Przemysław Wolski

Gospodarowanie wodą w obiektach architektury krajobrazu

Skrypt dla studentów architektury krajobrazu. Uzupełnienie wykładu z Przyrodniczych
podstaw projektowania krajobrazu, Warszawa 2023, brulion na prawach rękopisu.

1. Wstęp
Woda, nazywana krwią krajobrazu, jest podstawowym, a w przypadku Polski, deficytowym
składnikiem środowiska przyrodniczego. Szczególnie ważne jest staranne gospodarowanie
zasobami wodnymi na terenach miejskich. Na ogół, w rozwijającym się mieście, naturalne
zasoby wodne z każdym rokiem są uszczuplane. W Warszawie, jeszcze na początku XIX w.,
istniało wiele źródeł, wiele małych rzek, strumieni i mokradeł1. Z czternastu małych rzek i
strumieni wpadających do Wisły pozostały tylko Potok Służewiecki i Potok Bielański, i to silnie
przekształcone. Osuszono także liczne tereny podmokłe. Zlewnie miejskie, zabudowane i
pokryte nieprzepuszczalnymi nawierzchniami, charakteryzuje wysoki współczynnik i wysoka
dynamika odpływu wód2. Prowadzi to do uruchomienia łańcucha niekorzystnych zjawisk
przyrodniczych. Osłabiona infiltracja skutkuje zmniejszonym zasilaniem wód podziemnych, a
co za tym idzie wpływa na przekształcanie pierwotnych warunków siedliskowych i
niekorzystne zmiany zbiorowisk roślinnych.
Parki i ogrody miejskie, odpowiednio zagospodarowane, mogą częściowo rekompensować
straty zasobów wodnych miast. Sposoby ich zagospodarowania powinny wynikać z decyzji
podejmowanych w ramach podstawowych opracowań planistycznych, czyli studiów
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów
zagospodarowania przestrzennego. W opracowaniach tych powinny być określane m.in.
funkcje hydrologiczne terenów parków i ogrodów, z uwzględnieniem ich szeroko
rozumianego funkcjonowania przyrodniczego.
Uzasadnione jest tu spojrzenie, pod tym kątem, na polską gospodarkę przestrzenną, na
różnych poziomach planowania, począwszy od regionu, a skończywszy na parceli budowlanej.
W działaniach tych w zbyt małym stopniu wykorzystuje się potencjał wynikający z naturalnych
zasobów terenów. Pomimo, że idea ekorozwoju jest w Polsce wpisana między innymi do
ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Realizowanie jej w praktyce
planistycznej, na różnych poziomach gospodarowania przestrzenią, nie jest zadowalające.
Dotyczy to zarówno ujęcia strukturalnego jak i funkcjonalnego. Powodem tego stanu rzeczy
jest brak odpowiednich narzędzi metodycznych, które mogłyby być wykorzystywane w celu
realizowania zasady ekorozwoju. Metody sporządzania studiów i planów zagospodarowania
przestrzennego niewiele różnią się od tych, które stosowano 50 lat temu, gdy cele planowania
były określane dalece inaczej od celów formułowanych obecnie. Nowe podejście, zgodne z
celami ekorozwoju, wymaga nie tylko tworzenia struktur przestrzennych o sprawnie
funkcjonującym systemie transportowym, energetycznym, telekomunikacyjnym i wodno-

1
Gieysztor A., Baranowicz Z., Warszawa, jej dzieje i kultura, Arkady, Warszawa 1980.
2
Leopold L.B., Hydrology for Urban Land Planning – a Guidebook on the Hydrologic Effects of Urban Land Use,
U.S. Geological Survey Circular 454, 1968.

1
kanalizacyjnym, ale także sprawnie funkcjonującym systemie przyrodniczym. System
przyrodniczy powinien być integrowany z systemami technicznymi osadnictwa. Istnieją
związki pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a transportem miejskim, systemem
energetycznym, zaopatrzeniem w wodę i kanalizacją. Projektowanie tych powiązań powinno
być jednym z podstawowych celów każdego planu zagospodarowania przestrzennego.
Problematyka ta nie jest niestety obecna - w stopniu zadowalającym. W polskim planowaniu
przestrzennym, urbanistyce, a także w konsekwencji na poziomie projektów budowlanych
dominuje podejście technokratyczne, co jest efektem w dużej mierze braku wiedzy
przyrodniczej wśród wielu projektantów, którzy, nie rozumiejąc istoty zjawisk i procesów
przyrodniczych, marginalizują problematykę związaną z żywą tkanką każdej przestrzeni (Ryc.
1).
Na poszczególnych poziomach gospodarowania przestrzenią należy dążyć do wykorzystywania
naturalnych zasobów terenów, w celu racjonalnego gospodarowania: energią, zasobami
wodnymi, odpadami, odspojoną żyzną glebą i ziemią z wykopów. W polskim planowaniu
przestrzennym znane są tylko dwie kategorie wody. Woda czysta i woda zanieczyszczona.
Brakuje nadal klarownych ustaleń w sprawie gospodarowania wodą deszczową na obszarach
miejskichi. Nie ma żadnych regulacji w sprawie gospodarowania wodą szarąii. Rzadko
stosowane jest retencjonowanie wód opadowych i roztopowych na terenach zabudowy w
celach: ograniczenia odpływów burzowych wywołujących szkody, zarówno środowiskowe jak
i gospodarcze; gospodarczego wykorzystania gromadzonych wód opadowych; ochrony
bioróżnorodności.
Rezultatem każdej decyzji projektowej, dotyczącej zagospodarowania jakiegokolwiek terenu,
jest określona wielkość i intensywność spływu powierzchniowego. Wiele wskazuje na to, że na
ogół w polskiej praktyce projektowej są to jedynie rezultaty o cechach losowych, a nie
świadome decyzje. Znane są miejsca zalewane i podtapiane w miastach i na obszarach
wiejskich. Często winę za powstające powodzie i podtopienia ponoszą głównie beztroscy
projektanci studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Ryc. 1. Brak kompetencji w zakresie funkcjonowania i funkcji przyrodniczych krajobrazu prowadzi do jego
degradowania. Miasteczko Wilanów, Oś Królewska i Kanał Królewski. Nieudana rekonstrukcja historycznego
kanału „oczekującego” na wodę deszczową, uhonorowanego dwoma szeregami samochodów. Rekonstrukcję
kanału oparto wyłącznie na wodach deszczowych. W rezultacie - często przez wiele dni w kanale nie ma wody
(fot. K. Rędzińska, 2015 r.)

2
Problematyka gospodarowania zasobami wodnymi jest w wielu studiach i projektach
zagospodarowania przestrzennego traktowana marginesowo, a najczęściej jest zupełnie
pomijana. W praktyce planowania przestrzennego w Polsce dominują rozwiązania z zakresu
inżynierii sanitarnej i hydrotechniki, polegające na sprawnym i jak najszybszym
odprowadzaniu wód opadowych z terenu. Często rozwiązania te są dyktowane przez zarządy
gmin i deweloperów, których wąsko pojmowanym interesem jest uzyskanie jak najwyższego
wskaźnika intensywności zabudowy. Intensywność zabudowy decyduje bowiem o dochodzie.
Przeznaczenie terenu na lokalną infiltrację i retencję zmniejsza dochód. W wielu przypadkach
działania te są wspierane przez autorów opracowań ekofizjograficznych3, którzy także, albo
pomijają w swoich opracowaniach problematykę gospodarowania zasobami wodnymi, albo
sprowadzają ją do schematycznych rozwiązań z zakresu inżynierii sanitarnej. W efekcie
powstają: utrata zasobów wodnych; liczne straty w funkcjonowaniu przyrodniczym terenów;
niekiedy utrata zasobów kulturowych oraz straty gospodarcze.
Rosnące ograniczanie infiltracji na terenach zurbanizowanych skutkuje nie tylko zanikaniem w
zbiorowiskach naturalnych, i na wpół naturalnych, wielu gatunków roślin i związanych z nimi
zwierząt. Ograniczanie procesu infiltracji wpływa na zmianę warunków siedliskowych i jest
przyczyną drastycznego pogarszania warunków wzrostu drzew. Wpływa nie tylko na zły rozwój
oraz zamieranie roślin wprowadzanych na terenach miejskich. Jest także powodem
negatywnych zmian klimatu miasta. W wyniku ograniczenia infiltracji wiele małych rzek w
miastach zamieniono na kanały odprowadzające wody opadowe z dachów i
nieprzepuszczalnych nawierzchni. Rzeki dostosowano do zabudowy, zamiast zabudowę do
rzek. W wyniku nadmiernego odpływu, koryta dawnych rzek, a obecnie kanałów, są
systematycznie poszerzane i pogłębiane. Tereny sąsiadujące z nimi są często zalewane i
podtapiane. Te negatywne działania, nie tylko dla środowiska przyrodniczego, ale także dla
gospodarki, powinny być zastępowane inwestycjami mającymi na celu ograniczanie i
opóźnianie odpływu wód.

2. Hydrologiczne funkcje parków i ogrodów

Parki i ogrody funkcjonują m.in. jako tereny przekształcające opad atmosferyczny w: odpływ
powierzchniowy; odpływ gruntowy (infiltrację); parowanie terenowe i transpirację; retencję.
Redukowanie odpływu wód opadowych z terenu parku/ogrodu oraz przedłużenie czasu ich
odpływu jest jednym z celów projektowania tych obiektów. Dzięki dużemu udziałowi
powierzchni przepuszczalnych oraz dużemu udziałowi szaty roślinnej, a w przypadku wielu
parków, także obecności cieków i zbiorników wodnych, szczytowe odpływy z terenów parków
są często wielokrotnie mniejsze aniżeli z terenów zabudowanych. Parki o idealnym
funkcjonowaniu hydrologicznym zatrzymują na swojej powierzchni całą roczna sumę opadów
atmosferycznych.
Niektóre istniejące rozwiązania wodne na terenach parków wymagają przebudowy. W wielu
parkach istnieją płytkie zbiorniki, napełniane wiosną woda miejską, spuszczaną przed
nadejściem mrozów do kanalizacji burzowej. Zużywa się na ten cel ogromne ilości cennej wody

3
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań ekofizjograficznych. Dz.
U. 2002 nr 155 poz. 1298.

3
z zasobów miejskich. Np. do napełniania zbiorników wodnych w Parku im. Marszałka Józefa
Piłsudskiego w Warszawie, zużywano ponad 10 000 m³ wody4. Dodatkowe ilości wody muszą
być przeznaczone na uzupełnienie strat powstających w wyniku parowania. Zbiorniki takie nie
pełnią żadnych istotnych funkcji przyrodniczych. Są rozwiązaniem deficytowym w znaczeniu
przyrodniczym, ekonomicznym, a także estetycznym. Bowiem przez wiele miesięcy w roku
puste niecki zbiorników tworzą przykry widok. Takie zbiorniki są drogimi, nieracjonalnie
zagospodarowanymi terenami miejskimi. Powinny być one przekształcone do formy
zbiorników biologicznie aktywnych, funkcjonujących w ciągu całego roku. Obecnie, zbiornik
wodny na terenie Parku im. Marszałka Józefa Piłsudskiego jest przebudowywany.
Nowe technologie, a szczególnie nowe materiały izolacyjne, umożliwiają łatwe
przekształcenie betonowych zbiorników i nadawanie im form zbliżonych do wód naturalnych.
Stosując rośliny repozycyjne5, a także sorpcyjne właściwości zeolitów możemy w sposób
naturalny oczyszczać wody i wprowadzać do zamkniętych obiegów na terenach parków i
ogrodów.

3. Woda w historycznych założeniach architektonicznych, ogrodowych i

krajobrazowych – wybrane przykłady
Różne formy wody, od najdawniejszych czasów, były elementem składowym siedzib ludzkich.
Począwszy od form prostych kopanych studni, które stanowiły źródło zaopatrzenia w wodę,
po wielkie kompozycje wodne towarzyszące założeniom pałacowym. Jak pisał o tym Ernest
Niemczyk6 woda znalazła w architekturze trojakie zastosowanie „jako: forma plastyczna,
głównie optyczna, wykorzystująca fenomen odbicia7, <życia obcymi kształtami>; symbol
przemian, odrodzenia i oczyszczenia; oraz motyw instrumentalny, wiążący się z ochładzaniem
wnętrz, ablucją i zaspokajaniem pragnienia”.
Ryc. 2. Villa Hadriana. Konopos, Tivoli (Fot. P. Wolski)

Konopos w Willi Hadriana w Tivoli jest wnętrzem

ogrodowym ukształtowanym na wzór egipskiego
kanału. Podobnie jak i inne obiekty, wchodzące
w skład Willi Hadriana, zbudowany został na
wzór znanej Hadrianowi budowli (Ryc. 2).
Płaszczyzny wody kontrastują z formami
wertykalnymi. Otwarte lustro wody nadaje
krajobrazowi cechy wyrazistości, czytelności.
Woda jest także elementem dynamizującym
kompozycję architektoniczną. Poza znaczeniem plastycznym i symbolicznym woda oddziałuje
na naszą percepcję dźwiękową (fontanny, kaskady, organy wodne), powonieniową (zapach

4
Borowska A., Zbiorniki wodne w parkach Warszawy, Instytut Kształtowania Terenów Zieleni, Szkoła Główna
Gospodarstwa Wiejskiego – Akademia Rolnicza w Warszawie, Praca magisterska, Warszawa 1977.
5
Dorries J., Einsatz von Repositionspflanze, Universitat Gesamthochschule Essen, Landschaftsarchitektur
Diplomarbeit 4/00 -7/00,Essen 2000.
6
Niemczyk E., Cztery żywioły w architekturze, zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław,
Warszawa, Kraków, 2002, s. 63.
7
Efekt reflecting pool.

4
wody), smakową (smak wody z ogrodowego poidła) i dotykową (krople wody niesione przez
wiatr osadzające się na skórze). Płaszczyzny wody dają ukojenie, harmonizujące, skłaniające
do kontemplacji i marzeń. Woda zaspokaja potrzebę kontaktu z naturą (biofilia8); potrzeby
użytkowe: woda wykorzystywana do picia; woda wykorzystywana do pływania wpław,
pływania łodzią i do zabaw. Woda jest podstawowym czynnikiem klimatycznym.
Rzymianie i Grecy lokalizowali świątynie w gaju i u źródła. Płynącą wodę wykorzystywano we
wnętrzach architektonicznych. Rozwiązania te służyły ochładzaniu wnętrz, w wyniku
parowania wody (Ryc. 3). W tym samym celu we wnętrzach zwilżano wodą posadzki.
Arabowie, we wnętrzach rezydencji uzyskiwali efekt ochładzania stosując skośnie ustawione
ozdobne kamienne płyty nazywane salsabil 9. W willi Hadriana, w Tivoli, woda z nimfeum10
płynęła murowanymi korytami równolegle do okien, dając ochłodę wnętrzom 11.

Ryc. 3. Wnętrze kolumnowego atrium rzymskiego domu w czasie ulewnego deszczu 12; Ryc. 4. Przekrój
wielokondygnacyjnej studni o formie dziedzińcowej, Lalkot, Delhi13

Wielkie zróżnicowanie sezonowe opadów w Indiach zmuszały do budowania

wielokondygnacyjnych zbiorników o głębokości do 30 m. Do zwierciadła wody prowadziły
schody bądź wielokondygnacyjne arkady zasłaniane lub odsłaniane zmieniającym się

8
Wilson E.O., Biophilia and the conservation etic, In: S.R. Kellert, E.O. Wilson (ed.), The biophilia
hypothesis, Island Press, Washington D.C. 1993, s. 31- 41.
9
Salsabil - termin arabski odnoszący się do wiosny w raju.

10
Nimfeum- rodzaj fontanny, wodotrysku w formie okazałej, zdobionej kolumnami i posągami budowli, po
fasadzie której woda spływała do basenu. Nimfeum poświęcone było nimfom wodnym. Nimfea były zwykle
zakończeniami akweduktów.

11
Mielsch H., Die römische Villa, Architektur und Lebensform, München 1987, s.80, za Niemczyk E., Cztery
żywioły w architekturze. Zakład Narodowy im. Ossolińskich- Wydawnictwo. Wrocław, Warszawa, Kraków 2008,
s.76-78.
12
Źródło: Niemczyk E., Cztery żywioły w architekturze, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo,
Wrocław, Warszawa, Kraków 2002, s.86.
13
Źródło: Niemczyk E., Cztery żywioły w architekturze, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo,
Wrocław, Warszawa, Kraków 2002, s.73.

5
poziomem wody (Ryc. 4)14. Te walory percepcyjne i użytkowe wody były wykorzystywane w
tworzeniu kompozycji ogrodowych. W założeniach antycznych zbiorniki wodne służyły do
gromadzenia wody pitnej i wody deszczowej. Wykorzystywane były dla celów: symboliczno-
kultowych (rytualne ablucje poprzedzające modlitwę; symbol wiecznego przemijania);
kompozycyjnych (odbicia ścian budowli w lustrze wody, optyczne powiększenie przestrzeni);
praktycznych (poprawiania klimatu we wnętrzach dziedzińców i pomieszczeniach). Woda, w
różnych formach, była stałym elementem willi rzymskich.

 Woda w ogrodach renesansowych

Ogrody wczesnego renesansu włoskiego są połączeniem sztuki klasycznej ze zróżnicowanym
krajobrazem Półwyspu Apenińskiego. Charakterystyczne dla renesansu włoskiego układy
tarasów i bogate grawitacyjne systemy urządzeń wodnych, fontann, kaskad i kanałów, są
rezultatem kulturowej adaptacji naturalnej rzeźby terenu i praktycznego wykorzystania wód
źródeł i rzek. Ogrody renesansowe są przykładem twórczego wykorzystywania naturalnych
zasobów wodnych, bez uszczerbku dla przyrody (Ryc. 5,6,7,8).

