Interpretacje

Jerzy FRANCZAK
Sny Marii Dunin Karola Irzykowskiego
jako świadectwo nowoczesnego doświadczenia

Bractwo Wielkiego Dzwonu

Bohater Snów M ani Dunin opowiada swoją wizję senną. Z najduje się w prosce­
n iu m teatru, przed próbą nieznanego przedstaw ienia. Zw abiony urodą dziewczyny,
której głowa wyłania się zza kotary - a której ciało, w domyśłe graniczącym z pew­
nością, również jest nagie - podąża za nią w głąb kułis, w łabirynt ciem nych koryta­
rzy. Głowa dziewczyny, pozbawiona reszty ciała, sunąca w ciem nościach, zatrzym u­
je się wreszcie, by wypowiedzieć „słowa zawierające jakąś głęboką m yśl”1. D zięki
tem u śpiący uśw iadam ia sobie, że śni - i w idzi samego siebie jak gdyby z boku.
W krótce się budzi. R ankiem śmieje się ze swoich nocnych rojeń; zdrowy rozsądek
każe m u zbagatelizować senny m ajak. N atychm iast zagarniają go codzienne troski;
próbuje przypom nieć sobie zasłyszane we śnie słowa - nadarem no. W krótce okaże
się, że sen był zapow iedzią niezwykłej i niew iarygodnej przygody, która postawi
naszego bohatera na granicy światów; rzeczywistość została - by użyć określenia
Borgesa - „skażona snem ” i od tej pory nic już nie będzie takie, jak się wydaje.
O tw ierający nowelę Irzykowskiego opis snu jest m etaforycznym streszczeniem
i antycypacją całości Snów M a n i Dunin', te z kolei stanow ią swojego rodzaju p arty ­
tu rę Paluby (jak pisze autor, „Paluba jest w ykonaniem program u, w ypełnieniem
ram m glisto zarysowujących się w M ani D unin”', P, s. 466). W tym niepozornym
opisie m arzenia sennego skupiają się kluczow e w ątki m yśli Irzykowskiego i jego
współczesnych: zwróćm y uwagę na teatraln ą sztuczność p rzełam aną w ejściem za

U K. Irzy k o w sk i Pałuba. S n y M a n i D u n in , B N I 240, W ro cław 1981, s. 3-4.

C y ta ty lo k a liz u ję w te k śc ie po sk ró cie P.
 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

kulisy, na labiryntow e przestrzenie i dw uznaczny erotyzm , na m otyw tajem nej

mowy będącej nośnikiem ukrytych, niew yslaw ialnych praw d, wreszcie na sam o­
świadomość, która jest funkcją dystansu. Sny M a m Dunin - będące „p a rty tu rą”
pow ieści uważanej za jedną z najoryginalniejszych, a zarazem najbardziej ch arak ­
terystycznych dla początku X X w ieku - uznać m ożna zatem za kw intesencję tego,
co nazywa się niekiedy horyzontem myślowym epoki. W tym niew ielkim opowia­
d an iu zaw iera się, m oim zdaniem , zarówno program pewnej u to p ii poznawczo-
estetycznej, jaka ożywiała naszą nowoczesność, jak i zakreślenie jej n iep rzek ra­
czalnych granic. Ten bagatelizow any w ielekroć w stęp o Pałuby2 jest jednym z pierw ­
szych na gruncie polskim tak w yrazistych św iadectw nowoczesnego dośw iadcze­
nia - zm ieniającego się rozum ienia świata i człowieka oraz roli literatury.
Splatają się tu ze sobą dwa wątki: historia zaświatowej m iłości tytułowej b oha­
te rk i i tem at Bractwa W ielkiego D zw onu, tajnej organizacji, odpow iedzialnej za
kontrolow anie kontaktów m iędzy naszym św iatem a tym , co w ykracza poza jego
granice. Gdy b o h ater-n arrato r opow iadania podczas spaceru naw iązuje rozmowę
z piękną nieznajom ą, dochodzi do spotkania dwóch odm iennych światów: świata
dziennego - uporządkow anego, zdroworozsądkowego, m ieszczącego się w racjo­
nalnych kategoriach i świata nocnego - dom eny chaosu i nieśw iadom ości. „Jestem
postacią kontrastow ą do M arii D u n in - stw ierdza protagonista - ja jestem życiem,
ona śm iercią, ja dniem , ona nocą” (P, s. 23).
Niezw ykła choroba M arii polega na odw róceniu porządków jawy i snu: to, co
większość ludzi zwykła brać za nieistotne m ajaki, pierzchające pod n aporem tw ar­
dej rzeczywistości, dla niej jest bardziej realne niż przypadkow y kształt naszego
świata. Niezwykła ciągłość i intensyw ność sennych w idziadeł każe jej uznać wszyst­
kie dzienne spraw y za rodzaj fantasm agorii; wszystko, co dla innych jest rzeczywi­
ste, n abiera właściwości iluzji, która pierzcha w raz z końcem dnia. W snach M aria
D u n in spotyka się z m ężczyzną, który jest zarazem jej kochankiem i przew odni­
kiem po „św iatach halucynacji, obłędu i dziwów” (P, s. 12). Ich uczucie, „pełne
grozy i szaleństw a”, przekracza w szelkie ograniczenia fizykalne, biologiczne i m o­
ralne; p rzestrzeń i czas pokonują siłą woli, przechodzą zadziw iające m etam orfozy
- p otrafią na przykład „zam ieniać swoją płeć dla zabaw ki” (P, s. 13). Osiągają
absolutną pełnię i jedność - są „echem i szukającym głosem, spragnionym pod­
różnym i źródłem tryskającym nagle na p u sty n i” (P, s. 13). Ich m iłość m a iście
kosm iczne wymiary, dlatego w olna jest od fałszu mowy: „rozm aw iali zaś o takich
rzeczach, o jakich ludzie naw et pojęcia nie m ają - M arii brak ło słów na ich okre­
ślenie” (P, s. 12-13).
Z akochany w M arii n arrato r m usi rywalizować z fantasm agorycznym kochan­
kiem ; aby zdobyć jej w zajem ność, próbuje przeniknąć, zrozum ieć i zniszczyć ten

-/ N ajczę ściej o p isu je się Sn y M a m D unin jak o u tw ó r „ p e łe n ta je m n ic z o ś c i,

e k s p o n u ją c y n ie m a l w e F re u d o w sk i sp o só b e ro ty c z n e w izje se n n e s o m n a m b u lic z n o -
-d e k a d e n c k ie j b o h a te k i ty tu ło w e j” . Z ob. M . P o d ra z a -K w ia tk o w sk a L iteratura M łodej
Polski, P W N , W arsz aw a 2000, s. 222.
 Interpretacje

drugi, obcy m u w ym iar jej życia. Stoi on po stronie zdrowego r o z s ą d k u - w s p ó l ­

