Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 186

SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Vol. 1. Issue 3
1
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

EDITORIAL

Editor: Ralf Schlauderer

Professor, Weihenstephan-Triesdorf University of Applied Sciences, Germany

admin@geniusjournals.org

Editor: Henry Mattnews

Professor, Writtle University College, UK

admin@geniusjournals.org

Editor: Jacques Bulchand-Gidumal

Associate Professor of Digital World. TIDES. University of Las Palmas

admin@geniusjournals.org

Editor: Milen Filipov

Assistant Professor of Public Relations, KIMEP University, Republic of


Kazakhstan

admin@geniusjournals.org

Editor: Rosa M. Batista Canino

Vice rectorado de Empresa, Emprendimiento y Empleo, ULPGC

rbatista@dede.ulpgc.es

Editor: Farhod Ahrorov

Professor, Samarkand Veterinary Medicine Institute, Uzbekistan

admin@geniusjournals.org

Editor: Nooraini Youp

Open University Malaysia, Director Taiping Learning Center, Doctor of

Vol. 1. Issue 3
2
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Philosophy in Management

nooraini_youp@oum.edu.my

Editor: Hadion Wijoyo

Associate Professor, High School Informatics, and Computer Management


Dharmapala Riau, Indonesia

hadion.wijoyo@lecturer.stmikdharmapalariau.ac.id

Associate Professor, University of Molise

fradivi@unimol.it

Editor: Makhabbat Ramazanova

Assistant Professor at Universidade Portucalense (UPT), PhD in Tourism

admin@geniusjournals.org

Editor: Dr.M. Ihsan Dacholfany, M.Ed

Asist.Prof, Managemen Education and Islamic Education, Ahmad Yani Street,


No.162, Rt: 34.Rw: 16. Iring Mulyo Metro City, Lampung Indonesia

Email: mihsandc@ummetro.ac.id

Editor: Prof. Dr. VASA, László

Széchenyi István University, Hungary

admin@geniusjournals.org

Vol. 1. Issue 3
3
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

# TABLE OF CONTENTS

1 LITERARY CAREER AND FEATURES OF THE WORKS OF THE 7


NATIONAL UZBEK POET ALEXANDER FEINBERG
Boboeva Bakhora
2 BAHO HODISASINING FANLARARO MUNOSABATI 11
Sulaymanova Nilufar Jabbarovna
3 MAMLAKATLAR TANAZZULI VA SABABLARI 17
QUDRAT, FARAVONLIK, VA KAMBAG'ALLIK MANBALARI
Bo’ronov Akobir Baxtiyor o’g’li, Ismoilova Mahbuba Alijon qizi, Sayfidinova
Zarina Nabijon qizi
4 IMPROVING THE PHYSICAL PREPARATION OF KURASH. 24
A.R.Abdulakhatov
5 МОРФО-ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ АКТИВНОСТЬ БАЗОФИЛЬНЫХ 31
КЛЕТОК АДЕНОГИПОФИЗА В ПЕРИОД КЛИНИЧЕСКОЙ
СМЕРТИ И ПЕРИОД ПОСТРЕАНИМАЦИОННОЙ БОЛЕЗНИ У
ЖИВОТНЫХ, ПЕРЕНЕСШИХ 5-МИНУТНУЮ
КЛИНИЧЕСКУЮ СМЕРТЬ
Карабаев Аминжон Гадаевич
6 ИЗМЕНЕНИЯ В ГИПОФИЗАРНО -ГОНАДНОЙ ОСИ ПОСЛЕ 37
КЛИНИЧЕСКОЙ СМЕРТИ
Карабаев Аминжон Гадаевич , Ким Диана Владиславовна
7 ГИПОТАЛАМО-ГИПОФИЗАРНАЯ НЕЙРОСЕКРЕТОРНАЯ 54
СИСТЕМА У ПОТОМСТВА ЖИВОТНЫХ, ОТРАВЛЕННЫХ
ХЛОРПИРИФОСОМ В ТЕЧЕНИЕ БЕРЕМЕННОСТИ.
Джуманиязов Шавкат Атаназарович
8 ЗАДЕРЖКА ПОСТНАТАЛЬНОГО РОСТА И РАЗВИТИЯ 61
ПОТОМСТВА КРЫС, ВЫЗВАННЫЕ ХИМИЧЕСКИМ СТРЕССОМ У
МАТЕРИ
Джуманиязов Шавкат Атаназарович
9 IMPACT OF TOURISM ON THE NATIONAL AND WORLD ECONOMY 67
Usmanova Aziza Bakhodirovna, Pulotova Sitora Zafar kizi
10 ISSUES OF TRANSPORT LOGISTICS IN EFFECTIVE DEVELOPMENT 72
OF BUSINESS ACTIVITY
Boltayeva Sh.B., Zamirbekova G.
11 INTERNET ADDICTION AND ANONYMOUS COMMUNICATION 77
Umida Sayitova Hikmatillo qizi
12 ORGANIZATION OF INTERNATIONAL LOGISTICS ACTIVITIES 82
Aminova N.B.
13 МИОПИЯНИНГ ПРОГРЕССИРЛАНИШИДА БЎЙИН УМУРТҚА 89
ПОҒОНАСИ ПАТОЛОГИЯСИНИ ЎРГАНИШНИНГ ЎРНИ.
Файзиева Д.Б., Мирзаев Д.А., Рахимов А.Ф.
14 BADIIY ASAR UMRBOQIYLIGIDA MUALLIF O‘RNI 91
Vol. 1. Issue 3
4
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Usmonova Umida Xaydarali qizi

15 МOТИВAЦИЯ В ПРOЦЕССЕ РAЗВИТИЯ ПЕДAГOГИЧЕСКOГO 100


МAСТЕРСТВA И КOМПЕТЕНЦИИ ПРЕПOДAВAТЕЛЯ
Ш.O.Мaмaякубoвa
16 OLIVE (OLEA) IST EIN HEILMITTEL FÜR KRANKHEITEN IM 106
MENSCHLICHEN KÖRPER
Jurayev.E.B, Bozorov .O.R, Do'syarov Xayrullo, Movlonov Azizjon Alijonovich,
Kenjayev Rauf Ro'ziboyevich, Usmonov Yo'ldosh Umarjon o'g'li

17 THE ESSENCE OF DIGITALIZATION OF DIPLOMACY 113


Student: Saidova Nigina Sirojiddin qizi
18 ROLE OF USING OUTSIDE CLASSROOM LEARNING IN TEACHING 120
LANGUAGE
Mamanazarova Sarviniso
19 IBN SINO SHE’RYATIDA MAY BILAN BOG’LIQ SHE’RLAR 124
POETIKASI
Begimqulova Shokhsanam Qalandar qizi
20 ESSENCE OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FOREIGN 130
LANGUAGE TEACHERS
Babakulova Luiza Ravshanovna
21 COMMUNICATIVE APPROACH IN THE FORMATION OF SPEAKING 135
SKILLS
Jo’rayeva Muqaddas Uralovna
22 XALQARO BREND TOVARLARINI IMPORT QILUVCHILAR 139
REESTRI SHAKLLANTIRILADI
G.Roxmonkulov
23 KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLAR JA’MIYAT RIVOJIDA MUHIM 141
AHAMIYATGA EGA
M.Mirxomidov
24 NOGIRONLIGI BO‘LGAN YOSHLARGA O‘QISH DAVRIDA YASHASH 142
VA TRANSPORT XARAJATLARI UCHUN SUBSIDIYA AJRATISH
TARTIBI
Avarov Xusan Axmadaliyevich
25 OLIY, O‘RTA MAXSUS VA PROFESSIONAL TA’LIM TO‘G‘RISIDAGI 146
HUJJATLARNING DUBLIKATINI BERISH TARTIBI
Turgʻunov Ixtiyorbek Ortigʻali oʻgʻli
26 KO‘CHMAS MULK OBYEKTLARIGA BO‘LGAN HUQUQLARNI 150
DAVLAT RO‘YXATIDAN O‘TKAZISH TARTIBI
Turg’unboyeva Xusnora Ikromjon qizi
27 NIKOH TUZISH VA NIKOHDAN AJRATISHNI QAYD ETISH UCHUN 155
DAVLAT XIZMATLARI MARKAZLARI ORQALI ARIZALAR QABUL
QILISH TARTIBI TO‘G‘RISIDA
Mirjamolova Feruza Mirvoxitovna

Vol. 1. Issue 3
5
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

28 TADBIRKORLIKNI QO’LLAB QUVVATLASH YANADA TAKOMIL- 159


LASHTIRILMOQDA
M.M.Payziyev
29 MAHALLA O’ZBEK MILLIY-MADANIY QADRIYATLARNI 162
TAKOMILLASHTIRISHNING O’CHOG’I
Mavlonova Sarvinoz
30 FRAZEOLOGIZMLARNING O'ZBEK VA NEMIS TILLARIDAGI 171
LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI
Abdurazakova Moxibonu Abdusaitovna
31 AROMATIK DIAZO BIRIKMALAR VA ULARNING XOSSALARI 176
Yuldasheva M.R. Rimbayev D.B.
32 ОСВАЛЬД ШПЕНГЛЕР ҚАРАШЛАРИДА ТАРИХ ВА МАДАНИЯТ 180
ТАЛҚИНИ
Каримов Санжар Синдорқулович

Vol. 1. Issue 3
6
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

LITERARY CAREER AND FEATURES OF THE WORKS OF THE


NATIONAL UZBEK POET ALEXANDER FEINBERG

Uzbekistan state world languages university


the third year student of the faculty of English Philology
Boboeva Bakhora
bakhora.boboyeva@gmail.com

Abstract: National poet of Uzbekistan Alexander Feinberg is a poetic phenomenon,


a symbol of the era, a multifaceted, deep, multi-level poet, the comprehension and
awareness of which is yet to be understood by readers, literary critics and the poets
themselves. He is a person who left behind not only beautiful poems full of lyrics and
civic courage, but also a good memory - immortalized in the Word, which will now
remain for all time.
Key words: freedom-loving literature, scriptwriter, literary works, free sonnets,
artistic system of poet, poetic phenomenon.

Born in Tashkent on November 2, 1939, Alexander Feinberg from childhood


absorbed not only hatred of despotism, but also love for great freedom-loving
literature, and with it a deep knowledge of Russian poets. In their house, his mother
often recited Pushkin, Lermontov, Nekrasov, Blok, Mandelstam, Yesenin,
Akhmatova, Tsvetaeva by heart.
After graduating from a seven-year school, Alexander Feinberg entered the Tashkent
Topographic College. After graduating from a technical school, he served in the army
in Tajikistan. Then he graduated from Tashkent State University, where he studied at
the correspondence department of journalism of the Faculty of Philology and worked
in student newspapers. In 1961 he married I. G. Koval. The day of acquaintance with
the future wife and the irreplaceable inspired Muse - October 16, 1961 - became the
"finest hour" for both spouses and the starting point of their love, both in joy and in

Vol. 1. Issue 3
7
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

sorrow [1].
A brilliant translator, Feinberg opened many works of famous Uzbek poets to
the Russian-speaking reader. In Moscow, Erkin Vakhidov's poem "The Revolt of the
Immortals" was published, and in Tashkent - the collection "Swan Flock" -
translations of poems by Abdulla Aripov and Khosiyat Rustamova, Sirojiddin Said
and Omon Matchon. It is noteworthy that the poems of the poet himself were
translated into Uzbek and published in the collection "Chigir"[2]. He has written
seven scripts for feature films, the most significant being "By the Bluest Sky",
"House in the Hot Sun", "Scorched under Kandahar", he is also the scriptwriter of 18
animated films.
Alexander Feinberg published more than 700 poems, two poems, published a
number of collections of poetry. In addition, he was a brilliant essayist, author of
screenplays for feature films, documentaries and animated films. He translated
gazelles and poems by Alisher Navoi and many modern Uzbek poets into Russian.
His poems were published in the magazines "Change", "Youth", "New World", "Star
of the East", "New Volga" and in the periodicals of foreign countries: the USA,
Canada and Israel.
Alexander Arkadevich Feinberg himself during his lifetime was in every
possible way against the scientific approach to his work. He did not like anyone to
sing praises to him or, even worse, prematurely write him down in the "bronze"
classics of Soviet poetry. The poet was more concerned about the fate of his books
and each new poem, not yet written, hatched inside a successful line or a fresh rhyme
found, an innovative unusual poetic form of ―free sonnets‖ [3]. A. Feinberg was sure
that ―initially, the poet or artist who says that I did it is wrong. Yes, he did nothing, it
was transmitted from above through him, as through a singing reed. This is not a
merit, but a gift from God, for which we must thank fate. Who am i? I don't know
what will be written in the next line. Poetry is a God-given song."
The evolution of the artistic system of A. Feinberg reflects the stages of the concept
of the world, shows the connection between the history of the lyrical hero and the fate

Vol. 1. Issue 3
8
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

of the poet, determines the forms of figurative and thematic synthesis of the Russian
and Eastern cultural worlds. In the space of the poet's lyrical rethinking, - the author
claims, - there were Russia and the East, oceans and mountain peaks, skies and
deserts, cozy city courtyards, steppe roads scorched by the sun. Freely navigating in
this world, respecting the primordial way of life of any people in its moral
foundations, the poet gained a sense of universal understanding and the path to world
renewal [4]. In the table of contents of Alexander Feinberg's poetry collections,
instead of the usual headings, there are sometimes numbers - 1941, 1942, 1943, 1952.
They are partly recognizable. These are the dates of world history and these are the
childhood years of the poet. Time was beating here, and the poet was looking for the
main thing for himself in it. Hence the combination in the lyrical hero of a child, a
teenager from the past and an adult peering into the past. The author's credo is known
- inviolability to "alien thoughts, someone else's anvil, someone else's stubble" and
staying within one's own limits - "any field, but mine."
On April 2, 2009, at the State Academic Russian Drama Theater of Uzbekistan,
the Charge d'Affaires of the Russian Federation in the Republic of Uzbekistan
Vazykh Serazev presented the People's Poet of Uzbekistan, a member of the Union of
Writers and the Union of Cinematographers of Uzbekistan Alexander Fainberg with
the Pushkin medal, which he was awarded by decree of the President of the Russian
Federation Dmitry Medvedev for a great contribution to the development of cultural
ties between Russia and Uzbekistan.
National poet of Uzbekistan Alexander Feinberg left behind not only beautiful
poems full of lyrics and civic courage, but also a good memory - immortalized in the
Word, it will now remain for all time. The cherished desire of the poet came true:
Get up, folks, stay away
The grave word is smoke.
Let me go without falsehood
Let's stay alive.[5]
REFERENCES:

Vol. 1. Issue 3
9
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

1. Hojieva R. The importance of the uzbek people and Uzbekistan in the


artistic creation and life of Alexander Feinberg / R. Hojiyeva. — Oriental
Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. — 2022.
2. Nematova, O. The role of the Uzbek people and Uzbekistan in
Alexander Feinberg‘s literary heritage. / O. Nematova. — Science and Education. —
2022. — 3(3), 621–623. https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/2810
3. Valiyeva N. Военные образы в поэзии Александра Файнберга / N.
Valiyeva. — Science and Education. — 2022. — Volume 3 Issue 3
4. Bagdasarova G. Поэтический прииск Александра Файнберга. К 75-
летию со дня рождения поэта. / G. Bagdasarova. — Культура.уз — 2014. —
https://kultura.uz/view_8_r_3314.html
5. Bagdasarova G. Лист с неровными краями. / G. Bagdasarova. —
Культура.уз — 2016. — http://guarik-guhar.blogspot.com/2016/06/blog-
post_22.html
6. Valiyeva N. Анализ стилистических средств в переводе
произведения александра файнберга «Город милый. Голубая бездна» с русского
на английский язык / N. Valiyeva. — Analytical JournalofEducation and
Development. — 2022. —
https://sciencebox.uz/index.php/ajed/article/view/1599/1480

Vol. 1. Issue 3
10
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

BAHO HODISASINING FANLARARO MUNOSABATI

Sulaymanova Nilufar Jabbarovna


SamDChTI, PhD., dos.

Annotasiya: Maqola tilshunoslikda muloqot ishtirokchilarining dunyoqarashi,


ijtimoiy maqomi, nufuzi, tasvirlanayotgan voqelikning so'zlovchiga bog'liqlik
darajasi kabi omillar berilayotgan bahoga o'z ta'sirini o'tkazishiga bag'ishlangan.
Kalit so'zlar: baholash, nominativ birlik, integrasiyalashuv, faylasuf,
mantiqshunos, ruhshunos, odob-aхloq sohasi mutaхasisi, metodologik tamoyil,
deduktiv va induktiv tafakkur

Interdisciplinarity of the assessment phenomenon


Sulaymanova Nilufar Jabbarovna
SamSIFL, PhD., assistant professor

Annotation: The article is devoted to the influence of such factors as the


worldview, social status, influence of the dialogue participants, the level of
dependence of the depicted reality on the speaker in linguistics.
Key words: evaluation, nominative unit, integration, philosopher, logician,
psychologist, specialist in ethics, methodological principle, deductive and inductive
thinking

Insonning ongli faoliyati voqelikda kechayotgan hodisalarni idrok etish va


ulardan imkoni boricha foydalanishga qaratilgan. Ammo bu tarzdagi faoliyat
murakkab jarayon bo'lib, unda bajariladigan harakatlar favqulodda kechmasdan, balki
idrok etuvchi shaхs o'z hayotiy tajribasiga asoslangan holda хulosalar chiqaradi va
idrok etilayotgan narsa-hodisaga nisbatan munosabat bildiradi. Xuddi shu munosabat
zamirida olamning baholi lisoniy manzrasi shakllanadi. Baholash harakatlari turli

Vol. 1. Issue 3
11
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

nuqtai-nazardan bajarilishi sababli, olam manzarasi turli tasvirga ega bo'lishi


mumkin. Lisoniy faoliyatning botiniy хususiyatlarini tahlil qilgan E.K. Kubryakova
nominativ birliklar yuzaga kelishida alohida shaхsning tasavvuri, uning ushbu
birlikka berayotgan ―shaхsiy mazmuni‖ muhim ekanligini ta'kidlaydi [9, 127]. Ushbu
mazmun bevosita baholash harakati mahsuli ekanligini hechkim inkor eta olmasa
kerak.
Baholash harakati turli maqsadlarni ko'zlaydi va u ko'pbosqichli faoliyatdir.
O'rganilayotgan hodisalarning ko'pjihatliligi esa turli fan sohalarining
integrasiyalashuvini talab qiladi. Antroposentrik paradigma tinimsiz targ'ib
qilinayotgan hozirgi paytda nutqiy tafakkur mahsuli bo'lgan baho hodisasining turli
fanlarga хos bo'lgan metodologik tamoyillar nuqtai nazaridan o'rganilishini tabiiy
hol, deb hisoblaymiz.
Aytish joizki baho allaqachonlar fanlararo muammolardan biriga aylanib
ulgurgan. Ushbu muammo faylasuf, mantiqshunos, ruhshunos, odob-aхloq sohasi
mutaхasislari va tilshunoslarning diqqat markazida turibdi. Tadqiqotchilar baho
kategoriyasiga taaluqli tushunchalarni tavsiflash, uning tabiatiga хos belgilarni
aniqlash, muloqot muhitida bajaradigan vazifalarini tasniflash, berilayotgan bahoning
darajasini chegaralash kabi masalalarga oid diqqatga sazovor fikrlarni bayon
qilganlar. Lekin ushbu hodisaning mohiyatini ochib berishda uning turli jihatlarining
o'zaro munosabatiga tayanish lozimligini ba'zan unutib qo'yadilar.
Insonning voqelikni kuzatish jarayonda namoyon bo'ladigan munosabati va
ruhiy harakatlarining mundarijasi turli-tuman bo'lishi aniq. Uning voqelik haqidagi
hayotiy tajribasiga asoslangan хulosasi falsafiy bahoni, ushbu voqelikning turli
holatlariga bildirayotgan munosabati esa bahoning mantiqiy asosini belgilaydi. Biroq,
turli ko'rinishdagi baholarni o'zaro tutashtirib turuvchi markaz nutqiy faoliyatdir.
Falsafada baho insonning baholashga qodir bo'lgan aqliy, hissiy, nazariy
fikrlash harakatlari negizida turgan bilish faoliyati natijasi hisoblanadi. ―Falsafa‖
lug'atida tavsiflanganidek, ―bilish-olamning inson ongida in'ikos etishi jarayoni.
Inson o'zini qurshab olgan atrof-muhit to'g'risidagi bilim va tasavvurga ega bo'lmay

Vol. 1. Issue 3
12
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

turib, faoliyatning biron-bir turi bilan shug'ullana olmaydi‖ [1, 55]. Falsafa fanida
baholash bilish faoliyatini tashkil qiluvchi muhim harakat, deb qaraladi. Bilish
faoliyati natijasida shaхsning maqsadi va manfaatlariga mos ravishda voqelikning
baholanishi o'z ifodasini topadi. Aksiologiyada qadr-qiymat tushunchasi etakchilik
qiladi va shu tushuncha tatbiqida insonning mavjud holatlarga munosabati
belgilanadi. Shu asnoda, baholash harakati biron narsaning qadr-qiymati haqidagi
fikr, ya'ni bilish ob'ektining shaхs ehtiyojlarini qondirish qobiliyati, istaklari,
yo'riqlariga mos kelishi tushuniladi [7, 13].
Haqiqatdan ham baholash harakatini qiymat tushunchasidan ajratib
o'rganishning imkoni yo'q. Shu sabab, falsafaga oid tadqiqotlarda ko'proq qiymat va
baho tushunchalari o'zaro bog'liq holda tahlil qilinadi [5, 173-174]. Faylasuflar
bilishning mavqeini aniqlashda baho etakchi tushuncha ekanligini qayd etishayotib,
gnoseologiya va aksiolgiyaning o'zaro aloqasini o'rganish muammoga ko'p jihatdan
oydinlik kiritishini ta'kidlaydilar [2].
Voqelikni baholash qanday ko'rinishda voqelanishidan qa'tiy nazar mantiqiy
asosga ega bo'lishi kerak. Zero, baholash o'rganilayotgan ob'ektni o'zicha emas, balki
shaхsga, uning ehtiyojlari, his-tuyg'usi, didi kabilarga bog'liq holda tavsiflaydi [10,
173]. Sub'ektning ob'ektga munosabati asosida yuzaga kelgan mulohazalar хulosa
chiqarishga undaydi. Mantiqshunoslar tavsificha, ―Xulosa chiqarish jarayoni asoslar,
хulosa va asoslardan хulosaga o'tishdan tashkil topadi. To'g'ri хulosa chiqarish uchun,
avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo'lishi, o'zaro mantiqan bog'lanishi kerak‖ [4,
111]. Bizningcha, deduktiv va induktiv tafakkur amallari tatbiqida erishiladigan
хulosalar tarkibidan baholash bilan bog'liq mulohazalar ham o'rin oladi.
Rus olimi A.A. Ivinning ta'biricha, baho mezonlari va ularni nutqda
faollashtiruvchi lisoniy tuzilmalar sub'ektiv хarakterga ega bo'lish bilan bir qatorda, u
qadar turg'un хarakterga ega emas [8, 33]. Demak, biron bir hodisaga berilayotgan
baho doimiy bo'lib qololmaydi, ijobiy bahoga sazovor bo'lgan ob'ekt ma'lum davrdan
so'ng salbiy baholanishi mumkin. Bundan tashqari, so'zlovchi nutq ob'ektiga nisbatan
befarq bo'lib qolishi holatlari ham kuzatilib turadi.

Vol. 1. Issue 3
13
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Muloqot ishtirokchilarining dunyoqarashi, ijtimoiy maqomi, nufuzi,


tasvirlanayotgan voqelikning so'zlovchiga bog'liqlik darajasi kabi omillar
berilayotgan bahoga o'z ta'sirini o'tkazadi. Masalan, nutq ob'ektiga ruhiy-emosional
tavsif berilishi mumkin:
Like everything else in the cabin, Dog‟s supervisor was ancient and descrepit.
Jack was a white – haired relic, with wrinkled leathery skin and bloodshot eyes. He
wore false teeth that would roam around inside his mouth whenever he spoke,
breaking up his speech and making him sound as if he was drunk. He was dressed in
a blue security guard‟s uniform, almost identical to Dog‟s, except that Jack‟s was old
and ragged. Should be in a museum, thought Dog, have some lab–rat carbon–date if
for posterity. The uniform and the man (Stuart Mclean, Mad Dog).
Mazkur parchada hikoya muallifining baholanuvchi ob'ekt-o'rgatuvchiga
nisbatan salbiy munosabati ochiqdan-ochiq ifoda topmoqda.
Nazar Eshonqulning ―Momoqo'shiq‖ qissasidan keltirilayotgan quyidagi
parchada ham ayol kishiga berilayotgan bahoning salbiyligi aniq ko'rinib turibdi:
U qarshisida turgan ilohani oddiy bir qishloqi ayolga aylantirayotgan
mo'jizaning siri nima ekanligini bilmay bir zum tek qotdi. Shamsi Salohning bu juvon
haqidagi barcha go'zal хayollari, orzulariuni tashlab da'fatan qayoqqadir uchib keta
boshladi: saldan keyin bu juvon anavi paхta terib yurgan, o'zlarining baхtsizliklarini
shallaqilik bilan yashiradigan fahmsiz va farosatsiz, og'zi sassiq ayollardan biriga
aylandi, qoldi. Hatto bu narsani nega ilgariroq anglamaganiga hayron bo'ldi. Uning
qalbini uyat, nomus tuyg'lari chulg'ab oldi. Qo'shiq aytayotgan juvon qiyofasidagi o'z
izlagan qo'shiq ilohasi shu bir necha soniyada ayolni butun tashlab ketgan edi
(Nazar Eshonqul. Yalpiz hidi).
Sub'ektning baho ob'ektiga nisbatan ijobiy munosabatining voqelanishini
―Mehrobdan chayon‖ romanida Ra'noga berilgan ta'rifda kuzatamiz:
Ammo Ra'noning ismi-jismiga yoхud husniga juda muvofiq tushgan ekan. Men
rassom emasman. Agar menda shu san'at bo'lg'anda edi, so'z bilan biljirab
o'lturmas, shu o'rinda sizga Ra'noning rasmini tortib ko'rsatar, qo'yar, faqat menga

Vol. 1. Issue 3
14
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ra'no gulining suvigina ko'proq kerak bo'lar edi.


Solih maхsuli хasis, ta'magir, har holda sajiyasi e'tibori bilan uni yaхshilar
qatoriga qo'yib bo'lmaydir. Va lekin tabiat хasis emas, tikandek gul, aridan bol
yarata beradilar. Shunga o'хshash tikanlik yog'ochdan хush islik, latif ko'runishlik
Ra'no yaratilg'an edi (Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon).
Voqelik tasvirida ijobiy va salbiy munosabat o'zaro hamkorlikda voqelanishi
holatlarining yuzaga kelishi ko'proq nutq konteksti bilan bog'liq.
Qiyoslang:
As her eyes wandered from Melanie, she caught the gaze of Rhett Butler, who
was not mixing the with the crowd but standing apart talking to John Wilkes. He had
been watching her and when she looked at him he laughed outright. Scarlett had an
uneasy feeling that this man who was not received was the only one present who
knew what lay behind her wild gaiety and found that amusing. She could have clawed
him with pleasure (Margaret Mitchel. Gone with the Wind).
Keltirilgan misollardan baholashning turli ko'rinishlarda kechishi ma'lum
bo'ladi va buning sababi sub'ektning ob'ektga munosabati keng qamrovli, turli
darajada bo'lishidadir.
Umuman, mantiqshunoslar baho kategoriyasi bilan birmuncha jiddiy
shug'ullanib, uning turli jihatlarini yoritishga harakat qilganlar.

Adabiyotlar:
1. Falsafa. Qomusiy lug'at. - T.: Sharq, 2004. - 496 b.
2. Nazarov K. Bilish nazariyasi. - T.: Universitet, 2005.
3. Safarov Sh. Pragmalingvistika. - T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008.
- 300 b.
4. Sharipov M., Fayziхo'jaeva D. Mantiq. - T.: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot,
2004. - 214 b.
5. Shermuхamedova N. Gnoseologiya. - T.: O'zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati nashriyoti, 2007. - 320 s.

Vol. 1. Issue 3
15
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

6. Арутюнова Н.Д. Аксиология в механизмах жизни и языка // Проблемы


структурной лингвистики. – М.: Наука, 1984. – С. 5-23.
7. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка. Событие. Факт. – М.:
Наука, 1988.
8. Ивин А.А. Основания логики оценок. – М.: Изд-во МГУ, 1970.
9. Кубрякова Е.С. Язык и знание: На пути знаний о языке: Части речи с
когнитивный точки зрения. Роль языка в познании мира. – М.: Языки
славянской культуры, 2004. – 500 с.
10.Логический словарь. – М. ДЕФОРТ, 1994. – С. 173-174.
11.Badiiy adabiyotlar
12.Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon. – Т.: Ilm–ziyo–zakovat nashriyoti, 2019.
– 320 b.
13.Mangham W.S. Rain and other short stories. Moscow: progress, 1977.
14.Nazar Eshonqul. Yalpiz hidi. - T.: Sharq, 2008. 400 b.
15.Stuart McLean. Mad Dog // Fusion. – L.: CCWC, 2015. – 239 p.

Vol. 1. Issue 3
16
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

MAMLAKATLAR TANAZZULI VA SABABLARI


QUDRAT, FARAVONLIK, VA KAMBAG'ALLIK MANBALARI

Bo’ronov Akobir Baxtiyor o’g’li


Toshkent Davlat Sharqshunoslik universiteti
4-kurs talabasi
Ismoilova Mahbuba Alijon qizi
Denov Tadbirkorlik va Pedagogika instituti
2-kurs talabasi
Sayfidinova Zarina Nabijon qizi
Denov Tadbirkorlik va Pedagogika instituti
4-kurs talabasi
Anotatsiya : Ushbu maqolada davlatlarning nima sababdan inqirozlarga yuz
tutishi, nima uchun ular o'tasida iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma'naviy jihatdan katta
farqlarning yuzaga kelishi, mamlakatlar o'rtasidagi Global tengsizlikning
sabablarini va unga nima sabab bolganini aniqlash haqida so'z yuritiladi.
Kalit so’zlar : Siyosiy rejim, Nogales shahri, ijtimoiy institutlar, "o'yla va boy
bo'l", Enkomienda tizimi, Avtoritar tuzum, Geografik Determinizm, Global tengsizlik
nazaryasi, Asosiz nazaryalar, Madaniy omil nazaryasi, Bilimsizlik nazaryasi,
Ekstraktiv va Inklyuziv iqtisodiy instutlar.
Annotation: This article talks about why countries face crises, why there are
big economic, social, political and moral differences between them, and about
determining the causes of global inequality between countries and what caused it.
Key words: Political Regime, City of Nogales, Social Institutions, Think and
Grow Rich, Encomienda System, Authoritarianism, Geographical Determinism,
Global Inequality Theory, Grounded Theories, Cultural Factor Theory, Ignorance
Theory, Extractive and Inclusive economic institutes...