Ryc. 5. Gromadzenie wód opadowych w podziemnych cysternach 15; Ryc. 6. Villa d’Este. Organy wodne (Fot. P.
Wolski)

W Villi Lante woda przepływa grawitacyjnie przez całe założenie ogrodowe, o deniwelacji 16
m, wypływając, w swojej naturalnej postaci, spadającymi kroplami, z sufitu groty wykutej w
skale (Ryc. 9). Forma ta ma wyraz symboliczny: „źródłem wody jest deszcz”. Deszcz to
spadające krople wody z sufitu groty, tak, jak deszcz spadający z nieba. W przewodniku po Villi
Lante jest sugestia, że układ wodny i formy fontann mają swoje własne, alegoryczne znaczenia,
reprezentując cztery elementy natury16: wodę, ziemię, ogień i powietrze (Ryc. 10, 11, 12).
Woda jest, w tym założeniu ogrodowym, głównym tworzywem. Tworzywem naturalnym.
Występuje w różnych formach: spada kroplami, tryska, płynie wartko, tworzy kaskady, i w
końcu „wyciszoną” płaszczyznę lustra wody, symbolizującą panowanie człowieka nad

14
Gothein M.L., Indische Garten. München 1926 , s. 21, za Niemczyk E., Cztery żywioły w architekturze,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, Wrocław, Warszawa, Kraków 2008, s.73.
15
Źródło; Sullivan Ch., Garden and climate, McGraw-Hill, New York 2002, s. 195-196.
16
Źródło: Fontana del Diluvio, Villa Lante, Ministero per i Beni e le Attività Culturali, przewodnik dostępny w
Villa Lante, dostęp: kwiecień 2016.

6
żywiołem (Ryc. 11). Rozwiązania wodne Villi Lante spełniają w najwyższym stopniu
współczesne kryteria środowiskowe.

Ryc. 7. Villa d’Este. Ściana wodna (Fot. P. Wolski) Ryc. 8. Villa d’Este. Widok na tarasy z fontannami
(Fot. P. Wolski)

Ryc. 9. Villa Lante. Bagnaia. Grota dająca początek założeniu wodnemu (Fot. P. Wolski); Ryc. 10. Villa Lante.
Bagnaia. Schody wodne (Fot. P. Wolski)

Wille renesansowe lokalizowane były, według wzoru Villi Medici w Fiasole, na lokalnych
kulminacjach terenu. Villa Lante zlokalizowana jest na najwyżej położonym terenie w Bagnai.
A Villa d’Este na wysokim i stromym zboczu Tivoli. Dzięki tym lokalizacjom wille renesansowe
mają dodatkowy walor widokowy, uzyskany przez połączenie rezydencji z otaczającym,
rozległym krajobrazem. Zasada wyboru miejsca na rezydencję stała się normą. Istotny był
rozległy widok oraz naturalne zasoby wodne, które mogły być wykorzystane do
grawitacyjnego zasilania licznych urządzeń wodnych.

7
Ryc. 11. Villa Lante. Bagnaia. Lustro wody „del quadrato” (Fot. P. Wolski); Ryc. 12. Villa Lante. Bagnaia.
Fontanna na tarasie dolnym (Fot. P. Wolski)

 Woda w klasycznych ogrodach francuskich

Inaczej przebiegał proces projektowania założeń ogrodowych w formule Wielkiego Stylu
(Grand Style)17.

Ryc. 13. Pierre – Denis Martin La Machine de Marly, 1723 18; Ryc. 14. Alfred Sisley, Maschinenhaus der Pumpe in
Marly, 187319. Obrazy przedstawiają pompownie i rurociągi zasilające ogrody wersalskie.

Wielki Styl mógł zaistnieć dzięki m.in. postępowi w dziedzinie budowy fortyfikacji
bastionowych 20. Dla podporządkowania natury, formalnemu założeniu projektowemu,
wykonywano ogromne roboty ziemne, wykorzystując najnowsze środki techniczne. Prace
budowlane w Wersalu trwały blisko 30 lat. W szczytowym okresie w realizowaniu założenia
wersalskiego zatrudniono 30 000 żołnierzy21. Imponujące założenia wodne Wersalu powstały
w miejscu, w którym brakowało wody (Ryc. 15). Za panowania Ludwika XIV koszty
zaopatrywania w wodę stanowiły jedną trzecią wydatków związanych z budową Wersalu.

17
Thompson I., The Sun King’s Garden: Luis XIV, André Le Nôtre and Creation of the Gardens of Versailles,
Bloomsbury Publishing USA, New York 2006, s. 5.
18
Źródło:en.wikipedia.org/wiki/Gardens_of_Versailles
19
Źródło: en.wikipedia.org/wiki/Chateau_de_Marly
20
Idem, s. 10
21
Idem, s. 3

8
Woda była pompowana, z wykorzystaniem energii wodnej i wiatru oraz siły pociągowej koni,
m.in. z Sekwany płynącej 104 m poniżej poziomu Wersalu (Ryc. 13 i 14 ).
Ryc. 15. Wersal. Podziemne kanały instalacji wodnej zbudowane
w XVII w. Osoba widoczna na zdjęciu ma ok. 190 cm wzrostu
(fot. P. Wolski)

Klasyczne ogrody francuskie były regularnymi

formami i formalnymi założeniami
wieloprzestrzennymi, których nie można było
pogodzić z naturalnymi cechami terenu. Dzieła Le
Nôtre’a są manifestacją siły, która miała budzić
podziw. Zaznacza się w nich triumf nad przyrodą i
wielkość dokonań człowieka.
Założenia barokowe André Le Nôtre są przykładem
dominacji czynników normatywnych nad
empirycznymi i jak wiadomo, jeszcze za czasów
Ludwika XIV, idea ogrodu barokowego nie przez
wszystkich była uznawana za wartościową, właśnie z
powodu gwałtu zadawanego naturze.
Ryc. 16. Wersal. Widok na główne założenie wodne
(Fot. P. Wolski)

 Woda w angielskich ogrodach

krajobrazowych
W angielskich ogrodach krajobrazowych
„zamiast strzyżonych ścian szpalerów,
geometrycznie formowanych drzew, zamiast
boskietów i gabinetów ogrodowych
wprowadza się formy syngieltowe, grupy
nieregularne, klomby i gaje”22. Ogrody te
powstają w otoczeniu klasycznej architektury.
Wody otwarte były kształtowane także wg tej
samej zasady (Ryc. 18). Zerwana zostaje
jedność stylowa rezydencji i ogrodu. „Sztuka
ogrodowa znalazła się w pewnego rodzaju
paradoksalnym stosunku do linii rozwojowej
architektury”23.
Ryc. 17. Wersal. Bosket, Sala Balowa (Fot. P. Wolski)

22
Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 238.
23
Ciołek G., Zarys historii kompozycji ogrodowej w Polsce, Materiały do projektowania, Zeszyt 4, Instytut
Urbanistyki i Architektury, PWN, Łódź, Warszawa 1955, s.166.

9
 Ryc. 18. Stowe, Buckinghamshire 24

Według Pevsner’a25 wijące się ścieżki w

angielskich ogrodach krajobrazowych bliższe
są rokokowej ornamentyce aniżeli
naturalnym rysom krajobrazu i są w
podobnym stopniu sztuczne jak elementy
ogrodów renesansowych czy barokowych.
Pevsner znajduje w tym, inny sposób
przyporządkowania sobie otoczenia
zmienioną regułę estetyczną architektury. Tak było również z wodami, którym nadawano
formy takie, które spotykano w naturze. Lecz, w odróżnieniu od nienaturalnie wijących się
ścieżek, wody te kopiowały naturę, nie tylko w formie, ale także w jej funkcjonowaniu, choć w
tamtym czasie nie było ono jeszcze tak poznane jak obecnie.
• Woda w ogrodach modernistycznych
Twórcy ogrodów modernistycznych dążyli do tworzenia uporządkowanych przestrzeni. Celem
modernistów było wyeliminowanie chaosu i przypadku. Był to kierunek estetyzujący, w
którym cechy naturalne terenu miały być podporządkowane założonej kompozycji. Dążono do
prostoty i funkcjonalności założeń ogrodowych. Wody otwarte w tych założeniach były przede
wszystkim formą, obrazem. Często, woda miała być czysta, bez roślin i zwierząt tak, jak na ryc.
19. Najczęściej były to zbiorniki płytkie, które nie pełniły żadnych funkcji przyrodniczych, a
były wręcz pułapkami dla drobnych zwierząt związanych z środowiskiem wodnym.
Ryc. 19. Park Fundacji Serralves w Porto (Fot. P. Wolski)

Bowiem wszystkie formy życia, które zdołały

się zadomowić, w tych płytkich zbiornikach,
przed nadejściem zimy trafiały wraz z wodą
do kanalizacji. W polskich parkach i ogrodach
istnieją setki podobnych zbiorników
wodnych.
Jak to wynika z powyższego przeglądu stylów
i kierunków, zasady kształtowania ogrodów
były zawsze zgodne ze współcześnie
panującymi poglądami artystycznymi, w których zawsze znajdowało się miejsce dla
określonego traktowania wód. Tak jest również i dzisiaj. Upadek wiary w nieograniczony
postęp techniczny i technologiczny oraz obawy przed zagrożeniami zdrowia i życia, wpłynęły
na ukształtowanie się nurtu ekologicznego postrzegania świata – nowej filozofii przyrody26.
Powrót do natury nie jest tym razem naśladowaniem przyrody, jak to miało miejsce w okresie
tworzenia angielskich ogrodów krajobrazowych. Podstawą nowych zasad kształtowania

24
Źródło: EngeT.O., Schröer C.F., Garden architecture in Europe 1450 – 1800. From the villa gardenof the Italian
Renaissance to the English landscape garden, Benedikt Taschen Verlag GmbH, Köln 1992.
25
Sztafrowski M., Architektura w krajobrazie, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1984, s. 162.
26
Capra F., Punkt zwrotny, PIW, Warszawa 1987.

10
ogrodów jest założenie, według którego ogród nie jest zbiorem wyizolowanych obiektów, ale
miejscem, w którym przebiegają różnorodne procesy. Procesem głównym jest proces życia. A
jedną z podstaw życia są zasoby wodne, które powinny być chronione w każdym miejscu, a
szczególnie w ogrodach.
W kształtowaniu ogrodów ochrona wód powinna być normą elementarną. Sprzyja temu nowa
estetyka, nazywana estetyką ekologiczną. Opiera się na niej ekologiczna teoria projektowania,
która rozwija się w opozycji do teorii bazujących na estetyce formalnej27 28. Istotą nowej teorii
jest, poza celem podstawowym, którym jest ochrona życia, zwrócenie uwagi na wielomodalny
charakter percepcji krajobrazu29. Znaczenie ma nie tylko zmysł wzroku. Ważne są także zmysły
orientacji w przestrzeni, słuchu, dotyku, smaku i węchu. Istotna jest dynamika procesów, ruch
i zmiany. Woda jest tworzywem, któremu można nadać różne formy tak, by jej percepcja była
wieloraka.

4. Woda w parkach i ogrodach. Definicje i uwarunkowania prawne

W granicach parków i innych obiektów architektury krajobrazu30 występują lub są
projektowane rożnego rodzaju wody. Parki i inne obiekty architektury krajobrazu także często
sąsiadują z rożnymi rodzajami wód otwartych. Znajomość definicji podstawowych pojęć
dotyczących wód, zjawisk hydrologicznych, oraz urządzeń i budowli wodnych jest ważna dla
porozumiewania się, w sposób kompetentny, w sprawach dotyczących gospodarowania
wodami w parkach i ogrodach. Istotna jest również znajomość uwarunkowań prawnych
dotyczących gospodarowania wodami.
4.1. Hydrosfera - ogólnie
Bilans wodny terenu - bilans wodny w odniesieniu do wyznaczonej powierzchni zlewni. Jest
stosunkiem wody dopływającej do wody odpływającej. Ogólny bilans wodny: H (opad) = O
(odpływ) + P (parowanie) + R (różnica pomiędzy ilością wody zatrzymaną w zlewni na
początku okresu bilansowania a ilością wody pozostałą w zlewni na końcu okresu
bilansowania).
Cykl hydrologiczny. Cykl hydrologiczny wprawiany jest w ruch przez energię słoneczną. Cykl
krążenia wody pomiędzy atmosferą, oceanem i kontynentem nazywany jest dużym obiegiem
wody, natomiast krążenie wody pomiędzy atmosferą i kontynentem lub atmosferą i oceanem
nosi nazwę małego obiegu wody. Wody krążące w dużym obiegu w swej ogólnej masie
pozostają bez zmian (około 577 000 km³ wody), z czego 80% przypada na mały obieg pomiędzy
oceanem a atmosferą, a 20% bierze udział w małym obiegu pomiędzy kontynentami a
atmosferą. Pewna ilość wody krąży stale pomiędzy atmosferą, hydrosferą i litosferą. Wody
opadowe w części parują do atmosfery; w części wchłaniane są przez rośliny, z których

27
Koh J., An Ecological Aesthetic. Landscape Journal, 1988, Vol. 7, No 2, s. 177- 191.
28
Spirn A. W., The Poetics of City and Nature:Towards a New Aesthetic for Urban Design. Landscape Journal,
1988, Vol. 7, No 2, s. 108-127.
29
Wolski P., O znaczeniu percepcji krajobrazu. GEA 2. Metody oceny środowiska przyrodniczego. Warszawa,
Płock – Murzynowo 1992, s. 19-24.
30
Obiektem architektury krajobrazu jest teren, któremu nadano określone wartości przyrodnicze i kulturowe,
wykorzystując szatę roślinną i inne twory natury oraz dzieła ręki ludzkiej (P. Wolski, współpraca A. Böhm, 2006).

11
następnie transpirują. Część spływa po powierzchni terenu i dostaje się dowód otwartych.
Część infiltruje zasilając wody podziemne. Ta część wody odbywa wędrówkę pod powierzchnią
Ziemi i w końcu za pośrednictwem źródeł wypływa na powierzchnię.
Ryc. 20. Cykl hydrologiczny

4.2. Wody powierzchniowe

Wody dzielą się na wody
powierzchniowe i wody podziemne31.
W ramach tego opracowania zajmuję
się śródlądowymi wodami
powierzchniowymi, które dzielą się na
śródlądowe wody płynące oraz
śródlądowe wody stojące.
4.2.1. Wody płynące
Śródlądowymi wodami płynącymi są
wody w ciekach naturalnych (rzekach,
strugach, strumieniach i potokach) oraz
inne wody, płynące w sposób ciągły lub okresowy naturalnymi lub uregulowanymi korytami;
a także wody w źródłach, z których te cieki biorą początek.
Kanał – sztuczne koryto otwarte o znacznych rozmiarach, o regularnym przekroju w profilu
poprzecznym i podłużnym, o szerokości dna co najmniej 1,5 m przy ich ujściu lub ujęciu 32;
prowadzące wody w sposób ciągły lub okresowy, w celach melioracyjnych, żeglugowych i
innych.
Młaka - powierzchniowy wypływ wody gruntowej, zatorfiony lub zabagniony, dający odpływ.
Młaki powstają z reguły tam, gdzie nastąpiło zahamowanie odpływu wody np.
“zasmarowanie” właściwego miejsca wypływu pokrywą zwietrzelinową, nagłe zmniejszenie
spadku warstwy wodoszczelnej (u podnóża zboczy i krawędzi tarasów), zbyt mały spadek na
równinach i w dnach obniżeń. Woda, która wskutek tych przyczyn nie może odpłynąć w ilości
w jakiej wydobywa się z warstwy wodonośnej, nasyca teren wokół miejsca wypływu. Staje się
to przyczyną rozwoju roślinności typu bagiennego w obrębie młaki. Młaki są typowe dla
obszarów górskich, zbudowanych z warstw o małych przepuszczalnościach. Odpływy z młak
dają początek ciekom.

Młynówka – sztuczna odnoga rzeki lub strumienia prowadząca wodę na koło młyńskie.

Potok – ciek wodny płynący w terenie o znacznych deniwelacjach, zwykle w korycie

wyerodowanym w skałach. Charakteryzują go duże spadki i burzliwy prąd. W Polsce potokami
są przeważnie nazywane cieki płynące w górach i na wyżynach, rzadko w innych regionach.
Cechą potoków górskich są spadki koryt od 5‰ do 30‰, a potoków wysokogórskich nawet

31
Prawo wodne
32
Prawo wodne

12
do 80‰ i więcej. Na wyżynach potoki charakteryzują się spadkami od 5‰ do 10‰. Ich zlewnia
zwykle nie przekracza 100 km².

Przepływ nienaruszalny - jest to część wody przepływającej przez koryta rzek, która musi być
w nich pozostawiona ze względów biologicznych, sanitarnych, krajobrazowych i innych.
Ustalono, że przepływ ten wynosi od 0,2 do 1 przepływu średniego, niskiego.

Rów – sztuczne koryto otwarte, prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości
dna mniejszej niż 1,5 m przy ujściu, prowadzące wodę głównie w celach melioracyjnych33.

Rzeka34 – duży, naturalny ciek wodny płynący stale lub okresowo w wyżłobionym przez siebie
korycie; rzeka uchodzi do morza, jeziora lub do innej rzeki; ma nazwę własną. Cieki źródłowe
o nazwach odcinkowych, stanowiące początek danej rzeki, są w niniejszym zbiorze określane
jako rzeka, głównie w celu podkreślenia ciągłości ich biegu. W Polsce za rzekę uważany jest
ciek, którego zlewnia ma więcej niż 100 km².

Starorzecze (stare koryto) – część biegu cieku odcięta od niego w sposób naturalny lub
sztuczny.

Struga – ciek wodny płynący wolno w terenie o małych deniwelacjach. W Polsce strugi
występują głównie na nizinach. Charakteryzują się spadkami do 2‰, a na obszarach o bardziej
zróżnicowanej rzeźbie czasami więcej – do 5‰. Zlewnie strug, podobnie jak zlewnie potoków
w górach, na ogół nie przekraczają 100 km².

