Sergi ve p a n a y ı r l a r
(Architectural Forum) dan
İnsanların bilcümle müşterek faaliyetleri meyanında en
ziyade panayırlar, bir devrin mahiyetini sarahaten gösterir-
ler.
Panayırlar geçen asrın ortasından sonra anî olarak
büyümüş ve yayılmışlardır. Medeniyetin ilk devirlerinde pana-
yırlar mahza zaruret neticesi olmak üzere teessüs etmişlerdir.
Onlar asırlarca yalnız emtia mübadelesi ve kültür neşri için
yegâne vasıta teşkil eylemiş ve nadiren bir vak'aııın tepcili
için tertip olunmuştur.
Elyevm emtia mübadelesine mahsus yerler sabit ve
daimî bir hale gelmiştir. Panayırlara mukabil çarşılar mey-
dana gelmiştir. Yeni yeni vücude getirilen mallar da gaze-
teler, risaleler ve radyo vasıtasile ilân olunuyor.
Bu suretle panayırların eski vazifesi zail olmuştur ve
bunlar hemen tamamile muhtelif eğlencelere, vâsi mikyasta
saha teşkil ediyorlar. Öyle ki 1933 senesinde Şikagoda açılan
beynelmilel panayırın asıl gayesi neden ibaret olduğu an-
laşılamamıştır.
Şimdi insanların hayatı o derece karışık bir mahiyet
kesbstmiştir ki hiç bir panayır, sadeleştirilmedikçe, onun
safhalarını lâyıkile gösteremez. Olsa olsa ancak onu tevile
vasıta teşkil edebilir. En ziyade dikkati celbeden şurasıdır ki
bu asrın panayırları hem küçük ve hem de her biri içtimaî
hayatın ancak hususî bir tek safhasını gösteriyor. Bundan
bir asır evvelki panayırlardan artık hiç bir eser kalmamıştır.
Aşağıda panayırlajran tarihçefsi deırcedilmiştir, ve bu
tarihçede panayırların geçen ahvali ile bugünkü vaziyeti
tetkik edildikten sonra müstakbel panayırlar hakkında dahi
mütalealar yürütülmüştür. Bu mütalealar ancak bir zandan
ibaret ise de şurası aşikârdır, ki her devrin bir müntehası
vardır ve bugünkü devir hitam bulduktan sonra yeni bir
•devir başlıyacak ve onunla beraber her şeyin olduğu gibi
panayırların da mahiyeti değişecektir.
Panayırların başlangıcı
Panayırların başlangıcı çk eskidir. Binlerce sene evvel
İnsanlar kendi ihtiyaçlarından fazla istihsalâtta bulunmağa
başladıkları zamandan itibaren bir yerde toplanıp, bu istih-
salâtı birbirlerile değiştirmişler ve böylece emtia mübadelesi
maksadile vuku'oulan bu toplantılar panayırların başlangı-
cını teşkil etmiştir. Mamafih, panayırlar ta iptidadanberi
eşya mübadelesinden maada diğer hedefler de takip eylemiş-
dirler. Bunlardan biri de eğlence arzusudur. (Keyhüsrev)
kendi muazzam hükümdarlığının kuvvet ve haşmetini gös-
termek için 180 gün panayır kurmuştu. Nasıl ki kendinden
sonra gelen sair hükümdarlar da ayni veçhile hareket etmiş-
dirler. Mamafih, bu suretle panayırlar doğrudan doğruya
ticaret maksadile kurulmamakla beraber, bir takım seyyar
satıcılar ve hokkabazlar fırsattan istifade ederler, panayır-
lara giderler ve satıcılar mallarını teşhir, hokkabazlar da
eğlenceler tertip eylerlerdi.
Bu izahattan anlaşılıyor ki evvelleri panayırların üç
mahiyeti vardı ve bu hal pek az istisnalarla, son zaman-
lara kadar devam etmiştir.
Klâsik devirlerde muayyen fasılalarda muntazam pana-
yırlar kurulurdu. Romalılar zamanında panayırlar bir ta-
raftan zaptedilen memleketlerde ticaret yapmağa vasıta ve
diğer taraftan da Romanın haşmet ve azametini teşhir et-
meğe vesile teşkil ederdi. Bilâhare şimalden vukubulan is-
tilâları müteakip ticaret durdu, panayırlara nihayet veril-
di, tâ ki yedinci asırda Avrupada ticaret işleri yeniden inki-
şaf etti ve netice itibarile de tekrar her tarafta panayırlar
kurulmağa başladı. Hükümdarların himayesi altmda Fransa
büyük bir ticaret merkezi oldu. Bu esnada İngilterede dahi
panayırlar kuruluyor ve Venedikli, Cenovalı, Flâman, Fran-
sız, İspanyalı ve Norveçli tüccarlar mallarım bu panayırlara
götürüp satıyorlardı. Gerek şarkta, gerek garpta ayni se-
bepler, ayni neticeleri husule getirdiler.
