierzchni uskoku jest poszerzona
i wype³niona zielonym t³em.
3 Drugi nieczynny kamienio³om jest usytuowany w Ja-
nuszowicach, 0,5 km na pó³noc od wy¿ej opisanego. Jego
œciana ma 60 m d³ugoœci i ok. 11 m wysokoœci, a ods³ania
siê w niej górnojurajski wapieñ u³awicony z krzemieniami,
102
Ska³a
5558
5556
4420 4422 Kraków
œciêty w stropie powierzchni¹ abrazyjn¹ pokryt¹ przez
turoñskie wapienie piaszczyste (2 m), zawieraj¹ce nieliczne
skamienia³oœci. W kamienio³omie mo¿na obserwowaæ uskok
o przebiegu zbli¿onym do po³udnikowego, którego wschod-
nie skrzyd³o z utworami górnej kredy zosta³o obni¿one o
kilka metrów. Wystêpuj¹ tu zielone margle glaukonitowe
(ok. 60 cm) z faun¹ wskazuj¹c¹ na santon - koleje piêtro
górnej kredy (86-83 mln lat temu), przechodz¹ce ku górze
w margle szare, reprezentuj¹ce dolny kampan (83-70 mln lat
temu). Po³udniowa czêœæ ods³oniêcia jest ograniczona such¹
dolink¹ (roz³ogiem), a na jej zboczach ods³ania siê profil
lessów. W jego dolnej czêœci wyró¿niono mu³ki wapniste z
fragmentami margli kredowych, przechodz¹ce ku górze w
less zawieraj¹cy cienkie warstewki mu³ków piaszczystych.
W profilu lessu wystêpuje bardzo bogata fauna œlimaków,
których wystêpuj¹ce gatunki wskazuj¹ na pleniglacja³ ostat-
niego zlodowacenia.
Oba ods³oniêcia reprezentuj¹ najpe³niejsze profile
turonu okolic Krakowa i dokumentuj¹ sekwencjê warstw
zawieraj¹cych faunê. Dobrze zaznaczone s¹ dwie powierzch-
nie abrazyjne – dolnoturoñska i œródkowoturoñska. Na
uwagê zas³uguj¹ wyraŸnie widoczne uskoki, jak równie¿
profil lessu zawieraj¹cego bogat¹ malakofaunê.
Obiekty usytuowane s¹ na brzegu doliny Pr¹dnika, przy
drodze prowadz¹cej m.in. do Ojcowskiego Parku Narodo-
wego. W pobli¿u przebiega pêtla szlaku rowerowego wyty-
czonego miêdzy Krakowem a Korzkwi¹. Kilkaset metrów
dalej na pó³noc, przy szosie, wznosz¹ siê ska³ki wapienia
jurajskiego, czêœciowo zakryte przez zabudowê.
Oba kamienio³omy s¹ pod ochron¹ i maj¹ status stano-
wisk dokumentacyjnych przyrody nieo¿ywionej.
Obiekt jest ³atwo dostêpny szos¹ Kraków-Ska³a-Wol-
brom, a przy kamienio³omie w Trojanowicach znajduje siê
przystanek autobusu miejskiego (linia 237). Nie jest on
zagospodarowany, po³o¿ony blisko Krakowa (ok. 10 km) i
bardzo dogodny do weekendowych wycieczek.

The Jurassic and Cretaceous rocks
in the Pr¹dnik River valley in Trojanowice
In the left bank of the Pr¹dnik River valley, between
Zielonki and Korzkiew, at the foot of White Mt. two out-
crops are located in which Upper Jurassic limestones, Upper
Cretaceous sandy limestones and marls, Miocene clays and
loess are exposed. Both sites are located close to Kraków-
Ska³a-Wolbrom highway, in two 500 meters distant villages:
Trojanowice and Januszowice,.
In the abandoned quarry in Trojanowice, in the lower part
of the pit wall Upper Jurassic limestones can be observed with
fossils: sponges, bivalves and brachiopods. The sequence is
truncated by abrasion surface and covered with yellowish-
grey limestones with quartz pebbles and fossils indicating the
Upper Cretaceous (Turonian) age. Second abrasion surface
cuts off both the Jurassic and Cretaceous limestones, and is
covered by 60-centimeters-thick conglomerates containing
Lower and Middle Turonian fossils. Up the sequence, the
pelletal limestones appear followed by platy limestones. In
the middle of the wall a fault is visible, which throws down
3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
Z. Alexandrowicz, S. W. Alexandrowicz (2006)
Trojanowice
the southeastern block by about 50 centimeters.
The second, inactive quarry is located in Januszowice.
The pit wall is 60 meters long and about 11 meters tall.
The exposed rocks are Upper Jurassic bedded limestones
with flints, cut in the top by abrasion surface covered by
Turonian sandy limestones. A fault can be observed of
north-south strike, which eastern block, thrown down by
several meters, comprises Upper Cretaceous sediments:
green, glauconitic marls with Santonian fossils grading
into Lower Campanian grey marls. Southern part of the
exposure is terminated by a dry valley with loess sequence
appearing in the slopes. In its bottom part calcareous muds
were encountered with intraclasts of Cretaceous marls
grading up the sequence to loess with thin layers of sandy
muds. Loess contains very abundant gastropods fauna
indicating the last glacial epoch.
Both quarries are located at the edge of the Pr¹dnik
River valley, at the road leading to the Ojców National
Park and are under protection as documentation sites of
inanimated nature.
Wybrana literatura: 5, 11, 146, 149, 476
103
 Ska³y paleozoiczne w kamienio³omie
w Ga³êzicach
Lokalizacja:
województwo œwiêtokrzyskie
powiat kielecki
gmina Piekoszów
miejscowoœæ Ga³êzice
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Ma³opolska
Wy¿yna Kielecka
Góry Œwiêtokrzyskie
Jednostka geologiczna:
Góry Œwiêtokrzyskie
region kielecki
antyklinorium chêciñsko-klimontowskie
antyklina chêciñska
Ska³y paleozoiczne ods³aniaj¹ siê w zachodniej czêœci
Ga³êzic w kamienio³omie Ostrówka (zlokalizowanym na
po³udniowym stoku Góry Ostrówka), w pobli¿u wzniesienia
Todowa Grz¹ba. Obiekt geoturystyczny usytuowany jest w
obrêbie nieeksploatowanej œciany kamienio³omu i obejmuje
dwa odcinki œcian licz¹ce po oko³o 100 m o wysokoœciach
ponad 20 m oraz dawny przekop przez Todow¹ Grz¹bê.
1 Ods³ania siê tutaj profil stratotypowy ska³ osadowych
górnego dewonu oraz karbonu dolnego (385-318 mln lat
temu). Dewon górny (formacja z Kowali) to jasnoszare
grubo³awicowe wapienie organogeniczne: amfiporowe
i stromatoporoidowe, mikrytowe i drobnoziarniste z
cienkimi wk³adkami wapieni laminowanych pochodze-
nia mikrobialnego (algi). Wapienie te powstawa³y w
œrodowisku p³ytkomorskim platformy wêglanowej, w strefie
miêdzyp³ywowej i lagunie.
Najwy¿szy dewon górny to wapienie g³owonogowe
z licznymi klimeniami i pokruszonymi liliowcami. Podrzêdnie
zawieraj¹ faunê: ³odziki, trylobity, ma³¿e, œlimaki, koralowce
i szcz¹tki ryb. Ska³y te powstawa³y w morskim œrodowisku
pelagicznym.
Karbon dolny reprezentowany jest przez szarozielone
i wiœniowe ³upki ilaste z wk³adkami wapieni mikrytowych
i gruz³owych oraz cienkimi warstewkami tufitów (formacja
z Radlina). W kompleksie tym obecna jest fauna: liliowce,
otwornice, g¹bki, trylobity i koralowce. Utwory te le¿¹
bezpoœrednio na dewonie górnym. Datowania wieku w
oparciu o faunê konodontów wykaza³y lukê stratygraficzn¹
(brak osadów) miêdzy dewonem i karbonem. Warstwy
wapieni wystêpuj¹ce w profilu interpretowane s¹ jako osad
rozcieñczonych pr¹dów zawiesinowych znosz¹cych mu³
wêglanowy z p³ytkich stref basenu.
Karbon dolny to czarne ³upki ilasto-krzemionkowe
z cienkimi wk³adkami tufitów i konkrecjami fosforytowymi
(formacja z Zarêb). Licznie wystêpuj¹ w nich radiolarie,
208
5632
Chêciny 4460
g¹bki, ma³¿e, trylobity, a rzadziej ramienionogi i konodon-
ty. Sedymentacja tych osadów mia³a miejsce w morzu o
g³êbokoœci kilkuset m, w warunkach anoksycznych. Powy¿ej
le¿¹ wapienie organodetrytyczne z³o¿one z liliowców, ramie-
nionogów, koralowców, glonów, otwornic, ma³¿oraczków.
Zawieraj¹ pojedyncze warstwy wapieni pelagicznych z
faun¹ goniatytów i konodontów, które powsta³y z materia³u
okruchowego pochodz¹cego z obszarów p³ytkowodnych
i osadzonego przez pr¹dy zawiesinowe.
Karbon górny to i³owce i mu³owce z wk³adkami pia-
skowców (formacja z Lechówka). Ku stropowi roœnie udzia³
warstw piaskowców i szcz¹tków roœlin. W utworach tych
stwierdzono pelagiczn¹ faunê goniatytów.
Opisywany obiekt ma rangê œwiatow¹. Jest czêsto
przywo³ywany w literaturze i prezentowany w trakcie kra-
jowych i miêdzynarodowych konferencji.
W okolicach Ga³êzic znajduj¹ siê liczne obiekty przyrody
nieo¿ywionej wysokiej klasy, od dawna znane z literatury 2
geologicznej i popularno-naukowej. Proponuje siê tutaj utwo-
rzenie zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego o powierzchni
oko³o 100 ha. W odleg³oœci oko³o 2 km na wschód przebiega
niebieski szlak turystyczny z Chêcin do £agowa.
Obiekt znajduje siê przy granicy otuliny Chêciñsko-Kiele-
ckiego Parku Krajobrazowego. W granicach Parku istnieje 8
rezerwatów oraz 11 pomników przyrody nieo¿ywionej.
Paleozoic rocks in the quarry in Ga³êzice
In the Ostrówka quarry located in the western part of
Ga³êzice village the stratotype is exposed of Upper Devo-
nian (Frasnian and Fammenian) and Lower Carboniferous
(Tournaisian and Visean) sediments.
The Upper Devonian succession is represented by the
Kowale Formation of Frasnian age. These are light-grey,
thick-bedded, micritic and fine-crystalline, fossiliferous lime-
stones with amphipores and stromatopores, intercalated

by thin layers of laminated, microbial (algal) limestones.
Carbonates were sedimented in a shallow environment of
carbonate platform, in an intertidal zone and in a lagoon.
The Uppermost Devonian (Fammenian) includes cepha-
lopod limestones with numerous clymenias and crushed
crinoid stems. Less common are nautiloids, trilobites, bi-
valves, gastropods, corals and fish remains. The rocks were
deposited in a pelagic zone.
The Lower Carboniferous sequence (Tournaisian) includes
greyish-green and cherry-red, clayey shales with interbeds of
micritic and pelletal limestones and with thin layers of tuffites
(the Radlin Formation). Fossils: crinoids, foraminifers, sponges,
trilobites and corals are common in this sequence.
The second epoch of the Lower Carboniferous – Visean
– is represented by black, clayey-siliceous shales with thin in-
tercalations of tuffites and phosphatic concretions, and with
2 M. Kuleta, S. Zbroja (2005)
Ga³êzice
abundant fossils: radiolarians, sponges, bivalves, trilobites
and less common brachiopods and conodonts (the Zarêby
Formation). Deposition proceded in a deeper (several hun-
dreds of meters), anoxic basin. Black shales are covered by
organodetrial limestones with crinoids, brachiopods, corals,
algae, foraminifers and ostracods.
The Uppermost Visean sediments are claystones and
mudstones with sandstone interbeds, all belonging to the
Lechówek Formation.
The site is of international importance and was described
in numerous publications as well as visited during interna-
tional and domestic conferences.
The Ga³êzice quarry is located at the border of the
envelop of the Chêciny-Kielce Landscape park in which 8
nature conservation reserves and 11 nature monuments
were established.
Wybrana literatura: 463, 481
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego
i fotografii:
209
 Ska³y wulkaniczne w kamienio³omie
w Miêkini
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat krakowski
gmina Krzeszowice
miejscowoœæ Miêkinia
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Wy¿yna Olkuska
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska
Obiektem jest nieczynny kamienio³om ska³ wulkanicz-
1 nych w Miêkini, zlokalizowany oko³o 3 km na pó³nocny-
zachód od Krzeszowic, w po³udniowo-wschodniej czêœci
wzgórza, które oddziela dolinê Miêkini od doliny Kamienic.
Wyrobisko kamienio³omu ma oko³o 800 m d³ugoœci i 400 m
szerokoœci. Z wielu stron ograniczone jest stromymi, czêsto
skalnymi œcianami dochodz¹cymi do 40 m wysokoœci. W re-
jonie Miêkini znajduje siê niewielka antyklina zbudowana ze
ska³ klastycznych karbonu górnego. Na nich niezgodnie le¿y
pokrywa dolnopermskich zlepieñców myœlachowickich.
Ska³y wulkaniczne ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie
(znane ju¿ Staszicowi w 1815 roku) nale¿¹ do dolnego
permu (oko³o 290 mln lat temu) i przykryte s¹ utworami
triasu (oko³o 245 mln lat temu). Najczêœciej nazywane s¹
porfirami, w nowszych klasyfikacjach to ryodacyty lub ryoda-
cyty porfirowe. Œwie¿e, nie zwietrza³e ska³y maj¹ ciemno-
czerwon¹ barwê z odcieniem wiœniowym lub rdzawym. Na
powierzchni ska³y, w tle jednorodnej masy ciasta skalnego,
2 widaæ bia³e lub ró¿owe du¿e kryszta³y (tzw. prakryszta³y)
skaleni o tabliczkowym kszta³cie oraz mniejsze szare
kryszta³y kwarcu i ciemnobrunatne blaszki biotytu. Niekie-
dy w porfirach widoczne s¹ niewielkie fragmenty wapieni i
diabazów karboñskich, wch³oniête przez lawê wulkaniczn¹
(tzw. ksenolity). Ska³y pociête s¹ spêkaniami ciosowymi,
które czasami dziel¹ je na wieloboczne s³upy. Miejscami
ska³y staj¹ siê wskutek wietrzenia ró¿owawe i s³abo zwiêz³e.
Ska³y wulkaniczne Miêkini powsta³y w wyniku krzepniêcia
potoku lawowego, a w pobli¿u znane s¹ wyst¹pienia ska³
piroklastycznych (tufy, tufity), czyli powsta³ych w wyniku
nagromadzenia py³ów i popio³ów wulkanicznych.
W pó³nocno-zachodniej czêœci kamienio³omu, nad por-
firami le¿¹ wêglanowe ska³y triasowe. W niektórych miej-
3 scach na porfirach widoczne s¹ soczewki s³abo zwiêz³ego
zlepieñca, z³o¿onego z otoczaków ska³y wulkanicznej i kwar-
cu. Najczêœciej s¹ to ¿ó³te, kremowe lub jasno-brunatne wa-
pienie jamiste, w których widaæ liczne jamki ró¿nej wielkoœci
i kszta³tu, najwiêksze wielkoœci piêœci. Powsta³y one na
skutek rozpuszczania wystêpuj¹cych w osadzie kryszta³ów
94
Olkusz
5560
4400 Krzeszowice
ewaporatów. Œciany jamek doœæ czêsto pokrywaj¹ szczotki
kryszta³ów kalcytu. Oprócz wapieni jamistych wystêpuj¹
te¿ ¿ó³tawo-szarawe, masywne wapienie dolomityczne z
nalotami manganowymi.
Porfiry by³y w Miêkini eksploatowane przez ponad 100
lat, pocz¹wszy od 1852 roku, dla potrzeb budownictwa
drogowego i kolejowego.
W pobli¿u kamienio³omu biegnie zielony szlak turystycz-
ny (z Miêkini do Nowej Góry). Obiekt ma du¿e znaczenie
poznawcze i dydaktyczne.
The Volcanic rocks in the Miêkinia quarry
The inactive quarry in Miêkinia village is located about
3 kilometers northwest from Krzeszowice town, in the
northeastern part of a hill which separates the Miêkinia and
the Kamienice valleys.
The rocks exposed in the quarry are Lower Permian volca-
nics formed about 290 Ma ago, covered by Triassic sediments
(about 245 Ma ago). The volcanics are commonly known as
“porphyries” but, according to modern classifications, these
are ryodacites or porphyry ryodacites. At the fresh fracture
the rocks are dark-red with cherry-red or rusty shade. In hand
specimens phenocrysts of white or pink, tabular feldspars,
grey quartz and dark-brown biotite are embedded within
homogenous matrix. Locally, small xenoliths of Carboniferous
limestones and diabases can be found. Rocks are cut by joint
systems which sometimes produce polygonal columns.
Volcanics from Miêkinia originated from the cooling of
lava lobe. In the vicinity the exposures of pyroclastic rocks
are known (tuffs, tuffites).
In the northwestern part of the quarry the porphyres
are overlain by Triassic carbonates – yellow, creamy or light-
brown, cavernous limestones in which cavities of various size
and shape are visible (the largest of fist size). The cavities
were produced by dissolution of evaporitic minerals.
The porphyries from Miêkinia have been known to
Stanis³aw Staszic in 1815 and worked since 1852 as ag-
gregate for road and railway construction.
 Miêkinia

Wybrana literatura: 90, 162, 302, 334

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

3 R. Gradziñski (2005)

95
 Skamienia³e pnie w Siedliskach
Lokalizacja:
województwo lubelskie
powiat tomaszowski
gmina Lubycza Królewska
miejscowoϾ Siedliska
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze
Roztocze Wschodnie
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Horyniec
Jedn¹ z osobliwoœci przyrody na obszarze Roztocza
Wschodniego jest wystêpowanie fragmentów skamienia³ych
drzew wieku trzeciorzêdowego, zalegaj¹cych na wtórnym
z³o¿u.
Jan D³ugosz w swoich „Rocznikach”, w rozdziale o rze-
czach osobliwych w Polsce napisa³: „...w lasach, na polach i
borach miasteczka Potylicz i wsi Hrebenne i Prusie, sosnowe
drzewa maj¹ tak¹ naturê i tê w³aœciwoœæ, ¿e je¿eli ich czêœæ,
choæby ga³¹Ÿ lub inny kawa³, odciêta zostanie lub od³amana,
lub je¿eli nawet ca³e drzewo zostanie œciête, przemienia siê
i przekszta³ca po kilku latach w krzemieñ.”
Siedliska to niewielka wieœ po³o¿ona oko³o 2,5 km na
po³udniowy-zachód od miejscowoœci Hrebenne, tu¿ przy
granicy polsko-ukraiñskiej.
Na polach w pobli¿u wsi mo¿emy spotkaæ liczne, czêsto
okaza³e fragmenty zsylifikowanych pni drzew iglastych (Coni-
1 feropsida), najczêœciej reprezentowanych przez rodzaj sek-
woja (Sequoia). Zwykle wystêpuj¹ one w obrêbie piasków
mioceñskich; ale spotykamy je równie¿ na wtórnym z³o¿u,
redeponowane do eolicznych piasków czwartorzêdowych.
Znajdujemy je tak¿e w glebie i œció³ce leœnej. Szczególnie
czêsto fragmenty pni znajdowane s¹ w pobli¿u rezerwatu
Jelinka na wschód od wsi.
Jak wynika z badañ paleontologicznych s¹ to fragmenty
2 drzew z gatunku Taxodioxylon taxodii; które ros³y na tych
terenach 12-16 mln lat temu. Ich tkanka organiczna zosta³a
zast¹piona substancj¹ nieorganiczn¹ sk³adaj¹c¹ siê g³ównie
z kwarcu lub chalcedonu. Obydwa te minera³y nale¿¹ do
produktów osadotwórczych, powsta³ych z przekrystalizo-
wania bezpostaciowej krzemionki, str¹conej chemicznie
w procesie sylifikacji szcz¹tków drzewnych. Mineralizacja
trzeciorzêdowych fragmentów drewna mo¿liwa by³a dziêki
zahamowaniu procesów rozk³adu biologicznego. Powalone
pnie, przykryte przez osady, znalaz³y siê w warunkach ogra-
niczonego dostêpu tlenu. Dodatkowo zachowaniu tkanki
roœlinnej sprzyja³y ¿ywice wystêpuj¹ce w drewnie drzew
iglastych. Pozwala³o to na odpowiednio d³ugie zachowanie
60
Be³¿ec
5576
5574
4684
tkanki drzewnej i stopniow¹ jej mineralizacjê. Sylifikacja
skrzemienia³ych pni drzewnych z okolic Siedlisk odbywa³a siê
w klimacie ciep³ym w warunkach hipergenicznych, przy czym
œrodowisko fizyczno-chemiczne by³o charakterystyczne dla
wietrzenia laterytowego.
Fragmenty skamienia³ych drzew cechuj¹ siê zbit¹
budow¹, du¿¹ twardoœci¹ i popielatoszar¹ barw¹. Tylko
nieliczne maj¹ barwê brunatnoczerwon¹ i s¹ mniej zwiêz³e.
Niektóre z okazów posiadaj¹ na powierzchni naskorupienia
o charakterze polewy pustynnej. W budowie wewnêtrznej
widoczne s¹ niekiedy strefy zniekszta³cone i sprasowane.
Setki fragmentów zsylifikowanych pni drzewnych mo¿emy
zobaczyæ w wiejskim muzeum w Siedliskach, zlokalizowanym
w budynku by³ej szko³y podstawowej. Na muzeum sk³adaj¹ 3
siê trzy tzw. izby tematyczne. Najwiêksz¹ (zajmuje kilka
pomieszczeñ) i najwa¿niejsz¹ jest izba skamienia³ych drzew.
Jest ona szczególnie interesuj¹ca, poniewa¿ eksponowany tu
zbiór nale¿y do najwiêkszych w Polsce i zawiera imponuj¹ce
swoj¹ wielkoœci¹ i piêknem fragmenty skamienia³ych drzew.
Muzeum dysponuje oko³o 500 eksponatami o ró¿nych
kszta³tach (od ma³ych od³amków do 500 kilogramowych
bloków) i barwach (bia³awo¿ó³tawej, piaskowobe¿owej,
czerwonawej, szarej, szarobrunatnej).
Warto zobaczyæ równie¿ pozosta³e czêœci muzeum: izbê
myœliwsk¹, w której znajduj¹ siê trofea myœliwskie (ró¿norodne
poro¿a, skóry z dzika i du¿a skóra z wilka) i sprzêt s³u¿¹cy do 4
polowania oraz izbê, w której znajduje siê stary sprzêt gospo-
darstwa domowego (cepy, ko³owrotki, gliniane garnki, lampy
naftowe, niecki, stó³ stolarski, ¿elazka na duszê itp.)
Wieœ Siedliska powsta³a w XV w. jako zaplecze grodu,
roz³o¿onego na wzgórzu Siedliska. Pocz¹tkowo nazywa³a siê
Stare Hrebenne. Gród zosta³ zniszczony przez Tatarów na
prze³omie XV i XVI w. W XIX wieku Siedliska by³y znanym
oœrodkiem garncarskim. Wydobywano tu glinkê do produkcji
fajansu i wyrobów kamionkowych, wykorzystywan¹ w tutej-
szej fabryce naczyñ oraz w manufakturze ordynacji zamojskiej
w Tomaszowie.

Na terenie miejscowoœci poprowadzona jest
edukacyjna  œcie¿ka kulturowo- przyrodnicza  Szlakiem
Skamienia³ych Drzew, o d³ugoœci 2 km. W pobli¿u znajduje
siê rezerwat przyrodniczy Jalinka, chroni¹cy czêœciowo
obszary wystêpowania skamienia³ych pni.
Do Siedlisk mo¿emy dojechaæ drog¹ krajow¹ nr 17
Warszawa-Lwów, skrêcaj¹c w Hrebennym w prawo na
oznakowanej krzy¿ówce przed znakiem „Hrebenne” (Hre-
benne-Rawa Ruska - przejœcie graniczne).
The petrified wood from Siedliska
One of natural pecularities of the Eastern Roztocze area
is the occurrence of Tertiary petrified wood fragments,
usually redeposited.
Siedliska is a small village located about 2.5 kilometers
southwest from Hrebenne town, close to Polish-Ukrainian
state border. In the surrounding fields numerous, usually
large fragments of silicified trunks can be found. The trunks
belong to various conifer tree species (Coniferopsidae) domi-
nated by Sequoia genus. The trunks occur within Miocene
1 2
3 4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Siedliska
sands but redeposition to Quaternary aeolian sands is a
common feature. Moreover, trunk fragments can be en-
countered also in soils and in duff, particularly in the Jelinka
nature conservation reserve, east of the village.
Two varieties of fossil wood fragments were noticed:
ash-grey, very hard and compact, and brownish-red, less hard.
Some specimens show crustifications of desert varnish type.
The museum in Siedliska village has collected about 500
specimens varying from hand-size to blocks weighting about
500 kilograms. Colors change from whitish-yellow, through
sand-yellow, reddish, grey to greyish-brown. The museum
aims to save these extremely valuable samples in order to
ensure material for scientific studies.
The Siedliska village is located in the southeastern
part of the Southern Roztocze Landscape Park. The local
community sets its future on tourism. There are numerous
intersting objects in the area: the museum, the parish and
orthodox churches, St. Hubertus chapel, the relics of manor
park, the locality of Taxodium (recent relative of fossil trees)
and several old oaks (also nature monuments).
Wybrana literatura: 62, 67, 81, 163, 170, 178,
337, 455, 482
61
 Skarpa Góry Zamkowej w Dobrzyniu
Lipno
Lokalizacja:
województwo kujawsko-pomorskie
powiat lipnowski
gmina Dobrzyñ nad Wis³¹
miejscowoœæ: Dobrzyñ nad Wis³¹
Pi³a
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie
Pojezierze Dobrzyñskie
Jednostka geologiczna:
antyklinorium kujawsko-pomorskie
niecka brze¿na
Dobrzyñ to niewielkie miasto po³o¿one na skar-
pie nadwiœlañskiej, na pó³nocnym brzegu Zbiornika
W³oc³awskiego, oko³o 20 km na wschód od W³oc³awka.
Wody Wis³y spiêtrzone w Zbiorniku W³oc³awskim podmy-
waj¹ strome zbocza Zamkowej Góry, po³o¿onej w obrêbie
miasta Dobrzyñ. W czynnej, odnawianej aktywnymi osuwi-
1 skami skarpie u podnó¿a Zamkowej Góry na dystansie oko³o
200 m ods³aniaj¹ siê utwory, które s¹ charakterystyczne dla
znacznych obszarów Polski œrodkowej i siêgaj¹ na zachód
poza granice naszego kraju.
S¹ to osady neogenu (23 do 5 mln lat temu) reprezen-
towanego przez formacjê brunatnowêglow¹ oraz formacjê
poznañsk¹. Formacja brunatnowêglowa zbudowana jest
g³ównie z osadów piaszczysto-pylastych z cienkimi w
tej czêœci Polski wk³adkami wêgli brunatnych. Ca³kowita
2 mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi oko³o 48 m. Formacja
poznañska wykszta³cona jest typowo dla przewa¿aj¹cej
czêœci Polski i reprezentowana jest przez i³y i i³y pylaste z
cienkimi wk³adkami piasków pylastych.
Osady neogenu s¹ œciête erozyjnie i przykryte przez
osady czwartorzêdowe, reprezentowane g³ównie przez
cztery poziomy glin zwa³owych. Dwa ni¿sze zaliczono do
osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich, natomiast dwa
górne do zlodowacenia Wis³y. Te dwa kompleksy rozdzielaj¹
piaski i ¿wiry deponowane przez rzeki fluwioglacjalne oraz
zastoiskowe osady drobnoziarniste, najczêœciej ilaste.
W skarpie mo¿emy obserwowaæ, obok typowego
wykszta³cenia osadów neogenu i czwartorzêdu, tak¿e zabu-
rzenia glacitektoniczne. Zjawiska tego typu zachodz¹ podczas
ruchu mas lodowych l¹dolodu po s³abo skonsolidowanych i
zwykle silnie zawodnionych osadach pod³o¿a. Powstaj¹ wtedy
– szczególnie w osadach drobnoziarnistych (a takimi s¹ i³y
poznañskie) – deformacje podobne do struktur tektonicz-
nych. Najczêœciej s¹ to asymetryczne fa³dy, ³uski i diapiry; w
ods³oniêciu widzimy szereg takich zaburzeñ, w obrêbie których
osady s¹ dodatkowo zbrekcjonowane i poprzemieszczane.
42
Sierpc
5836
4386 4388
W utworach wystêpuj¹cych w skarpie u podnó¿a Góry
Zamkowej w Dobrzyniu w osadach formacji poznañskiej spo-
tykamy ponadto skupienia mineralne w postaci konkrecji ¿ela-
zistych, wêglanowych oraz szczotek krystalicznego gipsu.
Na zboczach skarpy w Dobrzyniu mo¿emy tak¿e
obserwowaæ ca³y czas trwaj¹ce ruchy masowe, powoduj¹ce
okresowe zape³zywanie ods³oniêæ. Po obu stronach skar- 3
py rozwiniête s¹ nisze osuwiskowe o szerokoœci 100 m
i d³ugoœci 150 m. Wysokoœæ skarpy wynosi oko³o 50 m i
zmienia siê w zale¿noœci od poziomu wody w zbiorniku.
Szerokoœæ ods³oniêæ podzielonych na czêœci osuwaj¹cym
siê materia³em wynosi w sumie oko³o 150 m. Procesy
osuwiskowe maj¹ charakter naturalny, a spowodowane s¹
skomplikowan¹ budow¹ geologiczn¹ oraz bezpoœrednim,
niszcz¹cym wp³ywem wód Wis³y i wód gruntowych.
Spiêtrzenie wód w Zbiorniku W³oc³awskim spowodowa³o
intensyfikacjê tych procesów, które s¹ przedmiotem ci¹g³ych
obserwacji i badañ.
Opisana skarpa w Dobrzyniu nad Wis³¹ to jedno z
nielicznych miejsc, gdzie mo¿emy obserwowaæ dobrze
ods³oniête osady neogenu z rozwiniêtymi strukturami glaci-
tektonicznymi. Tego typu zjawiska s¹ czêsto dobrze widocz-
ne w czynnych kopalniach wêgla brunatnego, ale turyœci nie
mog¹ ich ogl¹daæ ze wzglêdów bezpieczeñstwa. W skarpie
mo¿emy te¿ obserwowaæ aktywne ruchy masowe i dobrze
rozwiniête formy z nimi zwi¹zane (nisze osuwiskowe).
Mo¿emy wreszcie znaleŸæ ciekawe nagromadzenia mine-
ralne, takie jak wspomniane szczotki kryszta³ów gipsowych
czy konkrecje ¿elaziste.
Dojœcie do skarpy prowadzi z rynku w Dobrzyniu oko³o
100 metrów na pó³noc w kierunku krzy¿a na skarpie i
strom¹, trudn¹ do zejœcia w czasie opadów, œcie¿k¹ w dó³.
Dobry dostêp do ods³oniêcia na skarpie jest od strony
zbiornika, gdzie mo¿na dop³yn¹æ i wysi¹œæ na brzeg.
Pierwsza wzmianka o Dobrzyniu (Dobrin) pocho-
dzi z 1065 r. Na Górze Zamkowej znajduj¹ siê œlady

