Wydział Studiów Stosowanych

jednolite studia magisterskie

Kierunek studiów: Psychologia

Zakres kształcenia: Psychologia kliniczna i zdrowia

Michał Gadalski

Przekonania na temat miłości a jakość związku u mężczyzn hetero- i homoseksualnych

Praca magisterska
napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Adama Zycha

Wrocław, 2023

1
 Spis treści:

Streszczenie
Summary
Wstęp
1.Miłość w perspektywie psychologicznej i biologicznej
1.1.Psychologiczne teorie miłości
1.2. Biologiczne aspekty miłości
2. Orientacja seksualna w perspektywie psychologicznej i biologicznej
2.1 Psychologiczne teorie kształtowania się orientacji seksualnej
2.2. Biologiczne teorie kształtowania się orientacji seksualnej
3. Jakość związku
4. Metodologia badań własnych
4.1. Cel pracy
4.2. Kwestionariusze
4.2.1. Skala postaw wobec miłości
4.2.2. Pozytywno-negatywna skala jakości związku (PN-RQ)
4.3. Sposób przeprowadzenia badania
4.4. Grupy badanych
4.5. Analiza statystyczna
5. Analiza i interpretacja badań własnych
Zakończenie
Bibliografia
Wykaz tabel i rysunków

2:1016894286
 Streszczenie

Zdefiniowanie miłości romantycznej jako typu miłości wydaje się tak samo trudne, jak
zdefiniowanie abstrakcyjnego konstruktu jakim jest sama miłość. Nie bez znaczenie pozostaje
fakt, że większość definicji operuje na terminie „miłość” jako na relacji pomiędzy mężczyzną
a kobietą, nie uwzględniając par homoseksualnych. Jedną z najczęściej wykorzystywanych w
badaniach psychologicznych teorią miłości jest teoria stylów miłości Johna Lee, który rozwinął
typologię różnych sposobów, na jakie ludzie myślą o miłości. Do podstawowych stylów
zaliczył eros, ludus i storge. Związki dwóch z każdego z podstawowych stylów utworzyły trzy
style wtórne: pragma, mania i agape. Biorąc pod uwagę fakt, że niewiele jest badań
odnoszących się do stylów miłości i oceny jakości związku wśród par homoseksualnych, a
większość badań uogólnia swoje wnioski zebrane na parach heteroseksualnych na ogół
populacji, celem niniejszej pracy było zbadanie, czy zarówno typy miłości, jak i ocena jakości
związku różni się pomiędzy mężczyznami hetero- i homoseksualnymi będącymi obecnie w
związku. Do określenia stylów miłości w niniejszej pracy użyto skali postaw miłosnych
powstałej w wyniku operacjonalizacji teorii postaw wobec miłości Lee. Do zbadania jakości
związków wykorzystano kwestionariusz Pozytywno-negatywnej skali jakości związku
(Positive-Negative Relationship Quality Scale, PN-RQ. W wynikach badań nie wykazano
istotnych różnice w jakości związku między hetero- i homoseksualnymi mężczyznami. W
niniejszym badaniu w grupie mężczyzn heteroseksualnych uwidocznił się trend, który
wskazywał na występowanie postawy storgicznej u usatysfakcjonowanych heteroseksualnych
mężczyzn. Nie wykazano jednak tej zależności w grupie mężczyzn homoseksualnych, w której
to z kolei uwidocznił się trend negatywny, który łączył występowanie manii z niską satysfakcją
ze związku. Demonstruje to brak istnienia różnic w ocenie jakości związku u mężczyzn
niezależnie od ich orientacji seksualnej, a porównanie uzyskanych w niniejszej pracy wyników
z danymi literaturowymi może sugerować, że typy miłości u mężczyzn mogą zmieniać się wraz
z wiekiem.

Słowa kluczowe: miłość, orientacja seksualna, style miłości, jakość związku;

3:8875862874
 Summary

Defining romantic love as a type of love seems to be as difficult as defining the abstract
construct of love itself. It is not without significance that most definitions use the term "love"
as a relationship between a man and a woman, not including homosexual couples One of the
most widely used theories of love in psychological research is John Lee's theory of love styles,
who developed a typology of the different ways people think about love. The basic styles
included eros, ludus, and storge. The union of two of each of the primary styles formed three
secondary styles: pragma, mania, and agape. Considering the fact that there are few studies on
love styles and assessment of relationship quality among homosexual couples, and most studies
generalize their findings from heterosexual couples to the general population, this study aimed
to investigate whether both types of love and relationship quality vary between heterosexual
and homosexual men currently in a relationship. To define the styles of love in this work, the
scale of love attitudes was used, which was created as a result of the operationalization of Lee's
theory of attitudes toward love. The Positive-Negative Relationship Quality Scale (PN-RQ)
questionnaire was used to examine the quality of relationships. The results of the research
showed no significant differences in the quality of relationships between hetero- and
homosexual men. a trend that indicated the presence of a storgic attitude in satisfied
heterosexual men, but this relationship was not found in the group of homosexual men, which
in turn showed a negative trend that linked the presence of mania with low satisfaction with the
relationship. Relationship quality in men, regardless of their sexual orientation, and the
comparison of the results obtained in this study with the literature data may suggest that the
types of love in men may change with age.

Key words: love, sexual orientation, love styles, relationship quality;

4:6447209043
 Wstęp

Zdefiniowanie miłości romantycznej jako typu miłości wydaje się być tak samo trudne,
jak zdefiniowanie abstrakcyjnego konstruktu jakim jest sama miłość. Miłość to twór, który na
przestrzeni wieków był przedmiotem rozważań filozoficznych, dramatów i poematów, potem
stał się obiektem badań szeroko rozumianych nauk społecznych, by na końcu zostać celem
analiz antropologów i neurobiologów.
W „Uczcie” Platona filozof przytacza opowieść Arystofanesa, który opowiada o
potężnych istotach żyjących na ziemi, które to posiadały dwie twarze, cztery ręce i cztery nogi,
oraz plecy i piersi dookoła tułowia. Byli oni na tyle potężni, że bali się ich sami olimpijscy
bogowie. Ci postanowili więc ich zabić, jednak Zeus, który był temu pomysłowi przeciwny,
postanowił je tylko osłabić. I tak, jedną po drugiej, bogowie poprzecinali owe istoty na pół, a z
każdej z nich powstało dwoje ludzi, którzy od tego czasu szukają swojej drugiej połówki, a gdy
już ją znajdują, to ta obca im osoba wydaje się nagle kimś niezwykle bliskim. Godnym
zauważenia wydaje się być fakt, że przytoczona powyżej opowieść w zamyśle jej autora nie
ograniczała się jedynie do relacji mężczyzny z kobietą. W innym miejscu „Uczty” można
przeczytać, że:
Piękna by to była rzecz, gdyby Eros był tylko jeden jedyny. Tymczasem nie jest jeden tylko. A
skoro nie jest tylko jeden, trzeba było naprzód tego zapowiedzieć, którego trzeba chwalić. Więc
ja to spróbuję naprawić i wskazać naprzód Erosa, którego chwalić należy, a potem dopiero
pochwalić go tak, jak boga chwalić przystało. Bo wszyscy wiemy, że nie masz bez Erosa
Afrodyty. Gdyby ona była jedna i Eros byłby jeden. Ale ponieważ Afrodyty są przecież dwie,
dwa muszą być też i Erosy.
Opis ten odnosi się do różnorodności sposobów, w jakie ludzie kochają i obiektów tego uczucia.
Utwór ten w bardzo wyrafinowany sposób opisuje relacje miłosne o charakterze
homoerotycznym między mężczyznami, niejednokrotnie wskazując na różnorodność płciową
partnerów zarówno samych ateńczyków, jak i ich bogów. Obecnie wiadomo, że bogowie w
mitach greckich mieli skłonność do przelotnych romansów i nie ograniczali się w tym ani do
pochodzenia, ani płci kochanków. Co ciekawe nawet Orfeusz, który jest przedstawiany jako
dramatyczny kochanek nimfy Eurydyki, po jej śmierci nie tyle zaprzestał oddawania się
uniesieniom miłosnym, ale, jak pisze Owidiusz:
(…)wśród ludu trackiego zapoczątkował miłość do młodych chłopców: nauczył cieszyć się
krótką wiosną i pierwszymi kwiatami ich miłości.

5:6323892015
 Co prawda należy zauważyć, że większość opisywanych relacji między mężczyznami miała
charakter głównie homoerotyczny. Utwory poetyckie odnoszą się do miłości cielesnej i
namiętności między kochankami lub do czysto platonicznej fascynacji drugim mężczyzną. Ma
to wiele wspólnego z samym kontekstem kulturowo-historycznym, w jakim te relacje miały
miejsce, należy tu uwzględnić zarówno ówczesny klimat polityczny i to, że miała jednak wtedy
miejsce zazwyczaj wyraźna dysproporcja między statusem społecznym kochanków. W
starożytnej Grecji przyjęty był model relacji między starszym mężczyzną, nauczycielem, a
młodzieńcem, który pobierał u niego nauki, a u Rzymian ich kochankami najczęściej byli ich
młodzi niewolnicy (Verstraete, 1980; Pietrzycka, 2013). Nie różni się to jednak pod tym
względem znacząco od ówczesnych relacji heteroseksualnych, gdyż w nich również kobiety
były w pozycji podległej wobec swoich partnerów, tak jak i ich młodzi kochankowie. Biorąc
pod uwagę całe dziedzictwo kultury antycznej, jak i całą dostępną nam wiedzę na temat historii
ludzkości, jesteśmy w stanie śmiało powiedzieć, że miłość romantyczna czy namiętna, tak jak
u Platona, ma bardzo różne oblicza.
Constance Shehan (Shehan, 2016) stwierdziła w swojej „Encyklopedii badań nad
rodziną”, że miłość romantyczna jest swego rodzaju modelem wzajemnego zainteresowania i
więzi pomiędzy dwojgiem ludzi, który wiąże ich w parę i stwarza warunki do powstania
rodziny i małżeństwa. Jakkolwiek definicja ta na pierwszy rzut oka nie budzi zastrzeżeń, to
jednak po głębszym namyśle wydaje się być błędna, zakładając, że miłość romantyczna jest
warunkiem do zawiązania się rodziny i zawarcia małżeństwa. Z podobnego założenia w swojej
książce „O sztuce miłości” zdaje się wychodzić Erich Fromm, który próbuje zdefiniować
miłość erotyczną, odpowiednik miłości romantycznej, poprzez przeciwstawienie jej miłości
macierzyńskiej i miłości braterskiej, którą inaczej można nazwać miłością przyjacielską.
Gdyby zabrać z jego twierdzeń elementy, które są typowe dla filozofii chrześcijańskiej, to w
zasadniczych częściach jego przekonań zgadzają się one z obecnie dostępną literaturą,
ponieważ dostępne są dziś dowody na to, że miłość romantyczna i miłość macierzyńska
charakteryzują się specyficzną dla siebie aktywnością mózgową, która istotnie różni się między
tymi dwoma rodzajami miłości (Bartels i Zeki, 2004). Jednak autor ten na tym rozróżnieniu nie
poprzestaje, pisząc dalej, że miłość romantyczna, jest pragnieniem całkowitego zespolenia się
z drugim człowiekiem. Jednakże wskazuje on ograniczenia tego zespolenia opierającego się
jedynie na pożądaniu, które po zaspokojeniu nie rokuje długotrwałej więzi pomiędzy
partnerami. Zaznacza on mocną granicę między miłością a stanem zakochania, wskazując na
ograniczenia gwałtownego uczucia, które równie gwałtownie może się zakończyć, ponieważ
jego zdaniem zakochanie nie tworzy trwałej więzi między partnerami, a tylko iluzję

6:2898015941
 prawdziwego związku. Najważniejszą tezą Fromma jest założenie, że miłość romantyczna
charakteryzuje się aktem woli, decyzją całkowitego oddania życia drugiej osobie. Autor próbuje
w ten sposób uzasadniać ideę nierozerwalności małżeństwa, co jest z gruntu błędne, gdyż
wybór małżonków nie aktualizuje się w późniejszym czasie, a jest jedynie formą formalnej
bariery utrudniającej rozstanie się, która sama w sobie nie wskazuje na głębokie uczucie między
partnerami.
Nie bez znaczenia pozostają także biologiczne i ewolucyjne próby zdefiniowania
miłości romantycznej jako pewnego rodzaju stanu motywacyjnego związanego z pragnieniem
możliwości wielokrotnego i/lub długotrwałego spółkowania z konkretnym partnerem (Bode i
Kushnick, 2021). Z podobnego założenia wychodzą także niektóre definicje antropologiczne,
wskazując, że miłość romantyczna to każde intensywne zainteresowanie zawierające
idealizowanie partnera, kontekst seksualny i oczekiwanie trwania tego stanu w przyszłości
(Smith, 2001). Shipov powiązał nawet miłość romantyczną z innym tworem abstrakcyjnym
współczesnych społeczeństw – moralnością związków monogamicznych, sugerując, że miłość
romantyczna jest wypadkową seksualnego pożądania i moralności (Shipov, 2019).
Nie ma wątpliwości, że jednoznaczne zdefiniowanie miłości romantycznej może
jeszcze przez długi czas okazać się niemożliwe. Nie bez znaczenie pozostaje fakt, że większość
definicji operuje na terminie „miłość” jako na relacji pomiędzy mężczyzną a kobietą, nie
uwzględniając par homoseksualnych. W dalszej części niniejszej pracy omówione zostaną
dokładniej szczegółowe aspekty opisywania miłości romantycznej, a także przedstawione
zostaną podstawowe informacje na temat bieżącego stanu wiedzy dotyczącego orientacji
seksualnej. Wiadomości te pozwolą bardziej kompleksowo spojrzeć na temat niniejszej pracy,
jakim są rodzaje typów miłości i stylów przywiązania charakterystyczne dla mężczyzn hetero-
i homoseksualnych przebywających w związkach.

7:6126780171
 Rozdział 1 Miłość w perspektywie psychologicznej i biologicznej
1.1. Psychologiczne koncepcje miłości
Zgodnie z trójczynnikową teorią Sternberga, miłość jest rozumiana w kategoriach trzech
składników, które mogą być postrzegane jako wierzchołki trójkąta. Składniki te to intymność,
namiętność i zaangażowanie. Intymność odnosi się do bliskości, więzi, komunikacji, opieki i
inwestycji emocjonalnych, dlatego jest czasami opisywana jako "ciepły" składnik miłości
(Sternberg, 1986). W rzeczywistości intymność rozumiana w ten sposób nie dotyczy wyłącznie
związków romantycznych i może również pojawić się w stosunku do rodzeństwa, rodzica lub
bliskiego przyjaciela (Sternberg i Grajek, 1984). Namiętność (nazywana składnikiem
„gorącym”) odnosi się do romansu, podniecenia, pociągu fizycznego, a nawet obsesji. Trzecim
w tej koncepcji czynnikiem miłości jest zaangażowanie - "zimny" składnik miłości – który
odnosi się do decyzji poznawczych dotyczących utrzymania związku. Krótkoterminowy aspekt
zaangażowania to decyzja, że ktoś kocha daną osobę, podczas gdy aspekt długoterminowy
odnosi się do utrzymania określonej relacji w czasie (Sternberg, 1986). Zgodnie z założeniami
Sternberga i dalszymi badaniami empirycznymi nad jego teorią intensywność wskazanych
trzech składników miłości zmienia się w zależności od czasu trwania związku. Sternberg (1986)
zasugerował, że intensywność namiętności prawdopodobnie szybko osiąga szczyt, ale także
gwałtownie spada wraz z upływem czasu, podczas gdy poziom zaangażowania ogólnie wzrasta
w przypadku długotrwałych relacji. Intymność z kolei narasta powoli, ale często maleje wraz z
upływem czasu (Sternberg, 1986). Trójczynnikowa teoria miłości jest również istotna dla
analizy interakcji seksualnych w różnych kontekstach i typach relacji. Na przykład pożądanie
seksualne może nasilać się w odpowiedzi na markery płodności, potencjalnie wpływając na
wzorce kojarzenia się w pary w zależności od potencjału reprodukcyjnego (Buss, 2006;
Gonzaga i in., 2006). Ponadto, w kochających się parach pociąg seksualny i prawdopodobnie
wyższa częstotliwość stosunków seksualnych może być bardzo ważną częścią związku,
ponieważ sprzyja reprodukcji (Hopcroft, 2006; Sorokowski i in., 2017).
Opierając się na teorii Sternberga (1986) Wojciszke (2002) zaproponował, że związek
można podzielić na 6 faz. Zmierzył on intensywność każdego składnika miłości, a uzyskane
przez niego wyniki były zgodne z teoretycznymi założeniami Sternberga (1986). Jednak
dynamika każdego ze składników miłości zależy od wielu indywidualnych czynników i może
się znacznie różnić w zależności od analizowanej pary (Sprecher i Regan, 1998). W badaniu
Ackera i Davisa (1992) poziom namiętności malał z czasem, ale tylko u kobiet. Nie
zaobserwowali oni zmian związanych z czasem w intensywności intymności, a zaobserwowany

8:6011434896
 poziom zaangażowania był wyższy w dłuższych związkach. (Acker i Davis, 1992). Inne
bardziej złożone podejście sugeruje, że namiętność zmienia się jako funkcja zmian intymności.
Znaczy to, że poziom namiętności zmniejsza się, gdy intymność jest stabilna, natomiast wzrost
intymności powoduje intensyfikację namiętności (Baumeister i Bratslavsky, 1999). Zgłaszano
również, że poziomy wszystkich trzech składników miłości mogą różnić się w ciągu całego
życia. Młodzież deklarowała niższe poziomy wszystkich trzech składników w porównaniu z
młodymi dorosłymi, podczas gdy starsi dorośli uzyskali niższe wyniki w pomiarach
namiętności i intymności i podobnie na skali zaangażowania w porównaniu z badanymi w
średnim wieku (Sumter i in., 2013). Biorąc pod uwagę, że wiek powinien być pozytywnie
związany z czasem trwania związku u osób, które utrzymują relacje od wczesnej dorosłości,
powyższe badanie tylko częściowo potwierdza przewidywania Sternberga (Sternberg, 1986).
Wyniki uzyskane dla grupy chińskich mężczyzn homoseksualnych pokrywają się z
modelem trójkąta miłosnego Sternberga. Wraz ze wzrostem wieku, od okresu dojrzewania do
ukończenia studiów, chińska społeczność gejowska miała coraz większe zapotrzebowanie na
intymność i namiętność w miłości. Jednak po wejściu w samodzielne życie i na rynek pracy
zauważalne było osłabienie potrzeby intymności i namiętności. Tendencja wzrostowa pojawiała
się dopiero po 30 roku życia. W tym okresie część zapotrzebowania na zaangażowanie w
miłości niewiele się zmieniła. Ogólnie rzecz biorąc, współczesna społeczność gejowska w
Chinach zawsze ceniła intymny element miłości i zaangażowanie, a najmniej namiętność (Jia,
2021).
John Lee opracował klasyfikację stylów miłości, które pierwotnie nazywał
ideologiami, style te to postawy, które opisują, w jaki sposób ludzie definiują miłość w
kontekście ich romantycznego związku. Postawy te wpływają na to, jak jednostki czują się i
zachowują w swoich związkach (Lee, 1977; Levine, i in., 2006). Lee uważał te style za
naturalny składnik uczenia się i doświadczenia, prawdopodobnie będących pod wpływem
kultury i społeczeństwa. Rozwijając typologię różnych sposobów, w jakie ludzie myślą o
miłości, Lee (1973) użył metafory koła kolorów, na którym umieścił swoje kolory miłości. Jego
uwaga skupiła się na sześciu stosunkowo niezależnych stylach miłości. Do podstawowych
stylów zaliczył eros (namiętna, romantyczna miłość), ludus (miłość rozumiana jako zabawa i
rozrywka) i storge (miłość oparta na przyjaźni). Związki dwóch z każdego z podstawowych
stylów utworzyły trzy style wtórne: pragma (miłość praktyczna, połączenie storge i ludus),
mania (miłość zaborcza, połączenie eros i ludus) i agape (miłość altruistyczna, połączenie eros
i storge). Lee twierdził, że style miłości są dynamiczne i mogą się zmieniać z czasem,

