ПОРТА

Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
307
АВГУСТ 2021

Објекти освојувачи

Опасност од ерозија и појава на

А РХИ Т Е К Т УР А поплавни бранови после пожар
Е КОЛО Г И Ј А
Банкси - ангажиран уметник на нашето време

90 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
18
ИНФО 6
ПОЧНА РЕКОНСТРУКЦИЈАТА
НА УНИВЕРЗАЛНА САЛА

РЕГИОНИ 8
СТАВ 12
ОБЈЕКТИ ОСВОЈУВАЧИ

АРХИТЕКТУРА 18
РЕНОВИРАН ТОМОСОВИОТ БЛОК 12
ВО КОПЕР

26
АРХИТЕКТУРА 22
„4 НЕ“ - НЕЗНАЕЊЕ, НЕЗАИНТЕРЕСИРАНОСТ,
НЕЈАСНОСТ И НЕСООДВЕТНОСТ

ДИЗАЈН 26
ИКОНА НА 20 ВЕК: ШАРЛОТ ПЕРИЈАН

ЕКОЛОГИЈА 32
МАКЕДОНИЈА ЌЕ ПРОДОЛЖИ ДА
ДИШЕ БЕЗ БЕЛИТЕ ДРОБОВИ

ЕКОЛОГИЈА 36
ОПАСНОСТ ОД ЕРОЗИЈА И ПОЈАВА НА
ПОПЛАВНИ БРАНОВИ ПОСЛЕ ПОЖАР

ЕКОЛОГИЈА 42 32
ДАЛИ ПОВЛАСТЕНИТЕ ТАРИФИ
ВЕЌЕ ИЗЛЕГУВААТ ОД ИГРА?

РЕПОРТАЖА 46
ЕЛЕГИЈА ЗА ЕДНО СЕЛО

РЕПОРТАЖА 50
МЛАДИОТ ОВЧАР, БОРОВИНКИ И
СПОКОЈ НА ШАРА

ХОРТИКУЛТУРА 54
ИДЕЈАТА ЗА ОВАА ПРЕКРАСНА ГРАДИНА
42
СE УШТЕ ЖИВЕЕ И НАПРЕДУВА
46
УМЕТНОСТ 58
БАНКСИ - АНГАЖИРАН УМЕТНИК
НА НАШЕТО ВРЕМЕ

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 307 ПЕТОК 27.8.2021 ГОДИНА XVII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Крајот на летото носи нови интересни четива на еколошки и биолошки последици. По овогодинешните
страниците на Порта 3. Во овој број, како и секогаш, пожари во источниот дел од државата, Македонија соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
градежништвото, архитектурата и екологијата се ќе продолжи да дише без белите дробови. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
надополнети со содржини како репортажа, дизајн, Сите модели укажуваат на голема опасност од Бошко ВИДОЕСКИ
хортикултура и уметност. Сепак, поради актуелните интензивна ерозија и појава на поголеми пикови на Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
Горан МАРКОВСКИ
случувања на полето на екологијата овој број наменски поплавни бранови после пожар. Со оглед на заштитната Даниела МЛАДЕНОВСКА
го направивме „позелен“, посветувајќи повеќе внимание улога на шумата тоа е особено важно таму каде е Душанка ШУЛОВИЌ
на природата и на последиците од различните изгорена шума во некој слив, од каде како резултат на Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Иван БЛИНКОВ
непогоди кои се случуваат во изминатиот период. интензивни дождови можно е поројно надојдување Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
Страниците ги почнуваме со информациите за од поголеми размери и загрозување на некое Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
конечниот почеток на реконструкцијата на Универзална населено место или пак значајна инфраструктура. Љупчо АТАНАСОВСКИ
Натка ЌОСЕВА
сала, како и со останати сервисни информации. Дали повластените тарифи веќе излегуваат од игра? Невена ГЕОРГИЕВСКА
Активностите на локалните самоуправи, Денес, откако ширум светот, а особено во ЕУ е постигната Огнен АРСОВ (Словенија)
информираат за она што е најактуелно. интензивна пенетрација на обновливците (со акцент на графички уредник:
Рубриката архитектура ја почнуваме со напис на ветерните и соларните електрани), сè почести се дебатите Гоце ЦВЕТАНОСКИ
нашиот соработник од Љубљана кој ни го опишува во врска со соодветното дефинирање на субвенциите
фоторепортер:
проектот за реновирање наТомосовиот блок во Копер кои треба да бидат одобрени за одреден проект. Kиро ПОПОВ
кој годинава ја освои државната Прва награда за Во околината на Велес може да се забележат
лектор:
станбена архитектура, а во моментов е номиниран моменти кои изчезнуваат. Трули огради, полураспаднати Дијана РИСТОВА
и за европската престижна Губио архитектонска куќи од бондрук и непечена тула, листопадни дрвја и
Издавачки совет:
награда за обнова на историските центри. грмушки наоколу, е сликата во повеќе наши села. Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
Нашиот редовен соработник од Лондон пишува Може да се прочита и за едно поразлично секојдневие дипл.инж.арх. - претседател
за енормните сметки за противпожарна санација на како терање стада овци на 2.000 метри надморска Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
објекти коишто сопствениците на станови ги плаќаат во височина, пиење изворска вода и јадење диви плодови. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
Британија. Сопствениците на станови протестираа против Од другата страна на градот има поинаква реалност, дипл.град.инж.
градителите со оглед дека ги сметаат за одговорни за за која многумина не се ни свесни дека постои. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
проблемите со противпожарна заштита во становите Во рубриката хортикултура пренесуваме
и астрономските цени за санација во рамките на интересни податоци за Butchart gardens кои од Управител:
Раде ЈАНКОВ,
континуираната криза со фасадните облоги во земјата. Канадската влада се прогласени за историски
Во рубриката дизајн може да се прочита за жената споменик на земјата. Територијата на неколку Издавач:
на новото време, која е икона на 20 век: Шарлот десетици илјади хектари е прекриена со миризливи „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
Перијан. Перијан се смета за една од најзначајните градини, а кривулестите патеки водат до различни „Биропрес“ ДОО Скопје
архитекти и дизајнери на мебел од средината на 20 агли на ова вештачко чудо на дизајнот на пејзажот. Ул. Васил Ѓоргов број 21,
век, таа е меѓу ретките дизајнери кои се благословени Овој број го заокружуваме со уметноста, а во неа ќе влез 2, локал 7, 1000 Скопје
со спонтани, хармонични и современи мисли. може да се прочита за Банкси кој е ангажиран уметник Тел: 3109 311; 3151 311;
Рубриката екологија овој пат ја отвораме со на нашето време. Талентираниот, смел, одважен, Факс: 3132 924
e-mail: porta3@porta3.com.mk
напис за пожарите кои ја зафатија Македонија и во провокативен, интелигентен, чувствителен и поетичен www.porta3.com.mk
кои изгореа стогодишни дрвја во можеби најубавиот уметник Банкси и со последната јавна акција сака
Печати:
дел од државата, Малешевијата. Силниот оган зафати да шокира, да возбуди, да натера на размислување, ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
огромен фронт и опустоши голема површина. Станува како и жестоко да го критикува воспоставениот 2300 Кочани
збор за катастрофа со огромни размери и тоа не само капиталистички систем и консумеристичкото општество.
Маркетинг:
што е предизвикана материјална штета, опожарени biroproekt@biroproekt.com.mk
се пчеларници и бројни објекти, туку штетата има и ОД РЕДАКЦИЈАТА marketing@porta3.com.mk
Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
307
АВГУСТ 2021

Објекти освојувачи

Опасност од ерозија и појава на

Моб: 072 248 796

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.

АРХИТЕКТУРА поплавни бранови после пожар
ЕКОЛОГИЈА
Банкси - ангажиран уметник на нашето време

за физички лица: 800 ден.

жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

Насловна страница АВТОР излезе на 29.12.2004 година
ГО ПОТСЕТИ СВЕТОТ НА БАНКСИ
БОРБАТА ЗА СЛОБОДА Датум на печатење: 26.8.2021
Број на примероци: 700
НА ОНИЕ ШТО ЖИВЕАТ
НА ПАЛЕСТИНСКАТА Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
СТРАНА објавени во списанието.
90 ДЕНАРИ
 инфо

Почна реконструкцијата
на Универзална сала
Реконструкцијата на Универзалната сала во центарот на
Скопје е во полн ек. Се поставува метална конструкција на
новата сала со што ќе се овозможи брзо завршување на
надворешноста на овој култен објект за Скопје и за скопјани.
„Карактерот на објектот е таков што прво мора да се сработи
надворешноста, зашто објектот е монтажен, за потоа да влеземе
внатре. Во наредните 40-тина дена очекувам овој дел од
работите да биде во целост завршен, а скопјани на почетокот на
октомври да ја видат новата надворешност, со дел сработена
внатрешност на Универзалната сала. Во изминатите два месеца
работевме на фундаментите, на поставувањето нови темели кои
можат да ја носат целата оваа конструкција која беше предмет и
на сеизмолошки испитувања за да не се наруши статиката и
стабилноста на објектот. Ова се всушност носечките столбови на
новата Универзална сала“, вели градоначалникот Петре
Шилегов.
Со реконструкцијата целосно ќе биде обновена
внатрешноста, фоајето и влезниот дел на Универзалната сала,
целосно ќе биде обновена надворешноста, објектот ќе стане
енергетски ефикасен, ќе има сериозна интервенција во
машинскиот дел, во сценскиот дел и делот на техниката.
Градоначалникот Шилегов исто така покажа и визуализации за
тоа како ќе изгледа внатрешноста на објектот.
Шилегов, вели дека според начинот на кој сега се работи,
Скопје во наредните 50 години нема да има потреба од нова
концертна сала со ваков обем. „Реконструкцијата на
надворешноста на салата изнесува 1,9 милиони евра, а потребни
се дополнителни средства коишто се веќе обезбедени во
разговор со Владата, за да се опреми внатрешноста. Моите
очекувања се дека веќе наредната концертна сезона, не оваа
што ни претстои, ќе можеме да уживаме во убавината на
Универзалната сала“, нагласува Шилегов.
Овој култен објект ќе биде реконструиран во постојниот облик
и габарит, задржувајќи го својот автентичен изглед како симбол
на обновата на постземјотресно Скопје. Проектот за
реконструкција на Универзалната сала е изработен и е донација
од познатиот архитект Бујар Муча.

6 ПОРТА 27 aвгуст 2021

 Привршува

реализацијата на
брзите мерки за
санација на Русино
На нестандардизираната депонија во Русино во тек е реализацијата
на брзите мерки за санација на депонијата.
Досега се реализирани сите подготвителни работи, поставена е
колската вага за мерење на количини на отпад, во тек е изградба на
насипи и воспоставување на системот за управување со протекување на
исцедокот. Почнато е и асфалтирање на патот до депонијата, a
паралелно се работи и на подготовката на документација на
алтернативен пат до Русино од патот Гостивар – Маврово.
Согласно динамичкиот план, се очекува брзите мерки да бидат
целосно завршени до крајот на овој месец, по што ќе се почне со
втората фаза од проектот и управувањето со Русино ќе биде предадено
на заедничкото јавно регионално претпријатие Русино/Полог,
формирано од сите општини од Полошкиот плански регион.

Автокоманда и
Ченто се спојуваат
со велосипедска
патека
Изградбата на новата двонасочна велосипедска
патека на булеварот „Александар Македонски“ во
Општина Гази Баба е во тек. Станува збор за
продолжение на постојната велосипедска патека
во должина од 550 метри, на потегот од клучката
„Естекада“ до бензинската на Лукоил, преку која
велосипедски ќе се поврзат населбите
Автокоманда, Ченто и Маџари.
Освен на оваа делница се работи на
велопатеката на булеварот „Видое Смилевски-
Бато“, како и на велолентите на улиците „Христо
Татарчев“ и „Рузвелтова“ и на булеварот
www.liting.mk
„Митрополит Теодосиј Гологанов“. Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Архитектонска подготовка и изведба
Скопскиот градоначалник Петре Шилегов ги Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
повика граѓаните во своето секојдневно Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; +389 2 3114 360
движење да користат велосипеди или јавен
превоз со што ќе придонесат за поздрава
животна средина.
Градот Скопје минатата година целосно го
реконструираше коловозот на булеварот
„Александар Македонски“ во должина од 5.300
метри кој е од исклучително значење бидејќи се
наоѓа на источниот влез на Скопје.
Значајно е да се нагласи дека велосипедски
патеки се предвидени и на новиот дел од улицата
„Васко Карангелевски“, на булеварите „АСНОМ“ и
„Никола Карев“ и на клучката кај Момин Поток.
27 aвгуст 2021 ПОРТА 7
 региони

Почна минирањето на локацијата

за браната Отиња
Почна минирањето со цел да се направи
простор за да се реализира браната Отиња
која е децениски сон на штипјани.
Градежните работни со силно темпо ја
отпочнуваат градбата на брана на левата
притока на Брегалница.
Браната Отиња е еден од најголемите и
најзначајни капитални проекти вреден пет
милиони евра, обезбедени од Владата на
Република Северна Македонија.
Штип добива брана со корисен волумен
од три милиони метри кубни вода и опфат
од 120 хектари и градот ќе има сигурна
заштита од поплави.
Со изградбата на Отиња, дополнително,
населбите Суитлак и Блок 2.000 ќе се
поврзат со улица што ќе поминува по
круната на браната.
Браната Отиња ќе отвори нова можност
Градот ќе добие и ново место за спорт и водното огледало со заштитни зони од 50
метри.. n
за економски развој и напредок на Штип и
регионот. рекреација коешто ќе се огледува во

Градежни активности на неколку улици во

населбата Усова Чешма во Кочани
Во тек се градежните работи на неколку улици во населбата Усова
Чешма. Механизацијата на изведувачот „Ве-група“ од Радовиш работи
на трасирање на улицата „Македонска“, каде ќе се асфалтира крак со
должина од 210 метри.
По изградбата на потпорниот ѕид со должина од 33 метри, сега се
работи на широк ископ, транспорт на материјалот и формирање насип
покрај потпорниот ѕид. Почетниот дел од кракот на „Македонска“ веќе
се тампонира.
На улицата „Ване Грдовјански“ изграден е потпорен ѕид, а се
асфалтира крак во должина од 150 метри, додека на улиците
„Кресненско востание“ и „Никола Парапунов“ претстои валирање на
тлото.
Според предмер-пресметката, во Усова Чешма ќе се асфалтираат
уште 650 метри, со што патната инфраструктура во оваа кочанска
населба е речиси целосно реализирана.
Градежни активности се одвиваат на коловозот и на тротоарот на
улицата „Тодосија Паунов“, а се работи и на изградбата на потпорниот
ѕид за втората коловозна лента на улицата „Стево Теодосиевски“. n

8 ПОРТА 27 aвгуст 2021

Подготовки за изградба на
„Западниот булевар“ во Гевгелија
Активно се работи на подготовките за
изградба на „Западниот булевар“ во
Општина Гевгелија - улицата „Св. Климент
Охридски“. Градежната фирма „Еуроинг“ со
својата механизација почна со изведбените
работи за расчистување на теренот каде ќе
се простира „Западниот булевар“, односно
со отстранување дрвја и чистење хумус.
Улицата „Свети Климент Охридски“ во
Гевгелија, поточно е продолжување на
булеварот „Гевгелија“ и на неговиот
западен крак, од колективната станбена
зграда, позната како „Грчка“, на Караорман,
па сè до Динќут. Со изградба на оваа
значајна сообраќајница ќе се создадат
услови за дислокација на товарниот
сообраќај од центарот на градот. Во првата
фаза од оваа улица, со должина од 1.230
метри, предвидено е изведување
подготвителни работи, изведба на долен
строј и дел од горен строј на улицата по
целата должина и спојување со Моински
пат кај Динќут.
Изградбата на „Западниот булевар“ е
еден од четирите капитални проекти за
подобрување на патната инфраструктура во
Општина Гевгелија. Во тек се и изведбените
работи за изградба на улицата „Александар
Бел“ во станбената населба на Мрзенски
Рид, чиј изведувач е градежната фирма
„Жикол“. За продолжението на „Западниот
булевар“, за сервисната улица кај Милци и
улицата „Александар Бел“ во општинскиот
буџет се обезбедени 37 милиони денари,
додека изградбата на улицата „Методија
Андонов-Ченто“ ќе чини 14 милиони денари.
Овие средства се обезбедени од
доделените 900 илјади евра од Светска
банка, кој грант се реализира преку
програмата на Министерството за
транспорт и врски. n

