SEKOLAH PENDIDIKAN DAN PEMBANGUNAN SOSIAL

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH

 
 
KOD KURSUS TL 1O303
FONETIK DAN FONOLOGI
 
 
 
 
 
 
. FONEM DAN ALOFON, KAEDAH MENGENAL PASTI FONEM, DAN SISTEM FONOLOGI MELAYU

NAMA : JESSICA LIM YUN YUN

NO. MATRIK :  CT1020302

PROGRAM : PROGRAM PENSISWAZAHAN GURU (PPG)

NAMA PENSYARAH : PROF.MADYA DR HJ BAHAROM MOHAMAD

TARIKH SERAHAN : 27 JUN 2011

PERBINCANGAN TENTANG FONEM DAN ALOFON, PASANGAN

MINIMAL, BERVARIASI BEBAS, BERALTERASI BEBAS, SALING
MELENGKAPI, KESAMAAN FONETIS, FONEM VOKAL DAN
KONSONAN RANGKAP DALAM BAHASA MELAYU DAN BAHASA-
BAHASA LAIN.

1
Jlyy_skpb@PPGUMS_
 
Bidang Fonemik

Merujuk kepada Abd. Hamid Mahmood (2008), Bidang Fonemik merupakan bidang linguistik.
Bidang ini membincangkan hal yang berkaitan dengan sistem atau fungsi bunyi bahasa .Bunyi-bunyi
bahasa akan dianalisis dan menentukan taraf sesuatu bunyi itu sama ada bunyi itu distingtif
(membezakan makna) atau tidak distingtif melalui bidang fonemik. Jika bunyi itu bertaraf distingtif,
iaitu membezakan mankna, maka bunyi itu dianggap bertaraf fonem. Disebaliknya jiak bunyi itu tidak
distingtif dan tidak membezakan makna, maka bunyi itu dianggap alofon .

Rajah 1: Bidang-bidang dalam fonemik

2
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Fonem

Fonem Ialah unit bahasa terkecil yang berfungsi dalam sesuatu bahasa . secara umumnya,
unit bahasa ini disebut sebagai bunyi bahasa.

Fugsi fonem dalam sesuatu bahasa adalah untuk membezakan makna kata.
Contohnya, pasangan tulang dan pulang mempunyai makna yang berbeza disebabkan
wujudnya perbezaan bunyi [t] dan [p] pada pasangan kata tersebut. Dengan demikian, bunyi
[t] dan [p] dianggap sebagai fonem yang berasingan. Pasangan perkataan padi dan pagi pula
dikenali sebagai pasangan terkecil berkontras.

Setelah terbukti bahawa bunyi [t] dan [p] merupakan dua fonem yang berlainan, maka
kurungan [ ] yang menandakan bentuk bunyi bahasa akan berubah menjadi tanda //, untuk
menunjukkan status fonem. Dengan ini, penulisan bunyi bahasa [t] dan [p] akan berubah
menjadi /t/ dan /p/

Kesimpulannya, fonem sebuah istilah linguistik  dan merupakan gabungan terkecil

dalam sebuah bahasa yang masih boleh menunjukkan perbezaan makna antara perkataan itu.

Dalam kajian bahasa yang saya lakukan kali ini, saya telah memlih Bahasa
Kadazandusun sebagai etnik dalam kajian saya ini. Saya memilih bahasa ini kerana saya
boleh bertutur dalam Bahasa Kadazandusun dan ini memudahkan kajian saya.

3
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Berikut merupakan beberapa perkataan Kadazandusun yang menunjukan perbezaan fonem:

PERKATAAN FONEM MAKSUD CONTOH AYAT

Adapai i Tidur bersama Adapai poh ino toodopon nu!

Tidur di atas katil kamu sendiri

Adapan n Tidur Adapan zikoi po do sonsodop

Tidur bersama kami untuk semalaman

Bahik b Balik Bahik no!

Balik la.

Mahik m Kembali Ugad po om mahik no!

Pergi kemudian kembalilah.

Tudau u Bangun Tudau no mantad odop nu!

Bangunla dari tidur mu.

Tadau a Hari Tadau diti tadau koduvo.