Strumień – mały ciek wodny płynący w terenie o zróżnicowanej rzeźbie, w wąskim, płytkim
korycie o niewielkim spadku i zlewni na ogół nieprzekraczającej 20 km². W Polsce najczęściej
są spotykane na pogórzach i w najwyższych partiach pojezierzy.

Wyciek - jest to słaby wypływ (wyciekanie) wód podziemnych z przeciętych i odsłoniętych

warstw wodonośnych (najczęściej spękanych), dający widoczny odpływ na zewnątrz. Wycieki
występują najczęściej na skalnych stokach i zboczach dolin lub w korytach młodych dolin
erozyjnych, których cieki drenują warstwę wodonośną. Kilka wycieków, występujących obok
siebie może utworzyć strugę o pewnej sile erozyjnej. W obszarach górskich, zbudowanych ze
skał słabo wodonośnych, początki ciekom dają często takie wycieki. Wycieki są zjawiskiem
okresowym, ponieważ ich wydajność, zazwyczaj niewielka, jest całkowicie uzależniona od
opadów atmosferycznych. Cieki zasilane głównie wyciekami, wysychają w okresach suszy albo
na całej długości albo tylko w odcinku górnym. Obserwując wycieki należy określić ich
położenie, podobnie jak przy źródłach, rodzaj warstwy wodonośnej, a w miarę możliwości,
temperaturę i wydajność.

33
Idem
34
Definicje rzeki, potoku, strugi, strumienia, jeziora, stawu i kanału podaję za: Nazewnictwo geograficzne
Polski, T. I, Hydronimy, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa 2006.

13
Wysięk - słabe sączenie się płytkich wód podziemnych z utworów luźnych, które powoduje
zawilgocenie terenu bez widocznego odpływu na zewnątrz. Woda może przesączać się wzdłuż
linii spadku (na całej powierzchni), ma jednak zbyt małą siłę aby utworzyć strugę. Wysięki są
zjawiskiem spotykanym często na obszarach mało przepuszczalnych, gdzie warstwa
zwietrzeliny podścielona jest skałami ilastymi. Występują okresowo, w zależności od zasilania
gruntu opadami atmosferycznymi.
Wywierzysko – źródło krasowe, z którego woda wypływa pod ciśnieniem. Źródła krasowe są
zasilane wodą pochodzącą z opadów atmosferycznych. Wody opadowe na obszarze krasowym
przesiąkają przez pionowe szczeliny skalne, a następnie zbierają się w szczelinach o położeniu
zbliżonym do poziomego i stąd, pod ciśnieniem, odprowadzane są do źródeł – wywierzysk,
które dają początek ciekom powierzchniowym. W Polsce wywierzyska występują głównie na
Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Tatrach.

Źródło – naturalny, punktowy i skoncentrowany, samoistny wypływ wody podziemnej na

powierzchnię, z reguły w formie odpływu linijnego. Źródło okresowe to takie, z którego
wypływ zanika w okresie niskich stanów wód.

4.2.2. Wody stojące i tereny podmokłe

Fosa – rów wypełniony wodą lub bez wody (fosa sucha) pełniący funkcje obronne w
założeniach fortecznych.

Jezioro – naturalny śródlądowy zbiornik wodny. Główne typy jezior występujących w Polsce:
a) jezioro bagienne - jest to zbiornik wodny powstały w obniżeniu terenu, zasilany przez wody
gruntowe, wydostające się na powierzchnię i nie mające możliwości odpływu. Są to zbiorniki
małe i płytkie, szybko zarastające; b) jezioro cyrkowe - nieduże, głębokie jezioro o prawie
kolistym zarysie, zajmujące dno cyrku lodowcowego. Często nie ma wyraźnego dopływu,
ponieważ jest zasilane przez wody opadowe i roztopowe. Jezioro cyrkowe jest podparte przez
rygiel skalny lub morenę czołową (np. Wielki i Mały Staw w Karkonoszach, Czarny Staw
Gąsienicowy w Tatrach); c) jezioro deltowe - jezioro na obszarze delty, występujące w płytkim
obniżeniu, utworzonym między wałami brzegowymi rozgałęzień rzecznych; d) jezioro
korytowe - leżące na trasie biegu rzeki i będące jej rozszerzeniem na pewnej długości; e)
jezioro meandrowe (jezioro zakolowe, starorzecze, stare koryto) - powstałe z części biegu
koryta rzeki, odciętego od niej w sposób naturalny lub sztuczny. Płytkie, sierpowate obniżenie
będące fragmentem dawnego meandru, oddzielonego od koryta rzeczne go w wyniku
przecięcia szyi meandru i wyprostowania biegu rzeki; f) jezioro morenowe - jezioro zaporowe,
utworzone w wyniku zatamowania odpływu wód przez osady moreny czołowej lub moreny
bocznej. Często występuje w misie końcowej lodowca. Zależnie od tego, czy powstało na
przedpolu lodowca, czy też po jego ustąpieniu, jest jeziorem lodowcowym lub jeziorem
polodowcowym; g) jezioro przepływowe (otwarte) - z powierzchniowym odpływem wody, do
którego dopływa rzeką dostarczająca mniej więcej tyle wody, ile odprowadza rzeka
wypływająca z jeziora; h) jezioro przybrzeżne (przymorskie) - powstałe w wyniku oddzielenia
od morza niewielkich zatok, lagun i zalewów poprzez wały brzegowe, wydmy lub osady
rzeczne. Są to dosyć duże, ale płytkie jeziora o płaskich, zabagnionych brzegach (np. Łebsko,

14
Gardno, Jamno); i) jezioro wytopiskowe – utworzone w wyniku wytopienia brył lodu martwego
lub klinów lodowych, znajdujących się w obrębie osadów lodowcowych.

Mokradło. Mokradło stałe to taki teren podmokły, na którym w ciągu całego roku zwierciadło
wody podziemnej nie spada poniżej 0,5 m od powierzchni terenu i występuje czynny proces
torfotwórczy. W czasie roztopów i wylewów rzek może być zalewany na okres kilku tygodni.
Mokradła stałe cechują się małą amplitudą zwierciadła wody gruntowej i dużym
uwilgotnieniem warstwy przypowierzchniowej oraz silnym oglejeniem gleby. Duże nasycenie
wodą warstwy przypowierzchniowej może być spowodowane płytkim położeniem zwierciadła
wody gruntowej, wysokim podsiąkiem kapilarnym tej wody lub zatrzymywaniem wody
opadowej w warstwie przypowierzchniowej. Mokradło okresowe to teren, na którym
zwierciadło wody w najsuchszej porze roku zalega głębiej niż 0,5 m od powierzchni terenu,
natomiast w czasie roztopów lub wylewów rzek może być na krótki okres zalewany. Mokradło
okresowe cechuje się roślinnością przystosowaną do dużych wahań poziomu wód
podziemnych. Na terenach mokradeł okresowych występują następujące procesy
glebotwórcze: bagienny, darniowo-glejowy oraz proces murszenia.

Polder przeciwpowodziowy - rozumie się przez to urządzenie wodne odgrodzone od koryta

rzeki, mogące okresowo przetrzymywać nadmiar wód powodziowych, zalewane, a następnie
odwadniane przy pomocy urządzeń wlotowych i upustowych, samoczynnie lub w sposób
kontrolowany35. Przedstawiam poniżej, zdjęcie fotograficzne przepustu pod ścieżką parkową,
dla wód odprowadzanych na teren polderu parkowego, podczas wysokich stanów wód (Ryc.
21).

Ryc. 21. Żelazowa Wola. Przepust pod ścieżką parkową, dla wód odprowadzanych na teren polderu
parkowego, podczas wysokich stanów wód. Projekt: P. Wolski i J. Szmagaj, fot. P. Wolski; 10.2012

Wymok - owalne miskowate zagłębienie o średnicy od kilkudziesięciu centymetrów do kilku

metrów. Wymoki powstają w obrębie pierwotnych zagłębień sedymentacyjnych, które w
wyniku ługowania i odprowadzania węglanu wapnia są powiększane i pogłębiane. Większość
z nich występuje w strefie powierzchniowego spływu wód. Posiadają one przeważnie
niewielkie głębokości i nieznaczne nachylenie zboczy (do 2°). Przy małych głębokościach
wymoki są dość trudne do zaobserwowania. Można je stwierdzić dopiero w okresie

35
Idem

15
napełnienia wodą lub na podstawie roślinności, o innym składzie od otoczenia. Są to
zagłębienia bezodpływowe, w których gromadzi się woda z wiosennych roztopów lub
nawalnych deszczów, na okres nawet do 2 miesięcy. Wymoki zasilane są głównie wodami
atmosferycznymi i przez wody wierzchówkowe, występujące najczęściej na podłożu
podścielonym utworami słabo przepuszczalnymi. Wymoki rzadko mają powiązanie z siecią
wód powierzchniowych.
Staw – według Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych staw definiowany jest jako „płytki
zbiornik wodny powstały przez sztuczne zatamowanie (zastawienie) rzeki, najczęściej w celu
hodowli ryb”. Pojęcie to odnosi się także do stawów ogrodowych/parkowych, a także do
stawów kąpielowych. Również jeziora tatrzańskie tradycyjnie nazywane są stawami.

Rzeka angielska – zbiornik wodny w ogrodach, w stylu krajobrazowym, ukształtowany w

formie krętego koryta naśladującego koryto rzeczne (Ryc. 22).
Ryc. 22. Staw z rzeką angielską (fragment założenia
ogrodowego)36

Zbiornik wodny (sztuczny) – sztucznie

utworzone zagłębienie wypełnione wodą
stojącą, np. wyrobisko, zapadlisko, glinianka
lub zbiornik powstały przez spiętrzenie rzeki
tamą (np. zbiornik retencyjny). Różnica
pomiędzy stawem, a zbiornikiem wodnym
wynika z przyczyny powstania, a także
wielkości powierzchni, tych obiektów (np.
zbiorniki zaporowe).

4. 3. Cechy hydrobiologiczne wód powierzchniowych

Alfamezosaprobowe wody – wody średnio zanieczyszczone, nie nadające się do użytku
domowego. Woda jest średnio mętna, opalizująca, o stęchłym zapachu. Dno muliste,
szarobrunatne z płatami niebieskozielonych glonów (sinic). Organizmy, które tam żyją to:
bakterie, sinice, skąposzczety, pijawki, mięczaki, larwy muchówek oraz ryby karpiowate.

Betamezosaprobowe wody – wody dość czyste o ziemistym zapachu, po gruntownym

oczyszczeniu nadają się do użytku domowego i do picia. Dno poryte jest niezbyt obfitym,
żółtobrunatnym mułem z powłokami szarozielonych lub żółtoszarych glonów. Żyją w nich
zielenice, okrzemki, larwy owadów, lipienie i brzany.

BZT5 – wskaźnik zanieczyszczenia wody. Określa zawartość związków organicznych

(znajdujących się w wodzie), najbardziej podatnych na rozkład w czasie pięciodniowej próby
laboratoryjnej. W czasie tej próby ustala się jakie jest biochemiczne zapotrzebowanie tlenu
(BZT), potrzebnego do utlenienia związków organicznych rozkładających się za pośrednictwem

36
Źródło: Wolski P., 2009: Ogród przy willi podmiejskiej, w: Ogrody Polskich Architektów Krajobrazu. Wyd.
MUZA SA. ISBN 978 - 83-7405-532- 4: 118- 121

16
bakterii. Sposób oznaczenia wskaźnika BZT – z dwóch prób wody pobranych równocześnie: w
jednej oznacza się zawartość tlenu bezpośrednio po pobraniu, a drugą przechowuje się w
ciemności w temperaturze 200C i oznacza się w niej zawartość tlenu po pięciu dniach. Różnica
zawartości tlenu w obu próbach przedstawia biochemiczne zapotrzebowanie tlenu w ciągu
pięciu dni. Wskaźnik BZT5 dla wód o różnym stopniu zanieczyszczenia określa się w mg/l 02, i
tak: 1–2,5 – (4) – to wody czyste (wody nadające się do picia i użytku domowego); 2-4 – (6) –
to wody dość czyste (wody nadające się do picia i użytku domowego po gruntownym
oczyszczeniu); 4-7 – (9) – to wody średnio zanieczyszczone (nie nadają się do użytku
domowego); 10-40 – (80) – to wody silnie zanieczyszczone (istnieje możliwość zakażenia
bakteriami lub pasożytami); 50-600 – (1500) – to ścieki (duże niebezpieczeństwo zakażenia i
zatrucia tymi wodami).

Oligosaprobowe wody – wody czyste, nadające się do picia i użytku domowego.

Charakteryzują się dużym nasyceniem tlenem, dużą przeźroczystością i brakiem zapachu
(czasem jest on lekko ziemisty), w wodach płynących dno jest czyste, a w stojących pokryte
jest cienką warstewką brunatnego mułu z nalotami okrzemek. Na dnie występują także nie
omulone waty glonów i roślin wyższych. Typowe organizmy żyjące w wodach
oligosaprobowych to: zielenice, okrzemki, krasnorosty, mchy, wypławki, chruściki, widelnice,
jętki oraz ryby łososiowate.

Polisaprobowe wody – wody silnie zanieczyszczone, nie nadające się do użytku, ponieważ
istnieje zagrożenie zakażenia bakteriami lub pasożytami. Zawierają dużą ilość bakterii Coli
(indeks Coli – 20 000 000). Mają silny zapach gnilny (czuć go w pobliżu wody). Woda jest
mętna, z obfitą zawiesiną. Dno pokryte jest brunatnym lub czarnym mułem, ze śluzowatym
lub włóknistym nalotem. Olbrzymia ilość bakterii gnilnych (ok. 2 000 000 w cm 3 wody),
występują też larwy much i sinice, natomiast brak jest ryb i glonów.

Trofizm wód – czyli produktywność biologiczna zbiorników wodnych. Klasyfikacja najczęściej

stosowana w odniesieniu do jezior. Wyróżnia się jeziora oligotroficzne, mezotroficzne,
eutroficzne, politroficzne, saprotroficzne i dystroficzne; a także różne formy pośrednie.

4.4. Wody podziemne

Wody podziemne - to wszystkie wody znajdujące się pod powierzchnią ziemi w strefie
nasycenia, w tym wody gruntowe pozostające w bezpośredniej styczności z gruntem lub
podglebiem37. Ich pochodzenie jest bardzo różne. Są wśród nich wody pochodzące: z opadów
atmosferycznych, ze skraplania się (kondensacji) pary wodnej na powierzchni gruntu lub tuż
pod jego powierzchnią oraz wody związane z przeszłością geologiczną Ziemi, powstałe w
wyniku różnych procesów geologicznych (np. wody uwięzione na dużych głębokościach i
odcięte od przypowierzchniowej warstwy litosfery; wody metamorficzne, powstałe w czasie
metamorfozy termicznej minerałów nietrwałych lub wody gorących źródeł oraz w postaci
gejzerów, powstałe w ostatnim etapie krzepnięcia magmy. Ze względu na głębokość

37
Idem

17
występowania wody podziemne dzieli się na: wody przypowierzchniowe, wody gruntowe,
wody wgłębne oraz wody głębinowe.

Hydrogeologiczny podział wód - a) strefa aeracji: woda wędrująca, woda zawieszona, woda
kapilarna; b) strefa saturacji: woda zaskórna, woda gruntowa, woda gruntowa głębszego
poziomu, woda głębinowa.

Hydroizobaty - linie na mapie hydrograficznej łączące punkty zwierciadła wód podziemnych

leżące na jednakowej głębokości pod powierzchnią terenu.

Hydroizohipsy - izohipsy zwierciadła wody gruntowej. Linie krzywe łączące punkty

swobodnego zwierciadła wody leżącej na tej samej wysokości względem przyjętego poziomu
odniesienia.

Kurzawka - przesycona wodą, warstwa drobnoziarnistego piasku lub mułu, tworzącego płynną
masę, która zachowuje się jak ciecz. Warstwa ta, pod wpływem zmniejszenia nacisku warstw
sąsiednich (np. podczas robót ziemnych) zaczyna płynąć i zagraża zalaniem wszystkich
sąsiadujących próżni (np. wykopów pod staw) lub wylewa się na powierzchnię ziemi (np. przy
wierceniu studni lub, w przypadku studni kopanych, zalewa wykop), a poza tym powoduje
zapadnięcie się gruntu, na tych powierzchniach, spod których wypływa.

Lej depresyjny - wklęsłość (w kształcie odwróconego spodka) powierzchni zwierciadła wody

podziemnej, tworząca się wokół studni lub otworu wiertniczego w wyniku czerpania wody.

Pojemność wodna gruntu - jest to ilość wody zatrzymanej w glebie w jednostce objętości.
Gleby zbudowane z drobnych cząstek są w stanie zatrzymać większą ilość wody (mają większą
pojemność wodną) aniżeli gleby, w których przeważają cząstki grube.

Strefa aeracji - strefa w utworach powierzchniowych, występująca nad strefą saturacji. Jej
miąższość zależy od poziomu zwierciadła wody podziemnej. W strefie aeracji woda występuje
jako: para wodna, woda związana chemicznie, woda związana fizycznie, woda kapilarna i woda
wolna grawitacyjna.