(Hurdmar) ve (Mekke) de dinî seyahlar, yani hacılar
oralarda panayırlar kurulmasına vesile oluyorlardı. Eski
Meksikalılar Azoapazaleoda ve Tascalada panayırlar kuru-
yorlar, esir ve çanak çömlek alıp satıyorlardı. On altıncı
asra kadar Fransa panayırların en mühim merkezi idi. Her
sene, her şehrin muhtelif yerlerinde panayırlar kurulurdu,
tâ ki bunlar gittikçe sabit bir mahiyet kesbettiler ve niha-
yet daimî çarşılar teşkil eylediler. On altıncı asrın din mu-
harebeleri Fransanın hükümranisine nihayet verdi ve Al-
manya Avrupa devletlerinin başına geçti. Bu esnada Rus-
yada dahi panayırlar gittikçe büyüyor, ehemmiyet kesbedi-
yordu. Bilhassa Epijci Povgorod panayırı pek çok büyüdü,
dünyanın en büyük panayırı oldu. 1863 senesinde bu pana-
yırda 80.000.000 dolar kıymetinde mal satıldı. Belki de bu
tarihten evel, ne de bu tarihten sonra, hiç bir panayırda bu
kadar mal satılmamıştır.
Ancak nakliyat vasıtalarının inkişafı üzerine panayır-
lar gittikçe ehemmiyetlerini kaybettiler ve nihayet bir za-
man geldi ki artık pek de vücutlarının lüzumu hissolunma-
mağa başladı. Panayırlar artık ancak hususî bir mahiyet
kesbetmişlerdi. Böylece tüccarlar keten almak için (Caen) a,
hublon almak için (Varşova) ya, balık ve yağ almak için
(Arkangel) e ve sadeyağ almak için de (Tobolsk) a gidi-
yorlardı. Maamafih bu hususi panayırlar da yavaş yavaş azal-
dı ve bugün bir çok memleketlerde ancak yerli mallara
mahsus panayırlar kurulmağa başladı. On dokuzuncu asırda
panayırlara dair diğer bir değişiklik vukua geldi. Pa-
nayırların yerine sergiler kaim oldu. Bu sergilerde fabrika-
törler imal ettikleri malları teşhir ediyor, bu suretle onları
satıyorlardı.
Sergiler gittikçe çoğalmağa başladı ve (Leipzig), (Lyon),
.(Londra), (Bordeau) ve (Birmingham) başlıca sergi mer-
kezleri oldular. Ancak ayni zamanda bir taraftan sanayide
husule gelen inkılâp ve diğer araftan insanlardaki doymak
bilmiyen merak ile şan ve şeref hırsı neticesinde yeni sergi
tipi meydana geldi ve gittikçe inkişaf eyledi.
1797 d e modern sergiler
1789 senesinde Fransadaki panayırların bir çoğu lâğv-
olundu. Sekiz şeng sonra ise ayni memlekette ilk millî sanayi
sergisi açıldı. Bu sergi Marquis d'Arezo namında biri tara-
fından tertip olunmuştu. Bu şahsın maksadı (Gobelin),
(S6vres) ve (Savonnerie) fabrikalarının mallarını satmak
için bir vasıta bulmak idi. Sergi Fransız ihtilâli müddetince
kapalı kaldı ise de muvaffakiyetli neticeler verdiğinden er-
tesi sene Pariste tekrar bir sergi açıldı ve satılmak üzere
muhtelif emtia teşhir olundu. Bilâhare Fransa hükümeti
sergi tertip etmek keyfiyetini resmen kabul etti ve artık
her sene sergi tertip edilmesine karar verildi. 1806 senesinde
açılan sergiye 1400 firma ve 1849 senesinde açılan sergiye
ise 4494 firma iştirak ett. Bu tarihten sonra artık millî ser-
gilere nihayet verildi. Fransa Ziraat ve Ticaret Nazırı ser-
gilere ecnebi milletlerin de iştirak etmesini talep ediyordu.
Halbuki Fransız fabrikatörleri kuvvetleri ile muhalefet et-
tiler ve neticede ilk beynelmilel sergiyi tertip etmek şerefini
İngiltere ihraz eyledi.
Filvaki 1849 senesinde haziranda İngiltere Kraliçesi
Viktoryanın kocası Prens Albert güzel sanatlar birliğinin
bir içtimaında hazır bulundu ve bütün milletlerin iştirakile
sanayie mahsus bir sergi tertip edilmesini teklif etti, bu tek-
lif kabul olundu. Halbuki Fransız fabrikatörleri İngilterede
beynelmilel bir sergi açılmasını da kendi menfaatlerine mu-
vafık bulmuyorlar, sanat sırlarını kaptırmaktan korkuyor-
lardı. Diğer memleketlerde de bu sergi hakkında bir şevk
hasıl olmadı. Bütün hükümetler kendi ahalilerinin İngiliz
«Radikalizm» fikrinin bulaşmalarından endişe ediyorlardı.