n e g o s e n s u (ang. common sens, fr. sense commmij, a więc sam onarzucającej
się oczywistości i n aturalności tego, co w istocie kulturow e, a także - po stronie
socjolektu jako społecznie uw arunkow anej ekspresji. M aria zaś przynależy dzie­
d zin ie szaleństw a, a n a rc h ii m e tafo ry i n ie p rz e tłu m a c z a ln e g o w ł a s n e g o
s e n s u , który wyraża się w niepow tarzalnym idiolekcie. „M ając zam iar wkroczyć
w labirynt, gdzie M inotaur w ięził swoją ofiarę, m usiałem przede w szystkim wziąć
ze sobą nitkę przew odnią - rozsądku” (P, s. 19-20).
Rozsądek podpow iada m u, że trzeba wyjaśnić tajem nicę spirytystycznym i, som­
nam bulicznym i i psychiatrycznym i teoriam i; sny M arii są więc albo tw orem eg­
zaltow anej fantazji, albo m ożna im przypisać pew ną obiektywność - np. telep a­
tycznej korespondencji z rzeczywiście istniejącym kochankiem . Gdy próby te speł­
zają na niczym , postanaw ia włączyć ten niepojęty fenom en w obręb ku ltu ry ; p u ­
blikuje serię artykułów, w których nagłaśnia p r z y p a d e k M arii D u n in , oswa­
jając tym sam ym niezwykłość (w ślad za n im i idzie seria innych artykułów i od­
czytów), a tajem nicę zm ieniając w anegdotę (historia ta staje się kanw ą kom edii).
Sytuację odwraca nadesłany egzem plarz dziwnej książki o końcu świata - falsyfi­
kat średniow iecznego m anuskryptu, w którym apokalipsa pow iązana jest z biciem
W ielkiego D zwonu. M aria - przekonana, że autor książki jest kochankiem z jej
snów - odwraca się od świata żywych. Jej dzienny kochanek, a w krótce już n arze­
czony, m usi odgrywać m iłosną farsę. „To nie tak łatwo udawać m iłość, jak się zda­
je; powoli zapala się serce i w kom edię w kłada się, ba, m usi się w kładać część k a­
p ita łu szczerości” (P, s. 27). G ranice światów ulegają zatarciu: protagonista nie
potrafi już oddzielić odgrywanej roli od naturalności, ryw alizuje przy tym z u m a r­
łym kochankiem M arii, naw iedzającym ją we śnie, nie mogąc już oprzeć się w ra­
żeniu, „że człowiek jest zam askow anym tru p e m ” (P, s. 24).
Równoległy w ątek wiąże się z osobą ojca M arii, panem A cheronta Movebo. To
niezw ykłe im ię i nazw isko zaczerpnął Irzykowski z Eneidy W ergiliusza („flecetere
si neąueo superos, Acheronta ?novebo”, ks. V III, w. 312; „Gdy niebo m i oporne, p i e ­
k ł o w z r u s z ę do d n a ”, podkr. J.F.). W arto zauważyć, że w łaśnie ten wers
posłużył za m otto w Traumdeutung Z ygm unta F reuda (P, s. 8 - przypis). Pan A che­
ronta M ovebo jest członkiem Bractwa W ielkiego D zw onu, czyli poszukiw aczy lub
nawoływaczy ideału. Za uświęcone m iejsce spotkań służy im H ala M anom etrów ,
gdzie nasłuchują dźw ięku D zw onu. W głębi ziem i bow iem znajd u je się olbrzym i
dzwon, którego bicie kiedyś, przed w iekam i, było słyszalne; działy się wówczas
cuda, a ludzi łączyły tajem ne więzi. Ale dziś bicie dzw onu, będącego esencją pier-
wotności, burzy sztuczny, kulturow y ład naszego świata i pow oduje, iż ludzie sza­
leją i dopuszczają się okrucieństw . Toteż rola członków Bractwa jest wyjątkowo
skom plikow ana; poszukują oni „takiego dzw onu, którego nie było i nie m a” (P,
s. 34) - jak gdyby nie w ierzyli w jego istnienie. N ie są przeto „sternikam i okrętu,
lecz utykaczam i szpar” (P, s. 34), przez które statek m ógłby pójść na dno; to od­
w rócenie tradycyjnej topiki wydaje się wymowne. Z atykanie szpar służy utrzym a­
n iu statku na pow ierzchni; dialektyka pow ierzchni i głębi odgrywa tu ta j klu czo ­
 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

wą rolę. B ractw o, w ierząc w g ł ę b s z y porządek, w p o d z i e m n y n u rt

życia, w p i e r w o t n ą esencję świata pod postacią tajem niczego fluidum - stoi
zarazem na straży p o w i e r z c h n i o w e g o ła d u , p r z y z i e m n y c h
spraw i w t ó r n e j , s z t u c z n e j n atu ry rzeczywistości; tym sam ym swoimi
d ziałan iam i przeczy istocie tego, w co wierzy.
Zagadkowa rota przysięgi, którą powtórzyć m usi każdy nowy członek Bractwa,
niewyjaw iona w tekście opow iadania, rozszyfrow ana zostaje w Wyjaśnieniu „Snów
M a n i D unin”, autorskim kom entarzu, załączonym już do pierw szego książkowego
w ydania Pałuby z 1903 roku. Brzm i ona tak: „1) M asz szukać D zw onu. 2) N ie w ie­
rzyć w jego istnienie. 3) Cofać się w ostatniej chw ili przed m ożliwością odszuka­
nia go i zatykać szpary, którym i by się m ogły przedostać powiewy z tam tej stro n y ”
(P, s. 464). Poszukiw anie pierw otnej esencji, absolutnej realności ustępuje m iej­
sca konieczności utrw alania porządku świata ludzkiego. Poszukiw anie D zw onu
przem ienia się w p arareligijny obrządek; noc M arii D u n in ustąpić m usi blaskow i
rytu aln y ch pochodni. „Z ajm ują się oni szukaniem D zw onu n iby na serio - ko­
m en tu je Irzykow ski - ale tak bardzo w istnienie owego D zw onu przecież nie w ie­
rzą. M im o niew iary jed n ak m iota n im i w ciąż obawa: A n u ż jest ów D zw on?”
(P, s. 464).
Dw uznaczność i paradoksalność powołania Bractwa łagodzi kultywowana sam o­
świadomość przeradzająca się w karnaw ałow y śm iech, głęboka ironia, przech o ­
dząca w beztroską błazenadę. Oto podczas jednej z cerem onii ktoś „ciągnął za długą,
gdzieś w górze zaczepioną taśm ę, naśladując ruchy kogoś zawzięcie dzwoniącego,
a członkow ie Bractwa pokładali się ze śm iechu” (P, s. 33). Wszyscy członkowie
Bractwa - „Bracia G łuchm ani” - m ają na sobie błazeńskie czapki z dzw oneczka­
m i, a w oracji pana A cheronta M ovebo na pierw szy p lan wysuwa się „głęboka iro ­
nia tej błazeńskiej przemowy, która swoją śm iesznością uprzedzała śm ieszność”
(P, s. 34).
M aria D unin, porzucona przez narzeczonego, zdradzona przez Bractwo, zo­
staje skazana na śm ierć i wkrótce potem um iera. W szak była ona łącznikiem m ię­
dzy św iatam i, co groziło zachw ianiem w yrazistego rozdziału, gw arantującego trw a­
łość naszego Umwelt, świata życia codziennego. W yparcie się m iłości do niedaw ­
nej kochanki zw iązane jest z przystąpieniem do Bractwa i z odrzuceniem wszyst­
kiego, co nie m ieści się w przyjętych schem atach poznawczych: „W m oim um yśle
zapisują się tylko te w ypadki, które przystają do m oich zasad, a w yrobiłem w so­
bie podziw ienia godną zdolność odrzucania w rażeń niew ygodnych” (P, s. 41). Ta
podziw ienia godna skłonność spraw ia, iż przejście m iędzy św iatam i zam yka się,
a dośw iadczenie k o n tak tu z inną realnością zastyga ostatecznie w spetryfikow a-
nym kształcie dziwacznego rytuału, którego pielęgnow anie m a ch arak ter cyrko­
wej rozrywki.
O Snach M a n i Dunin pisano w kontekście prefreudyzm u, oniryzm u i m istycy­
zm u. Rzeczywiście, otaczająca bohaterów „noc pełna gwiazd, przepaści i skaczą­
cych cien i” (P, s. 32), w ypełniona zm ysłowymi i o krutny m i snam i, przyw odzi na
m yśl F reudow skie nieśw iadom e (Das Unbewufite), zaś teoria prehistorycznego,
 Interpretacje

śpiącego w głębi ziem i D zw onu m a odcień mistyczny. Ale, po pierw sze, opow iada­
nie Irzykowskiego posiada wydźwięk głęboko ironiczny (sam pom ysł W iełkiego
D zw onu - jak przyznaje autor - podsunęło m u ironiczne niem ieckie wyrażenie
„D ie Sache an die gorsse Głocke hangen”; P, s. 462) i łekko parodystyczny (opisy
snów M arii D u n in uznać m ożna za parodię m łodopolskich egzaltacji). Po drugie,
mgławicowość, w ew nętrzna niespójność i konturow ość snów M arii czy teo rii Brac­
twa każe traktow ać je jako pars prv toto szerszego zagadnienia.
Pam iętam y, że M aria nie była w stanie opowiedzieć swoich snów, nie potrafiła
streścić swoich rozm ów z fantasm agorycznym kochankiem . Ironiczne i błazeńskie
w ypow iedzi Poszukiw aczy Ideału m askują nieadekw atność języka, czyniąc zeń
przedm iot śm iechu. Ich dośw iadczenie sprow adza się przeto w pew nym sensie do
k o n tak tu z niew yrażalnym . Z nam ienne nawiasowe zdanie narratorskiego kom en­
tarza - iż w opisanych sytuacjach „działała [...] głupia, b ru taln a, nad lu d zk a siła”
(P, s. 24) - przyw odzi na myśl określenie H ofm annsthalow skiego lorda C handosa,
iż świat nasz przenikają siły „bardziej boskie, bardziej zw ierzęce”3, a więc tajem ­
ne, tru d n e do nazw ania, z pew nością jednak nie-ludzkie. U czyńm y tę refleksję
p u n k te m wyjścia naszych rozważań.
To znam ienne przekonanie, iż istnieje inny, bardziej realny w ym iar świata,
czy też pew ien rudym entarny, um otyw ow any istotą rzeczy porządek, wiąże się ści­
śle z odkryciem konw encjonalności i um ow ności tego, co bierzem y za realność.
Taką zależność urucham ia dialektyka: jeżeli realność istnieje gdzie indziej, to, co
jest nam bezpośrednio dane, m usi być nierzeczyw iste; jeżeli istnieje język prawdy,
mowa rzeczy, to system znaków, którym i się posługujem y, m a ch arak ter czysto
arb itraln y i alienuje nas z naturalnego porządku świata. N ow oczesność4 próbuje
na różne sposoby poradzić sobie z tym rozw arstw ieniem dośw iadczenia świata,
w którym przeczucie jakiejś absolutnej realności nie pozwala się uzgodnić z dany­
m i em pirycznym i; zależnie od rozstaw ienia akcentów rozm aite szkoły filozoficz­
ne czy k ieru n k i artystyczne kładą nacisk bądź na aspekt um ykającej, lecz osiągal­
nej realności (np. fenom enologia), bądź na konw encjonalność konstruow anego
w akcie poznania obrazu świata (np. em piriokrytycyzm ). N iem niej żadne osta­
teczne rozw iązanie nie wydaje się satysfakcjonujące, dlatego, jak słusznie zauw a­
ża A dorno, „znam iona rozbicia są dla m oderny pieczęcią autentyczności”5.
A utentyczność stanow iłaby więc tutaj najwyższą w artość, a tro p ien ie sztucz­
ności, odkryw anie kulturow ego ch arak teru tego, co dotąd uchodziło za n atu raln e,
okazałoby się n adrzędnym im peratyw em m odernizm u. Irzykow ski - nazyw any

3Ć H . v o n H o fm a n n s th a l Księga przyjaciół i szkice w ybrane, w yb., p rzek ł. i n o ty P. H e rtz ,

W y d aw n ictw o L ite ra c k ie , K rak ó w 1997, s. 30.

