Professional Documents
Culture Documents
MDin 7.hafta Dengeleme 48
MDin 7.hafta Dengeleme 48
Dengeleme- 1
1
2 MAKİNA DİNAMİĞİ
MD
KONULAR
1- KUVVET ANALĠZĠ
1.1- GiriĢ
1.2- Kuvvetlerin sınıflandırılması
1.3- Makinanın kuvvet alanı
1.4- Kuvvet, moment ve kuvvet çifti
1.5- Bağ kuvvetleri
1.6- Serbest cisim diyagramı
MAKİNA DİNAMİĞİ
2- DENGELEME
2.1- GiriĢ
2.2- Statik denge
2.3- Dinamik denge
2.3.1- Millerde dengeleme
2.3.2- EĢdeğer kütleler
2.3.3- Genel düzlemsel hareket yapan mekanizmalarda dengeleme
MAKİNA DİNAMİĞİ
4
2 DENGELEME
MD
Giriş
Makinalarda titreĢimin temel nedeni olarak bilinen dönme ve
öteleme yapan kütlelerin atalet kuvvetleri ve bunların
momentlerinin uygun değerlere düĢürülmesi veya olumsuz
etkilerinin giderilmesi dengeleme olarak tanımlanabilir.
Elektrik motorları, jeneratörler, buhar ve gaz türbinleri, tekstil
makinaları gibi yüksek hızlı makinalardaki diĢli çark, disk,
volan, fan, mil ve benzeri dönen elemanlardaki çok küçük
dengesizlik dahi belirgin büyüklükte değiĢken kuvvetlerin
MAKİNA DİNAMİĞİ
6
2 DENGELEME
MD
Giriş
Makinalarda etkiyen iki temel kuvvet grubundan biri olan
atalet kuvvetleri, özellikle yüksek hızlı makinalarda, diğer
grubu oluĢturan uygulanan dıĢ kuvvetlerden daha büyük
değerlere sahip olabilir.
Makina elemanlarının kütle dağılımı ve kinematik
parametrelerine göre değiĢen atalet kuvvetlerinin mümkün
olan en küçük değerlerde gerçekleĢmesini sağlamak
MAKİNA DİNAMİĞİ
7
2 DENGELEME
MD
Giriş
Bu doğrultuda, düĢük yoğunluklu malzeme seçimi ve uygun
geometrik yapıların tasarımı, atalet kuvvetlerinin
büyüklüğünün mümkün olan düĢük değerlerde
gerçekleĢmesini sağlayan bir yöntem olarak açıklanabilir.
Ayrıca, belirli bir kinematik geometri için açısal ivme
azaltılamazken, kütle merkezinin yerini en küçük (sıfır) ivmeyi
sağlayacak noktaya doğru kaydırmakla kütle merkezinin
MAKİNA DİNAMİĞİ
8
2 DENGELEME
MD
Giriş
Sonuç olarak makinalardaki dengesizlik, hareketli makina
elemanlarının tasarım ve imalat süreçlerinde oluĢabilecek
tolerans sapmalarının yada belirli bir iĢletme süresi sonunda
ortaya çıkan aĢınma veya deformasyonlardan kaynaklanan
kütle dağılımındaki düzgünsüzlüğün etkisiyle meydana gelen
değiĢken yönlü dinamik yüklenme Ģeklinde tanımlanabilir.
Bilgisayar destekli tasarım ve imalat iĢlemlerinde istenilen
MAKİNA DİNAMİĞİ
10
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Statik dengesizliği tanımlamak amacıyla ġekil 2.1.a ve ġekil
2.1.b’de verilen mil-disk sisteminde yataklarda sürtünme
olmadığı varsayılmaktadır.
MAKİNA DİNAMİĞİ
11
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Milin yataklar arası boyunun oldukça küçük olduğu dikkate
alınarak, belirli bir ω hızı ile dönen (m) kütleli diskin kütle
merkezinin dönme eksenine göre r kadar kaçık olması halinde
disk düzleminde Ģiddeti mrω2 ile tanımlı bir kuvvet oluĢur.
Bu kuvvet disk ile birlikte
dönerek disk ve yataklarda
zorlanmalara neden olur.
MAKİNA DİNAMİĞİ
12
ġekil 2.1.b : Mil – disk sistemi
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Dönen disk, volan veya tekerlek gibi elemanlardaki statik
dengesizlik basit bir deneysel yöntemle kolaylıkla
belirlenebilir.