Ново возило за отпад во ЈКП „Брегалница“

Комуналниот отпад во Делчево и во поголемите
населени места во Општината ќе се собира со ново
современо возило за оваа намена.
Возилото е марка „рено“, со капацитет од 14 кубни
метри и еколошки стандард ЕУРО 6. Неговото
ставање во функција значи решавање на горливиот
проблем на претпријатието со честите дефекти на
старите и дотраени возила, неможноста навремено и
редовно да се собира отпад, но и зголемена
ефикасност и ефективност во работата.
Со оваа набавка ќе се реализира планот за целосен
опфат на поголемите населени места со услугите за
собирање комунален отпад.
ЈКП „Брегалница“ во текот на минатата година и во
рамките на проектот за регионалната депонија доби
ново возило за собирање отпад со капацитет од
четири кубни метри, што не ги задоволуваше
потребите, а заедно со новите 169 контејнери кои до
крајот на овој месец ќе се распределат по населените
места, целосно ќе се одговори на потребите на
граѓаните.
Ставањето во функција на новото возило ќе значи
поредовно и поквалитетно собирање отпад, а ќе се
вклучат и поголемите населени рурални места, Вирче,
Стамер, Ѕвегор и останатиот дел од руралните
средини. n
27 aвгуст 2021 ПОРТА 9
ПОРТА
ПОРТА
 став „На Скопје, Со љубов!“

Објекти освојувачи
Професорот Живко Поповски беше една
од најпрепознатливите фигури на
Архитектонскиот факултет, но и
воопшто на архитектонската сцена во
нашата земја. Неговата појава, харизма и
јасна мисла која погодува во центар
секогаш ќе ни недостасуваат. Особено
сега кога архитектонската самодоверба
речиси непостои, важно е да се потсетиме
и повториме што ни говореше
професорот, опоменуваше, и да се
запрашаме колку го послушувавме.
Неговите луцидни пишувања секогаш ќе
бидат актуелни, а особено значајни во
време во кое талкаме по вистински
архитектонски и урбанистички решенија.
Недостасува да е меѓу нас, да ни помогне
со неговата храброст, бескомпромисност
и лоцирање на проблемите во нашаето
талкање, но постои и дилемата дека
можеби се спаси што не гледа до каде
дојдовме, подалеку од сите негови
непријатни предвидувања за градот и
професијата.
Како и да е, неопходно е повеќе од кога
било, повторно да го слушнеме гласот на
Живко Поповски, бидејќи лекциите не ги
научивме.
Ви претставуваме еден од текстовите
објавени во „Нова Македонија“ ЛИК –
додаток за архитектура, идеи и култура,
30.3.1988. Текстот е дел од книгата „На
Скопје, со љубов!“ (Архитектонската
мисла на Живко Поповски), приредена од
Анета Христова-Поповска и Мери
Батакоја, издадена во 2017 година.

етки се градовите во кои

Р голем дел од изградените

објекти, наполно го
заслужуваат или оправдуваат
местото на кое стојат, и во тој
случај секое друго место во градот, не би
било нивно место. Тешко би било, поточно
невозможно, да ги преместиме или дури да
ги помрднеме од тоа место. На тие објекти
гледаме како да се отсекогаш таму, тоа
место како да е создадено за нив, како да
произлегле од самото место, тоа како да
им е посветено, како ништо друго да не би
можело таму да се изгради освен тој
објект, или дека без тој објект, таму, тоа
место не би било тоа, што е!
Веројатно, секој од нас би можел да
изврши сопствен избор на такви објекти и
такви места по лично убедување, со

12 ПОРТА 27 aвгуст 2021

извесна толерантност да се разликува од
другите. Меѓутоа, ќе се согласиме и со тоа
дека постојат места за кои сите сме
сложни и за кои нема алтернативи!
Акропол не може без Партенон. Сега веќе
не може ни оној мал полуостров во Сиднеј
без новата оперска зграда, како од
памтивека таму неа да ја чекал! Пробајте
да го замислите пределот Канео во Охрид,
без црквичката на Св. Јован, или
плоштадот во Скопје без палатата
„Ристиќ“! Тоа се тие објекти кои како да се
отсекогаш, и засекогаш на сопственото
место. Меѓутоа, има и такви објекти, кои со
своето „однесување“ не го заслужуваат
освоеното место, тоа се објекти
освојувачи, кои ќе бидат оспорувани и
несакани сè додека постојат.
Можеби вака кажано ни се чини
премногу шематски и нестручно. Се
разбира, ова е само некаков обид, малку
чуден за изградените објекти, бидејќи
сигурно постои цел низ објекти кои се
наоѓаат во сосема различни и тешко
предвидливи обусловености. Такви кои
имаат блескаво отвoрање и почеток, но не
успеаjа да се задржат на тоа ниво и сега
живеат од стара слава и чекаат нова шанса
да бидат прифатени од местото, но која
никако да се појави! Има и такви кои по
првите неуспеси и одбивања имаа сила и
среќа да не „потонат“, да се задржат на
местото, мирно да чекаат да бидат
прифатени од местото, или едноставно да
ја дочекаат „судбината“ која ќе ги натера
да се променат.
Од сето ова за еден град најважно е
колкав е бројот на објектите кои не си го
заслужуваат местото кое го зафатиле и
односот на граѓаните кон тие објекти, што
ќе остане засекогаш непомирлив, без Ж. Поповски - цртеж од конкурсниот проект за ГТЦ - Скопје
оглед на генерациите што ќе се менуваат,
односно не е прашањето на односот на
луѓето кон објектите, туку обратно, каков
однос ќе воспостави објектот со луѓето.
Среќни се оние граѓани во градовите
каде што тој број на несакани објекти е
мал и незабележлив. Ако сега им
поверуваме на оние кои тврдат дека
среќата е убавина, тогаш оние граѓани кои
живеат во градови, каде што има малку
несакани објекти се среќни, а и градот е
убав. Или обратно! Несаканите објекти, со
насила освоеното место во градот
присилно ќе го пренесат сопственото
расположение врз граѓаните па ќе се
намалат шансите за среќа кај луѓето, а со
тоа и можноста за убавина на градот. Дали
е ова точно, секој ќе треба да провери
преку сознанијата и расположението што
го носи во себе за градот во кој живее, а и

Ж. Поповски - цртеж од конкурсниот проект за ГТЦ - Скопје

27 aвгуст 2021 ПОРТА 13
 со малку напор, преку проникнување и
проценување на градовите што ги запознал
со луѓето во нив?
Нам, граѓаните на Скопје не ни останува
ништо друго, туку да (по)чекаме и да видима
како ќе завршат „засакувањата“ помеѓу
објектите и местата, имајќи предвид дека
не толку одамна на градот му е извршена
„пластична операција“ и сега формира
ново подмладено лице. Новото лице на
градот треба да се негува и да се засакува
онака како е обликувано со сите негови
белези и детали што ги има и што ќе треба
да ги има, или да се изневери и да се
напушти, па секој по своето и на свое како
умее и може, па како испадне!
Имаме ли одговор како денес
„Скопјанка“ (некогаш „Беко“), зградата на
Лотарија на Македонија, Музејот на
Македонија, Музејот на современа
уметност, станбениот блок „под носот“ на
бензиската пумпа од „Макпетрол“ на
булеварот „ЈНА“, зградата на Радио-
телевизија Скопје и многу други го
заслужуваат своето место? Како
станбените блокови и уште нешто друго
покрај нив, што сега почнуваат да се градат
во некогаш планираната зелена лента во
Тафталиџе 2, на потегот север – југ, од
зелениот појас покрај Вардар до зелените
падини на Водно, со височини од шест ката
и поткровје, со неколку илјади квадратни
метри градежна површина, со паркинзи за
стотина автомобили и асфалт за нив, ќе се
усогласат со доброзамислениот зелен Ж. Поповски - цртеж од конкурсниот проект за ГТЦ - Скопје
потег со основниот урбанистички план од
далечните шеесетти години?
Неусогласено и недоговорено со
граѓаните дел по дел се бетонира и
асфалтира, се одзема парче по парче
земја што треба да биде претворено во
шума, со терени и патеки за спорт,
рекреација и прошетки, под високи дрвја
и широки крошни, а со растрчани, весели,
расположени, здрави и среќни граѓани.
Што ќе ги пречека сега идните станари
во новоизградените блокови на неполни
сто метри од Топланата-запад? Постојан
татнеж од согорувањето на нафтата, од
испуштањето на „пречистениот“ чад и
пареа, а вревата и „миризбите“ од
пазарот се неважни во споредба да се
има трет, втор или прв стан!
Е, мој мајсторе, вредностите и
убавината на објектот се докажуваат
откако ќе се изгради и ќе си го зафати
местото. Еднаква е тежината на
одговорот, со да или со не. Кога од
мајсторот некој ќе побара да му подготви
проект за куќа, и обата одговора треба
да се научат и да се знаат!

14 ПОРТА 27 aвгуст 2021

27 aвгуст 2021 ПОРТА 15
ПОРТА
ПОРТА
 архитектура Симбол На ера која Никој Не Сака да ја избрише

Реновиран Томосовиот блок

проектот за реновирање на Томосовиот блок во копер годинава ја освои државната прва
награда за станбена архитектура, а во момементов е номиниран и во европската
престижна Губио архитектонска награда за обнова на историските центри

Огнен АРСОВ, архитект и партнер површини? Или тие што работат на батерии којшто понатаму би го надоврзал моето гле-
- Коси и партнери, архитектурно кои содржат материјали за чиешто добивање дање за архитектурата на иднината - најве-
проектирање, Љубљана создаваме еколошки катастрофи и коишто ројатно (ова е сепак мое лаичко видување)
ој автомобил е најеколошки? патем не знаеме да ги рециклираме? Оние најеколошки автомобил е одржуван модел

18
КПОРТА
Дали оној за чијашто изработка
имаме потреба од нови и мо-
дерни фабрики, што ги градиме
на обработливи земјоделски
27 aвгуст 2021
што се поефикасни во потрошувачката, но
коишто сепак се недостижни за секој корис-
ник? Без желба за подлабоко навлегување
во дебата на оваа тема, би дал одговор на
во добра кондиција, стар помеѓу 20 - 25 го-
дини, редовно сервисиран којшто сосема ги
задоволува сите потреби на еден просечен
корисник.
во Копер
оГромеН проЦеНТ изГрадеНи
проСТори кои Не Се кориСТаТ
Да се вратиме на архитектурата. Денес,
градовите се соочуваат со огромен про-
цент на изграден простор со објекти,
коишто одамна не се користат, не се одр-
жуваат и пропаѓаат во своето постоење.
Многу од нив се напуштени, празни, без
корисници или пак се неискористени во
целиот свој габаритен потенцијал. Во
дел од светот, каде наталитетот веќе по-
долго време има негативна ознака, од
еколошки аспект новите градби и новото
заземање на природната средина е недо-
пустливо.
Така, во голем обем за нас, архитектите
на денешницата, наместо проектирање
нови, во голема мера ни останува справу-
вањето со постоечките згради. Справува-
њето со нив може да се случи на два
можни начина - рушење на оние дотраа-
ните и замена со нови или пак адапти-
рање на останатите. И не секогаш
рушењето е опција. Така архитектурата на
денешницата е архитектура на рециклира-
ните згради и тоа би требало да биде
агенда во развојниот план на секоја оп-
штина, град и секоја држава.
Нова домиНаНТа во ГрадоТ На
едо миХевЦ
Во областа на заштита на градителското
културно наследство во светот припаѓа и пе-
риодот од 20 век - ерата на модерната, која
го носи и преродбениот дух на денешницата.
Заштитата на ова градителско наследство
беше и цел на проектот на обнова кој сакам
тука да го претставам. Станува збор за една
модернистичка зграда во Словенија - работ-
нички дом, изграден во историскиот центар
на Копер во 1957 гододина, познат во јавно-
ста како Томосовата кула. Објектот како
таков веќе повеќе од 60 години поради
своето постоење во голема мера е и спорен.
Тоа започнало уште со политичката одлука
за неговата изградба - во историскиот цен-
тар на средновековнот Копер (својот процут
го доживува во времето на Венецијанската
27 aвгуст 2021 ПОРТА 19

Република во XV и XVI век), одлучено е на ме-
стото на некогашниот манастир да се из-
гради висококатница која ќе стане нова
доминанта во градот, достигнувајќи ја камба-
наријата на катедралата, и со својата про-
грама (станбен објект за работниците
вработени во новата фабрика за мотори
Томос) симбол на новата ера. Проектот за
архитектурата на објектот му е доделен на
тогашниот професор, архитект Едо Михевц,
кој успева на модерен начин да ги вметне ме-
дитеранските карактеристики на локацијата
и со тоа објектот сепак ја добива својата по-
зитивна струја на мислење во јавноста. Но,
фабриката Томос веќе одамна не постои, а
зградата, празна и напуштена повеќе од 10
години, била оставена на забот на времето.
ПОРТА
Нејзин последен корисник била јавна инсти-
туција којашто ги користела само приземјето
и првиот кат за административна намена, до-
дека останатите катови ги оставила без инте-
рес и во запуштена форма.
проекТоТ за реНовираЊе
На ТомоСоваТа виСококаТНиЦа
Пред да почнеме со проектот за обнова,
Томосовата висококатница или т.н. Томосо-
виот блок во Копер, беше ставен на листата
објекти кои ги штити државниот Завод за
културно наследство. Тоа значеше дека
државата го признава културното значење на
еден ваков симбол на градот, кој веќе 60 го-
дини постои и го обликува јавниот простор.
Главна проблематика на обновата беше,
како во споменичко-заштитен објект да
трансформираме 90 гарсоњери во совре-
мени, квалитетни станови кои ќе овозможу-
ваат медитерански начин на живеење.
Проектот започна со пребарување во
Градскиот архив по старите проекти и пред
сè оригиналните статички пресметки на
објектот. Потоа на ред беа стручните елабо-
рати кои ја испитуваа моменталната статичка
состојба на конструкцијата и анализа на
вградените материјали. Од оригиналните
проекти на статика видовме дека во некој
степен на рационализација при градењето
не се извеле две вертикални армиранобетон-
ски платна, за коишто понатаму било дока-
жано дека поради добриот терен (под
објектот се наоѓа цврста карпа) воопшто и
не биле потребни. Доколку тие би биле изве-
дени, објектот би ги задоволувал и денеш-
ните строги евро-кодови за градба, што
беше клучен услов за продажба на новите
станови. Изведбата на овие нови ѕидови на
сопствени, нови темели и некои помали ста-
тички подобрувања беа само првиот чекор.
Целосно беа сменети сите машински и елек-
трични инсталации (за информација од
објектот беа отстранети преку 3.500 метри
азбестно-цементни цевки) и вградени нови
енергетско-ефикасни системи. Заради пред-
видената енергетска санација, објектот доби
нова фасадна изолација од минерална
волна со нов површински слој, кој наново ја
покажа оригиналната фасадна боја на
објектот (беа направени спектрометарски
анализи на длабинскиот пигмент од малте-
рот, кои ја покажаа оригиналната боја, која
и во старите карти на боја била именувана
како „венето црвена“).
Главните архитектонски промени ги по-
стигнавме преку три интервенции:
Малите станови ги здруживме во пого-
леми. Од 1 до 3 кат моравме да ја задржиме
оригиналната логика на организација на ос-
новата - на овој начин на еден кат од 9 до-
бивме по 5 станови.
На јужната фасада постоечките балкони
ги поврзавме со самоносечка челична кон-
струкција и со тоа пред становите созда-
довме долги лоѓии со панели за засенчување
кои се сложуват. Со тоа создадовме нова ди-
намична интерактивна фасада, која во да-
дени делови од денот или годината, а и од
расположението на корисникот, изгледа се-
когаш поинаку - панелите се различно отво-
рени.
Од 4 до 10 кат централниот ходник го по-
местивме на северната фасада и на тој
начин создадовме надворешен ходник, кој
служи како полуприватна ладна лоѓија на
двострано или тространо ориентираните
станови. Овој модел се покажа како многу
атрактивно решение за додатно меѓусосед-
ско дружење и користење, особено во топ-
лите летни денови.
Со новото решение на становите им обез-
бедивме добра осенченост и природна вен-
тилација. По реновирањето, блокот доби
седум станбени типологии, од првичните 90
единици се добија 37 станови и еден стан на
самата тераса на објектот, кој има 360-сте-
пенска ориентираност и погледи.
Проектот за реновирање на Томосовиот
блок во Копер годинава ја освои државната
Прва награда за станбена архитектура, а во
моментов е номиниран и за европската пре-
стижна Губио архитектонска награда за об-
нова на историските центри. Градот Копер ја
задржа својата необична доминанта што
претставуваше симбол на ера која никој и не
сакаше навистина да ја избрише. Облечена
во ново руво, таа стана од симбол на со-
цијализмот во нов симбол на демократијата,
а можеби и на капитализмот. n
проектантски тим: огнен арсов,
петар Цесар, ана коси, бине Текавец
статика: јани рамшак
година на градење: 1957 - 2020
бруто-површина: 6.040 м2
локација: копер, Словенија
фотографии: миран камбич
ПОРТА
 архитектура