Mamafih Prens Albert bu sergi işini kendisi için sabit bir
fikir edinmişti ve herhalde onu vücude getirmek için bütün
kuvvetile çalışıyordu. Hakikaten de sarfettiği gayretler boş
çıkmadı, bütün hükümetlerin korkularını, endişelerini iza-
leye muvaffak oldu ve 1850 senesinde İngilterede ilk bey-
nelmilel serginin temelleri atıldı. Nihayet bütün memleket-
lerin iştirakile İngilterede beynelmilel serginin küşat resmi
büyük tantanalarla icra olundu. Amerika bu sergiye sun'i
dişler, gazeteler, havayı boşaltıcı sandıklar, Macormikin orak
makinesi, Colt'un tabancası, sun'î bacaklar ve sair bu gibi
yeni yeni aletler ve cihazlarla iştirak eyledi. Zaten serginin
hemen her tarafında mütenevvi makineler teşhir olunmuştu
ve ziyaretçilerin çoğu bu makinelerin büyük kısmını henüz
görmemişti.
Son zamanlarda yanan 1851 senesi İngiltere beynelmilel
sergisinden yadigâr olmak üzere ancak Crystal Palace binası
kalmıştı. Sırf demir ve camdan yapılmış olan bu muhteşem
bina 1848 ayak uzunluğunda olup ceman on dokuz (akr) yer
işgal etmekte ve kaideleri de zemin sahasının ancak iki bin-
de bir kısmını işgal eylemektedir.
İşte dünyanın en muazam panayırlarından biri bu bina-
nın muhteşem kubbesi altında oldu ve yine burada ilk defa
bütün dünya makinenin kerametlerini tamamile öğrendi.
Serginin ana binası kusursuzdu, fakat cazibeli değil-
di. Mamafih ziyaretçiler üzerine büyük bir tesir icra etti.
Bilhassa makineler dairesinde pek uzun bir zamanın mah-
sulü olan muazzam tekâmül eserleri herkesin dikkatini celp
eyledi. 1855 senesinde Pariste tekrar sergi açıldığı gibi 1868
senesinde dahi Londrada ve 1867 senesinde yeniden Pariste
sergi tertip edildi, yeni bir Crystal Palace inşa olundu.
Amerikanın ikinci beynelmilel sergisi 1876 senesinde
Philadelphiada tertip olundu ve pek büyük muvaffakiyet ih-
raz eyledi. Bu sergide, sanki her sergide vücudü elzem görü-
len Crystal Palace binası da dahil olduğu halde 187 bina
yapılmış ve 50 memleketten 30.000 fabrikatör ve tüccar mal-
larını teşhir etmişlerdi. Bu mallar arasında pek çok ehem-
miyetsiz eşya bulunduğu gibi pek mühim mamulât ta görü-
nüyordu. Bilhassa Amerikanın ziraat, nakliyat, ve imalâta
müteallik olmak üzere teşhir etmiş olduğu muhtelif alât, e-
devat ve cihazlar ile makineleri bütün dünya ilk defa görü-
yordu. Japonya dahi ticaret mukavelenamesinin imzalandığı
tarihtenberi ilk defa olarak mallarını Amerikada teşhir et-
meğe vesile buluyordu. 1851 senesinde Londra sergisinde eğ-
lencelerden ziyade yeni ihtiralar herkesi teshir eylemiş ve
bütün ahali mahza Krup toplarile, Viyana fırınlarını, Çin
paviyonunu ve dikiş makinelerini seyretmeğe şitap etmişti.
Bu kere Philadelphia sergisinde dahi herkes en ziyade her
türlü yeni Amerikan makinelerini görmeğe koşuyordu. Bu
esnada Amerika için makine devri açılmıştı ve yeni yeni ih-
tiralar hemen fasılasız tevali ediyordu. Müteakip nesil bü-
tün bu mucizeleri görecek, hayretten hayrete düşecekti.
1893 senesinde Amerikanın büyük sergilerinden biri a-
çıldı. Bu beynelmilel sergi (Chicago) da tertip olundu ve
bir çok yenilikler teşhir edildi. Elektrik asrın mucizesini teş-
kil ediyordu. Fabrikaların miktarı yüz kat artmıştı ve bun-
lar çeşit çeşit ve büsbütün yeni sistemlerde emtia imal edi-
yorlardı. . Serginin tertip sureti hakikaten hayretlere şayan-
dı. Ötede beride göller yapılmış, hadsiz hesapsız sütunlar yük-
seltilmiş, bir çok heykeller ı-ekzedilmiş ve muhteşem resim-
ler çizilmişti. Muazzam güzel sanatlar dairesinin yanmda
sırf Roma, sırf eski Yunan ve sırf Fransız sarayları vü-
cude getirilmişti.
