Poglavlje 4 - Tehničko-Ekonomski Pokazatelji Rada Termoenergetskih Postrojenja

Z.
Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove
Poglavlje 4
TEHNIČKO-EKONOMSKI POKAZATELJI
RADA TERMOENERGETSKIH POSTROJENJA
4.1. UVOD
U okviru kondenzacionih termoelektrana se proizvodi električna
energija, dok se u toplifikacionim termoelektranama i industrijskim
energanama proizvode električna i toplotna energija (u industrijskim
energanama još i tehnološka para). Jedna od značajnijih tehnologija u
proizvodnji električne i toplotne energije predstavlja istovremena
proizvodnja električne i toplotne energije iz jednog goriva i u jednom
postrojenju. Po prirodi tehnološkog procesa, kombinovano postrojenje za
proizvodnju električne i toplotne energije treba da bude energetski efikasno,
sa značajnom uštedom primarne energije pri njenoj transformaciji u
toplotnu i električnu energiju. To bi sa svoje strane uslovilo niže troškove u
proizvodnji energije i dalo doprinos relativnom smanjenju emisije štetnih
materija, a posebno gasova sa efektom staklene bašte.
S druge strane, ovakva postrojenja imaju dobru šansu da kroz primjenu
Direktive 2004/8/EC obezbijede povoljno vrednovanje električne energije u
spregnutom procesu proizvodnje toplotne i električne energije, te omogući
korišćenje stimulativnih mjera pri finansiranju izgradnje, kao i beneficije pri
plasmanu takve energije na energetsko tržište. Ovo bi moglo da stvori dobre
polazne uslove za početni prodor na energetsko tržište, bez obzira na
relativno male količine energije i jaku konkurenciju na tržištu.
Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada 201

termoenergetskih postrojenja
Z. Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove
4.2. POKAZATELJI EKONOMIČNOSTI RADA

TERMOENERGETSKIH POSTROJENJA
Koristeći polazne uslove iz energetskog bilansa, može se odrediti
potrošnja pare kako u kondenzacionom tako i u toplifikacionom postrojenju.
Češće korišćen pokazatelj je specifična potrošnja pare, koja služi kao
približna mjera za ocjenu tehničkog savršenstva termoenergetskog
postrojenja. Specifična potrošnja pare u potpunosti ne karakteriše toplotnu
ekonomičnost turbinskog postrojenja (gubitak toplote u hladnom izvoru ne
odražava se neposredno na vrijednost specifične potrošnje pare). Pri tome,
kod kondenzacionih postrojenja treba posebno tretirati uticaj među-
pregrijavanja pare na potrošnju toplote (specifičnu potrošnju toplote).
Potrošnja toplote u turbinskom postrojenju povezana je sa toplotnim
opterećenjem parnog kotla preko SKD cjevovoda. Pri tome treba imati u
vidu da je pritisak pare u parnom kotlu viši za 1  1,5 MPa nego na ulazu u
turbinu, dok je temperatura pare na izlazu iz kotla za oko 5 0C viša od
temperature pare pred turbinom.
Takođe, polazeći od opšte jednačine toplotnog bilansa TE može se
izračunati potrošnja goriva ili specifična potrošnja goriva, pri čemu se
koriste "direktna" ili "indirektna bilansna metoda", zavisno od sadržaja
poznatih polaznih veličina.
Različite vrste goriva (čvrsta, tečna i gasovita) imaju različite
vrijednosti za toplotnu moć sagorijevanja radne mase goriva. Radi
pogodnije uporedljivosti uveden je pojam "uslovnog goriva", čija je donja
toplotna moć radne mase jednaka
H dr  29310 kJ/kg (29,31 kJ/g).
Na osnovu ove vrijednosti može se vršiti ocjena toplotne

ekonomičnosti TE (koristi se i specifična potrošnja uslovnog goriva).
Snižavanje specifične potrošnje pare za proizvodnju energije (zavisno od
tipa elektrane: električne energije, toplotne energije i tehnološke pare)
predstavlja važan zadatak koji se postavlja pred projektante u fazi razrade i
projektovanja i osoblje (faza eksplotacije i održavanja).
202 Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada

4.2.1. Pokazatelji ekonomičnosti kondenzacionih

termoelektrana
Razlikuju se kondenzacione termoelektrane sa i bez međupregrijavanja
pare. Dogrijavanje djelimično izrađene pare primjenjuje se sa ciljem
dodatnog povećavanja SKD termoelektrane i smanjenja konačne vlažnosti
pare u parnoj turbini pri visokim početnim parametrima pare (ograničenje
vlažnosti u zadnjim stupnjevima TNP od 12 %). Kod ovakvih postrojenja,
para se nakon djelimične ekspanzije u TVP odvodi na ponovno
pregrijavanje (najčešće u parni kotao), a zatim u TNP u kojoj ekspandira do
konačnog pritiska.
4.2.1.1. Potrošnja pare, toplote i goriva u KTE bez međupregrijanja

pare
Na osnovu uslova energetskog bilansa za kondenzacionu

termoelektranu vrijedi
D0  i0  ika  oi  m  g  N el , (4.1)
odakle slijedi potrošnja pare u obliku
N el N el
D0   
i0  ika  oi m  g i0  ik  m  g
N el N el
  , (4.2)
H a  oi   m   g H i   m   g
gdje su:
Nel - električna snaga generatora, kW;

Ha - adijabatski (izentropski) raspoloživi toplotni pad pare
H a  i0  ika , kJ/kg;
Hi - stvarni toplotni pad pare H i  i0  ik , kJ/kg;
i0 - početna entalpija pare pred turbinom, kJ/kg;

ik - konačna entalpija pare u turbini pri stvarnom procesu
ekspanzije pare, kJ/kg;
ika - konačna entalpija pare u turbini nakon adijabatske
ekspanzije do pritiska pk , kJ/kg;
oi ,m , g - stepen korisnosti unutrašnji relativni, mehanički i
generatora.
Specifična potrošnja pare d 0 u g/kJ, računa se prema jednačini
D0 103
d0   10 
3

N el i0  ika  oi m  g
103 103
  . (4.3)
H a oi   m  g H i  m  g
U slučaju kada se potrošnja pare izražava u kg/h i specifična potrošnja

pare d 0 u kg/kWh, važe sljedeće jednačine
N el
D0  3600  , kg/h; (4.2.a)
H i m  g
3600
d0  , kg/kWh. (4.3.a)
H i m  g
Savremene kondenzacione turbine imaju specifičnu potrošnju pare od

d 0  0,8 g/kJ ili oko 3 kg/kWh.
U slučaju turbopostrojenja bez međupregrijavanja pare, potrošnja
toplote u jedinici vremena ( Qtp u kW) predstavlja razliku količine dovedene
toplote u parnu turbinu sa svježom parom i odvedene toplote sa napojnom
vodom, tj. vrijedi:
Qtp  D0  i0  inv  , (4.4)

pri čemu se najčešće uzima da je protok napojne vode jednak približno

protoku svježe pare D0 .
Sljedeći pokazatelj toplotne ekonomičnosti je specifična potrošnja
toplote turbinskog postrojenja
Qtp
qtp   d 0  i0  inv  , (4.5)
N el
pri čemu treba Qtp i N el dati u istim jedinicama, dok se d 0 daje u kg/kJ.
Kako je specifična potrošnja toplote po vrijednosti obrnuto
proporcionalna SKD turbinskog postrojenja
N el 1
tp   . (4.6)
Qtp q tp
Nejčešće se specifična potrošnja toplote qtp izražava u kJ/kWh. U

slučaju da se Nel daje u kW, Qtp u kJ/h, tada se qtp dobija u kJ/kWh, pa
vrijedi
N el
tp  3600  ;
Qtp
(4.7)
3600
qtp  .
tp
Potrošnja toplote u turbinskom postrojenju Qtp i toplotno opterećenje

parnog kotla Qpk povezani su preko SKD cjevovoda  c . Ako se uzmu u
obzir transportni gubici pare i vode, toplotno opterećenje parnog kotla
jednako je
Q tp D0  i0  inv 
Q pk  D pk  i pp
k
 invk    . (4.8)
c c
U jednačini (4.8) usvojena je jednaka proizvodnja svježe pare iz

parnog kotla i potrošnja pare u parnoj turbini (D0=Dpk). Zbog transportnih
gubitaka su uzete različite vrijednosti entalpija pregrijane pare na izlazu iz

k
kotla ( i pp ) i napojne vode na ulazu u kotao ( invk ) u odnosu na te iste veličine
vezane za turbinsko postrojenje ( i0 , inv ). Takođe, može se usvojiti da su
praktično temperatura i entalpija napojne vode jednake na izlazu iz
turbinskog postrojenja i na ulazu u parni kotao ( inv  invk ).
Toplotno opterećenje parnog kotla povezano je sa ukupnom
potrošnjom toplote goriva preko SKD parnog kotla, pa vrijedi
Q pk  Quk  pk .
Specifična potrošnja toplote u TE iznosi
Quk Q pk Qtp qtp

qTE     . (4.9)
N el N el  pk N el  pk c  pk c
Kako je sa druge strane qtp  1 / tp , a TE  tp c  pk , slijedi sljedeća
jednakost
1 1
qTE   . (4.10)
tp  pk  c TE
Ako se specifična potrošnja toplote izrazi u kJ/kWh, tada vrijedi

jednačina
3600
qTE  . (4.10.a)
TE
Ukupna potrošnja toplote goriva Quk (data u kJ/h) jednaka je

proizvodu potrošnje goriva u parnom kotlu B, kg/h, i toplotne moći
sagorijevanja radne mase goriva H dr , kJ/kg, odnosno vrijedi:
Quk  B  H dr . (4.11)

Slično, ako se potrošnja goriva B izrazi u kg/s, pomoću jednačine

(4.11) dobija se toplotna snaga ložišta kotla u kW.
Polazeći od jednačine toplotnog bilansa parnog kotla bez
međupregrijanja pare u obliku

B  H dr   pk  D pp  i pp
k

 invk , (4.12)
k
gdje je sa D pp data proizvodnja pregrijane svježe pare na izlazu iz parnog
kotla, pri poznatoj desnoj strani jednačine (4.12) nije teško izračunati  pk na
osnovu potrošnje goriva B (tzv. "direktna bilansna metoda"). Ovakav način
proračuna koristi se kod gasovitog i tečnog goriva.
U slučaju kada je poznata vrijednost SKD parnog kotla  pk , tada se
potrošnja goriva računa pomoću sljedeće jednačine
D pp
B
H  pk
r

 i pp
k

 invk . (4.13)
d
Pretodno dati pristup i jednačina (4.13) predstavljaju metod "obratnog

bilansa" i primjenjuju se pri sagorijevanju čvrstog goriva. Pri tome,
neophodno je gubitke parnog kotla odrediti pojedinačno, dok se SKD
izračunava indirektnom metodom iz jednačine toplotnog bilansa korisno
proizvedene toplote i gubitaka u parnom kotlu
6
 pk  100   qi , (4.14)
i2
gdje su sa qi (i=2  6) dati gubici toplote u parnom kotlu, %.

Obrazloženje detaljnog načina za određivanje ovih gubitaka daje se u
okviru kurseva "Parni kotlovi" i "Generatori pare", koji se izučavaju na
mašinskim fakultetima. Tako, u slučaju ekonomično vodenog i dobro
projektovanog parnog kotla vrijedi:
q2 - gubitak sa izlaznom toplotom izlaznih gasova,

q2  4  6 %;

q3 , q4 - gubici od hemijske i mehaničke nepotpunosti

sagorijevanja, q3  q4  1  3 %;
q5 - gubitak toplote usljed isijavanja u okolnu sredinu,
q5  0,50 %;
q6 - gubitak toplote sa fizičkom toplotom tečne šljake (pri
tečnom odvođenju šljake), q6  0,50 %.
6
Pri tome, suma navedenih gubitaka q
i2
i  6  10 %. Ovoj sumi
gubitaka odgovara SKD parnog kotla  pk  90  94 %. U slučaju kada se

sagorijevaju čvrsta goriva u parnim kotlovima niže produkcije, vrijednost
SKD parnog kotla ima niže vrijednosti.
Takođe, jednačina toplotnog bilansa kondenzacione termoelektrane
ima oblik
Quk TE  B  H dr TE  N el . (4.15)
U slučaju kada se toplotna ekonomičnost ocjenjuje preko uslovnog

goriva, jednačina toplotnog bilansa termoelektrane je
Bug  29,31  TE  N el , (4.15.a)
gdje su:
Bug - potrošnja uslovnog goriva, g/s;

Nel - električna snaga, kW.
Osim SKD termoelektrane TE i specifične potrošnje toplote qTE ,

koristi se i specifična potrošnja uslovnog goriva bug, kao mjera za ocjenu
toplotne ekonomičnosti elektrane
Bug 1 q
bug    TE . (4.16)
N el 29,31  TE 29,31

U prethodnom slučaju je vrijednost Bug data u g/s, a vrijednost bug

dobija se u g/kJ. Ako je Bug izraženo u kg/h, tada vrijedi
Bug  29310 TE  3600  N el ,
pri čemu jednačina (4.16) postaje
Bug 123
bug   , g/kWh. (4.16.a)
N el TE
Snižavanje specifične potrošnje pare za proizvodnju energije

predstavlja bitan element pri razradi i projektovanju, kao i tokom radnog
vijeka temoelektrane (pri fazi eksploatacije i održavanja).
4.2.1.2. Potrošnja pare, toplote i goriva u KTE sa međupregrijanjem

pare
S ciljem povećanja SKD termoelektrane i smanjenja konačne vlažnosti

pare u turbini (posebno u TNP) pri visokim početnim parametrima, vrši se
dogrijevanje djelimično izrađene pare. Pri tome, dogrijevanje pare u
međupregrijačima može biti realizovano pomoću:
a) gasne metode dogrijevanja (dogrijevanje u međupregrijaču pare,

koji je ugrađen u konvektivni dio parnog kotla, gdje kao grejni fluid
služe dimni gasovi), slika 4.1;
b) parne metode dogrijevanja (dogrijevanje u međupregrijaču pare
izvedenom u neposrednoj blizini turbine u vidu izmjenjivača "para-
para", gdje kao grejni fluid služi svježa ili oduzimna para više
temperature od međupregrijane pare), slika 4.2;
c) dogrijevanje pare u međupregrijaču sa posrednim nosiocem toplote
(dogrijevanje u specijalnom izmjenjivaču toplote ugrađenom u
blizini turbine, pri čemu u šemama međupregrijavanja sa tečnim
nosiocem toplote postoje dva izmjenjivača toplote: MP2, gdje se
pregrijava para koja radi u procesu turbine i MP1, gdje se zagrijava
posredni nosilac toplote), slika 4.3.