Vol. 1. Issue 3
17
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Amerika yoki Yevropa orzusi har bir o'zbek jamiyatida yashayotgan insonlarda
bo'lsa kerak ,mening fikrimcha. Shaxsan, o'zimda bunaqa orzu bo'lgan va hozir ham
mavjud. Nega aynan bu hududagi davlatlar, nega Afrika yoki Janubiy Amerikadagi
davlatlar emas?
1903-1914-yillarda (orada ma‘lum uzilishlar bilan) Italiya hukumatini o‗z davrining
mashhur siyosiy arbobi J. Jolitti „Sanoat taraqqiyoti tepasida ish haqi yuqori bo‗lgan
mamlakatlar turadi―,¹ deb ta‘kidlagani menga nima uchun bu oruzlar
ko'pchiligimizning oramizda mavjud ekanligini bildiradi. Negaki, pul, iqtisodiyot
yaxshiroq hayot kechirishi uchun o'zga davlatlarda ishlashga majbur qiladi.
Maqolamning mohiyat bu emas ,albatta, Biz yashab turgan bu dunyoda davlatlarning
turlicha rivojlanganini, aholisining yillik daromadini, yashash tarzini, boy yoki
kambag'aligini bilish bugungi jamiyatning har bitta fuqarosining ustuvor
yo'nalishlaridan biri va buni biladigan, aniqlab ,taqqoslab ko'radigan bir nechta
tashkilotlar ham tashkil qilingan. Misol uchun ushbu kitobda bir shahar miqyosida
davlatlar o'rtasidagi tafavvutlar ochib beriladi. Amerika va Meksika o'rtasida bo'lib
olingan Nogales² shahri bu kuzatishlarning yaqqol misolidir. Aqshning Arizona
shatatiga qarashli Shimoliy Nogales shahrida bitta oilaning o'rtacha yillik daromadi
30 ming dollarga yetadi. Xolbuki, Mekisikaga qarashli Janubiy Nogalesda esa bitta
oilaning daromadi undan uchdan biriga ham teng kelmaydi. Bu bizga nimalarni
anglatadi?
1. Aholisining madaniyati va qadriyatlari bir xilligini ammo daromadi har xilligini
2. Geografik determinizm nazaryasining ahamiyati yo'qligini, negaki bu shaharning
joylashuv nuqtasi ham, geografik qulayliklari ham bir xil
3. Aholining etnik masalalari ham o'shashligini
Shu bilan birga, ularning biriga o'xshamaydigan tomonlari ham mavjudligini
ko'rsatdi. Bular quydagilarda namoyon bo'ladi:
1.Ularda mavjud bo'lgan ijtimoiy institutlarning(bu bizda Fuqarolik jamiyati deb
ataladi) turli xilligini va ularning ishlash prinsiplarining boshqachaligini
2.Davlatlarning boshqaruv shakli va siyosiy rejimning farqlarini

Vol. 1. Issue 3
18
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

3.Aholining ijtimoiy-siyosiy huquqlarining qay tarzda ekanligini


Aqsh va Meksika o'rtasidagi iqtisodiy jihatdan katta farqlarning yuzaga kelishining
asosiy sababi ular tashkil etgan fuqarolik institutlar va bu ikki davlatni mustamlaka
qilgan davlatlarning bu yerda o'rnatgan ijtimoiy-siyosiy rejimlar bilan o'lchanadi.
Misol uchun Avtoritar siyosiy tuzum. Yani bir shaxsni ko'proq hokimiyatda qolishiga
intilishi va bu maqsadda armiyadan foydalanishi Davlatlarning tanazzulining eng
asosiy sabablaridan biri sifatida ko'riladi. Meksikada Porifario Dias hukumati
avtoritar rejim o'rnatishga ko'p harakat qilgan. Aqshda Vashington, Grand va
Eyzenxauer kabi prezidentlar ham harbiy bolishgan. Lekin ular Davlatning
konstitutsiyasiga boysunishgan. Mekiskada esa Demokratik ruhdagi konstitutsiya
1917 yildagina qabul qilindi. Jamiyat uchun kambag'allikdan badavlatlika erishish
yo'lidagi eng zaruriy chora - ish bermaydigan siyosiy rejimni o'zgartirishdir.
Jamiyatni qashoqlashuviga sababchi bo'ladigan va davlatlarni yemiradigan yana bir
ijtimoiy-iqtisodiy tizim bu Manopoliyadir. Mekiskada Ispan mustamlakachiligi
natijasida hukmron bo'lgan bank, oltin, neft, kumush va boshqa mahsulotlarga
o'rnatilgan manopol huquqlar Meksikaning iqtisodini yemirib-bitirgan. Bank
sohasidagi monopoliya nima? Aqshda Siyosatchilar davlat taasarufidagi bank
monopoliyalarini tashkil qilishga kirishadi. Negaki ular bank tashkil etib, bankdan
tushadigan foyda evaziga dostlari va hamtovoqlariga Monopol huquqini tortiq qilardi.
Bu boshqa banklarni sinishiga olib kelardi. Bunaqa tizim Meksikada ham yuz berdi,
ammo Amerikancha demokratiya bunday monapoliyani yo'q qildi. Bank tizimidagi
monopoloyani sindirgan eng muhim omil Aqshdagi demokratiya edi negaki Fuqarolar
siyosatchilarni o'zlari saylardi va Boylik orttirishga kirishgan nomzoddan qutila
olardi. Amerika tarixida ushbu "Òyla va boy bo'l" nazaryasi, eng gullagan nazariya
yoki siyosiy-iqtisodiy tizim desa ham boladi. Nega? AQSH hukmron doiralari
nafaqat boy badavlat odamlarga balki oddiy fuqarolarga g'oyang bormi, patent³ ol
yoki shu g'oyanga olgan patentni sot, agarda puling bo'lmasa tamoyilini ilgari surgan.
Misol tariqasida Tomas Edison patent sotish boyicha record òrnatgan 1093ta patent
Amerikaning o'zida sotgan. Bu 1093ta biznes g'oya davlatnii òstirmasdan

Vol. 1. Issue 3
19
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

qo'ymaydida. Bu esa Aqshda sog'lom va kam foizli kredit beradigan banklarni paydo
bòlidi va rivojlandi. Aqshda mavjud bo'lgan bu tizim, bu konstitusiy va bunaqa
boshqaruv jamiyatda siyosiy va ijtimoiy institutlarni taqozo etardi. Bular
ishchilarning kasaba uyushmalari, qora tanlilarning o'zlarining jamiyati, plantatsiya
ishchilarining haq-huquqlari, ish soatini kamaytirishi va ish haqqini ko'tarish uchun
birlashgan uyushmalar, alaloqibat, ijtimoiy institutlarni shakllantirdi. Madomiki,
bunday institutlar kishilarning xatti-harakatlari va intilishlariga tasir ko'rsatar ekan
ular mamlakatning tarraqiyoti va tannazuli sari yetaklaydi. Shaxsiy iqtidorlar bugungi
jamiyatlarning har qanday sohasida muhim, ammo uni yuzaga keltirish uchun sharoit
bo'lishi kerak. Nima uchun Ilon Mask Janubiy Afrika Respublikasida Teslani, Space
X ni ochmadi, chunki JAR uni amalga oshirish uchun sharoit yo'q va jamiyatda talab
ham yoq edi. Amerika esa ana shunday "nihollarni " izlab topib, ularni unib o'stiradi
va ulardan Amerikani rivojlantirishda foydalanadi. Bular jamiyatda mavjud bo'lgan
ijtimoiy-siyosiy institutlarsiz amalga oshmasdi.
Siyosiy institutlar nima uchun muhim va u nima uchun jamiyat uchun zarur?
Birinchidan, Siyosiy institutlar davlatni diktator yoki monarxiya, jamiyatning
zo'ravonlik asosida boshqarilishidan ozod etadi. Bu jarayonda Bisnessmenlar
erkinlik, iqtisodiy ijtimoiy huquqlaridan bemalol foydalana oladi. Natijada Jamiyatda
iqtisodiy jihatdan yuksalish boshlanadi.
Ikkinchidan, siyosiy instutlar jamiyatdagi hech bir manfaat hukmron bòlishiga yòl
qoymaydi. Buning boisi shuki, siyosiy hokimiyat vakolatlari chegaralangan va turli
odamlar o'rtasda taqsimlangan bòladi. Xulosa o'rnida, Toms Gobbs aytganidek,
ijtmoiy institutlargina, Jamiyatni davlat degan maxluqning hamlalaridan himoya
qiladi..
Bugungi kundagi eng qashshoq mamlakatlar o'ttiztaligi tuziladigan bo'lsa,
ularning barchasini Tropik Afrikadan topasiz! Nega shunday bu davlatlarning
qashoqligining sababi nimada?
Ijtimoiy soha tadqiqotlarining fikricha bu geografik omil (geografik determinizim-
davlatlarning joylashuvi bilan bog'liq) nazaryasi bilan bog'liq.

Vol. 1. Issue 3
20
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Men buni asosisiz nazarya deb o'ylayman.Negaki, bu davlatlarning foydali


qazilmalarini Yaponiya bilan taqqoslaydigan bo'lsak, Yaponiya bunga erishishi
uchun bir zilzila sodir bo'lib u afrikaga o'tib qolishi kerak..Dunyo olmos va oltin
zahirasining eng ko'p qismi bu davlatlarga to'g'ri keladi ammo rivojlanish yo'q. Buni
fransuz faylasufi Sharl Monteyskye shunday talqin qiladi. "ropik Afrikada
yashaydigan aholi ko'pincha dangasa bo'lgan va ularda qiziquvchanlik yetishmagan.
Oqibatda ishchanlik va yangilika qiziquvchanlik bo'lmagani sabab ular kambag'al
bo'lib qolgan. Ishyoqmas xalqlarni odatda zolim hukmdorlar boshqargan. Iqtisodiy
tanazzul bilan bog'liq siyosiy hodisalar, diktaturalar, avtoritar tuzumlar Tropik
hududlarda ko'proq bo'lgan" Bunga qo'shimcha tarzda aytgan bo'lardimki, Tropik
Afrika mamlakatlarining aholisda siyosiy ong, ijtimoiy bilim kabi tushunchalar
bo'lmagan. Ular davlatning siyosatida, boshqarishda umuman rol o'ynamagan.
Qaysiki Jamiyat o'z davlatida ro'y berayotgan ijtimoiy ,siyosiy hodisalarda ishtirok
etmas ekan, bu jamiyat hech qachon botqotlikdan chiqolmaydi.. Ko'p faylasuf olimlar
davlatlarning tanazzulining sabablaridan biri manaviy qoloqlik, ilmsizlik -madaniy
omil nazaryasini takidlaydilar. Buning asosizligini ikkta misolda aytaman.
Birinchisi, yuqorida takidlaganimiz Nogales shahri aholisining dini, urf odatlari,
qadriyatlari hammasi bir xil ammo rivojlanishi har xil.
Ikkinchisi, madaniy omil nazaryasining ko'p joylarda ishlamasligiga misol tariqasida
Suriya va Misrni olaylik, ko'pgina taqdqiqotchilar buyerdagi kambag'alikni Islom
dini bilan bog'lashadi. Ammo, Islom dini va Yaqin Sharqdagi qashshoqlik o'rtasida
bog'liqlik borligi haqiqatga u qadar to'g'ri kelmaydi. Bunga Muallif misol tariqasida
1805-1848-yillardagai Muhammad Alining hukmronligini oladi. Uning davrida
davlat boshqaruvi, qo'shin, soliq sistemasida, qishloq xo'jaligidagi islohotlar Misr
iqtisodiyotini gurkirab rivojlantirgan, garchi bu yerda Islom hukmronlik qilsada. Men
misol tariqasida, Sharqda yuz berib o'tgan ikkta buyuk Renessansni aytolaman.
Bularda ham Islom hukmronlik qilardi. Davlatning rivojlanishi uning ichida mavjud
bo'lgan siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotga bog'liq bo'ladi. Ularni
rivojlantirmasdan, qoloqlikni, kambag'allikni din bilan bog'lash bu yaxshi bahona

Vol. 1. Issue 3
21
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

bo'lolmaydi.
Jamiyatni rivojlantiruvchi va uning rivojlanishiga qarshilik qiluvchi ko'p narsalar
bor, jumladan, Iqtisodiy tarafdan Inklyuziv va ekstraktiv iqtisodiy instutlar. Bular
nima?
Misol uchun Koreya miilloddan avvalgi 2333 yildan beri mavjud bo'lgan bu davlati
Ikkinchi jahon urushidan keyin ikkiga bo'linib ketadi(38 -paralel kenglik bo'yicha
Shimolda SSSR tasiri doirasida Shimoliy Koreya, Janubda Aqsh tasiri doirasida
Janubiy Koreya) Bu ikkala davlatning madaniyati, dini, qadriyatlari qadimdan bir
bo'lgan, Lekin rivojlanish har xil bittasi eng taraqqiy etgan Osiyo yo'lbarsi, bittasi esa
eng qashoq davlarlar sarasiga kiradigan "Tropic Afrika " . Buning sabab nima
deyilganda -davlatning to'g'ri boshqarilishi va to'g'ri tashkil etilgan Ijtimoiy-iqtisodiy
institutlar degan bo'lardim. Misol uchun Janubiy Koreya Inklyuziv iqtisodiy
instutlarni tashkil qila oldi. Unga nimalar kiradi:
1. Xususiy mulk daxlsizligi
2.Adolatli sud tizimi (Sud tizimida erkinlikni taminlash masalasi va uni
detsintrizatsiyalash- davlat nazoratini yo'qotish)
3.Barcha uchun bir xil sharoitlar yaratish masalasi. Bunday jamiyatda yashayotgan
aholi o'zining huquqlaridan va jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy
hayotidan bemalol foydalana oladi. Eksraktiv iqtsodiy institular Diktaturaga,
birovning mulkini boshqaga olib beradigan, siyosiy rejim bo'yicha aholini qo'rquvda
ushlashga asoslangan Shimoliy Koreyadir.
Xulosa:
Bugun har bitta davlatning o'z dasturi mavjudki, bu orqali davlatlar o'zining yaqin va
uzoq yillardagi istiqbollarini ko'zlab amalga oshiradi. Mamlakatlarning bu dasturlari
shunday tuzilgan bo'lishi kerakki, ular o'zining geografik determinizimiga ham
madaniy omillariga ham suyanib qolmasligi kerak. Negaki, geografik qulay muhitda
joylashgan jamiyatlardagi rivojlanish, bunday imkoniyatga ega bo'lmagan
jamiyatlarga qaraganda ancha pastroq bo'ladi. Chunki, ularning aholisida
yaratuvchanlik, qiziquvchanlikning o'rnida dangasalik va tanbalik bo'ladi. Qaysidir

Vol. 1. Issue 3
22
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Jamiyat davlatning hayotida muhim ahamiyat kasb etmas ekan bunday jamiyatdan
rivojlanish kutish bu katta xatodir. Davlat rivojlanishi uchun jamiyatdagi oz
guruhning say-harakatlari kamlik qiladi. Inglizlarning bir ajoyib maqoli bor." MANY
HANDS MAKE LIGHT WORK" ko'p qo'llarina ko'p ishlar qiiladi. Aholining
ko'pchiligining haq-huquqlari, ularning davlat hayotidagi rolini oshirish evaziga,
fuqarolarni davlatlardagi o'zgarishlarga befarqligini kamaytirish orqaligina
mamlakatlarni tanazzuldan qutqarib qolish mumkin. Buning uchun birinchi navbatda,
jamiyatning manaviy hayotini mustahkamlash va uning tasirini kuchaytirish. Buni
uddalasak, insonlarda ijtimoiy-siyosiy ongni yuzaga keltiramiz. Bu esa bugungi
jamiyatimizning eng dolzarb muomolaridan biridir.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. ―Mamlakatlar tanazzuli sabablari: qudrat, farovonlik va kambag'allik manbalari‖
Daron Ajemo'g'li, Jeyms Alan Robinson,‖New York ― Times
2. 9 -sinf jahon tarixi ,0‗QITUVCHI― NASHRIY OT-MATB AAIJODIY UYI
TOSHKENT - 2019 84bet
3.www.kitoblar dunyosi.uz

Vol. 1. Issue 3
23
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

IMPROVING THE PHYSICAL PREPARATION OF KURASH

A.R.Abdulakhatov
CHSPU, IKI associate professor

Annotation: This article provides detailed information from leading experts and
scientists in the field regarding the development of physical qualities of wrestlers
today and its specific characteristics.
Key words: Kurash, sport, physical education, physical qualities, strength, agility,
quickness, flexibility, dexterity, competition, sports, high results.
In order to achieve high performance in sports, it is necessary to create all the
conditions for the formation and education of the necessary physical qualities in
athletes.
The main goal of physical training is to improve the basic physical qualities of
athletes, such as speed, strength, and agility. Dexterity is one of the most complex
qualities, as it includes parameters of strength, speed, and endurance at the same
time. This feature is manifested according to the nature of the behavior being
performed, so it is primarily related to technical training; therefore, when talking
about dexterity, it is necessary to talk about the technical training of athletes first (VF
Sopov).
The physical training of a wrestler is one of the important components of sports
training and is a process aimed at developing physical qualities such as strength,
endurance, flexibility, agility, and quickness.
The main tasks of physical training are:
- increase the level of health of athletes and the functional capabilities of various
systems of their bodies;
- development of physical qualities in a unit that meets the unique characteristics of
sports wrestling.
Physical training is divided into general, auxiliary, and special training.

Vol. 1. Issue 3
24
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

The general physical fitness of a wrestler is the foundation and necessary basis for
achieving high results. It mainly provides the solution for the following tasks:
- all-round harmonious development of the wrestler's organism, increase in its
functional capabilities, development of physical qualities;
increase the level of health;
- the correct use of active rest during intense training and competition pressures.
The physical training of a wrestler is one of the important components of sports
training and is a process aimed at developing physical qualities such as strength,
endurance, flexibility, agility, and quickness.
The main tasks of the physical training of KURASH are as follows:
- increase the level of health of athletes and the functional capabilities of various
systems of their body;
- development of physical qualities in a unit that meet the specific nature of the fight;
Physical training is divided into general, auxiliary, and special training.
The general physical fitness of a wrestler is the foundation and necessary basis for
achieving high results. It mainly provides the solution for the following tasks:
- all-round harmonious development of the wrestler's organism, increase in its
functional capabilities, development of physical qualities;
increase the level of health;
- the correct use of active rest during intense training and competitive loads.
General physical training includes the collection of various tools.
Among them are exercises performed in shells and with shells, exercises performed
with a partner on a special trainer, and general developmental exercises taken from
other sports: acrobatics, athletics, sports games, swimming, and others.
Auxiliary physical training is designed to create a special basis necessary for the
effective performance of a large volume of work aimed at the development of special
movement skills.
It has a rather narrow and specific direction and solves the following tasks:
- development of qualities that are more typical for fighting;

Vol. 1. Issue 3
25
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

- selective development of muscle groups that are largely involved in the wrestler's
movements.
Such exercises are used as advanced means of auxiliary physical training and are
both kinematic and dynamic.
According to the composition and nature of the nervous-muscular tension, it is
suitable for the main actions of the wrestler during the competition.
Among such exercises, the following can be distinguished:execution of various
methods of struggle by pointing;Exercises performed on special training devices-
exercises with KURASH' mannequinsThe special physical training of a wrestler is
aimed at developing the qualities of movement in strict accordance with the
requirements set by the characteristics of the KURASH' competition.The special
physical training of KURASH is mainly conducted on the wrestling mat and is
focused on the development of the most important movement qualities. That's why
competition exercises involving various possible complications are used as the main
means of special physical training. Such complex exercises increase the impact on
the body of the wrestler. For example, throwing a partner in a heavier weight
category, training competitions are performed by changing partners, etc. All these
exercises provide an opportunity to develop one or another mechanism of energy
supply, have a comprehensive effect on the wrestler's training, and at the same time
increase his physical and technical readiness.All the indicated types of physical
training are inextricably linked. Inadequate assessment of any types of physical
training during the training will ultimately prevent the improvement of sports skills.
Therefore, it is very important to observe the optimal ratio of the types of physical
training shown during training. Its numerical expression is not considered a constant
size but changes depending on the skills of the KURASH, their special
characteristics, the period of the training process, and the current state of the
organism.strength and the methodology of its development." KURASH," which is a
physical quality, means the wrestler's ability to overcome the opponent's resistance or
resist him due to muscle tension.The following types of strength are distinguished:

Vol. 1. Issue 3
26
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

general and special, absolute and relative, quick and explosive, strength
endurance.General strength is the strength displayed by an athlete without reference
to specific movements of the wrestler. Special strength is shown by the athlete in
special movements corresponding to the competition movements. Absolute strength
is characterized by the power capabilities of the athlete, which are manifested in the
movements of a very large nature. In a fight, it is important that he can get one-on-
one with the help of force.Relative strength, that is, the strength corresponding to 1
kg of the athlete's weight, is an indicator of the wrestler's ability to overcome his
personal weight. It is important to perform these methods quickly.Quick strength is
reflected in the ability of muscles to quickly perform movements associated with
overcoming relatively small external resistance.Explosive power describes the ability
to manifest large stresses in a short time according to its intensity.Endurance is the
athlete's ability to exert muscle tension for a relatively long time. The following
techniques are used to develop the wrestler's strength:repetitive stresses;- short-term
maximum voltages;- increasing weights, impact, and combined effect;-
variability;isometric tension stylesThe method of repeated stress is that the athlete
repeats the exercises with weights equal to 70–80% of the maximum weight while
performing the exercise "to the last breath." This method involves performing a series
of strength exercises. Each series - "until the last breath", 3-4 series in total, the rest
interval between series is 3-4 minutes.
One type of repeated stress method is the dynamic stress method. It is
characterized by performing exercises at a limit speed of 20-30% of the maximum
weight. In this case, a large muscle tension is achieved not at the expense of heavy
weight, but at the expense of high-speed movement.
The short-term maximum tension method is currently the most effective for
increasing absolute muscle strength.
It involves working with weights at the limit and close to the limit. In muscle
training, the style of maximum tension is manifested in simulators and in one
approach with the help of one or two movements, in exercises performed with a

Vol. 1. Issue 3
27
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

heavy barbell (silent, swinging, lifting a hand, sitting and standing). A total of 3-4
approaches are performed during the training. The rest interval between approaches is
3-5 minutes.
Speed and its development methodology
A fighter's speed is his ability to perform certain actions and techniques in the
shortest possible time. It is impossible to achieve high results in a fight without
developing speed. A wrestler who moves faster than his opponent even by one
hundredth of a second will have a significant advantage over him. The agility of a
wrestler depends largely on the mobility of his nervous system, the conditions, and
the degree to which he has developed sensitivity to noticing invisible changes in the
opponent's actions. The ability to instantly accept and correctly assess the situation
that arises every time in the competition depends on the timely and accurate
execution of tactical actions. The following methods are used to develop speed: A
method of performing exercises in relaxed conditions. Movements and individual
movements were performed with great speed and repeated many times in light
conditions. For example, perform the method with a partner in a smaller weight class,
focusing on speed. Stimulates the performance of very fast movements that exceed
the speed of the exercises performed under normal conditions. The method of
performing the exercise in aggravated conditions. Many repetitions of movements are
performed at maximum speed in conditions that are more difficult than those
encountered in wrestling competitions. For example, doing special exercises with a
heavy weight partner.

Agility and its development methodology

A wrestler's agility is the ability to control movements, to move quickly and


accurately in a suddenly changing situation in a competition, and to perform
appropriate actionstion, and to perform appropriate actions. Agility is the sum of the
coordination abilities of an athlete. One such ability is the speedy acquisition of new
actions; the second is the rapid reconstruction of actions in accordance with the

Vol. 1. Issue 3
28
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

requirements of a suddenly changing situation. Agility is developed in the process of


training an athlete. For this, it is necessary to regularly acquire new skills. Any
exercise can be used to develop agility, but it must have elements of novelty. The
second way to develop agility is to increase the coordination complexity of the
exercise. Such complexity can be determined by the increased requirements for the
highly accurate execution of actions, their compatibility, and their suitability for a
suddenly changing situation. The third way is to deal with unreasonable muscle
tension because the demonstration of agility depends to a large extent on the ability to
relax the muscles when necessary.
Flexibility and methods of its development
Flexibility is the wrestler's ability to perform large-amplitude movements.
Flexibility is determined by joint mobility. It, in turn, depends on a number of
factors: the structure of joint bags, ligaments, muscle elasticity, and their ability to
stretch. There are several types of flexibility. Active flexibility is the ability to
perform movements with a large amplitude at the expense of individual muscle
tension.
Poor elasticity is the ability to perform movements with a large amplitude due to
external forces (weights, opponent's movements). The volume of slow elasticity is
higher than the corresponding indicators of active elasticity. Dynamic flexibility is
the flexibility shown in exercises with dynamic properties. Static flexibility is the
flexibility shown in exercises with this type of flexibility. General flexibility is the
ability to perform movements with a large amplitude in the largest joints in different
directions. Special flexibility is the wrestler's ability to perform movements with a
large amplitude in joints and directions related to technical and tactical
characteristics. Stretching exercises—simple, springy movements, swinging while
holding oneself, movements performed with external assistance—are the main means
of developing flexibility. In wrestling training, in order to bring the body to a
relatively calm state after a large physical load, the fights are aimed at relaxing the
muscles and calming the breathing (movements of shaking extremely relaxed

Vol. 1. Issue 3
29
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

muscles, exercises that expand the lung cage for deep breathing, etc.). It is necessary
to teach students to perform these exercises independently.
LIST OF REFERENCES:
1. Tastanov N.A. Theory and methodology of fighting types T., 2015.
2. Matveev L.P. Basic general theory of sports and systematic training of sportsmen
Kiev, 1999.
3. Shakhov Sh.K. Programmirovanie fizicheskoy podgotovki edinobortsev M., 1997.

Vol. 1. Issue 3
30
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

МОРФО-ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ АКТИВНОСТЬ БАЗОФИЛЬНЫХ


КЛЕТОК АДЕНОГИПОФИЗА В ПЕРИОД КЛИНИЧЕСКОЙ
СМЕРТИ И ПЕРИОД ПОСТРЕАНИМАЦИОННОЙ БОЛЕЗНИ У
ЖИВОТНЫХ, ПЕРЕНЕСШИХ 5-МИНУТНУЮ КЛИНИЧЕСКУЮ
СМЕРТЬ

Карабаев Аминжон Гадаевич


д.м.н., доцент. Заведуюший кафедрой физиологии Самаркандского
Государственного Медицинского, Университета г. Самарканд,
Узбекистан.

В развитии постреанимационной болезни в гипоталамо-гипофизарной


системе в настоящее время решающая роль отводится реализации
компенсаторно-приспособительных реакций организма в ответ на воздействие
стрессорных факторов [1,3,4,5,7]. Нам известно, что клиническая смерть
протекает на фоне сильнейшего стресса и гипоксии. Такие воздействия не
могут не отразится на функциональной активности клеток организма [8,].
Сочетание этих факторов в организме в первую очередь вызывает активацию
симпатоадреналовой системы, которая, активируя аденилат-циклазную
систему, способствует развитию на клеточном уровне катаболических
процессов [10,13]. Продуктивное состояние клеток организма в целом
остается в не выгодном положении [9,11,12,14]. Ответственным за про-
дуктивное состояние клеток организма являются анаболические гормоны, к
таковым относится тестостерон [14]. Не зная механизмов этапного изменения
регуляции синтеза и секреции тестостерона, не можем раскрыть механизма
развития постреанимационной болезни.
Цель и задачи настоящей работы. В связи с вышеизложенным перед
нами была поставлена цель изучения морфофункциональных изменений в В- и
D-базофильных клетках, аденогипофиза в процессе умм рания, на протяжении
I-II-III-IV-V стадий и в период постреанимационч ной болезни у животных,

Vol. 1. Issue 3
31
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

перенесших 5-минутную клиническую смерть,


Материалы и методы исследований. В связи с поставленными
задачами нами проведено исследование на 80 беспородных крысах-сам-пах
массой тела 150-220 гр., у которых было моделировано состояние клинической
смерти и постреанимационной болезни по методу В.Г. Кор-пачева [2].
Все исследуемые животные были разделены на две группы: в 1-ю вошли
40 интактных животных, во 2-ю - 40 крыс, у которых моделировано состояние
клинической смерти и постреанимационной болезни с последующим
изучением морфофункциональных состояний в- и д- базо-фильных клеток
аденогипофиза.
Кусочки мозга, включающей гипоталамус и гипофиз фиксировали в
жидкости Буэна. После проводки в спирте в восходящий концентрации
кусочки заливали в парафин, затем из них готовили срезы толщиной 5-7 икм,
ориентированной фронтально и сагитально, с окрашиванием по методу
Гомори-Габу с докраской по Гейденгайну. Оценка функционального
состояния базофильных клеток аденогипофиза проводилась по методу А.Л.
Поленова.
Результаты и обсуждение. При исследовании аденогипофиза у
животных, перенесших 5-минутную клиническую смерть, отмечалось уве-
личение функциональной активности приемущественно D-базофильных
клеток аденогипофиза. При этом количество активно функционирующих
нск увеличено до 13,2±0,2% (р<0,001) соответственно, количество клеток
умеренной и низкой функциональной активности уменьшено до 70,8±0,1%
(p>0,05) и 16.0 + 0,3% (р<0,001). В В-базофильных адено-цитах количество
клеток высокой функциональной активности увеличено до 11,6±0,3%
(р<0,001). клеток с умеренной и низкой функциональной активностью
снижено до 71,0±0,2 % (р>0,05) и 17,4±0.3% (р<0,005),
В постреанимационном периоде (в течение 1 и 2-й стадий функциональная
активность клеток более выражена в В-базофильных аденоци-тах. При этом

Vol. 1. Issue 3
32
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

количество активно функционирующих клеток продолжает увеличиваться до


15,2±0,6% (р<0,001), а количество клеток умеренной и низкой
функциональной активности продолжает уменьшаться до 68,0+0,6%
(р<0,001) и 1б,8±0,2% (р<0,001). В этот срок постреанимационной болезни
функциональная активность D-базофильных аденоци|тов менее выражена по
сравнению с В-базофильными аденоиитэми.
В 3-й стадии постреанимационной болезни базофильные клетки аде-
ногипофиза находятся в максимальной функциональной активности. При этом
синтез гликопротеида отстает от его секреции, где количество клеток высокой
функциональной активности в в-базофильных аденоцитах увеличено до
57,8±О,5, а в Д-базофильных аденоцитах до 57,0±0,5%. Количество клеток
умеренной и низкой функциональной активности
уменьшено до минимальных величин: в В-базофильных аденоцитах до
32,б±0,4% и 9,6±0,3% а в D-базофильных аденоцитах до 33,6±0,4% и
9,4±0,3%. Эти показатели значительно отличаются от интактных животных
(р<0,001). Такое состояние клеток поданным А.Л. Поленова (1971)
свидетельствует о сдвиге в сторону истощения.
Начиная с IV стадии постреанимационной болезни отмечается вос-
становительный период. Восстановительный период, который более выражен
в D-базофильных аденоцитах, чем в В-базофильных аденоцитах. Количество
клеток высокой функциональной активности в D-базофильных аденоцитах
уменьшено до 54,4± 0,09%. Количество клеток умеренной функциональной
активности наоборот увеличивается в D-базофильных аденоцитах до
37,0±0,3%. Клеток с низкой функциональной активностью D- и В-
базофильных аденоцитов регистрируется немного: соответственно 8,6±0,3%
и 8,2±0,2%. Однако эти показатели еще значительно отличаются от
показателей интактных животных (р<0,001).
V стадия и отдаленные периоды (до 3-х месяцев) постреанимационной
болезни отличаются продолжением восстановительного периода. В V стадии

Vol. 1. Issue 3
33
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

постреанимационной болезни количество клеток высокой функциональной


активности уменьшено в D-базофильных адекоцитах до 45,0±1,0%, а в в-
базофильных аденоцитах до 45,8±0,9%, а количество клеток умеренной и
низкой функциональной активности продолжает увеличиваться в д-
базофильных клетках до 44,2±1,2% и 10,8±0,3%, а в В-базофильных
аденоцитах до 44,0±1,0% и 10,2*0,3%. В отдаленном периоде
постреанимационной болезни показатели не доходили до показателей
интактных животных, но активность остается более выраженной в В-
базофильных аденоцитах. При этом количество клеток высокой
функциональной активности уменьшено до 23,8±0,3% (р<0,001), а ко-
личество клеток умеренной и низкой функциональной активности увеличено
до 61,0±0,3% (р<0,001) и 15,2±0,35% (р<0,01).
Если интерпретировать полученные данные с данными В.Н. Бабичева [2] и
O.K. Хмельницкого [6], то в период клинической смерти активация D-
базофильных клеток аденогипофиза направлена на секрецию тестостерона из
клеток Лейдига, а начиная с I стадии и в отдаленные периоды постреани-
мационной болезни увеличение активности В-базофильных аденоцитов на-
правлено на стимуляцию синтеза тетостерона в клетках Лейдига.

Таким образом, на основании полученных данных можно сделать сле-


дующие выводы:
1. В процессе умирания отмечается увеличение функциональной
активности D-базофильных аденоцитов и в меньшей степени В-базофильных
аденоцитов.
2. В I стадию постреанимационной болезни морфо-функциональная
активность более выражена в В-базофильных аденоцитах.
3. В III стадию постреанимационной болезни базофильные клетки
аденогипофиза находятся в максимальной функциональной активности, "где
синтез гликопротеида отстает от его секреции.

Vol. 1. Issue 3
34
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

4.В IV стадию гюстреанимационной болезни отмечается подключе ние


восстановительного процесса, который более выражен в D-базо фильных
аденоцитах.
5.В V стадию и отдаленные периоды постреанимационной болезни
отмечается продолжение восстановительного процесса. Причем на вос-
становление функциональной активности базофильных аденоцитов требуется
не менее 3 месяцев.

Литература

1. Ким, Д. В., Карабаев, А. Г. (2022). Патомеханизмы Нарушения Гипоталамо-


Гипофизарногонадной Системы Организма При Моделировании Клинической
Смерти Различной Продолжительности. Central Asian Journal of Medical and
Natural Science, 3(5), 420-428.
2. Корпачев, В.Г. Моделирование клинической смерти в постреанимационной
болезни у крыс / Б.Г Корпачев // Патология.- 1982. - №3 - С.78-80.
3. Лебедев, А.Б. Динамика гормонального статуса в постреанимационном периоде /
А Б. Лебедев, О.М. Зуева. В.Г. Корпачев // Экстремальные и терминальные
состоя¬нии,- Новосибирск, 1988 С. 9-12.
4. Меерсон, Ф.З. Основные закономерности индивидуальной адаптации.
Физиология адаптационных процессов / Ф.З. Меерсон. — М.: Медицина, 1986.
— 635 с.
5. Нуримов, П.Б. and Бобокандова, М.Ф., 2022. Особенности развития
соматотропной функции гипофиза и надпочечников у мальчиков-подростков.
Новый день в медицине, (2), p.40.
6. Хмельницкий, O.K. Функциональная морфология эндокринной системы
приатеросклерозе и старении / O.K. Хмельницкий. - Л.: Медицина, 1989. - 248 с.
7. Atanazarovich D. S., Gadaevich K. A. Hypothalamic-Pituitary Neurosecretory System

Vol. 1. Issue 3
35
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

in Fetuses and Offspring of Animals Poisoned with Chlorpyrifos During Pregnancy


//Central Asian Journal of Medical and Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 6. – С. 274-
280.
8. Karabaev A. G. The relationship between the reactivity of the autonomic nervous system
and the morphofunctional activity of basophilic cells of the adenohypophysis in the post-
resuscitation period //Science and Peace. – 2020. – №. 3-1. – Pp. 55-61.
9. Karabaev A. G., Vladislavna K. D. Changes In the Reproductive System During Clinical
Death //Central Asian Journal of Medical and Natural Science. – 2022. – Vol. 3. – No. 5.
– Pp. 194-198.
10. Karabaev A.G. Relationship of reactivity of the autonomic nervous system and
morphofunctional activity of basophilic cells of the adenohypophysis in the post-
resuscitation period// Journal Science and the World.-2020.- №3(1).- C55-61.
11. Karabaev A.G., Isroilov R.I. Morphofunctional changes in basophilic cells of the
adenohypophysis in post-resuscitation disease. – 2020. Artigo | IMSEAR | ID: sea-
210175
12. Karabaev A.G., Zhuraeva G., Karabaev J.A., Zhabbarov R.J. One of the mechanisms of
violation of the hypothalamic-pituitary system during post-resuscitation disease. Journal
of Problems of Biology and Medicine. -2013.-No.1(72) - pp.44-46.
13. Karabaev Aminjon Gadaevich Karabaeva Marzhona Aminzhonovna, Khudoyarova
Dildora Rakhimovna. Vegetative reactivity of pregnant women with severe iron
deficiency anemia // Journal.A new day in medicine.- 2021.- №3(35).- Pp.95-100.
14. Karabaev Aminjon Gadaevich Pathogenetic bases of violation of morphofunctional
activity of the hypothalamus arcuate nucleus in the post-resuscitation period // Journal
Novy day in medicine. -2021,- No.3,- pp. 137-142.

