AE Re a Re eR eC an a ck eee) eC a OR ese an ee Ua MCCUE cy eR CC ee eR Me SC Cun seg Ree OURO ou ea aR We We Be Ul ‘Teoremin sarti oremin hikmi ‘Teoremin isbatr Teorem Qonsu bucaqlann xassasi OD er an aed ee LE eae RP ee Met eT eT a ee eae ole A Rede eee eh aun eek ee Det CU Ue eC Mean ee EUR SUE i) CRC UU UR eRe Me ec n imeem acl PEN CU Ne eC MCN unl ad Coens ieee one ewe oe Cer Pun Ue oa oe ee ey acc) Slgiisi onun daxili AB gias! ila béllindiy bucaqlann dareca Peo ee ZAQC = ZAOB + ZBOC = 180°, Demali, qonsu bucaqlann TT ee Verilon hiss isbati talab olunan hissa isbat, adatan, iki yolla ap 1. Teoremin hékmii sartin- dan mantiqi mithakima yolu ila alinar Hokmiin aksini forz et- moklo isbat olunur. Bu in teoremin hik- miiniin sahv oldugu farz edilir va sarta va ya mo- lum i fakta vidd notica alimarsa, teorem isbat olunur.3. AO s OC, ZOCB & ZOAD (sakil 7). Isbat edin ki, ACOB = AAOD. Vi 4. Sakil 7-da AO = OC, ZOCD = ZOAB: Pe Ruan a ead Lhe) ere ee 18) Br epee en cea) WV ADB = ZADC. Isbat edin ki, AADB = AADC. Cee Roun cun ey SCR Cunt oun eo) De ECOL ea eared eh eg AADC Poe Ren ce Une St EL Sra) AO = OC. Isbat edin ki A a) ABOC = ADOA; b) ZABC = 2 ADC. 8. Sakil 9-da OA = OC va OB = OD-dir. Vv Isbat edin ki: a) AD & BC; b) 2BCD & ZDAB. 9. Har hanst bucagin taraflari izerindajtapadan baslayaraq konqruyent iki parca aynimisdir. Har iki Pe REI Couette eee ae ae ay Pea Ieuan ee a ea a ero) 0, A bucaginin tanbélanina perpendikulyar olan difz xatt Bucagin taraflarini B va C ndqtalarinda Pee Coa tun in ea ee eet oe Re i ee cy Cac) néqtasindan aks tarafa E néqtagina qadar uzadilaraq DE & BD parcalanni ayinr. ZBAD = 56° va Pa eee a, Bucagin onlug kasrla verilmig daraga,qiymatlarini daraca, daqiqa va saniya ila ifada edin 73,4. 66,2", 125,1°, 41,93° 12,5*. b. Bucagin darace, dagiga va saniya ila verilmis qiymatiarini daraca ila taqribi ifada edin: 12°36: 4491625". 54°30" 135°S610': 49°49" ES Uae a) 7°15’ + 16°30; b) 46°2 759 ¢) 150°2112" + 5191651 ¢) 42° 25°10"; ) 175°13' ~ 101943 €) 98°15! — 53°45 a) 23°36 2: f) 24,5°- 6°7 + 32.1°. g) 77°19 — 56,4. Peete ae LURE eke Lal rere ee ae EL OR Pel ease AC TUTTO C nce an pdgtesi A va C néqtalari ila birlasdirilib. AM va MC parcalarinin kongruyent oldugunu isbat edin4. Damali daftarda barabaryanil jicblcag ve onun taps bucaginin Pe Reuter eo ne coe a tet anne Cee) OOo ae nti eee) ae En Tae Cee ee Oe Mot wane eo Luna ee reo eo Barabaryanli ABC Uicbucaginin AB oturacagina CK tanbélani cakilmisdir. BK-nin Pon TE een ee eet MoM mt ce ay ean tc i COCO Ue et RU Ce MoM ae Gnome a uns CU eae ns i) MNK iigbucaginin MC tanbélani cakilmisdir. ZN = ZK oldugu aCe a eae en CU ees anc ete Ea ke Th malumdursa, oturacaga bitisik bucaqlann har biri neca darace olar? a. Barabaryanli icbucagin oturacagina-bitisik bucaqlanindan biri: 1 89°; 2) 120°; 3) 90° ola bilarmi? Fikrinizi asaslandinn. aCe nets et aco EPC nem ety Deuter inc enter imo ts. Re eter an te Un an ecu ues ear atts re Ceaser uae Umma auennc aO) De CCU TON ew Da UE Cn REE a PR cu acy OEE PEON AM ats ue Canc acta ie Cert tet ava a Peet i ee ema nee keBir dighucagin ig tarefi uygun olaraq o biri tigbucagin Ug tarefina berabardirsa, bu digbucaglar Pea cL Bu alamat TTT (taraf, taraf, taraf) adlandinlir SU eC aC aa em alae rIy | AC eo Ce CSI) Sa CE oe nC ema UT Pa areata tn Ugbucaglann konqruyentliyinin __ alamatina gére AABD&A__olér. Teorem Pn Cee REC OatsWeer neue Rune) Pet ae cor ele ema Oke OC ww eemew Teta: tm ea) (sakil 8)Cee Ree Le Re kee Muu Mae a aay ACDM, eT rene el er mee eat OAR eke te ees oldugunu séylamak olarmi? Cavabinizi asaslandinn EURO e eMC er Tuna ene Tess malikdir. AC pargasi BD-ni O négtasinda (a4, a ZADC ere me sc PS RESO acm COR rT eo ee 2 EE eae ee UR ce une ae eee nena ae m olarsa, ZBDC-ni va DM-in uzunlugunu tapinPS Cale a) (m — 2k)(m + k) = m? — km - 2; b) b(b— 4c) + She = b(b +c); ©) a(a +11) + a(a? — 11) = a*(a +1); $) G—p)p + 2)-1 = (P+8)(9 —p) - 67. VCO Mi enue cle ae RCN EE RCC une Mien arlene cd Tere mL el} a) (a+ 5Xa~ 12) =a" - 60...; b) 7-2. = + DO- Ds ©) (m= 79m + 10) =m +2m—70 5g) P= 12x + 30... = -TKE- 9). a eC Oe Cet ee eee Pee Ron eu CCC Rm nu erm kee tac Ey eu an Tae oy a) (a — 3)(a* — 8a +5) — (a - 8(a* — 3a + 5); 1b) (3x + 2M2x + 5) — (2x? + 7x + 17K ~ 4); 1c) (b? + 4b — 5(b — 2) + (3 — bb? + Sb + 2). Par NU ae eek eu aa b/a va b dayiganiarindan istifada edarak har hanst ikihadiinin/kvadratini Coe ok Zi) eee eu ee een ee aR Gl) Co OMS eu ee a) a(b +c? + (a +c)! + cla + by — dabe = (a + ba + eb +e). b) (a+b +c) ab + ac + be) — abe = (a + bY a + eb +c). ¢) Isbat edin ki, a + b +c = 0 olduqda, agagidakilar eynilikdir: a(a+bXate)=abe, bb+aXb+c)=abe, cc +ae+b)=abe.3. Sakil 1-da verilmis daxili carpaz bucaglardan olarsa, asagidakilan isbat etmaya caligin. a) o biri carpaz bucaqlar da barabardir; b) uygun bucaglar barabardir Cerne une eee uo eee een et cg olarsa (sakil Ds eu ee a) b) daxili carpaz bucaqlar barabardiry Ore e aro Pesca cue More oi Mabe Una iene ere eee a) digar ciit uygun bucaglar da barabardir; b) daxili garpaz bucaglar barabardir; c) daxili birtarafli Pe Ue ae AB va MN diz xatlari kasigir. AN va BM diiz xatlarinin a) MN kasani ila, b) AB kasani ila amala gatirdiyi daxili carpaz bugaglan, farici carpaz bucaqlan, daxili birtarafli bucaglan géstarin Poe Ose meee oat lc) 8. Bes diiz xatt ciit-ciit kasigir (gakil 5)/Afinant eae ee euro te RP | 3 4 Se OP sceeeMe DD csg -> + 3 — Ss’ tee BEPSEVAEPZEVA) camini tapin 10. Kasigan a, b va c diiz xatlari igbucaq amala gatirir. Bu diz xatlar arasinda amala galan bitin bucaglarin cami nega dafecedir? Hanst halda bu diiz xatlar ciit-ciit kasigsa da Ugbucaq amhale Pecee Cure Iki diiz xattin kasanla amale gatirdiyi daxili carpaz bucaqlar ee eM EL Oat ead SLE a eRe econ Rect Pr Re ate ace Se ene rec eee ae) Pace i Sn ee a Me Secs) Pe Rete Oe seen ny AMN ficbucaqdir. MN kasani milstavini iki yarimimiisteviya ayinr. AMN iicbuc birinda yerlasir. Digar yanmmiistavida AMN U¢bucagina barat 96r% eRe eer a Peete a aoe eres. Sen xatt iki mixtalif ndqtada kasisa bilmadiyina géra farziyamiz dogru deyil. Demal paraleldir. a || b Beio Pree ol ae Ce Ce ee ee een ee ae ee ed Pee ed Eee 24 + 25 = 180" (sokil 1) Du ened Daxili ¢arpaz bucaqlarin bara- Oziiniz isbat edin barliyina ssason isbat edin. ety Dre ec iki diz xattin kasanle amele gatirdiyi uygun bucaglar beraberdirsa, bu iki diiz xett paraleldir. BPS 1 = 25 (sokil 1) Breed Daxili carpaz bucaglarin bara- Oziiniiz isbat edin borliyins asasan isbat edin Faaliyyat es he ee one Pa oe ee Cy rece ta) 3. B néqtasindan kecan va a diz xattina perpendikulyar ¢diz xattini qurun Pee hens 5. bva c diz xatlari ila a kasenfarasinda amala galan bucaglan xarakteriza edarak b va cdiiz xatlarinin qargiliql/vaziyyatini isbat edin. Natica: Eyni diiz xatta perpendikulyar olan iki diz xatt paraleldir. a1. cb 1 c=>al|b re ee Pe esc ee ny or a pean 1) 7S = 43, 28 = 137 lee) CZ boyuk olarsa, ent ie)CeO a ee eo Coe ee oh ieee Cee to i Tee eet nen eee uote uur cnr Iki paralel dz xattin kasanla amela gatirdiyi daxili carpaz bucaglar barabardir. Teoremin garti: AB || CD va AC kasandir Sea BAC = ZACD] Isbatr: Sksini farz edak. Tutaq ki, RATNGESANSOYCSSINOS Elo M ndqtasi gotiirak ki, RANINGEIPATED (bucaglann aynimasi aksiomuna gore) olsun. Onda diiz xatlarin paralellik alamatina gére AM || CD olar. Lakin garta gore da AB || CD-dir. Demali, A ndgtasindan CD diiz xattina ki miixtalif paralel diz xatt cakmig oldug, Bu isa paralellik aksiomuna