Bunların arasında işe büsbütün yenilik olmak üzere
elektrikli tramvaylar, otomobiller teşhir edilmişti. Bütün
sergi bembeyazdı. Chicago şehri bu zamana kadar böyle klâ-
sik bir bina görmemişti. Sergi geniş caddeler ve Romen
üslûbunda cepheleri haiz muhteşem binalarla müzeyyen gü-
zel bir şehir manzarasını irae ediyordu
Yirminci asır yüksek ümitler ve yeni ilmî ve fennî mu-
cizeler ile başladı. İspanya muharebesi hitam bulmuştu.
Atlı araba yerine otomobil kaim olmuştu. Motörler ihtira
edilmişti.
Nihayet 1904 senesinde (Lüisiania) sergisi açıldı.
Bu sergi Chicago sergisinden iki misli büyüktü
ve kat kat daha güzeldi. Bu sergi için 15,000,000 dolar sarf
olunmuştu. Teşhir edilmiş olan eşya arasında yüz otomobil
göze çarpıyordu. Bunların biri Nevyorkdan Saint Luis şeh-
rine kadar gidip gelmişti. Sergiye bu kere pek çok Avrupalı
iştirak etmişti. Bilhassa Almanlar bir hayli yeni keşfedilmiş
kimyevî maddeler teşhir etmişlerdi. Fransızlar Versailles sa-
rayının bahçesindeki Grand Trianon şatosunun bir nümu-
nesini yapmışlardı. İngilizler de Kensington sarayının bir
kısmını ve İtalyanlar dahi eski bir Romen villâsını teşhir
etmişlerdi. Japonya seksen bin kadar muhtelif maddelerle
temsil olunmuştu. Yalnız Filipin adaları için 47 arlık yer
tahsis edilmişti ve bunda Amerikalıların bu adalardaki bü-
tün icraatı, imalâtı ve istihsalâtı bilcümle teferrüatile gös-
teriliyordu. Chicago sergisindeki binalar bu sergideki bina-
lara nisbeten çok çıplak kalmıştır. Bütün binalar Fransız
üslûbunda yapılmış ve ilerlemiş dekadans bir mimariyi tem-
sil eyliyordu. Mimarlar mimarî noktasmdan bütün düşüne-
bildikleri projeleri bu sergide tatbike çalışmışlardı.
1915 senesinde ise Panama kanalının açılmasını tes'id
ve tebcil için San Franciscoda bir sergi tertip edildi. Bu
sergi mahdut bir daire dahilinde hazırlandı, ne parklar ter-
tip, ne de binalar heder edildi. Sergide ancak 1904 tarihin-
den sonraki terakkileri gösteren eserler teşhir edildi ve ev-
velki sergilerde yapıldığı gibi öyle tâ medeniyetin bidayetin-
den itibaren beşeriyetin terakkilerini irae eyliyen eserlerin
teşhirinden feragat olundu. Sergi binasının mimarisi Chi-
Cagodaki White City binasına benziyordu ise de bir dere-
ceye kadar yeni bir fantazi de karışmıştı. Bu suretle sergi
binasının üslûbu eski seı-gilerinkinden büsbütün başka idi.
Louisiania sergisi Amerikanın son beynelmilel sergisi
oldu. Çünkü bu serginin kapanmasını müteakip Umumî Harp
başladı ve bütün dünyayı altüst etti. Vakıa 1925 senesinde
Wembley sergisi açıldı ise de bu sergi sırf güzel sanatlardan,
mimari şubesinin tezyinat kısmına ait idi. Bu sergide an-
cak eskiliklerden usanç gösteren ve yenilik hevesile meşbu
olan bir takım modern üslûpta eserler teşhir edilmiş idi.
Diğer taraftan ötede beride birbirini müteakip
bir takım ufak tefek sergiler açıldı ise de bunların
pek te büyük bir ehemmiyeti olmasa gerektir. Bu sergilerin
hemen kâffesi de tek bir mevzua dair idi. Binaenaleyh
halkın ancak bir kısmını alâkadar edebilirdi. Böylece bir-
birini müteakip sırf kitaplara mahsus bir sergi, ev inşaatının
inkişaflarına ait bir sergi ve güzel sanatların sanayi-
leştirilmesine dair bir sergi açıldı. Mamafih bu sergiler büs-
bütün muvaffakiyetsizlikle de geçmediler ve bu husus sergi
tertibatınca yakında mühim değişiklikler husule gelebilece-
ğini gösteriyordu. Hakikaten de artık bir sergide her şeyin
teşhir edilemediği anlaşılıyordu. Zaten artık sergilerin vüs-
atinden ziyade müessir olmasına itina ediliyordu.