po wczesnoœredniowiecznym grodzisku. W 1228 roku
ksi¹¿ê Konrad Mazowiecki sprowadzi³ do Dobrzynia
„Braci Dobrzyñskich” - zakon Rycerzy Chrystusowych
- Krzy¿aków. Prawa miejskie Dobrzyñ otrzyma³ w 1239
roku i sta³ siê g³ównym oœrodkiem ziemi dobrzyñskiej. W
koñcu XIII i na pocz¹tku XIV w. znajdowa³a siê tu siedziba
udzielnych ksi¹¿¹t dobrzyñskich. Dobrzyñ nad Wis³¹ by³
wielokrotnie zagarniany przez Krzy¿aków, co by³o przyczyn¹
d³ugotrwa³ych konfliktów. Do Polski przy³¹czony zosta³ osta-
tecznie na mocy I pokoju toruñskiego w 1411 r. W XVI i
XVII wieku by³ wa¿nym oœrodkiem handlowym nad Wis³¹.
The scarp of the Castle Hill in Dobrzyñ
Dobrzyñ is a historical town built on the Vistula River
valley scarp, at the northern shore of the W³oc³awek Reser-
voir, some 20 kilometers east of W³oc³awek town. Waters
from the reservoirs scour the scarp causing landslides. The
active mass movements exposed 200-meters-long succes-
sion of Neogene sediments. Two stratigraphic units were
distinguished: the Brown-coal Formation and the Poznañ
Formation.
The Brown-coal Formation includes sands and silts with
thin brown-coal seams. The Poznañ Formation is typically
developed as clays and silty clays with thin intercalations of
silty sands.
The Neogene succession is truncated by erosion surface
and covered by Quaternary sediments, mostly by four hori-
zons of boulder clays. Two lower horizons were ascribed to
the Mid-poland glacial period and two younger – to the Vistula
1 2
3 R. Soko³owski (2005)
Dobrzyñ
River glacial period. These two members are separated by
fluvioglacial sands and gravels as well as by varve clays.
The Neogene strata are strongly folded due to glacitectonic
events. Such processes result from the basal sliding of glacier ice
over the surface of poorly consolidated and water-saturated
bedrock. Usually, Pleistocene sediments are deformed but
older strata can also be affected, e.g., Neogene, Paleogene
and even Cretaceous. Fine-grained sediments are particularly
susceptible for such deformations, e.g. clays of the Poznañ
Formation. Most common deformations are asymmetric
folds, slice-folds and diapirs. Several such folds, which axes
trend NW-SE, are exposed in the scarp. Folded sediments
are commonly brecciated and displaced. In the sediments of
the Poznañ Formation ferruginous and carbonate concretions
are abundant along with crystalline gypsum druses.
On both sides of the scarp in Dobrzyñ the landslide
niches form, some being 100 meters wide and 150 meters
long. The sliding is a natural process, resulting from compli-
cated geological structure and from riverbank erosion as well
as from groundwater action. The appearance of reservoir
waters has accelerated erosional processes, which are under
continuous control.
Dobrzyñ is and interesting historical site, first mentio-
ned in 1065. Atop the Castle Hill ruins of early Medieval
castle can be visited. In 1228 Prince Konrad of Mazowsze
established here the Teutonic Knights. In 1239 the town
was granted the statute and has become the capital of the
Dobrzyñ district. In the XVIth and XVIIth centuries Dobrzyñ
was an important trade center at the Vistula River.
Wybrana literatura: 40, 61, 205, 273, 467
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
43
 Smocza Jama na Wawelu

Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
5548
powiat krakowski
miejscowoœæ Kraków

Rejon geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska

Nowa Huta
Pó³nocne Podkarpacie
Brama Krakowska
Pomost Krakowski
5546

Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko przedkarpackie
Pomost Krakowski
zr¹b Wawelu
Myœlenice Wieliczka 4426

Jaskinia Smocza Jama znajduje siê w obrêbie Wzgórza Wa- Smocza Jama jest jedn¹ z najdawniej znanych jaskiñ
welskiego (228 m n.p.m.), w centrum Krakowa. Jest usytuowana w Polsce, z uwagi na swoje usytuowanie oraz legendê o
1 pod zabudowaniami zamku królewskiego, a jej ³¹czna d³ugoœæ zamieszkuj¹cym j¹ smoku wawelskim, któr¹ upamiêtnia
wynosi 276 m. Otwór dolny po³o¿ony jest przy bulwarze Wis³y, „rzeŸba” smoka ziej¹cego ogniem co kilka minut. To du¿a
a górny w obrêbie niewielkiej baszty w murze obronnym. Jaskinia atrakcja nie tylko dla najm³odszych turystów. Trasa tury-
sk³ada siê z dwóch oddzielnych czêœci: starej - udostêpnionej styczna ma 81 metrów d³ugoœci.
dla turystów i z³o¿onej z trzech komór zwanych: Altha, Gra-
bowskiego i Szyszko-Bohusza oraz nowej obejmuj¹cej kilka
2 ma³ych salek po³¹czonych ciasnymi prze³azami; na dnie salek
znajduj¹ siê mini-jeziorka, w których stwierdzono obecnoœæ
wodnych zwierz¹t bezkrêgowych.
Wzgórze Wawelskie, najbardziej znane wzgórze w Polsce,
zbudowane jest z wapieni górnej jury (161-156 mln lat temu),
g³ównie ich odmiany skalistej, podrzêdnie - grubo³awicowej.
Wapienie te pociête s¹ trzema zespo³ami ciosu.
Wzgórze Wawelskie jest niewielkim zrêbem tekto-
nicznym s¹siaduj¹cym z rowami tektonicznymi i tylko od
pólnocnego-wschodu s¹siaduje z innym zrêbem, na któ-
rym zlokalizowane jest centrum Krakowa. Zr¹b Wawelu
ograniczony jest uskokami o zrzucie 20-70 m. Na koro-
nie zrêbu, powy¿ej wapieni górnej jury le¿¹ p³aty margli
kredowych i wapieni ostrygowych miocenu oraz utwory
czwartorzêdowe reprezentowane przez piaski i gliny.
Geneza Smoczej Jamy zwi¹zana jest z artezyjsk¹ cyr-
kulacj¹ wód o podwy¿szonej temperaturze, co czyni j¹
unikatow¹ w skali Polski. Na stropie i œcianach widoczne s¹
3 kot³y wirowe, przy czym w obrêbie du¿ych form (œrednicy
do 2 m) znajduj¹ siê liczne mniejsze kot³y o œrednicy do 30
cm. Formy takie powstaj¹ w warunkach freatycznych (czyli
4 wówczas, kiedy jaskinia w ca³oœci wype³niona by³a wod¹),
w efekcie okrê¿nej cyrkulacji wody o podwy¿szonej tem-
peraturze w komórkach konwekcyjnych.
Sp¹g Smoczej Jamy pokrywaj¹ osady klastyczne o
mi¹¿szoœci do 2 m. S¹ to bardzo drobnoziarniste osady, Plan Smoczej Jamy
stanowi¹ce residuum wapieni górnej jury.

84

The Dragon’s Cave in the Wawel Hill
The popular Dragon’s Cave is located in the Wawel Hill,
under the Royal Castle, in the center of Kraków. Total length
is 276 meters, the lower entrance is at the boulevard of the
Vistula River bank and the upper one is located in a small
tower in the castle walls. The cave includes two parts: older
(with Altha, Grabowski and Szyszko-Bohusz chambers) and
new (consisting of several small rooms).
The Wawel Hill is a tectonic horst surrounded by grabens.
The framing faults have throws from 20 to 70 meters. The hill is
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
R. Gradziñski (2005)
Kraków – Wawel
Przekrój rozwiniêty nowej
czêœci Smoczej Jamy
composed of Upper Jurassic limestones, mainly of the massive,
locally of thick-bedded varieties. At the top surface Quaternary
sands, clays, lenses of Cretaceous marls and Miocene ostrean
limestones were encountered. The bottom of the cave is
covered by about 2 meters thick clastic residuum.
The Dragon’s Cave is one of the oldest known caves
in Poland due to its localization and well-known legend on
the dragon who lived under the Wawel Hill. The dragon’s
sculpture standing at the lower entrance to the cave is an
additional tourist attraction.
Wybrana literatura: 120, 128, 143, 146, 171,
194, 290, 407
85
 Struktury glacitektoniczne w Dowiatach
Lokalizacja:
województwo warmiñsko-mazurskie
powiat wêgorzewski
gmina Budry
miejscowoϾ Dowiaty
Wêgorzewo
Rejon geograficzny:
Pojezierza Wschodnioba³tyckie
Pojezierze Mazurskie
Kraina Wêgorapy
Jednostka geologiczna:
prekambryjska platforma wschodnioeuropejska
wyniesienie mazurskie
zlodowacenie pó³nocnopolskie
W malowniczym rejonie Pojezierza Mazurskiego, w
mikroregionie Krainy Wêgorapry, w miejscowoœci Dowia-
ty znajduje siê ¿wirownia, w której pozyskiwane s¹ osady
plejstoceñskiego zlodowacenia pó³nocnopolskiego. ¯wirow-
nia zlokalizowana jest w jednym z pagórków tworz¹cych ci¹g
o kierunku pó³nocno-zachodnim – po³udniowo-wschodnim
i morfologicznie wyniesionych ponad powierzchniê wyso-
czyzny morenowej.
Profil osadów w Dowiatach pozwoli³ na interpretacjê
1 genezy wzgórz. W czasie nasuwania siê l¹dolodu stadia³u
2 pomorskiego ostatniego zlodowacenia (pó³nocnopolskiego)
osady buduj¹ce wzgórza zosta³y wyciœniête przez napieraj¹ca
3 masê lodu. Osady o zró¿nicowanym pochodzeniu (morskie,
jeziorne, rzeczne, lodowcowe) zosta³y odk³ute od pod³o¿a i
silnie sfa³dowane, czêsto z³uskowane i ponasuwane na siebie,
tworz¹c struktury glacitektoniczne. W profilu ods³oniêcia
widoczne s¹ pakiety piasków i mu³ków z wyraŸnie zazna-
czon¹ laminacj¹ soczewkow¹ i ripplemarkami oraz pakiety
materia³u grubszego: ¿wirów i piasków gruboziarnistych,
warstwowanych horyzontalnie, miejscami przek¹tnie.
Widoczne s¹ tak¿e pakiety zwartych ¿wirów oraz przewar-
stwienia osadami drobnymi: piaskami drobnoziarnistymi i
mu³kami.
W partiach œrodkowych i dolnych utwory s¹ zaburzone,
zaœ w centralnej czêœci œciany zachodniej widoczne jest ich
antyklinalne u³o¿enie. W stropie odkrywki znajduje siê warstwa
gliny zwa³owej, której mi¹¿szoœæ nie przekracza 1 metra.
Materia³ pozyskiwany z tego ods³oniêcia jest wykorzy-
stywany na potrzeby lokalne, g³ównie budowlane. Œciany,
w których zaprzestano wydobycia, zape³zaj¹ i osypuj¹ siê.
Obiekt znajduje siê na po³udnie od drogi krajowej
Wegorzewo – Go³dap. W Wiêckach przed szko³¹ nale¿y
224
6016
Banie Mazurskie
6014
4554 4556
skrêciæ w prawo i jad¹c drog¹ poln¹ (po przejechaniu 1,4
km) przy gospodarstwie skrêciæ w prawo. Po przejechaniu
wsi Dowiaty, za masztem telekomunikacyjnym ukazuje siê w
panoramie du¿y pagórek, w którym znajduje siê opisywany
obiekt. Wysokoœæ œcian wyrobiska dochodzi do 15 metrów,
a ich d³ugoœæ do 100 m.
W miejscowoœci Wiêcki wart zobaczenia jest pa³ac i park
oraz s³ynna piramida w Rapie.
The glacitectonic structures in Dowiaty
In the scenic Mazury Lakeland, in Dowiaty village a
sandpit is located where Pleistocene sediments of Northern
Poland glacial period are exposed. The quarry is located
south from the Wêgorzewo-Go³dap highway. In Wiêcki
village the visitor must turn right, take a country road and,
after about 1.4 kilometer, close to a farm, again turn right.
When driving through Dowiaty village a large hill appears,
where the quarry is located.
The quarry is 100 meters long and 15 meters high. The
exposed sediments are sands and clays with well-visible
flaser lamination and ripplemarks as well as the beds of
horizontally- or cross-bedded gravels and coarse-grained
sands with compact gravels and intercalations of finer
sediments: fine-grained sands and clays. In the lower and
middle parts of the succession the strata are disturbed. In
the central part of western wall the anticline occurs. In the
top part of quarry the boulder clay occurs of thickness up
to 1 meter. The analysis of sediments enables to explain the
origin of surrounding hills, which were formed by stripping
and pushing the sediments at the terminus of approaching
ice sheet. The sediments were mined for local purposes,
mostly for construction.
 Dowiaty

2 3

Wybrana literatura: 199, 200

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
K. Pachocka-Szwarc (2005)

225
 Œciana skalna w Radkowie
Lokalizacja:
województwo dolnoœl¹skie
powiat k³odzki
gmina Radków
miejscowoœæ Radków
Region geograficzny:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Sudety Œrodkowe
Obni¿enie Œcinawki
Jednostka geologiczna:
Sudety Œrodkowe
niecka œródsudecka
Kudowa Zdrój
1 W otulinie Parku Narodowego Gór Sto³owych znajduje siê
obiekt geologiczny, którym jest œciana skalna na po³udniowym
zboczu wzgórza Guzowata (501 m n.p.m.). Stanowi ona frag-
ment lewego brzegu doliny niewielkiego potoku zbieraj¹cego
wody ze stromych zboczy granicznego grzbietu pomiêdzy
2 Suchym Vrchem a Bia³¹ Ska³¹. Ta malownicza krawêdŸ
morfologicza, zwana Progiem Radkowa, wyznacza pó³nocno-
wschodni¹ granicê Gór Sto³owych. Obiekt po³o¿ony jest nad
zalewem radkowskim ok. 2 km od centrum Radkowa i 0,5 km
od szosy ³¹cz¹cej t¹ miejscowoœæ z Kudow¹.
Penetruj¹c strome zbocze na d³ugoœci ok. 1 km
obserwowaæ mo¿na urozmaicon¹ morfologicznie, fragmen-
tami prawie pionow¹ œcianê skaln¹ o charakterystycznej
brunatno-czerwonej barwie, osi¹gaj¹c¹ nawet do 15 metrów
wysokoœci. Jej poszczególne fragmenty dokumentuj¹ jedno-
znaczny zwi¹zek pomiêdzy budow¹ geologiczn¹ a przebiegiem
procesów morfotwórczych i ich ska³kowymi produktami.
Procesy wietrzenia wykorzystuj¹ istniej¹cy w górotworze
system regularnych, wyraŸnych spêkañ, które stanowi¹ do-
godne drogi penetracji i oddzia³ywania czynników niszcz¹cych.
Przestrzenny uk³ad tych czêsto znacznie poszerzonych przez
wietrzenie spêkañ decyduje o wielkoœciach i kszta³tach
poszczególnych form niewielkich cypli i ostróg skalnych
rozdzielonych wciosami wnêk. Czytelny jest zwi¹zek spêkañ
ze zboczowymi ruchami masowymi. W wielu miejscach
3 zobaczyæ mo¿na zboczowe rozpadliny na zapleczu du¿ych,
odspojonych bloków skalnych. Znaczna iloœæ oberwanych,
miejscami du¿ych bloków rozrzucona jest wzd³u¿ ca³ego
podnó¿a. W czêœci œrodkowej œciany wnêkê amfiteatralnej
niszy zajmuje stare osuwisko, które przemieœci³o w stronê
dna doliny znaczn¹ objêtoœæ materia³u skalnego.
Opisany próg morfologiczny stanowi¹cy rodzaj skal-
4 nej kuesty w warstwach wieku permskiego powsta³ po
usuniêciu warstw wieku kredowego w wyniku rozpoczêtych
ju¿ w trzeciorzêdzie intensywnych procesów wietrzenia i
28
5698
Nowa Ruda
3598 3600
erozji. Najprawdopodobniej erozja rzeczna, szybsza i efek-
tywniejsza w zniszczonych ska³ach strefy uskokowej, by³a
bezpoœredni¹ przyczyn¹ powstania tego progu skalnego.
Profil œciany buduj¹ ska³y, w których zapisane s¹ l¹dowe
warunki sedymentacji panuj¹ce w obszarze sudeckim w
okresie permu (299 – 251 mln lat). W klimacie gor¹cym
i suchym powstawa³y osady o charakterystycznych i typo-
wych dla permu czerwonawych barwach. Materia³ okru-
chowy znoszony by³ do tektonicznie obni¿anego obszaru
niecki œródsudeckiej z po³o¿onych na po³udniu obszarów
Ÿród³owych. W obrêbie niewielkich sto¿ków nap³ywowych
deponowane by³y zlepieñce, piaskowce zlepieñcowate i pia-
skowce z³o¿one z materia³u ziarnowego s³abo obtoczonego,
Ÿle wysortowanego i zwykle chaotycznie rozmieszczonego
w obrêbie s³abo czytelnych i bardzo grubych ³awic. Spoœród
grubszych ziarn w masie skalnej najlepiej widoczne s¹, nawet
z wiêkszej odleg³oœci, odcinaj¹ce siê ostro od czerwonawego
t³a skalnego bia³e otoczaki mlecznego kwarcu. Oprócz nich 4
w mniejszej iloœci wystêpuj¹ tak¿e otoczaki karboñskich
piaskowców, ³upków ilastych i krzemionkowych oraz me-
tamorficzne ³upki kwarcowe, fyllity, krystaliczne wapienie
i gnejsy. W wielu miejscach w masie ska³ wyodrêbniaj¹
siê ró¿nej wielkoœci elementy deformacyjnych struktur
sedymentacyjnych, tzw. p³atów deformacyjnych, bêd¹cych
pozwijanymi i przemieszczonymi fragmentami ³awic œwie¿o
zdeponowanego w permie osadu. W przekroju œciany w
wielu miejscach wystêpuj¹ te¿ w formie bu³, gniazd i socze-
wek ³¹cz¹cych siê zwykle w lity poziom o gruboœci od 10
do 30 cm, wapienie typu kalicze reprezentuj¹ce ró¿ne ich
genetyczne odmiany. S¹ to klasyczne wapienie pedogeniczne
– wapienie pochodzenia l¹dowego, bêd¹ce rodzajem wa-
piennych gleb tworz¹cych siê w klimacie pó³suchym. Poni¿ej
poziomu wk³adki wapiennej stawia siê licz¹c¹ 256 mln lat
granicê miêdzy czerwonym sp¹gowcem i cechsztynem
– wczesn¹ i póŸn¹ epok¹ permu.

Zawarte w obiekcie treœci geologiczne odznaczaj¹ siê
bardzo wysokimi walorami naukowymi i dydaktycznymi.
Pod Guzowat¹ mo¿na dojœæ z Kar³owa spod Szczeliñca
Wielkiego pieszym ¿ó³tym lub niebieskim szlakiem turystycz-
nym, a tak¿e przyjechaæ rowerem Miêdzynarodow¹ Tras¹
Rowerow¹ „Œciany”, poprowadzon¹ przez Góry Sto³owe
wzd³u¿ „Szosy Stu Zakrêtów”.
Rock wall in Radków
The Gudzowata Hill (501 meters a.s.l.) is perfectly lo-
cated in the proximity of an exceptionally attractive Góry
Sto³owe (Table Mts.) National Park and close to numerous
touristic and bike trails. The rock wall was cut in the south-
ern slope of the hill, some 2 kilometers from the center of
Radków town, at the Radków reservoir. The value of the
site is much improved by the available infrastructure: hotel,
restaurant and large parking lot.
The sequence exposed in the wall provides information
about weathering processes, erosion and gravitational mass
movements, which finally shaped the rocks. Observations
undobtedly link morphogenesis with geological structure of
the area and with lithology of the rocks.
The wall is cut in Permian continental sediments. Under the
1 2
3 4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: J. Wojewoda (2005)
Autor fotografii: A. Joniec
Radków
conditions of hot and dry climate the Kudowa massif along with
the Bystrzyca and the Orlice Mts. were subjected to an intensive
weathering which produced characteristic, red weathering,
crust. During heavy rainfalls the crust was eroded and huge al-
luvial fans were deposited in tectonically subsided Inner-sudetic
Trough. These events are recorded in the wall as reddish-brown
conglomerates, conglomeratic sandstones and sandstones com-
posed of poorly rounded and poorly sorted clastics randomly
distributed within the very thick but sometimes undistinguishable
beds. High-Fe, clayey-carbonate cement is responsible for high
hardness and compactness of the rocks. Very characteristic are
pebbles of white quartz, which can be observed along meters
of reddish conglomerate layers and dish structures, which are
rounded fragments of sediment, disrupted, folded and displaced
just after deposition. Such structures were produced by slump-
ing of fresh, water-saturated sediment. In the wall the horizon
of continental, caliche-type limestone noddles, nests and lenses
can be seen. These are carbonate soils formed in a semi-arid
climate. Below this horizon a boundary between Rotliegend
and Zechstein can be observed (256 Ma). The exposure is of
high scientific and educational value. The proximity of touristic
infrastructure makes this site very attractive and worthy for
broad popularization.
Wybrana literatura: 2, 328, 416, 457
29
 Œcianka Krystyny i W³adys³awa Po¿aryskich
w kamienio³omie w Bochotnicy
Lokalizacja:
województwo lubelskie
powiat pu³awski
gmina Kazimierz Dolny
miejscowoϾ Bochotnica
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Wy¿yna Lubelska
P³askowy¿ Na³êczowski
Jednostka geologiczna:
niecka brze¿na
niecka lubelska
4568
Jednym z interesuj¹cych miejsc w okolicy Kazimierza
Dolnego nad Wis³¹ jest nieczynny kamienio³om w Bochotnicy
na prawym brzegu Wis³y. Miejscowoœæ po³o¿ona jest 4 km na
pó³noc od Kazimierza Dolnego i 9 km na po³udnie od Pu³aw
1 nad rzek¹ Bystra. W kamienio³omie na zboczu doliny Wis³y
ods³aniaj¹ siê wysokie na 10 metrów œciany, zbudowane z
jasnych ska³ wieku kredowego i trzeciorzêdowego.
Kazimierz Dolny i jego okolice le¿¹ w pobli¿u pó³nocnej
krawêdzi wy¿yny œrodkowo-polskiej, której j¹drem jest
paleozoiczny trzon Gór Œwiêtokrzyskich. Jest to obszar
wystêpowania najm³odszych warstw górnej kredy na
pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu masywu Œwiêtokrzyskiego.
W okolicach Kazimierza w budowie geologicznej znacz¹c¹
rolê odgrywaj¹ opoki (kreda). Opoki, trzeciorzêdowe gezy
i wapienie ods³aniaj¹ siê w kamienio³omie w Bochotnicy.
W dolnej czêœci œciany kamienio³omu ods³aniaj¹ siê
opoki z prze³awiceniami margli. Opoka to ska³a bia³a, doœæ
twarda, zawieraj¹ca do 60% CaCO3 i 30% SiO2 (kwarc i
opal) sk³ad uzupe³niaj¹ minera³y ilaste. Postsedymentacyj-
ne rozpuszczanie znajduj¹cych siê pierwotnie w osadzie
krzemionkowych igie³ g¹bek powoduje, ¿e opoki czêsto
bywaj¹ porowate. W kamienio³omie wystêpuj¹ takie w³aœnie
opoki (o porowatoœci nawet do 40%), prze³awicaj¹ce siê z
odmian¹ bardziej zwiêz³¹, w której pró¿nie po ig³ach g¹bek
stanowi¹ tylko kilka procent objêtoœci ska³y. Obie odmiany
zawieraj¹ liczne skamienia³oœci; doœæ ³atwo mo¿emy znaleŸæ
w nich fragmenty i odciski amonitów, ma³¿y, ramienionogów,
belemnitów i œlimaków.
Ponad opokami w kamienio³omie ods³ania siê oko³o
pó³metrowej mi¹¿szoœci warstwa prawie czystego wapienia
(sk³ada siê w 95% z CaCO3 i oko³o 5% SiO2) zwiêz³ego,
barwy jasnoszarej lub rdzawej. Powierzchnia stropowa
tej warstwy jest bardzo nierówna poprzecinana licznymi
kana³ami o g³êbokoœci do 0,5 m. Taka „roz¿arta”, nierówna
powierzchnia okreœlana jest jako twarde dno (hard ground).
54
Pu³awy
5692
5690
Opole Lubelskie
Zag³êbienia i kana³y wype³nione s¹ materia³em pochodz¹cym
z le¿¹cej wy¿ej warstwy zielonkawego, drobnoziarnistego
piaskowca kwarcowo-glaukonitowego. Ta oko³o 40 - cen-
tymetrowa warstwa piaskowca nazywana jest warstw¹
fosforytow¹ z powodu wystêpuj¹cych w niej konkrecji fo-
sforytowych. S¹ one pseudomorfozami po g¹bkach, rzadziej
po ma³¿ach czy brachiopodach.
Strop warstwy wapieni mastrychtu, z wykszta³con¹
stref¹ twardego dna, jest granic¹ pomiêdzy er¹ mezozoiczn¹
i kenozoiczn¹. Osady wapienia zawieraj¹ faunê typow¹ dla
górnej kredy (mastrychtu), natomiast w piaskach glauko-
nitowych wystêpuje fauna wskazuj¹ca na trzeciorzêdowy
(dan) wiek osadów.
Ponad warstw¹ piaskowców fosforytowych wystêpuj¹
osady okreœlane nazw¹ „siwaka”. S¹ to szarozielone gezy
z bochenkowato wykszta³conymi warstwami twardych sza-
rych wapieni o mi¹¿szoœci do kilkudziesiêciu centymetrów.
Gezy s¹ ska³ami miêkkimi i lekkimi, sk³adaj¹cymi siê z ziaren
kwarcu i glaukonitu, igie³ g¹bek, otwornic oraz substancji
ilastej, opalu i wêglanu wapnia. Po ig³ach g¹bek pozosta³y
jedynie pró¿nie, dziêki czemu porowatoœæ tych ska³ jest
wysoka, dochodz¹c do 50% objêtoœci ska³y.
Utwory ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w Bochotnicy
reprezentuj¹ wêglanowe osady, zdeponowane w jednym z
niezbyt g³êbokich zbiorników morskich, jakie wystêpowa³y
na tym obszarze 70-60 milionów lat temu. Widoczna w
œcianie kamienio³omu powierzchnia okreœlana jako twar-
de dno to powierzchniowa warstwa osadów morskich,
stwardnia³a i zmieniona wskutek okresowej przerwy w
sedymentacji i procesów korozji morskiej (wietrzenia che-
micznego i dzia³alnoœci organizmów dennych).
Opisany kamienio³om jest interesuj¹cy co najmniej
z dwóch powodów: w ods³oniêtych w nim osadach przebiega
granica miêdzy er¹ mezozoiczn¹ i kenozoiczn¹, a ponadto
dobre ods³oniêcia osadów najstarszego trzeciorzêdu (danu)

