Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 66

По Серебряным Следам

Туркменские серебряные украшения XIX- начало XX вв.

Along Silver Tracks


Turkmen silver ornaments of the XIX – early XX centuries

Kümüş yzlaryny yzlap


XIX asyr XX asyryň başyndaky tükmen kümüş şaý-sepleri
Альбом “По серебрянным следам. This album “Along Silver Tracks. Turk- Türkmenleriň XIX-XX asyrlara degişli
Туркменские серебрянные украшения men silver ornaments of the XIX – XX kümüş bezegleri barada maglumat berýän
XIX - начало XX вв.“ подготовлен centuries” has been prepared by the suratly albom “Prince Claus Fund for
Туркменской Инициативой по Правам Turkmen Initiative for Human Rights with Culture and Development” guramasynyň
Человека при поддержке «Prince Claus the support of the “Prince Claus Fund for goldamagynda “Adam Hukuklary
Fund for Culture and Development». Culture and Development”. boýunça Türkmen Inisiatiwasy” tarapyn-
dan taýýarlandy.
В свое время Музей изобразительных At one time the Fine Arts Museum of
искусств ТССР в Ашхабаде гордился Turkmenistan’s Soviet Socialist Republic in Öz wagtynda TSSR-iň Şekillendiriş sun-
ценнейшей коллекцией серебряных Ashgabat was proud of its most valuable gaty muzeýi gadymy türkmen medeniýe-
украшений - наследием древней tiniň mirasy bolan kümüş şaý-sepleriň
collection of silver ornaments – a lega-
туркменской культуры. После обретения gymmatly ýygyndysy bilen buýsanýardy.
cy of the ancient Turkmen culture. After
Туркменистаном независимости, Türkmenistanyň garaşsyzlygyny yglan
Turkmenistan obtained independence, ex-
экспонаты данной коллекции были etmeginden soň bu ýygyndynyň düzü-
hibits from this collection were distribut-
распределены по разным музеям и mindäki bezegler dürli muzeýlere we
ed among different museums and repos-
запасникам, а определенная часть ätýaçlyk üçin saklaýan edaralara tabşy-
itories and a certain part is considered to ryldy we olaryň belli bir bölegi ýiten
считается утерянной. have been lost. hasaplanylýar.
К счастью, в начале 90-х годов Fortunately, however, in the early 1990- Begençli ýeri, geçen asyryň 90-njy ýyl-
прошлого столетия энтузиасты успели
s devotees photographed all the exhibits larynyň başynda höwesjeňler bu seýrek
сделать фотосъемку всех экспонатов
of this unique collection. Based on those ýygyndynyň düzümindäki eserleri surata
уникальной коллекции. Негативы
negatives which had been preserved, we düşürmegi başarypdy. Suratlaryň negatiw
сохранились. По ним мы восстановили
have reprinted the photos, described the asyl nusgalary saklanyp galdy. Şol negatiwl-
фотографии, описали предназначение
каждого экспоната, составили глоссарий, intended use of each exhibit, made a glos- eriň esasynda biz suratlary dikeltdik, her bir
разъясняющий приведенные термины, sary explaining the definitions and thus eseriň manysyna we maksadyna düşündi-
таким образом создав виртуальную created a virtual collection of ancient Turk- riş berdik, duş gelýän atlaryň mazmunyny
коллекцию старинного туркменского men silver items. A popular written histo- düşündirýän glossariý düşündiriş sözlügini
серебра. В популярном изложении ry of Turkmen jewelry ornaments, their düzdük, şeýlelikde gadymy türkmen kümüş
приведена история возникновения origin, evolution and their sacral meaning bezegleriniň wirtual ýygyndysyny döret-
ювелирных украшений туркмен, was included in the album. dik. Berilýän düşündirişlerde türkmenleriň
заложенное в них их сакральное zergärlik sungatynyň döremeginiň taryhy,
The publication does not claim to be a olaryň yrym bilen bagly manysy beýan
значение. Все это вошло в этот альбом.
scientific monograph and has been pre- edilýär. Bu zatlaryň ählisi alboma girdi.
Издание не претендует на научную pared for a wide audience.
монографию. Оно подготовлено для Bu neşir ylmy eser adyna dalaş etmeýär.
широкого круга читателей. Ol okyjylar üçin elýeterli, düşnükli bolmak
maksady bilen taýýarlandy.
Над проектом работали: The project staff includes: Proýektiň üstünde işlediler:
Наталия Шабунц Natalya Shabunts Nataliýa Şabunts
Ильга Мехти Ilga Mekhti Ilga Mehti
Руслан Тухбатуллин Ruslan Tuhbatullin Ruslan Tuhbatullin
Фарид Тухбатуллин Farid Tuhbatullin Farid Tuhbatullin 2
Туркменское ювелирное искусство – The Turkmen art of jewelry making is, Türkmenleriň zergärlik sungaty dünýä
уникальное явление мировой культуры for the most part, an unsolved mystery medeniýetiniň seýrek bir nusgasy bolup,
- во многом неразгаданная тайна дале- of distant centuries, old religious beliefs uzak asyrlaryň, gadymy yrymlaryň we
ких веков, древних верований и обычаев.
and customs. With a shortage of silver däp-dessurlaryň üsti açylmadyk syry bol-
Обилие традиционных ювелирных пред- magynda galýar. Türkmenleriň gündeki
in free circulation, the abundance of tra-
метов в быту из привозных материалов durmuşynda bol-elin ulanylan milli şaý-se-
при дефиците серебра в свободном об- ditional jewelry items in everyday life
pleriň daşardan getirilýän serişdelerden
ращении заставляли туркмен через не- made of imported materials urged Turk-
ýasalmagy we dolanyşykdaky kümüşiň
сколько поколений обновлять комплекты mens to renew sets of jewelry after sev-
ýetmezçilik etmegi sebäpli şaý-sepler
украшений и переплавлять более старые eral generations and melt older items, at birnäçe asyrlardan soň täzelenýärdi,
изделия, сохраняя при этом традиции, что
the same time sacredly preserving tra- köne bezeglerden gaýtadan ýasalanda
свято передавались из поколения в поко-
ditions passed from generation to gen- milli sungat däpleri berk saklanyp, ne-
ление без изменений и новаций. Поэтомуeration without changes or innovations. silden nesile üýtgewsiz geçýärdi. Şonuň
основная часть дошедших до нас ювелир-
Therefore the majority of jewelry items, üçin saklanyp galan şaý-sepleriň esasy
ных украшений датируется 19 веком. К
особым раритетам относятся изделия 18-
which have been preserved until now, bölegi 19-njy asyra degişli. 18-nji we 19-
Мужской костюм с поясом - “гушак” го начала 19 веков. date back to the 19th century. The rarest njy asyra degişli eserler has seýrek hasap-
Mens costume with “gushak “ belt items date back to the 18th or early 19th lanylýar.
Если основные виды туркменского де-
Natet am renda num centuries. Türkmenleriň bezeg sungatynyň halyçy-
коративного творчества: ковроткачество,
кошмоваление, ткачество и вышивка от- If the main decorative arts, includ- lyk, keçe önümçiligi we keşde gaýamak-
носятся к женским ремеслам, то занятие ing carpet weaving, felt items, weaving lyk ýaly esasy görnüşleri aýallara degişli
ювелирным искусством - почетное муж- hünär bolsa, zergärlik erkek adamlar üçin
and embroidery refer to female crafts,
ское ремесло. abraýly hünär hasaplanylýar.
then the art of jewelry making is an hon-
Туркмены в большом количестве укра- ored male craft. The great Turkmen poet Türkmenler kümüş şaý-sepleri bilen
шали серебряными изделиями женщин и Magtymguly was a renowned zerger, or bolçulykda aýallary we atlary bezeýärdiler.
коней. Это была наглядная демонстрация
kumushchi, who mastered the crafts- Bu maşgalanyň gurplulygyny görkezýär-
благосостояния семьи. Сами мужчины di. Erkek adamlaryň özleri bezegli şaý-
ограничивались ювелирно украшенным
manship of a jeweler to perfection.
sep – guşak bilen çäklenýärdiler, şeýle-
поясом- гушаком и декоративными руко- Turkmens decorated their women and de ýaraglaryň saplaryny we gynlaryny
ятками и ножнами оружия. И лишь пред-
horses with abundant silver ornaments. bezeýärdiler. Diňe “hapa” hasaplanýan
ставители “грязных” профессий: парик-
махеры, похоронщики, забойщики скота
This visibly demonstrated the prosperity kärleriň wekilleri: dellekler, adamlary
были обязаны носить «для очищения» of a family. Men restricted themselves to jaýlaýanlar, gassaplar özlerini “halalla-
массивные серебряные кольца. wearing a decorated belt - gushak and mak” üçin uly kümüş syrgalaryny dakyn-
decorative clasps and steel arm scab- maly bolýardy.
Туркмены верили в добрые магические
свойства серебра и любимого поделоч-
bards. Only representatives of “unclean” Türkmenler kümüşiň we eýesini “göz
ного камня сердолика (хакык), который professions such as hairdressers, body degmekden”, keselçilikden we ýamanlyk-
3
Сумочки для Корана “Хейкель”. Теке. XIX в.
“Kheikel” purse for storing the Koran quotations. обильно украшал все ювелирные изделия сво- washers and slaughterers were obliged to wear dan goraýan süýnmek gaşlary bilen ähli şaý-se-
Teke tribe. XIX c. ими овальными глазками, оберегая владельца massive silver rings for cleansing purposes. pleri bezeýän gyzyl daşyň (hakyk) oňyn jady-
Heýkel. Teke tiresi. XIX asyr
«от сглаза», болезней и прочих напастей. И лишь ly täsirlerine ynanýardylar. Diňe 19-njy asyryň
в конце 19 века сердолик иногда стали заменять Turkmens believed in the beneficial magic aýagynda hakyk käwagt gyzyl çüýşe daşy bilen
красным стеклом. Туркмены - йомуды широко properties of silver and a favorite semi-pre- çalyşylyp başlandy. Ýomut türkmenler hakyk
использовали наряду с сердоликами и бирюзу. cious stone carnelian (khakyk), which gener- bilen bilelikde gymmatly mawy daşlary giňden
Большинство туркменских украшений имело ously adorned all silver items with oval eyes to ulanýardylar.
подвески - шельпе и бубенчики - дувме, издаю- protect the owner from the evil eye, diseases,
Türkmen şaý-sepleriniň köpüsinde şelpel-
щие при движении мелодичный звук, отпугивая, bad luck and other miseries. Only in the late er we düwmeler bolup, hereket edilende my-
по преданию, злых духов. Первым украшением 19th century carnelians started to be replaced laýym owaz emele getirýärdi we yryma görä,
ребенка был серебряный бубенчик, который with red glass. In addition to carnelians, Yomud
подвешивали к колыбели.
jynlary kowýardy. Kümüş düwme çaganyň ilkin-
Turkmens used turquoise widely. ji şaý-sepi bolup, ony sallançaga asýardylar.
Самостоятельную группу составляли украше-
ния для мальчиков с заданной программой - по- The majority of Turkmen jewelry had pen- Oglan çagalar üçin güýçli we batyr bolup ulal-
желанием вырасти сильным и ловким джигитом. dants (shelpe) and bells (dwume) producing mak nesihatly ýasalan şaý-sepler aýratyn bir to-
Это ок-яй (лук и стрела) и гоч-буйнуз (амулетни- melodic sounds which, according to legend, pary emele getirýär. Bu ok-ýaý we goç buýnuz.
ца с рогами барана - символом мужского нача- warded off the evil spirits. Şaý-sepleriň esasy bölegi aýallar we gyzlar
ла).
Ornaments for young boys containing a pre- üçin niýetlenýärdi. Aýal-gyzlaryň ýaşynyň art-
Основная часть ювелирных украшений пред-
scribed program, e.g. a wish to grow into a magy bilen şaý-sepleriň sany azalýardy. Gar-
назначалась девушкам и женщинам. С возрас- taşan aýallar diňe iki şaý-sepi tumory we heýkeli
том количество украшений уменьшалось. А по- strong and brave warrior, constituted a sepa-
göterýärdi, olaryň içine Gurhandan alnan setir-
жилые и старые женщины носили только два rate group of jewelry items. These are ok-yai ler salynýardy.
амулета: тумор и хейкель, в которые вкладыва- (a bow and arrows) and goch-buinuz (an amu-
лись изречения из Корана. let case with sheep’s horns, considered to be a Iň meşhur şaý-sep gyz lybasynyň bir bölegi
masculine symbol). bolan gupbadyr. Tahýanyň üstüne oturdylýan
Самым распространенным было ювелирное gümmezjigiň üstündäki içi boş turbajyga gady-
дополнение девичьего костюма - навершие тю- Most jewelry items were designated for girls my döwürlerde hüwi, baýguş ýa-da laçyn ýele-
бетейки - гупба. Это шлемообразный куполок с
and women. The top of a skullcap, called gup- gi salynýardy. Gyza sawçylyk edilende ýelek
подвесками и полой трубочкой наверху. В древ-
ba, was the most common jewelry element of aýrylýardy.
ности в нее вставляли перья филина, совы или
сокола. Их убирали, если девушку засватывали. a maiden’s costume. This is a helmet-like dome Durmuşa çykarylmaly gyzyň baş bezegine
with pendants and a hollow tube on the top. goşa çekgelik we ýeňselik şaý-sepleri goşulýardy.
Головной убор подросшей девочки-невесты
In ancient times it was filled with eagle-owl’s Teneçir - has gysga we ýönekeý, çekgelik - has
дополняли парными височными и затылочной
подвесками. Более скромные и укороченные feathers. They were removed if a girl received uzyn we çylşyrymly şaý sepdir. Olar tahýa berki-
височные украшения – тенечиры («тенечир» a marriage proposal. Chekilik, diamond-shaped dilýärdi, emma çekgelikler iki tarapdan aşak
- стрекоза), а более сложные и удлиненные – or triangular plates with a pendant on the bot- düşüp döşe we bile ýetýärdi. Olar bir-birine
Украшение “Ок-яй”. Теке. Начало XX в. tom, linked by chains, hung down along the
чекелики («чекге» - щека). И те, и другие крепи-
“Ok-yai” ornament. Teke tribe. Early XX c. 4
Ok-ýaý. Teke tiresi. XX asyryň başy
лись к тахье, но чекелики спускались temples and cheeks. zynjyrlar bilen berkidilen şekilli dört we
вдоль висков и щек до груди или талии. üç burçly gatlaklardan düzülýär, aşagy
И представляли собой скрепленные це- Adamlyk is another kind of temple şelpeler bilen bezelýär.
почками в одно целое фигурные, ром- pendant, where the main plate resem-
бообразные и треугольные пластины с Adamlyk – çekgelik bezegleriň başga
bles a stylized human figure. A dorsal
подвесками на концах. bir görnüşi bolup, onuň esasy gatlagy
jewelry item enselik designed for the elini bykynyna urup duran adamy ýada
Адамлыки («адам»-человек) - другой nape was also made in the form of a salýar. Saça dakylýan ýeňselik şaý-se-
вид височных подвесок, где основная standing human figure. Girls wore it pi hem dik duran adamy şekillendirýän
пластина напоминает стилизованную
against the 7th back bone. görnüşde ýasalýardy. Ony gyzlar ýed-
человеческую фигуру. В виде фигурки
inji boýun oňurgasynyň deňinde da-
стоящего человека выполнялось и за-
тылочное накосное украшение енселик
On her wedding day a bride would kynýardy.
(«енсе» - затылок). Его носили девушки wear not only maidens’ but also wom- Nikalaşan gyza boýun-towuk, ýagny
на уровне седьмого шейного позвонка. en’s jewelry- her dowry. Under the load boýna asylýan şaý-sep dakylýardy. Ol
При обручении девушке надева- of jewelry, which weighed 16 kilos on gelniň kellesini dik tutup, durmuşa çyk-
ли нашейное украшение - боюн-товук average, she could hardly move without madyk joralaryndan tapawutlanmaga
(«боюн» - шея, «товук» - курица), что по- the help of her female friends. Some- mümkinçilik berýärdi.
зволяло невесте прямо держать голову и times a thick rope was hung from the Gyzlar durmuşa çykýança saçyny iki
выделяться среди незасватанных подруг.
top opening in the yurt (nomands’ tent) ýa-da dört örüp, öňde göterýärdiler. Toý
Девушки до замужества носили косы to enable a sitting bride to stand up on güni olar saçyny iki örüp, saça dakylýan
(две или четыре) впереди. В день свадь- her feet. dürli şaý-sepler bilen bezäp, arkasynda
бы их переплетали в две женские косы, göterýärdiler.
которые отныне они носили уже за спи- Young females wore the largest num-
ной с разнообразными накосными укра- Gelin toý güni öz bukjasyndaky hem
ber of jewelry pieces. Conventional gyz, hem-de aýal üçin niýetlenen şaý-se-
шениями.
items – earrings and rings – had their plerini dakynýardy. Kümüş şaý-sepleriň,
Невеста в день свадьбы надевала не
distinct features. Unique sets of koken- ortaça 16 kilogram agramynyň astynda,
только девичьи, но и женские украшения
li-yuzik consisted of five rings for each öz joralarynyň kömegi bilen zordan here-
- свое приданое. И под тяжестью сере-
hand, connected by chains with mas- ket edýärdi. Käwagt ak öýüň depesindä-
бра, в среднем - шестнадцать килограм-
ki deşikden aşak ýüp goýberilýärdi we
мов, с трудом передвигалась с помощью sive armlets, bilezik. Food cooked by a
подруг. Иногда через верхнее отвер- oturan gelin ýokary çekilip, aýak üstüne
female without rings was considered to galdyrylýardy.
стие юрты спускалась толстая веревка be “unclean”. In everyday life of Yomud
для того, чтобы сидящая невеста могла Ýaş aýallar has köp şaý-sep dakynýardy.
встать на ноги. Turkmens gulak-khalka, earrings, were
Esasy bezegler - ýüzükleriň we gulak
Костюм невесты
widely used. Massive and heavy ear-
Молодые женщины носили наиболь- syrgalaryň öz aýratynlyklary bardy. Öz-
Bride costume rings were fastened to a scarf near the
шее количество украшений. Общеприня-
Gelin eşigi ear. Triangles, stylized figures of a pel- 5
Украшение женского халата “Чапраз-чанга”. Теке. Начало XX в
Ornaments for a female gown “Chapraz changa”. Teke tribe. Early XX c.
тые изделия- кольца и серьги- име- ican or a cobra, were depicted boluşly şaý-sep kökenli-ýüzük
Çapraz – çanga. Teke tiresi. XX asyryň başy
ли свои особенности. Уникальные in their inner semicircles. Some- agyr bileziklere zynjylar bilen
комплекты кокенли-йузик состоя- berkidilen bäş ýüzükden ybarat
times one encounters general-
ли из пяти колец на каждую руку, bezegi emele getirýär.
соединенных цепочками с мас- ized images of Buddha, which
сивными браслетами - билезик. suggests the existence of various Elleri ýüzüksiz zenanyň bişiren
Пища, приготовленная женщиной beliefs and Pre-Islamic cultural nahary haram hasaplanýardy.
без колец, считалась нечистой. В traditions in this ancient land. Ýomut türkmenleriň arasynda
быту туркмен - йомудов были ши- gulakhalkalar örän ýörgünlidi.
роко распространены серьги гу- Many female jewelry items Uly we agyr halkaralar gulagyň
лак-халка. Массивные и тяжелые, were associated with fertility deňinde ýaglyga berkidilýärdi.
они крепились на платок в районе Olaryň ýarymaý görnüşli içer-
and they protected the breasts,
уха. В их внутренние полукружия ki tarapyna üçburçluklar, gotany
вписывались треугольники, сти- belly and womb. A pectoral or- we kepje başy ýada salýan şekill-
лизованные фигурки пеликана и nament – bukov – a solid shaped er ýerleşdirilýär. Käwagt Bud-
кобры. Иногда встречаются обоб- plaque or a set of large and small danyň sadalaşdyrylan şekilleri
щенные изображения Будды, что plaques is the most expensive duş gelýär we bu gadymy toprak-
свидетельствует о существовании da dürli dinleriň hem yslamdan
and prestigious jewelry item.
различных верований на этой öňki medeni däpleriň bolandyg-
древней земле, о доисламских With the help of hooks the bu-
yny habar berýär.
традициях культуры. kov was fastened to the collar in
the form of a hoop or a torque. Aýallaryň köp şeý-sepi çaga
Многие женские украшения
A polygonal pectoral ornament dogurmak ukyby bilen bagly bo-
были связаны с детородными
lup, döşi, garny we onuň aşagy-
функциями, оберегали грудь, жи- gursokcha was fixed to the neck
вот, лоно. Среди самых дорогих и ny gorapdyr. Bukow iň gymmatly
with the help of a cord and was we abraýly hasaplanýardy. Tutuş
престижных считалось нагрудное designed to protect the chest.
украшение буков - цельная фигур- bir gatlakdan ybarat bolan, ýa-da
ная пластина или система круп- bir uly hem birnäçe kiçi gatlak-
A pair of ornaments for a fe- lardan düzülen bukow boýna da-
ной и мелких пластин. Буков со-
единялся крючками с нашейным
male gown (chabyt) – chapraz kylýan bölegine ilgençekler bilen
украшением в виде обруча или changa – performed decorative, gurşaw görnüşde berkidilýärdi.
гривны. Нагрудное многоуголь- practical and magic functions. Döşe dakylýan köp burçly şaý-sep
ное украшение гурсокча держа- Chapraz are forged disks with a gursokça boýna ýüp bilen dakyl-
лось на шее с помощью шнура, diamond-shaped plaque chan- yp, döşi ýapyp durýardy.
закрывая грудную клетку.
ga on the bottom. One changa Aýallaryň dony çabytyň goşa
Парное украшение женского has a loop and the other has a bezegi çapraz çanga bezeg,
халата (чабыт)- чапраз чанга вы-
hook, and together they perform
полняло декоративные, практиче- 6
Украшение на живот “Генджик”. Теке. Конец XIX в. ские и магические задачи. Чапраз the function of a clasp and cover durmuş zerurlygy we yrym üçin
“Gendjik“ ornaments. Teke tribe. Late XIX c. - штампованные бляшки с ромбо- the womb. A similar, but slight- ulanylýardy. Çaprazlar – galypla-
Genjik. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry видной пластинкой чанга внизу.
ly bigger plaque, gendjik, was nan teňňeleriň aşagynda dört
Одна чанга имеет петлю, другая burçly gatlak – çanga ýerleşýärdi.
- крючок, вместе они выполняют sewn to the dress near changa
функцию застежки и прикрытия area, finalizing a set of metal disks Bir çanganyň halkasy, beýlekis-
женского лона. Такая же пластина, in the form of numerous leaves. iniň ilgençegi bar. Olar bir-birine
но более крупная - генджик наши- They were referred to as appasy ildirilip garnyň aşagyny goraýar.
валась на платье на уровне чанга, Şuňa meňzeş has uly gatlak gen-
or yaprak (leaf). Both changa and
завершая ансамбль металлических jik çanganyň deňinde köýnegiň
бляшек в виде многочисленных gendjik consist of two triangles üstüne tikilýärdi, kiçijik ýapraklar
листочков. Они назывались аппа- which form a rhombus. According görnüşli demir teňňeler bezegiň
сы или япрак (лист). И чанга, и ген- to ancient beliefs, a triangle with üstüni ýetirýär. Olar appasy ýa-da
жик состоят из двух треугольников, a corner up symbolizes the male ýaprak atlandyrylýar. Çanga we
образующих ромб. По верованиям principle. A triangle with a corner genjik birleşip pişme görnüşli dört-
древних, треугольник, обращен- burçlugy emele getirýän iki sany
ный вершиною вверх, символизи-
down symbolizes the female prin-
üçburçlukdan ybarat. Gadymy yry-
рует мужское начало. А треуголь- ciple. Connected together, they
mlara görä, burçy ýokary gönükdi-
ник, обращенный вершиною вниз, give a start to a new life. rilen üçburçluk erkekligi aňladýar,
женское начало. Соединенные aşak gönükdirilen üçburçluk aýal-
вместе, они дают исток новой жиз- The braid ornament in the form lygy. Birleşdirilen görnüşde olar
ни. of a heart-shaped plaque – asyk täze durmuşa ýol açýar.
С женским плодородием связа- – is also associated with female
Saça dakylýan ýürek şekilli bezeg
но и накосное украшение в виде fertility. (This shape is attributed
сердцевидной пластины - асык. Эту asyk hem aýallaryň çaga dogur-
to prehistoric “Venus” - symbol mak ukyby bilen bagly. Bu şeki-
форму связывают с первобытны- of maternity and fertility. [Asyk is
ми “венерами”- символами мате- li ene bolmagyň we nesil galdyr-
ринства и плодородия. Некоторые considered by some craftsmen to magyň gadymy simwollary bilen
народные мастера считают асык be a stylized snake’s head.] This hem baglanyşdyrýarlar. Käbir mil-
стилизованной головой змеи. Это ornament was worn by a young li zergärler asygy ýylanyň kelles-
украшение носила молодая жен- woman during two or three preg- ine meňzedýärler. Bu bezegi ýaş
щина во время первых двух-трех gelin ilkinji iki-üç çagasyna göwreli
nancies and was subsequently in-
беременностей, а затем переда- bolan wagtynda dakynýardy, soň
вала его по наследству незамуж-
herited by a single sister-in-law or durmuşa çykmadyk baldyzyna
ней сестре мужа или другой близ- another female member of the ýa-da başga ýakyn garyndaşyna
кой родственнице. immediate family. berýärdi.
Среди праздничных женских
Sachlyk is another female braid
накосных украшений – сачлык 7
Амулетница “Тумор”. Човдуры. XIX в
Накосное украшение “Сачмонджук”. Теке. Конец XIX в («сач»-волосы). Это комбина- ornament worn for special Saça dakylýan beýleki toý
“Tumor” amulet case. Chovdur tribe. XIX c.
Braid ornaments “Sachmondjuk”. Teke tribe. Late XIX c. ция фигурных пластин, состав- bezegleriniň biri - saçlyk.
occasions. This is a combina- Tumar. Çowdur tiresi. XIX asyr
Saçmonjuk. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry ляющих две вертикальные и Şekilli gatlaklary emele ge-
tion of shaped plaques made
соединительную горизонталь- tirýän bu bezeg iki dikleýin we
ную части. Накосные украше- up of two vertical and a con-
bir kese bölekden düzülýär.
ния сачмонджук («монджук» necting horizontal elements.
Saç üçin bezeglerň ýene biri
- ожерелье) включают в себя Braid ornaments called sach-
– saçmonjuk, şekilli gatlaklar-
фигурные пластины, полые mondjuk include shaped dan, içi boş böleklerden, düw-
дутые детали, бубенцы и мо- melerden we teňňelerden
plaques, hollow blown parts,
неты. А тахта-сач («тахта»- düzülýär. Tagta saç, bolsa, içi
доска) представляют собой bells and coins.
görünýän nepis ýasalan dört-
ажурные прямоугольники.
Dagdans, tumors, nagdals, burçluklary emele getirýär.
К украшениям - амулетам eginliki, bazbents are classi-
относятся дагданы, туморы, Dagdan, tumor we bazbent
fied as amulet ornaments. ýaly bezegler gorag üçin niýe-
базбенты.
tlenýär.
Наталия Шабунц By Natalia Shabunts
Natalia Şabunts