„4 НЕ“ - незнаење,
незаинтересираност,
нејасност и несоодветност
проценетата вредност на сите оние станови кои не добиле потврда дека
фасадата на објектот е безбедна од противпожарен аспект била регистрирана
како „нула“. како резултат на ова, сопствениците на станови и да сакаат веќе не
можат да ги продадат своите станови со оглед дека ниту една банка нема да му
одобри кредит на потенцијалниот купувач. истовремено, сопственикот на станот
треба да го исплаќа земениот кредит за сега безвреден стан

д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх.
(Специјално за Порта 3 од Англија)
клуЧНи ГлобалНи СиСТемСки
СлабоСТи во ГрадежНишТвоТо?
о јуни, со преку 17 закажани, но
тест против градителите (National Day of De-
veloper Protests). Преку овој протест соп-
ствениците на станови протестираат против
градителите со оглед дека ги сметаат за од-
говорни за проблемите со противпожарна
заштита во становите и астрономските цени
пожар во станбен објект во Велика Брита-
нија по Втората светска војна на 14.6.2017
во Лондон трагично го загубија животот 72
лица, 70 беа повредени, додека 223 успеаја
да избегаат.
Четири години подоцна, последиците од

В
скромно медиумски покриени,
протести низ Англија и Велс се од-
бележа Националниот ден на про-
за санација во рамките на континуираната овој пожар сè уште одекнуваат во јавноста.
криза со фасадните облоги во земјата от- Криминалната истрага отпочната на
почната со пожарот во Kулата Гренфел 15.6.2017 и официјалната јавна истрага по
(Grenfell Tower Fire). Во овој најтрагичен овој пожар (Grenfell Tower Inquiry) под пре-

22 ПОРТА 27 aвгуст 2021

 во бриТаНија еНормНи СмеТки за проТивпожарНа СаНаЦија На објекТиТе

тседателство на Сер Мартин Мур-Бик (Sir
Martin Moore-Bick) отпочната на 14.9.2017 сè
уште се во тек, додека во Филаделфија, САД,
од 11.6.2019 се води граѓанска парница од
преживеаните во пожарот и семејствата на
починатите против производителите на фа-
садните панели Арконик (Arconic) и термич-
ката изолација Целотекс (Celotex), обете со
седиште во Пенсилванија.
Меѓу другите, пожарите во шестокатниот
станбен блок Семјуел Гарсиде Хаус (Samuel
Garside House), Баркинг Риверсајд (Barking
Riverside) во Баркинг, Лондон, на 9.6.2019,
приватниот шестокатен студентски дом „Бол-
тон Кјуб“ (Bolton Cube) во Болтон за потре-
бите на Универзитетот во Болтон на
15.11.2019 и 19-катната станбена кула „По-
плар“ (Poplar) во источен Лондон на 7.5.2021,
за среќа сите без жртви и само со повре-
дени, се континуирани потсетници за опас-
носта која ги демне корисниците на
повисоки објекти во земјата.
одветна противпожарна сепарација, несо-
одветни противпожарни врати, балкони од
запаливи материјали – дрво и низа други.
Ова довело до проширување на обемот на
објекти подложни на овој преглед.
проЦеНеТаТа вредНоСТ На СТаНови
кои Не добиле поТврда дека Се
безбедНи е „Нула“
Во декември 2018 година Владата издала
упатство за тоа како да се постапи со вак-
вите објекти. Ова било проследено со „од-
говор“ на банките и штедилниците кои нудат
станбени кредити. Проценетата вредност на
сите оние станови кои не добиле потврда
дека фасадата на објектот е безбедна од
противпожарен аспект била регистрирана
како „нула“. Како резултат на ова сопствени-
ците на станови и да сакаат веќе не можат да
ги продадат своите станови со оглед дека
ниту една банка нема да му одобри кредит
на потенцијалниот купувач. Истовремено,
сопственикот на станот треба да го исплаќа
земениот кредит за сега безвреден стан.
Според препораките на Владата за сите
повисоки објекти кои не се безбедни од по-
жарен аспект било препорачано да се во-
веде противпожарна патрола (Walking Watch)
за објектот, сè додека објектот не се сани-
ран, а сè со цел да се заштитат животите на
станарите и посетителите на објектите. При
ова станува збор за секојдневна 24-часовна
патрола за да ги предупреди станарите во
случај на пожар на фасадата или во објек-
тот, како би можеле со време да го напуштат
објектот. Според анализите на Министерст-
вото за домување, заедници и локална власт,
средната месечна цена за противпожарната
патрола по стан е околу 158 евра, а истата е
на товар на сопственикот на станот. Во де-
кември 2020 година Владата формирала

„преГлед На НадворешНаТа ФаСада“

За жал, трагичниот пожар во Гренфел ку-

лата и наведените три пожари го претставу-
ваат само врвот на проблемот со кој се
соочуваат корисниците на повисоките
објекти во земјата. Непосредно по пожарот
во Кулата Гренфел Министерството за до-
мување, заедници и локална власт (Ministry
of Housing, Communities and Local Govern-
ment) иницираше програма за идентифику-
вање на објектите повисоки од 18 метри со
фасадна облога од алуминиумски компози-
тен материјал, каква што била користена на
опожарената кула, а за која се смета дека
придонела за исклучителното брзо ширење
на пожарот по фасадата на објектот. Спо-
ред К. П. Стевен (Fire Safety Forum, 22.9.2017)
во 2017 година весникот Тајмс известил за
истражување изготвено за потребите на
Истрагата за пожарот во Кулата Гренфел,
според кое, горивната вредност на панелите
и термичката изолација на фасадата на
Гренфел кулата била еквивалента на пожар
предизвикан со горење на 32.000 литри бен-
зин!!!
„Преглед на надворешната фасада“ (Exter-
nal Wall Survey – EWS1) е името на програ-
мата за идентификување на објектите
повисоки од 18 метри со фасадна облога од
алуминиумски композитен материјал. Овие
прегледи укажале дека проблемите со про-
тивпожарната заштита на повисоките објек-
тите се многу поголеми од оние
оригиналните сврзани само со примената на
фасадни облоги од алуминиумски компози-
тен материјал. Користење други видови на
запаливи фасадни облоги, термичка изола-
ција од запаливи материјали, немање со-
27 aвгуст 2021 ПОРТА 23

фонд од околу 34,5 милиони евра за пла-
ќање на противпожарните патроли, но нема
доволно информации за да се утврди во која
мерка овој фонд ќе биде во можност да ги
покрие овие трошоци.
Според британскиот систем, сопственикот
на земјиштето е и сопственик на објектот,
што во суштина значи дека „сопствениците“
на становите кога ќе ги купат, тие всушност
само го изнајмуваат станот на од 99 до 999
години (за првиот купувач) и треба да платат
годишна наемнина за земјиштето, вооби-
чаено во износ од околу 170 до 575 евра.
Дополнително, „сопствениците“ треба задол-
жително да ги платат трошоците за управу-
вање со објектот, градежното осигурување
на објектот, комуналните сметки за заеднич-
ките простории, како и за тековното и инве-
стиционото одржување на заедничките
простории и конструкција на објектот,
коишто во централното градско подрачје на
Лондон изнесуваат помеѓу 4.600 и 5.750 евра
годишно. Се разбира погоренаведените
сметки не го вклучуваат данокот за имот,
осигурувањето за предметите во рамките на
станот, комуналните сметки за станот или
пак тековното или инвестиционото одржу-
вање на самиот стан. Дополнително, не-
одржувањето на станот и неплаќањето на
сметките кон сопственикот на земјиштето /
зградата во екстремни случаи може да резул-
тира и во судско одземање на станот од
„сопственикот“ и враќање на станот во соп-
ственост на сопственикот на земјиштето /
зградата, без оглед на тоа што претходно ку-
пениот рок за изнајмување не е истечен.
ПОРТА
2021 година кај 98 % (157 објекти) од иденти-
фикуваните објекти во социјалниот сектор
или е завршена или е отпочната санација, а
дека кај 93 % сомнителната фасадна облага
веќе е извадена. За разлика од ова напредо-
кот на санацијата кај објектите во приват-
ниот сектор е нешто побавен, со оглед дека
само кај 88 % (190) објекти или е завршена
или е отпочната санацијата, а само кај 64 % е
извадена сомнителната фасадна облога.
Во неколку наврати досега британската
Влада има одвоено вкупно околу 5,75 ми-
еНормНи СмеТки за проТивпожарНа
лијарди евра за замена на запаливите фа-
СаНаЦија На објекТиТе
садни облоги на станбените објекти
повисоки од 18 метри, а во февруари 2021
Како резултат на утврдените проблеми со
година најави дека за пониските објекти
противпожарната заштита на повисоките
„сопствениците“ ќе треба да земат долгоро-
објекти, осигурителните премии за становите
чен заем со месечна рата не поголема од
во објекти со несоодветна противпожарна
околу 58 евра.
заштита многу се зголемени, како и месеч-
И покрај овие напори, проценките се дека
ните давачки на станарите. Дополнително,
реалната сметка за противпожарната сана-
„сопствениците“ на становите се соочуваат и
ција (замена на запаливите фасадни облоги
со енормни сметки за противпожарна сана-
и отстранување на сите други противпо-
ција на објектите. Има ситуации кои резулти-
жарни дефекти) на повисоките објекти во
раат и во случаи кога „сопственикот“ на
земјата ќе биде околу 17,25 милијарди евра.
станот е принуден да ги врати клучевите од
Проценките од февруари 2021 година во Из-
станот на банката која го држи станот под
вештајот на Министерството за домување, за-
хипотека, го напушти станот и ефективно
едници и локална власт, укажале дека само
стане бездомник, како и да прогласи „личен
во Англија има околу 2.110.000 станбени
банкрот“ за да го избегне плаќањето на пре-
единици во објекти повисоки од 11 метри, во
останатиот кредит. Се разбира, прогласува-
коишто живеат околу 3.870.000 жители. Не-
њето на „личниот банкрот“ има далекусежни
доволниот број на стручни лица за оценка на
последици како финансиски така и во однос
противпожарната безбедност на фасадите
на идните можности за вработување на ли-
на повисоките објекти го одолговлекува про-
цето.
цесот на проценка на безбедноста и како ре-
Според последниот објавен Извештај
зултат на тоа, сè уште нема дефинитивни
(Building Safety Programme Monthly Data Re-
податоци за вистинскиот број на објекти кои
lease, England: 30 April 2021) од Министерст-
не се безбедни.
вото за домување, заедници и локална власт
од 30.4.2021 до крајот на март 2021 година
НезавиСеН преГлед На ГрадежНиТе
биле идентификувани вкупно 469 високи
пропиСи и безбедНоСТа од пожари
станбени и јавни згради повисоки од 18
метри со облога од алуминиумски компо-
Според кампањата на групата „Крај на на-
зитни материјали за коишто се сомнева дека
шиот скандал со фасадни облоги“ (The End
нема да ги задоволат Градежните прописи
Our Cladding Scandal), покрај претходно
(Building Regulations). Според истиот извеш-
идентификуваните високи објекти со запа-
тај е утврдено дека до крајот на месец март
лива фасадна облога, уште дополнителни
2.957 објекти имаат регистрирано барање за
замена на постоечките фасадни облоги со
нови отпорни на пожар. Според проценките
на групата, овие објекти претставуваат околу
28 % од сите повисоки станбени објекти во
Англија и во рамките на овие објекти се на-
оѓаат околу 700.000 станови. Без сомнение
се поставува прашањето, како вакво нешто
можело да се случи во една од седумте
најразвиени земји во светот!?
Веројатно, барем делумен одговор на ова
прашање може да дадат заклучоците од веќе
завршениот Независен преглед на градеж-
ните прописи и безбедноста од пожари (In-
dependent Review of Building Regulations and
Fire Safety), инициран од Министерството за
заедници и локална власт (Department of
Communities and Local Government) на
30.8.2017 година, а спроведен под раковод-
ство на дамата Џудит Хакит (Dame Judith
Hackitt). Резултатите од Завршниот извештај
под наслов „Градење побезбедна иднина“
(Building as Safer Future) во мај 2018 година
биле презентирани од министерот за дому-
вање, заедници и локална власт (Secretary of
State for Housing, Communities and Local
Government) во британскиот Парламент. Во
рамките на овој извештај, како свое лично
видување, претседавачот на независниот
преглед, Хакит ги наведува овие четири фак-
тори како клучни за затечената состојба:

Незнаење
„Прописите и препораките не секогаш се
прочитани од оние коишто треба, но и кога
се прочитани, или не се разбрани, или со-
одветно не се интерпретирани.“

Незаинтересираност
„Основна мотивација е да се извршат ра-
ботите најбргу и најевтино што може, на-
место да се изготват квалитетни домови
во кои луѓето ќе може безбедно да живеат.
Кога ќе се изрази загриженост од други
лица вклучени во процесот на градба или од
станарите, тие честопати се игнорирани.
Некои од оние кои изведуваат градежни ра-
боти не даваат приоритет на безбедно-
ста, користејќи ја недореченоста во
прописите и препораките за да го изиг-
раат системот.“

Нејасност (на улогите и одговорностите)

„Постои недоречност околу тоа кај кого е
одговорноста, што е нагласено преку ни-
вото на фрагментација во индустријата, а
попречува соодветно да се определи носите-
лот на одговорноста.“
Несоодветност (во назорот на пропосите
и мерките за принуда)
„Се чини дека големината или комплексно-
ста на проектот не го информира начинот
на којшто истиот ќе биде надгледуван од
надлежните органи. Кога е потребно да се
изврши имплементација на прописите, ова
честопати не се спроведува. Кога се спрове-
дува, казните се премали за да бидат ефи-
касна заштита.“
Според дамата Џудит Хакит, овие про-
блеми придонеле да се создаде несоодвет-
ното однесување во целиот сектор, кое може
да се дефинира како „трка кон дното“ пре-
дизвикано или како резултат на незнаење,
незаинтересираност или затоа што системот
не ја поддржува добрата пракса. Според неа
во рамките на учесниците во процесот на
градење, нема соодветен фокус врз испора-
ката на најдобриот можен квалитет на
градби, а со цел да се обезбеди станарите
да бидат безбедни и да се чувствуваат без-
бедно. Во рамките на својот независен пре-
глед и поддржана со факти за слични
проблеми и во други развиени средини во
светот, таа заклучува дека најверојатно ста-
нува збор за глобален проблем.
Како резултат на ваквите состојби, градеж-
ната индустрија во Велика Британија се
наоѓа на прагот на темелни промени, од кои
во иднина се очекува да се надминат досега
утврдените проблеми.
може ли Со мирНа душа да купиТе
СТаН?
А сè до надминување на проблемите, може
ли со мирна душа да купите стан? Ако се
земе предвид дека „сопственикот“ на станот
платил илјадници евра за правни трошоци,
трошоци за собирање на потребните пода-
тоци за купување на станот, проценка од
проценител најчесто со преглед на со-
стојбата на станот и објектот од стручно
лице, банкарски трошоци и провизии, надо-
мест за пренос на станот и упис во катастар,
селидбени трошоци, сето ова во комбина-
ција со кредит на 20 години. И по сè ова да
добиете извештај дека објектот не ги задово-
лува противпожарните прописи и дека Вие
треба да платите за санацијата на објектот?
Сè ова се случува и покрај тоа што за објек-
тот постои урбанистичка согласност, гра-
дежна дозвола и употребна дозвола,
вообичаено за објектите до 10 години ста-
рост и гаранција за конструкцијата на објек-
тот, и дека сите оние што Ви наплатиле за
проверки и посреднички услуги во текот на
купувањето на објект утврдиле дека сè е во
ред. n
27 aвгуст 2021 ПОРТА 25
 дизајн

Икона на 20 век: Шарлот Перијан

„Стегајќи го портфолиото со цртежи, едно октомвриско попладне 1927 се најдов
лице в лице со очилата на ле корбизје. Строгите канцеларии беа некако
застрашувачки, а неговиот поздрав прилично ладен. ’што сакаш?’ - праша, со очи
покриени со очилата. ’да работам за вас.’ Тој брзо погледна преку моите цртежи.
’Ние овде не веземе перници’, одговори и ми ја покажа вратата“

Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх. средината на 20 век. Жан Прув велел дека вештини за цртање многу рано, а мајка ѝ ја
таа е меѓу ретките дизајнери кои се охрабрила да се запише на Ecole de L’Union
благословени со спонтани, хармонични и Centrale de Arts Decoratifs (Школа за
аедно со Жан Прув, Пјер

З
Жанере и Ле Корбизје, Шарлот
Перијан (1903 - 1999) се смета за
една од најзначајните архитекти
и дизајнери на мебел од
26 ПОРТА 27 aвгуст 2021
современи мисли.
Шарлот Перијан е родена во Париз, татко
ѝ бил морнар, а мајка ѝ шивачка на креации
на висока мода. Нејзината професорка во
средно училиште ги забележала нејзините
декоративна уметност) во 1920 година и тоа
на насока – дизајн на мебел. Еден од
нејзините учители во овој период бил
познатиот дизајнер на ентериер арт деко,
Хенри Рапин.
 жеНа На безГраНиЧеН дизајН и На НовоТо време

реФормаТор На дизајНоТ На
еНТериери
По дипломирањето, Шарлот го продолжила
своето образование со посета на оддели во
стоковните куќи кои имале работилници за
дизајн. Таа, исто така, присуствувала и на
предавања на Mauriciо Dufrene, директор на
студиото „La Maitris“. Во 1925 година,
нејзините училишни проекти биле избрани да
бидат дел од Меѓународна изложба на
уметност.
Шарлот Перијан има полноправно членство
во авангардното културно движење кое, од
првите децении на 20 век, доведе до длабоки
промени во естетските вредности и доведе до
вистинска модерна чувствителност кон
секојдневниот живот. Во овој контекст,
нејзиниот специфичен придонес се фокусира
на внатрешната композиција, замислена како
создавање нов начин на живот, кој и денес
претставува современ дизајн. Во сферата на
историјата на дизајнот на ентериер на 20 век,
доаѓањето на модернизмот овозможи
претприемачка храброст на овој вистински
реформатор на дизајнот на ентериери.
изјавил: „Куќата е машина за живеење“. Но, тој опишала на следниов начин: „Стегајќи го
приСуСТвоТо во СТудиоТо На не сфатил од практична, секојдневна гледна портфолиото со цртежи, едно октомвриско
корбизје е оЧиГледНо точка, како да се живее во машината во попладне 1927 се најдов лице в лице со
На почетокот на нејзината професионална дневната или во спалната соба. Да, машината очилата на Ле Корбизје. Строгите канцеларии
кариера, критичарите ја пофалиле за била месија на новиот модернизам, но како беа некако застрашувачки, а неговиот
проектот Bar under the roof, изложен во да седите во неа? Како да спиете и јадете? поздрав прилично ладен. ’Што сакаш?’ -
Salonu d’Automne, кој бил целосно изработен Едноставно, како ја опремувате модерноста? праша, со очи покриени со очилата. ’Да
од никлуван бакар и алуминиум. Шарлот ја Истата година, Корбизје се вратил во Париз работам за вас.’ Тој брзо погледна преку
измислила и бар-кујната, со шибер кој гледа од изложбата на објекти во интернационален моите цртежи. ’Ние овде не веземе перници’,
кон дневната соба и ѝ овозможува на стил во Штутгарт, каде што неговите куќи биле одговори и ми ја покажа вратата“. Но, откако
домаќинката да комуницира со гостите. Кога опремени со столови од „Тонет“ од свиткано ја видел нејзината работа на изложбата во
имала само 24 години, започнала нејзината дрво, кои делувале ретроградно во споредба Есенскиот салон, каде што била нејзината
десетгодишна соработка со Ле Корбизје и со мебелот со челични цевки на неговите рационализирана Bar under the roof -
неговиот роднина Жанере, во прочуените германски колеги. Тој стапил во контакт со инсталација на мебел, со што таа го
дизајнерски студија на авенијата Rue de младата париска дизајнерка на мебел Шарлот преточила духот на машината во соба,
Sevres 35 во Париз. Перијан, која неодамна ја одбил како Корбизје се предомислил.
Тоа било во 1927 година, а Ле Корбизје кандидат за работа. Тоа интервју Перијан го Присуство на Перијан во студиото на Ле

Bar under the roof, изложен во Salonu d’Automne Ле Корбизје и Шарлот Перијан
27 aвгуст 2021 ПОРТА 27
 B301
Корбизје е очигледно во сите парчиња мебел
дизајнирани со него и Жанере. Шарлот
станала камен-темелник во реформскиот
проект кој ја промовира архитектурата,
додавајќи посебна димензија на хуманост на
често студениот рационализам на Ле
Корбизје. Во нејзините производи, таа успева
да ја анимира основната супстанца на
B306
28 ПОРТА 27 aвгуст 2021
LC2 Grand Confort
секојдневниот живот со нови естетски
вредности: особено нејзиниот талент и
интуиција во откривањето и користењето нови
материјали.
Во 1928 година, заедно со Корбизје и
Жанере, дизајнирала три стола според
принципите столот е „машина за седење“,
секој стол имал различни позиции за
различни задачи. На молба на Корбизје,
направени се - стол за разговор: B301; друг за
релаксација: LC2 Grand Confort; и последниот
стол за спиење: лежалката B306.
Лежалката B306, „лежалка-фотелја“ на
полукружна потпора со подвижен наслон е
едно од брилијантните остварувања на
уметноста на 20 век, на граница меѓу
употребен предмет и скулптура. На еден
цртеж од 1927 година, Корбизје опишал
типични положби на седење и лежење, без да
предложи вистински дизајн. Пронаоѓањето на
мебелот било работа на Шарлот. На скица од
1928 година, таа го сместила опуштеното
држење во познатата „chaise longue
basculante“, цртајќи подвижна лежалка која се
ниша во челична лулка. Со децении, Ле
Корбизје во основа го „поседува“ авторството
на неколкуте столови на кои соработувале,
пред сè затоа што неговото име стоеше на
вратата, беше познат и беше машко. До ден
денес, италијанскиот производител на мебел
Cassina продава четири свои парчиња во
рамките на „колекцијата Ле Корбизје“, тој сè
уште ги замаглува нејзините достигнувања.
Цртежите сугерираат дека Перијан ги
решавала проблемите што ги дефинирал Ле
Корбизје. „Ле Корбизие нестрпливо чекаше
да го оживеам мебелот“, напишала во 1991
година во својата автобиографија. А тој во
писмо од 1932 година, потврдил дека „целата
одговорност“ за реализација на „домашната
Tokyo Lounge
опрема“ на неговите згради е нејзина: „Мадам
Перијан поседува исклучителни квалитети на
инвентивност, иницијатива и реализација во
овој домен“, ќе напише.
Рекреирањето на нивната инсталација,
„Модеран стан“, во Есенскиот салон во 1929
година, го прави нејзиното мајсторство за
ентериери потполно јасно. Неколку од
нивните столови, заедно со модуларните
единици за складирање, слободно кружат во
отворен простор. Ле Корбизје долго
заговарал отворен план, без ѕидови, а во
негови рамки Перијан го опремувала
просторот со мебел, кој правел тој да „пее“,
како што милувала да каже. Мебелот
припаѓал на просторот во конфигурации на
слободна форма, кои повеќе не беа залепени
до камин и буржоаски правила на симетрија.
увезува модерНоСТ во јапоНија
Десетгодишната соработка со Корбизје и
Жанере, како и нејзиното јапонско
искуство, претставуваат периоди на
интензивна креативност во животот на оваа
уметница.
Перијан воспоставила сопствен дизајн.
Непосредно пред војната била повикана во
Јапонија, иницирала програма за
индустриски дизајн за култура која увезува
модерност. За време на нејзиниот долг
престој на Далечниот Исток од 1940 до
1946 година, целосно го открива својот
уметнички талент, преку реинтерпретација
на стварноста на животот за да ги одрази и
традицијата и модернизмот. Патувала во
Јапонија како официјален консултант за
индустриски дизајн во Министерството за
трговија и индустрија. На пример, вредно е
да се спомене мебелот произведен
користејќи традиционални техники за
обработка на бамбус, способен да ги
подобри новите форми кои веќе се
експериментирани со употреба на челични
цевки.
Приказната за столот Tokyo Lounge е
приказна за патување, соништа, разговори
помеѓу еден начин на гледање и
размислување за светот и друг. Донесувајќи
го мекиот допир на нејзината рака,
инспирирана од ориентот во технолошки
софистициран дизајн, Шарлот се повлече
од острите рабови на модернизмот и
27 aвгуст 2021 ПОРТА 29
повторно се вклучи во природниот свет.
Успеала да постигне не само рамнотежа,
туку и длабока синергија на културата и
природата.
иСкуСТво во разлиЧНи диСЦиплиНи
Враќајќи се во повоена Европа, таа се
свртела кон реконструкција, проектирајќи
соби со минимални димензии во
универзитетските домови, кои синтетизираат
боја, форма и композиција во концизни
ремек-дела на функција.
Работејќи во студиото на Ле Корбизје, таа
всушност, станала архитект. Нејзиното
искуство во различни дисциплини, од мебел,
индустриски дизајн до архитектура,
ПОРТА
кулминирало со големиот ски-комплекс со
30.000 кревети на француските Алпи, Les
Arcs, каде закосените станбени блокови ги
следат контурите на падините.
Скијачкиот ресорт во Les Arcs во Франција
е нејзино ремек-дело, ги комбинирала
интересите во префабрикација,
стандардизација, индустријализација и
планинска архитектура. Бидејќи гостите
поминувале поголем дел од времето на
отворено, Шарлот проектирала минимални
соби и тоа бил заштитен знак на нејзиниот
проект. Наместо тоа, зградите имаат големи
простори отворени за природата.
Во 2009 година, оддадено ѝ е големо
признание со голема изложба во Центарот
LC7
„Помпиду“ во Париз. Изложбата се селела
низ целиот свет, доживувајќи голем успех.
Шарлот била алпинистка, скијачка, спелеолог
и до осумдесеттата година ги негувала телото и
духот. Таа била жена на новото време, која ги
поттикнувала другите дами да се еманципираат.
Била левичар, жесток бранител на културните
разлики, противник на конзервативизмот и
национализмот.
Шарлот Перијан била жена на безграничен
дизајн и неуморно работела на тоа, своите
искуства од светот, преку дизајнот, да ги
претвори во визии на современиот живот.
Била архитект, уметник, патник, дизајнер.
Починала три дена по нејзиниот 96-ти
роденден во 1999 година. n
Les Arcs во Франција
ПОРТА
 екологија
Македонија ќе продолжи да
дише без белите дробови
првичните проценки се дека во пожарите во малешевијата се изгорени меѓу четири
и шест илјади хектари шума и тоа најмногу борова шума и помали делови со даб и
смрека. штетите се огромни, а тие нема да може да се санираат за година или две
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
умите покриваат 9,4 отсто
Ш од површината
на Земјата или 30 отсто
од вкупната копнена
површина, но некогаш
покривале дури 50 отсто. Оваа година
бројките уште повеќе ќе се намалат поради
големите пожари кои зафатија делови од
Европа, а не остана поштедена ниту
Македонија.
Стогодишни шуми изгореа во пожарите во
Малешевијата, во високите делови на
месноста викана Бајастепе, која се наоѓа на
потегот меѓу Делчево и Пехчево. Силниот
оган зафати огромен фронт и опустоши
голема површина. Станува збор за
32 ПОРТА 27 aвгуст 2021
по пожариТе кои опуСТошија СТоГодишНи шуми
катастрофа со огромни размери и тоа не
само што е предизвикана материјална
штета, опожарени се и пчеларници и бројни
објекти, туку штетата има и еколошки и
биолошки последици. По овогодинешните
пожари во источниот дел од државата,
Македонија ќе продолжи да дише без
белите дробови.
оГромНа и НеНадомеСТлива шТеТа
Колкава е штетата од годинешните
пожари, допрва ќе се проценува, иако,
несомнено, таа е огромна и ненадоместлива
и веројатно бројките ќе покажат дека
Македонија оваа година изгуби најголема
шумска површина.
Минатата година биле евидентирани 102
пожари, со вкупно опожарена површина од
1.233,92 хектари, опожарена е дрвна маса
од 8.138 кубни метри, при што е причинета
штета од 81.071.150 денари. Вкупните
трошоци за гасење на минатогодишните
пожари изнесувале 1.329.734 денари. Бројот
на пожари во 2019 година бележи
зголемување во однос на бројот на пожари
во 2018 година, за три пати. Шумските
пожари просечно годишно уништуваат
околу 9.076,51 хектари шума. Годишно во
просек во периодот од 1999 до 2019 година
има по 217 пожари. Во 2007 година поради
екстремни суши и човечки фактор имало 652
пожара на околу 35 илјади хектари
површина.
Пропорционално со разгледуваните
параметри претходно, вкупната штета од
пожарите по години изразена во денари е
најголема во 2007 година со вредност од
1.311.167.721,95 денари, а во 2019 година е
со вредност од 808.669.316 денари.
Годишно во просек во периодот од 1999 до
2019 година вкупната штета од пожарите
изнесува 404.138.772,86 денари.
Првичните проценки се дека во пожарите
во Малешевијата се изгорени меѓу четири и
шест илјади хектари шума. Огнот имаше
зафатено површина од Тработивиште и
Стар Истевник на север до селото Мачево и
градот Пехчево на југ, или околу 18
километри оддалеченост. Станува збор за
еден од најубавите планински предели во
земјата - Берово, Пехчево, Делчево, а
пожарите ги зафатија и околината на
Кочани, Битола, Гевгелија, Старо
Нагоричане.

поТребНи Нови пошумуваЊа

Во пожарите најмногу има изгорено
борова шума и помали делови со даб и
смрека.
Експертите велат дека штетите се огромни
и дека тие нема да може да се санираат за
година или две. Доколку надлежните почнат
веднаш со расчистување на опожарените
места од пролет веќе ќе може да се почне
со пошумување на овие делови. Но, сепак
како што велат експертите при
пошумувањето ќе треба да се менуваат
видовите со кои ќе се пошумува, да се
изберат видови што се потешко запаливи,
видови што брзо се обновуваат.
Јавното претпријатие „Национални шуми“
пошумувањата ги реализира според
посебните планови за стопанисување со
шуми во неколку фази според предвидената
динамика, обработка на почвата
(механизирана или рачна обработка на
почвата, а во зависност од теренските
услови). Изборот на дрвните видови за
пошумување на предвидените површини е
според едафско-климатските и педолошки
услови, адаптибилни за успешнa
прифатеност и понатамошен развиток на
садниците. Во зависност од надморската
височина и географската местоположба на
локалитетите се пошумува со дрвни видови
кои се адекватни во согласност со
педолошката структура на почвените и
климатските услови.
Претпријатието, со годишниот изведбен
план, кој е во согласност со посебните
планови за стопанисување со шумите,
реализира одгледни мерки како
пошумување со шумски садници,
подсејување со пошумување со семенски
материјал, пополнување, санирање
опожарени површини со пошумување и користењето на шумите го врши плански, во обезбедува трајно зачувување на нивната
други одгледни мерки. согласност со посебните планови за површина и зголемување на вредноста на
ЈП „Национални шуми“ одгледувањето и стопанисување со шуми, на начин што шумите, постојано зголемување на нивниот

