Toprak Kirliliği

TOPRAK
NASIL KİRLENİR?

Yanlış Tarımsal Uygulama Endüstriyel ve

Kaynaklı Kirleticiler Evsel Kaynaklı Kirleticiler

pH

Yanlış Zaman, Pestisit

Miktar ve Türde Uygulamaları
Gübre Kullanımı

topraktema.org | tema.org.tr
Toprak Kirliliği

•Toprak, günümüz toplumunda kullanılan çoğu zaman tüm canlıların sağlığını tehdit eden
kimyasalların ve atık ürünlerin, kasıtlı ya da kasıtsız olarak, ne yazık ki başlıca biriktirildiği
yerdir. Bu materyaller toprağa girdiklerinde tüm yaşam formlarını etkileyen döngünün bir
parçası haline gelir sonrasında besin ve su döngüsü ile yeniden insana ulaşarak atıkların
daha da tehlikeli olmasına yol açar.

•Kirleticiler, geri dönüştürülebilsin veya geri dönüştürülemesin bir şekilde zarar verme
potansiyeli olan tüm maddelerdir. Bu durumda, toprak kirliliği kirleticilerin toprakta bulunma
oranının belirli bir seviyenin üzerine çıkıp, toprağın bir ya da daha fazla işlevinin kaybına
(örneğin zehirleyici maddelerin organik maddeyi parçalayan mikroorganizmaları yok etmesi)
ya da o işlevin yetersiz şekilde çalışmasına neden olmasıdır.1

•Kirlenmiş toprakta toprağın bir ya da daha fazla kirleticiyi tamponlama kapasitesi aşılır ve
sonuç olarak toprak suyu, atmosferi ve organizmaları koruma yeteneğini çoğu zaman geri
dönüşsüz biçimde kaybeder. Toprağın biyojeokimyasal dengesi değişir ve pH, organik
madde içeriği, toprak atmosferi, yapı gibi toprak özelliklerinde olumsuz değişiklikler ortaya
çıkar.2_3 Toprak kirliliğinin etkileri toprağın özelliğine de dayanır çünkü bu özellikler
kirleticilerin hareketliliğini ve toprakta ne kadar kalacağını belirler.4 Örneğin kireçli killi
topraklarda ağır metallerin kimi kolaylıkla toprak çözeltisinde geçerken kimi kireç tarafından
tutulur.20

•Toprağın kirliliğine neden olan insan kaynaklı kirleticileri iki ana gruba ayırabiliriz:
Bunlardan ilki yanlış tarımsal uygulama kaynaklı kirleticiler diğeri ise endüstriyel ve
evsel kaynaklı kirleticilerdir.5 Yanlış tarımsal uygulamalar toprağı genel olarak uygun
olmayan miktar, zaman ve türde gübre ve pestisit uygulamaları ile kirletilmesidir. Gübreler
tarımsal üretimde yüksek verimi korumak için kullanılır. İki ana gübre çeşidi vardır: Doğal
(organik) ve yapay (inorganik) gübreler. Doğal gübreler bitki ve hayvan artıkları gibi farklı
organizma türlerinden gelen malzemelerden oluşur. Bu nedenle sadece üretimi yapılan bitki
için değil, tüm toprak organizmaları için besin işlevi görür ve organizmaların nüfus
yoğunluğunu ve biyokütlelerini artırır.6 Ancak ahır gübresi de olsa olgunlaşmamış, antibiyotik
gibi kalıntı içeren doğal gübrelerin kullanımı da tehlike yaratabilmektedir. Ayrıca aşırı
kullanımları sonucu tuzlanma ile fosfor ve azotla kirlenmeye yol açabileceği akılda
tutulmalıdır.

1. “Soil threats in Europe,” JRC Technical Reports, Europian Commission, 92, erişim Haziran 2018, https://esdac.jrc.ec.euro-
pa.eu/public_path/shared_folder/doc_pub/EUR27607.pdf
2. Raymond R. Weil ve Nyle C. Brady, The Nature and Properties of Soils (New York: Macmillan Publishing Company, 1990),
518.
3. “Soil Pollution: a hidden reality,” Food and Agriculture Organisation of United Nations, erişim Haziran 2018, http://www.-
fao.org/3/I9183EN/i9183en.pdf
4. A.g.e.
5. Necmettin Çepel, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri (Ankara: Tubitak Popüler Bilim Kitapları, 2003), 35.
6. “Global Soil Biodiversity Atlas,” European Commission, European Soil Data Center, erişim Haziran 2018, https://esdac.-
jrc.ec.europa.eu/content/global-soil-biodiversity-atlas.
7. Lester R. Brown, Yarını Düşünmek (Ankara: TUBİTAK-TEMA Vakfı Yayınları, 1999), 100.
8. Burhan Kacar ve Vahap Katkat, Gübreler ve Gübreleme Tekniği (Ankara: Nobel Yayınları, 2007), 13.
9. Tuğba Ağaçayak. “Kimyasal Gübre Kullanımının Çevresel Etkileri ve Çözüm Önerileri,” Eko iQ, erişim Haziran 2018,
http://ekoiq.com/2017/03/17/kimyasal-gubre-kullaniminin-cevresel-etkileri-cozum-onerileri/
10. Çepel, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri, 41.