Warstwa wodonośna - rozumie się przez to warstwowane lub niewarstwowane utwory skalne
przepuszczalne i nasycone wodą, wykazujące wystarczającą porowatość i przepuszczalność
umożliwiającą znaczący przepływ wód podziemnych lub pobór znaczących ilości wód
podziemnych38.
Woda kapilarna - woda występująca w strefie aeracji, bezpośrednio nad strefą saturacji, w
formie pośredniej pomiędzy wodą związaną fizycznie, a wodą wolną grawitacyjną. Jej
występowanie w wąskich (o średnicy mniejszej aniżeli 3 mm) kanalikach (porach) w gruncie
jest wywołane napięciem powierzchniowym wody. Wysokość wzniosu kapilarnego zależy od
średnicy włoskowatych porów, w których znajduje się woda. Im drobniejsze są kanaliki w
gruncie, tym woda w kapilarach podsiąka wyżej. Woda kapilarna może także występować w
formie zawieszonej, wówczas gdy wody opadowe przenikają do porów o charakterze

38
Prawo wodne

18
kapilarnym albo w wyniku szybkiego opadania zwierciadła wód wolnych (strefy saturacji) i
oderwania się tych wód od strefy wzniosu kapilarnego.
Wody głębinowe - znajdują się głęboko pod powierzchnią Ziemi i są izolowane od niej wieloma
kompleksami utworów nieprzepuszczalnych.
Wody gruntowe - występują w strefie saturacji, oddzielone od powierzchni ziemi grubą
przepuszczalną strefą aeracji. Zwierciadło wody gruntowej nie jest wymuszone ścianami
warstw nieprzepuszczalnych, jest swobodne. Kształt swobodnego zwierciadła wody naśladuje
w pewnym przybliżeniu kształt powierzchni terenu, podnosi się pod wyniosłościami i obniża
pod zaklęśnięciami. Zwierciadło wody gruntowej wykazuje zawsze nachylenie, które nazywa
się spadkiem hydraulicznym. Wody gruntowe występują często piętrowo w kolejnych
warstwach wodonośnych, które poprzedzielane są warstwami nieprzepuszczalnymi (np. w
piaskach fluwioglacjalnych, przedzielonych przez gliny morenowe). Wówczas mówimy o
pierwszej, drugiej, ewentualnie trzeciej warstwie wód gruntowych. Wody te, dzięki
przesączaniu się przez warstwy przepuszczalne, są dobrze przefiltrowane. Cechy chemiczne
wód gruntowych zależą od gruntów.
Wody przypowierzchniowe – należą do wód podziemnych występujących na bardzo małych
głębokościach od powierzchni gruntu. Zwierciadło tych wód znajduje się zazwyczaj tuż pod
powierzchnią (do kilkudziesięciu cm od powierzchni gruntu) i nie występuje nad nim strefa
aeracji. Wody przypowierzchniowe najczęściej spotykane są na terenach zabagnionych, w
zagłębieniach terenu, w strefie niskich tarasów rzecznych i w pobliżu jezior. Odpływ tych wód
jest niewielki, a parowanie z ich powierzchni jest dość duże.
Wody wgłębne - wody podziemne zasilane opadami atmosferycznymi, lecz znajdujące się w
warstwach wodonośnych pokrytych utworami nieprzepuszczalnymi. W porównaniu z wodami
gruntowymi mają: mniejszy udział w krążeniu, wolniejsze tempo wymiany wód, brak jest
reakcji na wpływ zjawisk klimatycznych lub reakcja ta jest słaba, mniejszy związek z morfologią,
hydrografią i innymi czynnikami powierzchniowymi. Wody wgłębne poddają się wpływom
natury geologicznej: tektonice, geotermice, czynnikom geochemicznym. Zasilanie wód
wgłębnych odbywa się przez: a) infiltrację wód opadowych na wychodniach warstw
wodonośnych (miejsca te nazywane są obszarami zasilania wód wgłębnych). Obszary te mogą
leżeć niekiedy w dużych odległościach od rozpatrywanego przekroju warstwy zawierającej
wodę wgłębną. Np. dla Warszawy obszar ten leży w odległości 95 km na południe i
południowy- wschód. Woda wgłębna w obszarze zasilania może przechodzić w typ wody
gruntowej i odwrotnie. Więź hydrauliczna pomiędzy wodą gruntową i wodą wgłębną wyraża
się tym, że oba zbiorowiska wodne mają wspólne zwierciadło; b) erozyjne okno
hydrogeologiczne, które powstaje w skutek zniszczenia pewnej części stropu przez erozję. W
utworach lodowcowych i leżących pod nimi, występuje okno hydrogeologiczne
(sedymentacyjne). Przerwy takie mogą mieć charakter sedymentacyjny lub erozyjny.
Szczególnego typu oknem sedymentacyjnym jest odcinek stropu wykazujący zdolność
przepływu wody, odcinek przepuszczalny.
Wody zaskórne - wody występujące kilkanaście lub kilkadziesiąt centymetrów pod
powierzchnią terenu i są pozbawione strefy aeracji. Jest to szczególny typ wody podziemnej,

19
jak gdyby przejściowy do wód powierzchniowych. Powstawaniu wód zaskórnych sprzyjają
płaskie, równinne i zaklęsłe odcinki terenu. Gromadzą się one tam, gdzie płytko pod
powierzchnią terenu występują utwory nieprzepuszczalne lub słabo przepuszczalne.
Występowanie wód zaskórnych związane jest z opadami atmosferycznymi. Stan ich
zwierciadła zależy od zmian pogodowych. Podlegają one wpływom zmian temperatury
powietrza. Wody te są silnie zanieczyszczone drobnoustrojami, zawierają liczne produkty
rozkładu organicznego, są silnie zażelazione, często zakwaszone wskutek występowania
kwasów humusowych.
4.5. Wody opadowe
Prawo wodne nakłada obowiązek racjonalnego gospodarowania wodami opadowymi i
roztopowymi. Na podstawie art. 269 ust. 1 pkt 1, opłacie za usługi wodne podlega
zmniejszenie naturalnej retencji terenowej na skutek wykonywania na nieruchomości o
powierzchni powyżej 3500 m² robót lub obiektów budowlanych trwale związanych z gruntem,
mających wpływ na zmniejszenie tej retencji przez wyłączenie więcej niż 70% powierzchni
nieruchomości z powierzchni biologicznie czynnej na obszarach nieujętych w systemy
kanalizacji otwartej lub zamkniętej. Opłatom podlega także odprowadzanie wód opadowych
do kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej.
Wody opadowe i roztopowe nie są zaliczane do ścieków39. Pod warunkiem, że nie spływają z
powierzchni zanieczyszczonych. Wody opadowe czyste to te, które spływają z powierzchni
dachów. Można uznać, że także czyste są wody spływające z powierzchni pokrytych szatą
roślinną oraz z powierzchni dróg parkowych i placów. Prawo wodne jednak tego nie precyzuje.
Zgodnie z art. 3. pkt 38 c Prawa ochrony środowiska do ścieków zalicza się m.in. wprowadzane
do wód lub do ziemi wody opadowe lub roztopowe, ujęte w otwarte lub zamknięte systemy
kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych o trwałej nawierzchni, m.in. z
parkingów o powierzchni powyżej 0,1 ha. Z tych ustaleń mogłoby wynikać, że wody opadowe
odprowadzane z parkingów o powierzchni poniżej 0,1 ha nie są ściekami, jednak pod
warunkiem, że nie niosą ze sobą zanieczyszczeń. Lista potencjalnych zanieczyszczeń
wymienionych w wyżej cytowanym artykule Prawa ochrony środowiska jest długa40. Z czego
wynika, że w podejmowaniu decyzji dotyczących odprowadzania wód opadowych do wód
otwartych i ziemi (gruntu) należy zachować daleko idącą ostrożność41 iii. W przypadku
odprowadzania wód opadowych do wód i ziemi, z parkingów o większej powierzchni,
wymagane jest uzyskanie pozwolenia wodnoprawnego42. Jednak, spotykamy wiele parkingów

39
Prawo wodne, Dz. U. z 2017 r. poz. 1566.
40
Zob. § 19 ust. 1 i 2 Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie
należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie
szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 137, poz. 984, z późniejszymi zm.)
41
Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 12 lipca 2019 r. w sprawie
substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego oraz warunków, jakie należy spełnić przy
wprowadzaniu do wód lub do ziemi ścieków, a także przy odprowadzaniu wód opadowych lub roztopowych do
wód lub do urządzeń wodnych.
42
Zob. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie warunków, jakie należy
spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla
środowiska wodnego, Dz.U. 2014 poz. 1800 ; https://www.prawo.pl/biznes/odprowadzanie-wod-opadowych-z-
parkingu-wymaga- pozwolenia-wodnoprawnego,161091.html.

20
(mogę je wskazać) o powierzchni przekraczającej 0,1 ha, z których odprowadzane są wody
opadowe do ziemi poprzez rowy, tzw. parowniki.
Deszcz nawałnicowy (deszcz nawalny) – krótkotrwały opad atmosferyczny, trwający
kilkadziesiąt minut, a wyjątkowo kilka godzin (do 5 godzin), o natężeniu 45 – 120 mm/h
(natężenie opadu lub inaczej intensywność opadu jest to wysokość opadu przypadająca na
jednostkę czasu jego trwania, mierzone w mm/h lub w przypadku silnych i krótkotrwałych
opadów – w mm/min). Zasięg deszczu nawałnicowego jest przeważnie mały, tym mniejszy im
większe jest natężenie opadu.

4.6. Woda szara (ścieki szare)

Jest to woda odzyskiwana z umywalek, natrysków, wanien i pralek. Pozyskiwanie wody tą

drogą jest stosowane od lat w wielu krajach. W polskim prawie wodnym pojęcie to nie
występuje. Natomiast w normie PN-EN 12056-1:2002 występuje pojęcie „ścieki szare”, obok
pojęcia „ścieki czarne”, czyli te, które zawierają fekalia. Sytuacja prawna dotycząca ścieków
szarych nie jest jasna. Z tego powodu rozwiązania służące wykorzystywaniu wody szarej nie są
w Polsce stosowane. Wyjątkiem jest Radisson Blu Hotel & Residences w Zakopanem, oddany
do użytku w 2019 r., w którym zastosowano instalację recyklingu ścieków szarych.
Postulowane jest uwzględnienie ścieków szarych w aktach prawnych43.
4.7. Procesy hydrologiczne
Ewapotranspiracja - łączna utrata wody w wyniku parowania z powierzchni gleby oraz
poprzez transpirację (Ryc. 23).
Infiltracja - wsiąkanie wody pochodzącej z opadów pionowo w dół do strefy saturacji.
Intensywność infiltracji zależy od rodzaju pokrycia terenu oraz od zdolności filtracyjnych
(przesączania, przesiąkania, przenikania) gleby i ogólnie - skał. Oprócz wód opadowych w
pewnych warunkach infiltrują również wody rzek, kanałów, zbiorników. Ilość wody infiltrującej
w głąb ziemi zależy od: przepuszczalności gruntów i skał, urzeźbienia terenu, temperatury
powietrza, niedosytu wilgotności powietrza, pokrycia szatą roślinną, nasycenia wodą
środowiska skalnego, przemarzania gruntu, działalności człowieka (np. zabudowa miast
niekiedy prawie zupełnie uniemożliwia infiltrację).
Ryc. 23 Wielkość ewapotranspiracji w okresie
wegetacyjnym, od lewej: naga gleba - 350 mm; uprawa
pszenicy - 430 mm; łąka - 500 mm; wilgotny las (olsy,
łęgi, lasy bagienne) - 600 mm44

43
Zob., Chudzicki J., Malesińska A., Instalacje do powtórnego wykorzystania ścieków szarych w aspekcie
certyfikatów energetycznych w budownictwie, Warunki Techniczne.pl, nr 4(10)/2015, s. 30–34.
44
Na podstawie: Kędziora A., Bilans cieplny i wodny krajobrazu rolniczego oraz sposoby ich modyfikacji, w:
Ochrona środowiska rolniczego w świetle programów rolno-środowiskowych Unii Europejskiej, red. S. Bałazy,
A. Gmiąt. Brzesko-Poznań-Turew 2007.

21
Odpływ podziemny - jedna z dróg odpływu wód opadowych. Jest to proces powolny.
Wyróżnia się w nim dwie fazy: fazę wsiąkania wody opadowej w glebę i przesiąkania przez nią
ruchem pionowym (lub prawie pionowym) oraz fazę odpływu podziemnego. Pierwsza faza
odpływu podziemnego odbywa się w strefie aeracji. Proces wsiąkania odbywa się pod
wpływem siły ciężkości, jednak wsiąkająca woda musi pokonywać opór ziaren i koloidów
glebowych oraz wód molekularnie związanych przez cząsteczki stałe w glebie (tzw. wilgoć
glebowa). Ilość wilgoci glebowej jest zmienna i zależy od warunków pogodowych. Jeśli gleba
jest nasycona wilgocią glebową (np. w czasie opadów i roztopów), wówczas woda opadowa
nie będzie wsiąkała w glebę tylko odpłynie do sieci wodnej, w postaci spływu
powierzchniowego. Jeśli gleba jest sucha, wówczas wody opadowe wsiąkają w glebę i
zużywane są na zwilżenie gleby, pęcznienie koloidów glebowych, czyli uzupełnienie wilgoci
glebowej do stanu wilgotności odpowiadającego polowej pojemności wodnej (stan, w którym
gleba utrzymuje maksymalną ilość wody kapilarnej, związanej molekularnie z cząsteczkami
gleby i nie następuje jej przesączanie w głąb pod wpływem grawitacji). Po osiągnięciu tego
stanu rozpoczyna się proces przesiąkania wody wolnej pionowo w dół (proces infiltracji) do
strefy saturacji. Przesiąkająca woda dociera w końcu do poziomu zwierciadła wód
podziemnych i wtedy warunki ruchu wody zmieniają się ze względu na wypełnienie wodą
wszystkich przestrzeni powietrznych gleby oraz możliwość przekazywania wytworzonego
ciśnienia hydrostatycznego powierzchniowym obiektom hydrograficznym takim jak: źródła,
rzeki, zbiorniki wodne, bagna. Dalszy ruch wody (odpływ podziemny) zależy od budowy
geologicznej , budowy tektonicznej, warunków klimatycznych, itp. Końcowym etapem
infiltracji może być odpływ podziemny wód do jezior, rzek i mórz.
Parowanie potencjalne - ilość wody, która może wyparować z powierzchni wody w
określonych warunkach klimatycznych. Wzór Iwanowa: E = 0,0018(25+t)x(100-a), gdzie E-
parowanie potencjalne miesięczne, t–średnia temperatura miesiąca, a–wilgotność względna
w %, wg psychrometru Augusta. Inaczej - potencjał ewaporacyjny, jest to maksymalna ilość
pary wodnej, jaką może wchłonąć powietrze atmosferyczne nad określonym obszarem Ziemi;
parowanie terenowe potencjalne (zdolność ewaporacyjna terenu) - jest to maksymalna ilość
wody jaka może wyparować z określonych obszarów lądowych.
Parowanie terenowe rzeczywiste (deficyt odpływu) - jest to ilość wody parującej z pewnego
określonego obszaru, obliczona z różnicy przeciętnej wieloletniej ilości opadów
atmosferycznych i analogicznej ilości odpływu z tego terenu.
Parowanie wody - jest „ucieczką” cząsteczek wody z jej powierzchni. Proces przechodzenia
wody ze stanu ciekłego w lotny, zachodzący gdy powietrze nie jest nasycone parą wodną.
Parowanie zachodzi w każdej temperaturze. Liczba przenikających cząsteczek wzrasta wraz ze
wzrostem temperatury wody. Intensywność parowania zależy od temperatury otoczenia i
parującej wody, od wilgotności powietrza i prędkości jego ruchu, oraz od ciśnienia
atmosferycznego. Wzrost temperatury i prędkość wiatru wzmaga parowanie, natomiast
wilgotne otoczenie i wysokie ciśnienie osłabiają je.
Retencja - woda opadowa zostaje często zatrzymana czasowo w swym obiegu, zatrzymanie
takie nazywa się retencją. Czas retencji jest różny i może się wahać od minut do tysięcy lat.
Rodzaje retencji: retencja powierzchniowa - wody stojące w kałużach, mokradłach, bagnach;

22
retencja jeziorowa, zbiornikowa - przetrzymywanie nadmiaru wody w okresie wiosennych
roztopów lub w porze deszczowej; retencja śniegowa, retencja lodowcowa, intercepcja -
chwilowe zatrzymanie wody na powierzchni liści, konarów, pni drzew; zwilżanie przedmiotów
na powierzchni; retencja organiczna - woda zużyta na wyprodukowanie masy roślinnej, ciał
zwierzęcych i ludzkich; retencja gruntowa - woda wsiąkająca w glebę, grunt, skały. Detencja –
chwilowe (do kilkudziesięciu godzin) zmagazynowanie wody, mające na celu opóźnienie
odpływu i sedymentację zawiesin. Pojęcie nie spotykane w polskiej terminologii
hydrologicznej. Detencję można uznać za rodzaj krótkotrwałej retencji.
Ryc. 24. Wpływ urbanizacji na intensywność i czas
odpływu powierzchniowego

Spływ (odpływ) powierzchniowy - spływ wód

opadowych po powierzchni terenu do sieci
wodnej. Na wielkość i szybkość spływu
powierzchniowego wpływają: nachylenie
terenu, pokrycie terenu, warunki infiltracji
(Ryc. 24 i 25).

Ryc. 25. Naturalna forma odprowadzania i retencjonowania wód opadowych i roztopowych 45

45
McHarg I. L.,A Quest for Life, An Autobiography, John Wiley&sons, Inc, New York, Chichester, Brisbane,
Toronto, Singapore 1996, s. 259, oprac. P. Wolski.

23
 5. Urządzenia i budowle wodne w parkach i ogrodach46.
Definicje i uwarunkowania prawne
Urządzeniami wodnymi są m.in. wymienione w pkt. 4.2.1. Wody płynące: kanał i rów; oraz w
pkt. 4.2.2. Wody stojące i tereny podmokłe: fosa, polder przeciwpowodziowy, staw, rzeka
angielska i zbiornik wodny. Inne urządzenia i budowle wodne, w parkach i ogrodach,
scharakteryzowane są poniżej. W charakterystyce tej pominięto systemy nawadniania, które
są odrębnym zagadnieniem, stanowiącym temat innego wykładu.
Dach bagienny - służy do retencji i oczyszczania wód opadowych, z wykorzystaniem roślin
bagiennych (Ryc. 26).
Ryc. 26. Dach bagienny wypukły na budynku magazynu
firmy Hegler w Essen, realizacja w 1998 r. W części
najwyżej położonej rosną sukulenty, poniżej roślinność
łąki świeżej, w strefie sąsiadującej z pasmem wody -
roślinność łąki wilgotnej, a w paśmie wody – roślinność
bagienna47.