27 aвгуст 2021 ПОРТА 33


прираст и принос, како и зачувување и
унапредување на нивните општокорисни
функции, кои се во насока на одржлив
развој и унапредување на животната
средина. Заштитните функции на шумите се
остваруваат преку заштита на земјиштето и
други објекти од ерозија, влијание на
водниот режим и режимот на ерозивните
наноси, заштита на хидромелиоративните
системи и објекти, заштита на населби и
објекти од јавен и локален интерес во
државна и приватна сопственост.
Производствените функции, пак, на шумите
се во насока на производство на дрво и
34 ПОРТА 27 aвгуст 2021
други производи од шумата, како и
производство на кислород.
Податоците од пошумувањето на нови
површини покажуваат дека тие не се на
нивото од пред неколку години. Според
податоците од Државниот завод за
статистика, во 2020 година во земјата биле
засадени нови дрвја на површина од 569
хектари, што е второ најниско ниво во
изминатава деценија по 2017 година, кога
биле пошумени 553 хектари.
Шумските пожари се еден од
најголемите проблеми во шумарството, но
и за животната средина во целост. Поради
пожарите големо количество на дрвна маса
се уништува и тоа претставува економски
проблем. Пожарите на шумите
предизвикуваат загадување на воздухот,
почвата и водата. Изгорените дрвја се
извор за развој на патогени штетници.
Потоа, постои зголемување на ерозивните
процеси во изгорените површини,
дебалансирање на водниот режим, губење
на вегетацијата и опустување. Речиси 95
отсто од шумските пожари се
предизвикани од човекот. Во овој период
Министерството за внатрешни работи и
обвинителството веќе работат на собирање
докази за да утврдат дали за
предизвикување на овие пожари е виновна
човечка рака.
државаТа Нема разрабоТеН СиСТем
Последните пожари во земјава во кои беа
загрозени голем број населени места и
градови, а изгоре непроценливо богатство,
покажаа дека државата нема систем за
справување со огнената стихија, има
ограничени човечки и технички ресурси, а
сите решенија ги носи ад хок. Во вакви
услови, јавноста повторно го поставува
прашањето зошто државата нема
разработен систем на цивилна заштита.
Нема одговор ниту на тоа зошто не се
наменети средства за набавка на нови
противпожарни камиони, зошто
постоечките не се обновени половина век,
зошто не се одржуваат постојните „ер-
трактори“, но и зошто нема обуки на
цивилни лица за вклучување во спасувачки
акции при природни непогоди. За сето ова
потребно е да има нов систем во кој
цивилното население би имало поголема
За санација ќе биде потребно многу долго време
Шумата што ќе изгори тешко може да се
обнови. Станува збор за непроценливо
богатство, еден од најважните ресурси за
секоја држава. Последиците од пожарите и
уништувањето на шумите се рефлектираат
во многу сфери од нашето живеење, вели
Јулијана Николова, директор на ЈП
„Национални шуми“.  санација ќе биде потребно многу, многу
По првичниот увид од теренот, според
неа, може да се забележи дека на
одредени места огнот направил вистински
пустош. „Веќе се работи на собирање на
податоците од сите подружници за да
видиме точно колкава е штетата што беше
предизвикана. Потоа ќе чекаме
Инспекторатот за шумарство и ловство да
изготви решение со кое ќе нè задолжи да
направиме санација на теренот и во рок од
две години да извршиме пошумување.
Пошумувањето ќе се врши во консултација
со стручни лица, кои ќе треба да одредат
улога во справувањето со стихиите
предизвикани од климатските промени, а
кои од година на година стануваат сè
поинтензивни на овие простори. Ова е
систем што државата мора да го воведе и
на кој терен какви садници треба да се
садат, дали тоа ќе бидат истите дрвја што
изгореа или, пак, ќе се пошумува со други
видови. Секако располагаме со доволно
садници со коишто ќе се обидеме да го
спасиме шумското богатство проголтано од
огновите“, додава Николова. Според неа за
долго време. За обнова на изгорените
површини сметам дека е реално да
очекуваме дека ќе ни требаат повеќе
децении за да дојдеме до фазата во која се
наоѓала шумата која изгорела. Тоа е
страшно долг период, што пожарите кои ни
се случуваат ги прави катастрофални,
додава таа.
Од јавното претпријатие се согласни
дека преземањето на различни мерки за
превенција и едукација, како и измена на
одредени закони се најдобриот начин да се
заштитат шумите од пожари. Директорката
да се работи на усовршување затоа што
помошта од соседите е добредојдена, но
огнените стихии беснеат и во останатите
држави, а секогаш се гледа прво во
сопствениот двор, а потоа настрана. n
Николова вели дека неопходно е
воведувањето на модерни технологии, кои
можат да го надоместат недостатокот на
човечки кадар во чувањето на шумските
површини.
„Клучни фактори се подигнување на
свеста на граѓаните, преку постојано
апелирање до сите граѓани на крајно
внимание и одговорност да ги зачуваме
шумите од пожари со добро осмислени
кампањи за важноста на шумите, како и
совесно однесување од страна на сите
посетители на шумите. Од друга страна
потребно е обезбедување смарт системи со
сензори за рано детектирање пожари.
Сензорот во голем радиус детектира дим и
алармира уште во раните стадиуми, а
технологијата е толку напредна што може
да предвиди каде може да се движи
пожарот или со која јачина да биде“,
посочува Николова.
27 aвгуст 2021 ПОРТА 35
 екологија

Опасност од ерозија и појава на

во периодот од 1914 до 2020 во државата се пошумени преку 250.000 ha
ерозивни голини за кои по сегашни цени се потрошени најмалку 500 милиони
евра само за пошумување, плус трошоци за одгледување и заштита. ако се смета
успешност на пошумувањата од околу 65 отсто, тоа значи дека само во пожарите
за последните 20 години е изгубена површина колку што е пошумена во минатите
100 години

д-р Иван БЛИНКОВ, редовен професор, УКИМ Скопје

Факултет за шумарски науки, пејзажна архи-
тектура и екоинженеринг „Ханс Ем“, Одделе-
ние за заштита на шумите и природните
ресурси, Катедра за земјиште и вода

Со посебен осврт на почвата, водата и некои

природни непогоди
природНи НепоГоди
Во Законот за заштита и спасување („Сл. вес-
ник на РМ“ бр. бр.36/04 од 10.6.2004 година) по-
стои следната дефиниција:
1. „Природни непогоди“ се настани предизви-
кани од неконтролирано дејство на природните
сили кои го загрозуваат животот и здравјето на
луѓето и животните и предизвикуваат штети на
имотот, културното наследство и животната сре-
дина (земјотреси, поплави, лизгање на земјиш-
тето, снежни лавини, наноси, луњи, уривање
високи брани и насипи, суша, атмосферски и се претворат во катастрофа. Но важно е да се случај на деструкција од страна на човекот на
други непогоди). каже дека човечката интервенција може да ја еден екосистем претставува и десертифика-
Има разни поделби на природните опасности зголеми честината и јачината на природните цијата (опустинувањето).
од кои во овој текст е презентирана следната опасности. Човечкото присуство може исто Далеку најдеструктивна непогода во Репуб-
каде што опасностите се делат на: атмосфер- така да предизвика природна опасност каде лика Северна Македонија се поплавите, било да
ски (невреме со град, ветер, урагани, бури -грмо- никогаш ја немало. И конечно, човечката ак- се речни (предизвикуваат огромни штети и за-
тевици и молњи, торнада, тропски бури), тивност го намалува ефектот на проширување губи) или пак поројните (кои покрај штети и за-
сеизмичко-геолошки (пропасти, земјотреси, ла- на природните екосистеми. Еден екстремен губи предизвикуваат и човечки жртви). Пожарите
терални пукнатини, ликвифација, цунами,
стоечки бран), геолошко-хидролошки (урвински
процеси, експанзивна почва, подводно свлеку-
вање), вулкански (тефра –прашина и пепел, га-
сови, исфрлање лава и кал, странични
експлозии, експлозивен бран, пирокластична
лава), органски (епидемии, епизоотии, епифито-
тии), хидролошки (крајбрежно поплавување,
речни и поројни поплави, десертификација, са-
линизација, хидролошка суша, ерозија и седи-
ментација и пожари (грмушки, шуми, трева,
савани).
Иако човекот може да направи малку или не-
значително во промените на случувањата или ин-
тензитетот на повеќето природни феномени, тој
игра важна улога во одвивањето на овие при-
родни настани, недозволувајќи на тој начин, да Слика 1 - Број на пожари по површина на регион 2001 - 2017
36 ПОРТА 27 aвгуст 2021
 еФекТи од шумСки пожари

поплавни бранови после пожар

се исто така фрекфентна непогода која предиз-
викува големи штети и загуби но има и дополни-
телни негативни ефекти.

пожари На оТвореНо
Пожарите на отворено (според македoнската
терминологија или Wildfires – ang.) особено оние
поголемите, често зафаќаат големи и по неколку
стотини илјади квадратни километри и може да
траат и по неколку денови, a најголемите и не-
колку месеци.
Пожарите на отворено се јавуваат речиси во
целиот свет на сите континенти. Тие се нор-
мална природна појава и често се предизвикани
од молњи, но и од запалување поради разни
други причини. Сепак човечките активности се
пресудни. Според извештаите на експертите, за
> 95 % од пожарите во РСМ, причинител е чове-
кот, дали намерно или ненамерно.
пожари во република Северна македонија
Според проф. Н. Николов, нашата земја се-
која година во шумски пожари, губи преку 9
илјади хектари што е штета од 6,6 милиони евра.
Најкатастрофалните пожари во државата се
регистрирани во 2000 и 2007:
⦁ 2000 година - 476 пожари, 46.346 ha опожа-
рена површина, 711.782 m3 изгорена дрвна
маса, 15,6 милиони евра вкупни штети и за-
губи;
⦁ 2007 година - 652 пожари, 35.249 ha опожа-
рена површина, 617.679 m3 изгорена дрвна
маса, 21,5 милиони евра вкупни штети и за-
губи.
Според достапните податоци 1999 - 2020,
вкупната опожарена површина изнесува 158.665
ha или просечно годишно се губи 9.917 ha шума.
Треба да се напомене дека во периодот од
1914 до 2020 во државата се пошумени преку
250.000 ha ерозивни голини за кои по сегашни
цени се потрошени најмалку 500 милиони евра
само за пошумување, плус трошоци за одгледу-
вање и заштита. Ако се смета успешност на по-
шумувањата од околу 65 %, тоа значи дека само
во пожарите за последните 20 години е изгубена
површина колку што е пошумена во минатите
100 години.
екоСиСТемСки уСлуГи од шумиТе
Шумскиoт екосистем не е едноставно множе-
ство од дрвја туку претставува заедница на ра-
стенија, животни, микроби и на сите други
организми во интеракција со хемиските и физич-
ките карактеристики на нивната околина: По-
точно, копнена средина во која доминираат
дрвја што растат во затворена крошна – шума.
Организмите вклучени во дефинирањето на
шумскиот екосистем се меѓусебно зависни еден
од друг за опстанок и можат да бидат широко
класифицирани според нивната еколошка улога Слика 2 – Екосистемски улоги од шумските екосистеми
27 aвгуст 2021 ПОРТА 37
 како производители, потрошувачи и распаѓачи.
Експертите за шумска економика, наведуваат
околу 5.000 добра и услуги од шумските екоси-
стеми.
екосистемските услуги од шумите се катего-
ризираат во четири главни категории:
- снабдувачки - дрво за разни потреби за до-
маќинствата и стопанството, шумски плодови,
шумски лековити растенија, габи, мовови, лишаи,
месо од дивечот, свежа вода итн.,
- поддржувачки - хабитат за флора и фауна,
фотосинтеза (примарна продукција), педогенеза,
нутритивен циклус, оплодување итн.,
- социјално-културни - рекреациски, естет-
ски, духовни, едукациски,
- регулирачки – складирање јаглерод, прочи-
стување воздух, прочистување на водите, регули-
рање на климата.
Kако поткатегортија на регулирачките, а не-
каде и како посебна категорија се наведува
⦁ заштитна улога - заштита на почвата од еро-
зија, заштита од крајбрежна ерозија, заштита од
свлечишта и одрони, од поројни поплави, нама-
лување на поплавните пикови особено кај сли-
вови до 100 km2.
Пожарот има негативно влијание на сите овие
услуги од шумските екосистеми.
еФекТи од пожариТе
Пожарот е дел од природата. Тој игра клучна
улога во обликувањето на екосистемите со тоа
што служи како агент за обнова и промени.
Некои видови како на пр. Pinus banksiana (расте
во Северна Америка) не ни може да се размно-
жуваат доколку нема пожар кој ги отвора ши-
шарките и потоа се рaзлeтува семето. Дури и се
прават контрoлирани пожари од Американската
шумарска служба.
Но, пожарот може да биде и смртоносен,
уништувајќи ги домовите, живеалиштата на ди-
вите животни и дрвјата.
кои се негативните ефекти од шумски пожар?
⦁ Најстрашни се човечките загуби, било да се
работи за резиденти, туристи или пак за луѓе
кои се дел од единиците за справување со
пожар,
⦁ Има тешки последици по здравјето на луѓето,
не само за време на пожарот, туку и после, по-
ради огромните количини на ослободен CO2.
економски ефекти
⦁ Уништување објекти подигнати од човек (без
разлика дали се стопански – производни или
услужни, домување, рекреација и сл.),
⦁ Големи загуби на дрвна маса и иден прираст
на дрвна маса,
⦁ Голема загуба на шумски плодови и лековити
растенија,
⦁ Доколку е зафатено и земјоделско земјиште
се уништува и приносот,
⦁ Во некои случаи може да резултира и со поди-
гање на пазарната цена на дрвни сортименти,
шумски плодови и лековити растенија, како и
38 ПОРТА 27 aвгуст 2021
земјоделски култури поради намалена понуда,
⦁ Во земјоделството може да предизвикаат и
невработеност, што доведува и до миграција
на населението во урбаните средини, оста-
вајќи ги опожарените подрачја напуштени;
⦁ Државниот буџет се оптоварува со огромните
трошоци за справување со пожарите, но и за
обновување на шумата,
⦁ Ако пожарот е во туристичко подрачје, може
да доведе и до намалување на туристи,
⦁ Реални се и штети и загуби по ловот. (се нама-
лува животниот простор на дивите животни,
со што се намалува и нивниот број)
ефекти од пожарот врз воздухот
⦁ За време на пожарот се ослободуваат ог-
ромни количини на CO2. Зголемувањето на
CO2 значи зголемување на глобалното зато-
плување.
⦁ Намалувањето на шумската површина повле-
кува и намалено производство на кислород и
апсорпција на CO2 од страна на шумата.
⦁ Големото количество на пепел во атмосфе-
рата може да предизвика намален раст на ра-
стенијата, да ја намали видливоста и да
предизвика тешкотии при дишењето на чове-
кот и животните.
ефекти од пожарот врз почвата
Кога големите дрвја горат, топлината зрачи и
нагоре и надолу во површинскиот лисник, а
потоа подлабоко во почвата, што може да им на-
штети на микробите на почвата дури и да ги усм-
рти. Пожарот има ефект врз својствата на
почвата. Во текстот се презентирани само дел
од последиците по својствата на почвата.
Физички, физичко-хемиски и минералошки
својства на почвата:
Природната водопропусливост на почвата
често се намалува поради формирање конти-
нуиран, водоотпорен слој неколку сантиметри
под површината, a тоа подразбира ограничу-
вања во водопропустливоста на почвата и на
тој начин се зголемува истекувањето и еро-
зијата. Стабилноста на структурата на поч-
вата се намалува како резултат на согорување
органска материја. Густината се зголемува по-
ради пропаѓање на агрегатите и затнување на
порите од пепелта и дисперзираните глинени
минерали, а како последица на тоа, порозно-
ста и пропустливоста на почвата се намалу-
ваат.
Хемиски својства
Количината на органска материја се намалува
веднаш по пожарот, но на долг рок генерално го
надминува нивото пред пожар. Јагленисаниот
материјал, производ на нецелосно согорување,
долго останува во почвата дури и милениуми.
биолошки својства
Микробиолошката биомаса се намалува, а са-
мореставрацијата на нивото пред пожар зависи
главно од брзината на повторна колонизација на
растенијата. Генерално, габите се намалуваат
повеќе од бактериите. Биомасата на безрбет-
ници кои живеат во почвата се намалува, но по-
малку од микроорганизмите, благодарение на
повисоката подвижност на безрбетниците.
ефекти од пожарите врз водите
⦁ Се нарушуваат елементите на водниот режим
во шума – се минимизира интерцепцијата (при-
фаќање на водите од органската маса која из-
горела), се минимизира транспирацијата, а се
намалува ретеницијата и се зголемува исте-
кот поради повеќе причини (обесшумување
промени на почвените својства), а со тоа се
намалуваат и надополнуваат аквиферите и из-
дашноста на изворите,
⦁ Водите во околината се загадени од огром-
ните количини на пепел кој се разнесува
после пожарот, што директно влијае на ри-
бите и растенијата,
⦁ Подземните води и изворите не се обновуваат
повеќе со свежа вода, па се намалува нивниот
капацитет, како и квалитетот на водата за
пиење.
ефекти од пожарите врз заштитната улога
на шумата
Моделите за интензитет на ерозијата и за
поплавни пикови ги вклучуваат следните пара-
метри:
⦁ Топографски (нема промена после пожар),
⦁ Карактеристики на геолошката подлога (нема
промени),
⦁ Климатски, особено врнежите (мали промени),
⦁ Карактеристики на почвата (огромни промени
после пожар): а)
од аспект на ерозија (разбиена структура на
почвата и изгубена кохезија помеѓу почвените
зрна со што стануваат како песoк, а со тоа
значително расте еродибилноста), б)
од аспект на истек и протек (зголемување на
водонепропусливост и појава на поголем по-
вршински тек кој пак низводно влијае и на зго-
лемување на ерозијата).
⦁ Покровноста на подлогата (уништена шумска
покровност):
а) од аспект на ерозија – уништена шумска по-
кровност, вклучувајќи ја и шумската простирка,
почвата е изложена на директен удар на дож-
довите со што настанува дождовна ерозија,
но и на ветровата ерозија.
б) од аспект на истекот и протокот - уништена
покровност со што се зголемува значително
истекот, но и пикот на поплавен бран.
Значи, после пожар значително растат еро-
зијата и пикот на поплавните бранови, вклучу-
вајќи го и количеството на седимент во
поплавниот флуид. Доколку се обесшуми слив
над некое населено место значително расте и
ризикот. Ова е особено важно кај помалите сли-
вови.
во наредниот дел се презентирани примери
за промена на интензитетот на ерозија и голе-
мина на поплавни пикови пред и после пожар
добиени со моделирање.