ziddir. Belalikla, aks forziyyafniz. dogru dey SC Oe a er a te ecSC Ee ce Eo oie une] Iki paralel diiz xattin kesanla amale gatirdiyi daxili birtarefli bucaglanin cami 180° -ya Peed Rr Cd Renee aCe} Ma -BAC + ZMCA — 180) bat edi Daxili arpa bucaqiann bara- barliying asason isbat edin. SC Cec Cu cn uo Yo eet une Iki paralel diiz xottin kesanle amale gatirdiyi uygun bucaglar baraberdir. Teoremin arti: AB || CD ve AC kasandir (sekil 3) Teoremin hokmi: FYNGSPA GS fot Garpaz bucaqlarin bora- bs arliyina dsason isbat edin. ee eee OE eo any Sea ee Lee ee eae ed Ae eee eC ED) ory Cee ae Oa Seas CSC ROr OR Rec nub Eyni bir diiz xatta paralel olan iki diiz xatt bir-birina paraleldir. Dr ed ead AO are Po Se ea en een xatlari A néqtasinda kasigir (sakil 5 b). Onda-ediz yatting vid.olmayan A ndqtasindan bu diiz xatta iki paralel dilz ee a ee ecu ed gakil 5b rec) ZABC = 71° va ZDAC=30" olarsa, ZCAB=? ¢) ZCAB = 65° va ZABC=45° olarsa, ZDAC d) ZEAB = 69° va ZDAC=S4° olarsa, ABC figbucaginin bucaglarim: miteyyan cdin. POOP reckon A SS erie paralelogramin digar bucaqlanni tayin edin. Cavabinizt Bee Oe eRe sce oi ae ee ee un iee e PER net URE in i“ -32" sakil 10 Sakil 11-da a diz xattindan kenarda verilmis B ndgtasindan kecan bir nea Cece a ABO -86.8 | |ZKBO = 63.5°, ZOBC = 111.4", ZMOB = 93.2” IEEE etmeltea ee eee ek Were iO Seco ue Tuer eo bOliiniirlar. AC |] BD oldugunu isbat edin. ae L) olarsa, onun paralel va POC URC Cuetec ut Re EOC een a Te Me kee ah kee ee nan Cl sokil 1S.ate keane Uygun tareflari paralel olan bucaqlar ya bir-birina Pee REE eee ee ae ZAOB = ZAOB, (gil) vO 8 , = 180° (sakil 2 b) Oziiniiz isbat edinPaar tet 1 va AD hiindirlikdirIsbat edin ki, yg CAD = 2 9g BAD.Teorem ——_Diizbucaqlt iicbucaqlanin konqruyenttlik’elamati Hipotenuzlari va bir katetlari uygun olarag konqruyent olan diizbucagh Uigbucaglar eo aoa M SUE eCPM ee rote ly SAL aC Laon Se Ceara Oziiniiz isbat edin ABC vo MNK iigbucaqlarmt ela yerlasdirin ki, AC vo MN toraflari iist-tista dilgsiin, Ali- nan KAB dgbucaginin boraboryanh oldu Qunu isbat edin (sakil 5).Lee ter ene et Eee Eni ecu boc) eer eter ee en et tne ey ed reat Se ee eee teen ete ere 2) Pee Lees be ee ae , ra De eee Cee, Cee ey gore Ra C = 60° olar. Bir diiz xatt uzrinda AC = AD parcasini cakak Dror Cart pct ag rt ecu m tart) Ce tee Den fee eee ar) See ee ee 3 CD va CD = BC rp are a crete Bee fen Aero ter ner Pe mean mee Twa DD rter rete ne han Uae oR meer a Cra ¢. Diizbucaqlt dicbucagin jf! bucaglannin farqi 24*-dir. Onun iti bucaglann tapin. PS ete eo Ue cue ese Lanna konqruyent oldugunu va ya konqruyenit dlmadigin: izah edin.Prete ee Ee eek oe RC UU ro EEC aural hokmiind dayisarak alinan taklifi Yazun. Bu teklifin dogru oldugunu isbat edin. PV Tele rater eee ROL Ee BU a ca pafcasinin AABC-nin median oldugunu isbat edin (gokit'7) AaB néqtalari CD diiz xattinin mixtalif taraflarinda ondah efni a eee ROC emer ne a hole Drea o a) 7 mm; b) 12 sm; ¢) 4,89 dm oldugi’ malumdursa, AD parcasinin va CK Cee Put Mao CRC ata oP ems eee mS) Near ris) D néqtalati afasindaksmasafanin: a) 0,15 m; b) 34 sm; c ey eee ene Tae) eon arate ir ee oe eter nen or a ee eke Meee ea eS Barabaryanhi iigbucagin yah taraflérina cakilmis hiindirldklarin konqruyent oldugunu isbat edin. Oe a dirs Cue Cae Ee a ed yerlagdiyini isbat edin Pec eee Ree Gein dc. att Cea Peeer ce Tune b: Diizbucaght digbucagin hipotenuzu 56 sm, bucaglanndan biri 60°-dir. Bu Uigbucagin hangs Pee Mae. Run amen prec rete ees eae vu Pe eM cee ee a igbucagin bucaglarint miayyan edin. Diizbucaqht digbucagin xarici bucaqlanndan bir! 120°-Bir, Bu Ugbucagin hipotenuzu ila kicik PUA i ocak Tt cn ates ue eer rae Nun Coe ec Ree Arete RCC evn te eee uke he nee ee PE ere et oa EM ean [ied Les TeDe OR De nC ate knack: eer acu neers aCe ara Ucgbucagin xar eT Cr] Osbucagin xarici bucag1 ona gongu olmayan daxili bucaglariun coming berabardir Teoremin garti: AABC-da Wa A, Wa B, Wl ACB daxili, Ra BCD xarici bucaqlardir Std [ieee Pee Tiel Teoremin isbati: Ucbucagin daxili bucaqlarinin comi:haqqinda OC Be Pee BR ec an Pete ee ter tic) Wa3 4% 4 = 180° | Eee C3 COP Bee Pee Ce) Bee Pe ee Yani: MA BCD = BAA + MAB. Be i) Vee ete eet con nue tet ia a Lee eae (sakil 3). Ugbucagin digar bucaqlanns tapin. Halli: Teorema gore Wa BCD = Wa A + Wa B. Cid Det Lee Leni ren ment eT etc eta ee eet tet Lun Cam wee CO ee eecbucagin tarafigri ve bucaglan arasinda minasibatlar Ugbucaqda: 1) béyiik taraf qarsisinda béytik bucaq durur; 2) béyiik bucaq gargisinda béyiik taref durur. Aro a Teoremin hékmii: m ACB > ma Le laa Creer? ra or inmig ADC Oe Be Pd Re cet Boe eel | an ) Uigbucaginin xarici bucagidir, demall, Ma 2> ma A a lalikla, Ma ACB > Ml 1= 2 > RAABC vo BRACE > fa ABGalang Se een ee tar Oe ee Se ane Eee Bur edak: tutag ki, AB a Teeter Ec ec a! Cure) PCE Ey A ae ee ee ec eon! nasi Uigiin wa ACB < pg/ABCOlmalidir. Bu isa teoremin ikinci gart pe ee ee one A eee aac eer tee eles ee etaie eet cic Ucbucagin har bir tarafinin uzunlugu digar iki tarafinin uzunluglar comindan kicik, forqindan eer eld Teoremin garti: ABC iicbucaqair (sakil/1) Sa eel bu eu er cnr ome Eola) Pe me en eC Peete ep tela olduguna gore wa 1 = wa 2. Lee BR) ERS Pad EN eee | Cea a | ORCL EL a Neate era CE ana le Buradan da, AB-AC 7 oldugu diciin bu parcalar dicbucagin tarefiari o! E Pee renter ae oh La Vee eee Dine uu en ae Re ea LT he ot ee he celQabariq dérdbucaqhnin xarici bucaqlarinin comi Teorem. Qabariq dérdbucaqlinin xarici bucaqlarmin comi 360°-yo borabordir. Isbats. Hor topodoki daxili vo xarici bucaqlarin comi 180°-yo borabordir: ct’ + 80° B’ +B = 180° ¥ +y= 180° 8 +5 = 180° Bu boraborliklori torof-torafs toplayaq: a +p +7 +8 +at+Pty+5=4- 180° a +B +7 +8 = 360° oldugundan aling: a’ + B’ + 7 +8’ = 720° ~ 360° = 360°— > isbat edin ki, qabarig dérdbucaqlida iki qongu topo bucaginin tonbélonlorinin omolo gotirdiyi bucaqlardan birinin dlgiisé digor iki daxili bucagin Slgilori cominin yarisina borabordir, B ABCD dérdbucaglisinda AK pargast A bucaginin, DK Cc pargasi iso D bucaginin tonbiloni izorindodir. LA] 2k = BSE otdugunu isbat edin. A D ZA, 2D ZA Zc 2D Gistarig: 2K + SS + SD = 180" vo Be Bee PD -180 boraborliklorindon istifado edin. 10> Dérdbucaglinin iki qongu tapo bucaginin tonbéloni gokilmisdir. Verilon bucaq Slgiilorins géro x-in qiymotini tapin. ) 3) i> a) Qabang dérdbucaqlida a+ $B = + 8 oldugunu ? isbat edin, : 2 Oe b) Qabarig olmayan dérdbucaghida 24 = 21 + 22+ 23 oldugunu isbat edin, } es‘Torif. Qarst toroflori paralel olan dérdbucagliya paralelogram deyilir. ABCD paralelograminda AB||CD, AD|| BC. Torofinin ixtiyari néqtasindon gars torofi Sziinds saxlayan diiz xatta ¢gokilmis perpendikulyara paralelogramin hiindiirliiyii deyilir. Sokilds BE vo BF hiindiirliiklordir: BE | AD, BFLCD. iki paralel diiz xott arasindaki mosafo sabit qaldigindan para- lelogramin eyni torofo gokilmis bitin hiindiirliklori borabordir. 