topraktema.org | tema.org.tr
Toprak Kirliliği

•Yapay gübreler ise fabrika ortamında oluşturulur. Tüm dünyada yoğun olarak kullanılan
gübrelerin içinde üç temel besleyici madde vardır; azot, fosfor ve potasyum.7 Temel olarak
bitkinin azot, fosfor, potasyum gibi ihtiyaçlarının karşılanması ve verimin arttırılmasını esas
alınır ve buradan yola çıkılarak geliştirilirler. Bu nedenle bitki dışında topraktaki organizmalar
için besin görevi görmezler.8

•Gereğinden fazla ve uzun süreli gübre kullanıldığında; topraklarda asitlenme, alkalileşme,

tuzlanma, ağır metal birikimi, besin maddesi dengesizliği, verim kayıpları, sularda nitrat
birikimi, havaya azot ve kükürt içeren gazların verilmesi gibi problemler oluşmaya başlar.9_,10

•Pestisitlerin (tarımda kullanılan hedef fare, böcek, nematod, akar, bakteri, mantar vb.
organizma ya da organizma gruplarını öldüren kimyasalların genel adı) yüksek oranda
toprak kirliliğine yol açması ile ilgili kırılma esasen 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde laboratuvar
ortamında üretilen sentetik pestisitlerin keşfedilmesi ile yaşanmıştır. Sentetik pestisitler o
güne kadar kullanılan birçok tarımsal ilaçtan farklı olarak çok daha geniş etki alanına sahipti,
kolay uygulanabiliyorlardı ve en önemlisi düşük fiyatlılardı. Bu nedenle keşfedildiklerinden
itibaren on binlerce benzer tür kimyasal formül geliştirildi, test edilerek kullanıma sokuldu ve
tüm dünyada kullanımları hızla arttı. Öyle ki günümüzde kullanılan pestisitlerin %90’ını sentetik
pestisitler oluşturur.11

•Pestisitler genel olarak hedef aldıkları organizmalarına göre sınıflandırılırlar: Herbisit (bitki
öldürücüler), insektisit (böcek öldürücüler), fungisit (mantar öldürücüler). Dünyada en yaygın
kullanılan pestisit türü bitki öldürücülerdir (herbisit). Küresel pestisit tüketiminin neredeyse
yarısı toprak ekosisteminin sakini olan diğer bitkileri yok etmek için kullanılmaktadır.12

•Pestisit uygulamalarında atılan ilacın %0.015-6’sı hedef alınan canlıya ulaşır ve istenilen etki
alınır, geri kalan %94-99.9’luk kısmı hedef olmayan organizmalara ve toprağa ulaşır ya da
çevredeki doğal ekosistemlere rüzgâr ve akıntılar yoluyla kirletici olarak taşınır.13

•Dünyada yıllık pestisit kullanımı ortalama 3 milyon tondur, Türkiye'de ise yaklaşık olarak 33
bin tondur. Bu rakam, doğal olarak bir şey anlatmaz: Türkiye'de hektar başına kullanılan
pestisit miktarı, yaklaşık olarak 700 gramdır. Avrupa'da en fazla pestisit kullanan ülke olan
Hollanda'da hektar başına pestisit kullanımı yaklaşık 13 kilogram, en az pestisit kullanan ülke
olan Finlandiya'da ise 1.2 kilogram civarındadır. Böyle bakınca, ülkemizde kullanılan pestisit
miktarı oldukça az görünmektedir. Ancak, bu yanıltıcı bir olgudur çünkü ülkemizde pestisit
kullanım miktarları ilden ile değişiklik göstermektedir. Örneğin, yaş meyve-sebze üretiminin
yaygın olduğu Antalya'da kullanılan pestisit miktarı, yaklaşık olarak hektar başına 26
kilogram ile Avrupa'nın en fazla kullanan ülkesi olan Hollanda'nın iki katıdır.14

11. Georg Ordish, The Constant Pest: A Short History of Pests and Their Control (New York: Charles Scribner’s Sons
Publishing, 1976), 245.
12. Weil ve Brady, The Nature and Properties of Soils, 519.
13. Osman Tiryaki, Pestisit: Kalıntı Analizlerinde Kalite Kontrol ve Kalite Güvencesi (Ankara: Nobel Yayınları, 2017).
14. Bülent Şık, “Küresel ısınma çağında pestisitler ve gıda güvenliği” Perspectives, Ekim 2012, 32.
15. A.g.e., 35.

topraktema.org | tema.org.tr
Toprak Kirliliği

•Evsel ve endüstriyel atıklar (tarımsal üretim süreçleri de buna dahil olmak üzere)
doğrudan toprağa atılan kirleticiler ile toprak kirliliğine neden oldukları gibi, bireysel kullanım
ve endüstriyel üretim süreçlerinde hava ve suya bırakılan kirleticiler yoluyla dolaylı yollardan
da toprak kirliliğine neden olurlar.