Слика 3 - Пожар во м.в. Паркач (Малешевија) - 2007
пример 1 - пожар во сливот на колачински
андак (малешевија)
Во летото 2007 беше опожарена огромна по-
вршина од 1.000 ха шума (најмногу борова шума)
во м.в. Паркач во Малешевијата. Околу 400 ха од
опожарените припаѓаат на сливот на Колачин-
ски Андак, кој тече покрај с. Смојмирово.
Направено е моделирање на ерозијата и
продукцијата на наноси пред и после пожа-
рот.
Слика 4 - Колачински Андак - моделирање на интензитетот на ерозијата пред и после пожар
Моделирањето на интензитетот на ерозијата
според ЕПМ-методот ги покажа следните резу-
лати
Слика 5 - Интензитет на ерозијата на Водно,
нормална состојба и во случај на пожар
Според ова после пожарот настанува ради-
кална промена на земјишниот покров, а со тоа и
зголемување на интензитетот на еродибилност
на подлогата изразен преку коефициентот на
ерозија. После пожарот просечната ерозија на
сливот се зголемила скоро 2 пати (од 0,43 на
0,83).
Со зголемување на еродибилноста на подло-
гата, се зголемува и количеството на продуциран
ерозивен материјал изразено во [m3/km2 god].
Моделот покажува, дека ако еродибилноста
се зголемила двојно, тогаш вкупниот просечен
годишен интензитет на ерозија изразен преку
количеството на ерозивен материјал – Е – се зго-
лемува 2,7 пати, при што на најекстремните
места е зголемен и три пати.
пример 2 – водно – Скопје
Познато е дека на планината Водно се реали-
зирани околу 1.000 ха пошумувања во минатото.
Најголем дел од нив се реализирани токму во
најзначајниот дел од аспект на заштитата на гра-
дот Скопје од ерозија и поплавување т.е. делот
Нерези – Припор. Во тој дел има и многу борови
вештачки насади кои се и најопасни и најтешки
за справување во случај на пожар.
Интересно е да се направи што-ако сценарио
(what-if scenario) од аспект на ерозијата, но и пик
на поплавен бран кој би се јавил.
Ова моделирање е правено глобално во
рамки на проектот Рима Дима (Блинков ет
ал., 2008) во период пред градбата на патот
Средно Водно - Сопиште со крај за Сончев
Град. Во нормална состојба, интензитетот на
27 aвгуст 2021 ПОРТА 39

Слика 6 - Интензитет на ерозија пред и после пожар - Горноводњански порој (Блинков ет ал, 2007)
ерозија е слаб и изнесува Z = 0,37, додека во
случај на евентуален масовен пожар на цела
планина би станал висок Z = 0,78.
Особено е значаен делот кој гравитира
кон централното градско подрачје на
Скопје (на картата тоа е североисточниот
дел) т.е. подрачјето од Нерези до Припор.
Затоа е интересно да се види и подетална
анализа на сливот на Горноводњански
порој – најзначајниот слив за градот Скопје.
Во овој слив се реализирани огромен дел
Слика 7 – Карта на опасност од поплава од Горноводњански порој (Поинт Про, 2017)
40 ПОРТА 27 aвгуст 2021
од противерозивните мерки (терасирање,
пошумување, административни забрани, об-
врски) и противпоројни (канали, прегради,
прагови) мерки. Тоа е поројот кој минува
покрај Клинички центар и Мала станица.
Во целиот урбан дел е покриен.
Во случај на пожар во овој слив, еро-
зијата би се зголемила 4,48 пати, додека
просечната годишна продукција на нанос
(W), би се зголемила 9,6 пати, а пак количе-
ствата на транспортиран нанос (G) 9,1 пат.
Тоа е што се однесува на ерозијата, но
интересно е да се види и максималниот
проток на поплавен флуид (вода + нанос) во
сегашен случај и во потенцијален случај ако
се опожари целиот слив.
Во модeлот на Слободан Гавриловиќ
(Универзитет Белград), како променлива е
земен само параметарот на покровноста –
S2.
Тој параметар во сегашна состојба изне-
сува Ѕ2 = 0,66 додека во случај на опожару-
вање би изнесувал Ѕ2 = 0,94.
Бидејќи параметарот е правопропорцио-
нален и зголемувањето на пикот на по-
плавна вода би се зголемил за околу 40 %.
Моделирањето на поплавен бран со
појава 1 во 100 години, изработено од
Поинт Про (Студија за поплавување на град
Скопје, 2017) е загрижувачко.
Од моделот се забележува дека и дел од
Клинички центар би бил под вода од
најмалку 0,5 m.
Е сега замислете пикот на бранот да биде
најмалку 40 % поголем, поради зголемениот
истек од гола површина, плус флудиот во
кој има значително количество на нанос кој
го зголемува волуменот и протокот. Застра-
шувачко сценарио за град Скопје, но и за
државата поради огромниот број на т.н.
критични објекти, лоцирани во централното
градско подрачје. Но, мора да ни станат
јасни евентуалните последици.
проЦеНка На шТеТи од пожариТе
Во официјалните статистички податоци
при проценка на штетата од пожарите се
проценува само економска штета т.е. тро-
шоците за изгубена дрвна маса, изгубен
иден прираст на дрвна маса како и трошо-
ците за справување со пожарот. Сепак тоа е
само ситница во споредба со вкупните
штети во еден шумски екосистем.
Шумата не е едно обично множество од
дрвја. Вкупната вредност на еден шумски
екосистем е најмалку 10 пати поголема од
вредноста на дрвната маса. А во случајов на
Водно таа вредност е можеби и до 50 пати
поголема, токму поради огромната улога на
шумата на Водно, пред сè заштитна, а
потоа за прочистување на воздухот, рекреа-
тивна улога итн.
ЗАВРШНИ НАВОДИ
Сите модели укажуваат на големата опас-
ност од интензивна ерозија и појава на по-
големи пикови на поплавни бранови после
пожар. Со оглед на заштитната улога на шу-
мата тоа е особено битно таму каде е изго-
рена шума во некој слив, од каде како
резултат на интензивни дождови можно е
поројно надојдување од поголеми размери
и загрозување на некое населено место (пр.
Белско маало – Кочани или некои населени
места во Малешевијата) или пак значајна
инфраструктура.
Шумата на Водно е веројатно најзна-
чајниот шумски екосистем во државава, чија
вредност по слободна проценка оди и до
50 пати помножено со вредноста на
дрвната маса. Токму затоа постои залагање
на голема група на експерти од разни
струки и невладиниот сектор да се заштити
Водно со посебен закон. Да го заштитиме
Водно, за да нè заштити нас, граѓаните на
Скопје.
Најновиот 6-ти извештај на Работната
група I на IPCC (Интернационален панел за
климатски промени), покажува дека светот
уште во следните две децении најверојатно
ќе го достигне или надмине прагот од зато-
плување од 1,5˚С, ги посочува последиците
од затоплувањето од 1,5˚С и објаснува колку
полоши ќе бидат последиците ако темпера-
турата се зголеми за 2 или 4˚С. Секој дел од
степенот навистина е важен - без разлика
дали ефектите се поврзани со интензитетот
и зачестеноста на екстремните врнежи, се-
риозноста на сушите и топлотните бранови
или губењето на мразот и снегот.
Сите проекции за климатски промени се
дека не само што ќе се намалат вкупните
врнежи, а ќе се зголемат температурите,
туку и дека ќе се зголеми фреквенцијата на
екстремните појави: екстремни суши кога се
јавуваат шумските пожари, но и фреквен-
цијата на екстремни врнежи ќе се зголеми,
што пак носи интензивни ерозивни процеси
и големи поплавни бранови. Сушите и по-
плавите се поврзани една со друга.
Во моментов една третина од државата е
ранлива на процеси на опустинување (Блин-
ков ет ал., 2021) . На состанок на конвен-
цијата за борба со опустинување во 2020,
се постави една теза која е сосема реална
„Сахара го прескокнува медитеранот во
европа. Глобалното затоплување се зака-
нува да создаде појас на прашина низ це-
лиот свет“.
крајно време е да се замислиме сите!
Постојат национални
планови/програми/платформи во врска со:
климатските промени (Национална комуника-
ција за климатски промени) со деградација
на земјиштето и опустинувањето (Национа-
лен акциски програм за справување со суша
и опустинување), со природните непогоди
(Национална платформа за намалување ри-
зици од природни катастрофи; Планови за
управување со поплави; Планови за стопани-
сување (одгледување и заштита) со шуми,
вклучувајќи и планови за заштита од шумски
пожари итн.).
Е сега е ред државните власти да се фоку-
сираат на овие проблематики за конечно да
се имплементираат мерките во сите овие до-
кументи за да не останат само на хартија. n
ПОРТА
 eкологија
Дали повластените тарифи
денес, откако ширум светот, а особено во еу е постигната интензивна пенетрација
на обновливците (со акцент на ветерните и соларните електрани), сè почести се
дебатите во врска со соодветното дефинирање на субвенциите кои треба да бидат
одобрени за одреден проект
Даниела МЛАДЕНОВСКА
овластените тарифи (feed-in
П tariffs) одиграа значајна
улога во растот на капаците-
тите на обновливи извори на
енергија на многу енергет-
ски пазари, но веќе има сериозни инди-
ции дека „акциите“ на овој важен
механизам за поддршка веќе почнуваат да
паѓаат. Според тоа, за анализа се намет-
нува едно многу важно прашање - дали сè
уште постои простор за овој механизам
на енергетските пазари на денешницата и
иднината?
ЦрНа Гора Најави укиНуваЊе
Прашањето добива на актуелност от-
како неодамна една од земјите од регио-
42 ПОРТА 27 aвгуст 2021
нов - Црна Гора најави нивно укинување.
Имено, Владата на Црна Гора го усвоила
извештајот според кој уделот на про-
изводството на електрична енергија од
обновливи извори во вкупната финална
потрошувачка во 2018 година бил 39,75
отсто, а во 2019 година 38,69 отсто, со
што е исполнета националната цел (33
отсто). Затоа, Владата во најскоро време
ќе ја стави вон сила Уредбата за повла-
стени тарифи за електрична енергија од
обновливи извори. Инаку, државата одоб-
руваше повластени тарифи како поттик за
изградба на електрани на обновливи из-
вори на енергија, Законот за енергетика
предвидува Владата да престане да ги
субвенционира новите капацитети за про-
изводство на енергија од обновливи из-
вори, доколку се постигне националната
цел, односно Регулаторната комисија за
енергетика да престане да доделува ста-
тус на повластен производител. Дополни-
телно, Црна Гора засега е единствената
земја на Западен Балкан која веќе има
данок на емисиите на јаглерод диоксид
од енергетскиот сектор, со што е чекор
понапред во однос на опкружувањето
кога станува збор за реалните несубвен-
ционирани цени на производството на
енергија од јаглен.
македоНија Го Нема иСполНеТо
зададеНиоТ ТарГеТ
Македонија сè уште го нема исполнето
зададениот таргет за удел на обновливите
извори во финалната потрошувачка од 23
отсто. Во 2018 година тој удел бил 18,1
отсто и е понизок од оној регистриран во

веќе излегуваат од игра?
2017. Што се однесува до повластените
производители на електрична енергија,
нивната вкупна инсталирана моќност е сè
уште многу ниска – 7 отсто во вкупниот
инсталиран капацитет во земјата. Во це-
лиот период на примена на повластените
тарифи во Македонија, освен во 2015 го-
дина, малите хидроелектроцентрали до-
минираат во поглед на исплатените
средства за произведена електрична
енергија во однос на другите видови на
електроцентрали - 38,5 отсто од вкупно
исплатените средства по повластена та-
рифа. Во 2020 година за произведената
електрична енергија од мали хидроелек-
троцентрали исплатени се 981.361.180 де-
нари, за електричната енергија
произведена од ветерни електроцентрали
исплатени се 641.745.336 денари, за тер-
моелектроцентралите на биогас
636.257.144 денари, и за фотонапонските
електроцентрали 294.351.129 денари.
Без сомнение, на глобално ниво овој
механизам овозможи раст на индустријата
на обновливите извори на енергија, и тоа
беше забележливо во периодот веднаш
по потпишувањето на Парискиот договор,
кога моментумот зад обновливците стана
посилен од кога било. Според податоците
на REN21 Renewables 2016 Global Status
Report, околу 147 GW инсталиран капаци-
тет во обновливи извори бил активиран во
2015 година, што било најголем дотогаш
регистриран раст во една година - една-
ков на целокупниот инсталиран капацитет
во енергетскиот систем на целиот афри-
кански континент. Она што е особено зна-
чајно во врска со овие резултати е дека
истите се постигнати во време кога це-
ните на фосилните горива биле на исто-
обНовливи извори На еНерГија
риски минимум. Се разбира, за да се по-
стигнат тие резултати била неопходна
поддршка од страна на националните
влади, првенствено во вид на субвенции
за инвестирање и развој на вакви капаци-
тети. Денес, откако ширум светот, а осо-
бено во ЕУ е постигната интензивна
пенетрација на обновливците (со акцент
на ветерните и соларните електрани), сè
почести се дебатите (но веќе и конкрет-
ните мерки во однос на политиките) во
врска со соодветното дефинирање на
субвенциите кои треба да бидат одоб-
рени за одреден проект, имајќи го пред-
вид товарот кој овие политики на
поддршка го пренесуваат врз сметките за
електрична енергија на крајните корис-
ници и врз и онака затегнатиот и ограни-
чен буџет. Во Европа, повластените
тарифи (feed in tariffs) одиграа главна
27 aвгуст 2021 ПОРТА 43