Drenaż francuski - drenaż w formie rowu

wypełnionego kruszywem o frakcji co
najmniej 8 mm, odizolowanego od
otaczającego gruntu geowłókniną,
przykrytego warstwą przepuszczalnego gruntu lub warstwą kruszywa (Ryc. 27).
Ryc. 27. Drenaż francuski w Parku Miejskim w Porto
(rys. M. Widaj)

Może być stosowany z dodaniem rury

drenarskiej. Głębokość dostosowana do
warunków gruntowych, zwykle nie
przekraczająca 120 cm. Zalecane do
stosowania w parkach i ogrodach, ze względu
na skuteczność rozwiązania oraz
eliminowanie materiałów budowlanych z
tworzyw sztucznych.
Drenaże odwadniające podziemne;
elementy: dreny z tworzyw sztucznych lub
dreny ceramiczne (już rzadko stosowane, ale
zalecane w założeniach ogrodowych) oraz
studnie i studzienki: studzienki przelotowe -
są lokalizowane na załamaniach linii drenażu,
na załamaniach spadku drenażu oraz na długich odcinkach prostych; studnie (studzienki

46
Prawo wodne, op. cit., Art. 197.
47
https://www.google.pl/search?sxsrf=ALeKk01g2V-DwubT2-sJ_VqH0- XKaUy3dA:1610563463579
&source=univ&tbm=isch&q=dach+bagienny+definicja&sa=X&ved=2ahUKEwiLyIm5yJnuAhUaCRAIHZFEAfoQjJkE
egQIAxAB&biw=1920&bih=947

24
rewizyjne służą do kontrolowania przepływu wody. W przypadku zatkanych drenów
umożliwiają do nich dostęp. Studzienki rewizyjne o małej średnicy (do 600 mm), wykonane z
tworzyw sztucznych, nazywane są niekiedy kinetami, drenaże odwadniające powierzchniowe.
Drenaż powierzchniowy. Drenaże powierzchniowe stosowane do odprowadzenia wody
opadowej spływającej z nawierzchni dróg i ścieżek lub z nachylonych powierzchni parku
(ogrodu), pokrytych szatą roślinną, w liniach, w których te powierzchnie stykają się z drogami,
placami, tarasami, etc. Warstwę drenażową tworzy się z warstwy żwiru lub innego kruszywa,
grubości 20-40 cm, odizolowanego od gruntu geowłókniną (Ryc.30).
Drenaże rozsączające - są stosowane do rozprowadzania oczyszczonych ścieków do gruntu.
Dreny układa się na głębokości od 0,6 do -1,2 m. Odległość od drenów do zwierciadła wód
gruntowych musi wynosić co najmniej 1,5 m. Mogą być stosowane do rozsączania czystych
lub oczyszczonych wód opadowych, np. pod powierzchniami trawników.
Jaz - budowla piętrząca wodę. Najczęściej betonowa lub kamienna. Jaz stały - w którym woda
którym woda przepływa przez otwory przelewowe wyposażone w urządzenia upustowe
zamykane lub otwierane.
Lewar hydrauliczny - urządzenie wodne służące do przesyłania wód przez przeszkody
uniemożliwiające przepływ grawitacyjny.
Misa sucha zatrzymująca okresowo wody opadowe (Ryc. 28)
Ryc. 28. Sucha misa (Warszawa-Stegny) – fot. P.
Wolski

Misy suche, zatrzymujące okresowo wody

opadowe, są niewielkimi zagłębieniami,
przystosowanymi do krótkiego przejmowania
wód ze spływu powierzchniowego, i
odprowadzania tych wód do gruntu, w wyniku
infiltracji. Czas utrzymywania wód opadowych
w misie nie powinien przekraczać 3. dób, by
misa nie stała się wylęgarnią komarów.

Mnich – budowla wodna mająca zastosowanie w nawodnieniach oraz w stawach. Służy do

piętrzenia wody oraz do jej odprowadzania. Składa się z dwóch podstawowych części:
poziomej – leżaka (służy jako przepust wody pod groblą) i pionowej – stojaka (służy do
piętrzenia i regulacji przepływu wody).
Niecka bioretencyjna - obniżenie terenu przystosowane do retencjonowania wody ze spływu
powierzchniowego oraz poprawiania jej jakości, z wykorzystaniem właściwości fizycznych,
chemicznych i biologicznych roślin oraz mikroorganizmów glebowych (Ryc. 29).

25
 Ryc. 29. Niecka bioretencyjna, rys. P. Wolski

Opaska drenażowa - służy do liniowego oraz

infiltracyjnego odprowadzania wód ze
spływu powierzchniowego. Wykonana jest w
formie koryta wypełnionego kruszywem
odizolowanym od gleby geowłókniną (Ryc.
30). Zalecana jest do odprowadzania wód z
nawierzchni dróg parkowych.

Ryc. 30. Opaska drenażowa, rys. P. Wolski

Płyta wodna (dywan wodny) - płyta kamienna lub betonowa, po której cienką warstwą płynie
woda. Stałe utrzymywanie cienkiej warstwy wody na powierzchni płyty wymaga, by wypływ
wody był położony poniżej odpływu.
Rynsztok (kanalik, rynienka) - służy do liniowego odprowadzania wód opadowych wzdłuż
dróg o dużych nachyleniach oraz z terenów o dużych powierzchniach i nachyleniach (Ryc. 31).
Ryc. 31. Rynsztok (kanalik, rynienka), rys. P. Wolski

Studnia chłonna - służy do wprowadzania

wód opadowych czystych i ścieków
opadowych oczyszczonych do ziemi.
Wykonanie studni chłonnej, do której
odprowadzane są wody opadowe wymaga
posiadania pozwolenia wodnoprawnego.

26
Suche koryta wypełniane okresowo wodami opadowymi
Ryc. 32. Park Miejski w Porto. Suche koryto do
odprowadzania wód deszczowych (Fot. P. Wolski,
2007 r.)

Syfon - urządzenie wodne służące do

przesyłania wód przez przeszkody, pod
powierzchnią terenu.

Sztuczne mokradło - ryc. 33.

Ryc. 33. Sztuczne mokradło

Zbiornik infiltracyjny - zagłębienie w terenie umożliwiające retencjonowanie wody i jej

infiltrację do gleby.

6. Gospodarowanie wodami opadowymi oraz drenażowymi w parkach

i ogrodach
6.1. Zasady dostosowania form zagospodarowania do lokalnych zasobów wodnych

Jak podaje Hammer48 w miastach położonych w suchych regionach do nawadniania terenów

zieleni zużywa się nawet 75% wody wykorzystywanej przez mieszkańców miasta dla celów
bytowych. Jest to woda najwyższej jakości, nadająca się do picia. Nie wiemy ile zużywa się
najwyższej jakości wody do nawadniania terenów zieleni w polskich miastach. Chodzi tu nie
tylko o nawadnianie parków i zieleńców miejskich, ale przede wszystkim o nawadnianie
terenów zieleni w wielorodzinnych osiedlach mieszkaniowych oraz na terenach zabudowy
jednorodzinnej. Do nawadniania terenów zieleni powinna być przeznaczana woda pochodząca
z różnych form retencjonowania. Podstawą dla projektów zagospodarowania terenów
powinien być bilans wodny, a dobory roślin powinny być dostosowane do lokalnych zasobów
wody. Przy czym określanie zasobów wody nie powinno być ograniczane jedynie do wód
opadowych i wód otwartych. Powinno dotyczyć także zasobów wód podziemnych. Taka
praktyka projektowa jest zgodna z zasadami rozwoju zrównoważonego.

48
Hammer D. A., Creating Freshwater Wetlands, Levis Publishers (CRC Press), Boca Raton FL 1997.

27
W literaturze z zakresu projektowania środowiskowego istnieje termin xeriscape 49. Stosuje
się go na określenie takiego podejścia w projektowaniu, które polega na ochronie zasobów
wodnych. Na stosowaniu w doborach takich roślin, które nie wymagają nawadniania.
Podstawę tych doborów stanowią rośliny rodzime. Ten kierunek działań prowadzi do
tworzenia krajobrazu pięknego w swojej prostocie i naturalnym funkcjonowaniu. Ważne jest
także stosowanie odpowiedniego sposobu uprawy, przede wszystkim obfitego mulczowania,
nawet o grubości 10 cm.
6.2. Określenie wielkości spływu powierzchniowego
Każda powierzchnia terenu jest miejscem transformacji opadu w infiltrację,
ewapotranspirację, retencję lub spływ powierzchniowy. Zjawiska infiltracji i retencji są
zjawiskami pożądanymi z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania przyrodniczego
krajobrazu. Od wymiaru infiltracji i retencji zależy wielkość i intensywność spływu
powierzchniowego.
Najbardziej racjonalnym sposobem gospodarowania wodą opadową jest retencja gruntowa.
Ale nie zawsze jest możliwe retencjonowanie całego opadu w gruncie. Powstaje wówczas
spływ powierzchniowy, z którego woda może być zagospodarowana na różne sposoby.
Odprowadzanie wód opadowych poza granice zagospodarowanych terenów jest
nieracjonalne, zwłaszcza gdy są to tereny parków i ogrodów.
W parkach i ogrodach nadmiar wód opadowych może być wykorzystany nie tylko do
nawadniania roślin, ale także dla celów porządkowych. Przewidywany nadmiar wód
opadowych można obliczyć na podstawie współczynników spływu powierzchniowego.
Współczynniki spływu powierzchniowego. Współczynnik spływu jest stosunkiem ilości
odpływu do ilości opadu i jest zależny od: częstotliwości i czasu trwania opadów, rodzaju
pokrycia terenu, nachylenia terenu, a w przypadku powierzchni biologicznie/hydrologicznie
aktywnych, od współczynnika infiltracji. Poniżej podaję przybliżone wybrane współczynniki
spływu powierzchniowego dla różnych form pokrycia terenu50:
Ψ = 0,90÷0,95 - dla dachów krytych blachą lub łupkiem;
Ψ = 0,80÷0,90 - dla dachów krytych dachówką ceramiczną;
Ψ = 0,50÷0,70 - dla dachów płaskich i pokryć drewnianych;
Ψ = 0,6 - dachy pokryte papą;
Ψ = 0,5 - dachy zielone ekstensywne;

49
Thompson W., Sorving K. 2000. Sustainable Landscape Construction. A Guide to Green Building Outdoors.
Islands Press, Washington, D.C., Covelo, California.
50
Według PN- 92/B-01707 i innych źródeł
(https://www.google.pl/search?q=wsp%C3%B3%C5%82czynnik+sp%C5%82ywu+powierzchniowego+tabela&sx
srf=ALeKk00EwDogrYb_E7XJo4AtH5d6JkMxKQ:1609689854103&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=9pKhLCwo45
OZBM%252CBgy-JnLDB5HMeM%252C_&vet=1&usg=AI4_-
kQFA54JfMLLuZbYxATt1XY5l4kXKQ&sa=X&ved=2ahUKEwiQ1M7_kYDuAhVn_SoKHYFOCI8Q9QF6BAgLEAE&biw
=1920&bih=947#imgrc=NXfJM1EwKD6ESM)

28
Ψ = 0,3 - dachy zielone intensywne;
Ψ = 0,85÷0,90 - dla nawierzchni bitumicznej lub betonowej;
Ψ = 0,75÷0,85 - dla nawierzchni kamiennych (brukowych z zalanymi spoinami) i
klinkierowych;
Ψ = 0,40 – 0,50 - dla nawierzchni brukowych bez zalanych spoin;
Ψ = 0,25÷0,60 - dla parkingów trawiasto-betonowych (kratki trawnikowe i luźne kostki
rzędowe i kamienne, nawierzchnie tłuczniowe), dróg tłuczniowych;
Ψ = 0,15÷0,30 - dla dróg i ścieżek żwirowych;
Ψ = 0,25 - place do gier i place sportowe;
Ψ = 0,10÷0,20 - dla pielęgnowanych trawników;
Ψ = 0,00÷0,10 - dla parków, ogrodów i zieleńców, łąk (ogólnie).
Spływ wód opadowych
Wzór na wielkość spływu powierzchniowego Q = Ψ · I · A, gdzie:
Q - wielkość spływu powierzchniowego [dm³];
Ψ - współczynnik spływu;
I - miarodajne natężenie deszczu [dm³/s.m²] według danych meteorologicznych;
A - powierzchnia zlewni [ha].
Przykład. Obliczenie wielkości spływu powierzchniowego sprzed przebudowy i po
przebudowie górnej płyty parkingu podziemnego na terenie SGGW51
Projekt, i realizacja, przebudowy górnej płyty parkingu podziemnego na terenie SGGW jest
przykładem aktywowania biologicznego i hydrologicznego martwej przestrzeni. W 2014 r.
płyta parkingu podziemnego, o powierzchni 1.2 ha oraz nośności 500 kg/m2, była w całości
pokrytą kostką granitową i płytami granitowymi (Ryc. 34). W 2015 r. zmieniono jej
zagospodarowanie (Ryc. 35).

51
Wolski P., Wasilewski M., Korzyści z łączenia sztuki ogrodowej i budowlanej [Benefits of combining garden art
with engineering], w: G.Rzepecki, red., Integracja sztuki i techniki w architekturze i urbanistyce, t. III.
Wydawnictwo Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego, Bydgoszcz 2015, s. 395-406.

29
Ryc. 34. Górna płyta parkingu podziemnego na terenie Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
w 2014 r. (fot. P. Wolski); Ryc. 35. Górna płyta parkingu podziemnego na terenie Szkoły Głównej Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie w 2016r. (fot. M. Wasilewski)

Ważnym aspektem tej aktywacji jest zagospodarowanie wód opadowych. Wprowadzenie

podłoża glebowego, porośniętego roślinnością (Ryc. 36) , wpłynęło wyraźnie na zmniejszenie
ilości wody opadowej odprowadzanej do kanalizacji (Q, [dm³]). Ilość tę obliczono na podstawie
wzoru: Q = H · A · Ψ; gdzie: H – opad roczny [mm]; A – powierzchnia dachu [m²]; Ψ –
współczynnik spływu powierzchniowego52.
Zgodnie z projektem, i jego realizacją, aktywna biologicznie powierzchnia górnej płyty
parkingu (o grubości podłoża od 17 do 30 cm) wynosi 9157 m², zaś powierzchnie utwardzone
zajmują 2648 m². Według normy PN-92/B-01707, wartość współczynnika spływu dla
powierzchni utwardzonych wynosi 0,9, a dla biologicznie aktywnej powierzchni (zielonego
dachu intensywnego) 0,3. Uśredniony współczynnik spływu dla stanu projektowanego (ˉx Ψ )
wynosi zatem:
ˉx Ψ = (9157 · 0,3 + 2648 · 0,9) / (9157+2648) = 0,44
Jako opad roczny przyjęto 583 mm, według danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki
Wodnej dla dzielnicy Ursynów (2012). Ilość wody opadowej odpływającej z powierzchni górnej
płyty parkingu podziemnego według projektu i jego realizacji (Q p) wynosi:
Q p = 583 · 11805 · 0,44 = 6 194 083,5 dm3/rok = 3 028,2 m³/rok

52
Za: Karczmarczyk A., Mosiej J., Racjonalne zagospodarowanie wód opadowych na terenach o zwartej i
rozproszonej zabudowie. Ekoinnowacje na Mazowszu Poradnik Transferu Technologii w Ochronie Środowiska.
Cz. II Gospodarka Wodna, Rozdz.2. Wyd. II: Priorytety WFOŚiGW - Podręcznik Internetowy, Wydawca: CTTiRP
Politechniki Warszawskiej z dotacji WFOŚiGW w Warszawie, Warszawa 2011.

30
Ryc. 36 . Projekt przebudowy górnej płyty parkingu podziemnego na terenie SGGW (Wolski P. i in., 2015): 1.
garaż podziemny; 2. żelbetowa płyta stropu (30cm); 3. beton spadkowy istniejący (5-15cm); 4. grunt Icopal
Silplast Primer Szybki Grunt SBS; 5a. papa Icopal Zdunbit PF Szybki Profil SBS; 5b. papa Icopal Graviflex do dachów
zielonych; 6. kliny ze styroduru URSA XPS N-VII-L, nadające spadki do odprowadzania wód (0-14cm); 7.
termoizolacja-polistyren ekstrudowany URSA XPS N-III-L (10cm); 8. 2x folia izolacyjna PE 0,2; 9. geowłóknina
gram. 450; 10. drenaż Floradrain, wypełnienie żwirem płukanym 16/32 (4cm); 11. geowłóknina separacyjna
gram. 250; 12. keramzyt fr. do 6mm (3cm); podłoże glebowe (mieszanka humusu, piasku i keramzytu, 17-30cm);
14. kosodrzewina; 15. ścieżki i drogi; 16. wysokie trawy; 17 – krzewy, trawy i byliny na kopcach; 18. roślinność
okrywowa cienioznośna; 19. łąka kwietna

Dla porównania, wartość ta dla powierzchni płyty, w jej obecnej postaci, wynosi 6 194,1
m³/rok. W wyniku przebudowy górnej płyty parkingu odpływ wód opadowych do kanalizacji
został zmniejszony niemal dwukrotnie.
6.3. Ogrodowe formy zagospodarowania wód ze spływu powierzchniowego - przykłady
6.3.1. Retencjonowanie wód deszczowych w miejscu opadu
Retencjonowanie wody w miejscu powstającego opadu ma wielowiekową tradycję. Wody
opadowe gromadzili Chińczycy, starożytni Izraelici, Aborygeni, Indianie Pueblo i Indianie
Ameryki Południowej. W większości przypadków, tam gdzie występowały różnice poziomu
terenu, były to systemy retencjonowania tarasowego. Gromadzona na tarasach woda była
wykorzystywana dla celów bytowych, a powstające po jej wykorzystaniu i wyparowaniu osady
wykorzystywano do upraw. Te tradycyjne metody wykorzystywane są współcześnie i
rozpowszechniane w ramach systemu Permakultury53. Bliższe współczesności jest
gromadzenie wód opadowych w zbiornikach tworzonych w piwnicach domów. Takie
gromadzenie wód opadowych znane było w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku. Wilson

53
Mollison B. 1988. Permaculture: A Designers' Manual. Tagari Publications, Tyalgum, NSW, Australia.

31
podaje54, że około 1900 roku w Stanach Zjednoczonych istniało 250 000 lokalnych systemów
retencjonowania wody z dachów. Później praktykę tę porzucono i istniejące systemy
retencjonowania wód opadowych zastąpiono kanalizacją deszczową. Gromadzenie wód
opadowych w cysternach jest obecnie dość powszechnie stosowane w różnych odmianach w
wielu krajach Europy zachodniej.