nale¿¹ do rzadkoœci, nawet w skali europejskiej. Dlatego
œciana kamienio³omu w Ochotnicy jest zatwierdzonym sta-
nowiskiem dokumentacyjnym, znanym pod nazw¹ Œcianki
Krystyny i W³adys³awa Po¿aryskich – znanych polskich
geologów.
Ska³y kredowe okolic Kazimierza i Bochotnicy, zw³aszcza
opoki, znajdowa³y zastosowanie w budownictwie. Dla tych
celów by³y eksploatowane w kamienio³omie w Bochotnicy
z zastosowaniem techniki komorowej. Œlady takiej eks-
2 ploatacji widzimy w wyrobisku w postaci szeregu komór
poeksploatacyjnych.
Kamienio³om le¿y przy niebieskim szlaku turystycznym
prowadz¹cym z Annopola do Pu³aw oraz stanowi jeden z punk-
tów œcie¿ki dydaktycznej wytyczonej w okolicy Bochotnicy.
Okolice Kazimierza Dolnego le¿¹ce na terenie Kazimierskiego
Parku Krajobrazowego obfituj¹ w wiele ciekawych obiektów
geologicznych. Nale¿¹ do nich m.in. rezerwat krajobrazowo-
geologiczny Skarpa Dobrska, Ma³opolski Prze³om Wis³y pod
Kazimierzem Dolnym oraz szereg w¹wozów lessowych w
okolicy Kazimierza np. Korzeniowy Dó³.
The quarry in Bochotnica –
the Krystyna and W³adys³aw Po¿aryski Crag
In the Bochotnica village located on the right bank of the
Vistula River, about 4 kilometers north from Kazimierz Dolny
town and 9 kilometers south from Pu³awy, in an inactive quarry
the Cretaceous and Tertiary sediments are exposed.
In the lower part of 10-meters-high wall the gaizes in-
terbedded with marls occur. Gaize is a white, moderately
hard rock composed of 60% CaCO3 and 30% SiO2 (quartz
and opal) with an admixture of clay minerals. Gaize shows
very high porosity (up to 40%) resulting from the open
spaces left after dissovled sponges spiculae. Gaizes are rich in
macro- and microfossils (ammonites, bivalves, brachiopods,
belemnites and gastropods).
1 2
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: J. Harasimiuk
Autor fotografii: M. Doktor
Bochotnica
Gaizes are ovelain by 50-centimeters-thick layes of
light-grey or rusty, compact limestone. The upper surface
of this layer is rough and perforated by numerous canals
extending down to 50 centimemeters below layer surface.
This is a hard-ground. Holes and canals are filled with mate-
rial derived from the overlying bed – greenish, fine-grained,
quartz-glauconite sandstone of thickness up to 40 centi-
meters. The layer is called “phosphatic” due to common
phosphorite concretions.
Phosphatic sandstones are covered by greyish-green
gaizes with loaf-like interbeds of grey, hard limestones, some
tens of centimeters thick.
The top of Maastrichtian succession with the hard-
ground is a boundary between Mesozoic and Cainozoic eras.
Limestones accumulate fossils typical of the Maastrychtian
(Upper Cretaceous) whereas glauconitic sandstones contain
fauna assemblage of the Danian (Tertiary).
Sediments from the Bochotnica quarry were deposited
in moderately deep basins existing here between 70 and
60 Ma.
Gaizes from Kazimierz and Bochotnica areas show high
porosity which makes them perfect insulating materials used
in building industry. The rocks were worked in the quarry
with the chamber system. Traces of chambers are still visible
in the quarry walls.
The site is located close to the blue touristic trail lead-
ing from Annopol to Pu³awy towns and is also a stop at the
thematic trail routed in the area of the Kazimierz Landscape
Park. The park area groups several interesting sites, e.g. the
landscape and geological reserve Skarpa Dobrska, Vistula
River breaks in Kazimierz Dolny, numerous loess gorges (e.g.
Korzeniowy Dó³) in the vicinity of Kazimierz.
The Bochotnica quarry is easily accessible from the main
highway Kazimierz Dolny-Pu³awy. Available are both the
coach lines and the city buses.
Wybrana literatura: 350, 351, 352, 353
55
 Torfowisko „Przymiarki” ko³o LudŸmierza
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat nowotarski
gmina Nowy Targ
miejscowoœæ LudŸmierz
Rejon geograficzny:
Centralne Karpaty Zachodnie
Obni¿enie Orawsko-Podhalañskie
Kotlina Orawsko-Nowotarska
Jednostka geologiczna:
Jab³onka
Zachodnie Karpaty Wewnêtrzne
niecka orawsko-nowotarska
W malowniczym LudŸmierzu Torfowisko „Przymiarki”
znane jest równie¿ pod wieloma innymi nazwami, m.in.
1 Torfowisko LudŸmierskie, Puœcizna Rêkowiañska, M³aka
Brze¿ek. Jest jednym z kilkudziesiêciu rozpoznanych torfo-
2 wisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Znajduje siê ono na
po³udniowy zachód od Nowego Targu, nieca³y kilometr od
miejscowoœci LudŸmierz i oko³o 200 metrów na pó³noc od
drogi nr 957 prowadz¹cej z Nowego Targu przez LudŸmierz
do Czarnego Dunajca. Do samego obiektu prowadz¹ od
drogi œcie¿ki gruntowe.
Kotlina Orawsko-Nowotarska jest œródgórskim zapad-
liskiem tektonicznym, rozwiniêtym na pograniczu niecki
podhalañskiej, pieniñskiego pasa ska³kowego i p³aszczowiny
magurskiej nale¿¹cej do Karpat fliszowych. Wype³niona jest
rzecznymi i jeziornymi osadami trzeciorzêdowymi (miocen,
pliocen) przykrytymi rzecznymi i rzeczno-lodowcowymi
osadami czwartorzêdowymi. Osady te by³y gromadzone w
postaci rozleg³ych, wachlarzowatych sto¿ków nap³ywowych
formowanych przez wody roztopowe w czasie, gdy na ob-
szarze Tatr wystêpowa³y lodowce. Jeden z takich sto¿ków
rozci¹ga siê od Chocho³owa a¿ po LudŸmierz. Buduj¹ go
widoczne w terasach rzecznych dobrze obtoczone ¿wiry,
utworzone ze ska³ granitowo-gnejsowych pochodz¹cych
z Tatr. ¯wiry przykryte s¹ miejscami osadami ilastymi,
których mi¹¿szoœæ dochodzi do 1 m. Stanowi¹ one trudno
przepuszczalne utwory pod³o¿a torfowisk.
Nachylon¹ z po³udnia na pó³noc powierzchniê stropow¹
sto¿ka nadbudowuj¹ torfowiska. Rozwiniête s¹ one w postaci
torfowisk wysokich, wznosz¹cych siê ponad powierzchniê
sto¿ka w postaci kopu³ o wysokoœci 4-9 m. Torfowiska te
zaczê³y rozwijaæ siê kilkanaœcie tysiêcy lat temu, przy czym
pocz¹tkowo by³y to najprawdopodobniej torfowiska niskie.
Torfowiska wysokie s¹ na obszarze Polski formami doœæ
rzadkimi, a Kotlina Orawsko-Nowotarska jest jednym z kilku
miejsc ich wystêpowania. Oprócz ciekawych, kopu³owych
form jakie tworz¹, daj¹ one mo¿liwoœæ wgl¹du w ich budowê
90
Nowy Targ
5480
4424 4426
wewnêtrzn¹ i obserwacji wykszta³cenia torfów. W skarpach
na kopule torfowiska „Przymiarki” widzimy torfy o ró¿nych
odcieniach barwy brunatnej. Torfy maj¹ zmienne struktury 3
(m.in. w³ókniste, g¹bczaste), czasem spotyka siê w nich
pnie drzew, niekiedy w pozycji wzrostu. W wiêkszych
iloœciach pnie pojawiaj¹ siê w wy¿szych odcinkach profilu.
Równoczeœnie ku górze maleje stopieñ rozk³adu torfu. Torf
tworz¹ przede wszystkim ró¿norodne mszary, typowe
zw³aszcza dla zespo³ów kêpkowych (Sphagnum fuscum,
Sphagnum magellanicum). Zespo³y dolinek (Sphagnum 4
cuspidatum) s¹ w torfowiskach Kotliny Orawskiej rzadsze.
Na powierzchniach kopu³ wystêpuj¹ rzadkie i chronione 5
roœliny m.in. rosiczka okr¹g³olistna (Drosera rotundifolia),
modrzewica pó³nocna (Andromeda polifonia), przygie³ka
bia³a (Rhymchospora alba), turzyca sk¹pokwiatowa (Carex 6
pauciflora), ¿urawina b³otna (Vaccinium oxycocos), bagno
zwyczajne (Ledum palestre). Od brze¿nych partii pojawiaj¹
siê zaroœla drzewiaste i krzewy z brzoz¹ i kosodrzewin¹. W
coraz m³odszych warstwach torfu wzrasta udzia³ py³ków
roœlin pól uprawnych.
Torfowisko „Przymiarki” jest jednym z najlepiej zachowa-
nych torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej.
Ze wzglêdu na postêpuj¹c¹ w ostatnich latach degradacjê
kopu³y i zmniejszanie powierzchni torfowiska, w celu jego
ochrony, zaproponowane zosta³o jako stanowisko doku-
mentacyjne posiadaj¹ce wysokie walory przyrodnicze i
dydaktyczne. Torfowiska, poza mo¿liwoœci¹ poznania samych
utworów je buduj¹cych, daj¹ mo¿liwoœæ œledzenia zmian kli-
matu, sukcesji roœlinnoœci, historii osadnictwa itp. Stwarzaj¹
wiêc ogromne mo¿liwoœci dydaktyczne i poznawcze, a tak¿e
mo¿liwoœci popularyzacji wielu dyscyplin nauk przyrodniczych
oraz historii i archeologii. Po³o¿one niedaleko du¿ego oœrodka,
jakim jest Nowy Targ (oko³o 5 km w linii prostej), jest ³atwo
dostêpne dziêki istniej¹cej sieci drogowej. NieŸle rozwiniêta
infrastruktura samego miasta i jego okolicy umo¿liwia ³atwe
zwiedzenie tego interesuj¹cego miejsca, a jednoczeœnie po-

zwala na poznanie interesuj¹cych zabytków Nowego Targu
(koœció³ parafialny, m³yny wodne, zabudowania gospodarcze
z XIX w.) oraz jego atrakcji w postaci regionalnego targu
odbywaj¹cego siê raz w tygodniu (czwartek).
W LudŸmierzu znajduje siê jedno ze s³ynnych miejsc piel-
grzymkowych - Sanktuarium Matki Boskiej LudŸmierskiej.
The “Przymiarki” peat-bog near LudŸmierz
One of the best-preserved, raised peat-bogs in the
Orawa-Nowy Targ Depression is located about 1 kilometer
from LudŸmierz village, southwest from Nowy Targ town.
The bog forms an easily recognizable dome, about 4-9
meters high, developed at the surface of Quaternary fluvio-
LudŸmierz
glacial talus which fills the depression. Peat accumulation has
started a dozen of thousands years ago, since the youngest
Vistula River glacial period (so-called Late Glacial Period).
The raised (domed) bogs are relatively rare in Poland. Their
characteristic feature is a dome morphology. The surface is
settled by typical plant assemblages dominated by sphagnum
mosses. Scarps developed at the dome surface allow to ob-
serve the internal structure of raised bog with peat layers of
various colour. The ecosystem includes rare and protected
species: Drosera rotundifolia, Carex paciflora and Vaccinum
oxycocos. The “Przymiarki” peat bog is designed as docu-
mentation site. It is easily accessible and located in the close
vicinity of touristic centers: LudŸmierz and Nowy Targ.

1 2

3 4

5 6

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 32, 33, 94, 95, 161, 180,
T. Soko³owski (2005) 197, 204, 269, 270, 317, 318, 319, 320
91
 Utwory karboñskie na Kamienicy
w £aziskach
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat miko³owski
gmina £aziska Górne
miejscowoœæ £aziska Górne
Region geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Œl¹ska
Wy¿yna Katowicka
Jednostka geologiczna:
Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe
zr¹b miko³owa
warstwy ³aziskie
Kamienica (Kamienna Góra) le¿y w obrêbie miasta
£aziska Górne i nale¿y do Garbu Miko³owskiego, który
buduj¹ ró¿norodne ska³y osadowe karbonu górnego. S¹ to
najczêœciej piaskowce, zlepieñce i ³upki o zró¿nicowanych
mi¹¿szoœciach warstw (od centymetra do kilku metrów).
Pomiêdzy tymi warstwami wystêpuj¹ pok³ady wêgla kamien-
nego zaliczane do grupy warstw ³aziskich.
Wêgiel kamienny jest w tym obszarze najwa¿niejsz¹ ko-
palin¹. Dawniej by³ on wydobywany w kopalniach odkrywko-
wych, a obecnie - w podziemnej kopalni Boles³aw Œmia³y.
1 Kamienio³om karboñskich warstw ³aziskich na Kamienicy
jest stanowiskiem dokumentacyjnym zatwierdzonym przez
gminê £aziska Górne. Po³o¿ony jest na po³udniowo-wschod-
nim stoku, na wysokoœci ok. 330 m n.p.m. Ma kszta³t owalny
o œrednicy ok. 100 metrów, a wysokoœæ œcian (miejscami pra-
2 wie pionowych) dochodzi do 5 metrów. W kamienio³omie
tym wydobywano g³ównie piaskowce i zlepieñce o du¿ej
zwiêz³oœci dla potrzeb budownictwa i jako surowiec do
wyrobu narzêdzi szlifierskich. Na dnie wyrobiska znajduje
siê niewielki murowany schron œwiadcz¹cy o tym, ¿e do
eksploatacji u¿ywano materia³ów wybuchowych.
3 W ³awicach piaskowców i zlepieñców wystêpuje war-
stwowanie przek¹tne rynnowe, co wskazuje na depozycjê
materia³u w œrodowisku rzecznym. W wielu ³awicach zaznacza
siê wyraŸnie uziarnienie frakcjonalne. W sp¹gu ³awic wystêpuj¹
dobrze obtoczone ¿wiry o œrednicy ziaren dochodz¹cej do 5
cm, w stropie czêsto widoczne s¹ œlady rozmyæ erozyjnych.
W œcianach kamienio³omu widaæ dwa prostopad³e do siebie
systemy spêkañ ciosowych. Ich powstanie nale¿y wi¹zaæ z tekto-
nicznym podnoszeniem Garbu Miko³owskiego w neogenie.
Oprócz kamienio³omu, niew¹tpliw¹ atrakcj¹ £azisk jest
g³az narzutowy wyeksponowany na skwerze przy Urzêdzie
Miasta w £aziskach Górnych, w niewielkiej odleg³oœci od
kamienio³omu. Jest to granitoid o obwodzie 6,5 m, sk³adaj¹cy
siê g³ównie z dobrze wykszta³conych skaleni i kwarcu, ale
tkwi¹ w nim równie¿ skupienia ciemnych minera³ów drob-
190
Miko³ów
5560
¯ory 4346 4348
nokrystalicznych – tzw. szliry. Jest to najwiêkszy eratyk
znaleziony na Wy¿ynie Œl¹skiej. Jego pochodzenie zwi¹zane
jest z obecnoœci¹ w plejstocenie l¹dolodu zlodowacenia
po³udniowopolskiego.
The Carboniferons rocks
in the Kamienica Hill in £aziska
The Kamienica Hill is located in £aziska Górne – an indus-
trial center of traditions dated back to the XVIIth century.
The area belongs to the Miko³ów Bulge, composed of various
Upper Carboniferous strata, usually sandstones, conglomer-
ates and shales of variable thicknesses and hard-coal seams
(the £aziska Member). Coal, clays, sands, sandstones and
conglomerates were mined in the past.
The inactive quarry of Carboniferous sandstones in the
Kamienica Hill is an oval pit, about 100 meters in diameter.
Steep, locally vertical walls reach 5 meters height. The exposed
sandstones and conglomerates are hard and compact, and
were extracted as construction and grind stones. Sandstones
and conglomerates are well-bedded with dominating trough
cross-bedding. In many beds graded bedding is present. In
the bottom parts of the beds well-rounded gravels occur of
grain diameters up to 5 centimeters. Top surfaces commonly
show features of scour structures. All these features indicate
mass, cyclic deposition related to river floods.
At the walls vertical fractures can be observed without
displacements of layers, which are interpreted as evidences
of tectonic uplift of the Miko³ów Bulge.
Apart the quarry, worthnoting in £aziska is the erratic
boulder exhibited at the front of the Municipal building. The
rock is a granitoid with well-visible feldspar and quartz crys-
tals, and aggregates (schlieren) of fine-crystalline, dark miner-
als. This is the largest erratic block found in the Silesian Upland
– its circumference is 6.4 meters. Thick weathering crust and
discovery site (southern slope of the Miko³ów Bulge) point to
Pleistocene age and South-Poland glaciation period.
 £aziska Górne

Wybrana literatura: 92, 93, 148, 150

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: K. Senddory (2005)

Autor fotografii: A. Kêdzior
Stanowsko dokumentacyjne zatwierdzone w 2000 r.

191
 Wapienie mioceñskie w kamienio³omie w
¯elebsku
Lokalizacja:
województwo lubelskie
powiat bi³gorajski
gmina Bi³goraj
miejscowoœæ ¯elebsko
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze
Roztocze Zachodnie
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Proponowany obiekt geoturystyczny to nieczynny
kamienio³om wapieni mioceñskich znajduj¹cy siê we wsi
1 ¯elebsko, po wschodniej stronie drogi z Hedwi¿yna do
Frampola. Jest to du¿e wyrobisko o d³ugoœci œcian znacznie
przekraczaj¹cej 200 m i wysokoœci kilkunastu metrów.
W kamienio³omie ods³ania siê profil utworów miocenu,
w którym mo¿emy obserwowaæ ci¹g³e przejœcie od osa-
dów wieku badeñskiego do osadów wieku sarmackiego.
2 Utwory badeñskie reprezentowane s¹ przez drobno i
œrednioziarniste wapienie organodetrytyczne (sk³adaj¹ce siê
z bioklastów, czyli pokruszonych szcz¹tków organicznych
zbudowanych przewa¿nie z wêglanów). W najni¿szej czêœci
profilu kamienio³omu w ¯elebsku s¹ one nieco margliste,
a wiêc zawieraj¹ce domieszkê substancji ilastych. S¹ one
warstwowane faliœcie i smu¿yœcie, z widocznym warstwowa-
niem przek¹tnym ma³ej skali. Ku górze profilu zwiêksza siê
mi¹¿szoœæ warstw wapiennych, maleje natomiast zawartoœæ
domieszek ilastych. Profil utworów badeñskich koñczy pakiet
grubo³awicowych masywnych wapieni organodetrytycz-
nych. Powy¿ej nich wystêpuj¹ zlokalizowane w najwy¿szych
czêœciach œcian kamienio³omu wapienie organodetrytycz-
ne zawieraj¹ce okruchy serpulitów. S¹ to wapienne rurki
3 pierœcienic, prymitywnych zwierz¹t morskich o segmentowa-
nym ciele, zaliczanych do wieloszczetów. Rurki serpul czêsto
wystêpuj¹ w du¿ych nagromadzeniach, tworz¹cych struktury
rafopodobne, dlatego wapienie te s¹ czêsto nazywane wapie-
niami serpulowymi. W profilu w kamienio³omie w ¯elebsku s¹
one przewarstwione i³ami marglistymi z soczewkami budowli
serpulowo-mikrobialitowych.
W profilu ods³aniaj¹cym siê w œcianach kamienio³omu
mo¿emy zaobserwowaæ szereg powierzchni niezgodnoœci,
œwiadcz¹cych o zmianach warunków sedymentacji i okre-
sowych przerwach w sedymentacji osadów.
Utwory wapienne ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w
¯elebsku reprezentuj¹ osady ciep³ego morza mioceñskiego,
jakie istnia³o na obszarze Roztocza oko³o 10 mln lat
62
5612
Bi³goraj 4628
temu. Jak wynika z badañ sedymentologicznych, morze to
mia³o normalne zasolenie. Na dnie zbiornika morskiego
wystêpowa³y strefy intensywnego rozwoju glonów wapien-
nych, jak równie¿ obszary zasiedlane przez zró¿nicowane
zespo³y organizmów bentonicznych.
Organizmy te i ich szcz¹tki by³y Ÿród³em materia³u orga-
nodetrytycznego, który jest g³ównym sk³adnikiem wapieni
mioceñskich Roztocza. Domieszki materia³u terygenicznego,
takiego jak kwarc i glaukonit, uzupe³niaj¹ sk³ad ska³ wapien-
nych wystêpuj¹cych na tym obszarze. Zmienne proporcje
tych sk³adników powoduj¹, ¿e mamy tak du¿¹ ró¿norodnoœæ
ska³ osadowych wystêpuj¹cych na Roztoczu, od ska³ niemal
czysto wapiennych poprzez wapienie piaszczyste i piaski
wapniste do piasków. Ska³y te charakteryzuj¹ siê równie¿
zró¿nicowanym stopniem zwiêz³oœci, co powoduje, ¿e
znajduj¹ ró¿ne zastosowanie. Wapienie w kamienio³omie
w ¯elebsku ze wzglêdu na swoj¹ wysok¹ zwiêz³oœæ eksplo-
atowane by³y jako drogowy kamieñ budowlany.
Ods³aniaj¹cy siê w kamienio³omie profil osadów miocenu
jest bardzo dobrym przyk³adem zró¿nicowania litologicz-
nego osadów wapiennych Roztocza i pod tym wzglêdem
posiada wartoœæ dydaktyczn¹. Jest on interesuj¹cy równie¿
dlatego, ¿e w jego obrêbie mo¿emy przeœledziæ stopniowe
przejœcie od osadów górnego badenu do sarmatu.
Ska³y ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omach w okolicy
¯elebska by³y do niedawna eksploatowane. Z miêkkiej
ska³y wycinano pi³¹ bloki na budowê domów i budynków
inwentarskich. Z twardego „kamienia” wykonywano funda-
menty i podmurówki. Drobnym kamieniem i „kocimi ³bami”
wyk³adano drogi. W latach 80-tych produkowano ze ska³ wa-
piennych nawóz mineralny w postaci wapna wêglanowego,
do odkwaszania gleb. Pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych
podjêto decyzje o zakoñczeniu eksploatacji.
Dzisiaj kamienio³om sta³ siê jedynie atrakcj¹ turystyczn¹
dla ludzi zainteresowanych m.in. geologi¹. Kamienio³om
w ¯elebsku znajduje siê na ¿ó³tym szlaku Roztoczañskim

prowadz¹cym ze Zwierzyñca przez Panasówkê, Trzêsiny,
kamienio³omy w ¯elebsku, Hedwi¿yn, Bi³goraj do Bidaczowa
Starego. Znajduje siê on równie¿ na szlaku rowerowym
“Bia³a £ada” poprowadzonym na pó³noc od Bi³goraju na
trasie: Bi³goraj - Rapy Dylañskie - Cencynopol - Ignatówka -
¯elebsko - Wola K¹tecka - Karolówka - Nadrzecze - Majdan
Gromadzki - Gromada - Bi³goraj.
The Miocene limestones quarry in ¯elebsko
The large, abandoned limestone quarry is located in
¯elebsko village, on the eastern side of road from Hedwi¿yn
to Frampol. The pit walls are over 200 meters long and a
dozen of meters high.
The exposed Miocene succession is interesting because
of continuous deposition at the Badenia-Sarmatian boudary.
The Badenian sediments are fine- and medium-crystalline,
organodetrital limestones. In the uppermost part of succes-
sion exposed only in the tops of pit walls thick-bedded, mas-
sive, organodetrital limestones occur. These are ovelain by
organodetrital limestones with calcareous tubes of serpules
– primitive marine animals belonging to Polychaetae. Due to
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
¯elebsko
mass occurrence of these fossils the rock bears the name
“Serpulae Limestones”. The Sarmatian age of limestones
was determined from foraminifers assemblages.
The limestones exposed in the ¯elebsko quarry were
deposited in a warm Miocene sea of normal salinity, which oc-
cupied the Roztocze area about 10 Ma ago. The sea floor was
settled by vigorously growing calcareous algae and other ben-
thic fauna. These organisms supplied organodetrital material
which is the main component of limestones from Roztocze.
The limestones extracted in the quarry were valuable
construction stones due to high compactness.
The succession exposed in the quarry is a good example
of lithological variability of limestones in the Roztocze area
and, thus, is useful for educational purposes. Moreover, the
continuous Badenian-Sarmatian deposition is an unmatched
scientific value.
The quarry in ¯elebsko is a point at the yellow Roztocze
trail, which leads from Zwierzyniec through Panasówka,
Trzêsiny, ¯elebsko quarry, Hedwi¿yn and Bi³goraj to Bi-
daczów Stary. It is also on the “Bia³a £ada” bike trail which
routes north of Bi³goraj.
Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 165,
267, 298, 338, 361, 362, 464, 465, 466, 482
63
 Warstwy cieszyñskie w potoku Jab³onka
w Bystrem Baligród
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat leski
gmina Baligród
miejscowoϾ Bystre
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie
Beskidy lesiste
Bieszczady Zachodnie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Obiekt ten po³o¿ony jest we wsi Bystre, w dolnej czêœci
potoku Jab³onka, tu¿ przed jego po³¹czeniem siê z potokiem
Rabskim w Hoczewkê. Zarówno profil w potoku Jab³onka,
jak i w potoku Rabskim s¹ doskonale ods³oniête, co pozwa-
la obserwowaæ relacje facjalne w tej czêœci Karpat. Poza
ods³oniêciami naturalnymi w okolicy znajduj¹ siê te¿ czynne
kamienio³omy, w których wspaniale ods³oniête s¹ warstwy
lgockie i istebniañskie.
Przed nasuniêciem dukielskim, w obrêbie jednostki
œl¹skiej pojawia siê g³êboko odk³uty element tektoniczny –
nazwany ³usk¹ Bystrego, która kontaktuje w czêœci pó³nocnej
z tzw. centraln¹ depresj¹ karpack¹ (elementem tektonicz-
nym, w którym wystêpuj¹ tylko warstwy kroœnieñskie).
Ods³aniaj¹ce siê tu¿ przy starym tartaku (obok schroniska)
warstwy cieszyñskie, których profil ma tu kilkaset metrów,
stanowi¹ czo³o ³uski Bystrego, nasuniêtej tu na warstwy
kroœnieñskie.
Istotn¹ cech¹ tych ods³oniêæ jest pojawienie siê naj-
starszych osadów profilu Karpat Zewnêtrznych – dolno-
kredowych warstw cieszyñskich, wierzowskich i lgockich.
Ods³oniêcia w potokach Jab³onka i Rabskim ukazuj¹ utwory
1 od dolnej kredy po górny oligocen, czyli powsta³e 145-23
mln lat temu (trzeba zaznaczyæ, ¿e utwory dolnej kredy
pojawiaj¹ siê dopiero w zachodniej czêœci Karpat polskich,
w znacznej odleg³oœci od tego stanowiska). Reprezentowane
s¹ one przez ok. 300-metrow¹ seriê ciemnobrunatnych,
silnie wapnistych piaskowców œrednio- i cienko³awicowych,
przek³adanych ciemnobrunatnymi i czarnymi ³upkami ilastymi.
2 Piaskowce cienko³awicowe s¹ drobno- lub œrednioziarniste,
natomiast w dolnej czêœci profilu wystêpuj¹ doœæ liczne
wk³adki piaskowców grubo³awicowych (do 1 m) o war-
stwowaniu frakcjonalnym. W ods³oniêciach tych mo¿emy
obserwowaæ szereg struktur tektonicznych: fa³dy typu
3 szewronowego, uskoki o niewielkim zrzucie, struktury
typu „pop-up”. Szereg struktur tektonicznych wskazuje
na kierunek transportu tektonicznego w ods³aniaj¹cych
siê utworach ku po³udniowi, co jest rzadkie w Karpatach
128
5466
5464
Cisna 4594
Zewnêtrznych. W swej najbardziej pó³nocnej czêœci profil
warstw cieszyñskich jest przeciêty uskokiem przesuwczym
o znacznym przesuwie.
Obiekt ten jest unikalny w skali Karpat i w skali regio-
nalnej – profil ods³ania najstarsze elementy litologiczne serii
œl¹skiej, co dokumentuje pozycjê tektoniczn¹ poszczegól-
nych cz³onów stratygraficznych.
Ods³oniêcie znajduje siê w pobli¿u schroniska Kropiwne
i hotelu Zelmer, dwa kilometry od przystanku autobusowe-
go. Od drogi g³ównej Baligród-Cisna mo¿na tu dojœæ drog¹
bit¹ (ok. 500 m). W pobli¿u znajduje siê szlak turystyczny
do rezerwatu „Go³oborze”, który zaczyna siê pod hotelem
w Bystrem. Ponadto z Bystrego prowadzi zielony szlak
turystyczny na trasie: Bystre – Rabe – Chryszczata (997
m n.p.m.).
W przysz³oœci proponuje siê objêcie ochron¹ profili
w obu potokach – potoku Jab³onki i Rabskim.
The Cieszyn Beds in the Jab³onka Stream
in Bystre
The exposure is located in the Bystre village, in the lower
course of the Jab³onka Stream, just above the confluence
with the Rabski Stream. Apart from exposures, several quar-
ries operate in the neighbourhood, where perfect outcrops
of the Lgota and the Istebna beds can be studied.
The Cieszyn Beds crop out at the old sawmill, close
to the hostel. Their thickness reaches several hundreds of
meters. The exposure is cut in a front of the so-called Bystre
slice-fold, thrusted over the Krosno Beds.
Sediments exposed in the Jab³onka and the Rabski stream
beds are 300-meters-thick series of dark-brown, medium- and
thin-bedded, highly calcareous sandstones interbedded with
dark-brown and black clayey shales. Several types of tectonic
structures can be observed: chevron folds, faults of small throw,
pop-up structures. Analysis of structures points out to the
southward tectonic transport. The strata represent time span
from the Lower Cretaceous to the Upper Oligocene.
 Bystre