•Endüstriyel (kömür santralleri vb.) ve evsel atık suların arıtılmadan ya da kısmen arıtılarak
doğal su ortamlarına bırakılması, tarımsal sulama ile topraktan içilebilir su depolarına sızan
pestisit ve gübre kalıntıları, kentsel atık alanlarından içilebilir su depolarına sızan sular,
madencilik faaliyetleri, radyoaktif atıklar gibi birçok kirletici su kirliliğine neden olur. Bu
atıklarda tamamı insan ve çevreye zararlı olan yüksek miktarda ağır metal, inorganik
kimyasallar, arsenik, asbest gibi mineraller, petrol ürünleri gibi kirleticiler, uranyum, radyum
gibi radyoaktif elementleri bulunur. Toprağın bu sularla doğrudan sulanması ya da kirli suyun
dolaylı yollardan toprağa sızması ile toprak kirlenir.15,16

•Dünyada sanayi her yıl 200-300 milyon ton arası ağır maden ve zehirli atığı hiçbir işleme
tabii tutmadan akarsulara bırakır.17 Bu sular ile temas eden topraklar onu canlı kılan
organizmalarını kaybederken suyun içindeki tüm bu ağır metaller, mineraller ve radyoaktif
kalıntılar bitkilerin bünyelerine ve bitkiler yoluyla besin zincirine girerek tüm canlıların
yaşamlarını tehdit eder.

•Kirli sular gibi kirli hava da toprak için önemli bir kirleticidir. Endüstriyel üretim, atık
bertaraftı (giderilmesi), özellikle katı ve fosil yakıt kullanılan enerji üretimi, ulaşım faaliyetleri
gibi insan etkinlikleri atmosfere yüksek miktarda zehirli gaz (kurşun, kükürt, sülfür oksit, azot
oksit, amonyak) ve solunumla kolaylıkla ciğerlere ulaşabilecek küçüklükte partikül madde
bırakarak hava kirliliğine yol açar. Hava içindeki kirleticiler yağış, çiğ gibi hava olayları ile
toprağa bulaşır ve toprakta kimyasal ve biyolojik reaksiyona girerek toprağın kirlenmesine
neden olur.18

•Toprak kirliliğine yol açan diğer bir etken de evsel ve endüstriyel katı atıklardır. Artan
küresel nüfus, teknolojik gelişmeler, sanayileşme ve kentleşme ile hızla artan ve farklılaşan
tüketim alışkanlıkları ile kentsel katı atık üretimi 10 kat arttı. Dünyada her yıl 1.3 milyar ton katı
atık üretilmektedir. Ülkelerde giderek gelişen çöp mevzuatına karşın katı atıkların sadece
%28’i dünyanın en büyük 50 çöplüğüne ulaşabilmektedir. Geri kalan %72’si toplanmadan
doğaya atılmaktadır. Artan nüfus ve şehirleşme ile birlikte 2050 yılında tüm dünyada yılda 2.2
milyar ton katı atık üretileceği öngörülmektedir.19 Toplama alanlarından ve doğaya atılan bu
çöpler rüzgâr, yağış gibi etkenlerle etrafa saçılmaktadır. Çöplerin içindeki kimyasal maddeler
toprak kirliliğine yol açmaktadır.

16. “Soil Contamination: Impacts on Human Health,” Science for Environment Policy, European Comission, erişim Haziran
2018, http://ec.europa.eu/environment/integration/research/newsalert/pdf/IR5_en.pdf.
17. İsmail Kılınç, Çöp Ekonomisi (Ankara: Epos Yayıncılık, 2011),.
18. Çepel, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri, 36.
19. “What A Waste: A Global Review of Solid Waste Management,” World Bank Urban Development Series, erişim Haziran
2018,https://siteresources.worldbank.org/INTURBANDEVELOPMENT/Resources/336387-1334852610766/What_a_Waste201
2_Final.pdf
20. Moral R., Gilkes, R. J., Jordán, MM. 2005. Distribution of heavy metals in calcareous and non-calcareous soils in Spain.
Water, Air, and Soil Pollution, 162(1), 127-142.

topraktema.org | tema.org.tr