Hari ini hari kedua.

Rajah 2: Fonem dalam Bahasa Kadazandusun

4
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Dalam bahasa kadazandusun pula, menurut Henry (2001), yang memetik dari buku
“Komoiboros DusunKadazan” hasil kerja Mongulud Boros Dusun Kadazan (MBDK) yang
terbit pada tahun 1994, mengetengahkan lima variasi fonem diantara dialek utama
Kadazandusun (merankumi Rungus, Tatana, Lotud, Liwan, Bundu, Kuijau dll) dengan dialek
tanggara iaitu dialek pertuturan di Penampang, Putatan dan Papar .

Bila dialek utama mengucapkan fonem /r/ maka ianya menjadi fonem /l/ atau
digugurkan di dalam pengucapan dialek Tanggara.

Bila dialek utama mengucapkan fonem /l/ maka ianya menjadi fonem /h/ bagi dialek
Tanggara .

Bila dialek utama mengucapkan fonem /w/ maka ianya menjadi fonem /v/ bagi
pengucapan dialek Tanggara .

Bila dialek utama mengucapkan fonem /y/ maka ianya menjadi fonem /z/ di dalam
pengucapan dialek Tanggara .

Terdapat lima contoh variasai fonem yang diutarakan oleh Henry (2001) ini. Fonem-
fonem ini boleh dilihat dengan jelas melalui rajah di sebelah. Variasi fonem ini tidak
menunjukkan perbezaan makna, hanya fonem sahaja yang berbeza.

5
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Variasi fonem-fonem tersebut digambarkan pada rajah seperti berikut ini :

Variasi fonem Dialek utama Dialek Tanggara Bahasa Melayu

(1)
Fonem /r/ dialek Ralan Lahan Jalan
utama menjadi Araat alaat Hodoh
fonem /l/ dialek ongkor ongkol Nama dongeng
Tanggara.
(2)
Fonem /r/ dialek Nokuro Nokuo Kenapa
utama gugur dalam Boros Boos Kata
pengucapan dialek tumimporon tumimpoon menetap
Tanggara .
(3)
Fonem /l/ dialek Lamin Hamin Rumah
utama menjadi Palad Pahad Telapak
fonem /h/ dialek tuntul tuntuh Tangan siput
Tanggara
(4)
Fonem /w/ dialek Waig Vaig Air
menjadi fonem /v/ bawang bavang sungai
dialek Tanggara
(5)
Fonem /y/ dialek Violo Zioho Mereka
utama menjadi
fonem /z/ dialek avamut azamut kotor
Tanggara.
Rajah 3: Variasi Lima Fonem Bhasa kadazandusun .

6
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Alofon

Menurut Abd. Hamid Mahmood (2008), alofon ialah anggota-anggota kepada satu fonem. Alofon
juga merupakan kelainan bunyi antara satu sama lain tetapi masih tergolong ke dalam stu fonem .
Kelainan bunyi yang tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruh oleh bunyi
tertentu sama ada yang terdahulu atau terkemudian daripadanya . Misalnya bunyi fonem /k/ dalam
bahasa Melayu mempuni beberapa kelainan bunyi (alofon) kerana terpengaruh oleh bunyi
disekitarnya, misalnya alofon k. k dan ? .

Dalam bahasa melayu, sesuatu fonem lazimnya mempunyai anggota –anggota lain
yang ciri fonetiknya sama tetapi berlainan bunyi apabila hadir pada kedudukan yang bebeza.
Sebagai contoh bunyi yang hadir di awal patah dihasilkan sebagai bunyi letupan yang
sempurna tetapi apabila hadir di akhir kata seperti paip, p yang terletak pada akhir sesuatuu
pada kata tutup , bunyi letupan tak sempurna. Dengan ini terdapat dua anggota fonem /p/,
iaitu [p] yang letupannya terlaksana dan [p]yang letupan yang tidak terlaksana. Varian fonem
yang berdasarkan kedudukan ini dikenal sebagai alofon.

Bunyi k terjadi kerana kehadirannya dalam perkataan kuda (iaitu k yang diikuti oleh vokal
belakang u) Bunyi ? terjadi kerana kehadirannya di akhir kata dalam suku kata tertutup seperti dalam
perkataan kaka?