Накосные украшения “Тахта-сач”. Човдуры. XIX в


Braid ornaments “Takhta-satch”. Chovdur tribe. XIX c.
Tahta saç. Çowdur tiresi. XIX asyr 8
По Серебряным Следам
Along Silver Tracks
Kümüş yzlaryny yzlap
Кроме впечатляющих руин Apart from impressive ruins of Türkmenleriň taryhy ýadygärlikleri
древнейших памятников на ancient monuments found on the ýurt giňişligindäki täsir galdyryjy
просторах страны туркмены имеют territory of the country, Turkmens gadymy harabalyklar bilen bilelikde
еще такие памятники древнейшей eliň aýasynda ýerleşip biläýjek gadymy
истории, которые уместятся на also have monuments of their ancient
ладони - это ювелирные украшения. history which can fit in the palm of a eserleri – şaý-sepleri öz içine alýar.
hand – jewelry ornaments. Türkmen medeniýetiniň taryhy
История культуры туркмен озарена
блестящими образцами ювелирного The history of Turkmen culture zergärlik sungatynyň ajaýyp
искусства. Декор украшений XIX века is distinguished with outstanding nusgalaryna baý. 19-njy asyryň şaý-
достигает своего совершенства. А specimens of jewelry art. Decorations sepleriniň bezelişi öz kämilliginiň
то, что было внутри средневекового ýokary derejesine ýetipdi. Olaryň
сгустка, можно только догадываться. of 19th century jewelry items reached
orta asyrlardaky görküni, bolsa,
Почти не сохранилось следов, perfection. One can only guess what
diňe çaklamak galýar. Uzak dag
разве что в далеком музее в горах was contained in the medieval bundle.
маленькое колечко, сделанное
künjegindäki muzeýde meşhur
Almost no traces remain, except a türkmen şahyry Magtymgulynyň öz
знаменитым туркменским поэтом small ring kept in a remote museum
Махтумкули для своей возлюбленной söýgülisi Meňli üçin ýasan kiçijik bir
Менгли. in the mountains by a renowned ýüzügi bolaýmasa, orta asyrlara degişli
Turkmen poet Magtymguly for his nusgalary tapmak kyn.
Сегодня, когда серебряный beloved Mengli.
век ювелиров-зергаров уходит Şu günki gün zergärleriň kümüş
все дальше и дальше в прошлое Today, when the silver age of asyry gitdigiçe geçmişde galýarka
вспомним, как, нивелируя jewelers (zergars) is gradually ussalaryň başda kümüşiň jadyly
изначально магический смысл becoming a thing of the past, let us
культового серебра, безымянные
güýjüne aýratyn ähmiýet berip, yzýany
мастера превратили его в recall how anonymous craftsmen, ony haýran galdyryjy ajaýyp bezeglere
удивительно прекрасные украшения, downplaying the initial magical öwürendigini, zenanlaryň olary abraý
которые с достоинством носили meaning of silver, had miraculously bilen dakynyp, asyrlar boýy ýewropaly
туркменские женщины, вызывая turned it into beautiful ornaments syýahatçylarda buýsanç duýgusyny
во все эпохи восторг у европейских which were worn by Turkmen women döredip gelendigini ýatlaly.
путешественников.
with dignity, arousing admiration «Orta Aziýa syýahatda» syýahatçy
В «Путешествии по Средней Азии» among European travelers in all eras. we dilçi Armeniý Wamberi türkmen
путешественник и полиглот Армений
Вамбери обращал особое внимание In his book “Travels in Central zenanlarynyň geýimine uly aýratyn üns
на одеяние туркменок: «По Asia” traveler and polyglot Arminius berdi: «Baýramçylyklarda aýal-gyzlar
праздникам женщины повязывают Vámbéry drew attention to the special uzyn köýnekleriniň üstünden biliniň
вокруг пояса поверх длинной рубахи daşyna iki ujy sallanyp duran uly ýaglyk
apparel worn by Turkmen females:
большую шаль, свисающую двумя daňýarlar; şeýle-de gyzyl ýa-da sary
концами; обязательны также красные “On special occasions women wear
reňkli ädik hem hökmandyr, emma
или желтые сапоги на высоком a large shawl over a long shirt which
каблуке, но больше всего они was suspended by two ends; red and 10
любят украшения: массивные серебряные yellow high-heeled boots are obligatory, but şaý-sepleri olar has gowy görýärler: agyr
браслеты, ожерелья, серьги и кольца, most of all they like ornaments: massive kümüş bilezikler, döş bezegleri, ysyrgalar,
продевающиеся в нос, а также футляры для silver bracelets, necklaces, earrings and buruna dakylýan halkalar, şeýle-de biziň
амулетов, наподобие наших патронташей. ok-däri gutularymyza çalymdaş doga üçin
Эти футляры, подобно нашим орденским nose rings, as well as amulet cases like our
лентам, часто висят у них справа и слева и cartridge cases. They wear these cases on niýetlenen gapyrjaklar. Bu gapyrjaklar biziň
сопровождают каждое движение громким the right and left sides similar to our ribbons orden lentalarymyz ýaly köplenç olaryň
позвякиванием». sag we çep taraplarynda asylýar we her bir
of orders accompanying each movement
hereketi güýçli owaz bilen seslendirýär».
Это сегодня бесценное серебро with a loud jingle-jangle”.
сохраняется в качестве антиквариата Today that priceless silver is kept as Şu günki gün bu seýrek kümüş eserlere
или же используется в сценическом или gadymy gymmatlyklar hökmünde seredilýär
праздничном фольклорном костюме. А antiques or is used as a stage outfit or festive
ýa-da ol sahnalar hem toý dabaralar üçin
происхождение же, формы и наконец смысл folk dress. The origin, shapes and finally the
milli geýimler bilen bilelikde ulanylýar.
серебряных украшений уходит в глубокую meaning of silver ornaments date back to
древность.
Emma kümüş şaý-sepleriň gelip çykyşy,
ancient times. görnüşleri we many-mazmuny gadymy
Когда-то все индоевропейцы не имели Once all Indo-Europeans had no or very döwürlerden kök alýar.
или имели весьма малые этнические few ethnical differences and shared a
отличия и имели общую веру во всесилие Bir döwürde indoýewropalylaryň
богини-матери. Это духовное единение common belief in the omnipotence of the ählisi etniki taýdan öz arasynda örän az
становилось традиционным, а религиозно- mother goddess. This spiritual unity became tapawutlanýardy we olaryň ene-hudaýa
обрядовая практика обретала эстетическое traditional while the religious and ritual bolan umumy ynanjy bardy. Bu ruhy
наполнение и сформировала определенные practices obtained aesthetic content and bütewülik adata öwrülip, dini däp-dessurlar
профессиональные навыки. shaped certain professional skills. estetika taýdan mazmuna eýe bolup, belli
Появлялись мастера, которые лепили Artisans and craftsmen emerged who bir hünär ussatlygyny emele getiripdi.
из глины богинь на все вкусы и на все
духовные потребности. Похоже, что именно
molded clay goddesses which suited all tastes Zenan hudaýyň palçykdan ýasalan
такие «спасители» - обереги были настолько and all spiritual needs. It appears that these dürli görnüşlerini dürli maksatlar üçin
необходимы древним, что их бесчисленные protective charms were in such demand by bejerip berýän ussalar döreýärdi. Belki-de,
глиняные оттиски археологи находят на the ancients that countless clay figurines gadymy adamlara hut şeýle «halas ediji»
всех континентах. Обилие терракоты и на are found by archeologists in all continents. dogalar gerek bolandyr, olaryň sansyz
туркменской земле, особенно, в Маргиане. nusgalaryny ähli kontinentlerde arheologlar
В представлении древних богини были The Turkmen land, especially Margian, is
пышнотелыми. Керамисты в своих изделиях abundant in terracotta. As viewed by the tapýarlar. Palçykdan edilen eserler türkmen
уточняли лишь самую женскую суть – ancients, goddesses were ample-bodied. topragynda-da, aýratyn-da Margianada
пышные бедра «сердечком» и огромные Ceramicists simply refined the basic female köp. Gadymy adamlar zenan hudaýlary
глаза, которые отражали всепроникающую semiz bir görnüşde şekillendirýärdi. Ussalar
form – plump heart-shaped hips and huge
божественную мудрость. Кусочку терракоты öz eserlerinde aýal häsiýetini diňe umumy
поклонялись. Его прятали в тайных местах, eyes - which reflected all-pervasive heavenly
görnüşde görkezýärdi - «ýürek şekilli»
носили под одеждой, клали в могилы. А wisdom. A piece of terracotta was worshiped,
когда металлообработка получила должное it was hidden in secret places, worn under 11
развитие, образ богини, поверенной во clothes and placed in the graves. When butly heýkelleriň uly gözleri danalygy
всех женских делах, сохранялся уже в metalworking evolved, the image of a alamatlandyrýardy. Adamlar şeýle palçyk
новом материале. Относительно узкая goddess whom women trusted in everyday bölejiklerine çokunýardy. Olar gizlin ýerlerde
металлическая пластина с большим saklanýardy, geýimiň içinden dakylýardy,
расширением книзу повторяла абрис life was presented in a new material. A
роскошного тела богини. relatively narrow metal plate with a large guburlara salynýardy. Haçan-da ýeterlik
expansion at the bottom repeated contours derejede demiri hem işläp başlanlaryndan
По сути, живые традиции находятся soň aýallaryň ähli syrlaryny saklaýan zenan
в постоянном развитии, и каждое of the goddess’s voluptuous body.
hudaýyň şekili täze bir serişdede orun
поколение рождает новые культовые In fact, live traditions are constantly tapypdy. Demirden ýasalan ýokarysy inçe,
формы, отвечающие вкусам данного developing and each generation brings
периода времени. Настало и такое время,
aşagy giňeýän plastina zenan hudaýyň äpet
когда женский торс получил форму in new ceremonial forms, in line with the göwresini şekillendirýärdi.
трефового сердца, символа верной любви. tastes of a given period of time. When
Aslyýetinde, janly däp-dessurlar
В Туркменистане этот оберег называется the time came, a female body had the
асык, и до сих пор матерью жениха во время
mydama ösüşde bolup, her bir täze nesil
shape of a heart, a symbol of true love. ynanç üçin öz döwrüne mahsus täze
свадьбы дарится невесте, а она в свою In Turkmenistan this protective charm is
очередь сохраняет оберег до женитьбы görnüşleri tapýar. Aýal bedeniniň baky
ее сына. Заметим, что украшения-обереги referred to as asyk, and up until now it is söýgüniň simwoly hasaplanýan tref ýüregi
на протяжении нескольких тысячелетий presented by a mother-in-law to a bride görnüşde şekillendirilmeginiň wagty geldi.
развития общества менялись, порой, даже at her wedding, who in turn is supposed Türkmenistanda şeýle tumara asyk diýilýär
кардинально, и внешне, и по материалам to keep the protective charm until her we ony häzire çenli toýda ýigidiň ejesi ony
и технике их изготовления, однако gelnine sowgat berýär. Gelin bolsa ony öz
son gets married. It should be noted that
сохранилась прежней необходимость
украшать одни и те же места на теле throughout several thousand years of oglunyň toýy üçin saklaýar.
женщины. society’s evolution, protective ornaments Bellenmeli ýeri, doga-tumarlar birnäçe
changed, sometimes dramatically, both müň ýylyň dowamynda daşky görnüşi,
Магические предметы, с которыми
был связан целый комплекс суеверных externally and in the materials used or in materiallar we ýasalyş usuly taýdan üýtgedi,
представлений и поверий, нужны были their manufacturing technique. However, käbir halatlarda düýpgöter özgerişe eýe
всем, и потому оказались очень схожими the need to decorate the same part of a boldy, emma olar aýallaryň bedeniniň şol
культовые предметы одной эпохи на female body remained unchanged. bir ýerlerini bezeýär.
разных континентах.
Everyone needed magic objects, Dürli yrymlar bilen bagly jadyly zatlar
О близости духовных традиций Азии which were associated with a variety of
свидетельствует, например, такой факт,
hemmä gerekdi, şonuň üçin her bir döwrüň
что в Индии и в Туркменистане открыты superstitious beliefs and legends and dini ynançlary bilen bagly desgalar dürli Накосные украшения “Асык”. Теке и йомуды. Конец XIX - начало XX
храмы, типологически близкие друг therefore, ceremonial items belonging to kontinentlerde biri birine meňzeş bolupdy. вв.
другу. Обратим также внимание, что one epoch turned out to be very similar on Braid ornaments “Asyk”. Teke and Yomud tribes. Late XIX - early XX c.
при расшифровке корней туркменской
Aziýanyň ruhy däp-dessurlarynyň Asyk. Teke we Ýomut tireleri. XIX asyryň ahyry - XX asyryň başy
different continents. birmeňzeşligini görkezýän bir mysal
общности ученые утверждают, что
массагеты, дахи, парфяне, маргианцы, The affinity of spiritual traditions of Asia Hindistanda we Türkmenistanda görnüşi
аланы, асы, огузы – это далеко не полный is witnessed by the fact that there are taýdan bir-birine meňzeş ybadathanalar 12
перечень слагаемых, из которых в temples typologically close to each açyk. Şeýle-de üns bersek,
историческом процессе переплавки other in India and Turkmenistan. türkmenleriň gelip-çykyşy barada
возник туркменский народ. И все Attention should be drawn to the fact aýdylanda alymlar massagetler, dahlar,
это на слое еще более древней parfianlar, margianlar, alanlar, aslar,
этнической близости. that when the roots of the Turkmen
affinity were deciphered, scientists oguzlar bilen taryhy aralaşmalaryň
… В закрытый советский мир claim that Massagetae, Parthians, netijesinde türkmen halkynyň döreýiş
Индия прорвалась шквалом tapgyrlarynyň çäklenmeýändigini
церемониальных храмовых танцев Margianians, Alani, Asy, and Oguzes
aýdýarlar.
и песен. Туркменские девушки is not a full list of the components
всегда чувствовали нутром кровную from which the Turkmens originated … Hindistan däp-dessurly
связь с жителями субконтинента. А in the historical melting process. This dini tanslarynyň we aýdym-
сравнивая украшения пенджабских sazlarynyň şagalaňy bilen ýapyk
is based on even more ancient layers
танцовщиц и туркменок, можно было sowet dünýäsiniň üstünden inipdi
сделать вывод, что, хотя их украшения of ethnic affinity.
из разных материалов и разной
we ornaşypdy. Türkmen gyzlary
… India burst into the closed Soviet subkontinentyň ýaşaýjylary bilen gan
техники исполнения, но они все же world with its vast array of ceremonial
похожи по форме и, к удивлению, doganlygyny mydama içgin duýýardy.
располагаются на одинаковых частях temple dances and songs. Turkmen Punjaply tansçylaryň we türkmen
женского тела. maidens always had a gut feeling that gyzlarynyň şaý-sepleri deňeşdirilende
they are kinsfolk of the inhabitants olaryň dürli serişdelerden
Возможно это было связано с
ведической культурой, которая of the subcontinent. Comparing ýasalandygyna we ýasalyş usulynyň
определяла наиболее важные точки the ornaments of Punjab female tapawutlanýandygyna garamazdan,
(чакры) на теле человека, и оберегали dancers and Turkmen females, it can forma görnüş taýdan meňzeşdigi
их природными материалами. be concluded that despite different we olaryň bedeniň şol bir ýerlerinde
Древние предполагали, что высшая materials and different manufacturing ýerleşýändigi barada netije çykarsa
чакра располагается на макушке. techniques, they are nevertheless bolýar.
Индийская невеста украшает similar in shape and surprisingly are Munuň adamyň bedeniniň has
очень тщательно пробор волос.
attached to identical parts of a female möhüm nokatlaryny (çakralaryny)
А мужчины отращивают шикху,
прядку на темени, где расположена body. kesgitleýän wedy medeniýeti bilen
эта самая чакра. Через нее, по их Apparently these are related to the bagly bolmagy mümkin we şol
воззрениям выходит наружу тонкое nokatlaryň tebigy serişdeleriň kömegi
Vedic culture which determined the
тело человека. Вспомним, в глубинке bilen goralýan bolmagy ähtimal.
Туркменистана заботливые родители most important points on a human
еще стригут своих детей, оставляя body (chakras), and protected them Gadymy adamlar iň ýokarky
островки волос по бокам, на темени with natural materials. çakranyň kelläniň depesinde
и на лбу. Церемония пострижения ýerleşýändigini çaklaýardylar. Hindi
гулпак-той сопровождается пиром с Ancient people believed that the
gelin depesinde saçynyň arasyny açyp
народными играми. top chakra is located on the crown
of the head. An Indian bride carefully 13
decorates a parting in her hair, whereas men grow ony bezeýär. Erkekler bolsa depesinde çakranyň
a shikha, a hair lock at the top of the head where ýerleşýän ýerinde şykha gulpagyny ösdürýär.
this chakra is located. A subtle human body is Olaryň ynanjyna görä, şol ýerden adamy inçe
believed to emerge through this chakrа. Let us bedeni daşyna çykýar. Ýatlasak, Türkmenistanyň
recall that in remote settlements of Turkmenistan uzak künjeklerinde ene-atalar öz çagalarynyň
caring parents cut their children’s hair leaving saçyny gyrkanda iki tarapynda, depesinde we
maňlaýynda gulpak galdyrýarlar. Saç gyrkylanda
some locks on each side, at the top of the head
gulpak-toý edilýär.
and in the forehead. The hair cutting ceremony
called “gulpak-toi” is accompanied with a feast Türkmen gelniniň yraň atýan nepis şelpeleri
and folk games. maňlaýyna düşüp durýar, kellä geýilýän inçe
ýasalan bezegleri, aýratynam ärsarylaryň
A Turkmen bride wears an open-work row
we ýomutlaryň sinsile, saryklaryň maňlaýlyk
of swinging thin pendants shelpe suspended
bezeglerini kümüşden örülen tor (kružewo)
from the forehead, whereas delicate headdress atlandyrmak mümkin. Hindistanly gelniň
ornaments, especially sinsile worn by Ersary and maňlaýynda hem bezeg bar, oňa üçünji göz
Yomud tribes and manlailyk typical of the Saryk diýilýär.
tribe, can be referred to as silver lace. The Indian
bride also wears a pendant on the forehead, the Aý görnüşli ýasalan asylýan bezegleriň hem
gadymy taryhy bar, olaryň türkmen bezeglerinde
so-called third eye.
yz galdyran nusgalary teneçir we adamlyk.
Девичья шапочка тахья с металлическими куполками - “Гупба”. Теке и Йомуды. XX в.
Jewelry temple pendants in the shape of Şuňa meňzeş bezegler aziýaly köp gelinde bar.
Maiden’s skullcap takhya with a metal-made dome - “Gupba”. Teke and Yomud tribes. XX c. lunulae date back to ancient times, and their Türkmen gyzlarynyň baý guşuň ýa sülgüniň
Gupba. Teke we Ýomut tireleri. XX asyr traces can be found in Turkmen ornaments called ýelegi oturdylan gupbaly tahýalary bolsa eýýäm
tenechir and adamlyk. These ornaments are worn geçmişde galdy. Emma türkmen zenanlary milli
by many Asian brides. The Turkmen maiden’s baýramçylyklarda täji ýada salýan bezegi ildirgiji
У невесты-туркменки ажурный ряд тахья с металлическим куполком-гупба, skullcap takhya with a metal-made dome called häzire çenli başyna geýýärler. Şuňa meňzeş
колеблющихся тонких подвесок - шельпе украшенным перьями фазана или совы, уже в gupba and decorated with pheasant’s feathers, altyn çaýylan ajaýyp börük bolsa durmuşa çykan
спадает на лоб, а изысканные наголовные прошлом. Зато туркменские женщины до сих zenanlary Nefertitä meňzedýär.
is no longer worn. Instead, at any folk festival
украшения, особенно эрсаринские и пор одевают при любом народном празднике
йомудские синсиле и сарыкский манлайлык широкий ильдиргич, напоминающий корону. Turkmen women still wear a wide ildirgich, which Türkmen aýal-gyzlary saç bezeglerini hem
могут быть названы серебряным кружевом. А подобный ему роскошный сверкающий resembles a crown. A similar-looking luxurious dakýardylar. Adatça, olar gara ýüpek ýüpe düzülen
И у невесты из Индии на лбу подвеска, так позолотой борик делает замужних женщин borik glittering with gilding makes married females teňňelerden we monjuklardan düzülýärdi.
называемый третий глаз. похожими на Нефертити. look like Nefertiti. Olar hoşa ýaly dört örüm saçyň ujundan
Древнейшие истоки и в ювелирных Туркменки имели накосные украшения, sallanyp durýardy. Gartaşan zenanlar gündeki
Turkmen females had braid ornaments which
височных подвесках в виде лунниц, их следы в которые чаще всего представляли собой durmuşynda asylýan kiçiräk kümüş bezegleri,
looked like a mixture of coins and beads threaded
туркменских украшениях тенечир и адамлык. нанизанное на черном шелковом шнурке и kümüş teňňeleri we düwmeleri dakynýardy,
Похожие украшения на многих азиатских нежно звенящее ассорти из монет и бусинок, onto a black silk cord producing a gentle melodic
невестах. А туркменская девичья шапочка свисавшее гроздью у концов четырех кос. sound and suspending as a bunch at the bottom 14
Женщины в почтенном возрасте of four braids. In everyday life elderly häzirem olaryň bezegleriniň arasynda
в повседневности использовали women used small silver pendants, sandygyň açary ýaly käbir geň zatlary