Yeni mimarî
Sergilerin mimarî üzerine büyük bir tesir icra eyle-
diği bedihidir. Kraliçe Anne sarayının arşitektürünü temsil
eden üslûp sergi vasıtasile Amerikaya girdi. Orystal Palace
sarayının üslûbu mimarlara arşltektür hakkında yeni bir
fikir telkin etti. Klâsik arşitektiirün şöhret bulmasının sebe-
bi ise 1893 sergisi olmuştur. Mimar Gropius ile mimar Meye-
rin 1914 senesinde Kolonyada açılan sergi için tertip ettikleri
vâsi hol, gayet parlak bir tarzda olmak üzere, yeni bir arşl-
tektür üslûbu meydana getirdi.
1925 senesinde Pariste tertip edilen sergideki Le Corbu-
siernin paviyonu bilhassa kubbesinin örtülmesi hususunda
sarfedilmiş olan mesaiden dolayı banisine cihanşümul bir
şöhret kazandırdı. Arka arkaya sair sergi binaları da yapı-
labildise de modern arşitektür prensiplerinin tamamile tat-
bik edildiği ilk sergi 1930 senesinde Stokholmde tertip edilen
sergi oldu. Bu sergi İsveç mimarlarından Gunner Asphundun
eseri idi ve bütün İsveç sanatlarını temsil ediyordu. Burn-
hamm klâsik cepheleri gibi, modern sergiler arşitektür üze-
rine büyük bir tesir icra eylemişlerdir.
Bir asrın terakkisi unvanlı
1933 s e n e s i sergisi
Son Chicago sergisi pek parlak surette tasavvur edildi
ise de sönük surette neticelendi. Serginin plânı tertip edil-
diği zaman 100.000.000 dolar masraf takdir edilmişken, bilâ-
hare 30.000.000 dolar masrafla iktifa olundu. Ancak şurası
dikkate şayandır ki zamanın müsait olmamasına rağmen
sergi 600.000 dolar kâr bıraktı.
Bir asrın terakkisi unvanını haiz olan 1933 senesi ser-
gisi Amerikanın beşinci büyük sergisi olmakla beraber bey-
nelmilel mahiyeti haiz değildir. Yoksa bu sergiye iştirak için
bütün memleketlere de davetnameler gönderildi ise de ikti-
sadî ahvalden ve işlerin durgun olmasından dolayı pek az
memleket sergiye iştirak etti. Sergide ehemmiyete şayan ol-
mak üzere yalnız üç ecnebi paviyonu görünüyordu. İngiliz
şubesinin masrafları hususî surette yapılmıştı ve yalmz on
bir memleket sergiye dahil olmuştu. Serginin mevzuu başlıca
ilmî bir mahiyeti haiz idi ise de eğlenceler ve bilhassa dans-
lar eksik olmadı. Bu sergide en ziyade göze çarpan eserler
mimarlar tarafından hususî surette yapılmış olan binalardır.
Bu binaların bazısı pek mükemmel idi ise de serginin umu-
mi heyetinin irae eylediği çirkinliği gideremiyordu. Serginin
çıplaklığı tamamile göze çarpıyordu.
1933 Chicago sergisi
Chicago sergisinin sahası oldukça geniş idi, bu sebep-
ten dolayı serginin plânı vâsi bir mikyasta tertip olunmuş-
tu. Hususî sergiler ayrı ayrı gruplara taksim edilmişti. Bu
suretle sanayie mahsus hususî sergiler ile umumî sergi kı-
sımları birbirine karışmamıştı.
Chicago sergisinin teşkilâtı tipik bir mahiyeti haizdir.
Evvelâ mimarlardan mürekkep bir heyet teşkil olundu. Bu
heyet serginin mevzuu ile yerini intihap ettikten sonra mi-
marlardan her biri serginin şemasını hazırladı. Bunlarm içe-
risinden en muvafık olan ittifakla tercih edildi. Bilâhare
resimlerin çizilmesi için ayrıca bir heyet ve renklerin, ışık-
ların tertibi ve heykeller ile sairenin yapılması için de mü-
şavirler seçildi. Sergi teşkilâtının ilk devresi hitam bulduk-
tan sonra sergiye iştirak edenlerin tertibatına yardım et-
mek ve umum sergi işlerine nezaret eylemek üzere hususî
bir heyet teşkil olundu.
Sergilerde en büyük terakki eserleri teknik sahasında
görülüyordu. Artık sergilerde Montananm semiz inekleri ile
Floridanın portakal ağaçlarından yapılmış banyo kabineleri
teşhir edilmiyordu. Bu zamanlar çoktan geçmişti. Modern
sergilerde başlıca dört noktaya dikkat olunuyordu: 1) Ser-
ginin maddî mahiyeti, 2) Sergiye müntehî yolların intizamı,
3) Serginin merak uyandırmasma müteallik tedbirler, ve 4)
Serginin mevzuu.