Wybrana literatura: 111, 153, 255,

340, 348, 413

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

2 L. Jankowski (2005)

129
 Warstwy gezowe w brzegu Sanu
w Miêdzybrodziu
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat sanocki
gmina Sanok
miejscowoœæ Miêdzybrodzie
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie
Beskidy Lesiste
Góry Sanocko-Turczañskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Obiektem jest du¿e naturalne ods³oniêcie w prawym
1 brzegu Sanu w Miêdzybrodziu, w pobli¿u drogi ziemnej
z Miêdzybrodzia do Sanoka przez Bia³¹ Górê, oko³o 100 m
od zabytkowej cerkwi.
W pionowej skarpie, o wysokoœci œcian siêgaj¹cej kilku-
nastu metrów, ods³aniaj¹ siê dolnokredowe (112-99 mln lat
temu) warstwy gezowe wykszta³cone w postaci typowych
utworów fliszowych: ³awic piaskowców przek³adanych
wk³adkami ³upków. Mo¿na tutaj zobaczyæ kilka komplek-
2 sów ró¿ni¹cych siê mi¹¿szoœci¹ ³awic: od cienkich (rzêdu
kilku cm), poprzez œrednie (do 30 cm), do grubych i
3 bardzo grubych, niekiedy powy¿ej 1 m. Najgrubsze ³awice
buduj¹ piaskowce gruboziarniste, uziarnione frakcjonalnie,
natomiast cieñsze charakteryzuje najczêœciej laminacja
równoleg³a, rzadko warstwowanie przek¹tne. Na sp¹gach
³awic piaskowców widoczne s¹ liczne skamienia³oœci œladowe
(tzw. hieroglify) w postaci odlewów rzeŸby dna powsta³ej w
wyniku dzia³alnoœci ¿yciowej organizmów morskich.
Warstwy gezowe charakteryzuje du¿y udzia³ igie³
g¹bek w materiale okruchowym, co znajduje tak¿e wyraz
w obecnoœci stref skrzemionkowanych. W piaskowcach
spotyka siê liczne fragmenty (klasty) czarnych ³upków.
Bardzo efektowne jest otoczenie obiektu. Skarpa z
ods³oniêciem jest czêœci¹ prze³omu Sanu przez pasmo stro-
mych wzgórz zbudowanych z utworów dolnokredowych.
Organizowane s¹ tutaj sp³ywy tratwami. Pionowa skarpa
wygl¹da tak¿e bardzo efektownie z drugiego, lewego brzegu
Sanu. Powy¿ej ods³oniêcia, na koronie skarpy, za zagajnikiem,
znajduje siê murowana cerkiew z XIX wieku, a obok niej
stary cmentarz z charakterystycznym grobem w kszta³cie
piramidy. Z drogi ko³o cerkwi rozci¹ga siê malowniczy widok
142
5498
Mrzyg³ód
5496
Sanok 4586
na prze³om Sanu i otaczaj¹ce wzgórza.
Oko³o 200 m od obiektu (drog¹ za cerkwi¹) przebiega
szlak rowerowy nr 1 Rowerowej Organizacji Wypraw
Ekologicznych Regionu Sanockiego. W odleg³oœci oko³o 3
km na po³udniowy wschód biegnie ¿ó³ty szlak turystyczny
Sanok – Orli Kamieñ.
Obiekt w Miêdzybrodziu reprezentuje typowe
wykszta³cenie warstw gezowych. Jest tak¿e po³o¿ony w
bardzo atrakcyjnym (pod wzglêdem krajobrazowym i tury-
stycznym) rejonie.
The Gaize Beds in the San River bank
in Miêdzybrodzie
The large, natural outcrop is located in the right bank
of the San River, close to country road from Miêdzybrodzie
to Sanok, about 100 meters from the historical Orthodox
church.
In a vertical wall, a dozen of meters high, the Lower
Cretaceous Gaize Beds are exposed. The beds are typical
flysch succession with alternating sandstone and shale layers.
At the bottom surface of sandstone beds the track fossils are
common. The gaizes are characterized by high percentage
of sponge spiculae in the clastic material. Sandstones contain
numerous clasts of black shales.
The exposed wall is a part of the San River Break trough
the steeply sloped hills built of Lower Cretaceous rocks.
Some distance from the edge of the scarp stands the Ortho-
dox church from the XIXth century with adjacent graveyard
where characteristic, pyramidal tomb can be seen. The
nearby road provides an excellent, scenic view of the river
break and the surrounding hills.
 Miêdzybrodzie

Wybrana literatura: 208, 209

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Malata (2005)

143
 Warstwy godulskie w kamienio³omie
w Bielsku-Straconce
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
Bielsko-Leszczyny
powiat bielski
gmina Bielsko
miejscowoϾ Bielsko-Straconka
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Beskid Ma³y
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
¯ywiec
W Straconce Ma³ej, w po³udniowo-wschodniej czêœci
Bielska Bia³ej, na zachodnim stoku góry Soko³ówka nale¿¹cej
do Beskidu Ma³ego, w starym nieczynnym kamienio³omie
1,3 ods³ania siê profil warstw godulskich dolnych. Kamienio³om
zlokalizowany jest oko³o 300 m na po³udnie od drogi
prowadz¹cej ze Straconki do Miêdzybrodzia Bialskiego.
Beskid Ma³y to monoklinalny element strukturalny
zapadaj¹cy ku po³udniowi, obciêty od zachodu dyslokacj¹
o charakterze uskoku no¿ycowego, a od wschodu stref¹ dys-
lokacji na linii Skawy. Mi¹¿szoœæ warstw godulskich przekracza
tu 1500 m, a ich wykszta³cenie zmienia siê wyraŸnie w profilu
pionowym oraz z zachodu na wschód. W czêœci zachodniej
warstwy godulskie le¿¹ wprost na rogowcach mikuszowickich,
rzadziej na ³upkach pstrych, w czêœci œrodkowej na cienkim
kompleksie ³upków pstrych. We wschodniej czêœci Beskidu
Ma³ego w sp¹gu warstw godulskich pojawia siê lokalnie cienka
wk³adka margli krzemionkowych.
Warstwy godulskie w kamienio³omie w Straconce
wykszta³cone s¹ w facji piaskowców z mu³owcami i mu³owców
z piaskowcami. Piaskowce s¹ z regu³y drobno- lub bardzo drob-
2 noziarniste. Powierzchnie sp¹gowe i stropowe s¹ równe; na po-
wierzchniach sp¹gowych licznie wystêpuj¹ hieroglify organiczne
i odlewy jamek wirowych, œlady wleczenia i przeskoków.
W górnej czêœci œciany kamienio³omu mi¹¿szoœci pia-
skowców wyraŸnie rosn¹, a wk³adki ³upków staj¹ siê bardzo
cienkie. Jest to typowa sekwencja negatywna, wskazuj¹ca
na sedymentacjê w obrêbie lobu depozycyjnego, sto¿kowej
formy nagromadzenia osadów u wylotu kana³u.
Wykszta³cenie warstw godulskich w kamienio³omie
w Straconce jest charakterystyczne dla osadów lobów
depozycyjnych sto¿ka zewnêtrznego. Depozycja odbywa³a
siê tu w efekcie znoszenia materia³u okruchowego zgro-
madzonego na nasypie litoralnym pr¹dami zawiesinowymi.
300 metrów na po³udnie, poni¿ej opisywanego
kamienio³omu, na po³udniowym stoku góry Soko³ówka, w
182
Miêdzybrodzie Bialskie
5520
4364
prawym (pó³nocnym) brzegu potoku Ma³a Straconka zloka-
lizowany jest niewielki nieczynny kamienio³om. Ods³aniaj¹
siê w nim dolne warstwy godulskie, wykszta³cone w facji
piaskowców i piaskowców zlepieñcowatych, wyj¹tkowo
zlepieñców; zapadaj¹ one na wschód pod k¹tem kilku
stopni. Dominuj¹ ³awice bardzo grube i grube, uziarnione
frakcjonalnie, niekiedy w stropie laminowane równolegle.
Powsta³y one w obrêbie kana³ów rozprowadzaj¹cych ma-
teria³ okruchowy na sto¿ku podnorskim.
W kolejnym, po³o¿onym kilkadziesi¹t metrów na
wschód, ³omie ods³ania siê kilkunastometrowy kompleks
grubo³awicowych piaskowców zlepieñcowatych i masyw-
nych, zapadaj¹cych na wschód pod k¹tem 30°.
Warstwy godulskie tworzy³y siê w basenie œl¹skim
w okresie oko³o 10 mln lat (oko³o 93-103 mln lat temu)
w systemie silikoklastycznej sedymentacji g³êbokowodnych
sto¿ków nap³ywowych usypywanych u podnó¿a pó³nocnego
sk³onu grzbietu œl¹skiego.
Z przystanku Straconka-Koœció³ wiod¹ trzy szlaki
turystyczne: czerwony – Straconka, Czupel, Groniczki,
Gaiki, zapora w Por¹bce; zielony – Straconka, Leœniczówka,
Magurka Wilkowicka oraz ¿ó³ty – Straconka, £ysa Prze³êcz,
Rogacz, Magurka Straceñska, Magurka Wilkowicka.
Jest to wyj¹tkowo dobrze zachowany profil utworów lobu
depozycyjnego sto¿ka zewnêtrznego warstw godulskich. W
pobli¿u znajduje siê kilka nieczynnych kamienio³omów, w
których mo¿emy zapoznaæ siê z ró¿nym wykszta³ceniem
warstw godulskich dolnych. Posiada du¿e walory poznawcze
i dydaktyczne, a ³¹cznie z miejscowoœci¹ Straconka stanowi
niew¹tpliw¹ atrakcjê turystyczn¹.
The Godula beds in the quarry
in Bielsko-Straconka
In Straconka Ma³a village (southern suburbs of Bielsko-
Bia³a town) the Lower Godula Beds crop out in an old,

abandoned quarry developed in the western slope of the
Soko³ówka Hill. The area belongs to the Beskid Ma³y (Small
Beskid) mountain range, which forms a monocline dipping
to the south. From the west the structure is terminated by a
scissor fault and from the east by the Skawa River dislocation
zone. Thickness of the Godula Beds exceeds 1,500 meters
and their lithology changes from west to east.
In the Straconka quarry the sandstones with mudstones
and mudstones with sandstones facies are represented.
Sandstones are usually fine- or very fine-grained. Top and
bottom surfaces are flat, common are track fossils, flute
marks and tool marks. In the upper parts of the quarry
thickness of sandstone beds increases and shale interbeds
2 T. S³omka, E. S³omka (2005)
Bielsko-Straconka
become very thin. This is a typical negative sequence indi-
cating the lobe deposition of the outer fan. Clastic material
was transported by density currents from littoral zone to
deeper parts of the basin.
In other, small, abandoned quarry located 300 meters
south, in a southern slope of the Soko³ówka Hill, in the right
bank of the Ma³a Straconka Stream, the Godula Beds are
developed as sandstones and sandstones with conglomer-
ates, rarely conglomerates facies.
The Godula Beds were deposited in the Silesian Basin
between 103 and 93 Ma ago, in a system of siliciclastic,
deep-water fans located at the foot of northern slope of
the Silesian Ridge.
Wybrana literatura: 188, 250, 386,
387, 388, 389, 430
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
183
 Wapienie jasielskie w przekopie w Jaœle
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat jasielski
gmina Jas³o
miejscowoœæ Jas³o
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Kotlina Jasielsko-Kroœnieñska
Jednostka geologiczna:
Biecz
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
W miejscowoœci Jas³o, w po³udniowej czêœci miasta,
1 znajduje siê cegielnia. W profilu œcian przekopu cegielni
(o d³ugoœci 50 m i wysokoœci 6 m) ods³ania siê kompleks
piaskowcowo-³upkowych warstw kroœnieñskich dolnych.
Warstwy te wchodz¹ w sk³ad p³aszczowiny œl¹skiej.
Jest to kompleks piaskowców i ³upków, przy czym udzia³
2 ³upków roœnie w górê profilu. Piaskowce wystêpuj¹ w
³awicach cienkich i œrednich, o mi¹¿szoœciach sporadycznie
dochodz¹cych do 50 cm. Obserwowaæ w nich mo¿na liczne
struktury sedymentacyjne: laminacjê poziom¹ oraz warstwo-
3 wanie konwolutne. Piaskowce s¹ drobnoziarniste, szaro-po-
pielate, wapniste, o spoiwie ilasto-wapnistym, zawieraj¹ du¿e
iloœci muskowitu najlepiej widocznego na powierzchniach
oddzielnoœci ³awic. Szczeliny spêkañ wype³nione s¹ kalcytem
(strza³ka kalcytowa). Na powierzchniach sp¹gowych ³awic
wystêpuj¹ liczne hieroglify pr¹dowe. Prze³awicaj¹ce piaskow-
ce ³upki barwy szarej zawieraj¹ znaczn¹ iloœæ muskowitu i
kalcytu. W obrêbie opisywanego kompleksu wystêpuj¹ w
Jaœle warstewki laminowanych, bia³awych wapieni jasielskich.
Zosta³y one nazwane wapieniami (dawniej: ³upkami) jasiel-
skimi i stanowi¹ wa¿ny horyzont, pozwalaj¹cy na korelacjê
ró¿nych profili warstw kroœnieñskich. Opisywany profil jest
stratotypem tego ogniwa.
Warstwy kroœnieñskie s¹ najm³odszym wydzieleniem
litostratygraficznym w p³aszczowinie œl¹skiej. Powsta³y
w oligocenie (34-23 mln lat temu), w warunkach ujednoli-
cenia sedymentacji w po³¹czonych basenach karpackich.
Miasto Jas³o za³o¿one w 1365 roku, w XIX wieku
prze¿y³o rozkwit w zwi¹zku z rozwijaj¹cym siê na tych
terenach przemys³em naftowym. Znajduje siê tutaj tablica
136
Krosno
5512
Nowy ¯migród 4538
upamiêtniaj¹ca pierwsz¹ rafineriê w Ulaszowicach oraz Muze-
um Regionalne, które gromadzi ruchome zabytki przesz³oœci
miasta, a tak¿e archiwalia ilustruj¹ce szeœciowiekowe dzieje.
Przez Jas³o przebiega Transgraniczny Szlak Turystyczny
– „Szlak Naftowy”, ³¹cz¹cy miejsca zwi¹zane z narodzinami
i histori¹ przemys³u naftowego. Biegnie on z Jas³a przez
Krosno, Sanok, Ustrzyki Dolne, Sambor, Borys³aw i Dro-
hobycz a¿ do Lwowa.
The Krosno Beds a quarry drift in Jas³o
In the southern suburb of Jas³o town there is a clay pit
in which the Lower Krosno Beds are exposed in a pit wall,
about 50 meters long and 6 meters high.
The succession includes sandstones and shales with the
latter increasing in number up the sequence. Sandstones
are thin- and medium-bedded (up to 50 centimeters thick),
greyish, fine-grained, cemented with clays and calcite,
and containing high amount of muscovite. Common are
sedimentary structures: horizontal lamination and convolute
bedding. Fractures are filled with calcite. At the bottom
surfaces of layers the tool marks appear. The interbedding
shales are grey, with high amount of muscovite and calcite.
In the exposure thin layers of whitish, laminated limestones
are present – so-called Jas³o Limestones (formerly – Jas³o
Shales). Their succession is a stratotype applied as marker
for the Krosno Beds.
The Krosno Beds are the youngest lithostratigraphic
member of the Silesian Unit. Sediments were deposited in
the Oligocene (34-23 Ma) after unification of sedimentation
in the interconnected Carpathian basins.
 Jas³o

2 3

Wybrana literatura: 31, 156, 157, 158,

159, 160, 362, 403

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

R. Kopciowski (2005)

137
 Warstwy kroœnieñskie
nad Sanem w Sanoku
Lokalizacja:
województwo podkarpackie po-
wiat sanocki
Krosno
gmina Sanok
miejscowoœæ Sanok – Bia³a Góra
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Pogórze Bukowskie/Góry S³one
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Ods³oniêcie formacji fliszowej nad Sanem w Bia³ej Górze,
1 wobec braku innych, atrakcyjnych obiektów geologicznych
na terenie Sanoka, jest w tym obszarze wa¿nym obiek-
tem geoturystycznym o wysokich walorach naukowych
i dydaktycznych. Wkraczaj¹c na wychodz¹cy z centrum mia-
sta ku pó³nocy czerwony szlak turystyczny prowadz¹cy przez
Góry S³one i Pogórze Przemyskie do Przemyœla i kieruj¹c
siê za mostem na Sanie do po³o¿onego nad rzek¹ znane-
go skansenu budownictwa ludowego, trudno przeoczyæ
odkrywkê, któr¹ na d³ugoœci oko³o 20 metrów stanowi
ponad 6 metrowej wysokoœci stroma œcianka nad drog¹
prowadz¹c¹ do muzeum. Powsta³a ona w wyniku bocznej
erozji Sanu, który podci¹³ tu wysuniêty ku po³udniowi cypel
morfologiczny odchodz¹cy od lesistego grzbietu górskie-
go, rozci¹gaj¹cego siê na pó³nocny wschód od Sanoka.
Grzbiet ten buduj¹ g³ównie formacje wieku kredowego
tworz¹ce strukturê fa³du Grabownicy – Za³u¿a, któr¹ w
niedalekim Miêdzybrodziu przecina prze³omowa dolina
Sanu o wyj¹tkowych walorach krajobrazowych. W kierunku
wschodnim œcianka przechodzi w pozbawion¹ ods³oniêæ
i poroœniêt¹ lasem strom¹ skarpê starego zakola koryta
rzeki. W morfologii dna doliny, w wielu miejscach da siê w
tym rejonie przeœledziæ, ponad otaczaj¹cym koryto rzeki
kamieñcem, przebieg skarp i sp³aszczeñ ni¿szej terasy ³êgowej
i wy¿szej terasy rêdzinnej. Powierzchniê œcianki tworz¹
stropy ³awic piaskowców nale¿¹cych do trzeciorzêdowych,
oligoceñskich, warstw kroœnieñskich, buduj¹cych w rejonie
Sanoka wnêtrze fa³dowej struktury tektonicznej synkliny
Brzozowa, jednej z kilku sk³adaj¹cych siê tu na regio-
naln¹ jednostkê centralnej depresji karpackiej. Warstwy
zalegaj¹ce pionowo, a miejscami w pozycji odwróconej,
nale¿¹ do pó³nocno-wschodniego skrzyd³a tej struktury.
Ska³y ods³aniaj¹ce siê w ponad 2 metrowym profilu re-
prezentuj¹ typowe wykszta³cenie warstw kroœnieñskich,
150
5494
5492
Bircza
4586 4588 Lesko
bardzo wa¿nej jednostki litostratygraficznej, tak w jednostce
œl¹skiej, jak i w niedalekiej, s¹siedniej od pó³nocy jednostce
skolskiej i nale¿¹ do starszej, dolnej czêœci jej profilu.
Piaskowce s³abo zwiêz³e i rozsypliwe, charakteryzuj¹
siê siln¹ wapnistoœci¹ oraz znaczn¹ zawartoœci¹ drobnych
blaszek muskowitu. Mikê najlepiej widaæ na prze³amach ob-
serwowanych pod s³oñce i na powierzchniach warstwowañ.
W przekrojach szarych i szaro be¿owych ³awic, osi¹gaj¹cych
nawet 0,5 m gruboœci, widoczny jest drobnoziarnisty
materia³ u³o¿ony w obrêbie p³askiej laminacji równoleg³ej,
najwyraŸniejszej w górnych ich czêœciach. W dolnych
czêœciach ³awic miejscami s³abo zaznacza siê niewielki, stop-
niowy spadek wielkoœci ziarn w obrêbie struktur, tzw. uziar-
nienia frakcjonalnego. Innymi, powszechnie wystêpuj¹cymi
strukturami sedymentacyjnymi, s¹ pogr¹zy w sp¹gach ³awic
piaskowcowych, bêd¹ce nastêpstwem niestatecznego war- 2
stwowania gêstoœciowego wynikaj¹cego z ró¿nic gêstoœci w
powtarzaj¹cym siê w profilu uk³adzie warstw piaskowcowe-
go i ilastego osadu. Wszystkie opisane cechy litologiczne i
strukturalne ³awic piaskowców wskazuj¹ na ich turbidytow¹
genezê. S¹ one osadami pr¹dów zawiesinowych stanowi¹cych
najwa¿niejszy rodzaj sp³ywów grawitacyjnych, dostarczaj¹cych
najwiêksz¹ iloœæ materia³u okruchowego do fliszowego basenu
karpackiego. Pomiêdzy piaskowcami widoczne s¹ cienkie
wk³adki szarych, wapnistych ³upków. Grubo³upliwe, miêkkie, o
wewnêtrznej laminacji podkreœlonej ciemn¹ barw¹, zawieraj¹
cienkie wk³adki drobnoziarnistych piaskowców i mu³owców.
Cechy litologiczne warstw kroœnieñskich decyduj¹ o ich ma³ej
odpornoœci na procesy wietrzenia i erozji. Sprawia to, ¿e ich
dobre i du¿e ods³oniêcia s¹ rzadkie, a tym samym roœnie ranga
opisanego ods³oniêcia przy skansenie.
Niewielka odleg³oœæ obiektu od centrum miasta 3
bardzo atrakcyjnego turystycznie, ³atwy dojazd, a tak¿e
po³o¿enie bezpoœrednio przy trasie wiêkszoœci wycieczek

odwiedzaj¹cych programowo skansen w Sanoku sprawia,
i¿ opisany obiekt mo¿e spe³niaæ wa¿n¹ rolê w popularyzacji
nauk geologicznych i pe³niæ j¹ bêdzie jako chroniona prawem
forma stanowiska dokumentacyjnego.
The Krosno Beds
on the San River in Sanok
In the vicinity of red touristic trail from Sanok to Prze-
myœl, in the right bank of the San River, close to the center
of Sanok town the rocks are exposed of so-called Krosno
Beds – an important member of the Silesian Unit of the
Flysch Carpathians in Poland. In a steep wall, directly
above the road and before the entrance to the famous
Skansen, the vertical flysch strata crop out. The succes-
sion is a part of northern limb of the Brzozów Anticline
and belongs to the lower, older part of the Oligocene
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Sanok
unit. In the Sanok area the Krosno Beds compose cores
of several synclines.
The main lithological variety is grey, calcareous sand-
stone. The rock is fine-grained, brittle and easily disinte-
grating. Characteristic mineralogical components are fine
muscovite flakes which glitter at the bedding and fracture
planes.
Sandstone beds are intercalated by thin layers of grey,
calcareous shales. Sedimentary structures observed in the
exposure document the turbidite genesis of flysch sediments
deposited from turbidity currents – a type of gravity flows
responsible for supplying the most part of clastic material to
the Carpathian flysch basin. Small number of good exposures
of the Krosno Beds is a consequence of their low resistance
to weathering and erosion. Thus, the exposure is a valuable
geotouristic site of high scientific and educational values.
Wybrana literatura: 153, 185, 210, 447
151
 Warstwy kroœnieñskie w kamienio³omie
w Do³¿ycy
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat leski
gmina Cisna
miejscowoœæ Do³¿yca
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie
Beskidy Lesiste
Bieszczady Zachodnie
Baligród
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
warstwy kroœnieñskie
W miejscowoœci Do³¿yca znajduj¹cej siê w powiecie
1 leskim, w kamienio³omie, ods³oniêty zosta³ profil dolnych
warstw kroœnieñskich, a dok³adniej ich odmiany facjalnej
zwanej piaskowcami z Otrytu. Litofacja otrycka, wieku
oligoceñskiego (34-23 mln lat temu) jest charakterystyczna
dla po³udniowo-wschodniej czêœci centralnego synklinorium
karpackiego. Z piaskowców otryckich zbudowane s¹ oko-
liczne wzniesienia, m.in. pasmo Po³onin.
Obiekt znajduje siê oko³o 300 m poni¿ej ujœcia potoku
Do³¿yczka do Solinki, bezpoœrednio przy drodze wiod¹cej
na Buk.
W kamienio³omie, obecnie nieczynnym, widoczny
2 jest kilkunastometrowy fragment profilu serii œl¹skiej. W
profilu tym dominuj¹cymi ska³ami s¹ piaskowce œrednio- i
grubo³awicowe, o zmiennej mi¹¿szoœci ³awic (od 10 do
niemal 300 cm). Warstwy s¹ wstecznie obalone - ich sp¹gi
znajduj¹ siê u góry. Utwory s¹ silnie spêkane, z licznie
3 wystêpuj¹cymi zluŸnieniami œródwarstwowymi. W szczeli-
nach zaobserwowaæ mo¿na wype³nienia kalcytowe. Piaskow-
ce s¹ barwy szarej, maj¹ charakterystyczn¹ strukturê ma-
sywn¹. Ska³y s¹ wapniste, o wyraŸnie zaznaczonym uziarnieniu
frakcjonalnym oraz widocznych powierzchniach amalgamacji.
W czêœciach sp¹gowych ³awic wystêpuj¹ wiêksze ziarna,
g³ównie kwarcowe, a ³awice maj¹ charakter zlepieñcowatych.
Zobaczyæ te¿ mo¿na w nich fragmenty rozdrobnionych
³upków krystalicznych. Wewn¹trz ³awic widoczne s¹
œlady rozmyæ, a tak¿e kana³y wype³nione nieco grubszym
(w stosunku do otaczaj¹cego) materia³em. Stropy ³awic
maj¹ ostry charakter. Pomiêdzy grubymi ³awicami pia-
skowców wystêpuj¹ szare, wapniste piaskowce cienko- i
œrednio³awicowe, drobnoziarniste, o zaznaczonej laminacji
przek¹tnej. Zobaczyæ mo¿na te¿ szare ³upki.
Powszechnie wystêpuj¹ce struktury sedymentacyjne:
struktury pogr¹zowe, odlewy jamek wirowych, œlady
uderzeñ, dachówkowate u³o¿enie ziarn oraz struktury
130
5456
4598 Wetlina 4600
o charakterze osuwiskowym pozwalaj¹ zrekonstruowaæ
œrodowisko sedymentacji.
Kierunki pr¹dów wyznaczone ze struktur sedymen-
tacyjnych wskazuj¹ na dwa Ÿród³a zasilania materia³em
okruchowm, jedno ze wschodu lub po³udniowego-wschodu
(analizuj¹c struktury pr¹dowe: odlewy jamek wirowych,
œlady uderzeñ czy dachówkowatoœæ ziarn), natomiast
po³o¿enie jamek wirowych, czy przek¹tne warstwowanie
wskazuje, i¿ drugim obszarem alimentacyjnym by³ teren
po³o¿ony na zachodzie lub pó³nocnym-zachodzie od zbior-
nika. Depozycja zró¿nicowanego materia³u nastêpowa³a w
wyniku sp³ywów gêstoœciowych (o mieszanym charakterze)
oraz pr¹dów trakcyjnych o zró¿nicowanym re¿imie hydro-
dynamicznym.
Obiekt znajduje siê na obszarze Ciœniañsko-Wetliñskiego
Parku Krajobrazowego, w pobli¿u rzeczki Solinki.
W odleg³oœci ok. 0,5 km od ods³oniêcia przebiega czar-
ny szlak turystyczny, wiod¹cy przez masyw £opiennika i
Falowej, a¿ do pomnika gen. Œwierczewskiego; w pobli¿u
wytyczony zosta³ Miêdzynarodowy szlak „Zielony Rower”.
Ciekawostk¹ turystyczn¹ jest kolejka w¹skotorowa zbudo-
wana na trasie: Majdan-Przys³up-Majdan, przeje¿d¿aj¹ca
przez Do³¿ycê, kursuj¹ca codziennie w miesi¹cach waka-
cyjnych. W pobliskiej miejscowoœci Cisna (dawna w³asnoœæ
rodziny Fredrów) znajduje siê kultowy lokal „Siekierezada”
– miejsce spotkañ bieszczadzkich zakapiorów, w którym
czêstym bywalcem by³ Majster Bieda – bohater songu Wol-
nej Grupy Bukowina.
W pobli¿u obiektu mo¿na bezpiecznie zaparkowaæ po-
jazd i udaæ siê na zwiedzanie warstw kroœnieñskich.
The Krosno Beds in the Do³¿yca quarry
In Do³¿yca village (Lesko Sub-district) the well-known
outcrop exists where the variety of the Lower Krosno Beds
is exposed – the so-called “Otryt Sandstone”.