47 D Teorem 1, Paraleloqramin gongu topolorindoki daxili bucaqlarinin comi 180°-dir. isbati: Iki paralel diiz xottin kasonlo omolo gotirdiyi daxili birtorofli bucaqlarin cami 180°-yo borabordir. ABCD paralelograminda AB torofini Sziindo saxlayan diiz xottin BC vo AD paralel toroflori ilo kosigmosindon alinan ZA vo 2B daxili birtorofli bucaqlardir. Demoli, ZA + ZB = 180°. Oxgar qayda ilo alinir ki, 2C + ZD= 180°, 2B + ZC = 180°, ZA + ZD = 180°. Teorem 2, Paralelogramin garsi bucaqlari konqruyentdir. B Cc ZA ZC, ZB22ZD Teorem 3. Paraleloqramin qgarsi toroflori konqruyentdir. AB = CD, AD = BC“P) Teorem 3-4in ishatim ikistitunlu codvalds ndqiolorin ye- rin uygun tokliflori yazmaqla doftorinizds tamamlayin. fey Verilir: ABCD paralelogramdir. a Isbat edin: AB = CD, AD= BC Toklif Osast TABCD 27 -dn. 1. Verilir 2. AC diagonalins gakirik 2. Iki ndgtodon yalmz bir diiz xott kegir 3. ABI|CD, AD||BC . am 4, ZBCA = ZDAC, ZDCA = ZCAB} 4. $.AC& AC 5. Kongruyentliyin xassasino géro 6, AABC = ACDA 7. AB= CD, AD = BC DTeorem 4, Paralelogramin diagonal: onu iki kongruyent iigbucaga ayinr, — AABC = ACDA, AABD = ACDB ‘Teorem 5. Paraleloqramin diagonallan kasigir vo kasigma ndqtasinds yartya béliiniirlor. AK = KC, BK = KD A AD = BC, BD torofi iso ortag oldugundan ‘igbucaqlarin kon- qruyentliyinin TTT olamatina géro AABD = ACDB olur, Paralelogramin AC diagonalini gakib AABC = ACDA oldugunu siz isbat edin. Teorem 5-i isbat edin, Verilir: <7 ABCD “ Isbat edin: AK = KC, BK = KD figiin plan: Iki paralel diiz xottin kosonls omolo ‘Teorem 4-iin isbat: ABCD paralelograminin BD diagonalin z gokok. Paralelogramin gars! taraflori olduqlan iigiin AB = CD, ety D gotirdiyi bucaqlarin xassolorindan vo tigbucaqlarin kon- D qruyentliyinin BTB alamatindan istifada edin. ATSP=ATQR olarsa, PORS 76) 7KLMN-do tolob olunan dérdbucaqlisinin paralelogram pargalarin uzunluglarin: tapin. oldugunu isbat edin, Isbat: motnlo LH 2)LN 3)KH.4)KM M taqdim edin. a= NTeorem 1. {ki qargt torofi kongruyent vo paralel olan dérdbucagh paralelogramdir. Teorem 2. Qars1 taraflori konqruyent olan dérdbucaq!: paralelogramdir. Teorem 3. Dérdbucaqlinin diagonallan kasisirso va kasisma ndqtosinds yanya baliiniirss, bu dérdbucaqhi paraleloqramdir. ‘Teorem 3-iin isbati: Sorts giro AO = OC, BO = OD. Qarsiligh bucaqlar oldugundan ZAOD = ZCOB, Onda TBT alamatina géro AAOD = ACOB. Kongqruyent iigbucaqlarin uygun bucaqla- nt borabordir: 21 = 22. Daxili garpaz bucaglann boraborliyin- A D dan aling ki, BC || AD, Oxgar qayda ils AAOB= ACOD oldugundan 23 = 24 va demali, AB || CD. Qars taroflari paralel oldugundan ABCD dérdbucaqlisi paraleloqramadir, c ‘Teorem 2-ni isbat edin. Isbat tigin plan: Ugbucaglann 7 konqruyentliyindon vo diiz xotlorin paralellik olamotindan fy istifada edin. - 3“6 ®) Diizbucaqhnin bir tarafina bitisik bucaglarinin tonbélanlorini gokin vo onlar N arasindaki bucagt tapin. b) ABCD paraleloqraminda AO vo BO uygun olaraq op Cc ZA-nin vo ZB-nin tanbélonloridir. ZAOB = 90° oldugunu isbat edin. Gistaris: ZA + ZB = 180° barabarliyindan istifads Z edin. eA ; A B 79Torif. Biitiin toroflori kongruyent olan paralelograma romb deyilir. Paralelogramin biitiin xassolori romba aiddir. Rombun homginin agagidaki kimi xassolori do var. B c Teorem 1. Rombun diagonallari bucaglarinin tonbéloni olub, diiz bucag altinda kasigirlor. ZBAC =ZDAC, ZABD =ZCBD; AC 1 BD Teorem 2 (tars teorem). Diagonallar: perpendikulyar olan “ paralelogram rombdur. Ogor AC | BD olarsa, <7 ABCD rombdur. ‘Teorem 1-in isbati: ABCD rombdur, it edin: CBAC =ZDAC, ZABD =ZCBD; AC 1 BD isban (motnia): Rombun torifino géro AB = BC = CD = AD. Homginin ABCD rombu paralelogrameir yo paralelogramin D diagonallari kasisma néqtasinds yariya boliiniirlor, Buradan BO = OD, AABD borabaryanli iigbucaginda AO mediant (BO = OD olduguna géro) hom tanbélan, ham do hiindiirlikdiir, Demali, ZBAC =ZDAC. ZBOC diz bucaq oldugu iigiin AC L BD. AABC boraboryanhi oldugundan BO hiindiirliiyii hom da tonbélan- dir. Demali, ZABD =ZCBD. Niimuna. AO = OC, BO = OD, 21 = 35°, 42 = 55°, CD = 5 sm B Cc olarsa, ABCD dérdbucaghisinin perimetrini tapin. Halli: Sorts gdro diaqonallari kasisib yarrya boliindiiy’indon ABCD dérdbucaglisi paralelogramdir, Demoali, AD || BC. Daxili garpaz bucaqlarin boraborliyindon ZADB = 55° olur. AAOD- D don ZAOD = 180° ~(Z1 + ZADO) = 180° — (35° + 55°) = 90°, Demali, AC . BD, Diaqonallar: perpendikulyar oldugundan ABCD paraleloqram: rombdur. Rombun toroflori konqruyentdir. CD = 5 sm olduguna géro alinig ki, rom= bun perimetri P= 4» CD = 4+ 5 = 20 sm-dir,16) Paxlava konqruyent romblar goklinds kosilir, Vv 47» ® Bir rombun torofi digar rombun tarafina konqruyentdirsa, bu romblar kon- 18> Paxlava iizorinds qeyd olunmus bucaqlara g6ro masololori holl edin. a) Isbat edin ki, 23 vo 26 uygun bucaqlardir, b) Isbat edin ki, 25 + 26 = 180° qruyentdirmi? b) Bir kvadratin torafi digor kvadratin torofina konqruyentdirso, bu kvadratlar kongruyentdirmi? Rosad kvadratsakilli 400 m? torpaq sahasinda ev tikmayo hazirlasir. O bu sahonin 1;:200 miqyasi ils planini gakdi, Bu plant siz do gokin. 19» HQPT rombdur, HP rombun diagonalidir. R néqtosi HP-nin H R uzantisi iizorindodir, RQ = RT oldugunu isbat edin.Paralelogramin xasssolarinin tatbiqi “F> ®) Fales teoreminin isbatin: ndgtalorin yerino uygun tokliflori yazmaqla doftorinizds tamamlayin. Fales teoremi. Bucagin toroflorini koson paralel diiz xotlor bucagin bir torofi iizorinds konqruyent pargalar ayirirsa, digor torof iizorinds do konqruyent pargalar ayimir. Ai Az = A2A; olarsa, B:B2 = B2B; olar. isbats. By ndqtosindon OAs-9 paralel diiz xatt kegirak. =O Toklif. Osast 1. AyB: || A2Be || AsBs, AiA2= A2Ag} 1. Verilir. 2. A;A2= EB: A2As= B2F 3. EB) = BaF 4.ZE= ZF hw fr 5. ZEB2Bi= ZFB2Bs 5. Qarsiliqh bucaglar Ay 6, AEB2B) = AFB2By 6. BTB alamati 7. BiB2= BoBy Poses 7 b) Fales teoreminin sortinda bucagin toraflori ovozino ixtiyari iki diiz xott gotiirsok, notico doyigormi? 3. AiA2= AoA6» a) Sokildo verilmis qurmaya géro AACB = ABDA vo AACD = ABDC. Bu malumatlardan istifado edorak, CD-nin AB pargasinin orta perpendikulyan oldugunu isbat edin,Tarif. Ugbucagin iki torofinin orta néqtolorini birlosdiron pargaya bu ii¢bucagin orta xotti deyilir. Teorem. Ugbucagin verilmis iki torofinin ortasim birlasdiron orta xatti iigiincii torofo paralel olub, onun yarisina borabordir: MNIAC, MN = AE alee isbats. AABC-nin orta xatti MN olsun. M néqtasindan AC-ya paralel diiz xott gakak. Fales teoremina giro o, BC pargasinin ortasindan kegir, yoni MN orta xotti onun iizarindadir. Demali, MN orta xotti AC torofino paraleldir, Indi NK orta xattini gakak. NK||AB oldugundan AMNK dérdbucaglist paralelogramdir. Paralelogramin xassosino géro MN = AK. Fales teoremina gira AK = KC. Demoli, MN = zr: Teorem isbat olundu, Oyranmea tapsiniglart >) Ugbucagin toroflori 4 sm, 6 sm vo 8 sm-dir. Topalori bu digbucagin toroflorinin orta néqtalori olan iigbucagin toraflorini tapin. a) Perimetri 40 sm olan boraboryanh iigbucagin orta xotti 5 sm-dir, Bu figbucagin toroflorini tapin. b) Perimetri 28 sm olan boraboryanl: tigbucagin orta xotti 4 sm-dir. Bu tigbucagin toroflorini tapin. Mosolonin nega halli var? A, B, C ndqtalori DEF iigbucaginin toroflorinin orta négtoloridir. { a) DE, DF, EF toroflorini tapm; b) ADEF-in perimetrini tapin; ¢) ADEF-in perimetrinin AABC-nin perimetrina nisbotini tapin; 4) Ugbucagin orta xatlorinin onu 4 kongruyent iigbucaga béldiiyiini isbat edin,oturacaq Tarif. Yalniz iki torafi paralel olan dérdbucagliya trapesiya deyilir, wh hod Paralel toroflor trapesiyanin oturacaqlari, para- lel olmayan taroflar isa yan taraflari adlanir. Trapesiyanin oturacaginin hor hansi néqtosindon digor oturacagi Sziinds saxlayan diiz xotto ¢gokilon per- pendikulyara trapesiyanin hindiirliiyéi deyilir. or Yan toroflori konqruyent olan trapesiyaya baraboryanh trapesiya deyilir. Yan toroflorindon biri oturacagina perpendikulyar olan trape- siyaya diizbucagh trapesiya deyilir. yan taraf Teorem 1. Boraboryanli trapesiyanin oturacaqlarina B. c bitisik bucaqlart uyZun olaraq konqruyentdir. te Ugbucagin saho diisturundan vo saholorin