улога во промовирањето на обновливите
извори низ целиот континент. Во Герма-
нија, која сè повеќе се наметнува како
лидер во енергетската транзиција во ЕУ,
повластените тарифи претставуваа важен
инструмент во транзицијата на земјата -
Energiewende, и помогнаа во зголемување
на уделот на обновливи извори во нацио-
налниот енергетски микс од состојба со
удел помал од четири отсто во 1990 го-
дина (кога стартува концептот на субвен-
ционирање) до над 30 отсто во 2015
година.
земјиТе поЧНаа да Се
оддалеЧувааТ од повлаСТеНи
ТариФи
Во последните години, земјите во Ев-
ропа, но и пошироко, почнаа да се одда-
лечуваат од концептот на повластени
тарифи, обидувајќи се да се придвижат
кон повеќе пазарно ориентирани меха-
низми за промовирање на обновливите из-
вори на енергија. Транзицијата кон
пазарно ориентирана поддршка за обнов-
ливците во Европа е цел на Европската
комисија - високите сметки на крајните
корисници во комбинација со потенцијал-
ниот дебаланс кај обновливците кои кори-
стат субвенции, како и актуелните барања
и потреби на националните и прекугра-
ничните преносни капацитети, ја наметну-
ваат неопходноста од поголема контрола
во развојот на капацитетите на обновливи
извори на енергија и првенствено ревиди-
рање на субвенционирањето. Повторно
Германија, која беше предводник на кон-
цептот на повластени тарифи на конти-
нентот заедно со Шпанија и Данска, сега
го предводи напуштањето на истите. Уште
пред неколку години, стартуваше со ре-
форма на Energiewende актот, со кој го
воведе принципот на feed in premiums, со
44 ПОРТА 27 aвгуст 2021
кој производителите на енергија од об-
новливи извори во земјата започнаа да се
натпреваруваат преку пазарно ориенти-
ран процес на аукции. Според герман-
ската Влада, овие аукции во комбинација
со ограничување на инсталираниот капа-
цитет кој е опфатен со повластени та-
рифи, дава поголема контрола врз
интеграцијата на обновливците во линија
со проширувањето на мрежата, а обезбе-
дува и сигурност во планирањето на раз-
војните проекти и намалување на
трошоците кај крајните корисници.
Од почетокот на оваа 2021 година, по-
стоечките „пионерски“ ветерни елек-
трани, соларни електрани и
биогас-постројки во Германија, престанаа
да добиваат повластени тарифи, со оглед
на изминатиот предвиден временски пе-
риод (20 години) за субвенционирање.
Ова значи дека во отсуство на соодветен
нов бизнис-модел, овие капацитети е
можно да се соочат со опасност од нивно
затворање. Експертите, креаторите на по-
литики и инвеститорите се обидуваат да
најдат и предложат решенија. Тие вклучу-
ваат Power Purchase Agreements (PPAs),
реконструкции и надградби, и секако по-
вторно соодветна поддржувачка правна
рамка. Далеку поголем предизвик е про-
наоѓањето начин за консолидација на ог-
ромниот број мали приватни соларни
електрани на покривите. Секако, другите
земји внимателно ќе ги следат потезите на
Германија и соодветно ќе делуваат. Раз-
бирливо е дека токму од оваа година, сè
повеќе инсталации на обновливи извори
на енергија ќе ја загубат гарантираната
финансиска потпора, со оглед на истекот
на 20-годишниот договорен период. Ќе
можат ли сите овие капацитети да про-
должат да работат рентабилно во услови
на флуктуирачка и ниска цена на елек-
тричната енергија на отворениот пазар?
Ќе биде ли законската рамка погодна за
вистинско излегување на овие капацитети
на слободниот пазар? Не постои едно
универзално решение за оваа состојба.
Способноста на старите ветерни паркови
да продолжат да работат во пазарни
услови зависи првенствено од нивните
трошоци за одржување, велат од Герман-
ската асоцијација за ветерна енергија
(BWE).
НадГрадба На поСТоеЧкиТе
капаЦиТеТи На СТариТе веТерНи
Фарми?
Надградбата односно зголемувањето на
моќноста на постоечките капацитети на
старите ветерни фарми може значително
да придонесе во зголемување на про-
изводството на енергија од обновливи из-
вори. Но, денес легислативата во однос
на изградбата на овие капацитети е се-
риозно заострена во споредба со перио-
дот од пред 20 години. Тоа вклучува и
зголемување на минималното растојание
од турбините до резиденцијалните обла-
сти. Со оглед дека денешните турбини се
со многу поголема моќност од некогаш-
ните, добивањето на овие дозволи ста-
нува проблематично од аспект на
почитување на тоа минимално растојание.
Консултантската компанија за ветерна
енергија Deutsche Windguard проценува
дека околу 50 отсто од денешните лока-
ции на ветерни фарми, не се соодветни за
реконструкција и надградба, поради изме-
нетите планови за управување со земјиш-
тето, а дополнителни 20 - 30 отсто не се
соодветни поради новите рестрикции во
однос на заштитата на екосистемите. Над-
лежните се сè уште загрижени во врска со
„големиот непознат фактор“ - милионите полиТикаТа На СубвеНЦиоНираЊе ните горива, како и воведување такса на
мали соларни PV-кровни инсталации кај Не е одржлива На долГ рок јаглерод диоксид за произведената енер-
домаќинствата. Прво, затоа што малку е Сепак, разбирливо е инвеститорите и гија од фосилни горива. Со тоа цената
веројатно дека овие домаќинства ќе операторите од областа на обновливите на последните се прогнозира дури и
најдат нов бизнис-модел за нивните ин- извори да се жалат на новонастанатата двојно да се зголеми споредено со се-
сталации по истекот на субвенционира- состојба со оглед на претходно стекна- гашното ниво. Конечно, јасно е дека по-
њето. Овие типови на PV-инсталации тите привилегии, грижејќи се за сè пого- литиката на субвенционирање не е
заработуваат околу 170 евра годишно, лем профит. Реално, обновливите извори одржлива на долг рок, туку само како
преку енергијата која ја заработуваат, под веќе се изборија за својата улога на па- преодно решение. Главен двигател треба
услов целата количина да биде предадена зарот, а нивната конкурентност и без да биде пазарот, развојот на неговата
на мрежа. Потребно е дополнително вло- субвенции во иднина се очекува да се компетитивност и интеграцијата на на-
жување во автоматизација и паметни ме- зајакнува. Главната причина е во аген- ционалните пазари. Само така ќе се реа-
рачи со цел тие да бидат конкурентни на дата за декарбонизација на енергетскиот лизира ефикасна и правична енергетска
пазарот. сектор, односно напуштање на фосил- транзиција. n

27 aвгуст 2021 ПОРТА 45

 репортажа момеНТи кои иСЧезНувааТ

Елегија за едно село

Ангел СИТНОВСКИ, дипл. инж. арх.

Селата Богомила, Теово и Оморани се

наоѓаат во околината на Велес, во
областа Азот, во јужниот дел на
територијата на Општина Чашка во
сливното подрачје на реката Бабуна.
Теово и Оморани се рамничарски села на
надморска висина нешто повеќе од 200
метри, додека Богомила е ридско село и се
наоѓа на надморска височина од 510
метри. Сите три села имаат цркви
сместени на најубавите места како онаа
во Теово веднаш под јаворот, низ
Богомила тече и малата река Сушица,
која се влева во Бабуна, а Оморани е
познато по тоа што во него е роден Васил
Антевски-Дрен.
Денес населението во овие села е
малубројно, Оморани има 143 жители, Теово
189, а Богомила брои 476 жители.
46 ПОРТА 27 aвгуст 2021
 рули огради, полураспаднати додека сè уште го има небесното синило. бележејќи моменти кои исчезнуваат!

T куќи од бондрук и непечена

тула, листопадни дрвја и
грмушки наоколу, дојдов во
едно од нашите села. Блиску
до градот, а сепак толку далеку, во секој
поглед. Сокриени меѓу дрвјата и
зеленилото, расфрлани низ селото, куќите
Помина една крава. Подолу магарето
врзано со ортома за трошната ограда
обрасната со трње почна да рика. Барам
куќа каде што има луѓе и каде што може да
се напијам вода. Помина и друга крава и
две кози зад неа. Најпосле вода. Влегувам
во една од куќите, потоа во друга и во многу
Светлоста се крие од мракот во
замачканите сијалици од шеесет вати, во
зачадените соби. Во темнината на
сиромашните ентериери на селските соби
ќебиња и ќилими префрлени преку
распаднати „троседи“, пајажини и мирис на
непроветрени простории. Кујнски креденци
полека се распаѓаат како некакви огромни, други. Во некои има луѓе, но повеќето се офарбани светло зелено, трокрилни
неупотребливи и испокршени садови, напуштени одамна. Правиме фотографии политирани ормани, стари фотелји, брачни
фрлени во коровта и лепешките на стоката,
наоколу. Куќите се мали и трошни. Над нив
лебди мирис на овчи лој, сено и лепешки.
На една од куќите, врамени во мал формат
на сиромашно пенџере, наредени кукли
тажно гледаат како поминува времето.
Сигурно внатре живее неко дете. Наоколу,
меѓу куќите, се влече, како некаков искинат
ланец, животот низ селото. Сонцето како да
полуде, тоа веќе не сјае – боли. Денес е
многу топло. Августовското сонце ги
палеше крововите на селото. Две кокошки
бараа нешто низ сеното. Од некаде се
слушна песна, стара македонска. Напладне
ќе исчезнат сите сенки, ќе исчезне
синилото од небото и ќе биде сè бело.
Вжештено и бело. Напладне никој нема да
има надвор. Ќе останат само трагите од
луѓето и од возилата по прашливите сокаци
и премини. Брзаме со мојата другарка
Билјана да направиме некоја фотографија
ПОРТА
 соби и столови, некои паднати на подот,
други оставени која каде. Недостауваа
заборавени дуњи на некој од орманите, го
чувствував нивниот мирис во мојата глава.
Чаши и бокали од скопска Стаклара,
бугарски сервиси за чај, пластичен
соларник, сервис за ручање за дванаесет
лица, тави, леѓен исчукан на едниот крај,
нокшир, емајлирани садови и по некој стар
весник. И еден кавијор, купен некогаш во
Трст на Понте Росо со навезени пауни и
некаков мотив од Венеција. Што ли нема да
најдеш на вакви места? Да, и многу спомени
од минатото. На прозорците завеси кои
некогаш биле во мода и кои заедно со
одамна неизмиените стакла не ѝ
дозволуваат на дневната светлина да влезе.
Понекаде, во некоја соба велосипед,
контраш со издишани гуми, потпрен на
ѕидот. Не е возен со години, ќе стои тука
додека не падне ѕидот. И малтер паднат на
подот од таваните кои се распаѓаат и муви
кои умреле барајќи како да излезат од
овие соби. Убаво е за правење
фотографии, но како ли е тука да живееш?
Некогаш во овие куќи, во овие соби се
живеело, се славеле слави, се правеле
свадби, се умирало...
Поминува трактор, во еден двор ставен
ралник, во друг на дрвени рамки се суши
тутун. И две деца, насмеани, седнати на
една клупа. И еден пес некаде лае. Има
живот!
Денот брзо минува. Потемнуваат
искривените капии. И кога во самрак ќе
заминат во своите домови затворајќи ги
капиите на своите мали светови, почнуваат
самотните ноќни бдеења на старите
преостанати жители кои, кој знае по чија
волја, своја или нечија, од каде, како и
зошто останале во овие трошни одаи,
заедно со своите мачки и селски кучиња,
икони и венчални слики врамени во
едноставни дрвени рамки и закачени на
исшараните ѕидови од молерски валјаци.
На небото се појави месечината, жолта и
искривена како кифла и безброј ѕвезди кои
не се гледаат од градот. Време е за одење.
Селото ме испрати по мрак кој, како и
насекаде по вакви зафрлени места, доаѓа
наеднаш и се спушта со сета жестина и од
сите страни. Темнината легнува врз куќите,
по луѓето, по недовршените работи, по
движењата. Во овие села има ноќи за цел
еден град, за цел еден свет... Во девет
часот навечер нигде жива душа. И наеднаш
сè замира. Околните карпи се исправаат, се
ладат и исчезнуваат во планините.
Четинарите го повикуваат со своите зелени
раце небото. Рекичката што тече сред село
ќе се уплаши, ќе побегне и ќе се закатанчи
во своето дно. Кога ќе се раздени
ПОРТА
продолжува да тече некаде, не знаеш каде, жештината, зеленилото и чистиот воздух се Фотографиите се направени од Ангел
како да не се влева во некоја голема река, вратив дома, во сивилото на мојот град, и Ситновски во Оморани, Теово и Богомила
потоа во обично море, туку право во веднаш седнав да пишувам елегија за едно во општина Чашка.
историјата. Заморен од силната светлина, од азотските села. n

ПОРТА 49
 репортажа

Младиот овчар, боровинки

и спокој на Шара
бистрички врв, кој е на 2657 надоморска височина, е наречен по реката бистрица
која се наоѓа во подножјето на шар планина. Турата има околу 28 километри или
повеќе од oсум часа пешачење

Текст и фото: Кате АНТЕВСКА

д другата страна на градот

О има поинаква реалност, за

која многумина не се ни
свесни дека постои. Ако за
некои секојдневие е седење
во кафулиња, одење на работа низ
сообраќаен метеж, шетање низ скопските
улици, за други е терање стада овци на
2.000 метри надморска височина, пиење
изворска вода и јадење диви плодови.
Скоро осумдесет проценти од територијата
на Македонија е покриена со планини, со
стотици врвови над 2.000 метри надморска
височина. На колку од нив сте биле вие?
Искрено, јас не на многу, сега почнувам да
ја откривам земјава. Мора да признаам дека
50 ПОРТА 27 aвгуст 2021
 од друГаТа СТраНа На ГрадоТ – биСТриЧки врв

секогаш кога ќе се најдам пред некој чувство дека сум во тропска шума, извори има и сеча на дрвја. Продолжуваме
неверојатен планински пејзаж, стојам ечат од сите страни. Папрати, кантарион и трпеливо, а сонцето станува сè посилно.
засрамено што досега го немам видено. Без мајчина душица има секаде. Врвот го добил Уморот ме совладува, ама не се давам,
никакви наметнувања, секој од својата името Бистричин бидејќи се наоѓа во правам кратки паузи и му верувам на Миле
перспектива за тоа што е убаво, но за мене, подножјето на Бистричка Река, која се кога ќе рече имаме „уште малку“ до
Македонија нема да има смисла без влева во уште една река – Чаушица. Спојот бачилата. И конечно сме таму – не
откривањето на планините. Затоа решив да на овие две реки е всушнот крајот на пречекува љубезното лице на овчарот и нè
раскажам за еден таков ден на планина, рамниот шумски терен. Оттука почнува нуди со ладна изворска вода и храна. Тој
една недела пред да стапи во сила тешкиот дел – искачувањето. Патот е широк вели дека има стотици овци пуштени по
забраната за движење низ шумите. и очигледно пробиен до првото бачило. падините на Шара, за некој час, ќе оди да
Шест часот наутро, Скопје е празно, Миле се сеќава дека вака не било пред ги собере. Ние продолжуваме, сакаме да
улиците чисти, а ние одиме во правец на неколку години. Двајцата се сложуваме стигнеме до целта побрзо. Второто бачило
Тетово со цел да го искачиме Бистрички дека е штета што дел од коритото на не е на големо растојание од првото и не
врв на Шар Планина. Шара е една од Чаушица е поткопано, а очигледно е дека сум сигурна на која надморска височина е,
најголемите и највисоките планински
масиви во Македонија, сместена во
северозападниот дел на земјата, а од
неодамна и со статус на национален парк.
Пред нас имаме предизвик – врв од 2.657
метри надморска височина и околу 28
километри или повеќе од осум часа
пешачење. За физички поспремните ќе
биде некој час помалку одење, во секој
случај, тура која не е за потценување.
Поминуваме низ неколку тетовски села, и
веднаш по село Лешок стигнуваме до село
Брезно, кое е на 938 метри надморска
височина и од каде почнува нашата тура.
Живописно мало село, камени куќи и
фантастичен поглед. Мојот сопатник Миле,
кој е во одлична форма за качување, на
прсти ја знае Шара и е водич на оваа мала
експедиција. Вели дека последен пат бил
на истава тура пред многу години и со
радост се сеќава на тоа што нè чека.
Почетокот е питом, минуваме низ шума и
длабока сенка, идеално за загревање. Имам

ПОРТА

ама оттука почнуваат падините со
боровинки. По пат береме и јадеме колку што
ни дозволува времето. Почнува да станува
стрмно, до врвот има уште многу. Миле е веќе
видно побрз од мене и за него врвот е „уште
малку“. Се тешам дека е така. Целта се гледа,
не ни преостанува ништо друго освен да
одиме, молчиме и тивко да се радуваме што
сме тука – во овој сосема друг, спокоен,
неизвалкан свет, каде сè функционира во
совршена хармонија. Конечно врвот
Бистрички! Има неколку други планинари од
Косово, кои дошле од косовска страна. Меѓу
нив и десетгодишно момче, останатите му
аплаудираат. Јас сум изморена и веднаш
заспивам. Нема поубава дремка од дремка на
2.657 надморска височина. Во меѓувреме,
ПОРТА
Миле качи уште еден врв – Пескови на 2.601
надморска висина. Веднаш потоа се
спуштаме надолу, одиме брзо. Пред нас
огромно стадо овци и кучиња во придружба
на Петрит од село Теарце. Вели дека има 12
години и дека работи како овчар.
„Работам летно време и имам месечна
плата. Терам стадо од 500 овци. Убаво ми
е. Вака му помагам на моето семсјтво“ –
вели Петрит, а јас не можам а да не
помислам на сите негови врсници кои се
постојано на социјалните мрежи
ослободени од секакви обврски. Петрит е
искрен и мил, ни покажа точно каде се
наоѓаат најубавите боровинки за да
набереме за дома. Радосно се
отпоздравуваме и продолжуваме.
Симнувањето е секогаш полесно од
качувањето, барем за мене. Со милина во
срцата се спуштаме надолу и мислиме на
едно – каде има највкусна храна во овој
крај. Миле ги знае сите кафеани и рибни
ресторани во тетовските села. Одиме во
правец на село Беловиште, среќни што зад
себе имаме ваков ден, ден што ќе се
памети. n
ПОРТА
 хортикултура