The outcrop is located some 300 meters from the
confluence of the Do³¿yczka Stream and the Solinka River,
at the road heading to Buk village. In an inactive quarry a
fragment of succession is exposed with medium- and thick-
bedded sandstones (thickness of beds varies from 10 to
almost 300 centimeters). The beds are reversed, strongly
fractured, with common interbedding spaces. Fractures
are filled with calcite. Grey, massive sandstones reveal car-
bonate cement, distinct graded bedding and amalgamation
surfaces. In bottom parts of the layers coarser grains are
accumulated, mostly quartz but also shale fragments. Typical
are sedimentary structures: load casts, flute marks, impact
marks, prod marks, imbricating grains, slump structures and
reciprocal currents. Such variety of structures enables the
recognition of Oligocene sedimentary environment (34-23
Ma ago). Within the beds the wash-out structures are vis-
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
Do³¿yca
ible as well as canals filled with material coarser than the
surrounding sandstone. Upper surfaces of the beds show
sharp boundaries.
Thick sandstone layers are interbedded by grey, fine-
grained, calcareous sandstones and grey shales. Deposition
took place under the conditions of density flows, in diversified
hydrodynamic environment. The Otryt Sandstones built up
the surrounding mountains including the Po³oniny Range.
The site is located within the Cisna-Wetlina Landscape
Park near Solinka. About 500 meters from the quarry there
is black touristic trail and an international bike trail (so-called
“Green Bike”). A touristic attraction is the narrow-gauge
railway connecting Majdan and Przys³up villages. Trains de-
part every day during summer months. In Cisna village there
is a famous pub “Siekierezada” – a site of local sub-culture.
A parking lot is available close to the quarry.
Wybrana literatura: 23, 24, 25, 26, 153, 185, 255,
327, 413, 417
131
 Warstwy menilitowe w kamienio³omie
w Kroœcienku
Bircza
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat bieszczadzki
gmina Ustrzyki Dolne
miejscowoœæ Kroœcienko
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie
Beskidy Lesiste
Góry Sanocko-Turczañskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina skolska
antyklina Klewy
Ustrzyki Dolne
Kamienio³om warstw menilitowych i margli globigeri-
nowych w Kroœcienku znajduje siê w odleg³oœci 250 m na
po³udnie od szosy Kroœcienko – przejœcie graniczne, oko³o
1,5 km na wschód od ronda w Kroœcienku i 1,5 km od
przejœcia granicznego. Po³o¿ony jest na prawym, po³udniowo-
wschodnim brzegu Strwi¹¿a, na pó³nocno-zachodnich sto-
kach góry Ostrykowiec (587,8 m n.p.m.). Umiejscowiony
jest w p³aszczowinie skolskiej, w po³udniowo-zachodnim
skrzydle antykliny Klewy. W kamienio³omie o d³ugoœci
1 œcian ok. 40 m i wysokoœci ok. 8 m ods³aniaj¹ siê margle
i rogowce. Warstwy zapadaj¹ na po³udniowy zachód pod
k¹tem 50-70°, a ods³oniêty profil osadów reprezentuje
wiekowo najwy¿szy eocen – najni¿szy oligocen (37-28 mln
lat temu). W dolnej czêœci ods³oniêcia widoczne s¹ naj-
starsze utwory w kamienio³omie – margle globigerinowe.
Jest to horyzont korelacyjny niemal znany z ca³ego obszaru
oceanu Tetydy. Wykszta³cone s¹ one jako jasne (kremowe,
jasnopopielate, zielonawe), miêkkie margle z podrzêdnymi
wk³adkami ³upków i mu³owców zielonych i brunatnych
2 oraz cienko³awicowych piaskowców. Poza piaskowcami i
mu³owcami s¹ to g³ównie powoli deponowane ze s³upa wody
osady pelagiczne. W marglach wystêpuje bogata mikrofauna
otwornicowa dokumentuj¹ca przejœcie eocen – oligocen w
obrêbie tego wydzielenia.
Pow y ¿ e j w y s t ê p u j e w p ro f i l u z r ó ¿ n i c ow a n a
dolnooligoceñska seria warstw menilitowych (czêœæ
sp¹gowa). S¹ to (od do³u profilu): warstwy podrogowcowe,
3 rogowce, margle dynowskie. Pierwsze z tych wydzieleñ
to seria o dominacji brunatnych ³upków i mu³owców bi-
tumicznych, z wk³adkami piaskowców i margli. £upki s¹
niekiedy silnie skrzemionkowane. Przechodz¹ one ku górze
w charakterystyczny pakiet twardych, u³awiconych ska³
krzemionkowych (rogowców) barwy ciemnej, nadœcielony
z kolei kilkumetrowej mi¹¿szoœci kompleksem twardych,
skrzemionkowanych margli dynowskich barwy kremowej
138
5484
4622
lub popielatej, z soczewkami brunatnych rogowców w
obrêbie ³awic.
Ca³oœæ profilu jest zapisem zmian zachodz¹cych w base-
nie fliszowym na prze³omie eocen-oligocen: od g³êbokiego,
otwartego zbiornika morskiego o dobrze natlenionym dnie,
po stosunkowo p³ytki (fauna otwornicowa górnobatialna),
stagnuj¹cy, izolowany basen z warunkami redukcyjnymi na
dnie, z masow¹ dostaw¹ materii organicznej.
Niedaleko obiektu, drog¹ asfaltow¹ na przeciwleg³ym,
lewym brzegu Strwi¹¿a prowadz¹ w stronê granicy dwa
miêdzynarodowe szlaki rowerowe: R61 Greenway Karpa-
ty Wschodnie (zielony) i R63 Szlakami Przygód Dobrego
Wojaka Szwejka.
Proponowane stanowisko w Kroœcienku jest jednym
z lepszych ods³oniêæ korelacyjnego poziomu margli globigeri-
nowych. Ods³oniête tu utwory s¹ zapisem istotnych zmian w
paleogeografii i paleoœrodowisku basenu Karpat Zewnêtrznych
na granicy eocen-oligocen. By³y one równie¿ wszechstronnie
przebadane pod wzglêdem geochemicznym.
Stanowisko jest du¿ym, efektownym, stabilnym i ³atwo
dostêpnym ods³oniêciem.
The Menilite Beds
from the quarry in Kroœcienko
The quarry in which the Menilite Beds and the Globige-
rina Marls are exposed is located 250 meters south from
the road Kroœcienko-state border checkpoint.
In the quarry walls, about 40 meters long and 8 meters
high various members are exposed. The oldest, encoun-
tered in the bottom of the pit, are the Globigerina Marls,
which are the marker horizon well-know from almost the
whole Tethys Ocean area. The rocks are light (creamy, light-
ash-grey, greenish), soft marls with minor green and brown-
ish shales and mustones intercalations, and thin-bedded
sandstones. Marls host abundant foraminifers assemblage,

which documents the Eocene-Oligocene boundary. Up the
sequence, the Menilite Beds appear, which grade into the
characteristic layes of hard, bedded, dark lydites covered
by several-meters-thick, creamy or ash-grey, hard, silicified
Dynów Marls with lenses of brownish lydites.
The sequence demonstrates changes of sedimentary
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
T. Malata (2005)
Kroœcienko
conditions in the flysch basin at the Eocene/Oligocene break:
from deep, open marine basin with well-oxygenated bot-
tom zone until relatively shallow, stagnant, isolated basin
(foraminifers assemblage from bathial zone) with reducing
conditions dominating the bottom zone and with mass sup-
ply of organic matter.
Wybrana literatura: 259, 325, 326, 357
139
 Warstwy menilitowe
w kamienio³omie w Straszydlu
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat rzeszowski
gmina Lubenia
miejscowoϾ Straszydle
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Pogórze Dynowskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina skolska 4570
Formacja skalna, bardzo charakterystyczna i wa¿na dla
ca³ego obszaru Karpat fliszowych, ods³ania siê w nieczynnym
kamienio³omie w Straszydlu. Miejscowoœæ ta po³o¿ona jest
kilkanaœcie kilometrów na po³udniowy wschód od Rzeszo-
wa, w zachodniej czêœci malowniczego Pogórza Dynow-
skiego i blisko prze³omowej doliny Wis³oka. Jest to brze¿ny
rejon karpackiej, fliszowej jednostki skolskiej.
1 Wyrobisko wcina siê na d³ugoœci oko³o 150 metrów
w po³udniowo-zachodnie, strome zbocze £ysej Góry w
prawym brzegu Lubenki, w zachodniej czêœci wsi i zloka-
lizowane jest w pobli¿u granicy tektonicznego nasuniêcia
na warstwy menilitowe kredowych warstw s¹siaduj¹cej od
po³udnia tektonicznej struktury antykliny K¹kolówki. W jego
œcianach ods³aniaj¹ siê ska³y nale¿¹ce do najstarszej czêœci
warstw menilitowych, które powsta³y w oligocenie (oko³o
35 do 23 mln lat temu) - najm³odszej epoce paleogenu.
Przedmiotem eksploatacji by³y osadowe ska³y nale¿¹ce
do ogniw: „rogowców z Kotowa” i „margli dynowskich”.
2 Cienkie ³awice szarobrunatnych i twardych rogowców
(osadowych ska³ krzemionkowych) rozpadaj¹ siê kostkowo,
a ostrokrawêdziste fragmenty ska³ pokazuj¹ raczej ma-
towe, a nie typowe dla sylicytów (rogowców), szkliste
powierzchnie prze³amów. Œwiadczyæ to mo¿e o œrednio
zaawansowanej diagenezie, rekrystalizacji krzemionki
pochodz¹cej pierwotnie g³ównie z opalowych szkieletów
ró¿nych morskich mikroorganizmów. Warstewki rogow-
ców rozdzielaj¹ cienkie wk³adki ciemnych twardych ³upków
krzemionkowych i krzemionkowo-ilastych, rozpadaj¹cych
siê cienkop³ytkowo lub liœciasto. Ich g³ównym sk³adnikiem
jest menilit nadaj¹cy ca³ym warstwom nazwê. Stanowi on
3 ciemn¹, brunatno-czarn¹, nieprzeŸroczyst¹ odmianê opalu.
Górn¹ czêœæ ods³oniêtego profilu tworz¹ margle dynowskie,
bêd¹ce silnie skrzemionkowanymi ska³ami wapiennymi
z domieszk¹ minera³ów ilastych. Ich materia³ wapienny jest
g³ównie pochodzenia organicznego i utworzy³y go szkieleciki
156
Tyczyn
5530
B³a¿owa 4572 4574
kokkolitów. Regularnie warstwowane tworz¹ twarde p³yty
o jasnej, be¿owej barwie na powierzchniach zwietrza³ych i
be¿owo - br¹zowej na œwie¿ym prze³amie. Wewn¹trz wielu
³awic widoczne s¹ ciemne wk³adki (soczewki) szklistych
rogowców wydzielone z pierwotnego wapienno-krzemion-
kowego osadu w procesie diagenezy. W wielu miejscach
podkreœlaj¹ one deformacyjne struktury sedymentacyjne
³awic margli zaburzonych osuwiskami podmorskimi. £awice
margli rozdzielaj¹ twarde, silnie wapniste ³upki krzemionko-
we rozpadaj¹ce siê p³ytkowo.
Wysoka wartoϾ naukowa i dydaktyczna tego stano-
wiska geologicznego wi¹¿e siê tak¿e z wystêpowaniem
licznych skamienia³oœci, które ³atwo znaleŸæ mo¿na na
powierzchniach warstwowañ i ³upliwoœci. W formie
odcisków lub lepiej zachowanych fragmentów, a nawet
ca³ych szkieletów, wystêpuj¹ tu kopalne ryby dokumentuj¹ce
wiek tych osadów i du¿¹ g³êbokoœæ morza, w którym te
osady powstawa³y.
Strome œciany wyrobiska ujawniaj¹ tak¿e skompli-
kowan¹ budowê geologiczn¹ górotworu. W obrêbie
warstw nachylonych zgodnie ze zboczem, widocznych jest
kilka prawie pionowych uskoków, najprawdopodobniej
zwi¹zanych z s¹siedni¹ stref¹ nasuniêcia. Uniemo¿liwiaj¹
one skorelowanie profilu rogowców z profilem margli.
Konsekwentne, zgodne z nachyleniem zbocza, u³o¿enie
warstw przyczynia siê do przyspieszenia naturalnego roz-
padu wietrzej¹cych warstw i tworzy zagro¿enie obrywami
w wysokiej na ponad 20 metrów œrodkowej czêœci œciany
kamienio³omu, o czym ostrzegaj¹ postawione tam tablice.
Zakoñczona ju¿ eksploatacja, jak widaæ po pozostawionej
formie wyrobiska, prowadzona niezgodnie ze sztuk¹ gór-
nicz¹, dostarcza³a przez lata surowca u¿ywanego g³ównie
w budownictwie drogowym, do utwardzania lokalnych
dróg. Jeszcze pe³niejszy profil ogniwa margli dynowskich
ods³ania³ siê w s¹siednim kamienio³omie le¿¹cym na

pó³noc, w odleg³oœci oko³o 500 m w zachodnim zboczu
£ysej Góry.
Wyrobisko jest czêœciowo zagospodarowane turystycz-
nie. Od g³ównej szosy i blisko le¿¹cego przystanku PKS
prowadzi do niego przez mostek na Lubence w¹ska droga
koñcz¹ca siê wydzielonym placem biwakowym, z ³awkami
i miejscem na ognisko. AtrakcyjnoϾ turystyczna obiektu
po³o¿onego w gminie z rozwiniêt¹ agroturystyk¹ wi¹¿e siê
tak¿e z po³o¿eniem przy szlakach dwu turystycznych tras
rowerowych oraz z s¹siedztwem stadniny koni huculskich.
The Menilite Beds in the quarry in Straszydle
Straszydle is a small village located a dozen of kilometers
southeast from Rzeszów, in the western part of picturesque
Dynów Foreland and in the Wis³ok River valley. The Menilite
Beds exposed in an abandoned quarry are of high impor-
tance for the whole Flysch Carpathians.
The quarry is deeply cut (some 150 meters) into the
steep, southwestern slope of the £ysa Góra Hill. In the pit
walls the oldest part of the Oligocene Menilite Beds crops
out. The lower part of the sequence comprises greyish-
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
R. Kopciowski (2005)
Straszydle
brown, thin-layered, hard lydites intercalated by dark,
thin-layered siliceous and siliceous-clayey shales. The main
mineral in these rocks is menilite (dark opal variety). This
sequence bears the name “the Kotów Lydites”.
Above the lydites the so-called “Dynów Marls” occur. These
are light-beuge, regularly bedded, hard, highly silicified carbon-
ates with an admixture of clay minerals. Deformations originat-
ing from submarine slides can be observed. All rocks contain
abundant fossils including well-preserved fish skeletons.
The rock formation is cut by several, almost vertical
faults. The beds dip towards the slope of the hill, which facili-
tates the weathering processes and causes serious rock-fall
hazard, especially in the central part of the pit where wall is
over 20 meters high. The quarry has been active for a long
time supplying valuable road aggregate. The more complete
succesion of the Dynów Marls occurs in the adjacent quarry,
located about 500 meters northward.
The quarry is touristically developed. From the main
road and the bus stop a trail was routed to the camping
site. In the vicinity there are bike and hike trails. Additional
attraction is the stud of Hucul horses.
Wybrana literatura: 31, 210, 211,
218, 219, 403, 448
157
 Warstwy menilitowe w kamienio³omie
w Tarnawce
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat ³añcucki
gmina Markowa
miejscowoϾ Tarnawka
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Pogórze Œrodkowobeskidzkie
Pogórze Dynowskie
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
4590
Obiektem jest ods³oniêcie warstw menilitowych w
1 nieczynnym kamienio³omie zlokalizowanym we wschodniej
skarpie, doœæ rozleg³ej w tym miejscu, doliny potoku Tarnaw-
ka, oko³o 1 km na po³udnie od koœcio³a w Tarnawce. Jest do-
skonale widoczne z drogi biegn¹cej z £añcuta, przez Husów
do Tarnawki (oko³o 100 m na wschód). Jest to po³udniowe,
wiêksze i lepiej zachowane jedno z dwu wyrobisk w tej
miejscowoœci, d³ugie na 90 m i wysokie na oko³o 15 m.
Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie warstwy menilitowe
powsta³y w paleogenie (piêtro – oligocen), oko³o 30 mln
lat temu. W ods³oniêciu dominuj¹ charakterystyczne dla
warstw menilitowych p³aszczowiny skolskiej piaskowce
kliwskie, tworz¹ce niekiedy kompleksy o mi¹¿szoœci nawet
kilkuset metrów w obrêbie ³upków brunatnych (klasyczne
wykszta³cenie warstw menilitowych). S¹ to bia³o-szare lub
2 be¿owe, grubo³awicowe piaskowce kwarcowe uziarnione
frakcjonalnie, czêsto gruboziarniste lub zlepieñcowate,
niekiedy z porwakami fragmentów ³awic ³upków brunatnych
i zielonych. W sp¹gu ods³oniêcia widoczna jest ³awica
zlepieñca zbudowana z ziaren kwarcu i licznych, du¿ych nie-
regularnych fragmentów (tzw. klastów) ³upków zielonych.
Grube ³awice piaskowców w dolnej czêœci profilu s¹
przek³adane warstwami typowych brunatnych ³upków
menilitowych. Wy¿ej w profilu, prze³awicenia piaskowców
stanowi¹ be¿owe ³upki diatomitowe i diatomity (ska³y
3 zawieraj¹ce znaczne iloœci ca³ych lub pokruszonych szkiele-
tów okrzemek) z soczewkami twardych be¿owo-br¹zowych
rogowców. W œrodkowej czêœci profilu widoczna jest nie-
zwykle interesuj¹ca ska³a utworzona w efekcie podmorskie-
go sp³ywu nieskonsolidowanego materia³u „diatomitowego”,
z blokami porozrywanych ³awic piaskowców kliwskich,
158
£añcut
5536
5534
4592
niekiedy o potê¿nych rozmiarach (ponad 1 m œrednicy).
W ods³oniêciu mo¿na tak¿e znaleŸæ interesuj¹c¹ mineralizacjê
kalcytow¹ w postaci tzw. szczotek krystalicznych.
Piaskowce kliwskie powsta³y z materia³u pochodz¹cego
z pó³nocnego obrze¿enia basenu skolskiego, znoszonego na
dno przez pr¹dy zawiesinowe.
Oko³o 3,5 km w kierunku zachodnim przebiega szlak
niebieski z Rzeszowa do Jawornika Polskiego.
Ods³oniêcie w Tarnawce ma du¿e walory poznawcze
z uwagi na wspó³wystêpowanie kilku formacji skalnych (³upki
menilitowe, piaskowce kliwskie, diatomity) oraz produktów
potê¿nego sp³ywu podmorskiego.
The Menilite Beds from
in the quarry in Tarnawka
In the quarry in Tarnawka village the Kliwa Sandstones
are exposed. These are thick-bedded, coarse-grained or
conglomeratic, quartz sandstones with graded bedding,
intercalated in the lower part by typical, brownish shales and
in the upper part by diatomitic shales and diatomites with
lenses of hard, beuge-brown lydites. In the middle part of the
sequence the very interesting feature is visible: submarine
paleoslide formed by sliding of unconsolidated diatomitic
material with blocks of the Kliwa Sandstones, sometimes
over 1 meter across.
The Kliwa Sandstones are the characteristic member of
the Menilite Beds belonging to the Skole Unit of the Flysch
Carpathians. The sandstone form complexes up to several
meters thick, enclosed within the typical, brownish Menilite
Shales. The sandstones were deposited in the Oligocene
(about 30 Ma ago).
 Tarnawka

2 3

Wybrana literatura: 214, 483

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Malata (2005)

159
 Warstwy menilitowe w Rudawce
Rymanowskiej Rymanów
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat kroœnieñski
gmina Rymanów
miejscowoϾ Rudawka Rymanowska
Rejon geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Œrodkowe
Beskid Niski
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
Na po³udnie od Sieniawy, w dolinie Wis³oka rozcinaj¹cego
brzeg Beskidu Niskiego g³êbok¹, w¹sk¹ dolin¹, w brzegach i
dnie rzeki znajduje siê szereg du¿ych ods³oniêæ o kapitalnym
znaczeniu dla geologii. Na prawie dwukilometrowym odcin-
ku pozwalaj¹ one zapoznaæ siê z typowo wykszta³conymi
ska³ami buduj¹cymi tu karpack¹, fliszow¹ jednostkê œl¹sk¹
oraz ze strukturami tektonicznymi, reprezentuj¹cymi styl jej
budowy. Jednym z tych obiektów jest imponuj¹ce, najwiêksze
w Karpatach, ods³oniêcie warstw menilitowych (w prawym
brzegu zakola Wis³oka w pó³nocnej czêœci Rudawki Ryma-
nowskiej). W strefie zachodniego zbocza góry Horbek, na
d³ugoœci prawie 300 m, w ods³oniêciu przekraczaj¹cym 30
1 m wysokoœci, utworzonym i podtrzymywanym dziêki erozji
bocznej rzeki, ods³aniaj¹ siê warstwy, których podstawowym
sk³adnikiem s¹ tzw. ³upki menilitowe. Nazwê nadaje im
menilit, bêd¹cy nieprzeŸroczyst¹, brunatno-czarn¹ odmian¹
opalu, minera³u z grupy krzemionki.
Ta fliszowa formacja skalna, maj¹ca w rejonie Rudawki
ponad 200 m gruboœci, powsta³a w okresie od 34 do 23
mln lat temu w nale¿¹cym do trzeciorzêdu paleogenie, w
2 jego oligoceñskiej epoce. W odkrywce dominuj¹ brunat-
noczekoladowe ³upki grubo³upliwe, mu³owcowe, lamino-
wane i niewapniste. Drug¹ odmianê stanowi¹ ³upki ilaste
i ilastokrzemionkowe, drobno³upliwe, o charakterystycz-
nym rozpadzie liœciastym. Obie odmiany zawieraj¹ znaczn¹
domieszkê substancji bitumicznej i prawdopodobnie
stanowi³y w Karpatach g³ówne Ÿród³o generuj¹ce z³o¿a bi-
tuminów. Na powierzchniach ich z³upkowacenia bez trudu
znaleŸæ mo¿na skamienia³oœci kopalnych ryb w formie od-
cisków, rzadziej jako dobrze zachowane szcz¹tki, a niekiedy
jako ca³e szkielety. Na ich podstawie okreœla siê wiek ska³ i
warunki paleoekologiczne œrodowiska sedymentacyjnego.
W profilu wystêpuj¹ te¿ cienko- i œrednio³awicowe kwar-
cowe piaskowce drobnoziarniste z laminacj¹ równoleg³¹.
Miejscami s¹ one soczewkowate, z wewnêtrznymi riple-
markowymi strukturami warstwowania przekatnego. Na
148
5488
4566 4568
powierzchniach sp¹gowych twardych, brunatnawych ³awic
widoczne s¹ hieroglify, w tym cenne hieroglify pr¹dowe (jamki
wirowe, œlady wleczenia, toczenia i op³ywania), pozwalaj¹ce
na odczytanie kierunków paleotransportu materia³u ziar-
nowego w rozprowadzaj¹cych go pr¹dach. W ods³oniêciu
niezwykle ciekaw¹ form¹ s¹ ¿y³y klastyczne, niezgodnie
przecinaj¹ce warstwowane ska³y. Tworz¹ one nieregular-
ne formy o zmiennej gruboœci, wype³nione piaszczystym
osadem. Powsta³y w wyniku up³ynnienia ³awic tego¿ osadu
i jego wyciœniêcia wskutek nacisku osadów nadleg³ych.
Charakterystyczne dla menilitów s¹ te¿ ¿ó³tawe naloty
na powierzchniach warstwowañ, z³upkowaceñ i spêkañ,
bêd¹ce wtórnymi produktami procesów wietrzeniowych.
Ods³oniêcie jest doskona³ym poligonem do obserwacji
ró¿norodnych struktur tektonicznych. Widoczne s¹ tu np.
struktury fa³dowe typu fa³dów szewronowych o V-kszta³tnym 3
uk³adzie skrzyde³, a tak¿e fa³dy ci¹gnione powstaj¹ce w wyniku
przesuwania siê wzglêdem siebie pakietów warstw podczas
ich zginania. Fa³dy, wiêksze uskoki i licznie wystêpuj¹ce
mniejsze, o kilkunasto- lub kilkudziesiêciocentymetrowych
zrzutach, dokumentuj¹ historiê tektoniczn¹ obszaru, jego
siln¹ tektoniczn¹ deformacjê. Inne bardzo charakterystyczne
ska³y, stanowi¹ce najni¿sz¹ czêœæ profilu warstw menilitowych,
znaleŸæ mo¿na w pobli¿u g³ównej odkrywki. S¹ to ciemne,
rozpadaj¹ce siê kostkowo cienko³awicowe rogowce, z
wk³adkami ³upków krzemionkowych oraz podobnie twarde
margle krzemionkowe z rogowcami. Przejœcie w dó³ rzeki
pozwala na znalezienie wychodni ska³ le¿¹cych w profilu lito-
stratygraficznym poni¿ej warstw menilitowych. S¹ nimi war-
stwy zielonkawych margli globigerinowych i grubo³awicowych
piaskowców gruboziarnistych i zlepieñcowatych, nale¿¹cych
do tzw. ogniwa piaskowców z Mszanki.
Opisany obiekt geoturystyczny, posiadaj¹cy najwy¿sz¹
rangê naukow¹ i dydaktyczn¹, stwarza wyj¹tkowe mo¿liwoœci
popularyzacji ró¿nych dyscyplin nauk geologicznych. Dla
podkreœlenia jego znaczenia najwiêksze ods³oniêcie pro-