4/ W ro z u m ie n iu o b e jm u ją c y m w ie k X X i część w ie k u X IX (zależn ie od k o n c e p c ji -
d w ie lu b trz y d e k a d y ). Por. ro z ró ż n ie n ia m ię d z y n o w o czesn o ścią a n o w o ży tn o ścią,
w: W. W elsch N a sza postm odernistyczna moderna, przeł. R . K u b ic k i, A. Z e id le r-
-Jan iszew sk a , O ficy n a N a u k o w a , W arszaw a 1998, s. 92-120.

5/ T.W. A d o rn o Teoria estetyczna, przeł. K. K rz e m ie n io w a , P W N , W arsz aw a 1994, s. 44.

 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

czcicielem Rzeczywistości - n arzucił sobie swoisty dyktat autentyczności: „Czy

wszystko to, co piszę, szczerze piszę?” - zapytuje w p am iętn ik u . Zaś we w spo­
m n ie n iu Zdzisław a D ębickiego jawi się jako „niezm ordow any poszukiw acz wew­
nętrznej prawdy, która w końcu zawsze okazywała się n iep raw d ą”6. Jego teoria
bezim ienności zjaw isk i stanów psychicznych oraz następczego świata zjaw isk sta­
nowiła teoretyczną podstaw ę w alki w ydanej gotowym pojęciow ym schem atom rze­
czywistości. Jak jednak uniknąć „kontrabandy psychicznej”? Jak ujrzeć absolutną
nagość w „garderobie duszy”? Jak dotrzeć do „bezim iennych atom ów ” zjawisk?
Co odsłoni się po „zdarciu ze świata skorupy n o m en k latu ry ” i w jaki sposób pod­
da się opisowi? I wreszcie - czy opis nie stanie się początkiem nowej n o m en k latu ­
ry? Skoro niem ożliw e jest „niew inne spojrzenie”, oczyszczone z kulturow ych za-
pośredniczeń, czy którekolw iek z tych pytań m a sens? T otalną w swoim m aksym a-
lizm ie myśl Irzykowskiego przenika zmysł krytyczny, co czyni z niej swego rodza­
ju sam ozw rotny m echanizm .
Uwaga Brzozowskiego, poczyniona na m arginesie rozw ażań n ad Pałubą - iż
książka ta przynosi ze sobą „rozkład w szelkich w artości bezw zględnych i wszel­
kich światopoglądów oraz tęsknotę za czymś wyższym, czystym ”7 - dałaby się uogól­
nić i odnieść do kondycji m yśli m odernistycznej m toto. Tęsknota za czymś wyż­
szym grozi bow iem w każdej chw ili zastygnięciem w gotowy św iatopogląd i przez
to ona rów nież podlega dialektyce negacji i przyzw olenia. Podobnie jak członko­
wie Bractwa W ielkiego D zw onu m oderniści poszukują „ideału”, w ątpiąc jedno­
cześnie w jego istnienie; jedynie istotny pozostaje dla nich sam ru ch m yśli, poszu­
kującej granic poznania i granic sztuki. A poniew aż każde wytyczenie takiej gra­
nicy byłoby arbitralnym usankcjonow aniem pewnej „wartości bezw zględnej”, u n o ­
szą oni granicę w sobie jako pieczęć autentyczności.

Modernizm antyliryczny
„Z pokolenia na pokolenie utrzym uje się tradycja, że w głębi ziem i, na której
m ieszkam y, zn ajd u je się olbrzym i dzw on” (P, s. 36) - poucza nowego członka
Bractwa A cheronta M ovebo. Ten dzwon m a przem ożny i niedostrzegalny wpływ
na nasze zachow ania, na to, kim jesteśmy; gdy rozlega się jego (niedosłyszalne dla
ucha) bicie, „hulam y, m ordujem y się w zajem nie i podpalam y nasze domy, a kiedy
m inie chwila szału, w racam y do spokojnego życia i kocham y się jak k ró lik i” (P,
s. 36). D zwon sym bolizuje więc pew ien ukryty porządek, utajoną przyczynę zm ien­
ności naszego świata; założenie jego istnienia spraw ia, iż konstelacja pozornie przy­
padkow ych detali, chaos nieprzystających do siebie elem entów zdaje się być głę­
boko umotyw ow any jakim ś nierozpoznanym , a dom agającym się rozpoznania sys-

' K. Irzy k o w sk i D zien n ik, t. 1: 1891-1897, W y d aw n ictw o L ite ra c k ie , K rak ó w 2001,

s. 77; B .W in k lo w a K arol Irzykow ski. Zycie i twórczość, t. 1, W y d aw n ictw o L itte ra c k ie ,
K rak ó w 1987, s. 115, 265.
77 T am że, s. 288-289.
 Interpretacje

ternem . W Snach M arii Dunin, podczas cerem onii przyjęcia w now icjat, to, co za
dnia było niepozornym placem , otoczonym przez przypadkowo porozrzucane domy,
okazuje się tajem niczą św iątynią o regularnej budow ie, a dopiero specjalne różo­
we okulary pozw alają w szukających D zw onu robo tn ik ach rozpoznać szacownych
członków Bractwa (P, s. 33, 37).
Ta bardzo charakterystyczna postaw a, polegająca na in terp reto w an iu zjawisk
jako epifenom enów głębszego porządku, wymaga naszej uwagi. „Głębszy porzą­
dek” zostaje radykalnie u sunięty ze sfery bezpośredniego dośw iadczenia, które
tym sam ym nabiera ch a rak te ru nieum otyw ow anej przygodności. W szystko, co
m iało społeczną sankcję realności, okazuje się upraszczającym i ograniczającym
schem atem , zam askow anym narzędziem dom inacji czy godną pogardy „fobie con-
venue filistrów ”8. To fundam en taln e dośw iadczenie nowoczesności bywało opisy­
w ane w term in ach rozpadu św iatoobrazu, zniszczenia kodu, czy zerw ania kon­
trak tu , a George Steiner pisze naw et o zniszczeniu porządku logocentrycznego i po­
czątku epoki epillogue’u, czyli „po-Slow ia”, w której m iejsce świata zajął autorefe-
rencyjny i sam oregulujący kosmos dyskursu9. M odernistyczne strategie artystyczne
i filozoficzne byłyby więc odpow iedzią na dośw iadczenie rozpadu.
Pierwsza z m ożliw ych odpow iedzi to próba stw orzenia nowego kodu, u stan o ­
w ienia nowego k o n trak tu m iędzy słowem a światem. To odpow iedź udzielona przez
W ielką Awangardę, która dążyła do zbliżenia i utożsam ienia sztuki i życia. Te „opty­
m istyczne próby wyzwoleńcze”10, jak pisał o n ich R obert M usil, pogłębiają jedy­
nie sytuację kryzysu. Awangardowy b u n t szybko się ustatecznia, a ru in y starej formy
stają się w zorem nowej (wyjątek stanow i dadaizm , którego strategia zakłada cele­
brow anie m om entu anarchicznego w nieskończoność11). D ruga odpow iedź czyni
rozpad kodu przedm iotem swoich dociekań; utw ory głównego n u rtu m odernistycz­
nego opisują proces dyslokacji sfery znaczeń i świata, badają ograniczenia dys­
k ursu, na plan pierw szy wysuwając w łasną sztuczność i pośredniość. D ążen iu do
oczyszczenia percepcji z naleciałości kulturow ych, idei czystego, niezapośredni-
czonego w idzenia (pam iętam y postulaty futurystów : uw olnić oko, zburzyć M u ­
zeum , nauczyć się naśladow ać N atu rę ) przeciw staw iają analizę historycznego
uw arunkow ania percepcji i odsłanianie zapośredniczeń kulturow ych. D latego też,
m iast odcinać się od tradycji, trak tu ją ją jako m agazyn stru k tu r i mitów, który

87 H . v o n H o fm a n n s th a l Księga p rz y ja c ió ł..., s. 213.

97 G. S te in e r Z erw any kontrakt, przeł. O. K u b iń sk a , I n s ty tu t K u ltu ry , W arszaw a 1994,

s. 42-66.