Vol. 1. Issue 3
36
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ИЗМЕНЕНИЯ В ГИПОФИЗАРНО -ГОНАДНОЙ ОСИ ПОСЛЕ


КЛИНИЧЕСКОЙ СМЕРТИ

Карабаев Аминжон Гадаевич д.м.н., доцент. Заведуюший кафедрой


физиологии Самаркандского Государственного Медицинского
Университета г. Самарканд, Узбекистан. Почта: karabaev.aminion@bk.ru
ORCID: 0000-0002-3355-0741.
Ким Диана Владиславовна Ассистент кафедры физиологии
Самаркандского Государственного Медицинского Университета г. Самарканд,
Узбекистан. diok2509@gmail.com

Аннотация

При моделировании 10 минутной клинической смерти изучили изменения


в репродуктивной системе у белых половозрелых крыс - самцов, с весом 180-
220 гр. Клиническую смерть моделировали по методу В.Г. Корпачева (1982).
Репродуктивные состояния у интактных и экспериментальных крыс, изучали с
помощью морфологических, морфометрических, гистохимических,
цитофотометрических, биохимических и иммуноферментных методов
исследования. При этом репродуктивная система у интактных крыс на фоне
смещенного типа реактивности вегетативной нервной системы,
сбалансированном соотношении прооксидантной и антиоксидантной системы
находятся в состоянии умеренного функционирования.
В период клинической смерти на фоне увеличения активности
симпатической нервной системы а также прооксидантной активности,
отмечается увеличение функциональной активности d-базофильных клеток,
увеличение секреции лютеинизирующего гормона, а также увеличение
секреции тестостерона.

Ключевые слова: Клиническая смерть, эндокринная система, гликопротеид,

Vol. 1. Issue 3
37
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

аденогипофиз, фолликулостимулирующий гормон, лютеинизирующий гормон,


тестостерон.

В настоящее время клиническая смерть и постреанимационная болезнь


остаются актуальной проблемой реаниматологии [4, 6, 10-17,29]. Нам известно,
что клиническая смерть протекает на фоне сильнейшего стресса и гипоксии.
Стрессорное и гипоксическое воздействие на организм, не может не
отразиться на функциональной активности клеток организма [8, 12].
Сочетание этих факторов в организме в первую очередь вызывает активацию
симпатоадреналовой системы, которая, активируя аденилатциклазную
систему, способствует развитию на клеточном уровне катаболических
процессов [7,18,23,38] При этом продуктивное состояние клеток организма, в
целом, остается в невыгодном положении, так как ответственными за
продуктивное состояние клеток организма являются анаболические гормоны,
главным из которых является тестостерон [11,21,31,32,33,34,34-37]. Не зная
механизмов этапного изменения регуляции синтеза и секреции
тестостерона, нельзя раскрыть механизмы изменений продуктивных
состояний клеток организма в период клинической смерти и
постреанимационной болезни, и остаѐтся актуальной проблемой
клинической и экспериментальной реаниматологии. При этом, предметом
нашего исследования являлось раскрытие механизма их развития.
Цель и задачи исследования: В связи с вышеизложенным перед нами
поставлена задача, исследовать взаимоотношение реактивности вегетативной
нервной системы (ВНС) и состояния перекисного окисления липидов, а также
антиоксидантной системы морфофункциональных изменений в гипоталамо-
гипофизарно-гонадной системе, в период клинической смерти 5-10-ти
минутной продолжительности.
Материалы и методы исследования. Для реализации поставленных перед
нами задач эксперименты проводились на 20 беспородных крысах-самцах
массой тела 150-220 г, на которых моделировалось состояние клинической

Vol. 1. Issue 3
38
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

смерти [20]. Оценка вегетативных показателей определялась по методу


коэффициента Хильдебранта [5], прооксидантной системы-содержания
малондиальдегида в эритроцитах, определяли по методу Стальной И.Д.,
Гаришивили Е.Г. [25]. Состояние антиоксидантной системы изучали путем
определения каталазы в эритроцитах, по методу Королюка М.А.,Иванова Л.И.,
Майорова И.Т. [19], глютатионпероксидазы в эритроцитах по методу Егорова
А.Н.,Осипова А.Т. [8.]. Содержание гормонов определяли с помощью
иммуноферментного анализа. Морфофункциональное состояние гипоталамо-
гипофизарной системы изучали морфологическими и гистохимическими
методами [1,2,24,26,27].
Для определения достоверности различий между показателями
отдельных групп экспериментальных животных использовали критерий
Стьюдента, вычисляемый по формуле: t=М2-М1/(m1²+m2²). Степень
вероятности возможной ошибки (Р) определяли по таблице критерия
Стьюдента. Различия двух сравниваемых показателей считали достоверными
при Р=0,05 и Р<0,05.
Статистическая обработка произведена с помощью стандартного пакета
программ Microsoft Office – Excel 2000.
Результаты исследования и их обсуждение. На основании полученных
данных установлено, что динамика морфофункциональных и
морфометрических изменений в нейросекреторных клетках (НСК)
преоптического ядра (ПОЯ) и аркуатного ядра (АРЯ), срединного возвыше-
ния (СВ), а также β- и d-базофильных клеток аденогипофиза, содержания
фолликулостимулирующего гормона (ФСГ), лютеинизирующего гормона(ЛГ),
а также содержание тестостерона при моделировании 5-10-ти минутной
клинической смерти были неодинаковы, в зависимости от
продолжительности клинической смерти.
При моделировании клинической смерти продолжительностью 5 и 10
минут, то есть после обнажения сердечно- сосудистого пучка, преобладало

Vol. 1. Issue 3
39
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

учащение сердечных сокращений и урежение частоты дыхания то есть


преобладал в реактивности ВНС-тонус СНС. Через 20-30 секунд в ритме
частоты сердечных сокращений и дыхания отмечались: урежение сердечных
сокращений до 436,0±15,9 раз в мин. и учащение частоты дыхания до
107,2±2,8 раз в мин. Коэффициент Хильдебранта, при этом составлял 4,1±0,2
(Р<0,001), то есть преобладал в этом сроке моделирования клинической
смерти продолжительностью 5 и 10 минут, тонус парасимпатической нервной
системы, где после наступления клинической смерти через 5 – минут
отмечалось незначительное увеличение количества МДА до 32,0±1,7
нмоль/мл (Р>0,05), каталазы до 7,4±0,2 ммоль.мин/ л. (Р>0,05), уменьшение
глютатионпероксидазы до 51,3±2,4 мк. моль./ мл. мин. (Р>0,05).
Пройдя 10 - минут после наступления клинической смерти количество МДА
увеличено до 33,1 ± 1,8 нмоль/мл (Р>0,05), а количество каталазы и
глютатионпероксидазы уменьшалось до 6,9±1,0 ммоль.мин/ л. (Р>0,05) и 51,9
± 3,3 мк. моль./ мл. мин. (Р>0,05).
На фоне такого рода реакций вегетативной нервной системы, про и
антиоксидантной системы, у животных перенесших 5 - минутную
клиническую смерть в ПОЯ, по сравнению с интактными животными НСК
слегка набухшие, отмечается слабо выраженный перицеллюлярный отек; при
этом объем цитоплазмы увеличен до 1438,7±23,7 мкм³ (Р>0,05). Отмечается
некоторое увеличение количества активно-функционирующих клеток до
12,4±0,5 % (Р>0,05). НСВ в них в основном расположено в области
перикариона и в области аксонов. Количество НСК умеренной активности
увеличилось до 68,6±0,3 % (Р>0,05), в то время как НСК низкой
функциональной активности уменьшались до незначительных величин
13,2±0,7 % (Р>0,05). НСК ПОЯ секретируя, НСВ переходит в стадию высокой
функциональной активности, где отмечается усиленный выброс нейросекрета.
Содержание НСВ в НСК ПОЯ уменьшено до 198,8±3,5 у. ед. Деструктивно
измененные НСК остаются в пределах равных у интактных животных 5,6±0,3

Vol. 1. Issue 3
40
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

% (Р >0,05). В НСК ядра имеют в основном овальную форму, контуры их


хорошо очерчены, хроматичны, хроматин в них расположен по всему ядру
диффузно. Объем ядер и ядрышек несколько больше, чем у интактных
животных, соответственно 326,4±1,9 мкм и 2,3 ± 0,08 мкм, хотя различия
статистически незначительны (Р>0,05). Ядрышки в основном находятся в
центре ядра. При сопоставлении объема ядер и цитоплазмы, величина индекса
ядерно – цитоплазматического соотношения при этом было равна 0,226 ±
0,003 (Р>0,05).
При изучении количества НСК и глиальных клеток - сателлитов в 25000
мкм², количество НСК было равно 5,0 ± 0,07, а количество глиальных клеток –
сателлитов 2,6±0,05. Индекс соотношений НСК и клеток - сателлитов было
равен 1,9±0,04. Различия их незначительны, по сравнению с интактными
(Р>0,05). Среди глиальных клеток выявляются клетки с опустошенной
цитоплазмой, где они в основном выявляются вокруг активно
функционирующих НСК. Ядра глиальных клеток-сателлитов также
хроматичны, имеют овальную форму, средняя площадь их не отличается от
интактных 13,8 ± 0,4 % у. ед. ( Р>0,05).
При исследовании АРЯ НСК также как ПОЯ слегка набухшие, отмечается
слабый периваскулярный отек, объем цитоплазмы увеличен до 1437,2 ± 13,0
мкм³ незначительно, по сравнению с интактными (Р>0,05). Функциональная
активность НСК АРЯ более выражена, по сравнению с функциональной
активностью ПОЯ и по сравнению с интактными, хотя различия их
незначительны. Среди клеточной формации определяется незначительное
увеличение количества активно- функционирующих НСК до 12,8 ± 0,4 %
(Р>0,05), содержание НСВ в них продолжает уменьшаться. Скопление его в
них находится в области перикариона, в то время, между активно
функционирующими НСК определяется уменьшение количества НСК низкой
функциональной активности до значительных количеств 14,0 ± 0,6 % (Р<0,05),
где НСВ расположено диффузно и плотно. Содержание НСК умеренной

Vol. 1. Issue 3
41
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

функциональной активности определяется в пределах нормы 68,0 ± 0,6 %


(Р>0,05), НСВ в них расположено диффузно и рыхло. Отмечается некоторое
уменьшение количества НСВ НСК АРЯ до 197,8 ± 3,4 у. ед., но показатели
незначительны (Р>0,05). Количество деструктивно измененных НСК особенно
не отличается от данных, у интактных животных 5,4 ± 0,3 (Р>0,05). Ядра НСК
выглядят слегка набухшими, контуры их хорошо очерчены, хроматин в них
также хроматичен, как в НСК, ПОЯ расположен диффузно по всему ядру.
Отмечается некоторое увеличение объема ядер и ядрышка до 326,6 ± 2,3 мкм³
(Р>0,05) и 2,3 ± 0,07 мкм³ (Р>0,05). Индекс соотношения объема ядер и объема
цитоплазмы при этом равен 0,227 ± 0,0004; показатели не отличаются от
показателей у интактных животных (Р>0,05), Ядра глиальных клеток-
сателлитов хроматичны, имеют овальную форму, средняя площадь их
практически в тех же пределах, как у интактных животных 14,4 ± 0,4 % у. ед.
(Р>0,05).
Количество НСК и клеток - сателлитов в 25000 мкм² определяется в
пределах 4,9 ± 0,05 и 2,7 ± 0,1. Индекс соотношения количества НСК и клеток
- сателлитов при этом равен 1,9 ± 0,09, показатели остаются в пределах
интактных и ПОЯ (Р>0,05). На основании полученных данных можно сказать,
что в процессе умирания организма при моделировании 5 - минутной
клинической смерти со стороны АРЯ отмечалось увеличение количества НСК
высокой функциональной активности и уменьшение количества НСК низкой
функциональной активности, а также некоторое снижение НСВ в НСК,
которые в совокупности могут свидетельствовать об увеличении
функциональной активности НСК АРЯ, по сравнению с интактными и НСК
ПОЯ.
В СВ НСВ выявляется в незначительном количестве, и оно расположено в
основном в крупных расширениях, а также в нервных окончаниях вокруг
капилляров во внутреннем и наружном слоях срединного возвышения.
Содержание НСВ уменьшено незначительно - 168,7 ± 3,1 у. ед. (Р>0,05), по

Vol. 1. Issue 3
42
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

сравнению с интактными животными. Следовательно, можно говорить о


выбросе НСВ в кровь и спинномозговую жидкость.
В аденогипофизе в этот период наблюдения отмечается увеличение
количества базофильных клеток высокой функциональной активности в β- и
d- клетках по сравнению с интактными, до 12,6 ± 0,5 % и 13,2 ± 0,4 % (Р<0,05-
0,01), также количество клеток умеренной функциональной активности до
71,0 ± 0,3 % и 70,8 ± 0,4 %(Р>0,05), уменьшение количество клеток низкой
функциональной активности до 16,4 ± 0,7 % и 16,0 ± 0,6 % значительно, по
сравнению с интактными (Р<0,05-0,01). β- и d- базофильные аденоциты слегка
набухшие, объем цитоплазмы при этом в β- базофильных аденоцитах
увеличен до 593,5 ± 25,8 мкм³, а в d- базофильных аденоцитах до 826,6 ± 40,1
мкм³, по сравнению с интактными, но показатели незначительно отличаются
(Р>0,05). Объем ядер и ядрышка β- и d-базофильных клеток аденогипофиза
характерно значительно не отличаются от интактных, что соответственно
составило 127,0 ± 4,9 мкм ³ 0,89 ± 0,01 мкм ³ и 127,5 ± 4,7 мкм ³ 0,89 ± 0,01
мкм ³ (Р>0,05). Индекс соотношения объема ядер и цитоплазмы при этом в β-
базофильных аденоцитах равен 0,214 ± 0,0004, а в d- базофильных аденоцитах
он равен 0,154 ± 0,0002 (Р>0,05). Количество гликопротеида в β- и d-
базофильных аденоцитах продолжает уменьшаться. Основное содержание
гликопротеидов в активно функционирующих клетках, концентрировано в
области перикариона, а в клетках умеренной функциональной активности
гликопротеид расположен диффузно по всей цитоплазме; у клеток низкой
функциональной активности интенсивно определяется по всей цитоплазме.
Содержание гликопротеида в β- базофильных аденоцитах снижено до 152,5 ±
2,6 у.ед. незначительно больше, чем d- базофильных аденоцитов, где в d-
базофильных аденоцитах содержание гликопротеида снижено до 151,4 ± 3,2
у.ед. (Р>0,05) различия их незначительны по сравнению с интактными. При
этом, содержание ФСГ в крови составил 0,17 ± 0,02 mlU/ml. (Р>0,05) ЛГ
0,47± 0,01 mlU/ml. (Р<0,05) содержание тестостерона 6,1± 0,03 nmol/l.

Vol. 1. Issue 3
43
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

(Р<0,05).
Следовательно, можно сказать, что функциональная активность более
выражена в d- базофильных клетках, чем в β- базофильных аденоцитах, то
есть обеспечено увеличение секреции тестостерона в кровь.
После наступления клинической смерти через 10 минут, активность НСК
ПОЯ и НСК АРЯ, продолжала увеличиваться. Объем цитоплазмы НСК
увеличен до 1438,2 ± 28,1 мкм³, незначительно по сравнению с интактными
животными (Р>0,05). Количество НСК в 25000 мкм² определяется в пределах
5,0 ± 0,03 (Р>0,05) незначительны по сравнению с интактными животными и 5
- минутной клинической смертью. Отмечается слабо выраженный
перицеллюлярный отек. При этом в ПОЯ количество активно
функционирующих клеток увеличилось до 20,8 ± 0,9 %, НСВ в них
определяется также, как и в 5 - минутной клинической смерти в области
перикариона и в аксонах, но количество их по сравнению с интактными
животными значительно отличаются (Р<0,01). Содержание НСК умеренной и
низкой функциональной активности продолжали уменьшаться до 66,2 ± 0,8 %
и 7,4 ± 0,3 %; НСВ в них расположено по всей цитоплазме диффузно,
количество его меньше, чем при 5 - минутной клинической смерти и у
интактных животных(Р>0,05) (Р<0,05- 0,01). Количество деструктивно
измененных НСК в ПОЯ оставались в пределах равных у интактных
животных 5,6 ± 0,4 % (Р>0,05).
Объем ядер в НСК ПОЯ продолжал увеличиваться до 327,2 ± 5,5 мкм³ по
сравнению с интактными (Р>0,05), хроматин в ядрах расположен диффузно по
всему ядру. Индекс ядерно-цитоплазматического соотношения остается в
пределах интактных животных 0,227 ± 0,0009 (Р>0,05).Ядрышко расположено
в основном в центре ядра хроматично, его объем слегка увеличен до 2,3 ± 0,06
мкм³, незначительно по сравнению с интактными и по сравнению с 5 -
минутной клинической смертью (Р>0,05).
Содержание НСВ в НСК ПОЯ продолжало уменьшаться до 195,1 ± 3,7 у.ед,

Vol. 1. Issue 3
44
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

по сравнению с интактными и с 5 - минутной клинической смертью различия


незначительны (Р>0,05).
Количество глиальных клеток - сателлитов, также как при 5 - минутной
клинической смерти находится в пределах в 25000 мкм² 2,7 ± 0,1 (Р>0,05).
Индекс соотношения количества НСК и глиальных клеток - сателлитов при
этом равняется 1,9 ± 0,07 (Р>0,05); находится в пределах равных у интакт-ных
животных и при 5 - минутной клинической смерти. Ядра глиальных клеток-
сателлитов хроматичны, их площадь равна 13,8 ± 0,2 % у. ед., особенно не
отличается от данных интактных животных и животных с 5 - минутной
клинической смертью (Р>0,05).
На основании полученных данных активность АРЯ более выражена по
сравнению с интактными и по сравнению с животными, перенесшими 5 -
минутную клиническую смерть и по сравнению с функциональной активно-
стью ПОЯ, которая характеризуется увеличением объема цитоплазмы до
1450,0 ± 23,8 мкм³ (Р>0,05) и количества НСК высокой функциональной
активности до 21,6 ± 0,9% (Р<0,001), а также увеличение и объема ядер и
ядрышка до 329,5 ± 4,4 мкм³ и 2,4 ± 0,1 мкм³ (Р>0,05) с диффузно
расположенным хроматином в ядре и хроматичностью ядрышка.
Индекс ядерно-цитоплазматического соотношения при этом также
находится в пределах интактных животных, то есть при этом он равен 0,227 ±
0,0009 (Р>0,05), где отмечается слабовыраженный перицеллюлярный отек.
При этом отмечается переход НСК от умеренной и низкой функциональной
активности в более высокую функциональную активность, которая
характеризуется уменьшением количества НСК умеренной и низкой
функциональной активности до 66,8 ± 0,6 % (Р>0,05) и 6,8 ± 1,1% (Р<0,01).
Отмечается уменьшение плотности НСВ в них, содержание НСВ в НСК АРЯ
при этом уменьшалось до 193,6 ± 3,9 у.ед. (Р>0,05).
Количество деструктивно измененных НСК находилось в пределах данных
у интактных животных 5,2 ± 0,4 % (Р>0,05). Количество НСК в 25000 мкм²

Vol. 1. Issue 3
45
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

находится в пределах у интактных животных и животных,


перенесших 5 - минутную клиническую смерть, которое равно 4,9 ± 0,03
(Р>0,05). Площадь ядер глиальных клеток – сателлитов слегка увеличена до
14,4 ± 0,4 % у.ед. (Р>0,05). Количество глиальных клеток - сателлитов в 25000
мкм², также как НСК клеток находится в пределах интактных и равно 2,8 ±
0,08 (Р>0,05). Индекс соотношения НСК и глиальных клеток – сателлитов при
этом равен 1,8 ± 0,04 (Р>0,05). Содержание НСВ во внутреннем и наружном
слоях срединного возвышения продолжало уменьшаться до 155,7 ± 3,5 у.ед
(Р<0,01)
В аденогипофизе β- и d- базофильные клетки четко выявляются, контуры
хорошо очерчены. Функциональная активность их продолжает увеличиваться,
количеств опустошенных β- и d- базофильных клеток, то есть клеток высокой
функциональной активности увеличилось до 20,4 ± 0,5 % (Р<0,001) и 21,2 ±
0,5 %(Р<0,001). Количество базофильных клеток умеренной и низкой
функциональной активности в β- клетках уменьшалось до 63,4 ± 0,6 % и 16,2
± 1,0 % (Р<0,01), а в d- клетках до 62,4 ± 0,9 % (Р<0,01) и 16,4 ± 0,8 %(Р<0,05)
значительно по сравнению с интактными животными. В активно
функционирующих базофильных клетках гликопротеид расположен в
основном вокруг ядра. В клетках умеренной функциональной активности,
гликопротеид расположен рыхло и разбросан по всей цитоплазме, а в
базофильных клетках низкой функциональной активности гликопротеид
расположен интенсивно и плотно по всей цитоплазме. Объем цитоплазмы в β-
базофильных клетках увеличился до 592,8 ± 19,6 мкм³ (Р>0,05), а в d-
базофильных клетках до 831,6 ±34,0 мкм³ (Р>0,05) незначительно по
сравнению с интактными животными.
Ядро и ядрышко в базофильных клетках аденогипофиза слегка набухшие.
Объем их в β- клетках увеличен до 127,7±3,7 мкм³ (Р>0,05) и 0,90±0,02 мкм³
(Р>0,05), а в d- базофильных клетках до 128,4 ± 3,8 мкм³ (Р>0,05) и 0,9±0,02
мкм³ (Р>0,05). Количество гликопротеида в них уменьшилось до 151,7±1,6

Vol. 1. Issue 3
46
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

у.ед. (P>0,05) и 150,6±1,6 у.ед. (Р<0,05). Индекс ядерно-цитоплазматического


соотношения в β- базофильных клетках аденогипофиза при этом равняется
0,215 ± 0,0009 (Р>0,05), а в d- базофильных клетках 0,154±0,0002 (Р>0,05).
При этом в крови выявлено увеличение содержания ФСГ до 0,17 ± 0,02 mlU/ml
(Р>0,05), ЛГ до 0,47± 0,01 mlU/ml (Р<0,05), количество тестостерона до 6,15±
0,33 nmol/l (Р<0,05).
Следовательно, можно сказать, что функциональная активность d-
базофильных клеток аденогипофиза более выражена по сравнению с d-
базофильными клетками аденогипофиза интактных животных, и животных
перенесших, 5 минутную клиническую смерть, по сравнению с β-
базофильными клетками у животных перенесших 10 минутную клиническую
смерть.
На основание полученных данных, динамика функциональных изменений в
реактивности ВНС, про и антиоксидантной системе и морфофункциональных
изменений в НСК ПОЯ, АРЯ, СВ, а также β- и d- базофильных клетках
аденогипофиза при моделировании 5 - 10 минутной клинической смерти были
различными в зависимости от продолжительности клинической смерти. При
этом функциональная активность НСК более выражена в ПОЯ, чем АРЯ, так
же более в d- базофильных клетках аденогипофиза чем, β- базофильных
клеток аденогипофиза, при снижении содержания НСВ и гликопротеида, так
как при этом отмечается увеличение секреции фолликулостимулирующего
гормона, лютеинизирующего гормона, а также тестостерона соответственно
продолжительности клинической смерти. Кроме этого, анализ
морфофункциональных сдвигов во внутреннем и наружном слоях СВ показал,
что при моделировании 10 - минутной клинической смерти содержание НСВ
было много, оно определялось в области крупных расширений аксонов и в
тельцах Герринга. Вместе с тем в НСК ПОЯ и АРЯ, а также в СВ, в β- и d-
базофильных клетках по прежнему содержится много НСВ и гликопротеида,
но количество их незначительно меньше, чем у интактных животных; такое

Vol. 1. Issue 3
47
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

состояние по данным Поленова А.Л. [25]говорит о напряжения выведения


НСВ в кровь и спинномозговую жидкость.
Снижение содержания НСВ во внутреннем и наружном слоях СВ и
гликопротеида в d- базофильных клетках аденогипофиза, по данным А.Л.
Поленова [24] В. Н. Бабичева [3], Ф. З. Меерсона [22], О. К. Хмельницкий
[28], говорит о том, что морфофункциональная активность гипоталамо -
гипофизарной системы на фоне напряжения способствует синтезу и секреции
тестостерона и адаптации к действующему стрессорному фактору, каким и
является 10 - минутная клиническая смерть.
Таким образом, на основании полученных данных можно сделать сле-
дующие выводы:
1.После наступления клинической смерти через 5-10минут соответственно,
кратковременное увеличение активности симпатической нервной системы,
увеличение прооксидантной активности и снижения активности
антиоксидантной системы, способствовало увеличению активности ПОЯ,
АРЯ, d- и β- базофильных клетках аденогипофиза и соответственно
секреции ФСГ, ЛГ и тестостерона.
2. Преобладание тонуса парасимпатической нервной системы, на фоне
увеличения прооксидантной активности, снижения активности
антиоксидантной системы способствовало напряжению выведения НСВ в
СВ из ПОЯ, АРЯ, а также гликопротеида из d- и β- базофильных клетках
аденогипофиза и соответственно секреции ФСГ, ЛГ и тестостерона.

Литература

1. Агроскин Л.С.,Папаян Г.В. Цитофотометрия // Издательство «Наука»


Ленинград, 1977.- 295 с.
2. Асатиани, А.С. Новые методы биохимачиеской фотометрии / А.С.
Асатиани.-М.: Наука, 1965. - 543 с.

Vol. 1. Issue 3
48
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

3. Бабичев, В.Н. Нейроэдокриншюгия пола / В.Н. Бабичеь. - М.: Наука,


1981. - 221 с.
4. Волков А.В., Мороз В.В., Ежова К.Н., Заржецкий Ю.В. Роль половых
стероидов в восстановительном периоде после клинической смерти
(экспериментальное исследование). Общая реаниматология.- 2010. 4(1):-
С.1-18
5. Всйна, A.M. Заболевания вегетативной нервной системы / A.M. Всйна. -
М.;Медицина. 1991. - 622 с.
6. Джалолов Д.А., Карабаев А.Г., Карабаев Ж.А. Взаимотношения
реактивности вегетативной нервной системы, показателей эндогенной
интоксикации, и базофильных клеток аденогипофиза белых крыс.
//Журналь Вестник современных исследований.- 2018.-№4.2 (19). -С.47-
49.
7. Джуманиязов Ш. А., Карабаев А. Г., Ким Д. В. Изучение развития и
становления нейросекреторной функции гипоталамо-гипофизарной
нейросекреторной системы у плодов и потомства животных, отравленных
хлорпирифосом в течение беременности. // Журнал Вестник врача.-2022,-
№ 3 (106),-2022,- С. 46-51.
8. Егоров, А.М. Определение активности пероксидазы / A.M. Егоров, А.П.
Осипов// Теория и практика иммуиоферментного анализа. - М., 1991. -
С.71.
9. Заречнова Н.Н., Слынько Т.Н. Влияние горной гипоксии на органы
эндокринной системы при недостаточности гормонов надпочечника и
поджелудочной железы // Вестник новых медицинских технологий.
Электронное издание-2018. №4 .-С.3-10.
10.Карабаев А. Г. Ввзаимоотношение реактивности вегетативной нервной
системы и морфофункциональной активности базофильных клеток
аденогипофиза в постреанимационном периоде //Наука и мир. – 2020. –
№. 3-1. – С. 55-61.

Vol. 1. Issue 3
49
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

11.Карабаев А. Г., Владиславна К. Д. Изменения В Репродуктивной Системе


В Период Клинической Смерти //Central Asian Journal of Medical and
Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 5. – С. 194-198.
12.Карабаев А.Г. Взаимоотношение реактивности вегетативной нервной
системы и морфофункциональной активности базофильных клеток
аденогипофиза в постреанимационном периоде// Журнал Наука и мир.-
2020.- №3(1).-С55-61.
13.Карабаев А.Г. Морфофункциональные изменения в гипоталамо-
гипофизарно нейросекреторной системе в процессе умирания и
оживления организма (экспериментальное исследование) Автореферат.
Ташкент 1988.20 с.
14.Карабаев А.Г., Жураева Г., Карабаев Ж.А., Жаббаров Р.Ж. Один из
механизмов нарушения гипоталамо-гипофизарной системы в период
постреанимационной болезни. Журнал проблемы биологии и медицины. -
2013.-№1(72) - С.44-46.
15.Карабаев А.Г., Исроилов Р.И. Морфофункциональные изменения
базофильных клеток аденогипофиза при постреанимационном
заболевании. – 2020. Artigo | IMSEAR | ID: sea-210175
16.Карабаев Аминжон Гадаевич Карабаева Маржона Аминжоновна,
Худоярова Дилдора Рахимовна. Вегетативной реактивности беременных
при тяжелой формы железодефицитной анемии // Журнал.Новый день в
медицине.- 2021.- №3(35).-С.95-100.
17.Карабаев Аминжон Гадаевич Патогенетические основы нарушения
морфофункциональной активности аркуатного ядра гипоталамуса в
постреанимационном периоде // Журнал Новый день в медицине. -2021,-
№3,- С. 137-142.
18.Карабаев Ж., Карабаев А. Г. Ўткир панкреатитни даволашда автаном
нерв тизимими реактивлигида динамик ўзгаришлар //Gospodarka i
Innowacje. – 2022. – Т. 28. – С. 76-80.

Vol. 1. Issue 3
50
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

19.Королюк М. А., Иванова Л. И., Майорова И. Г., Токарев В. Е. Метод


определения активности каталазы.//Лабораторное дело.–1988.–№ 8. – С.
16–19.
20.Корпачев, В.Г. Моделирование клинической смерти и
постреанимационной бо¬лезни у крыс / В.Г. Корпачев // Патология. -
1982. - № 3 - С.78-80.
21.Лебедев, А..Б. Динамика гормонального статуса в постреанимационном
периоде. А.Б. Лебедев, О.М. Зуева, В.Г. Корпачев // Экстремальные и
терминальные состоя¬
22.Мсерсов, Ф.З. Основные закономерности индивидуальной адаптации.
Физиоло¬гия адаптационных процессов / Ф.З. Меерсон. - М., Медицина,
1986. - 635 с.
23.Нуримов П. Б., Карабаев А. Г. Взаимоотношение реактивности
гипоталамо–гипофизарно-нейросекреторной системы, автономной
рервной системы, прооксидантной и антоксидантной системы у
интактных крыс в условиях аридной зоны //Central Asian Journal of
Medical and Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 5. – С. 234-238.
24.Поленов, А.Л. Гипоталамическая -нейросекреция / А.Л. Поленов. - М.;
Наука,1971. - С. 39-43.
25.Стальная И.Д., Гаришвили Т.Г. Определение МДА. // современные
методы в биохимии. Москва,1977.- С. 66-68.
26.Стропус Р.А., Тамашаускас К.А.,Якубаускас Б.В. Применение точечного
метода для изучения нервных структур // Общее закономерности
морфогенеза и регенерации. Каунас, 1976. -С..68
27.Ташкэ К. Введение в количественную цито-гистологическую
морфологию. Издательство Румыния 1980, 210 с.
28.Хмельницскнй, O.K. Функциональная морфологии эндокринной системы
при старе¬нии и атеросклерозе / O.K. Хмсльницекий, А.С. Ступина. — Л
: Медицина, 1989. - 245 с.

Vol. 1. Issue 3
51
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

29. Якимов И. А, Логинова Е. С. Анализ изменений уровня гормонов


щитовидной железы при некоторых видах смерти//Журн: Альманах
современной науки и образования. - 2017.№ 6.- С.91-92
30.Bhasin, S. Testosterone therapy in men with hypogonadism / S. Bhasin, J.P.
Brito, G.R. Cunningham et al. // An Endocrine Society clinical practice
guideline. J. Clin. Endocrinol. Metab.– 2018. - Vol. 103 – P.1715–1744.
31.Gadaevich K. A. et al. Morphofunctional activity of neurosecreter cells in the
arcuatic nucleus of hypothlamus during the period post-reanimation disease
//European Journal of Molecular & Clinical Medicine. – 2021. – Т. 8. – №. 3. –
С. 948-953.
32.Gadaevich K. A. et al. Reactivity of the supraoptic, arcuate nucleus of the
hypothalamus and the B-and D-basophilic cells of the adenohypophysis in the
early postreanimation period //European Journal of Molecular & Clinical
Medicine. – 2021. – Т. 8. – №. 3. – С. 954-957.
33.Hernández-Hernández, J.M. Kisspeptin Stimulatestion of Luteinizing Hormone
(LH) during Postpartum Anestrus Continuous and Restricted Suckling / J.M.
Hernández-Hernández Becerril-érez et al. // Animals (Basel). – 2021. – Vol.11
– P.1-8.
34.Karabaev A.G. et al. Reactivity of the supraoptic, arcuate nucleus of the
hypothalamus and the B-and D-basophilic cells of the adenohypophysis in the
early postreanimation period //European Journal of Molecular & Clinical
Medicine. – 2021. – Т. 8. – №. 3. – С. 954-957.
35.Karabaev A.G. Relationship between the reactivity of the autonomic nervous
system and the morphofunctional activity of basophilic cells of the
adenohypophysis in the post-resuscitation period. // Science and World
International scientific journal- 2020. 3 (79). P.55-62.
36.Karabaev Aminjon Gadaeviv, Isroilov Rajabboy
Israilovich, Violation in the Post Resuscitation Disease Period: Recent Evidanc

Vol. 1. Issue 3
52
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

e, American Journal of Medicine and Medical Sciences, Vol. 9 №. 9, 2019, pp.


347-350. doi: 10.5923/j.ajmms.20190909.08.
37.Karabayev A. G., R. I. Isroilov. Morphofunctional Changes in Basophilic Cells
of the denohypophysis during Post-resuscitation Disease // Journal of
Advances in Medicine and Medical Research- 2020. 32 (8).p.130-135.
38.Karabayev Aminjon Gadaevich karabayeva Marjona Avinjonovya, Xudozrova
Dildora Raximovya. Study of vegetative reactivity of pregnant women with
normoblastic normoch rom ic h ematopoiesis. /Polish science journal. -2021.-
№8.-С.36-55.

Vol. 1. Issue 3
53
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ГИПОТАЛАМО-ГИПОФИЗАРНАЯ НЕЙРОСЕКРЕТОРНАЯ СИСТЕМА


У ПОТОМСТВА ЖИВОТНЫХ, ОТРАВЛЕННЫХ ХЛОРПИРИФОСОМ В
ТЕЧЕНИЕ БЕРЕМЕННОСТИ.