ponuje siê obj¹æ ochron¹ prawn¹ poprzez formê stano-
wiska dokumentacyjnego i nadanie mu imienia profesora
Stanis³awa D¿u³yñskiego, wybitnego polskiego geologa. Nie-
stety, o ponad kilometr omijaj¹ ten atrakcyjny odcinek doliny
Wis³oka dwa szlaki turystyczne prowadz¹ce malowniczymi,
poroœniêtymi lasami, grzbietami Beskidu Niskiego.
The Menilite Beds from Rudawka Rymanowska
In the Wis³ok River valley, south of Sieniawa village
several important outcrops occur along the distance of 2
kilometers, in the river bed and in the valley slopes. One of
such exposures is located in the right bank of the Wis³ok, in
the northern part of Rudawka Rymanowska village.
The exposed rocks belong to the Menilite Beds, a mem-
ber of the Silesian Unit of the Polish Flysch Carpathians,
deposited some 34-23 Ma ago. The name originates from
the “menilite” which is a brownish-black variety of opal.
1 3
2 L. Jankowski (2005)
Rudawka Rymanowska
The exposed succession includes two varieties of shales:
dominating are brownish-chocolate, thick-layered shales,
silty shales, laminated shales and calcite-free shales. Another
variety includes fine-layered, clayey and clayey-siliceous shales
of characteristic, leaf-like parting. Both varieties contain high
amounts of dispersed organic matter and were presumably
the principal petroleum source rocks in the Carpathians.
Fossil fish remains can be easily encountered at the inter-
bedding planes. In the succession hard, brownish, thin- and
medium-bedded, fine-grained sandstone intercalations can be
found with parallel bedding and tool marks. Locally, lenses
appear of sandstone with ripplemark cross-bedding. Interest-
ing features are sandstone dykes cutting bedded sediments.
Typical of the Menilite Beds are yellowish stains on bedding
and fracture planes, which are the weathering products.
The exposure is a perfect site for observation of various
tectonic structures.
Wybrana literatura: 110, 185, 189, 226,249,
348, 349, 417, 423, 445, 446
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
149
 W¹wóz Gródek w Kwaczale
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat chrzanowski
gmina Alwernia
miejscowoœæ Kwacza³a
Region geograficzny:
Oœwiêcim
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Garb Tenczyñski
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko
górnoœl¹skie
blok P³azy
Zator
Pomiêdzy Regulicami a Babicami, wœród szeregu
w¹wozów rozcinaj¹cych po³udniowe zbocza wzniesienia
nale¿¹cego do Garbu Tenczyñskiego, jedynie w W¹wozie
Gródek znaleŸæ dziœ mo¿na wiêksz¹ iloœæ du¿ych ods³oniêæ
formacji skalnej nazywanej arkoz¹ kwaczalsk¹. W¹wóz ten
swoim rozga³êzieniem Ÿród³owym podchodzi pod zabu-
dowania Kamionki Ma³ej, przysió³ku Kwacza³y po³o¿onym
pod p³ask¹, siêgaj¹c¹ 400 m n.p.m., wierzchowin¹
rozpoczynaj¹cego siê w tym rejonie bloku P³azy.
G³êboko wciête w¹wozy kwaczalskie s¹ efektem inten-
sywnej erozji dennej stromego zbocza wyraŸnego progu
morfologicznego, pokonuj¹cego od centrum wsi prawie 150
metrow¹ ró¿nicê wysokoœci. Obserwowane w tym rejonie
ukszta³towanie powierzchni terenu jest doskona³ym od-
zwierciedleniem zwi¹zku pomiêdzy przebiegiem procesów
morfotwórczych, a budow¹ geologiczn¹ wyra¿on¹ poprzez
u³o¿enie warstw i ich charakter litologiczny.
W rejonie Kwacza³y najstarszymi utworami ods³aniaj¹cymi
siê na powierzchni s¹ piaszczysto ¿wirowe osady arkozy
kwaczalskiej buduj¹ce kompleks skalny górnego karbonu.
Arkozy to gruboziarniste piaskowce i zlepieñce o charak-
terystycznych szaro czerwonawych barwach, zawieraj¹ce
znaczn¹ domieszkê ziaren czerwonawych skaleni potaso-
wych. Ska³y te wykszta³cone s¹ zwykle w formie bardzo
grubych ³awic z wewnêtrznymi strukturami wielkoska-
lowych warstwowañ przek¹tnych typu rynnowego, w
których erozyjne sp¹gi rynien znacz¹ siê czêsto poziomami
1 zlepieñcowatego bruku. Ubogie, ilaste lub ilasto-¿elaziste
spoiwo ska³y przek³ada siê na jej s³ab¹ zwiêz³oœæ, miejscami
rozsypliwy, kruchy charakter i jest g³ównym czynnikiem
sprzyjaj¹cym powstaniu g³êbokich i stromych erozyjnych
wciêæ w¹wozów. Jedynie lokalnie materia³ ziarnowy spaja
masa ilasto-¿elazisto-wêglanowa nadaj¹ca arkozie znaczn¹
zwiêz³oœæ. Strefy takie znacz¹ siê zwykle progami w dnach
w¹wozów lub wysuniêtymi ods³oniêciami w zboczach. Mate-
ria³ ¿wirowy arkozy stanowi¹ fragmenty ró¿norodnych ska³
metamorficznych, magmowych oraz osadowych.
Cech¹ charakterystyczn¹ jest doœæ liczne wystêpowanie
2 w niej ró¿nej wielkoœci fragmentów skrzemienia³ych pni
88
5550
Kraków
4390 4392
drzew szpilkowych z rodzaju Dadoxylon, potocznie nazywa- 3
ne araukariami. Najwiêkszy ze znalezionych pni mia³ prawie
8 metrów d³ugoœci i oko³o 1 metra œrednicy. Pierwotna,
s³ojowa struktura pni podkreœlona bywa przebarwieniami
chalcedonu przez zwi¹zki ¿elaza nadaj¹cymi okazom obok
wartoœci kolekcjonerskiej tak¿e charakter jubilerskiego
kamienia pó³szlachetnego.
Arkoza powsta³a na przedpolu masywu górskiego
w wyniku depozycji materia³u okruchowego, poprzez
wyp³ywaj¹cy z niego system rzek w warunkach klimatu
suchego lub pó³suchego, przerywanego okresami intensyw-
niejszych opadów odpowiedzialnych za szybkie wynoszenie
z obszaru Ÿród³owego znacznych iloœci zwietrzelinowego
materia³u ziarnowego.
Niezwykle rzadkim i ciekawym utworem s¹ czwartorzê-
dowe zlepieñce rezydualne ods³aniaj¹ce siê w s¹siedniej
odnodze w¹wozu, a tak¿e w innych w¹wozach, jako poje-
dyncze ska³ki lub progi w dnach. Obecnie s¹ to zachowane
resztki wiêkszych rezydualnych pokryw zwietrzelinowych,
rozwiniêtych pierwotnie w formie ³awic nawet 3 metrowej
gruboœci na stokach i dnach w¹wozów. S³abo obtoczone,
niekiedy du¿e okruchy ska³ triasowych, fragmenty arkozy
kwaczalskiej oraz ziarna i du¿e otoczaki kwarcu, lidytów
i pojedyncze fragmenty skrzemienia³ych pni s¹ w nich silnie
spojone kalcytem, miejscami grubokrystalicznym. Ska³a ta
dokumentuje intensywne procesy wietrzenia zachodz¹ce tu
u schy³ku plejstocenu i na pocz¹tku holocenu.
Gródek, jak i wiêkszoœæ w¹wozów kwaczalskich, w zwi¹zku
z przepuszczalnym dla wód charakterem arkozowego pod³o¿a
ma dna suche, pozbawione sta³ych cieków, a na trwa³oœæ stro-
mych zboczy decyduj¹cy wp³yw ma porastaj¹cy je bukowy las
i miejscami gêsta roœlinnoœæ krzaczasta. Rangê tego obiektu
geoturystycznego podnosi projektowane tu stanowisko
dokumentacyjne, obejmuj¹ce ochron¹ prawn¹ kilka du¿ych 4
ods³oniêæ arkozy w Ÿród³owym odcinku w¹wozu wyznaczonym
dwoma przecinaj¹cymi go drogami umo¿liwiaj¹cymi wygodne
dojœcie, a nawet bezpoœredni dojazd samochodem.
W¹wóz Gródek po³o¿ony jest w pobli¿u ¿ó³tego szlaku
turystycznego, który prowadzi z Alwerni przez W¹wóz

Simota na zamek w Lipowcu i do skansenu w Babicach.
Czêœciowo pokrywa siê z nim przebieg trasy rowerowej
„Dwa zamczyska i pierœcieñ Regulic” ³¹cz¹cej Lipowiec z za-
mkiem Tenczyn w Rudnie ko³o Krzeszowic. Odcinek szlaku
biegn¹cy grzbietem wykazuje ogromne walory widokowe.
Z wielu miejsc roztacza siê pe³na panorama na otaczaj¹ce
jednostki geomorfologiczne.
The Gródek Gorge in Kwacza³a
In gorges which dissect southern slopes of the P³aza
block between Regulice and Babice the Kwacza³a Arkose
crops out – an important member of the Silesia-Kraków
Upper Carboniferous formation. Most of exposures oc-
cur in the upper part of the Gródek Gorge, which cuts
deeply (almost 150 meters) into bedrock and approaches
the Kamionka Ma³a – a hamlet of the Kwacza³a village. This
is the southern margin of the Silesia-Kraków Monocline,
precisely its geographical unit called “the Tenczyn Bulge”.
The bulge descends to the south, to the Vistula River valley
which occuppies the flat Oœwiêcim Depression (a part of
the Carpathian Foredeep). Both units superimpose on the
older structure of the Upper Silesian foredeep.
The Kwacza³a Arkose includes coarse-grained sand-
stones and conglomerates. Clastic material is mostly quartz
with high admixture of red feldspars. Conglomerates contain
fragments of metamorphic (gneisses, quartzites, schists),
1 2
3 4
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
A. Joniec (2005)
Kwacza³a
igneous (granites, aplites, acid volcanics) and sedimentary
(lydites, sandstones, shales) rocks. The arkose is typically
greyish-red and form thick beds with common trough
cross-bedding. Bottom parts of the beds are usually con-
glomeratic,. Poor, clayey-ferruginous cement causes low
resistance to weathering and makes the rock susceptible for
erosion. Arkose is a significant touristic attraction due to the
presence of silicified trunks of conifer trees belonging to the
Dadoxylon genus. Well-visible are replacement structures of
primary plant tissue with chalcedony. Growth rings stained
with iron hydroxides attract the collectioners and make the
rock a valuable semi-precious stone.
The high scientific and educational values of the Kwacza³a
Arkose result from information about Late Carboniferous
paleogeography and paleoclimate recorded in the rock.
Moreover, the exposures are perfect sites for field training
in sedimentology.
The Kwacza³a Arkose dips to the north at low angle
resting upon the Upper Carboniferous coal-bearing forma-
tions. It is covered by a slab composed of Early and Middle
Triassic sediments dipping at low angle to the northeast. As
these rocks are more resistant to weathering and erosion,
the P³aza block shows characteristic flattening of its upper
surface as well as distinct, steep slopes. The flat surface above
the gorge shows high scenic value providing almost 360°
panorama of surrounding geomorphological units. The value
of the site is raised by nearby hiking and bike trails.
Wybrana literatura: 6, 7, 146, 265, 370, 379, 380,
381, 382, 428, 476
89
 W¹wóz lessowy w S¹siadce
Lokalizacja:
województwo lubelskie
Frampol
powiat zamojski
gmina Su³ów
miejscowoœæ S¹siadka
Rejon geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Wy¿yna Lubelska
Padó³ Zamojski
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Znaczn¹ czêœæ obszaru Wy¿yny Lubelskiej buduj¹ po-
krywy lessowe, które tworzy³y siê oko³o 125 - 70 tysiêcy
lat temu w czasie ostatniego zlodowacenia. Less jest ska³¹
pochodzenia eolicznego o barwie przewa¿nie ¿ó³tej,
z³o¿on¹ z bardzo drobnego (œrednicy 0,06-0,01 mm )
py³u kwarcowego (60-70%) i wêglanu wapnia (10-30%),
niewarstwowan¹ i porowat¹ (porowatoœæ oko³o 60%).
Lessy s¹ bardzo podatne na rozmywanie (np. przez wody
opadowe), wskutek czego na obszarach ich wystêpowania
rozwijaj¹ siê czêsto malownicze formy morfologiczne, jakimi
s¹ w¹wozy lessowe.
1 Proponowany jako obiekt turystyczny w¹wóz w S¹siadce
jest jednym z wielu rozcinaj¹cych pokrywy lessowe w okoli-
cach Szczebrzeszyna. Jest znan¹ od lat atrakcj¹ turystyczn¹
tego regionu. Wylot tego d³ugiego na oko³o 200 metrów
w¹wozu znajduje siê w centrum wsi S¹siadka, w pó³nocnej
czêœci tzw. Guza Szczebrzeszyñskiego. Wzgórze to zbu-
dowane jest z margli wieku mastrychckiego, przykrytych
miejscami p³atami gliny zwa³owej (plejstocen) na których
zalegaj¹ osady lessowe, w których rozwiniêty jest wspomnia-
ny w¹wóz. Dochodzi on ku pó³nocy do tarasu zalewowego
doliny rzeki Por.
2 Pokrywa lessowa, która osi¹ga tu kilkanaœcie metrów
mi¹¿szoœci, ods³ania siê w zboczach w¹wozu. Jak wynika
z przeprowadzonych badañ geologicznych, w w¹wozie
wystêpuj¹ dwa poziomy lessów, przedzielone prawie
dwumetrow¹ warstw¹ zawieraj¹c¹ kopalne gleby. Seria
starsza, ods³aniaj¹ca siê w pocz¹tkowej (licz¹c od wylo-
tu w¹wozu) czêœci, to osady lessowe soliflukcyjne. W
szaro¿ó³tych utworach o ró¿nej zawartoœci wêglanu
wapnia stwierdzono obecnoœæ d³ugich soczewek i war-
stewek materia³u pylastego i mu³kowego; czêsto zabu-
rzonych (powyciskanych), ze strukturami sp³ywowymi.
Na tych lessach zalegaj¹ lessy gliniaste, bezwapniste i
przewa¿nie masywne, rdzawe w ró¿nych odcieniach. W
tym poziomie mo¿na dostrzec s³abo widoczne w œcianie
drobne kliny mrozowe.
58
Szczebrzeszyn
5624
4632 4634
Powy¿ej opisanych warstw lessowych w œcianach
w¹wozu widzimy drugi, nieco odmienny kompleks lesso-
wy. Jest to less barwy s³omkowej, porowaty, masywny. W
warstwie tej obecne s¹ du¿e iloœci pustych kanalików oraz
skupieñ CaC03 w postaci powykrêcanych rurek (bêd¹cych 3
pseudomorfozami po korzeniach) oraz kukie³ek lessowych,
czyli ró¿nokszta³tnych konkrecji wêglanowych. Cechy
strukturalne i teksturalne tego m³odszego lessu wskazuj¹
na jego wy³¹cznie subaeralne pochodzenie co jest typowe
dla pokryw lessowych Wy¿yny Lubelskiej.
Ods³oniêcia lessów w S¹siadce maj¹ istotne znaczenie
dla badañ pokrywy lessowej Wy¿yny Lubelskiej. Maj¹ tak¿e
znaczenie dydaktyczne pozwalaj¹ce obserwowaæ zmiennoœæ
w osadach, jak i procesy zachodz¹ce w obrêbie pokryw
lessowych.
Najlepsze ods³oniêcia lessów w S¹siadce zlokalizowane
s¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie innej atrakcji tego miejsca.
Jest ni¹ wczesnoœredniowieczne grodzisko, zlokalizowane na
Guzie Szczebrzeszyñskim, którego zarys widoczny jest do dzi-
siaj. Œciana ods³oniêcia w w¹wozie, nadbudowana jest wa³em
grodziska, którego wysokoœæ szacuje siê na oko³o 4,5 m.
Proponowany obiekt geoturystyczny znajduje siê przy
pó³nocno-wschodniej granicy Szczebrzeszyñskiego Parku
Krajobrazowego. Za³o¿ony zosta³ w 1991 roku, a jednym
z jego priorytetowych zadañ jest ochrona wyj¹tkowych
walorów krajobrazowych tego obszaru, m.in. w¹wozów
lessowych. Œrednie zagêszczenie w¹wozów na terenie Parku
wynosi 3 km/ na km2, zaœ maksymalne dochodzi do 9 km/ km2.
Pó³nocne tereny Parku Krajobrazowego le¿¹ na obszarze tzw.
Pado³u Zamojskiego. Tu w³aœnie zlokalizowany jest w¹wóz
w S¹siadce. Padó³ Zamojski jest obni¿eniem denudacyjnym,
wypreparowanym w ma³o odpornych marglach górnokre-
dowych i kredzie pisz¹cej. W stosunku do otaczaj¹cych go
wy¿yn dno jego znajduje siê oko³o 80 m ni¿ej. Przez Padó³
Zamojski przep³ywa w poprzek rzeka Wieprz, a zachodni¹
czêœci¹ pado³u p³ynie do niego rzeka Por, na której terasy
zalewowe wyprowadza w¹wóz w S¹siadce.

The loess gorge in S¹siadka
The loess gorge in S¹siadka is one of many gorges cutting
loess accumulations in the Lublin Upland, in the vicinity of
Szczebrzeszyn. The gorge is a tourist attraction well known
since decades. It is 200 meters long and its entrance is lo-
cated in the center of the S¹siadka village, in the northern
part od the so-called “Szczebrzeszyn Swell” – a hill built of
Maastrychtian marls locally covered by lenses of Pleistocene
boulder clays and overlain by loess. The gorge extends
northeard to the alluvial terrace of the Por River.
The loess cover, dozen of meters thick, is exposed in the
gorge walls. Two horizons were distinguished, separated by
2-meters-thick paleosol horizon. The lower loess horizon
2 3
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
S¹siadka
shows features typical of solifluction sediments whereas
the upper one is a typical subaerial loess, widespread in the
whole Lublin Upland.
The best exposure in the gorge is located beneath the
Early Medieval fortification built at the top of the Szczebrz-
eszyn Swell. The fortress wall, about 4.5 meters high, hangs
just above the exposure.
The proposed geotouristic site is located at the north-
eastern border of the Szczebrzeszyn Landscape Park. The
park was eatsblished in 1991 in order to protect exceptional
scenic values of the area, including the loess gorges. The
density of gorges in unusual: 3 km/km2 in average but may
reach even 9 km/km2.
Wybrana literatura: 67, 68, 69, 70, 71, 74, 165,
178, 276, 277, 283, 284
59
 Wzgórze Stró¿nica w Piekarach
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat krakowski
gmina Liszki
miejscowoϾ Piekary
Region geograficzny:
Pó³nocne Podkarpacie
Brama Krakowska
Pomost Krakowski
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko
przedkarpackie
Wzgórze Stró¿nica o wysokoœci 247 m n.p.m. le¿y
na lewym brzegu doliny Wis³y. Od strony wschodniej jest
ono ograniczone stromym, miejscami skalistym zboczem,
które tworzy zachodnie obramowanie prze³omu rzecznego
– Bramy Tynieckiej. Wystêpuj¹ tu dwa stanowiska, w któ-
rych ods³aniaj¹ siê ró¿ne facje wapieni górnej jury i utwory
1 czwartorzêdowe (less, wype³nienia jaskiñ): nieczynny
kamienio³om – tzw. „kamienio³om w Piekarach” oraz ska³ka
z ³atwo dostêpn¹ jaskini¹ i s³abo widocznym starym wyro-
biskiem – nazwana „Ska³k¹ Okr¹¿ek”.
W kamienio³omie w Piekarach widoczna jest œciana o
wysokoœci do 15 metrów i ok. 200 m d³ugoœci. W czêœci
pó³nocnej ods³ania siê wapieñ ³awicowy górnej jury (161-
156 mln lat temu) o typowym wykszta³ceniu. £awice maj¹
2 gruboœæ od 0,7 m do 2,5 m. Znajduj¹ siê w nich bez³adnie
rozmieszczone, bardzo liczne bu³y krzemionkowe. Id¹c
w kierunku po³udniowym obserwuje siê stopniowy zanik
u³awicenia i przejœcie do facji wapienia skalistego (bez
oddzielnoœci ³awic, bez konkrecji krzemionkowych). Wapieñ
skalisty wystêpuje na odcinku ok. 140 m, po lewej stronie
kamienio³omu, tworz¹c nastêpnie fragment œciany z wi-
docznymi œladami procesów krasowych. W obu odmianach
wapieni wystêpuj¹ nieliczne, trudne do wypreparowania
skamienia³oœci (g¹bki, ramienionogi, amonity). W obrêbie
opisywanego stanowiska znajduje siê wykuta w wapieniu
sztolnia o wysokoœci 2 m i ³¹cznej d³ugoœci ok. 50 m, która
jest ³atwo dostêpna do zwiedzania. Sztolnia ta zosta³a wy-
kuta pod koniec XIX wieku i by³a u¿ywana przez w³aœcicieli
dworu w Piekarach do przechowywania ¿ywnoœci.
Oko³o 250 m dalej na po³udnie, nad odciêtym starorze-
czem Wis³y, wznosi siê ostroga skalna o wysokoœci 15-20 m,
3 której powstanie wi¹¿e siê z powstaniem prze³omu Wis³y
pod Tyñcem. Jest to ska³ka zbudowana z wapienia skalistego,
z widocznymi spêkaniami ciosowymi poszerzonymi przez
procesy grawitacyjne i krasowe. Na powierzchni wapienia wi-
98
Katowice
5544
4418 4420
doczne s¹ liczne jamki, zag³êbienia, rowki i bruzdy, tworz¹ce
charakterystyczn¹ mikrorzeŸbê krasow¹. Widoczne s¹ doœæ
liczne skamienia³oœci, selektywnie wypreparowane przez
wietrzenie. W dolnej czêœci œciany skalnej od strony Wis³y
wystêpuje w¹ski, zaciskaj¹cy siê korytarz, przebiegaj¹cy
wzd³u¿ rozwartej szczeliny. U jego podnó¿a nagromadzone
s¹ osady (mady i ¿wiry) akumulowane przez rzekê w czasie
wezbrañ powodziowych. Od po³udnia ska³ka ograniczona
jest wysok¹, ³ukowato wygiêt¹ skarp¹ – jest to pozosta³oœæ
od dawna nieczynnego kamienio³omu. Ods³aniaj¹ siê w
niej wapienie o mniej lub bardziej wyraŸnie zaznaczonej
oddzielnoœci ³awicowej, nachylone ku zachodowi pod k¹tem
8-10° (stopniowo malej¹cym). W zachodniej czêœci odkryw-
ki, w obrêbie wapieni nieu³awiconych, widnieje otwór jaskini
Nad Galosk¹. Jaskinia ta ma kszta³t owalnej komory z trzema
p³ytkimi niszami, a jej szeroki wylot jest wsparty na trzech
kolumnach skalnych. Namulisko pokrywaj¹ce nierówne
dno jaskini by³o dwukrotnie rozkopywane; znaleziono w
nim liczne koœci zwierz¹t plejstoceñskich oraz krzemienne
od³upki i narzêdzia pochodz¹ce ze œrodkowego i górnego
paleolitu. Wierzchowinê wzgórza ponad ska³k¹ pokrywa
less, zawieraj¹cy równie¿ zabytki archeologiczne i szcz¹tki
kopalnej fauny.
Znajduj¹cy siê w Piekarach kamienio³om i stok ska-
listy (ska³ka Okr¹¿ek) s¹ jedynym na terenie Bielañsko-
Tynieckiego Parku Krajobrazowego stanowiskiem
dokumentacyjnym. Dokumentuj¹ one wzajemn¹ relacjê
dwóch odmian litologiczno-facjalnych wapieni górnej jury
Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej, a tak¿e ich rolê
morfotwórcz¹. Szczególna jest tak¿e wartoœæ stanowisk
archeologicznych Piekary I-III ze wzglêdu na znalezion¹
tu bogat¹ faunê ssaków plejstoceñskich, jak równie¿ ze
wzglêdu na zabytki archeologiczne (zw³aszcza wyroby
datowane na œrodkowy paleolit), oceniane jako jedne z
najstarszych na ziemiach polskich.