9:9241385958
 odzwierciedlając zmiany w osobie, gdy internalizuje ona określone wartości i ideały kulturowe
(Lee, 1973).
W typologii Lee eros to styl miłości charakteryzujący się intensywnymi emocjami,
silnym pociągiem fizycznym i poczuciem nieuchronności związku. Namiętny kochanek ma
silne wyobrażenia osoby, której pragnie jako partnera i szybko próbuje osiągnąć z nią bliski i
intymny związek. Ludus to termin zaczerpnięty przez Lee od Owidiusza i oznacza miłość
frywolną lub grę, opisuje styl, który jest permisywny i pluralistyczny (mniej obciążone słowo
niż rozwiązłość). Stopień zaangażowania jest starannie kontrolowany, zazdrość jest unikana, a
relacje są często liczne i stosunkowo krótkotrwałe. Storge to rodzaj miłości obejmujący wolniej
rozwijające się uczucie i przyjaźń. Wspólne zainteresowania, zaufanie i akceptacja nabywane
z czasem wydają się kluczowe dla tego stylu miłości. Miłość storgiczna czasem nazywana jest
miłością ewolucyjną w przeciwieństwie do eros, która bywa nazywana miłością rewolucyjną.
Pragma to styl miłości, w którym przydatność partnera do własnej pozycji i miejsca w
społeczności jest centralna. Pragmatyczny kochanek przy wyborze partnera bierze pod uwagę
takie cechy jak wykształcenie, zawód, religia, wiek i inne liczne cechy demograficzne
potencjalnego ukochanego w poszukiwaniu kompatybilnego dopasowania, które mogą uczynić
drugą osobę dobrym partnerem na całe życie. Mania z kolei to styl miłości charakteryzujący
się intensywnym zaangażowaniem emocjonalnym, z obawami o utratę drugiej osoby, co
prowadzi do uczucia zazdrości i pragnienia wyłączności. Kochanek maniakalny często czuje
się niepewnie w związku. Ten styl miłości charakteryzujący się zaabsorbowaniem ukochaną
osobą i potrzebą wielokrotnego zapewniania o byciu kochanym. Agape zaś jest miłością
altruistyczną, ponieważ kochanek postrzega ją jako swój obowiązek kochania bez oczekiwania
wzajemności. Jest łagodna, troskliwa i kieruje się bardziej rozumem niż emocjami. Agapiczny
kochanek dąży do pełnej duchowej i emocjonalnej identyfikacji, jest skłonny do poświęceń w
interesie kochanka i może doświadczać konfliktów dotyczących ekspresji seksualnej.
Koncepcja agape jest prawdopodobnie zbliżona do koncepcji miłości wspólnotowej
zaproponowanej przez Clarka i Millsa (Lee, 1977; Hendrick i Hendrick, 2007; Clark i Mills,
1979).
Niektóre elementy sześciu stylów miłości wydają się mieć wspólne cechy z tymi
stosowanymi w innych klasyfikacjach, które jednak wydają się bardziej ogólne i mniej
specyficzne dla związków miłosnych (Lomas, 2018). Na przykład altruistyczna postawa stylu
miłości agape jest porównywana z typem miłości współczującej, chociaż ta pierwsza
koncentruje się na romantycznych związkach, podczas gdy ta druga jest postrzegana jako typ
miłości, w którym można eksperymentować, aby osiągnąć szeroki zakres celów, w tym relacje

10

10:5796922255
 z partnerem, ale także z przyjaciółmi, rodziną, nieznajomymi, a nawet ludzkością jako całością
(Fehr, 2014). Neto odnotował, że miłość współczująca może być skorelowana z czterema z
sześciu stylów miłości: pozytywnie z eros i agape oraz negatywnie z ludus i pragma, podczas
gdy nie znalazł związku ze storge i mania (Neto, 2012). Graham zaś wskazuje na korelację
między stylami eros i mania a miłością namiętną, która została zidentyfikowana przez Acevedo
i Arona jako połączona miara romantycznej miłości i obsesji (Avecedo, 2009; Graham, 2011).
Badani Hendricka i Hendrick (1986) wskazały, że kobiety charakteryzowały się bardziej
wyrażoną postawą storgiczną, pragmatyczną i maniczną w porównaniu z mężczyznami,
których wyniki wskazywały na postawę ludyczną. Nie uwidoczniła się istotna różnica dla eros
i agape. W badaniu tym zaobserwowano, że osoby o podobnych osobowościach i stylach
miłości wykazują tendencję do łączenia się w pary (Hendrick i Hendrick, 1986). Zostało to
również poparte badaniem przeprowadzonym przez Bailey i in. (1987), które wykazało, że
ludyczny styl miłości był praktykowany przez mężczyzn, podczas gdy kobiety częściej
praktykowały style miłości pragma i mania (Bailey i in.,1987). Hendrick i in. (1988)
przeprowadzili badanie w celu zbadania związku między stylami miłości a satysfakcją ze
związku wśród 57 zakochanych par, posługując się skalą postawy miłosnej (LAS). Wyniki
wskazały, że styl miłości eros i styl miłości agape były znacząco i pozytywnie związane z
satysfakcją z relacji. Ponadto stwierdzono, że miłość ludus była negatywnie związana z
satysfakcją ze związku (Hendrick i in., 1988).
Badanie przeprowadzone przez Bernardes i in. (1999) na Uniwersytecie Lizbońskim
miało na celu powtórzenie badania przeprowadzonego niegdyś przez Hendricka i Hendrick
(1995) w celu zbadania roli płci w odniesieniu do miłości i seksualności. 245 Portugalczyków
w wieku od 18 do 30 lat zostało wybranych jako osoby badane, aby odpowiedzieć na pytania
kwestionariuszy zawierających Skalę Postaw Seksualnych i Skalę Postaw Miłosnych.
Uzyskane wyniki wykazały, że mężczyźni częściej przyjmowali permisywną postawę
seksualną oraz styl miłości ludus i agape. Zgodnie z podejściem socjobiologicznym mężczyźni
byli skłonni dostosować się do stylu miłości ludus i permisywnej postawy seksualnej, aby
zmaksymalizować potencjał reprodukcyjny. Opierając się na teorii społecznego uczenia się,
można założyć, iż stereotypy społeczne mogą powodować, że mężczyźni będą bardziej aktywni
w rolach seksualnych, co pomaga wyjaśnić permisywizm seksualny lub rozwiązłość seksualną
wśród nich. Z kolei kobiety były skłonne do przyjmowania postawy pragmatycznej. Styl
miłości pragma przyjęty przez kobiety może być również tłumaczony przez podejście
socjobiologiczne, ponieważ kobiety bardziej troszczą się o inwestowanie w swoje potomstwo
(Bernardes i in. 1999).

11

11:4642086205
 W badaniu przeprowadzonym przez Perez i jej współpracowników (2009)
przeanalizowano występujące wśród hiszpańskiej populacji style miłości oraz różnice w
przekonaniach na temat miłości wśród różnych płci i grup wiekowych. Wyniki wykazały, że w
kontekście hiszpańskim akceptowane były style miłości eros, agape, pragma i storge. Za to styl
ludus u większości badanych był odrzucany, zaś wobec stylu manicznego badani w większości
byli obojętni. Jednak respondenci płci męskiej (zwłaszcza starsza grupa) generalnie
wykazywali większą akceptację dla stylu miłości eros i stylu miłości agape we wszystkich
grupach wiekowych. Respondentki w każdym wieku były bardziej skłonne do przyjęcia stylu
miłości pragma (Perez, 2009).

1.2. Biologiczne aspekty miłości

Uważa się, że miłość romantyczna rozwinęła się z mechanizmów o podłożu
neurobiologicznym związanych z zalotami, a zatem może być postrzegana jako zachowanie
podobne do tych, które obserwuje się u innych ssaków (Fisher, 1998). Zaloty u ssaków innych
niż człowiek mają wiele wspólnych cech z romantyczną miłością, w tym zwiększone poziomy
energii i skupienia uwagi, obsesyjne podążanie, gesty wskazujące na chęć bycia razem,
zaborczą ochronę i motywację do zdobycia preferowanego partnera. Zarówno zaloty, jak i
romantyczna miłość są systemami zdobycia partnera, ewolucyjnymi strategiami opracowanymi
w celu wyboru partnera, który oferuje najlepsze szanse dla potencjalnego potomstwa na
prawidłowe funkcjonowanie i osiągnięcie sukcesu ewolucyjnego.
Romantyczna miłość jest również częścią systemu przywiązania i wydaje się być
niezbędna na wczesnych etapach tworzenia więzi. System przywiązania dorosłych ewoluował
jako system utrzymywania rodziców razem przez czas niezbędny do wychowania potomstwa
(Fisher, 1998). W tym kontekście jest to interesujące, że monogamiczne (lub seryjnie
monogamiczne) przywiązanie wydaje się ewoluować głównie u gatunków, u których opieka
nad potomstwem wymaga współpracy obojga rodziców (Kleiman, 1977). U wielu gatunków
więzi te trwają tylko przez jeden sezon lęgowy, chociaż u innych tworzą się one na całe życie.
To, czy więzi u ludzi powstają naprawdę na całe życie, jest nadal kwestią sporną, zwłaszcza że
wskaźniki rozwodów zbliżają się lub nawet przekraczają 50% w społeczeństwach zachodnich
(Kalmijn, 2007; Blow i Hartnett, 2005). W Polsce od 1980 do 2021 roku liczba rozwodów
rocznie wzrosła ponad dwukrotnie, a liczba zawieranych małżeństw spadła o około 45%
(Rocznik demograficzny GUS, 2022). Fisher (2017) badała wskaźniki rozwodów w różnych
kulturach i odnotował znaczny wzrost liczby rozwodów w czwartym roku trwania małżeństwa.
Na podstawie tych danych opracowała teorię "czteroletniego uwierania", stwierdzając, że więzi

12

12:9542345795
 między dorosłymi ludźmi są tworzone na okres około czterech lat, czyli okres, w którym
ludzkie potomstwo jest najbardziej wrażliwe. Po tym czasie więzi par dorosłych mogą zostać
rozwiązane, umożliwiając obojgu rodzicom tworzenie więzi z innymi osobami. Fisher
sugeruje, że ludzki system kojarzenia się w pary jest seryjną monogamią a nie dożywotnim
przywiązaniem. W rzeczywistości bardzo przypomina systemy kojarzenia się w pary
występujące u kilku seryjnie monogamicznych gatunków zwierząt, które tworzą pary tylko na
jeden sezon rozrodczy. Jedyna różnica polega na tym, że czas dla potomstwa, aby stać się
niezależnym, jest znacznie dłuższy u ludzi niż u większości ssaków. Dodatkowo, odkryła
również, że ów czteroletni okres może zostać wydłużony do około siedmiu lat, jeśli para ma
więcej niż jedno dziecko, co wymaga dłuższej współpracy rodziców w opiece nad drugim
dzieckiem. Romantyczna miłość jest częścią systemu przywiązania dorosłych, który, jak się
uważa, wyewoluował ze znacznie starszego systemu przywiązania matka-niemowlę.
Przywiązanie między matką a niemowlęciem powstaje najprawdopodobniej około momentu
narodzin. Więzi te utrzymują matkę związaną z niemowlęciem tak długo, jak długo niemowlę
nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie (Fisher, 2017). Zatem przywiązanie dorosłych i
przywiązanie matki do niemowlęcia mają wspólny cel funkcjonalny - oba systemy ewoluowały,
aby utrzymać dwie osoby razem przez pewien okres ich życia (Zeki, 2007). Co więcej, obwody
neuronowe zaangażowane w oba systemy przywiązania są w dużej mierze podobne, a
oksytocyna i wazopresyna są głównymi hormonami, które działają w obu systemach
przywiązania.
Główne działania oksytocyny to wywoływanie skurczów mięśni macicy podczas
porodu i uwalnianie mleka podczas laktacji (Zeeman i in., 1997), podczas gdy wazopresyna
jest ważna dla układu sercowo-naczyniowego i utrzymania prawidłowego ciśnienia tętniczego
krwi, a tym samym izowolemii (Earley, 1966). Oprócz zmniejszania poziomu stresu, działania
przeciwlękowego i przeciwbólowego oksytocyna wywołuje również poczucie zaufania (Kéri i
Kiss, 2011) - pomaga zatem przezwyciężyć neofobię, co jest prawdopodobnie ważnym efektem
działania oksytocyny we wczesnych fazach romantycznej miłości. Oksytocyna i wazopresyna
działają również jako neuropeptydy - małe związki, które wywierają lokalne efekty biologiczne
w mózgu na różnych szlakach (Lim i Young, 2006). Do tej pory zidentyfikowano jeden receptor
oksytocyny i trzy receptory wazopresyny – receptor V1a, V1b i V2. Receptor wazopresyny V2
ulega ekspresji w nerkach, receptor V1b w przysadce mózgowej, a receptor V1a w układzie
sercowo-naczyniowym i mózgu (Zingg, 1996). Receptory wazopresyny V1a i receptory
oksytocyny są obecne w wielu częściach mózgu, które są związane z miłością, w tym w
częściach układu nagrody (Bartels i Zeki, 2004). Przyjmuje się, że aktywacja tego układu jest

13

13:7400806400
 ważna dla tworzenia się więzi w parze, a zwłaszcza dla uczynienia miłości satysfakcjonującym
doświadczeniem. Większość badań nad rolą wazopresyny, oksytocyny i ich receptorów w
wiązaniu się w pary i miłości były prowadzone z wykorzystaniem norników preriowych
(Microtus ochrogaster) – monogamicznych gryzoni, które żyją na preriach Ameryki Północnej
(Aragona i Wang 2004). Po kryciu norniki preriowe tworzą monogamiczne pary, które
pozostają razem przez całe życie. Norniki preriowe są blisko spokrewnione z rozwiązłymi
nornikami górskimi (Microtus montanus) i oba te gatunki są często porównywane ze sobą w
badaniach nad biologicznymi determinantami zachowań monogamicznych i wiązania się pary.
Różnice w systemach kojarzenia między tymi gatunkami norników są powiązane z różnicą w
ekspresji receptorów oksytocyny i wazopresyny (Insel i Shapiro, 1992; Young i in., 1998; Insel
i in., 1994). Badania wykazały, że norniki preriowe mają większą gęstość występowania
receptorów oksytocyny w mózgu niż norniki górskie, szczególnie w korze przedlimbicznej
zakrętu obręczy, korze przedczołowej, jądrze półleżącym (części układu nagrody), a także w
bocznych częściach kompleksu ciała migdałowatego, który jest zaangażowany w pamięć
związaną z emocjami (Insel i Shapiro, 1992; Young i in., 1998). Norniki preriowe mają również
wyższą gęstość występowania receptora wazopresyny V1a w bocznej części ciała
migdałowatego i brzusznej części gałki bladej. Ten ostatni obszar odgrywa rolę w motywacji,
a jego funkcjonowanie jest związane z sygnałami pochodzącymi z układu nagrody (Insel i in.,
1994; Young i in., 2001). Z drugiej strony norniki górskie mają wyższy poziom receptorów V1a
i receptorów oksytocyny w bocznej części przegrody (Insel i Shapiro, 1992; Insel i in., 1994).
Kiedy norniki preriowe łączą się w pary, oksytocyna i wazopresyna są uwalniane do mózgu,
indukując i ułatwiając poszukiwanie i preferowanie partnera jako partnera godowego, a tym
samym ustanowienie wiązania się par (Carter i in., 1995). Kiedy uwalnianie oksytocyny i
wazopresyny jest zablokowane u norników preriowych, norniki te stają się rozwiązłe, a
preferencje dotyczące partnerów nie są już obecne – jak u norników górskich (Liu i in., 2001;
Lim i Young, 2004). Gdy zaś gen dla receptora V1a ulega zwiększonej ekspresji u norników
górskich, norniki te stają się monogamiczne i tworzą trwałe przywiązania, jak te obserwowane
u norników preriowych (Lim i in., 2004). Ponieważ nie ma funkcjonalnej różnicy pomiędzy
receptorem V1a norników preriowych a receptorem V1a norników górskich, różnice w
zachowaniu zwierząt muszą być indukowane przez różnice w dystrybucji tychże w mózgu.
Wiele miejsc w mózgach norników monogamicznych, w których po kryciu obserwuje się
zwiększoną gęstość występowania receptorów dla wazopresyny i oksytocyny, jest związana z
funkcjonowaniem układu nagrody (Lim i Young, 2004). Sugeruje to, że zachowanie
monogamiczne obserwowane u norników preriowych jest przynajmniej częściowo indukowane