небольшие серебряные подвески, silver coins or pearl buttons. Even görmek mümkin. Halklaryň ählisi diýen
серебряные монеты или ýaly doga-tumar bezeglerinde wedy
перламутровые пуговицы, даже now one can come across the most
и сейчас можно углядеть самые unexpected items, for example keys medeniýetiniň ýörelgelerini saklap
неожиданные предметы, например, from a storage box. Almost all nations galypdyr. Oňa laýyklykda saç aýalyň
ключи от сундука. Практически bedeniniň iň gowşak ýeri hasaplanyp,
preserved the Vedic principles in
все народы сохранили ведические onuň üstünden göz degip, doga
ornaments serving as protective
принципы в оберегах-украшениях, edip bolýandygy hasaplanylýardy.
когда считалось, что волосы – самое charms when hair was believed to Şonuň üçin türkmen zenanlary doga-
слабое «звено» на теле женщины, be the “weak” spot in a female body tumarlary asyklary şu günki güne çenli
через которое легко можно сглазить through which it is easy to cast the arkasynda iki örüm saçynyň arasynda
или нанести порчу. Потому те же evil eye or cast an evil spell. For this
обереги-асыки по сей день туркменки
dakýarlar. Köplenç asyk eliň aýasynyň
носят на спине, между кос. Обычно
reason to the present day Turkmen ululygynda bolýar, emma olar has kiçi
асык бывает размером с ладонь, но females wear asyks on their backs hem bolup bilýär, şonda olaryň üçüsini
может оказаться и меньше и тогда between braids. Usually asyk is dakýarlar we bir-biriniň gapdalynda
их надевают одновременно по три, the size of a palm but can be even ýerleşdirýärler. Emma käwagt oba
располагая рядом друг с другом. smaller and in this case three closely zenanlary öz sandyklaryndan ägirt uly
Но иногда сельские жительницы asyklary hem çykarýarlar, olar arkanyň
вытаскивают из бабушкиных located ornaments can be worn
simultaneously. However, female ýarysyny örtýär. Şeýle görnüşleri hem
сундуков такой огромный асык, что
он заслоняет почти половину спины. rural inhabitants take out a huge asyk duş gelýär.
И такие бывают. from their grandmother’s storage Baýramçylyklarda türkmen
По праздникам поверх платья chests, which can cover almost half of zenanlary köýnegiň üstünden
туркменки вешали буков. Это the back. bukow asýardy. Bu asylýan agyr
серебряное украшение в виде kümüş plastina gyzyl daşlar we
тяжелой декоративной подвески-
On special occasions Turkmen
nagyşlar bilen bezelýär. Onuň bezelişi
пластины с сердоликовыми females used to wear bukov over
gazanly tatarlaryň bezeglerini we
вставками и орнаментом. К нему their dresses. This silver ornament is ýakut zenanlarynyň çylşyrymly
по стилистике близко украшение a massive silver pendant-plate with
казанских татарок и свадебное
bezelen toý lybasyny, şeýle-de
carnelian inserts and designs. Its Sogd, Baktriýa boýunça arheologiýa
украшение якуток со сложными
многоярусными подвесками, и style resembles the ornaments worn materiallaryndaky gadymy teňňeleri
древние гривны, известные по by Tatar females from Kazan and the ýada salýar.
Нашейное украшение “Буков”. XIX в. археологическим материалам Согда, wedding ornament of Yakuts with
Бактрии. Döş – söýginiň we ýürek ýylylygynyň
Neck ornament “Bukov”. XIX c. complicated multi-layer pendants
merkezidir. Onuň üçin ýörite bezeg
Bukow. XIX asyr Грудное сплетение – центр любви or ancient torques, known by the
bar. 19-njy asyryň aýagyndan şu
и сердечного тепла. Для этого места archaeological materials of Sogdia
на теле другое ожерелье. С конца XIX 15
Нагрудные украшения
“Гульяка”. Йомуды XIX века и по сей день ни одна туркменка and Bactria. günki güne çenli hiç bir türkmen zenany
век. не может обойтись без гюльяка, gülýakasyz oňmaýar, ony köýnegiň
Solar protective amulets которую прикалывают на ворот платья. The thoracic plexus (chest) is the
ýakasyna dakýarlar. Bu, gün görnüşli
“Gulyaka “. Yomud tribe. Этот круглый, подобно солнцу, оберег center of love, affection and a warm
XIX c. tegelek bezeg köne formalardan
уже далек от старых форм. Теперь это heart. Another necklace is used for this
Gülýaka. Ýomut tiresi. XIX небольшая овальная или прямоугольная
daşlaşdy. Indi bu süýnmek ýa-da dört
asyr
part of the body. Since the end of the burçly ortasy uly gyzyl daşly bezeg. Daşy
брошь с крупным сердоликом или 19th century and to the present day
другим камнем, но и она обязательно başga bolup biler, emma ol hökman güli
напоминает цветок. Цветок на груди. no Turkmen female can do without ýada salýar. Döşde ýerleşýän gül.
gulyaka, which is fastened to the collar
А солнечное сплетение это – of her dress. This round solar protective Güneş birleşmesi – “janly energiýanyň
«чакра жизненной энергии», которая çakrasy” bil guşagynyň ildirgiji bilen
защищается поясной пряжкой, а у amulet differs from its old forms. Now it
goralýar, gartaşan zenanlar bolsa bile
туркменок в возрасте еще и массой их is a small oval or rectangular brooch with
dakynýan köp sanly şelpeler bilen
любимых поясных подвесок. Несколько a large carnelian or other gemstone, but
рядов круглых бляшек размером с
bezenýärler. Birnäçe hatara düzülen
it must necessarily resemble a flower on teňňeler çapraz-çanga geýimiň
пятак чапраз-чанга, двумя полосами, the chest.
нашитыми на одежду, почти полностью üstünden iki tarapdan tikilýär we
закрывали грудь и завершались у Solar plexus is the chakra of vital döşi tutuşlygyna ýapyp, biliň deňinde
пояса большими, величиной в кисть energy which is protected by a belt ägirt uly dört burçly plastinalar bilen
руки, ромбическими пластинами. Они buckle and elderly Turkmen women jemlenýär. Olar geýimiň gyralaryny
служили одновременно и застежками, birleşdirýän ilik hökmünde hem
скрепляющими полы одежды. Нельзя also used to wear their favorite belt
“Чапраз-чанга”. Теке. ulanylýardy. Çapraz-çanganyň gadymy
Начало XIX в. не заметить сходства чапраз-чанга с pendants, numerous in number. Several
skifleriň lybaslarynyň elementleri bilen
“Chapraz-changa”. подобными элементами облачения rows of round disks the size of a nickel
Teke tribe. Early XIX c. древних скифов. И потому эти бляшки meňzeşligini bellemän bolmaz. Şonuň
called chapraz-changa covered the
Çapraz – çanga. Teke рождают неимоверные фантазии о üçin bu teňňeler türkmen zenanlarynyň
chest almost completely with two stripes söweşjeň amazonkalar bilen bagly
tiresi. XIX asyryň başy прошлом туркменок как амазонках-
воительницах. Спорить не будем, тем sewn to the clothes and were completed geçmişi barada geň fantaziýalaryň
более, что известны данные о том, at the waistline with large, hand-size döredmegine sebäp bolýar. Biz muňa
что у кочевых племен Закаспия, в том diamond-shaped plaques. At the same garşy çykmarys, sebäbi Hazar ýakasynda
числе у восточных скифов и других, time, they served as clasps fastening ýaşan göçme halklarynda, şol sanda
были легионы, состоявшие из отважных
the hems of clothes. One cannot fail to gündogar skiflerde we beýlekilerde
девушек-всадниц. Ведь все то, что
было даже подлинной историей, по notice chapraz-changa’s resemblance gaýduwsyz atly zenanlardan düzülen
мере удаления во времени обрастает with similar elements of the ancient harby toparlar bardy. Şeýlelikde
невероятными мифами. Вопрос о мифах Scythians’ apparel. For this reason these wagtyň geçmegi bilen geň mifler
в искусстве необычайно актуален. В disks arouse wild fantasies that in the hakykatda bolan ýagdaýlaryň üstüni
них воплощается все то, что остается örtýär. Süngatda mifler meselesiniň uly
недоступным для расшифровки в
past Turkmen women used to be the
Amazons, female warriors. We will not aktuallygy bar. Olarda häzirki wagtda
данное время. Возможно, в будущем
мы обретем знания для их правильной dispute this point of view as it is known
16
интерпретации. that Caspian nomadic tribes, including düşünip bolmaýan zatlar jemlenýär. Belki-
Кстати туркменское слово «Зергер» eastern Scythians and others, had legions de geljekde biz olara dogry düşünmek
(ювелир), скорее всего происходит от made up of brave female horse riders. In üçin ýeterlik bilime eýe bolarys.
арабского «Зерехгеран». Так называли fact, as time passes, everything which used Ýeri gelende bellesek, «Zergär» sözi
в X-XII веках мастеров по изготовлению to be real life events is accompanied by arap diliniň «Zerehgeran» sözünden
кольчуг. incredible myths. Myths in art are a very gelip çykan bolmagy mümkin. Şeýle at
О кольце или другом украшении в носу topical question. They embody everything bilen X-XII-nji asyrlarda sowut ussalaryny
тоже узнавали из фильмов Болливуда. Ведь which remains inaccessible for decoding at atlandyrýardylar.
мало кто из городских знает, что в совсем present. Perhaps we will have knowledge in
недалеком прошлом у туркменского the future for their correct interpretation. Burna dakylýan halka barada hem
племени човдуров бытовали подобные Bolliwudyň kinofilmlerinden bilýäris.
It should be noted that a Turkmen
индийским, а можно сказать и бухарским, Emma şäher ýaşaýjylarynyň köpüsi entek
а можно сказать и таджикским, носовые word “Zerger” meaning a jeweler most
köp wagt ötmedik geçmişde çowdur tire-
подвески из золота. Древние считали, likely stems from the Arabic “zerehgeran”,
taýpasynda hindilere, buharaly ýaşaýjylara
что нос тесно связан с эмоциональной referring to a chain armour craftsman in
we täjiklere mahsus burna dakylýan altyn
чувствительностью. the X-XII centuries.
şaý-sepleriň bolandygyny bilmeýärler.
Благодаря воздействию украшений на We have learned about a nose ring or Gadymy adamlar burnuň adamyň
определённую часть тела через его форму, other nasal ornament from Bollywood emosional duýgurlygy bilen baglydygyny
цвет и материал, происходит гармонизация films. Few city dwellers know that in the hasap edýärdiler.
чувств и чувственного восприятия мира. recent past gold nasal pendants, similar
to Indian or even Bukhara or Tajik jewelry Bezegleriň görnüşi, reňki we materialy
Так что вполне возможно - обычай arkaly bedeniň belli bir bölegine edýän
украшать тело и одежду именно таким items, were worn by the Turkmen tribe
образом - это отголоски ведической Chowdur. Ancient people believed that the täsiri sebäpli duýgularyň we dünýäniň
мудрости. nose is closely connected with emotional duýgy taýdan kabul edilmeginiň sazlaşygy
sensitivity. amala aşyrylýar.
Девочкам с очень давних времен на
плечики платья обязательно пришивали Thanks to the effect ornaments have Şeýlelikde bedeni we geýimi bezemek
парные амулетницы – круглые коробочки on a certain part of the body through its däp-dessurlarynyň hut şeýle usuly wedy
с крышками, а мальчикам двух-семи shape, color and material, feelings and medeniýetiniň paýhasynyň seslenmesi
лет – украшение «ок-яй», что означает the sensorial perception of the world are bolsa gerek.
«лук-стрелы», чтобы способствовать
дальнейшему физическому и моральному harmonized. Gadymy döwürlerden bäri gyzlaryň
возмужанию будущего воина. Может So it is quite likely that the tradition to köýnekleriniň eginlerine tumar üçin
Амулетницы “Ачар-баг”. Йомуды. Вторая половина XIX в. оберег появился еще в те времена, когда decorate the body and apparel in this way üsti gapakly goşa gapyrjaklar tikilýärdi,
“Achar-bag“ amulet cases. Yomud tribe. Second half of XIX c. совершал свои легендарные подвиги is a relic of Vedic wisdom. iki-ýedi ýaşly oglanlaryň köýneklerine
Açar-bag. Ýomut tiresi. XIX asyryň ikinji bolegi мифический родоначальник туркмен - bolsa geljekki esgeri beden we ruh
воитель Огузхан, о котором рассказывается Since ancient times paired amulet cases
– round boxes with lids - have been an taýdan berkitmek niýeti bilen «ok-ýaý»
в эпосе «Огузнама», записанном в XIV веке
Рашид ад-дином. obligatory ornament sewn to the shoulders bezegi tikilýärdi. Tumaryň türkmen
of girls’ dresses, whereas boys aged two 17
А вот Геродот, живший в застолбив свой маршрут to seven used to wear the history. Only anthropologist halkynyň düýbüni tutan mifiki Massagetleriň zenan patyşasy
пятом веке до нашей эры, Александриями. Толстые стены ornament ok-yai meaning historians can tell us what outfit gahryman Oguzhan döwründe Tomirisiň nähili geýinendigi
рассказал о легендарной Эрккала – цитадели античного “a bow and arrows” to help a Tomyris from the Massagetae dörän bolmagy mümkin. Bu barada diňe taryhçy-
Томирис, царице прародителей Мерва - пробили когда-то barada XIV-njy asyrda Raşid etnograflar aýdyp bilerler.
туркмен, туранцев-массагетов. солдаты македонца, но не стали
future warrior grow physically tribe might have been wearing.
and morally strong and mature. ad-din tarapyndan ýazylan
Она была настолько смелой, их восстанавливать. Новый The Achaemenid kingdom Ahemenid döwleti
что отправила ахеменидскому город Маргиана - Александрия The protective charm may have “Oguznamada” gürrüň
collapsed following the invasion Aleksandr Makedonskiniň
шаху Киру, под господство построили рядом. appeared at a time when a mythic berilýär.
of Alexander of Macedon. basyşy astynda dargapdy.
которого попали ее подданные, ancestor of the Turkmens – the Biziň eramyzdan öň bäşinji Hazar deňzinde basybalyjynyň
гонца с посланием: «Царь Развалины империи The conqueror’s ship sailed
Македонского в Персии warrior Oguzhan – performed the Caspian Sea and he and asyrda ýaşan Gerodot bolsa gämileri ýüzýärdi, onuň
мидян! Отступись от своего
намерения… царствуй над захватили кочевники, his feats as described in the epic his followers discovered the gadymy türkmenlerden ozalky özi we raýdaşlary bolsa şol
своей державой и не завидуй которые тогда тоже мало чем “Oguzname” (The Book of the Asian lands up to the Indus turan-massagetleriň zenan döwürki dünýä aziýanyň
тому, что мы властвуем над отличались по языку и нравам. Oguz), written in the XIV century patyşasy Tomiris barada gürrüň topragyny açýardy, Inda çenli
Они, смешавшись с племенем river, marking their route with
нашей». Почему-то некоторые by Rashid ad-din. Alexandrias. Thick walls of Erk- berýär. Ol örän batyr bolupdyr Aleksandriýalaryň arasynda
художники, рисуя эту древнюю парны, создали новую историю
персов – Парфию. Herodotus, who lived in the kala– a stronghold of ancient we öz nökerlerini goly astyna ýol çekýärdi. Gadymy
царицу, одевают ее в одежду alan ahemenid patyşasy Merwyň galasy Erkgalanyň
современных туркменок и 5th century B.C., told about a Merv– were ruined by soldiers
Парфяне, несомненно, Kire hat ýollap, “Midýan galyň diwarlaryny makedon
украшают современным же принимали участие в legendary Tomyris, a tsarina of Alexander of Macedon but
patyşasy! Öz niýetiňden el patyşasynyň esgerleri
серебром?! формировании туркменского of the Turanian Massagetae, were left unrestored. The new
çek… öz ýurduňda höküm weýran edipdi, emma olary
Когда древние люди этноса, в развитии его культуры. ancestors of Turkmens. She town of Margiana– Alexandria -
Не случайно, на обильных
sür we biziň höküm sürýän dikeltmediler. Täze şäher
разошлись по своим этническим was so brave that she sent a was built nearby.
серебряных украшениях во ýerimize göz dikme” diýipdir. Margianany – Aleksandriýany
квартирам, то у каждого messenger to Achaemenid The ruins of Alexander of
многих прорезных фигурках Näme üçindir käbir suratçylar gapdalynda gurdular.
народа стал складываться King Cyrus, who had invaded Macedon’s empire in Persia
образ богини воды Анахит. bu gadymy zenan patyşany
свой самобытный комплекс her territory, with a message: M a ke d o n s k i n i ň
женских украшений, который Да и «платок молчания» were taken over by nomads şekillendirende ony türkmen
у туркменской невестки, “The king of Media! Stop and imperiýasynyň Persiýadaky
потом на историческом пути who at that time had little or zenanlarynyň häzirki döwür
современный вариант той, rule your own people and put harabalyklaryny çarwalar
где-то в глубине веков не раз no difference in language or geýimlerine geýdirýärler we
когда-то обязательной, накидки up with the sight of me ruling basyp alypdy, olaryň dili we
перекликался с украшениями customs. Having mingled with häzirki döwrüň kümüşi bilen
других народов. Какой наряд «гыйнач», не от мусульманской mine”. In paintings, why do däp-dessurlary şonda-da az
the Parni tribe they made a new bezeýärler?!
точно мог быть у массагетки чадры, как принято считать. Еще some artists depict her wearing tapawutlanýardy. Olar parna
в доисламские времена, «дабы history of the Persians - Parthia. Haçan-da gadymy adamlar tire-taýpasy bilen aralaşyp
Томирис, могут рассказать the dress of modern Turkmen
только историки-этнографы. не осквернять священный огонь Parthians were undoubtedly özleriniň etniki künjeklerine parslaryň täze taryhyny –
дыханием своим», необходимо females and silver ornaments?!
involved in shaping the Turkmen darganlarynda her bir halkyň Parfiýany döredipdi.
Ахеменидская держава было прикрывать рот. А так как When ancient people ethnicity and developing its zenanlarynyň özboluşly
распалась под натиском еду на огне готовили женщины, diverged in their ethnicities, Parfiýalylar şübhesiz
Александра Македонского. то им и предписывалось culture. It is no coincidence that bezegleri emele geldi. Bu
an indigenous set of female türkmen etnosynyň
По Каспию плавали суда прикрывать рот. Хотя many carved figures in ample bezegler gadymy döwürleriň
döremegine, onuň
завоевателя, а он и его Заратуштру тоже изображают с ornaments evolved in each silver ornaments feature the taryhy ýolunda beýleki
medeniýetiniň özgermegine
сподвижники открывали повязкой, прикрывающей рот. nation which echoed ornaments image of the goddess of water halklar bilen aralaşýardy.
тогдашнему миру азиатские of other nations earlier in Anahit. Moreover, the so-called
земли вплоть до Инда, В ту далекую эпоху великий 18
шелковый путь определял характер всех “kerchief of silence” worn by a Turkmen gatnaşypdy. Köp sanly kümüş bezegleriň
исторических контактов и конфликтов. bride is a modern version of the once ençemesinde nagyşly heýkeljikleriň
Вероятно, в истории туркменских mandatory cape gyinach, and not from the suwuň hudaýy Anahiti şekillendirmegi
украшений что-то осталось и от китайской tötänlik däl. Türkmen gelinleriniň
культуры. А вот конкретно от Буддизма,
Muslim hijab as is commonly believed. As
некогда широко распространенного и на early as pre-Islamic times, in order “not to ýaşmagynyň, ýagny bir wagtlar hökmany
территории современного Туркменистана, desecrate the sacred fire with my breath”, hasaplanan «gyňajyň» täze görnüşiniň-de
память истории свидетельствует – остался it was required to cover the mouth. Since musulman çadrasyndan gelip çykmandygy
замечательный след в необычных серьгах women cooked food over fire, they were hasaplanýar.
гулак-халка с изображением Будды required to cover the mouth. Zarathustra is
или, как выражаются местные женщины,
Yslamdan ozaky döwürde «mukaddes
«Будхи», бутонов лотоса, двух кистей рук и
also depicted with a bandage covering her ody öz demi bilen haram etmezlik» üçin
изредка четырехрукого Шивы. mouth. agyzy ýapýardylar. Otda bişirilýän nahary
In that remote era the Great Silk Road aýallaryň taýýarlaýandygy sebäpli olar
Когда в мире уже властвовал agzyny ýapmaly bolýardy. Şol bir wagtda-
могущественный Арабский халифат, в determined the nature of all historic
конце X века из Турана в персидские contacts and conflicts. Apparently, there da Zaratustrany hem agzyny ýapýan
владения пришел молодой Сельджук со are some traces of the Chinese culture ýaglykly şekillendirýärler.
Серьги “Гулак-халка”. Йомуды. XIX в. своими тюрко-огузскими племенами. in the history of Turkmen ornaments. Şol gadymy döwürde beýik ýüpek ýoly
Earrings “Gulak-khalka“. Yomud tribe. XIX c. Они приняли Ислам и постепенно According to historical records, Buddhism, ähli taryhy gatnaşyklaryň we konfliktleriň
Gulak – halka. Ýomut tiresi. XIX asyr вошли в этногенез пратуркменских which was once wide-spread throughout
племен. Сельджук и его потомки стали
häsiýetini kesgitleýärdi. Belki-de, türkmen
the territory of present-day Turkmenistan, bezegleriniň taryhynda käbir täsirleriň
реальным предводителями туркмен и
родоначальниками великой династии