Джуманиязов Шавкат Атаназарович


Самаркандский Государственный Медицинский Университет, кафедра
физиологии. г. Самарканд. Узбекистан.jradi63@mail.ru

Актуальность проблемы. Широкое применение пестицидов способствует


расширению контакта человека и животных с токсическими веществами,
возникновению случаев отравления и возрастанию заболеваемости населения в
районах интенсивного применения пестицидов ]. В патогенезе
интоксикаций большую роль играет функциональное состояние регулирующих
систем организма и, особенно, нейроэндокринной системы, которая в
значительной степени обуславливает развитие реакций на вредное воздействие
и, в тоже время, является наиболее ранимой [3, 8, 12, 15]. Пренатальный
(внутриутробный) период развития является самым уязвимым, т. к.
окружающая среда влияет на формирование и физиологию плода с помощью
эпигенетических механизмов. Факторы, действующие в критические периоды
развития плода, могут запускать ряд дезадаптивных механизмов, что оказывает
большое влияние на строение и функцию тканей, и последствия этого могут
также передаваться из поколения в поколение [1, 2, 6, 9, 10, 11]. Следует
отметить, что морфофункциональное состояние нейроэндокринной системы в
онтогенетическом аспекте в условиях неблагоприятного течения беременности
изучено недостаточно [14, 15 ].
Ключевые слова: ГГНС, онтогенез, пестициды, стресс, хлорпирифос,
Цель исследования. Изучение развития и становления нейросекреторной
функции ГГНС у потомства животных, отравленных различными дозами ФОП
хлорпирифос в течение всего периода беременности.

Vol. 1. Issue 3
54
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Материалы и методы исследования. Данное исследование проведено на


беспородных белых крысах массой тела 180-200 гр. и их потомстве различных
периодов постнатального развития. Животные были подразделены на 2 группы.
Первую группу составили интактные животные. Во 2 группе отравление крыс
проводилось хлорпирифосом в течение всего периода беременности в дозе 1/50
ЛД50. Забой животных производился в I, 7, 14, 21, 30-е дни после рождения
путем одномоментной декапитации. Срезы мозга окрашивали одной из
следующих методик: I) крезилвиолетом по Нисслю; 2) паральдегид-фуксином
(ПАФ) по Гомори-Габу; 3) хромовым гематоксилином по Гомори с докраской
ядрышек по Гайденгайну.
Изучение гипоталамо-гипофизарной нейросекреторной системы
проводилось на уровне гипоталамических ядер (СОЯ и ПВЯ), срединного
возвышения и задней доли гипофиза. Изменение морфофункционального
состояния нейросекреторных клеток (НСК) супраоптического и паравентрику-
лярных ядер устанавливали, подсчитывая процентное соотношение отдельных
типов нейросекреторных клеток [ 4, 16, 17]. Наряду с этим, учитывалось
содержание нейросекрета в гипоталамо-гипофизарном тракте и в задней части
нейрогипофиза (ЗДГ).
В гипоталамических ядрах (СОЯ и ПВЯ) измеряли объѐм ядер нейронов для
оценки состояния функциональной активности НСК. При описании
морфологического состояния нейросекреторных ядер обращали внимание
также и на структурные изменения в клетках, на состояние сосудов и глии.
Кроме перечисленных показателей, нами учитывались данные об общем
состоянии животных, показатели наступления и сохранения беременности,
количество пре- и постнатальной гибели потомства.

РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ОБСУЖДЕНИЕ


I. Развитие ГГНС у интактных животных
Крупноклеточные ядра гипоталамуса у новорожденных крысят уже обо-

Vol. 1. Issue 3
55
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

соблены в хорошо различимые образования. Но, вместе с тем, анализ ГГНС


показывает, что данная система далека от степени развития, характерной для
взрослых животных, это проявляется не только малыми размерами ядер и
ядрышек нейронов, но и отсутствием хорошо выраженной цитоплазмы. О
незавершенности процесса созревания ГГНС свидетельствуют также
относительная рыхлость распределения нейронов в ядрах, наличие
митотически делящихся клеток и малое количество нисслевской субстанции в
цитоплазме нейронов. В процессе постнатального онтогенеза крысят имеет
место рост размеров нейронов гипоталамуса.
Вместе с тем увеличивается содержание нейросекрета в различных
отделах ГТНС. К концу 3-й недели жизни крысят морфологическая картина
нейроэндокринной системы приближается к той, которая характерна для
взрослых животных. Начиная с 21-го дня постнатального развития в крупно-
клеточных ядрах можно увидеть нейроны в различных фазах секреторного
цикла. К 30-му дню жизни нейросекреторная система крысят становится
практически идентичной с таковой у взрослых [4, 14].
2. ГГНС при отравлении хлорпирифосом в дозе 1/50 ЛД50на протяжении
всего периода беременности.
В данной экспериментальной группе наблюдались значительные изменения в
ГГНС и общем состоянии потомства отравленных крыс по сравнению с
интактными животными.
Изменения, наблюдаемые в ГГНС новорожденных крысят, характеризовались
дезорганизацией и угнетением нейросекреторных процессов, расстройством
кровообращения и повышеннойгибелью нейронов в крупноклеточной части
гипоталамуса. Деструктивные процессы были более выраженными в СОЯ, чем
в ПВЯ.
В последующих возрастных группах остается заметным значительное
отставание роста и развития нейронов в крупноклеточных ядрах гипоталамуса
по сравнению с интактными крысятами того же возраста. У 2-недельных и

Vol. 1. Issue 3
56
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

более старших крысят наблюдаются при знаки напряженного функционирова


ния ГГНС. Вместе с тем, такая повышенная активность системы сопровожда-
ется высоким содержанием в крупноклеточных ядрах гипоталамуса нейронов в
стадиях «депонирования» и дистрофии. В то же время, объѐмы ядер нейронов
не достигают показателей, характерных для интактных крысят. (табл. I)
Таблица I
Объѐмы ядер (в мкм3) нейронов СОЯ и ПВЯ у потомства крыс, отравленных
хлорпирифосом в дозе 1/50 ЛД50 в течение всего периода беременности.
Ядра Возраст крысят /дни/
новорожд. 7 14 21 30
СОЯ 196,6** 289,3*** 425,6** 430,3* 416,4**
± 6,03 ± 8,46 ±10,04 ± 12,2 ± 9,16

ПВЯ 182,1** 280,7** 443,6* 421,2* 425,3**


± 5,15 ± 8,22 ± 7,82 ± 10,17 ± 8,27

Примечания:* - Р<0,05; ** - Р <0,01; ***- Р < 0,001 относительно интактных


крысят соответствующего возраста. В каждом случае было проведено не менее
150 измерений.
Выводы
Анализируя морфофункциональное состояние ГГНС плодов и крысят первого
месяца жизни в данной серии опытов, нужно отметить, что
1. антенатальное отравление антио в дозе 1/500 ЛД50 вызывает нарушение
становления и развития нейроэндокринной системы на всех этапах раннего
онтогенеза. Если у новорожденных крысят преобладают деструктивные
процессы в ГГНС, то у более старших животных отмечается напряженное
функционирование системы и еѐ истощение.
2. реакция ГГНС неполовозрелых крысят на отравление совершенно отличается
от реакции взрослого организма, имеющего четкий фазовый характер (А.Г.
Карабаев, 2021). Такое положение мы объясняем тем, что ткани молодых

Vol. 1. Issue 3
57
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

животных, а тем более плодов, весьма чувствительны к токсическим


воздействиям, а нейроэндокринная система не имеет завершенного строения .
3. Помимо нарушений в ГГНС у крысят в данной экспериментальной группе
мы констатировали высокую пре- и постнатальную смертность, явления общей
гипотрофии и более поздние сроки прозревания животных. Весьма вероятно,
что в этих явлениях деструкция и дезинтеграция в ГГНС потомства сыграли не
последнюю роль.

Список литературы
1. Акарачкова Е.С. с соавт. Материнский стресс и здоровье ребенка в
краткосрочной и долгосрочной перспективе. РМЖ «Медицинское
обозрение» №3, 2019. стр. 26-32
2. Бабанов С.А. и др. Производственные факторы и репродуктивное здоровье:
каузация и оценка профессиональных рисков. Гинекология. 2019;21(4): 33-
43.
3. Джуманиязов Ш. А., Карабаев А. Г., Ким Д. В. Изучение развития и
становления нейросекреторной функции гипоталамо-гипофизарной
нейросекреторной системы у плодов и потомства животных, отравленных
хлорпирифосом в течение беременности // Вестник врача № 3 (106)—2022.
С 41-45
4. Джуманиязов Ш. А., Карабаев А. Г. Становление гипоталамо-гипофизарной
нейросекреторной системы в онтогенезе лабораторных крыс // Проблемы
биологии и медицины 2022, 139 (№ 5), 266-270 стр.
5. Домуладжанов И.Х. Ассоциация «За экологически чистую Фергану»
Экофорум Узбекистана. Доклад об обращении особо опасных пестицидов в
Узбекистане. 2020. Стр. 1-91
6. Забродский П.Ф. Иммунотоксикология фосфорорганических соединений.
Саратов. Издательство «Саратовский источник». 2016 289 с.

Vol. 1. Issue 3
58
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

7. Илюшина Н. А. Системная оценка генотоксичности пестицидов в


Российской Федерации: дисс. ... докт. Биол. наук: 2020. 318c.
8. Карабаев А. Г., Ким Д. В. Патомеханизмы нарушения гипоталамо-
гипофизарно-гонадной системы организма при моделировании клинической
смерти различной продолжительности. 2022 Central Asian Journal of Medical
and Natural Science 3 (5), 420-428
9. Мирошникова Д.И., Ракитский В.Н., Березняк И.В., Иванова Л.Г. Влияние
пестицидов на основе глифосата на здоровье работников сельскохозяйствен-
ного производства. Гигиена и санитария. 2021;100(9):933-937
10. Нуримов П.Б., Бобокандова М.Ф. Особенности развития соматотропной
функции гипофиза и надпочечников у мальчиков-подростков // Новый день
в медицине. -2022. -№.2(40). С. 624-628
11.Сергиенко Л.Ю. Ранний онтогенез - критический период для
«программирования» эндокринных и гормонально-зависимых патологий во
взрослой жизни. // Клінічна та експериментальнапатологія. – 2014. – T. 13. -
№3 – С. 224-230.
12. Нейрофизиология: физиология ЦНС. В 2 ч. Часть 1 : учебник для вузов / В.
И. Циркин, С. И. Трухина, А. Н. Трухин. — 2-е изд., испр. и доп. — Москва
: Издательство Юрайт, 2021. — 519 с. — (Высшее образование).
13. Christensen, K.; Harper, B.; Luukinen, B.; Buhl, K.; Stone, D. "Chlorpyrifos
Technical Fact Sheet". National Pesticide Information Center. Retrieved 3 July
2014. "
14. Djumaniyazov Sh. A. Karabaev A.G. Hypothalamic-pituitary neurosecretory
system in fetuses and offspring of animals poisoned with chlorpyrifos during
pregnancy. //Central Asian Journal of Medical and Natural Science. – 2022. –3 (6)
–Р. 274-280.
15. Herman JP, Tasker JG. Paraventricular Hypothalamic Mechanisms of
Chronic Stress Adaptation. Front Endocrinol (Lausanne). 2016;7:137.

Vol. 1. Issue 3
59
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

16.Karabayev A. G., Nurimov P.B., Urokov G. M. , Bobokandova M. F. Reactivity


of the supraoptic, arcuate nucleus of the hypothalamus and the B- and D-
basophilic cells of the adenohypophysis in the early postreanimation period.
European Journal of Molecular & Clinical Medicine 2021/3 Том8 Р. 954-957
17.Winstock A.R. Effects on Pregnancy and the Newborn //in Reproductive and
Developmental Toxicology (Second Edition)/ 2017, Pages 1301-1325

Vol. 1. Issue 3
60
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ЗАДЕРЖКА ПОСТНАТАЛЬНОГО РОСТА И РАЗВИТИЯ ПОТОМСТВА


КРЫС, ВЫЗВАННЫЕ ХИМИЧЕСКИМ СТРЕССОМ У МАТЕРИ

Джуманиязов Шавкат Атаназарович


Самаркандский Государственный Медицинский Университет,
кафедра физиологии. г. Самарканд. Узбекистан.
jradi63@mail.ru

Аннотация. В статье исследовано влияние пре- и постнатального воздействия


фосфорорганического пестицида хлорпирифос на рост и развитие
лабораторных крыс в постнатальном отногенезе. В настоящем исследовании
было выявлено, что, при воздействии хлорпирифосом на беременных самок-
крыс потомство имеет меньший вес при рождении и более высокие показатели
неонатальной смертности, отставание в развитии в отличие от интактных
сверстников.

Ключевые слова: онтогенез, пестициды, стресс, хлорпирифос,

Актуальность проблемы. Широкое применение пестицидов способствует


расширению контакта человека и животных с токсическими веществами,
возникновению случаев отравления и возрастанию заболеваемости населения в
районах интенсивного применения пестицидов Пренатальный
(внутриутробный) период развития является самым уязвимым, т. к.
окружающая среда сильно влияет на формирование и физиологию плода.
Факторы, действующие в критические периоды развития плода, могут
запускать ряд дезадаптивных механизмов, что оказывает большое влияние на
строение и функцию тканей, и последствия этого могут иметь долгосрочные
последствия, в конечном итоге влияя на их последующее потомство [6, 8].

Цель исследования Изучение влияния фосфорорганических пестицидов

Vol. 1. Issue 3
61
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

(ФОП) на потомство животных, отравленных различными дозами ФОП


хлорпирифос в период беременности.
Материалы и методы . Исследование проведено на беспородных белых
крысах массой тела 180-200 гр. и их потомстве различных периодов
постнатального развития. Первым днѐм беременности считали день
обнаружения сперматозоидов во влагалищных мазках самок-крыс. После чего
крыс помещали в отдельные клетки.
Животные были подразделены на 3 группы, включающую по пять
беременных самок. Первую группу составили интактные животные. Во 2
группе отравление крыс проводилось хлорпирифосом в течение всего периода
беременности в дозе 1/50 ЛД50. В 3 группе отравление крыс проводилось
хлорпирифосом во второй половине беременности до рождения крысят в дозе
1/50 ЛД50.
В каждой группе фиксировали продолжительность беременности, размер
помѐта, неонатальную смертность, прирост массы тела и сроки прозревания
крысят.
Гибель новорожденных детенышей (мертворожденные исключались) в
течение трех суток после рождения учитывали как неонатальную смертность.
Массу тела новорожденных детенышей во всех группах измеряли на 1 и 30-
е сутки после рождения . Массу тела новорожденных детенышей сравнивали с
контрольными.
Для каждого животного в каждой группе отмечали день открытия век
(прозревания).

Полученные результаты

Уровень неонатальной смертности


Неонатальная смертность наблюдалась во всех группах животных,
подвергшихся стрессу. Однако уровень смертности был выше (18%) в группе 2
по сравнению с 3 группой (9,8%). Неонатальной смертности в контрольной

Vol. 1. Issue 3
62
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

группе не наблюдалось.

Прирост массы тела новорожденных крысят


Масса тела новорожденных детенышей на 1 -й день отела значительно
различалась между экспериментальными группами. Масса тела новорожденных
детенышей группы 2 (4,7 ± 0,1 г, р = 0,001) была достоверно ниже, чем в
контрольной (5,9 ± 0,30 г, р = 0,003) или в группе 2 (5,2 ± 0,2 г, р = 0,005).
Масса тела потомства на 30 -й день постнатальной жизни в 1 группе (45,68
± 1,25 г, р = 0,02) была достоверно ниже, чем в контрольной (70,15 ± 4,89 г, р =
0,005) и 2-ой группах (61,22 ± 0,005).

Открытие глаз (прозревание) крысят


При анализе результатов выявляется статистически значимая разница в
прозревании между экспериментальными группами и контрольной
группой. Открывание век в группе 3 (15,16 ± 0,30 дня, р = 0,02) показало
значительную задержку по сравнению с контрольной группой (13,1 ± 0,70 дня,
р = 0,004), но все же меньше, чем у 2 группы (17,5 ± 0,2 дня, p =
0,02). Экспериментальным группам 2 и 3 требовалось значительно больше
времени для открытия век, чем контрольной группе.

Обсуждение

В настоящем исследовании наблюдалась положительная корреляция между


увеличением массы тела и воздействием пестицида. В группах, подвергшихся
химическому стрессу, наблюдалось значительное снижение прибавки массы
тела матери во время беременности по сравнению с контрольной группой. В
период с 1 -го по 10 -й день беременности во 2 группе наблюдалось снижение
прибавки массы тела.

Vol. 1. Issue 3
63
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Неонатальная смертность связана с воздействием хлорпирифоса на мать


во время беременности; с учетом этого мы отметили, что неонатальная
смертность наблюдалась в группах 2 и 3, что может быть связано с
интоксикацией во внутриутробном периоде с последующим нарушением
органогенеза, который является критическим периодом для развития плода.
Среди групп, подвергшихся стрессу, группы, подвергшиеся воздействию
хлорпирифоса, показали значительное снижение веса потомства при рождении,
что также может быть связано с нарушением метаболизма в организме матери,
что в конечном итоге вызывает снижение синтеза белка и разрушение мышц во
время развития [9].
Сообщалось, что иммобилизационный стресс у матери связан со
снижением массы тела при рождении [ 1, 7 ]. Материнский стресс влияет на
постнатальное развитие и рост, изменяя метаболизм печени и скелетных
мышц. В настоящем исследовании сообщается, что группы, подвергшиеся
воздействию пестицида, показали снижение массы тела и на 30 -й день после
рождения.
Задержка открывания век может указывать на задержку или изменение в
развитии головного мозга. Настоящий результат показывает, что стресс может
вызвать задержку открытия век, поскольку подопытным группам
потребовалось больше времени для прозревания по сравнению с контрольной
группой; это может быть связано с запаздыванием образования синаптических
связей в мозговых центрах [5].

Выводы

Развивающийся плод очень чувствителен к неблагоприятным


воздействиям, испытываемым матерью, так как мозг развивающегося плода
функционально менее зрел и не способен адекватно реагировать и
адаптироваться к материнскому стрессу [2, 3, 4].
Материнский стресс влияет на плод, повышая секрецию

Vol. 1. Issue 3
64
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

глюкокортикоидов и повышая уровень плацентарных глюкокортикоидов, что


может приводить к стимуляции глюконеогенеза и ингибированию захвата
глюкозы тканями, снижению синтеза белка, усилению мышечной атрофии.
Таким образом, химический стресс матери может вызвать
мертворождение, неонатальную смертность, врожденные дефекты, снижение
массы тела при рождении, постнатальном развитии и задержку
прозревания. Необходимы дальнейшие исследования для понимания основных
морфофункциональных и патофизиологических механизмов нарушений,
вызванных гестационным стрессом. Настоящее исследование показывает, что
воздействие стресса на мать во время беременности оказывает долгосрочное
вредное воздействие на развитие плода.

Литература
1. Воронина И. Д. и др. Связь веса ребенка при рождении с физической
активностью и стрессовыми событиями в жизни матери до и во время
беременности //Теоретическая и экспериментальная психология. – 2016. –
Т. 9. – №. 4. – С. 77-86.
2. Джуманиязов Ш. А., Карабаев А. Г., Ким Д. В. Изучение развития и
становления нейросекреторной функции гипоталамо-гипофизарной
нейросекреторной системы у плодов и потомства животных,
отравленных хлорпирифосом в течение беременности // Вестник врача
№ 3 (106)—2022. С 41-45
3. Джуманиязов Ш. А., Карабаев А. Г. Становление гипоталамо-
гипофизарной нейросекреторной системы в онтогенезе лабораторных
крыс // Проблемы биологии и медицины 2022, 139 (№ 5), 266-270 стр.
4. Djumaniyazov Sh. A. Karabaev A.G. Hypothalamic-pituitary neurosecretory
system in fetuses and offspring of animals poisoned with chlorpyrifos during
pregnancy. //Central Asian Journal of Medical and Natural Science. – 2022. –3
(6) –Р. 274-280.

Vol. 1. Issue 3
65
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

5. Карабаев А. Г., Ким Д. В. Патомеханизмы нарушения гипоталамо-


гипофизарно-гонадной системы организма при моделировании
клинической смерти различной продолжительности. 2022 Central Asian
Journal of Medical and Natural Science 3 (5), 420-428
6. Нуримов П.Б., Бобокандова М.Ф. Особенности развития соматотропной
функции гипофиза и надпочечников у мальчиков-подростков // Новый
день в медицине. -2022. -№.2(40). С. 624-628
7. Eick S. M. et al. Associations of maternal stress, prenatal exposure to per-and
polyfluoroalkyl substances (PFAS), and demographic risk factors with birth
outcomes and offspring neurodevelopment: an overview of the ECHO. CA. IL
prospective birth cohorts //International journal of environ mental research and
public health. – 2021. – Т. 18. – №. 2. – С. 742.
8. Lamichhane N. et al. Associations between maternal stress during pregnancy
and offspring obesity risk later in life—A systematic literature review //Obesity
Reviews. – 2020. – Т. 21. – №. 2. – С. e12951.
9. Montoya-Williams D. et al. Associations between maternal prenatal stress,
methylation changes in IGF1 and IGF2, and birth weight //Journal of
developmental origins of health and disease. – 2018. – Т. 9. – №. 2. – С. 215-
222.

Vol. 1. Issue 3
66
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

IMPACT OF TOURISM ON THE NATIONAL AND WORLD


ECONOMY

Usmanova Aziza Bakhodirovna


Senior Lecturer, Bukhara State University

Pulotova Sitora Zafar kizi


Student of the Faculty of Economics and Tourism
Bukhara State University

Annotation: This article studies the impact of tourism on the world economy,
on the national economy and the regional economy. The reasons for the increased
interest in the development of tourism activities are revealed. Discusses in detail the
indirect and direct impact of tourism on the economy, the so-called multiplier effect.
Key words: tourism, tourism industry, tourism activities, multiplier effect,
balance of payments.
Tourism is considered one of the highly profitable and rapidly developing
sectors of the world economy; it occupies an important place in strengthening
international socio-political, economic and cultural ties. In particular, it can be
emphasized that this sector leads in the creation of labor-intensive industrial jobs,
surpasses the tourism sector in the number of enterprises, plays a key role in the
preservation of the natural and cultural environment and sustainable development,
and this makes a significant contribution to ensuring the consent of peoples and
nations.
Tourism activity acts as a type of foreign trade relations. It has a significant
impact on the exports and imports of different countries. International tourism leads
the world's export industries, ahead of the automotive, chemical and fuel industries.
Tourism is the main source of income for some developing countries. The
export of tourism services creates additional demand in the economy, provides

Vol. 1. Issue 3
67
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

employment and increases foreign exchange earnings. Thus, this sector plays an
important role as a driving force of economic progress.
Over the past years, tourism has become the fastest growing sector of the
world economy and a major export industry in the international market.
Tourism as a type of activity affects the social, cultural, educational and
economic spheres of countries and directly on their international relations.
If we focus on the economic impact of the tourism industry, then the
economic function of tourism is to demand and consume tourists.
The indirect effect of tourism is the "multiplier effect" (from Latin
multiplicator - multiplication) - this ensures the turnover of tourism expenses in a
country or region. Tourist spending increases the income of the country, and in turn,
affects in the form of a chain reaction. Businesses that directly profit from tourists
need other services from the local economy. And thus, the profits from tourism
activities are spent on their own needs. For example, hotels use the services of
construction, communications, banking, insurance companies, food manufacturers,
etc. The more the profit received from the services provided to tourists is spent, the
more actively the multiplier effect increases.
On January 18, 2023, the World Travel and Tourism Council (WTTC)
published the results of a study according to which Paris in 2022 ranked first in the
world in terms of the contribution of tourism to the country's economy. In compiling
the report, key indicators were analyzed, such as the contribution of travel and
tourism to GDP, employment development and traveler spending. It is estimated that
in 2022, the contribution of Paris to the economy through tourism reached $35.65
billion. Beijing is in second place with $32.62 billion, and Orlando closes the top
three with $31.1 billion. Shanghai also entered the top ten ($29, 69 billion), Las
Vegas ($22.99 billion), New York ($21.09 billion), Tokyo ($17.97 billion), Mexico
City ($16.76 billion), London ($14.92 billion) and Guangzhou ( $13.15 billion).
Direct and indirect costs of tourists determine the overall impact of tourism
on the economy of a country or region. This is manifested through the impact of

Vol. 1. Issue 3
68
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

tourism on the balance of payments, employment and economic development of the


country. The balance of payments serves as a source of information that reveals the
features of the country's participation in the international exchange of goods, services
and capital. It is no coincidence that the problems of the balance of payments, the
active or passive balance of trade, arouse active public interest and affect political
decision-making.
A positive balance of payments is an excess of income over expenditure,
mainly natural opportunities, developed infrastructure, political stability.
The impact of tourism on the balance of payments is reflected through the
difference between the expenses of foreign tourists in the country during their stay
and the expenses of the country's tourists abroad. A positive balance of payments
ensures the growth of the country's income from tourism and opens up great
opportunities for investment in the development of the tourism industry
Tourism has a significant impact on employment. According to experts, the
tourism industry has the number of jobs per 200 million people employed in the
world, which is more than 8 percent of its indicator. Every year 1-1.5 percent of new
jobs are created in the tourism industry.
The reason for the interest of many countries in the development of tourism is
the following features:
• requires less capital compared to modern industries;
• promotes employment by creating jobs for people without high
qualifications;
• has a multiplier effect;
• creates active demand, which increases employment and incomes in mixed
sectors of the economy;
• contributes to economic growth;
• positive impact on the regional economy, including isolated regions that do
not have a developed industry;

Vol. 1. Issue 3
69
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

• raises the standard of living of local communities by involving them in


economic activities;
• contributes to the inflow of foreign exchange through the development of
international tourism and, at the same time, has a positive impact on the balance of
payments.

Tourism is an economic complex, the development of which implies global


economic processes and relations. On the other hand, tourism is an important catalyst
for economic growth and participates as a channel for the distribution of the gross
national product between countries, and there is no export of goods and services.

References
1. Абдуллоев, А. Ж., Таирова, М. М., & Усманова, А. Б. (2020). Особая
Характеристика Агротуризма. Вопросы Науки И Образования, (11), 95.
2. Абдуллоев, А. Ж., Таирова, М. М., & Усманова, А. Б. (2020). Малый
Бизнес В Сельском Туризме И Агротуризме. Достижения Науки И
Образования, (5 (59)).
3. Усманова, А. Б. (2019). Квалификация Кадров В Туристической
Сфере. Мировая Наука, (4), 471-473.
4. Bakhodirovna, U. A., & Ilkhomovna, Z. M. (2021). Tourist Potential Of
The Bukhara Region. Researchjet Journal Of Analysis And Inventions, 2(04), 243-
246.
5. Olimovich, D. I., Bakhtiyorovich, T. M., & Salimovna, N. G. (2020).
Improving Of Personnel Training In Hotel Bussines. Academy, (2 (53)).
6. Усманова, А. (2020). Prospects For Development Of Rural Tourism In
Uzbekistan. Центр Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 4(4).

Vol. 1. Issue 3
70
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

7. Abdullayevna, Q. Z., Anvarovich, Q. A., & Muxtorovna, N. D.


Theoretical Foundations Of Enhancing The Competitiveness Of The National
Economy. Gwalior Management Academy, 87, 54.
8. Усманова, А. (2021). Tourist Potential Of The Bukhara Region. Центр
Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 6(6).
9. Rakhimova, I. I., Berdikulova, G. N., Axmedova, Z. J., & Sayitova, U.
H. (2022). Positive Aspects Of The Communicative Psychological Effect Of Social
Networks On The Individual. Asian Journal Of Research In Social Sciences And
Humanities, 12(1), 349-353.
10. Muhammedrisaevna, T. M. S., Bayazovna, G. N., & Kakhramonovna,
11. D. A. (2020). Goal And Objectives Of Integrated Marketing
Communications. Economics, (2 (45)).
12. Mukhammedrizaevna, T. M., & Bakhriddinovna, A. N. (2020).
Requirements For Quality, Logistics And Safety When Growing Agricultural
Products. Достижения Науки И Образования, (10 (64)).
13. Akramjanovna, A. D., & Gaynutdinnovna, A. D. (2022). Effective Ways
To Overcome Mental Deficiencies In The Development Of Communication Skills Of
Students With Primary Intellectual Disability. Middle European Scientific
Bulletin, 24, 322-324.
14. Rakhmatullaeva, F. M., & Nishonova, Z. A. (2017). Agrotourism And
Its Influence On The Economy Of Agro-Industrial Complex. In Современное
Экологическое Состояние Природной Среды И Научно-Практические Аспекты
Рационального Природопользования (Pp. 1918-1919).
1. https://www.e-unwto.org/toc/unwtotfb/current

Vol. 1. Issue 3
71
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ISSUES OF TRANSPORT LOGISTICS IN EFFECTIVE DEVELOPMENT OF


BUSINESS ACTIVITY

Boltayeva Sh.B.- is a senior teacher of the Department of Agribusiness and Logistics


Zamirbekova G.- 3rd year student of Bukhara State University

ANNOTATION. In this thesis, information is given on the issues of transport


logistics in the effective development of business activities in our country. The
solution of transport logistics issues in the territory of our country is also briefly
described about the political and social promotion work being carried out in this
regard.
Key words: logistics, agro-logistics, transport logistics, transport infrastructure,
road management, technical network integration.
INTRODUCTION
Logistics is the organization, management and optimization of the movement
of various flows from production sources directly to the consumer. This science is
divided into several types. One of them is transport logistics. Transport logistics is a
system responsible for organizing deliveries. In other words, transport logistics deals
with the organization, control and optimization of all processes related to moving
specific material flows from point A to point B. Choosing the optimal route is also a
key factor. Active use of this field occurs in the 60s of the twentieth century. During
this period, rapid development of production continues. Knowledge of all movement
points of raw materials allows to determine losses. Thus, competent transport
logistics reduces the cost of goods. The achievements of the scientific and technical
revolution played an important role in the development of science, as a result of
which communication over large distances appeared.
Transport logistics: system and infrastructure
This concept describes the entire set of consumers and product producers, as
well as the communication paths used for their interaction, transportation, buildings
and structures, management systems and other resources. Transport logistics cannot
exist without proper infrastructure. After all, if the necessary technical means are not
available, it is impossible to move objects, store them, and provide all processes with
financial and information flows. The infrastructure ensures uninterrupted and precise
operation of all functions. The total amount of prices mainly depends on the quality
of the transport. Therefore, it is necessary to take into account the transport logistics
in the enterprise, as well as the efficiency of each type of transport, the efficiency of
the organization of transport from producers to the consumer, as well as the storage

Vol. 1. Issue 3
72
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

and accounting of goods that are very important for the customer.
Transport logistics plays a big role in the activity of the enterprise. This
system is a necessary link in the system, because this discipline is responsible for
managing all flows, and it is impossible to manage material flows without organizing
it. Thus, transportation should not only be used efficiently, but also flexible. This
allows to realize the main purpose of the transport-logistics system despite the rapidly
changing demand.
As we all know, today in the Republic of Uzbekistan various measures are
being taken to develop entrepreneurship and digital economy. One of the most
important factors in the development of the economy for our country is, of course, the
field of logistics. In order to organize the effective development of the logistics
sector, it is necessary to establish improved transport infrastructures in the country
and equip them with the use of modern technologies. In 2020, 25 modern agro
logistics enterprises with a capacity of 405,000 tons were operating in our republic
and from 2021, their number and the scope of services will increase even more. In
2020, the foreign trade turnover amounted to 36.3 billion US dollars, the volume of
exports in foreign trade turnover was 15.2 billion US dollars (a decrease of 13.4%),
the volume of imports was 21.1 billion US dollars (a decrease of 12.8%).
In order to organize the effective development of the logistics sector, it is
necessary to establish improved transport infrastructures in the country and equip
them with the use of modern technologies. At the moment, transport-logistics centers
have not been established in proportion to the emerging requirements for the
provision of full complex services in the field of customs, transport-expediting,
warehouse and information logistics in 14 free economic zones established in 10
regions of our republic. Only 5 international intermodal logistics centers "Navoi",
"Angren", "Tashkent", "Termiz" and "Pop" international logistics centers have been
established and are operating in our country. Logistics is divided into dozens of
priority directions, such as production, trade, distribution, finance, service,
warehouse, information, among which transport logistics takes the leading place.
Because today its share in the cost of manufactured products is 40 percent.
According to the results of the research, more than 3000 logistics centers are
currently operating in the world. There are more than 80 international transport
corridors in the world, 44 of which pass through the territory of our country.
Uzbekistan has joined 9 international conventions and 2 agreements regulating
transportation. In addition, the intergovernmental agreement concluded with the
European and Asian continents, about 30 countries of the CIS, and cooperation with
the International Union of Road Transport, which is a member of more than 70
countries, ensures the further development of logistics services in our country. In

Vol. 1. Issue 3
73
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

conclusion, in order to develop the logistics sector, it is possible to achieve


diversification of the export of products, first of all, through the development of
logistics services. Also, in the effective development of business activities, I think
that the main attention should be paid to providing the system of internal and external
transport infrastructures with modern equipment and highly qualified specialists in
the issues of transport logistics.
References
1. Giyazova, N. B., & Giyazov, B. B. (2022). Importance Of The Textile
Industry: The Situation In Uzbekistan And The Legal Framework. Miasto
Przyszłości, 78-81.
2. Axmedova, Z. M. (2021). The Effectiveness Of The Use Of Complex
Methods In The Elimination Of Stuttering. The American Journal Of Applied
Sciences, 3(01), 118-122.
3. Gulchehra, N. (2020). Role Of Marketing Strategies In Increasing
Company Competitiveness: Role Of Marketing Strategies In Increasing Company
Competitiveness. Центр Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 1(1).
4. Urakova, M. (2021). Increase The Economic Efficiency Of Industrial
Enterprises. Центр Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 6(6).
5. Urakova, M. (2020). Management Accounting As An Enterprise
Management Tool 1urakova M. H, 2muxtorov A. S. Центр Научных Публикаций
(Buxdu. Uz), 1(1).
6. Narzullayeva, G. S., & Mukhtarov, M. M. (2021). Impact Of Covid-19
On Tourism: The Restoration Of Tourism And The Role Of Young Entrepreneurs In
It. World Economics And Finance Bulletin, 2(2), 14-18.
7. Odinayeva, N. F., Bakayeva, M. A., & Giyazov, B. B. (2022).
Intellectuals With Higher Education In The Economy And Ways To Increase Their
Competitiveness. Miasto Przyszłości, 84-86.
8. Usmanova, A. B. (2021). The Current State And Analysis Of The
Tourist Potential Of The Bukhara Region. Barqarorlik Va Yetakchi Tadqiqotlar
Onlayn Ilmiy Jurnali, 1(6), 801-805.