14

14:9742362469
 przez aktywację układ nagrody przez oksytocynę i wazopresynę. Co więcej, wpływ oksytocyny
i wazopresyny na przywiązanie i tworzenie się par jest przynajmniej częściowo zależne od
dopaminy, głównego neuroprzekaźnika występującego w układzie nagrody, ponieważ
antagoniści dopaminy mogą blokować wymienione wyżej efekty, a agoniści dopaminy mogą
indukować preferencyjne poszukiwanie partnera pod nieobecność krycia (Wang i in., 1999;
Gingrich i in., 2000). U samców norników preriowych, centralny wlew wazopresyny do
brzusznej części gałki bladej (odpowiadającej na impulsację z układem nagrody) indukuje
preferencyjne poszukiwanie partnera, podczas gdy infuzja antagonisty receptora V1a blokuje
je (Lim i Young, 2004; Wang i in., 1994; Winslow i in., 1998). Z drugiej strony obecność
oksytocyny indukuje preferencyjne poszukiwanie partnera u samic norników preriowych, ale
nie u samców, i centralny wlew antagonisty receptora oksytocyny do jądra półleżącego
(będącego częścią układu nagrody) blokuje poszukiwanie partnera u samic norników
preriowych (Young i in., 2001; Insel i Hulihan, 1995). Chociaż oksytocyna i wazopresyna
odgrywają podobną rolę w wiązaniu się w pary, wydaje się, że istnieją pewne różnice w
efektach ich aktywności w zależności od płci (Lim i Young, 2006). Dokładne znaczenie tych
różnic płciowych pozostaje niejasne, podobnie jak pytanie, czy podobne różnice płciowe
występują także u ludzi.
Obszary mózgu, które wykazują aktywację w romantycznej miłości, to przyśrodkowa
część kory wyspy, kora przedlimbiczna zakrętu obręczy, hipokamp, prążkowie, jądro półleżące
i podwzgórze (Zeki, 2007). Obszary te otrzymują impulsację z układu nagrody i wszystkie one
zawierają wysokie stężenia dopaminy. Co więcej, wiele tych regionów sąsiaduje lub, jak w
przypadku podwzgórza, pokrywają się z regionami, które wykazują zwiększoną aktywność
podczas podniecenia seksualnego (Brunetti i in., 2008; Walter i in., 2008; Hamann i in., 2004).
Czyni to prawdopodobnym, że istnieje wiele interakcji między tymi systemami.
Oksytocyna i wazopresyna oddziałują z układem nagrody i mogą indukować uwalnianie
dopaminy, dzięki czemu miłość jest przyjemnym i satysfakcjonującym doświadczeniem
(Young i Wang, 2004). Układ dopaminergiczny (między innymi układ nagrody) i regiony
mózgu otrzymujące włókna dopaminergiczne u gatunków, u których występuje wiązanie się
par, zawierają wysoką gęstość występowania receptorów oksytocyny i wazopresyny (Bartels i
Zeki, 2004), zwłaszcza jądro półleżące, pole brzuszne nakrywki, jądro przykomorowe
podwzgórza i kora przedczołowa. Regiony te reagują na zmiany w centralnych poziomach
oksytocyny i wazopresyny. Wykazano, że uwalnianie dopaminy w jądrze półleżącym odgrywa
kluczową rolę w tworzeniu monogamicznych par norników preriowych (Aragona i in., 2003).
Zarówno samce, jak i samice norników preriowych rozwijają preferencję partnera po zaledwie

15

15:3882636117
 jednym spotkaniu godowym, co zależy od uwalniania dopaminy do jądra półleżącego i jej
wpływu na receptor dopaminy D2.
Infuzja agonisty receptora D2 do jądra półleżacego indukuje preferencję do partnera u
samców nornika preriowego nawet po krótkim spotkaniu, które nie obejmowało kopulacji,
podczas gdy infuzja antagonistów receptora D2 zapobiega rozwojowi preferencji do partnera
przez norniki po kryciu, pomimo obecności oksytocyny (Gingrich i in., 2000). Aktywacja
receptora D1 ma odwrotny efekt i blokuje tworzenie więzi w parze, podczas gdy aktywacja
receptora D2 ułatwia preferencję do partnera (Aragona i in., 2003). Infuzje umiarkowanych
dawek dopaminy do jądra półleżącego ułatwiały tworzenie się więzi w parze, podczas gdy
infuzja wysokich dawek nie generowała tego efektu (Aragona i in., 2003; Edwards i Self, 2006).
Efekt ten jest spowodowany wyższym powinowactwem dopaminy do receptora D2 niż do
receptora D1 (Seeman i Van Tol, 1994), a wiązanie z receptorem D2 stymuluje wiązanie się par.
Ponadto Aragona i in. (2003) wykazali, że po wytworzeniu więzi gęstość receptora D1 w jądrze
półleżącego jest regulowana w górę. Autorzy postawili hipotezę, że zapobiega to tworzeniu się
nowych par, a tym samym utrzymuje stabilność istniejącego przywiązania. Na poparcie tej
hipotezy autorzy wykazali, że infuzja antagonisty receptora receptora D1 do jądra półleżącego
samców norników preriowych zapobiega agresji wobec nieznanych ich samic, która normalnie
występuje u samców norników preriowych połączonych w pary. Zamiast tego norniki te
angażowały się w bliskie kontakty a nawet krycie z nieznanymi samicami (Aragona i in., 2003).
Tak więc wzrost gęstości występowania receptora D1 po tworzeniu par rzeczywiście wydaje
się zapobiegać tworzeniu nowych par i utrzymywać istniejące przywiązanie.
Inną substancją związaną z miłością i tworzeniem więzi w parach jest neuroprzekaźnik
serotonina. Poziomy serotoniny w mózgu są odwrotnie skorelowane z poziomem
kortykosteroidów – hormonami uwalnianymi podczas sytuacji stresowych, np. kortyzol (Tafet
i in., 2001). Nie jest zatem zaskakujące, że na wczesnych etapach romantycznej miłości
dochodzi do obniżenia poziomu serotoniny (Zeki, 2007). Spadek stężenia serotoniny w
ośrodkowym układzie nerwowym występuje również w kilku zaburzenia psychiatryczne, w
tym zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym (obsessive-compulsive disorder – OCD) (Micallef i
Blin, 2001), depresji (Young i Leyton, 2002) i zaburzeniach lękowych (Leonardo i Hen, 2006).
Rzeczywiście, wczesne etapy romantycznej miłości wykazują podobieństwa do OCD, w tym
objawy lęku, stresu, i natrętne myślenie, dlatego uzasadnionym wydaje się myślenie o wczesnej
miłości jako łagodnej formie zachowania obsesyjnego związanego ze spadkiem poziomu
serotoniny. Dalsze podobieństwa między obsesyjnym zachowaniem a wczesną romantyczną
miłością zostały wyjaśnione przez Marazziti i in. (1999), którzy ocenili poziomy transportera

16

16:4356332048
 serotoniny w płytkach krwi u pacjentów z OCD i u osób, które niedawno się zakochały. W obu
grupach poziomy transportera serotoniny w płytkach krwi były obniżone w porównaniu z
poziomami w grupie kontrolnej. Przy ponownej ocenie 12-18 miesięcy po rozpoczęciu
związku, badani nie mieli żadnych obsesyjnych myśli dotyczących partnera, a poziom
transportera serotoniny w płytkach krwi powrócił do poziomów kontrolnych (Marazziti i in.,
1999). Ponownie, istnieje podobieństwo z OCD, w którym poziomy transportera serotoniny w
płytkach krwi normalizują się po skutecznym leczeniu zaburzenia (Delorme i in., 2004).
Wreszcie, polimorfizm receptora serotoniny 5-HT2A został niedawno powiązany z obsesyjnym
romantycznym przywiązaniem (Emanuele i in., 2007), dodatkowo potwierdzając, że serotonina
jest ważnym czynnikiem w obsesyjnym składniku romantycznej miłości.
Na wczesnym etapie romantycznej miłości aktywność osi podwzgórze-przysadka-
nadnercza (hypothalamic-pituitary-adrenal axis - HPA) jest zwiększona, jak wykazali
Marazziti i Canale (2004). Przeprowadzili oni eksperyment, w którym wcześnie rano badali
poziom kortyzolu w surowicy u osób, które zakochały się w ciągu ostatnich sześciu miesięcy
(Marazziti i Canale, 2004). Co ciekawe po ponownej ocenie w okresie 12-24 miesięcy później,
w którym zastosowano tę samą procedurę, co w pierwszym eksperymencie, wzrost ten nie był
już obserwowany. Wyniki te wskazują, że zwiększona aktywność osi HPA jest specyficzna dla
wczesnych etapy romantycznej miłości. Oprócz dobrze znanych euforycznych uczuć we
wczesnej romantycznej miłości zakochaniu towarzyszy również zwiększony poziom stresu i
niepewności co do początku związku. Znajduje to potwierdzenie w podwyższonym poziomie
kortyzolu we krwi. Postawiono hipotezę, że ten podwyższony poziom kortyzolu jest niezbędny
do przezwyciężenia początkowej neofobii (Marazziti i Canale, 2004). Z drugiej strony,
długoterminowe relacje mają tendencję do obniżania poziomu stresu i zwiększają poczucie
bezpieczeństwa, odpowiadając za obniżenie poziomu hormonów stresu, mogąc tym samym być
powiązane z niektórymi korzyściami zdrowotnymi wynikającymi z długotrwałych relacji (Esch
i Stefano, 2005). Innym wyjaśnieniem dla zwiększonego poziomu kortyzolu jest to, że wysoki
poziom tak samego stresu, jak i hormonów stresu stymulują tworzenie się więzi w parach i
przywiązania (DeVries i in., 1995, 1996). Zwiększony poziom stresu wyzwala tworzenie się
więzi w parze, co z kolei ułatwia wsparcie społeczne, które ma pozytywny wpływ na poziom
kortyzolu w osoczu i radzenie sobie ze stresem, szczególnie u kobiet (Westenbroek i in., 2005).
Oś HPA znajduje się również pod wpływem oksytocyny i wazopresyny (Gillies i in., 1982;
Rivier i Vale, 1983; Legros, 2001). Hormony te wywierają przeciwny wpływ na oś HPA:
oksytocyna zmniejsza, a wazopresyna zwiększa aktywność osi HPA (Legros, 2001). Jest więc
prawdopodobnym, że wazopresyna może potencjalnie odgrywać rolę w zwiększonej

17

17:3538042727
 aktywności osi HPA we wczesnych stadiach romantycznej miłości, a oksytocyna przyczynia
się do zmniejszenia poziomu stresu i aktywności osi HPA obserwowanej w długotrwałych
związkach. W jaki sposób oksytocyna i wazopresyna wpływają na aktywność osi HPA
pozostaje do ustalenia. Podsumowując, dane te pokazują, że istnieją wyraźne zmiany w
aktywności osi HPA w romantycznej miłości. Niestety, dokładne przyczyny i konsekwencje
tych zmian są słabo poznane.
Testosteron wykazuje kilka funkcji, w tym wpływ na rozwój męskiego układu
rozrodczego i drugorzędowych cech płciowych (Mooradian i in., 1987; Eisenegger i in., 2011).
Jednak testosteron jest również zaangażowany w kilka aspektów zachowań społecznych, w tym
agresję społeczną (Strüber i in., 2008), obronę niemowląt / partnerów (van Anders i in., 2011)
i intymność seksualną (Wingfield i in., 1990). Ponadto testosteron odgrywa rolę w
romantycznej miłości i wiązaniu się w pary, na co wskazuje obniżony poziom testosteronu u
mężczyzn, ale podwyższony poziom u kobiet na początku nowego związku (Marazziti i Canale,
2004). Różnice te zanikają po 12-24 miesiącach, co sugeruje, że testosteron jest zaangażowany
we wczesną fazę romantycznej miłości. Co więcej, mężczyźni i kobiety pozostający w
związkach wykazują obniżony poziom testosteronu w porównaniu z singlami (Burnham i in.,
2003; van Anders i Watson, 2007), chociaż zaobserwowano różnice płciowe, w których rodzaj
związku wpływa na poziom testosteronu u kobiet. Jak wykazali van Anders i Watson (2007),
kobiety, które są w związku z mężczyzną w tym samym mieście wykazują niższe poziomy
testosteronu niż kobiety w związkach na odległość (van Anders i Watson, 2007). Sugeruje to,
że fizyczna obecność partnera ma wpływ na poziom testosteronu (i być może inne hormony) u
kobiet. Obserwacje te sugerują, że testosteron jest zaangażowany w początek nowych
związków i że istnieją różnice płciowe we wpływie testosteronu na romantyczną miłość.
Ponadto istnieje kilka czynników, które mogą wpływać na związek między testosteronem a
romantyczną miłością. Czynniki te również wykazują różnice między płciami. U kobiet główną
rolę odgrywa częstość występowania intymności seksualnej, podczas gdy u mężczyzn
zainteresowanie większą liczbą / nowymi związkami może wpływać na związek między
testosteronem a partnerstwem (van Anders i Goldey, 2010). Chociaż znanych jest kilka
zaangażowanych czynników, dokładne mechanizmy, za pomocą których testosteron może
wpływać na romantyczną miłość i partnerstwo, pozostają niejasne.
W romantycznej miłości kilka obszarów korowych i podkorowych, w tym ciało
migdałowate, kora czołowa, kora przedczołowa, bieguny skroniowe i ciemieniowo-skroniowe,
a także kora styku ciemieniowo-skroniowego ulegają dezaktywacji (Zeki, 2007). Wszystkie te
dezaktywowane obszary utrzymują bliskie interakcje z aktywowanymi obszarami kluczowymi

18

18:3786724164
 dla romantycznej miłości. Korowe dezaktywacje są zwykle prawostronne. Znajomość funkcji
tych obszarów pod- i korowych pozwala na spekulacje o roli dezaktywacji korowo-
podkorowych w ludzkim zachowaniu w romantycznej miłości. Ciało migdałowate jest
związane z doświadczaniem emocji, zwłaszcza strachu (De Carvalho i in., 2010; De la Mora i
in., 2010; Shin i Liberzon, 2010; LeDoux, 2007), a zmniejszenie jego aktywności może
odzwierciedlać zmniejszenie odczuwania strachu, którego doświadcza się, będąc blisko
ukochanej osoby. Należy zauważyć, że oksytocyna i wazopresyna regulują aktywność ciała
migdałowatego w przeciwny sposób, z oksytocyną zmniejszającą i wazopresyną zwiększającą
aktywność ciała migdałowatego (Dębiec, 2007). Wydaje się więc być logicznym wyjaśnieniem,
że spadek aktywności ciała migdałowatego w funkcjonalnym obrazowaniu metodą rezonansu
magnetycznego (fMRI) w romantycznej miłości sugeruje, że efekt oksytocyny jest silniejszy
niż efekt wazopresyny, co skutkuje zmniejszenie aktywności ciała migdałowatego. Nie można
tu jednak wykluczyć wpływu płci, ponieważ wazopresyna jest ważniejsza dla przywiązania u
samców norników preriowych, podczas gdy oksytocyna jest istotniejsza dla przywiązania u
samic (Lim i Young, 2004; Wang i in., 1994; Winslow i in., 1998; Young i in., 2001; Insel i
Hulihan, 1995). Jeśli te same różnice płciowe istnieją również u ludzi, może to oznaczać, że
zmiany aktywności ciała migdałowatego podczas romantycznej miłości są również specyficzne
dla płci. Jednakże, badania, które obejmowały zarówno mężczyzn, jak i kobiety, nie wykazały
różnicy płciowych w aktywności ciała migdałowatego (Zeki, 2007), podczas kiedy
zmniejszenie odczucia strachu było zgłaszane zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet w
długotrwałych związkach (Esch i Stefano, 2005).
Kora czołowa jest zaangażowana w doświadczanie negatywnych emocji i osądu (Volz i
in., 2006; Murray i Wise, 2010). Powszechna obserwacja wskazująca no to, że zakochani nie
są w stanie uczciwie ocenić charakteru swojego kochanka, może być zatem wynikiem
zmienionej aktywności w tym obszarze mózgu. Inne obszary zaangażowane w miłość to kora
przedczołowa, bieguny skroniowe i styk ciemieniowo-skroniowy. Obszary te są zaangażowane
są w mentalizowanie i teorię umysłu (ocena uczuć i intencji innych ludzi) (Zeki, 2007). W kilku
badaniach opisano podobieństwa w aktywności mózgu między miłością macierzyńską i
romantyczną (Bartels i Zeki, 2004; Beauregard i in., 2009; Noriuchi i in., 2008). Zarówno
miłość macierzyńska i miłość romantyczna aktywują układ nagrody, a wzór dezaktywacji
mózgu jest w dużej mierze podobny w obu tych typach miłości (Zeki, 2007). Obserwacje te
potwierdzają hipotezę, jakoby system przywiązania dorosłych wyewoluował z systemu
przywiązania niemowlę-opiekun (Zeki, 2007). Istnieją jednakże pewne różnice. Jedna z nich
dotyczy podwzgórza, które jest aktywowane zarówno w miłości romantycznej (Bartels i Zeki,

19

19:8038143231
 2004), jak i podczas seksualnego podniecenia (Fisher i in., 2006), ale nie w miłości
macierzyńskiej (Bartels i Zeki, 2004). Zatem aktywność w podwzgórzu może stanowić
seksualny aspekt romantycznych relacji, który jest zwykle nieobecny w relacjach niemowlę-
opiekun. Inną różnicą jest to, że w miłości macierzyńskiej silną aktywację stwierdzono w
korowych obszarach specyficznych dla rozpoznawania twarzy i mimiki twarzy. Zeki
zasugerował, że silną aktywację tych obszarów w matczynej, ale nie w romantycznej miłości,
można przypisać ewolucyjnej konieczności aby matki mogły odczytywać mimikę swoich
dzieci i zapewnić im dobre samopoczucie (Zeki, 2007). Jest prawdopodobne, że również inne
rodzaje miłości, w tym bliskie przyjaźnie i więzi rodzinne, wykorzystują tę samą sieć
neuronalną, która jest aktywna w miłości macierzyńskiej i romantycznej. Jednak żadne badania
nie badały aktywności mózgu w tych rodzajach miłości.