left a wonderful mark in unusual earrings hytaý medeniýetinden hem galan
сельджукских правителей. called gulak-khalka featuring Buddha or, bolmagy mümkin. Häzirki Türkmenistanyň
“Budha” referred to by local women, lotus giňişliginde bir wagtlar giňden ýaýran
Для нас важно отметить, что в ту эпоху buds, two hands or occasionally a four-
активно проявлялись новые тенденции в handed Shiva.
Buddizmden galan taryhy ýadygärligiň
форме и материале культовых украшений. özboluşly yzlaryny gulak halkalarda
Поэтому теперь ювелирные изделия имеют When the powerful Arabic Caliphate görmek mümkin. Gulak ysyrgalarda
много сходства с культовым серебром dominated the world at the end of the Budda ýa-da ýerli zenanlaryň atlandyryşy
сибирских народов, откуда родом сами X century, young Seljuk came to the ýaly «Budha», lotos gülüniň gunçalary, iki
тюрки. Например, нашейное украшение Persian land with his Turkic-Ozhug tribes. el we käte dört elli Şiwa şekillendirilýär.
буков, распространенное среди женщин They converted to Islam and gradually
туркменских племен – текинцев, йомудов Dünýäde täsirli Arap halifatynyň höküm
the ethnogenesis of pre-Turkmen tribes süren döwründe X-njy asyrda Turandan
и сарыков, так похоже на свадебное
украшение якутов. Многие современные emerged. Seljuk and his descendants pars topragyna öz türki-oguz tireleri bilen
традиции ювелирного искусства became real leaders of the Turkmens and bilelikde ýaş Seljuk bardy. Olar yslamy
восходят к тюркским корням. Среди них ancestors of the great dynasty of Seljuk kabul etdiler we türkmenlerden ozalky
вера в таинственную магическую силу rulers. tire-taýpalaryň döremegine girişdi. Seljuk
серебряных украшений. Считалось, что It is important to emphasize that in we onuň nesilleri türkmenleriň hakyky
Нашейное украшение “Буков”. Теке. XX в. они обладают не только оберегающими
Neck ornament “Bukov”. Teke tribe. XX c. свойствами, но и лечебными, а также that epoch new trends in the shape and 19
Bukow. Teke tiresi. XX asyr
могут влиять на судьбу человека. Потому materials of ceremonial ornaments were ýolbaşçylary bolupdy we seljuklaryň
именно серебро, а не золото получило actively established. Consequently, current patyşalarynyň beýik maşgalasynyň düýbüni
такое широкое распространение. Таким jewelry ornaments have a lot in common tutupdy.
же священным считался и цвет серебра – with ceremonial silver items of Siberian Şol döwürde dini yrymlar bilen
белый. Намного позже его стали золотить. nations, ancestors of the Turkomans. bagly bezegleriň görnüşlerinde we
For example, the female neck ornament materiallarynda täze akymlaryň köp
В записях Армения Вамбери упомянуто,
bukov, typical of Teke, Yomud and Saryk dörändigini bellemek möhüm. Şonuň üçin
что мужчинам-туркменам нравилось, indi şaý-sepleriň türki halklaryň gelip çykan
когда женщины звенели. Это служило tribes, is very similar to the Yakut wedding
ýeri bolan Sibiriň halklarynyň yrym bilen
не только для опознавательных, но и ornament. Many modern traditions of the
bagly kümüş bezegleri bilen köp meňzeşligi
защитных целей. На детях и замужних, jewelry art date back to the Turks roots, bar. Meselem, türkmenleriň teke, ýomut we
чтобы зверь испугался, а «колокольчики» a belief in the magic properties of silver saryk tire-taýpalaryndan bolan zenanlaryň
струящегося серебра на девушках, чтобы ornaments among them. They are believed boýnuna dakýan bezegi bukow ýakutlaryň
жених слышал издалека. not only to have protective but medicinal toý bezegine meňzeýär.
В то же время было активно влияние properties and can influence human Zergärlik sungatynyň häzirki däp-
мусульманской культуры. Появилась destiny. Therefore silver rather than gold dessurlarynyň köpüsiniň, şol sanda kümüş
традиция гравировки на перстнях is so widespread. The white color of silver bezegleriň jadyly güýjüne bolan ynamyň
таинственных арабских слов. С тех пор was also considered to be sacred. Only türki kökleri bar. Şeýle bezegleriň goramak
бытует мнение, что надпись на перстнях much later gilding was used. güýjünden başga-da, saglygy bejermek
избавляет человека от злых духов и güýjüniň hem bardygy, şeýle-de olaryň
It is mentioned in Arminius Vámbéry’s adamyň ykbalyna täsir ýetirýändigi hasap
болезней. Пожилые туркменки и сейчас
records that Turkmen men liked it when edilýärdi. Şonuň üçin, altyn däl-de hut kümüş
очень уважают перстни с кораническими
females produced a chiming sound. This şeýle giň derejede ulanylýardy. Kümüşiň ak
текстами, к тому же, по мусульманским
served not only for identification but also reňki-de mukaddes hasaplanylýardy. Soňa-
обычаям, считается, что женщина baka onuň üstüne altyn çaýylyp başlandy.
обязательно должна иметь на руке кольцо, for protective purposes. Married females
которое поддерживает ритуальную чистоту or children wore bells to keep animals away Armeni Wamberiniň ýazgylarynda
рук, необходимую при приготовлении whereas “streaming” silver on a maiden’s türkmen erkekleriniň aýallaryň şaý-
пищи. Интересно, как для гравирования sepleriniň jyňňyrdysyny halaýandygy
clothes helped her groom hear the bells aýdylýar. Munuň bolsa zenanyň nirededigini
на перстнях арабской вязи, так и для from a distance.
надевания их в первый раз, существуют anyklamak maksadyndan başga, gorag
особые благоприятные дни. До наших At the same time, the Muslim culture was maksady hem bolupdy. Çagalara, durmuşa
дней дошли древние девичьи наборы quite influential. The tradition to engrave çykan zenanlara haýwanlar gorkar ýaly, ýaş
gyzlara bolsa söýgülisi uzakdan eşider ýaly
десяти перстней, соединенные цепочкой,
mysterious Arabic words on rings was
“jaňjagazlar” dakylýardy.
которые носились одновременно на established. Since then it has been stated
обеих руках. А к правостороннему набору
that the inscription on rings wards off evil Şol bir wagtda-da musulman
добавлялся еще наперсток на цепочке. medeniýetiniň hem uly täsiri bolupdy.
spirits and diseases. Even now elderly
Ýüzüklerde syrly arap sözlerini ýazmak däbi
В те времена пополнились функции women are fond of rings with sacred texts
20
тумора, имевшего древнейшую from the Koran. Moreover, according to döräp başlapdy. Şondan soň ýüzüklerdäki
фаллическую мистику. Треугольные, они Islamic traditions, a woman must wear a ýazgylaryň adamy jynlardan we kesellerden
обозначали мужское и женское начало, ring which keeps her hands sacrally clean goraýandygy barada yrym döräp başlady.
и сопровождали туркмена практически Gartaşan türkmen zenanlary häzirem
с первых дней появления на свет. Потом for cooking. Interestingly enough, there
Gurhandan alnan setirler ýazylan ýüzükleri
тумор стал футлярчиком из любого are special favorable days for making örän gowy görýärler, üstesine musulman
материала, в который вкладывался engravings with Arabic script on rings and däp-dessurlaryna görä, aýal maşgalanyň
собственно талисман, оберегающий wearing them for the first time. Maidens’ eli hökman ýüzükli bolmaly, sebäbi
от сглаза и болезней, бесплодия и ýüzük elleriň nahar bişirmek üçin zerur
sets of ten rings connected with a chain,
нечистой силы. Серебряные пустотелые arassaçylygyny berjaý edýär diýen yrym
туморы разнообразны по форме: which were worn on both hands at the
hem bardy.
есть и древнейшие, упомянутые уже same time, can still be found nowadays.
треугольные, и квадратные, и The right hand set was supplemented by a Gyzykly ýeri, ýüzüklerde arap dilinde
прямоугольные. Есть подмышечные, thimble on the chain. ýazgylaryň haşamlanmagy, şeýle-de
потому что носили их, действительно, ýüzükleriň birinji gezek geýilmegi üçin öz
на левом боку на толстом шнуре из At that time new functions were added amatly günleri bardy. Gyzlaryň on ýüzükden
верблюжьей шерсти, близко к подмышке. to tumor, which had ancient phallic ybarat gadymy bezegleri şu günki güne çenli
Особенно интересны по конструкции mysticism. Triangular shaped tumors saklanyp galdy. Bu ýüzükler öz arasynda
сложносоставные треугольные zynjylar bilen birleşdirilip iki ele dakylýardy.
signified the male and female principles
трубчатые туморы. При Исламе они Sag el üçin niýetlenen ýüzüklere zynjyra
стали хранилищами священных текстов and accompanied a Turkmen all his life
oturdylan oýmak hem goşulýardy.
Корана, хотя до сих пор там держат порой since his birth. Then tumor was a case
и языческие наговоры. Иудеи имеют made of any material where a protective Şol döwürde erkeklige degişli gadymy
тоже подобную серебряную трубчатую charm to ward off an evil eye, diseases, yrymlar bilen bagly tumaryň manysy hem
хранительницу амулетов, у них она artdy. Üç burçly tumarlar erkeklik we
называется мезуза, с теми же функциями
infertility and evil spirits was kept. Silver aýallyk başlangyçlaryny aňladýardy we
– туда они вкладывают тексты из Торы, hollow tumors come in various shapes: türkmenleriň dünýä inen pursadyndan
но держат ее на косяке двери. Тумор the aforementioned ancient triangular, başlap ýanynda saklanýardy.
стал непременной частью свадебного square and rectangular ones. There are
комплекта ювелирных украшений, чтобы Soň tumar dürli serişdeden ýasalyp,
armpit shapes as they were worn on the onuň içine doga salynýardy we ýaramaz
обеспечивал защиту и благополучие его
молодой владелицы. left side on a thick cord made of camel gözden, keselden, önelgesizlikden we al-
fur near the armpit. The design of the arwahdan goraýardy. Kümüşden ýasalan
Наследие Ислама в ювелирном complicated triangular tubular tumor is içi boş tumarlaryň dürli görnüşleri bar:
мастерстве это – декоративный стиль gadymylary bar, agzalyp geçilen üç burçly,
с присущим ему растительным и of special interest. Under Islam they were
dört burçly görnüşleri bar. Goltukda
геометрическим арабесковым узором, used for keeping sacred texts from the
göterilýän görnüşleri hem bar, olary
Амулетница “Тумор”. Теке. Вторая половина XIX в. яркими вставками камней, на которые Koran, though up until now pagan charms dogrudanam çep gapdalda düýe ýüňünden
“Tumor“ amulet case. Teke tribe. Second half of XIX c. перешло влияние магии. Туркмены тогда are still kept there. The Jews have a similar örülen galyň ýüpe dakyp göterýärdiler.
Tumar. Teke tiresi. XIX asyryň ikinji bolegi полюбили бирюзу и сердолик. Однако со silver tubular amulet case, referred to as Çylşyrymly üç burçly, turbajykly tumarlaryň
временем интерес к бирюзе угас. Ее стали
называть персидским камнем. Большой mezuzah, which has the same functions
21
спрос на сердолик удовлетворяли where verses from the Torah were kept, ýasalyşy has täsin. Yslam döwründe
арабские торговцы. Есть версия, что but it is fixed to the doorframe. Tumor olaryň içine Gurhandan göçürilen setirler
находили сердолик и в Туркменистане, в has become an essential element of the salynýardy, emma häzire çenli olaryň içinde
районе Монджуклы, но серьезных данных butparaz doga-dilegler hem saklanýar.
о добыче нет. Хотя в пользу этой версии wedding jewelry set to protect a young
Doga üçin şuňa meňzeş kümüş gapyrjaklar
говорит название местности — Монджук bride and bring her well-being. iudeýlerde hem bar, olara mezuza diýilýär
- бусинка. The decorative style featuring floral we meňzeş maksatlar üçin ulanylýar. Onuň
and arabesque designs with geometrical içine Toradan göçürilen setirler salynýar,
Сердолик считался камнем пророка
emma ol gapynyň söýesinde saklanýar.
Мухаммеда. Тот, кто его носил, был patterns, bright inserts of stone which took
Toý bezegleriniň aýrylmaz bir bölegine
застрахован от порчи, сглаза и болезней. on magic influence, is the Islamic legacy in
Сердолик со всеми его разновидностями: öwrülen tumar gelni, onuň abadançylygyny
jewelry art. Back then Turkmens grew to goramaly.
халцедоном, ониксом и прочими у
туркмен называется хахык, с арабского love turquoise and carnelians. However,
Zergärlik sungatyna yslamyň ýetiren
«ахик». as time went by, their interest in turquoise
täsirini ösümlikler we geometriki şekiller
faded away. It started to be referred to görnüşde arap stilinde çekilen nagyşlarda,
Каждое ювелирное изделие несло свой as the Persian stone. The huge demand açyk daşlaryň oturdylmagynda görmek
особый смысл. По нему можно было с for carnelians was satisfied by Arabic mümkin. Olar hem yrymlar bilen baglydy.
точностью определить, к какому сословию merchants. According to one version, Türkmenler mawy (firuza) we gyzyl, narynç
принадлежит человек, где он родился, carnelians were found in Turkmenistan,
каков его нынешний статус. Например, (serdolik) reňkli daşlary gowy görýärdiler.
in the Mondjukly region, but there are Emma wagtyň ötmegi bilen mawy daşa
серьги в ушах девочки означали, что она no accurate records to prove the mining
уже сосватана. И каждая пара серег, как и bolan gyzyklanma azaldy, ony pars daşy diýip
другие украшения из шкатулки кочевницы,
despite the fact that the name of the area atlandyryp başladylar. Gyzyl daşa bolan
украшалась в зависимости от знатности Mondjuk meaning a bead supports this uly talaby arap söwdegärleri ödeýärdiler.
и богатства ее родителей. Всегда theory. Gyzyl daşyň Türkmenistanyň özünde-de
популярными у туркменских женщин были Carnelians were considered to be the Monjukly atly ýerde tapylandygy barada
каждодневные головные украшения: stone of Prophet Muhammad. Those who hem çaklamalar bar, ýöne onuň önümçiligi
трапециевидные, чуть выгнутые пластины, wore it were protected from evil spirits, barada düýpli maglumat ýok. Şol bir
которые пришивали на широкую ситцевую the evil eye and diseases. Carnelians with wagtda-da Monjukly ýeriň adynyň özi şeýle
полоску, завязывающуюся на головном all its varieties including chalcedony, onyx önümçiligiň bolandygyny çak etmäge esas
уборе сзади. Это очень красивые и berýär.
весьма оригинальные серебряные
and others are referred to as khakhyk by
Turkmens, borrowed from Arabic word Gyzyl daş serdolik Muhammet
изделия, к тому же они указывали на
“akhik”. pygamberiň daşy hasaplanýardy. Daşy
родовую принадлежность и социальный
статус хозяйки - чем выше и богаче было göteren adamyň erbet dogadan, ýaramaz
Every jewelry item had its special
украшение, тем состоятельнее и знатнее gözden we keselden goralýardy. Onuň
meaning. Looking at an item, a person dürli görnüşlerini: halsedony, oniksi
Наголовные украшения “Эгме - шельпеки”. Теке. Начало XX в. семья. Ношение таких украшений строго could very easily determine what social we beýlekileri türkmenler hakyk diýip
Headwear “Egme-shelpeki”. Teke tribe. Early XIX c. регламентировалось и соответственно class a person belonged to, where he was atlandyrýarlar, munuň gelip çykyşy arap
Egme-şelpek. Teke tiresi. XX asyryň başy возрасту. Кольца и перстни туркменки born and what his current status was.
тоже носили всегда – и в будни, и в diliniň “ahik” sözünden döreýär.
праздники, как и тяжелые многорядные
For instance, earrings worn in a maiden’s
ears meant that she was engaged to be 22
married. Each pair of earrings as well as other Her bir bezegiň öz aýratyn manysy bardy.
ornaments from the box of a female nomad Bezegleriň esasynda adamyň haýsy gatlaga
was decorated according to the nobility and degişlidigini, doglan ýerini we häzirki hal-
prosperity of her parents. Everyday headdress ýagdaýyny anyklap bolýardy. Meselem, gyzlaryň
ornaments have always been popular with gulak ysyrgalary oňa söz aýdylandygyny
Turkmen women: trapezoidal slightly curved görkezýärdi. Gyzyň bukjasyndaky ysyrgalaryň
plates were sewn onto a wide cotton strip, and we beýleki şaý-sepleriň bezegleri onuň
fastened onto the headdress from behind. maşgalasynyň gurplulygyndan habar berýärdi.
These are very beautiful and quite delicate Türkmen zenanlarynyň kellä geýilýän
silver items, which also denoted the family its gündeki bezegleri meşhurdy: iki garşy
owner belonged to and her social status – the tarapy deň bolmadyk dörtburçluk trapesiýa
higher and more abundantly decorated the görnüşli egre gatlaklar çit matanyň üstüne
ornament, the wealthier and more noble the tikilýärdi we ýeňse tarapda daňylýardy. Bu
family was. The wearing of such ornaments örän owadan we özboluşly kümüş eserleridir,
was strictly regulated according to age. üstesine, olar eýesiniň gelip-çykyşy we sosial
For every day wear and special occasions statusy barda habar berýärdi – bezeg näçe
Turkmen women wore rings and signet rings, uly we beýik bolsa, şonça-da maşgala gurply
as well as heavy multi-row armlets called we abraýly hasaplanýar. Şeýle bezegleriň
bilezik, which resembled military arm shields. dakylmagy zenanlaryň ýaşyna göni bagly
They were worn in pairs though they were bolýardy. Türkmen zenanlary ýüzükleri-
quite heavy and with a width of up to 30cm. de, agyr bilezikleri-de günde dakýardylar.
Браслеты “Билезик”. Теке. XIX-XX вв. Bilezikler agyr bolup, olaryň ini 30 santimetre
After a woman turned 30 or 35, she wore
“Bilezik” armlets. Teke tribe. XIX-XX c. ýetse-de, olar goşa bolýardy we her ele biri
fewer ornaments whereas after 40-45 y.o.
Bilezikler. Teke tiresi. XIX-XX asyrlar
dakylýardy. Zenanlaryň 30-35 ýaşlardan soň
only simple rings were worn. ulanýan bezegleri azalýardy, 40-45 ýaşlardan
In the XII-XIII centuries the majority of soň esasan ýönekeý ýüzükler dakylýardy.
браслеты билезик, напоминающие боевые в сложную систему разнообразных маршрутов. territories inhabited by Turkmen was under XII-XIII-nji asyrlarda türkmenleriň ýaşan
наручи. Их всегда носили парно, хотя они были Через туркменские земли пролегали торговые the reign of Khorezm which was subsequently territoriýalarynyň uly bölegi Horezmiň
массивными и шириной до 30 см. После 30-35 пути, связывавшие Европу с Центральной Азией, häkimiýetiniň astynda bolupdy, soň ol
лет украшений носили меньше, а после 40-45 в Ираном и Афганистаном. Происходило смешение
conquered by Genghis Khan’s troops and
became part of the Mongolian empire. Çingishanyň goşunlary tarapyndan basylyp
основном только простые кольца. разных культовых и культурных традиций.
Surprisingly enough, after the devastating alnypdy we Mongollaryň imperiýasynyň
Несомненно, ювелирное серебро туркмен несет
В XII-XIII веках большая часть территорий, düzümine giripdi. Geň ýeri mongollaryň
отпечаток времен Золотой Орды. Может тогда wars which the Mongols waged, Central
населяемых туркменами находилась под начала внедряться техника накладной скани, weýrançylykly uruşlaryndan soň Merkezi
властью Хорезма, который впоследствии был
Asia flourished and a lengthy peace was Aziýa gülläp ösdi – bu ýerde uzak wagtlap
характерная сейчас для всего ювелирного
покорен войсками Чингисхана и вошел в состав искусства Центральной Азии. achieved during which the Silk Road became parahatçylyk ornaşdy, şol döwürde Ýüpek
Монгольской империи. Как ни странно, но после a complicated system of various routes. Trade ýoly köp ugurly çylşyrymly sistema öwrüldi.
опустошительных войн монголов Центральная В начале XIX века монгольского порядка в степи routes connecting Europe with Central Asia, Türkmen topragyndan Ýewropany Merkezi
Азия расцвела – там был установлен долгий мир, уже не было. Хозяйничали пришлые, наживаясь Aziýa, Eýran we Owganystan bilen birleşdirýän
на местном богатстве, в том числе и на скупке Iran and Afghanistan ran through Turkmen
во время которого Шелковый путь превратился
серебряных украшений. Однако их монеты lands. Diverse ceremonial and cultural 23
Наголовный халат “Сары-чырпы”
Head cape “Sary-chyrpy“ послужили ювелирному ансамблю многих traditions were mixed. Undoubtedly, silver söwda ýollary geçýärdi. Dürli dini we medeni
Sary-çyrpy женщин Центральной Азии. ornaments of the Turkmens bear the impress däp-dessurlary aralaşýardy. Şübhesiz,
of the Golden Horde times. The technique türkmenleriň kümüş bezeglerinde Gyzyl Orda
Серебряные иранские и монеты царской
döwrüniň täsiri duýulýar. Belki-de Merkezi
России, нашитые по бокам и на грудной of plated filigree may have been introduced
Aziýanyň zergärlik sungatyna mahsus usullar
части, имели самостоятельную роль at that time, and is now typical of the entire
декоративной отделки детской, девичьей hut şol döwürde dörändir.
jewelry art of Central Asia.
и женской одежды. Женщины из горного XIX-njy asyryň başynda mongollaryň