D0, p0, t0, i0

Legenda:
PP
G GP - generator pare (parni kotao);
GP MP TVP TNP TVP - turbina visokog pritiska;
TSP - turbina srednjeg pritiska;
p'mp , t'mp, i'mp TNP - turbina niskog pritiska;
pk, ik G - električni generator;
D, t nv p''mp, t''mp, i''mp
K - kondenzator parne turbine;
KP - kondenzatna pumpa;
K
NP RRS ZNP - zagrijači niskog pritiska;
tk ZVP - zagrijači visokog pritiska;
SNV NP - napojna pumpa;
KP
MPP - međupregrijač pare
Slika 4.1. Šema energetskog kondenzacionog postrojenja

sa gasnim međupregrijačem pare
Svaki od ovih sistema za međupregrijanje ima svoje dobre i loše

osobine, kao i oblast u kojoj je našao svoju najveću primjenu, tabela 4.1. S
obzirom da se u klasičnim termoelektranama najčešće koristi prvi metod za
dogrijavanje, na slici 4.4 dat je prikaz toplotnih veličina i radnog procesa
pare u KO-TE sa međupregrijavanjem pare u i-s dijagramu.
Para iz turbine visokog pritiska (TVP) usmjerava se u parni kotao na
dogrijavanje u međupregrijaču pare MPP, slika 4.1. Najčešće se temperatura
međupregrijane pare podiže na vrijednost temperature svježe pare, a zatim
ponovo dovodi u turbinu TSP, a iz nje u TNP. Zbog dodatnih otpora
strujanju pare u cjevovodima međupregrijanja i samom međupregrijaču
dolazi do smanjenja pritiska za vrijednost pmp  pmp
'
 pmp
"
.
Specifični adijabatski toplotni pad u turbini sa međupregrijavanjem
pare Ha dobija se sabiranjem raspoloživih toplotnih padova prije ( H a' ) i
nakon ( H a' ) međupregrijavanja pare. Vrijedi sljedeća jednačina, kJ/kg:
H a  H a'  H a"  i0  imp

0
 imp
"
 ika  H a0  i0  ika ,
gdje se veličine sa gornjim indeksom "0" odnose na proces bez

međupregrijavanja pare.
D0,i0 Dmp, imp

1
PP 2
G
GP TVP TNP
t nv Dnv D0 Dk, i'mp Dk, i''mp Dk ,ik

MP
Dmp, tz K
NP
Legenda:
Dk ,tk
SNV
KP 1 - svježa para;
2 - oduzimna para
Slika 4.2. Šema energetskog kondenzacionog postrojenja

sa parnim međupregrijačem pare (MP)
Tabela 4.1. Prikaz metoda dogrijavanja pare u međupregrijačima

Najčešća
Metoda Prednosti Nedostatci primjena
1 2 3 4
- velika zapremina parovoda
međupregrijavanja i samog
- nema ograničenja pregrijača, što predstavlja
po temperaturi opasnost u smislu naglog
međupregrijavanja povećanja i prekoračenja
Gasno dogrijavanje pare
pare; dozvoljenog broja obrtaja

- povećanje ("pobjeg" turbine);
ekonomičnosti TE - usložnjavanje zbog ugradnje TE na
za 6  8 % dodatnih zaštita (uređaji organsko
(zahvaljujući sigurnosti): posebna parovodna gorivo
visokoj temperaturi linija sa odgovarajućim ventilom
pare) i RRS;
- usložnjavanje šeme regulisanja
parnog kotla (dopunski sistem za
regulaciju temperature pare
nakon njenog dogrijevanja u
međupregrijaču pare)

1 2 3 4
- mala dužina
parovoda - niska temperatura Turbine sa
Parno dogrijavanje pare
međupregrijavanja; dogrijavanja pare, zasićenom

- mali gubitak ograničena sa temperaturom parom u
pritiska u zasićenja svježe ili nuklearnim
parovodima oduzimne pare kao grejnog elektranama
međupregrijavanja; medijuma; (ograničavanje
- prostiji sistem za - mala ušteda goriva, što ima vlažnosti pare u
regulaciju za posljedicu nekorišćenje u poslednjim
temperature TE na organsko gorivo stupnjevima
međupregrijane turbine)
pare
- izmjenjivač MP1 je - povećanje SKD zavisi od
ugrađen u gasni temperature zagrijanog
trakt parnog kotla i nosioca toplote i od
kroz njega cirkuliše njegovih toplotno-fizičkih
Dogrijavanje sa posrednim nosiocem toplote
tečni nosilac osobina (posebno od Tečni metali

toplote; specifične toplote) ; kao nosioci
- ostvarenje - primjena tečnih metala za toplote koriste
cirkulacije u visoke temperature se u prvom i
zatvorenom krugu (amalgam žive, soli natrija i drugom
pomoću pumpe kalija u rastopljenom stanju cirkulacionom
posrednog nosioca i sl.) i korišćenje organskih krugu
toplote (PPNT); nosilaca toplote za niže trokonturne
- mali prečnici temperature do 450 0C šeme
cjevovoda između (difenil, difeniloksid i dr.) nuklearnih
parnog kotla i smanjuju pouzdanost i reaktora sa
turbine (zbog sigurnost postrojenja; brzim
cirkulacije - primjena dvostrukih neutronima
tečnosti); izmjenjivača toplote
- manji energetski značajno poskupljuje
gubici, nastali kao postrojenje, pa nisu našli
rezultat primjenu u klasičnim
hidrauličkih otpora termoelektranama
u cjevovodima
Povećanje adijabatskog toplotnog pada posljedica je rasta temperature

pare nakon međupregrijavanja. Pri tome, stvarni toplotni pad H imp se
dopunski povećava radi porasta unutrašnjeg relativnog SKD stupnjeva
turbine po pregrijavanju (TSP i TNP):

oi  oi0 ,
pošto je  oi"  ( oi0 )" , pa slijedi da je
H i"  H a" oi"  ( H i0 )"  ( H a0 )"  (oi0 )" ,
gdje se veličine sa gornjim indeksom "0" odnose na proces bez

međupregrijavanja pare.
D,i0
t'nt
PP
G
GP MP1 TVP TNP
Legenda:
D, t nv D, i'mp D, i''mp Dk ,ik PPNT - pumpa posrednog

PPNT nosioca toplote;
t''nt MP2 MP1 - izmjenjivač toplote,
K sa dimnim
NP
gasovima kao
Dk ,tk
SNV posrednim
KP nosiocem toplote;
MP2 - međupregrijač pare
Slika 4.3. Šema energetskog kondenzacionog postrojenja sa

međupregrijavanjem pare pomoću posrednog nosioca toplote
Specifični toplotni pad, koji se iskoristi u parnoj turbini sa

međupregrijavanjem pare, kJ/kg:
H imp  H i'  H i"  i0  imp

'
 imp
"
 ik . (4.17)
Potrošnja pare za istu snagu smanjuje se zbog rasta toplotnog pada

pare i njenog rada, pa vrijedi:

1
D0  , (4.18)
H i
mp
 m   g
kao i specifična potrošnja pare data u kg/kWh
3600
d0  . (4.19)
H m  g
i
mp
Potrošnja toplote u turbinskom postrojenju sa međupregrijavanjem

pare računa se prema sljedećoj jednačini
Qtp  D0  q0mp  D0  i0  inv   mp  qmp  , (4.20)
gdje je sa
qmp  imp
"
 imp
'
,
data toplota dovedena međupregrijanoj pari u toku dogrijavanja, a koja je

definisana pritiskom i temperaturom pare na izlazu iz TVP i na ulazu u TSP
' "
(TNP), odnosno sa odgovarajućim entalpijama imp i imp , slika 4.4.
Specifična potrošnja toplote turbinskog postrojenja sa
međupregrijavanjem pare je jednaka
Qtp
qtp   d 0  q0mp  d 0  i0  inv   mp  qmp  , (4.21)
N el
gdje je sa
 mp  1
dat udio protoka pare kroz međupregrijač u odnosu na ukupnu količinu

svježe pare, umanjenu za oduzimanja u TVP prije izlaza iz nje pare za
međupregrijavanje.

'
po po '' p
to p'mp p m
io t'm' p i''mp
H'a =io-imp
H'i =io-i'mp
o
2''
i'mp 2' t'mp
iomp
H''i =i''mp -ik

p3
H''a =i''mp -ika

Hoa=i o -i oka
pk
x=
xko ik 1
iok xkdoz.
i ka
i'ka
ioka (i'ka )o
Slika 4.4. Dijagram radnog procesa pare u kondenzacionoj turbini

sa međupregrijavanjem pare
Vrijednost specifične potrošnje pare turbinskog postrojenja se

zahvaljujući međupregrijavanju smanjuje, dok utrošak toplote na jedinicu
mase (1 kg) pare
q0mp  i0  inv   mp  qmp
raste u odnosu na isto postrojenje ali bez međupregrijavanja pare.

Koeficijent korisnog dejstva KO-TE sa međupregrijavanjem pare,
slično kao i kod postrojenja bez međupregrijavanja pare, jednak je
N el 1
tp   , (4.22)
Qtp q tp

dok je SKD transporta toplote (cjevovoda) jednak
Qtp Qtp
c  
Q pk 
D pk  i pp  inv   mp  qmp
pk
, (4.23)
pri čemu je
pk
qmp "
 
 imp
pk
 
 imp
' pk
,
gdje indeks "pk" pokazuje vrijednost parametra na ulazu (indeks "'") i na

izlazu (indeks """) u međupregrijač parnog kotla.
Vrijednost parametara i 
'
mp
pk
i i "
mp
pk
se razlikuje za veličinu
'
transportnih gubitaka od istih veličina na ulazu i na izlazu iz TVP ( imp i
"
imp ), pri čemu razlika temperature pare na izlazu iz kotla i na ulazu u turbinu
iznosi oko 5 0C, a razlika pritisaka je 2  3 %. Ukupni gubitak pritiska pare,
koji podrazumijeva transportne gubitke i gubitak pritiska u međupregrijaču,
iznosi oko 10 % od pritiska dogrijevane pare.
U tom slučaju, toplotni bilans generatora pare sa međupregrijavanjem
pare iznosi

B  H dr   pk  D pk  i pp  inv   mp  qmp
pk
.  (4.24)
U slučaju kada je poznata vrijednost SKD parnog kotla  pk , tada se

potrošnja goriva računa pomoću sljedeće jednačine
D pk
B
H dr   pk

 i pp  inv   mp q mp
pk
.  (4.25)
Koeficijent korisnog dejstva TE TE , specifična potrošnja toplote u

elektrani qTE i specifična potrošnja uslovnog goriva bug izračunavaju se
pomoću ranije datih formula:

3600 Q B 123
TE  ; qTE  uk ; bug  ug  ,
qTE N el N el TE
pri čemu između ovih veličina važi sljedeći odnos
N el 3600 123
TE   tp  c   gp   . (4.26)
B  Hdr
qTE bug
Zbog postignute uštede goriva od 4  7 %, međupregrijavanje pare je

zastupljeno na svim većim energetskim blokovima. Najčešće se toplotni
tokovi iskorišćene i izgubljene toplote sagorjelog goriva u termoelektrani
prikazuju dijagramski, slika 4.5.
q gp qc qmeh qg
qe
q kon
qk
Slika 4.5. Dijagram toplotnih tokova u kondenzacionoj termoelektrani
Legenda uz sliku 4.5: quk - toplota sagorjelog goriva, unešenog u ložište kotla;
q pk - gubici toplote u parnom kotlu; qc - gubici toplote u cjevovodima; qm - mehanički
gubici u turbini; qg - gubici toplote u električnom generatoru; qe - toplota transformisana
u električnu energiju; qk - gubici toplote u kondenzatoru parne turbine; qkon - toplota
osnovnog turbinskog kondenzata, vraćena u parni kotao
4.2.2. Pokazatelji toplotne ekonomičnosti i energetske

karakteristike energetskih postrojenja za kombinovanu
proizvodnju energije
Pokazatelji toplotne ekonomičnosti su energetski pokazatelji koji
karakterišu ekonomičnost rada postrojenja. Neki od pokazatelja toplotne
ekonomičnosti su stepeni korisnog dejstva (SKD) postrojenja u cjelini ili
pojedinih procesa unutar postrojenja:
u - ukupni stepen korisnog dejstva TE-TO;

ue - stepen korisnog dejstva TE-TO u odnosu na proizvodnju
električne energije;
up - stepen korisnog dejstva TE-TO u odnosu na proizvodnju
toplotne energije;
 ae - apsolutni električni stepen korisnog dejstva turboagregata sa
oduzimanjem pare za idealni proces, koji se odnosi na
proizvodnju električne energije;
 at - apsolutni termički stepen korisnog dejstva turboagregata sa
oduzimanjem pare za idealni proces, koji se odnosi na
proizvodnju toplotne energije;
 aT - stepen korisnog dejstva turboagregata sa oduzimanjem pare
za idealan proces, koji se odnosi na proizvodnju električne i
toplotne energije.
Energetski pokazatelji na nivou predaje toplote potrošačima proizilaze

iz toplotnog bilansa, prema kojem se ukupna toplota turbinskog postrojenja
Qtp troši na proizvodnju električne energije Qtpe i na spoljašnjeg potrošača
preko oduzimne pare Q p , tj. vrijedi
Qtp  Qtpe  Q p , kW, (4.27)
pri čemu su:
Qtpe - potrošnja toplote pare, koja učestvuje u proizvodnji

električne energije, kW ;
Qp - potrošnja toplote sa oduzetom parom kojom se prenosi

toplota potrošačima, kW .
Koeficijent korisnog dejstva toplifikacionog turbinskog postrojenja za

proizvodnju električne energije postrojenja u jedinici vremena (1 s) iznosi
N el N el
tpe   , (4.28)
Qtp Qtp  Q p
e
dok je koeficijent korisnog dejstva toplifikacionog turbinskog postrojenja za

proizvodnju toplotne energije (koji je jednak SKD postrojenja i uređaja u
kojima se vrši predaja toplote):
Q po
tpp   p  , (4.29)
Qp
pri čemu su:
N el - toplotni ekvivalent dobijene električne energije (snage) za

  1 s, kW ;
Q po - toplota koja se predaje spoljašnjim potrošačima toplote,
kW .
Qp - utrošak toplote u turbinskom postrojenju na oduzimnu paru,
koja toplotu prenosi potrošaču, kW.
Koeficijenti korisnog dejstva  pk i  c su zajednički i za električnu i za

toplotnu energiju. U tom slučaju, za proces proizvodnje električne energije
vrijedi da je:
e
a) toplotno opterećenje parnog kotla Q pk  Qtpe / c ;
b) potrošnja toplote goriva u TE-TO ili industrijskoj energani
Quke  Q pk
e
/  pk ;

c) koeficijent korisnog dejstva (SKD) TE-TO ili industrijske

energane u odnosu na proizvodnju električne energije
TE
e
 TO  N el / Quk ;  tp   c   pk .
e e
Slične jednačine se mogu napisati i za proces proizvodnje toplotne

energije. Vrijede sljedeći izrazi:
a) toplotno opterećenje parnog kotla Q pkp  Qtpp /  c ;

b) potrošnja toplote za proizvodnju toplotne energije Qukp  Q pkp /  pk ;
c) koeficijent korisnog dejstva (SKD) TE-TO ili industrijske
energane u odnosu na proizvodnju toplotne energije
TEp TO  Q p0 / Qukp ;   p  c   pk .
Ukupna potrošnja toplote u TE-TO ili industrijskim energanama
sastoji se iz zbira potrošnje toplote za svaki oblik energije pojedinačno, pa
vrijedi:
Qtp  Qtpe  Qtpp ; Q pk  Q pk

e
 Q pkp ; Quk  Quke  Qukp . (4.30)
U konkretnom proračunu, na osnovu poznate ukupne potrošnje toplote

od strane potrošača Q po i ukupne raspoložive toplote turbinskog postrojenja
Qtp može se izračunati Qtpe i obrnuto, jer je
Q po
Qtp  Qtpe  Q p  Qtpe  Qtp  Q p  Qtp  , (4.31)
p
odnosno, SKD turbinskog postrojenja iznosi
N el N el
tpe   . (4.32)
Qtp Qtp  Q p
e
Ako je pri tome poznata ukupna potrošnja toplote goriva Quk , utrošak
toplote goriva za proizvodnju električne energije Quke , odnosno utrošak
toplote goriva za proizvodnju toplotne energije Qukp , računa se prema
sljedećim relacijama:
Q po Q po
Qukp   , (4.33)
TEp TO  p c  pk
odnosno
Quke  Quk  Qukp  QTE

e
 TO  QTE  TO  QTE  TO .
p
(4.34)
Ukupni stepeni korisnog dejstva za TE-TO računaju se prema

proizvedenoj toplotnoj i prema proizvedenoj električnoj energiji
Q po Qtp Q pk
Q po
 p
TE  TO  p      p  c   pk , (4.35)
Quk Qtp Q pk Qukp
odnosno
N el N el N el
TE
e
 TO    
Quk Quk  Quk QTE TO  QTEp TO
e p
N Q Q
 el  tp  pkp  tpe  c   pk . (4.36)
Qtp Q pk Quk
Prethodne jednačine za SKD daju odvojenu ocjenu energetske

efikasnosti i iskorišćenja energije goriva za svaki od proizvedenih oblika
korisne energije (električna i toplotne energija).
Ukupna toplotna efikasnost TE-TO (ocjena toplotne ekonomičnosti i
energetske efikasnosti obadva procesa zajedno) određuje se preko ukTE TO ,
tj. ukupnog stepena korisnog dejstva TE-TO koji iznosi
N el Q po
uTE TO  TE TO  . (4.37)
Quk
Slične jednačine se mogu napisati i za toplifikaciono turbinsko

postrojenje

N el Q po N i Q po
tpe. p  ili tpi. p  . (4.38)
Qtp Qtp
SKD na osnovu jednačina (4.37) i (4.38) mogu se iskoristiti za

kontrolu ukupnog toplotnog bilansa TE-TO, pri čemu vrijedi
N el  Q p0  uke. p  Quk  Quk ,
jer vrijedi uke. p  1 .