20

20:6127800850
 Rozdział 2 Orientacja seksualna w perspektywie psychologicznej i biologicznej
2.1 Psychologiczne teorie kształtowania się orientacji seksualnej
W niniejszej pracy przedstawiono niektóre teorie i badania psychologiczne i
biologiczne, aby po krótce przedstawić, jak rozumiana jest orientacja seksualna i jakie daje to
implikacje do badań nad jakością związków hetero- i homoseksualnych. Obecnie uważa się, że
orientacja seksualna, czyli względnie stały pociąg seksualny i romantyczny w kierunku osób
określonej płci, może być formowana wieloczynnikowo przez takie wpływy jak czynniki
genetyczne, hormonalne, społeczne czy psychologiczne, z których żaden czynnik nie ma siły
ściśle determinującej, ani nie tłumaczy większości wariantów (Grunt-Mejer i Iniewicz, 2020).
Jedną z dominujących koncepcji psychologicznych odnoszących się do społecznych
czynników wpływających na genezę orientacji homoseksualnej jest teoria uczenia się. Teoria
społecznego uczenia się zakłada, że uczymy się zachowań w wyniku obserwacji i naśladowania
modelu, niekoniecznie rodzica, ale osoby w jakiś sposób dla nas znaczącej, której wzorce
zachowania przyjmujemy jako model do naśladowania. Proces kształtowania zachowań
nazywamy modelowaniem i współcześnie uznaje się ten sposób uczenia się za kluczowy w
wychowaniu dzieci i kształtowaniu postaw społecznych (Bandura, 1969). W odniesieniu do
orientacji seksualnej można przyjąć, że zgodnie z teorią uczenia się na podstawie wzorców w
rodzinie i społeczeństwie kształtowane są zachowania zgodne z normą płciową przyjętą w
danym społeczeństwie. Inne teorie uczenia się zakładały, że również poprzez społeczne
wzmocnienia dzieci uczą się zachowań seksualnych (Acosta, 1975). Na podstawie badań nad
normatywnymi zachowaniami dzieci zaobserwowano, że te dzieci, które wykazywały opór
przed zachowaniami uznanymi za typowe dla danej płci, czyli wykazujące się
nonkonformizmem płciowym, mają większe prawdopodobieństwo wykazywania zachowań
homoseksualnych w przyszłość (Mischel, 1970). Założenie to implikuje, że brak wyuczenia się
odpowiednich dla danej kultury ról płciowych jest związane z ryzykiem homoseksualności. Na
kanwie tej koncepcji Deryl Bem opracował teorię interakcyjną.
Psycholog społeczny Deryl Bem założył, że zachodzi interakcja między
temperamentem a wpływem środowiska w kształtowaniu się orientacji seksualnej. Jego
koncepcja zakłada, że istotną rolę odgrywa w tworzeniu się orientacji silna dychotomizacja ról
płciowych w kulturze, która wyznacza odmienne wzorce dla dziewcząt i chłopców. Chłopcy
zachęcani są do zabaw aktywnych, mogących zawierać elementy agresywne, a dziewczynki do
spokojniejszych zabaw, które oparte są na współpracy. Bem zakładał, że nonkonformizm
płciowy w zachowaniu dziecka jest rezultatem biologicznych uwarunkowań temperamentu, a
niektóre dzieci mają naturalne predyspozycje do aktywności typowych w kulturze zachodniej

21

21:2471577445
 dla płci przeciwnej. To ta zmienna, a nie orientacja seksualna, jest w tej teorii determinowana
biologicznie i słabo lub wcale nie podlega zmianie. Dzieci nonkonformistyczne płciowo
podejmują odmienne aktywności niż dzieci tej samej płci w grupie rówieśniczej, w efekcie
czego zaczynają się postrzegać jako różniące się od innych dzieci tej samej płci, a dzieci łatwo
wchodzące w przypisaną im kulturowo rolę płciową widzą siebie jako odmienne od płci
przeciwnej. Dla nonkonformistów aktywności grupy rówieśniczej osób tej samej płci, a dla
konformistów płci przeciwnej, wydają się egzotyczne i obce. Odczucie niespecyficznego
pobudzenia w zetknięciu z tą odmiennością, a także niechęcią czy wrogością grupy
rówieśniczej o odmiennych zainteresowaniach, może zostać zinterpretowane jako napięcie
erotyczne, tak więc egzotyczne staje się erotyczne (Bem, 1996).
Założenie to czerpie z dwuczynnikowej teorii emocji Schachtera i Singera, jakoby
przeżywanie emocji było wynikiem interakcji między stanem fizjologicznego pobudzenia a
interpretacją tego stanu, który może zależeć od wielu czynników kontekstowych i kulturowych.
To samo pobudzenie w różnych sytuacjach może się różnić w interpretacji znaczenia tego
pobudzenia w zależności od kulturowych założeń i ten sam rodzaj pobudzenia w danej sytuacji
może być interpretowany jako gniew, lęk lub inna emocja, która w danej kulturze może być
uznawana w takiej sytuacji za adekwatną (Schachter i Singer, 1962).
Należy jednak zaznaczyć, że Bem nie uważał, że jego teoria dotyczy rozwoju orientacji
seksualnej u każdej osoby, uważał ją jedynie za zasadną w odniesieniu do większości osób
wychowanych w kulturze płciowo zdychotomizowanej. Co za tym idzie, konsekwencją
zaakceptowania teorii interakcyjnej jest przyjęcie odważnej hipotezy, że w kulturze
niezdychotomizowanej płciowo orientacja seksualna przestaje być tak ważnym społecznym
konstruktem. Brak kształtowania dzieci w poczuciu obcości w kontakcie z jego rówieśnikami
tej samej płci może skutkować tym, że preferencje seksualne i romantyczne będą się
kształtować wokół innych, bardziej specyficznych i różnorodnych cech (Bem, 1996). Niemniej
należy wziąć pod uwagę krytyczne głosy wobec tej teorii, które jasno wskazują, że teoria
interakcyjna w znacznie większym stopniu opiera się na dowodach dotyczących mężczyzn. W
przypadku chłopców nonkonformizm płciowy jest silniejszym predyktorem orientacji
homoseksualnej niż u dziewczynek (Peplau i in. 1998). Tak badania nad płynnością seksualną
u kobiet, jak i więcej dowodów na przynajmniej częściowe uwarunkowanie orientacji
seksualnej u mężczyzn przez czynniki biologiczne wskazują, że bardziej prawdopodobne jest
założenie, iż nieco odmienny zestaw czynników może kształtować orientację seksualną u
mężczyzn i kobiet. Tak więc może być konieczne uwzględnienie różnych teorii tłumaczących
różnorodność orientacji seksualnych (Grunt-Mejer, Iniewicz, 2020).

22

22:5255116617
 2.2. Biologiczne teorie kształtowania się orientacji seksualnej
Odkąd Karol Darwin po raz pierwszy opisał dobór naturalny i dobór płciowy jako siły
napędowe zmian ewolucyjnych, rozważania na temat płci i fitnessu (dopasowania) w biologii
ewolucyjnej w dużej mierze koncentrowały się na zachowaniach seksualnych między
osobnikami, co do których przypuszczało się, że miały możliwości reprodukcyjne. Ponieważ
indywidualny fitness jest szeroko rozumiany jako funkcja przetrwania i reprodukcji,
zachowania seksualne pomiędzy osobnikami różnej płci, które mogą potencjalnie prowadzić
do powstania potomstwa, mają wyraźne konsekwencje dla fitnessu. Jednak zwierzęta wykazują
również szereg zachowań seksualnych, których nie można jednoznacznie sklasyfikować jako
zachowań seksualnych z osobnikami o odmiennej płci i które nie wydają się bezpośrednio
prowadzić do sukcesu reprodukcyjnego. Należą do nich między innymi zachowania seksualne
skierowane do osobników o tej samej płci, różnych gatunków, martwych ciał, przedmiotów
nieożywionych, a także zachowania autostymulujące (Sommer i Vasey, 2006; Gunst i in., 2017;
Swift i Marzluff, 2018; Gwynne i in., 1983; McDonnell i in., 1991). Zachowania seksualne z
osobnikami o tej samej płci należą do najczęściej obserwowanych i omawianych zachowań
seksualnych innych niż zachowania seksualne z osobnikami o odmiennej płci. Zachowania
homoseksualne są szeroko rozpowszechnione wśród zwierząt z zarejestrowanymi
obserwacjami u ponad 1,500 gatunków, w tym wszystkich głównych gromad kręgowców, a
także różnorodnymi grupami bezkręgowców (Bailey, 2009; Terry, 2000; Roughgarden, 2004;
Scharf i Martin, 2013). Obserwacji tych dokonano na osobnikach w niewoli, w warunkach
laboratoryjnych, a także na dzikich populacjach zwierząt występujących w najróżniejszych
środowiskach. Jednakże większość tego, co wiemy o występowaniu zachowań seksualnych
między osobnikami o tej samej płci, jest wynikiem oportunistycznych i przypadkowych
obserwacji (Sommer i Vasey, 2006; Bagemihl, 1999). Wraz z rosnącym uznaniem częstości
występowania zachowań homoseksualnych biolodzy ewolucyjni poświęcili więcej uwagi
temu, co jest często uważane za ewolucyjną zagadkę lub "darwinowski paradoks", czyli
rozważania nad tym, w jaki sposób zachowania seksualnych między osobnikami o tej samej
płci ewoluowały i przetrwały, skoro nie mogły prowadzić do reprodukcji, a zatem musiały
zmniejszać fitness osobników, a także mogły skutkować wyginięciem populacji, jeśli wszystkie
obecne w niej osobniki zaangażowane byłyby wyłącznie w zachowania homoseksualne
(Gavrilets i Rice, 2006; Berger i in., 2016; Sales i in., 2018). Wysiłki mające na celu rozwiązanie
tego pozornego paradoksu przybrały formę poszukiwań specyficznych dla taksonów wyjaśnień
adaptacyjnych i nieadaptacyjnych zachowań seksualnych między osobnikami o tej samej płci
(Bailey, 2009, Terry, 2000; Roughgarden, 2004; Scharf i Martin, 2013).

23

23:8958346979
 Najpopularniejszą jest hipoteza adaptacyjna (np. dobór krewniaczy, nadmierna
dominacja, konflikt wewnątrzpłciowy, antagonizm seksualny), która utrzymuje, że zachowania
seksualne między osobnikami o tej samej płci ewoluują z powodu pośrednich korzyści dla
fitnessu. Zakłada ona, że czynniki genetyczne lub epigenetyczne bezpośrednio lub pośrednio
związane z warunkowaniem zachowań homoseksualnych, muszą być korzystne dla ich
powstania i utrzymania się w czasie ewolucji (Hoskins i in., 2015; Mizumoto i in., 2016; Rice
i in., 2012, 2013). Z ewolucyjnego punktu widzenia preferencje homoseksualne mogą się
pojawić i zostać utrzymane, jeśli spadek płodności związany z zachowaniami seksualnymi
między mężczyznami jest kompensowany przez wystarczający wzrost płodności wśród bliskich
im krewnych. Wzrost ten może być promowany behawioralnie przez selekcję krewnych,
zaproponowano bowiem, że mężczyźni wykazujący zachowania seksualne między sobą mogą
zachowywać się jak pomocnicy, faworyzując reprodukcję swoich krewnych, tym samym
bezpośrednio kompensując koszty reprodukcyjne ich preferencji (Pillard i Bailey, 1998;
Trivers, 1974; Wilson, 1975).
Dobór krewniaczy jest mechanizmem ewolucyjnym, którego istotą jest zwiększenie
prawdopodobieństwa uzyskania sukcesu ewolucyjnego przez osobniki spokrewnione (np.
potomstwo swojego rodzeństwa). Czyniono próby powiązania homoseksualizmu z doborem
krewniaczym, w którym to osoba homoseksualna miała działa na korzyść swoich krewnych,
zwiększając ich fitness. Przyglądając się jednak bliżej tej hipotezie, można wskazać jej
ograniczenia. Przykładowo w oparciu o obecnie dostępne dane zdaje się ona potwierdzać, że
wyższa skłonność homoseksualnych mężczyzn do altruistycznego wydatkowania zasobów na
potomstwo ich rodzeństwa została zaobserwowana jedynie w dwóch społeczeństwach - na
terenie Jawy i Samoa, lecz nie w krajach uprzemysłowionych, takich jak takich jak Kanada,
USA, Wielka Brytania, czy Japonia (Bobrow i Bailey, 2001; Forrester i in., 2011; Rahman i
Hull, 2005; Vasey i VanderLaan, 2012). Kilka cech kulturowych modulujących wyrażanie
pomocy wśród krewnych może potencjalnie wyjaśnić te rozbieżności. Pierwszą z nich jest
społeczna i rodzinna akceptacja homoseksualnych mężczyzn - ograniczona akceptacja
męskiego homoseksualizmu w krajach zachodnich (z możliwym wyjątkiem Kanady) i w
Japonii kontrastuje z pełną akceptacją męskiej homoseksualności na Samoa (Forrester i in.,
2011; Vasey i VanderLaan, 2012). Po drugie, ograniczona sieć pokrewieństwa, w której krewni
niekoniecznie mieszkają blisko siebie, jest typowa dla większości uprzemysłowionych
społeczeństw z rodzinami nuklearnymi, co nie jest korzystne dla transferu zasobów w kierunku
krewnych (Bobrow i Bailey, 2001). W przeciwieństwie do tego Samoańczycy posiadają
rozszerzone sieci pokrewieństwa, w których spokrewnione ze sobą osoby mieszkają zazwyczaj

24

24:6588325583
 w pobliżu, a jednostki mają liczne kontakty społeczne (Vasey i in., 2007). Jawajczycy i
Sundańczycy (główne grupy etniczne) mają sieć pokrewieństwa skoncentrowaną na rodzinie
nuklearnej (Mangundjaya, 2013; Schröder-Butterfill, 2006).
Z kolei hipotezy nieadaptacyjne lub maladaptacyjne (np. błędna tożsamość, efekt
więzienia, infekcja) zakładają, ze zachowania seksualne między osobnikami o tej samej płci są
"zasadniczo błędną taktyką" i wynikają z efektów plejotropowych lub ograniczeń innych
aspektów biologii płci u zwierząt (Bailey, 2009; Scharf i Martin, 2013;Bagemihl, 1999). Wiele
z tych hipotez opiera się na kilku kluczowych założeniach, które często nie są wyraźnie
określone. Jednak z wymienionych wcześniej hipotez (błędna tożsamość) wyjaśnia zachowania
homoseksualne kierowaniem przez osobniki swoich zachowań seksualnych w stronę
osobników tej samej płci, ponieważ osobnik zalecający się postrzega docelowego partnera jako
osobnika płci przeciwnej. Błędne postrzeganie może wynikać z błędów w przetwarzaniu
informacji sensorycznych lub z tego, że osobnik docelowy w jakiś sposób przypomina partnera
płci przeciwnej. Zwierzęta mogą przypominać osobniki płci przeciwnej z wielu powodów. U
owadów istnieją dowody na to, że feromony zdeponowane przez partnerów płci przeciwnej
podczas poprzednich spotkań godowych są wykrywalne na danym osobniku (Thomas i
Simmons 2009), a także na to, że osobniki wykazują czasami postawy lub wzorce ruchowe
charakterystyczne dla przeciwnej płci, prowokując zaloty innych osobników tej samej płci i
nawet podjęcie przez nich kopulacji (Wendelken i Barth 1985). Co więcej, niedojrzałe osobniki
niektórych gatunków nie mają cech charakterystycznych dla danej płci (McRobert i Tompkins
1988) lub wykazują fenotyp bardziej typowy dla płci przeciwnej (Ruther i Steiner 2008), co
może powodować pomyłki w ustalaniu ich tożsamości przez inne osobniki. W przeciwieństwie
do hipotezy błędnej tożsamości, efekt więzienia opisuje konsekwencje długotrwałej ekspozycji
na osobniki tej samej płci lub braku możliwości krycia z osobnikami płci przeciwnej.
Pozbawienie potencjalnych partnerów może zwiększyć częstość występowania zachowań
seksualnych między osobnikami o tej samej płci, ponieważ indukuje ogólny wzrost wysiłków
godowych lub ponieważ preferencje partnera zmieniają się poprzez imprinting lub procesy
uczenia się. U niektórych gatunków wykazano, że zwiększone prawdopodobieństwo zachowań
homoseksualnych po izolacji od osobników płci przeciwnej utrzymuje się nawet po tym, jak
partnerzy płci przeciwnej stają się dostępni (Field i Waite 2004).
Jednakże wbrew założeniom przyświecającym zarówno teoriom adaptacyjnym i
nieadaptacyjnym zachowania seksualne wyłącznie z osobnikami odmiennej płci wymagają
wytworzenia mechanizmów rozpoznawania partnera (pozamolekularnych mechanizmów
kompatybilności zapłodnienia), logicznym jest więc stwierdzenie, że zachowania wyłącznie

25

25:4323071873
 heteroseksualne mogą wystąpić tylko po ewolucji dostrzegalnego dymorfizmu płciowego (na
przykład różny rozmiar i kształt ciała, kolory, sygnały chemiczne i słuchowe u różnych płci).
Dowody na poparcie tej krytyki pochodzą od szkarłupni, linii rozgałęziającej się od
strunowców dość wcześnie w filogenezie, posiadających cechy, które prawdopodobnie
przypominają cechy przodków organizmów, w których ewoluowały zachowania seksualne.
Stwierdzono, że szkarłupnie wyrażają zarówno zachowania seksualne wśród osobników tej
samej jak i innej płci (Young i in. 1992, McCarthy i Young, 1992, Keesing i in. 1992). Ponadto
sugeruje się, że selekcja działałaby tylko przeciwko zachowaniom seksualnym między
osobnikami tej samej płci w kontekstach ekologicznych lub społecznych, w których jej koszty
stają się wygórowane. W przypadku braku takich kosztów w poszczególnych liniach
zachowania seksualne między osobnikami tej samej płci mogą zostać utrzymane, ponieważ
sprawność reprodukcyjna populacji/gatunku jest prawdopodobnie często maksymalizowana na
poziomie pośrednim różnych zachowań seksualnych, które równoważą koszty konkretnych
strategii selekcji partnerów (Savolainen i Hodgson 2016; Tornhill i Alcock, 1983; Han i Brooks,
2015). Tak więc ekspresja zarówno zachowań seksualnych między osobnikami tej samej jak i
różnych płci, wyrażana w różnym stopniu w ciągu życia osobników i między osobnikami w
populacji, może być normą dla większości gatunków zwierząt reprezentujących cechy swoich
filogenetycznych przodków bezkrytycznych wobec zachowań seksualnych, które w ich
przypadku pozostają neutralne lub, w niektórych kontekstach, korzystne. W przypadku
zachowań seksualnych między osobnikami tej samej płci domyślnym założeniem większości
badań jest to, że koszty są wysokie, co skłania do poszukiwania równie dużych korzyści, aby
wyjaśnić trwałość kosztownego zachowania. Hipotezy adaptacyjne dotyczące ewolucji
zachowań homoseksualnych mogą rzeczywiście okazać się cenne w wyjaśnianiu częstości
występowania tego zachowania zwłaszcza u gatunków o złożonych systemach społecznych,
takich jak naczelne, gdzie potencjalne korzyści z tych zachowań są łatwiejsze do
zidentyfikowania (Vasey, 1995). Jednakże, szczególnie gdy weźmie się pod uwagę możliwość
bezkrytycznych zachowań seksualnych filogenetycznych przodków, zachowania seksualne
między osobnikami tej samej płci nie muszą przynosić dużych korzyści, aby utrzymać się w
toku ewolucji. Sugeruje się zamiast tego, że koszty tych zachowań mogą być w wielu
przypadkach minimalne, szczególnie u gatunków o wysokich częstotliwościach kojarzenia się
w pary i reprodukcyjności (Hoving i in, 2019; MacFarlane i in., 2010). Tak więc
wszechobecność i trwałość zachowań seksualnych między osobnikami o tej samej płci można
w dużej mierze wyjaśnić na polu filogenetycznym i ewolucyjnym, gdzie cecha ta była obecna
na wczesnych etapach rozwoju paleologicznego gatunków, a działająca na nią selekcja była na