toplanmasi b aksiomundan istifads etmaklo oturacaqlari a va b, Windirlya A olan trapesiyanin sahosi iigiin S= zat b)h diisturanu isbat edin. a1. Rombun sahosi onun torofi ilo hiindiirliiyainiin hasilino borabordir:S = ah hb Qeyd edak ki, rombun hindiirliiklori borabordir. @ 2. Rombun sahasi diagonallart hasilinin yarisina = ds borabordir: g = 1 aa, 2 3. Diagonallart garsihgl perpendikulyar olan. ixtiyari di qabarig dérdbucaqlinin sahasi diagonallan hasilinin yarisina ’ dy barabardir: Sm} dds Niimuna. Diagonallari 6 vo 8 olan rombun sahasini vo hiindiirliiyiinii tapin. Halli: Diagonallan AC = 8, BD = 6 olan ABCD rombu gakok. g Rombun saho diisturuna giro S = 4-6-8 = 24, Kye AO = AC ;2=4, BO = BD ; 2 = 3 oldugundan AAOB-don Pi- s fagor teoremina rombun tarafini tapaq: AB = VAO’ + =V4+3°=5. Sahasi 24, torofi 5 olan rombun hiindiirliiyé S = ah diisturundan tapilir: h = S: a= 24:56 48 “4 Asagidakt plana géro romb vo gorpalong formal: fiqurlarin sahasi tigiin S=+ did: diisturunn isbat edin, isbat iigiin plan. 1, Rombun vo gorpolongin diagonalinin onlari iki konqru- yent iigbucaga ayirdigin: isbat edin. 2. Iki fighucagin sahasini toplayin, fa f La zVerilir: LMNP trapesiyadir. Verilir: ABCD trapesiyadir. » 2> LMNP = KRPN EBCF = HGDF VY Isbat edin: Sime = bi(ay +a.) Isbat edin: Sanco = -AMar+a:) i ST D> Rasim day: baginda pomidor okdiyi 15m = 25 m-lik diizbucaqli formadaki sahoni xiisusi lévholorls hasara almigdir. Rasim dayt hasar iigiin yeni lovholor almadan pomidor okilan sahoni genislondirarak kvadrat formal: etmak istayir. Bu halda pomidor okilon hissonin sahasi nego kvadrat metr béyiiyocok? a Paralelogramin diagonal: torofi ilo diiz bucaq ~~ amoala gotirir. Sokilda verilonlors géro ‘ paralelogramin sahosini tapin. =>) Sokilds verilonlore géra rombun. 6» Rongli hissonin sahasini hesablayin. sahosini tapin. Avo B fiqurlani kvadratdir. LAY “7 Verilonloro giro x-i tapin. a) $= 63 sx? b) S= 168 sm* ©) $=56sm* 7 eS rs orl 1) Hiindiirliiyéi / olan borabortarafli tigbucagin sahosini tapin. 2) Hipotenuzu 13 sm, sahosi 30 sm? olan diizbucaqh: fi¢bucagin katetlorini tapin. 3) Itibucaqhi tigbucagin bir torafing ¢akilmis hiindiirlik bu torafi 3 sm vo 9 sm uzunlugunda pargalara ayrrir, Hiindiirliik 7 sm olarsa, bu iigbucagin sahasini tapin. o> Isbat edin ki, digbucagin toroflori hiindiirliiklori ilo tors miitonasibdir, yoni: siaper da lene rip NS3°) Miitonasib pargalar haqqinda teoremin isbatin: tamamlayin. Verilir: AM || BN || CK isbat eain: -AB-= -Y- i Xt isbati: NA, NC, BM, BK xotlori gokak. 1. Savp . AB Sess BC 2. Sumy _ MN Si NK 3. Sanp = Swan 4. Sen = Skew 5 AR 1. AANB vo ACNB-nin N tapasindan ¢akilon hiin- diirliiklori eynidir. 2. AMBN vo AKBN-nin B toposindon gakilon hiin- diirliiklori eynidir. 3. AANB vo AMBN-nin BN toroflori ortaqdir vo bu torofo gakilon hiindiirliiklori kongruyentdir. 4. ACNB vo AKBN-nin BN toroflori ortaqdir vo bu i) “uk 36, La AABC-do AB = 15, BD = 10 vahiddir. BE-nin uzunlugu EC- don 2 dofo béyiikdir. BD _ BE és D, E DA EC oldugunu géstarmakle DE||AC oldugunu isbat edin. MTeorem. Ugbucagin tanbélani ¢akildiyi torafi c digor iki taroflo miitanasib hissalara béliir. AL ini BT BC B o Tonbélonin xassosi teoremini isbat edin, E isbat digiin plan: AE || CT xatti gokin. 21 = 22= 23 = 24 beh oldugunu osaslandirmaqla AACE-nin boraboaryanl: oldugunu géstorin vo miitonasib pargalar haqqinda teoremi totbiq A edin. mre“3)> Teoremi vo onun isbatint aragdirin vo doftorinizds tamamlayin. Teorem. Ugbucagin toroflorindon birind paralel olub, digor ikisini kasan diiz xott bu tigbucaqdan oxsar iigbucag ayinr. Verilir: AABC, MN || AC Isbat edin. AMBN ~ AABC isban: ZA = 2M, ZC = ZN (niys?), 2B iso ortaq oldupfeden ") AABC-nin vo AMBN-nin Pesan konqruyentdir. Miitanasib BN BM _ BN pargalar haqqinda teorema géra BM = BY, buradan BM. ER. NK || AB xotti gokok. AK = MN (niyo?). Mitonasib pargalar haqqinda teoremo géro AK _ BN MN _ BN BM _ BN_ MN~ ke Ne AC 7 BC OM" AB WBC AC Bucaqlan kongruyent, uygun toroflori mitonasib oldugundan alinig ki, AMBN ~ AABC, Teorem. {ki oxsar goxbucaglinin perimetrlarinin nisboti uygun toroflorin uzunluglart nisbotins (vo ya CF ‘oxsarlq amsalina) borabardir. G ‘gor ABCD ~ EFGH olarsa, Dd HW AB+BC+CD+DA__ AB_ BC CD_ DA_, A EF+FG+GH+HE EF FG” GH” HE Oxsarlig omsalint & qabul ctmaklo oxsar goxbucaghilarin perimetrlarinin nisboti haqqindaki teoremin isbatni yazin, Bunun digiin uygun toraflarin nisbatindan, AB =k- EF kimi baraborliklordon istifads edin, Sokilds hovuz vo onun atrafinda das dosonmis diizbucagh formal sahonin plan: verilmisdir, Planda gastarilmis diizbucaqlilarin oxsarhgr sartina goro 2) Perimetrlorin nisbatini. “B) Verilir: AABC ~ ADEF, 42 ~~ in; P(AABC) Isbat edin; PARBED. at ne Le4) BB olamatinin asagida verilmis isbatint aras- B dirin, Daftorinizds miistaqil olaraq yerino ye- rin, Verilir: AABC, ADEF, ZA® 2D, ZC = ZF Ne Isbat edin, AABC ~ ADEF A < > F AABC-nin AC tarafi tizorinds AN = DF pargast ayiraq va MN || BC xatti gokok. Ugbucags jorofini kosib figiinciiyo paralel olan xott ondan oxsar ‘igbucaq ayinr. Demali, AAMN ~ AABC. ZN = ZC (uygun bucaglar) vo ZC = ZF (sorta giro) oldugundan BTB ala- motino géro AAMN & ADEF olar. AABC ~ AAMN vo AAMN 2 ADEF oldu- gundan aydindir ki, AABC ~ ADEF.xy) 8» Ugbucaglarin oxsarliginin TBT olamatinin 8 isbatint doftarinizds tamamlayin. OBJ AC 4. x F Verilir: AABC, AMNK, >= jqgs A= DdTriqonometrik eyniliklor Niimuna, sin 55° = cos (90° — 55°) = cos 35° 55°-li bucagin sinusu 35°-1i bucagin kosinusuna borabordir. sin ZA 2. tan ZA Zk Isbati: Torifo giro sin ZA = 4, cos ZA=-, tan 2A = e Digor torofdon sing a. oa 3. sin? ZA+ cos ZA=1 sin ZA cos ZA ala9 =i. Demali, tan ZA = fsbats: sinZA=%, sin Za= - © taraf-tarafa toplayaq cos ZA=2., concn = sin?ZA + cosZA = +n, Pifagor teoremino géro a® + b* = c oldugundan aling: sin’ZA + cos*ZA = 1.Vatarin xassalari Kongqruyent vaterlar haqqinda teorem konqruyentdir. ~QR = ~ST olarsa, QR = ST Tars teorem 1. Cevranin kongruyent vatarlarinin gardiklari pel qévslar konqruyentdir. QR = ST olarsa, ~QR = ~ST Teorem 1. Cevranin konqruyent qévslarini garan vatarlari B Q l Oyranma tapsinqlart 2 > a) Teorem 1-in isbatini arasdirin. Daftarinizda uygun néqtalari basqa harflarla isaralamakla teoremin isbatini yenidan yazin. Teorem 1-in isbat: ~QR=~ST olarsa, QR = ST Cevranin PQ, PR, PS, PT radiuslarini gakin. Taklif @sast Qs 1.~-QR=~ST 1. Verilir Program taminati va texniki dastakla masgul olan sirkat planda géstarilan H, M va E sirkat- larina xidmat géstarir va yeni ofis binasi kira- yalamayi planlasdirir, Planin sxematik tasvirini daftariniza kégUrin va bu sirkatin yeni ofisini ela yerlasdirin ki, har Ug sirkatdan barabar masafada olsun. BD Markozdan barabar masafada olan vatarlar haqqinda teorem Teorem 3. Cevranin konqruyent vatarlari markazdan eyni masafadadir. FAs AB=CD, OE 1 AB, OF 1 CD olarsa, OE = OF Tars teorm 3. Cevranin markazindan eyni masafada olan bh vatarlar konqruyentdir. <7 c Te 3-din isbat. A feorem 3-iin is! Se Verilir: © markazli cevra, AB~ CD, OE LAB, OF 1 CD isbat edin: OF = OF b c isbat (matnla): Gevranin markazindan kecan va vatera perpendikulyar olan diz xatt vatari va onun gardiyi qovsii yariya béliir. OE va OF konqruyent AB va CD vatarlarinin orta perpendikulyarlaridir. Konqruyent vatarlarin yarist olduq- larindan, EB = FD. Cevranin OB va OD radiuslarini cakak: OB = OD. Hipotenuz va kateta géra AOEB va AOFD diizbucagqhi i¢gbucaqlari konqruyentdir. OE va OF bu konqruyent ticbucaqlarin uygun taraflari