Dalam hal ini alofon k, k, dan ? adalah alofon-alofon daripada keluarga bunyi yang sama , iaitu fonem
/k/ . Ketiga-tiga bunyi k, k, dan ? itu adalah bunyi yang mempunyai kesamaan fonetik. Maksudnya
bunyi-bunyi alofon tersebut hampir-hampir sama dari segi cara pengucapannya dan juga cara
penghasilannya. Ketiga-tiga bunyi itu adalah saling melengkapi. Dengan saling melengkapi
dimaksudkan masing-masing bunyi tersebut menduduki posisi tertentu (tempat masing-masing) dalam
bahasa Melayu .

Alofon juga boleh terjadi daripada bunyi yang bervariasi bebas. Dengan bervariasi bebas
dimaksudkan walaupun bunyi-bunyi ini berbeza dalam perkataan tertentu. Misalnya faham dengan
paham tetapi berbeza bunyi yang membawa maksud yang berbeza (maknanya sama) .

Dalam bahsa Melayu terdapat pula beberapa perkataan yang hampir sama dari segi sebutan tetapi
maknanya sama (tidak berbeza), misalnya perkataan agama, ugama dan igama . Walaupun perkataan
tersebut berbeza tetapi vokal a, u dan i adalah asalnya fonem yang berbeza kerana terdapat pasangan
minimal masing-masing yang membezakan makna,iaitu baru, buru, biru. Oleh sebab vokal a, u, dan i

7
Jlyy_skpb@PPGUMS_
adalah distingtif maka bunyi a, u, dan i adalah bertaraf fonem , maka bunyi a, u, dan i adalah bertaraf
aliterasi bebas .

Vokal Dalam bahasa kadazandusun

Merujuk kepada kamus Bahasa Kadazandusun-Malay-English (1995), vokal dalam Bahasa

Kadazandusun adalah seperti berikut:-

RAJAH 4: KEDUDUKAN VOKAL DALAM BAHASA KADAZANDUSUN

FONEM DI AWAL DI TENGAH DI AKHIR

/a/ /akan/ /hamin/ /himbata/
makan rumah lintah
/i/ /ihia/ /ait/ /diti/
itu sebut ini
/o/ /Oitom/ /bonong/ /nangko’/
Hitam katak Nangka
/u/ /usin/ /badus/ /motuu/
duit ikan haruan mungkin
RAJAH 5: Bahasa Kadazandusun yang mengandungi vokal

8
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Merujuk kepada kamus Bahasa Kadazandusun-Malay-English (1995), konsonan dalam
Bahasa Kadazandusun adalah sperti berikut:-

CARA Dua Pita

Bibir Suara
PENGHASILAN Gusi Lelangit

Letupan

Tak bersuara p t k ‘

Bersuara (implosif) b d

Bersuara ( bukan b d g
implosif)

Letusan

Tak bersuara

Bersuara

Geseran

Tak bersuara s h

Bersuara v z

Getaran

Sisian l

Sengauan m n ng

Separuh vokal w y

9
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Rajah 6: Konsonan Dalam Bahasa Kadazandusun

KONSONAN LETUPAN DALAM BAHASA KADAZANDUSUN

HURUF DI AWAL DITENGAH DI AKHIR

KONSONAN
p Parai Asapou Sulap
padi lebat pondok
t Tapui Dokutul Araat
api doktor Jahat
k kilau Mikot Taak
semut datang beri
b Binatang Tubat Rungib
batas ubat tebing
d Dukug Tadau Susukud
Tali hari topang
b Bumba Libarari -
bomba perpustakaan
d Dolowing pin Bondira -
Paku tekan bendera
g guno Dogo Tigog
guna Saya punya terkejut
‘ - Baba’ong Ina’
ulat emak