Slično, za toplifikaciono turbinsko postrojenje vrijedi
N el  Q p0  tpe. p  Qtp  Qtp .
Koristeći isti pristup, slijedi jednačina za relativno (specifično)

ostvarenje snage unutar same turbine
N ip N elp ep
ei    ,
Q p m  g  Q p m  g
odnosno, ako se ukupna potrošnja toplote turbopostrojenja definiše kao
Qtpp  N ip  Q p ,
slijedi da je
N ip 1
ei   .
Qtpp  N ip Qtpp
N ip  1
Apsolutni električni SKD tpa.el i apsolutni unutrašnji SKD tpa.i

turbinskog postrojenja za toplifikacione tokove pare međusobno su
povezani jednačinom

N ip N elp  a .el
tpa.el    tp ,
Q tp  m   g Q tp  m   g
odakle dalje slijedi
1 1
ei  ; tpa.i  .
1 1
1 1
tpa.i ei
Energetski SKD toplifikacionog turbinskog postrojenja predstavlja

odnos
N el  N el
en  ,
Qtp
pri čemu on odgovara električnom SKD kod kondenzacionog turbinskog

postrojenja.
Ostvarenje dodatne snage N el računa se uslovno na bazi tzv. radne
sposobnosti toplote oduzete za spoljašnjeg potrošača. Pri tome se ne uzima
ukupna energija oduzimne pare q p  i p  i pk , već se uzima energija koja
odgovara toplotnom padu H p  i p  ik , a od koje bi se dobila odgovarajuća
snaga N el u turbini do kondenzacije ( ik - entalpija izrađene pare u
kondenzacionoj turbini).
4.2.2.1. Potrošnja goriva u TE-TO i industrijskim energanama
Raspodjela ukupne potrošnje goriva B, kg/s, na električnu energiju

(dio Be) i toplotnu energiju za spoljašnjeg potrošača (dio Bp) vrši se prema
analogiji sa potrošnjom toplote u TE-TO i industrijskim energanama.
Vrijedi jednačina:
B  Be  B p , (4.39)

pri čemu je svaka od veličina iz jednačine (4.39) povezana sa

odgovarajućim koeficijentima korisnog dejstva u jednačinama energetskog
bilansa:
- ukupna potrošnja goriva B sa ukupnim SKD TE-TO uke. p  TE TO

(obuhvata i električnu i toplotnu energiju):
B  H dr  uke. p  N el  Q p0 ; (4.40)
- potrošnja goriva za proizvodnju električne energije Be sa SKD

proizvodnje toplote koja se predaje spoljašnjom potrošaču TE
e
 TO :
Be  H dr TE
e
 TO  N el ; (4.41)
- potrošnja goriva na spoljašnju potrošnju toplote Bp sa SKD

proizvodnje toplote koja se predaje spoljašnjom potrošaču TEp TO :
B p  H dr  TEp TO  Q p0 . (4.42)
U slučaju kada su poznate vrijednosti za Nel, Q p0 i vrijednost

odgovarajućeg SKD:
TE TO  tpe. p  c  pk ; TE

e
 TO  tp   c   pk ; TE  TO  tp   c   pk ,
e p p
na bazi jednačina (4.40), (4.41) i (4.42) moguće je odrediti vrijednosti za B,

Be i Bp.
Toplotno opterećenje parnog kotla Qpk, kW, jednako je
Q pk  B  H dr   pk  D pk  q pk ,
gdje je sa q pk  i pk  invpk odnosno q pk  i pk  invpk   mp  qmp

pk
, kJ/kg, dato
specifično opterećenje parnog kotla u slučaju kada nema i kada egzistira

međupregrijanje pare, pri čemu vrijedi da je SKD parnog kotla

6
 pk  1   qi .
i2
Potrošnja goriva po pojedinim komponentama energije u TE-TO ili
industrijskim energanama iznosi:
Quk Qtp 1
Buk  BTE TO   r ;
H d H d c   pk
r
Quke Qtpe 1
Be  BTE
e
 TO    ; (4.43)
r r
p
Qukp Qtp 1
Bp  B p
TE  TO  r  r .
Na osnovu jednačine (4.42) može se izračunati potrošnja goriva na

toplotnog potrošača
Q p0 Q p0
Bp   , (4.44)
H dr  TEp TO H dr   p  c   pk
na bazi koje se dalje iz jednačine (4.39) računa potrošnja goriva za

proizvodnju električne energije
Be  B  B p .
Osnov za proračun specifične potrošnje uslovnog goriva ( H dr  29,31

MJ/kg) predstavlja jednačina satnog energetskog bilansa. Vrijedi
Be 3600 3600 123

be   r e   e , g/kWh. (4.45)
N el H d  TE TO 29,31 TE TO TE TO
e
SKD i specifična potrošnja toplote za proizvodnju električne energije

u TE-TO ili u industrijskoj energani povezani su jednačinom

3600  N e 3600
TE
e
TO  e
 e . (4.46)
QTE TO qTE TO
Specifična potrošnja uslovnog goriva za jedinicu toplote spoljašnjog

potrošača toplotne energije računa se na bazi jednačine (4.42), pa vrijedi
Bp 1 1 34,1
bp    , g/kJ  p , kg/GJ. (4.47)
Q o
p H 
r
d
p
TE  TO 29,31 TE TO
p
TE TO
Na slici 4.6 dat je dijagram toplotnih tokova TE-TO i industrijskih

energana, na bazi kojih se mogu donijeti određeni zaključci po osnovu
iskorišćenja toplote sagorijevanog goriva. Značajnu karakteristiku ovih
postrojenja čini povećanje toplotne ekonomičnosti u kombinovanoj
proizvodnji električne i toplotne energije u odnosu na KO-TE (smanjenje
gubitaka u kondenzatoru turbine, slike 4.5 i 4.6).
q gp qc qm qg
qe
quk=qTE-TO
q pk
qp
qtk
qk
Slika 4.6. Dijagram toplotnih tokova u TE-TO

sa jednim regulisanjem pare za toplotnog potrošača

Legenda uz sliku 4.6: quk - toplota sagorjelog goriva, unešenog u ložište kotla;
q pk - gubici toplote u parnom kotlu; qc - gubici toplote u cjevovodima; qm - mehanički
gubici u turbini; q g - gubici toplote u električnom generatoru; qe - toplota transformisana
u električnu energiju; qk - gubici toplote u kondenzatoru parne turbine; qtk - toplota
osnovnog turbinskog kondenzata; qkon - toplota osnovnog turbinskog kondenzata, vraćena
od toplotnih potrošača TP u parni kotao
4.2.2.2. Poređenje ekonomičnosti proizvodnje električne energije

u TE-TO i KO-TE
Najveću vrijednost SKD ima TE-TO i industrijska energana pri radu

turbina sa protivpritiskom odnosno bez gubitaka toplote u kondenzatoru
TE
e
 TO  tp   c   pk
e

i tpe  N e / Qtp  Q p    m   g , dok najmanju
vrijednost SKD TE-TO i industrijska energana ima kod proizvodnje
električne energije pri njenom kondenzacionom režimu.
Apsolutni stepeni korisnog dejstva odnose se na teoretski ciklus i
poprimaju jednake vrijednosti kada je udio oduzete pare  p  0 (slučaj
KO-TE). Međutim, kada je 0   p  1 oni imaju različite vrijednosti. Da bi
se pravilno mogao definisati apsolutni električni stepen korisnog dejstva
turboagregata sa oduzimanjem, potrebno je pretpostaviti da se toplota
oduzimanja koristi u vlastitim ciklusu, kao što je uslovno prokazano na slici
4.7. Pri tome se proces posmatra kao idealni, pa u izrazima figurišu
vrijednosti adijabatskog toplotnog pada H ka i H pa , te vrijednosti entalpija
pri idealnom procesu ekspanzije pare do pritiska stanja 2 i2 a  i stanja 5
i5a  .
Bilans količine pare kod ovog postrojenja može se izraziti kao
Dtp  D p  Dk , (4.48)
odnosno, preko izraza za relativne udjele pare za kondenzacioni turboagrgat

 k i pare za oduzimanje  p , kao

1   p  k ,
pri čemu su
Dp Dk
p  i k  .
Dtp Dtp
PP
Dtp ,i1
GP 1
4 TVP TNP G
Dp,i5 5 2 D ,i
NP k 2
Dtp,im K Slika 4.7. Uprošćena šema
3
S Dk,i3 potrošnje toplote oduzimanja
u sopstvenom procesu
PK
Ako se zanemare gubici, tada toplotni bilans miješanja prema uslovnoj

šemi sa slike 4.7 iznosi
Dk D
Dk  i3  D p  i5  Dtp  im  im   i3  p  i5 ,
Dtp Dtp
odnosno
im   k  i3   p  i5 .
Toplota koja će se utrošiti u slučaju za proizvodnju pare pri idealnom

procesu ekspanzije pare iznosi
Qae  Dtp  i1  ime  , (4.49)

pri
ime   k  i3   p  i5 a ,
pa se apsolutni električni stepen korisnog dejstva može izraziti kao
Dk  H ka  D p  H pa Dk  i1  i2 a   D p  i1  i5 a 
 ae   ,
Qae 
Dtp  i1  ime 
odnosno
 k i1  i2 a    p i1  i5 a 
 ae  . (4.50)
 k i1  i3    p i1  i5 a 
Korišćenjem prethodno pomenutog izraza 1   p   k , dobija se da je
i1   p   k   i1 i ime   k  i3   p  i5 a
pa je konačan izraz za apsolutni električni stepen korisnog dejstva ciklusa
 k i1  i2 a    p i1  i5 a 
 ae  . (4.51)
i1  ime
Apsolutni termički stepen korisnog dejstva ciklusa može se izračunati

na sličan način, ali polazeći od toga da se toplota troši izvan procesa. Tada
toplota koja će se utrošiti u ovom slučaju za proizvodnju pare iznosi

Qat  Dtp  i1  imt ,  (4.52)
pri čemu je
imt   k  i3   p  i pk .

Apsolutni termički stepen korisnog dejstva ciklusa je
Dk  H ka  D p  H pa Dk  i1  i2 a   D p  i1  i5 a 
 at   ,
Q t
a 
Dtp  i1  imt 
odnosno
 k i1  i2 a    p i1  i5 a 
 at  . (4.53)
 k i1  i3    p i1  i pk 
Ukupan stepen korisnog dejstva turboagregata sa oduzimanjem pare

za idealan proces dobija se kao
Ha
 aT  , (4.54)
Qo
tj. vrijedi
Dk  H ka  D p  H pa  Q pa
 
T
a 
Qat
Dk  i1  i2 a   D p  i1  i5 a   D p  i5 a  i pk 
 ,

Dtp  i1  imt 
odnosno
 k i1  i2 a    p i1  i5 a    p  i5 a  i pk 

 aT  . (4.55)
 k i1  i3    p i1  i5 a    p  i5 a  i pk 
Na slici 4.8 prikazana je zavisnost navedenih stepena korisnog dejstva

od promjene udjela svježe pare za oduzimanje u idealnom ciklusu. Sa
dijagrama na slici 4.8 je vidljivo da sa porastom udjela oduzete pare rastu i
stepeni korisnog dejstva (osim apsolutnog termičkog), što je i očekivano
budući da se toplota predata potrošačima posmatra kao potrošnja toplote

izvan ciklusa. Za vrijednost  p  0 stepeni korisnog dejstva odgovaraju

kondenzacionoj elektrani odnosno u ovom slučaju odgovaraju stepenima
korisnog dejstva idealnog Rankine -ovog ciklusa.
Stepen korisnog dejstva turboagregata sa oduzimanjem  aT , koji se
odnosi na proizvodnju toplotne i električne energije raste sa porastom udjela
oduzete pare i na intervalu 0   p  1 veći je od apsolutnog električnog
stepena korisnog dejstva za idealan proces.
, %
100
90
80 aT
70
60
ea
50
40
Slika 4.8. Zavisnost apsolutnih
30 at stepena korisnog dejstva
20
idealnog ciklusa od udjela
oduzete pare u ciklusu, 1
10
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 p
4.2.2.3. Poređenje toplotne ekonomičnosti toplifikacione termoelektrane

i razdvojenog postrojenja
Kao razdvojeno postrojenje, koje se poredi sa toplifikacionom

termoelektranom, podrazumijeva se kondenzacioni termoenergetski blok
(slika 4.9.a) za proizvodnju isključivo električne energije i toplana (slika
4.9.b) za proizvodnju isključivo toplotne energije. Polazne pretpostavke za
poređenje toplifikacione termoelektrane sa razdvojenim postrojenjima su
jednake proizvodnje količine električne i toplotne energije pri istim
parametrima radnih medijuma. Toplana ima parni kotao sa niskim
parametrima pare ili vrelovodni kotao. Pri tome se poredi potrošnja pare,
kao i potrošnja toplote:

a) poređenje potrošnje pare
Potrošnja pare toplifikacionog postrojenja data je jednačinom (3.60.a)

u obliku
Dtp  Dko  y p  D p , (4.56)
dok se ukupna potrošnja pare razdvojenog postrojenja sastoji od zbira

potrošnje kondenzacione termoelektrane (KO-TE) i potrošnje toplane (TO)
Drp  Dko  Dt . (4.57)
a) principijelna šema KO-TE b) principijelna šema TO
Slika 4.9. Pojednostavljena toplotna šema razdvojenog postrojenja
Legenda uz sliku 4.9: PK - parni kotao; PP - pregrijač pare; PT - parna turbina;

EG - električni generator; K - glavni kondenzator; TP - toplotni potrošač; PPK - pumpa
povratnog kondenzata; D - degazator (otplinjač); SNV - spremnik (rezervoar) napojne
vode; NP - napojna pumpa; PGK - pumpa glavnog kondenzata (na liniji osnovnog
kondenzata)
Razlika potrošnje pare je jednaka
D  Drp  Dtp  1  y p   D p , kg/s, (4.58)

i p  ik
odnosno nakon uvršatavanja vrijednosti y p  slijedi da je
i0  ik
io  i p
D   Dp . (4.58.a)
i0  ik
Na osnovu prethodnog izraza može se zaključiti da je smanjenje

potrošnje pare kod kombinovane proizvodnje u odnosu na razdvojeno
postrojenje jednako smanjenju protoka pare kroz kondenzator
toplifikacionog postrojenja.
b) poređenje potrošnje toplote
Ukupna potrošnja toplote ( kWh ) u toplifikacionom turbinskom

postrojenju u zavisnosti od električne snage N el i odavanja toplote
spoljašnjem potrošaču Q p , može da se odredi prema jednačini (bez
međupregrijanja):
Qtp  Do  io  inv   Dko  io  inv   y p  D p  io  inv  . (4.59)
Zamjenjujući Dko  io  inv   Qko , te izražavajući D p preko Q p

izrazom D p  Q p / i p  i pk  , dobija se novi oblik jednačine:
io  inv
Qtp  Qko  y p   Qp
i p  i pk
ili
Qtp  Qko   p  Q p , (4.60)
gdje su:
Qko - potrošnja toplote u kondenzacionom turbinskom postrojenju

kod električne snage N el i bez oduzimanja pare, kW ;
Qp - potrošnja toplote kod spoljašnjeg potrošača, kW ;

i pk - entalpija povratnog kondenzata od spoljašnjeg potrošača,
kJ / kg .
Izraz  p u jednačini (4.60), definisan kao
io  inv
 p  yp  , (4.61)
i p  i pk
naziva se koeficijent vrijednosti (valjanosti) toplote pare oduzimanja.