Umumî nazariye mal satmaktan ziyade fikir satmaktan
ibaretti. Bu fikir de muhtelif usullerde, diagramlar, ışıklar,
renkler, duvar resimleri ve saire ile tecessüm ettiriliyordu.
Artık karışıklıklar sadeleştirilmiş ve sadelikler de hareket
vasıtasile merak uyandırıcı bir hale getirilmişti.
Chicago sergisi modern bir sergi addolunabilir. Sergiyi
teşkil eden bütün binaların yüzü düzdür ve muvakkat bir
zaman için yapılmış gibi görünürler. Yalnız White City bi-
nasının irae eylediği muazzam manzara henüz şöhretini
kaybetmemiştir. Mücessem projektörlerin ve civa buğusile
tertip edilmiş lâmbaların neşrettikleri gayet parlak ışığın
tesiri henüz unutulmamıştır. Bunlar sergiyi gündüz ışığın-
dan kat kat ziyade aydınlatıyorlardı, öyle ki sergide geceleri
gündüze nisbeten çok fazla ışık oluyordu.
Bugünkü sergiler pek büyük gayretlerle meydana geli-
yorlar. Vâkıa sergi mimarlarının emri altında paranın elde
edebileceği, ilmin düşüneceği ve sanatın ihtira eyliyebileceği
bilcümle vasıtalar hazır bulunuyor ise de, yine onlar mem-
nun değildir, daima müştekidirler ve bilhassa ahalinin ser-
gilere karşı gösterdiği kayıtsızlık onların şevkini kırıyor.
Crystal Palace sergisi devrinde ahali bu serginin tertibatın-
dan o derece teshir olunmuştu ki hiç bir eğlence düşünmü-
yordu. Şimdiki sergilerde ise herhalde eğlenceler tertip et-
mek zaruridir. Çünkü aksi takdirde serginin pek sönük ola-
cağı şüphesizdir. Son Chicago sergisinde eğlence tertibatına
çok ehemmiyet verilmemiş olduğundan dolayı milyonlarca
kişi esnemiştir. Her zaman her sergide her şey iyi olmaz.
Sergiler sönüyor:
Frank Lloyd Wright diyor ki:
«1893 senesi Chicago sergisi her veçhile 1933 senesi Chi-
cago sergisinden daha iyi idi. Zaten sergilerin ehemmiyeti
gittikçe azalıyor. Alelhusus ki bunların ekserisinin mahi-
yeti .âdeta malûmu ilân kabilindendir.
Bir takım dar düşünceli mimarlar bu gibi münasebet-
lerle yanilikler göstermeğe yeltenirler. Halbuki onlarm mey-
dana getirdikleri arşitektür sahtedir. Onların ibda eylediği
inşaat ne kadar süslenmiş te olsa arşitektür değildir.»
Ralph Adams Gran şu fikri dermeyan eyliyor:
«Chicago sergisinde ancak ilim ve teknoloji sahalarında
bazı terakki eserleri görülmüştür. Arşitektür ise tedenni ha-
lindedir. Mimarlarca kabul edilmiş olan üslûbda hiç bir ye-
nilik eseri yoktur. Bilâkis bu üslûp pek köhnedir.»
Bruce Bliven şu mütaleayı söylüyor:
«Chicago sergisinin arşitektür noktasından tesiri pek
ehemmiyetsiz olacaktır. Arşitektür kendi modern üslûbunda
devam edecek ve sergi onun ne lehinde, ne de alyhinde hiç
bir tesir gösteremiyecektir.»
Henry Rusell Hithecock dahi söylüyor:
«Amerikada modernizm, arşitektür noktasmdan, her
türlü kompozisyon veya süs fantezilerini doğrudan doğruya
davet etmiyordu bile. Herhalde onlara müsait bir vaziyet
gösteriyor. Bilhassa muhtelif ahvale dikkat edilmeksizin ala-
bildiğine renkler kullanılması mimarların estetik kusurlarını
bir kat daha ağırlaştırıyor.
Chicago sergisinde en ziyade nazarı celbeden Belçika
köyleri idi. Bu köylerdeki evlerin damları tamamile kar ta-
bakalarile örtülmüştü ve hakikaten kış manzarası irae eyli-
yordu.»