Bu amaçla, sürtünmesiz olduğu varsayılan yataklarla
desteklenmiĢ bu tür elemanların çevresi üzerinde en alt
konuma karĢılık gelen nokta iĢaretlenir ve elemana elle
dönme etkisi uygulanarak durması beklenir.
MAKİNA DİNAMİĞİ
Bu kuvvetlerin skaler
büyüklüklerinin birbirine mb
rb
eĢit olması Ģartı A B
aĢağıdaki eĢitlikle ifade r1
edilebilir. m1
yerinde olur.
16
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Bulunan (2.4) eĢitliğinin sağ tarafını oluĢturan dengesizliğin
tanımlı olduğu dikkate alınırsa, dengeleme (balans) kütlesi
mb, uygulama yarıçapının yapısal özelliğe uygun bir değer
olarak seçilmesi halinde aĢağıdaki Ģekilde belirlenebilir.
mr
mb (2.5)
rb
Dengeleme kütlesi; mil, muylu ve tekerlek jantı gibi
MAKİNA DİNAMİĞİ
17
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Statik dengesizliği gidermek amacıyla yaygın olarak
uygulanan yöntem kütle ilave etmek suretiyle karĢı ağırlıkla
dengeleme olmakla birlikte, söz konusu sapmaya neden olan
kütle büyüklüğünü yani dengeleme kütlesine eĢdeğer kütleyi,
kütle merkezi ile aynı tarafta ve aynı doğrultu üzerinde
seçilen bir noktadan matkapla delme veya frezeleme gibi
yöntemlerle kaldırmak suretiyle de dengeleme
gerçekleĢtirilebilir.
MAKİNA DİNAMİĞİ
18
2 DENGELEME
MD
Statik Dengeleme
Açıklanan iki yöntemin uygulama tarzını açıklayıcı örnek ġekil
2.2.a ve ġekil.2.2.b’de verilmiĢtir.
mcrc = mr (2.6)
21
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Dinamik dengesizlik, uzun millerde yada diĢli çark, disk, volan
ve türbin veya vantilatör kanatçıkları gibi elemanları taĢıyan
mil sistemlerinde ortaya çıkan bir durum olarak açıklanabilir.
Bazı örnekleri verilen bu tür sistemlerde, mil üzerinde farklı
konumlarda bulunan tüm kütlesel parametreler, mil eksenine
göre simetri teĢkil edecek tarzda, aynı düzlemde ve dönme
eksenine göre aynı uzaklıkta bulunsalar dahi sağ ve sol mil
yataklarında farklı yatak reaksiyonları oluĢacaktır.
MAKİNA DİNAMİĞİ
22
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Genel olarak kütle dağılımındaki düzgünsüzlük, tasarım ve
imalat toleranslarındaki sapmalardan kaynaklanabileceği gibi
kama, somun ve vida türü montaj elemanlarının kullanımında
ortaya çıkan montaj hatalarının bir sonucu da olabilir.
Ayrıca, belirli bir iĢletme süresi sonunda çalıĢma
toleranslarında meydana gelen sapmaların da aynı sonucu
doğuracağı unutulmamalıdır.
Bu amaçla, özellikle montajda tüm kütle merkezlerinin dönme
MAKİNA DİNAMİĞİ
23
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Mil sistemlerinde dengesizliğe yol açan kütle yoğunlaĢmaları,
genellikle dönme eksenine dik olan farklı düzlemlerde
bulunurlar.
Buna bağlı olarak dinamik dengesizlik, çok düzlemli
dengesizlik olarak da tanımlanır.
Sürekli mil sisteminde bu tür dengesizliğin temel özellikleri
ġekil 2.3’te verilen modelle açıklanmaya çalıĢılacaktır.
MAKİNA DİNAMİĞİ
24
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
m1r12 y
FA
m1 m1
r1 B z r1 x
r2 r2
A m2 m2
FB
l1 m2r22
l2
l
MAKİNA DİNAMİĞİ
A
FB
25 m1r12
ġekil 2.3 : Dinamik dengesizliğin temel özellikleri
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Mil dönme eksenine dik düzlemlerde bulunan dengesizlik
unsurlarının açısal konumları ġekil 2.3’de x-y düzlemi detayı
ile tanımlanmıĢtır.