Ako se uzme da je io  inv  i p  i pk , onda je po brojčanoj vrijednosti
 p  y p , za svježu paru je  p  1  y p , a za izrađenu paru poslije turbine
pred kondenzatorom,  p  y p  0 .
Takođe, iz jednačine (4.61) slijedi da je
Qtp  Qku
p  , (4.61.a)
Qp
što znači da koeficijent vrijednosti toplote oduzimne pare karakteriše

relativno povećanje ukupne potrošnje pare toplifikacionog postrojenja u
odnosu na kondenzaciono Q  Qtp  Qku  , prema jedinici toplote predane
spoljašnjem potrošaču 1 / Q p  .
Potrošnja toplote razdvojenog postrojenja iznosi
Qrp  Qko  Qt , (4.62)
pa povećanje potrošnje toplote iznosi
Qrp  Qrp  Qtp  1   p   Qt . (4.62.a)

4.3. EKONOMSKI ASPEKTI KORIŠĆENJA

KOGENERATIVNIH POSTROJENJA
U REPUBLICI SRPSKOJ
Potencijal za korišćenje kogeneracije kao mjere za uštedu energije u
Republici Srpskoj je sada nedovoljno definisan, a samim tim i neiskorišćen.
Promovisanje visoko efikasne kogeneracije na bazi potražnje korisne
toplote je prioritet, s obzirom na potencijalne koristi od kogeneracije u
pogledu uštede primarne energije, izbjegavanje gubitaka u mreži i
smanjenja emisija (posebno gasova staklene bašte). Pored toga, efikasno
korišćenje energije dobijene kogeneracijom može takođe da pozitivno
doprinese sigurnosti snabdijevanja električnom energijom i konkuretnosti
Republike Srpske, a samim tim i BiH u cjelini. Stoga je neophodno
preduzeti određene mjere, kako bi se obezbijedilo bolje i brže eksploatisanje
ovog potencijala u okviru internog energetskog tržišta (EES Republike
Srpske).
Za uspješno prognoziranje stvarne primjene kogenerativnih
tehnologija neophodno je poznavanje realnih kapaciteta svih relevantnih
potrošača električne energije i prirodnog gasa, koji se sada koristi za
transformaciju u potrebnu toplotnu energiju. Takve podatke ne možemo
potpuno sigurno sagledati za svako pojedinačno preduzeće za narednih
nekoliko godina, ali bi se mogli dovoljno tačno predvidjeti zbirni bilansi za
Republiku Srpsku. Postoji nekoliko razloga za sadašnju relativno nisku
zastupljenost kogeneracije u Republici Srpskoj, a i u BiH u cjelini.
Monopoli nacionalnih proizvođača električne energije stvorili su
nekonkurentne tržišne uslove za alternativne izvore energije. Osim toga,
značajan problem je i snažna birokratija i procedure za dobijanje svih
potrebnih saglasnosti i dozvola. Druge prepreke uključuju protivljenje
nacionalnih proizvođača, koji ne žele da izgube svoje velike industrijske
potrošače (koji mogu da izaberu da postave kogeneraciona postrojenja kao
znatno isplativiju opciju u odnosu na kupovinu struje iz državne ED mreže),
što se samo može riješiti kroz dalju liberalizaciju evropske električne mreže,
koje će onda omogućiti pristup kogeneracionim postrojenjima ED mreži.
Primjena sistema kombinovane proizvodnje toplotne i električne
energije u industriji, ako se posmatra odnos troškova snabdijevanja

energijom na uobičajen način i kogeneracijom, prate neki objektivni

problemi koji onemogućuju praktičnu realizaciju, 86,92. Neki od njih su:
- nepostojanje distribucije prirodnog gasa na čitavoj teritoriji

Republike Srpske, niti postoje objektivni nagovještaji da će to
uskoro biti obezbijeđeni (projekat "SAVA" je već duži period u
potpunom zastoju), pri čemu je na tim mjestima veoma zastupljena
upotreba drugih izvora kao što su ugalj, mazut, piljevina i dr.;
- slaba mogućnost korišćenja otpadne toplotne energije (takvo stanje
je uslovljeno zastarjelom proizvodnom tehnologijom), pri čemu se
radi o slučajevima gdje je potrošnja električne energije znatno veća
od potrošnje toplotne energije;
- industrijski kompleksi, kao što su crna i obojena metalurgija,
tekstilna industrija, proizvodnja i prerada papira i sl., nisu u pogonu
ili rade sa smanjenim kapacitetima, što otežava uvođenje sistema
kogeneracije u Republiku Srpsku;
- još uvijek visoka cijena nabavke opreme i relativno visoki troškovi
izgradnje i održavanja postrojenja.
Da bi se proces značajnije ubrzao, kao prioritet se postavlja rješavanje
pitanja usvajanja odluke o garantovanim cijenama i prioritetu otkupa
električne energije iz kogenerativnih postrojenja od strane nadležnih
elektroprivrednih distributivnih preduzeća. S druge strane, potrebno je
paralelno sa usvajanjem odluke otklanjati preostale razloge koji usporavaju
efikasnije korišćenje kogeneracije u Republici Srpskoj, 126 :
- donošenje stabilnijeg zakonodavstva (zakon o energetici -

podzakonska akta, uspostava Agencije za energetsku efikasnost i
sl.), sa jasnije ugrađenom obavezom otkupa električne energije i
dovoljno visokom cijenom koja bi ovaj oblik finalne energije učinila
konkurentnim sa konvencionalnim izvorima;
- ukidanje ograničenja po snazi od 5 MW, koje je do sada bilo važeće
kod obavezujućeg otkupa električne energije;
- uspostavljanje mehanizma plaćanja od strane nadležnog
distributivnog preduzeća, a s ciljem davanja dodatne podrške
(stimulacije) kogenerativnom proizvođaču;

- definisanje i prilagođavanje uslova za elektroenergetsko priključenje

i dobijanje potrebnih saglasnosti za rad od nadležne Regulatorne
komisije za električnu energiju;
- riješavanje metodologije pristupa transportnom ili distributivnom
gasnom sistemu (komapnije Gas Promet Pale i Sarajevo Gas,
Istočno Sarajevo);
- sprovođenje kampanje promocije kogeneracije sa prikazom
postupaka za dobijanje koncesije, kao i potrebnih saglasnosti u
smislu konačne realizacije ovih postrojenja (lokacijska saglasnost,
ekološka dozvola, dozvola za gradnju, procedura tehničkih pregleda,
dozvola za upotrebu);
- razrada podsticajnih mehanizama po tzv. razredima kogeneracije,
uspostavljenim na bazi instalisane termičke i električne snage
(mikro, mala, srednja i velika kogeneracija), u funkciji potreba za
toplotnom/električnom energijom, izabranom tehnologijom
kogeneracije i mrežnih uslova za pojedine regione Republike
Srpske;
- regulisanje pitanja povlašćenih cijena za goriva za pogon
kogeneracijskih postrojenja (posebno za tečna goriva i primjenu
motora SUS u kogeneracijskim ciklusima);
- rješavanje i uravnoteženje troškova za osigranjem tzv. pomoćne
energije (penalizacija za ispade sa mreže, najčešće potiskivanje zbog
reaktivnih snaga), elektroenergetska saglasnost, ugovaranje
maksimalnih snaga nezavisno od dužine trajanja njihovog korišćenja
(tzv. vršna obračunska) snaga i sl.);
- definisanje povlašćenih i pojednostavljenih uslova za priključak na
mrežu i prioritetni dispatching viškova električne energije
proizvedene u sistemima kogeneracije od strane Nezavisnog
operatora sistema (NOS BiH);
- utvrđivanje Pravilnika o vrednovanju doprinosa kogeneracijskog
postrojenja u smanjenju vršnog opterećenja, izbjegnutim troškovima
za gradnju novih energetskih kapaciteta, smanjenje prenosnih i
distributivnih gubvitaka u mreži, vrednovanje reaktivne snage, kao i
vrednovanje zaštite životne sredine;
- pojednostavljenje administrativne procedure za dobijanje potrebnih
dozvola (posebno do nivoa srednjih kogeneracija) u smislu

preciziranja krajnjih rokova za njihovo rješavanje, čijim istekom

koncesionar praktično dobija traženu saglasnost;
- finansiranje kogeneracije sredstvima iz fonda Investiciono razvojne
banke (IRB), uz davanje fisklanih podsticaja i sl.
Iako su prednosti uvođenja kogeneracijskih postrojenja poznate,
neophodno je pristupiti određenoj promociji ovih postrojenja s ciljem
uklanjanja određenih barijera. Osim tehničkih prepreka koje su ranije
obrazložene, neophodno je dodatno riješiti i pitanje nedostatka finansijskih
sredstava (IRB Republike Srpske, kredit EBRD u visini od 50 miliona
EUR-a za mala i srednja preduzeća), zatim pitanja u vezi neadekvatne
zakonske i institucionalne regulative (formiranje Agencije za energetsku
efikasnost, koja bi dalje preuzela određene aktivnosti s ciljem donošenja
svih potrebnih zakonskih akata), kao i veću promociju ovih sistema u
elektroprivrednim distributivnim preduzećima.
Kako je razvoj kogeneracije u Republici Srpskoj, a samim tim i u BiH
u cjelini i političko pitanje, neophodno je sprovesti određenu stručnu
raspravu u smislu donošenja potrebne političke odluke o značaju uvođenja
inovativnih tehnologija u proizvodnju električne i toplotne energije, što bi
kao rezultat imalo povećanje energetske efikasnosti u cijeloj BiH.
Postavljanjem korektnih odnosa između kogenerativnih preduzeća i
nadležnih distributivnih preduzeća, stvaraju se novi odnosi za njihovu
partnersku saradnju, kroz zajedničko djelovanje u promociji i razvoju
kogeneracije, kao i zajedničkom učešću ("Joint-venture"). U zapadnim
evropskim zemljama ubrzano se širi distribuirana (na lokacijama pojedinih
firmi) proizvodnja električne energije. U ovom momentu se na ovaj način
proizvodi više od 25 % od ukupne proizvodnje velikih TE, pri čemu kao
glavni razlozi trenda ovog širenja su povoljan odnos cijena električne
energije i primarnog goriva (prirodnog gasa, uglja, mazuta i sl.), vrlo
razvijena mreža gasovoda i elektroenergetska mreža, dobra efikasnost
postrojenja za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije, koja
energiju goriva valorizuje i sa preko 90 %, smanjen uticaj na životnu
sredinu, kao i demonopolizacija u oblasti proizvodnje električne energije i
stvaranje tržišne konkurencije. Dalja liberalizacija energetskog tržišta BiH u
okviru šire energetske zajednice Jugoistočne evrope, uz premještanje
proizvodnje električne energije na mjesto njene potrošnje, stvoriće i ostale
neophodne pretpostavke za ubrzaniji razvoj kogenerativnih postrojenja,
113,123 .
Modulska isporuka kogenerativnih postrojenja sa relativno kratkim

rokovima isporuke od oko pola do jedne godine, kompaktnost konstrukcije i
relativno jednostavno priključenje na postojeće distributivne mreže
električne i toplotne energije, omogućuje vrlo brzu i efikasnu integraciju u
proces energetske proizvodnje. S druge strane, investiciona ulaganja,
specificirana na jedinicu snage postrojenja su apsolutno konkurentna i
najvećim proizvodnim sistemima u energetici, a male sopstvene potrebe
ih dovode na nivo vrlo lako i brzo ostvarljivih. Na taj način, dobro
osmišljeno postrojenje za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne
energije "manjih snaga", pri ekonomičnom odnosu cijena električne energije
i primarnog goriva, može donijeti značajne finansijske uštede tokom jedne
godine rada, a na desetine miliona evra tokom radnog vijeka, koji se za
slučaj korišćenja gasnih motora npr. kreće od 100.000 do 150.000 radnih
sati.
Takođe, moderna tehnologija sa kompletnim elektronskim
upravljanjem, koja se koristi u ovoj oblasti, obezbjeđuje pouzdano
optimalno vođenje procesa proizvodnje energija i jednostavno priključenje
na postojeće mreže elektične i toplotne energije. Kako ekonomska ocjena
opravdanosti izgradnje CHP postrojenja treba da da odgovor na pitanje
njene opravdanosti u poređenju sa drugim načinima dobijanja potrebnih
količina električne i toplotne energije, kao referentni slučaj najčešće se
uzima nabavka električne energije iz elektrodistributivne mreže, dok se za
toplotnu energiju uzima proizvodnja potrebne energije u vlastitoj kotlovnici
(troškovi goriva kod njihove odvojene proizvodnje). Ekonomski efekti
izgradnje kogenerativnih postrojenja skoro isključivo zavise od odnosa
cijena električne energije i goriva.
Principi kogeneracije poznati su već duže vrijeme, a tehnologija se
poboljšava i razvija već godinama. Danas, moderni kogeneracioni sistemi
postižu efikasnost i do 90 %. Kogeneracija nudi veliku fleksibilnost;
najčešće postoji kombinacija postrojenja i goriva koja zadovoljava većinu
individualnih zahtjeva. Kogeneracija koristi otpadnu toplotu, koja uvijek
nastaje prilikom dobijanja električne energije, čime se sprečava njeno
ispuštanje u atmosferu ili u recipijent za hlađenje. Korišćenjem
konvencionalnih načina dobijanja električne energije, gotovo dvije trećine
energetskog inputa se gubi na ovaj način. Kao što je to u uvodu već rečeno,
kogeneracija može da iskoristi većinu te (inače bačene) toplotne energije,