olduqlarindan aliriq: OE = OF. Teorem isbat olundu. ) Nimuna. AD va BC vatarlari markazdan barabar A masafadadir: OE = OF = 9. Cevranin radiusu 41 vahid olarsa, B, > AD va BC-ni tapin. D Cc N > Halli, AD va BC vatarlari markazdan barabar masafada olduglari ign konqruyentdir: AD ~ BC. Gevranin OA va OB radiuslarini gakak. OE 1 AD va OF L BC oldugundan AAEO va ABFO diizbucaqli tigbucaglardir, AAEO diizbucaqli Uigbucaginda Pifaqor teoremina géra aliriq: AE? + OE? = OA?. AE? + 9? = 41?; AE? = 1600; AE = 40; AD = 2: AE=2- 40 =80. AD = BC oldugundan BC = 80 olar.Oyranme tapsiriqlari 9» Tars teorem 3-ii isbat edin. Verilir: O markazli gevra, OF = OF, OE 1 AB, OF | CD isbat edin: AB = CD. isbat digiin plan: Ucbucaglarin konqruyentliyindan istifada edin.Teorem 1. Cevra daxilina cakilmis bucagin daraca ici qévsiin daraca dlciisiiniin yarisina barabardir: 2 BA isbat: (matnla). Teoremi cevranin markazinin daxila cakilmis bucagin tarafi izarinda oldugu hal digiin isbat edak. Cevranin OC radiusunu cakak. OA va OC cevranin radiuslari oldugundan AAOC B C barabaryanlidir. Demali, ZA= ZC. AAOC-nin xarici bucagi oldugundan: BOC = ZA + ZC. ZA=ZC=xqabul etsak, ZBOC = 2x olar. Markazi bucagin va séykandiyi qévsiin daraca dlciilari barabar oldugundan ~BC = ZBOC = 2x. Buradan ZBAC= — alinir. Teoremin isbatini ikisitunlu cadval saklinda yazin. B Natica 1. Cevra daxilina cakilmis Natica 2. Diametra (yarimcevraya) bucaq uygun markazi bucagin séykanan daxila cakilmis bucaq diz yarisina barabardir. bucaqdir. x Niimuna. Sakilda ~ GF = 110°, ~ GH = 130° olarsa, FGH bucaginin daraca Olgdsiind tapin. 110° Halli, ~FH = 360° — (110° + 130°) = 120° oldugundan (Se) F ZFGH = oe = ite 60° tapilir.Cevra daxilina cakilmis bucaq 3 > Teorem 1-in isbat 2-ci hal Uigdin sahifa 1. A 2. A 37-da verilmisdir. Bu teoremi daxila OA cakilmis bucagin 1-ci va 3-cli vaziyyatina B géra da isbat edin. Cc Cevra daxilina cakilmis konqruyent bucaqlar Natica 3. Eyni qévsa séykanan daxila cakilmis bucaqlar konqruyentdir. ZEAB= ZBCE, ZABC = ZAEC. Natica 4. Séykandiklari qévslari konqruyent olan daxila gakilmis bucaqlar konqruyentdir. c ~FE =~CD olarsa, ZFAE = ZDBC Oyranme tapsiriqlart 4)» Verilir: CD = AB isbat edin: ACDE = isbat Ugiin plan: Gcbucaqlarin konqruyentliyinin B BTB alamatindan istifada edin.Cevraye toxunan Tarif. Cevra ila yalniz bir ortaq néqtasi olan diiz xatta cevraya toxunan deyilir, A Teorem 1. Cevraya toxunan diz 1 diz xatti gevranin xatt (parca) toxunma néqtasina toxunanidir. cakilmis radiusa perpendikulyardir. 1LA0 Tars teorem (toxunanin alamati): Cevranin néqtasindan kecan va bu néqtaya cakilmis radiusa perpendikulyar olan diiz xatt cevraya toxunandir. Teorem 1-in isbati: / diz xatti gevraya toxunandirsa, demaili, cevra ila yegana ortaq néqtasi vardir. Farz edak ki, / diz xatti A toxunma néqtasina cakilmis OA radiusuna perpendikulyar deyil. OB 1 / cakak va / diiz xatti izarinda AB = BC parcasi ayirag. Onda TBT alamatina géra AAOB = ACOB oldugundan OC = OA = r olur. Demali, \ 1 Cnéqtasi da cevranin izarindadir. Yani / diz xattinin cevra ABC ila iki ortaq néqtasi var. Bu isa sarta ziddir. Demali, / 1 OA. Har iki cevraya toxunan diz xatta bu ¢evralarin ortaq toxunant deyilir. Cevralar bir-birina daxildan va ya xaricdan toxunmaqia bir néqtada eyni toxunana malik ola bilarlar, hamcinin eyni toxunana mixtalif ndqtalarda toxuna bilarlar. CO “de> GO iki cevranin bir neca ortag toxunani ola bilar va ya he¢ bir ortaq toxunani olmaya bilar. 2 ortaq toxu- 3 ortaq toxu- 4 ortaq toxu- Ortaq toxu- nani var. nani var. nani var. nanlari yoxdur, O cD Ox ©Eyni néqtadan gevraya cakilmis toxunanlarin xassasi Teorem 2. Eyni ndqtadan cevraya cakilmis iki toxunanin toxunma néqtalarina qadar olan pargalari konqruyentdir va cevranin markazi toxunanlarin amala gatirdiyi bucagin tanbélani izarinda yerlasir. B va C néqtalari A néqtasindan cakilmis A toxunanlarin cevraya toxunma néaqtalari, O néqtasi cevranin markazidir. AB = AC, ZBAO = ZCAO. evryatonunan TU Oyranme tapsiriqlari 5> Teorem 2-ni isbat edin. Verilir: AB va AC A néqtasindan O markezli gevraya cakilmis toxunanlarin toxunma néqtalarina qadar olan parcalaridir. isbat edin: AB = AC, ZBAO = ZCAO. B isbat digiin plan: Cevranin OB va OC radiuslarini va AO parcasini akin, uygun U¢bucaqlarin konqruyentliyindan istifada edin.ey Gevraya cakilmis toxunanlar va kasanlar arasindaki bucaglar Tarif. Gevra ila iki ortaq ndqtasi olan diiz xatta cevranin kasani deyilir. (% Sakilda AB diz xatti cevranin kasanidir. 8 —@® iki kasanin arasindaki bucaqlar Bucagin tapa néqtasi gevra daxilinda yerlasir Teorem 1. Cevraya cakilmis iki kasan arasindaki bucagin tapa néqtasi cevra daxilinda olarsa, onun daraca dlciisi bu bucagin sdykandiyi qévsla onun garsiliqh bucaginin séykandiyi qévsiin daraca dlgiilari caminin yarisina barabardir. c Re ee J = ZAMC = wae Pe ZAMD = oo Gevraya cakilmis toxunanlar va kasaniar arasindaki bucaqlar Ee Oyranma tapsiriqlan. ——---————————_® 1 Teoremin isbatini daftarinizda tamamlayin. Verilir: AB va CD cevranin kasanlaridir. A iC isbat edin: 41 = aaa . Gevranin AD vatarini cakin. e Taklif | asasi 1 Z1=22+ 23 1.21 BAMD-NIn «son. Ducagidir AC 2222 = ~DB 3.232 -AC_+~DB alee 22p foxunaniar va kasaniar arasinaaki bucaglar Bucajin topa néqtasi cevre xaricinds yerlasir Teorem 3. Gevraya cakilmis kasan va toxunanin, iki toxunanin, iki kasanin arasindaki bucagin (tapa néqtasi cevranin xaricinda yerlasirsa) darace dlciist bucagin tarafiarinin arasinda qalan boyak qovsta kicik qdvstin daraca dlcilari farginin yarisina barabardir, 4. Toxunan va kasan | 2. ki toxunan arasindaki | 3. ki kasan arasindaka arasindaki bucaq b bu Nimuna. Dogrudan da, AB vatarini caksak, ZCAB AASB-nin xarici bucagi oldugu icin alanig: ZCAB = 25 + ZABS. Buradan 2S = ZCAB~ ZABS Gevraya cakilmis toxunanlar va kasanlar arasindaki bucaqlar Oyranma tapsiniqhar. ——___-@ 4> Teorem 3-Gn isbatini 3-c0 hal Ugtin tamamiayin, S 1-ci va 2-ci hallar din isa Sziindz yazin. Verilir: SC va SD cevranin kasaniaridir. isbat edin: 2s Ikisitunlu cadvalla isbat: CB vatarini cakin. Toklif Bsast 1. ZCBD = ZCSB+ ZSCB 1, ZCBD ASBC-nin xarici bucagidir. aa 2. ZCBD= 2 2. a sca =f : 4, ZCSB= ZCBD~ ZSCB 4 5, ZcsB = =CD_=~AB_ 5.Fy Gevrada vatar va kasaniarin parcalarinin miitanasibliyi Gevra xaricindaki ndqtadan gevraya sakildaki kimi toxu- nan va kasan gakilibsa, uygun parcalani asagidaki kimi adlandirag: MT -toxunan parca, “i MB -kasan parca, MA -kasanin xarici hissasi. che > Teorem 1. Cevranin iki vatari kasisirsa, kasisma néqtasinin birinci vatardan ayirdiéi parcalarin hasili, ikinci vatardan ayirdigt parcalann hasilina barabardir: 4 AM: MB =CM-MD Teorem 2. Cevra xaricindaki ndqtadan cevraya kasanlar cakilibsa, kasan parganin 62 xarici hissasina E hasili sabitdir. AC AB=AE- AD Teorem 3. Néqtadan cevraya toxunan va kasan akilibsa, toxunan parcanin kvadrah kasan parganin oz xarici hissasina hasilina barabardir. MT? = MA- Me Gevrada vatar va kasanlarin parcalarinin miitanasibliyi Oyranma tapsiriqhan. ——_——————-® 1> Teorem 1-in isbatin: tamamlayin. Taklif sas 1. ZAzZC 1. Eyni qovsa 2.2D= 2B 2. Eyni 3. AMD ~ACMB Beer A 4, AM_ MD. 4 “CM” MB ae 5.AM-MB=CM-MD |5. 