Ġlgili Ģekillerdeki L ve R düzlemleri (ġekil.2.4) ise sol ve sağ
dengeleme büyüklüklerinin mil üzerindeki uygulama
düzlemlerini göstermektedir.
y
L m1r1 2 R m1r12
MAKİNA DİNAMİĞİ
m1 m1 1
A B z r1 x
1 r2
m2
a l1 a m2
m2r22 m2r22
l2
l
ġekil 2.4 : Dinamik dengesizliğin Ģematik gösterimi ve x-y düzlemi detayı 26
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Dengeleme Şartları
Statik dengesizlikten farklı olarak, çok düzlemli dengesizlikten
dolayı uygulanacak dengeleme büyüklüklerinin belirlenmesi
amacıyla sistemin denge Ģartlarının oluĢturulmasında kuvvet
ve momentler toplamının her birinin sıfır olması sağlanmalıdır.
Kuvvet denge Ģartında, tanımlı dengesizlik unsurlarının yanı
sıra sol ve sağ dengeleme düzlemlerine uygulanacak
MAKİNA DİNAMİĞİ
27
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
Sonuç olarak diğeri de, kuvvet veya moment denge eĢitliği
kullanılarak tayin edilir.
F 0 M 0
ġekil.2.3’de dengesizlikler ve bunun doğurduğu yatak
reaksiyonları görülmekte olup, kuvvet dengesi aĢağıdaki
Ģekilde yazılabilir.
MAKİNA DİNAMİĞİ
F1 F2 FA FB
2 2
m1 r1 m2 r2 FA FB
D FA FB
Dengeleme büyüklüğü = - (dengesizlik)
28
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengeleme
y
L m1r1 2 R m1r12
m1 m1 1
A B z r1 x
1 r2
m2
a l1 a m2
m2r22 m2r22
l2
l
MAKİNA DİNAMİĞİ
2 2
F m1 r1 m2 r2 D 0
D top.dengeleme büyüklügü
D DL DR
DL : sol düzlem dengeleme büyüklügü
29
DR : sag düzlem dengeleme büyüklügü
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Analitik Yaklaşım
Sol ve sağ dengeleme düzlemlerine uygulanacak dengeleme
büyüklüklerinin analitik olarak belirlenmesinde vektörel veya
skaler iĢlemle sonuca ulaĢmak mümkündür. Bu amaçla
öncelikle vektörel iĢlemi esas alan yaklaĢım açıklanacaktır.
Vektörel Çözüm
Öncelikle, çözüme esas teĢkil eden denge denklemlerinin
terimleri olan dengesizlik ve dengeleme büyüklükleri vektörel
MAKİNA DİNAMİĞİ
olarak tanımlanmalıdır.
Bu doğrultuda, ġekil 2.5’deki sistem dikkate alınarak
dengesizlikler ve dengeleme unsurları, mil eksenine dik
düzlemdeki büyüklükler olarak aĢağıdaki gibi
tanımlanmalıdırlar.
30
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Vektörel Çözüm
y
L R
m1
r1
z x
150
m2 r2 750
r3
m3
F1 m1r11
F2 m2 r22
F3 m3r33
32
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Vektörel Çözüm
Mil eksenine dik düzlemde belirli bir yarıçap (r) ve açısal
konumda (θ) bulunan dengesizlik unsurları mil ekseni
doğrultusunda tanımlı konumlarda yer alırken, dengeleme
büyüklükleri uç yataklara yakın sol ve sağ dengeleme
düzlemleri olarak tanımlanan L ve R düzlemlerine
yerleĢtirilirler.
Ġlgili Ģekillerde verilen sistemler için dinamik denge Ģartının
gereği olarak kuvvet dengesi dikkate alındığında;
MAKİNA DİNAMİĞİ
34
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Vektörel Çözüm
Bu eĢitlikten elde edilecek sonuç olarak, sağ düzleme
uygulanacak olan dengeleme büyüklüğü vektörel olarak
tanımlanmıĢ olacaktır.
35
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Vektörel Çözüm
Sol düzleme uygulanacak dengeleme büyüklüğü ise kuvvet
denge Ģartından;
M R
0; (l l1 ) k m1r1 (l l2 )k m2r2 (l l3 ) k m3r3 l k (mbrb ) L 0
38
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
Diğeri de benzer yöntemle belirlenerek, bileĢke dengeleme
büyüklüğü ve buna bağlı olarak dengeleme kütlesinin
düzlemdeki açısal konumu tayin edilir.