čime se dobija znatno bolja iskorišćenost goriva, uz značajne uštede i do 20

do 40 %.
Kombinovanje kogeneracionog postrojenja sa absorbcionim
rashladnim sistemom omogućava iskorišćenje sezonskih viškova toplotne
energije za hlađenje. Topla voda iz sistema za hlađenje kogeneracionog
postrojenja služi kao pokretačka energija za absorbcione čilere. Vrući
izduvni gas se može iskoristiti kao energetski izvor za visoko efikasne parne
čilere. Na ovaj način se više od 80 % termičke energije kogeneracionog
postrojenja može pretvoriti u rashladnu vodu., čime se znatno povećava
ukupna efikasnost kogeneracionog postrojenja. Prednosti apsorpcionih
rashladnih mašina u odnosu na klasične kompresorske su brojne, 126 :
- apsorpcione rashladne mašine zahtijevaju vrlo mala finansijska

sredstva za održavanje, jer nemaju rotirajuće i klizeće površine, pa
nema habanja,
- troškovi rada po satu su gotovo 10 puta manji kod apsorpcionih
uređaja,
- potrošnja električne energije za pogon pripadajućih pumpi je oko
1 % proizvedene rashladne energije, a kod kompresionih između 25
i 40 % rashladne snage,
- ne emituju freone u atmosferu, što je značajan ekološki efekat (kod
apsorpcionih rashladnih mašina radni medij je voda, a kao
apsorpciono sredstvo, pored ostalih, koristi se litijumbromid (pošto
koriste otpadnu toplotu kogeneracionih postrojenja, što značajno
povećava ekonomičnost).
4.3.1. Direktive EU i Savjeta evrope

Direktiva 2004/8/EC evropskog parlamenta i Savjeta evrope od
11. 02.2004. godine o promovisanju kogeneracije na bazi potražnje korisne
toplote na internom tržištu energije, a kojom se dopunjuje Direktiva
94/42/EEC, zajedno sa Direktivom 2003/54/EC Evropskog parlamenta i
Savjeta od 26.06.2003. godine, utvrđuje zajednička pravila za generisanje,
prenos, distribuciju i snabdijevanje električnom energijom u okviru internog
tržišta električne energije. U ovom kontekstu, razvoj kogeneracija doprinosi
povećanju konkurencije, takođe i u odnosu na nove aktere na tržištu (trgovci
energijom, samostalni individualni proizvođači i sl.). Kako je Evropska

unija izuzetno zavisna od svojih eksternih izvora snabdijevanja energijom
(trenutno 50 % od njenih potreba, a predviđa se da će narasti do 70 % do
2030. godine, ako se nastave tekući trendovi), rizik od prekida ili teškoća u
snabdjevanju se značajno povećava (problematika snabdijevanja ruskim
gasom preko Ukrajine).
Slična situacija, ukoliko privreda počne da funkcioniše u punom
kapacitetu, a s obzirom na životni vijek naših proizvodnih kapaciteta, može
se očekivati i u Republici Srpskoj, odnosno BiH u cjelini. U kontekstu
vrednovanja ušteda primarne energije, važno je uzeti u obzir situaciju u
Republici Srpskoj u kojoj se potrošnja električne energije pokriva za sada
sopstvenom proizvodnjom. S obzirom da ističe osnovni životni vijek
TE Gacko krajem 2016. godine odnosno TE Ugljevik krajem 2018. godine,
neophodno je realizovati određene nove energetske objekte (ove dvije TE
pokrivaju skoro 50 % proizvodnje u Republici Srpskoj). Kako je generalni
cilj Direktive 2004/8/EC utvrđivanje harmonizovanog metoda za proračun
troškova električne energije dobijene kogeneracijom i neophodne smjernice
za njihovu primjenu, neophodno je u obzir uzeti i postojeće metodologije,
poput onih koje trenutno izrađuju organizacije za Evropsku standardizaciju.
Pri tome, odabrani metod treba da obezbijedi mogućnost prilagođavanja
daljem razvoju opreme i tehničkom napretku u ovoj oblasti. Primjena ovih
proračuna u Aneksima II i III na jedinice za mikrokogeneraciju mogla bi, u
skladu sa principom proporcionalnosti, da bude bazirana na vrijednostima
koje su rezultat procesa testiranja tipa postrojenja, sertifikovanog od strane
nekog kompetentnog nezavisnog tijela. Treba istaći da definicije
kogeneracije i visokoefikasne kogeneracije koje se koriste u ovoj Direktivi
ne prejudiciraju korišćenje drugačijih definicija u nacionalnom
zakonodavstvu za druge svrhe osim onih koje su propisane u ovoj Direktivi.
Takođe je pogodno preuzeti relevantne definicije sadržane u Direktivi
2003/54/EC i u Direktivi 2001/77/EC Evropskog parlamenta i Savjeta
evrope od 27.09.2001. godine o promovisanju električne energije
proizvedene iz obnovljivih izvora energije na internom tržištu električne
energije.
Mjerenje učinka (efikasnosti) korisne toplote na tački proizvodnje
postrojenja za kogeneraciju potencira potrebu da obezbijedi da se prednosti
kogenerisane korisne toplote ne izgube u gubicima toplote iz mreža za
distribuciju. Odnos električne energije prema toplotnoj je tehnička

katakteristika, koju treba definisati kako bi se proračunala količina

električne energije iz kogeneracije. Tako, definicija "jedinica za
kogeneraciju" može takođe da uključi i opremu kojom se može proizvoditi
samo električna energija ili samo toplotna energija, kao što su pomoćne
jedinice za loženje i jedinice za naknadno sagorijevanja. Proizvodnju iz
takve opreme ne treba smatrati kogeneracijom za izdavanje garancije o
porijeklu i za statističke svrhe.
Definicija "kogeneracije malih razmjera" obuhvata, između ostalog,
jedinice za mikrokogeneraciju i distribuiranu kogeneraciju, kao što su
jedinice za kogeneraciju za snabdijevanje izolovanih oblasti ili ograničene
potražnje za stambene, komercijalne ili industrijske potrebe. Radi povećanja
transparentnosti za potrošačev izbor između električne energije iz
kogeneracije i električne energije proizvedene na bazi starih
konvencionalnih tehnika, neophodno je obezbijediti (na bazi
harmonizovanih repernih vrijednosti efikasnosti) garantovanje porijekla
visoko-efikasne kogeneracije. Planovi za garanciju o porijeklu sami po sebi
ne podrazumijevaju pravo na beneficije od nacionalnih mehanizama za
podršku. Važno je da svi oblici električne energije proizvedeni radom
visoko-efikasne kogeneracije budu pokriveni garancijama o porijeklu.
Takođe je potrebno definisati jasnu razliku između garancija o porijeklu na
osnovu uzajamno važećih sertifikata. Da bi se obezbijedio srednjoročan
prodor kogeneracije na tržište, obaveza svih država članica EU je bila da
usvoje i objave izvještaj koji analizira nacionalni potencijal za visoko-
efikasnu kogeneraciju, kao i da u izveštaj uključe posebnu analizu prepreka
za kogeneraciju i mjere koje su preduzete za obezbjeđenje pouzdanosti
sistema za davanje garancija.
Javna podrška treba da bude saglasna sa odredbama smjernica
Zajednice o državnoj pomoći za zaštitu životne sredine, uključujući ono što
se odnosi na neakumulisanje pomoći. Ove smjernice sada dozvoljavaju
određene tipove javne podrške (pod uslovom da se može pokazati da su
mjere podrške blagotvorne u smislu zaštite životne sredine), jer je efikasnost
konverzije posebno visoka, pa će mjere omogućiti da se potrošnja energije
smanji ili će proces proizvodnje biti manje štetan po životnu sredinu. Takva
podrška će u nekim slučajevima biti neophodna da se dalje iskoristi
potencijal za kogeneraciju i posebno će uzeti u obzir potrebu za
internalizaciju spoljašnjih (eksternih) troškova. Planovi javne podrške za

promovisanje kogeneracije treba da se uglavnom usredsrede na podršku za

kogeneraciju na bazi ekonomske opravdanosti potražnje toplote i hlađenja.
Države članice EU primenjuju različite mehanizme podrške za
kogeneraciju na nacionalnom nivou, uključujući pomoć za investiranje,
izuzeća ili smanjenja poreza, zelene sertifikate i planove za direktnu
podrške cjene. Jedno važno sredstvo za postizanje cilja uvođenja CHP
postrojenja je garantovanje ispravnog funkcionisanja ovih mehanizama, sve
dok ne počne primjena harmonizovanog okvira Zajednice, radi održavanja
povjerenja investitora. Komisija EU kontinuirano prati ovu situaciju i
podnosi izveštaje o iskustvima stečenim u primjeni planova nacionalne
podrške (pilot projekti). Za prenos i distribuciju električne energije iz
visoko-efikasne kogeneracije, primjenjuju se odredbe člana 7(1), (2) i (5)
Direktive 2001/77/EC, kao i odgovarajuće odredbe Direktive 2003/54/EC.
Sve dok proizvođač kogeneracije ne bude korisnik koji ispunjava uslove
prema nacionalnom zakonodavstvu u okviru značenja člana 21(1) Direktive
2003/54/EC, tarife koje se odnose na kupovinu dodatne električne energije
koja je potrebna proizvođačima kogeneracije treba odrediti prema
objektivnim, transparentnim i nediskriminirajućim kriterijumima. Posebno
za jedinice malih razmjera i jedinice mikro-kogeneracije, pristup mreži
električne energije koja je proizvedena iz visoko-efikasne kogeneracije,
može biti olakšan u zavisnosti od notifikacije Komisiji.
Generalno, malo je vjerovatno da će jedinice za kogeneraciju do
400 kW koje se uklapaju u definicije Direktive Savjeta 92/42/EEC od
21.05.1992. godine o zahtjevima efikasnosti za nove kotlove za toplu vodu
sa loženjem na gasovita goriva, zadovoljiti minimalne zahtjeve efikasnosti
sadržane u njima i stoga treba da budu isključene iz te Direktive. Potrebno
je uzeti u obzir specifičnu strukturu sektora kogeneracije, koji uključuje
mnoge male i srednje proizvođače, posebno pri reviziji administrativnih
procedura za dobijanje dozvole za izgradnju kapaciteta za kogeneraciju. U
okviru svrhe kreiranja okvira za promovisanje kogeneracije, važno je
naglasiti potrebu za stabilnim ekonomskim i administrativnim okruženjem
za investiranje u nove instalacije za kogeneraciju. Države koje žele biti
članice EU treba dodatno stimulisati da rješavaju ovu potrebu izradom
planova podrške sa periodom trajanja od najmanje četiri godine i
izbjegavanjem čestih promjena u administrativnim procedurama. One
trebaju obezbijediti da planovi javne podrške poštuju princip faznog
gašenja.

Opšta efikasnost i održivost kogeneracije zavise od mnogih faktora,

kao što su korišćena tehnologija, tipovi goriva, krive opterećenja, dimenzije
jedinica, a takođe i od parametara toplote. Iz praktičnih razloga i na osnovu
činjenice da korišćenje učinka toplote za različite svrhe zahtijeva različite
nivoe temperature i da ove i druge razlike utiču na efikasnost kogeneracije,
kogeneracija se može podijeliti na klase, kao što su:
- "industrijska kogeneracija",
- "kogeneracija za grijanje", kao i
- "poljoprivredna kogeneracija".
U skladu sa principima subsidijarnosti i proporcionalnosti, na nivou
Republike Srpske treba ustanoviti opšte principe koji daju okvir za
promovisanje kogeneracije na internom tržištu energije, dok detaljnu
implementaciju treba prepustiti zainteresovanim kompanijama.
Mjere koje su neophodne za implementaciju uvođenja CHP
postrojenja moraju biti usvojene u skladu sa Odlukom Savjeta evrope
1999/468/EC od 28.06., koja specificira procedure za ovlašćenja za
obavljanje implementacije koja su prenijeta na Komisiju. Direktiva Savjeta
evrope 96/61/EC od 24.09.1996. godine o integralnom sprečavanju i
regulaciji zagađenja, Direktiva 2001/80/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta
evrope od 23.10.2001. godine o ograničavanju emisija pojedinih
zagađujućih materija u vazduh iz velikih postrojenja za sagorijevanje i
Direktiva 2000776/EC Evropskog parlamenta i Savjeta evrope od
04.12.2000. godine o spaljivanju otpada, ističu potrebu za vrednovanjem
potencijala za kogeneraciju u novim instalacijama. Tako, Direktiva
2002/91/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta evrope od 16.12.2002. godine
o energetskom učinku zgrada zahtijeva od država članica EU da osiguraju
da se za nove zgrade sa ukupnom korisnom podnom površinom od
1.000 m², razmotri i uzme u obzir tehnička, ekološka i ekonomska
izvodljivost alternativnih sistema, kao što su kogeneracija toplote i
električne energije, prije nego što počne izgradnja.
Visoko efikasna kogeneracija definiše se kao uštede energije koje se
dobijaju kombinovanom umjesto odvojenom proizvodnjom toplotne i
električne energije. Uštede energije od više od 10 % kvalifikuju se za termin
"visoko efikasna kogeneracija". U cilju postizanja maksimalnih ušteda
energije i izbjegavanja gubljenja energije, najveću pažnju treba obratiti na
funkcionisanje uslova jedinica za kogeneraciju. U kontekstu vrednovanja

ušteda primarne energije, važno je u obzir uzeti situaciju država članica EU

u kojima se najveći dio potrošnje električne energije pokriva uvozom.
4.3.2. Ekonomsko-finansijske ocjene kogenerativnih

postrojenja
Kogeneracija predstavlja tehnologiju čijom primjenom se ostvaruje
štednja primarnih izvora energije. Ovo istovremeno ne znači da se
automatski osigurava i zahtijevana ekonomska poboljšanja. Polazeći od
stanja koje vlada na lokalitetu sistema kogeneracije neophodno je dodatno
sprovođenje određenih ekonomsko-finansijskih analiza, s ciljem dobijanja
pokazatelja za poređenje povrata uloženih sredstava. Sam proces se
realizuje u tri faze: preliminarna procjena ili predstudija izvodljivosti
(predfizibiliti studija), studija izvodljivosti i izbor sistema (fizibiliti studija) i
izrada detaljne projektne dokumentacije (idejni projekat, glavni ili
izvedbeni projekat, projekat izvedenog stanja, dokumentacija kvalitete,
dokumentacija vezana za eksploataciju i održavanje, projekat uklanjanja
objekta).
Faza preliminarne procjene uključuje sprovođenje određenih
istraživanja o nivou i trajanju električnog i toplotnog opterećenja,
mogućnosti primjene mjera uštede energije prije kogeneracije, zatim o
postojanju planova o promjeni procesa na već postojećim postrojenjima,
kao i o postojanju prostora potrebnog za smještaj kogenerativnog
postrojenja. Za korišćenje sistema kogeneracije tokom cijele godine,
poželjno je da potencijalni kandidati za kogeneraciju imaju konstantne
potrebe za toplotnom energijom (podudarne sa potrebama u električnoj
energiji), kao i poželjan visok faktor električnog opterećenja i veliki broj
sati pogona tokom godine. Često se tehničko-tehnološkom analizom utvrdi
da postoji više alternativnih rješenja za kogenerativno postrojenje (najčešći
slučaj). U tom slučaju, ekonomska analiza se mora sprovesti za svaku
pojedinačnu varijantu, 86 .
Takođe, tokom ekonomske analize kao rezultat optimizacije može
doći i do izmjene određenih tehničkih karakteristika postrojenja.
Kompleksnom i sveobuhvatnom tehničko-ekonomskom analizom dolazi se
do optimalnog postrojenja za postavljene zahtjeve na konkretnoj lokaciji
postrojenja, 92 . Usklađenost toplotnog opterećenja sa toplotom koju može
osigrati dostupna kogeneracijska tehnologija, kao i mogućnost povezivanja

sa električnim i toplotnim sistemom objekta, kao i uticaj koji će
kogeneracija imati na neke druge potrebe lokacije (rashladni uređaji) -
elementi su dalje tehničko-ekonomske analize, bilo da se radi o
rekonstrukciji već postojećeg objekta ili projektu nove zgrade ili
industrijskog postrojenja. Sakupljanje podataka i crtanje godišnjih krivih
trajanja opterećenja (slika 4.10) za različite potrebne oblike energije
(električne, toplotne u obliku pare različitih parametara, toplotne u obliku
vrele vode, hladne vode i sl.) predstavlja prvi korak kod izrade studije
izvodljivosti i izbora sistema kogeneracije.
2500
Toplotna snaga, kW
2000
1500
Industrija
1000
Slika 4.10. Kriva
500 trajanja toplotnog
Bolnica
0 opterećenja, 9,126
Sati 8/60
Pri tome se formira polazna baza podataka, koja sadrži ( 126 ):
- odnos toplotne i električne energije;