26

26:1036370962
 tyle słaba, że koszty, jakie stwarzała dla fitnessu, były zbyt niskie dla zagrożenia sukcesu
reprodukcyjnego. Zarówno adaptacyjne, jak i nieadaptacyjne hipotezy wyjaśniające ewolucję
zachowań homoseksualnych są pośrednio wyprowadzane z założenia, jakoby u
filogenetycznych przodków współczesnych gatunków zachowania seksualne miały charakter
jedynie heteroseksualny, a zmiany (epi)genetyczne predysponujące do pojawienia się
zachowań seksualnych pomiędzy osobnikami o tej samej płci pojawiły się później i zmniejszały
fitness. W przeciwieństwie do tego twierdzenia stoi hipoteza, iż coraz bardziej dyskryminujący
wybór partnera o odmiennej płci, a także zachowania specyficzne dla płci, mogą być wynikiem
kosztów utraconych możliwości kojarzenia się w pary, jak również kosztów behawioralnych i
morfologicznych drugorzędnych cech płciowych, dzięki którym osobniki o różnej płci mogą
łatwo się identyfikować (Savolainen i Hodgson 2016; Sales in., 2018; Hasegawa, i Arai, 2017;
Martins i in., 2018). Na przykład samce chrząszczy grzebiących angażują się w więcej
zachowań seksualnych między osobnikami o tej samej płci, gdy postrzegane koszty utraconych
możliwości kopulacji z samicami są wyższe, sugerując, że wyłączne zachowania seksualne
między osobnikami o różnej płci mogą być niekorzystne, kiedy możliwości krycia są rzadkie
(Engel, 2015). Podczas gdy rosnąca liczba zachowań heteroseksualnych może
maksymalizować prawdopodobieństwo zapłodnienia, a co za tym idzie, fitness w pewnych, być
może powszechnych, warunkach, to jednak nie wynika z tego, że ta grupa zachowań
seksualnych jest jedyną realną strategią niezbędną do osiągnięcia wysokiego stopnia fitnessu.
Tym samym, ekskluzywne zachowania seksualne między osobnikami o różnej płci, zamiast
reprezentować podstawową strategię dla zwierząt rozmnażających się płciowo, może
reprezentować cechę pochodną, która wyewoluowała dopiero po rozwinięciu drugorzędowych
cech płciowych, które ułatwiały identyfikację partnera i dostęp do niego, będąc adaptacyjne
tylko w określonych kontekstach (Monk, 2019).
Orientacja seksualna w badaniach była oceniana na podstawie zachowań seksualnych,
atrakcyjności seksualnej lub tożsamości własnej - każde z tych trzech pojęć daje nieco inne
szacunki rozpowszechnienia. W większości najnowszych badań uwzględniających orientację
seksualną, ocenie podlega tylko jeden komponent, wybierany w zależności od potrzeb badania.
Miary atrakcyjności seksualnej służą ocenie uczuć niezależnie od zachowań. Zaletą tych miar
jest możliwość oceny orientacji seksualnej osób nieaktywnych seksualnie, co czyni je wysoce
odpowiednimi do badania młodszych populacji (np. Bos i in., 2008). Miary te są również
przydatne przy badaniu małych prób, ponieważ ich wyższa czułość zwiększa moc statystyczną
analiz.

27

27:7726439139
 Pomiary samoidentyfikacji dotyczą osób, które identyfikują się jako mniejszości
seksualne. Ponieważ miary te zwracają uwagę na publiczne wyrażanie tożsamości, są bardziej
przydatne do identyfikacji grup społecznych. Są zatem bardziej przydatne do identyfikacji
osób, które uczęszczają do lesbijskich, gejowskich i biseksualnych (LGB) przestrzeni
społecznych lub które są bardziej dotknięte piętnem społecznym związanym z
nieheteroseksualnymi tożsamościami. W związku z tym samoidentyfikacja osób jest
prawdopodobnie lepszym predyktorem ich ekspozycji na LGB i zainteresowania nią, a także
ich przynależności do społeczności LGB niż miary atrakcyjności seksualnej lub zachowania.
Miary te są również bardzo istotne dla badania kwestii wrażliwych na percepcję społeczną,
takich jak dyskryminacja, wiktymizacja, homofobia, dostęp do pracy, sieci społeczne i wsparcie
społeczne (np. Cochran i Mays, 2007, 2009). Jednak na pomiary samoidentyfikacji większy
wpływ mają czynniki społeczno-kulturowe, np. pochodzenie etniczne, religia, ponieważ
istnieją duże różnice międzykulturowe w poziomach akceptacji i wielkości piętna społecznego
związanego z tożsamościami nieheteroseksualnymi (National Research Council, 2011).
Miary zachowań seksualnych są najłatwiejsze do interpretacji ze względu na ich
bardziej obiektywny charakter. Obawy związane z epidemią HIV pod koniec lat 80-tych XX
wieku zmotywowały do włączenia tego typu miar do badań ludności w wielu krajach (Michaels
i Lhomond, 2006). Zachowania seksualne są często charakteryzowane jako komponent
seksualny wyrażany poprzez fizyczną i niefizyczną ekspresję. Zachowania seksualne mogą
również obejmować abstynencję seksualną, celibat lub jeszcze niewyrażone fizycznie
zachowania niezależne od tożsamości seksualnej. Na przykład, ktoś może identyfikować się
jako gej, ale zdecydować się na celibat, lub ktoś może identyfikować się z lesbijką, ale nie
doświadczyć jeszcze seksualnego kontaktu fizycznego z kobietą. Zbieranie danych na temat
zachowań seksualnych pierwotnie służyło przede wszystkim do nadzoru epidemiologicznego i
interwencji, praktyki opieki zdrowotnej, a także etnograficznej oceny seksualności (Brooks i
in, 2018; Wolff i in., 2017; Sell, 1997).
Podejścia do pomiaru pociągu seksualnego jako wskaźnika orientacji seksualnej
koncentrują się na kategoryzowaniu ludzi według płci, które pociągają ich seksualnie lub
romantycznie. Pomiar pociągu seksualnego może być właściwy, gdy celem zbierania danych
jest ocena złożonych i płynnych sposobów, w jakie jednostki mogą doświadczać atrakcyjności
w odniesieniu do różnych płci i związków, niezależnie od tego, czy ten pociąg wpływa na ich
zachowania lub na to jak się samoidentyfikują (Wolff i in., 2017; Diamond, 2003).

28

28:3156984320
 Rozdział 3 Jakość związku
Opisywanie jakości relacji jest trudne przez brak spójności pojęciowej, o której
świadczy różnorodność terminów używanych zamiennie do jego oznaczenia: satysfakcja,
dostosowanie, sukces, szczęście, towarzystwo, bliskość, więź, jak również inne synonimy
terminu jakość (Fincham i Rogge, 2010). Terminy te luźno odpowiadają różnym koncepcyjnie
podejściom do operacjonalizacji tego konstruktu, począwszy od skupienia się na szeregu
procesów interpersonalnych oceniających dostosowanie relacji (np. przywiązanie,
towarzystwo, konflikt - dające heterogeniczne skale) do wąskiego skupienia się na globalnych
ocenach jakości związku (np. satysfakcja, szczęście, więź), mimo iż wyniki skali stworzonych
w tych różnych podejściach wykazują silne korelacje między sobą i podobny poziom trafności
(Funk i Rogge, 2007). Biorąc pod uwagę jego powszechne ukierunkowanie koncepcyjne i jego
szerokie rozpowszechnienie w literaturze dotyczącej par i małżeństw (Karney i Bradbury, 1995;
Funk i Rogge, 2007), Rogge i współpracujący z nim badacze uznają, że satysfakcja ze związku
jest synonimem jakości związku i może być używany zamiennie. Osoby będące w związkach
romantycznych jednocześnie posiadają zarówno negatywne, jak i pozytyw uczucia wobec
partnerów romantycznych (w pewnym stopniu niezależnie od siebie). W związku z tym
ograniczanie oceny jakości związku do jednego wymiaru może zaciemniać ważne zjawiska i
nadmiernie upraszczać teorie (Fincham i Rogge, 2010).
W badaniu sprawdzającym różnice jakości w związkach hetero- i homoseksualnych
kobiety homoseksualne wykazały najwyższy poziom jakości związku uśredniony dla
wszystkich ocen w porównaniu z partnerami z każdego z pozostałych trzech typów par.
Mężczyźni homoseksualni również wykazywali stosunkowo wysoki poziom jakości związku
uśredniony dla wszystkich ocen, ale był on znacząco wyższy tylko w porównaniu z partnerami
heteroseksualnych par z dziećmi. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni homoseksualni nie
wykazywali żadnych istotnych wahań jakości związku w czasie (Kurdek, 2008). We
wcześniejszym badaniu wskazano czynniki mające potencjalny wpływ na jakość związku w
parach homoseksualnych (Kurdek, 2006). Część tych czynników koncentruje się na
atrakcyjności związku, a pozostałe skupiają się na barierach wyjścia ze związku. Stali partnerzy
w związkach homoseksualnych kobiet i mężczyzn mogą cieszyć się dość wysoką jakością
związku z co najmniej kilku powodów. Osoby homoseksualne mogą mieć pewne
predyspozycje sprzyjające utrzymywaniu wysokiego poziomu atrakcyjności związku.
Wcześniejsze dowody wskazują, że w porównaniu z partnerami heteroseksualnymi, lesbijki i
geje mają wyższy poziom ekspresyjności, a jest to cecha wskazywana jako jedna z przyczyn
pozytywnej jakości relacji (Kurdek, 1987; Miller i in., 2003). Partnerzy homoseksualni,

29

29:7657639560
 zarówno w parach lesbijskich i gejowskich o wysokiej ekspresyjności mogą dobierać się w pary
z osobami o równej ekspresyjności, a w szczególności lesbijki mogą wykorzystywać tę cechę
w konstruktywnym rozwiązywaniu konfliktów związanych z ich związkiem (Gottman i in.,
2003). Co więcej, mogą postrzegać jako dość łatwe opuszczenie nieszczęśliwych związków,
ponieważ mają ku temu niewiele formalnych przeszkód (Kurdek, 1998). Jeśli nieformalne
relacje lesbijek i gejów są regulowane bardziej przez procesy związane z atrakcyjnością
związku niż te związane z barierami, wówczas najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem dla
stwierdzenia, że zarówno lesbijki, jak i geje nie wykazywali zmian w jakości relacji
romantycznej, jest to, że pozostają oni w długotrwałych związkach nie ze względu na bariery
w jego opuszczeniu, kiedy ten jest nieszczęśliwy, ale z powodu ciągłej jego atrakcyjności, a co
za tym idzie chęci do pozostania w satysfakcjonującym związku (Kurdek, 2006). W
przeciwieństwie do par homoseksualnych jakość związku par heteroseksualnych wyróżniała
się stosunkowo niskim uśrednionym poziomem i wzorcem częstych zmian. Najczęściej
wzorzec fluktuacji w poziomie jakości związku zależał jednak od tego, czy partnerzy mieszkali
z dziećmi. W przypadku par heteroseksualnych na jakość związku mogą wpływać nie tylko
procesy związane z ich atrakcyjnością, ale także, a może przede wszystkim, procesy związane
z formalnymi i nieformalnymi przeszkodami do opuszczenia związku. Partnerzy z par
heteroseksualnych niemieszkających z dziećmi wykazali wzorzec zmian w czacie, w którym
jakość związku była względnie stabilna po fazie przyspieszonego spadku we wczesnych latach
wspólnego mieszkania. Partnerzy ci, w przeciwieństwie do lesbijek i gejów będących w
związkach nieformalnych, którzy również nie mieszkali z dziećmi, prawdopodobnie trwali w
swoich małżeństwach pomimo spadku jakości, po części w związku z barierami związanych z
małżeństwem jako instytucją prawną, religijną i społeczną (Previti i Amato, 2003). Partnerzy z
par heteroseksualnych żyjących z dziećmi wykazywali wzorzec zmian, w którym jakość
związku wykazywała gwałtowny początkowy spadek ze stopniowo malejącym nachyleniem aż
do około 8 lat wspólnego zamieszkiwania, kiedy to jakość związku ponownie spadała dość
gwałtownie. Do 10 roku wspólnego zamieszkiwania, partnerzy z małżeństw z dziećmi
wykazywali najniższą jakość związku w porównaniu do partnerów z innych typów par. Wyniki
te są zgodne z innymi dowodami mówiącymi, że stres związany z rodzicielstwem przenosi się
na związek małżeński (Kurdek, 2008; Twenge i in., 2003) i że małe dzieci (takie jak te, które
mogą urodzić się w ciągu 8 lat zamieszkiwania razem) stanowią istotną przeszkodę w
zakończeniu nawet bardzo nieszczęśliwego małżeństwa (Waite i Lillard, 2003). Wyniki
opisanego badania mają kilka praktycznych implikacji. Po pierwsze, stosunkowo wysoki
poziom jakości relacji doświadczanej przez partnerów homoseksualnych nie powinien

30

30:2750655923
 maskować prawdopodobieństwa, że partnerzy ci mogą jednak doświadczać określonych
rodzajów problemów w związku. Jak na ironię, lesbijki mogą być zmuszone do negocjowania
kwestii, które wynikają z ich wysokiego poziomu ekspresyjności, takie jak potrzeba
zrównoważenia osobistej autonomii z jednością związku (Clunis i Green, 1988). Co więcej,
zarówno lesbijki, jak i geje mogą być zmuszeni do opracowania strategii radzenia sobie z
dyskryminacją i uprzedzeniami dotyczącymi orientacji seksualnej (Otis i in., 2006).

31

31:1827334625
 Rozdział 4 Metodologia badań własnych
4.1. Cel pracy
Badanie jakości związku zwykle jest przeprowadzane w parach heteroseksualnych i
wyniki tych badań są generalizowane na całą populację osób pozostających w związkach.
Wiadomo jednak, że związki mogą przybierać różne formy i mogą tworzyć je osoby zarówno
różnej, jak i będące tej samej płci. Celami niniejszej pracy są:

1. zweryfikowanie występowania różnic w jakości związku w zależności od płci osób

partnerskich (orientacji seksualnej badanych mężczyzn);

2. zweryfikowanie występowania różnic w prezentowanych postawach wobec miłości w

zależności od płci osób partnerskich (orientacji seksualnej badanych mężczyzn);

3. zweryfikowanie, czy prezentowane postawy wobec miłości wykazują związek z jakością

związku zarówno w badanych grupach mężczyzn hetero- i homoseksualnych.

4.2. Kwestionariusze
4.2.1. Skala postaw wobec miłości

Skala postaw miłosnych (Hendrick i Hendrick, 1986) powstała w wyniku

operacjonalizacji teorii postaw wobec miłości Johna Lee. Każda z wersji składa się z 42
stwierdzeń, które pozwalają zbadać natężenie trzech podstawowych (eros, ludus i storge) oraz
trzech wtórnych (pragma, mania i agape) stylów miłości na skali 5-stopniowej od 1
(zdecydowanie się nie zgadzam) do 5 (zdecydowanie się zgadzam). Współczynnik rzetelności
(α Cronbacha) dla wersji oryginalnej wynosił od 0,71 dla eros i mania do 0,84 dla storge i
agape. Kwestionariusz zaczerpnięto z: „Wojciszke, B (2013). Psychologia miłości. Intymność.
Namiętność. Zobowiązanie. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne”, autorzy
kwestionariusza w języku angielskim: Hendrick i Hendrick, 1986.

4.2.2. Pozytywno-negatywna skala jakości związku (PN-RQ)

Pozytywno-negatywna skala jakości związku (Positive-Negative Relationship Quality
Scale, PN-RQ), autorstwa Rogge i in. (2016), składa się z 2 podskali zawierających 8
pozytywnych (czy według osoby badanej jej związek jest przyjemny, sympatyczny, silny, żywy,
zabawny, pełny, energetyzujący ekscytujący) i 8 negatywnych (czy według osoby badanej jej
związek jest nieszczęśliwy, zły, pusty, martwy, nieprzyjemny, nudny, słaby i zniechęcający)
określeń opisujących związek. Badani wskazują, jak określają aspekty swojego związku na 6-

32

32:6235381882
 punktowej skali od 0 = zdecydowanie nieprawdziwe do 5 = zdecydowanie prawdziwe.
Współczynnik rzetelności (α Cronbacha) w trzech badaniach autorów PN-RQ (Rogge i in.,
2016) wynosiły od 0,94 do 0,96 dla podskali pozytywnej oraz od 0,84 do 0,95 dla podskali
negatywnej. Podobne współczynniki rzetelności uzyskali autorzy tureckiej adaptacji tego
narzędzia: 0,93 dla podskali pozytywnej i 0,90 dla podskali negatywnej (Araz i in., 2019).
Dwuczynnikowy model pozytywnej i negatywnej podskali kwestionariusza PN-RQ został
podzielony dla cech pozytywnych w grupach hetero- i homoseksualnych mężczyzn w punktach
mediany 40 i 42, odpowiednio, a dla cech negatywnych w punkcie o wartości mediany równym
2 w obu grupach. Jakość związku została zaklasyfikowana jako: usatysfakcjonowana, kiedy w
skali pozytywnej uzyskany wynik był wyższy od mediany, a w skali negatywnej był niższy od
mediany; nieusatysfakcjonowana, kiedy w skali pozytywnej uzyskany wynik był niższy od
mediany, a w skali negatywnej był wyższy od mediany; ambiwalentna, kiedy w obu skalach
uzyskany wynik był wyższy od mediany; obojętna, kiedy w obu skalach uzyskany wynik był
niższy od mediany.
4.3. Sposób przeprowadzenia badania
Kwestionariusze opisane w podrozdziale 3.1. zostały sformatowane (bez ingerencji w
oryginalną treść kwestionariuszy) do ankiety z wykorzystaniem platformy Google Forms i
udostępnione za pośrednictwem grup na portalach społecznościowych Facebook i Instagram.

4.4. Grupy badanych

W ankiecie wzięły udział 183 osoby, z czego do badania zostało zakwalifikowanych
145 osób. Osoby niezakwalifikowane (38 osób) zostały wykluczone na podstawie niespełnienia
następujących kryteriów: płeć męska, wiek powyżej 18 roku życia i pozostawanie w związku
w momencie uczestnictwa w badaniu. Ostatecznie badanie objęło 78 mężczyzn hetero- i 67
mężczyzn homoseksualnych.

4.5. Analiza statystyczna

Celem zweryfikowania istotności różnic w częstości występowania danej cechy pomiędzy
grupami posłużono się testem χ2 z korektą Pearsona lub, celem określenia istotności różnic
pomiędzy rozkładami wartości danej cechy, testem Kolmogorova-Smirnova. Celem
porównania średnich uzyskanych wartości dane sprawdzono pod kątem normalności rozkładu
testem Shapiro-Wilka, a następnie dokonano analizy statystycznej testem U Manna-Whitneya.