села Нохур украшали удлиненные рукава At the beginning of the last century the düzgünleri aradan aýrylypdy. Başga ýerlerden
головной накидки бахромой и цепочкой Mongolian order was gone from the steppe. gelip, ýerli baýlyklara eýe çykan, şol sanda
из монет, а красавицы юго-восточного Outsiders overran the land and made kümüş bezegleri satyn alýan adamlar höküm
побережья Каспийского моря обшивали sürýärdi. Emma olaryň pul teňňeleri Merkezi
серебряными монетами всю нагрудную fortunes on local wealth, including buying
Aziýada köp zenanlaryň şaý-seplerine
область плотно облегающего фигуру халата. up silver jewelry. However, their coins were ornaşypdy.
Туркменские женщины сами мастерили used in jewelry sets of many Central Asian
украшения из расплющенных монет. Десятки Eýranyň we patyşalyk Orsýetiň kümüş
women.
таких серебряных листочков нашивали teňňeleri geýimleriň döş we gapdal
на шелковые халаты, платья, создавая Silver Iranian and Tsarist Russian coins taraplaryna tikilip, çagalaryň, gyzlaryň we
выразительный дизайн наряда, звенящего sewn on the sides and on the chest had aýallaryň egin-eşikleriniň bezelmeginde
при движении, единый ансамбль, который an independent role in the decorative özbaşdak rol oýnaýardy. Nohur daglyk
весил около десяти килограммов. Мастера trimming of clothes for children, maidens obasynyň zenanlary kellä atylýan çabytyň
при нехватке серебра переплавляли такие uzyn ýeňlerini şelpeler we hatara düzülen
Женский наголовный халат “Ак-чырпы” монеты на новые ювелирные украшения… and females. Women from the mountain teňňeler bilen bezeýärdi. Hazar deňziniň
Head cape “Ak-chyrpy“ village Nokhur adorned elongated sleeves of günorta-gündogar kenarynyň gözelleri bolsa
Ak çyrpy Еще при преемниках Чингисхана the head cape with fringes and a coin chain dar çabytynyň döş tarapyny tutuşlygyna
некоторые туркменские племена добились
whereas beauties residing in the south-east kümüş teňňeler bilen bezeýärdi. Türkmen
частичной самостоятельности. К началу
XVIII века они населяли всю территорию coast of the Caspian Sea sewed silver coins zenanlary öz şaý-seplerini ýasy teňňelerden
современного Туркменистана. В середине on the entire pectoral area of a tight-fitting özleri bejerýärdi. Şeýle kümüş ýaprajyklaryň
XIX века племена не подчинялись уже onlarçasy soň ýüpek çabytyň, köýnegiň
gown. Turkmen women made ornaments üstüne tikilýärdi we geýime özboluşly görk
ни Персии, ни Хивинскому ханству и themselves from flattened coins. Dozens of
сохранились как структура современного berip, hereket edilende seslenýärdi. Şeýle
общества страны. Эрсары, йомуды, алили, these silver leaves were sewn to silk gowns geýimiň agramy on kilograma ýetýärdi.
салоры, човдуры, гоклены, теке и другие. and dresses creating an impressive design on Ussalar kümüşiň gytçylygynda şeýle teňňeleri
У каждого племени свой образ жизни, the single outfit, which produced a clinking eredip, täze şaý-sepleri ýasaýardy…
свои традиции, кухня и культура. Понятие sound during movement and weighed about Türkmenler Çingishanyň mirasdüşerleriniň
«племя» выражает социальную адаптацию.
ten kilos. Owing to a shortage of silver, goly astynda belli bir derejede özbaşdaklyga
Кочевники выживали в сложных природных
условиях. Существование в рамках племени, craftsmen melted such coins to make new eýe bolupdy. XVIII-nji asyryň başynda olar
jewelry pieces… häzirki Türkmenistanyň territoriýasyny
как некой стабильной ограниченной
eýeleýärdi. XIX-njy asyryň ortalarynda tire-
структуры, позволяло легче приспособиться As early as under Genghis Khan, successors
к окружающей среде. Социальная группа
оберегает свое прошлое. Создает свой of some Turkmen tribes managed to achieve 24
собственный образ для восприятия в partial independence. By the start of taýpalar ne Pars döwletine, ne-de
мире. Культурная память всегда имеет the XVIII century they had inhabited Hywa hanlygyna boýun bolýardy we
своих носителей - это шаманы, жрецы, the entire territory of present-day ýurduň häzirki jemgyýetiniň strukturasy
художники, краеведы, писатели и hökmünde saklanyp galypdy. Ärsary,
ювелиры. Туркменские серебряные Turkmenistan. In the mid XIX century
ýomut, alili, salyr, çowdur, göklen,
изделия объединяются общими the tribes were no longer subordinate teke we beýlekiler. Her bir tire-
признаками орнаментации, общими to Persia or Khiva and were preserved taýpanyň öz durmuş stili, öz däp-
канонами, характерной чистотой as a structure of the contemporary dessurlary, naharlary we medeniýeti
и верностью древней форме, и bar. “Tire-taýpalar” düşünjesi sosial
Turkmen society. These included Ersary,
фактически отсутствуют заимствования uýgunlaşmany görkezýär. Çarwalar agyr
сюжетов и стиля ювелирных изделий Yomud, Alili, Salor, Chowdur, Goklen
tebigy şertlerde ýaşamaly bolupdy.
у соседних народов. Тем не менее and Teke and other tribes. Each tribe had
Bir tire-taýpanyň çäginde, ýagny çäkli
внутри своей общности они имеют its own lifestyle, traditions, cuisine and
we durnukly strukturanyň düzüminde
исторические различия между culture. The notion “tribe” defines social
ýaşamaklyk töwerek-daşyndaky şertlere
племенами. adaptation. Nomads survived in tough
uýgunlaşmagy aňsatlaşdyrýardy. Sosial
climatic conditions. Living within a tribe as
Различны манеры наложения topar öz geçmişini goraýar. Öz obrazyny
a stable confined structure made adapting
орнамента у ювелиров разных döredýär. Medeni mirasy gorap saklaýan
to the natural environment easier. A
туркменских племен. Так мастер- toparlar hem bar – olar şamanlar,
текинец, производя позолоту, social group protects its past and creates
ruhanylar, hudožnikler, taryhçylar,
покрывает ею фон и оставляет обычно its own image for global perception.
ýazyjylar we zergärler. Türkmenleriň
основной орнамент серебряным, то же Cultural memory is always preserved by
kümüş eserlerine nagyşlaryň bütewi
самое мы видим и у салоров, а ювелир- shamans, priests, artists, area studies
bir görnüşi, umumy usullar, özboluşly
йомуд чаще всего золотит сам рисунок specialists, writers and jewelers. Turkmen
arassalyk we gadymy görnüşine bolan
орнамента, сохраняя нетронутым все silver ornaments have common features
wepalylyk mahsusdyr, goňşy halklaryň
серебряное изделие. Ахалтекинские in ornamentation, standards, typical
bezegleriniň stilleri-de türkmen
и човдурские украшения обычно purity and loyalty to the ancient form
şaý-seplerinde köp duş gelmeýär.
делаются из светлого серебра без and have almost no borrowings from the
Muňa garamazdan, bu bezegleriň
позолоты. Нагрудные украшения designs and style of jewelry items used by
bütewüliginiň çäginde tire-taýpalaryň
туркмен-йомудов менее массивны, neighboring nations. Nevertheless, inside
arasyndaky taryhy tapawutlylyklar orun
чем у текинцев. Это же относится и their common features the ornaments
к их браслетам билезик. Йомудские tutýar.
have historical differences between the
браслеты, в отличие от текинских, tribes. Dürli türkmen tire-taýpalaryň
обычно серебряные, без позолоты или zergärleriniň nagyş çekmek usullary
Jewelers of various Turkmen tribes
иногда с накладными позолоченными tapawutlanýar. Meselem, teke zergäri
use different techniques of applying
пластинками. Они легче, не такие gyzyl çaýmakda adatça bezegiň ähli
«боевые», имеют всего один или ornamental designs. For instance, when
applying gilding a Teke jeweler covers ýerini örtýär we diňe esasy nagyşlar
два пояса сердоликов. И даже зубцы kümüş bolup galýar. Salyrlarda hem
браслетов более ажурны по рисунку. В the background with it leaving the main
ornament showing silver. The same can be şeýle. Ýomut zergäri bolsa adatça diňe
йомудских и салорских браслетах зубцы nagyşlara gyzyl çaýýar we kümüş bezegiň
внешне соответствуют своему названию seen in Salor tribes, whereas a craftsman
йлан-бас — «змеиные головки». Еще from Yomud tribe would gild the design of
25
менее массивны и обычно лишены камней и the ornament, leaving the entire silver ornament asyl görnüşini saklaýar. Ahalteke we çowdur
позолоты браслеты човдуров. Для салорских intact. Akhal-teke and Chowdur ornaments şaý-sepleri adatça gyzyl çaýylmadyk açyk reňkli
и йомудских билезиков очень характерен are usually made of light silver without gilding. kümüşden ýasalýar. Ýomut türkmenleriň döşe
зигзагообразный узор, выполненный Pectoral ornaments of Yomud Turkmens are dakylýan bezegleri tekeleriňkiden has kiçi
припаянной серебряной проволочкой и less heavy than those of Teke tribe. The same bolýar. Bu bileziklere hem degişli. Ýomutlaryň
называемый «след змеи». Форма зигзагов applies to their armlets called bilezik. Unlike Teke bilezikleri tekeleriňkiden tapawutlylykda
бывает разной, иногда усложненной, но всегда armlets, Yomud bracelets are usually made of adatça kümüş bolup, gyzyl çaýylmaýar, käte
«змея» два или несколько раз опоясывает silver without gilding and sometimes with plated üstüne gyzyl çaýylan plastinalar ýerleşdirilýär.
браслет, придавая ему, таким образом, силу и gilded plaques. They are lighter, do not look so Olar has ýeňil bolup, “söweş” lybasyny
значение древнейшего оберега. “warrior-like” and have just one or two carnelian ýatlatmaýar we gyzyl daşlaryň diňe bir ýa-da
Характерно, что в комплектах украшений, rows. Even armlet teeth are more open-work in iki hatary bilen bezelýär. Bilezikleriň dişleri-de
изготовленных художниками в наши дни, design. Armlet outer teeth of Yomud and Salor has inçe bejerilýär. Ýomutlaryň we salyrlaryň
стушевываются племенные особенности tribes match its name of ylan-bas, translated bilezikleriniň dişleri öz adyna gabat gelýär we
изделий, происходит перемещение as “snake’s heads”. Chowdur bracelets are less “ýylan baş” diýlip atlandyrylýar. Çowdurlaryň
определенных видов украшений в костюме, heavy and usually have no stones or gilding. A bilezikleri has agyr we köplenç daşsyz bolýar.
сознательно нарушаются, а иногда zigzag design, which is welded with silver wire Salyrlaryň we ýomutlaryň bilezikleri inçe
оказываются просто забытыми правила and referred to as “a snake’s footprint” is typical kümüş sapagy bilen çekilen “ýylan yzy” diýlip
Амулетницы “Базбент”. Теке. Конец XIX в. ношения того или иного вида украшений. of bilezik worn by Salor and Yomud tribes. The atlandyrylýan nagyşlar bilen tapawutlanýar.
“Bazbent” amulets. Teke Tribe. Late XIX c. Так наплечный базбент, который роднит с shape of zigzag can vary, sometimes it can be quite Nagyşlar dürli, käte çylşyrymly bolýar, emma
Bazbent. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry гюльяка только округлая форма и сходные complicated but “the snake” always encircles the mydama “ýylan” bilezigiň daşyndan iki ýa-da
размеры, может перемещаться со спины на armlet twice or several times thus bestowing it has köp gezek aýlanýar we bezege gadymy
грудь, под воротник, и тогда его носят вместо power and the meaning of the ancient protective doga-tumarlaryň güýjüni we manysyny berýär.
гюльяка. Все это свидетельствует о забвении charm.
молодым поколением мастеров древнего Şu günki gün sungatçylaryň döredýän
смыслового значения даже основных It is quite common that in the jewelry sets made bezeglerinde tire-taýpalaryň şaý-sepleriniň
видов ювелирных украшений, имевших by modern artists of today, the tribal features of özboluşlylygy ýitýär, käbir bezegleriň
в туркменском костюме всегда строго ornaments are downplayed. Moreover, certain görnüşleri aralaşýar, bilgeşleýin bozulýar,
определенное место. types of ornaments in a dress are moved to käte ol ýa-da beýleki bezegleriň dakylyş usuly
a different location and the rule of wearing a unudylýar. Şeýlelikde diňe tegelek formasy
Ювелирное мастерство требует больших certain type of ornament is deliberately violated bilen gülýaka çalym edýän bazbent eginiň
навыков и вкуса. Мастера свое ремесло or forgotten. For example, a shoulder ornament ýerine döşe oturdylýar we gülýakanyň ýerine
получали по наследству, они приучали, в свою bazbent, which is similar to gulyaka in its round ulanylýar. Bu zatlaryň ählisi zergärleriň täze
очередь, сыновей тоже с детства помогать shape and similar sizes, can be moved from the nesiliniň türkmenleriň milli geýimlerinde öz
им в мастерской, которая имела налет back to the chest under a collar and in this case ornuny tutan şaý-sepleriň gadymy manysyny
сакральности, например, женщинам туда is worn instead of gulyaka. All of this suggests unudandygyny görkezýär.
не полагалось заходить, даже брать в руки
that the young generation of jewelers have
инструменты было нельзя. Zergärlik sungaty uly ussatlygy we inçe
forgotten the ancient meaning of the main types
duýgurlygy talap edýär. Zergärler öz hünärine
Нагрудные украшения “Гульяка”. Серебряные изделия ювелиров, когда-то of jewelry ornaments, which have always had a
nesilden-nesile eýe bolup, öz ogullaryna
Теке. 30-40 годы XX в. бывшие оберегами, служили женщине на rigidly defined and specific place in the Turkmen
çagalykdan hünär öwredýärdiler. Yrym boýunça
Chest ornament “Gulyaka”. протяжении всей ее жизни, а теперь стали national dress.
Teke tribe. 30-40th of XX c. только неотъемлемой частью ее одеяния, Many skills, much expertise and good taste are 26
Gülýaka. Teke tiresi. XX asyryň 30-40 ýylary
повседневного и праздничного. required for jewelry art. Jewelers inherited their craft ussahanalara zenanlar barmaýardy, aýal maşgala
and they, in turn, trained their sons since childhood zergäriň esbaplaryna el degirmeýärdi.
Ювелирные изделия туркмен по to help them in the workshop, which also had a Ozalky döwürlerde zergärleriň kümüş bezegleri
художественным качествам и технике занимают
touch of sacral meaning. Women, for instance, were doga-tumar hasaplanyp, aýal maşgalanyň tutuş
особое место среди украшений всех других
barred from entering the workshop and they were ömrüniň dowamynda hyzmat edýärdi, häzir
народов Центральной Азии. Серебряные
украшения массивные, со множеством мелких not even allowed to touch the tools. bolsa olar aýallaryň gündeki we toý geýimleriniň
изящных серебряных подвесок. Эти ювелирные Silver ornaments made by jewelers, which used aýrylmaz bir bölegi bolup durýar.
произведения до сих пор передаются из to be worn as protective charms, served a woman
Türkmen zergärleriniň eserleri çeperçilik taýdan
поколения в поколение. Их символическое throughout her entire life and now have become an
we ýasalyş usuly boýunça Merkezi Aziýanyň
назначение — хранить в каждой семье inseparable part of her apparel, both for everyday
материализованную национальную гордость и beýleki halklarynyň bezegleriniň arasynda aýratyn
and festive occasions.
живую память о духовной истории народа. orun tutýar. Kümüş bezegler agyr bolýar, köp sanly
Turkmen jewelry items have a special place kiçi we inçe şelpeler bilen bezelýär.
Ильга Мехти among ornaments of other Central Asia nations in
Bu eserler şu günki güne çenli nesilden nesile
their artistic value and manufacturing technique.
Использованная литература: geçýär. Olaryň simwoliki manysy her bir maşgalada
Silver ornaments are massive with numerous small
milli buýsanjyň we halkyň ruhy taryhynyň janly
• А. Вамбери «Путешествие по Средней Азии». delicate silver pendants. These jewelry pieces are
mirasyny gorap saklamakdan ybaratdyr.
• А. И. Саввинов «Традиционные металлические still passed down from generation to generation.
украшения якутов ХIX века». Their symbolic purpose is to preserve the embodied Ilga Mekhti
• А.К. Галанина. «Ювелирные изделия в Эрмитаже». national pride in each family, and as a living memory
Ulanylan edebiýat:
• В. А. Жуковский «Тайны единения с богом в подвигах about the nation’s spiritual past.
старца Абу-Саида» (СПб., 1899). • A. Wamberi «Orta Aziýa syýahat».
by Ilga Mekhti • A. I. Sawwinow «Ýakutlaryň ХIX asyr milli demir
• Е.С.Ермакова. «Женские украшения нарядов татар
Bibliography cited: bezegleri».
казанских татар и народов Средней Азии». • A. K. Galanina «Ermitažda zergärlik bezegleri».
• А.Н.Кононов Родословная туркмен (сочинение Абул • A. Vámbéry. “Travels in Central Asia”.
• W. A. Žukowskiý «Ýaşuly Abu-Saidiň edermenliginde
- и – Гази, хана хивинского). • А.I. Savvinov. “Traditional metal ornaments of the hudaýa daýanmagynyň syrlary». (Spb., 1899)
• О. Гундогдыев «К истории туркменской дипломатии». Yakuts in the ХIX century”. • E. S. Ýermakowa «Tatarlaryň, gazanly tatarlaryň we
• А. Семаков «Из области воззрений мусульман • А.К. Galanina “Jewelry in the Hermitage”. Merkezi Aziýa halklarynyň aýal bezegleri».
Средней Азии на значение минералов. «Мир • V.А. Zhukovsky “Mysteries of unity with god in the feats • A. N. Kononow Türkmenleriň gelip çykyşy (Abul-i-
Ислама». of the elder Abu-Said” (St. Petersburg, 1899). Gazy, Hywa hanynyň eserleri).
• Е.S. Ermakova. “Female ornaments of the Tatars, Kazan • O. Gündogdyýew «Türkmen diplomatiýasynyň
• «Ювелирные украшения народов Средней taryhy».
Азии и Казахстана XIX-XX веков. Из собрания Tatars and Central Asia nations”.
• A. Semakow «Merkezi Aziýanyň musulmanlarynyň
Государственного музея искусства народов Востока». • А.N. Кononov. Genealogy of Turkmens (writing by Abu minerallaryň manysy barada garaýyşlary». «Yslam
• А.Ю. Якубовский «Среднеазиатское собрание al Ghazi, a khan of Khiva). dünýäsi».
Эрмитажа». • О. Gundogdyev. “On history of Turkmen diplomacy”. • «Merkezi Aziýanyň we Gazagystanyň halklarynyň XIX-
• А. Semakov. “On views of Central Asia Muslims on the XX-nji asyrlaryň zergärlik bezegleri. Gündogar halklarynyň
meaning of minerals. “The world of Islam”. sungaty boýunça döwlet muzeýiniň ýygyndysyndan».
• “Jewelry ornaments of Central Asia and Kazakhstan • A.Ý. Ýakubowskiý «Ermitažyň Orta Aziýa ýygyndysy».
nations of XIX-XX centuries. From the collection of the
State Museum of Oriental Art”.
• А.Y. Yakubovsky. “The Hermitage Central Asia
collection”
27
Глоссарий
Glossary
Sözlük
АДАМЛЫК- парное височное украшение головного убора, раз- ADAMLYK – paired temple headdress ornament, a variety of tem- ADAMLYK – kellä geýilýän bezegli şaý-sep, çekgelik asma bezegler-
новидность височных подвесок чекеликов. ple pendant chekelik. iniň bir görnüşi.
Адамлык состоит из пластин, похожих на стилизованную фи- Adamlyk consists of plates resembling a stylized figure of a man Adamlyk elini bykynyna urup duran adamy şekillendirýän gatlaklar-
гуру стоящего подбоченившегося человека («адам» - человек) standing a-kimbo («Adam» means a man) and a long row of movable dan we uzyn hatara düzülen hereketlenýän dürli görnüşli, adatça be-
и длинного ряда подвижных подвесок различной конфигурации, pendants of various shapes, usually in the form of large disks, which deniň iki gapdalyndan geçip, bile ýetýän we bir-birine halkalar bilen
обычно в виде крупных бляшек, спускающихся вдоль тела до по- are suspended along the body to the waistline and joined by rings. berkidilen iri tegelek şelpelerden ybarat bolýar. Bu şaý-sep türkmen-
яса и соединенных между собой колечками. Это украшение было This ornament was typical among all Turkmen tribes. It was usually leriň ähli tire-taýpalaryna degişlidi. Köplenç ony gyzlar dakynýardy. XIX
характерно для всех туркменских племен. И носили его обычно worn by maidens. However, it was particularly widespread among asyrda ýomutlaryň arasynda has meşhur bolup, inçe nepisligi bilen
девушки. Но особое распространение получило в XIX веке у йому- Yomud Turkmens in the 19th century and was distinguished by the tapawutlanýardy we “kümüş gow” görnüşinde ýasalýardy. Adamlyk
дов и отличалось особым изяществом, представляя собой «сере- elegance of the ornaments which looked like “silver fish scales”. It was durmuşa çykan zenanlaryň toý lybasynyň baş örtgüsi hasawyň iki gap-
бряную чешую». Адамлыки крепились по бокам головного убора attached to both sides of a headdress called khasava, which formed dalyndan berkidilýärdi.
хасава, который был принадлежностью праздничного костюма part of the festive costume of married women worn on special occa-
замужних женщин. sions.
Височные подвески “Адамлык”. Човдуры. XIX в.
“Adamlyk“ headdress ornament. Chowdur tribe. XIX c.
Adamlyk. Çowdur tiresi. XIX asyr