Rajah 7: Konsonan Letupan Dalam Bahasa Kadazandusun

10
Jlyy_skpb@PPGUMS_
KONSONAN GESERAN DALAM BAHASA KADAZANDUSUN

HURUF DI AWAL DITENGAH DI AKHIR

KONSONAN
v Vaig Kivaa -
air Ada

s Sakoi Rasam Boros

naik hujan cakap
z zou Kadazan -
saya Kadazan
h Hozou Suhak Sobuh
Lagu sorak kencing
Rajah 8:Konsonan Geseran Dalam Bahasa Kadazandusun

KONSONAN SISIAN DALAM BAHASA KADAZANDUSUN

HURUF DI AWAL DITENGAH DI AKHIR

KONSONAN

l Lahan Oluo Orual

jalan sakit sakit
Rajah 9:Konsonan Sisian Dalam Bahasa Kadazandusun

11
Jlyy_skpb@PPGUMS_
KONSONAN SENGAUAN DALAM BAHASA KADAZANDUSUN

HURUF DI AWAL DITENGAH DI AKHIR

KONSONAN
m Mangai Kumaa Tanom
lakukan datang tanam
n Namuk Manuk Okon
nyamuk ayam bukan
ng ngawi Mangai Kumambang
semua buatlah mengembang
Rajah 10:Konsonan Sengauan Dalam Bahasa Kadazandusun

HURUF DI AWAL DITENGAH DI AKHIR

KONSONAN
w Waig Tawan nuluw
air Lebih baik
y yoku Waya -
saya ikut
KONSONAN SEPARUH VOKAL DALAM BAHASA KADAZANDUSUN

Rajah 11: Konsonan Separuh Vokal Dalam Bahasa Kadazandusun

12
Jlyy_skpb@PPGUMS_
PASANGAN MINIMAL

Pasangan Minimal ialah pasangan terkecil perkataan, iaitu pasangan perkataan yang hampir
sama dari segi sebutan dan juga cara menghasilkan bunyi perkataan tersebut, tetapi masih
terdapat perbezaan kecil pada bunyi (fonem) tertentu yang membezakan makna antara
perkataan tersebut. Contoh pasangan minimal

paku dengan baku

bila dengan bela

Perkataan Makna

Tudau Bangun

Tuhau Sejenis tumbuhan

Nulu Gunung

Nunu Apa

Koun Kon

Toun Tahun
Rajah 11: Pasangan Minimal Dalam Bahasa Kadazandusun

13
Jlyy_skpb@PPGUMS_
BERVARIASI BEBAS

Bervariasi bebas merupakan istilah yang digunakan bagi dua bunyi yang berbaza secara
fonetis yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan, dan bunyi itu boleh saling
berganti antara satu sama lain tetapi tidak membezakan makna.

Contoh Fikir dengan piker

Perkataan Bahasa Melayu

Ralan Jalan
Lahan

Ongkor Nama dongeng

ongkol

Nokuro Kenapa
Nokuo

tumimporon menetap
tumimpoon

Lamin Rumah
Hamin

tuntul Tangan siput

tuntuh

Waig Air
Vaig

avamut kotor
azamut
Rajah 12: Bervariasi Bebas dalam Bahasa Kadazandusun

14
Jlyy_skpb@PPGUMS_
BERALTERASI BEBAS

Beralterasi bebas merupakan istilah yang dipakai bagi bunyi yang sudah bertaraf fonem,
tetapi boleh dipakai secara bertukar ganti dalam perkataan tertentu pada lingkungan yang
sama, tetapi tidak membezakan makna. Contohnya fonem /a/ , /i/ dan /u/ yang hadir pada
lingkungan yang sama dalam perkataan agama, ugama, igama, tetapi maknanya tetap tidak
berbeza. Oleh hal yang demikian fonem a,i,u dikatakan beralterasi bebas.