33

33:5347108800
 Dane przedstawiono jako wartości średnie ± odchylenie standardowe (SD) chyba że w
podpisie ryciny zaznaczono inaczej. Analizy statystycznej oraz wizualizacji danych dokonano
przy użyciu programów Microsoft Excel pakietu MS Office i Statistic
Rozdział 5 Analiza i interpretacja badań własnych
Profil wiekowy badanych grup nie różnił się od siebie w zadanych przedziałach: 18-20
(χ2 Pearsona = 2,21; p = 0,13), 21-30 (χ2 Pearsona = 0,05; p = 0,81), 31-40 (χ2 Pearsona = 0,74;
p = 0,38), 41-50 (χ2 Pearsona = 0,09; p = 0,76), 51-60 (χ2 Pearsona = 0,49; p = 0,48), 61-70 i
71-80 lat. Przedziały 61-70 i 71-80 lat nie poddają się analizie χ2 Pearsona (61-70 lat - brak
badanych; 71-80 lat – 1 badany w grupie mężczyzn homoseksualnych). Dane bezwzględne
zestawiono w Tabeli 1, a porównanie wartości względnych na Rys. 1.
Grupy badanych nie różniły się od siebie pod względem wielkości zamieszkiwanej
miejscowości w zadanych przedziałach: do 50 tyś. (χ2 Pearsona = 0,05; p = 0,81), 50 - 100 tyś.
(χ2 Pearsona = 0,07; p = 0,78), 100 - 500 tyś. (χ2 Pearsona = 0,84; p = 0,35), Powyżej 500 tyś.
mieszkańców (χ2 Pearsona = 0,47; p = 0,49). Dane bezwzględne zestawiono w Tabeli 1, a
porównanie wartości względnych na Rys. 2.
Grupy badanych nie różniły się od siebie pod względem wykształcenia w zadanych
kategoriach: podstawowe, ponadpodstawowe, średnie (χ2 Pearsona = 0,06; p = 0,89) i wyższe
(χ2 Pearsona = 0,03; p = 0,85). Kategorie wykształcenia podstawowego i ponadpodstawowego
nie poddają się analizie χ2 Pearsona (podstawowe – 2 badanych w grupie mężczyzn
homoseksualnych; ponadpodstawowe – 2 badanych w grupie mężczyzn homoseksualnych).
Dane bezwzględne zestawiono w Tabeli 1, a porównanie wartości względnych na Rys. 3.
Pomimo iż pomiędzy grupami mężczyzn hetero- i homoseksualnych nie stwierdzono
różnic, analizując pojedynczo dane dotyczące wieku, miejsca zamieszkania i wykształcenia, to
jednak porównanie danych sparowanych pokazało, że grupy te nie są do końca takie same
(Rys. 4). Spośród mężczyzn uczestniczących w badaniu mężczyźni heteroseksualni
zamieszkujący miasta poniżej 50 tyś. i miasta od 50 tyś. do 100 tyś. mieszkańców byli starsi od
mężczyzn homoseksualnych, a różnice te nie były już wyraźnie wyrażone w miastach od 100
tyś. do 500 tyś. i w miastach powyżej 500 tyś. mieszkańców. Zarówno pod względem wieku,
jak i posiadanego wykształcenia najbardziej podobne były do siebie grupy mężczyzn
zamieszkujących miasta powyżej 500 tyś. mieszkańców. W pozostałych przypadkach miast
grupy mężczyzn hetero- i homoseksualnych odstawały od siebie pod kątem rozkładu
posiadanego wykształcenia i wieku.

34

34:6441802990
 Tabela 1. Podsumowanie danych dotyczących osób, które wzięły udział w badaniu.

Liczba uczestników ankiety: 183

Wyłączonych: 38
Zakwalifikowanych: 145
Heteroseksualni: 78
Homoseksualni: 67
Wiek:
Średnia wieku ogółem: 31,3
Przedział wiekowy ogółem:
18-20 5
21-30 73
31-40 51
41-50 12
51-60 3
61-70 0
71-80 1
Średnia wieku u heteroseksualnych: 31,4
Przedział wiekowy u mężczyzn heteroseksualnych:
18-20 1
21-30 38
31-40 31
41-50 7
51-60 1
61-70 0
71-80 0
Średnia wieku u homoseksualnych: 31,1
Przedział wiekowy u mężczyzn homoseksualnych:
18-20 4
21-30 35
31-40 20
41-50 5
51-60 2
61-70 0
71-80 1
Miejsce zamieszkania:
Ogółem:
Miasto do 50 tyś. 33
Miasto od 50 tyś. do 100 tyś. 14
Miasto od 100 tyś. do 500 tyś. 23
Miasto powyżej 5000 tyś. 75
Mężczyźni heteroseksualni:
Miasto do 50 tyś. 17
Miasto od 50 tyś. do 100 tyś. 7
Miasto od 100 tyś. do 500 tyś. 10
Miasto powyżej 5000 tyś. 44
35

35:8982508241
 Mężczyźni homoseksualni:
Miasto do 50 tyś. 16
Miasto od 50 tyś. do 100 tyś. 7
Miasto od 100 tyś. do 500 tyś. 13
Miasto powyżej 5000 tyś. 31
Wykształcenie:
Ogółem:
Podstawowe 2
Ponadpodstawowe 2
Średnie 52
Wyższe 89
Mężczyźni heteroseksualni:
Podstawowe 0
Ponadpodstawowe 0
Średnie 29
Wyższe 49
Mężczyźni homoseksualni:
Podstawowe 2
Ponadpodstawowe 2
Średnie 23
Wyższe 40

Rys. 1. Odsetek mężczyzn zakwalifikowanych do badania należących do poszczególnych grup wiekowych. Grupy
mężczyzn hetero- i homoseksualnych nie różniły się od siebie pod względem profilu wiekowego.

36

36:1650285111
 Rys. 2. Zadeklarowane przez mężczyzn zakwalifikowanych do badania miejsce zamieszkania. Grupy mężczyzn
hetero- i homoseksualnych nie różniły się od siebie pod kątem rozkładu uzyskanych wyników.

Rys. 3. Odsetek mężczyzn zakwalifikowanych do badania deklarujących posiadanie danego poziomu

wykształcenia. Profil uzyskanych odpowiedzi był taki sam w obu grupach badanych.

37

37:1027545615
 Rys. 4. Zbiorcze zestawienie sparowanych danych dotyczących wieku, miejsca zamieszkania i wykształcenia
mężczyzn zakwalifikowanych do badania. Na osi pionowej umieszczono wiek badanych, a na osi poziomej
deklarowane przez nich miejsce zamieszkania. Wielkość punktu odpowiada posiadanemu wykształceniu, zaś
jego wypełnienie oznacza mężczyznę hetero- (kolor szary) lub homoseksualnego (kolor biały).

Celem zweryfikowania występowania różnic w jakości związku w zależności od płci

osoby partnerskiej (orientacji seksualnej osoby badanej) posłużono się kwestionariuszem PN-
RQ. Uzyskane wyniki bezwzględne zestawiono w Tabeli 2. Jedynie dla średnich wartości cech:
„ekscytujący” i „nudny” uzyskano różnice istotnie różniące się pomiędzy badaną grupą
mężczyzn hetero- i homoseksualnych. Dla cechy „ekscytujący” mężczyźni heteroseksualni
udzielali odpowiedzi o średniej wartości 4,41 ± 1,21 SD, podczas kiedy dla mężczyzn
homoseksualnych średnia wartość tej cechy wyniosła 4,74 ± 1,49 SD (p = 0,03, test U Manna-
Whitneya). Z kolei dla cechy „nudny” mężczyźni heteroseksualni udzielali odpowiedzi o
średniej wartości 1,01 ± 1,19 SD, a mężczyźni homoseksualni 1,16 ± 1,64 SD (p = 0,0002, test
U Manna-Whitneya).

38

38:4531481233
 Tabela 2. Średnie wartości poszczególnych cech jakości związku uzyskane przez mężczyzn hetero- i
homoseksualnych zakwalifikowanych do badania.

Mężczyźni Mężczyźni
Cecha heteroseksualni homoseksualni Wartość p
Średnia SD Średnia SD
Przyjemny 5,13 0,96 5,22 0,99 0,12
Sympatyczny 5,15 0,94 5,22 1,02 0,43
Silny 5,19 1,11 5,22 1,10 0,88
Żywy 4,95 1,01 4,82 1,36 0,94
Zabawny 4,74 1,45 4,60 1,58 0,66
Pełny 4,90 1,28 4,78 1,44 0,81
Energetyzujący 4,37 1,27 4,62 1,50 0,13
Ekscytujący 4,41 1,21 4,74 1,49 0,03
Nieszczęśliwy 0,76 1,16 0,94 1,61 0,08
Zły 0,51 0,88 0,41 1,05 0,21
Pusty 0,58 1,06 0,62 1,35 0,65
Martwy 0,36 0,87 0,65 1,42 0,56
Nieprzyjemny 0,59 1,05 0,35 0,94 0,39
Nudny 1,01 1,19 1,16 1,64 0,0002
Słaby 0,56 1,01 0,66 1,22 0,98
Zniechęcający 0,68 1,17 0,57 1,23 0,25

Ponieważ w literaturze zalecane jest również zastosowanie dwuczynnikowego modelu

skali PN-RQ, dla otrzymanych wyników utworzono podziały w oparciu o wartości mediany
przy użyciu 8-punktowej wersji skali dla podgrup, tak jak w badaniu oryginalnym [cyt.].
Mediana dla czynnika pozytywnego wyniosła w grupach hetero- i homoseksualnych mężczyzn
40 i 42, odpowiednio, a mediana dla czynnika negatywnego wyniosła w obu grupach 2.
Następnie przeprowadzono test χ2 Pearsona celem porównania odsetków uzyskanych ocen
jakości związku pomiędzy grupami mężczyzn hetero- i homoseksualnymi. Uzyskano
następujące wyniki: usatysfakcjonowany (χ2 = 0,008, p = 0,92), nieusatysfakcjonowany (χ2 =
0,12, p = 0,72), ambiwalentny (χ2 = 0,35, p = 0,55) i obojętny (χ2 = 0,004, p = 0,94).
Porównanie wartości zestawiono na Rycinie 5. Analiza nie wykazała żadnych istotnych różnic.
Celem zweryfikowania występowania różnic w prezentowanych postawach wobec
miłości w zależności od płci osoby partnerskiej (orientacji seksualnej osoby badanej) posłużono
się Skalą postaw wobec miłości.
Przeprowadzono test χ2 Pearsona celem porównania odsetków uzyskanych postaw
wobec miłości pomiędzy grupami mężczyzn hetero- i homoseksualnymi. Uzyskano
następujące wyniki: eros (χ2 = 0,0004, p = 0,98), ludus (χ2 = 0,002, p = 0,96), storge (χ2 = 0,14,
p = 0,70), pragma (χ2 = 0,21, p = 0,64), mania (χ2 = 1,48, p = 0,22) i agape (χ2 = 0,24, p = 0,62).

39

39:4900303499
 Porównanie wartości zestawiono na Rys. 6. Zaobserwowano trend dla manii wskazujący, że w
homoseksualnych mężczyzn wykazuję maniczną postawę wobec miłości.

Rys. 5. Odsetek mężczyzn hetero- i homoseksualnych zaklasyfikowanych do poszczególnych rodzajów oceny

jakości związku.

Rys. 6. Odsetek mężczyzn hetero- i homoseksualnych zaklasyfikowanych do poszczególnych typów miłości.

40

40:1655282847
 Przeprowadzono test Kolmogorova-Smirnova celem porównania, czy badani
mężczyźni różnych orientacji seksualnych uzyskiwali podobne sumy punktów w pytaniach
przypisanych konkretnym postawom wobec miłości. Uzyskano następujące wartości p dla
porównań postaw: eros (p = 0,31), ludus (p = 0,72), storge (p = 0,33), pragma (p = 0,57), mania
(p = 0,22) i agape (p = 0,03). Porównanie danych zestawiono na Rys. 7. Mężczyźni
homoseksualni udzielali statystycznie istotnie więcej odpowiedzi wyżej punktowanych dla
pytań o agape.

Rys. 7. Porównanie rozkładów sumy uzyskanych punktów dla pytań przypisanych do poszczególnych typów
miłości w grupie mężczyzn hetero- i homoseksualnych.

41

41:7667289911
 Celem zweryfikowania występowania związku prezentowanych postawy wobec
miłości z jakością związku w badanych grupach mężczyzn hetero- i homoseksualnych
posłużono się skalą PN-RQ i Skalą postaw wobec miłości. Przeprowadzono test χ2 Pearsona
celem porównania odsetków mężczyzn hetero- i homoseksualnych zaklasyfikowanych do
poszczególnych kategorii jakości związku charakteryzujących się konkretnymi postawami
wobec miłości. W analizie uwidoczniły się dwa trendy – więcej storge (χ2 = 1,34, p = 0,24) u
usatysfakcjonowanych mężczyzn hetero- i więcej manii (χ2 = 2,00, p = 0,15) u
nieusatysfakcjonowanych mężczyzn homoseksualnych. Dodatkowo, zaobserwowano
występowanie trendu granicznego w przypadku storge u nieusatysfakcjonowanych mężczyzn
homoseksualnych (χ2 = 0,93, p = 0,33). Porównanie wartości przedstawiono na Rys, 8.

Rys. 8. Porównanie odsetków mężczyzn hetero i homoseksualnych charakteryzujących się konkretną oceną
jakości związku zaklasyfikowanych do danych stylów miłości.

Przeprowadzono test χ2 Pearsona celem analizy częstości występowania konkretnych

postaw wobec miłości u mężczyzn hetero- i homoseksualnych zaklasyfikowanych do danej
kategorii jakości związku. W analizie uwidocznił się trend w storge (χ2 = 1,13, p = 0,28), gdzie
u usatysfakcjonowanych mężczyzn heteroseksualnych jej odsetek był większy. Porównanie
wartości przedstawiono na Rys. 9.

42

42:2216689225
 Rys. 9. Porównanie odsetków mężczyzn hetero- i homoseksualnych charakteryzujących się konkretnym stylem
miłości zaklasyfikowanych do danego rodzaju oceny jakości związku.

Podczas walidacji polskiej adaptacji skali PN-RQ (Papińska i Kuncewicz, 2021) nie
wykazano istotnych różnic w jakości związku między badanymi kobietami i mężczyznami w
związkach formalnych (52,3% badanych) i nieformalnych (47,7%). W badaniu nie podano
informacji, czy były to związki wyłącznie hetero-, czy też homoseksualne. W analizach
porównujących jakość związku w parach hetero- i homoseksualnych również nie wykazano

43

43:4850978410
 istotnych statystycznie różnic (Kurdek, 2004; Kurdek, 2005). W badaniu będącym
przedmiotem niniejszej pracy także nie odnaleziono różnic w jakości związku u mężczyzn
hetero- i homoseksualnych.
W badaniu podłużnym (Kurdek, 2008) w pierwszych 10 latach związków kohabitujących
wykazano, że najwyższe wyniki uzyskiwały pary lesbijskie, a pary gejowskie również miały
wysokie wyniki, które były istotnie wyższe niż u par heteroseksualnych z dziećmi. Analizy
również wykazały dużą stabilność oceny jakości związku przez pary homoseksualne, zarówno
kobiet i mężczyzn. Natomiast pary heteroseksualne wykazywały dużo większą zmienność ocen
związku w czasie (Kurdek, 2008).
Prezentowane w niniejszej pracy wyniki dotyczące postaw wobec miłości u mężczyzn
heteroseksualnych nieznacznie różnią się od tych przedstawionych przez Tsirigotisa (2010).
Niewielkie różnice średnich wyników dotyczą postaw takich jak eros (26,848 w niniejszej
pracy i 24,147 w (Tsirigotis, 2010)), storge (19,785 i 21,780, odpowiednio), pragma (17,177 i
18,623, odpowiednio), mania (18,519 i 20,607, odpowiednio) i agape (26,418 i 24,353,
odpowiednio). Natomiast znaczną różnicę zaobserwowano w ludus (14,633 w niniejszej pracy
i 20,236 w (Tsirigotis, 2010)). Różnice mogą być spowodowane innym profilem wiekowym
badanych grup. W badaniu Tsirigotisa (2010) średnia wieku badanych wynosiła 20,15 lat, a w
niniejszym badaniu średnia wieku dla mężczyzn heteroseksualnych wyniosła 31,4 lat, co może
wskazywać na to, że z wiekiem postawy wobec miłości mogą się zmieniać, a podejście do
miłości staje się mniej ludyczne i jednocześnie wzmocnieniu ulegają postawy
charakterystyczne dla miłości namiętnej eros i bezinteresownej agape.
Adler i in. (1986) wykazali w swoim badaniu wyższe wskaźniki dla agape u mężczyzn
hetero- niż u homoseksualnych, zarówno u badanych z Teksasu, jak i z Nowego Jorku, jednak
przytoczone wyniki nie znalazły potwierdzenia w obecnym badaniu, gdzie mężczyźni
homoseksualni udzielali statystycznie istotnie więcej odpowiedzi wyżej punktowanych dla
pytań o agape. Niespójność wyników może być spowodowana zarówno różnicami
kulturowymi, jak i licznością przebadanych grup. Mężczyźni homoseksualni mieszkający w
Nowym Jorku mogą wykazywać inne postawy i poglądy wobec miłości niż zarówno homo-,
jak i heteroseksualni mężczyźni zamieszkujący Teksas. W niniejszym badaniu nie wystąpiły
żadne istotne różnice pod względem wieku, wykształcenia czy miejsca zamieszkania badanych
mężczyzn, więc wyniki nie są zniekształcone przez różnice wynikające ze środowiska życia
badanych, gdyż jest ono podobne w każdej z grup. Co więcej, w badaniu Adlera i in. przebadane
grupy były mniej liczne (12 mężczyzn homo- i 16 mężczyzn heteroseksualnych w Nowym
Jorku i 16 mężczyzn zarówno homo- jak i heteroseksualnych w Teksasie) i tym samym nie

44

44:4968700639
 uprawniały do generalizowania wniosków na podstawie analiz statystycznych z tak małych
grup na całą populację mężczyzn. (Adler i in., 1986)
Badając predyktory satysfakcji ze związku w parach heteroseksualnych Contreras i in.
(1996) wykazali, że namiętna miłość, w przeciwieństwie do innych predyktorów, była
najważniejszym i spójnym predyktorem satysfakcji ze związku dla mężów i żon we wszystkich
badanych przez nich grupach. Dla angloamerykańskich uczestników tego badania altruistyczna
miłość była pozytywnym predyktorem dla żon, podczas kiedy dla ich mężów pozytywnym
predyktorem była miłość oparta na przyjaźni (storge). Predyktorami negatywnymi dla mężów
w tym badaniu okazały się być miłość pragmatyczna (pragma) i zaborcza (mania). Dla grupy
dwukulturowej miłość altruistyczna była pozytywnym predyktorem zarówno dla żon, jak i
mężów, a ludyczna postawa u mężów była negatywnym predyktorem satysfakcji. Swoje
badania autorzy podsumowują wnioskiem, że według przeprowadzonych przez nich analiz
regresji namiętna miłość (eros) jest silnie związana z satysfakcją z małżeństwa, a miłość
altruistyczna (agape) jest związana z satysfakcją u wybranych grup (tj. angloamerykańskich
żon i par Latynosów) (Contreras, 1996).
W niniejszym badaniu w grupie mężczyzn heteroseksualnych również uwidocznił się trend,
który wskazywał na występowanie postawy storgicznej u usatysfakcjonowanych
heteroseksualnych mężczyzn. Nie wykazano jednak tej zależności w grupie mężczyzn
homoseksualnych, w której to z kolei uwidocznił się trend negatywny, który łączył
występowanie manii z niską satysfakcją ze związku, tak jak u angloamerykańskich mężczyzn.