29
АППАСЫ - украшения-бляшки, нашитые на женское платье.
Украшения-бляшки
“Аппасы“ в виде капель
Аппасы использовались в особо праздничные дни. Представ-
на костюме невесты (в ляют собой отдельно нашитые серебряные бляшки в виде ка-
центре). пель или листочков. Неслучайно имеет и другое название – япрак
(лист). Пришиваются аппасы на традиционное платье кетени с
“Appasy“ ornaments in a
помощью ушка в верхней части по особой системе и в готовом
form of drops on a bride
costume (in the middle). виде представляют собой «серебряную чешую». Как правило, их
количество варьируется от 80 до 100 штук. И это признак достат-
Appasy. Damja görnüşi (orta- ка в семье. Иногда аппасы орнаментированы, а самые нижние
da) чаще всего были инкрустированы вставками-глазками из сердо-
лика или красного стекла. Были характерны для всех туркменских
племен.

APPASY – disk ornaments, sewn to a female dress.


Appasy were used for very special occasions. They are individually
sewn silver disks in the form of drops or leaves. It is for this reason
that it has another name – yaprak translated as a leaf. They are sewn
onto a traditional dress ketenei by a pin hole in the upper part using
a special system and prefabricated pieces like “silver fish scales”. As a
rule, the number of pieces varies from 80 to 100. This is a symbol of
the prosperity of a family. Sometimes appasy had ornaments and the
lowest rows were often inlaid with inserts – eyes made of carnelians
or red glass. They were common among all Turkmen tribes.

APPASY - aýal geýiminiň ýüzüne tikilen teňňe görnüşli bezeg.


Appasy uly toýlar üçin niýetlenýärdi. Damja ýa-da ýaprak görnüşinde
bir-birinden aýra ýerleşdirilen kümüş teňňeleri şekillendirýär. Onuň
başgaça ady – ýaprak. Appasy ýörite usul bilen üstündäki halka-
jyklaryndan milli keteni köýnegiň ýüzüne tikilýär we taýýar görnüşinde
“kümüş gowlary” emele getirýär. Adaty sany 80-100 çemesi bolýar.
Bu maşgalanyň gurplulygyny alamatlandyrýar. Käte appasy nagyşly
bolýar, aşaky bölekleri gymmatly gyzyl daşlar bilen bezelýär. Ol türk-
menleriň ähli tire-taýpalaryna degişli bolupdy.

30
Накосные украшения АСЫК - накосное украшение замуж- ASYK – braid ornament for married ASYK – durmuşa çykan aýallaryň saç
“Асык”. Теке. XIX в. них женщин. women. bezegi.
Braid ornaments Асык представляет собой фигурную Asyk represents a shaped plaque in the Asyk ýürek şekilli bolýar we ýüzüne
“Asyk”. Teke tribe. XIX c.
пластину в виде сердца с резным и гра- form of a heart with engraved or carved nagyş çekilen, altyn çaýylan, gyzyl daş
Asyk. Teke tiresi. XIX вированным орнаментом, позолотой, designs and gilding adorned with carne- oturdylan gatlaklardan düzülýär. Uzyn-
asyr инкрустированную сердоликом. Самых lians. Yomuds from northern tribes had lygy 40 santimetre ýetýän iň uly asyklar
значительных размеров, до сорока сан- the longest asyks, up 40 centimeters. demirgazyk ýomutlarda bolupdy. Gün-
тиметров в высоту, асыки достигали у Western Yomuds used to wear two to batar ýomutlar bir şaý-sepe derek uzyn-
северных йомудов. Западные йомуды three asyks up to 5 centimers high rather lygy bäş santimetrlik iki-üç sany asyk
носили не одно большое украшение, than one jewelry piece. Sometimes there dakynýardy. Käte asygyň ýokarsynda
а два или три асыка до пяти сантиме- were cylinder-shaped cases in the upper süýnmek gapyrjak oturdylyp, onuň içine
тров в высоту. Иногда в верхней части part of asyk. A bewitching substance or a doga salynýardy. Teke we saryk tireler-
асыка встречались футляры цилиндри- prayer written on a piece of paper was put iniň zenanlarynda aýratyn görnüşli, ýag-
ческой формы. Во внутрь помещали за- inside. Females from Teke or Sary tribes ny birleşdirilen iki ýa-da üç ýürek şekilli
говоренное вещество или написанную used to have asyk of a special form: two asyklar duş gelýär.
на бумаге молитву. У женщин племени or three interconnected hearts.
теке и сарык встречаются асыки особой Adatça asygy ýaş gelniň gaýyn ene-
A mother-in-law would present her si nesil dowamlylygynyň alamaty hök-
формы: в виде двух или трех соединен- daughter-in-law with asyk as a symbol of
ных вместе сердец. münde sowgat berýärdi. Asyk gelniň
maternity. During pregnancy asyk was sus- göwreli döwründe arkadan iki örüm
Накосные украшения Обычно асык дарила молодой не- pended down the spine between braids saçyň arasyndan biliň deňinde asylýardy.
“Асык”. Теке и йомуды. вестке мать мужа как символ продол- to the waistline. After a son was born, Çaga dünýä inende asyk aýrylýardy.
Конец XIX - начало XX жения рода. Он подвешивался со спи- it was no longer worn. Like many other
вв.
Beýleki türkmen şaý-sepleri ýaly asyk
ны между косами на уровне талии во Turkmen ornaments, asyk performed hem gorag hökmünde ulanylýardy.
Braid ornaments время беременности. После рожде- the function of a protective chime. Some Käbir zergärler asygyň suduryny ýylanyň
“Asyk”. Teke and Yomud ния ребенка асык снимался. Асык, как jewelers associate the form of asyk with a kellesine meňzedýärler. Bilermenleriň
tribes. Late XIX - early и многие другие туркменские укра- snake’s head. Some researchers consider käbiri asyga söýginiň simwoly hök-
XX c. шения, выполнял функцию защитного asyk to be a symbol of love while others münde seredýärler, beýlekiler onuň ge-
Asyk. Teke we Ýomut оберега. Некоторые ювелиры связыва- claim that its prototype dates back to the lip çykyşynyň neolit döwrüniň önümlilik
tireleri. XIX asyryň ahy- ют форму асыка с головой змеи. Одни Neolithic age female sculptures – a sym- nusgasy bolan aýal şekillerinden gelip
ry - XX asyryň başy исследователи считают асык символом bol of fertility. çykýandygyny aýdýarlar.
любви, а другие уверяют, что его про- It was usually worn by maidens. The
образ восходит к неолитическим жен- shape of this ornament is unique. There Bezegiň formasy özboluşly. Goňşy
ским скульптурам - олицетворениям are no ornaments like these in jewelry halklaryň şaý-seplerinde meňzeş nus-
плодородия. galar ýok.
items of neighbouring nations.
Форма украшения своеобразна. Нет
аналогий в ювелирных изделиях со-
предельных народов.

31
АЧАР-БАГ – футляр – сумочка для амулетов. ACHAR-BAG – amulet case. AÇAR-BAG – doga-tumar üçin haltajyk.
Ачар-баг служил женщинам- йомудкам футляром для хранения Achar-bag served as a case for keeping quotations from the Koran, Açar-baglar ýomut aýallarynyň Gurhanyň aýatlaryny içine salyp bil
изречений из Корана, который они носили на ремне. Как прави- which was worn by females from Yomud tribes on the belt. As a rule, guşagynda götermegi üçin ulanylýardy. Adatça açar-bagyň sudury
ло, ачар-баги имели фигурное очертание с врезанными боками achar-bags had shaped outlines with embedded sides and round şekilli, gapdallary öwrümli we tegelek şelpeli bolupdy. Emma dört
и круглыми подвесками. Хотя встречаются изделия и прямоуголь- pendants though rectangular shaped items are sometimes found. burçly görnüşleri hem duş gelýär. Guşak bir-birine halkaly ýasy teňňeler
ной формы. Ремень выполнялся в виде прямоугольных или фи- The belt was made of rectangular or shaped plaques connected to bilen birikdirilen dört burçly ýa-da şekilli gatlaklardan düzülýärdi. Olar
гурных пластин, соединенных между собой круглыми бляшками each other with the help of round disks with rings. They can be hol- iki taraply bolýar ýa-da erişe berkidilýär. Kümüş gatlaklaryň ählisi, şol
с колечками - петлями. Они бывают сквозными или крепятся на low or secured to the base. All silver plaques, including the main one, sanda esasy bölegi (gatlaklaryň özi we ýüzündäki nagyşlar) bol nagyşly
основу. Все серебряные пластины, включая основную, обильно are generously decorated with designs, gilded (both the designs and we kümüş çaýylan bolýar, oturdylan gymmatly gyzyl, gök daşlar we
орнаментированы и позолочены (и орнаменты, и фон), имеют the background) and are studded with eye-shaped inserts made of beýleki reňkli daş bölekleri bilen bezelýär.
вставные глазки из сердолика, бирюзы и цветных стекол. carnelians, turquoise or tinted glass.

Амулетницы “Ачар-баг”. Амулетницы “Ачар-баг” и


Йомуды. Вторая половина XIX в. “Тумор“ (наверху). Йомуды.
Вторая половина XIX в.
“Achar-bag” amulet cases.
Yomud tribe. Second half of XIX c. “Achar-bag” and “Tumor“ (on
top) amulet cases. Yomud tribe.
Açar-bag. Ýomut tiresi. XIX asyryň Second half of XIX c.
ikinji bolegi
Açar-bag we tumar (ýokarky).
Ýomut tiresi. XIX asyryň ikinji
bolegi

32
БАЗБЕНТ - оберег – амулет. BAZBENT – protective charm. BAZBENT – doga-tumar.
Базбент относится к общим Bazbent refers to ornaments Bazbent XIX-XX asyrlarda tutuş
для всей Средней Азии украше- which were common in Central Asia Merkezi Aziýa degişli bezegleriň
ниям XIX-XX вв. Представляет in the 19th-20th centuries. It rep- biri. Tegelek ýa-da süýnmek
собой серебряный футляр resents a round or cylindrical silver görnüşli kümüş gapyrjak. Özboluşly
круглой или цилиндрической case and serves as a box, where gapyrjagyň içineW mukaddes
формы. Является своеобразной holy writing, spells or bewitch- ýazgylar, doga-dilegler ýa-da
коробочкой-шкатулкой, в кото- ing substance (salt, coal etc) was dogaly maddalar (duz, kömür we
рую вкладывали священную put inside, supposedly to ward off başgalar) salynýardy. Ol jynlary
запись, заклинания или загово- evil spirits and protect the owner kowup, töwerekdäki adamlaryň
ренное вещество (соль, уголь и from negative thoughts expressed erbet niýetlerinden we bagşa
др.), что должно было отпугивать by surrounding people and other ýamanlyklardan goramalydy.
злых духов и защищать от нега- troubles.
тивных помыслов окружающих и
прочих неприятностей.

Амулетницы “Базбент”. Теке. Конец XIX в.

“Bazbent” protective charm. Teke tribe. Late XIX c.

Bazbent. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry

33
БИЛЕЗИК - парные браслеты. BILEZIK - paired armlets. BILEZIKLER – el üçin jüp bezegler.
Билезики носили по одному на каждой руке. Эти браслеты Bileziks were worn one on each arm. These bracelets represent Bilezikleri iki ele dakýarlar. Bilezikler iki, üç, käte dört we bäş gat-
представляют собой разомкнутые цилиндры из двух - трех, а по- disconnected cylinders comprised of two to three and sometimes up dan ybarat silindr görnüşli, bir tarapy açyk we dişli şaý-sep. Bilezikler
рой и пяти сегментов, которые могли облегать руку от запястья to five segments, which with teeth on the edges could fit tightly from goşardan tirsege çenli ululykda bolup bilýär. Bilezikleri ähli türkmen
до локтя, с зубьями по краям. Билезики носили женщины всех the wrist up to the elbow. Bileziks were worn by women of all ages tire-taýpalarynyň dürli ýaşdaky zenanlary dakynýardy.
возрастов всех туркменских племен. from all Turkmen tribes.
Ýomutlara uly bolmadyk 8-10 santimetre ýetýän bilezikler mahsus.
Для йомудок характерны небольшие браслеты до 8-10 см. Са- Small bracelets of up to 8-10 centimeters are common for females Dört-bäş gatly iň uly bilezikler saryklarda we ahal-tekelerde bolupdyr.
мые большие были у сарыков и ахал-теке: по четыре-пять сегмен- from Yomud tribes. Saryk or Akhal-Teke tribes had the biggest pieces Bu iň gadymy şaý-sepleriň biri bolup, onuň harby lybaslardan gelip
тов. Это одно из древнейших украшений и по предположению consisting of four to five segments. This is one of the oldest orna- çykan bolmagy çak edilýär. Bilezikler gyzyl daşlar bilen bezelýär we
восходит к воинским доспехам. Билезики щедро инкрустирова- ments which allegedly date back to armour. Bileziks were generously ýüzüne nepis nagyşlar hem haşam salynýar.
лись сердоликами и украшались изящным гравированным орна- inlaid with carnelians and decorated with elegant engraved designs
ментом и филигранью. or filigree.

Браслеты “Билезик”. Теке. XIX - XX вв.

“Bilezik” armlets Teke tribe. XIX - XX c.

Bilezikler. Teke tiresi. XIX-XX asyrlar

34
БОЮН-ТОВУК - нашейное украшение засватанной девушки. BOYUN-TOVUK – neck ornament for a maiden who is engaged to BOÝUN-TOWUK – nikalaşan gyzyň boýnuna dakylýan şaý-sep.
be married.
Боюн-товук одевали на шею засватанной девушки. Это на- Boýun-towugy nikalaşan gyzyň boýnuna dakýardylar. Bu, öň
шейное украшение с широкой пластиной впереди. В день свадь- Boyun-tovuk, a neck ornament with a wide plaque in front, was tarapynda uly gülýakaly şaý-sep. Adatça, boýun-towugy toý güni
бы боюн-товук меняли обычно на буков, который представлял worn by an engaged girl. On the wedding day the boyun-tovuk was aýallaryň döşüni ýapýan uly gülýaka – bukowa çalyşýardylar.
собой нашейное украшение с большой передней пластиной, за- replaced with bukov, which is a neck ornament with a large front
крывающей грудь. plaque covering the chest.

Украшение на шею “Боюн товук”. Йомуды. XIX -


начало XX вв.

“Boyun-tovuk” neck ornament. Yomud tribe. XIX - early


XX c.

Boýun-towuk. Ýomut tiresi. XIX asyr we XX asyryň başy

35
БУКОВ - нагрудное украшение. BUKOV – chest ornament. BUKOW – döş bezegi.
Буков - своеобразное массивное украшение на грудь, которое Bukov is a unique massive chest ornament, worn by a Turkmen Bukow - döşi bezeýän özboluşly uly şaý-sep. Türkmen zenanlary
туркменская женщина одевала в день свадьбы и по праздникам. woman on her wedding day or on special occasions. It consists of a ony toýlara we baýramçylyklara geýýärdi. Onuň öň tarapy şekilli gat-
Нагрудная часть состоит из фигурной пластины или сложной си- shaped plaque or a complicated system of shaped plaques which are laklardan ýa-da çylşyrymly tertipde düzülen ençeme gatlakdan yba-
стемы фигурных пластин, которые соединяются между собой ко- connected by rings and added onto by numerous pendants on long rat bolýar. Olar öz arasynda bir-birine halkajyklar bilen berkidilýär
лечками и дополняются множеством подвесок - шельпе на длин- chains – shelpe. we uzyn zynjyrly şelpeleriň ençemesi bilen bezelýär. Bu şaý-sep bol
ных цепочках. Эти украшения обильно декорированы резным nagyşly, altyn çaýylan we gyzyl, gök daşlar hem reňkli çüýşe bölekleri
These ornaments are generously decorated with carved or en-
и гравированным орнаментом с позолотой и вставками из сер- bilen bezelýär. Teke zenanlarynyň bukowy iň uly bolup, ininde 15-25
graved designs with gilding and inserts made of carnelians, turquoise
долика, бирюзы и цветного стекла. У текинок буков был самого santimetre, beýikliginde 20-45 santimetre ýetipdir.
or tinted glass. Females from Teke tribes owned the largest bukov
крупного размера и достигал 15-25 см в ширину и 20-45 см в вы-
which reached 15-25cm in width and 20-45cm in height.
соту.

Нагрудное украшение “Буков”. Нагрудное украшение “Буков”.


XIX в. Теке. XIX в.

“Bukov” chest ornament. XIX c. “Bukov” chest ornament. Teke


tribe. XIX c.
Bukow. XIX asyr
Bukow. Teke tiresi. XIX asyr

36
ГЕНДЖИК (ГОНДЖУК)- украше- GENDJIK (GONDJUK) – dress GENJIK (GONJUK) – aýal köýneg-
ние на платье в области женского ornament in the womb area. ine garnyň deňinde ýerleşdirilýän
лона. şaý-sep.
Gendjik is a large diamond-shaped
Генджик - это крупная пласти- plaque, which is sewn onto a female Genjik – dört burçly uly gülýa-
на ромбовидной формы, которая dress below the waistline under ka, aýal köýneginiň üstünde garnyň
нашивается на женское платье в numerous disks called appasy. deňinde köp sanly appas teňňeleriň
области живота под многочис- This is an enlarged type of paired aşagynda oturdylýar. Bu, köýnege
ленными бляшками - аппасами. ornament changa, which is sewn to däl-de, dona oturdylýan jüp şaý-sep
Это увеличенная в размере раз- a gown rather than to a dress. çanganyň ulaldylan bir görnüşidir.
новидность парного украшения
чанга, которые нашиваются не на Gendjik along with changa is Genjik hem çanga ýaly aýallaryň
платье, а на халат. designed to protect the female esasy wezipesi çaga dogurmagyna
womb and help a woman to fulfill kömek üçin niýetlenýär. Gyzyl daşlar
Генджик призван был, как и чан- her main function of child-bearing. bilen bezelen bu nagyşly şaý-sepiň
га, оберегать женское лоно и по- These ornaments, decorated and aşagynda şelpeleriň we düwmeleriň
могать женщине выполнять свою encrusted with carnelian eyes, were ençemesi ýerleşýär. Genjigiň
основную функцию - деторожде- finished with a cascade of pendants aýallaryň oturyp tikin tikende ýa-
ния. Эти орнаментированные и - shelpe and bells - dwume. Gendjik da nahar bişirende arkasyny dogry
инкрустированные глазками сер- is believed to have “guarded” the tutup, egrelmezligine “gözegçilik”
долика украшения завершались upright posture of a female and üçin niýetlenendigi hem aýdylýar.
каскадом из подвесок - шельпе prevented her from hunching over
и бубенцов - дувме. Считают, что needlework or cooking when she
генджик «стоял на страже» пря- was seated.
мой осанки женщин и не позво-
лял ей сутулится, когда она, сидя,
занималась рукоделием или при-
готовлением пищи.

“Генджик”. Теке. Конец. XIX в.


“Gendjik” dress ornament. Teke tribe. XIX c.
Genjik. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry
37
ГУЛАК - ХАЛКА – серьги. GULAK-KHALKA - earrings. GULAK – HALKA – syrgalar.
Гулак-халка – массивные серьги в виде полукружий с прикре- Gulak-khalka are massive, heavy earrings in the shape of semicir- Gulak - halka – ýarym aýlaw görnüşli daş tarapyndan içi boş
пленными к ним с внешней стороны неподвижными полыми cles with hollow balls in the form of large beads fastened on the out- hereketsiz uly monjukly agyr syrgalar. Olaryň iç tarapy şekilli ýa-da üç
шариками в виде крупных бусин. Внутреннюю часть составляют side of the earring. The inner part was made of V-shaped plaques. burçly gatlaklardan düzülen. Olaryň halkalary gulaga däl-de, gulagyň
фигурные или треугольные пластины. Крепились на дуги – полу- The ornament was attached to semicircular arcs on a scarf worn near deňinde ýaglyga berkidilýärdi. Diňe ýomutlaryň geýimlerinde duş
кружия не на ухо, а на платок в районе уха. Встречались только в the ear area, not to the ear itself. These ornaments can be found only gelýär.
костюмах йомудок. in the costumes of Yomud Turkmens.

Серьги “Гулак-халка”. Йомуды. XIX - XX вв.


“Gulak-khalka” earrings. XIX - XX c.
Gulak – halka. Ýomut tiresi. XIX-XX asyrlar

38
Мужские пояса
“Гушак”. Йомуды и
Теке. Начало 20 века.

“Gushak” belts. Yomud ГУШАК - мужской пояс.


and Teke tribes. Early
XX c. Гушак – пояс, составленный из серебряных пластин, за кото-
рым хранился кинжал, был единственным украшением туркме-
Guşak. Ýomut we Teke
на, не считая украшения рукояток и ножен кинжала и сабли.
tireleri. XX asyryň başy

GUSHAK – a male belt.


Gushak is a belt, composed of silver plaques, under which a dagger
was kept. It was the only decoration of a Turkmen male apart from
decorations on a dagger or the handles of a sword or sabre.

GUŞAK - erkek adamlaryň guşagy.


Guşak – kümüş gatlaklardan düzülen bil bagy. Ol türkmeniň hanjar
we gylyç saplarynyň bezeglerinden başga ýeke-täk bezegi bolupdyr.
Guşaga hanjar berkidilýär.