Perkataan yang membawa maksud senang

Perkataan Perkataan Perkataan

Sanang Sonong Sinang
Rajah 13: Beralterasi Bebas dalam Bahasa Kadazandusun

15
Jlyy_skpb@PPGUMS_
SALING MELENGKAPI

Istilah saling melengkapi juga dikenali sebagai distribusi komplementar, iaitu lingkungan
atau tempat yang dihadiri (diisi) oleh satu anggota bunyi daripada satu-satu fonem, dan
lingkungan atau tempat itu tidak boleh dihadiri (diisi) oleh anggota bunyi yang lain daripada
fonem yang sama dalam perkataan. Maksudnya bunyi tersebut mempunyai tempat
(lingkungan) tertentu yang boleh dihadiri atau dilengkapi. Misalnya bunyi k dalam perkataan
kaka? . Bunyi k boleh hadir hanya pada awal suku kata(koda), manakala bunyi ? pula boleh
hadir pada lingkungan akhir suku kata(onset) sahaja. Kehadiran k dan ? pada tempat tertentu
sahaja ini terdapat dalam banyak perkataan lain dalam Bahasa Melayu, misalnya perkataan
kana?-kana? , peka?-peka? , bengko? , bengka?, songko? Dan seumpamanya . Oleh sebab
tempat yang tertentu sahaja, maka bunyi k dan ? dikatakan saling melengkapi .

Di dalam Bahasa Kadazandusun pula, contoh perkataan yang mempunyai bunyi alofon ialah
mamagakom yang bermaksud menangkap. Dan dapat dilihat dengan jelas bunyi alofon m
terjadi akibat kehadiran nya dalam perkataan mamagakom, m diikuti oleh vokal tengah a
dalam Bahasa Kadazandusun.

Perkataan Maksud

Mamagakom Menangkap

Bangkahak Burung gagak

Poiyanan Tempat

Takalak Roda

Rajah 14: Saling Melengkapi dalam Bahasa Kadazandusun

16
Jlyy_skpb@PPGUMS_
KESAMAAN FONETIS

Kesamaan fonetis merupakan satu cara atau kriteria yang digunakan untuk menentukan sama
ada bunyi-bunyi itu merupakan alofon-alofon kepada satu fonem . cara yang lain untuk
menentukan alofon-alofon kepada satu fonem ialah cara saling melengkapi ( Duistribusi
Komlementer ) seperti yang dihuraikan di atas .

Bunyi kesamaan fonetis ialah bunyi yang mempunyai sifat fonetis yang sama. Bunyi
kesamaan fonetis ini boleh jadi dengan cara bunyi tertentu sahaja yang mendapat pengaruh
artikulasi (koartikulasi) seperti pembibiran, penyengauan(penasalan), penglelangitkerasan,
pengglotisan dan seumpamanya. Contaohnya bunyi k w (k yang mendapat pengaruh
pembibiran) yang terdapat pada perkataan kawan dan buku w merupakan bunyi yang
mempunyai kesamaan fonetis (k , dan k w) . Oleh itu k dan w adalah alofon kepada fonem
yang sama iaitu k. Begitu juga dengan bunyi vokal a dalam perkataan dalam dan a sengauan
(nasalisasi) dalam perkataan malam juga merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan
fonetis (yang satu merupakan vocal a biasa, sedangkan vocal a yang satu lagi disengaukan) .
Oleh hal yang demikian bunyi a biasa dan bunyi a yang disengaukan itu dikatakan bunyi
yang mempunyai kesamaan fonetis .

Dalam bahasa Inggeris terdapat juga bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis. Contohnya
bunyi p yang mendapat pengaruh koartikulasi hembusan dalam perkataan pen (phen)
mempunyai kesamaan fonetis dengan p yang tidak dihembus yang berada di akhir kata dalam
perkataan top . demikian bunyi p h (yang diiringi oleh hembusan) adalah alofon-alofon kepada
fonem p .

Perkataan Makna
Limau Oren
Kulambu Kelambu
Kambing Kambing
Sangkung Kangkung
Rajah 16: Kesamaan Fonetis dalam Bahasa Kadazandusun

17
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Fonem Vokal

Fonem vokal terbahagi kepada 2 iaitu fonem vocal rangkap dan fonem konsonan rangkap.