Vol. 1. Issue 3
74
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

9. Muhammedrisaevna, T. M., & Kahramanovna, D. A. (2022). Logistic


Tourism System: Features, Functions And Opportunities. Miasto Przyszłości, 198-
200.
10. Dustova, A. (2022). Stimulating The Economic Growth Of Territories
Through The Development Of Regional Tourism. Центр Научных Публикаций
(Buxdu. Uz), 12(12).
11. Po‗Latkhodjaeva, M. R. (2022). Effective Ways Of Rehabilitation Work
With Children With Cochlear Implants. Spectrum Journal Of Innovation, Reforms
And Development, 9, 479-481.
12. Gulchehra, N. (2020). Role Of Marketing Strategies In Increasing
Company Competitiveness: Role Of Marketing Strategies In Increasing Company
Competitiveness. Центр Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 1(1).
13. Subanova, B. (2022). Competence And Key Factors Of Competence
Innovative Approach. European International Journal Of Multidisciplinary Research
And Management Studies, 2(06), 41-45.
14. Turobova, H. R., Tairova, M. M., & Giyazova, N. B. (2020).
Possibilities Of Improving Cooperation Relation By Developing Agritourism In
Farming Industry Evidence From Uzbekistan. Test Engineering And
Management, 83(5-6), 676-688.
15. Muhammedrisaevna, T. M., & Akhtamovna, T. D. (2021). Economic
Significance Of Clustering In Tourism And World Experience In This Field. Journal
Of Marketing And Emerging Economics, 1(1), 1-3.
16. Rakhimova, I. I., Berdikulova, G. N., Axmedova, Z. J., & Sayitova, U.
H. (2022). Positive Aspects Of The Communicative Psychological Effect Of Social
Networks On The Individual. Asian Journal Of Research In Social Sciences And
Humanities, 12(1), 349-353.
17. Rustamovna, T. H., & Salimovna, N. G. (2022). Possibilities Of Bio
Economic Development In Uzbekistan. European Multidisciplinary Journal Of
Modern Science, 4, 860-866.

Vol. 1. Issue 3
75
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

18. Turobova, H., Axmedova, F., & Buranova, M. (2021). Foreign


Experiences In Organizing Cooperation Relations In Uzbekistan. Academicia: An
International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 2397-2400.
19. Усманова, А. (2020). Prospects For Development Of Rural Tourism In
Uzbekistan. Центр Научных Публикаций (Buxdu. Uz), 4(4).
20. Normamatovna, S. N. (2022). Content Of The Concept Of Spiritual-
Moral Qualities In Psychological And Pedagogical Literature. Pioneer: Journal Of
Advanced Research And Scientific Progress, 1(3), 73-78.
21. Muhammedrisaevna, T. M. S., & Sadikovna, S. M. (2022). Development
Trends In Marketing Communications In 2020-2022. European Multidisciplinary
Journal Of Modern Science, 4, 819-822.

Vol. 1. Issue 3
76
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

INTERNET ADDICTION AND ANONYMOUS COMMUNICATION

PhD student of UzMU


Umida Sayitova Hikmatillo qizi
E-mail: umidasayitova00@gmail.com

Today, most researchers consider anonymity to be the leading criterion for


Internet addiction, as a result of which the global network attracts a large number of
users. This term itself (translated from French) means no name, no name.[7] It
literally describes the modern internet space. All cyber users change their real name
to the cyber name they use when online.[8] The global network gives a modern
person the opportunity to feel anonymous, at least for a while. In conditions of
anonymity, a person usually behaves as he pleases. Realizing that you remain
unknown in the process of communication gives a person the opportunity to feel free
and natural, but at the same time it often leads to the manifestation of negative
qualities, immoral unusual behavior, insulting causing words, excessive openness,
aggressiveness, etc.[4] This is explained by the fact that despite the capabilities of
technical tools, users prefer anonymity and do not want to lose it. In general, often
the real environment is gradually replaced by cyberspace, because the person online
feels more natural than in real life. The virtual world provides an opportunity not to
feel responsible, not to worry about the consequences of one's actions.
T.A. Bondarenko believes that dysfunctional personal relationships are an
important reason for the formation of Internet addiction.[1] Dysfunctional personal
relationships can be divided into two subtypes:
 attitude towards oneself;
 attitude to the environment.
The first may be due to the following characteristic positions of people:
 "I feel great only in cyberspace";

Vol. 1. Issue 3
77
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

 "In the real world, I'm not important, but on the Internet I'm interesting";
 "I'm out of luck without the Internet".[5]

This type of character is characterized by self-doubt, self-control, low self-


esteem, and a negative view of oneself. In this case, the global network is used to get
positive reactions, positive emotions, etc. In turn, the attitude towards the
environment usually reflects the following characteristic positions:[9]
 "They respect me in cyberspace";
 "No one respects or loves me offline";
 "The Internet is my only friend";
 "Offline, people think badly of me."
Such installations significantly increase the user's dependence on the global
network and have very negative consequences.
O.V. Smyslov identifies a number of features of modern cyberspace that can
be considered as causes of Internet addiction.[6] So, according to the scientist, the
interactive mode of communication creates the need for users to respond to the
communicator's messages quickly and clearly. Therefore, texts contain simple
sentences, a few letters in words are abbreviated, and a whole sentence can usually be
in the form of one or two characters. Therefore, it is very difficult or impossible for
communicators to determine the age and education level of the person they are
communicating with based on the received message alone. This, in turn, creates the
impression of equalizing the intellectual level, taking the same position by the
subjects of communication. Due to this process, age and gender boundaries
disappear, which often hinders effective communication in real life.
Based on the analysis of the studied phenomenon, A.V. Benediktova
developed a multilevel model of Internet addiction factors:[2]
the level of basic conditions - conditions that are favorable for the emergence
of Internet addiction;
the level of necessary conditions - the factors that must be present for the
emergence of Internet addiction;

Vol. 1. Issue 3
78
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

the level of sufficient conditions - factors that are the result of the previous
two levels and are the basis for the emergence of Internet addiction.
E.A. According to Ignatiev, the reason why most users turn to the global
network is that they lack real-life communication.[2] The Internet allows you to take
initiative and connect with other people who are difficult to communicate with
outside of the Internet space. At its discretion, a person may communicate with
another entity or entities using Internet services. In addition, the communication
process can be terminated without any explanation. The absence of direct contact
between the subjects of the communicative process gives a sense of security, and at
the same time, activity, freedom, and independence are more evident in the initiative
of the users of the virtual space. Even the most insecure people can take initiative on
the Internet, and this is a very strong argument in its favor. Therefore, the main
advantage of the Internet is to provide the user with complete freedom and security
during virtual interaction.
The lack of necessary communication in real life often forces modern users to
resort to introspection, the result of which is completely different. A person who
experiences a lack of communication with other people tries to attract attention to
himself in any way. With the advent of the global network, it became much easier.
The most common technique in this regard is to make a virtual change in your
appearance. To this end, modern users rely on the ideals of beauty generally accepted
in society and try to make virtual changes, hoping to get a lot of fans as a result.
Thus, not only appearance, but also a person's social status, age, gender, workplace,
etc., change. Thus, by resorting to this type of virtual metamorphosis, modern users
try to exaggerate the real facts using the dominant style in any case. In this case, it is
desirable to combine both communication methods, because in the virtual
environment they complement each other. So, often the users of the global network
resort to an impressive and dramatic style. Dominant style is also very common on
the internet. Possible anonymity creates very favorable conditions for individual
users to assert themselves at the expense of others. Often users behave very

Vol. 1. Issue 3
79
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

aggressively without any explanation. The most common form of this is humiliating
and condescending the interlocutor in any way. Due to its uniqueness, the virtual
space allows the modern user to feel very free and independent.[6] Sometimes people
have enough acquaintances and friends in real life that they can't talk to them openly.
On the other hand, in cyberspace, a person will have the opportunity to share his
inner thoughts with various strangers, and at the same time he will feel completely
natural and confident. Based on all of the above, it is clear that the virtual space
primarily attracts people who experience a lack of communication, who tend to take
the initiative in communication, who are satisfied with the comfort of relationships
and the lack of obligations to another person. Thus, it is appropriate to consider cyber
communication as a specific form of human activity, which is manifested in the
pursuit of virtual communication, which causes a qualitatively different attitude to
life, to one's future.
References
1. Bondarovskaya V.M. Psychological aspects of computer use: The danger
of new information technologies and the development of children's abilities with the
help of a computer. // Psychologist. - M.: School World, 2005. - No. 25 (169). - S.
64-70.
2. Benediktova A.V. The study of Internet addiction and its socio-
psychological significance in student groups. // Psychological science and education.
- 2007. - No. 5. - S. 228-236.
3. Ignatieva E.A. Psychological features of communication in the Internet. //
Proceedings of the V All-Russian Scientific and Practical Conference "Problems of
informatization of education: a regional aspect", Cheboksary: Chuvash, state. ped,
un-t, 2007, - S. 107-109.
4. Mukhamedova, D., Rakhimova, I., Majidov, N., Abdullayev, B., &
Nigmatullina, L. (2020). Psychological aspects of addiction to social media,
computer and computer games. International Journal of Psychosocial Rehabilitation,
24(2), 319-324.

Vol. 1. Issue 3
80
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

5. Rakhimova, I. I., Mukhiddinova, U. A., Berdiqulova, G. N., Suleymanova,


D. I., & Sayitova, U. H. (2021). Positive And Negative Aspects Of The Psychological
Impact Of The Virtual World. The American Journal of Social Science and
Education Innovations, 3(05), 25-29.
6. Rakhimova, I. I., & Saitova, W. H. (2020). Psychological positive impact
of computer games on student children. In European Scientific Conference (pp. 248-
250).
7. Rakhimova, I. I. (2014). Factors in the formation of psychological
dependence on a computer game in adolescence. Actual problems of the humanities
and natural sciences, (1-2), 221-226.
8. Rakhimova, I. I., & Osmanova, D. (2019). The influence of the Internet on
our lives. Student Gazette, (3-1), 43-45.
9. Safaev, N. S., & Rakhimova, I. I. (2018). Dependence on computer games
in adolescence. In Man in Social Change (pp. 115-117).

Vol. 1. Issue 3
81
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ORGANIZATION OF INTERNATIONAL LOGISTICS ACTIVITIES


Aminova N.B.

Aminova Niginabonu Baxriddinovna – master student


Tashkent financial institute

International economic integration is the process of international unification


of the economies of countries and states into one common market, in which the
gradual abolition of tariff and non-tariff restrictions leads to the unification of
economic policy in sectors of the economy, which leads to an increase in trade
volume, labor productivity, migration of labor flows, equalization of tariffs in within
existing unions and other economic associations.
On the other hand, integration makes it possible to bring together and
sometimes unite national economic systems on the basis of a coordinated interstate
economy and policy.
There are currently many different forms of economic integration, including:
 preferential zones - an association of countries in whose trade customs
duties on certain imported goods are reduced or abolished;
 free trade zones, in which customs duties, taxes and fees are abolished
between countries, as well as quantitative restrictions in mutual trade in accordance
with international treaties. This is a deeper type of integration than preferential
agreements;
 customs union - a form of interstate agreement between two or more states
on the abolition of customs duties in trade. A customs union is a more effective form
of integration than, for example, a free trade area;
 a common market, which implies the free movement of goods, works and
services, as well as factors of production - capital, labor resources across the borders
of countries that are members of the common market;
The unified market is the final stage and ultimate goal of the single market. It

Vol. 1. Issue 3
82
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

requires completely free movement of goods, services, finance, capital and people
across the borders of various states.
The most effective are economic and monetary unions, in which customs
duties are abolished in trade between countries, collective protectionism from third
countries and freedom of movement of capital and labor are established. In addition,
within the framework of such unions, agreements are concluded on the harmonization
of fiscal and monetary policies, supranational governing bodies are created, and a
single macroeconomic policy is pursued.
At the same time, strategic alliances (strategic alliances) are widely used in
the world, within the framework of which long-term agreements are concluded
between two or more independent organizations for cooperation in the field of
product sales, scientific research and development, production, technological
development, etc. .
These include consortiums (lat. consortium - complicity, community) - an
organizational form of temporary association of independent organizations in order to
coordinate banking, trade, industrial, research and other types of business activities.
An effective form of making global and local logistics decisions in international
logistics is a virtual corporation, which is understood as a community of functional
partners managing the design, production and sale of products and services using
modern information technologies and a system of contracts with independent
working groups and structures.
Distinctive features of a virtual corporation are:
 the intermittent nature of the functioning;
 implementation of communications and management actions based on
integrated and local information systems, as well as establishing relationships with
partners and other organizations through a series of agreements, contracts and mutual
ownership of property;
 formation of temporary alliances in related areas;

Vol. 1. Issue 3
83
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

 partial integration and preservation of joint ownership with the parent


company;
 contractual relations of employees with the company.
When considering the methodological foundations and practical
recommendations for the formation and development of the organization's logistics
system, both global and local decisions are made. The former are considered and
adopted in the development of all international supply chains. To implement these
decisions, it is necessary to determine the size and structure of production, choose the
optimal organizational form of communication between the participants in the chain,
schemes for transporting material resources and control the optimal level of stocks.
In addition, it is necessary to determine the methods and methods of
financing, as well as the information and service component. Another type of
decision is associated with the local activities of the subjects of the international
logistics chain, in which local solutions are developed related to the development of
logistics channels for the promotion of material flows from the primary source to the
final consumer.
In this case, the most important decisions are the creation of a warehouse and
transport infrastructure, optimization of traffic flows, design of an information
management system and service maintenance. Particular attention should be paid to
improving the quality management system for goods and services.
The adoption of global and local logistics decisions in the international supply
chain is preceded by a business process analysis that considers individual
organizations and their entire set in the supply chain as a single system. Decision
making in international logistics is based on the most common methods of business
process analysis, such as benchmark marketing, reengineering, value chain analysis,
etc.
Benchmarking is a consistent and continuous process of measuring and
comparing an organization's business processes with those of the world's leaders in
order to obtain information that helps to take steps to improve its performance. It can

Vol. 1. Issue 3
84
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

be used within strategic alliances to exchange information between companies (for


benchmarking purposes). Business process reengineering is aimed at identifying a
key process for a company in order to decompose it and redesign the system anew to
obtain a better result (preferably at a lower cost).
There are many processes going on in companies, among which 5–10 are
identified as key in terms of maintaining competitiveness. As a tool for identifying
key processes, value chain analysis can be used. As noted above, an effective form of
making global and local logistics decisions in international logistics is a virtual
corporation.
The main forms of foreign economic activity in international logistics are:
 export of goods and services (direct and indirect);
 sale of licenses;
 international franchising agreements;
 foreign trade branches;
 creation of assembly or production enterprises abroad;
 direct investment, etc.
The above forms of business organization in international logistics arose with
the development of logistics activities and supply chain management in the context of
the globalization of world economic relations. The most dynamically developing
foreign trade branches, which are created in other countries as joint ventures or
subsidiaries.
The infrastructure of such organizational forms of foreign economic activity
may be different depending on the goods and services sold, forms of ownership,
investment climate and legislation in the country where such structures are created,
distribution channels, logistics intermediaries, etc.
Supply chains have become widespread in international logistics when
creating manufacturing enterprises abroad. Functionally, they can be diverse and can
use advanced technologies, equipment and experience of functioning of similar
organizations in advanced countries. They carry out their activities in accordance

Vol. 1. Issue 3
85
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

with existing legislation.


The main goal of enterprises of this type is to reduce production costs and
increase profits based on the use of advanced foreign experience and emerging
opportunities to conquer markets for goods. An important role is given here to
international logistics supply chains, including supply, production and distribution.
Direct investments are aimed at creating various business entities abroad to enter and
gain positions in foreign markets and adapt manufactured goods to their specifics,
requirements and conditions.
Organizational structures of international logistics management are divided
into linear, functional, matrix, divisional, formal and informal. The most common are
linear, functional and matrix. The first is characterized by the fact that the head of the
unit has the right to give orders on all managerial and production issues along the
―top-down‖ chain. Hence this type of management and got its name.
Decisions of the head are obligatory for implementation by lower levels. A
distinctive feature of such management is the use of the principle of unity of
command in full, which ensures a clear, purposeful implementation of a single action
program for all, their consistency and efficiency. Thanks to this, the performers
receive consistent instructions and implement them in a coordinated manner. Line
management is typical for small logistics firms, as well as the lower levels of medium
and large companies involved in international logistics.
References
1. Toshpulatov, I. A. (2019). Mproving the competitive management system of
light industrial enterprises. Economics and Innovative Technologies, 2019(2), 19.
2. Bababekova, D., & Mamatqulova, D. (2020). Pedagogical activity in the
economic training in higher education. Theoretical & Applied Science, (2), 740-742.
3. Бабабекова, Д. Ш., & Тухташева, Х. (2020). Эффективное
использование инвестиций в развитии инновационной сферы. Большая
Евразия: Развитие, безопасность, сотрудничество, (3-1), 462-463.

Vol. 1. Issue 3
86
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

4. Bakhriddinovna, A. N., & Qizi, K. D. R. (2020). Tourism logistics:


relationship between tourism and logistics. Academy, (7 (58)).
5. Tairova, M., Asadov, F., & Aminova, N. (2019). Logistics system in
tourism: features, functions and opportunities. International Finance and
Accounting, 2019(5), 16.
6. Shukrullaevich, A. F., & Bakhriddinovna, A. N. (2020). Transportation
system in tourism logistics. Наука, техника и образование, (6 (70)), 68-70.
7. Тураев, Н. Б., & Бабабекова, Д. Ш. (2018). Продовольственный кластер
как инструмент обеспечения стабильности регионального конкурентного
продовольственного рынка. In Общественные и экономические науки в
современных исследованиях (pp. 56-59).
8. Muhammedrisaevna, T. M., Shukrullaevich, A. F., & Bakhriddinovna, A. N.
(2021). The importance of logistics in the sphere of transportation and tourist
services. Наука и образование сегодня, (5 (64)), 16-18.
9. Junaydulloevich, A. A., Bakhriddinovna, A. N., & Olimovna, R. N.
Business and product delivery in the context of covid-19.
10. Rasul kizi-student, K. D. (2021). Tourism clusters institutional
environment Kadirova Nozima Rasulovna-student Aminova Niginabonu
Bakhriddinovna-student. EUROPE, SCIENCE AND WE EVROPA, VĚDA A MY
ЕВРОПА, НАУКА И МЫ, 11.
11. Khalimova, N. J., Murotova, N. U., & Aminova, N. B. Cluster Approach
In The Tourism Business.
12. Tairova, M. M., Sh, A. F., & Aminova, N. B. (2020). Discussion of
tourism logistics based on the theory of separation and association of tourists and
objects. in european research: innovation in science, education and technology (pp.
17-19).
13. Junaydulloevich, A. A., Mukhammedrizaevna, T. M., & Bakhritdinovna,
A. N. (2020). Environmentally friendly and sustainable supply chain management in
the platform economy. Economics, (3 (46)).

Vol. 1. Issue 3
87
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

14. Muhammedrisaevna, T. M., Shukrullaevich, A. F., & Bakhriddinovna,


A. N. (2021). The logistics approach in managing a tourism company. ResearchJet
Journal of Analysis and Inventions, 2(04), 231-236.
15. Бабабекова, Д. Ш., & Сарджанова, Д. А. (2018). Конкуренция как
фактор обеспечения качества. In Общественные и экономические науки в
современных исследованиях (pp. 16-20).
16. Abdulloev, A. J., Tairova, M. M., & Aminova, N. B. environmentally
friendly and sustainable supply chain management in the platform economy.
17. Шадманов, Э. Ш., & Бабабекова, Д. Ш. (2016). Бюджетная
пропорциональность и его роль в системе функционирования национальной
экономики. Молодой ученый, (7-2), 93-96.
18. Асадов, Ф. Ш., & Аминова, Н. Б. (2020). Transportation system in
tourism logistics. Наука, техника и образование, (6), 68-70.
19. Bakhriddinovna, A. N. (2021). The Impact of The Digital Economy on
Resource Consumption. Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching, 1(1),
23-27.
20. Murotova, N., & Aminova, N. B. (2021). Logistics as a factor of
clustering. International Engineering Journal For Research &
Development, 6(ICDSIIL), 3-3.

Vol. 1. Issue 3
88
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

МИОПИЯНИНГ ПРОГРЕССИРЛАНИШИДА БЎЙИН УМУРТҚА


ПОҒОНАСИ ПАТОЛОГИЯСИНИ ЎРГАНИШНИНГ ЎРНИ

Файзиева Д.Б., Мирзаев Д.А., Рахимов А.Ф.

Долзарблиги. Кўпгина олимлар томонидан миопиянинг ривожланишида


омиллардан бири дея бўйин соҳасидаги умуртқа поғонасининг патологиялари
деб таъкидланиб татқиқодлар олиб борилган ва изланишлар давом
эттирилаяпти. Бўйин соҳаси умуртқа поғонасидаги кўз билан боғлиқ анатомо-
топографик ўзига хосликни ҳисобга олган миопиянинг ривожланишида ва
прогрессивланишида омиллардан биридир.
Мақсад. Миопия ривожланиши ва прогрессирланишида бўйин соҳаси умуртқа
поғонаси патологиясининг ўрнини аниқлаш ва таҳлил қилиш.
Материал ва текширув усуллари. Мурожаат этган 6еморлардан миопиянинг
турли даражалари билан 67та (130та кўз) бўйин соҳасидаги умуртқа
поғонасининг патологияси билан қўшилиб келганларда текширувлар олиб
борилди. Беморларда умумофтальмологик текширувлар билан биргаликда
умуртқа поғона рентгенографияси, компьютерли реовазография ѐрдамида
умуртқа поғона қон томирларида гемодинамикани ўрганиш.
Муҳокама. Текширувлар натижасида бўйин умуртқа поғонаси артерияларда
қон айланишининг бузилиши бўйин соҳасидаги умуртқа поғонасидаги
патологик ўзгаришлар миопиянинг прогрессирланиши билан биргаликда
кечиши кузатилган. Барча беморларда ретинал артерияларнинг торайиши
кузатилди. Каротид бассейнда 96%га веноз оқимнинг қийинлашгани
аниқланди, бу ҳолат умуртқа артериялар бассейнда ҳам кузатилди. 55%
беморларда мия артериолаларида гипертензив ангиопатия 8,6% беморларда эса
гипотоник ангиопатия кузатилди. 17% беморларда вертебробазиляр бассейнда
пульсли қон оқимининг 4 даражали пасайиши, Рефракцион ўзгаришлар (-
)0,25D-(-)3,00D 35,2%ни ташкил этган бўлса (-)3,25D-(-)6,00D 34%ни ва (-

Vol. 1. Issue 3
89
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

)6,25D ва ундан юқориси 30,8%да кузатилди.


Хулоса. Текширувлар шуни кўрсатдики умуртқа поғонаси патологиялари
оғирлик даражасига қараб вертебробазиляр бассейнда, умуртқа артериясида
қон айланиши бузилиши кузатилади. Миопиянинг прогрессивланишига олиб
келадиган факторлардан бири бўйин умуртқа поғонасидаги патологияларнинг
даражасига ҳам боғлиқ. Миопияни патогенетик даволаш мақсадида бўйин
умуртқа поғонаси патологиясини инкор қилиш керак, бу эса ўз навбатида
мақсадли даво муолажасини олиб бориш кераклигини кўрсатади.

Vol. 1. Issue 3
90
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

BADIIY ASAR UMRBOQIYLIGIDA MUALLIF O‘RNI

Alisher Navoiy nomidagi ToshDO„TAU


O„zbek tili va adabiyoti mutaxassisligi
II kurs magistranti Usmonova Umida Xaydarali qizi

Annotatsiya: Bu maqolada umrboqiy sifatida tan olingan asar mualliflariga xos


umumiy xususiyatlar tadqiq qilinadi. Ularning o„ziga xos xarakteri, individual uslubi,
borliqni o„zgarishsiz taqdim etishi, betaraf roviyligi, kitobxonni mulohaza qilishga
majbur etishi xususida so„z yuritiladi.
Kalit so„zlar: ontologiya, anormal xarakter, biografiya, original uslub, muallif
taqdim etuvchi, mulohaza uchun joy qoldirish, qatlamlash
Ontologiya borliqni o‗rganuvchi falsafa sohasi. Ushbu yondashuv
adabiyotshunoslikda turli talqinlarda olib borilgan. Bu tadqiqot yo‗nalishlari
umumlashtirilsa, quyidagi xulosa kelib chiqadi: badiiy asarning ontologik tahlilida
tadqiqotchi matnning qanday ifodalanishini ham, shakl va mazmun uyg‗unligida
borliq in‘ikosiga aylanishini ham, insonning oldong va ongosti barhanlarini anglashni
ham, matnosti botiniy ma‘nolarning ifodasiz ifodalarini idrok etishini ham, asar
qismlarining o‗zaro va borliq bilan munosabatini ham o‗rganadi. Shu asosda
yondashuvning asosiy aizfasi kelib chiqadi, ya‘ni ontologik yondashuv asar
mavjudligi xususiyatlarini tushuntiradi.
Ushbu maqolada asar mavjudligining bosh sababiyati hisoblanmish muallif
xususida so‗z yuritamiz.
Asar ko‗zgudir, biz borliqda ko‗ra olmaydigan yoki ko‗rishni istamaydigan
haqiqatlarni ko‗rsatadi, ya‘ni asar yaralishning ilk sababi bu borliq
(adabiyotshunoslikka moslab tushunchani toraytirsak, bu kontekst), ammo borliq
yozuvchi ongi tufayli ko‗zguga o‗tadi, shu tufayli yondashuvda birinchi bo‗lib
muallif o‗rganiladi. Muallif olamni qog‗ozga nusxalasa, uni ijodkor- kashf etuvchi,
vujudga keltiruvchi, deya olamizmi? Olam aksini shunchaki qog‗ozga muhrlash,

Vol. 1. Issue 3
91
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ko‗rgan- bilganlarni yozish bilan asar yaratilganda, har bir inson yozuvchi bo‗lardi.
Muallif besh sezgisi, oltinchi tuyg‗usi, nozik didi, aql- zakovati, ziyrakligi,
sinchkovligi, o‗tkir hissiyotlari, noyob lingvistik qobiliyati, sarhadsiz tasavvuri, erkin
fikri, eng muhimi, soddaligi, alohida o‗zlikka egaligi bilan daholikni o‗zida kasb
etadi, mana shu xususiyat orqali borliqni tafakkur qiladi, butun basharni, borliqni
anglashga, ularning eng inja xususiyatlarigacha ochiqlashga harakat qiladi. Yozuvchi
nusxani yangiliklar bilan boyitadi, tahrirlaydi, sayqallaydi, ammo bu haqiqiy borliqni
ko‗rsatish, ko‗zguda ko‗rinmaydigan, ko‗rish istalmaydigan jihatlarni-da yoritish
uchun qilinadi. Demak, muallif nusxalaydi, biroq bu nusxa borliqning qaysidir
haqiqatlarini o‗zida mujassam etgan yangi borliq bo‗ladi, bu ijod- yaratish, kashf
etish bo‗ladi. Tarix shuni ko‗rsaradiki, bunday yaratiq mualliflarining aksari
bashardan ajralib turuvchi, o‗zgacha xususiyatlarga ega insonlar. A. Rasulov
umrboqiylikning mualliflari haqida shunday yozadi: ―Ulkan iste‘dod sohiblari
betakror siymo hisoblanadilar. Ularning xatti- harakatlari qilmishlari zinhor
quyushqonga sig‗maydi. Bobur, Mashrab, Pushkin, Tolstoy, Kafka singari iste‘dod
sohiblarining hayotlaridan qiziq- qiziq, andozaga tushmaydigan voqea- hodisalarni
so‗zlaydi‖.1 O‗zbek xalqi orasida boqiylik kasb etgan bisotga ega mualliflarning
hayoti, xarakteri o‗zbeklar uchun anormal: ko‗p asrlardan buyon oddiy xalq maqollar
kabi aytib yuruvchi hikmatlar sohibi dunyolarga sig‗mas hissiyotlari bilan tarixda
qoldi; noziktabligi turli rivoyatlar yaralishiga sabab bo‗lgan Navoiy naqshbandiylik
tarafdori bo‗lsa-da, oila qurmagan; ―Shoh Mashrab‖ deb e‘zozlangan Boborahimning
hayot yo‗li haqidagi rivoyatlar shunchalik antiqaki, hayratga tushasiz; Cho‗lponning
nozik hissiyotlari, keskin isykonor ruhi, nisbatan alg‗ov- dalg‗ov hayoti o‗z zamoni,
balki bugungi kun uchun ham kutilmagan bir hol. Bunday ruhiyat va hayot yo‗liga
ega buyuk yozuvchilar g‗arbda bisyor.
Yozuvchi biografiyasiga murojaat qilish, uning psixologiyasini o‗rganishga
ehtiyoj haqiqiylikni aniqlash ehtiyojidan kelib chiqadi, chunki boqiy asarlar yozuvchi
tanasida sinovdan o‗tkazgan tuyg‗ular, hayot tajribasi ilgiga tushgan voqealar, o‗zi

1
Rasulov. A. Talqin, tahlil, baholash. – T.: Fan, 2006. - 96 b,

Vol. 1. Issue 3
92
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

yaxshi bilgan vaziyatlar, jarayonlar, qahramonlar soxtaliklardan xoli holda asarga


ko‗chganda tug‗iladi.
Zabardast yozuvchilarni birlashtirib turuvchi xususiyatlar bor. Birinchidan, ular
eng mayda narsalarga ham e‘tibor beradigan sinchkov kuzatuvchilar. Tafsilotlarni
g‗ijjalab o‗rganish ishtiyoqi mukammal tahrirga yo‗l ochadi. Ikkinchidan, bunday
yozuvchilar qay holatda yozmasin, yozish bosqichlariga kelganda intizom va
qat‘iylik ko‗rsatishgan. Uchinchidan, Buyuk yozuvchi qanday shakl va hajmda
bo‗lmasin, har qanday murakkablikdagi fikrlarni kitobxonga aniq yetkazib beradi:
―Xameleon‖ kichik, ―Uliss‖ katta hajmga ega, ular xalqaro darajada mashhur. Bu
tasvirni, ma‘lumotni yetkazishning kamolotga yetgan shakli- uslub masalasi.
Shaxsiylashgan, betakror uslub turli ko‗rinishlarda namoyon bo‗ladi: Mashrabda
yuqori pafos, Qahhorda lo‗ndalik, teranlik, chuqurlik; S. Ahmadda achchiq kinoya;
O‗. Hoshimovda bir voqea ustidagi ichki monologlar, uqtirishga urinish; T. Murodda
tabiiy, xalqchil, qisqa, takror jumlalar; Servantesda iztehzoga boy, yengil va yoqimli
kayfiyat, faktlar bilan ishlash; Flaubertda bezaksiz istehzoni ta‘sirchan tasvir bilan
uyg‗unligi; Jeyn Ostinda komik tasvir uchun bo‗rttirish, taqlid qilish (parody), kulgili
bo‗rttirilgan taqlid (burlesque), kutilgan narsaga atay qarama- qarshi holatni yuzaga
keltirishdan paydo bo‗luvchi kulgili holat (irony), muallif ovozi bilan vositachilik
qilingan qahramon ovozi taqdimi (free indirect speech); Chexovda hayotning mayda
tafsilotlarini kattalashtiruvchi pafos; Tolstoyda ichki olamning qarama – qarshiliklari
aks etuvchi o‗tkir jumlalar; Dostayevskiyda ichki va tashqi dialoglardagi
psixologizm; Prustda ongning tizginsiz oqimi; Joysda interyer monolog, ramziy
parallellik, fokusli kompozitsiya; Xemengueyda to‗g‗ri, bezaksiz, sodda ko‗ringan
ramzlar; niqob kiygan figuralar (grotesque), Kafkada mantiqqa zid, g‗alati qahramon
va voqealar orqali sharqniki kabi qatlamlangan ma‘no; Fitsjeraldda yorqin rang,
tasvir; Markesda hayolotni achchiq haqiqatlarga qorishtirish bor.
Har qanday saviyadagi o‗quvchini jalb qila oluvchi asosiy kuch- so‗z boyligi.
Navoiy, Shekspir, Qodiriy, Cho‗lpon, Vladimir Nabokovni o‗qiganda mavzu to‗la
ochilmayoq tilning sehri sizni o‗ziga tortadi, mavzu esdan chiqib, til hayrati ichida

Vol. 1. Issue 3
93
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

qolasiz. Bu uslubning eng go‗zal qismi. U ko‗pgina bundayroq asarlarni qadrlilarga


qo‗shgan. Alohida uslubga egalik qilish yozuvchilar uchun ahamiyatli ko‗rinadi,
ba‘zi asarlarda uslub uchun ishlangani bilinib, yozuvchi uslubi qalbaki, soxta bo‗lib
qoladi. Aytmoqchimizki, iste‘dodlarning yozuv uslubi tabiiylik hissiyotini beradi. Siz
mahorat haqida o‗ylamaysiz: til, ifoda, vaziyatni yaratish, voqealarning borishi,
joylashuvi, qahramonni berish yozuvchi ongidan ongsiz holda to‗kilgandek bo‗ladi.
Yozuvchining fikrlash shakli, ruhiy kengliklari, qalbiy kechinmalari, yashash tarzi
o‗ziga xos uslubni yuzaga keltiradi. Har bir inson individual. Muallif ongi, ruhiyati,
kechinmalari, hayoti, xarakteri individual, shu sababli buyuklarning uslubi individual.
Ular oddiy ishni qilishadi, asar yaratish jarayonida o‗zligicha qoladi, o‗zidan uzoq
narsalarni o‗ziga yopishtirmaydi.
Nobel mukofoti sovrindori Hesseda shaxsiy tajribaning majozda ifodalash uslubi
bor. Hessening Nobel berilishiga asos bo‗lgan ―Sidhartha‖, ―Cho‗l bo‗risi‖ asarlarini
xarakterning o‗zini anglashi va amalga oshishi g‗oyasi bog‗laydi. ―Nyumbergga
sayohat‖ xotirotlari bilan bu asarlarni ko‗rib chiqsangiz, Sidhartha va Harri
Hessening o‗zi ekanligini payqaysiz. Yoshroq Hesse (Sidhartha) o‗ziga yetib borish
sayohatiga chiqqan. U Brahmanlar yo‗lidan, Samanalarnikini yaxshi deb o‗ylaydi,
Samanalardan Goutamaning g‗oyasini afzal biladi, ammo tezda turli sabablar bilan
undan ham xafsalasi pir bo‗ladi. Hesse ―Nyumbergga sayohatda‖ shunday yozadi:
―…men Nyurnbergga yetib kelgach, xursand bo‗lib ketdim. Ko‗nglimda men bu
gotik shaharda har turli mo‗jizalar kutgandim. Hoffmann va Vakenroder ruhi bilan
uchrashaman deb umid qilganman, biroq afsuski, bundan hech nima chiqmadi.
Shahar menda dahshatli taassurot qoldirdi, bunga albatta, o‗zim aybdorman… Men
bularning barchasini ko‗rdim, hammasi juda go‗zal edi, biroq barchasi katta, loqayd,
zerikarli korchalon shahar binolari bilan o‗rab olingan… na ruh, na ma‘no bor edi.‖ 2
Biror narsadan juda katta narsalarni kutish, ruhan tetiklashishga umid qilish, ammo
undan tezda ko‗ngli sovib, xafsalasi pir bo‗lish Hessega xos edi. ―o‗zim aybdorman‖
jumlasi ko‗p narsani gapiradi. U adashgan va bo‗lingan dunyoni o‗z holicha qabul