2 Teorem 2-ni verilan sakla géra | 3 >Teorem 3-ii isbat edin. Yenidon yarn gg gig, Verilir: MT toxunan, MB isa cevranin Verilir: EB va EC kasanlardir. ieseatle isbat edin: EB. ED = EC- EA feloot oc isbat Ggin plan: ABE va ADCE - nin oxgarligindan istifada edin. MT? = MA- MB isbat Uciin plan: AMTA va OMBT -nin oxsarligindan istifada edin. 8, o 7.Qabariq goxbucaqlinin daxili va xarici bucaqlarinin cami Teorem 1, Qabariq n-bucaqlinin daxili bucaglarinin cami 180° - (n — 2)-ya barabardir (n 2 3). Isbat: n=3 olduqda teorem dogrudur. n>3 halina baxaq. n -bucaqlida bir tapadan n—3 sayda diagonal gakmak olar. Bu diaqonallar onu n—2 sayda Ugbucaga ayirir. Coxbucaqlinin daxili bucaqlarinin cami bu digbucaqlarin bucaqlart camina barabardir. Har bir G¢bucagin bucaqlari cami 180° oldugun- dan n -bucaqlinin daxili bucaqlarinin cami 180°-(n — 2) olar. Natica 1. Dizgiin n-bucaglinin har bir daxili bucag 222° —2)_5 parabardic Teorem 2. Qabariq coxbucaqlinin xarici bucaqlarinin cami 360°-ya barabardir. Xarici bucaqlarin cami = agiq bucaqlarin cami — daxili bucaqlarin cami Xarici bucaglarin cami: 180°%n -180°(n — 2) = 180°n —180°n + 360° = 360° Natica 2. Diizgiin n-bucaglinin har bir xarici bucagi #82” -» barabardir. Coxbucaglilar ‘ve Niimuna. Diizgiin ¢oxbucaqlinin bir tapasindaki xarici bucagi 60°-dir. a) coxbucaqlinin daxili bucaginin daraca dlciisind; b) coxbucaqlinin taraflari sayini tapin. Halli. a) Daxili bucaq + Xarici bucaq = 180°; Daxili bucaq = 180° — 60° = 120° b) 360_ n= 380 -6Ugbucagin daxilina va xaricina cakilmis cevralar Teorem 1. istanilan igbucagin daxilina cevra cakmak olar. Bu gevranin markazi Ggbucagin tanbélanlarinin kasigma ndqtasidir. Teorem 2. istanilan igbucagin xaricina cevra cakmak olar. Bu cevranin markazi Ucbucagin taraflarinin orta perpendikul- yarlarinin kasisma néqtasidir. Teorem 3. Cevra daxilina cakilmis igbucag diizbucaqli igbucaq- A dirsa, hipotenuz bu cevranin diametridir. Tars teorem. Cevra daxilina cakilmis G¢bucagin tarafi gevranin diametridirsa, bu Ugbucaq diizbucaqli igbucaqdir. Teorem 1-in isbat: (matnia). AABC-da ZA va ZB-nin tanbdlanlarinin O kasigma néqtasindan U¢gbucagin taraflarina OT:, OT2, OTs perpendikulyarlarint cakak. Tanbdlan Uzarindaki ixtiyari ndqta bucagin taraflarindan eyni masafada oldugundan OT: = OT? va OT2= OTs alariq. O néqtasi ham da ZC-nin tanbélani dzarindadir(niya?). Markazi O néqtasinda olmaqia radiusu r = OT: olan cevra cakak. Ugbucagin taraflari OT:, OT2, OTs radiuslarina perpendikulyar olduguna géra T:, Tz, Ts néqtalarinda cevraya toxunur. Demali, bu gevra verilmis igbucagin daxilina cakilmis cevradir. Teorem 2-nin isbati; AABC-nin AB va BC taraflarinin orta perpendikulyarlarini cakak va onlarin kasisma néqtasini O ila isara edak. Parganin orta perpendikulyarinin xassasina géra OA = OB = OC olur. AOC barabaryanli oldugundan O néqtasi ham da ae > tarafinin orta perpendikulyari Uzarindadir. Markazi O néqtasinda, radiusu R = AO olan cevra icbucagin har dg tapa néqtasindan kecmakla xarica cakilmis cevra olur.12 > Cevra daxilina cakilmis iigbucagin tarafinin qarsidaki bucagin sinusuna nisbati bu cevranin diametrina barabardir: d= ans Cevranin markazinin Ugbucagin daxilinda yerlasdiyi hal Gciin verilmis isbat arasdirin, mizakira edin va daftarinizda yazin. isbati: BD diametrini va DC vatarini cakin. Taklif Osasi 1, ZBAC =, BC =a, BD=d | 1. Verilir 2. ZBDC = ZBAC 2. Eyni qvsa sdykanan daxila akilmis bucaglar kongruyentdir 3. ZBCD =90° 3. Diametra séykanan daxila akilmis bucaq diz bucaqdir 4.sinzepc = BC 4. ABDC-da iti bucagin sinusu- BD : nun tarifi 5.sina = -2-, d= 5. SadalasdirmaCevranin daxilina va xaricina cakilmis dérdbucaqlinin xassalari Ucbucaqlardan farqli olaraq istanilan dérdbucaqlinin daxilina va xaricina gevra cakmak miimkin deyil. Teorem 4. Cevra xaricina cakilmis dérdbucaqlinin gars! taraflarinin cami barabardir: AB + CD = BC + AD Tars teorem. Dérdbucaqlinin qarsi taraflarinin cami barabardirsa, onun daxilina cevra cakmak olar. Teorem 5. Cevra daxilina ¢akilmis dérdbucaqlinin qari bucaqlarinin cami 180°-ya barabardir: ZA+ ZC= 180°, 2B + ZD = 180° Tars teorem. Dérdbucaqlinin qarsi bucaqlarinin cami 180°-ya barabardirsa, onun xaricina gevra cakmak miimkindir. Teorem 4-iin isbati: K, L, M, N dérdbucaqlinin taraflarinin cevraya toxunma néqtelari olsun. Bir ndqtadan cevraya cakilan toxunanlarin xassasina géra AK = AN, BK = BL, B c (CM = CL, DM = DN olur. Bu barabarliklari taraf-tarafa toplasaq, alariq: K w AK + BK +CM + DM=AN+BL+CL+DN D veya 4B +CD=BC+AD. -* Oyranme tapsinglart 16 > Teorem S-in isbatini tamamlayin. Taklif Osasi ~DAB 2 a 1, ZA= ao, Z4C= 2. ZA+ZC= OTA 2. Taraf-tarafa toplama 3. ZA+ZC= ts 180° 3.6 > Tapa néqtalari A(4; 4), B(6; 6) va C(7; 4) olan AABC (x; y) > (x + 1; y = 3) paralel kogiirmasi ila AA’B’C’-o cevrilmisdir. AABC = AA’B‘C’ oldugunu isbat edin. isbat Gigiin plan: 1) Paralel ké¢uirmani tatbiq etmakla A’, B’, C’ néqtalarinin koordinatlarini tapin. 2) iki néqta arasindaki masafa diisturunu tatbiq edin. 3) Ugbucaqlarin konqruyentlik alamatlarindan istifada edin.ey Harakat va konqruyent fiquriar Tutag ki, F fiqurunun har bir ndqtasina mustavinin mdayyan ndqtasi gars! qoyu- lub. Bela néqtalar coxlugu Umumi halda F-dan farqli F’ fiqurunu amala gatirir. Bu halda deyilirki, F'fiquru F fiqurunun cevrilmasi ila alinmisdir. MUstavi da handasi fiqurdur. Mastavinin dziina cevrilmasinda onun ixtiyari ndqtasi bu mistavinin néqtasina cevrilir, ham da bu cevrilmada mistavinin har bir ndqtasina gevrilan data var. Fiqurlarin cevrilmasinda ndqtalar arasindaki masafa saxlanarsa, fiqurun bitdn handasi xassalari saxlanilir va fiqur 6zGna kongruyent fiqura cevrilir. Bela evrilmalara harakat deyilir. Iki ardicil harakatin naticasi da harakatdir. Teorem. Harakatda parca parcaya cevrilir. Natica. Harakatda Ucbucagin har bir tarafi kongruyent parcaya cevrildiyindan igbucaq konqruyent dgbucaga (TTT alamatina géra) cevrilir Harakatda diz xatt diiz xatta, sa sUaya, bucaq ézUna barabar bucaga cevrilir. Paralel kéciirma, markazi simmetriya, ox simmetriyasi, donma harakatdir, yani bu cevrilmalarda fiqur kongruyent fiqura gevrilir. Bunu ox simmetriyast (aksetma) dzarinda arasdiraq. Teorem. Diz xatta nazaran simmetriya cevrilmasi (aksetma) harakatdir. Sakilda PQ parcasinin m xattina géra aksetma harakati tasvir edilmisdir. PQ parcasi va m diz xattinin vaziyyatina géra_ 4 mixtalif hala baxag. 1.PvaQnéqtalari 2.PvaQnéqtalari 3.Noqtalardanbiri 4. Qndqtasi m diz ‘m diz xattinin bir —_m diz xattinin diz xattin Gzarinda- _xatttinin dzarindadir tarafindadir. maxtalif dir, PQ m diz xatting §=—PQ.Lm tarafindadir. perpendikulyar deyil 1-ci hala gora teoremi isbat edak. isbat (matnia). Bu halda P va Q néqtalari m diz xattindan eyni tarafdadir. ‘@ksetma harakatinin tarifina gore RS parcasi PP’ va QQ’ parcalarinin orta perpendikulyaridir. Onda RQ ~ RQ’ va » ZORS = ZQ'RS, PR= RP’, ZPRQ= ZP’RQ’ oldugundan digbucaqlarin konqruentliyinin TBT alamatina gére aliriq: é ARQP = ARQ'P’, Buradan PQ= P’Q’ olur. Teorem isbat olundu.