Yukardaki mülâhazalar mahza Chicago sergisinin ar-
şitektürüne matuf olup omın mündemiç bulunduğu fikre şa-
mil değildir. Bu mülâhazalar sergiler hakkında pek de müsa-
it olmasalar bile herhalde tenkit mahiyetini haizdirler ve
bu mülâhazalara karşı arşitektür müdafaa edilebilse bile
Chicago sergisi umumî heyeti dahilinde takdire şayan olma-
sa gerektir. Bu serginin asıl mahiyetini teşkil eden mevzu
beşeriyetin terakkisini mütezammm olmakla beraber bu te-
rakki keyfiyeti, teferruatı dahilinde, lâyıkı veçhile gösteril-
memiş, fikir ile onu temsil eden maddeler arasında tam bir
münasebet ihdas edilememiştir. Evvelce sergiden ayrı bir
kısım teşkil eden eğlence binası ise bilâhare birleştirilmiş ve
bu eğlence merkezi serginin en muvaffakiyetli kısmı olmuş-
Chicago sergisinden evvelki sergiler tetkik edilirse on-
ların başlıca bir fikir temsil ettikleri ve bu fikrin de zamana
uygun olduğu görülür. Herhalde sergi dernek^ bir takım göl-,
ler, imtiyazlar, binalar ve saire kolleksiyonu demek değildir.
Bir serginin muvaffakiyeti onun temsil ettiği fikre bağlıdır.
Chicago sergisinin iflâsından sonra Nevyork'un Ame-
rikada şimdiye kadar misli görülmemiş pek büyük bir sergi
tertip etmek tasavvurunda bulunduğu bir sırada «sergi ne-
dir?» Suali irad edildiği takdirde bu suale «1939 senesinde»
ibaresini de ilâve etmek icap eder.
Tarih noktasından panayırlar
ve sergiler
Nefsini tebcil e'mek arzusu umumî bir mahiyeti haizdir.
Ahasverus nefsinin tebcili için 180 günlük bir panayır tertip
etti. Roma generalleri zaferlerinin tebcili için panayırlar ter-
tip ederlerdi.
Otelcilerin, dükkâncıların, tiyatro sahiplerinin yerli pa-
nayırlar ve sergiler açılmasını son derece arzu ettikleri be-
dihidir. Çünkü bu gibi hâdiseler işleri açarlar, bir çok kim-
selere mühim kazançlar temin ederler. Mamafih bu husus
gaye noktasından tâli bir keyfiyet teşkil eyler. Halk ötekinin
berikinin işlerini açmak, onlara para kazandırmak maksadile
panayırlara ve sergilere gitmez.
Sergiler reklâm hususunda büyük bir ehemmiyeti haizdir-
ler. 1851 senesi Londra sergisi ile Philadelphia sergisi hemen
münhasıran diğer memleketlerden gelen yeni mamulâtın ilâ-
nına tahsis olunmuşlardı. Maamafih şimdi artık reklâm husu-
sunda gazeteler, sinemalar, mecmualar, kitaplar ve radyo
gayet mühim bir mevki işgal etmişler ve sergilere hiç bir
ihtiyaç bırakmamışlardır.
Sergiler terbiye noktasından büyük bir rol oynarlar. On-
lar halkm merakını tahrik etmek suretile bir çok şeyler öğ-
retirler. Bilcümle memleketlerin güzel sanatlarından, bil-
hassa arşitektürü ile sair sanatlarına ve istihsalâtma dair
vâsi malûmat verirler. Böylece White City sergisi Amerika-
nın arşitektürünü, 1853 senesi Nevyork sergisi Amerikanın
makinelerini ve Wembley sergisi de Amerikanın bilcümle
istihsalâtım teşhir etmiş ve halk dahi onları tetkik ederek
memleketin iktisadî hayatına yakından vâkıf olmuştur.
Evvelleri eğlence sergilerinde meddahlar ve soytarılar
tarafından bir takım tuhaflıklar yapılır ve halk eğlenir-
di. Şimdi bu gibi eğlenceler daha muntazam surette yapılı-
yor. 1889 senesinde Paris sergisinde Kahirenin sokakla-
rı ve muhtelif panoramalar teşhir edildiği gibi Cavalı-
lar da dansediyorlardı. Kolombiyanın beynelmilel sergisinde
büsbütün yeni eğlenceler tertip olundu ve 1915 senesi San
Francisco sergisinde dahi bir harp gemisi berhava edildi,
Panama kanalının modeli gösterildi.
Amerikanın yüz ellinci senesi münasebetile tertip olu-
nan serginin en parlak noktası 80 ar ittisaındaki bir sa-
hada yapılmış olan göller ile bunların üzerinde dolaşan Ve-
nedikli gondolculardı. A century of Progress tesmiye olunan
Chicago sergisinde ise her şey mevcuttu: Lokantalar, konser-
ler, varieteler ve saire. Eğlenceler bir serginin neşri aksamın-,
dırlar. Zaten halk bilhassa bunlar için, daha doğrusu, öyle
zannolunur ki, tiyatro yerine ve belki de terbiyeye mütedair
modası geçmiş temaşalardan sıkıldığından dolayı, sergiye
gider.
Sergi meselesi hakkında
münakaşalar
Sergi meselesi bir müddettenberi Amerikada mühim bir
mesele olmuştu.