Oba te obiekty tworz¹ lewobrze¿ne obramowanie Bra-
my Tynieckiej, atrakcyjnego ze wzglêdów krajobrazowych
prze³omu Wis³y pod Tyñcem (najwê¿szy odcinek doliny
rzecznej miêdzy Karpatami a ujœciem Wis³y do Ba³tyku).
Godne zwiedzenia s¹ zarówno sztolnia w kamienio³omie,
jak te¿ jaskinia Nad Galosk¹ (obie ³atwo dostêpne i bez-
pieczne). Z wierzchowiny nad ska³k¹ Okr¹¿ek roztacza siê
piêkny widok na prze³omow¹ dolinê Wis³y, pasmo Pogórek
Tynieckich oraz Sowiniec z klasztorem na Bielanach.
Obiekt jest ³atwo dostêpny drog¹ i œcie¿k¹ od przystanku
autobusu miejskiego przy skrzy¿owaniu dróg w Piekarach
(linie 239 i 259) lub od parkingu samochodowego nad brze-
giem Wis³y. Dojœcie drog¹ – oko³o 700 m na po³udnie.
Obiekt ten nie jest zagospodarowany; w przygotowa-
niu jest œcie¿ka dydaktyczna z 3 tablicami informacyjnymi
(przy przystanku autobusowym, przy kamienio³omie i
przy ska³ce Okr¹¿ek). W planie jest te¿ wydanie folderu.
Obiekt ten œwietnie nadaje siê do niedzielnych wycieczek
dla mieszkañców Krakowa, poniewa¿ znajduje siê zaledwie
10 km od centrum miasta.
The Stró¿nica Hill in Piekary
The Stró¿nica Hill (247 meters a.s.l.) is in the left bank of
the Vistula River valley. Two sites are known from this area:
inactive quarry in Piekary and “Okr¹¿ek Rock” - a pinnacle
with a cave and poorly visible, old working. In both sites
various facies of Upper Jurassic limestones and Quaternary
sediments crop out. The area belongs to the Bielany-Tyniec
Landscape Park.
In the Piekary quarry typically developed Oxfordian
2 3
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
Z. Alexandrowicz, S. W. Alexandrowicz (2006)
Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 1998 r.
Piekary
bedded limestone is exposed. The beds are from 0.7 to 2.5
meters thick and contain numeorus flints. Southward, the
massive limestone facies appears, exposed in the left wall
of the pit, along some 140 meters. In this limestone karst
features are well-developed. In both facial varieties rare fos-
sils can be found: sponges, brachiopods and ammonites.
About 200 meters southward a rock pinnacle rises to
15-20 meters height. It is a massive limestone with abundant
fossils and well-marked joint fractures widened by weathering
and karstification. At the rock surface a variety of karrens
can be observed. In the lower part of the wall a narrowing
corridor occurs. At its entrance alluvial muds and gravels
are accumulated during floods. From the south the pinnacle
is terminated by a high scarp built of randomly-bedded lime-
stones dipping at 8-10° to the north. In the western part of
the outcrop there is the entrance to the “Nad Galosk¹” cave.
The cave is an oval chamber with three shallow niches. Its large
entrance is supported by three limestone columns. In the
cave sediments bones of Pleistocene animals and Paleolithic
artefacts were found. The top of the hill is covered by loess in
which archaeological artefacts and fauna fossils were found.
The site borders of so-called Tyniec Gate – a scenic
Vistula River break beneath the Tyniec Hill. From the top of
the Okr¹¿ek Rock a magnificent view opens to the Vistula
River valley, to the Tyniec Hill Range and to the Sowiniec
Horst with the Bielany monaster.
The site is easily accessible by road and trail from city
bus stop at road crossing in Piekary (No. 239 and 259
lines) or from the parking lot at the river bank (about 700
meters walk).
Wybrana literatura: 3, 124, 145, 149, 290, 295, 476
99
 Wzgórze Winnica ko³o Mirowa
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat chrzanowski
gmina Alwernia
miejscowoœci Mirów i Pod³ê¿e
Region geograficzny:
Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska
Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska
Garb Tenczyñski
Jednostka geologiczna:
monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko
przedkarpackie
zrêby nadwiœlañskie
Wzgórze Winnica (314 m n.p.m.), zwane tak¿e
Mirowskim, jest fragmentem po³udniowej krawêdzi
Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej znacz¹cej siê
nad dolin¹ Wis³y wyraŸnym, tektonicznym progiem
morfologicznym. Rozleg³e wyniesienie o charakte-
rystycznej p³askiej wierzchowinie przewy¿szaj¹cej o
100 metrów poziom dna doliny Wis³y le¿y pomiêdzy
miejscowoœciami Mirów, Pod³ê¿e i Okleœna.
Wzgórze stanowi zachodni kraniec ci¹gu zrêbów
tektonicznych zaliczanych przez czêœæ geologów nie do
monokliny œl¹sko-krakowskiej, ale do wewnêtrznych
struktur zapadliska przedkarpackiego. Od tego rejonu,
ku wschodowi, rozpoczyna siê tzw. rygiel krakowski
z³o¿ony z kolejnych zrêbów tektonicznych zbudowa-
nych z wapieni jurajskich.
Winnica wyrasta z fragmentu równiny fluwioglacjal-
nej utworzonej w plejstocenie z piaszczystych osadów
zlodowacenia œrodkowopolskiego. Podstawê i trzon
wzniesienia stanowi¹ piaskowcowo-zlepieñcowate
ska³y wieku póŸnokarboñskiego, tzw. arkozy kwa-
czalskie, które widoczne s¹ jedynie w zwietrzelinach
w zachodniej czêœci góry. Na nich le¿¹ warstwy ska³
œrodkowej i górnej jury œciête p³ask¹ powierzchni¹
trzeciorzêdowego zrównania, na której zachowa³y
siê miejscami rumosze i gliny rezydualnej pokrywy
zwietrzelinowej wieku paleogeñskiego.
Znaczenie i wartoϾ tego obiektu geoturystycznego
podnosz¹ zlokalizowane tu dwa stanowiska dokumen-
tacyjne. Ochron¹ prawn¹ objêto profil skalny ods³oniêty
w sztucznym wkopie zlokalizowanym na po³udniowym
zboczu Winnicy nad Pod³ê¿em, zawieraj¹cy warstwy
ska³ z pogranicza œrodkowej i górnej jury. W pionowej
zmiennoœci charakteru litologicznego ska³ swoje odbicie
znajduje œrodkowojurajska transgresja morska. Potwier-
dza to tak¿e zmiana sk³adu i cech bardzo dobrze zachowa-
96
Babice
Kraków
5546
4396 4398
nych zespo³ów faunistycznych: liczne ramienionogi, ma³¿e,
belemnity, je¿owce, amonity, ³odziki i g¹bki. Najciekawsz¹
czêœæ profilu stanowi warstwa bulastych, bogatych w faunê
i zapiaszczonych wapieni oraz tzw. stromatolit z³o¿ony z
bardzo cienkich warstwewek wapiennych str¹canych z
wody morskiej przez kolejne generacje sinic, cjanobakterii
porastaj¹cych dno w postaci mat. W nich oraz w najni¿szej
czêœci le¿¹cego powy¿ej pakietu marglistego wystêpuje
wyraŸna anomalia geochemiczna. Podwy¿szona zawartoœæ
m.in. ¿elaza, manganu, niklu, kobaltu, miedzi, cynku oraz
irydu i innych platynowców wskazuje na wystêpowanie
w tym okresie (oko³o 165 mln lat temu) procesów
tektonicznych, wulkanicznych i hydrotermalnych a
tak¿e wydarzenia katastroficzne zwi¹zane z upadkami
meteorytów i opadami py³u kosmicznego.
Drugie stanowisko dokumentacyjne projektowane 1
jest w du¿ym, nieczynnym kamienio³omie zlokalizowa-
nym na wierzchowinie Winnicy. W prawie siedmiome-
trowym profilu wapieni oksfordu zobaczyæ mo¿na jedn¹
z trzech podstawowych odmian facjalnych wapieni górnej
jury. S¹ to tzw. wapienie p³ytowe, które powstawa³y w
g³êbszych rejonach morza jurajskiego, najbardziej odda-
lonych od l¹dów i od p³ytszych stref tworzenia siê dwu
pozosta³ych odmian wapieni skalistych i u³awiconych.
Ska³y te odznaczaj¹ siê wyraŸn¹ i regularn¹ p³ytow¹ form¹ 2
i podzielnoœci¹. S¹ to wapienie pelityczne, nieco margliste
i doœæ twarde od domieszki krzemionki pochodz¹cej
najprawdopodobniej z rozpuszczonych szcz¹tków orga-
nicznych. W sp¹gowych czêœciach warstw czêste s¹ œlady
organiczne, g³ównie kana³y ¿erowiskowe organizmów
mu³o¿ernych. Wœród skamienia³oœci dominuj¹ amonity
osi¹gaj¹ce niekiedy kilkudziesiêciocentymetrowe rozmia-
ry, mniej jest g¹bek, belemnitów i ramienionogów.
Z odmian¹ wapieni skalistych mo¿na zapoznaæ siê
w nieczynnym kamienio³omie na wzgórzu Latarka

stanowi¹cym cypel w po³udniowo zachodniej czêœci
wzniesienia Winnicy. Widoczne tu s¹ pozbawione war-
stwowania, silnie spêkane i skrasowia³e jasne wapienie,
z których wypalano wapno w piecu widocznym (wraz
z ramp¹ do transportu surowca) poni¿ej wyrobiska.
W opisywanym obszarze w 12 kamienio³omach o
zasobach wynosz¹cych 6 mln ton eksploatowano juraj-
skie wapienie p³ytowe i skaliste s³u¿¹ce jako surowiec
do wypa³u wapna i jako kamieñ budowlany.
Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e œrodkowojurajskie ilaste
osady l¹dowe znane jako glinki mirowskie lub glinki
ogniotrwa³e, które wydobywano dawniej w strefie
pó³nocnych zboczy góry. Surowiec ten eksploatowany
by³ w XVIII i XIX wieku kilkudziesiêcioma szybikami.
Dziêki nim Mirów sta³ siê szeroko znanym w okolicy
oœrodkiem garncarstwa.
Wierzchowina wzgórza mirowskiego jest atrakcyj-
nym obszarem widokowym. Znad kamienio³omu przy
dobrej widocznoœci, rozpoœciera siê wspania³a panorama
obejmuj¹ca ku po³udniowi szerok¹ i p³ask¹ dolinê Wis³y,
za któr¹ widniej¹ pasma Bekidów, a niekiedy horyzont
zamyka grañ Tatr. W kierunku wschodnim obserwowaæ
mo¿na dolinê Wis³y przechodz¹c¹ w zwê¿enie tektonicz-
nego rygla krakowskiego oraz inne wzgórza zrêbowe,
takie jak np. Kajasówka, Bielany, czy widoczny na pó³nocy
rozleg³y grzbiet Garbu Tenczyñskiego.
Przez wzgórze Winnica prowadzi niebieski pieszy
szlak turystyczny, którym przejœæ mo¿na z Czernicho-
wa nad Wis³¹ poprzez Rusocice, Kamieñ, Pod³ê¿e,
Mirów i Skowronek do Alwerni.
The Winnica Hill near Mirów
The Winnica Hill is a fragment of the southern margin of the
Kraków-Czêstochowa Upland and forms western periphery
1 2
Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych:
A. Joniec (2005), J. Urban (1995)
Autor fotografii: A. Joniec
Mirów
of the chain of tectonic horsts belonging to the Silesia-Kraków
monocline at the border with the Carpathian Foredeep. The
hill has a characteristic, flat top and elevates about 100 meters
above the Vistula River valley. It is located south from Alwer-
nia village, between Mirów, Pod³ê¿e and Okleœna villages. The
basement of the hill is formed by the Kwacza³a Arkose of Upper
Carboniferous age covered by flat-lying slab of Middle and Upper
Jurassic rocks truncated by Miocene peneplain. Locally, rubble
and residual weathering clays can be observed. The hill slopes
are covered by deluvial sediments and foothills are blanketed
by fluvioglacial sands of Pleistocene age, belonging to the Mid-
Poland glaciation. In numerous inactive quarries the successions
of Jurassic sediments of high scientific and educational importance
can be examined for records of global processes and events.
The vertical lithological variability documents the Middle
Jurassic transgression whereas structures and geochemistry
of rocks from the boundary between Middle and Late Juras-
sic provide evidences of tectonic, volcanic and hydrothermal
episodes as well as catastrophic meteorite impacts and falls of
cosmic dust. Rock contains plentiful fossils. Collectioners can
find well-preserved specimens of ammonites, brachiopods,
bivalves, belemnites and sponges. A quarry cut in the top of
the peneplain enables to study platy limestones – one of three
basic facial varieties of Upper Jurassic limestones. Only a few
years ago these limestones were intensively mined in numer-
ous quarries for the purpose of lime and building industries.
Other, historical raw-material was the Mirów Clay – a Middle
Jurassic continental sediment and an excellent ceramic clay.
The clays were mines with shallow shafts, relics of which are
still visible in the northern slope of the hill. The flat top of the
hill is of great scenic value providing almost 360o panorama.
Particularly remarkable is the view to the south where broad,
flat Vistula River valley with glittering oxbows contrasts with
distant ranges of the Beskidy Mts. with the Babia Góra – the
tallest mountain of the Polish Flysch Carpathians. In the Win-
nica Hill area there are numerous hiking anf bike trails, which
facilitate the visits to valuable geotouristic sites.
Wybrana literatura: 58, 119, 120, 121, 122, 146,
363, 368, 422, 476
97
 Osady polodowcowe
w ¿wirowni w Mrzezinie
Swarzewo
Lokalizacja:
województwo pomorskie
powiat pucki
gmina Puck
miejscowoϾ Mrzezino
Rejon geograficzny:
Pobrze¿a po³udniowoba³tyckie
Pobrze¿e gdañskie
Pobrze¿e Kaszubskie
Jednostka geologiczna:
Obni¿enie peryba³tyckie
Kêpa Pucka
Obiektem jest du¿a, czynna ¿wirownia, zlokalizowana
1 przy drodze z Mrzezina do Os³onina, ok. 700 m na wschód
od skrzy¿owania z szos¹ prowadz¹c¹ z Mrzezina do Pier-
woszyna. Usytuowana jest w skarpie brzegu Kêpy Puckiej
ograniczaj¹cej od pó³nocy Pradolinê Redy. ¯wirownia jest
czynna w czêœci zachodniej, natomiast w czêœci wschodniej
wyrobisko jest nieczynne. Obiekt znajduje siê ok. 200 m na
zachód od wschodniego krañca ¿wirowni i ma d³ugoœæ ok.
120 m. WysokoϾ skarpy dochodzi do 20 m.
Ods³ania siê tutaj bardzo ciekawy profil utworów
polodowcowych. W dolnej czêœci skarpy widoczny jest
2 kompleks starszej, szarej gliny zwa³owej gruboœci ok. 10 m,
z widocznym warstwowaniem zaburzonym glacitektonicz-
nie. Na glinach le¿y (niezgodnie erozyjnie) seria piasków
i ¿wirów fluwioglacjalnych warstwowanych przek¹tnie,
o zmiennej mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 6 m. Ponad utworami
fluwioglacjalnymi le¿y br¹zowa, m³odsza glina zwa³owa. Taki
profil litostratygraficzny pozwala na odtworzenie historii
geologicznej zlodowacenia pó³nocnopolskiego tego rejonu
(12-15 tys. lat temu). Na obszar zbudowany ze starszej
gliny zwa³owej (prawdopodobnie pochodz¹cej ze zlodo-
wacenia œrodkowopolskiego) wkroczy³ l¹dolód i zaburzy³
pierwotn¹ strukturê (deformacje glacitektoniczne). W
okresie ocieplenia l¹dolód wycofa³ siê na pó³noc (interfaza).
Przez obszar ten p³ynê³a rzeka, która wyrzeŸbi³a dolinê, a
nastêpnie osadzi³a kompleks ska³ piaszczysto-¿wirowych.
Ponowne wkroczenie l¹dolodu doprowadzi³o do erozji
osadów, a w okresie recesji l¹dolodu, na starszej glinie i
utworach fluwioglacjalnych, zosta³a zdeponowana m³odsza
glina zwa³owa.
Omawiany obiekt znajduje siê w rejonie, sk¹d roztacza
172
6062
6060
4334 Rumia 4336
siê (w kierunku po³udniowym) bardzo ³adny widok na
Pradolinê Redy – tzw. Meander Kaszubski, ograniczony od
po³udnia Kêp¹ Oksywsk¹. Widoczny jest st¹d równie¿ Cypel
Rewski i Zatoka Pucka.
Drog¹ prowadz¹c¹ z Mrzezina do Os³onina biegnie nie-
bieski szlak turystyczny Krawêdzi¹ Kêpy Puckiej.
Post-glacial sediments
in the gravel pit in Mrzezin
The site is a large, operating gravel pit located at the
road from Mrzezin to Os³onin, some 700 meters from the
crossing with Mrzezin-Pierwoszyno road. The site belongs
to the Puck Hillock, which borders from the north the Reda
River valley.
In the pit an interesting sequence of post-glacial sedi-
ments is exposed. In the lower part of pit scarp (about 20
meters high) the older, grey boulder clay can be observed
of thickness about 10 meters. Bedding is disturbed by glacial
tectonics.
The clays are discordantly covered by fluvio-glacial,
cross-bedded sands and gravels, up to 6 meters thick, fol-
lowed by younger, brown boulder clay.
Such lithostratigraphy allows for reconstruction of the
history of North-Poland glacial period in this area. The
older boulder clay (probably formed during the Mid-Poland
glaciation) was covered by advancing ice sheet causing glacial
deformations. The river eroded the valley depositing the
sand-gravel succession. Next invasion of ice-sheet caused
erosion and during the recession of the sheet the younger
boulder clays were laid down onto the older, clayey and
fluvioglacial sediments.
 Mrzezino

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: Wybrana literatura: 341

T. Leœniak (2005)

173
 Zlepieñce malinowskie
w Wiœle – Nowej Osadzie
Lokalizacja:
województwo œl¹skie
powiat cieszyñski
gmina Wis³a
miejscowoœæ Wis³a-Nowa Osada
Region geograficzny:
Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie
Beskidy Zachodnie
Beskid Œl¹ski
Jednostka geologiczna:
Zewnêtrzne Karpaty fliszowe
p³aszczowina œl¹ska
warstwy godulskie
zlepieñce malinowskie
W miejscowoœci Wis³a w Beskidzie Œl¹skim, w dolinie
Wis³y, bezpoœrednio powy¿ej ujœcia Malinki ods³aniaj¹ siê
zlepieñce z Malinowskiej Ska³y. Stanowi¹ one soczewkowaty,
nieci¹g³y kompleks o maksymalnej mi¹¿szoœci 120 metrów,
zbudowany z facji: zlepieñców piaszczystych, zlepieñców,
piaskowców zlepieñcowatych i piaskowców z podrzêdnym
udzia³em facji piaskowców z mu³owcami i mu³owców z
piaskowcami.
Tektoniczny blok Beskidu Œl¹skiego dzieli siê na
p³aszczowinê cieszyñsk¹ i p³aszczowinê godulsk¹. War-
stwy godulskie i istebniañskie stanowi¹ g³ówny sk³adnik
p³aszczowiny godulskiej. Mi¹¿szoœæ warstw godulskich w
Beskidzie Œl¹skim dochodzi do 2000 m, a zlepieñce mali-
nowskie tworz¹ nieci¹g³y horyzont w warstwach godulskich
górnych.
Najlepsze ods³oniêcia zlepieñców malinowskich znajduj¹
1 siê bezpoœrednio w pobli¿u jazu przy Domu Turysty PTTK
„Nad Zapor¹”. Zgeneralizowany profil na tym odcinku
doliny rozpoczyna zlepieniec (o maksymalnej mi¹¿szoœci
2 dochodz¹cej do 2 m), w œrodkowej czêœci z du¿ymi frag-
mentami ³awic piaskowców. Kilkucentymetrowa wk³adka
mu³owca widoczna jest w stropie zlepieñca. Powy¿ej le¿y
piaskowiec masywny amalgamowany (mi¹¿szoœæ od 0 do 2
m), ze strukturami miseczkowymi lub niewyraŸnym war-
stwowaniem przek¹tnym, niekiedy ze smugami ziaren frakcji
¿wirowej. Na nierównej stropowej powierzchni piaskowca
3 zalega zlepieniec (mi¹¿szoœæ od 2 do 4 m) o zró¿nicowanej
wielkoœci ziaren (maksymalnie do 6 cm, najczêœciej 1-2 cm,
ale w stropie 0,5-1 cm). Miejscami wystêpuj¹ liczne nagro-
madzenia klastów ³upkowych. W czêœci stropowej widoczne
s¹ du¿e fragmenty ³awic piaskowca masywnego, czêsto silnie
zdeformowane. W sk³adzie ziarnowym zlepieñców (ziarna
powy¿ej 5 mm) dominuje kwarc, sporadycznie stwierdzono
4 tak¿e okruchy: gnejsów, ³upków krystalicznych, granitoidów,
lidytów, wapieni, piaskowców i syderytów.
196
Skoczów
5504
Salmopol
4344 4346 Istebna
Warstwy godulskie powstawa³y w basenie œl¹skim 93
– 83 mln lat temu, w obrêbie zmieniaj¹cego siê w czasie
systemu silikoklastycznej sedymentacji g³êbokowodnych
sto¿ków nap³ywowych i depozycji fartuchowej. U podnó¿a
sk³onu grzbietu œl¹skiego powsta³ charakterystyczny pied-
montowy litosom. Zlepieñce malinowskie (z Malinowskiej
Ska³y) powstawa³y w okresie gwa³townego o¿ywienia tempa
wypiêtrzania wyspy Beskidu Œl¹skiego i Ma³ego tworz¹c
silikoklastyczny fartuch. Gwa³townoœæ depozycji i wysok¹
energiê sp³ywów grawitacyjnych dokumentuje obecnoœæ
ró¿nych typów utworów zdeformowanych i gruboziarni-
stych zlepieñców.
Jest to najlepsze i naj³atwiej dostêpne w Polsce stanowi-
sko ukazuj¹ce wykszta³cenie zlepieñców malinowskich.
W pobli¿u Domu Turysty PTTK “Nad Zapor¹” znaj-
duj¹ siê liczne œcie¿ki spacerowe i rekreacyjne. Mo¿na te¿
zaplanowaæ dalsz¹ wycieczkê na tzw. Kaskady Rod³a – zespó³
wodospadów na rzece Czarna Wise³ka (naj³atwiej w³asnym
œrodkiem lokomocji).
W latach 70-tych w Wiœle-Czarnem-Nowej Osadzie
powsta³a zapora o wysokoœci 30 m i d³ugoœci 280 m.
Wody Czarnej Wise³ki tworz¹ tu zbiornik retencyjny o
powierzchni 50 ha.
W pobli¿u znajduj¹ siê jeszcze inne atrakcje geotury-
styczne: doliny Bia³ej Wise³ki oraz Dziechcinki i £abajowa;
rezerwat „Ska³y Grzybowe” w dolinie Bia³ej Wise³ki (ostañce
gruboziarnistego piaskowca istebniañskiego); ska³ki pia-
skowca godulskiego w Kobylej (przy œcie¿ce turystycznej z
Wis³y-Dziechcinki na Sto¿ek); ska³y przy drodze z Kubalonki
na Stecówkê.
Liczne s¹ tak¿e atrakcje turystyczne: rezerwat „Barania
Góra” w Wiœle, oryginalny koœció³ek-kaplica na Stecówce
czy centrum Wis³y z Domem Zdrojowym.
Z Wis³y – Nowej Osady biegn¹ trzy szlaki turystyczne:
¿ó³ty na Zielony Kopiec, zielony na Koziñce oraz czarny

do Wis³y-G³êbce. Ponadto s¹ tutaj wytyczone dwa szlaki
rowerowe: Wis³a-Nowa Osada – Koziñce – Kubalonka
– Kiczory – Sto¿ek – Kobyla – Wis³a-Oaza (u wylotu doliny
Dziechcinki) oraz drugi: Wis³a-Nowa Osada – Cieñków
– Zielony Kopiec – Malinowska Ska³a – Wis³a-Malinka. Zim¹
funkcjonuj¹ dwa wyci¹gi narciarskie.
The Malinka Conglomerates
in Wis³a – Nowa Osada
The Malinka Conglomerates crop out in Wis³a village
located in the Silesian Beskid range, in the Vistula River valley,
upstream from the confluence with the Malinka Stream. This
is a lensoidal, uncontinuous succession of maximum thick-
ness about 120 meters, composed of several facies: sandy
conglomerates, conglomerates, conglomeratic sandstones
and sandstones, with minor sandstones with mudstones and
mudstones with sandstones.
The succession begins with conglomerate in which large
1 2
3 4
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
E. S³omka, T. S³omka (2006)
Wis³a-Nowa Osada
fragments of sandstone layers are embedded. In the top
several-centimeters-thick mudstone layer occurs, followed
by massive, amalgamated sandstone with dish structures,
indistinct cross-bedding and streaks of gravels. Next layer is
random-grained conglomerate (pebbles up to 6 centimeters
across) with locally abundant shale clasts and large frag-
ments of massive sandstone layers, occasionally deformed.
Clastic material is dominated by quartz with an admixture
of gneiss, schist, granitoid, lydite, limestone, sandstone and
siderite grains.
The Malinka Conglomerates were deposited as siliciclas-
tic apron during the increasing uplift rate of the Beski Œl¹ski
and Beski Ma³y island. Rapid deposition and high energy of
gravity flows are evidenced by various types of deformed
and coarse-grained conglomerates. This is the best, easy-
accessible exposure of this formation in Poland.
From Wis³a-Nowa Osada village three touristic trails
start. In winter two ski lifts operate.
Wybrana literatura: 388, 430
197
 Zlepieñcowe ska³ki z Po³chowa
Lokalizacja:
województwo pomorskie
powiat pucki
gmina Puck
miejscowoœæ Po³chowo
Rejon geograficzny:
Pobrze¿e po³udniowoba³tyckie
Pobrze¿e gdañskie
Pobrze¿e kaszubskie
Jednostka geologiczna:
wyniesienie £eby
Kêpa Pucka
Reda
Ska³ki w Po³chowie znajduj¹ siê przy drodze prowadz¹cej
z Po³chowa do Rêkowa Dln., ok. 400 m na po³udnie od
1 centrum Po³chowa. S¹ to ska³ki zlepieñcowo - piaskowco-
we, d³ugoœci ok. 20 m i wysokoœci ok. 7 m, widoczne we
wschodniej skarpie drogi.
Obiekt ten ma z³o¿on¹ genezê. Pierwotnie by³y to luŸne
osady fluwioglacjalne zdeponowane przez wody powsta³e w
wyniku topnienia l¹dolodu, w czasie deglacjacji ostatniego
zlodowacenia pó³nocnopolskiego (12-15 tys. lat temu
- l¹dolód wycofywa³ siê stopniowo na pó³noc, do Skandy-
nawii). Utwory te zosta³y przykryte glinami zwa³owymi,
osadami powsta³ymi z materia³u ró¿nych frakcji, jaki zawiera³
2 lodowiec. W holocenie, w wyniku dzia³ania wód gruntowych
(po ust¹pieniu wiecznej marz³oci) oraz procesów infiltracji i
rozpuszczania, rozpoczê³a siê cementacja luŸnych utworów
piaszczysto-¿wirowych. Odbywa³a siê ona selektywnie (tzn.
tam, gdzie wystêpowa³y szczeliny, pustki w wy¿ej le¿¹cych
glinach), a nastêpnie – na skutek erozji i wyp³ukiwania
luŸnych ska³ – powsta³y pustki pomiêdzy scementowanymi
strefami.
Ska³ki wystêpuj¹ce w tym miejscu maj¹ postaæ kolumn,
na zapleczu których znajduje siê jedna wiêksza pustka skalna
3 w postaci schroniska oraz kilka mniejszych. W kolumnach
widoczne s¹ struktury i tekstury charakterystyczne dla
utworów fluwioglacjalnych, warstwowania przek¹tne wiel-
koskalowe i laminacja pozioma.
174
W³adys³awowo
Mrzezino
6060
4332
Obiekt jest ³atwo dostêpny zarówno dla pieszych, jak
i zmotoryzowanych turystów. Do Po³chowa prowadzi
droga asfaltowa (ok. 1 km) od g³ównej trasy Gdynia – Hel.
Drog¹ po krawêdzi Kêpy Puckiej biegnie niebieski szlak
turystyczny.
The conglomerate cliffs from Po³chów
The rocks are located in the eastern scarp of the road
from Po³chów to Rêkowo Dolne, about 400 meter east of
the center of Po³chów village. The cliffs are about 20 meters
long and up to 7 meters high.
Initially, the rocks were unconsolidated fluvioglacial
sediments deposited by meltwaters during the retreat of
the last, North-Poland glaciation period (12,000-15,000
years ago). The sediments are covered by boulder clays. In
the Holocene, after withdrawal of permafrost, the activity of
groundwaters together with infiltration of meteoric waters
and dissolution processes caused selective cementation of
sands and gravels. Erosion and removal of unconsolidated
rock material led to the formation of cliffs.
The cliffs are columns behind which a large rock shel-
ter and several smaller open spaces were eroded. In the
columns structures and textures typical of fluvioglacial
sediments can be observed: large-scale cross-bedding and
horizontal lamination.
 Po³chowo

