O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA

INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO MUHANDISLIK - TEXNOLOGIYA INSTITUTI
“KIMYOVIY VA OZIQ-OVQAT TEXNOLOGIYALARI” fakulteti
“Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va yog’-moy texnologiyasi” kafedrasi
110 – 19 OOYo guruh talabasi KOMILOVA SITORANING
“PAXTA MOYINI RAFINATSIYALASH JARAYONINI TAKOMILLSHTIRISH’’
mavzusidagi:

Rahbar: D.X.Bozorov

Buxoro 2023 y.
 MAVZUNING DOLZARBLIGI
O’zbekiston Respublikasida o’simlik moyi ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo paxta moyi
hisoblanadi.Hozirgi kunda yog’- moy sanoati oziq-ovqat sanoatining umumiy mahsulotlari hajmining 40%
ga yaqinini tashkil qiladi.
Oxirg paytlarda yog’-moy ishlab chiqarish korxonalarida chet el investitsiyalari asosida yangi
texnologiyalar
i barpo etish va shu bilan birga yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarish; assortimentlarni
ko’paytirish va yaratish kabi ishlar amalga oshirilmoqda.Xususan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Qishloq xo’jali mahsulotlarini qayta ishlash va oziq-ovqat sanoatini yanada rivojlantirish bo’yicha
qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi qarori qabul qilindi .Qarorga muvofiq qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash salohiyatini yanada oshirish,olib borilayotgan islohotlar va zamon talabiga
to’liq javob beradigan ishlab chiqarish ,qayta ishlash,satandartlashtirish,ilmiy tadqiqotlarga asoslangan
intensiv agrosanoat tizimi tashkil qilish ,oziq-ovqat sanoatini yanada rivojlantirish ,sohaning investitsiyaviy
jozibadorligini oshirish va agrar sohaga zamonaviy texnologiyalarini joriy qilish maqsaddir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublika oziq-ovqat sanoatini jadal rivojlantirish hamda
aholini sifatli oziq-ovqat bilan ta’minlashga doir chora- tadbirlar to’g’risida”2020-yil 9-sentabrda yangi
qaror imzolandi,qarorga ko’ra loyiha uchun 100 mln so’mdan ko’p bo’lmagan mablag’ ajratilgan.Mazkur
farmon va qarorlarga ko’ra men o’z diplom ishimda bu jarayonga oz bo’lsada hissamni qo’shishga harakat
qilaman.
RAFINATSIYA-yog’larni aralashma va hamroh moddalardan tozalash jarayonidir.Yog’ning tarkibi,sifati va
qo’llanishiga qarab turli rafinatsiya usullari ishlatiladi.
RAFINATSIYA USULLARI KLASIFIKATSIYASI
JARAYONLAR RAFINATSIYA USULLARI ASOSIY MAQSAD
GIDROMEXANIK Tindirish,Sentrafugalash,Filtrlash Suspenziyalarni yoki aralashmaydigan
suyuqliklarni ajratish
Gidratlash Fosfolipidlarni va boshqa gidrofil moddalarni
ajratish
Muzlatish Yuqori haroratda eruvchi moddalarni ajratish

FIZIK- Neytrallash Erkin yog’ kislotalarini yo’qotish

KIMYOVIY
Yuvish Sovun va suvda eruvchi moddalardan tozalash

Quritish Namligini chiqarib yuborish

MASSA Oqlash Rang beruvchi moddalar pigmentlar
ALMASH hamdasovun qoldiqlarini yo’qotish
UV
Hidsizlantirish Hid beruvchi moddalarni yo’qotish
Distillatsion rafinatsiya(ishqorsiz) Erkin yog’ kislotalari va hid beruvchi
moddalarni chiqarib yuborish
 RAFINATSIYALASH JARAYONI KETMA KETLIGI

H2 O NaOH BENTAMIN TUPROQLARI

ISHQORIY
XOM MOY GIDRATLASH OQARTIRISH
RAFINATSIYA

KOLLOIDLAR SOAPSTOK ISSIQ BUG’