107 R. M u s il C złow iek m atem atyczny i inne eseje, przeł. J.S . B u ras, w yb. H . O rło w sk i,
w stę p Z. S w iatło w k i, C z y te ln ik , W arsz aw a 1995, s. 84.

117 „C ały n u r t m o d e rn isty c z n y - p isz e S te in e r - aż po czasy n a m w sp ó łc zesn e , po

sz tu k ę m in im a lis ty c z n ą i happening, po «odloty» i m u z y k ę a le a to ry c z n ą , to tylko
p rz y p is, często b a rd z o p rz e c ię tn y i z d ru g ie j ręk i, do ru c h u D a d a ” . G. S te in e r Po
w ieży Babel. Problemy języka i przekładu, przeł. O. i W. K u b iń scy , U n iv e rsita s ,
K rak ó w 2000, s. 274.
 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

należy wykorzystywać na w łasną rękę (w tym sensie m odernizm uskutecznia „stra­

tegię konserw acji, nadzorow ania spuścizny”12). Choć nie oznacza to, rzecz jasna,
że obcy im jest im puls aw angardow y13.
Z nakiem szczególnym tej form acji jest probłem atyzacja zagadnień epistem o-
łogicznych, poznania literackiego zaś w szczególności. Bada ona - czego Pałuba
zdaje się być najlepszym przykładem - „nieprzyw iedlność” języka i świata, inkon-
gruencję m iędzy schem atem pojęciow ym a rzeczyw istością, starając się osiągnąć
praw dę m etodą przybliżeń - stąd sam ośw iadom ość i autotem atyczna refleksja nad
w aru n k am i własnej sensowności. „D o chaosu staw ania się należy się tylko przez
to, że się tem u chaosowi przeciw staw ia, a nie przez to, że się chaos n aślad u je” 14 -
d eklaruje Irzykowski. W deklaracji tej odnajdujem y zachow aną opozycję proce-
sualności i stałości, chaosu świata i porządku opowieści, ale przeciw staw ienie to
zyskuje nowy sens: konstruow ania budow li świadomej swojej arbitralności, której
zadaniem jest czynienie aluzji do nieuchw ytnej m aterii życia.
N iczym we śnie protagonisty Snów M a n i D unin: śniący o tajem nym przejściu
za kulisy te atru i rew elacji niewysław ialnej praw dy zyskuje świadomość siebie jako
śniącego; opuszczenie w idow ni teatralnej (a zgodnie z odwieczną topiką, życie jest
teatrem ) i zapuszczenie się w głąb kulis (sferę niejaw nych m echanizm ów rządzą­
cych grą i nadających jej iluzję realności) kontrastu je ze zdystansow anym oglą­
dem , który w szelkie głębokie znaczenia, o d k r y w a n e w tej wędrówce, uk a­
zuje jako projekcje, s t w o r z o n e przez śniącego.
M odernizm rozum iany szeroko, jako w ielki paradygm at kulturow y, definio­
w any bywa (jak w teorii B radbury’ego i M cF arlane’a) w kategoriach odrzucenia
estetyki opartej na zasadach realizm u, subiektyw izm u w postrzeganiu świata oraz

127 T am że, s. 621.

137 A. E y ste in sso n A w angarda ja k o / esy modernizm ?, w: O dkryw anie modernizmu.

P rzekłady i kom entarze, red . i w stę p R. N ycz, U n iv e rsita s , K rak ó w 1998 s. 155-199.
L ed w ie n aszk ico w an e tu ta j z a g a d n ie n ie p ró b u je na swój sposób ro zstrzy g n ąć
k o n c e p c ja „ d ru g iej tra d y c ji m o d e rn is ty c z n e j”, w ed le k tó rej m o d e rn iśc i c e n tra ln i
- św ia d o m i, że d aw n y o b ra z św ia ta leg ł w r u in ie i p rz e d sta w ia się jak o „stos
p o k ru sz o n y c h o b ra z ó w ” (E lio t) - p ró b u ją go m im o w szystko p o jąć w o b ręb ie
jak ie g o ś o g ó ln eg o se n su i u n iw e rsa ln e g o p o rz ą d k u , czego d o w o d zi to ta ln o ść ta k ic h
z a m ie rz e ń lite ra c k ic h ja k Ulisses Jo y c e ’a czy Pieśni P o u n d a . D ru g i m o d e rn iz m
n a to m ia s t p o d w aży ł o g ó ln o lu d z k ie sa n k c je i u n iw e rsa ln e k a te g o rie , k tó re
p o zw alały b y w p isa ć tę k a ta s tro fę św ia to o b ra z u w ja k iś h u m a n is ty c z n y ład.
C e le b ro w a ł o n p o d staw o w ą n ie p rz y w ie d ln o ść św iata do języka, n iem o żliw o ść
z n a le z ie n ia ic h w sp ó ln e g o m ia n o w n ik a , k o n flik t te m a tu i spo so b ó w jego u jęcia.
Jeg o lin ia rozw ojow a m ia ła b y p ro w a d z ić z jed n ej s tro n y od N ie tz sc h e g o po
B a ta ille ’a i B la n c h o ta , z d ru g ie j - od H ó ld e rin a po R o u ssela , J a r r y ’ego
i n ad re a listó w . Z o b . M .P. M a rk o w sk i P oezja i nowoczesność, w: „R es P u b lic a N o w a”
2001 n r 8. Z o b . te ż J. O rsk a Przełom awangardow y w dw udziestow iecznym m odernizmie
w Polsce, U n iv e rsita s , K rak ó w 2004.

147 K. Irzy k o w sk i Słoń wśród porcelany, w: tegoż Wybór pism krytycznoliterackich,

opr. W. G ło w ala, Z a k ła d N a ro d o w y im . O sso liń sk ic h , W ro cław 1875, s. 369.
 Interpretacje

kulm inacji i kryzysu narastających od czasów ro m antyzm u radykalnych te n d en ­

cji artystycznych1'. Teorie redukcjonistyczne (jak te Fokkem y i Ibscha) kojarzą
m odernizm z określonym typem prozy (Gide, M ann, Proust, Joyce, Woolf, M usil,
Huxley, Pirandello), traktującej tekst jako rzecz niedefinityw ną, utrzym anej w kon­
w encji epistem ologicznej w ątpliw ości i operującej m etajęzykow ym kom entarzem .
Twórcy m odernistyczni, w idziani w tej optyce, staliby w opozycji w zględem aw an­
gardzistów; wychodząc z założenia, że adekw atna ekspresja jest w ogóle niemożliwa,
nie w idzą oni powodów, aby włączać się w lingw istyczne eksperym enty fu tu ry s­
tów, ekspresjonistów , czy surrealistów 16. Z asadnicza różnica m iędzy tym i ujęciam i
sprow adza się do odm iennego rozum ienia istoty awangardy, ulokow anej odpo­
w iednio w sam ym cen tru m m odernizm u lub poza jego głównym n u rtem . Tym, co
je łączy - i co pozostaje w spólnym m ianow nikiem aw angardowego dzieła znisz­
czenia i m odernistyczej sztuki dystansu - jest nieufność w zględem języka i form
literack ich , które niosą ze sobą spetryfikow any św iatopogląd; nieufność, którą
M ilan K undera nazw ał „antyliryczną”17. A ntyliryczna bez w ątpienia jest sama
Pałuba, podczas gdy Sny M ani Dunin to swoista uw ertura, w której liryzm podlega
przew artościow aniu.
O dkrycie „sm utnej praw dy k u ltu ry - praw dy przeładow anego a pustego m a­
gazynu”18, skłania bądź do prób wyzwoleńczych (spalić m agazyn, uwolnić się od
sztuczności), bądź do postaw krytycznych (ukazać p ustkę przepełnionego m aga­
zynu, zdem askow ać sztuczność). W iara w „tam tą stro n ę” dyskursu ożywia próby
w yrażenia niew yrażalnego, odkrycia głębszego po rząd k u i uchw ycenia tego, co
rzeczywiste. Te absolutystyczne dążenia spotykają się jednak raz za razem z roz­
w iniętą krytyczną świadomością języka i konw encji. Opowieść próbuje dosięgnąć
życia, ale ilekroć to się udaje, życie okazuje się opowieścią. A to z kolei oznacza, że
właściwe życie m usi być gdzieś indziej - gdzieś g 1 ę b i e j. W ten sposób utopia
poznaw cza sama się uśm ierca i odradza raz za razem .