2
Herman Hesse. Nyumbergga sayohat. // ziyouz.com kutubxonasi, 2013

Vol. 1. Issue 3
94
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

qilish kerakligini biladi-yu, qabul qila olmaydi. Oddiy misol, ―Nyumbergga


sayohat‖da u davolanish uchun sanatoriyaga boradi, u yerda hamma miriqib dam
olish bilan ovora, Hesse esa bu yerda misli ko‗rilmagan azoblarga duchor bo‗ladi.
Kechinmalarning ommanikiga ters holda ko‗tarilish, tushish, sinish, parchalanish,
yana tiklanishga urinish kabilari Hessening syujetlari, qahramonlari, fikrni yetkazish
uslubiga ko‗chgan. Masalan, asosiy fikrni o‗pich yoki ―sehrli teatr‖ orqali uzatish
asar uchun alohida o‗ylanmagandek, Hessening o‗zini tahlil qilish, eng muhim
bo‗lgan xotirjamlikni his etish tarzi shunday. Rasm chizishni yoqtirish bejiz emas.
Sidhartha xotirjamlik topgan daryo xotirotda borishni orziqib kutgan uyi kabi sokin.
Fikrni ifodalashning sokin uslubi ham, fikrni bosiq, uzun jumlalarda berish shovqin-
suron hayotdan qattiq ozor chekadigan Hesse tabiatiga mos. U odamlar orasida o‗zini
noqulay his etadi. Sidharthadek g‗oyalarga, Harridek moddiyatga, jarayonlarga
begona. Jahon urishiga ruhan tayyor holga kelayotgan nemis kishilari ruhiyati orasida
begona dasht bo‗risi. Ichki bo‗linishni birlashtira olmaydi. ―…shamolda shodon
o‗ynayotgan so‗lg‗in yaproqlarni - o‗zimizning mitti og‗alarimizni kuzatardim.
Ularga qarab turib g‗amga botardim, dam kulib qo‗yardim. Xuddi ularga o‗xshab,
men ham bugun Myunxenga, ertaga esa Syurixga uchaman, so‗ng yana ortga
qaytaman, muttasil nimanidir quvib, iztirobdan qochishga, o‗limni yana biroz
keyinga surishga intilaman. Nega endi bunchalar qarshilik ko‗rsatamiz? Hayot
o‗yinidan goho xafa bo‗lar, goho kulardim.‖3 Aftidan, u Sidharthani maqsadga
yetkazganda bir narsani topganday bo‗lgan-u, keyinroq undan xafsalasi pir bo‗lgan,
chunki Harri yana uloqish ko‗chasida, u haqiqatga, haqiqiy borliqqa moslasha
olmaydi. Hessening shaxsiy munosabatlari ham barqaror bo‗lmagani kabi. Xullasi
kalom, Hessening xarakteri va fikrlash shakli asarlariga to‗kilgan va o‗ziga xos
uslubni keltirib chiqargan.
Buyuk yozuvchilarning ham har bir asari klassiklar safida emas. Bunga tajribani
sabab qilib ko‗rsatish mumkin. Qaysidir asarda til go‗zal, o‗zgacha uslub bor, ammo
jahoniy mavu va g‗oya yo‗q, qaysidir asarda yangi betakror syujet bilan ajoyib

3
Herman Hesse. Nyumbergga sayohat. //ziyouz.com kutubxonasi, 2013

Vol. 1. Issue 3
95
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

mavzu yoritiladi, ammo g‗oya, qahramon yoki pafos me‘yoriga yetmaydi, qaysidir
yozuvchi doim dolzarb bo‗lgan mavzu va g‗oya bilan chiqadi, ammo qolgan jihatlar
bo‗sh. Ko‗p holda eng buyuk asarlar yozuvchining oxirgi mevalari bo‗ladi.
Muallif taqdim etuvchi, o‗rgatuvchi emas. Kitobxonga oʻzining fikrlarini
oʻtkazishga urinmagan yozuvchi, kitobxonni oʻylashga majbur qiladi. Bunday muallif
kimning tilidan bo‗lmasin borliqni taqdim etadi xolos. Aslida, har bir asar
hikoyachiga ega deyish mumkin. Hikoyachi asarda jismoniy mavjud bo‗lmasa-da,
asar hamma narsani bilib turuvchi tomonidan hikoya qilinar ekan, uni hikoyachi
deyishga haqlimiz. Hikoyachi bu- voqeani aytib beruvchi shaxs. U asarda jismonan
mavjud bo‗ladimi, yoki yo‗q, u betaraf qolishi kerak. Hikoyachi o‗z fikrlarini aytishi
mumkin, biroq sizni fikrlari ortidan ergashtirishga harakat qilmaydi, shunchaki,
fikrlarni ham, voqealarni ham taqdim etadi.
Masalan, roviy sifatida Getsbi hikoyasini aytib bergan Nik Kerrouey eng
mashhur roviylardan. Romanda biz hamma narsani uning nuqtayi nazaridan
ko‗ramiz, u tushungandek tushunamiz. ―Yoshroq va zaifroq yillarimda otam menga
o‗sha paytdan beri xayolimda yuradigan maslahatlar berdi. ―Har doim kimnidir
tanqid qilmoqchi bo‗lsang, - dedi u menga, - shunchaki unutmaginki, bu dunyodagi
hamma odamlar senda mavjud afzalliklarga ega emas‖. U ko‗p gapirmadi, lekin biz
har doim o‗zgacha tarzda muloqotda bo‗lganmiz va men u bundan ham ko‗proq
narsani nazarda tutganini tushundim. Men barcha mulohazalarni saqlashga
moyilman, bu odat menga ko‗plab qiziqarli tabiatlarni tushunishga yordam berdi‖.4
Nik o‗ziga bildirilgan gap va bu haqidagi fikrini taqdim etadi. U voqeani shu
yo‗nalishda hikoya qiladi, ammo sizga hech qachon tazyiq o‗tkazmaydi. Siz Nik
anglaganidan ko‗prog‗ini anglaysiz, chunki u sizga mulohaza qilish uchun imkon
qoldiradi.
Dostayevskiy ―Iblislar‖da jismonan mavjud hikoyachisi Anton Lavrentyevichni
ovozini kamaytirish uchun qahramonlarning o‗zaro ta‘siri, ichki dialoglarga o‗tib
ketadi, natijada hikoyachining hukmronligi yo‗qoladi.

4
Fitsjerald. F. S. Buyuk Getsbi. – T.: Davr Press, 2013.-3 b.

Vol. 1. Issue 3
96
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Buyuklar kitobxonga ruhiy bosim o‗tkazmaslikdan tashqari xulosani o‗zi


chiqarishiga imkon qoldiradi. Herman Hesse ―Choʻl boʻrisi‖ haqida shunday deydi:
―Men, albatta, kitobxonlarga ushbu qissamni qanday tushunishlari xususida maslahat
bera olmayman va bermoqchi ham emasman. Har bir oʻquvchi undan oʻziga kerakli
va foydali xulosani oʻzi chiqarib olaversin! Choʻl boʻrisi haqidagi hikoya, garchi
xastalik va tanglikni tasvir etsa-da, biroq bu xastalik oʻlimga olib bormaydi, bu
tanglik tanazzul emas, balki aksincha: shifo, davo, muolajadir.‖ 5 Buyuk yozuvchi
Nobel mukofoti sovrindori aytganidek xulosani kitobxonning oʻzi oladi, yozuvchi
yakuniy xulosani bermaydi. Oʻz qarashlarini kitobxonga oʻtkazishga urinmaydi, u
shunchaki koʻrsatadi, fikrlarga zoʻrlash yoʻq , qaror qabul qilish uning oʻziga bogʻliq,
bu buyuk haqiqat Alloh tomonidan ham tasdiqlangan, ―Dinda (dinga) zoʻrlash yoʻq‖
(Baqara, 256)
―Adabiyot‖ so‗zi ―odob‖ning ko‗pligi. U inson takomili uchun xizmat qilishi
kerak, albatta. Ammo muallifning ochiqchasiga ustoz roliga o‗tib olishi borliqning
qadrini tushiradi. Oʻzbek romanlari ko‗p holda anʼanaviy ta‘lim turiga o‗xshab
qolgan. Oʻqituvchi tayyor maʼlumotni taqdim etadi, o‗quvchi eshitib o‗tirsa bas,
o‗ylashiga hojat yo‗q. Buyuk deb baholangan asarlar oʻquvchi faol boʻlgan
muammoli taʼlimga oʻxshaydi, savol tashlanadi, kitobxon oʻzi javob izlaydi.
Nega? degan savolga o‗rin qolmagan asar yashovchan emas. Biror qimmatli
ma‘lumot olinadi, ta‘sirlantirgan o‗rinlar muhokama qilinadi, ammo asarda jumboq
bo‗lmasa, chuqur mulohaza talab etmasa, tezda yoddan chiqib ketadi. Jumboqlarga
yechim topishda miya faollashadi, xotira ishga tushadi. Muhokamada erishgan
topilmalar bizning kashfiyotimiz. Muallif bizni ham yangi fikrlar muallifiga
aylantiradi. Bizni bu muvaffaqiyatga erishtirgan asarni, muallifni o‗zimizga yaqin
olamiz. Insonning muvaffaqiyatlari sababchilari odatda yaqin kishilari bo‗ladi-da.
Bundan tashqari, natijaga erishish hissi odamzodning sodiq hissiyotlaridan.
Shuningdek, muhokama qilishga majbur qiladigan mualliflar asarni qayta- qayta
o‗qiganimizda yangi- yangi tortiqlarni tuhfa etadi.

5
Herman Hesse. Cho‗l bo‗risi. – T.: O‗zbekiston, 2015.- 261 b.

Vol. 1. Issue 3
97
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

―Anna Karenina‖da savol bisyor. Anna odamlar havas qiladigan hayoti


doirasidan chiqishiga faqat sevgi sababchimi? Nega Karenin ajrashishni istamadi?
Asar yakuniga yaqin haqiqatdan ham, Vronskiyning Annaga munosabati oʻzgardimi?
Levinning akasi bilan bog‗liq tashvishlari tasviri asarga nima uchun kerak edi? kabi
minglab savollar bizni mulohazaga chorlaydi.
―Uliss‖ romani syujetni tushunish uchun ham bizdan izlanishni taqozo etadi.
O‗zingizni tumanda yurgandek his qilasiz, ammo butunlay adashib qolmaysiz, chunki
Joys qo‗lingizga kompozitsiya arqonini tutqazadi. Sarlavha, boblarning joylashuvi
sizga ―Odissey‖ni yodga soladi va siz qanday yurish qilish kerakligini anglaysiz.
Aytmoqchimizki, kompozitsiya, ma‘lumotni anglab olish qanchalik qiyin bo‗lmasin
buyuk asar xazinaga yetib borish uchun belgi qoldiradi. Faqat sizdan ko‗p va xo‗p
mehnat talab etiladi.
―Don Kixot‖ni qayta- qayta talqin qilish mumkin. Talqinlar ayni zamonda turli
yoshdagi odamlar uchun turlicha ma‘no kasb etadi. O‗smirlar uchun ajoyib
sarguzashtlarga to‗la yumoristik roman, yoshlar uchun ortiqcha xayolga berilib,
aqldan ozgan chol haqidagi tragik voqea, hayot haqida bilimlari kengroq o‗rta
yoshlilar uchun barcha zamonlardagi noto‗g‗ri jamiyatlar qiyofasiga oyna tutgan
satirik- realistik asar, tajribali yoshi katta insonlar uchun inson har qanday zamonda,
makonda, yoshda o‗zgarishlar qilish uchun o‗zida kuch topishi kerakligi haqidagi
falsafiy kitob.
Buyuk asarlar daho yaratuvchiga ega. Ular o‗ta ziyrak, sinchkov va hissiyotli
insonlar, ko‗pincha bashardan tubdan farq qiluvchi ruhiyat sohiblari. Ichki ziddiyatga
to‗la, cheksiz tafakkuri va tahlil qobiliyati tufayli muhit bilan (hech qanday xavf
tug‗dirmaganda ham) kuchli konflikt bosimini his etadi. Buyuk yozuvchilar qat‘iyatli
va jasur kishilar bo‗lib, real haqiqatlar uchun qalam tebratadi. Bunday mualliflarda
sun‘iylik va soxtalik yo‗q, tabiiylik va reallik bor, chunki ular asar yaratishda o‗zi
bo‗lib qoladi. Shu tufayli original uslubga ega. Uar o‗rgatmaydi, borliqni aslidek,
muammolari bilan taqdim etadi, mazmunni qatlamlaydi va mushohadani kitobxonga
qoldiradi. Eng muhimi, ular o‗tkir psixologlardir.

Vol. 1. Issue 3
98
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Abdug‗afur Rasulov. Talqin, tahlil, baholash– T.: Fan, 2006.- 96 b.


2. Abdug‗afur Rasulov. Ilmi g‗aribani qumsab – T.: Ma‘naviyat, 1998
3. Bahodir. K.Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur –T.: Akademnashr, 2014
4. Herman Hesse. Nyumbergga sayohat. // ziyouz.com kutubxonasi, 2013
5. Herman Hesse. Cho‗l bo‗risi. – T.: O‗zbekiston, 2015.- 261 b.
6. Fitsjerald. F. S. Buyuk Getsbi. – T.: Davr Press, 2013.-3 b.

Vol. 1. Issue 3
99
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

МOТИВAЦИЯ В ПРOЦЕССЕ РAЗВИТИЯ ПЕДAГOГИЧЕСКOГO


МAСТЕРСТВA И КOМПЕТЕНЦИИ ПРЕПOДAВAТЕЛЯ

Сaмaркaндский гoсудaрственный
институт инoстрaнных языкoв
Ассистент-препoдaвaтель кaфедры
“Теoрии aнглийскoгo языкa
и литерaтуры” Ш.O.Мaмaякубoвa
Email: mamayoqubovashahlo@gmail.com
Tel: +998937261746

AННOТAЦИЯ. В сoвременнoм быстрo рaзвивaющемся oбществе


прoвoдится ряд рефoрм с целью пoдгoтoвки квaлифицирoвaнных кaдрoв,
спoсoбных сooтветствoвaть устaнoвленным требoвaниям, выдерживaть
кoнкуренцию вo всех сферaх, умеющих стaлкивaться с непредвиденными
ситуaциями, a крoме тoгo, нa урoвне требoвaний фoрмирoвaние челoвекa,
спoсoбнoгo эффективнo рaбoтaть, является oднoй из oснoвных целей. В дaннoй
стaтье oснoвнoе местo зaнимaют фaктoры, служaщие рaзвитию
прoфессиoнaльных нaвыкoв педaгoгoв и вoпрoсы рaзвития прoфессиoнaльных
кoмпетенций, предстaвленные в примерaх.
Ключевые слoвa: педaгoгикa, прoфессиoнaльные кaчествa,
междисциплинaрнoсть, технoлoгия, кoмпетентнoсть, oбщение,
прoфессиoнaльные пoнятия.
PROFESSIONAL COMPETENCE OF THE TEACHER
DEVELOPMENT FACTORS
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Department of “Theory of English Language
and Literature” Sh.O.Mamayakubova
Email: mamayoqubovashahlo@gmail.com

Vol. 1. Issue 3
100
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Tel: +998937261746
ANNOTATION. In today's rapidly developing society, a number of reforms
are being carried out with the aim of training qualified personnel who can meet the
established requirements, withstand competition in all areas, who can deal with
unforeseen situations, and in addition, at the level of requirements, the formation of a
person who is able to work effectively is one of the main goals. In this article, the
main place is occupied by factors that serve to develop the professional skills of
teachers, and the issues of developing professional competencies are presented in
them using separate examples.
Key words: pedagogy, professional qualities, interdisciplinarity, technology,
competence, communication, professional concepts.
Oднoй из нaибoлее aктуaльных зaдaч в услoвиях
стремительнoгo движения времени является вoпрoс o рaзвитии
прoфессиoнaльных спoсoбнoстей препoдaвaтелей, oбеспечении их гoтoвнoсти
метoдическoй деятельнoсти в высших учебных зaведениях, сoздaнии
предпoсылoк. Нa oснoвaнии излoженнoгo мoжнo сделaть вывoд o
неoбхoдимoсти уделять внимaние системе гoсудaрственных oбрaзoвaтельных
стaндaртoв, учебных плaнoв и прoгрaмм для oбеспечения эффективнoй
пoдгoтoвки учителей.
Oтсюдa следует, чтo системa пoдгoтoвки будущих учите-
лей, пoступaющих в высшие учебные зaведения, нуждaется в пересмoтре.
Нaибoлее вaжным фaктoрoм в этoм является предoстaвление учителям всех
вoзмoжнoстей для рaбoты нaд сoбoй и рaзвития свoих спoсoбнoстей. В
прoцессе пoдгoтoвки педaгoгoв неoбхoдимa oргaнизaция учебнoгo прoцессa
нa принципaх междисциплинaрнoсти и системнoсти, a тaкже
требoвaния кoнкретных услoвий педaгoгических вузoв. Углубленнoе изучение
предметoв учителями всех нaпрaвлений oбрaзoвaния является
вaжным фaктoрoм рaзвития у студентoв непoсредственных
прoфессиoнaльных нaвыкoв и умений.

Vol. 1. Issue 3
101
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Тaким oбрaзoм, рoль пoнятий кaждoй специaльнoсти, пoдхoд и


неoбхoдимoсть их oписaния, их пoрядoк, сooтнoшение с другими
пoнятиями, рефлексивный (вoзврaтный, непрoизвoльный)), симметричный
или перехoдный хaрaктер этoй связи (пoлученнoй в хoде урoкa. Мы мoжем
oценить пoтенциaл кaждoй кoнцепции нa oснoве тoгo, нaскoлькo хoрoшo oнa
пoдчиненa другим свoйствaм (нaпример, спoсoбнoсти прaктически
испoльзoвaть сoвoкупнoсть знaний). Кaждый предмет,
препoдaвaемый в высшей шкoле, несет в себе не
тoлькo пoзнaвaтельную и вoспитaтельную функции, нo и функции рaзвития,
интегрaции и вoспитaния сoзнaния. Яснo, чтo кaждый учитель-предметник
дoлжен не тoлькo дaвaть учaщимся нaучные знaния, сoдержaщиеся в прoгрaмме
предметa, нo тaкже пoмoгaть им рaзвивaть пoнимaние нaучных идей, кoтoрые
oни изучили, и применять их к другим идеям, при этoм oбучaя учaщихся в
духе ценнoсти стрaны. Для эффективнoгo дoведения требoвaний дo сведения
oбучaющихся кaждый препoдaвaтель дoлжен зaблaгoвременнo дo следующегo
учебнoгo зaнятия oтoбрaть учебный мaтериaл в сooтветствии с
перечисленными выше требoвaниями и рукoвoдящими принципaми.
Oбязaннoсти, зaдaчи и личные спoсoбнoсти учителя влияют нa тo,
нaскoлькo хoрoшo oн рaзвивaется прoфессиoнaльнo и кaкoе местo oн зaнимaет
в oбществе. Индивидуaльнoсть твoрческoгo педaгoгa вырaжaется
через егo личнoстные кaчествa, егo нaучнo oбoснoвaнный oбрaз
мышления, егo нoвaтoрский стиль рaбoты, егo стремление пoлнoстью
рaскрыть свoй пoтенциaл, урoвень рaзвития oкружaющих егo людей.
Рaссмoтрим несooтветствия между психoлoгo-педaгoгическими услoвиями
рoстa и сoвершенствoвaния твoрческoй индивидуaльнoсти всех
учителей естествoзнaния и выявим, чтo их рaзрешение нaхoдит oтрaжение
в сoчетaнии тaких прoфессиoнaльных кaчеств, кaк oригинaльнoсть
и рaбoтoспoсoбнoсть. При выбoре oднa из репрoдуктивных стрaтегий
педaгoгическoй деятельнoсти и твoрчествa, твoрческий педaгoг, рaбoтaя нaд

Vol. 1. Issue 3
102
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

сoбoй, пытaется реaлизoвaть не тoлькo свoю индивидуaльнoсть, нo и свoи


жизненные цели.
В целoм тaкие кaчествa, кaк иннoвaциoннaя нaпрaвленнoсть,
твoрческий пoдхoд к свoей рaбoте, индивидуaльнoсть, являются
oпределяющими для педaгoгическoй деятельнoсти учителя. Твoрческий
педaгoг oсoзнaет, чтo прoдвижение пo прoфессии невoзмoжнo без
сaмoсoвершенствoвaния, индивидуaльнoгo рoстa, рaзвития прoфессиoнaльных
нaвыкoв. Мoжнo рaзличaть личнoсть педaгoгa и психoлoгические и личнoстные
oсoбеннoсти. Урoвень их oбщей и прoфессиoнaльнoй несoстoятельнoсти, a
тaкже прoфессиoнaльнaя мoтивaция oпределяют их педaгoгическую
деятельнoсть. Урoвень прoфессиoнaльнoгo мaстерствa учителя пoвышaется пo
мере тoгo, кaк ширoтa целей, спoсoбнoстей и пoтребнoстей учaщихся
дoстaтoчнo рaзвитa.
Oснoвнoе нaпряжение, спoсoбствующее рoсту прoфессиoнaльнoй
деятельнoсти учителя, oпределяется рaзрывoм между спoсoбнoстями
челoвекa и требoвaниями педaгoгическoй деятельнoсти. Кaждый
педaгoг рaзрешaет спoры, вoзникaющие в хoде педaгoгическoгo прoцессa, в
меру свoих нaвыкoв и кoмпетенции.
Этo упрaжнение устaнaвливaет
уникaльный стиль учителя и техническoе мaстерствo. Кaчествa хoрoшегo
учителя включaют нaстoйчивoсть, решительнoсть, мужествo,
увaжение к другим, внимaние к oкружaющим, честнoсть в
oценке сoбственнoй рaбoты, сильную вoлю и спoсoбнoсть нaпрaвлять свoю
энергию в нужнoе руслo, нaмереннo,
нaпрaвляя свoи тaлaнты нa путь деятельнoсти и выпoлняя пoстaвленные зaдaчи.
Oпределенo, чтo челoвек мoжет дoстичь высoкoгo урoвня прoфессиoнaльнoгo
мaстерствa тoлькo в тoм случaе, если oн oблaдaет кaчествaми пoлучения,
прaвильнoгo упрaвления свoей деятельнoстью пo реaлизaции цели,
мыслительнoй деятельнoсти и спoсoбнoсти приспoсaбливaться

Vol. 1. Issue 3
103
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

к изменяющимся услoвиям, силoй, кoтoрaя движет челoвекoм, a спoсoбнoсть


сoпoстaвлять свoи вoзмoжнoсти с сoциaльным мирoм.
Мoтивaциoнные, интеллектуaльные, эмoциoнaльные, прaктикo-
предметные и сaмoупрaвленческие фaктoры oкaзывaют влияние нa
прoфессиoнaльнoе рaзвитие педaгoгa, oбучaющегoся пo прoгрaмме
прoфессиoнaльнoгo oбрaзoвaния. В результaте
oбщеизвестнo, чтo фoрмирoвaние и рoст прoфессиoнaльнoй деятельнoсти
будущегo учителя нaпрямую зaвисят oт учетa психoлoгo-педaгoгических
зaкoнoмернoстей в препoдaвaнии прoфильных предметoв. В связи с этим
рaзвитие прoфессиoнaльных нaвыкoв и квaлификaции требует глубoких
прoфессиoнaльных знaний, кoтoрые пoстoяннo сoвершенствуются.
Тaким oбрaзoм, кaждый студент дoлжен иметь прoфессиoнaльнoе пoнимaние
тoгo oбъемa знaний, кoтoрый oт негo oжидaется. Системa aктивных и
вaриaтивных кaчественных знaний имеет решaющее знaчение для
рoстa прoфессиoнaльных кoмпетенций студентa. Спoсoбнoсть этoгo
знaния сегментирoвaть реaльнoсть нa рaзличные чaсти в сooтветствии с
субъективнoстью является oднoй из егo ключевых oсoбеннoстей.
Вышеприведеннaя инфoрмaция пoзвoляет сделaть вывoд o тoм, чтo
структурa прoфессиoнaльнoгo рaзвития будущегo педaгoгa зaключaется
в пoстaнoвке целей фoрмирoвaния и рaзвития личнoсти, т. е. пoстaнoвке цели
твoрческoй деятельнoсти и стремлении к успеху.
Спoсoбнoсть упрaвлять сoбoй в сoстoянии любoзнaтельнoсти, рaзвитие
спoсoбнoсти к aнaлизу сoбственных твoрческих решений, рaзвитие твoрческoгo
вooбрaжения, упрaвление свoими эмoциoнaльными сoстoяниями в услoвиях
твoрческoй деятельнoсти, нaстoйчивoсть в реaлизaции, стремление к цели,
преoдoление трудных ситуaций, a кaчествa твoрческoй личнoсти зaключaются в
рaзвитии вooбрaжения, незaвисимoгo oт сoбственных мыслей или чувств.
ИСПOЛЬЗOВAННAЯ ЛИТЕРAТУРA:
1. Нoвoрефoрмирoвaнный Зaкoн Республики Узбекистaн «Oб oбрaзoвaнии». Т.: 23 сентября 2020 г.
2. Муслимoв Н.A., Aбдуллaевa Г.М. Фaктoры прoфессиoнaльной реaбилитaции будущегo учителя - Т.:

Vol. 1. Issue 3
104
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Непрерывнoе oбрaзoвaние. Журнaл.2005 №2


3. Кaримoв И.A. Сoвершеннoе пoкoление – oснoвa рaзвития Узбекистaнa. - Т.: Вoстoк. 1998.
4. Муслимoв Н.A., Aбдуллaевa Будущее в препoдaвaнии специaльных предметoв фoрмирoвaние
прoфессиoнaльных знaний и умений педaгoгoв. -Т.: Нaукa, 2007.

Vol. 1. Issue 3
105
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

OLIVE (OLEA) IST EIN HEILMITTEL FÜR KRANKHEITEN IM


MENSCHLICHEN KÖRPER

ZAYTUN (OLEA)- INSON ORGANIZMIDAGI


KASALLIKLARNING DAVOSI

q.x.f.f.d (phd) Jurayev.E.B

Vizerektor für wissenschaftliche Angelegenheiten des Instituts für Agrotechnologie


und innovative Entwicklung in Termiz
Kafedra Asistenti Bozorov .O.R
+998977858009
TASHKENT MEDICAL ACADEMY TERMIZ ZWEIGABTEILUNG
"TRAUMATOLOGIE, ORTHOPÄDIE, MILITÄRFELDCHIRURGIE,
NEUROCHIRURGIE, ANÄSTHESIOLOGIE UND
NOTFALLMEDIZINISCHE HILFE" - Assistent der Abteilung für
Neurochirurgie.
Do'syarov Xayrullo
Mehrigiyo Med line klinikasi Terapevt vrach
Movlonov Azizjon Alijonovich
TASHKENT MEDICAL ACADEMY TERMIZ ZWEIGABTEILUNG
"TRAUMATOLOGIE, ORTHOPÄDIE, MILITÄRFELDCHIRURGIE,
UROLOGIE, ANÄSTHESIOLOGIE UND NOTFALLMEDIZINISCHE
HILFE" - Assistent der Abteilung für Neurochirurgie.
Kenjayev Rauf Ro'ziboyevich
Doktorand des Instituts für Agrotechnologie und innovative Entwicklung in Termiz

Usmonov Yo'ldosh Umarjon o'g'li

Doktorand des Instituts für Agrotechnologie und innovative Entwicklung in Termiz

Vol. 1. Issue 3
106
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

yuldosh.usmonov1991@mail.ru
+998997190005
Zusammenfassung: Dieser Artikel enthält Informationen über die biologischen
Eigenschaften und die Zusammensetzung von Heilpflanzen sowie die Mechanismen
ihrer Wirkung auf den menschlichen Körper und die Rolle des aus den Blüten von
Menschen- und Heilpflanzen gewonnenen Nektars in der Volksmedizin. Aufgrund
seiner Bedeutung der Anbau von Heilpflanzen in Usbekistan und in der Welt und die
Umsetzung von Perspektiven zur Gewinnung von Honig daraus
Schlüsselwörter: Heilpflanzen, Arzneigesetze, Übelkeit, Rheuma, Zuckerkrankheit,
Nervenkrankheiten, Stoffwechselverbesserung, Verstopfung, Zuckerkrankheit,
Arzneibuch von Galen.
Der Olivenblatt-Extrakt wird aus den Blättern des Olivenbaums gewonnen. Während
das Öl des Olivenbaums weithin bekannt ist, kennt kaum jemand die heilkräftigen
Eigenschaften seiner Blätter. Der Olivenblatt-Extrakt zeigt stark antioxidative,
antibiotische, antivirale, antimykotische sowie antiparasitäre Wirkungen und könnte
daher die Therapie zahlreicher Erkrankungen begleiten.
Zaytun yog‗i tarkibida juda ko‗p oleyin kislotasi mavjud bo‗lib, u organizmni
yoshartirishga yordam beradi va xolesterinni kamaytiradi. Uning tarkibida A va K
vitaminlarini assimilyatsiya qilish jarayonida ishtirok etadigan ko‗p miqdorda E
vitamini mavjud. Zaytun yog‗i organizm tomonidan oson so‗riladi, metabolizmni
tezlashtiradi, qon tomirlarini mustahkamlaydi va ularni yanada elastik qiladi.
Zaytunning inson organizmi uchun foydalarini sanab sanog‘iga yetib bo‘lmaydi.
Uning nafaqat mevasi, balki barglari ham juda foydali hisoblanadi. Zaytun yog‘ining
foydalari haqida barchamiz yaxshi bilamiz. Lekin, zaytun barglari inson sog'ligi
uchun ajoyib foyda ekanligini bilarmidingiz? Ayniqsa, hozirgi sovuq va grippda ham
yuqori samara beradi. Ma'lum bo'lishicha, bu savol nafaqat meni, balki tadqiqot olib
boradigan va barglar va ularning ekstraktining foydali xususiyatlarini tasdiqlaydigan
ko'plab olimlarni ham qiziqtiradi. Zaytun barglarining o‘ziga xos xususiyatlari
shundaki, u qon bosimini normallashtiradi, yurak-qon tomir tizimini kuchaytiradi va

Vol. 1. Issue 3
107
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

energiya darajasini oshiradi. Zaytun bargi ekstrakti kuchli antioksidant bo'lib, qon
tomirlarini shikastlanishdan himoya qiladi va uzoq vaqt davomida arterioskleroz
rivojlanishiga yo'l qo'ymaydi.
Bundan tashqari, zaytun barglari ham tanaga juda qimmatli foyda keltiradigan
o'simlikdir.
• Zaytun barglari antioksidant ta'sirga ega.
• Buyraklardan suvni haydashni qulaylashtiradi.
• Zaytun barglari damlamasi insulin qarshiligini davolashda va vaznni nazorat
qilishda ham qo'llaniladi. Bundan tashqari, qon shakarini normallashtirish hamda
diabet uchun zaytun barglari damlamasi tavsiya etiladi.
Muntazam ravishda iste'mol qilingan zaytun barglari damlamasi qon tomirlarining
tiqilib qolishiga yo'l qo'ymaydi. Qon bosimini muvozanatlashtiradi va to'satdan qon
bosimi ko‘tarilishi kabi holatlarning oldini oladi. Shuningdek, u yurak xuruji xavfini
kamaytiradi, chunki u qon oqimini tartibga soladi. U omega-3 yog‘ kislotalari tufayli
bu vazifalarni bajaradi.
В плодах обнаружены витамины, около 70% жирного оливкового масла, в
состав которого входят глицериды олеиновой, пальмитиновой, стеариновой,
линолевой и других кислот; найдены углеводы, катехины, пектиновые
вещества, тритерпеновые сапонины. В листьях содержатся органические
кислоты, фитостерин, гликозид олейропеин, смолы, флавоноиды, лактон
эленолид, горькие и дубильные вещества, эфирное масло, в состав которого
входят эфиры, фенолы, эвгенол, цинеол, цитраль и спирты.
Трудно назвать другое растение, имеющее такое же культурное и историческое
значение для Средиземноморья, как олива. Египтяне, финикийцы, греки,
римляне знали и использовали оливковое масло. Олива европейская - самое
долговечное из культурных растений. В Палестине известны деревья в возрасте
2 тыс. лет.

Одно из важнейших назначений маслины - это получение оливкового масла -

Vol. 1. Issue 3
108
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

лучшего растительного масла, которое легко усваивается, обладает


диетическими и целебными свойствами. Оливковому маслу отдают должное и в
медицине. Лечебными свойствами обладает, как ни странно, не свежее масло, а
старое (которое хранится больше года). И чем оно старше, тем интенсивнее его
действие. Оливковое масло обладает обволакивающим,
противовоспалительным, ранозаживляющим, мягчительным, слабительным
действием, способствует растворению камней в желчном пузыре. Его
применяют как слабительное средство, а также как мягчительное при язвах,
ссадинах, укусах пчел, ос и других насекомых.

Плоды маслины используют как в народной, так и в официальной медицине.


Препараты из маслины применяют при атеросклерозе. Листья используют как
гипотензивное средство. В листьях обнаружены секоиридоиды (олеуропеин и
производные), которые представляют один из основных классов полифенолов,
входящих в состав оливок. По результатам исследований секоиридоиды
способны подавить или приостановить рост ряда бактерий и микрогрибков.
Полученные данные указывают, что кроме возможности использования
активных компонентов оливы в качестве пищевых добавок или в программах
борьбы с паразитами, олива также может послужить для создания
перспективных антимикробных препаратов для лечения кишечных и
респираторных инфекционных заболеваний человека.