- parametre kvaliteta potrebnih oblika energije;
- profile potrošnje potrebne električne i toplotne energije;
- raspoloživost (dostupnost) i kvalitete goriva (primarnog oblika
energije);
- zahtijevanu pouzdanost i sigurnost sistema, sa aspekta tehnoloških
zahtjeva konzuma;
- zakonsku legislativu (zakon o koncesiji, zakon o stranom ulaganju,
zakon o porezima, zakoni o zaštiti životne sredine, zakon o uređenju
prostora i sl.);
- infrastrukturne podatke (zavisnost od lokalne električne mreže,
naponski nivoi, distributivni gubici, aktivna i rektivna snaga i sl.);

- mogućnosti za prodaju viška električne energije (postojanje

prioritetnog otkupa, cijena, mogućnost povlačenja energije iz mreže
i sl.)
4.3.3. Osnovni elementi koji utiču na izbor kogeneracijskog

sistema
Razlikuje se pristup kod rekonstrukcije, modernizacije i promjene
procesa kod već postojećeg postrojenja u odnosu na projektovanje potpuno
novog kogeneracijskog (trigeneracijskog) postrojenja. U prvom slučaju,
neophodni su nam tehnički i ekonomski parametri rada već postojećeg
energetskog postrojenja.
Tehnički parametri obuhvataju grupe podataka o električnoj energiji
(potrebne količine izražene u kWh, dnevne varijacije potrošnje električne
energije, nedeljne varijacije potrošnje električne energije, sezonske ili
godišnje varijacije potrošnje električne energije), zatim podatke o toplotnoj
energiji - potrošnja pare sa količinama, potrebnim pritiscima i
temperaturama, potrošnja tople (vrele) vode sa količinama, pritiscima i
temperaturama, dnevne, nedeljne i sezonske ili godišnje potrebe za
toplotnom energijom, količine direktne toplotne energije za sušenje toplim
vazduhom ili izduvnim gasovima, kao i godišnji broj sati rada pojedinih
potrošača, kao i podatke vezane za postojeće energetsko postrojenje -
kapacitet, starost, godine eksploatacije, stanje postojećeg kotlovskog
postrojenja, procjena stanja postojećeg postrojenja u cjelini, procjena stanja
električnog generatora i druge postojeće opreme, dostupnost trafo stanica i
pristup elektrodistributivnoj mreži, buduće planirane potrebe za količinama
toplotne i električne energije, planirane pogonske sate, planirane efekte u
oblasti životne sredine u odnosu na postojeći sistem).
Podaci za postojeće energetsko postrojenje izostaju kod analiza novih
sistema (mogu se koristiti analize sličnih postrojenja koje su već u radu ili
pak analize dobijene na bazi prototipa (modela) u eksperimentalnim
uslovima). Ekonomski parametri obuhvataju podatke vezane za postojeći
tarifni pravilnik o cijenama električpne energije iz elektrodistributivne ili
prenosne mreže za industriju, cijene dostupnih raspoloživih goriva,
očekivani trend kretanja cijena, kao i procjenu investicijskih (slika 4.11),
pogonskih i troškova održavanja, slika 4.12. Takođe, neophodno je
identifikovati i onda vrednovati ostale parametre lokalnog karaktera, a koji

mogu značajnije uticati na objektivnost tehničko-ekonomske analize
(prostorni aspekt, širi društveni značaj i sl.).
Na slici 4.12 dat je grubi prikaz hronologije razvoja instalisanih
postrojenja u većem dijelu dvadesetog vijeka, u kome je ova oblast ljudske
djelatnosti postala dominantan oslonac opšteg napretka u kvalitetu življenja
ljudi.
Slika 4.11. Specifični troškovi investicija u energetska postrojenja, 9
Tridesetih godina građena su postrojenja malih snaga (za električno

osvjetljenje i pogon malih radionica) skromnim proizvodnim mašinama, uz
visoku cijenu po jedinici (električne) snage, ali sa predviđenim i ostvarenim
vrlo dugim vijekom eksploatacije. Već pedesetih godina snaga izgrađenih
postrojenja je značajno porasla uz takođe značajan pad specifične cijene.
Trend je nastavljen i u sedamdesetim godinama, kada je došlo do obimnog
usavršavanja parnog postrojenja (velika parna turbina sa regenerativnim
predgrijevanjem napojnog kondenzata, višestepeno pregrijevanje vodene
pare + veliki elektrogeneratori i vrlo veliki parni kotlovi). Tokom
osamdesetih godina prevladala su sasvim takva postrojenja, sa instalisanim
snagama oko i iznad 1.000 MWe. Takođe, pratilo ih je i postepeno uvođenje
kogeneracije, tj. kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije u

istom ciklusu. Ova postrojenja su preovlađujuća i danas za zadovoljavanje
većeg dijela potreba potrošača, a očekuje se i u toku narednih 25 do 30
godina (osnovni životni vijek). Trend njihovog većeg potiskivanja sa
kombinovanim postrojenjima, koje čine usavršena gasna turbina velikih
snaga, relativno jednostavan parni kotao utilizator i već od ranije razvijena
parna turbina i elektrogenerator, čiji su stepeni korisnosti transformacije
neuporedivo veći i od onih kod najsnažnijih klasičnih kondenzacionih
postrojenja, u zadnje vrijeme postaje sve izraženiji.
Slika 4.12. Specifične cijene investicija, održavanja i specifične

potrošnja goriva (toplote), 9
S druge strane, značajno tehničko usavršavanje gasnih turbina malih

snaga, a naročito motora sa unutrašnjim sagorijevanjem za stacionarnu
eksploataciju pri većim snagama u prihvatljivo dugom vijeku trajanja, imalo

je za posljedicu masovniju gradnju manjih postrojenja, koja u potpunosti
zadovoljavaju potrebe manjih i srednjih industrijskih preduzeća. Na taj
način, ova postrojenja paralelno sa konvencionalnim postrojenjima većih
snaga konkurišu pored ostalog i jednakom ili nižom cijenom jedinične
(električne) snage, postižući cijene značajno niže od 1.000 USD/kWe
instalisane snage. Uključenjem podataka o izgrađenim postrojenjima za
samo poslednjih 5 do 6 godina isprekidana linija tendencije instalisanih
snaga u lijevom uglu (dole) na slici 4.11 naišla bi na još povoljniji (sa
aspekta cijena i izgrađenih veličina) izgled zasjenčene oblasti i vjerovatno
još spuštenijeg njenog desnog kraka, 9 .
Slika 4.12 daje nešto precizniji prikaz. Iako je izvor podataka nešto
zastario (osnovni dio slike je na bazi podataka do 1995. godine, pa će se
nadalje vidjeti drastična brzina promjena u oblasti energetskih investicija),
on je donekle mjerodavan i za današnje polazno sagledavanje mogućnosti
upuštanja u moderno investiranje u energetiku. Dodatni je problem što su
cijene iskazane u britanskim funtama iz 1995. godine, a u međuvremenu se
odnos među navodno čvrstim konvertibilnim valutama značajno mijenjao.
Desna skala na gornjem dijelu slike pokazuje cijene investicije u ukupno
postrojenje za spregnutu proizvodnju električne i toplotne energije svedenu
na instalisanu električnu snagu i čita se na punoj liniji dijagrama (praktično
horizontalna počev od 400 kW električne snage). U tehnici je uobičajeno da
specifične cijene opadaju sa porastom veličine postrojenja. Sam autor
svjestan te činjenice, u okviru reference 9 citira da je to tako bilo 1995.
godine, kada je riječ o osnovnom elementu postrojenja gasnom motoru, ali
da dodatna oprema vraća ukupnu cijenu na vrijednost koja ne zavisi od
veličine. Donji dijagram sa slike 4.12 pokazuje specifičnu potrošnju goriva
(na bazi donje toplotne moći) po jediničnoj električnoj snazi (tanka tačkasta
kriva čije se vrijednosti čitaju na lijevoj skali) i na isti način specificiranu
proizvedenu toplotnu snagu, koja se korisno prenosi na odgovarajućeg
potrošača (puna debela linija, čije se vrijednosti čitaju na desnoj skali).
Pomenuta tačkasta linija zapravo pokazuje efikasnost transformacije
hemijske energije goriva u električnu energiju. I na gornjem i na donjem
dijagramu slici 4.12 između snaga 1 i 2 MW docrtani su podaci iz zvaničnih
ponuda ozbiljnijih zapadnoevropskih firmi, koje su bile aktuelne tokom
2003. godine u nekim preduzećima u Srbiji. U ponudama su cijene iskazane
u evrima, a preračunate u britanske funte po srednjem kursu na dan
08.04.2003.godine u dnevnom listu "Politika", da bi grafika slike zadržala

uporedljivu razmjeru. Pri tome je uzeto da američki dolar ima istu
vrijednost kao evro, iako je stvarno bio slabiji za oko 6 %, pošto se
britanska funta mnogo čvršće drži uz dolar (1BF=1,5526USD=1,5526€),
9 . Pri tome, stvarne cijene "malih" postrojenja za spregnutu proizvodnju
električne i toplotne energije značajno su opale za poslednjih 6 godina i
pored velikog tehničkog usavršavanja ovih postrojenja, u oblasti koja nas
najviše interesuje (između 1 i 2 MW) iznose od oko 700 do 500 evra po
instalisanom električnom kW, 9 . Ove granice se mogu koristiti u
računskim provjerama isplativosti primjene u našim uslovima na primjerima
konkretnih preduzeća za koja znamo tehnološke podatke. Može se
konstatovati da su ove cijene investicija u novo postrojenje zaista
prihvatljive, posebno kada se ima u vidu kratak rok i način njihove
isporuke. Naime, postrojenja se isporučuju kao stabilni kontejner u
rokovima od oko pola godine i zahtijevaju minimalnu građevinsku pripremu
mjesta za montažu, tako da od momenta prispjeća kontejnera do početka
proizvodne eksploatacije protekne svega 15 do 30 dana.
Podaci o troškovima održavanja, koji su neophodni za pouzdanu
analizu, najčešće nisu dostupni. Kao primjer mogu poslužiti analize date u
9 i 126 . Visina ovih troškova data je samo za postrojenje koje koristi
gasni motor od 1.050 kW (najniža tačka u gornjem dijagramu na slici 4.12
oko krive investicionih troškova). Ona iznosi oko 8 EUR/h po jediničnom
modulu, što na godišnjem nivou iznosi 8,9 % od nabavne cijene ukupnog
postrojenja. Prema tome, u daljoj analizi možemo dovoljno pouzdano
računati sa prethodno utvrđenim podatkom da troškovi održavanja iznose
oko 10 % investicionih troškova po uslovima koji vladaju u razvijenim
zapadnoevropskim zemljama. Da bi se lakše pratili podaci, neophodno je
taksativno nabrojati do sada pominjane troškove održavanja i investicione
troškove za ovo postrojenje, tabela 4.2.
Kod investicionih troškova, osim prve stavke sa pripadajućom
automatikom, ostale stavke su opcija po izboru, tako da se prilagođavaju
konkretnoj šemi potrošača. Nijedan od eksploatacionih troškova se ne može
izbjeći, a daleko najveći je trošak nabavke goriva. Značajan udio ima trošak
radne snage, pa bi se moglo kalkulisati sa prilično nižim troškovima kod nas
u odnosu na razvijene zemlje, ali samo pod uslovom da broj izvršilaca bude
bar približno isti.

Tabela 4.2. Prikaz investicionih i eksploatacionih troškova za CHP

postrojenje sa gasnim motorom za kombinovanu proizvodnju toplotne i
električne energije instalisane snage 1.050 kW, 9,126
Investicioni troškovi Eksploatacioni troškovi
 Gasni motor sa generatorom;  Cijene goriva;
 Kotao utilizator;  Ulje za podmazivanje;
 Toplotni izmjenjivač za toplu vodu;  Redovni radovi na održavanju;
 Rekuperator snage izlaznih gasova;  Radna snaga;
 Transformatorska jedinica;  Osiguranje;
 Reduktor pritiska gasa;  Provjera instalacije po
 Odgovarajuća automatika; propisanim rokovima
 Adaptacija priključaka potrošača;
 Transportni troškovi dopreme kontejnera;
 Carina, taksa, indirektni i direktni porezi;
 Dozvole od nadležnih vlasti;
 Probni rad
U donji dijagram na slici 4.12 unijeti su i podaci o specifičnoj

potrošnji prirodnog gasa sa očekivanom varijacijom oko  5 % , takođe iz
zvaničnih ponuda, pa su, dakle, mjerodavni za tačniju analitičku provjeru
prihvatljivosti ovih tehnologija. I tu je ostvaren značajan tehnološki
napredak, kojim je specifična potrošnja gasa smanjena za preko 10 % u
odnosu na postrojenja od prije desetak godina, 9,126 . Ako se ima na umu
da su troškovi goriva daleko najveći u grupi svih troškova eksploatacije,
dolazi se do zaključka da je ovo smanjenje potrošnje gasa od vrlo velikog
značaja. Sistem kogeneracije se može smatrati ekonomičnim samo pod
uslovom da ukupna proizvedena energija u kogenerativnom postrojenju ima
veću vrijednost u odnosu na troškove koje je potrošač plaćao za tu istu
količinu energije koju je dobijao iz konvencionalnih izvora. Pri tome je
potrebno u obzir uzeti i prihod od prodaje viška električne energije, posebno
ako je u pitanju pokrivanje vršnih opterećenja, kao i troškove vezane za
plaćanje "stand-bay" aranžmana nadležnoj elektrodistribuciji.
Ključni dijelovi većine transformatora za korišćenje nekonvencionalne
energije u obliku pogodnom za potrošače uvrštavaju se u visoke tehnologije.
Primjer za to su uređaji za regulaciju i automatizaciju pogona, bez čijeg
instalisanja bi efekti bili znatno manji. Kako su ovi uređaji uglavnom
nabavljeni iz uvoza, oni su i skuplji pa i osjetljiviji na održavanje (čišćenje,
podmazivanje, otklanjanje otkaza, zaštita od korozije, erozije i sl.). Troškovi

pogona i održavanja kod nekih izvora se teško prikazuju, ako su radovi
izvedeni u vlastitoj režiji (što je najčešći slučaj), ali oni postoje i mogu se
teoretski obrazložiti. Investicijski troškovi i troškovi pogona nekih
postrojenja za pojedine izvore električne energije prikazani su u tabeli 4.3.
Polazeći od prosječnih investicionih troškova za klasičnu termoelektranu na
ugalj od 1.000 do 1.500 €/kW, nije teško zaključiti da vjetroelektrane
izvedene na moru koštaju i dvostruko više, a fotonaponske elektrane čak
deseterostruko više od toga.
Tabela 4.3. Troškovi nekih izvora električne energije