157 M . B radbury, J. M c F a rlan e The N am e and N aturę ofM odem ism , w: M odemism
1890-1930, red. M . B radbury, J. M c F a rlan e, P en g u in , H a rm o n d sw o rth 1976.
Z an eg o w an ie realistycznego ilu z jo n iz m u leży u podstaw w szystkich - w ielekroć
ro zb ieżn y ch - k ieru n k ó w p rz e m ia n lite ra tu ry m o d ern isty czn ej. R ealizm rzekom o
p o k azu je rzeczyw istość w olną od aksjologicznych obciążeń w stylu d oprow adzonym do
przezroczystości; w łaśnie ta pozorna przezroczystość i n eu traln o ść poznaw cza stała się
głów nym zarzu tem w m o d ern isty czn y m akcie oskarżenia. O skarżono realistyczny
ilu zjo n izm o utrw alan ie izolacji człow ieka od autentycznego św iata. Z akw estionow ano
u ro szczen ia języka do tra n sp a re n tn o śc i, zanegow ano tranzytyw ność form y, w skazano
n a m ed iacy jny c h a ra k te r słowa i konw encji. M o żn a by rzec, iż w oczach m o d ern istó w
„dom ze szk ła” ok azał się g ab in etem krzyw ych luster.

lh7 D.W . F o k k e m a H istoria literatury. M o d em ism i postm odernizm , przeł.

H . Ja n a sz a k -Iv a n ić k o w a , I n s ty tu t K u ltu ry , W arszaw a 1994, s. 18-25.

I 77 M . K u n d e ra S z tu k a powieści, przeł. M . B ień czy k , PIW , W arszaw a 1991, s. 13.

187 K. Irzy k o w sk i A lchem ia ciała 1 inne szkice oraz aforyzmy, w yb. W. G ło w ala, Tow.
P rz y ja c ió ł P o lo n isty k i W ro cław sk ie j, W ro cław 1996, s. 154.
 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

Jak tw ierdził Irzykow ski, pisarz „organizuje chaos, a dezorganizuje szablon

[...] schodzi do źródeł, z których rodzą się teorie”. Z adanie pisarskie m a więc cha­
rak te r genealogiczny: należy zniszczyć „skorupę n o m en k latu ry ”, aby dotrzeć do
elementów. C hodzi tu taj, mówiąc krótko, o w yszukiw anie kontaktów z realnością:
trzeba zdezorganizow ać szablon, aby dotrzeć do rzeczywistego chaosu, ten jednak
m usi w sposób konieczny podlegać dalszej organizacji. W ypracow ujem y sobie „sys­
tem narzędzi i znaków, za których pomocą ów chaos u jm u jem y ”; wszystko, co nie
daje się ująć przy pom ocy tego system u, nie istnieje dla nas; jedynym twórczym
rozw iązaniem jest przekształcanie szablonów, podw ażanie ich roszczeń do ade­
kw atności i naturalności.

W tw ó rczo ści Irzy k o w sk ieg o (ch o d zi o Pałubę) czy W itk a c e g o - tw ie rd z i B ry g id a Paw-

lo w sk a -Ją d rz y k - w id ać jeszcze m o d e rn isty c z n e p rz e k o n a n ie o m ożliw ości re p re z e n ta c ji
św ia ta czy w ogóle a d e k w a tn e g o u ż y w a n ia języ k a, m im o p ro g ram o w e g o o d rz u c e n ia sc h e ­
m atów . G ra n ic a m ię d z y tą e p is te m ic z n ą w ia rą a jej p rz e c iw ie ń stw e m g d z ie ś w ięc is tn ie ­
je, ty m b a rd z ie j że są to te ż u tw o ry a k c e n tu ją c e e p is te m o lo g ic z n ą n ie p e w n o ś ć .19

P rzekonanie o m ożliwości reprezentacji świata i adekw atnego używ ania języ­

ka zostaje tu przypisane Irzykow skiem u (pod pew nym i w zględam i pochopnie)
i W itkacem u (nieco na wyrost); w yraźny rozdział epistem icznej w iary i niew iary
zm usza do stw ierdzenia, że granica m iędzy n im i g d z i e ś m usi istnieć - np.
m oże ona rozdzielać postawy Irzykowskiego i Jaworskiego, czy W itkacego i Schulza.
Lecz istnieje jeszcze inna możliwość: granica takowa istnieje w ew nątrz dzieł tych
pisarzy. W iara lub niew iara w dotarcie do niezapośredniczonego poziom u rzeczy­
w istości, do tego, co absolutnie rzeczywiste, splatają się ze sobą, co owocuje utw o­
ram i w ew nętrznie sprzecznym i i dialogicznie rozw arstw ionym i. W spólna im jest
epistem ologiczną niepew ność - świadomość iluzoryczości owych „pałaców u tk a­
n ych z m gły”, jak pisał M iłosz, które zn ajdują swoją rację b y tu w „dążeniu do
wyjścia poza, dokądś na drugą stronę”20. Jednocześnie owa „druga stro n a” okazu­
je się równie niepew na, nieostateczna i m glista, co odrzucony świat pozorów. Isto ­
tą tego m echanizm u jest dążenie do ostatecznej realności, które pociąga za sobą
odrealnianie tego, co konw encjonalnie rzeczywiste, i które jakiejkolw iek odnale­
zionej czy w ypracow anej realności bezustannie odm awia m iana ostatecznej.
Istota tego projektu sprow adza się do jakiegoś niew ym iernego pierw iastka lub
do samego ru ch u myśli. Jego ucieleśnieniem jest tytułow a bo h aterk a Snów M a m
Dunin. Jak w yjaśniał Irzykowski, jest ona

sy m b o lem p ie rw ia stk a o d śro d k o w eg o , p rz e m y tn ik ie m , łą c z n ik ie m o b u św iatów . Z p ie r ­

w ia s tk ie m o d śro d k o w y m w alczy je d n a k p ie rw ia ste k d ośrod kow y, in s ty n k t sa m o z a c h o ­
w aw czy lu d z i i św iata. [...] W czło w iek u k la p a b e z p ie c z e ń stw a d z ia ła n a d n ie jego s u ­
m ie n ia , jest to jego sanetissimum, w k tó ry m sz a c h ru je n ie p o s trz e ż e n ie . A zw łaszcza lu ­

D . K o rw in -P io tro w sk a Problemy poetyki opisu prozatorskiego, U n iv e rsita s , K rak ó w

2001, s. 51.

207 C z. M iło sz Z iem ia nieobjęta, W y d aw n ictw o L ite ra c k ie , K rak ó w 1988, s. 29.

 Interpretacje

d z ie , k tó rz y n ajw ięcej b iją w e W ie lk i D zw o n , w ięc m y śliciele (tacy ja k N ie tz s c h e , Ib sen ,

S c h o p e n h a u e r) i poeci - u ty ch fu n k c jo n u je k la p a b e z p ie c z e ń stw a n a jw y b itn ie j. W ro z ­
strzy g ające j c h w ili co fają się o n i p rz e d k o n se k w e n c ją i m o rd u ją M a rię D u n in w sobie.
(P, s. 462-463)

Z jakiej zew nętrznej pozycji w ypow iadane są te słowa? Z pozycji członka Brac­
twa W ielkiego D zw onu, które jest „jakby uśw iadom ionym d ziałan iem tego in ­
stynktu samozachowawczego n atu ry ludzkiej, jego h ipostazą, najw ażniejszym cen­
tralnym urzędem ” (P, s. 463). Członkow ie Bractwa w yróżniają się więc św iadom o­
ścią m echanizm ów , rządzących naszym po strzeg an iem św iata, owej szacherki
psychicznej, odpow iedzialnej za poznawczą ułom ność człowieka. Czy są oni w ta ­
kim razie w posiadaniu ostatecznej Prawdy? D laczego m iast spisać ją w Księdze,
tworzą zw odnicze Apokryfy?

Palimpsest
W Snach M a n i D unin, o czym pisałem w cześniej, spłatają się ze sobą w ątek
zaświatowej m iłości tytułowej b ohaterki oraz Bractwa W ielkiego D zwonu. Łączy
je bez w ątpienia szczególna aura tajem niczości oraz m otyw zw iązku z realnością
wyższego rzędu. Za klucz in terpretacyjny mogą tu posłużyć teorie m istyczne czy
w ykładnie sym boliczne; mogą one wytłum aczyć treść zagadkow ych snów M arii,
niejasne pow ołanie Członków Bractwa, ich tajem nicze obrządki i ezoteryczne prze­
mowy. Sam D zw on sym bolizow ałby kontakt z wyższym w ym iarem , praw ibrację
bytu, egzystencjalne odbicie potęgi Boga łub bezpośrednią z N im rozmowę (jak
m a to m iejsce zarówno w w ykładni islam skiej, taoistycznej i chrześcijańskiej). We
w szystkich w ykładniach konotuje on h arm onię dźwięków, która w ynosi p o n ad
doczesność ku tem u, co absołunie realne21. Zarówno kształt fabularny jak i ogromna
część motywów zaw ierają podtekst o charakterze sym bolicznym czy religijnym .
Ten niew ielki utw ór podatny jest na rozm aite odczytania, które zresztą sam suge­
ruje. N ie podsuw a przy tym żadnej spójnej w ykładni, żadnego w spólnego m ia­
now nika, do którego sprow adzić by m ożna rozsiane w tekście znaki kulturow e,
aluzje i symbole. Ich sk ru p u latn e śledzenie, w ierne i dosłowne odczytyw anie ich
sensów m ogłoby zwieść na in terpretacyjne m anowce, a klucz do rozum ienia utw o­
ru m ógłby okazać się zaledw ie w ytrychem . To bow iem , co początkowo bierzem y za
drogowskazy, okazuje się zastaw ioną na nas pu łap k ą, głębia - złudzeniem trompe
Toeil, a oryginał - pałim psestem .
W szystkie zaw arte w now eli historie opow iadane są przez n arrato ra p erso n al­
nego, a więc będącego zarazem głów nym b o h aterem opisyw anych przez siebie
w ydarzeń. Fakt opow iadania jest od początku jawny: n arrato r ulega nam ow ie to ­
warzystwa zebranego w salonie państw a X-ów i opowiada „szczerze, czyniąc, acz
n iechętnie, zadość w ezw aniu” (P, s. 3). D eklarow ana szczerość każe m u szczegóło­
wo relacjonow ać nie tylko swoje przygody, ale i sny; wszystko jednak w tej szka­
oo
łN 217 Por. W. K o p a liń s k i S ło w n ik symboli, W ie d z a P o w sz ech n a, W arszaw a 1990, s. 87-89.
 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