39
ГУПБА - девичье наголовное украшение. GUPBA – maiden headdress ornament. GUPBA – gyzlaryň kelle bezegi.
Гупба- шлемовидный пустотелый куполок с верхней трубочкой Gupba is a helmet-shaped hollow dome with an upper tube and an Gupba – içi boş, tegelek, depesi turbajykly we ýelpewaç görnüşde
и расходящимися веером коротких подвесок – шельпе, является opening fan of short pendants – shelpe, which serve as the top of a aşak gaýdýan gysga şelpeli gümmezjik tahýanyň depesine oturdylýar.
навершием на тюбетейку – тахья. Это первое украшение, кото- skullcap called takhya. This is the first jewelry piece presented to a 5 Bu şaý-sep 5-6 ýaşly türkmen gyzynyň sowgat alýan we durmuşa
рое получает туркменская девочка в 5-6 лет и носит до замуже- or 6 year old Turkmen girl, which is worn until she gets married when çykýança dakynyp, soňra adamsynyň durmuşa çykmadyk aýal dogany-
ства, а потом передает незамужней сестре мужа. В XIX веке в тру- she then hands it over to a single sister-in-law. In the 19th century na berýän ilkinji bezegidir. XIX asyrda gupbanyň turbasyna guşlaryň
бочку вставляли перья птиц. Отсутствие перьев указывало на то, the tube was filled with birds’ feathers. Missing feathers indicated ýelekleri oturdylýardy. Ýelegiň bolmazlygy gyza sawçy iberlendigini
что девушку засватали. Дополнялась гупба налобными, височ- that a girl had received a marriage proposal. aňladýardy. Gupbanyň maňlaý, çeke we ýeňse taraplary goşmaça şel-
ными и затылочными украшениями с подвесками. В настоящее Gupba was complemented by forehead, temple and nape orna- peler bilen bezelýärdi. Häzirki wagtda gupba milli geýimiň zerur böle-
время гупба - непременный атрибут национального костюма. ments with pendants. At present gupba is an essential attribute of gidir.
Исследователи считают это украшение трансформацией эле- the national dress. Researchers believe that this ornament is a trans- Alymlar bu şaý-sepi demir ýarag geýiminiň özgeren bir görnüşi
мента доспехов. Не имеет аналогий у соседних народов, за ис- formed armour element. Gupba is unique and has no counterparts hasaplaýarlar. Bu şaý-sep garagalpaklardan başga goňşy halklaryň hiç
ключением каракалпаков. among neighbouring nations, except the Kara-Kalpaks. birinde ýok.

Девичье наголовное украшение “Гупба”


Maiden headdress ornament “Gupba“
Gupba - gyzlaryň kelle bezegi

40
ГЮЛЬЯКА - девичье и женское нагрудное украшение. GULYAKA – maiden and female chest ornament. GÜLÝAKA – aýal-gyzlaryň döş bezegi.
Гюльяка - повседневное украшение туркменок, нагрудный ме- Gulyaka is an everyday ornament of Turkmen females, a pectoral Gülýaka – türkmenleriň günde döşe dakylýan gün şekilli şaý-
дальон в виде солнцеподобного диска. Дословно переводится locket in the form of a solar disk. It is literally translated as “a flower sepidir. “Ýakadaky gül” diýlip sözme-söz terjime edilýär. XIX asyra
как «цветок на вороте». Экземпляры XIX века отличаются боль- on the collar”. Specimens of the 19th century are distinguished by degişli nusgalar uly görnüşi bilen tapawutlanýar we döşe dakylan
шим размером и напоминают нагрудный шит. В XX веке гюльяка their large size and resemble breast plates. In the 20th century gulya- galkany ýada salýar. XX asyrda gülýakalar diňe aýallar bilen çäklenmän
становится не только женским, но и девичьим украшением. Одни ka became not only a female, but also a maiden’s ornament. Some gyzlaryň dakynýan şaý-sepine öwrülýär. Käbir gülýakalar arka tarapyna
украшения крепятся на застежке, припаянной посередине на об- ornaments are attached to a clasp, which is welded in the middle on oturdylan ilik bilen ildirilýär, beýlekileriň ýokarsyna halka oturdylýar
ратной стороне. Другие имеют наверху петли, куда продевают the reverse side, whereas others have loops on top, where a cord, we olar ýüpe baglanyp boýna dakylýar. Şelpe bilen bezelen gülýakalar
шнурок или веревочку, которые носят на шее. Гюльяка с подве- worn on the neck, is attached. Gulyaka with pendants is referred to “şelpeli gülýaka” diýlip atlandyrylýar.
сками называется «шельпели гюльяка». as shepeli gulyaka.

Нагрудные украшения “Гульяка”. Теке. 30-40 гг. XX в. “Гульяка” (сверху) и «Ок-яй». 30-40 гг. XX в. “Гульяка-шельпели”. 30-40е гг. XX в.
Chest ornament “Gulyaka “. Teke tribe 30-40s XX c. “Gulyaka” (on top) and “Ok-yai”. 30-40s XX c. “Shelpeli gulyaka “. 30-40s XX c.
Gülýaka. Teke tiresi. XX asyryň 30-40 ýylary Gülýaka (ýokarky) we ok-ýaý. XX asyryň 30-40 ýylary Gülýaka-şelpeli. XX asyryň 30-40 ýylary

41
“Гульяка-шельпели”. 30-40е гг. XX в. “Гульяка”. Йомуды. XIX в. “Гульяка”. 30-40е гг. XX в.
“Shelpeli gulyaka “. 30-40s XX c. “Gulyaka”. Yomud tribe. XIX c. “Gulyaka “. 30-40s XX c.
Gülýaka-şelpeli. XX asyryň 30-40 ýylary Gülýaka. Ýomut tiresi. XIX asyr Gülýaka. XX asyryň 30-40 ýylary

42
ГУРСАКЧА – нагрудное женское украшение. GURSAKCHA – pectoral female ornament. GURSOKÇA – aýallaryň döş bezegi.
Гурсакча- это крупная пластина шестиугольной формы (прямо- Gursakcha is a large hexagonal plaque (a rectangle with chamfered Gursokça – alty burçly uly plastina. Ol aýallaryň çaga dogurmak we
угольник со скошенными углами). Ее носили в области грудной corners). It was worn on the chest as a protective charm to safeguard iýmitlendirmek ukybyny goramak üçin niýetlenen doga-tumar hök-
клетки как защитный оберег для выполнения основной женской the main female function of child-bearing and breast-feeding. Like münde döşe dakylýardy. Türkmenleriň ähli şaý-seplerine mahsus bo-
функции деторождения и выкармливания младенцев. Как и все all Turkmen female ornaments, it is adorned with designs and inlaid lan gyzyl daşlar bilen bezelýär we gyralaryna şelpeler hem düwmeler
туркменские женские украшения орнаментирована и инкрусти- with carnelian inserts, and completed with a cascade of pendants – oturdylýar.
рована глазками сердолика, а завершается каскадом из подве- shelpe and bells – duwme. A polygonal pectoral ornament gursokcha
сок - шельпе и бубенцов – дувме. was worn around the neck with the help of a cord and was designed
to protect the chest.

Нагрудное украшение “Гурсакча”. Теке. Конец XX в.

Pectoral ornament “Gursakcha“. Teke tribe. Late XX c.

Gursokça. Teke tireleri. XX asyryň ahyry

43
ДАГДАН - нагрудное украшение – амулет. DAGDAN – chest ornament, amulet. DAGDAN – döşe dakylýan doga-tumar.
Дагдан – одно из самых распространенных повседневных укра- Dagdan is one of the most common ornaments for women of all Dagdan dürli ýaşdaky aýallaryň günde dakynýan esasy şaý-sepidir.
шений женщин всех возрастов. Первоначально изготавливалось ages for everyday use. Originally it was made of wood and was liter- Başda agaçdan ýasalyp, doly manyda “dag agajyny” aňladýardy.
из дерева и дословно переводится как «дерево с гор» («даг»- ally translated as “wood from the mountains” (“dag” is translated as Ýomutlardan başga ähli tire-taýpalarda giňden ýaýrapdy. Dagdan
гора). Был распространен среди всех племен, кроме йомудов. По mountain). It was common among all tribes except Yomuds. Accord- dakynýan adamyň köp ýaşaýandygyna ynanylýardy. Häzire çenli
поверью, тот, кто носит дагдан, долго живет. До сих пор встреча- ing to a popular belief, those who wear dagdan live long. Up until çagalar üçin kiçijik dagdan doga-tumarlar duş gelýär.
ются в быту маленькие деревянные дагданы в качестве детских now small wooden dagdans can be seen in everyday use as child’s
амулетов. charms. Çişirilip ýasalan tomzagy, gurbagany ýa-da pyşbagany şekillendirýän
iki taraply kümüş dagdanlar köp duş gelýär. Dagdanlaryň ululygy üç
Широко распространены серебряные изделия в виде дутых, Silver items in the form of expanded, connected double plaques, we otuz santimetr aralygynda bolýar. Şelpeli dagdanlara dagdan-
соединенных двойных фигурных пластин, напоминающих по are shaped like a screech beetle, a frog (gurbaka-dagdan) or a turtle şelpeli diýilýärdi. Dagdanlary ýaka dakýardylar, şeýle-de olar beýleki
форме жука-скарабея, лягушку (гурбака-дагдан) или черепаху (pyshbaga-dagdan). The size of a dagdan varies from 3 to 30cm. çylşyrymly bezegleriň, şol sanda düwmeli we teňňeli monjuklaryň
(пышбага-дагдан). Размеры дагданов колеблются от 3 до 30 см. düzümine girýärdi.
Dagdan with pendants was referred to as dagdan-shelpeli. Dagdan
Дагдан с подвесками называли дагдан-шельпели. Дагдан носили
was worn as a brooch or was an element of other complicated orna-
как брошь, он также входил в состав других сложных украшений,
ments or necklaces made of beads and coins.
а также - в ожерелье из бус и монет.

Нагрудные украшения “Дагдан”. Теке. XX в.


Сhest ornament “Dagdan”. Teke tribe. XX c.
Dagdan. Teke tiresi. XX asyr

44
44
ЕНСЕЛИК - девичье накосное украшение. ENSELIK – maiden’s braid ornament. ÝEŇSELIK – gyzlaryň saç bezegi.
Енселик - («енсе» - затылок) выполняет роль оберега, которое Enselik (“ense” - nape) performed the role of a protective amulet, Ýeňselik doga-tumar hökmünde ulanylýar. Gyzlar ony arkasynda
девушки носили на спине, на уровне седьмого шейного позвон- which was worn by young girls on their back, against the 7th verte- ýedinji oňurganyň deňinde dakýardylar. Ýeňselik adamy şekillendirýär
ка. По своей форме напоминает стоящего человека с магическим bra. Its form resembles a standing man with a magic triangle in the we onuň orta böleginde üçburçluk ýerleşdirilýär. Oňa gyzyl daşlar
треугольником в средней части. Обильно декорирован вставками middle part. It is generously adorned with carnelian inserts, carved oturdylýar, ýüzüne nagyş hem haşam salynýar we köp sanly şelpe,
сердолика, резным и гравированным орнаментом, многочислен- and engraved designs and numerous pendants – shelpe and bells - düwme bilen bezelýär.
ными подвесками – шельпе и бубенчиками – дувме. Характерен dwume. It was common for Teke and Sary tribes and partially – for
для теке, сарыков, отчасти - йомудов. После замужества енселик Yomuds. After marriage enselik was replaced with sachlyk. By the Tekelere, saryklara we belli bir derejede ýomutlara degişli. Gyz
заменялся сачлыком. В начале XX века вышел из употребления. early 20th century it was no longer in use. durmuşa çykansoň ýeňselik saçlyga çalyşylýardy. XX asyryň başynda
bu şaý-sep ulanylyşdan aýryldy.

Накосные украшения “Енселик”. Теке. Начало XX в.


“Adamlyk“ braid ornament. Teke tribe. Early XX c.
Ýeňselik. Teke tiresi. XX asyryň başy

45
45
“Илдиргич-шельпели”. Теке.
ИЛДИРГИЧ – праздничное наголовное украшение.
30-40е гг. XX в.
Илдиргич - относится к ажурным видам наголовников, характерных для всех
“Ildirgich-shelpeli”. Teke tribe.
туркменских племен. Имеют общую прямоугольную форму, их надевают на голов-
30-40s XX c.
ной убор. Это изящная композиция из нескольких рядов разнофигурных штампо-
Ildirgiç-şelpeli. Teke tiresi. XX ванных пластин, подвижно соединенных между собой цепочками и колечками со
asyryň 30-40 ýylary множеством подвесок. Но при общем способе ношения отличаются конфигура-
цией составляющих пластин. У текинцев этот вид украшения называется илдир-
гич. Его разновидность у йомудов имеет название синсиле (цепочка) и считается
украшением невесты.
Ажурные налобники, но в виде каре у йомудов, човдуров и сарыков Пендин-
ского оазиса имеют название манлайлык.

“Ильдиргич”. Теке. XIX в.


ILDIRGICH – headdress ornament for special occasions.
“Ildirgich”. Teke tribe. XIX c. Ildirgich is classified as an open-work type of headdress ornament, typical of all Turk-
Ildirgiç. Teke tiresi. XIX asyr men tribes. They have a common rectangular shape and are attached to high head-
wear. This delicate design is made of several rows of forged plaques of various shapes,
connected loosely by chains or rings with numerous pendants. Despite a shared meth-
od of wearing, it differed in the shape of the plaques. Tekin tribes call this ornament
ildirgich, whereas Yomuds have a similar ornament called sinsile (chain), which is con-
sidered to be a bride’s ornament.
Open-work forehead ornaments, but in the shape of a square, are referred to as
manlailyk by Yomud, Chowdur and Saryk tribes of the Pendin oasis.

“Ильдиргич”. Теке. Конец XIX в.


ILDIRGIÇ – kellä geýilýän toý lybasy.
“Ildirgich”. Teke tribe. Late XIX c.
Ildirgiç türkmen tire-taýpalarynyň ählisine degişli nepis ýasalan kelle bezegi. Olar dört
Ildirgiç. Teke tiresi. XIX asyryň burçly bolup, baş örtginiň üstüne geýilýär. Dürli şekilli plastinalaryň birnäçe birmeňzeş
ahyry hataryndan düzülýär we öz aralarynda hereketlenýän zynjyrlar we şelpeli halkalar
bilen berkidilýär. Bu bezegiň dakylyş usulynyň meňzeşligine garamazdan, düzümi
tapawutlanýar. Tekelerde bu şaý-sep ildirgiç diýlip atlandyrylýar. Ýomutlarda ol sinsile
(zynjyr) diýlip atlandyrylýar we gelin bezegi hasaplanýar.
Maňlaýa dakylýan nepis dörtburçluk Pendi ýaýlasyndaky ýomutlarda, çowdurlarda
we saryklarda maňlaýlyk diýlip atlandyrylýar.
46
“Илдиргич”. “Ильдиргич”. Теке.
Човдуры. XIX в. Начало XX в.

“Ildirgich”. Chowdur “Ildirgich”. Teke tribe.


tribe. XIX c. Early XX c.

Ildirgiç. Çowdur tiresi. Ildirgiç. Teke tireleri.


XIX asyr XX asyryň başy

“Ильдиргич”. Теке.
XX в.

“Ildirgich”. Teke tribe.


XX c.

Ildirgiç. Teke tiresi. XX


asyr
“Илдиргич”. Теке. XIX -
XX вв.

“Ildirgich”. Teke tribe.


XIX - XX c.

Ildirgiç. Teke tiresi. XIX-


XX asyrlar
“Ильдиргич”. Теке.
Начало XX в.
“Ildirgich”. Teke tribe.
Early XX c.
Ildirgiç. Teke tiresi. XX
asyryň başy

47
47
“Ильдиргич” (наверху и
в центре) и “Манлайлык”
(внизу). Теке. Конец XIX в.

“Ildirgich” (on top and center)


and “Manlaikyk” (bottom). Teke
tribe. Late XIX c.

Ildirgiç we Maňlaýlyk. Teke tire-


si. XIX asyryň ahyry

48
МАНЛАЙЛЫК - праздничное наголовное украшение. MANLAILYK – festive headdress ornament for special occasions. MAŇLAÝLYK – kellä geýilýän toý lybasy.
Манлайлык – это ажурный налобник в форме каре у йомудов, Manlailyk is an open-work forehead ornament in the shape of a Maňlaýlyk – ýomutlaryň, çowdurlaryň we saryklaryň maňlaýa
човдуров и сарыков. С конца XIX века получил широкое распро- square used by Yomud, Chowdur and Saryk tribes. Since the 19th geýilýän nepis şaý-sepi. XIX asyrdan bäri tekelerde hem meşhur boldy.
странение и у текинцев. Представляет собой конфигурацию скре- century they had been widely used by Tekin tribes. It consists of a set Nepis ýasalan, arka tarapy görnüp duran, aşagy daşyna, ýokarysy
пленных между собой разнообразных пластин в виде изящной, of various plaques fastened together in the form of a delicate and içine egrelýän dürli görnüşli plastinalar hatara düzülýär we bir-bir-
сквозной, выгнутой в нижней и вогнутой в верхней части, ленты. perforated ribbon, curved in the lower part and concaved in the up- ine berkidilýär. Maňlaýlyk baş örtginiň maňlaý tarapyna berkidilýärdi.
Она крепилась на головной убор в области лба. К ней присоеди- per part. It was attached to the headdress in the forehead area. Nu- Oňa oturdylan köp sanly uzyn we gysga şelpeler aýallaryň ýüzüniň
нялись многочисленные подвески - шельпе на цепочках разной merous pendants on chains of various lengths - shelpe are attached daşyny aýlaýar.
длины, которые и образуют форму каре, и обрамляют лицо жен- to the ornament, which forms a square shape, framing the female
щины. face.

Наголовные украшения Наголовное украшение


“Манлайлык”. Сарыки. XIX в. “Манлайлык”. Теке. XX в.

Headdress ornaments “manlai- Headdress ornament “manlai-


lyk“. Saryk tribe. XIX c. lyk“. Teke tribe. XX c.

Maňlaýlyk. Saryk tiresi. XIX asyr Maňlaýlyk. Teke tiresi XX asyr

49
ОК-ЯЙ – украшение для мальчика. OK-YAI – boy ornament. OK-ÝAÝ – oglan bezegi.
Ок-яй - украшение в виде дугообразной пластины, напомина- Ok-yai is an arc-like, curved ornament which resembles a military Ok-ýaý - ýaý şekilli bezeg, söweş kemanyny ýada salýar, köp sanly
ющей боевой лук («ок» - лук, «яй» - стрела), обильно увешанное bow (“ok” is translated as a bow and “yai” means an arrow), gener- düwme bilen bezelýär we oglan çaganyň batyr söweşiji hem eder-
бубенцами, которое нашивалось на спину рубашки ребенка с ously adorned with bells, which were sewn onto the back of a child’s men ýigit bolmagyna dileg edilip, köýnegiň arka tarapyna tikilýär.
пожеланием вырасти храбрым воином и ловким джигитом. Бу- shirt as a talisman for him to become a brave soldier and dexterous Yrym boýunça düwmeler hem jyn-arwahlary gorkuzmaly, hem-de
бенцы не только, по поверью, отпугивали злых духов, но и своим Djigit. According to popular belief, the bells not only kept evil spir- inçe sesi bilen çagany köşeşdirmeli we onuň ýerleşýän ýeri barada
мелодичным звоном успокаивали ребенка и указывали матери its away, but its musical sounds calmed a baby and indicated to the ejesini habarly etmeli.
на его месторасположение. mother the whereabouts of her child.

Украшение мальчика «Ок-яй». Украшение мальчика «Ок-яй».


Теке. Начало XX в. 30-40е гг. XX в.

Boy ornament “Ok-yai“. Teke Boy ornament “Ok-yai“. 30-40s


tribe. Early XX c. XX c.

Ok-ýaý. Teke tiresi. XX asyryň Ok-ýaý. XX asyryň 30-40 ýylary


başy

50
САЧЛЫК - женское накосное украшение. SACHLYK – female braid ornament. SAÇLYK –aýallaryň saç bezegi.
Сачлык носят замужние женщины на косах или на спине поверх Sachlyk is worn by married women on their braids or on the back Saçlygy durmuşa çykan aýallar saç örümine, ýa-da kellä geýilen
головного халата. Состоит из двух ниспадающих вертикальных и above headwear. It consists of two hanging vertical and one or a few donuň üstüne arka tarapdan dakýardy. Ol iki sany ýokardan aşak dik
одной или нескольких горизонтальных частей. Соединительной horizontal parts. Special magic qualities of a protective charm were gaýdýan we bir ýa-da birnäçe kese ýerleşdirilen böleklerden düzülýär.
части придавали особое магическое значение в качестве обе- attributed to its interconnecting element, which varied in shape. Onuň birleşdiriji bölegine jadyly doga-tumar hökmünde aýratyn
рега. И она варьировалась по форме. Как правило, у текинцев ähmiýet berýärdiler. Ol dürli şekilli bolýardy. Adatça tekelerde “v”
As a rule, Tekin tribes had a V-shape sachlyk which consisted of a
имела V-образную форму и состояла из ряда пластин с укрупнен- şekilli görnüşi duş gelýärdi we ortasy iri ýasalan birnäçe gatlaklar-
set of plaques with an enlarged central piece, with a protective dom-
ной центральной, в композиции которой преобладал защитный dan düzülýärdi, onuň düzüminde gorag üçburçlygy - doga bölegi has
inant triangle – doga – in its design. A horizontal element was occa-
треугольник – дога. Иногда горизонтальную часть заменяла одна tapawutlanýardy. Käte şaý-sepiň kese bölegini dagdanyň bir sany uly
sionally replaced with a large dagdan shape. Among Yomud tribes
крупна фигура дагдана. У йомудов сачлык имел другое название şekili tutýardy. Ýomutlarda saçlygyň başgaça ady bar, oňa saçmonjuk
sachlyk had a different name – sachmondjuk.
– сачмонджук. diýilýär.