45

45:2786039230
 Zakończenie
Badanie różnic między parami heteroseksualnymi i homoseksualnymi jest zagadnieniem
ważnym z punktu widzenia społeczeństwa i badań naukowych. W ostatnich latach temat ten
stał się przedmiotem coraz większego zainteresowania, prowokując debaty i dyskusje na temat
równości, akceptacji i wpływu orientacji seksualnej na relacje międzyludzkie. Społeczeństwo,
które posiada wiedzę na temat podobieństw i różnic między grupami mniejszościowymi a
większością społeczeństwa jest bardziej skłonne do wzajemnego zrozumienia i szacunku w
stosunku do różnorodności seksualnej. A jak w niniejszej pracy zostało to opisane, jest więcej
podobieństw między funkcjonowaniem par hetero- i homoseksualnych niż różnic. Badania z
zakresu tej tematyki mogą pomóc w obaleniu stereotypów i mitów, które często prowadzą do
marginalizacji i wykluczenia społecznego osób homoseksualnych.
Dla nauki kluczowe jest weryfikowanie hipotez i wyników poprzednich badań replikując je
na innych próbach, badanych z różnych grup etnicznych, wiekowych i w różnych kontekstach
historycznych, ponieważ można dzięki temu sprawdzać ich poprawność i uniwersalność. Tak
jest również w przypadku tej pracy, która jak wielu poprzednich badaniach potwierdziła, że pod
względem poziomu jakości związku związki hetero- i homoseksualne nie wykazują istotnych
różnic. Co więcej niniejsze badania umożliwiły zweryfikowanie wyników badań Adlera, które
okazały się mieć duże ograniczenia metodologiczne uniemożliwiające generalizację wyników
badań, a w niniejszym badaniu uniknięto błędu doboru badanych jak i liczebności grup przez
co wyniki przeprowadzonych analiz są bardziej wiarygodne i umożliwiają porównanie ich z
innymi badaniami, potwierdzając przy tym opisane wcześniej w literaturze przedmiotu trendy
dotyczące zależności wybranych stylów miłości z jakością związku.

46

46:9389360439
 Bibliografia
Acevedo, B. P., Aron, A. (2009). Does a Long-Term Relationship Kill Romantic Love? Review
of General Psychology, 13(1), 59–65.
Acker, M., Davis, M. H. (1992). Intimacy, Passion and Commitment in Adult Romantic
Relationships: A Test of the Triangular Theory of Love. Journal of Social and Personal
Relationships, 9(1), 21–50.
Acosta F. X. (1975). Etiology and treatment of homosexuality: a review. Archives of sexual
behavior, 4(1), 9–29.
Agus, M., Puddu, L., Raffagnino, R. (2021). Exploring the Similarity of Partners’ Love Styles
and Their Relationships With Marital Satisfaction: A Dyadic Approach. SAGE Open, 11(4),
215824402110407.
Araz, A., Güngör, D., Aşçı, E. (2019). Turkish Adaptation of the Positive-Negative
Relationship Quality (PN-RQ) Scale: A Reliability and Validity Study. Behavioral sciences
(Basel, Switzerland), 9(9), 100.
Amato, P. R., Previti, D. (2003). People's reasons for divorcing: Gender, social class, the life
course, and adjustment. Journal of Family Issues, 24 (5), 602–626.
Aragona, B. J., Liu, Y., Curtis, J. T., Stephan, F. K., Wang, Z. (2003). A Critical Role for
Nucleus Accumbens Dopamine in Partner-Preference Formation in Male Prairie Voles. The
Journal of Neuroscience, 23(8), 3483–3490.
Aragona, B. J., Wang, Z. (2004). The Prairie Vole (Microtus ochrogaster): An Animal Model
for Behavioral Neuroendocrine Research on Pair Bonding. ILAR Journal, 45(1), 35–45.
Bailey, N. W., Zuk, M. (2009). Same-sex sexual behavior and evolution. Trends in ecology &
evolution, 24(8), 439–446
Bandura, A. (1969). Social learning of moral judgments. Journal of Personality and Social
Psychology, 11(3), 275–279.
Bartels, A., Zeki, S. (2004). The neural correlates of maternal and romantic
love. NeuroImage, 21(3), 1155–1166.
Baumeister, R. F., Bratslavsky, E. (1999). Passion, Intimacy, and Time: Passionate Love as a
Function of Change in Intimacy. Personality and Social Psychology Review, 3(1), 49–67.
Bem, D. J. (1996). Exotic becomes erotic: A developmental theory of sexual
orientation. Psychological Review, 103(2), 320–335.
Bernardes, J. (1999). We Must Not Define “The Family”! Marriage & Family Review, 28(3-
4), 21–41.

47

47:5027267786
 Blow, A. J., Hartnett, K. (2005). Infidelity in committed relationships i: a methodological
review. Journal of Marital and Family Therapy, 31(2), 183–216.
Bode, A., Kushnick, G. (2021). Proximate and Ultimate Perspectives on Romantic Love.
Frontiers in Psychology, 12.
Bos, H. M., Sandfort, T. G., de Bruyn, E. H., & Hakvoort, E. M. (2008). Same-sex attraction,
social relationships, psychosocial functioning, and school performance in early adolescence.
Developmental psychology, 44(1), 59–68.
Brooks, H., Llewellyn, C. D., Nadarzynski, T., i in. (2018). Sexual orientation disclosure in
health care: a systematic review. The British journal of general practice : the journal of the
Royal College of General Practitioners, 68(668), e187–e196.Brunetti, M., Babiloni, C.,
Ferretti, A., i in. (2008). Hypothalamus, sexual arousal and psychosexual identity in human
males: a functional magnetic resonance imaging study. European Journal of Neuroscience,
27(11), 2922–2927.
Bagemihl, B. (1999). Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity.
Macmillan
Berger, D., You, T., Minano, M. R., Grieshop, K., Lind, M. I., Arnqvist, G., Maklakov, A. A.
(2016). Sexually antagonistic selection on genetic variation underlying both male and female
same-sex sexual behavior. BMC evolutionary biology, 16, 88
Bobrow, D., & Bailey, J. M. (2001). Is male homosexuality maintained via kin selection?
Evolution and Human Behavior, 22, 361– 368.
Burnham, T. C., Chapman, J. F., Gray, P. B., i in, (2003). Men in committed, romantic
relationships have lower testosterone. Hormones and behavior, 44(2), 119–122.
Buss, D. M. (2006). The evolution of love. W R. J. Sternberg & K. Sternberg (Red.), The new
psychology of love (wyd. 2, s. 280–299). Cambridge University Press.
Carter, C. S., DeVries, A. C., Getz, L. L. (1995). Physiological substrates of mammalian
monogamy: the prairie vole model. Neuroscience and biobehavioral reviews, 19(2), 303–314.
Clark, M. S., Mills, J. (1979). Interpersonal attraction in exchange and communal
relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 37(1), 12–24.
Clunis, D. M., Green, G. D. (1988). Lesbian couples. Seattle, WA: Seal Press.
Cochran, S. D., Mays, V. M. (2007). Physical health complaints among lesbians, gay men, and
bisexual and homosexually experienced heterosexual individuals: results from the California
Quality of Life Survey. American journal of public health, 97(11), 2048–2055.

48

48:2379999363
 Cochran, S. D., Mays, V. M. (2009). Burden of psychiatric morbidity among lesbian, gay, and
bisexual individuals in the California Quality of Life Survey. Journal of abnormal psychology,
118(3), 647–658.
Contreras, R., Hendrick, S. S., & Hendrick, C. (1996). Perspectives on Marital Love and
Satisfaction in Mexican American and Anglo-American Couples. Journal of Counseling &
Development, 74(4), 408–415.
de Carvalho, M. R., Dias, G. P., Cosci, F., i in. (2010). Current findings of fMRI in panic
disorder: contributions for the fear neurocircuitry and CBT effects. Expert review of
neurotherapeutics, 10(2), 291–303.
de la Mora, M. P., Gallegos-Cari, A., Arizmendi-García, Y., i in. (2010). Role of dopamine
receptor mechanisms in the amygdaloid modulation of fear and anxiety: Structural and
functional analysis. Progress in neurobiology, 90(2), 198–216.
Debiec J. (2007). From affiliative behaviors to romantic feelings: a role of nanopeptides. FEBS
letters, 581(14), 2580–2586.
Delorme, R., Chabane, N., Callebert, J., i in. (2004). Platelet Serotonergic Predictors of Clinical
Improvement in Obsessive Compulsive Disorder. Journal of Clinical Psychopharmacology, 24,
18-23.
DeVries, A. C., DeVries, M. B., Taymans, S., Carter, C. S. (1995). Modulation of pair bonding
in female prairie voles (Microtus ochrogaster) by corticosterone. Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America, 92(17), 7744–7748.
DeVries, A. C., DeVries, M. B., Taymans, S. E., Carter, C. S. (1996). The effects of stress on
social preferences are sexually dimorphic in prairie voles. Proceedings of the National Academy
of Sciences of the United States of America, 93(21), 11980–11984.
Diamond, L. M. (2003). What does sexual orientation orient? A biobehavioral model
distinguishing romantic love and sexual desire. Psychological Review, 110(1), 173–192.
Earley, L. E. (1966). Influence of hemodynamic factors on sodium reabsorption. Annals of the
New York Academy of Sciences, 139(2 The Physiolog), 312–327.
Edwards, S., Self, D. W. (2006). Monogamy: dopamine ties the knot. Nature Neuroscience,
9(1), 7–8.
Eisenegger, C., Haushofer, J., Fehr, E. (2011). The role of testosterone in social interaction.
Trends in cognitive sciences, 15(6), 263–271.
Engel, K. C., Männer, L., Ayasse, M., & Steiger, S. (2015). Acceptance threshold theory can
explain occurrence of homosexual behaviour. Biology letters, 11(1), 20140603.

49

49:9104013979
 Esch, T., & Stefano, G. B. (2005). Love promotes health. Neuro endocrinology letters, 26(3),
264–267.
Field, K. L., Waite, T. A. (2004). Absence of female conspecifics induces homosexual
behaviour in male guppies. Animal Behaviour, 68(6), 1381–1389.
Fincham, F. D., Rogge, R. D. (2010). Understanding relationship quality: Theoretical
challenges and new tools for assessment. Journal of Family Theory and Review, 2, 227–242.
Fisher, H. E. (1998). Lust, attraction, and attachment in mammalian reproduction. Human
Nature, 9(1), 23–52.
Fisher, H. E., Aron, A., Brown, L. L. (2006). Romantic love: a mammalian brain system for
mate choice. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological
Sciences, 361(1476), 2173–2186.
Fisher, H. (2017). Anatomia miłości - nowe spojrzenie. Rebis.
Forrester, D. L., VanderLaan, D. P., Parker, J. L., & Vasey, P. L. (2011). Male sexual
orientation and avuncularity in Canada: Implications for the kin selection hypothesis. Journal
of Cognition and Culture, 11, 339–352.
Funk, J. L., & Rogge, R. D. (2007). Testing the ruler with item response theory: Increasing
precision of measurement for relationship satisfaction with the Couples Satisfaction Index.
Journal of Family Psychology, 21, 572–583.
Gavrilets, S., Rice, W. R. (2006). Genetic models of homosexuality: generating testable
predictions. Proceedings. Biological sciences, 273(1605), 3031–3038.
Gillies, G. E., Linton, E. A., Lowry, P. J. (1982). Corticotropin releasing activity of the new
CRF is potentiated several times by vasopressin. Nature, 299(5881), 355–357.
Gingrich, B., Liu, Y., Cascio, C., Wang, Z., Insel, T. R. (2000). Dopamine D2 receptors in the
nucleus accumbens are important for social attachment in female prairie voles (Microtus
ochrogaster). Behavioral Neuroscience, 114(1), 173–183.
Gottman, J. M., Levenson, R. W., Gross, J., Frederickson, B. L., McCoy, K., Rosenthal, L.,
Ruef, A., Yoshimoto, D. (2003). Correlates of gay and lesbian couples' relationship satisfaction
and relationship dissolution. Journal of homosexuality, 45(1), 23–43.
Gonzaga, G. C., Turner, R. A., Keltner, D., Campos, B., Altemus, M. (2006). Romantic love
and sexual desire in close relationships. Emotion, 6(2), 163–179.
Grunt-Mejer, K., & Iniewicz, G. (2020). Psychospołeczne korelaty orientacji seksualnej. W W.
Ł. Dragan, G. Iniewicz (Red.), Orientacja seksualna. Źródła i Konteksty. Wyd. Naukowe
Scholar.

50

50:5822959779
 Gunst, N., Vasey, P. L. & Leca, J.-B. Deer mates: a quantitative study of heterospecific sexual
behaviors performed by Japanese macaques toward sika deer. Archives of Sexual Behavior. 47,
847–856 (2017).
Gwynne, D.T., Rentz, D.C. (1983). Vettles on the bottle: male buprestids mistake stubbies for
females (coleoptera)Australian Journal of Entomology, 22, 79-80.
Han, C.S., Brooks, R.C. (2015). Same-sex sexual behaviour as a by-product of reproductive
strategy under male–male scramble competition. Animal Behaviour, 108, 193-197.
Hamann, S., Herman, R. A., Nolan, C. L., Wallen, K. (2004). Men and women differ in
amygdala response to visual sexual stimuli. Nature Neuroscience, 7(4), 411–416.
Hasegawa, M., & Arai, E. (2017). Sexually dimorphic swallows have higher extinction
risk. Ecology and evolution, 8(2), 992–996.
Hendrick, C., Hendrick, S. (1986). A theory and method of love. Journal of Personality and
Social Psychology, 50(2), 392–402.
Hendrick, C., Hendrick, S. S. (2007). Style miłości romantycznej. W R. J. Sternberg & K. Weis
(Red.), Nowa Psychologia Miłość (s. 225–255). Moderator.
Hendrick, S. S., Dicke, A., & Hendrick, C. (1998). The Relationship Assessment
Scale. Journal of Social and Personal Relationships, 15(1), 137–142.
Hopcroft, R. L. (2006). Sex, status, and reproductive success in the contemporary United States.
Evolution and Human Behavior, 27(2), 104–120.
Hoskins, J. L., Ritchie, M. G., Bailey, N. W. (2015). A test of genetic models for the
evolutionary maintenance of same-sex sexual behaviour. Proceedings. Biological
sciences, 282(1809).
Hoving, H.-J. T., Fernández-Álvarez, F. Á., Portner, E. J., & Gilly, W. F. (2019). Same-sex
sexual behaviour in an oceanic ommastrephid squid, Dosidicus gigas (Humboldt squid). Marine
Biology, 166(3).
Insel, T. R., Hulihan, T. J. (1995). A gender-specific mechanism for pair bonding: oxytocin and
partner preference formation in monogamous voles. Behavioral neuroscience, 109(4), 782–
789.
Insel, T. R., Shapiro, L. E. (1992). Oxytocin receptor distribution reflects social organization in
monogamous and polygamous voles. Proceedings of the National Academy of
Sciences, 89(13), 5981–5985.
Insel, T. R., Winslow, J. T., Wang, Z., i Young, L. J. (1998). Oxytocin, vasopressin, and the
neuroendocrine basis of pair bond formation. Advances in experimental medicine and biology,
449, 215–224.

51

51:1065278546
 Jia, Y. (b. d.). Investigation and Research on the Love of Contemporary Chinese Homosexuals
Based on the “Love Triangle” | Atlantis Press. Atlantis Press | Atlantis Press Open Access
Publisher Scientific Technical Medical Proceedings Journals Books. Pobrano 20 maja 2023
roku https://www.atlantis-press.com/proceedings/sdmc-21/125968601
Kalmijn M. (2007). Explaining cross-national differences in marriage, cohabitation, and
divorce in Europe, 1990-2000. Population studies, 61(3), 243–263.
Karney, B. R., Bradbury, T. N. (1995). The longitudinal course of marital quality and stability:
A review of theory, method, and research. Psychological Bulletin, 118, 3–34.
Keesing, John & Graham, Fiona & Irvine, Tennille & Crossing, Ryan. (2011). Synchronous
aggregated pseudo-copulation of the sea star Archaster angulatus Müller & Troschel, 1842
(Echinodermata: Asteroidea) and its reproductive cycle in south-western Australia. Marine
Biology. 158. 1163-1173.
Kéri, S., Kiss, I. (2011). Oxytocin response in a trust game and habituation of
arousal. Physiology & Behavior, 102(2), 221–224.
Kleiman, D. G. (1977). Monogamy in Mammals. The Quarterly Review of Biology, 52(1), 39–
69.
Kurdek, L. A. (1998). Relationship outcomes and their predictors: Longitudinal evidence from
heterosexual married, gay cohabiting, and lesbian cohabiting couples. Journal of Marriage and
the Family, 60, 553–568.
Kurdek, L. A. (2005). What Do We Know About Gay and Lesbian Couples? Current Directions
in Psychological Science, 14(5), 251–254.
Kurdek, L. A. (2006). The nature and correlates of deterrents to leaving a relationship. Personal
Relationships, 13, 521–535.
Kurdek, L. A. (2008). Change in relationship quality for partners from lesbian, gay male, and
heterosexual couples. Journal of Family Psychology, 22(5), 701–711.
LeDoux J. (2007). The amygdala. Current biology : CB, 17(20), R868–R874.
Lee, J. A. (1973). Colours of love: An exploration of the ways of loving.. New Press.
Lee, J. A. (1977). A Typology of Styles of Loving. Personality and Social Psychology Bulletin,
3(2), 173–182.
Leonardo, E. D., Hen, R. (2006). Genetics of affective and anxiety disorders. Annual review of
psychology, 57, 117–137.
Levine, T. R., Aune, K. S., & Park, H. S. (2006). Love Styles and Communication in
Relationships: Partner Preferences, Initiation, and Intensification. Communication Quarterly,
54(4), 465–486.