tułkow ej budow ie ulega coraz dalszym zapośredniczeniom , rozbija się o bariery

sztuczności. O pow iadana historia jest zam ierzona i niejako obliczona na zgrom a­
dzonych słuchaczy - żądnych „opowieści ze sfer m istycznych”, podlega więc od
początku w yraźnej i jawnej konw encjonalizacji. N arra to r czerpie ją z „biblioteki
swoich w spom nień”; m etafora ta sugeruje, jakoby to, co odchodzi w przeszłość,
n ieu ch ro n n ie zm ieniało się w anegdotę.
H istoria M arii D u n in , przechodząc barierę wysłowienia, krystalizuje się w ja­
kąś opowieść. Jednak kształt tej opowieści jest na tyle niespójny, że d o m a g a
s i ę dopełnienia: „Aby uniknąć chaotycznych wyrażeń mojej kochanki, opowiem
sam wszystko” (P, s. 11) - deklaruje narrator z pozycji autorytetu i przechwytując
opowieść M arii, przekłada ją na gotowe wyrażenia i wzorce fabularne, a także celowo
koloryzuje i przekłam uje „fakty”. Czyni to zgodnie ze wskazaniami Bractwa - wszak
sam jest „najznakom itszym z Bractwa Wielkiego D zwonu” (P, s. 41). Przypom nijm y
paradoksalną rotę przysięgi BWD: „1) Masz szukać Dzwonu. 2) N ie wierzyć w jego
istnienie. 3) Cofać się w ostatniej chwili przed możliwością odszukania go i zatykać
szpary, którym i by się mogły przedostać powiewy z tam tej strony” (P, s. 464).
Czyż rota ta nie jest rów nież m etaforycznym w yrażeniem św iadom ości uw ikła­
nia w słowa i niew iary w w ierne odwzorowanie rzeczywistości? Bracia G łuchm ani
paradoksalność swojej m isji sprow adzają do swoistej nadśw iadom ości, która p rze­
radza się w rytualną błazenadę, niczym pisarz odsłaniający swój w arsztat w celu
zrelatyw izow ania efektów poznaw czych i ujaw nienia fikcyjności opowieści. Bła-
zeńskie rytuały tak m ają się do absolutnych idei Bractwa, jak groteskowa form a
now eli do jej pow ażnych filozoficznych i artystycznych zam ierzeń. D zw on odsy­
łałby przeto do nieosiągalnej realności, a jego poszukiw acze - ci, którzy pragną ją
odwzorować - m io tan i są w ątpliw ościam i co do jej istnienia: „Z ajm ują się oni
szukaniem D zw onu niby na serio, ale tak bardzo w istnienie owego D zw onu p rze­
cież nie wierzą. M im o niew iary jednak m iota n im i wciąż obawa: A nuż jest ów
Dzw on?” (P, s. 464).
Sam p rzedm iot opow ieści jest w ielokrotnie zapośredniczony: w nieskładnej
opowieści M arii, w stronniczej in terp retacji narrato ra, obracającego wszystko na
korzyść swego w izerunku, w reszcie - w konw encji, narzuconej przez dom yślne
oczekiwania słuchaczy, w ram ow ych konw encjach literack ich i mnogości języko­
wych stylów. A bsolutnie realny Dzwon okazuje się każdorazowo już opow iedzianym
i zinterpretow anym „dzw onem ”, przez co oryginał przem ienia się w palim psest:

M a ria D unin jest p a lim p se s te m , to zn a c z y tyle, co m isty fik a c ją [...] A u to r w y p o w iad a

o fic ja ln ie p rz e k o n a n ia , p o d k tó ry m i n a le ż y d o p a try w a ć się in n y c h jego p rz e k o n a ń , w ręcz
p rz e c iw n y c h tam ty m . P o n iew aż zaś p rz y k o ń c u a u to r n a w e t i te d ru g ie p r z e k o n a n ia u j­
m u je w cud zy słó w , p rz e to m o ż n a p o w ied zieć, że M a n a D unin jest p a lim p se s te m do k w a­
d r a tu (P, s. 457).

W szystkie przekonania, uogónienia i w nioski, w szystkie znaki w artości, jakim i

opatryw ane są opow iadane zdarzenia, nie m ają obiektyw nego czy pozaperspekty-
w icznego charak teru , ich kształt zależy od inten cji mówiącego. Jeżeli pod o f i -
 Interpretacje

c j a 1 n y m i, czyli odpow iednio w ym odelow anym i p rzek o n an iam i m ożna dopa­

trywać się innych, w r ę c z p r z e c i w n y c h t a m t y m , to również i te ostat­
nie, rzekom o n i e o f i c j a l n e i praw dziwe, należy ująć w cudzysłów. Każda
w erbalizacja jest bow iem fikcjonalizacją, każde wysłowienie wprow adza in te rp re­
tację w raz z presuponow anym i przez nią system am i oraz nadrzędnym porządkiem
opowieści. Tak na terenie literatury, jak i w życiu psychicznym - jak sugeruje Irzy­
kowski - posługiw anie się kategoriam i praw dy i fałszu prow adzi do paradoksów.
W słynnym paradoksie kłam cy zachodzi podstaw owa sprzeczność perform atyw na
m iędzy treścią zdania a nim sam ym (zdanie „wszystkie praw dy są w zględne” od­
nosi się do niego samego). M nożenie zastrzeżeń („wszystkie praw dy są względne,
z w yjątkiem tej prawdy, że wszystkie praw dy są w zględne”) przem ienia logiczną
sprzeczność w regressus m mfmitum. D rogi wyjścia z parad o k su kłam cy22 nie in te­
resują jednak Irzykowskiego; odrzucenie k ategorii praw dy i fałszu jako części skła­
dowych „skorupy nom en k latu ry ” m a um ożliw ić zbliżenie się do niejednoznacz­
nej praw dy o człowieku.
Równocześnie idea p alim psestu - a takie określenie „gatunkow e” w idnieje już
w podtytule now eli - nasuw a na myśl znacznie późniejsze teorie in tertek stu aln e,
zwłaszcza zaś tę G erarda G enette’a. Palim psest odsyła w nich do zjaw iska inter-
tekstualności, polegającego na tym , iż poszczególne teksty n ad p isu ją się n ad hipo-
tekstam i, do których naw iązują i n ad architekstam i gatunkow ym i23. Istnieją rzecz
jasna różne stopnie ogólności tej teoretycznoliterackiej refleksji: od kw estii rela­
cji m iędzy tekstam i, poprzez relacje tekst - system , aż po naw iązania tek stu do
nieograniczonego horyzontu kultury. Zależnie od stopnia ogólności palim psesto-
wość może opisywać bądź pew ną szczególną praktykę literacką, bazującą na tech ­
nice cytatu, aluzji, pastiszu i parodii, bądź kondycję pisarską, polegającą na n ie­
m ożności oddzielenia własnego tekstu od in te rtek stu k u ltu ry i utrw alonego w nim
dośw iadczenia językowego24. Sny M a n i Dunin proponują grę z architekstem , z kon­
w encjam i literackim i i stylam i językowymi, a zarazem prow adzą ku refleksji nad
(nie)m ożliw ą oryginalnością absolutną i koniecznością samej gry. Stosują te ch n i­
ki aluzji i parodii, przez co są z palim psestem , czyli „tekstem drugiego sto p n ia”.
Z arazem problem atyzują ów „drugi stopień” tekstualności - i w tym sensie są „pa­
lim psestem do k w adratu”.
Oto, jaki opis tytułowej b ohaterki proponuje n am narrator:

B yła p rz e ślic z n ą . B a rd zo m ło d a osoba. M n ie j w ięcej w tym w iek u , k ie d y dziew cz y n a z a ­

czy n a d o jrzew ać i pojm ow ać, co to zn a c z y być k o b ie tą . P o d ziw iałem k s z ta łty jej ciała,
k tó re w id o c z n ie w y p e łn ia ły się i p ię k n ia ły p o d w p ły w em w łasn eg o jej w z ro k u , p o d w p ły ­
w em m a rz e ń g o rący ch o ro zk o szn y c h u stę p stw a c h m iło ści. A to jej ciało, w swej n ie d b a -

Z n a n ie c k i o d n a jd u je c z te ry d ro g i - z p o św ię cen iem fo rm u ły u z n a ją c e j w ła sn ą
b ezw z g lę d n o ść lu b fo rm a ln e j z a s a d y sp rz e c z n o śc i z d a ń , zob. F. Z n a n ie c k i Zasada
względności ja ko podstaw a filo zo fii, s. 258-196.