Отвар листьев назначают при гипертонической болезни, как мочегонное


средство при отеках, а также для профилактики и лечения атеросклероза и
ожирения. Экспериментально установлено, что экстракт из листьев маслины
при внутреннем введении животным вызывает снижение артериального
давления, увеличивает диурез, урежает и углубляет дыхание, а также замедляет
перистальтику кишечника.

Vol. 1. Issue 3
109
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Olivenöl wirkt cholekinetisch und abführend. Das wohlbekömmliche Öl enthält


Vitamin A und E sowie einfach ungesättigte Fettsäuren und tut daher besonders Herz
und Kreislauf gut.

Die vitaminbedingten positiven Auswirkungen machen sich vor Allem beim Verzehr
von kaltem Öl bemerkbar, beispielsweise in Salaten, da die Vitamine keine
Temperaturen über 40° C vertragen.

Im Gegensatz zu anderen ungesättigten Fettsäuren ist Olivenöl hitzebeständig und


bewahrt beim Kochen und Braten seine positiven, cholesterinsenkenden
Eigenschaften. Es trägt zur Vorbeugung kardiovaskulärer Beschwerden bei und
unterstützt die antioxidativen Fähigkeiten des Organismus. In der mediterranen und
kretischen Ernährung ist es die Regel.

Daneben wird es im Mittelmeerraum auch seit jeher zur Hautpflege und zur
Herstellung von Seifen und Salben verwendet.
Die Savon de Marseille und die Aleppo-Seife sind bekannte Beispiele
olivenölhaltiger Produkte für Gesundheit und Wohlbefinden.

Der Olivenbaum dient außerdem als Heilpflanze. Seine Blätter wirken harntreibend,
blutdrucksenkend und gefäßerweiternd und kommen häufig als Bestandteil in
pharmazeutischen Präparaten zum Einsatz. Da die Blätter antidiabetisch wirken,
dienen sie auch zur Vorbeugung von Atherosklerose. Die jungen, im Frühjahr
treibenden Blätter werden zudem in der Gemmotherapie eingesetzt.

Verzeichnis der verwendeten Literatur.


1. Mirziyoyev Sh.M. Gemeinsam werden wir ein freies und wohlhabendes
demokratisches Land Usbekistan aufbauen. Taschkent, "Usbekistan" NMIU, 2017. -
56 p.

Vol. 1. Issue 3
110
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

2. Mirziyoyev Sh.M. Die Gewährleistung der Rechtsstaatlichkeit und der


menschlichen Interessen ist die Garantie für die Entwicklung des Landes und das
Wohlergehen der Menschen. NMIU "Usbekistan", 2017. - 47 S.
3. Mirziyoyev Sh.M. Wir werden unsere großartige Zukunft zusammen mit unseren
tapferen und edlen Leuten aufbauen. NMIU "Usbekistan", 2017. - 485 S.
4. Mirziyoyev Sh.M. Kritische Analyse, strenge Disziplin und Eigenverantwortung
sollten die täglichen Regeln des Handelns jeder Führungskraft sein. NMIU
"Usbekistan", 2017. - 103 S.
5. Dekret des Präsidenten der Republik Usbekistan vom 7. Februar 2017 Nr. PF-
4947 „Über die Aktionsstrategie für die weitere Entwicklung der Republik
Usbekistan―. Sammlung von Rechtsdokumenten der Republik Usbekistan, 2017, Nr.
6, Artikel 70.
6. Abu Ali Ibn Sina „Gesetze der Medizin― Auswahl, Band 1 T-1983
(Übersetzer: A. Rasulov und andere) S. 200-201.
7. A. Abdullayev, B. Kh. Satorov „Ein kurzes kommentiertes Wörterbuch der
Biologie― T-2016. S. 134
8. R. Kh. Ayupov und andere. "Heilpflanzen und ihre Verwendung" T-2015. 135
Seiten.
6. A. Abdurakhmanov. Osobennosti tsveteniya i plodonovesheniya Dalnovostochnih
rasteniy v usloviyax Taschkent // Einführung und Akklimatisierung
Gemüse VIP. 10, Taschkent: Science, 1973, S. 20-25.
7. Azimbaev S.A. Der Boden Usbekistans ist oft meliorativnoe
Preis. Taschkent: Science, 1991, S. 140.
8. Achmedova Kh.D. Einleitung vidov magnoliy v Botanichesky sad AN
Republik Usbekistan. Die Dissertation von Doc. 2-j mejdunar. Konf. //Analyse i
prognozirovanie rezultati introduksi dekorativnix i lekarstvennix rasteni
mirovoi flori v botanicheskie sadi. Minsk: Technologie, 1996. S.3-4.
9. Babadjanov R. Otnoshenie introdutsentov k povishennoy sommertemperatur
vozdukha v usloviyax Botanicheskogo sada im. A. Temura.

Vol. 1. Issue 3
111
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

10. Belolipov I. V. Opit Einführung travyanistikh rastenii pridronoy flori Sredney


Azii (Ökologisch-einführende Analyse): Aftoref. Diss....Dr. biol. Wissenschaft
M.,
1983. 43-s.
11. Vavilov N.I. Uchenie o proishhojdenii kulturnikh rastenyi posle
Darwin//sowjetische Wissenschaft. 1940, N2. S. 55-76.57
Internet saytlari:
www.google.com
www.dissercat.com
www.ziyonet.uz
www.referat.uz
www.edu.uz
www.natlib.uz
www.press-service.uz
www.uza.uz

Vol. 1. Issue 3
112
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

THE ESSENCE OF DIGITALIZATION OF DIPLOMACY


University of World Economy and Diplomacy
Faculty of International relations (world politics)

Student: Saidova Nigina Sirojiddin qizi

sdvngna51@gmail.com

Annotation: The purpose of this research is to analyze the practice of digitization in


diplomacy and the special manifestations of digital diplomacy. Political issues, of
course, are no exception - the discussion of the topic related to setting up the process
of making political decisions on the rails of a new technological order and
determining the competitive advantages of new information technologies is
conducted on various media and expert platforms.
Annotatsiya: Ushbu tadqiqotning maqsadi diplomatiyada raqamlashtirish
amaliyotini va raqamli diplomatiyaning maxsus ko'rinishlarini tahlil qilishdir. Siyosiy
masalalar, albatta, bundan mustasno emas - yangi texnologik tartib relslarida siyosiy
qarorlar qabul qilish jarayonini yo'lga qo'yish va yangi axborot texnologiyalarining
raqobatdosh ustunliklarini aniqlash bilan bog'liq mavzuni muhokama qilish turli
ommaviy axborot vositalari va ekspert platformalarida olib borilmoqda.
Аннотация: Целью данного исследования является анализ практики
цифровизации в дипломатии и особых проявлений цифровой дипломатии.
Политические вопросы, разумеется, не исключение – обсуждение темы,
связанной с постановкой процесса принятия политических решений на рельсы
нового технологического уклада и определением конкурентных преимуществ
новых информационных технологий, ведется на различных СМИ и экспертных
площадках.
Key terms: digitalization, digital action, digital communication., digital diplomacy,
actualization, social media.

Vol. 1. Issue 3
113
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Nowadays, any event, any communication, any process, any proposed


initiatives are verified within the framework of one of the key criteria presented today
as the basis for analysis - ensuring digital transformation. This question is being
pondered by representatives of the scientific elite to the same extent that economists
are debating about it. At the same time, it is difficult to find in the sources a certain
integrated approach regarding the formulation of conceptual provisions for the
digitalization of socio-political reality; many projects of a highly specific profile also
do not withstand third-party criticism.
Digitization has taken over human life to such an extent that it accelerates our
life and purposeful actions in it. Also, digitization has become an important part of
society and has even permeated political structures with its wide applicability. There
are three facets of digitalization of political relations: digital democracy, digital
bureaucracy and digital diplomacy.
Digital democracy embodies the possibilities of using electronic network
communication for the development of deliberative mechanisms of public policy.
Digital bureaucracy is "e-government" and other improvement of government
platforms with the help of digital technologies.
Digital diplomacy is a tool for using the capabilities of digital technologies to resolve
foreign policy issues6.
The consequence of deliberation in public politics is the active development of
marketing in social networks (SMM, social media marketing). Thus, political
competition is partially transferred to the network space at two levels: macropolitics
(struggle for public power) and megapolitics (between subjects of international
relations). Actors at the level of national politics (the state, parties, institutions of
civil society) are connected to the global discussion of the level of world politics
(states, government associations, TNCs, international social movements).7 In this

6
Коньков А.Е. (2019) Указ. соч. С. 6.
7
https://disser.spbu.ru/files/2021/disser_sytnik.pdf

Vol. 1. Issue 3
114
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

regard, it seems appropriate, firstly, to analyze the formation of a political discourse


on digitalization at the state, regional and international levels by referring to policy
documents related to the digital policy of various countries, and, secondly, to
describe the conditions the origins and features of the development of the practice of
digital diplomacy8.
However, the political discourse on digitalization is not limited to digital politics and
includes digital diplomacy as well.
Digital diplomacy is a key part of digitalization in international relations. Digital
diplomacy can also be viewed as a key tool for digitalization in international
relations, if the state level is singled out as a priority. This approach seems justified,
since digital diplomacy is a set of methods for using digital technologies to achieve
the goals of foreign policy, which is mainly in the hands of state bodies. The methods
of influencing foreign audiences include: posting radio and TV programs on the
Internet, distributing open access magazines in digital format, monitoring discussions
in the online space, creating personalized pages of government members on social
networks, creating anti-censorship computer equipment, etc.9
Digital diplomacy is a form and expression of the new public diplomacy that
uses the Internet, new information and communication technologies (ICT) and social
networks as a means of strengthening diplomatic relations. The main differences of
this type of diplomacy from classical public diplomacy are in wider access to
information, mutual cooperation between individuals and organizations, and
transparency. Website operation by foreign ministries, embassies and delegations of
international organizations has now become the most frequently used daily business
activity. Foreign ministry websites serve to explain and record their national foreign

8
Tsvetkova N.A., Yarygin G.O. (2013) Politicization of "Digital diplomats": public diplomacy in Germany,
Iran, USSR and Russia in social networks // Vestnik SPbGU. Series 6. Political science. International
relations. S. 119.
9
Tsvetkova N.A., Yarygin G.O. (2013) Politicization of "Digital diplomats": public diplomacy in Germany,
Iran, USSR and Russia in social networks // Vestnik SPbGU. Series 6. Political science. International
relations. S. 119.

Vol. 1. Issue 3
115
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

policies and to refute unacceptable behavior or claims by other states 10. Social
networks have already become one of the most important and effective means of
diplomacy. The worldwide adoption of online channels has brought with it a wave of
openness and transparency like never before. Social media is a platform for
unconditional communication and has become the most powerful tool of any
communicator. There are a wide range of social networks used by international
people, including: Twitter, Facebook, Instagram, YouTube, Periscope and Snapchat.
Today, digital diplomacy as a concept has a number of specific features that
are formed due to the following trends:
• the use of Twitter as the most effective and versatile communication with the
community. In particular, Wall Street traders suggested using a specially developed
index to determine the specificity and accuracy of the impact of D. Trump's
publications on Twitter on changes in the stock markets of foreign countries11;
• consideration of participants in international relations not so much through the
prism of a system of traditional landmarks and categories of world politics, but from
the point of view of the conceptual core of modern theories of mass communications,
according to which the subjects of political processes should be considered as parties
to global interactions characterized by polysubjectivity and emergence;
• focus on using the resource and other opportunities of social networks in the context
of asserting the authority of political positions by, on the one hand, discrediting the
attitudes of opponents, and, on the other hand, increasing the effectiveness of
political influence;
• planning and implementation, depending on the specifics of the situation, of
artificially created provocative events and actions, which are reflected in relevant
messages and news stories focused on bringing to the surface any confidential and

10
http://iamp.dipacademy.ru/media/files/ds_31_05.pdf
11
The Volfefe Index, Wall Street’s New Way To Measure The Eff ects Of Trump Tweets, Explained//Vox.
September 2019. [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://www.vox. com/policy-and-
politics/2019/9/9/20857451/trump-stock-market-tweet-volfefe-jpmorgan-twitter (дата обращения:
20.03.2021).

Vol. 1. Issue 3
116
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

implicit aspects of political life addressed to opposition-minded states and political


opponents;
• actualization of the problematic aspects of the existing system of international
relations and focusing public attention on controversial political topics and issues, the
discussion of which can cause confrontational and destabilizing actions, resulting in a
reassessment of the existing paradigms and a reorientation in the normative-value
relation;
• promoting the assertion of the multidirectional and heterogeneous foreign policy
strategies of the subjects of global politics and the avoidance of the implementation
of globalist and transnational projects that trigger the emergence of such trends as the
disharmony of the existing system of international relations, the revision of
traditional ties and types of communication, the atomization of key components of
the integral architecture of global political processes, the strengthening of
independence and independence of individual institutions and states, which
ultimately calls into question the possibility of more or less targeted planning of joint
development, reduces the predictive potential of political actors and think tanks,
complicates the procedure for concluding partnership agreements and eliminates
interest in mutual exchange;
• distribution of the format of communication through Social Media among key
representatives of executive authorities as the most acceptable and accessible (active
users of Twitter and other media resources are many political leaders of modern
states). It is understood that by organizing one‘s representation in the media field in
this way and carrying out targeting, it will be possible to ensure the publicity of one‘s
own actions, the creation of platforms open for discussion, broadcasting online
briefings and speeches, timely decision-making, etc.;
• the formation of a new type of political culture, the choice of which involves the
consideration and analysis of ongoing socio-political changes within the state and the
optimized political trends of the modern world order in terms of securing the
application for the use of communication models of gaming and entertainment

Vol. 1. Issue 3
117
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

formats, the perception of the event series of political history as a kind of show,
operating produced under the conditions of hyper reality and externalization
(integration of core competencies based on networks) categories and principles,
maintaining the principles of hybridity and segmentation of the general political
discursive practice.
To sum up, Digitization has taken over human life to such an extent that it
accelerates our life and purposeful actions in it. Also, digitization has become an
important part of society and has even permeated political structures with its wide
applicability.
REFERENCES

1. http://iamp.dipacademy.ru/media/files/ds_31_05.pdf
2. https://disser.spbu.ru/files/2021/disser_sytnik.pdf
3. Kokoeva, K. Digital diplomacy as an instrument of foreign policy / K. Kokoeva
//Skif. Issues of student science. - 2020 No. 5 (45). - S. 323.
4. Stein, J. G. (2011). Diplomacy in the Digital Age: Essays in Honour of
Ambassador Allan Gotlieb. (J. G. Stein, Ed.)
5. Szondy, G. (2008). Public Diplomacy and Nation Branding: Conceptual
Similarities and Differences. Netherlands institute of International Relations
'Clingendael'. The Hague: Netherlands institute of International Relations
'Clingendael'.
6. Techopedia. (2014, February 4). E-Diplomacy. Retrieved June 2016, from
Techopedia: http://www.techopedia.com/definition/29050/ediplomacy
7. The Volfefe Index, Wall Street’s New Way To Measure The Eff ects Of Trump
Tweets, Explained//Vox. September 2019. [Электронный ресурс]. Режим
доступа: https://www.vox. com/policy-and-
politics/2019/9/9/20857451/trump-stock-market-tweet-volfefe-jpmorgan-
twitter (дата обращения: 20.03.2021).

Vol. 1. Issue 3
118
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

8. Tsvetkova N.A., Yarygin G.O. (2013) Politicization of "Digital diplomats": public


diplomacy in Germany, Iran, USSR and Russia in social networks // Vestnik
SPbGU. Series 6. Political science. International relations. S. 119.
9. Hanson, F. Public diplomacy and information management / Hanson, F. URL:
http://egov.by/themes/best-practices/osnovy-ediplomacy-chast-3 (Accessed:
04/02/2021).

Vol. 1. Issue 3
119
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ROLE OF USING OUTSIDE CLASSROOM LEARNING IN TEACHING


LANGUAGE
Mamanazarova Sarviniso
Teacher of the Department of Languages 1
Al-Bukhari University

Annotation
Outside classroom learning is the use of places other than classroom for teaching and
learning. It‘s about taking kids and young people out, giving them challenging,
exciting, and diverse experiences to help them learn. Places can belong to an activity
or workshop, but the goal is the same no matter where the extracurricular learning
takes place. It is about giving students a real-world learning experience to succeed in
extracurricular life.
Key words: outside classroom learning, method, program, place, real-life situation,
contextual experience, social skill, teamwork, student-centered learning.
Аннотация
Обучение вне классной комнаты - это использование мест, отличных от
классной комнаты, для преподавания и обучения. Речь идет о том, чтобы брать
с собой детей и молодых людей, давать им сложные, захватывающие и
разнообразные возможности, чтобы помочь им учиться. Места могут
принадлежать деятельности или семинару, но цель одна и та же независимо от
того, где происходит внеклассное обучение. Речь идет о том, чтобы дать
учащимся реальный опыт обучения, чтобы добиться успеха во внеклассной
жизни.
Ключевые слова: внеклассное обучение, метод, программа, место, жизненная
ситуация, контекстуальный опыт, социальные навыки, командная работа,
личностно-ориентированное обучение.
Annotatsiya
Sinfdan tashqari ta'lim - o'qitish va o'rganish uchun o‘quv xonasidan tashqari
joylardan foydalanish demakdir. Bu bolalar va yoshlarni tashqariga olib chiqish,

Vol. 1. Issue 3
120
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ularga o'rganishga yordam berish uchun ularga qiyin, hayajonli va turli xil tajribalar
berishdir. Joylar mashg'ulot yoki seminarga tegishli bo'lishi mumkin, ammo sinfdan
tashqari ta'lim qaerda bo'lishidan qat'i nazar, maqsad bir xil. Bu talabalarga xonadan
tashqari hayotda muvaffaqiyatga erishish uchun haqiqiy dunyoda o'rganish tajribasini
beradi.
Kalit so'zlar: sinfdan tashqari ta'lim, usul, dastur, joy, real hayotiy vaziyat,
kontekstual tajriba, ijtimoiy mahorat, jamoada ishlash, o'quvchiga yo'naltirilgan
ta'lim.
Outside classroom learning is a method of learning that places students in a
context that encourages them to learn. This method of learning is defined as an
organized and structured program or activity that takes place outside the classroom.
This activity is student-centered and aims to enhance the implementation of the
curriculum of a particular subject in a progressive learning environment.
Extracurricular education covers three areas: knowledge, attitude and skill.
These three areas aim to achieve the following goals:
 to strengthen students ’understanding of the concepts taught in the classroom;
 to provide a learning experience in real-life situations;
 to make education more meaningful and interesting;
 to enable students to acquire knowledge through thinking and contextual
experiences;
 to increase students' interest and attitude to knowledge; sixth, teamwork and
social skills development;
 to develop skills in collecting, processing and analyzing data and information;
eighth, fostering healthy values among students themselves.
Accordingly, outside classroom learning is a contextual learning method that leads
the learner to learn in a specific environment. This environment is chosen based on
the course objectives set by the teacher. This method not only emphasizes the concept
of knowledge, but also connects the concept with the environment or situation in

Vol. 1. Issue 3
121
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

which the learner is located, thus stimulating students ‘motivation to learn. Standard
methods of teaching, such as a lecture seen as abstract, may be more effective if they
stimulate the student‘s emotions in an extracurricular environment. Depending on the
real-life situation of the context or policy adoption, the student will try to link their
classroom knowledge with their parliamentary experience. Such an approach to
education concludes that the mind naturally seeks contextual meaning related to
one‘s current environment. This is done through a logical search for correlations that
are important to the individual.12
The use of outside classroom learning is well known as an effective pedagogical tool
in building a diverse and sustainable education. It has been shown to increase
learning outcomes, motivation, physical activity, and social behavior among pupils
and students (Fägerstam, 2012, Mygind, 2007). Extracurricular learning includes
many practices, from excursions to monuments and natural sites, to field trips, field
work, and community-based development projects (Rikkinson et al., 2004). However,
in European education systems today, extracurricular education is largely understood
as an adjunct to traditional education and is traditionally added randomly to places
related to the external environment, such as environmental education.
Most outdoor practices in primary and secondary school systems focus on aspects of
environmental, social, and personal development in students ‘general education, and
are often logically related to outdoor activities such as physical education and
wildlife which is limited to school subjects. However, applying it in other sciences
will lead to effective results. For example, if English lessons are conducted outside of
classroom learning, students will be able to increase their vocabulary by
understanding what is available in social life. The use of museums as a study also
opens up an object-based, experience-based, thought-provoking type of learning that
museums prefer (Hahn, 1998). Changing a room can lead a class to a more flexible,

12
https://www.researchgate.net/publication/251710094_Learning_Outside_The_Class
room_Effects_on_Student_Concentration_and_Interest

Vol. 1. Issue 3
122
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

goal-oriented learning situation, from a sitting school day based on its own internal
planning logic. Today, students face a number of demands on their personal and
academic skills. Outdoor learning is understood here as ‗extracurricular learning‘,
which provides didactic opportunities for students to develop their skills and find
information from a variety of sources. Outdoor teaching refers to working with
practical knowledge through hands-on experience, which makes the topic more
relevant to the student.
In conclusion, the Outside classroom learning helps teachers create a passion for
learning, providing a real-world context. Students who experience extracurricular
learning benefit from self-esteem and are more involved in their own learning.
Evidence suggests that extracurricular learning can help increase achievement,
improve classroom behavior, and improve student engagement, including those that
are difficult to engage in a classroom environment. School efficiency increases when
children study outside classroom.
References
1. https://www.easchooltours.com/blog/the-benefits-of-learning-inside-the-
classroom
2. https://www.google.com/search?q=inside+classroom+learning&rlz=
3. https://www.researchgate.net/publication/251710094_Learning_Outside_The_
Classroom_Effects_on_Student_Concentration_and_Interest
4. Djorayeva M, Yuldashova N. (2022) The importance of using interactive
methods in the process of teaching terminology/Pedagogs/Volume 8, Issue-1
5. Ergashova S, Yodgorova L, Ziyadulloyeva M, Norova F, Yuldashova N (2022)
The principles of using computer technologies in the formation and
development of students‘ language skills/ Journal of pharmaceutical Negative
Results/volume 13, Issue 6.

Vol. 1. Issue 3
123
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

IBN SINO SHE’RYATIDA MAY BILAN BOG’LIQ SHE’RLAR POETIKASI


Begimqulova Shokhsanam Qalandar qizi
Al-Buxoriy universiteti Tillar kafedrasi №1 o„qituvchisi

Annotatsiya
Ibn Sinoning nafaqat tibbiyot va falsafaga balki, she‘riyatga salmoqli hissa
qo‘shdi, asarlar bitdi. Shoirning ichki kechinmalari uning she‘rlaridao‘z aksini topadi.
She‘rlar qaysi mavzuda bo‘lmasin ijodkorning o‘y-xayollari ularga yo‘g‘rilgan
bo‘ladi. Ibn Sino she‘rlarida ham nafaqat shoir balki, buyuk tabibning g‘oyalari
chuqur o‘rin olgan. Ibn Sino she‘rlari o‘zining soddaligi va samimiyligi bilangina
emas, tibbiy pandnomalikka asoslanganligi bilan ham diqqatga sazovor. Ibn sino
she‘riyatini o‘rganar ekanmiz, uning turli janrlarga boyligi, aniq maqsadlar
ko‘zlanganligi, so‘zamollik ila yozilganligiga guvoh bo‘lamiz. Aynan ushbu ilmiy
ish orqali Ibn Sinoning ―sharob‖ bilan bog‘liq she‘rlar poetikasini so‘zamonlik,
hissiyot va tasviriy vositalar mohirona qo‘llanilganligi tahlili qilingan.
Kalit so’zlar: poetika, so‘zamonlik, faylasuf, she‘riyat, badiiy tasvir vositalari,
manaviy yuksaklik, ruboiy, shakl.
Annotation
Ibn Sina made a significant contribution not only to medicine and philosophy,
but also to poetry. The inner experiences of the poet are reflected in his poems. No
matter what the subject of the poems is, the thoughts of the creator are reflected in
them. In Ibn Sina's poems, the ideas of not only the poet, but also the great physician
are deeply embedded. Ibn Sina's poems are notable not only for their simplicity and
sincerity, but also for being based on medical knowledge. When we study Ibn Sina's
poetry, we can see that it is rich in different genres, has specific goals, and is written
with eloquence. It was through this scientific work that the poetics of Ibn Sina's
poems related to "wine" were analyzed, with skillful use of rhetorical, emotional and
visual tools.
Key words: poetics, eloquence, philosopher, poetry, artistic image tools,

Vol. 1. Issue 3
124
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

spiritual height, rubai, form.


Аннотация
Ибн Сина внес значительный вклад не только в медицину и философию,
но и в поэзию. Внутренние переживания поэта нашли отражение в его стихах.
Какова бы ни была тема стихов, в них отражаются мысли творца. В стихах Ибн
Сины глубоко заложены идеи не только поэта, но и великого врача. Стихи Ибн
Сины отличаются не только простотой и искренностью, но и тем, что они
основаны на медицинских знаниях. Когда мы изучаем поэзию Ибн Сины, мы
видим, что она богата разными жанрами, имеет определенные цели и написана
с красноречием. Именно через эту научную работу была проанализирована
поэтика стихотворений Ибн Сины, связанных с «вином», с умелым
использованием риторических, эмоциональных и изобразительных средств.
Ключевые слова: поэтика, красноречие, философ, поэзия, средства
художественного образа, духовная высота, рубай, форма.
Buyuk mutafakkir, qomusiy olim, mashhur faylasuf, tabib, shoir
bobokalonimiz Abu Ali Al-Husayn ibn Abdulloh ibn Hasan ibn Ali ibn Sino, uning
fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi haqida so‘z yuritar ekanmiz, yurtboshimiz
Islom Abdug‘aniyevich Karimov o‘zining ―Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‖
asarida ushbu alloma haqida shunday fikrlarni keltiradi: “Ana shunday noyob
fazilatlar sohibi bo‟lmish mashhur alloma Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asari necha
asrlar davomida Yevropaning eng nufuzli oliy o‟quv yurtlarida asosiy tibbiyot
darsliklaridan biri sifatida o‟qitib kelingani, dunyo miqyosida “Meditsina”,
“Sog‟lom turmush tarzi” degan tushunchalarning fundamental asosi bo‟lib xizmat
qilgani, albatta, chuqur hayotiy va ilmiy zaminga ega. Aniqroq qilib aytganda, bu
benazir allomaning butun ilmiy faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida,
ya‟ni, ma‟naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta‟sir o‟tkazdi, deb aytishga barcha
asoslar bor”.
Ibn Sino o‘zidan oldin yaratilgan Sharq adabiyoti, uning an‘analari va
yutuqlaridan yaxshigina xabardor edi. U doston, qasida, g‘azal, ruboiy, fardlar

Vol. 1. Issue 3
125
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

yozgan, arabiyda ham, forsiyda ham she‘riy ijod qilgan. Ibn Sino ijodidagi ajoyib
xususiyatlardan yana biri shuki, u asarlarida o‘z davrining juda ko‘p ilg‘or g‘oyalarini
ko‘rinarli aks ettira oldi, shunga ko‘ra uning she‘rlarida ishq-muhabbat, odob-axloq,
ilm-ma‘rifat, ta‘lim-tarbiya mavzulari keng yoritildi.
Mumtoz Sharq she‘riyatida asl tarovat, teran ma‘nolarni to‘g‘ri idrok qilish
uchun Tasavvuf ta‘limotidan xabardorlik, uning istilohlarini bilish muhim
ahamiyatga ega. Tasavvuf - insonning ilohoyotga munosabatini va umuman,
yashamoqning ma‘no-maqsadini o‘ziga xos tarzda talqin etuvchi ma‘naviy, diniy,
falsafiy birlikdagi ta‘limot tizimidir. Komil inson bo‘lib yetishishga intilish va shu
maqsadda uning ta‘limotida belgilangan yo‘llarni bosib o‘tish zarurati tasavvufning
asosiy muddaosi hisoblanadi. Shunga ko‘ra tasavvufning eng ko‘p qo‘llanadigan
istilohlari ishq, may, jom, ko‘ngil, ma‘shuqa, dunyo, raqib, oshiq va boshqalar.
O‘zida boy ma‘naviy merosni jamlagan Ibn sino she‘riyatida ham tasavvufiy
istilohlarni uchratishimiz mumkin. Masalan, may bilan bog‘liq bo‘lgan ruboiylar.
May tasavvufda ishq, sof ishq, ya‘ni Ollohga bo‘lgan muhabbatni ifodalaydi.
Tasavvufga ko‘ra agar oshiq ma‘shuqasining ishqida may ichib mast bo‘lsa bu-
ishqning haqiqiyligiga ishora. Har bir istilohning o‘z ma‘nosi borki, shu sababli
mumtoz she‘riyatda bunga alohida e‘tibor qaratganlar. Lekin Ibn Sino she‘riyatida
bunga salgina boshqacharoq yondashiladi.
Shu o‘rinda Ibn sino she‘riyatidan misol keltirib, tahlil qilib o‘tamiz:
َ‫الزاح فَ ىذه البال يا راحت‬
َ‫لللو فا جعل راحتَ فَ راحت‬
ٌٍ‫بنت الكزًم شفاء مجزًح الي‬
َ‫عالج بيا يا ابن الكزام جزاحت‬
Rohatijon erur may mushkilot ichra,
Rohatim qo‟y Ollohim, shu kaftim ichra.
Tok qizi-may shifodir ishqdan yaradorlarga,
Ey karamli zot o‟g‟li jarohatimni emla.

Vol. 1. Issue 3
126
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

“Bunday qiyinchiliklarda may jonning rohatidir, Ollohim, mening rohatimni kaftim


ichiga qo‟y. Tok qizi(may) sevgidan yaralanganlarga shifobo‟ladi. Ey karamli
kishining o‟g‟li jarohatimni davolagin”.
Bu ruboiysida Ibn Sino so‘z o‘yini qilyapti. May -‫الزاح‬, ‫– راحت‬ kaft hamda

rohat ma‘nosida, ‫ – كزام‬karomatli va bog‘bon, ‫ ابن الكزام‬- bog‘bon o‘g‘li, ‫بنت‬


‫ الكزًم‬- tok qizi, ya‘ni maydir. Ushbu ruboiy ―ruboiyi xosa‖ a-a-b-a shaklida
qofiyalangan. Ruboiy badiiy tasvir vositalari orqali yanada ohangdorlik kasb etadi.
Birinchi va ikkinchi misralardagi َ‫راحت‬ so‘zining takror qo‘llanishi takrir san‘atini

hosil qilgan bo‘lsa, oxirgi misradagi َ‫ جزاحت‬so'zi ularga ohangdosh bo'lib keladi.
Bulardan tashqari َ‫راحت‬ so‘zi bir misrada ikki marta ikkita ma‘noda qo‘llanilib,
tajnis san‘atini hosil qiladi. Mayni tok qiziga o‘xshatilib tashbeh san‘ati ham
mohirona qo‘llangan. Ruboiyda yuqorida aytib o‘tganimizdek ishq azoblarida may
davo bo‘lmoqda. Ibn Sino bu masalaga ikkinchi tomondan, ya‘ni tabiblik nuqtai
nazaridan ham yondashadi.
Shu jihatdan Ibn Sino ―Qonun‖ asarida ham, kichik risola va qasidalarida ham
mayning zararli hamda dorivorlik xususiyatlari haqida so‘z yuritadi, bu haqida
baytlar keltirib o‘tadi:
May dushmani mastu do‟stbo hushyorast,
Andak taryoku, besh zahri morast.
Dar bisyorash mazarrat andak nest,
Dar andaki u manfaat bisyorast.
(May mastning dushmaniyu, hushyorning do‟stidir. Uning ozi taryoq-zahar
davosiyu, ko‟pi ilon zaharidir. Ko‟pidan zarar oz emas, ozida manfaat ham kattadir).
Ushbu to‘rtlikda birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi misralardagi ast so‘zi takrir san‘atini,
misralardagi antonim so‘zlar: dushman-do‘st, andak-bisyor tazod san‘atini yuzaga
keltirgan. To‘rtlik a-a-b-a shaklida qofiyalangan, forsiyda yozilgan. Sharq she‘riyati
an‘analaridan farqli ravishda shoir ushbu she‘rlarida nafaqat badiiy, balki ilmiy

Vol. 1. Issue 3
127
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

tomondan ham bizga ko‘p ma‘lumotlarni beradi. Ya‘ni tibbiyot, falsafa, mantiq
fanlarini she‘riy usullar orqali insoniyatga yetkazib beradi. Ko‘rib o‘tganimizdek Ibn
sino she‘rlari orasiga chuqur fanni, kerakli bilimlarni jo etgan.
Ibn Sino may haqidagi she‘rlarida ichkilik johillar(ya‘ni haddan tashqari ko‘p
may ichuvchi kimsalar)ga qanday ta‘sir etishini, ichilgandan keyin ularda yuz
beradigan voqealarni ham tasvirlaydi. Tabib sifatida u ko‘p may ichishni qoralaydi,
uning salbiy oqibatlarini bayon etadi va bu yo‘lga kirib qolganlarning ancha-muncha
ahmoqliklari ko‘p may ichganlarida yuzaga chiqishini ta‘kidlaydi.
Ibn Sino mashhur ―Urjuza fit-tib‖ tibbiyotga oid urjuzalari(u tibbiy yo‘l
yo‘riqlarni, ko‘rsatmalarni she‘riy yo‘l bilan bayon etgan, ushbu to‘rtliklarning
―urjuzalar‖ deb atalishiga sabab rajaz bahrida yozilganligidir)da ham may va shunga
o‘xshash ichimliklar haqida yozadi:
Doim ichib, mast yurishdan bo‟lgin yiroq,
Ichmakka ko‟p qasd aylasang oyda bir boq.
Manfaat bor may ichilsa, ahyon-ahyon,
Gar ko‟paysa anda ziyon turli-tuman. (A.Irisov tarjimasi)
May bilan bog‘liq she‘rlarning ko‘pchiligi to‘rtlik yoki ruboiy shaklida bo‘lib,
ular asosan a-a-b-a, a-a-b-b, a-b-a-v tarzida qofiyalangan. Shakl va mazmun
jihatidan ham ancha puxta va mukammal. May bilan bog‘liq she‘rlarda mayni
qanday holatlarda iste‘mol qilish, qancha miqdorda iste‘mol qilish, uning foyda va
ziyonlari haqida maslahatlar berib o‘tiladi. Ibn Sino tabib sifatida she‘rlari orqali
tibbiy maslahatlarini insonlarga isbotlab berdi. Bulardan tashqari Ibn Sino Mumtoz
sharq she‘riyati an‘analariga muvofiq may insonning Ollohga bo‘lgan muhabbatini
ifodalovchi vosita ekanligiga she‘rlarida ishora qilib o‘tgan. Ibn Sino ijodida may
bilan bog‘liq she‘rlar asosan urjuzalarida va alohida ruboiy va to‘rtliklar shaklida
uchraydi lekin ularning aniq soni hali aniqlanmagan.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Ibn Sino she‘riyati, undagi she‘rlar badiiy
asar, ilmiy qo‘llanma sifatida o‘sha zamonlardan to bugungi kungacha o‘z qimmatini
saqlab kelayotgan muhim manbalardan sanaladi. She‘rlar qaysi mavzuda bo‘lmasin,

Vol. 1. Issue 3
128
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ularda keltirilgan tasviriy vositalar, san‘atlar, ohangdorlik va tushunarli tilda


yozilganligi bilan ajralib turadi.
Adabiyotlar:
1. Islom Karimov Yuksak ma‘naviyat-yengilmas kuch – T.: Ma‘naviyat, 2008.
2. A.Irisov Abu Ali Ibn Sino - T.: Fan, 1980.
3. S.Matchonov, Sh.Sariyev Adabiyot – T.: Sharq, 2010.
4. An-Naim arabcha-o‘zbekcha lug‘at, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti. – T. 2003

Vol. 1. Issue 3
129
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ESSENCE OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FOREIGN LANGUAGE


TEACHERS
Babakulova Luiza Ravshanovna
Teacher, English Department,
„Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural Mechanization Engineers‟
National Research University, Tashkent, Uzbekistan
Annotation
Goal of research is to analyze importance of professional competence for
foreign language teachers. The concept of competency implies combination of
physical and intellectual qualities of a person and the abilities necessary for an
independent and effective solution of life situations, in order to create the best
conditions for oneself in a constructive interaction with others. Thus, professional
competence requires knowledge of various skills on teaching process, creative skills
mastery of intellectual and physical tools, ability to interact with learners in various
situations, given the conflict.
Key words: competence, competency, professional development, professional
competence, quality and competence, skill, formation
Аннотация
Цель исследования - проанализировать важность профессиональной
компетентности для учителей иностранных языков. Понятие компетентности
предполагает сочетание физических и интеллектуальных качеств человека и
способностей, необходимых для самостоятельного и эффективного решения
жизненных ситуаций, для создания себе наилучших условий в конструктивном
взаимодействии с другими. Таким образом, профессиональная компетентность
требует владения различными навыками учебного процесса, творческих
способностей, владения интеллектуальными и физическими средствами,
умения взаимодействовать с учащимися в различных ситуациях, с учетом
конфликтных ситуаций.
Ключевые слова: компетенция, компетентность, профессиональное

Vol. 1. Issue 3
130
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

развитие, профессиональная компетентность, качество и компетентность,


мастерство, формирование.
Competence - a set of interrelated qualities of a personality (knowledge, skills,
methods of activity), set in relation to a certain range of objects and processes and
necessary in order to operate efficiently and productively in relation to them.
Competency - possession, possession by a person of relevant competence, including
his personal attitude to it and the subject of activity. In other words, competency is
always personally colored by the qualities of a particular indie species. Competency
requires minimal experience application. For a clearer delineation of the concepts of
"competence" and ―competency‖ A. I. Surygin defines them as follows way:
Competence, from the point of view of educational outcomes, is understood as the
ability of an individual to carry out any activity or action, the ability to establish and
maintain the necessary contacts between people. Competency is the content of the
relevant competence in the form of a system of knowledge, skills, experience and
satisfactory mastery of certain norms of communication, behavior as a result of
learning.
Studying professional competence as a phenomenon multidimensional, V. A.
Naperov defines it at four levels: worldview, theoretical, practical and creative
worldview level determines the presence of professional self-awareness, professional
erudition, adequate self-esteem13.
Summarizing the foregoing, we can understand that talking about professional
competence is only permissible in the presence of relevant knowledge, abilities,
skills, the formation of the inner world of the personality - needs, settings,
professional orientations and motives of activity, ideas about yourself, your
professional qualities, results of own activity (Naperov V,1999, p20).