“Сачлык”. Човдуры. XIX в. “Сачлык”. Теке. Начало XX в. “Сачлык”. Йомуды. XIX в. “Сачлык”. Теке. Начало XX в.
“Sachlyk“. Chowdur tribe. XIX c. “Sachlyk“. Teke tribe. Early XX c. “Sachlyk“. Yomud tribe. XIX c. “Sachlyk“. Teke tribe. Early XX c.
Saçlyk. Çowdur tiresi. XIX asyr Saçlyk. Teke tiresi. XX asyryň başy Saçlyk. Ýomut tiresi. XIX asyr Saçlyk. Teke tiresi. XX asyryň başy

51
51
“Сачлык”. Теке. Начало XX в. “Сачлык”. Теке. Вторая половина XIX в. “Сачлык”. Йомуды. XIX в. “Сачлык” и “Асык шельпели“. Теке. Начало XX в.
“Sachlyk“. Teke tribe. Early XX c. “Sachlyk“. Teke tribe. Second half of XIX c. “Sachlyk“. Yomud tribe. XIX c. “Sachlyk“ and “Asyk shelpeli“. Teke tribe. Early XX c.
Saçlyk. Teke tiresi. XX asyryň başy Saçlyk. Teke tiresi. XIX asyryň ikinji bolegi Saçlyk. Ýomut tiresi. XIX asyr Saçlyk we Asyk şelpeli. Teke tiresi. XX asyryň başy

52
“Сачлык”. Теке. XIX в.
“Sachlyk“. Teke tribe. XIX c.
Saçlyk. Teke tiresi. XIX asyr

53
Накосное украшение “Сачмонджук”. САЧМОНДЖУК – накосное украшение.
Теке. Конец XIX в.
Сачмонджук – это вариант накосного украшения у йомудов («сач»-волосы,
Braid ornament “Sachmondjuk“. Teke «монджук» - бусы). В отличии от текинских сачлыков, имеет несколько иную
tribe. Late XIX c. композицию соединительной части в виде нескольких крупных или мелких
рядов пластин, соединенных между собой. А вертикальные части состоят не из
Saçmonjuk. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry плоских пластин, а из системы длинных полых трубочек и круглых коробочек
с рельефными узорами. Длинные цепочки внизу имеют многочисленные
подвески разной формы, включая монеты. При движении вся система
издавала мелодичные звуки.

SACHMONDJUK– braid ornament.


Sachmondjuk is a type of female braid ornament of the Yomud tribe (“sach” is
translated as hair and “mondjuk” means beads). Unlike Tekin sachlyks, it has a dif-
ferent composition of the connecting parts in the form of several large and small
rows of plaques, connected together. Vertical elements consist not of flat plaques,
but of long hollow tubes and round boxes with three-dimensional designs. Long
chains carry numerous pendants of various shapes, including coins. With move-
ment the entire system produced melodic sounds.

SAÇMONJUK – saç bezegi.


Saçmonjuk – ýomutlaryň saç üçin şaý-sepleriniň bir görnüşi. Ol tekeleriň saçlyg-
yndan birleşdiriji böleginiň görnüşi bilen tapawutlanýar, birnäçe iri ýa-da maýda
görnüşli, bir-birine berkidilen ýasy gatlaklardan düzülýär. Dik bölekleri bolsa ýasy
gatlaklardan däl-de uzyn, içi boş turbajyklardan hem tegelek nagyşly gapyrjaklar-
dan düzülýär. Aşakdaky uzyn zynjyrlara dürli görnüşli köp sanly şelpe, şol sanda
teňňe berkidilýär. Hereket edilende şaý-sep inçe ses berýär.

54
Наголовное украшение
СИНСИЛЕ - женское наголовное украшение.
“Синсиле”. Эрсаринцы. XX в.
Синсиле – относится к ажурным видам наголовных украшений.
“Sinsile“ headdress ornament.
У йомудов считался украшением невесты, у эрсаринцев
Ersary tribe. XX c.
был женским украшением. Основная налобная композиция
Sinsile. Arsary tiresi. XX asyr имеет один или два ряда и состоит не из крупных, а из мелких
вертикальных пластинок. Верхняя часть, как правило, по бокам
и середине украшены прямоугольными фигурами с бараньими
рогами и глазками сердолика. А нижняя имеет традиционные
подвески разной длины или ровный ряд подвесок, но с двумя
крупными подвесками сложной формы по бокам.

SINSILE – female headdress ornament.


Sinsile is an open-work type of headdress ornament. It was consid-
ered to be a bride’s ornament by Yomuds and as a female ornament
by Ersary tribe. The main forehead composition has one to two rows
and is made up of small vertical rather than large plaques. The upper
part, as a rule, is adorned with rectangular shapes with a ram’s horn
and cornelian inserts on each side and in the middle. The lower part
Наголовное украшение has traditional pendants of various lengths and a straight row of pen-
“Синсиле”. Эрсаринцы. XIX в. dants containing two large pendants of a complicated shape on each
side.
“Sinsile“ headdress ornament.
Ersary tribe. XIX c.

Sinsile. Arsary tiresi. XIX asyr


SINSILE – aýallaryň kelle bezegi.
Sinsile kellä geýilýän nepis şaý-seplere degişli. Ýomutlarda gelin
bezegi hasaplanýardy, ärsarylarda aýallaryň bezegi bolupdy. Maňlaý-
daky esasy bölegi bir ýa-da iki hatarly bolýar we uly däl-de, kiçi dik
gatlaklardan düzülýär. Ýokarky bölegi, adatça, gapdallarynda we or-
tasynda goç şahy şekilindäki nagyşlar çekilen we gyzyl daş oturdylan
dört burçly bölekler bilen bezelýär. Aşaky böleginde dürli uzynlykda
şelpeler ýerleşdirilýär, şeýle-de olar uzynlygy deň, emma gapdallaryn-
da çylşyrymly görnüşli iki sany iri şelpeli hem bolup bilýär.

55
ТАХТА - САЧ – накосное украшение. TAKHTA-SACH – braid ornament. TAHTA SAÇ – saç bezegi.
Тахта-сач – накосное украшение у човдуров («тахта» - доска, Takhta-sach is a braid ornament of the Chowdur tribe (“takhta” Tahta saç – çowdurlaryň saç üçin şaý-sepi. Bu şaý-sep bir-birine
«сач» - волосы). Представляет собой две сквозные ажурные ре- is translated as a board and “sach” means hair). It features two berkidilen pişme görnüşli gatlaklardan keseligine hatara düzülen ne-
шетки прямоугольной вертикальной формы, составленные из со- open-work grids of a rectangular vertical shape, composed of dia- pis gözenekli iki sany dik dörtburçlugy emele getirýär. Bu şaý-sepiň
единенных между собой косыми рядами ромбовидных пластин. mond-shaped plaques interconnected in slanting rows. The top of ýokarsynda doga-tumar üçin niýetlenen içi boş turbajyklar - tumarlar
Навершием этих ювелирных украшений являются полые цилин- these jewelry ornaments are hollow cylinder tubes called tumors, ýerleşdirilýär.
дрические трубочки – туморы, которые выполняют функцию обе- which served as a protective charm.
регов.

Накосные украшения “Тахта сач”. Човдуры. XIX в.

“Takhta-sach“ braid ornament. Chowdur tribe. XIX c.

Tahta saç. Çowdur tiresi. XIX asyr

56
ТЕНЕЧИР – девичьи височные подвески. TENECHIR – maiden’s temple pendants. TENEÇIR – gyzlaryň çekgelik asma bezegi.
Тенечир – разновидность височных девичьих подвесок с маги- Tenechir is a type of temple pendant for maidens, with a magic tri- Teneçir - gyzlaryň çekgelik asma bezegleriniň bir görnüşi. Onuň
ческим треугольником в центре композиции. angle in the center of the composition. merkezinde jadyly üçburçlyk ýerleşýär.

Височные подвески “Тенечир”. Теке. Начало XX в.


“Tenechir“ temple pendants. Teke tribe. Early XX c.
Teneçir. Teke tiresi. XX asyryň başy

57
ТУМОР - амулетница. TUMOR – amulet case. TUMAR – doga salynýan gapyrjak.
Тумор - футляр для хранения заклинаний, оберег от злых ду- Tumor is a purse for spells and a charm to protect from evil spirits. Tumar – jyn-arwahlardan goraýan dogar-tumar salmak üçin
хов. Его носили на груди, на спине, на ремне через плечо. Тумор It was worn on the chest, on the back or on a strap over the shoulder. niýetlenen gapyrjak. Ony gaýyşa berkidip, eginden asyp döş ýa-da
представлял собой полую цилиндрическую трубочку, в которую Tumor was a hollow cylinder with a triangular top for storing prayers, arka tarapda göterýärdiler. Tumar içi boş turbajyk görnüşli bolup,
вставлялись заклинания, молитва или заговоренное вещество, sorceries or bewitching substances. onuň içine doga dilegler, kagyza ýazylan aýatlar ýa-da dogalanan
с навершием треугольной формы. Треугольник имеет у туркмен maddalar salynýar. Onuň depesinde üçburçluk ýerleşýär. Türkmenler
A triangle, referred to as doga, has a special magic meaning for
особое магическое значение, называется дога и часто носится как üçin üçburçlugyň aýratyn jadyly manysy bar. Oňa doga diýlip, göz
Turkmens and is often worn as a separate ornament to ward off the
самостоятельное украшение в качестве защиты от порчи. Были degmeden gorag üçin aýratyn şaý-sep hökmünde dakýarlar. Şeýle-
evil eye. Doga in the form triangular sacks made of felt or linen, which
также распространены дога в виде войлочных или полотняных de göz degmä garşy keçeden we matadan edilen üçburçly haltajyklar
hung inside the women’s section of the yurt (nomand’s tent), were
треугольных мешочков, которые подвешивались внутри юрты hem giň ýaýrapdy. Olar öýüň aýallar böleginde asylýardy. Olar häzir
also quite common.
на женской половине. Широко распространены и в наше время. hem giň ýaýran. Turba görnüşli tumarlaryň aşagynda şelpeli şekilli
Крупные туморы имеют под цилиндром фигурные пластины с It is still widespread today. There are shaped plaques with pen- gatlaklar ýa-da keşde-nagyşly dörtburçly gatlak ýerleşdirilýär.
подвесками - шельпе или прямоугольную пластину, обрамлен- dants – shelpe or a rectangular plate adorned with festoons under a
ную фестончиками. cylinder of large tumors.

Амулетницы “Тумор”. Човдуры. XIX в. Амулетница “Тумор”. Йомуды. XIX в. Амулетница “Тумор”. Човдуры. XIX в. Амулетница “Тумор”. Теке. Конец XIX в.
“Tumor“ amulet cases. Chowdur tribe. XIX c. “Tumor“ amulet case. Yomud tribe. XIX c. “Tumor“ amulet case. Chowdur tribe. XIX c. “Tumor“ amulet case. Teke tribe. Late XIX c.
Tumar. Çowdur tiresi. XIX asyr Tumar. Ýomut tiresi. XIX asyr Tumar. Çowdur tiresi. XIX asyr Tumar. Teke tiresi. XIX asyryň ahyry

58
58
Амулетницы “Тумор”. Теке. XIX-XX вв. Амулетница “Тумор”. Теке. Вторая половина XIX в. Амулетница “Тумор”. Теке. Вторая половина XIX в.
“Tumor“ amulet cases. Teke tribe. XIX-XX c. “Tumor“ amulet case. Teke tribe. Second half of XIX c. “Tumor“ amulet case. Teke tribe. Second half of XIX c.
Tumar. Teke tiresi. XIX-XX asyrlar Tumar. Teke tiresi. XIX asyryň ikinji bolegi Tumar. Teke tiresi. XIX asyryň ikinji bolegi

59
Амулетницы “Тумор”. Теке. XIX в.
“Tumor“ amulet cases. Teke tribe. XIX c.
Tumar. Teke tiresi. XIX asyr

60
ХЕЙКЕЛЬ - сумочка для ноше- KHEIKEL – purse for storing the HEÝKEL – Gurhan götermek üçin
Сумочки для Корана “Хейкель”. Теке. XIX в. ния Корана. Koran. haltajyk.
“Kheikel” purse for storing the Koran quotations. Teke tribe. XIX c.
Хейкель – небольшая кожаная Kheikel is a small leather purse Heýkel – deriden ýasalan öň tarapy
Heýkel. Teke tiresi. XIX asyr сумочка с металлической сере- with a silver plaque, adorned with nagyşly we gyzyl daşly kümüş plasti-
бряной пластиной, декориро- designs and carnelian inserts on the naly uly bolmadyk haltajyk. Beýikligi
ванной орнаментом и вставками front side, 5 to 15 cm in height and 5-15 santimetr, ini 10-25 santimetr
сердолика на лицевой стороне, 10-25 cm in width. bolýar. Alymlar musulman eýýä-
размером от 5-15 см в высоту и Researchers believe that the fig- minden öň şeýle haltajyklarda but-
10-25 см в ширину. Исследователи ure of a magic god was kept in the jagazlaryň göterilendigini aýdýarlar.
считают, что в домусульманские purse in pre-Islamic times. One ver- Heýkelde Gurhandan alnan bölekler,
времена в сумке носили магиче- sion of the word “kheikel” is trans- göçürlen aýatlar we doga dilegler
скую статуэтку божества. Один ва- lated as a statue. Another mean- saklanýardy. Ony eginden asyp sag
риант перевода слова «хейкель» ing is a monument or a reminder. tarapda göterýärdiler. Haltanyň ke-
означает слово «статуя». Другой Kheikel was used to store quota- meri gyzyl daşlar oturdylan tegelek
– «памятник», «памятка». В хейке- tions and excerpts from the Koran, ýa-da dörtburçly teňňeler bilen be-
ле хранили цитаты и выписки из prayers and sorceries. It was worn zelýärdi.
Корана, молитвы и заклинания. on a strap over the shoulder on the
Носили на ремне через плечо на right or left side. A purse strap was
правом или левом боку. Ремень decorated with round or rectangu-
сумки украшался круглыми или lar disks with carnelian inserts.
прямоугольными бляшками с сер-
доликом.

61
ЧАПРАЗ-ЧАНГА - декоративный ансамбль женского халата с за- CHAPRAZ-CHANGA - a decorative clasp set for a female gown. ÇAPRAZ –ÇANGA – aýallaryň ildirgiçli donunyň bezegli görnüşi.
стежкой.
Chapraz-changa is a wedding and festive ornament which is also Çapraz – çanga- hem toý bezegi, hem-de aýal dony çabytyň ildirgiji.
Чапраз – чанга – свадебное и праздничное украшение и од- used as a clasp on a female gown – chabyt. Along with a decora- Onuň bezegden başga, praktiki ähmiýeti hem bar. Bu şaý-sep matanyň
новременно застежка женского халата чабыт. Наряду с декора- tive function it also has a practical function. This ensemble of jewelry ýüzüne bir-birden tikilen köp sanly teňňeleriň –çaprazlaryň iki topa-
тивной функцией имеет и практическое значение. Этот ансамбль items consists of two cascades of separate forged disks – chapraz, ryny emele getirýär. Olaryň soňunda pişme görnüşdäki asma plastina
ювелирных изделий состоит из двух нашитых на ткань каскадов sewn to the fabric, which is finished with diamond-shaped plaques – çanga ýerleşýär. Çanga ildirgiç hökmünde ulanylýar. Çapraz-çanga
отдельных штампованных бляшек- чапраз, которые завершаются with pendants – changa. It is changa that performs the function of donuň iki öň tarapyna boýundan garyna çenli tikilýär. Her tarapdan
ромбовидными пластинами с подвесками - чанга. Именно чанга a clasp. From two sides chapraz-changa is sewn to both lapels of a ýerleşdirilen teňňeleriň sany ýüze ýetýär. Olar tegelek, süýrügilt ýa-
выполняет функцию застежки. Чапраз-чанга пришиваются с двух gown: from the chest to the womb. A total of a hundred disks are da damja görnüşli bolýar. Käte olar çylşyrymly şekilli plastinalardan
сторон на оба отворота халата: от груди до лона. На каждой сто- sewn down each side. ybarat bolup bilýär.
роне пришивается до ста бляшек. Они имеют круглую, овальную
It has a round, oval or drop-shaped form, or sometimes these Alymlar bu şaý-sepiň harby lybaslardan gelip çykandygyny hasap
и каплевидную форму, а иногда это даже сложные по конфигура-
plaques are more complicated in design. Researchers believe that edýärler.
ции фигурные пластины.
this ornament dates back to armour.
Исследователи считают, что это украшение также восходит к
воинским доспехам.

“Чанга”. Теке. Начало XX в


“Чапраз-чанга”. Теке. Начало XIX в “Changa”. Teke tribe. Early XX c. “Чапраз-чанга”. Теке. Начало XX в
“Chapraz changa”. Teke tribe. Early XIX c. Çanga. Teke tiresi. XX asyryň başy “Chapraz changa”. Teke tribe. Early XX c.
Çapraz – çanga. Teke tiresi. XIX asyryň başy Çapraz – çanga. Teke tiresi. XX asyryň başy

62
62
Подвески “Чекелик”. Теке. XX в. ЧЕКЕЛИК - девичьи височные CHEKELIK – maiden’s temple ÇEKGELIK – gyzlaryň şelpeli beze-
“Chekelik” temple pendants. Teke tribe. XX c. подвески. pendants gi.
Çekgelik. Teke tiresi. XX asyr Чекелик крепятся с двух сторон Chekelik is attached to both sides Çekgelik tahýanyň iki tarapyna
к головному убору - шапочке - тю- of a headdress – a skullcap, referred berkidilýär. Öz arasynda zynjyrlar
бетейке, которая у туркмен назы- to by Turkmens as takhya. This is we halkalar bilen birleşdirilen bu
вается тахья. Это система, скре- a system of chains and rings linked şap-sep ýüzi nagyşly üçburç we baş-
пленных между собой цепочками to each other and adorned with ga görnüşli plastinalardan hem-de
и кольцами, инкрустированных triangular and shaped plates with şelpelerden düzülýär. Bu şaý-sep
и орнаментированных, треуголь- a cascade of pendants. Pendants çekgeleriň, ýaňaklaryň deňinden
ных и фигурных пластин с каска- hang down along the temples and uzynlygyna aşak sallanýar. Türk-
дом подвесок. Подвески свисают cheeks. These ornaments can be menleriň ähli tire-taýpalarynda duş
вдоль висков и щек. Встречаются encountered among all Turkmen gelýär. Şaý-sepiň düzümine girýän
у всех туркменских племен. В за- tribes. Depending on the size and böleklere görä, onuň başga atlary
висимости от размера и конфигу- shape of elements, pendants also hem bar. Olara teneçir we halka
рации составляющих элементов have other names: tenechir and diýilýär. Çekgelik asma şaý-sepleriň
подвески имеют и другие назва- khalka. Adamlyk, a variety of temple ýene bir görnüşi – adamlyk ýomut-
ния: тенечир и халка. Одна из pendants, served as a decoration of larda aýallaryň toý lybasynyň bezegi
разновидностей височных под- female attire for Yomud Turkmens. bolupdy.
весок – адамлык у йомудов был
украшением женского наряда.

63
“Эгме”. Теке. Начало ЭГМЕ - женское наголовное EGME - female headdress orna- EGME – aýallaryň kelle bezegi.
XX в. украшение. ment.
Egme – aýallaryň kellä geýilýän
“Egme”. Teke tribe. Эгме – праздничное женское Egme is a female headdress or- gaýşaryp duran tutuş plastinany
Early XX c.
наголовное украшение в виде nament for festive occasions in the emele getirýän toý lybasy. Ol aýal-
Egme. Teke tiresi. XX цельной выгнутой пластины, form of a solid curved plaque, of- laryň kellä geýilýän beýik börügine
asyryň başy часто без подвесок, которое ten without pendants, which was berkidilýär. Onuň beýikligi 40-50
крепилась на высокий женский attached to a tall female head- santimetre ýetýär. Bu şaý-sep gur-
головной убор - борик. Достига- dress called berik. It can be 40 to plulygy görkezýär. Onuň merkezi
ет в высоту до 40-50 см. Было 50 cm high. It indicated a family’s kese böleginde bäş sany gyzyl daş
показателем состоятельности. wealth. Five carnelian inserts are ýerleşýär. Alymlar munuň günorta
На центральной горизонталь- placed on the horizontal bar of a türkmenleriň teke, gökleň, ýazyr,
ной полосе пластины разме- plaque. According to researchers, alili we ýomut bäş tire-taýpasyny
щены пять вставок сердолика. this is a symbol of the five southern aňladýandygyny we şonuň üçin
Как считают исследователи, это Turkmen tribes: Teke, Goklen, Ya- XIX-XX asyrlarda esasan olaryň
символ пяти южно-туркменских zir, Alili and Yomud and therefore arasynda ýaýrandygyny aýdýar-
племен: теке, гокленов, языры, it was predominant among these lar. Şeýle-de üç bölekden ybarat
алили и йомудов, поэтому пре- tribes in late 19th and early 20th şelpeli egmeler duş gelýär. Egme
имущественное распростране- centuries. One can come across a “egilme” manysyny berýär.
ние в XIX-XX вв получило именно three-part egme with pendants –
среди этих племен. Встречаются shelpeli egme. “Egme” is literally
также трехчастные эгме с под- translated as “Do not bend”.
весками – «шельпели эгме». До-
словно «эгме» переводится как
«не наклоняйся».

64
“Эгме - шельпели”. Теке. XX в.

“Egme - shelpeli”. Teke tribe. XX c.

Egme- şelpeli. Teke tiresi. XX asyr

65
65
«Альбом туркменских серебряных “The album of Turkmen silver ornaments “Türkmenleriň XIX-XX-nji asyryň başyna
украшений XIX - начала XX веков» не of the XIX – early XX centuries” is not a com- degişli kümüş bezegleriniň albomy” girdeji
является коммерческим изданием. mercial publication. bilen bagly bolmadyk neşirdir.

При использовании, ссылка на Neşiri ulananda “Adam Hukuklary


When quoting, reference to “The
«Туркменскую Инициативу по Правам Turkmen Initiative for Human Rights” boýunça Türkmen Inisiatiwasy”
Человека» (www.chrono-tm.org) и «Prince (www.chrono-tm.org/en) and “Prince (www.chrono-tm.org/tm) we “Prince
Claus Fund for Culture and Development» Claus Fund for Culture and Development» Claus Fund for Culture and Development”
(www.princeclausfund.org) обязательна. (www.princeclausfund.org) is mandatory. (www.princeclausfund.org) guramalaryna
salgylanmak hökmandyr.
*** *** ***
Туркменская Инициатива по Правам The Turkmen Initiative for Human Rights
Человека благодарит «Prince Claus would like to thank “Prince Claus Fund for “Adam Hukuklary boýunça Türkmen
Fund for Culture and Development» и Inisiatiwasy” “Prince Claus Fund for
Culture and Development” and everybody Culture and Development” guramasyna
всех, кто помогал нам в работе над
who has helped us with the Album. we albomyň üstündäki işde kömek beren-
Альбомом.
2016 leriň ählisine minnetdarlyk bildirýär.
2016 г.
2016

66

You might also like