Ryc. 37. Nawierzchnia placu przepuszczająca wody deszczowe Västra Hamnen (Malmö, Szwecja), fot. P. Wolski

Ryc. 38. Projekt dachu pokrytego darnią (przekrój podłużny) : 1. trzy warstwy darni; 2. kratownica z listew
2x1.5; 3. mata Platon P6 filtracyjno-retencyjna; 4. papa; 5. deski 4.5x16; 6. krokwie 8x16; 7. geowłóknina Typar
3407; 8. taśma VSTFANT; 9. gruby żwir; 10. hak okapowy; 11. fartuch okapowy; 12. rynna; 13. otwory w desce,
papie i macie; 14. blacha kwasoodporna miedziowana (P. Wolski)

Gromadzenie wody w miejscu opadu jest najbardziej racjonalnym sposobem retencjonowania

(Ryc. 37). Pełna przydatność tak zbieranej wody zależy jednak m.in. od rodzaju pokryć
dachowych. Formą przyjazną dla środowiska przyrodniczego są dachy zielone, stosowane od
wieków (Ryc. 38). Z dachów pokrytych dachówką, terakotą i łupkiem spływa woda czysta
(chodzi tu o drugą falę wody opadowej. Pierwsza fala, spłukująca zanieczyszczenia, nie
powinna być zbierana). Dachy pokryte blachą galwanizowaną, gontami bitumicznymi i
gontami drewnianymi (konserwowanymi przy użyciu środków chemicznych) nie powinny być
wykorzystywane do gromadzenia wody bezpośrednio wykorzystywanej do upraw i
nawadniania. Z uwarunkowań tych wynika, że programy gospodarowania wodą powinny
określać m. in. wskazania dotyczące stosowania pokryć dachowych. Woda spływająca z
powierzchni zanieczyszczonych może być wykorzystywana do upraw i nawadniania, ale
dopiero po oczyszczeniu, m. in. z zastosowaniem biofiltrów. Najbardziej racjonalne jest
odprowadzanie czystej wody z dachów, rurami spustowymi bezpośrednio do gruntu. Także,

54
Wilson A. 1997. Rainwater Harvesting. Environmental Building News. May 1997:1.

32
odprowadzanie wody opadowej do gruntu, z dróg, ścieżek i placów. W przypadku ogrodów o
małej powierzchni czyste wody opadowe mogą być kierowane do studni chłonnych .
6.3.2. Szkody wynikające ze złego zagospodarowania wód ze spływu powierzchniowego
Ryc. 39. Rozmyta nawierzchnia drogi parkowej
wykonanej w technologii HanseGrand (Fot. P. Wolski)

Jest to przykład (Ryc. 39) często popełnianego

błędu. Droga parkowa położona jest poniżej
terenu, z którym sąsiaduje, i nie została
zabezpieczona obrzeżnie poprowadzonym
rynsztokiem odprowadzającym liniowo wody
opadowe. W wyniku popełnionego błędu
projektowego wody ze spływu
powierzchniowego niszczą nawierzchnię
drogi.
6.3.3. Wody opadowe i drenażowe w założeniach urbanistycznych i ogrodowych

 Wiedeń. Aspern Seestadt55

Ryc. 40. Wiedeń. Aspern Seestadt. Układ przestrzenny (opracowała K. Rędzińska); Ryc. 41. Wiedeń. Aspern
Seestadt. Zagospodarowanie wód opadowwych - objaśnienia w tekście (opracowała K. Rędzińska)

55
Na podstawie własnych obserwacji z kwietnia 2016 r. oraz: Rędzińska K., Jędraszko - Macukow M., Osiedla
„Aspern Seestadt” w Wiedniu i „Miasteczko Wilanów” w Warszawie w świetle idei zielonej infrastruktury

33
 Ryc. 42. Wiedeń. Aspern Seestadt. Zbiornik wodny
przeznaczony do gromadzenia wód opadowych (Fot.
P. Wolski)

Aspern Seestadt jest dzielnicą Wiednia

zlokalizowana na wschodzie miasta, na
terenie byłego lotniska. Budowa dzielnicy
rozpoczęła się w 2009 r., i ma zakończyć się w
2028 r. Docelowo w Seestadt Aspern
mieszkać ma 20 tys. osób i ma być tu tyle
samo miejsc pracy. Projekt ten jest jak dotąd
największym przedsięwzięciem rozbudowy
przestrzeni miejskiej w Europie XXI wieku. Na terenie osiedla przewidziano wiele przestrzeni
wspólnych, a także terenów zieleni, które będą stanowiły 27% całego obszaru. W centralnym
punkcie dzielnicy jest zlokalizowano zbiornik wodny (Ryc. 42) zasilany wodami gruntowymi
(poziom wód gruntowych - ok. 2 m p.p.t.), do którego będą kierowane wody opadowe z
obszaru położonego wewnątrz ringu (Ryc. 41). Część wód opadowych z obszaru położonego
wewnątrz ringu będzie przekazywana na tereny położone na zewnętrz ringu, gdzie będą
odprowadzane do gruntu. Z obszarów położonych na zewnątrz ringu wody opadowe będą
odprowadzane na aktywne biologicznie tereny zabudowy oraz na tereny zieleni.

 Park Miejski w Porto

Ryc. 43. Park Miejski w Porto – przykład racjonalnego gospodarowania wodą 56

56
źródło: http://maps.google.com//, dostęp: 15.07.2010

34
Ryc. 44 i 45. Park Miejski w Porto. Niecki bioretencjne (Fot. P. Wolski)

Ryc. 46. Park Miejski w Porto.

Grawitacyjne, podziemne
odprowadzanie wód
opadowych z niecek
bioretencyjnych do stawów
parkowych ( rys. M. Widaj)

W Parku Miejskim w Porto

(Ryc. 43), który ma
powierzchnię 83 ha,
zaprojektowano system
gromadzenia wód
opadowych w celu utrzymania stałego poziomu wód w stawach parkowych podczas
sześciomiesięcznego okresu suchego. Zlokalizowano w parku 50 niecek infiltracyjnych,
niektóre z nich w formie niecek bioretencyjnych. Niecki przechwytują wodę z opadów w
okresie sezonu deszczowego, tj. od października do marca. Przechwycone wody przekazywane
są drogą infiltracji do stawu. W okresie wegetacji woda ze stawu parkowego wykorzystywana
jest do zasilania 3850 zraszaczy rozmieszczonych na terenie parku.

 Projekt konkursowy zagospodarowania cmentarza komunalnego w Morasku 57

Jest to przykład wpływu gospodarowania wodą opadową na układ funkcjonalno-przestrzenny

oraz kompozycję i ujęcie ideowe zagospodarowywanego terenu. Planowany cmentarz dla
Poznania zlokalizowano na obszarze o urozmaiconej rzeźbie, blisko kompleksów leśnych i
jeziora. Cechy terenu i jego położenie, zadecydowały o porządku kryteriów, które stanowiły
podstawę koncepcji zagospodarowania (Ryc. 47). Wyodrębniono dwie kategorie terenów: 1)
tereny najniżej położone: dolinki cieków, suche dolinki, zagłębienia bezodpływowe oraz inne
lokalne obniżenia terenu. Tereny te tworzą naturalny system „korytarzy”, którymi
odprowadzany jest nadmiar wód opadowych z całego obszaru cmentarza; 2) tereny wyżej
położone, które są powierzchniami płaskimi lub nachylonymi. Na tych terenach zlokalizowano

57
Głowacki P., Niemirski A., Szumański M., Wolski P., Koncepcja zagospodarowania cmentarza komunalnego w
Morasku, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, Rok XXXI, 1981, 2-3, s. 25-31.

35
pola grzebalne, w formie niewielkich cmentarzy oddzielonych od siebie pasmami obniżeń
(Ryc.48).

Ryc. 47. Projekt konkursowy zagospodarowania cmentarza komunalnego w Morasku. Uwarunkowania

przyrodnicze: 1 - tereny najniżej położone, z dużym udziałem gruntów organicznych; siedliska grądu typowego,
grądu niskiego i olsu; tereny w przeważającej części niegrzebalne, tworzące naturalny system odprowadzania
wód opadowych; 2 - tereny płaskie o gruntach mineralnych; siedliska boru świeżego, niekiedy boru mieszanego
lub grądu typowego – nadające się do lokalizowania pól grzebalnych; 3 - tereny nachylone, grunty i siedliska jw.;
4 - tereny lasów; 5 - linie wododziałów; 6 - kierunki odprowadzania wód opadowych; 7 - granice cmentarza

Ryc. 48. Projekt konkursowy zagospodarowania cmentarza komunalnego w Morasku. Schemat funkcjonalno-
przestrzenny: 1 - ośrodek usługowo-administracyjny; 2 - zaplecze gospodarczo-techniczne; 3 - pola grzebalne;
4 - zakład gastronomiczny; 5 - parkingi stałe; 6 - parkingi sezonowe; 7 - ciąg wewnętrznej komunikacji
samochodowej; 8 - ciągi piesze; 9 - tereny lasów; 10 - granice cmentarza

 Gospodarowanie wodą w Parku Kazimierzowskim w Warszawie (P. Wolski,

współpraca J. Szmagaj) 58
Celem projektu było m.in.: poprawienie funkcjonowania hydrologicznego terenu parku;
nieobciążanie miejskiej sieci kanalizacji deszczowej; wykorzystanie zasobów wodnych w celu
wzbogacenia kompozycji i programu użytkowego parku. Na teren parku odprowadzane są
wody opadowe i drenażowe z terenów sąsiadujących z nim, m.in. z terenu Uniwersytetu

58
Projekt opracowany w ramach pracy zgłoszonej na konkurs ogłoszony w 2007 przez Zarząd Terenów
Publicznych w Warszawie. Praca uzyskała pierwszą nagrodę.

36
Warszawskiego (Ryc. 49 i 50). Obliczono, że w czasie deszczu nawalnego z terenu parku
odprowadza się do miejskiej kanalizacji deszczowej około 245 m³ wody.

Ryc. 49. Obecny system gospodarowania wodami opadowymi na terenie Parku Kazimierzowskiego w
Warszawie; Ryc. 50. W roku 2002 wybudowano na terenie parku system kanałów, bystrzy, studni tłumiących i
rurociągów odprowadzających wody opadowe ze Skarpy Warszawskiej.

Projekt zakłada powstanie czterech odrębnych obiegów wody oraz systemu oczyszczania wód
opadowych (Ryc. 51 i 52) pierwszy obieg obejmuje kaskadę doprowadzającą wodę do
dywanu wodnego, który będzie spełniał funkcję użytkową. Do ściany kaskady, mierzącej ok. 2
m, wpływać będzie woda i następnie przez zbiornik tłumiący znajdzie się na płycie kamiennej,
w której zostanie wyryty wzór parteru barokowego; 2) drugi obieg to fontanny wodne z
dywanami wodnymi. Dwie z nich będą umieszczone na płycie przykrywającej węzeł wodny.
Będą blokami kamiennymi, z których woda będzie spływała na dywany wodne przeznaczone,
podobnie jak dywan z haftem barokowym, do brodzenia i zabaw. Woda spływająca z dywanów
wodnych będzie odprowadzana do węzła wodnego; 3) do trzeciego obiegu włączony jest staw
i strumień. Obydwa te elementy będą zbliżone do form naturalnych. Staw będzie miał
głębokość przystosowaną do zimowania zwierząt w zbiorniku. Ponadto w otoczeniu stawu i
strumienia powstaną kieszenie siedliskowe, w których zostaną posadzone rośliny przywodne.
Projekt zakłada również posadzenie roślinności wodnej, tej zakorzeniającej się w dnie
zbiornika, jak i pływającej na powierzchni tafli wody; 4) zakłada się, że woda krążąca w
obiegu na terenie parku będzie uzdatniana i oczyszczana. W tym celu powstanie, na miejscu
istniejącego zbiornika wodnego przeznaczonego do usunięcia (Ryc. 51 i 52 ), podziemna stacja
pomp ze zbiornikiem wyrównawczym. Na niej będzie usytuowany ogród wodny z fontannami
i dywanami wodnymi.

37
Ryc. 51. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie: 1. place wejściowe; 2.
istniejący pomnik; 3. istniejący plac zabaw; 4. kawiarnia; 5. toalety; 6. stacja pomp i zbiornik wyrównawczy; 7.
kaskada; 8. dywan wodny; 9. kanały; 10. ogród wodny; 11. strumień z kaskadami; 12. staw; 13. pompownia
obsługująca staw; 14. filtr roślinny; 15. ogród roślin wodnych; 16. Pomost (R. Mroczkowski i P. Wolski)

Projektowane elementy systemu wodnego parku: stacja pomp ze zbiornikiem wyrównawczym

o pojemności 554 m³, w tym: filtry oraz pompy obsługujące zamknięte obiegi wody opisane w
powyżej. W obiekcie również zlokalizowany będzie system sterujący nawadnianiem parku;
strumień o długości 130 m z 5. kaskadami i hydrofitami filtrującymi przepływającą wodę; dwa
kanały o łącznej długości 36 m; staw z mechanicznym, mineralnym i hydrobiologicznym
systemem oczyszczania wody, o łącznej powierzchni 690 m²; kaskada o wysokości 2,20 m;
dywan wodny o powierzchni 134 m²; ogród wodny (fontanny z płytkim zbiornikiem wodnym
o powierzchni 330 m².

Ryc. 52. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Ogólny schemat
projektowanego systemu wodnego parku; Ryc. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w
Warszawie. Przekrój przez ogród wodny, stację pomp i zbiornik wyrównawczy: 1. poziom technologiczny z
wyposażeniem obsługującym obiekty wodne parku; 2. zbiornik wyrównawczy; 3. ogród wodny; 4. toalety; 5.
wejście do stacji pomp

38
Ryc. 53. Elementy projektowanego systemu wodnego Parku Kazimierzowskiego

Ryc. 54. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Przekrój przez początkowy
fragment strumienia: 1. studnia doprowadzająca wodę; 2. kaskada; 3. konstrukcja dna; 4. filtr żwirowy; 5. filtr
roślinny; 6. rura odprowadzająca wodę z filtra roślinnego; Ryc. 55. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku
Kazimierzowskiego w Warszawie. Przekrój przez strumień i kaskadę: 1. schody; 2. kaskada; 3. koryto
strumienia; 4. ściana konstrukcyjna; 5. odprowadzenie wód opadowych ze skarpy; 6. rura odprowadzająca
wody drenażowe

Ryc. 56. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Połączenie strumienia z
kanałem. Przekrój: 1. kaskada; 2. konstrukcja koryta strumienia; 3. syfon - studnia łącząca z kanałem; 4.
konstrukcja kanału; Ryc. 57. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Staw:
1. odpływy denne; 2. zarys komór: osadowej, filtracyjnej i mineralnej, ukrytych pod pomostem; 3. lokalizacja
pompowni ukrytej pod powierzchnią terenu; 4. studnia rozprowadzająca wodę w filtrze roślinnym; 5. zarys
studni przelewowej odprowadzającej wodę do zbiornika wyrównawczego

39
Ryc. 58. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Przekrój przez
projektowany staw: 1. pompownia obiegowa wymuszająca wewnętrzną wymianę wody w stawie; 2. komory
filtracyjne; 3. pomost; 4. studzienka rozprężna służąca do rozprowadzania wody w filtrze roślinnym; 5. filtr
roślinny; 6. odpływ denny

Ryc. 59. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Przekrój przez główną oś
kompozycyjną parku. Kaskada i dywan wodny: 1. dywan wodny; 2. kaskada; 3. taras

Ryc. 60. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Staw. Komory osadowe,
filtracyjne i mineralne oraz komora przelewowa: A - komory osadowe; B - komory filtracyjne; C - komory
mineralne; D - komora przelewowa; 1 - maty filtracyjne; 2 - filtry cylindryczne; 3 - skimmery; 4 - wyloty
odpływów dennych

40
Ryc. 61. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Staw. Komory osadowe,
filtracyjne i mineralne oraz komora przelewowa: A - komory osadowe; B - komory filtracyjne; C - komora
mineralna; D - komora przelewowa; 1 - maty filtracyjne; 2 - filtry cylindryczne; 3 - wyloty odpływów dennych

Ryc. 62. Projekt modernizacji i rewaloryzacji Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. U góry: przekrój przez
główną oś kompozycyjną parku. Kaskada i dywan wodny: 1. dywan wodny; 2. kaskada; 3. Taras. Na dole:
1. kaskada; 2. kanały; 3. dywan wodny

 Projekt Wnętrza Centralnego na obszarze nowego kampusu SGGW, z systemem

niecek infiltracyjnych

Ryc. 63. Wnętrze Centralne na obszarze nowego kampusu SGGW - projekt zagospodarowania (P. Wolski i K.
Rędzińska, z Zespołem); Ryc. 64. Wnętrze Centralne na obszarze nowego kampusu SGGW