Fonem vokal rangkap

Fonem vokal rangkap ialah fonem vokal yang hadir berturut-turut dalam satu-satu
perkataan . Fonem vokal rangkap ini berbeza dengan diftong. Vokal rangkap ialah vokal
penuh yang diucapkan dengan penuh tiap-tiap satu dalam perkataan, misalnya dia, bau, jauh
dan buah , sedangkan diftong ialah dua vokal yang hadirberturut-turut dalam perkataan,
tetapi cara penghasilan diftong itu berbeza. Diftong dihasilkan dengan cara satu vokal
diucapkan sepenuhnya, sedangkan yang satu lagi diucapkan separuh sahaja. Cara
menghasilkan diftong pula melibatkan berlakunya geluncuran. Maksudnya semasa
menghasilkan bunyi vokal penuh, kedudukan lidah kemudiannya berubah dan geluncur
kepada bunyi vokal yang alin. Contohnya perkataan Tebrau (Terbaw), ampai (ampay), dan
amboi(amboy) . Di dalam Bahasa Kadazandusun, tidak terdapat vokal rangkap oa.

Vokal Di awal Di tengah Di akhir

Rangkap
aa Aatu’ Faado Kivaavaa
jatuh paderi Mempunyai
ii Iing Kosiisian nodii
dakwat Kasian sudah
uu - Buul Tuu’
Bola tujuh
oo Oovon Nokoodop Poo
oven tertidur paha
ai Aiso Kain Isai
tiada Kain siapa
ao - Baba’ong Basao’
ulat baca
au Au’ undaum Dau
ya ulangi Mereka

ia - Songian Itia

18
Jlyy_skpb@PPGUMS_
 bila ini
io - iziozu Pio
kamu Berapa
iu Ium Podtiukan Tiliu
cari Lebah Tengok
ou Ounsikou Toun Tokou
Gembira tahun kita
oi Oitom Mohoing Bogoi
hitam Orang tua keledek
ua - Luak Kakatua’
lubang Burung kakatua
ui - Suis Alandui
suis bujur
uo Uot Puok Ingkuukuo
tanya potong Impak negatif
Rajah 16: Fonem vokal rangkap dalam Bahasa Kadazandusun

19
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Fonem Konsonan Rangkap

Fonem konsonan rangkap ialah dua konsonan yang hadir berturut-turut dalamsatu-satu
perkataan. Konsonan rangkap tidak terdapat dalam bahasa Melayu, kecuali dalam kata-kata
pinjaman daripada bahsa Jawa dan bahasa Inggeris. Dalam bahasa Inggeris terdapat banyak
perkataan yang memakai fonem konsonan rankap ini . Contoh perkataan stop, steep, bring,
brief, creat, creep, clock, cloth dan seumpamanya .

Konsonan rangkap dalam bahasa Melayu terdapat dalam perkataan-perkataan pinjaman

yang dipinjam daripada bahasa Jawa dan Inggeris seperti trampil, prihati, blok, draf,
drama, projek, proses dan seumpamanya.

Perkataan Maksud
kopinsingihaan Perbuatan belajar
Tongkovizau Hati
singgaung Minuman keras
bantang Seimbang
gambus gambus
Rajah 17: Konsonan Rangkap dalam Bahasa Kadazandusun

20
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Bibliografi

Abd. Hamid mahmood, (2008). Fonetik dan Fonologi Bahasa MelayuPendidikan Jarak
Jauh.Serdang: Universiti Putra Malaysia

Alice Jekop, Benedict Topin dan Rita Lasimbang, (1995). Kadazandusun Malay- English
Dictionary. Kota Kinabalu

Henry Bating, (2001). Ejaan Bahasa Kadazandusun dan Aspek-Aspek Persoalan, Kota
Kinabalu : Rikapadu Printing

Indrawati Zahid dan Mardian Shah Omar, (2006). Fonetik dan Fonologi, Kuala Lumpur: PTS
Professional
John dan Carolyn Miller, (1985). Learn To Speak Kadazan . Penampang

Nor hashimah jalaluddin. (1998). Asas Fonetis, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka

Rita Lasimbang, (2004). Beginner’s Dictionary English-Malay-Kadazandusun, Kota

Kinabalu: Kadazan Dusun Language Foundation

21
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Lampiran

Tradisi dan tempat-tempat bersejarah bagi suku kaum Kadazandusun

22
Jlyy_skpb@PPGUMS_
Antara bahan-bahan rujukan yang digunakan untuk mengkaji Bahasa Kadazandusun

23
Jlyy_skpb@PPGUMS_