RAFNATSIYALANGAN
MUZLATISH DEZODARATSIYA
PAXTA MOYI

MUM HID BERUVCHI MODDALAR

Rafinatsiya jarayoniga turli omillarning ta’siri. Harorat. Harorat ko‘tarilishi bilan
rafinatsiya tezligi oshadi va shu bilan birga neytral yog‘ning sovunlanishi ham ortadi.
Jarayonning harorati ishqor eritmasi konsentratsiyasiga bog‘liq. Ishqor konsentratsiyasi
qancha yuqori bo‘lsa, jarayon harorati shuncha past bo‘lishi kerak. Odatda harorat 20-250 C°
(paxta yog‘i uchun) yog ‘i uchun oralig‘ida bo‘ladi.
Ishqor konsentratsiyasi: Ishqor konsentratsiyasini oshishi bilan neytralizatsiya tezligi
va neytral yog‘ning sovunlanishi ham oshadi. Yuqori konsentratsiyali ishqor bo‘yovchi
moddalarga ta’sir etib, uning ajralishiga yordam beradi. Ishqor konsentratsiyasi yog‘ turi va
kislota soniga bog‘liq. Kerakli ishqor konsentratsiyasi odatda tajriba orqali aniqlanadi,
chunki tozalangan yog‘ning chiqishi (unumi) va uning sifati ishqor eritmasining
konsentratsiyasiga bog‘liq.
Aralashtirish: Bu omil ishqor konsentratsiyasiga va kontakt vaqtiga bog‘liq. Ishqorning yuqori
konsentratsiyasida kontakt vaqti qisqa bo‘lib, juda tez aralashtiriladi.
Konsentrlangan eritmalar bilan ishlash vaqtida intensiv aralashtirish, jarayonni tezlatib,
neytral yog‘ni sovunlanishini kamaytiradi.
O’simlik yog’larida xususan paxta moyi tarkibida ham ma’lum miqdorda erkin yog’ kislotalari bo’lib ,bular yog’ning
sifatiga bog’liq.
Sanoatda quyidagi usullar bilan yog ’kislotalari yo’qotiladi;
1.Ishqorli rafinatsiya.
2.Distillatsiyali rafinatsiya.
3.Ekstraksiyali rafinatsiya.
ISHQORLI RAFINATSIYA
Bu usulda yog’ kislotalarini yog’da erimaydigan tuzi ,ya’ni sovun hosil bo’ladi.Bureaksiya quyidagi formula bilan
ifodalanadi.

RCOOH+NaOH RCOONa+H2O.
Bu jarayonda sovun o’zining adsorbsion xususiyatiga ko’ra yog’ tarkibidan quyidagi aralashmalar ajratib
olidi:fosfolipidlar ,oqsillar,shilimshiq moddalar,bo’yovchi moddalar va h,k.Shuningdek sovun parchalari mexanik
aralashmalarni hamushlab qoladi.
Ishqor sarfini hisoblash .Erkin yog’ kislotalarini neytrallash uchun zarur bo’lgan ishqorning nazariy miqdori kislota
soniga asosan quyidagi formula bilan topiladi:
In=Q0,714K.c. (kg)
Biroq ishqorning nazariy miqdori yetarli emas ,chunki ishqorning bir qismi neytral yog’ni sovunlanishi uchun
sarflanadi.Shuningdek ,ishqorni bir qismi yog’dagi ayrim aralashmlar bilan reaksiyaga kirishadi.
 ISHQOR ERITMASINING KONSENTRATSIYASI VA UNING ORTIQCHA
MIQDORI
Moy turi Kislota soni Ishqor Ishqorning moy massasiga nisbatan
mg KOH da eritmasining ortiqcha miqdori.Quyidagi ranglilikdagi
konsentratsi moy olish uchun % da
yasi g\l 7 q.birlik 12 q.birlik 16 q.birlik
Forpress 4 gacha 125-180 0,3 0,5
7 gacha 250-300 1,0 0,7
14 gacha 300-400 1,2 1,0
Ekstraksiya 4 gacha 150-250 0,6 0,5
7 gacha 250-300 0,6 0,5
14 gacha 350-450 0,5
 Neytrallash usullari asosan neytrallangan yog’-sovun eritmasi fazalarini ajratish prinsiplari bilan
farqlanadi:davriy fazalarni suv asosli gravitatsion maydonda ajratish:uzluksiz fazalarni markazdan qochma
kuch muhitida ajratish,uzluksiz emulsiya usuli deyiladi.
Davriy usul-hozirgi vaqtda yog’larning uncha katta bo’lmagan miqdori va paxta moyi uchun
ishlatilmoqda.Bu usulda yog’ neytralizatorga( 1-rasm)kelib tushib ,40-45C°qizdirib aralashtiriladi .So’ngra ishqor
eritmasi qo’shiladi va 30 daqiqa aralashtiriladi,keyin harorat 60C° ko’tarilib soapstok parchalari hosil
bo’lguncha aralashtiriladi.Soapstok maxsus sig’imga tushiriladi.Quyidagi jadvalda rafinatsiyalashning
texnolgik rejimlari berilgan.