41
  Projekt zagospodarowania wód opadowych, drenażowych i pościekowych na
terenie Zakładu Przetwórstwa Tytoniowego Firmy RJR Tobacco – Poland w
Piasecznie

Ryc. 65. Schemat gospodarowania wodami opadowymi, drenażowymi i pościekowymi na terenie Zakładu
Przetwórstwa Tytoniowego Firmy RJR Tobacco – Poland (P. Wolski, 1991)

Ryc. 66. Projekt zagospodarowania terenu Zakładu Przetwórstwa Tytoniowego Firmy RJR Tobacco - Poland:
1. budynek administracyjny; 2. hale produkcyjne; 3. kotłownia; 4. stacja transformatorowa; 5. portiernia; 6.
zbiornik wody pitnej; 7. oczyszczalnia ścieków sanitarnych; 8. zbiornik wody do urządzeń tryskaczowych z
budynkiem pompowni; 9. zbiornik oleju opałowego z pompownią; 10. czerpnia powietrza; 11. staw stabilizacyjny;
12. staw z fontanną; 13. pomost; 14. taras; 15. parking; 16. plac przed-wejściowy; 17. zespół boisk; 18. plac
przeznaczony do ustawiania zamkniętych pojemników na odpady segregowane; 19. plac przeznaczony do
ustawiania zamkniętych kontenerów na śmieci; 20. brama; 21. ogrodzenie; 22. Maszty (P. Wolski, 1991)

42
Ryc.67. Staw stabilizacyjny na terenie Zakładu Przetwórstwa Tytoniowego Firmy RJR Tobacco – Poland w
Piasecznie (Fot. M. Pasek)

Ryc. 68. Staw z fontanną na terenie Zakładu Przetwórstwa Tytoniowego Firmy RJR Tobacco – Poland w Piasecznie
(Fot. M. Pasek)

 Gospodarowanie wodą opadowa i wodą szarą (ściekami szarymi)

Terminem woda szara (ścieki szare) określa się ścieki płynące z wanien, natrysków, umywalek
i pralek, czyli tę część ścieków, które mogą być utylizowane na miejscu i ponownie
wykorzystane, tak jak to pokazano na ryc. 67. Pozostałe ścieki bytowe, nazywane wodą czarną
(ściekam czarnymi) powinny być kierowane do kanalizacji. Woda szara stanowi co najmniej
60% wody wykorzystywanej w gospodarstwie domowym. Wykorzystanie tego zasobu może
poprawić sytuację hydrologiczną na wielu terenach. Woda szara może być oczyszczana m. in.
w sztucznie tworzonych mokradłach, które mogą być tworzone w formie atrakcyjnych
ogrodów. Pierwsze współcześnie tworzone mokradła, przeznaczone do oczyszczania ścieków,
nazywane oczyszczalniami korzeniowymi powstały w Niemczech już na początku lat 60. XX
wieku.

43
Ryc. 69.

Ryc. 70. Porównanie bilansu wodnego dwóch osiedli. Na ryc. 66 przedstawiono bilans wodny osiedla, w którym
nie retencjonuje się wód opadowych i nie wykorzystuje się wody szarej 59

59
Deelstra T., Bosch R. uit de, Ecological Approaches to Waste Water Management in Urban Regionas in the
Netherlands, The International Institute for the Urban Environment, Delft, The Netherlands 1991.

44
  Stara Miłosna
Ryc. 71. Schemat zagospodarowania wód
pościekowych na terenie osiedla w Starej Miłosnej
( P. Wolski z Zespołem)

Ryc. 72. Stara Miłosna. Projekt koncepcyjny kompleksu stawów przeznaczonych do oczyszczania wód
pościekowych na terenie osiedla w Starej Miłosnej (P. Wolski z Zespołem)

45
  Projekt murów oporowych, tarasów, schodów oraz gospodarowania wodami
opadowymi i drenażowymi w ogrodzie na Skarpie Warszawskiej przy ul. Urwisko
(P. Wolski, współpraca: J. Szmagaj i M. Wasilewski)
Ryc. 73. Projekt murów oporowych, tarasów, schodów
oraz gospodarowania wodami opadowymi i
drenażowymi w ogrodzie na Skarpie Warszawskiej
przy ul. Urwisko. Lokalizacja. Czerwoną linią
przerywaną zaznaczone są granice terenu objętego
projektem.

Ryc. 74. Projekt murów oporowych, tarasów, schodów oraz gospodarowania wodami opadowymi i
drenażowymi w ogrodzie na Skarpie Warszawskiej przy ul. Urwisko. Rurociągi drenarskie zbierające wody
deszczowe i drenażowe zaprojektowano wzdłuż ścian gabionowych. Rury doprowadzają wodę do studzienek
rewizyjnych (linie niebieskie). Następnie, woda odprowadzana jest rurociągiem do studni kanalizacyjnej
(czerwona linia). Zebrana w niej woda przeznaczona jest do pielęgnowania ogrodu.

 Gospodarowanie wodami opadowymi w Osiedlu Augustenborg (Malmö, Szwecja)

Zespół mieszkaniowy, o powierzchni 32 ha, zbudowany w latach 50. Miejsce początkowo
bardzo atrakcyjne, zaczęło podupadać w latach 70., w wyniku różnych problemów

46
technicznych, wynikających m.in. z przeciążenia systemu kanalizacyjnego. Obniżony standard
zamieszkiwania spowodował niekorzystne zmiany społeczne w Augustenborgu. Wielu
mieszkańców opuściło to miejsce, wzrósł także odsetek osób bezrobotnych. Na początku lat
90. zarząd miasta, wspólnie ze Szwedzkim Publicznym Stowarzyszeniem Mieszkaniowym,
zarządem Augustenborgu oraz mieszkańcami, przystąpił do opracowania programu
rewaloryzacji zespołu mieszkaniowego. Realizację programu rozpoczęto w 1998 roku.
Podstawowe zmiany dotyczyły usprawnienia sieci kanalizacji deszczowej, racjonalnego
gospodarowania odpadami oraz poprawienia stanu szaty roślinnej. Na obrzeżu osiedla
zlokalizowany jest Departament Usług Wewnętrznych miasta Malmö, a na jego dachu
urządzono Ogród Botaniczny o powierzchni 9500 m² z kolekcje sukulentów. Jest to największy
ogród na dachu na obszarze Skandynawii (Ryc. 75).

Ryc. 75. Osiedle Augustenborg (Malmö, Szwecja). Ogród Botaniczny na dachu Departamentu Usług
Wewnętrznych miasta - kolekcje sukulentów (fot. P. Wolski); Ryc. 76. Osiedle Augustenborg (Malmö, Szwecja).
Amfiteatr na dziedzińcu szkolnym pełniący funkcję niecki infiltracyjnej. (fot. P. Wolski)

Zrealizowano infiltracyjny (Ryc. 76) i retencyjny system zagospodarowania wód opadowych.

Wody opadowe odprowadzane są powierzchniowo (Ryc. 77, 78, 79 i 80) do stawu
położonego na obrzeżu osiedla.

47
Ryc. 77, 78, 79 i 80. Osiedle Augustenborg (Malmö, Szwecja). Powierzchniowy system odprowadzania wód
opadowych (fot. P. Wolski)

 Berlin. Block 6 Dessauer Straße 9-12

Ryc. 81. Berlin. Block 6 Dessauer Straße 9-12 (Fot. P.
Wolski, 5.12.1995). Sposób zagospodarowania wód
zmieniony w latach późniejszych

48
  Miasteczko Wilanów o niskiej intensywności zabudowy
Ryc. 82. Projekt zagospodarowania zespołu osiedli
mieszkaniowych na obszarze Wilanowa Zachodniego o
strukturze umożliwiającej racjonalne wykorzystanie wód
opadowych (K. Chwalibóg, P. Wolski)60

 Koncepcja rewaloryzacji zabytkowego stawu, z wykorzystaniem wód opadowych

i drenażowych odprowadzanych z planowanych boisk na terenie Osady
Pałacowej w Ursynowie61
Gdy właścicielem Ursynowa był Julian Ursyn Niemcewicz, który kupił Ursynów w 1822 r., za
dworem na skarpie istniał ogród włoski złożony z kilku klombów. Na skarpie była grota z
bijącym źródłem. Woda ze źródła zasilała staw u podnóża skarpy.
Projekt koncepcyjny dotyczył trzech obiektów: 1) stawu, położonego u podnóża Skarpy
Ursynowskiej (Warszawskiej), stanowiącego część historycznego założenia ogrodowego; 2)
terenu lasu olsowego i łęgowego, położonego u podnóża Skarpy, w bliskim sąsiedztwie
założenia ogrodowego; 3) terenu planowanych boisk sportowych, położonych na równinie
wysoczyznowej, w bezpośrednim sąsiedztwie krawędzi Skarpy.

60
Chwalibóg K., Wolski P., Studium zagospodarowania Miasteczka Wilanów o niskiej intensywności zabudowy.
Opracowanie urbanistyczne. Atelier 3 - CHWALIBÓG. Biuro Architektoniczne, Warszawa 2005.
61
Wolski P., (współpraca techniczna T. Stańczyk), Koncepcja rewaloryzacji zabytkowego stawu na terenie
Rezerwatu Skarpa Ursynowska, połączona z koncepcją zagospodarowania wód opadowych i drenażowych z
terenu boisk zlokalizowanych w części wysoczyznowej Osady Pałacowej w Ursynowie, Zakład Studiów
Krajobrazowych, Katedra Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGW,
maszynopis i rys., Warszawa 1996-2001.

49
Ryc. 83. Kampus SGGW. Koncepcja zagospodarowania wód opadowych i drenażowych z terenów boisk,
połączona z koncepcją rewaloryzacji historycznego stawu (P. Wolski, 1996 r.) - rys. T. Stańczyk

Staw, w 1996 r, gdy powstała przedstawiona tu koncepcja, nie był pielęgnowany od co

najmniej 70. lat. Staw był, i jest nadal zasilany wyciekami wód podziemnych u podnóża Skarpy
oraz wodami podziemnymi, których poziom, w okresie gdy budowano staw był wysoki. Z
czasem, poziom wód podziemnych ulegał stopniowemu obniżeniu, m.in. w wyniku budowy
Kanału Wolickiego (Rowu Wolickiego). Zmiany te doprowadziły do całkowitego zalądowienia
stawu.

 Projekt konkursowy zagospodarowania rejonu skrzyżowania ul. Marszałkowskiej

z Alejami Jerozolimskimi (K. Chwalibóg i P. Wolski, z Zespołem)62

Ryc. 84. Schemat retencjonowania i obiegu wód deszczowych w rejonie skrzyżowania ul. Marszałkowskiej z
Alejami Jerozolimskimi (P. Wolski, 2004); Ryc. 85. Koncepcja zagospodarowania rejonu skrzyżowania ul.
Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi (K. Chwalibóg i P. Wolski, z Zespołem, 2004)

62
Wyróżnienie II° w konkursie ogłoszonym przez M. St. Warszawa, 2004 r.

50
 6.3.4. Zagospodarowanie wody odpływającej z rur spustowych

Ryc. 86. Misa kamienna, przez którą przepływa woda z rury spustowej, i w której zatrzymywana jest część
wody z przeznaczeniem dla dziko żyjących zwierząt bytujących w ogrodzie (Fot. P. Wolski); Ryc. 87. Västra
Hamnen. Techniczna forma odprowadzenia wód z rury spustowej (Fot. P. Wolski)

6.3.5. Wędrówka wody deszczowej

Ryc. 88. Arnhem. Osiedle Monnikenhuizen. Schody deszczowe
(Fot. P. Wolski, 2004)

6.3.6. Zagospodarowanie wody deszczowej w

stawach i nieckach infiltracyjnych
W rejonach spotęgowanego spływu powierzchniowego
powinny być lokalizowane stawy i niecki infiltracyjne,
do których powinny być kierowane wody z opadów
burzowych. Stawy infiltracyjne ograniczające odpływy
burzowe powinny być budowane w zlewniach
renaturyzowanych rzek i strumieni. Istotnym
elementem procesu renaturyzacji jest normalizacja
przepływów, czyli maksymalnie możliwe zbliżenie się
do przepływów, które występowały w rzece
(strumieniu) przed zagospodarowaniem jego zlewni. Dla uzyskania tego efektu stosuje się
systemy stawów infiltracyjnych ograniczających odpływ.

51
Ryc. 89. Projekt niecki infiltracyjnej w Drukarni Adet w Warszawie. Lokoalizacja niecki - w prawym dolnym
rogu rysunku (P. Wolski) Ryc. 90. Niecka infiltracyjna (Fot. P. Wolski)

Pracę nad tworzeniem systemu stawów opóźniających odpływ należy rozpoczynać w górnej
części zlewni. Najskuteczniejsze jest kontrolowanie spływu w miejscach, w których proces ten
się rozpoczyna, a więc w górnych partiach zlewni. Spływająca woda nabiera prędkości
porywając cząstki spławialne gleby oraz zanieczyszczenia wywołując zjawisko erozji. Ponadto
szybko przemieszczająca się woda nie infiltruje z taką efektywnością jak woda
przemieszczająca się powoli. Bruce Ferguson63, amerykański architekt krajobrazu, którego
specjalnością jest ochrona zasobów wodnych podaje, że 1 litr wody odpowiednio
zagospodarowanej w górnych partiach zlewni, pozwala zaoszczędzić co najmniej 53 centy w
dole rzeki. 53 centy to niewiele, ale jest tu mowa zaledwie o 1 l wody odpowiednio
zagospodarowanej. Z prostego rachunku wynika, że 1 m3 wody dobrze zagospodarowanej to
zaoszczędzone 530 dolarów. Z powyższej zasady wynika potrzeba wprowadzania rozwiązań
licznych i na małą skalę w miejsce rozwiązań o dużej skali. Tam, gdzie odpływ kontrolowany
jest wcześniej, prędkości spływu wód, a także ich ilości są mniejsze, w związku z tym możliwe
jest stosowanie rozwiązań bioinżynierskich w miejsce rozwiązań wyłącznie inżynierskich.
6.3.7. Zagospodarowania wody deszczowej w nieckach bioretencyjnych i sztucznych
mokradłach

Według Władysława Kopalińskiego64 kompensacja, to zastępczość funkcji, przejęcie funkcji

utraconego albo chorego narządu przez inny narząd. Niecki bioretencyjne i sztuczne
mokradła, gromadzace wody opadowe mogą i powinny zastąpić mokradła, zniszczone w

63
Ferguson B., Nine Mile Run Briefing Book (draft), Rocky Mountain Institute,Snowmass CO, 1998.
64
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, PW "Wiedza Powszechna", Warszawa
1988.

52
wyniku nieprzemyślanych działań melioracyjnych. Jeszcze 25 lat temu, w Stanach
Zjednoczonych systemy lokalnego retencjonowania wody z wykorzystywaniem prostych
obiektów, takich jak niecki bioretencyjne, były prawie nieznane, choć w Europie zachodniej
były już od dawna stosowane. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły radykalne zmiany.
Opracowano wiele wzorów niecek bioretencyjnych, które stosowane są przede wszystkim w
sąsiedztwie parkingów i dróg. Obecnie technologia bioretencji stała się w Stanach
Zjednoczonych elementem stale doskonalonego nowego kierunku realizowania inwestycji
budowlanych charakteryzującego się możliwie małym oddziaływaniem na środowisko (LID -
Low Impact Development). Odtwarzanie mokradeł, w różnej skali, ma ogromne znaczenie dla
zachowania najsilniej zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Hammer65 podaje, że spośród
wszystkich zagrożonych gatunków roślin i zwierząt w Stanach Zjednoczonych, 26% roślin i 45%
zwierząt, to gatunki żyjące na mokradłach.

Koncepcja Low Impact Development66 (czyli rozwiązań opartych na ograniczonym udziale

człowieka) wykorzystuje naturalne procesy: spływu powierzchniowego, infiltracji,
ewapotranspiracji i retencji, w celu zagospodarowania wód opadowych, z korzyścią dla:
powiększania zasobów wodnych; ochrony wód gruntowych i ujęć wody pitnej przed
zanieczyszczeniami; powiększania powierzchni aktywnych biologicznie i bioróżnorodności;
dziko żyjących zwierząt; klimatu; estetyki krajobrazu; ograniczania kosztów związanych z
budową technicznych instalacji deszczowych; zmniejszania opłat za korzystanie z tzw. usług
wodnych.

 Niecka bioretencyjna w Żelazowej Woli (P. Wolski)

Ryc. 91. Park w Żelazowej Woli. Projekt niecki bioretencyjnej. Przekrój a-a': 1. istniejące ukształtowanie terenu;
2. projektowane ukształtowanie terenu; 3. filtr glebowy 75 cm; 4. filtr z geowłókniny lub z maty z włókna
kokosowego (grubość 29 mm); 5. żwir płukany od 16 do 32mm; 6. rura doprowadzająca wodę docieplona
pianobetonem; 7. podsypka cementowo-piaskowa 90 kg c/m3; 8. płyta wielootworowa JOMB 100x75x12,5 cm;
9. rura karbowana o średnicy 670 mm; 10. właz żeliwny o średnicy 670 mm; 11. narzut z kamienia polnego; 12.
wpust deszczowy żeliwny o średnicy 670 mm; 13. wiaderko osadnikowe ze stali ocynkowanej 67

Tworzenie niecek bioretencyjnych ma szczególne znaczenie na obszarach zlewni nadmiernie

obciążonych odpływem powierzchniowym. Niecki bioretencyjne, podobnie jak naturalne
mokradła, działają jak filtry, oczyszczając wodę przepływającą przez nie. Zanieczyszczenia

65
Hammer D. A., Creating Freshwater Wetlands, Levis Publishers (CRC Press), Boca Raton FL 1997.
66
www.lowimpactdevelopment.org
67
Opracowano na podstawie projektu wykonawczego niecki bioretencyjnej wykonanego przez Pracownię
Projektową Stapiński-Instalprojekt (ul. Trześniowska 7, 20-139 Lublin). Wytyczne do projektu niecki
bioretencyjnej opracował Przemysław Wolski (2007).