Veličina, Investicioni Troškovi pogona sa
Tip izvora MW troškovi, €/kW održavanjem, €/kWh
Hidroelektrane sa
malim padom 5 900 do 1.000 0,02 do 0,03
Kombi-elektrane sa
parnom i gasnom 40 550 do 850 0,04 do 0,06
turbinom
Kogeneracija 5 800 do 850 0,05 do 0,06
Vjetroelektrane (na
kopnu) 15 900 do 1.300 0,04 do 0,09
Vjetroelektrane (na
moru) 100 1.500 do 2.000 0,05 do 0,12
Gorive stanice
(ćelije) 5 1.100 do 1.600 0,08 do 0,10
Fotonaponski
sistemi 5 6.000 do 10.000 0,75 do 1,00
Izvor: Utjecaj vjetroelektrane na naponske i strujne prilike u elektroenergetskoj mreži,
Energetski institut «Hrvoje Požar», Zagreb, 2003. god.
Kontinuirani rast cijene iz konvencionalnih izvora donekle će smanjiti

ovaj odnos u narednom periodu, ali to neće biti dovoljno da
nekonvencionalni izvori postanu konkurentni konvencionalnim na
slobodnom tržištu električne i toplotne energije. Iz tih razloga, učešće
podsticajnih mjera u otkupnim cijenama električne energije iz takvih izvora
moraju biti relativno još uvijek visoke, inače bi njihova gradnja u ovom
vremenu bila besmislena. Posebno otežano je i kvantifikovanje prednosti
(beneficija) u smislu vrednovanja izbjegavanja ekonomskih gubitaka
vezanih za raspad ili iskakanje električne mreže, poboljšanje naponskih

uslova u mreži, učešće u reaktivnoj snazi i sl.
4.3.4. Studija izvodljivosti i ekonomske opravdanosti

izgradnje kogeneracijskog sistema
Polazeći od činjenice da veliki broj faktora utiče na proceduru i sam
izbor sistema kogeneracije, a posebno na ekonomsku opravdanost izgradnje,
da bi se mogla donijeti odluka, dobiti koncesija i aplicirati kod banaka za
potrebna finansijska sredstva, korak koji slijedi nakon sprovedene tehničke
analize je izrada ekonomske studije (Feasibility Study) u kojoj će biti
sadržane osnove pronalaženja optimalnog tehničkog rješenja, dat finansijski
aranžman i ocjena sa analizom osjetljivosti projekta, na bazi koje će
potencijalni investitor moći donijeti svoju odluku o daljoj realizaciji ovog
projekta. Prethodno je na samom početku izrade studije neophodno izvršiti
izbor kogeneracijske tehnologije koja će najbolje odgovoriti potrebama
potrošača i koji će opravdati njegovu izgradnju. Takođe se realizuje analiza
postojećeg stanja konzuma, uz utvrđivanje planiranih energetskih potreba,
na bazi kojih se i utvrđuje idejno rješenje kogeneracijskog postrojenja sa
osnovnim parametrima (tip, šema, broj jedinica, njihov kapacitet, uklapanje
u mrežu i sl.). Nakon toga se utvrđuje i biraju režimi rada. Pri tome se vrši
njihovo usklađivanje sa ( 85 ):
- toplifikacionim režimom (slanje električne energije u mrežu ili njeno

uzimanje iz mreže);
- električnim opterećenjem (obezbjeđenje toplote iz dodatnog loženja,
npr. sa vršnog kotla ili bacanje toplote u okolinu);
- mješovitom regulacijom (jedan dio se vrši usklađivanje sa električni,
a drugi dio sa toplotnim opterećenjem);
- ostrvskim radom (nema spojeva sa električnom ili toplifikacionom
mrežom, potrebni su rezervni električni i toplotni kapaciteti).
Nakon toga se pristupa proračunu šema kogeneracijskih postrojenja sa
prikazom tehničkih i ekonomskih pokazatelja rada, procjena potrebnih
investicija (vrijednost građevinskih radova, vrijednost opreme, operativni
troškovi i sl.). Pogodno je ove procedure uraditi i za druge moguće
kombinacije tehnologije, broja i kapaciteta jedinica, dodatne opreme i
režima rada (tzv. tehničko-finansijske reiteracije). Izradom ekonomsko-

finansijskog dijela studije, dobijaju se odgovori na vrijednost potrebnih
cijena električne i toplotne energije, dužinu vremena potrebnog za otplatu
investicije i osjetljivost dobijenih pokazatelja na promjenu vrijednosti
investicije, promjenu cijena izlaznih proizvoda (električne i toplotne
odnosno rashladne energije), kao i na promjenu cijene korišćenog
primarnog goriva. Kako se u praksi sreće veliki broj varijanti i kombinacija
ili podsistema s ciljem maksimalnog iskorišćenja prednosti lokalnih
mogućnosti svakog konkretnog potrošača (korišćenje raspoloživih količina
goriva, postojeća oprema, instalisana infrastruktura, postojeće građevine i
sl.). Nešto manji broj kombinacija je kod projektovanja novih sistema.
Glavna odluka kod izbora sistema kogeneracije predstavlja izbor glavne
pogonske mašine ili povoljne kombinacije pogonskih mašina. Pojedine
mašine imaju svoje prednosti ali i nedostatke, zavisno od potrošača (vrsta
industrije), odnosa potrošnje električne i toplotne energije, broja pogonskih
sati, vrste korišćenog goriva i njegove dostupnosti za posmatrani makro i
mikro lokalitet i sl., tabela 4.4.
Korišćenje gasne turbine i gasnih motora je moguće samo kada
potrošač ima na raspolaganju gas (opštine Zvornik i Istočno Sarajevo) i
kada je stalna (kontinuirana) upotreba električne energije. Pri tome,
primarni zadatak je proizvodnja toplotne energije, a često su za tehnološke
procese neophodne velike količine visokopritisne pare (tekstil, prerada
kože, papir i celuloza i sl.). Gasne turbine su pogodne i u slučaju kada se u
tehnološkom procesu koriste vreli izduvni gasovi visokih temperatura
(procesi sušenja), kao i kada kombinovani ciklus (sistem sa gasnom i
parnom turbinom) predstavlja optimalno rješenje za ukupnu proizvodnju
energije. Korišćenje parne turbine se pokazalo opravdanim kada postoji na
raspolaganju otpadna toplotna energija ili kada se mogu koristiti otpadna
goriva (korisne toplotne vrijednosti), zatim kada je neophodno zamijeniti
parni kotao, a troškovi zamjene ne terete samo kogeneracijsko postrojenje,
kao i u kombinaciji sa gasnom turbinom za povećanje proizvodnje
električne energije. Kada tehnološki procesi zahtijevaju niskopritisnu paru
ili toplu vodu do 110 0C ili vruće gasove temperature 90 do 150 0C koriste
se klipni SUS motori. Pri tome je odnos između potrebne električne i
toplotne energije veliki. Često se koriste kao zamjena za gasne motore u
slučaju kada nije na raspolaganju gas kao gorivo (diesel motori na tečne
naftne derivate). Dobre rezultate su dali i u slučajevima skokovitog

povećanja instalisane snage. Po definisanju glavnog agregata vrši se

određivanje i izbor ostale opreme, čime se stvaraju pretpostavke za konačnu
procjenu investicija, kroz procjenu inženjeringa, glavne i pomoćne opreme,
kao i potrebnih građevinskih i montažnih radova.
Tabela 4.4. Moguća primjena kogeneracijskih sistema sa aspekta izbora

glavne pogonske mašine po oblastima, 9,126
Toplane i
Industrija vodosna- Javni
bdijevanje sektor
Drveni poluproizvodi
Hemijska industrija
bolnice, škole i sl.)

Daljinsko grijanje
Elektrane
Auto industrija
Usluge (hoteli,
Tretman vode
Prehrambena
Petrohemija
Keramika
Tip pogonske
Tekstil
Opeka
Papir
mašine
Gasna turbina-
prenosnik toplote
Gasna turbina-
sušenje
Protivpritisna parna
turbina
Kombinovani
ciklus
Klipni motor SUS-
sušenje
Klipni motor SUS-
prenosnik toplote
Parna turbina
4.3.5. Ekonomska opravdanost izgradnje kogeneracijskog

sistema
Ekonomska ocjena opravdanosti izgradnje CHP postrojenja treba da
da odgovor na pitanje njene opravdanosti u poređenju sa drugim načinima
dobijanja potrebnih količina električne i toplotne energije, 85 . Kao
referentni slučaj, najčešće se uzima nabavka električne energije iz
elektrodistributivne mreže, dok se za toplotnu energiju uzima proizvodnja

potrebne energije u vlastitoj kotlovnici (troškovi goriva kod njihove
odvojene proizvodnje). Ulazna baza podataka za ovaj dio ekonomske
analize, pored ranije pripremljenih podataka, zahtijeva i podatke o
investicionim troškovima kogeneracije, pogonskim troškovima, troškovima
održavanja, troškovima kupljene i prodate električne energije, planirani
godišnji broj sati rada postrojenja (kriva trajanja opterećenja), kao i ostale
troškove koji prate proizvodnju, kao što su radna snaga, troškovi kapitala
(bankarske provizije, interkalarne kamate, i sl.), doprinosi (koncesiona
nadoknada, vodoprivredna nadoknada, porez lokalne zajednice i sl.) i drugo.
Pri tome vrijedi:
U  T0  Tk , (4.63)
T0  Tnab.el .en  Tnab.top.en , (4.64)
Tkog .  Tgor .kor  Pel .en , (4.65)
I uk
Tpov  , (4.66)
U god .neto
gdje su:
U - ušteda na promjenljivim troškovima, KM/god.;

T0 - troškovi goriva odvojene proizvodnje, KM/god.;
Tkog . - troškovi goriva kogenerativne proizvodnje, KM/god.;
Tnab.el .en - troškovi nabavke električne energije, KM/god.;
Tnab.top.en - troškovi nabavke toplotne energije, KM/god.;
Tgor .kog - trošak goriva kogeneracije sa vrijednošću kupljene
električne energije iz mreže, KM/god.;
Tpov - vrijeme povrata, god.;
Pel .en - prihod od prodaje viška električne energije, KM/god.;
I uk - ukupni investicioni troškovi, KM;
U god .neto - neto ostvarena godišnja ušteda na energiji, KM/god.
Najvažniji ekonomski parametri za izbor kogeneracijskog postrojenja

su, 85 : vrijednost ukupne investicije ili potrebni kapital za nabavku
opreme, radove i usluge, način obezbjeđenja potrebnih sredstava (sopstveno

učešće, kredit, troškovi finansiranja i sl.), troškovi amortizacije (zakonska
kategorija), troškovi priključenja na elektro-distributivnu (prenosnu) mrežu
i troškovi njenog korišćenja, troškovi priključenja na gasovod ili
alternativno troškovi izgradnje spremnika gasa, promjenljivi troškovi
pogona i održavanja, cijena goriva za kogeneraciju i cijena goriva potrebnog
za pomoćne sisteme (sopstvena potrošnja), zatim tarife za nabavku i prodaju
električne energije (tabela 4.5), kao i dosadašnje cijene energije.
Tabela 4.5. Prikaz prijedloga garantovanih otkupnih cijena bez PDV za

sisteme kogeneracije u Republici Srpskoj, 219 KM/kWh
Garantovana Premija
Tip elektrane prema vrsti izvora otkupna sadržana u
cijena otkupnoj cijeni
- do uključivo 50 kW 0,0668 0,0150
Energija iz Biogas - preko 50 kW do
obnovljivih uključivo 1 MW 0,0591 0,0073
izvora u Geotermalna 0,0604 0,0086
kogeneracijskim - do uključivo 50 kW 0,1294 0,0776
postrojenjima - preko 50 kW do
Biomasa uključivo 1 MW 0,1294 0,0776
- preko 1 MW do
uključivo 10 MW 0,0806 0,0288
Konvencionalni izvori energije u efikasnom
0,0650 0,0132
kogeneracijskom postrojenju
Glavni pokazatelji ekonomske efikasnosti za dato kogenerativno

postrojenje sagledavaju se kroz analizu troškova životnog vijeka projekta
(Cost Benefit Analysis ili BCA analiza) preko:
- Neto sadašnje vrijednosti (Net Present Value - NPV), sadašnja

vrijednost ukupne dobiti nekog projekta po godinama životnog vijeka
projekta (ako je NPV veće od 0, tada je investicija održiva pod datim
uslovima);
- Interna stopa rentabilnosti (Internal Rate of Return - IRR), kamatna
stopa koja NSV svodi na nulu, pri čemu IRR treba biti veće od kamatne
stope po kojoj se vrši zaduživanje po zadatom projektu;
- Razdoblje povrata investicije (Payback Period - PBP), vrijeme potrebno
da se investicijski troškovi pokriju iz neto dobiti (PBP mora biti manje
od životnog vijeka projekta, koji je najčešće determinisan periodom

trajanja koncesije sa uračunatim periodom za projektovanje i izgradnju
istog).
Broj pogonskih sati postrojenja, kao i pogonski režimi rada
predstavljaju vrlo važan element u ekonomskim proračunima opravdanosti
izgradnje kogenerativnih postrojenja. Dosadašnja iskustva su pokazala da su
ovakva postrojenja opravdana ako je minimalni godišnji broj pogonskih sati
iznad 4000. U slučaju ako se broj pogonskih sati kreće od 3.000 do 4.000
sati, kogeneracijsko postrojenja na datom lokalitetu može biti ekonomski
opravdano samo uz ispunjenje određenih tehničkih zahtjeva za njegov rad
(jedno kogeneracijsko postrojenje za više potrošača). Ekonomska
iskoristivost kogeneracije za pojedini kogeneracijski proizvod (električna
energija, toplotna energija) zavisi od metodologije koja se koristi pri
raspodjeli troškova na električnu i toplotnu (rashladnu) energiju. Treba
istaći da ne postoji objektivna metoda raspodjele. Ovo je od posebnog
značaja, jer novi energetski zakoni koji stvaraju uslove za liberalizaciju
tržišta zabranjuju prelivanje sredstava "Cross - subsides". Liberalizacija
tržišta, uz prateću deregulaciju cijena električne energije i u skladu sa EU
regulativom, dovode kogeneraciju u otežanu tržišnu situaciju. Polazeći od
značaja kogeneracije koju ona ima u povećanju energetske efikasnosti, kao i
doprinosu u smanjenju emisija stakleničkih gasova i povećanju sigurnosti u
snabdijevanju, Evropska regulativa pridaje kogeneraciji značaj kroz
određivanje njenog optimalnog udjela u ukupnoj proizvodnji električne
energije, ali prepušta nacionalnim zakonodavstvima da propišu mehanizme i
mjere.
4.3.6. Metodologija raspodjele troškova pri proizvodnji

energije u kogenerativnim postrojenjima
Postoji više metodologija za raspodjelu troškova u postrojenjima za
kogenerativnu proizvodnju energije, koje se mogu svrstati u dvije grupe:
metode zasnovane na termodinamičkim zakonitostima (energetske i
eksergetske) i metode zasnovane na ekonomskim principima (metoda
ostatka vrijednosti, metoda gubitka električne energije, metoda podjele
uštede ili dobiti). Suština energetskih metoda je vrednovanje dobijene
energije po osnovu kJe=kJt energije, pri čemu je dobit spojenog procesa na
strani električne energije. U slučaju da je dobit spojenog procesa na strani