RAFINATSIYALASH REJIMLARI
KO’RSATGICHLARI KISLOTA SONI 7 GACHA KISLOTA SONI 7 DAN YUQORI
Ishqor konsentratsiyasi,g\l 85-105 125-145
Ortiqcha ishqor,% 10-20 10-20
Boshlang’ich harorat,C° 45-50 45-50
Oxirgi harorat,C° 55-60 55-60
Tindirish 6 soatgacha 6 soatgacha
Davriy neytralizator (1-rasm). moy apparatga tushadi va bug‘ ko‘ylagi
(1) yordami bilan kerakli haroratgacha qizdiriladi. So‘ng meshalka (2)
bilan aralashtiriladi. Purkagich(4)lar orqali belgilangan haroratgacha
qizdirilgan, hisoblangan miqdordagi ishqor eritmasi beriladi va 20-30 minut
aralashtiriladi. Keyin moy harorati pasaytiriladi, aralashtirish esa to soapstok yaxshi
cho‘ka boshlagunga qadar davom ettiriladi. Soapstok moydan cho‘kib ajraladi. Moy
sharnirli truba (5) orqali keyingi qayta ishlashga beriladi. Soapstok esa patrubka (6)
orqali maxsus bakka bo‘shatiladi. Apparatga suv yoki tuzli suv berish uchun dushdan
(3) foydalaniladi.
 1-rasm
Davriy neytralizator
1.Bug’ ko’ylagi
2.Meshalka
3.Dush
4.Purkagich
5.Sharnirli truba
6.Patrubka
 RAFINATSIYALANGAN YOG’ KO’RSATKICHLARI
Ko’rsatkichlari Oliy nav 1-nav

Rangi qizil birlikda 35 7 10

sariqqa ,ortiq emas

Kislota soni,mg 0,2 0,3

KOH,ortiq emas
Namlik va uchuvchan 0,1 0,2
moddalar,% ortiq emas

Ekstraksiya moyini 232 232

chaqnash harorati,C°
dan kam emas
 Ko’rsatkichlari nomi
Rang ko’rsatkichlari qizil birlikda ,35
sariqda
Qayta ishlangan dezodaratsiyagalangan paxta moyi standartlari
Forpress yo’li bilan olingan Ekstraksiya yo’li bilan olingan
Oliy nav Birinchi nav Oliy nav Birinchi nav
5 8 5 8