53
niesione przez wodę ulegają biodegradacji dzięki działaniu anaerobowych mikroorganizmów
glebowych. Tak funkcjonujące niecki bioretencyjne są "oknami" hydrologicznymi zasilającymi
wody podziemne. Niecki bioretencyjne mają także wysokie wartości estetyczne.

Ryc. 92. Park w Żelazowej Woli. Projekt niecki bioretencyjnej. Przekrój a-a’. Szata roślinna.

Niecki bioretencyjne mogą być stosowane wszędzie tam gdzie wody ze spływu
powierzchniowego są zanieczyszczone w stosunkowo małym stopniu. Takimi miejscami są
przede wszystkim niewielkie parkingi i drogi w osiedlach oraz przy niewielkich obiektach
usługowych i przemysłowych. Najczęściej wydziały ochrony środowiska gmin wymagają by
wody opadowe, nawet z niewielkich parkingów i placów manewrowych były przepuszczane
przez separatory.

Ryc. 93. Park w Żelazowej Woli. Wykop pod nieckę bioretencyjną (Fot. R. Mroczkowski); Ryc. 94. Park w
Żelazowej Woli. Niecka bioretencyjna. Na pierwszym planie studzienka przykryta kamieniami, za nią korytko
doprowadzające wody opadowe spływem powierzchniowym (Fot. P. Wolski)

54
Urządzenia te mogą być zastąpione nieckami bioretencyjnymi. Są one równie skuteczne jak
separatory, a ich koszt liczony w długim okresie eksploatacji jest, jak podaje Hammer68
dziesięciokrotnie niższy. Poza tym niecki bioretencyjne, poza funkcjami geochemicznymi,
pełnią istotne funkcje hydrologiczne, biologiczne i klimatyczne. Niekiedy argumenty te trafiają
do urzędników wydziałów ochrony środowiska w Polsce. Przykładem może być zrealizowany
projekt niecki bioretencyjnej przy niewielkiej drukarni w Warszawie (Ryc. 86 i 87). Są to jednak
pojedyncze przypadki. Wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnych mogłoby się
przyczynić do powszechnego stosowania niecek bioretencyjnych.

Ryc. 95 i 96. Warszawa - Dolny Mokotów. Niecka bioretencyjna naturalna, powstała w obniżeniu trenu, do
którego spływa woda opadowa z parkingu i jezdni (Fot. P. Wolski)

Ryc. 97. Västra Hamnen. Niecka

bioretencyjna (Fot. P. Wolski)

Jest to szczególnie istotne w

Polsce, której zasoby wodne lokują
kraj na przedostatnim miejscu w
Europie. Niecki bioretencyjne
mogą być wykorzystywane do
oczyszczania wód z zanieczyszczeń,
z wykorzystaniem fitoremediacji,
czyli procesu usuwania lub
detoksykacji zanieczyszczeń przez
rośliny mające zdolność do pobierania zanieczyszczeń z gleby i akumulowania ich w swoich
tkankach.

68
Idem

55
6.3.8. Ogrody deszczowe
Ryc. 98. Västra Hamnen (Port Zachodni). Ogródek deszczowy
w zespole mieszkaniowym (Fot. P. Wolski)

6.3.9. Zagospodarowanie wody deszczowej w zbiornikach wodnych

Ryc. 99. Warszawa-Stegny. Zbiornik retencyjny na
wody deszczowe (Fot. P. Wolski)

6.4. Ogrodowe formy zagospodarowania wód wypływających ze źródeł i wycieków

Ryc. 100. Park Arkadia w Warszawie.
Zagospodarowanie wód wypływających z wycieków
podskarpowych (Fot. P. Wolski)

56
7. Zasady projektowania i pielęgnowania zbiorników wodnych w parkach i ogrodach
Dostosowanie do lokalnych warunków gruntowych, hydrogeologicznych i nasłonecznienia terenu;
wykorzystanie lokalnych zasobów wodnych; izolowanie niecki zbiornika; cyrkulacja wody w zbiorniku
i urządzeniach pomocniczych; stabilizacja poziomu lustra wody; naturalne systemy oczyszczania
wody; dostępność dla dziko żyjących zwierząt; umacnianie brzegów; dobór roślin stosowanych w
niecce zbiornika i w jego strefie brzegowej; zagospodarowanie najbliższego otoczenia zbiornika
wodnego.
Ryc. 101. Zbiornik wodny w Parku Bródnowskim (Fot.
P. Wolski)

Ryc. 102. Schemat obiegu wody w stawie kąpielowym (P. Wolski, 1993); Ryc. 103. Staw kąpielowym (P.
Wolski)

 Centrum Naukowo-Dydaktyczne Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska

SGGW (tzw. Centrum Wodne)

Ryc. 104. Centrum Naukowo-Dydaktyczne Wydziału

Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW (P.
Wolski z Zespołem)

57
Ryc. 105. Ruch wody i cykl rozwojowy komara

Ryc. 106. Centrum Naukowo-Dydaktyczne Wydziału

Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW. Podstawowe
obiekty i urządzenia wodne: 1. Źródło; 2. Strumień; 3.
Przelew wieżowy; 4. Przelew o ostrej koronie; 5. Przelew
o kształtach praktycznych; 6. Syfon komora wlotowa; 7.
Wywierzysko; 8. Jaz ze skrzydłami prostymi; 9. Jaz ze
skrzydłami skośnymi; 10. Szuwar oczyszczalnia
korzeniowa; 11. Staw; 12. Zbiornik „mezotroficzny”; 13.
Zbiornik „eutroficzny”; 14. Zbiornik „oligotroficzny”; 15.
Pompownia z filtrem keramzytowo-zeolitowym (P. Wolski
z Zespołem; projekt urządzeń wodnych: P. Król)

58
Ryc. 107. Centrum Naukowo-Dydaktyczne Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW. Ogród wodny
Ryc. 108. Ryby - dlaczego?

Ryc. 109. Centrum Naukowo-Dydaktyczne Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW. Pompownia z
odwróconym filtrem keramzytowo-zeolitowym jest umieszczona pod pomostem, składa się z trzech komór:
komory wstępnej, osadowej, do której doprowadzana jest woda powracająca; komory filtracyjnej,
wypełnionej keramzytem i zeolitem; komory z zatopionymi pompami obiegowymi

Filtr mineralny wypełniony jest minerałem - uwodnionym glinokrzemianem należącym do

grupy zeolitów. Są to minerały o specyficznej strukturze, dzięki której, minerały te mają
właściwości molekularno-sitowe, sorpcyjne i jonowymienne.

Ryc. 110 i 111. Park Miejski w Porto. Bezpieczna strefa brzegowa stawu (Fot. i rys. M. Widaj)

59
8. Uwarunkowania prawne dotyczące wód w parkach i ogrodach

 Woda opadowa
Według nowych regulacji wody opadowe nie są już ściekami (Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. -
Prawo wodne, art. 16 pkt 69).

 Usługa wodna
Jeżeli woda opadowa odprowadzana jest do wód lub do urządzeń wodnych ujętych w:
otwarte lub zamknięte systemy kanalizacji deszczowej służące do odprowadzania opadów
atmosferycznych; albo systemy kanalizacji zbiorczej w granicach administracyjnych miast, to
wówczas mamy do czynienia z tzw. usługą wodną.

 Przymusowe odprowadzania wody opadowej do kanalizacji

Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie warunków technicznych (WT), jakim powinny
odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz. 690): działka budowlana, na której
sytuowane są budynki, powinna być wyposażona w kanalizację umożliwiającą odprowadzenie
wód opadowych do sieci kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej. W razie braku
możliwości przyłączenia do kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej, dopuszcza się
odprowadzenie wód opadowych na własny teren nieutwardzony, do dołów chłonnych lub do
zbiorników retencyjnych.

 Wody opadowe z parkingów

W przypadku wykorzystania wody deszczowej z dużych terenów parkingowych (powyżej 0,1
ha) czy przemysłowych, dla celów nawadniania roślin, ale jedynie w granicach działki
budowlanej, konieczne jest stosowanie separatorów. Należy dodać, że w rozporządzeniu, o
którym mowa powyżej, brakuje informacji w jaki sposób woda deszczowa ma być
zagospodarowana. Nie ma normy wskazującej, jak wykonywać urządzenia budowlane służące
do retencjonowania wody deszczowej. Poniżej 0,1 ha – nie jest to wymagane, ale
odprowadzanie do studni chłonnych wymaga uzgodnienia.

 Studnie chłonne i niecki bioretencyjne

Niecka bioretencyjna może być uznana jako rodzaj studni chłonnej (studnia chłonna, na której
rosną rośliny). Budowa studni chłonnej wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego,
jeżeli odbywa się to na potrzeby działalności gospodarczej (art. 34 pkt 13 Prawa wodnego). W
przypadku nowych inwestycji (np. budowy domu jednorodzinnego) Drenaż lub studnia
chłonna kwalifikuje się jako urządzenia wodne, których wykonanie wymaga uzyskania
pozwolenia wodnoprawnego zgodnie z art. 389 pkt 6, niezależnie od tego czy mamy do
czynienia ze szczególnym czy też zwykłym korzystaniem z wód (art.33 ust. 2).

 Pobór wód podziemnych lub wód powierzchniowych

W ilości średniorocznie nieprzekraczającej łącznie 5 m³ na dobę.

60
  Stawy i tzw. oczka wodne
Oczko wodne o powierzchni do 50 m² - wymagane jest zgłoszenie wodnoprawne. A jeśli ma
powierzchnię 1 m² ?
Jeżeli oczko wodne będzie zajmowało powyżej 30 m² należy uzyskać pozwolenie budowlane.
Wykonanie stawów, które nie są napełniane w ramach usług wodnych, ale wyłącznie wodami
opadowymi lub roztopowymi lub wodami gruntowymi, o powierzchni nieprzekraczającej 1000
m² i głębokości nieprzekraczającej 3 m od naturalnej powierzchni terenu, o zasięgu
oddziaływania niewykraczającym poza granice terenu - wymaga zgłoszenia wodnoprawnego.
Konieczne jest także pozwolenie budowlane.

 Zamknięte zbiorniki na wodę opadową o pojemności do 10 m³

Wymagają pozwolenia na budowę. Resort chce wyłączyć je z konieczności uzyskiwania
pozwolenia na budowę.

 Woda szara – zagospodarowanie

Nie ma w Polsce żadnych przepisów regulujących wykorzystanie wody szarej (ścieków szarych)
w budynkach. Przy projektowaniu takich rozwiązań zaleca się korzystać z przepisów
obowiązujących w państwach UE, np. z brytyjskiej normy BS8525-1:2010, Greywater Systems.

 Wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi

W ilości nieprzekraczającej łącznie 5 m³ na dobę.

9. Podsumowanie
Zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem wodą powinny być rozwiązywane w
ramach projektów (planów) krajobrazu, bo gospodarowania wodą nie można odrywać od
szeroko rozpatrywanego kontekstu krajobrazowego.

Dachy retencyjne, niecki bioretencyjne, sztuczne mokradła i stawy, mogą zastąpić utraconą,
naturalną sieć hydrograficzną w wielu miastach, i mogą przejąć jej funkcje.

Niemal w każdym projekcie zagospodarowania terenu powinno być miejsce dla dachów
retencyjnych, niecek bioretencyjnych, sztucznych mokradeł i stawów.

Warszawa, 08.01.2023

61
i
Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie warunków technicznych (WT), jakim powinny odpowiadać budynki i ich
usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz. 690): działka budowlana, na której sytuowane są budynki, powinna być
wyposażona w kanalizację umożliwiającą odprowadzenie wód opadowych do sieci kanalizacji deszczowej lub
ogólnospławnej. W razie braku możliwości przyłączenia do kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej, dopuszcza
się odprowadzenie wód opadowych na własny teren nieutwardzony, do dołów chłonnych lub do zbiorników
retencyjnych. Należy zwrócić uwagę na fakt, że „przymus” odprowadzania wody deszczowej do kanalizacji
deszczowej lub ogólnospławnej dotyczy także terenów położonych w sąsiedztwie parków. Są one w
przeważającej liczbie zlokalizowane na obszarach wyposażonych kanalizację deszczową lub ogólnospławną.
Wody deszczowe z terenów położonych w sąsiedztwie parków powinny być tam odprowadzane i
zagospodarowane. Prawo wodne nie daje podstaw dla takich rozwiązań. W przypadku wykorzystania wody
deszczowej z dużych terenów parkingowych czy przemysłowych, dla celów nawadniania roślin, ale jedynie w
granicach działki budowlanej, konieczne jest stosowanie separatorów. Należy dodać, że w rozporządzeniu, o
którym mowa powyżej, brakuje informacji w jaki sposób woda deszczowa ma być zagospodarowana. Nie ma
normy wskazującej, jak wykonywać urządzenia budowlane służące do retencjonowania wody deszczowej.
Brakuje także konkretnych wytycznych w sprawie procedur przy montażu takich systemów. Firmy instalacyjne
bazują więc na wytycznych dotyczących przydomowych oczyszczalni ścieków (POŚ), które wymagają, aby budowę
instalacji zgłosić w starostwie powiatowym. Jest to jednak utrudnienie zniechęcające do podejmowania takich
działań. Często punktem odniesienia, dla firm zajmujących się systemami zagospodarowania wody deszczowej,
są rozwiązania stosowane w innych państwach (najczęściej czerpie się z wzorców niemieckich). Jednak nie
wszyscy urzędnicy są skłonni do podejmowania ryzykownych decyzji, w sytuacji gdy prawo nie określa w jasny
sposób zasad postępowania. W przypadku ogrodów przydomowych nie jest wymagane pozwolenie dotyczące
korzystania z systemu zbierania i wykorzystania wody deszczowej, jeżeli służy ona do celów ogrodowych czy
porządkowych. Możliwe jest także wykorzystywanie wody deszczowej do zasilania toalet, ale instalację taką
należy zgłosić w miejscowym zakładzie wodociągowym celu jej opomiarowania. Nie jest to wymagane, gdy
korzysta się z własnej oczyszczalni ścieków.

ii
Nie ma w Polsce żadnych przepisów regulujących ponowne wykorzystanie wody szarej (ścieków szarych) w
budynkach. Przy projektowaniu takich rozwiązań zaleca się korzystać z przepisów obowiązujących w państwach
UE, np. z brytyjskiej normy BS8525-1:2010, Greywater Systems. Zawarte są w niej metody projektowania, zasady
montażu, jakość wody, monitoring, sposób eksploatacji czy oznakowanie instalacji. W przypadku dualnej
instalacji wewnętrznej (czyli odrębnych instalacji dla ścieków szarych i ścieków czarnych) doprowadzającej wodę
szarą do punktów czerpalnych, należy opierać się na normie PN-EN 1717:2003.
Problem ten czeka na pilne unormowanie, wobec dużego zainteresowania inwestorów rozwiązaniami służącymi
wykorzystywaniu wody szarej.

iii
Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 12 lipca 2019 r. w sprawie substancji
szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego oraz warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu do
wód lub do ziemi ścieków, a także przy odprowadzaniu wód opadowych lub roztopowych do wód lub do urządzeń
wodnych, § 17, 1. Wody opadowe lub roztopowe, ujęte w otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne,
pochodzące z zanieczyszczonej powierzchni szczelnej:
1) terenów przemysłowych, składowych, baz transportowych, portów, lotnisk, miast, dróg zaliczanych do
kategorii dróg krajowych, wojewódzkich lub powiatowych klasy G, a także parkingów o powierzchni powyżej 0,1
ha, w ilości, jaka powstaje z opadów o natężeniu co najmniej 15 l na sekundę na 1 ha,
2) obiektów magazynowania i dystrybucji paliw, w ilości, jaka powstaje z opadów o częstości występowania jeden
raz w roku i czasie trwania 15 minut, lecz w ilości nie mniejszej niż powstająca z opadów o natężeniu 77 l na
sekundę na 1 ha - mogą być wprowadzane do wód lub do urządzeń wodnych, z wyjątkiem przypadków, o których
mowa w art. 75a ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. - Prawo wodne, o ile nie zawierają substancji zanieczyszczających
w ilościach przekraczających 100 mg/l zawiesiny ogólnej oraz 15 mg/l węglowodorów ropopochodnych.

62
2. Wody opadowe lub roztopowe pochodzące z powierzchni innych niż powierzchnie, o których mowa w ust. 1,
mogą być wprowadzane do wód lub do urządzeń wodnych, z wyjątkiem przypadków, o których mowa w art. 75a
ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. - Prawo wodne, bez oczyszczania.
3. Wody opadowe lub roztopowe w ilościach przekraczających wartości, o których mowa w ust. 1, mogą być
wprowadzane do wód lub do urządzeń wodnych bez oczyszczania, pod warunkiem że urządzenie oczyszczające
jest zabezpieczone przed dopływem wód opadowych i roztopowych o natężeniu większym niż jego
przepustowość nominalna.
4. Dopuszcza się wprowadzanie wód opadowych z istniejących przelewów kanalizacji deszczowej do jezior i ich
dopływów oraz do innych zbiorników wodnych o ciągłym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, a także
do wód znajdujących się w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących, jeżeli średnia
roczna liczba zrzutów z poszczególnych przelewów kanalizacji deszczowej nie jest większa niż 5.
5. Ocenę, czy są spełnione warunki, o których mowa w ust. 1, przeprowadza się na podstawie dokonywanych
przez zakład, co najmniej dwa razy w roku, przeglądów eksploatacyjnych urządzeń oczyszczających.
6. Eksploatacja powinna odbywać się zgodnie z instrukcją obsługi i konserwacji urządzeń oczyszczających, a
czynności z nią związane odnotowane w zeszycie eksploatacji tego urządzenia.

63