237 G. G e n e tte Palimpsestes. L a litterature au second degre, S eu il, P a ris 1982, s. 7-25.

247 S. B a lb u s M iędzy stylam i, U n iv e rsita s , K rak ó w 1996, s. 38-52.

 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

lej p o zy cji, p rz y sło n ię te k ra tą g ałęzi z ie lo n y c h , w ciąg ało m n ie od ra z u w ja k iś cz a r z m y ­

słowy, czar, k tó ry je d n a k ra z n a zaw sze w y k lu cza p raw d ziw ą m iłość. T ak ie było m oje
p ierw sze w ra ż e n ie i d o p ie ro z n a c z n ie p ó ź n ie j, bo po k ilk u m ie sią c a c h zacz ą łe m k ry ty k o ­
w ać tę rze k o m ą p ięk n o ść, o b se rw u ją c sk ła d jej czaszk i, fo rm ę nosa i p o łą c z e n ie rysów.
P rz e k o n a łe m się, że p o sz czeg ó ln e p ię k n e rysy b y ły ja k b y stw o rzo n e p rz e z n a tu r ę do w y­
w o ła n ia chw ilo w ej złudy, bo n ie było w n ic h w łaściw ie n ic p ię k n e g o w p raw d ziw y m z n a ­
c z e n iu teg o w y razu , a fiz jo g n o m is ta , u m iejący , że ta k p o w iem , czy tać m ię d z y lin ia m i,
d o strz e g łb y w tw arzy tej d a m y n a w e t o g ó ln e tło b rzydoty. (P, s. 5-6)

Pierw sze, co rzuca się w oczy w tym opisie, to w ysunięta na p la n pierw szy
względność: piękna m łoda dziewczyna, jaką jest M aria D u n in , okazuje się osta­
tecznie brzydka. Ta względność jest być może pochodną ogólnikowości opisu; de­
tale są pom ijane albo zacierają się i toną w ogólnikowych refleksjach. W idzialne
kształty przesiania tu niem al zupełnie narzucona im w ykładnia - m iast sam otnej
dziew czyny na łące w idzim y dorastającą kobietę, m arzącą o „ustępstw ach m iło ­
ści” itd. To, co obserwowane, z dużą łatw ością dostosowuje się do zestaw u obiego­
wych term inów i w artości, jest natychm iast organizow ane przez podręczne po­
rów nania i przenośne przenośnie. D rugi akapit przynosi jednak zm ianę: odw ołu­
je charakterystykę z akap itu pierwszego, jest natychm iastow ą p alinodią liryczne­
go i z lekka egzaltow anego opisu. W ynika to po pierw sze z upływ u czasu, który
pozwala wypracować narratorow i rzekom o trzeźw e spojrzenie; akapit opisujący
pierw sze w rażenie kontrastuje z następnym , przynoszącym beznam iętną, zgoła fre-
nologiczno-fizjognom iczną analizę w yglądu M arii.
W tw arzy M arii, co znam ienne, m ożna dostrzec „ogólne tlo b rzydoty”, jeśli
czytać ją m i ę d z y l i n i a m i . Czy chodzi tu o linie (rysy) twarzy? N ieprecy­
zyjne użycie tego słowa w skazuje na jego inne znaczenie: to nie tw arz M arii czyta­
na jest w drugim akapicie, lecz opis jej tw arzy z pierw szego akapitu. R elekturze
podlega nie tyle uroda bohaterki, co konw encjonalny sposób jej odwzorowania.
N astęp uje utekstow ienie referentu, a druga część opisu n abiera ch a rak te ru samo-
zwrotnego. Środki retoryczne, użyte do opisu M arii są niczym jej rysy: stworzone
„do wywołania chwilowej złu d y ”, pozbaw ione praw dziwego p iękna, w rzeczywi­
stości zadają klam praw dzie. Czy jednak oznacza to, że M aria n a p r a w d ę jest
brzydka? Czy, analogicznie, drugi akapit zacytowanego frag m en tu jest w o l n y
od zwodniczej iluzyjności? Odpow iedź tw ierdząca w pędziłaby pisarza w ślepy za­
ułek p aradoksu kłamcy. Jedynym w yjściem w ydaje się porzucenie krępujących
swobodę ru ch u kategorii: „Nie chcę jednak, aby m nie posądzano o niechęć prze­
ciw M arii D u n in , i dlatego dodaję, że ta nawiasowa uwaga nie znosi poprzedniego
opisu, bo owszem, pierw sze w rażenie było rzeczywiście bardzo siln e”. Uwaga ta
przesuw a tok opowieści poza kategorie praw dy i fałszu - w im ię niew ym iernej i we­
w nętrznie sprzecznej praw dy o człowieku.
Tego rodzaju ustaw ienie głosu stoi w jawnej sprzeczności z regułam i realistycz­
nego iluzjonizm u. Sama sprzeczność stanow i w ynik postaw y myślowej Irzykow ­
skiego, jej ostentacyjna jawność jest stawką literackiej gry. W całej now eli Irzy­
kow ski m noży efekty realności - tylko po to, by n astępn ie je zdyskredytow ać; k re­
 Interpretacje

dyt zaufania, zwykle od początku inwestowanego w prawdomówność n arratora i ilu-

zyjność świata przedstaw ionego, zm niejsza się w m iarę lektury. Opowieść „poda­
na do w ierzenia” obnaża samą tę w iarę jako naiw ną. To, co czytelnik bierze za
zw ierciadło, okazuje się, w ywołanym fajerw erkam i retoryki.
Pośród najbardziej w yrazistych efektów realności - takich jak skróty, m ask u ­
jące praw dziw e nazw iska istniejących realnie osób (salon X-ów, okolice N ... Q)
czy przesadna precyzja opisu („polana szeroka na jakiech 80 m etrów k w adrato­
wych) - rzucają się w oczy czytelne konw encje fab u larn e (miłość osób o skontra-
stowanych charakterach), w ędrowne m otywy (starożytny zam ek zam ieszkany przez
o sta tn ic h potom ków w ym ierającego rodu) czy obiegowe odw ołania k ulturow e
(M aria przyrów nyw ana jest kolejno do driady, Brunhildy, W alkirii i Sybilli). N a r­
rator odsyła ponadto do innych, istniejących rzekom o dzieł, dopow iadających pew ­
ne szczegóły h isto rii - co stanow i zabieg uw iarygadniający, p o p u larn y od czasów
rom ansów rycerskich i pierw szych powieści: „Opisowi jej [świątyni Bractwa] po­
św ięciłem osobny ustęp w m oim znanym dziele etnograficznym , do którego odsy­
łam m oich czytelników ” (P, s. 33). Postaci są przerysow ane, konw encje p rzeja­
skraw ione i raz za razem konfrontow ane z deziluzyjnym i sygnałam i. Z pewnością
jeden z w ażniejszych elem entów konstrukcyjnych całości stanow i parodia, której
przedm iotem są stylistyczna egzaltacja i tajem niczość, tworząca pozory głębi. Kiedy
n arrato r stanął nocą n ad łóżkiem śpiącej M arii
...rz e ź b y u szczy tu łóżka zacz ęły się ożyw iać, zw ięk szać i błyszczeć, p o d ło g a zd aw a ła się
ch w iać p o d e m n ą , a łóżko b y ło ło d z ią p ły n ą c ą d o k ą d ś w p rz e s tr z e n i...
sk u tk ie m d z ia ła n ia św ia tła , k tó re p a d a ło p rz e z o k n o w b o czn ej śc ia n ie n a p rz e c iw
ło ża M a rii D u n in . O k n a tego jak o ś za d n ia n ie u w z g lę d n iłe m . (P, s. 31)

To proste zderzenie em fazy i trzeźw ości obrazuje m etody p aro d ii stylistycz­

nej. Ezoteryczna sym bolika Bractwa rów nież ulega podobnej dem askacji (P, s. 25,
460). Z kolei nagrobek, jaki Bractwo wystosowało M arii, w ydaje się kp in ą z idei
mowy adam ow ej, w którym przyległość słów i rzeczy jest absolutna, a język, dzia­
łający niczym zaklęcie, posiada moc sprawczą:
D iritto pe blek, f a geniosa ilia,
Usol m i cortu, pajto hem filia.
To znaczy: O d e rw a n a od b ia ło śc i, n ie u ro d z o n a p ra w ie ... (Tu n a s tę p u je zw ro t p o g a rd li­
wy, n ie d a ją c y się p rz e tłu m a c z y ć n a p o lsk ie) ... c ó rk a n ie m e g o zła. (P, s. 40)

W ykorzystane tutaj rdzenie praindoeuropejsk ie sugerują znaczenia odm ienne

od podanych (blek - czarna; beni - dobro), co rozum ieć m ożna jako kom prom itację
poszukiw ań prajęzyka czy „utopii pozakodowej kom unikacji, pełnego porozum ie­
nia dusz z w yłączeniem alienującej m aski słów”25; założone sensy projektow ane
są na lingw istyczne w ynalazki i znaleziska.