Kislota soni ,mg KOH\g 0,2 0,2 0,2 0,2

Uchuvchi moddalarning namligi va 0,1 0,1 0,1 0,1

massa ulishi ,% ortiq emas

Yog’siz aralashmalarning massa Mavjud emas

ulishi (cho’kma miqdori )%

Sovun miqdori (tahlil ,sifat) Mavjud emas

Sovun bo’lmagan moddalar 1,0 1,0 1,0 1,0

miqdori ,% ko’p emas

Perioksid soni ,mmol\kg 1\2 10 10 10 10

Davriy usulda rafinatsiyalash texnologik sxemasi (2-rasm). Rafinatsiya qilinayotgan
qora yog‘, tarozi (1) da tortilib bak (2) ga tushadi. Bakdan (2) qora yog‘ nasos (3) orqali reaktor-
turbulizator(4)gaberiladi. Reaktor-turbulizator (4)ga ishqornihisoblangan miqdori tarozida turgan bak (8)
dan beriladi va u yerda yog‘ bilan aralashadi. Reaktor-turbulizatorda aralashtirilgan yog‘ va ishqor
aralashmasineytralizatorga (5) tushadi. Neytralizatordagi aralashma aralashtirilib turgan holda
qizdiriladi. Aralashtirishni soapstok ajrala boshlanguncha davom ettiriladi. Qizdirishesa 60-700C°gacha
olib boriladi. So‘ngra neytralizatordagi aralashma tindiribqo‘yiladi. Tindirish 6 - 8 soatgacha davom etadi.
Tindirish sekin ketayotgan bo‘lsa neytralizatorga 8 - 10% li, 95- 1000 C gacha qizdirilgan osh tuzi eritmasi
bak (9)dan sekin –asta beriladi.(2-3% yog’ massasiga nisbatan).Shunda neytralizatordagi aralashma uchta
qatlamga ajraladi .Ustki-neytral yog’ ,o’rtasi –soapstok va pastki tuz eritmasi.
Tindirilgandan so’ng neytrallangan yog’ sharnirli truba orqali neytralizatordan yuvish apparati (7)ga
beriladi.Bu yerda yog’suv bilan yuviladi.Tuzli eritma qismi esa moy ajratgich (15)orqali kanalizatsiyaga
beriladi .Soapstok neytralizatordan yig’gich (6)ga tushadi.Neytralizatordagi soapstok ustki qismida yog’
bilan tutashgan qismida yog’ miqdori ko’p bo’lganligi sababli ,u qismi idish (11)ga yig’iladi va u yerda yog’I
ajratib olinib nasos (12)orqali jarayonni birinchi bosqichini neytrallashga qaytiladi
Neytrallangan yog‘dan sovunni yo‘qotish uchun u yaxshilab yuviladi. Yuvish uchun yog‘ apparat (7) da 90-95C°
gacha qizdiriladi va issiq suv yoki kondensat bilan yuviladi. Suvni harorati ham 90-95 C° bo‘lishi kerak. Yuvish
uchun olingan suvni xajmi yog‘ hajmiga nisbatan 8-10 % bo‘ladi. Yuvish 2-3 marta qaytariladi. Birinchi yuvishda
8-10%li tuzli suv ishlatiladi. Yuvishga ishlatilgan suv yuvish apparati (7)dan moy ajratgich (15) ga tushadi.
Yuvilgan yog‘da bir-muncha suv miqdori qoladi. Shuning uchun yog‘ va moylarni yuvgandan so‘ng ular vakuum
ostida 100- 105 C° da quritiladi. Bunda qoldiq bosim 40-60mm.sim.ust. atrofida bo‘ladi. Quritish ham
apparat(7)da olib boriladi. Apparatda vakuum porshenli nasos (13) va trubali sovutgich yordamida hosil qilinadi.
Yuvishga ishlatilgan suvlar moy ajratgich (15) dan o‘tib, tashqi moy ajratgichga (17) tushadi. Bu yerda moy
ajratgich (17) ga idish (16) dan sulfat kislotasi qo‘shiladi. Ajratilgan yog‘ bak (18)ga yig‘iladi va
texnik maqsadlarga ishlatish uchun yuboriladi.
 2-rasm
Davriy usulda rafinatsiyalashni texnologik sxemasi
 GENERATOR FILTR ISITISH PECHI

MUMLARDAN KISLOTALARNI ADSORBSIYA DEZODARATSIYA

TOZALASH TOZALASH