1935 senesi birinci kânununun 11 ci gecesi City Clübünde
verilen gayri resmî bir ziyafette Amerikada yeni bir beynel-
milel sergi tertibi teklif olunması üzerine bu mesele hakkın-
da ciddî bir münakaşa başladı ve bir çok hatipler söz aldı.
Bunların ekserisi serginin ehemmiyetinden bahsetti ve sergi
tertibinin, şimdiki sistem dahilinde her memleket için, bil-
hassa iktisad noktasından elzem olduğunu iddia eyledi. Yal-
nız bir hatip sergi meselesini başka bir cihetten tetkik ede-
rek parmağını şimdiki sergilerin asıl kusuru üzerine koydu
ve «bizim makine devrimiz artık mucizeler devri addoluna-
maz» dedikten sonra, modern sergilerim mündemiç olduğu
fikre şiddetle itiraz etti, makinelerin her zaman beşeriyet için
hayır teşkil etmediğini, çok defa ve bilhassa bütün dünyanın
yeniden silâhlandığı şu anda medeniyet için felâket olduğu-
nu, bundan maada makineler yüzünden dünyanın her tara-
fında vâsi mikyaslarda işsizlik husule gelmiş bulunduğunu,
milyonlarca kişinin sefalet içinde çırpındığını dermeyan etti,
sözüne şu yolda hitam verdi: «Bugünkü teknik vaziyetine
uygun bir cemiyeti temsil eden herhangi bir sergi müstak-
bel medeniyetimizi gösteren bir model teşhir etmeli ve arşi-
tektür hususunda ihtiyatkâr olmalıdır, garibelerden içtinap
etmelidir.»
Bu nutuk ziyafette hazır bulunanlar üzerinde derin bir
tesir yaptı ve içlerinden bir çok kişi hatibin işaret ettiği
esaslı bir noktaya hemefkâr bulundu. Hatibin teklifi radikal
bir mahiyeti haiz idi, ancak fikir tam zamanında ileri sü-
rülmüştü. Bunun üzerine bu teklif hakkında bir program
tanzimi için gene mimarlardan bir heyet teşkil edildi, bu
heyet programını geçen mayısta neşreyledi.
«Müstakbel sergi» serlevhasını taşıyan bu programda
şöyle deniliyor: «Sırf makineye ait terakkiler artık
beynelmilel sergiler için münasip veya pratik bir mevzu teş-
kil edemez. Herhangi bir sergi cazip bir mahiyeti haiz olmak
için asrî hayatın mucizelerini alelade insanların anlıyabile-
ceği tarzda teşhir etmelidir. Bundan maada sergide uygun-
suz binalar yapmaktan sakınmalı ve mesken, terbiye, iş, eğ-
lence, sıhhat ve sairelere müteallik şubeler tertip edilmeli ve
bu şubeler çok tafsilâtlı olmalıdır. Bu program tetkik edil-
mek üzere Sergi müdürlüğüne tebliğ olunmuştur.»
1939 senesi Nevyork sergisi
1939 nesesinde Nevyork'da açılması mutasavver olan ser-
ginin büyük beynelmilel sergilerden biri olacağı melhuzdur.
Bu serginin ne gibi meziyetleri haiz bulunacağı malûm
değildir. Ancak sergi heyeti reisi bu serginin Amerikada be-
şeriyete refah ve saadet temin eden ve henüz meydana çı-
< ' \,
karılmamış olan vâsi kuvvetler mevcut bulunduğunu isbat
edeceğini söylemiştir. Herhalde bu sergi Amerikanın istikba-
lini teşhir etmiştir.
Eğer sergiler ilmî bir meziyet göstermeyip ancak teknik
bir mahiyet teşhir ederlerse onlardan hiç bir ciddî netice
hasıl olmaz ve bu husus sergilerin iflâsı demekdir. 1851 se-
nesi Crystal Palace sergisi, 1868 senesi beynelmilel Colombia
sergisi ve 1930 senesi Stokholm sergisi bu mahiyette bulun-
muşlar, binaenaleyh de panayırdan farklı olmamışlardır.
Eğer Nevyork sergisi de bu sergiler gibi ilmî bir mahi-
yet göstermezse panayırdan farklı olamıyacağı ve bu surette
tamamile iflâs etmiş bulunacağı şüphesizdir.
Serginin plânı henüz meydana çıkarılmamıştır. Ancak
sergi için tayin edilmiş olan yerin toprağı büyük inşaata
müsait olmadığından öyle yüksek binalar yapılamıyacağı aşi-
kârdır.
Yalnız zannedildiğine göre sergi oldukça geniş bir sa-
ha işgal edecek ve iki ya üç büyük methali bulunacaktır.
Bu geniş sahanın ancak bir kısmında yüksek binalar inşa
edilebilecek ve ağır makineler konulabilecektir. Göl tarafın-
da ise belki de eğlence yerleri tertip edüecek, lokantalar,
konser salonları ve saire yapılacaktır.