~ 8 3. > Sakil dénma harakati naticasinda Q néqtasinin Q’, R néqgtasinin R’ néqtasina cevrilmasini aks etdirir. isbat edin: PQ = P’Q’ isbat Ugiin plan: Dénmanin tarifina géra PQ=PQ’, PR = PR’ va ZQPQ’= ZRPR’. Bucaqlarin toplanmasi va Ugbucaqlarin konqruyentlik alamatindan istifada etmakla isbati tamamlayin. aon a a -- Ma33> + (x») adadi silsilasinin hadiari Ugdn barabarliyi isbat edin. VV a) x + X0= Xe + Xe b) xs + x12 = xe + €) Xe + Xp 4 Ke +X ET 2eoci sso 34> Verilan adadiar arasinda: 1) ela bir adad; 2) ela iki adad yazin ki, onlar adadi silsila amala gatirsin, a)-1;5 b) 30; 50 ¢) 12; 48 d) 0; 20 e) 1; 1 35> @dadi silsilanin 5-ci haddi c-ya barabardir. Bu silsilanin 2-ci haddi ila 8-ci haddinin camini géstaran ifadani yazin. Tatbiq tapsinqlan,, ———_______________-® ~{ 36> Bir Ugbucagin bucaqlarinin daraca dicilari adadi silsila amala gatirir. Bu Ugbucagin bucaqlarindan birinin daraca élclisiniin 60° oldugunu isbat edin.eo Re eee eh eh or 7 eee ese estentete sere 40> 2,4,4 adadiari adadi silsla amala gatirarlarsa, 2 +2 =2 barabarliyinin dogrulugunu isbat edin. MO a i36 > Hadlarinin say: cit olan sonlu handasi silsilada cit némrali hadlarin cami nin, tak ndmrali hadiarin camina olan nisbati silsila vuruguna barabardir. Bunu isbat edin50 Diiz xattin miistaviya paralelliyi Teorem 1, (Diz xattin miistaviya paralellik alamati) Mistavi Uzarinda ol- mayan diz xatt, bu mistavi Uzarindaki har hans: diz xatta paraleldirsa, mistavinin dziina da paraleldir. isbat: a mistavisi dzarinda olmayan a diz xatti hamin mistavi Gzarindaki b diz xattina paralel olsun. a va b diz xatlarindan fp mistavisi kecirak. a va B mistavilari b diz xatti boyunca kasisacaklar. a diz xatti a mistavisini kasarsa, kasisma néqtasi b diz xatti Uzarinda olmalidir. Bu isa a|| b oldugundan miimkin deyil. Demali, a|| a. Natica. Bir mistavi digar mistaviya paralel olan diz xatdan kecib, onu kasarsa, onda bu mistavilarin kasigma xatti verilan diz xatte paraleldir. Natica. Kasisan iki mistavinin har birina paralel olan diz xatt bu mistavilarin kasisma xattina paraleldir. Teorem 2. Paralel diiz xatlardan kecan iki miistavi kasisirsa, onda onlarin kasisma xatti bu diiz xatlara paraleldir. isbati: Tutaq ki, a|| b. a diz xattindan a mistavisi, b diz xattindan B mistavisi kecirak. Bu mistavilarin kasisma xatti c olsun. Diz xatla mustavinin paralellik alamatina g6ra a|| B. Buradan a} c. Eyni ila b|| a olmasindan, || ¢ alinir.Diiz xattin miistaviya perpendikulyarligr 51 [lglg Tarif. Mstavini (cr) kasan diz xatt (/) mistavi Uzarinda olan va kasisma néqtasinden kecan ixtiyari diz xatta perpendikulyardirsa, onda bu diz xatt mistaviya perpendikulyardir va bu / 1 o kimi yazilir. Teorem 1. (Diz xattin mistaviya perpendikulyarliq alamati) Diz xatt mistavi Gzarinda kasisan iki diz xatta perpendikulyardisa, mistaviya da perpendikulyardir, Verilir. a va b kasisan diz xatlari @ mistavisi zarindadir AL ILa,iLb. a isbat edin. /1 a Tutagq ki, / diz xatti @ mustavisi Uzarinda P ndqtasinda kasisan a va b diiz xatlarina perpendikulyardir. « mistavisi Gzarinda P ndgtasindan kecmakla ixtiyari m diz xatti va a, b, m diz xatlarini uygun olarag A, B, Q néqtalarinda kasan diz xatti gakak. P néqtasindan baslayaraq / diz xattinin Uzarinda PR va PS konqruyent pargalari ayiraq. Isbaty asagidaki addimlarla yerina yetirak. 1 1) ARPASASPA |) 2) ORPB= ASPB yy Tet ARS AS 3) ARBA= ASBA a7 ZRAB = ZSAB 5) ARPQ= ASPQ aT ZRPQ= ZSPQ_ og ‘AROS barabaryanli ticbucaginda QP mediani ham da hiindiirlakdur. Buradan m 1 |. Tarifa géra aliriq ki, | L a. Teorem isbat olundu.52 Diz xattin miistaviya perpendikulyarligr Teorem 2. Mistavinin verilmis ndqtasindan bu mistaviya bir va yalnwz bir per- pendikulyar diiz xatt kecirmak olar. Teorem 2-ni isbat edak. Verilir. / diz xatti P ndqtasinda a mistavisina perpendikulyardir. isbat edin. / diiz xatti P néqtasinda a mistavisina perpendikulyar olan yegana diiz xatdir. isbat. Teoremi aksini farz etmakla isbat edak. Farz edak ki, a mistavisina P néqtasinda perpendikulyar olan / diz xattindan basqa bir z diz xatti da var. /vaz diz xatlari @ milstavisini b diz xatti boyunca kasan fs mistavisi dzarindadirlar. / va z diz xatlarinin arasindaki bucaq 8 olsun. Diz xatt va mistavinin perpendikulyarliginin tarifina gora | diz xatti (elaca da z diz xatti) a mistavisi Uzarinda olan istanilan diz xatta, o cimladan ob diz xattina da perpen- dikulyardir, Buradan alinir ki, / va.z diz xatlarinin har ikisi a mistavisina per- pendikulyar olmalidir. Lakin 6 + 90° + 90° > 180° oldugundan bu mumkiin deyil. Demali, a mistavisina P néqtasinda perpendikulyar yalniz va yalniz bir diz xatt var. Teorem isbat olundu.Ug perpendikulyar teoremi 5S Teorem. Miistavi dzarinda mailin oturacagindan kecirilmis diz xatt onun proyeksiyasina perpendikulyardirsa, mailin 6ziina da perpendikulyardir. mailin 3 proyeksi Yani, a mistavisi dzarinda C ndgtasindan kegan a diz xatti BC-ya perpendikulyardirsa, AC-ya da perpendikulyardir. Qisa yazilis: a 1 BC va BC 1 BA olarsa, a | AC Teoremi isbat edak. Verilir: AB Lo AC a mistavisina gakilmis maildir, BC parcast AC mailinin proyeksiyasidir. CDe a,CD 1 BC isbat etmali: CD 1 AC co. ec Verilir ABL.CD Diz xatla mistavinin perpendikulyarligi AB va BC diiz xatlari ABC miistavisi tizarinda [pL CS kasisan xatlardir va CDLAB, CD 1 BC cD LAC CD L ABC miistavisi (diz xattin mistaviya perpendikulyarligi) Bu teoremin tarsi da dogrudur. Tars teorem. Mistavi Uzarindaki diz xatt mistaviya ¢akilmis maila perpendikulyardirsa, onun proyeksiyasina da perpendikulyardir. Yani, a mistavisi Uzarinda C néqtasindan kecan a diz xatti AC-ya perpendikulyardirsa, BC-ya da perpendikulyardir. Qisa yazilis: a. AC va BC 1 BA olarsa, a | BC Tars teoremi miistaqil isbat edin.Perpendikulyar mistavilar 61 Mila rn Praktik masgele. Kagiz varaqi karandasa yapisqan lentla barkidin. Karandas diz xattin, kagiz varaq isa mistavi modelidir. Karandasi stol mistavisi Gzarinda mixtalif vaziyyatlarda yerlasdirmakla kagiz varaqla stol miistavisi arasindaki ikidzli bucaqlarin qiymati haqqinda fikirlarinizi s6ylayin. Tarif. iki mastavinin kasismasi ila alinan ikidizli bucaq diz bucaq olarsa, bu mistavilara perpendikulyar mistavilar deyilir. a mistavisi izarinda SQ_1 SR va B mistavisi izarinda TS L SR. Uzlari a va B mistavilari, tili iso RS olan ikidzld bucagin dl¢iisd: ZQST - xatti bucagin dl¢iisi ila eynidir. ZQST diiz bucaqdirsa, a 1B. Teorem. (miistavilarin perpendikulyarliq alamati) Mistavi digar mistaviya perpendikulyar olan diiz xatdan kecirsa, onda bu miistavilar perpendikulyardir. Verilir: AB diiz xatti a mistavisina A néqtasinda pependikulyardir va fs miistavisi AB diz xattindan kecir. isbat edin: 8 mistavisi a mistavisina perpendikulyardir. isbati: a va f mistavilarinin kasismasini AD ila isara edak. AD bu mistavilarin yaratdigi ikidizld bucagin tilidir. a mistavisi izarinda olmagla AD-ya perpendikulyar olan AE xattini cakak. AB 1 a oldugundan AB xatti A ndqtasindan kegan istanilan xatta perpendikulyardir. Yani, AB 1 AD, AB 1 AE. ZBAE ikidzld bucagin xatti bucagidir, AB 1 AE oldugundan ikidizli bucaq diz bucaqdir. Demali, B a. Teorem isbat edildi. 1 Diiz xatdan kecan istanilan mistavini fb mistavisinin | diz xatti atrafinda firlanmasindan alinan mistavilar kimi modellasdirmak olar.[16. AB parcasi a mistavisina B néqtasinda perpen- A dikulyardir. @ mistavisi Uzarindaki BC va BD parcalari kon- qruyentdir: BC = BD. AC = AD oldugunu ikisiitunlu cadvali tamamla- maqla isbat edin. isbat: daftarinizda yazin. Verilir: AB1 a, BC= BD, CvaDe a isbat edin: AC= AD Taklif Osast 1.AB 1a ,BC=BD,CvaDe a 1. Verilir 2. AB 1 BC, AB 1 BD 2 3.Z ABC va ZABD diz bucaglardir 3. Perpendikulyarin tarifina géra 4, ZABC = ZABD 4. Har ikisi diz bucaqdir 5. AABC = AABD 5. 