Açıklamalardan ve aĢağıda verilecek olan ifadelerden
görüleceği gibi vektörel iĢlemleri kullanmadan skaler yaklaĢımla
istenen büyüklükler hesaplanmaktadır.
y
L m1r12 R m1r12
MAKİNA DİNAMİĞİ
m1 m1 1
A B z r1 x
1 r2
m2
a l1 a m2
m2r22 m2r22
l2
l
39
ġekil 2.6 Skaler iĢleme esas olan model sistem
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
ġekildeki model sistemi dikkate alarak dengesizliklerden her
biri için sağ düzleme uygulanacak dengeleyicinin skaler
büyüklüğü, diğer düzleme göre yazılan moment denge
Ģartından aĢağıdaki gibi tanımlanır.
l
DR1 1 (m1r1 ) [ gr.mm, kg.cm]
l
l2
DR 2 (m2r2 )
MAKİNA DİNAMİĞİ
l
l3
DR 3 (m3r3 )
l
……………………
l
DRi i (mi ri )
l
40
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
Elementer dengeleme büyüklüklerinin skaler değerini
tanımlayan bu ifadelerdeki vektör sembolü sadece doğrultu
ve yön kavramına, dolayısıyla düzlemdeki konumun dikkate
alınacağına iĢaret etmekte ve (-) iĢareti ise dengeleme
büyüklüğünün dengesizliğe zıt yönde olacağını
göstermektedir.Böylelikle, bileĢke dengeleme büyüklüğü
aĢağıdaki formül ile tanımlanacak Ģekle gelmiĢ olur.
MAKİNA DİNAMİĞİ
n n
li
DR DRi (mi ri )
i 1 i 1 l
Yukarıda da açıklandığı gibi, elementer dengeleme
büyüklüklerinin dengeleme düzlemini tanımlayan eksenler
üzerindeki izdüĢümlerinden yararlanarak, bileĢke dengeleme
büyüklüğünün bileĢenleri ve açısal konumu analitik olarak 41
bulunur.
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
Dolayısıyla;
DRx DRx1 DRx 2 DRx3
DRy
DR ( DRx ) ( DRy ) (mb rb ) R [kg.mm]; R tan
2 2 1
[rad ]
DRx
yazılabilir.
42
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
Yine ġekil 2.6’daki model sisteme göre benzer iĢlemler sol
düzleme uygulanacak dengeleyici için de gerçekleĢtirilerek
aĢağıdaki çözüm ifadeleri elde edilir.
l l1
DL1 (m1r1 ) [ gr.mm, kg.cm]
l
l l2
DL 2 (m2r2 )
l
MAKİNA DİNAMİĞİ
l l3
DL 3 (m3r3 )
l
……………………
l li
DLi (mi ri )
l 43
2 DENGELEME
MD
Dinamik Dengelemede Skaler Çözüm
Sonuç olarak, sol düzlem için bileĢke dengeleme
büyüklüğünün genel bir formül tarzında ifade edilebilecek Ģekli
aĢağıda verilmiĢtir.
n n
l li
DL DLi (mi ri )
i 1 i 1 l
Sol düzlem için dengeleme kütlesi ve açısal konum
değerlerini analitik yolla bulmak amacıyla sağ dengeleme
MAKİNA DİNAMİĞİ
G e
Burada ω, rad/sn birimiyle dönen milin açısal hızını ve (e)
ise mil-yatak sistemleri veya benzeri mekanizmaları içeren
makinalar için genel anlamda eksantrikliği (merkez kaçıklık)
karakterize eder ve değeri milimetre olarak aĢağıdaki ifade
ile hesaplanır.
MAKİNA DİNAMİĞİ
Wr
e
W
Son eĢitlikte payı oluĢturan terim toplam dengesizliğin eĢdeğeri
olarak dengelenmemiĢ kütlelerle, bu kütlelerin dönme eksenine
göre eksantrikliğinin çarpımından meydana gelmekte olup,
paydada ise dengelenmesi gereken kütlelerin toplam değeri
46
bulunmaktadır.
2 DENGELEME
MD
Dengelemede Kalite Derecesi
Makinalardaki artık dengesizliğin değerini tanımlayan kalite
derecesi G’nin çeĢitli makinalar için önerilen değerleri Tablo
2.1’de özetlenmiĢtir. Tablodan görüleceği gibi, hızlı ve iĢlem
hassasiyeti yüksek makinalarda kalite derecesi oldukça küçük
değerleri almaktadır.
Tablo.2.1
G=eω ( mm/sn) Makine
4000 Tek sayılı silindirlere sahip düşük hızlı gemi motorlarının krank milleri
MAKİNA DİNAMİĞİ
48
7
7.BÖLÜM SONU
49