Идејата за оваа прекрасна градина

Butchart Gardens веќе ја

прославија својата
стогодишнина (2004), а
канадската влада ги
прогласи градините за
историски споменик на
земјата. Територијата на
неколку десетици илјади
хектари е прекриена со
миризливи градини, а
кривулестите патеки
водат до различни агли на
ова вештачко чудо на
дизајнот на пејзажот
54 ПОРТА 27 aвгуст 2021
 Butchart Gardens во каНада
,
сe уште живее и напредува
ПОРТА 3

utchart Gardens e група цветни

B градини во Канада (Британска

Колумбија, во близина на градот
Викторија на островот Ванкувер).
Градините примаат над милион
посетители секоја година и назначени се за
Национално историско место на Канада.
Територијата на неколку десетици илјади
хектари е целосно прекриена со миризливи
градини, а кривулестите патеки водат до
различни агли на ова вештачко чудо на
дизајнот на пејзажот и насекаде може да се
ужива во погледот на прекрасните цвеќиња,
елегантните фонтани, прекрасните тревници и
нежниот шум на потоците.
Основата на овој сјај на природни бои е
поставена на почетокот на 20 век од Robert
Pim Butchart и неговата сопруга Jenny. Овој
брачен пар се пресели во градот Викторија
поради работата на Robert за производство на
цемент, бидејќи резерви на вар беа пронајдени
во близина, и наскоро тука започнала да
работи неговата фабрика за цемент.
Брачниот пар, изградил куќа за себе, но
кога неколку години подоцна варовникот се
исцрпил, Jenny Butchart се одлучила за
храбар потег - да формира прекрасна градина
на местото на поранешниот каменолом. Биле

ПОРТА
донесени тони плодна почва, дното на
каменоломот било израмнето и наскоро е
засадена градина. Во 1907 година Robert
Butchart се запознал со дизајнерот на
пејзажи, Јапонецот Isaburo Kishida од
Јокохама, кој сакал да изгради градини за
својот син. Butchart бил инспириран од
идејата за градина, го ангажирал Kishida и не
ПОРТА
дозволил да ја напушти Канада до 1912
година, кога како резултат на оваа соработка,
се родил неверојатно убав парк наречен
Јапонски.
Но овој пар не сопрел тука. Во 1926 година,
тие ги замениле своите тениски игралишта со
италијанска градина, а во 1929 година ја
замениле својата зеленчукова градина за
кујната со голема градина со рози по дизајн
на Butler Sturtevant од Сиетл. Samuel Maclure,
кој бил консултант во Butchart Gardens, ја
отсликува естетиката на Англиското движење
за уметност и занаети.
Помагајќи ѝ на својата сопругата во
уредувањето на градината, Robert Butchart од
своите патувања носел птици од целиот свет.
Благодарение на тоа, разни видови патки се
појавиле во Ѕвезденото Езеро, пауните
почнале да шетаат по предниот тревник, а
папагалите се населиле во куќата. Robert
Butchart изградил повеќе сложени куќички за
птици, а исто така тренирал и гулаби.
Гласините за прекрасните градини наскоро
ги преминале границите на Канада, секоја
година до 50 илјади и повеќе луѓе доаѓале да
ги видат неверојатните пејзажи.
Одржувањето и понатамошниот развој на
градините на Robert и Jenny Butchart го
продолжиле нивниот внук Jan Ross и неговата
сопруга Ann Lee Ro. Во конзерваториумот, кој
станал ресторан, тие отвориле кафе-бар и
продавница за сувенири каде што може да се
купат и семиња.
Во 1964 година, во градините Butchart се
појавила нова атракција - прекрасната фонтана
Рос, која сите гости сакаат да ја видат.
Уникатната градина со рози е заштитен знак
на Butchart Gardens. Се простира на
површина од 22 хектари и во неа растат над
сто вдовици чајни рози, повеќе од 50 видови
рози флорибунда и многу други видови рози.
Членовите на семејството Butchart
настојувале да донесат оригинални скулптури
од нивните патувања низ светот, кои станале
нова декорација на градините.
Butchart Gardens веќе ја прославија својата
стогодишнина (2004), одбележана со
подигање два темни столба. Канадската влада
ги прогласи градините за историски споменик
на земјата.
Идејата на Robert и Jenny Butchart живее и
напредува во буквална смисла, а денес со
градините најмногу се занимава Robin Lee
Clark, правнука на основачите на градината. n
ПОРТА
 уметност

Банкси - ангажиран уметник

загадочниот уметник одамна им се потсмева на аукциските куќи, исмејувајќи ги
колекционерите, тврдејќи дека тие купуваат ѓубре, особено кога неговите дела
може секој да ги испечати дома со дозвола на уметникот

д-р Петрула КОСТОВСКА, историчар на уметност си поигра со играта на зборови

staycation – spreycation (домашен
еновиве осум нови дела кои

Д
одмор наспроти Големиот
по својот стил наликуваат на британски одмор) со помош на
опусот на Банкси се појавија спреј боја. Талентираниот, смел,
на ѕидовите на јавни објекти одважен, провокативен,
околу градот Нориџ во интелегентен, чувствителен и
источниот дел од Англија. Иако овој поетичен уметник Банкси и
уметник сè уште се немаше изјаснето и го со последната јавна акција
немаше јавно прифатено авторството сака да шокира, да
на овие мурали, според техниката на возбуди, да натера на
користење матрици (stencil), размислување, како и
медиумите излегоа со приказни за жестоко да го
„летувањето“ на Банкси во критикува
Нофок и Сафок, промовирајќи воспоставениот
ја годинешната британска капиталистички
постковид стратегија за систем и
домашен летен одмор. консумеристичкото
Последователно општество.
делата беа потврдени
вербално и од
самиот Банкси, но
и преку порака
на едниот од
графитите
каде самиот
„Љубовта е во воздухот“

58 ПОРТА 27 aвгуст 2021

 криТика На капиТалиСТиЧки СиСТем и коНСумериСТиЧко опшТеСТво

на нашето време
идеНТиТеТоТ предмеТ На
шпекулаЦии
Псевдонимот Банкси му се припишува на
британскиот уличен уметник, политички
активист и филмски режисер чие вистинско
име и идентитет остануваат предмет на
шпекулации. Од 2008 година Банкси сè
почесто се поистоветува со Робин Гунингем,
уметник, којшто е роден во близина на
Бристол на 28 јули 1973 година, а чија
траекторија се совпаѓа со потврденото
движење и престој на Банкси.
Приказната за Банкси е нераскинливо
врзана за градот Бристол и алтернативната
музичка и уметничка сцена во градот од
крајот на 80-тите и почетокот на 90-тите
години на 20 век. Музичките групи и
Ѕидот во паркот Nicholas Everitt Park, Lowestoft колективи како Масив Атак, Трики,
Портисхед, Трип Хоп сцената и уличните
уметници како Ник Вокер, Инки и 3D како
дел од бристолската андерграунд сцена беа
голема инспирација за Банкси. Првите
негови дела речиси по ништо не се
разликуваат од останатите улични графити-
уметници, како Като и Тес со кои ја
формира групата DryBreadZ Crew (DBZ). Тој
со спреј-боја ги „украсува“ или вандализира
ѕидовите, улиците, мостовите и возовите на
Бристол или остава свои личен печат преку
етикетата Банкси. Но, пресвртот настанува
кога почнува да користи матрици за кои
самиот вели дека бил поттикнат кога криејќи
се од полицијата наишол на отфрлена
матрица со сериски број. Од друга страна
пак, доајенот на париската улична уметност
Блек ле Рат, укажува на големата сличност
меѓу стилот на неговите матрици со оние
Приказни за „летувањето“ на Банкси покрај брегот на Нофок и Сафок кои Банкси започнува да ги користи при
своите улични герилски интервенции, но и
честото преземање на стаорецот кој е
симбол на Пру кој се смета за татко на
матричните графити. Но Банкси не бега од
споредбата со Блек ле Рат, напротив тој
искрено му се восхитува, нагласувајќи ја
неговата оригиналност и инвентивност.

Сурова СликовНа виСТиНа

Активен од 1990-тите, и светски прославен
од 2000-тите за Банкси анонимноста е од
витално значење поради нелегалноста на
графитите, но и поради етичката димензија
на прочуеноста која ја поврзува славата со
консумеризмот и пазарниот аспект на
уметноста. Делата на овој создавач на
визуелни шокови, крадач на празни ѕидни
простори и таен и нелегален уличен творец,
маѓепсува со едноставноста и јаснотијата и
„Мекиот мек запад“
27 aвгуст 2021 ПОРТА 59
 „Бакнувачки цајкани“, „Напалм девојче“

суровата сликовна вистина. Неговата Пример за неговите „вандализирани“ слики број познати личности кои мораа да бидат
сатирична уметност на мурали и се „Езерцето со водени лотуси“ на Клод видени на овие Банкси настани. „Мирот е
субверзивни епиграми го комбинираат Моне, „Ноќни јастреби“ на Едвард Хопер, мисла“ во Глазгов во 2002, „Војна за
црниот хумор со графити изведени во „Мислителот“ на Огист Роден, „Мона Лиза“ превласт“ во Лондон во 2003, „Нафта“ во
карактеристична техника на матрици, на Леонардо да Винчи, „Богородица која Лондон во 2005, „Едвај легално“ во Лос
вткаена со политички и социјални седи“„ на Вилјам Адолф Бугеро, „Сплавот Анџелес во 2006, „Банкси во Гластонбери“
коментари. Медуза“ на Теодор Жерико, „Милоска во 2007, „Банкси наспроти Бристолскиот
Матриците на Банкси прикажуваат Венера“ „Сончогледите“ на Винсент Ван Гог музеј“ во 2009. Некои од овие изложби
впечатливи и хумористични слики на кои Банкси им дава нова содржина и вклучуваа и перформативни моменти во кои
повремено комбинирани со слогани. Во имиња. Овие слики со масло и акрилик на главни протагонисти пред и помеѓу
сликите често се вклучени стаорци, мајмуни, платно или скулптури беа најчесто посетителите беа и обоени и нашминкани
полицајци, војници, деца и постари лица. прикажувани на повремените, куси и слонови, свињи во боите на полицијата,
Едно од првите матрични дела на Банкси привремени изложби кои предизвикуваа овци во логорашки облеки, крава со лицето
беше „Мекиот мек запад“ насликан во 1997 неверојатен интерес кај публиката и покрај на Енди Ворхол, Кралицата Елизабета Втора
година каде е прикажано плишано мече кое најчесто тајната локација, но и кај голем како шимпанзо, живи стаорци или
фрла молотов коктел кон тројца аниматроники на животни.
антипротесни полицајци. Други
познати дела од овој период се:
различни верзии, и на платно, и
на ѕид од „Девојчето со балон“,
„Љубовта е во воздухот“,
„Полицаецот Смешко Х“,
„Стаорци“, „Ленин панкер“,
„Фрли и бомба на средна
Англија“, „Ѕид и парче“,
„Отстранувањето на пештерната
уметност“, „Не го заборавај
шалот“, „Старо училиште“,
„Напалм девојче“, „Труд на
роб“„, „Чувај си го ситното, јас
сакам промена“, „Смеј се сега,
но еден ден јас ќе бидам
главен“, „Бакнувачки цајкани“,
„Палп Фикшн“ и други.

„ваНдализираНи“ Слики
Неретко, предмет на негово
делување и творештво се и
познати уметнички дела врз кои
тој субверзивно дејствува. Сончогледи на Банкси - не се баш толку весели како на Ван Гог Maртин Лутер Кинг
60 ПОРТА 27 aвгуст 2021
 НајГолемиоТ оТвореН заТвор во
СвеТоТ
Субверзивниот фарбач, кој ги
тероризираше галериите од двете страни на
Атлантикот, се осмели и отиде и физички и
етички уште подалеку со неговата прва
посета на окупираните територии во 2005
година. Пакувајќи ги матриците и лименките
за прскање, тој го посети Блискиот Исток за
да ја сподели својата визија и да го потсети
светот на борбата за слобода на оние што
живеат на палестинската страна. Неговата
посета е овековечена во деветте слики, некои
надреални, некои потресни, оставени на
џиновската бариера, со етикета „празнични
снимки“. Иако самите слики не се отворено
политички, неговите чувства за ѕидот се
очигледни од неговата изјава: „Израелската
влада гради ѕид околу окупираните
палестински територии. Ѕидот е нелегален
Го потсети светот на борбата за слобода на оние што живеат на палестинската страна според меѓународното право и во суштина ја
претвора Палестина во најголемиот отворен
затвор во светот“. За Банкси бетонскиот ѕид
не само што беше политички и морален
протест, туку и предизвик чија огромна
празнина го примамуваше. Сепак дури и
Банкси ја призна беспомошноста на неговиот
уметнички акт кој го спореди со ироничен
графит и туризам.

„љубовТа е во каНТа“
Мултиталентираниот Банкси кој е
перформанс артист во отсуство, герила
уметник кој се мајтапи со светските музеи
додавајќи свои дела во нивните постоечки
колекции, автор на четири илустрирани
книги, режисер на наградуван документарен
филм „Излези низ продавницата за
подароци“ од 2010, па дури и туристички
Бог да го благослови Бирмингем промотер („Заградениот Хотел“ од 2017) и
бизнисмен – малостопанственик со редовнa

„Љубовта е во канта“ „Девојчето со балони“

27 aвгуст 2021 ПОРТА 61

 продавницa на Божиќни подароци во
Лондон „Дедомразовото Гето“ (2002 - 2007)
и сувенирница во Кројдон (2019), прерасна
во институција поддржувана од бројни
соработници и асистенти. Крајниот, пак
најпровокативен акт на перформанс, кој во
крајна линија беше дефиниран како
уникатно создавање на дело за време на
уметничка аукција е долгопланираниот
подвиг, при кој едно од неговите уметнички
дела „Девојчето со балони“ се престори во
новосоздаденото „Љубовта е во канта“. За
време на наддавањето на аукцијата, делото
кое беше проценето околу 1,3 милион Верзија на Банккси на „Сплавот на Медуза“ (не сме сите во истиот чамец)
долари, вградената машина за уништување
хартија во рамката започна да го ренда
делото, кое од тој момент се здоби со нов
наслов и нов ентитет. Поривот да се уништи
е и креативен порив ќе напише Банкси,
преземајќи го мотото од Пабло Пикасо, кој
пак го цитирал деветнаестовековниот
анархист Михаил Бакунин, истовремено
издавајќи видео каде го документира
процесот на долгорочното планирање на
ова перформативно дело. Загадочниот
уметник одамна им се потсмева на
аукциските куќи, исмејувајќи ги
колекционерите, тврдејќи дека тие купуваат
ѓубре, особено кога неговите дела може
секој да ги испечати дома со дозвола на
уметникот, но уметничкиот пазар го
возврати ударот кога после првичниот шок
од сечењето на делото среде аукција, го
поздрави создавањето уметност во живо и ја
процени вредноста на новосоздаденото
дело како двојно повисока. n „А Great British Spraycation“

Mурал на Банкси на кој е прикажан Не е јасно што точно се случило со имал намера да направи со муралот доколку
работник како отсекува жолта ѕвезда од муралот. Сопственикот на зградата, останел. Сликата прикажува човек на
синото знаме на Европската Унија во август претходно изјавил дека ги истражува скалата и ѕвездата на Британија, додека
2019 година исчезна од зградата во опциите за отстранување, одржување или знамето на ЕУ е оставено стуткано во
крајбрежниот англиски град Довер, без продавање на уметничкото дело. подножјето на зградата. За жал, тоа сега
трага или објаснување. По повод ова случување Банкси го можеби никогаш нема да се реализира, но
Уметничкото дело, кое го симболизираше изразил својот став на Инстаграм, како што рекол Банкси, белиот ѕид остава
излегувањето на Велика Британија од ЕУ, прикажувајќи преку слика што е она што тој различна, но сепак потресна порака.
стана туристичко обележје во југоисточниот
пристанишен град на Ламанш, кој ги
поврзува Велика Британија со
континентална Европа. Муралот беше
насликан во мај 2017 година, еден месец
пред изборите на кои во центарот на
вниманието беа дискусиите поврзани со
Брегзит.
Според жителите, биле поставени
скелиња на зградата, а сликата ја снемало
веднаш следниот ден.
„Мило ми е што го снимив ова оригинално
дело пред да биде префарбано, сметам
дека е неправедно некој да одлучи да
уништи туѓо уметничко дело“, е еден од
многуте коментари на социјалните мрежи.

62 ПОРТА 27 aвгуст 2021

ПОРТА
ПОРТА