252 J. P ro k o p Ż yw io ł wyzwolony. Studium o poezji Tadeusza M icińskiego, K rak ó w 1978,

s. 42. Z o b . p o le m ik ę R y szard a N y cza, w: teg o ż J ę z y k m odernizm u. Prolegomena
historycznoliterackie, W y d aw n ictw o U n iw e rsy te tu W ro cław sk ieg o , W ro cław 2002,
 Franczak Sny M a rii Dunin Karola Irzykowskiego jako świadectwo

M aria D u n in , jak sugeruje sam autor w Wyjaśnieniach..., jest sym bolem p ier­
w iastka odśrodkowego, rozsadzającego każdą spójną budow lę światopoglądową.
Jej przeciw ieństw em byłby pierw iastek dośrodkowy, który utożsam ić by m ożna ze
zdrow ym rozsądkiem i instynktem samozachowawczym ludzi. N akazuje on w de­
cydującym m om encie zabić M arię D u n in w sobie: „N iektóre ideały, dalej nauki,
w reszcie m iłość i poezja m ają w sobie pierw iastek odśrodkowy, bo w zięte na serio
i przeprow adzone aż do końca m usiałyby zniszczyć człow ieka” (P, s. 461).
Członkow ie Bractwa św iadom i są istnienia i w alki tych dwóch pierw iastków ;
dem askują oni m echanizm y „szacherki psychicznej” i „k lap iarstw a”. Jednakże
dem askacja klapiarstw a rów nież jest nim samym:

P o m im o iż d e m a s k u ję k la p ia rstw o , p o m im o p o z o ru n ajw ięk szeg o p rz e m y tn ic tw a , p rz e ­

cież sam je ste m k la p ia rz e m , sam n ie ja k o p rz e z to z d ra d z e n ie ta je m n ic y w y p rasza m d la
sie b ie d y sp e n sę . P rz y z n a ję się tedy, że i ja n ależę do B ractw a, p rz e d k tó ry m w ogóle nie
m a u cieczk i. (P, s. 464)

O statnia fraza - dźwięcząca znajom o w końcowych akapitach Ferdydurke - w ień­

czy m isterną konstrukcję Snów M a n i Dunin. N adśw iadom ość, którą opisuje, nie
pozwala opowiedzieć się po stronie żadnego z pierw iastków : ani po stronie zdro­
wego rozsądku, ani po stronie absolutu „wziętego na serio i doprow adzonego do
ko ń ca”. A ni po stronie m im etycznego odwzorowania, ani po stronie wyzwoleńczej
inw encji form alnej. Pozycja taka oznacza jednocześnie świadomość p u stk i, jaką
niesie ze sobą k u ltu ra , zastygła w „skorupie słów” i porażki, na jaką skazany jest
absolutyzm poznawczo-estetyczny.
Te dwa pierw iastki niosą ze sobą dwa sprzeczne im pulsy: jeden każe zbliżyć
się do realności absolutnej, pisząc Księgę, drugi - przem ienia Księgę w Palim p-
sest, a m etafizykę w m etatekst. D roga pośrednia - droga Bractwa - przebiega po­
m iędzy próbam i zbliżenia opowieści do życia, istniejącego niezależnie i u p rzed ­
nio, a przekonaniem , że nie m a życia nieopow iedzianego; tym sam ym godzi się na
wew nętrzną sprzeczność. Członkowie Bractwa nie są w stanie wyrzec się Snu o W iel­
kim Dzw onie, ale jednocześnie nie w ierzą weń:

W id z ie li sie b ie sa m y ch śp ią c y c h w ja k ic h ś z a m k n ię c ia c h i św ia d o m i b y li tego śn ie n ia
sw ojego, leżąc ja k b y w m a rm u ro w y c h tr u m n a c h na dw ó ch k ra ń c a c h św ia ta i czek a ją c
d n ia z m a rtw y c h w s ta n ia , k tó ry im m iało zw iastow ać u d e rz e n ie w ielk ieg o d zw o n u . (P 14)

N ie do przeoczenia w ydaje się religijny podtekst tego fragm entu; przynosi on

w izję zm artw ychw stania, kładącego kres doczesnej alienacji. W izja ta traci swój
ch arak ter absolutny, gdyż pozostaje „tylko snem ”, którego św iadom i są śniący.
Zm artw ychw stanie, a więc przejście do ostatecznego w ym iaru, m ożna rozum ieć
w ielorako - również jako osiągnięcie absolutnej realności, świata samego w sobie
(w końcu Jam es ideę rzeczy jako takiej uznaw ał za sym ptom m yślenia m istycznego).
Podobnie sen narrato ra, do którego naw iązałem na początku: obrazuje on n ie­
w iarę w praw dę pow ierzchni i poszukiw anie głębszego sensu, zderzone ze św iado­
m ością iluzoryczności wszelkiego sensu. Śpiący uśw iadam ia sobie, że śni i bu d zi
 Interpretacje

się, aby zbagatelizow ać ów sen, po czym na jawie spotykają go najbardziej n ie­

praw dopodobne przygody, którym tru d n o dać wiarę. Przygody te również dom a­
gają się jakiegoś w yjaśnienia, a każde w y jaśn ien ie-b ęd ą c niew ystarczającym i nie-
ostatecznym - podważa realność jawy. Tak działa m echanizm szukania sensu i n a­
b ierania dystansu, którem u nie m a końca na żadnej z jaw. Ryszard N ycz zauważa:

F ik c y jn o ść re je stra c ji p ie rw o tn e g o re s id u u m se m a n ty c z n e g o ilu z ja u trw a le n ia ź ró d ło ­

w ego c h a o s u o d k ry w a m ity c z n y se n s p o sz u k iw a n ia g en ezy jak o re g re su w n ie s k o ń c z o ­
no ść - p o w ro tu , k tó ry n ie p rz e k ra c z a w szelak o g ra n ic p o z n a w a ln o śc i, g ra n ic k u ltu ry .

Poszukiw anie źródłow ego chaosu i odkryw anie jego iluzyjności - ów regres
w nieskończoność - to esencja ru ch u m yśli nowoczesnej. U p artem u d ążeniu do
tego co przed-slow ne tow arzyszy intuicja zam knięcia w granicach kultury. W szak
- by powołać się na słowa Steinera - „nie potrafim y inaczej, niż tylko m etaforycz­
nie, spytać słowam i o to, co może poprzedzać słowa”27. Świadomość nieprzekra-
czalności granic poznaw alności i (czyli) granic k u ltu ry n arasta począwszy od koń­
ca X IX w ieku i znajduje swój coraz pełniejszy wyraz: fakty obracają się w fikcję,
a praw dy w arm ię metafor.
Jak p isał Irzykowski, każdy pisarz w swoim dziele dokonuje jakiegoś odkrycia;
grafom an z oznakam i zdum ienia i z gestam i triu m fu odkopuje to, co sam wcześ­
niej zakopał28; praw dziw y pisarz próbuje przem ienić swoje dzieło w autentyczne
narzędzie poznania. Owocem poszukiw ań Irzykowskiego i innych członków Brac­
twa W ielkiego D zw onu była zarówno realność, jak i świadomość jej fikcyjności.
Poszukiw ania te tworzą dzieje nie tyle następujących po sobie odkryć, co walczą­
cych ze sobą i tw orzących w ew nętrznie sprzeczne k o n stru k cje „pierw iastków ”,
prześw iadczeń czy intuicji: że opowieść nie przylega do życia - i że „życie” jest
częścią opowieści. Ze opowieść wyobcowuje nas z realności - i że jesteśm y skazani
na opowieść i tylko to, co opow iedziane, nabiera cech realności. I żadna inna real­
ność nie jest nam pisana.

2^7 R. N y cz S ylw y współczesne, U n iv e rsita s , K rak ó w 1996, s. 27.

277 G. S te in e r Z erw any kontakt, s. 14.

287 K. Irzy k o w sk i N iezrozum ialcy, w: teg o ż C zyn i słowo. Glossy sceptyka, w s tę p A. L am ,

o p rać. Z. G ó rzy n a, W y d aw n ictw o L ite ra c k ie , K rak ó w 1980, s. 467-468.