toplotne energije radi se o eksergetskim metodama. Ove metode imaju u
oblasti energetike ograničenu primjenu i nisu posebno pogodne za
raspodjelu fiksnih troškova. Češće se u upotrebi nalaze metode zasnovane
na ekonomskim principima (metode koje uzimaju životni vijek projekta,
Life Cycle Method - LCC).
Metoda ostatka vrijednosti (Residal Value method - RVM)
pretpostavlja trošak proizvodnje jednog proizvoda (tzv. primarni proizvod,
najčešće toplotna energija). Trošak drugog proizvoda (električna energija)
dobija se oduzimanjem pretpostavljenog troška proizvodnje primarnog
proizvoda od ukupnih godišnjih troškova kogeneracije. Dakle, ukupna
troškovna prednost kogenerativnog sistema pripada jednom proizvodu.
Pogodna je za elektrane sa velikim udjelom troškova toplotne energije.
Metoda gubitaka električne energije (Electricity Loss Method - LCM)
zasniva se na određivanju troška proizvodnje uz pretpostavku isključive
proizvodnje električne energije u kogeneraciji. Proizvedena toplota se u tom
slučaju tereti sa izgubljenim prihodom zbog smanjenje proizvodnje
električne energije usljed oduzimanja toplote. Ove metode su pogodnije za
postrojenja u kojima se pretežno proizvodi električna energija.
Metode podjele uštede ili dobiti su najčešće korišćeni pristupi, koji su
posebno pogodni u slučaju kada postoji potražnja za oba proizvoda na
tržištu. Pri tome, konačan rezultat zavisi od kretanja cijena pri odvojenoj
proizvodnji električne i toplotne energije. Dobit kogeneracije predstavlja
smanjenje troškova proizvodnje u odnosu na odvojenu proizvodnju, a može
se podijeliti: jednako, ušteda se dijeli u odnosu 50:50 % (bez obzira na udjel
proizvoda u ukupnoj proizvodnji), zatim proporcionalno, ušteda se dijeli na
pojedini proizvod prema njegovom udjelu u ukupnoj proizvodnji energije,
kao i uniformno, ušteđena količina goriva se dijeli proporcionalno sa
udjelima potrošenog goriva u procesu odvojene proizvodnje iste količine
električne i toplotne energije.
Ako ukupni stupanj korisnog djelovanja kogeneracijskog procesa
definišemo sljedećom jednačinom:
E Q E Q
 kog  , Bkog  , (4.67)
Bgor  kog

gdje je sa Bkog označena količina goriva korištenog na ulazu u postrojenje

za proizvodnju električne energije E i količine toplote Q u kogeneraciji.
Stepeni korisnog djelovanja u odvojenim proizvodnjama električne i
toplotne energije su definisani kao:
E E
 SE  , BSE  , (4.68)
BSE  SE
Q Q
 SQ  , BSQ  , (4.69)
BSQ  SQ
gdje su sa BSE i BSQ date količine goriva utrošenih u formi ulaznog goriva
za proizvodnju električne odnosno toplotne energije u odvojenom procesu.
Ušteda goriva koja se postiže kogeneracijom predstavljena je
jednačinom:
U B gor  ( Bkog .E  Bkog .Q )  Bkog , (4.70)
gdje su Bkog .E i Bkog .Q količine goriva korišćenog za proizvodnju električne i

toplotne energije u kogeneracijskom procesu. U tom slučaju vrijedi:
a) Metoda "jednako dijeljenje uštede"
Bkog . E  BSE  0,5  U B gor , Bkog .Q  BSQ  0,5  U B gor ; (4.71)
b) Metoda "proporcionalno dijeljenje uštede"
E Q
Bkog .E  BSE  U B gor  , Bkog .Q  BSQ  U B gor  ; (4.72)
E Q E Q
c) Metoda "uniformno dijeljenje uštede"
BSE
Bkog .E  BSE  U B gor  ,
BSE  BQE

BSQ
Bkog .Q  BSQ  U B gor  ; (4.73)
BSE  BQE
BSE BSQ
Bkog .E  Bkog  , Bkog .Q  Bkog  . (4.74)
BSE  BQE BSE  BQE
4.3.7. Rizici kod izgradnje kogeneracijskog sistema

Analiza osjetljivosti predstavlja jednostavnu tehniku za ocjenu
nepovoljnih efekata na sam projekat u toku njegovog životnog vijeka. U
principu analizu osjetljivosti treba sprovesti na onim projektnim veličinama
koje su numerički velike ili na onim na kojima postoji izvjesna neizvjesnost.
Fazni elementi analize rizika u pripremi investicionih projekata
kogeneracije obuhvataju: identifikaciju rizika sa kojima se može suočiti
projekat, konstrukciju matrice rizika za predloženi projekat, rangirajući
rizike prema stepenu njihove vjerovatnoće i veličini njihovog mogućeg
uticaja, identifikaciju mogućnosti kvantitativnih opisa pojedinih od varijabli
(promjenljivih), identifikaciju izvora podataka svake od mogućih varijabli
projektnih rizika, identifikaciju distribucije vjerovatnoće ključnih varijabli,
sprovođenje uprošćene analize vjerovatnoće, s ciljem dobijanja procjene
maksimalne i minimalne vrijednosti odnosa ekonomske neto sadašnje
vrijednosti (ENSV) i ekonomske interne stope prinosa (EIRR), razmatranje
izvođenja zaključaka iz primarnih empirijskih izvora, s ciljem sprovođenja
analize vjerovatnoće na bazi dobijene distribucije vjerovatnoće, odlučiti da
li je rizik opravdan u smislu ispunjenja uslova EIRR manji od EOCC
(ekonomsko prihvatljivi troškovi kapitala) ili ENSV manja od nule. Ako se
stepen rizika smatra prihvatljivim, promjena projekta možda nije potrebna,
ali treba provjeriti sve pojedinačne distribucije vjerovatnoća. U slučaju ako
se razmjere rizika smatraju neprihvatljivim, neophodno je (po mogućnosti)
pristupiti promjeni projekta. U svakom slučaju, odluka o ulasku u izgradnju
kogenerativnog postrojenja bazira se na pozitivnim finansijskim
indikatorima izračunatim iz tokova gotovine ("Cash Flow"), pri čemu se
ukupni investicioni troškovi tretiraju kao finansijski odliv, a gotovinski
prilivi predstavljaju razlike između godišnjih ukupnih pogonskih troškova
kogeneracije i troškova snabdijevanja energijom na konvencionalni način.
4.3.8. Modeli izgradnje kogeneracijskog sistema

Postoji više modela za realizaciju pozitivno ocijenjenog projekta
realizacije kogeneracije u Republici Srpskoj, od kojih se najčešće izdvajaju
ugovor po sistemu "ključ u ruke" i izgradnja postrojenja u vlastitoj režiji.
Izgradnja sistema prema ugovoru "ključ u ruke" podrazumijeva
angažovanje specijalističkih inženjering organizacija za izradu projektne
dokumentacije, nabavku opreme, angažman izvođača za građevinske i
montažne radove, obuku osoblja i puštanje postrojenja u probni rad. Probni
rad treba da dokaže instalisani kapacitet, kretanje utroška primarnog goriva i
pomoćnih materija, sigurnost i pouzdanost u radu. Pri tome, izabrana
inženjering organizacija treba odmah po potpisivanju ugovora dostaviti
prihvatljive bankarske garancije, s ciljem zaštite investitora od bilo kakvih
rizika. Zadatak investitora je obezbjeđenje svih potrebnih saglasnosti i
dozvola, zatim tehnički nadzor i kontrola u toku realizacije projekta.
Izgradnja postrojenja u vlastitoj režiji podrazumijeva potpunu
organizaciju i rukovođenje procesom izgradnje od strane samog investitora,
čime se preuzimaju svi rizici izgradnje i pojave moguće neusaglašenosti u
toku realizacije projekta. Postoje i drugi modeli realizacije projekta, u vidu
određenih kombinacija prethodna dva modela, kao što su model inženjering
u usluge "lump - sum", "forfait" ili "globalna cijena", gdje investitor sklapa
pojedinačne ugovore sa inženjering organizacijma specijalizovanim za
izradu projektne dokumentacije, isporuku kompletne opreme, nadzor nad
izgradnjom i puštanje u pogon, sa svim potrebnim garantnim ispitivanjima,
a posebno se ugovara izvođenje građevinskih ili montažnih radova. Svojim
učešćem u realizaciji, investitor može sniziti troškove realizacije projekta.
Samo finansiranje može biti iz vlastitih sredstava, bankovni kredit,
spoljašnje ili specijalno finansiranje (povoljni krediti za zaštitu životne
sredine, javno partnerstvo i sl.), ili pak kombinacija vlastitog učešća (do
25 %) i bankarskog kredita (do 7 5%).
4.3.9. Održivost izgradnje kogeneracijskog sistema

Smanjene uvozne zavisnosti i povećano zapošljavanje predstavljaju
elemente na bazi kojih pobornici korišćenja nekonvencionalnih izvora
energije (gdje spada i kogeneracija), zasnivaju svoj stav o širem društvenom
interesu njihove primjene i potrebe za što ubrzanijim njihovim razvojem.

Primarni nekonvencionalni oblici energije su po svojoj prirodi domaći
izvori, čime se za njihov relativno skromni udio u ukupnom snabdijevanju
električne energije smanjuje uvozna zavisnost kod energetski deficitarnih
zemalja. S druge strane, domaći proizvod je najčešće manje efikasan od
uvoznih alternativa, skuplji je i najčešće nije podržan povoljnim kreditnim
aranžmanima niti postoje adekvatni podsticaji državnim subvencijama.
Stepen zapošljavanja raste sa povećanjem domaće proizvodnje komponenti
ili postrojenja za transformaciju energije iz nekonvencionalnih izvora, kao i
mogućem rastu izvoza na inostrano tržište. Prijedlog za podsticajne mjere
iz tabele 4.5 trebao bi povećati interes potencijalnih domaćih i stranih
investitora za ulaganja u nekonvencionalne izvore u Republici Srpskoj i
BiH u cjelini.
Da bi mogli sagledati sve aspekte korišćenja nekonvencionalnih izvora
energije, neophodno je njihova osnovna svojstva posmatrati paralelno sa
opštim svojstvima klasičnih konvencionalnih izvora, čime je moguće dati
vjerodostojne kvalifikacije vezane za njihovu primjenu. S obzirom da su
neka svojstva nekonvencionalnih izvora poželjna a neka nepoželjna,
neophodno je dodatno razmotriti pojedinačna svojstva svih danas
komercijalno dostupnih nekonvencionalnih izvora energije, te istaknuti
poželjna i nepoželjna svojstva pri korišćenju pojedinih obliika energije.
Države Europske unije (EU) postavile su ambiciozan cilj da povećaju
udio obnovljivih izvora energije s 8,5 % u 2005. godini na 20 % cjelokupne
potrošnje energije u EU do 2020. godine. Ratifikacijom Ugovora o
energetskoj zajednici Jugoistočne Evrope, BiH i Republika Srpska preuzele
su obavezu da usklade svoje zakonodavstvo sa pravnim tekovinama EU u
oblasti električne energije, pri čemu propisi Republike Srpske i BiH treba da
se u potpunosti usklade sa odredbama Direktive 2003/54 o unutrašnjem
tržištu energije i Direktive 2001/77 o promovisanju električne energije
proizvedne iz obnovljivih izvora na unutrašnjem tržištu, po termin planu
datom u Aneksu Ugovora, koje su obavezale BiH da utvrde indikativne
ciljeve i mjere za učešće električne energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj
potrošnji za period od 10 godina, kao i da podnose periodične izvještaje o
postizanju postavljenih ciljeva. Određujući nivo garantovane otkupne cijene
i premije, obezbjeđuje se podloga za investiranje u postrojenja koja koriste
raspoloživu tehnologiju na najisplativijim lokacijama, kako bi troškovi za
društvo u cjelini bili što niži (održiv razvoj).


Poglavlje 4 - Tehničko-Ekonomski Pokazatelji Rada Termoenergetskih Postrojenja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Poglavlje 4 - Tehničko-Ekonomski Pokazatelji Rada Termoenergetskih Postrojenja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Poglavlje 4 - Tehničko-Ekonomski Pokazatelji Rada Termoenergetskih Postrojenja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z.

Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove

Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada 201

4.2. POKAZATELJI EKONOMIČNOSTI RADA

H dr  29310 kJ/kg (29,31 kJ/g).

Na osnovu ove vrijednosti može se vršiti ocjena toplotne

202 Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada

4.2.1. Pokazatelji ekonomičnosti kondenzacionih

4.2.1.1. Potrošnja pare, toplote i goriva u KTE bez međupregrijanja

Na osnovu uslova energetskog bilansa za kondenzacionu

D0  i0  ika  oi  m  g  N el , (4.1)

odakle slijedi potrošnja pare u obliku

Nel - električna snaga generatora, kW;

i0 - početna entalpija pare pred turbinom, kJ/kg;

Specifična potrošnja pare d 0 u g/kJ, računa se prema jednačini

U slučaju kada se potrošnja pare izražava u kg/h i specifična potrošnja

Savremene kondenzacione turbine imaju specifičnu potrošnju pare od

Qtp  D0  i0  inv  , (4.4)

204 Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada

pri čemu se najčešće uzima da je protok napojne vode jednak približno

Nejčešće se specifična potrošnja toplote qtp izražava u kJ/kWh. U

Potrošnja toplote u turbinskom postrojenju Qtp i toplotno opterećenje

U jednačini (4.8) usvojena je jednaka proizvodnja svježe pare iz

gubitaka su uzete različite vrijednosti entalpija pregrijane pare na izlazu iz

Specifična potrošnja toplote u TE iznosi

Quk Q pk Qtp qtp

Ako se specifična potrošnja toplote izrazi u kJ/kWh, tada vrijedi

Ukupna potrošnja toplote goriva Quk (data u kJ/h) jednaka je

206 Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada

Slično, ako se potrošnja goriva B izrazi u kg/s, pomoću jednačine

Pretodno dati pristup i jednačina (4.13) predstavljaju metod "obratnog

gdje su sa qi (i=2  6) dati gubici toplote u parnom kotlu, %.

q2 - gubitak sa izlaznom toplotom izlaznih gasova,

Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada 207

q3 , q4 - gubici od hemijske i mehaničke nepotpunosti

gubitaka odgovara SKD parnog kotla  pk  90  94 %. U slučaju kada se

Quk TE  B  H dr TE  N el . (4.15)

U slučaju kada se toplotna ekonomičnost ocjenjuje preko uslovnog

Bug  29,31  TE  N el , (4.15.a)

Bug - potrošnja uslovnog goriva, g/s;

Osim SKD termoelektrane TE i specifične potrošnje toplote qTE ,

208 Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada

U prethodnom slučaju je vrijednost Bug data u g/s, a vrijednost bug

Bug  29310 TE  3600  N el ,

pri čemu jednačina (4.16) postaje

Snižavanje specifične potrošnje pare za proizvodnju energije

4.2.1.2. Potrošnja pare, toplote i goriva u KTE sa međupregrijanjem

S ciljem povećanja SKD termoelektrane i smanjenja konačne vlažnosti

a) gasne metode dogrijevanja (dogrijevanje u međupregrijaču pare,

Poglavlje 4: Tehničko-ekonomski pokazatelji rada 209

D0, p0, t0, i0

Slika 4.1. Šema energetskog kondenzacionog postrojenja

Svaki od ovih sistema za međupregrijanje ima svoje dobre i loše

H a  H a'  H a"  i0  imp

gdje se veličine sa gornjim indeksom "0" odnose na proces bez

D0,i0 Dmp, imp

t nv Dnv D0 Dk, i'mp Dk, i''mp Dk ,ik

Slika 4.2. Šema energetskog kondenzacionog postrojenja