52

52:4178226028
 Lim, M. M., Wang, Z., Olazábal, D. E., Ren, X., Terwilliger, E. F., & Young, L. J. (2004).
Enhanced partner preference in a promiscuous species by manipulating the expression of a
single gene. Nature, 429(6993), 754–757.
Lim, M. M., Young, L. J. (2004). Vasopressin-dependent neural circuits underlying pair bond
formation in the monogamous prairie vole. Neuroscience, 125(1), 35–45.
Lim, M. M., Young, L. J. (2006). Neuropeptidergic regulation of affiliative behavior and social
bonding in animals. Hormones and Behavior, 50(4), 506–517.
Liu, Y., Curtis, J. T., & Wang, Z. (2001). Vasopressin in the lateral septum regulates pair bond
formation in male prairie voles (Microtus ochrogaster). Behavioral Neuroscience, 115(4), 910–
919.
MacFarlane, G. R., Blomberg, S. P., Vasey, P. L. (2010). Homosexual behaviour in birds:
frequency of expression is related to parental care disparity between the sexes. Animal
Behaviour, 80(3), 375–390.
Mangundjaya, Wustari. (2013). Is there cultural change in the national cultures of Indonesia.
Steering the Cultural Dynamics. Selected Papers from the 2010 Congress of the International
Association for Cross-cultural Psychology. 59-68.
Marazziti, D., Akiskal, H. S., Rossi, A., Cassano, G. B. (1999). Alteration of the platelet
serotonin transporter in romantic love. Psychological medicine, 29(3), 741–745.
Marazziti, D., Canale, D. (2004). Hormonal changes when falling in love.
Psychoneuroendocrinology, 29(7), 931–936.
McDonnell, S.M., Henry, M., Bristoif, F. (1991). Spontaneous erection and masturbation in
equids. Journal of reproduction and fertility. Supplement. 44, 664–665.
McRobert, S., Tompkins, L. (1988). Two consequences of homosexual courtship performed by
drosophila melanogaster and drosophila affinis males. Evolution, 42.
Legros J. J. (2001). Inhibitory effect of oxytocin on corticotrope function in humans: are
vasopressin and oxytocin ying-yang neurohormones?. Psychoneuroendocrinology, 26(7), 649–
655.
Lomas, T. (2018). The flavours of love: A cross-cultural lexical analysis. Journal for the
Theory of Social Behaviour, 48(1), 134–152.
Martins, M. J. F., Puckett, T. M., Lockwood, R., Swaddle, J. P., & Hunt, G. (2018). High male
sexual investment as a driver of extinction in fossil ostracods. Nature, 556(7701), 366–369.
McCarthy, D.A., & Young, C.M. (2002). Gametogenesis and reproductive behavior in the
echinoid Lytechinus variegatus. Marine Ecology Progress Series, 233, 157-168.

53

53:1016153018
 Micallef, J., Blin, O. (2001). Neurobiology and clinical pharmacology of obsessive-compulsive
disorder. Clinical neuropharmacology, 24(4),
Michaels, S., Lhomond, B. (2006). Conceptualization and measurement of homosexuality in
sex surveys: a critical review. Cadernos de saude publica, 22(7), 1365–1374.
Miller, P. J. E., Caughlin, J. P., Huston, T. L. (2003). Trait expressiveness and marital
satisfaction: The role of idealization processes. Journal of Marriage and Family, 65, 978–995.
Mischel, W. Sex-typing and socialization. In P. H. Mussen (Ed.), Carmichael's manual of child
psychology. New York: Wiley, 1970
Mizumoto, N., Yashiro, T. Matsuura, K. (2016) Male same-sex pairing as an adaptive strategy
for future reproduction in termites, Animal Behaviour, 119, 179-187.
Monk, J. D., Giglio, E., Kamath, A., Lambert, M. R., McDonough, C. E. (2019). An alternative
hypothesis for the evolution of same-sex sexual behaviour in animals. Nature Ecology &
Evolution, 3(12), 1622–1631.
Mooradian, A. D., Morley, J. E., Korenman, S. G. (1987). Biological actions of androgens.
Endocrine reviews, 8(1), 1–28.
Morrow, G. D., Clark, E. M., & Brock, K. F. (1995). Individual and Partner Love Styles:
Implications for the Quality of Romantic Involvements. Journal of Social and Personal
Relationships, 12(3), 363–387.
Murray, E. A., Wise, S. P. (2010). Interactions between orbital prefrontal cortex and amygdala:
advanced cognition, learned responses and instinctive behaviors. Current opinion in
neurobiology, 20(2), 212–220.
Neto, F. (2012). Compassionate Love for a Romantic Partner, Love Styles and Subjective Well-
Being. Interpersona: An International Journal on Personal Relationships, 6(1), 23–39.
Noriuchi, M., Kikuchi, Y., Senoo, A. (2008). The functional neuroanatomy of maternal love:
mother's response to infant's attachment behaviors. Biological psychiatry, 63(4), 415–423.
Otis, M. D., Rostosky, S. S., Riggle, E. D. B., & Hamrin, R. (2006). Stress and relationship
quality in same-sex couples. Journal of Social and Personal Relationships, 23, 81–99.
Papińska, A., & Kuncewicz, D. (2021). A Polish Adaptation and Validation of the Positive–
Negative Relationship Quality (PN-RQ) Scale. Roczniki Psychologiczne.
Pérez, V.F., Fiol, E.B., Guzmán, C.N., i in. (2009). The concept of love in Spain. Psychology
in Spain, 40-47.
Pillard, R. C., & Bailey, J. M. (1998). Human sexual orientation has a heritable
component. Human biology, 70(2), 347–365.

54

54:1153905104
 Rahman, Q., & Hull, M. S. (2005). An empirical test of the kin selection hypothesis for male
homosexuality. Archives of sexual behavior, 34(4), 461–467.
Rice, W. R., Friberg, U., & Gavrilets, S. (2012). Homosexuality as a consequence of
epigenetically canalized sexual development. The Quarterly review of biology, 87(4), 343–368.
Rice, W. R., Friberg, U., & Gavrilets, S. (2013). Homosexuality via canalized sexual
development: a testing protocol for a new epigenetic model. BioEssays : news and reviews in
molecular, cellular and developmental biology, 35(9), 764–770.
Rivier, C., Vale, W. (1983). Interaction of corticotropin-releasing factor and arginine
vasopressin on adrenocorticotropin secretion in vivo. Endocrinology, 113(3), 939–942.
Rocznik Demograficzny 2022. Pobrano 22 maja 2023 roku z https://stat.gov.pl/obszary-
tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-
2022,3,16.html
Rogge, R. D., Fincham, F. D., Crasta, D., Maniaci, M. R. (2016, October 13). Positive and
Negative Evaluation of Relationships: Development and Validation of the Positive–Negative
Relationship Quality (PN-RQ) Scale. Psychological Assessment. Advance online publication.
Roughgarden, J. (2009). Evolution’s Rainbow: Diversity, Gender, and Sexuality in Nature and
People. University of California Press.
Ruff, C. C., Fehr, E. (2014). The neurobiology of rewards and values in social decision
making. Nature Reviews Neuroscience, 15(8), 549–562.
Ruther, J., & Steiner, S. (2008). Costs of female odour in males of the parasitic wasp
Lariophagus distinguendus (Hymenoptera: Pteromalidae). Die Naturwissenschaften, 95(6),
547–552.
Sales, K., Trent, T., Gardner, J., i in. (2018). Experimental evolution with an insect model
reveals that male homosexual behaviour occurs due to inaccurate mate choice. Animal
Behaviour. 139. 51-59.
Savolainen, V., Hodgson, J. A. (2016). Evolution of Homosexuality. w: Encyclopedia of
Evolutionary Psychological Science (V. Weekes-Shackelford, T. K. Shackelford &
V. A. Weekes-Shackelford, Red.). Springer.
Schachter, S. and Singer, J. E. Cognitive, social and physiological determinants of emotional
states. Psychological Review. 1962; 69: 379-399
Scharf, I., Martin, O. Y. (2013). Same-sex sexual behavior in insects and arachnids: prevalence,
causes, and consequences. Behavioral Ecology and Sociobiology, 67(11), 1719–1730.
Schröder-Butterfill, E. (2006). The impact of kinship networks on oldage vulnerability in
Indonesia. Annales de Démographie Historique, 2, 139–163.

55

55:5728344890
 Sell, R.L. Defining and Measuring Sexual Orientation: A Review. Archives of Sexual Behavior
26, 643–658 (1997).
Seeman, P., Van Tol, H. H. (1993). Dopamine receptor pharmacology. Current opinion in
neurology and neurosurgery, 6(4), 602–608.
Shehan, C. L. (2016). The Wiley Blackwell Encyclopedia of Family Studies. John Wiley &
Sons, Inc.
Shin, L. M., Liberzon, I. (2010). The neurocircuitry of fear, stress, and anxiety disorders.
Neuropsychopharmacology : official publication of the American College of
Neuropsychopharmacology, 35(1), 169–191.
Shipov, B. (2019). Theory of Romantic Love. Independently Published.
Smith, D. J. (2001). Romance, Parenthood, and Gender in a Modern African Society. Ethnology,
40(2), 129.
Sommer, V., Vasey, P. L. (Eds.). (2006). Homosexual behaviour in animals: An evolutionary
perspective. Cambridge University Press.
Sorokowski, P., Sorokowska, A., Karwowski, M., i in. (2020). Universality of the Triangular
Theory of Love: Adaptation and Psychometric Properties of the Triangular Love Scale in 25
Countries. The Journal of Sex Research, 58(1), 106–115.
Thomas, M. L., Simmons, L. W. (2009). Male-derived cuticular hydrocarbons signal sperm
competition intensity and affect ejaculate expenditure in crickets. Proceedings. Biological
sciences, 276(1655), 383–388.
Thornhill, R., Alcock, J. (1983). The Evolution of Insect Mating Systems. Cambridge: Harvard
University Press.
Trivers, R. (1974). Parent-Offspring Conflict. Integrative and Comparative Biology, 14, 249-
264.
Sprecher, S., Regan, P. C. (1998). Passionate and Companionate Love in Courting and Young
Married Couples. Sociological Inquiry, 68(2), 163–185.
Sternberg, R. J. (1986). A triangular theory of love. Psychological Review, 93(2), 119–135.
Sternberg, R. J., Grajek, S. (1984a). The nature of love. Journal of Personality and Social
Psychology, 47(2), 312–329.
Sternberg, R. J., Grajek, S. (1984b). The nature of love. Journal of Personality and Social
Psychology, 47(2), 312–329.
Strüber, D., Lück, M., & Roth, G. (2008). Sex, aggression and impulse control: an integrative
account. Neurocase, 14(1), 93–121.

56

56:6347391484
 Sumter, S. R., Valkenburg, P. M., Peter, J. (2013). Perceptions of love across the lifespan.
International Journal of Behavioral Development, 37(5), 417–427.
Swift, K., Marzluff, J. M. (2018). Occurrence and variability of tactile interactions between
wild American crows and dead conspecifics. Philosophical transactions of the Royal Society of
London. Series B, Biological sciences, 373(1754), 20170259.
Tafet, G. E., Toister-Achituv, M., Shinitzky, M. (2001). Enhancement of serotonin uptake by
cortisol: a possible link between stress and depression. Cognitive, affective & behavioral
neuroscience, 1(1), 96–104.
Terry, J. (2000). "Unnatural Acts" in Nature: The Scientific Fascination with Queer
Animals. GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies, 6, 151 - 193.
The Health of Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender People: Building a Foundation for
Better Understanding | The National Academies Press. (2011). The National Academies
Press. Pobrano 24 marca 2023 roku https://nap.nationalacademies.org/catalog/13128/the-
health-of-lesbian-gay-bisexual-and-transgender-people-building
Tsirigotis, K., Gruszczyński, W., Tsirigotis-Wołoszczak, M.(2010). Płciowe (rodzajowe)
zróżnicowanie typów przeżywanej miłości. Seksuologia Polska, 8,1, 26-29.
Twenge, J. M., Campbell, W. K., Foster, C. A. (2003). Parenthood and Marital Satisfaction: A
Meta-Analytic Review. Journal of Marriage and Family, 65(3), 574–583.
van Anders, S. M., Goldey, K. L. (2010). Testosterone and partnering are linked via relationship
status for women and 'relationship orientation' for men. Hormones and behavior, 58(5), 820–
826.
van Anders, S. M., Goldey, K. L., Kuo, P. X. (2011). The Steroid/Peptide Theory of Social
Bonds: Integrating testosterone and peptide responses for classifying social behavioral contexts.
Psychoneuroendocrinology, 36(9), 1265–1275
van Anders, S. M., Watson, N. V. (2007). Testosterone levels in women and men who are single,
in long-distance relationships, or same-city relationships. Hormones and behavior, 51(2), 286–
291.
Vasey, P.L. (1995) Homosexual behavior in primates: A review of evidence and
theory. International Journal of Primatology 16, 173–204.
Vasey, P. L., VanderLaan, D. P. (2012). Sexual orientation in men and avuncularity in Japan:
implications for the kin selection hypothesis. Archives of sexual behavior, 41(1), 209–215.
Vasey, P. L., Bartlett, N. H. (2007). What can the Samoan "Fa'afafine" teach us about the
Western concept of gender identity disorder in childhood?. Perspectives in biology and
medicine, 50(4), 481–490.

57

57:2302703855
 Volz, K. G., Schubotz, R. I., von Cramon, D. Y. (2006). Decision-making and the frontal lobes.
Current opinion in neurology, 19(4), 401–406.
Waite, L. J., & Lillard, L. A. (1991). Children and marital disruption. American Journal of
Sociology, 96, 930–953.
Walter, M., Bermpohl, F., Mouras, H., i in. (2008). Distinguishing specific sexual and general
emotional effects in fMRI—Subcortical and cortical arousal during erotic picture viewing.
NeuroImage, 40(4), 1482–1494.
Wang, Z., Smith, W., Major, D. E., De Vries, G. J. (1994). Sex and species differences in the
effects of cohabitation on vasopressin messenger RNA expression in the bed nucleus of the stria
terminalis in prairie voles (Microtus ochrogaster) and meadow voles (Microtus
pennsylvanicus). Brain research, 650(2), 212–218.
Wendelken, Peter & Barth, Jr. (1985). On the Significance of Pseudofemale Behavior in the
Neotropical Cockroach Genera Blaberus, Archimandrita and Byrsotria. Psyche: A Journal of
Entomology. 92. 10.1155/1985/97012.
Westenbroek, C., Snijders, T.A., Boer, J.A., i in. (2005). Pair-housing of male and female rats
during chronic stress exposure results in gender-specific behavioral responses. Hormones and
Behavior, 47, 620-628.
Wilson, E. O. (1975). Some central problems of sociobiology. Social Science
Information, 14(6), 5–18.
Wojciszke, B. (2002). From the first sight to the last drop: A six stage model of the dynamics
of love. Polish Psychological Bulletin, 33, 15–26.
Wolff, M., Wells, B., Ventura-DiPersia, C., i in. (2017). Measuring Sexual Orientation: A
Review and Critique of U.S. Data Collection Efforts and Implications for Health Policy.
Journal of sex research, 54(4-5), 507–531.
Wingfield, J. C., Hegner, R. E., Dufty, A. M., Ball, G. F. (1990). The “Challenge Hypothesis”:
Theoretical Implications for Patterns of Testosterone Secretion, Mating Systems, and Breeding
Strategies. The American Naturalist, 136(6), 829–846.
Winslow, J. T., Hastings, N., Carter, C. S., i in. (1993). A role for central vasopressin in pair
bonding in monogamous prairie voles. Nature, 365(6446), 545–548.
Young, L. J., Lim, M. M., Gingrich, B., Insel, T. R. (2001). Cellular mechanisms of social
attachment. Hormones and Behavior, 40(2), 133–138.
Young, C. M., Tyler, P. A., & Cameron, J. L. (1992). Seasonal breeding aggregations in low-
density populations of the bathyal echinoid Stylocidaris lineata. Marine Biology, 113, 603–612.

58

58:1199931992
 Young, L.J, Wang, Z., Insel, T.R. (1998) Neuroendocrine bases of monogamy. Trends
Neuroscience 21(2):71–75.
Young, S. N., Leyton, M. (2002). The role of serotonin in human mood and social interaction.
Insight from altered tryptophan levels. Pharmacology, biochemistry, and behavior, 71(4), 857–
865.
Zeeman, G. (1997). Oxytocin and its receptor in pregnancy and parturition: Current concepts
and clinical implications. Obstetrics & Gynecology, 89(5), 873–883.
Zeki, S. (2007). The neurobiology of love. FEBS Letters, 581(14), 2575–2579.
Zingg, H. H. (1996). Vasopressin and oxytocin receptors. Baillière's Clinical Endocrinology
and Metabolism, 10(1), 75–96.

59

59:1071630909
 Wykaz tabel i rysunków
Tabela 1. Podsumowanie danych dotyczących osób, które wzięły udział w badaniu………... 35

Tabela 2. Średnie wartości poszczególnych cech jakości związku uzyskane przez mężczyzn
hetero- i homoseksualnych zakwalifikowanych do badania………………………………….39

Rys. 1. Odsetek mężczyzn zakwalifikowanych do badania należących do poszczególnych grup

wiekowych. Grupy mężczyzn hetero- i homoseksualnych nie różniły się od siebie pod
względem profilu wiekowego………………………………………………………………...37

Rys. 2. Zadeklarowane przez mężczyzn zakwalifikowanych do badania miejsce zamieszkania.

Grupy mężczyzn hetero- i homoseksualnych nie różniły się od siebie pod kątem rozkładu
uzyskanych wyników…………………………………………………………………………37

Rys. 3. Odsetek mężczyzn zakwalifikowanych do badania deklarujących posiadanie danego

poziomu wykształcenia. Profil uzyskanych odpowiedzi był taki sam w obu grupach
badanych.……………………………………………………………………………………..38

Rys. 4. Zbiorcze zestawienie sparowanych danych dotyczących wieku, miejsca zamieszkania i

wykształcenia mężczyzn zakwalifikowanych do badania. Na osi pionowej umieszczono wiek
badanych, a na osi poziomej deklarowane przez nich miejsce zamieszkania. Wielkość punktu
odpowiada posiadanemu wykształceniu, zaś jego wypełnienie oznacza mężczyznę hetero-
(kolor szary) lub homoseksualnego (kolor biały)……………………………………………..38

Rys. 5. Odsetek mężczyzn hetero- i homoseksualnych zaklasyfikowanych do poszczególnych

rodzajów oceny jakości związku……………………………………………………………...40

Rys. 6. Odsetek mężczyzn hetero- i homoseksualnych zaklasyfikowanych do poszczególnych

typów miłości…………………………………………………………………………………41

Rys. 7. Porównanie rozkładów sumy uzyskanych punktów dla pytań przypisanych do

poszczególnych typów miłości w grupie mężczyzn hetero- i homoseksualnych……………...42

Rys. 8. Porównanie odsetków mężczyzn hetero i homoseksualnych charakteryzujących się

konkretną oceną jakości związku zaklasyfikowanych do danych stylów miłości……………..43

Rys. 9. Porównanie odsetków mężczyzn hetero- i homoseksualnych charakteryzujących się

konkretnym stylem miłości zaklasyfikowanych do danego rodzaju oceny jakości związku…..44

60

60:7251699532