6.AC=AD 6. [17. Barabartarafli ABC dicbucag a miistavisi Gzarindadir. AD parcasi a mistavisina perpendikulyardir. BD = CD oldugunu isbat edin.64 Paralel mistavilar Pm Ji Teorem 1. (Mistavilarin paralellik alamati) Bir mistavinin iki kasigan diiz xatti uyun olarag, © biri mastavinin iki kasigan duz xattina paralel olarsa, bu mistavilar bir-birina paraleldir. isbatv: Tutaq ki, kasisan a va b diz xatlari @ mistavisi, a: va bi diz xatlari isa B mistavisi Uzarindadir va a || ai, b || bi. Géstarak ki, a || B. Aksini farz edak. Tutaq ki, « va B mistavilari c diiz xatti boyunca kasisirlar. Diz xatla mistavinin paralellik alamatina géra a|| c va b|| c. Bela guar ki, c diiz xatti kasisan a va b diz xatlarinin har birina paraleldir. Bu isa mimkin deyil. Demali, farziyyamiz diiz deyil, yani ct || 3. Teorem isbat edildi. Teorem 2. iki paralel mistavi Uciincd mistavi ila kasisirsa, onda kasisma xatlari paraleldir. Qisa yazilig: a | | f olarsa, y mistavisi a va fs misstavisini kasirsa,/ || m Teoremin isbat: Verilir: « || B , y mistavisinin a mistavisi ila kasismasi/, mistavisi ila kasismasi m diz xatti olsun. isbat edin: m || / isbati: m va / diz xatlari y mUstavisi Uzarinda olduglarindan ¢arpaz ola bilmazlar. Onlar kasiga da bilmazlar, aks halda a va B miistavilarinin ortaq ndqtasi olardi. Dogrudan da, / va m diz xatlari har hans: néqtada kasisariarsa, bu ndqta / diz xatti Uzarinda, yani a mistavisi izarinda olmalidir, ham da m diz xatti Uzarinda, yani B mistavisi Gzarinda olmalidir. Lakin a va mistavilari paraleldir, heg bir ortaq néqtalari yoxdur. Demali, m || /. Teorem isbat edildi. Tatbiqi nimuna. Dizbucaqli paralelepipedda ABG va F DCF mistavilari paraleldir. Hansi mistavilar bu 8 mistavilari kasarak paralel tillari yaradir? Halli: 1. ABC mistavisi ABG va DCF paralel mistavilarini kasarak AB va CD paralel tillarini yaradir: AB || CD 2. HGF mistavisi ABG va DCF paralel mistavilarini kasarak GH va FE paralel tillarini yaradir: GH || FE Teorem 3. Paralel diz xatlarin paralel mistavilar arasinda qalan parcalari barabardir. Verilir: «||P, AC|| BD, isbat edin: AC = BD Teoremi miistaqil isbat edin.Paralel mistavilar Teorem 4. iki paralel mistavidan birina perpendikulyar olan diiz xatt o birina da perpendikulyardir. isbat. || f, aL @ olsun. a diiz xattindan kecan ai va Bi mistavilari verilmis a va fs mistavilarini paralel diz xatlar boyunca kasirlar: AC|| BM, AD|| BN. a1 AC, a1 AD oldugundan, a | BM vaa 1 BN. Diz xatla mistavinin perpendikulyarliq alamatina géra a 1 f olur. Teorem isbat olundu. Teorem 5. Eyni diz xatta perpendikulyar olan iki mistavi paraleldir. Tatbigi nimuna. Karim kartondan avtomobil modeli dizaldir. Takarlari birlasdiran DG oxu takarlara per- pendikulyar olmalidir. Ox hansi xatlara perpendikul- yar olmalidir ki, 0, takarlarin paralel olduguna amin olsun. Halli: DG oxu EFD mistavisi Uzarinda olan ED va FD kasisan xatlarina va HG) mistavisi izarinda HG va GJ kasisan xatlarina perpendikulyar olarsa, Karim takarlarin paralel olduguna amin ola bilar.Teorem. Eyni mistaviya perpendikulyar olan iki Veril mistavisi, LAL a, MBL a Isbat edin: LA || MB Teoremin isbati icin LA-ya paralel olan BN. diiz xattini akin va bu paralel diz xatlardan B mistavisi kecirin. BN va BMxatlarinin Uist-Uista disdiyiind géstarin. Teoremi asagidaki addimlarla isbat edin. 1. a mistavisi Gzarinda ACLAB ¢akin va ZLAC-nin a vap mistavilarinin amala gatirdiyi diz ikidizli bucagin xatti bucagi oldugunu géstarin. 2. Iki paralel diz xatdan biri Ugiincii diz xatta perpendikulyardirsa, digari da bu xatta perpendikulardir. LALAB sartina géra, NB | AB oldugunu géstarin. 3. a mistavisi Gzarinda BD 1 AB cakin. a va fh mistavilarinin diz ikidzld bucagindan istifada etmakla BD 1 NB oldugunu géstarin. 4. MB-nin a mistavisina B néqtasinda cakilmis yegana perpendikulyar oldugunu géstarin. Gz xatt paraleldir.100 Triqonometrik eyniliklar Nimuna 1. asas triqonometrik eyniliklardan istifada etmakla isbat edin: Atsinx ,_cosx _ 2 cos x 1+sinx cos x isban: l+sinx —_cosx —_(1+sinx+cos?x __1+2sinx + sin? x +cos?x cosx *i+sinx ~ cosx(l+sinx) ~ cos x(1+sinx) rt 1+ 2sinx +1 2+ 2sin x 2(1 + sin x) 2 cos x (1 + sin x) cosx(1+sinx) cosx(1+sinx) — cosx Niimuna 2. sin B = — 4 va B bucagt Ill rib bucagi olduguna géra digar triqono- metrik funksiyalarin qiymatlarini hesablayin. Halli: sin? B + cos? B = 1 dUsturundan aling ki: cos? B = 1—sin?B B Ill rdbin bucagt oldugundan cos B = -V1 sin? B = Vy — E E =-3 4 Onda tan B = z vacotB= any ae 3[8. Eyniliklari isbat edin. 1 ~(sinx—cosx)? _ si b) 1+secx _ a) 2 = cos x-sinx Sinx + tanx = oS¢% = cos? 0 1-cos*x ieaiee 1+ tanx (1 —sinx)(1 + sinx) Sinx+cosx ~ °°*wuss [as. isbat edin ki, B-nin mimkin qiymatlarinda ifadanin qiymati B-dan asili deyil. a) (sin B + cos BY + (sin B — cos B)? b) (tan B + cot B)’— (tan B — cot B)?? {16. ifadanin an boyik va an kicik qiymatlarini tapin. a) 3 cosa — 4 sin’a b) sina —2 sin’a -— 2 cosa[22. iki bucagin caminin triqonometrik eyniliklarindan istifada etmakla asagidaki eyniliklarin dogrulugunu isbat edin. Wi a) sin 26 = 2 sin 8 cos b) cos 2x = cos*x ~ sin*x. 23. 90° oldugunu bilarak: a) sin 2a-nin giymatini tapin b) cos 2a-nin qiymatini tapin c) a bucaginin radian dlciisiini kalkulyatorun kémayila hesablayin. d) a va b bandinda apardiginiz hesablamalarin dogrulugunu da kalkulyatorla yoxlayin. |24. eyniliklari isbat edin. Tatbig tapsiriqiari [25. O markazli vahid cevra Uzerinda verilaniara géra \J_emiliyinin dogru oldugunu isbat edin. 6 [26. Dagin hindiirluydnd tapmaq Uigin planda aralarindaki masafa 175 m olan A va B néqtalari secilmis va dagin tapasina yiiksalis bucagi dlciilmusdiir. ®t asm =A Bucaqlarin dlciilari ZA = 36°40’, 2B = 21°10 olmusdur. Bu plana gora dagin hiindirliyii neca metrdir? [27. istanilan AABC-da agagidaki eyniliklarin dogru oldugunu isbat edin. (ZA+ 2B + ZC = 180° oldugunu nazara alin). \ a) sin(ZA+ ZB)= sin ZC b) cos ZC =sin ZA- sin 2B—cos ZA- cos 2BEyniliklari isbat edin. cos 0 sind )T-tand * T-coto ~SinO +cos0 tan @ —cot0 3)tandscore +1=2sin?O COS F CUS 30 F CUS I as 2) 4 tan 1200870 4)tanO+ eee =secO4. isbat edin ki, tan 1° - tan 2°: tan 3° -...- tan 87° - tan 88° - tan 89° = 1 J 5. sin 10° =a olarsa, a ila ifada edin: a) cos 80° b) cos 100° c) sin 170° d) sin 190° |S. Kalkulyatordan istifada etmadan hesablayin. x 2tan —- 8 b) Asin 2 cos2™ ") ao r = tan? 1-tan’s [= Hansi barabarlik dogru, hans yanlisdir? a) sin 151° = sin 29° b) cos 135° = sin 225° c) tan 135° = tan 225° d) sin 60° = cos 330° ~—e) sin 270° = cos 180° f) cos (-60°) = -sin 330° 8. Iki disli carxdan birinin radiusu 5,4 sm, digarininki isa 3 sm-dir. Sgar kicik carx 135° déniirsa, boyUk garx neca daraca dénmalidir? 9. a) Sucilayici an goxu 120° dénmakla 18m masafaya su cilayir. Sulana bilan hissani sxematik olaraq tasvir edin va sahasini hesablayin. b) 18 m masafaya su vuran cilayici ila 400 m? sahani sulamagq Uciin cilayici nega daraca dénmalidir? isbat edin, sin3x — sinx. sin2x + sinax_ _ *) cos3e=cose ~~COt2e b) cosax+ cosax = tan3x sinx + sin3x 4x — cos2x cp SN sin d) —Cos4x—cos2x _ ) tan2x eae | = tandx COSx + COS3x 11. a -f = 90° olduqda Soe si ifadasinin qiymatini tapin. NI 12. Isbat edin: a) cos(60° - a) = sin(30° +) b) cot(80° - a) = tan(10° +a). cos 20° cos 50° _ sin 80° —sin 70° cos 31° + sin 11° ~ sin 29° —sin 19° [13. Géstarin ki:eee 2tana 1-tan’'a {22. 1) Eyniliklari isbat edin. a) sin 2c = Tetanta «(P0820 = Fra 2) tana = : olarsa, tapin: a) sin 2 b) cos 20AABC-da a, b, c uygun olarag, 2A, 28, ZC-nin qarsisinda duran taraflar olarsa, c a) « ainZA * GinZB ~ sinZe y minasibati dogeudur, ab 8 Ocbucagin tarafiari qars1 bucaglarinin sinuslan ila matanasibir. Isbati: isbat itibucagli vo korbucagh Ucbucag Ustin——_inbucai verina yetirak é Ogbucagin C tapasindan AB tarafina h hUnddrlaya f ° olduqda sin a> sin olur. si ae op ‘oldugundan, a > b alinir. agar a kor bucaqdirsa, onda (180°—a) iti bucaqdir, ham da (180° - a) bucagi Ugbucagin B bucagina gonsu olmayan xarici bucag! oldugundan B-dan boyukdir. (Ona gora sin «= sin(180* ~ a) > sin B. Buradan da a > b alinw.