2 3

Wybrana literatura: 107, 221, 237

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

T. Leœniak (2005)

175
 Zr¹b Krzemionek Dêbnickich
Lokalizacja:
województwo ma³opolskie
powiat Kraków
gmina Kraków-Podgórze
Rejon geograficzny:
Pó³nocne Podkarpacie
Brama Krakowska
Pomost Krakowski
Jednostki geologiczne:
monoklina œl¹sko-krakowska
(zapadlisko przedkarpackie)
zr¹b Krzemionek Dêbnickich
Wœród wielu obiektów geoturystycznych znajduj¹cych siê
w granicach Krakowa, na szczególn¹ uwagê zas³uguje obszar
po³o¿ony w Podgórzu pomiêdzy Dêbnikami, Pychowicami i
Zakrzówkiem. Jego czêœæ zachodni¹ stanowi¹ Ska³y Twardow-
skiego, a w czêœci wschodniej zwanej Zakrzówkiem zlokalizo-
wane s¹ dwa du¿e, nieczynne kamienio³omy – na Zakrzówku i
1 na Kapelance. Wchodz¹ one w sk³ad struktury tektonicznego
zrêbu Krzemionek Dêbnickich, który wraz z kilkoma innymi,
podobnie znacz¹cymi siê w morfologii wzgórzami zrêbowymi
tworz¹ tzw. rygiel krakowski. Pó³nocne zbocze Krzemionek
wraz z po³udniowymi stokami s¹siedniego od pó³nocy wiel-
kiego zrêbu Lasu Wolskiego tworz¹ tzw. bramê krakowsk¹;
wyraŸne zwê¿enie doliny Wis³y, której koryto wykorzystuje
tu strefê w¹skiego, tektonicznie obni¿onego rowu.
Zr¹bKrzemionekutworzonyzosta³wwynikutrzeciorzêdowych,
mioceñskich ruchów tektonicznych i buduj¹ go wapienie gór-
nej jury oddzielone cienk¹ seri¹ ska³ œrodkowojurajskich od
dolnokarboñskiego, wêglanowego pod³o¿a. Trzon zrêbu tworzy
ok. 200 metrowej gruboœci pakiet prawie poziomych warstw
wapieni górnojurajskich, na których tylko miejscami zachowa³y
siê margle górnej kredy, a jego znaczn¹ czêœæ pokrywaj¹ piasz-
czysto-¿wirowe, plejstoceñskie osady rzeczno-lodowcowe z
okresów zlodowacenia œrodkowo- i pó³nocnopolskiego. Wnêtrza
otaczaj¹cych tektonicznych obni¿eñ wype³niaj¹ osady ilaste osady
mioceñskie. Dziêki ich du¿ej podatnoœci na wietrzenie i erozjê,
przy znacznej odpornoœci ska³ jurajskich, w rzeŸbie powierzchni
obszaru krakowskiego znacz¹ siê dziœ wyraŸnie wzgórza zrêbów
i obni¿enia rowów tektonicznych.
W kamienio³omach na Zakrzówku i Kapelance zapoznaæ
siê mo¿na z jedn¹ z trzech podstawowych odmian wapieni
górnej jury, z tzw. wapieniami u³awiconymi. W pionowych
œcianach, osi¹gaj¹cych nawet 30 metrów wysokoœci, wi-
doczne s¹ zalegaj¹ce prawie poziomo ³awice (warstwy)
wapieni o zmiennej, od kilkudziesiêciu centymetrów do 3
metrów gruboœci. Ods³oniête ich równe, g³adkie powierzch-
nie na znacznych odcinkach reprezentuj¹ powierzchnie
spêkañ ciosowych. W ska³ach tych rzadko spotkaæ mo¿na
skamienia³oœci - g³ównie ramienionogów i g¹bek, natomiast
powszechnie wystêpuj¹ w nich krzemienie, charakterystycz-
86
5546
4422 4424
ne dla tej facjalnej odmiany wapieni jurajskich. Tworz¹ one
formy konkrecyjne (bu³y) rozmieszczone w skale bez³adnie
albo w poziomach zgodnych z u³awiceniem.
W wyrobisku na Kapelance szczególnie interesuj¹ce s¹
bardzo rzadkie formy okapów tektonicznych dokumentuj¹cych 2
poziome, tektoniczne przesuniêcia warstw wapieni wzglêdem
siebie oraz krête kana³y anastomozuj¹ce utworzone w strefach 3,4
fug miêdzy³awicowych w wyniku procesów krasowych. W prze-
kopie do zamkniêtego kamienio³omu na Zakrzówku znaleŸæ
mo¿na specyficzn¹ odmianê wapieni tzw. kalicze (caliche), które
reprezentuj¹ wapienie powstaj¹ce w warunkach l¹dowych,
w klimacie pó³pustynnym panuj¹cym tu w trzeciorzêdzie. Ten
rodzaj kopalnych gleb wapiennych utworzy³ siê w wyniku wie-
lokrotnego procesu wsi¹kania wody w wapienne pod³o¿e i jego
rozpuszczania oraz ponownego str¹canie kalcytu w warstwie
przypowierzchniowej w okresach wysychania.
W pó³nocno-zachodniej czêœci Ska³ Twardowskiego,
w starych, niewielkich ³omach nad szos¹ mo¿na zapoznaæ
siê z odmianami wapieni u³awiconych. W ods³oniêciach
(najni¿ej w profilu) widoczne s¹ wapienie pelityczne, twar-
de, zbite, o muszlowym prze³amie i niewielkiej iloœci fauny
reprezentowanej przez g¹bki i ramienionogi. Powszechnie
wystêpuj¹ w nich konkrecje i p³askury krzemionkowe. Bar-
dzo rzadk¹ i jedynie tu ods³aniaj¹c¹ siê odmianê stanowi¹
le¿¹ce wy¿ej w profilu wapienie kredowate. S¹ s³abo zwiêz³e
i silnie porowate. Wyró¿niaj¹ siê du¿¹ iloœci¹ ró¿norodnych
skamienia³oœci: amonitów, belemnitów, g¹bek, ramieniono-
gów i œlimaków. Nad nimi le¿¹ wapienie gruz³owate zbudowa-
ne z krzemionkowych i wapiennych g¹bek. Ich masê tworz¹
gruz³y o œrednicach do 10 cm i œcianach czêsto pokrywaj¹cych
siê ze œcianami g¹bek. Najwy¿ej w profilu wystêpuj¹ wapienie
ziarnowe, w których w pelitycznej masie liczne s¹ drobne
i ró¿norodne elementy ziarnowe oraz bogata fauna g¹bek
i ramienionogów. W wapieniach wystêpuj¹ soczewkowate
wk³adki dolomitów, powsta³e w wyniku póŸniejszego proce-
su dolomityzacji osadu wapiennego. Zwykle znacz¹ siê one
ciemniejsz¹ barw¹ i drobnokrystaliczn¹ budow¹.
Powszechne w ska³ach wapiennych procesy krasowe
reprezentowane s¹ w Ska³ach Twardowskiego przez formy

jaskiñ. Mniejsza z nich, jaskinia Jasna, znajduje siê w wapie-
niach kredowatych w œcianie skalnej nad szos¹ i dolin¹ Wis³y,
a druga, wiêksza - o ok. 400 m d³ugoœci - i bardziej znana
Grota Twardowskiego, po³o¿ona jest wewn¹trz zrêbu przy
szlaku turystycznym.
O wyj¹tkowej atrakcyjnoœci tego obszaru decyduje
jego po³o¿enie prawie w centrum wielkiej aglomeracji
miejskiej, dostêpnoœæ komunikacyjna i istniej¹ca infrastruk-
tura turystyczna oraz wysoka ranga naukowa i dydaktyczna
znajduj¹cych siê tu obiektów geologicznych.
The Krzemionki Dêbnickie Horst
The Krzemionki Dêbnickie Hill is one of several valu-
able geotouristic sites of the Podgórze suburb in Kraków.
The hill is a tectonic horst which, together with other
such structures, form the zone of tectonic bolt (so-called
“Kraków bolt”) at the border between the Silesia-Kraków
Monocline and the Carpathian Foredeep. Simultaneously,
it is also a fragment of so-called “Kraków passage”, where
the Vistula River bed breaks through narrow depres-
sions separating the tectonic horsts. The Krzemionki
Hill belongs to the Bielany-Tyniec Landscape park. The
area is mostly forested and plays the role of a city park.
Two bike trails were routed in the area along with the
blue trailhead. The hill located close to the city is easily
accessible and has sufficient infrastructure. Its high sci-
entific and educational values make the Krzemionki Hill
an exceptional site.
3
Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych: M. Gradziñski, R.
Gradziñski, J. Matyszkiewicz, M. Krajewski, J. Jêdrys (2005)
Autorzy fotografii: R. Gradziñski, M. Gradziñski
Kraków
The Krzemionki horst is built of 200-meters-thick slab of
almost horizontal, Upper Jurassic limestones capped locally
by Upper Cretaceous marls. Most part of the hill is covered
by Pleistocene fluvio-glacial sands and gravels. The surround-
ing grabens are filled with Miocene clays. In the quarries in
Zakrzówek and Kapelanka the visitor can recognize one of
three principal varieties of Upper Jurassic limestones: the
bedded limestone. This limestone reveals regular joint sys-
tems and typical flint concretions. In the Kapelanka quarry
perfect examples of tectonic eaves can be observed, which
document the horizontal tectonic movements of limestone
beds as well as sinuous, anastomosing canals formed by karts
processes along the interbedding spaces. In a drift heading
to the closed Zakrzówek quarry a special limestone variety
can be observed – caliche – continental limestone deposited
in the Miocene when semi-desert conditions predominated
in the area. This calcareous paleosoil was formed by multiple
inflitration of meteoric waters into the limestone bedrock,
which caused dissolution of the rock and calcite precipitation
in the near-surface zone during dry season. In a small quarry
cut just above the road, at the foot of the Twardowski’s
Cliffs, various facial varieties of bedded limestone are
exposed: pelitic, chalky, clotty and granular. All contain
fossils: ammonites, sponges, belemnites, brachiopods and
gastropods, and dolomite lenses. Moreover, in this part of
the Krzemionki Dêbnickie Hill karst processes produced
several caves. The largest is the so-called Twardowski’s
Cave, about 400 meters long.
4
Wybrana literatura: 120, 121, 144, 145, 146, 179,
234, 293, 476
87
 ¯wirownia osadów polodowcowych
w Kanigowie Olsztynek
Lokalizacja:
województwo warmiñsko-mazurskie
powiat nidzicki
gmina Nidzica
miejscowoϾ Kolonia Kanigowo
Rejon geograficzny:
Niziny Œrodkowopolskie
Nizina Pó³nocnomazowiecka
Wziesienia M³awskie
Jednostka geologiczna:
prekambryjska platforma wschodnioeuropejska
wyniesienie mazurskie
utwory zlodowacenia œrodkowopolskiego
W pó³nocnej czêœci Wzniesieñ M³awskich, znajduj¹cych siê
w obrêbie p³askiej wysoczyzny lodowcowej o wysokoœciach
nie przekraczaj¹cych 200 m n.p.m, w miejscowoœci Kolonia
Kanigowo widoczny jest pagórek wznosz¹cy siê na wysokoœæ
kilku metrów ponad otaczaj¹cy teren. W pagórku tym
1 zlokalizowano ¿wirowniê eksploatuj¹c¹ czwartorzêdowe
utwory polodowcowe.
W wyrobisku ods³ania siê profil dwóch kompleksów
osadów. W kompleksie dolnym, o mi¹¿szoœci oko³o 17 m,
2 zbudowanym g³ównie z mu³ków, piasków i ¿wirów, obser-
wujemy osady o zaburzonym u³o¿eniu, zalegaj¹ce pod k¹tem
60-75°. Dominuje w nich laminacja równoleg³a, a materia³
okruchowy jest dobrze wysortowany. Cechy sedymentacyjne
serii piaszczysto-¿wirowej wskazuj¹ na depozycjê w zbiorniku
jeziornym, w bezpoœredniej bliskoœci l¹dolodu.
W kompleksie górnym, zalegaj¹cym poziomo na zero-
dowanych osadach kompleksu dolnego, widoczne s¹ grube
warstwy (1,5-3,5 m) ró¿nych ska³. Profil rozpoczynaj¹
mu³ki, piaski i ¿wiry nieregularnie przewarstwione osadami
gliniastymi. Powy¿ej zalega jednometrowa warstwa gliny
zwa³owej, w obrêbie której obserwowaæ mo¿na znacz¹ce
nagromadzenie zwi¹zków ¿elaza (warstwa o gruboœci 2-5
cm) zaznaczone w profilu osadów brunatno-czerwonymi
barwami. Jest to dolna (starsza) glina zwa³owa. Na niej le¿¹
piaski drobnoziarniste, bez widocznych struktur sedymen-
tacyjnych, z wk³adkami ¿wirów i piasków gliniastych. W
3 warstwie tej obserwowaæ mo¿na równie¿ strefê deforma-
cji, budiny oraz du¿e toczeñce. Kompleks górny zamyka
warstwa górnej gliny zwa³owej o mi¹¿szoœci 1,5 m, maj¹ca
miejscami charakter gliny sp³ywowej.
W ¿wirowni zobaczyæ mo¿na rzadko spotykane zja-
wisko zdeformowania osadów zastoiska, które ulegaj¹c
4 spiêtrzeniu utworzy³y niemal pionowe systemy warstw. W
tym rozleg³ym ods³oniêciu, o rozmiarach 150 na 20 metrów,
mo¿liwe jest tak¿e przeœledzenie ewolucji deformacji glaci-
tektonicznych w czasie nasuwania siê l¹dolodu.
226
5910
4462 M³awa 4464
Poniewa¿ jest to czynna ¿wirownia, ka¿dorazowe wejœcie
na teren tego obiektu wymaga uzyskania zgody w³aœciciela i za-
chowania szczególnych œrodków ostro¿noœci. W najbli¿szym
czasie planowane jest zakoñczenie eksploatacji, planuje siê
tak¿e przeprowadzenie prac rekultywacyjnych.
Aby dostaæ siê do opisywanego obiektu nale¿y z przy-
stanku autobusowego w Kanigowie, przy koœciele udaæ siê w
kierunku pó³nocnym, przechodz¹c na wschodni skraj drogi,
a nastêpnie kontynuuj¹c wêdrówkê na pó³noc, po przejœciu
1,2 km przy cmentarzu ¿o³nierzy niemieckich (pochodz¹cym
z okresu I wojny Œwiatowej) drog¹ szutrow¹ udaæ siê w kie-
runku po³udniowo-zachodnim nastêpne 1,1 km.
Obiekt przystosowany jest do zwiedzania w du¿ych
grupach zorganizowanych, jak i dla indywidualnych tury-
stów. Punkt ten jest dobrym miejscem w rejonie Nidzicy
do zapoznania siê ze zjawiskami i procesami jakie mia³y
tu miejsce w czasie plejstocenu, podczas zlodowacenia
œrodkowopolskiego.
Disturbances the post-glacial
sediments pit in Kanigowo
In the M³awa Upland, north from the so-called M³awa
Moraines and close to the Kolonia Kanigowo village there
is a small mound elevated several meters above the sur-
rounding terrain. The mound is cut by gravel pit in which
Quaternary post-glacial sediments are exploited. The sedi-
ments are divided into the two members: lower and upper.
The lower member includes mostly silts, sands and gravels.
The layers dip under 60-75°. Sedimentary structures are
dominated by horizontal lamination and clastic material is
well-sorted. Other depositional features point to sedimen-
tation in a glacial lake, close to the terminus of ice sheet.
The varve strata are strongly disturbed. The upper member
rests horizontally upon the lower one. The beds, 1.5-3.5-
meters-thick, include silts, sands and gravels intercalated
by clays. These are followed by 1-meter-thick boulder clay

with abundant iron stainings. Above, fine sands devoid of
sedimentary structures occur, intercalated by gravels and
clayey sands. This layer is also deformed, with boudinage
and large balls. The uppermost layer is 1.5-meters-thick
boulder clay, locally grading into flow clays.
The site is accessible from Kanigowo village. The trail
2 Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
Kanigowo
heads north from bus stop in Kanigowo, close to the church,
then, after about 1.2 kilometer (nearby German military
graveyard from World War I) the visitor should take a gravel
road heading northwest and walk another 1.1 kilometer.
The site is a perfect touristic object, suitable for even
large groups and for individual visitors.
Wybrana literatura: 451
M. Krawczyk (2005)
227
 ¯wirownia osadów polodowcowych
w Wyrzysku-Hetkach
Lokalizacja:
województwo wielkopolskie
powiat pilski
gmina Wyrzysk
miejscowoϾ Wyrzysk
Pi³a
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pojezierze Po³udniowopomorskie
Pojezierze Krajeñskie
Jednostka geologiczna:
wa³ œrodkowopolski
antyklina Nak³a
zlodowacenie œrodkowopolskie
Na po³udniowo-wschodnim krañcu miejscowoœci Wy-
1 rzysk, w przysió³ku Hetki, znajduje siê niewielka ¿wirownia
utworów rzecznolodowcowych i lodowcowych wieku
plejstoceñskiego. Geologicznie obszar ten znajduje siê w
obrêbie antykliny Nak³a, i jest po³o¿ony na prawym brzegu
doliny rzeki £obo¿ki, niedaleko jej ujœcia do Noteci.
W wyrobisku odkrywkowym ods³ania siê profil utwo-
rów sk³adaj¹cy siê z czterech jednostek sedymentacyjnych.
Najni¿sza, o mi¹¿szoœci 13 metrów, odpowiada osadom
2 rzeki roztokowej i reprezentowana jest przez piaski i ¿wiry
z wk³adkami mu³ków. Widoczne s¹ w nich warstwowania
rynnowe wielkoskalowe, struktury deformacyjne oraz za-
burzenia gêstoœciowe, a tak¿e laminacja oraz warstwowania
smu¿yste. Datowanie osadów wykaza³o, i¿ powsta³y one w
pocz¹tkowej fazie zlodowaceñ œrodkowopolskich, tj. oko³o
250-300 tys. lat temu.
Drug¹ jednostkê sedymentacyjn¹ tworzy 1,5 metrowa
3 warstwa gliny zwa³owej z wyraŸnym, w czêœci sp¹gowej,
nagromadzeniem g³azów. Nad ni¹ zalega metrowa, piasz-
czysto-mu³kowa warstwa, pochodzenia fluwioglacjalnego,
w której widoczne s¹ warstwowania przek¹tne i laminacja
falista. Czwart¹, zamykaj¹c¹ profil warstw¹ jest kompleks
o mi¹¿szoœci 1,5-metra, zbudowany z drobnoziarnistych
i³ów i mu³ków. Ten typ osadów jest charakterystyczny dla
zbiornika zastoiskowego, czyli jeziora, znajduj¹cego siê na
przedpolu l¹dolodu. Œciany ¿wirowni w dolnych partiach
ulegaj¹ zape³zywaniu i osypywaniu, szczyt poroœniêty jest
krzewami i drzewami, g³ównie liœciastymi.
Aby dotrzeæ do wyrobiska nale¿y z drogi wojewódzkiej
nr 194 w kierunku Osiek-Go³añcz, w Wyrzysku za szpitalem
miejskim skrêciæ w lewo. Wjazd do ¿wirowni znajduje siê w
odleg³oœci ok. 500 metrów za skrzy¿owaniem.
Obiekt znajduje siê w Nadnoteckim Obszarze Chronio-
nego Krajobrazu i po³o¿ony jest w pobli¿u czarnego szlaku
234
Ustka
5894
3652
pieszego wiod¹cego z Wyrzyska do Osieka nad Noteci¹.
Zwiedzenie ¿wirowni w Wyrzysku oraz jej s¹siedztwa
pozwala na zapoznanie siê z rozwojem doliny pra-Noteci
w œrodkowym i póŸnym plejstocenie.
Wyrzysk jest miastem znanym od 1326 roku, urodzi³ siê
tu Wernher von Braun (1912-77), twórca niemieckich rakiet
V2. Wœród zabytkowych budowli podziwiaæ mo¿na dwór z
po³owy XIX wieku, szachulcowy m³yn wodny, synagogê z II
po³owy XIX wieku oraz wczesnoœredniowieczne grodzisko
sto¿kowate „Czubatka”.
The post-glacial gravels pit in Wyrzysk-Hetki
In the southeastern edge of Wyrzysk town, in Hetki
hamlet there is an abandoned gravel pit where Pleistocene
alluvial and glacial sediments can be examined. The area
belongs to the Nak³o Anticline and is located in the right
bank of the £obo¿ka River valley, close to its confluence
with the Noteæ River.
The site is accessible from the local road No. 194 heading
Osiek-Go³añcz, then Wyrzysk where the visitor must turn
right behind the hospital building. Pit gate is located some
500 meters from the turn.
The sediments exposed in the pit were divided into the
four members. The lowest member is a 13-meters-thick
pile of sands and gravels with silt intercalations deposited
by meltwaters. The sediments contain large-scale, trough
cross-bedding, deformational structures and density distur-
bances along with horizontal lamination and flaser bedding.
Datings point out to the initial phase of the Mid-poland
glaciation (i.e., about 250,000-300,000 years ago). The
lowest member is covered by 1.5-meter-thick clay bed with
distinct boulder accumulation in the lower part, followed
by 1-meter-thick sand and silt bed with cross-stratification
and wavy lamination.

The fourth member is 1.5-meters-thick bed composed
of clays and silts, typical of glacial lake developed at the front
of the ice sheet.
The site is located in the Notec River Area of Protected
Landscape, close to the black touristic trail which connects
Wyrzysk and Osiek villages. Wyrzysk town has been known
Wyrzysk
since 1326. It is a birthplace of Werner von Braun (1912-77)
the constructor of V-2 missiles and satellites (Explorer-1).
Among the historical monuments the most valuable are: manor
built in the half of the XIXth century, watermill built in post-
and-pan style, synagoge from the second half of the XIXth cen-
tury and early medieval stronghold site called “Czubatka”.

3
Wybrana literatura: 113, 130, 142, 223, 411
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
2 R. Soko³owski (2005)

235
 ¯wirownia osadów polodowcowych
w Zwierzynie
Lokalizacja:
województwo lubuskie
powiat strzelecko-drezdenecki
gmina Strzelce Krajeñskie
miejscowoœæ Zwierzyn Strzelce Krajeñskie
Rejon geograficzny:
Pojezierza Po³udniowoba³tyckie
Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka
Kotlina Gorzowska
Jednostki geologiczne:
niecka szczeciñska
synklinorium szczeciñskie
zlodowacenie Wis³y
pokrywa czwartorzêdowa
3538
W obrêbie synklinorium szczeciñskiego, w miejscowoœci
1 Zwierzyn, znajduje siê nieczynne wyrobisko osadów flu-
wioglacjalnych o wymiarach 150 na 250 metrów. Powsta³y
one 94-13,5 tys. lat temu, w czasie zlodowacenia Wis³y, w
m³odszym plejstocenie.
Miejsce to po³o¿one jest w na krawêdzi doliny Noteci.
Dolina ta, w kierunku po³udniowym ma szerokoœæ 25 km
i z³o¿ona jest z piasków rzecznych, buduj¹cych tarasy aku-
mulacyjne. W kierunku pó³nocnym rozci¹ga siê Pojezierze
Myœliborskie i jest to strefa przedpola l¹dolodu, zbudowana
ze ¿wirowej równiny sandrowej, poroœniêtej obecnie lasem
sosnowym.
W profilu œcian ¿wirowni ods³aniaj¹ siê osady wodnolo-
dowcowe, dominuj¹ tu piaski drobno- lub œrednioziarniste z
2 otoczakami. Mi¹¿szoœæ utworów ods³oniêtych w wyrobisku
wynosi oko³o 5 metrów.
Korona wyrobiska poroœniêta jest lasem mieszanym i
wysokimi trawami. Œciany obecnie nieczynnej ¿wirowni s¹
dobrze ods³oniête. Materia³ piaszczysty ulega nieznaczne-
mu obsypywaniu i spe³zywaniu. Szczególnie interesuj¹ce
s¹ wyraŸnie zaznaczone struktury peryglacjalne. W
bliskim s¹siedztwie odkrywki zobaczyæ mo¿na równie¿
wspó³czeœnie zachodz¹ce procesy eoliczne.
Obiekt mo¿e byæ zwiedzany zarówno przez du¿e gru-
py, jak i indywidualnych turystów chc¹cych zapoznaæ siê z
interesujacym profilem ilustruj¹cym akumulacjê osadów
fluwioglacjalnych zlodowacenia Wis³y.
70
5860
Drezdenko
5856
3540 3542
Do obiektu dojechaæ mo¿na drog¹ krajow¹ nr 156 ze
Zwierzyna w kierunku Drezdenka. W odleg³oœci 1,3 km od
Zwierzyna, po lewej stronie drogi znajduje siê ¿wirownia.
W odleg³oœci 13 km od ¿wirowni zaczyna siê Puszcza
Notecka.
The post-glacial sediments pit in Zwierzyn
In the Szczecin Synclinorium, in the vicinity of Zwierzyn
village there is a large (150x200 meters), inactive gravel
pit in which fluvioglacial sediments are exposed. The strata
were deposited in the Younger Pleistocene, during the Vis-
tula River glacial period (94,000-13,500 years ago).
The site is accessible from No. 156 state highway lead-
ing from Zwierzyn to Drezdenko. The pit is located about
1.3 kilometer from Zwierzyn, at the margin of the Noteæ
River valley, in the river terrace. To the north, the Myœlibórz
Lakeland extends as a foreland of ice sheet covered by gravel
outwash plain.
The fluvioglacial sediments include fine to medium
sands with pebbles, about 5 meters thick. The slopes are
well-exposed with perfectly visible periglacial structures.
In the close neighbourhood the recent aeolian processes
can be observed.
The site can be visited by both the large groups and the
individual visitors who wish to examine the accumulation of
fluvioglacial sediments of the Vistula River glaciation. About
13 kilometers from the pit the Noteæ Forest begins.
 Zwierzyn

Wybrana literatura: 66, 408

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

M. Schiewe, R. Dobracki (2005)

71
 Osady polodowcowe w ¿wirowni w Paplinie
Lokalizacja:
województwo ³ódzkie
powiat skierniewicki
gmina Skierniewice
miejscowoϾ Paplin
Region geograficzny:
Niziny Œrodkowopolskie
Wzniesienie Po³udniowomazowieckie
Wysoczyzna Rawska
Jednostka geologiczna:
antyklinorium œrodkowopolskie
pokrywa czwartorzêdowa
1 Wyrobisko ¿wirowni w Paplinie znajduje siê 2 km na
zachód od miejscowoœci Kowiesy le¿¹cej przy drodze kra-
jowej nr 8, pomiêdzy Raw¹ Mazowieck¹ a Mszczonowem.
Zlokalizowane jest w ³agodnym, zachodnim zboczu doliny
Chojnatki, prawego dop³ywu Rawki, przy lokalnej szosie
prowadz¹cej do s¹siedniej miejscowoœci Jeruzal. Jest to
po³udniowa czêœæ obszaru Bolimowskiego Parku Krajobra-
zowego, a obok ¿wirowni przebiegaæ bêdzie projektowany
obecnie szlak turystyczny.
Intensywna eksploatacja kruszywa prowadzona tu by³a
dla potrzeb budownictwa drogowego, a obecnie prowadzo-
na jest okresowo i na niewielk¹ skalê dla potrzeb lokalnego
budownictwa. Œciany wyrobiska ods³aniaj¹ ponad 10 metro-
wy, profil genetycznie ró¿norodnych, czwartorzêdowych,
plejstoceñskich osadów przedstawiaj¹cych budowê geolo-
giczn¹ wnêtrza Wysoczyzny Rawskiej, ukszta³towan¹ przez
ró¿norodne procesy glacjalne okresu zlodowacenia Warty.
W du¿ych, dobrze ods³oniêtych fragmentach œcian zobaczyæ
mo¿na gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz
mu³kowe osady zastoiskowe.
2 Gliny zwa³owe reprezentowane s¹ tu przez klasyczne
osady wytopiskowe charakteryzuj¹ce siê wystêpowaniem
grubego materia³u ¿wirowego i g³azowego bez³adnie
rozmieszczonego w podstawowej mu³owo-piaszczystej
masie ska³y. Najwiêkszy znajduj¹cy siê w ¿wirowni g³az
eratyczny z gnejsu migmatycznego ma 1,8 m œrednicy.
Charakterystycznym osadem s¹ widoczne w wyrobisku
grubokalibrowe ¿wiry, buduj¹ce tak¿e w kierunku za-
3 chodnim najwy¿sz¹ czêœæ wzniesienia. S¹ one przyk³adem
tzw. bruku morenowego i powsta³y w wyniku rozmycia
warstwy gliny zwa³owej przez wody fluwioglacjalne, które
wynios³y z glin materia³ najdrobniejszy, pozostawiaj¹c
¿wiry i g³azy.
Piaszczysto-¿wirowe osady rzecznolodowcowe wykazuj¹
wszystkie typowe cechy: ró¿norodnoœæ wielkoœci uziarnie-
4 nia, zmienne wysortowanie materia³u, bardzo urozmaicony
74
Mszczonów
5752
5750
Rawa Mazowiecka 4460
sk³ad litologiczny, struktury sedymentacyjne wielkoskalowe-
go przek¹tnego warstwowania typu rynnowego.
Wystêpuj¹ce w najwy¿szej czêœci profilu osady mu³kowe
o wyraŸnej p³askiej i lekko falistej laminacji reprezentuj¹
osady jeziora zastoiskowego, do którego wody polodowco-
we znosi³y z pó³nocy drobnoziarnisty materia³ okruchowy
wyp³ukany z glin zwa³owych. W wyrobisku miejscami osady
zaburzone s¹ fa³dowymi deformacjami glacitektonicznymi 5
wywo³anymi naciskiem stopy i czo³a przesuwaj¹cego siê
l¹dolodu.
¯wirownia papliñska ze wzglêdu na po³o¿enie w gra-
nicach parku krajobrazowego, w regionie intensywnie
rozwijaj¹cym siê turystycznie stanowi w obszarze ubogim
w ods³oniêcia geologiczne wa¿ny obiekt geoturystyczny
popularyzuj¹cy wiedzê o procesach glacjalnych, które
odpowiadaj¹ za dzisiejszy obraz wiêkszoœci obszaru Polski.
Jest tak¿e doskona³ym poligonem do prowadzenia zajêæ dy-
daktycznych z ró¿nych przedmiotów geologicznych: geologii
dynamicznej, kopalnianej, sedymentologii i petrografii.
The post-glacial gravels pit in Paplin
The gravel pit is located in the Paplin village, at the road
from Dolecko to Kowies. The pit walls, about 10 meters
high, present a variety of genetic types of sediments building
the slopes of the Rawa Upland and the northern margin of
the South Mazowsze Hills.
In the western wall the boulder clays are exposed, originat-
ing from the Warta River glacial period, with numerous erratics
of Scandinavian origin. Various lithologies are represented by
boulders: migmatitic gneisses, limestones and granitoids. In the
northern wall fluvioglacial sands and gravels are visible together
with alluvial sands. In the top part of this succession large-scale,
trough cross-bedding can be observed. The uppermost part is
a layer of muds with distinct, flat and wavy laminations. These
are stagnant lake sediments of thickness varying from a dozen
to some tens of centimeters.
 Paplin

5
Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego: A. Galiñska, A. Kici-
ñska-Œwiderska, S. Pytliñski, P. Strzeboñski, S. Bêbenek (2006)
Autor fotografii: S. Bêbenek Wybrana literatura: 21, 22, 65

75