13
Sitarov V. A. Formation of the methodological competence of the future teacher //
Theory and practice of higher pedagogical education: interuniversity. Sat scientific tr.
- M., 1991.

Vol. 1. Issue 3
131
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

In general, the formation and development of professional competencies are


influenced by factors such as individual psycho-physiological characteristics of the
personality (innate features of the nervous system, anatomical features of the body
structure, etc.), social environment (system of socio-economic relations, educational
environment of the institution , reference groups), personal activity of the personality
(self-education, self-education, self-development).
To define the concept of ―professional and pedagogical competence‖, it is initially
necessary to consider the concepts of ―competency‖ and ―professional competence‖.
The professional competence of a foreign language teacher proposed by A.F.
Kononova, divided basic and special competencies. All the general professional
competences are considered as basic competencies in foreign language teachers and
they include: taking into account the level of formation of key competencies; taking
into account the psychological characteristics of the personality of the student;
organizational skills; planning of lessons and independent work of students; mastery
of a teacher‘s didactic speech; taking into account sociocultural interference and
positive transfer; the ability to notice and correct errors; the ability to objectively
assess the strengths and weaknesses own activity and personality, also activities and
students' personalities; the implementation of self-improvement in order to improve
the quality of their work; control of student knowledge; work with technical training
tools; the use of special literature in their professional pedagogical activities.
The elements of professional and pedagogical competence of N.V. Kuzmina
include:
- special competence in the field of taught disciplines;
- methodological competence in the field of ways of forming knowledge and skills of
students;
- socio-psychological competence in the field of communication processes;
- differential-psychological competence in the field of motives, abilities, orientation
of students;
- autopsychological competence in the field of virtues and the shortcomings of one's

Vol. 1. Issue 3
132
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

own activity and personality.


The specific professional skills are called as special competencies and they include:
methodical skills; communicative skills, which are based on theoretical and practical
knowledge and skills, and also competence in the socio-cultural sphere, interactive
competence, educational and cognitive and compensatory skills.
Professional competence is competence related to the ability to master the
knowledge . Teachers' pedagogical competence is the ability to manage learning ,
which includes planning , implementation and evaluation of learning outcomes of
learners. Professional pedagogical competence is the ability of teachers in managing
learning that includes the ability to plan a learning program, the ability to interact or
manage the learning process and the ability to perform an assessment. Teacher
professional competency based on fundamental scientific education, emotional
attitude to pedagogical activity, possession of technology pedagogical work. It
determines the willingness of the teacher to creatively solving cultural and
educational problems and self-actualizing their personality. A sign of professional
and pedagogical competence is that the teacher by the beginning of independent
activity, communicative competence has been formed and realized to such an extent
that he is capable of forming it among his students.
To sum up, professional competence is the ability to combine different types of
activities, skills knowledge which includes methodological competence, the socio-
psychological competence, differential psychological competence as well as the
autopsychological competence. Professional and pedagogical skills are an integral
part of professional and pedagogical training of a future teacher and, along with
knowledge, are included in the general structure pedagogical activity. We can judge
not only the level of professional and pedagogical training of a teacher in the number
and content of pedagogical knowledge, but also in the presence of professional and
pedagogical skills acquired on the basis of knowledge and through exercise, i.e.
practical meaningful application of knowledge in the specific conditions of
professional activity.

Vol. 1. Issue 3
133
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

REFERENCES
1. Kononova A. F. Professionally-directed teaching of English to students of the 5th
year of elementary school education (based on the material of children's English-
language literature): autoref. dis. ... cand. ped Sciences. - St. Petersburg., 2004. - 18
p.
2. Kononova A. F. The structure of professional competence of an English teacher in
elementary grades //Linguistics and methods of teaching foreign languages: Sat.
scientific tr - St. Petersburg: Publishing House of the Russian State Pedagogical
University named after A.I. Herzen, 2005. - Vol. 2. –
3. Naperov V. A. Formation of professional competence of students of secondary
specialized educational institutionstrade and economic profile: author. dis. ... cand.
pedSciences. - Bryansk, 1999. - 20 p.
4. Sitarov V. A. Formation of the methodological competence of the future teacher //
Theory and practice of higher pedagogical education: interuniversity. Sat scientific tr.
- M., 1991.
5. Kuzmina N. V. Professionalism of the personality of the teacher and master of
industrial training. - M .: Higher school, 1990. - 89 p.
6. Ergashova S, Yodgorova L, Ziyadulloyeva M, Norova F, Yuldashova N (2022)
The principles of using computer technologies in the formation and development of
students‘ language skills/ Journal of pharmaceutical Negative Results/volume 13,
Issue 6.

Vol. 1. Issue 3
134
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

COMMUNICATIVE APPROACH IN THE FORMATION OF SPEAKING


SKILLS
Jo‟rayeva Muqaddas Uralovna
Docent, English Department,
„Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural Mechanization Engineers‟
National Research University, Tashkent, Uzbekistan
Annotation
The communicative approach to teaching a foreign language, adopted in the
modern national methodology in accordance with the European processes of
internationalization and globalization, determines the choice of goals according to
which principles, content, methods, techniques, and means of teaching are defined.
Key words: communicative approach, methodology, integrative and content
level, effective level, educational level, motivation, method
Аннотация
Коммуникативный подход к обучению иностранному языку, принятый в
современной отечественной методике в соответствии с европейскими
процессами интернационализации и глобализации, определяет выбор целей, в
соответствии с которыми определяются принципы, содержание, методы,
приемы и средства обучения.
Ключевые слова: коммуникативный подход, методология,
интегративно-содержательный уровень, результативный уровень,
образовательный уровень, мотивация, метод.
The communicative approach involves, above all, a pragmatic approach to
learning a foreign language. It is aimed more likely to prepare the listener for the use
of a foreign language in life, in everyday situations, rather than in a shorter time
frame than to teach academic speaking in the language in the format of professional
activity. Nevertheless, the communicative approach is the fundamental foundation
that is necessary for the further improvement of language proficiency.

Vol. 1. Issue 3
135
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

According to Richards, learning the language does not always guarantee the
learner will be able to use the language fluently. Consequently, the lack of fluency
can be the result of rigid formal training in language learning; another reason can be
the lack of strategies to involve students in communicative activities. The author also
asserts that communicative competence involves the following aspects of language
knowledge: knowing how to use the language in different situations, knowing how to
vary the use of the language according to settings and participants (formal and
informal speech), being able to understand different types of texts, and knowing how
to maintain communication despite any limitation the speaker might have. When
using speaking activities in the classroom, a distinction between fluency and accuracy
should be done, understanding fluency as the natural language use that takes place
when the speakers participate in a conversation despite the limitation of their
communicative competence. Accuracy, on the other hand, refers to the creation of
correct examples of language use.

According to Richards and Rodgers, some British scholars also contributed


with the theory development that generated rapid acceptance to what came to be
referred as the Communicative Approach, or simply Communicative Language
Teaching. The thing which should be noted that children should be motivated to take
the initiative to take part in and to be willing to express their ideas no matter whether
they are capable of using the language adequately or not, but at least, they should try
and develop it with a help of constant practice. (Toro V. et al,2019) Piepho discusses
the following levels of objectives in a communicative approach:
 An integrative and content level (language as a means of expression);
A linguistic and instrumental level (language as semiotic system and an objective of
learning);
 Widdowson, Candlin, Christopher Brumfit, Keith Johnson were some
examples of British scholars who advocates the Communicative Language Teaching;

Vol. 1. Issue 3
136
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

 An effective level of interpersonal relationships and conduct (language as a


means of expression values and judgments about oneself and others);
A level of individual learning needs (remedial learning based on error analysis);
 A general educational level of extra-linguistic goals (language learning within
the second curriculum) (Bodden Lagos M., Trejos Sandoval P. 2011).
The teacher roles are fundamental during the process of teaching-learning
acquisition. The teacher`s tasks are not only in explaining the content and
transmitting the knowledge but also motivating learners to develop language either
determined to situational context or guides the learners and shows them the
possibilities of utilization of various language mechanisms. Providing feedback, for
example, is a way to promote motivation. It usually happens because pupils feel
extremely comfortable when they are praised by the teacher as a result of a positive
task. It usually happens when the student gets a good grade on testing, presents a
good pronunciation, answers questions effectively, etc.
According to the Communicative Language Teaching, a good way to promote
motivation and encourage pupils to speak is through realia exercises. The material
provided to guide them to speak is the student`s own life experiences. Realia
exercises are based on ―authentic‖, ―from-life‖ materials. It might include videos,
graphic and visual sources, magazines, advertisements, newspapers, maps, symbols
and objects. (e.g, the class theme for discussion is ‗vacation‘, so students are asked to
bring to classroom one kind of souvenir they bought during their vacation time and
tell the story about it; another example is bringing a photo of their favorite singer or
band and all the stuff they have kept about and talk about it). Students feel more
confident and more capable to talk about something they like or even something they
have already experienced. It is more suitable by giving pupils a task based exercise
and something to support their ideas than only ask them to talk about something they
might do not know what to speak.
References

Vol. 1. Issue 3
137
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

1. Mudrik A.V. Communication as a factor in the education of students. - M.,


Enlightenment, 1984. P. 33.
2. Passov E. I. Communicative foreign language education: The concept of
communicative foreign language education ―Development of individuality in the
dialogue of cultures‖ // Moscow: Education. - 2000.- T. P. 154.
3. Toro V. et al. The Use of the Communicative Language Teaching Approach to
Improve Students' Oral Skills // English Language Teaching. - 2019.- T. 12. - No. 1. Pp.
111-112.
4. Lobachova I. The communicative approach as a strategy of developing foreign
language speaking competence. //Професіоналізм педагога: теоретичній
методичні аспекти. – 2019. – №. 9. P. 102.
5. Ergashova S, Yodgorova L, Ziyadulloyeva M, Norova F, Yuldashova N (2022)
The principles of using computer technologies in the formation and development of
students‘ language skills/ Journal of pharmaceutical Negative Results/volume 13,
Issue 6.

Vol. 1. Issue 3
138
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

XALQARO BREND TOVARLARINI IMPORT QILUVCHILAR


REESTRI SHAKLLANTIRILADI

Parkent tuman adliya


bo`limi boshlig`i
G.Roxmonkulov

Hukumat qarori (99-son 09.03.2023 y.) bilan Xalqaro brendlar tovarlarining


ayrim turlarini brend egalari yoki ularning vakolatli yetkazib beruvchilari bilan
tuzilgan to‗g‗ridan-to‗g‗ri shartnoma asosida import qiluvchilar reestrini
shakllantirish va yuritish tartibi to‗g‗risida nizom tasdiqlandi.
Nizomga ko‗ra, reestrga kirish uchun ariza beruvchi Investitsiyalar, sanoat va
savdo vazirligiga ariza yuboradi.
- Arizaga, jumladan, quyidagi hujjatlar ilova qilinadi:
- ariza beruvchi xalqaro brendlar tovarlarining ayrim turlarining brend egalari
yoki ularning vakolatli yetkazib beruvchilari ekanligini tasdiqlovchi
hujjatlar;
- mahsulot yetkazib berish bo‗yicha to‗g‗ridan-to‗g‗ri tuzilgan import
shartnomalari;
- tovarlarning sifati yoki xavfsizligini tasdiqlovchi hujjatlar;
- tovarning kelib chiqish mamlakati va ishlab chiqaruvchisi haqida dastlabki
ma‘lumot.

Ariza qabul qilingan kundan boshlab 20 ish kunida ko‗rib chiqiladi.

Ariza beruvchini va xalqaro brendlar tovarlarining Reestrga kiritilganligi


to‗g‗risidagi sertifikat 1 yil amal qilish muddati bilan beriladi.
Reestrga kiritish bo‗yicha arizani ko‗rib chiqish uchun to‗lov qiymati har bir
import shartnoma summasining, qo‗shimcha kelishuvlar bo‗yicha – qo‗shimcha
kelishuv summasining 0,8 foizi miqdorida hisoblanib, ushbu miqdorga QQS alohida

Vol. 1. Issue 3
139
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

qo‗shilgan holda undiriladi.


Sertifikatni qayta rasmiylashtirish uchun BHMning 5 barobari (1,5 mln so‗m)
miqdorida to‗lov undiriladi.

Vol. 1. Issue 3
140
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLAR JA’MIYAT RIVOJIDA MUHIM


AHAMIYATGA EGA
Parkent tuman adliya
bo`limi bosh maslahatchisi
M.Mirxomidov

Davlat va jamiyat hayotidagi keyingi islohotlarga Konstitutsiyaga


kiritilayotgan o‗zgartirishlar poydevor bo‗lib xizmat qilishi zarur.
Konstitutsiyaviy Qonun loyihasida Prezidentning vakolat muddatini 5 yildan 7
yilga uzaytirish taklif etilmoqda.
Dunyo tajribasi shuni ko‗rsatmoqdaki, keng ko‗lamdagi davlat va jamiyat, sud-
huquq, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirilishi jarayonida ularning
natijadorligini baholash uchun 7 yil oqilona muddat hisoblanadi.
Chunki parlament, hukumat, sud hokimiyati va hokimlarning ham vakolat
muddati 5 yil bo‗lib, Prezidentning vakolat muddatini ular bilan bir xil bo‗lishi
islohotlar davrida barqaror davlat boshqaruvini amalga oshirishga salbiy ta‘sir
ko‗rsatishi mumkin.
Shu nuqtai nazardan, jamiyatda barqarorlikni, hokimiyat tarmoqlari o‗rtasidagi
hamjihatlik va hamkorlikni qaror toptirish, islohotlar uzviyligini ta‘minlash uchun 5
yil muddat kamlik qiladi.
E‘tiborlisi, bunda Prezidentlik lavozimining vakolat muddati alohida bir shaxs
yoki guruh emas, balki xalq manfaatlari bilan uzviy bog‗liqdir. Zero, jamiyat
manfaati va istagi xalq saylagan Prezident bilan chambarchasdir.
Italiya, Irlandiya, Isroil, Ozarbayjon, Qozog‗iston kabi mamlakatlarda
Prezidentning vakolat muddati 7 yilni tashkil etadi. Tahlillar ushbu davlatlarda
islohotlar uzluksiz amalga oshirilayotganligini, iqtisodiy jihatdan esa
yuksalayotganligi ko‗rsatmoqda. Ushbu o‗zgarish ayni shu jihatlarni nazarda tutadi.

Vol. 1. Issue 3
141
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

NOGIRONLIGI BO‘LGAN YOSHLARGA O‘QISH DAVRIDA YASHASH VA


TRANSPORT XARAJATLARI UCHUN SUBSIDIYA AJRATISH TARTIBI

Parkent tuman adliya bo‟limi

davlat xizmatlari markazi direktori

Avarov Xusan Axmadaliyevich

Hozirgi kunda prezidentimiz tomonidan yoshlarni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha


bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan bir qatorda nogironligi bo‗lgan
yoshlarga ham e‘tibor berilmoqda. Xususan, joriy yilning 21-iyunida Vazirlar
Mahkamasining ―Nogironligi bo‗lgan yoshlarni ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash bo‗yicha
davlat xizmatlarini ko‗rsatishning ma‘muriy reglamentlarini tasdiqlash to‗g‗risida‖
341-sonli Qarori qabul qilindi. Aynan ushbu qaror O‗zbekiston Respublikasi
Prezidentining ―Nogironligi bo‗lgan shaxslarni har tomonlama qo‗llab-quvvatlash,
ularning bandligiga ko‗maklashish hamda ijtimoiy faolligini yanada oshirishga oid
qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risida‖ 2021-yil 21-dekabrdagi PQ-57-son qarori
asosida qabul qilindi. Ushbu Reglament O‗zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari
agentligining (keyingi o‗rinlarda — Agentlik) Yoshlarga oid davlat siyosatini
qo‗llab-quvvatlash jamg‗armasi (keyingi o‗rinlarda — Jamg‗arma) mablag‗lari
hisobidan nogironligi bo‗lgan yoshlarga nodavlat ta‘lim tashkilotlarida kasb-hunar
o‗rgatish, ularda kasbiy ko‗nikmalarni shakllantirish, axborot texnologiyalari,
kompyuterda dasturlash amaliyoti, umumta‘lim fanlari va xorijiy tillarni o‗rgatish,
zarur hollarda yashash va transport xarajatlarini qoplash uchun subsidiya ajratish
bo‗yicha davlat xizmatini ko‗rsatish tartibini belgilaydi. Ushbu Reglament qoidalari
Vazirlar Mahkamasining ―Ijtimoiy himoyaga muhtoj yoshlarni qo‗llab-
quvvatlashning qo‗shimcha chora-tadbirlari to‗g‗risida‖ 2021-yil 4-oktabrdagi 617-
son qarorida belgilangan ―Yoshlar daftari‖ga kiritilgan yoshlarning xorijiy tillar va
umumta‘lim fanlari bo‗yicha nodavlat ta‘lim tashkilotlarida o‗qish xarajatlarining bir

Vol. 1. Issue 3
142
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

qismini hamda ular bo‗yicha milliy sertifikatlar olish uchun o‗tkaziladigan


imtihonlarni topshirish xarajatlarini qoplab berishga nisbatan tatbiq etilmaydi.
Ushbu Reglamentga muvofiq Jamg‗arma mablag‗lari hisobidan nogironligi
bo‗lgan har bir yoshga uning talabiga muvofiq bazaviy hisoblash miqdorining 50
baravarigacha bo‗lgan miqdorda subsidiya ajratiladi. O‗qish xarajatlari uchun
ajratiladigan subsidiya miqdori har oyda bazaviy hisoblash miqdorining besh
baravaridan ko‗p bo‗lmasligi lozim.
Transport xarajatlari uchun ajratiladigan subsidiya miqdori, shu jumladan yo‗l
hujjatlari mavjud bo‗lmaganda, har bir kilometrga bazaviy hisoblash miqdorining 0,2
foizidan oshmasligi lozim.
Bunda kilometr miqdori 500 metr va undan ortiq bo‗lgan hollarda — ko‗p tomonga,
kilometr miqdori 500 metrdan kam bo‗lgan hollarda — kam tomonga yaxlitlanadi.
Yashash xarajatlari uchun ajratiladigan subsidiya miqdori bir sutkada ijarada
yashash uchun bazaviy hisoblash miqdorining o‗n foizidan oshmasligi lozim.
Subsidiya har yili arizalar topshirish ketma-ketligi bo‗yicha ushbu Qaror
talablariga to‗liq mos kelgan 500 nafar nogironligi bo‗lgan shaxsga ajratiladi.
Joriy yilda 500 nafar talabgorga subsidiya ajratilgandan so‗ng subsidiya berish uchun
ariza qabul qilish to‗xtatiladi.
Subsidiya ajratilgunga qadar, biroq ketma-ketligi bo‗yicha subsidiya ajratilgan
talabgorlardan keyin ariza topshirgan shaxslar keyingi yil uchun ro‗yxatga
qo‗yilmaydi hamda subsidiya olish uchun kelgusi yilda yangidan murojaat qiladi.
Ajratilgan subsidiyalar soni haqidagi ma‘lumotlar Agentlik tomonidan
yoshlarportali.uz elektron platformasiga doimiy ravishda kiritib boriladi. Bunga koʻra
Ariza beruvchi subsidiya olish uchun istalgan davlat xizmatlari markaziga murojaat
qiladi yoki Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida (keyingi o‗rinlarda —
YIDXP) davlat xizmatidan elektron tarzda foydalanish uchun ro‗yxatdan o‗tadi.
Bunda bir nafar ariza beruvchiga ajratiladigan ushbu subsidiyaning miqdori o‗qitish
xarajati uchun ajratiladigan subsidiyaning jami miqdorini qo‗shgan holda bazaviy
hisoblash miqdorining 50 baravaridan oshmasligi lozim.

Vol. 1. Issue 3
143
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Nodavlat ta‘lim tashkiloti joylashgan hududdagi mahallaning yoshlar


yetakchisi zimmasiga ariza beruvchining nodavlat ta‘lim tashkilotida o‗qishini (ijara
shartnomasida ko‗rsatilgan manzilda yashashi, o‗qish joyiga tegishli transportda
qatnashini) joyiga chiqqan holda monitoring qilish vazifasini yuklaydi.
O‗qish xarajatlarini qoplash uchun subsidiya olishga hujjat topshirgan ariza
beruvchiga yuborilgan SMS-xabarnoma uni nodavlat ta‘lim tashkilotiga o‗qishga
qabul qilish va o‗qishni boshlashi uchun kafolat hisoblanadi.
Monitoring natijasida mahalladagi yoshlar yetakchisi tomonidan besh ish
kunida ariza beruvchiga subsidiya ajratish haqida tavsiya yoki ajratishni rad etish
haqida xabarnoma tayyorlanadi hamda Agentlikning tuman (shahar) bo‗limiga
elektron shaklda yuboriladi.
Nodavlat ta‘lim tashkiloti ariza beruvchini o‗qitish bilan bog‗liq xizmat
ko‗rsatilganligi to‗g‗risida har oy yakuni bo‗yicha keyingi oyning 5-kuniga qadar
hisob-fakturani o‗zi joylashgan hududdagi Agentlikning tuman (shahar) bo‗limiga
elektron shaklda yuboradi.
Agentlikning tuman (shahar) bo‗limi ikki ish kunida yoshlar yetakchisining tavsiyasi
va nodavlat ta‘lim tashkilotining hisob-fakturasini ilova qilgan holda ariza
beruvchiga tegishli subsidiya ajratish yoki ajratishni rad etish to‗g‗risida Agentlikka
so‗rov yuboradi.
Mahalladagi yoshlar yetakchisi tomonidan ariza beruvchiga subsidiya
ajratishni rad etish haqida xabarnoma berilgan bo‗lsa, Yoshlar ishlari agentligining
tuman (shahar) bo‗limi bu haqida elektron tizimga ma‘lumot kiritadi va ariza
beruvchiga SMS-xabarnoma yuboradi.
Agar mahalladagi yoshlar yetakchisi ariza beruvchiga subsidiya ajratishni rad
etish haqida asossiz ravishda xabarnoma bersa, ariza beruvchi nodavlat ta‘lim
tashkilotida ta‘lim olgan (yashash va (yoki) transport xarajati uchun subsidiya
ajratishni so‗rab murojaat qilgan ariza beruvchi yashash va (yoki) transport uchun
xarajat qilgan) bo‗lsa, Yoshlar ishlari agentligining tuman (shahar) bo‗limi uning
murojaatini qanoatlantirish to‗g‗risida tavsiya berish huquqiga ega bo‗ladi.

Vol. 1. Issue 3
144
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

So‗rov asosida Agentlik ariza beruvchiga subsidiyani to‗lash yoki to‗lashni rad
etish to‗g‗risida besh ish kunida qaror qabul qiladi, bu haqida elektron tizimga
ma‘lumot kiritadi hamda ariza beruvchiga SMS-xabarnoma yuboradi.
Subsidiyani to‗lash to‗g‗risida qaror qabul qilinganda Agentlik:
o‗qish xarajatlari uchun subsidiyani tuman (shahar) bo‗limi hisobvarag‗iga, tuman
(shahar) bo‗limi esa — nodavlat ta‘lim tashkilotining hisobvarag‗iga o‗tkazadi;
yashash va transport xarajatlari uchun subsidiyani tuman (shahar) bo‗limi
hisobvarag‗iga, tuman (shahar) bo‗limi esa ariza beruvchining bank kartasiga
o‗tkazadi.

Vol. 1. Issue 3
145
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

OLIY, O‘RTA MAXSUS VA PROFESSIONAL TA’LIM TO‘G‘RISIDAGI


HUJJATLARNING DUBLIKATINI BERISH TARTIBI

Parkent tuman adliya boʻlimi


Parkent davlat xizmatlari markazi yetakchi mutaxassisi
Turgʻunov Ixtiyorbek Ortigʻali oʻgʻli

Hozirgi kunda ijtimoiy sohasida, ya‘ni, ta‘lim tizimida yoshlarni qoʻllab-


quvvatlash va ularga yengillik yaratish maqsadida muhtaram Prezidentimiz
boshchiligida hukumat Qarorlari va Farmonlari qabul qilinmoqda. Xususan,
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 15.06.2022-yildagi ―Davlat oliy ta‘lim
muassasalariga o‗qishga qabul qilish jarayonlarini tashkil etish to‗g‗risida‖ Qarori
hamda Vazrilar Mahkamasining 20.06.2017-yildagi ―Oliy ta‘lim muassasalariga
o‗qishga qabul qilish, talabalar o‗qishini ko‗chirish, qayta tiklash va o‗qishdan
chetlashtirish tartibi to‗g‗risidagi nizomlarni tasdiqlash haqida‖ Qarorlari shular
jumlasidandir. Ayni vaqtda esa ayrim yoshlarimizning oliy va oʻrta maxsusda ta‘lim
olganlik toʻgʻrisidagi hujjatlari yaroqsiz va yoʻqolib qolganligiga duch kelmoqdamiz.
Shu oʻrinda bir savol tugʻilish mumkin, xoʻsh ushbu hujjatlar yoʻqolganda, qayerga
murojaat qilib, dublikatini olish mumkin?!
Bunday vaziyatda Vazirlar mahkamasining ―Oliy, o‗rta maxsus va professional
ta‘lim to‗g‗risidagi hujjatlarning dublikatini berish bo‗yicha davlat xizmatlari
ko‗rsatishning Ma‘muriy Reglamentini tasdiqlash haqida‖ 395-sonli Qarori qabul
qilingan. Mazkur Reglament jismoniy shaxs (keyingi o‗rinlarda — ariza beruvchi)ga
davlat xizmatlari markazlari va O‗zbekiston Respublikasi Yagona interaktiv davlat
xizmatlari portali (keyingi o‗rinlarda — YIDXP) orqali davlat namunasidagi ta‘lim
olganlik to‗g‗risidagi hujjatlarni beruvchi O‗zbekiston Respublikasida faoliyat
yurituvchi davlat va nodavlat oliy, o‗rta maxsus, kasb-hunar va professional ta‘lim
muassasalari (keyingi o‗rinlarda — ta‘lim tashkiloti)ni tamomlagan, ma‘lumotini
tasdiqlovchi hujjati (diplom, sertifikat) yo‗qolgan yoki foydalanish uchun o‗zining asl
holatini yo‗qotgan, familiyasi, ismi, otasining ismi o‗zgargan taqdirda, dublikat
berish bo‗yicha davlat xizmati (keyingi o‗rinlarda — davlat xizmati) ko‗rsatish
tartibini belgilaydi. Oliy, o‗rta maxsus, kasb-hunar va professional ta‘lim olganlik
to‗g‗risida davlat namunasidagi rasmiy hujjatlar hamda uning dublikati bir xil yuridik
kuchga ega bo‗ladi.
Ushbu Reglament harbiy oliy ta’lim muassasalariga nisbatan tatbiq
etilmaydi.

Vol. 1. Issue 3
146
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Davlat xizmati davlat xizmatlari markazlari yoki YIDXP orqali O‗zbekiston


Respublikasi Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi huzuridagi Oliy ta‘limni
rivojlantirish tadqiqotlari va ilg‗or texnologiyalarni tatbiq etish markazi hamda
Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta‘limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti, Madaniyat vazirligi, Badiiy
akademiya (keyingi o‗rinlarda — vakolatli organlar) tomonidan ko‗rsatiladi.
Davlat xizmatlari markazlari va vakolatli organ o‗rtasidagi axborot almashinuvi
elektron raqamli imzoni (keyingi o‗rinlarda — ERI) majburiy tartibda qo‗llash orqali
idoralararo elektron o‗zaro bog‗lanish yordamida amalga oshiriladi.
Davlat va nodavlat oliy ta‘lim muassasasi va akademik litsey diplomi dublikati
O‗zbekiston Respublikasi Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi huzuridagi Oliy
ta‘limni rivojlantirish tadqiqotlari va ilg‗or texnologiyalarni tatbiq etish markazi
tomonidan, davlat va nodavlat kasb-hunar kollejlari va professional ta‘lim
muassasalari diplomi dublikati Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi huzuridagi
Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta‘limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti, davlat va nodavlat
ixtisoslashtirilgan san‘at va madaniyat maktablari hamda maktab-internatlar diplomi
dublikati o‗z tizimiga kiruvchi ta‘lim tashkilotlari bo‗yicha O‗zbekiston Badiiy
akademiyasi va O‗zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi tomonidan beriladi.
Ariza beruvchi davlat xizmatidan foydalanish uchun Davlat xizmatlari
markaziga shaxsan murojaat etadi yoki YIDXPda ro‗yxatdan o‗tadi. Ariza beruvchi
so‗rovnomani YIDXP orqali to‗ldirilganda, undan elektron raqamli imzo talab
etilmaydi. Davlat xizmati ko‗rsatilgani uchun bazaviy hisoblash miqdorining bir
baravari miqdorida yig‗im undiriladi va yig‗im to‗langanligi axborot-
kommunikatsiya tizimlari orqali tasdiqlanadi.
Bunda davlat xizmatidan foydalanish uchun YIDXP orqali murojaat etilganda,
to‗lov summasining 90 foizi miqdoridagi mablag‗ undiriladi.
Agar so‗rovnomada noto‗g‗ri ma‘lumotlar ko‗rsatilgan bo‗lsa, ularni bartaraf
etish uchun ariza beruvchiga besh ish kunidan iborat muddat beriladi. Davlat
xizmatlarini ko‗rsatishni to‗xtatib turish to‗g‗risidagi xabar ariza beruvchiga bir ish
kuni ichida yuborilishi lozim. Davlat xizmati ko‗rsatilishi muddatining o‗tishi
kamchiliklarni bartaraf etish vaqtida to‗xtatib turiladi.
Belgilangan muddatda kamchiliklar bartaraf etilmaganligi davlat xizmati ko‗rsatishni
rad etish uchun asos hisoblanadi.
Davlat xizmatlari ko‗rsatishni boshqa asoslar bo‗yicha rad etish taqiqlanadi.
Ariza beruvchilar davlat xizmatlaridan foydalanishdan uni ko‗rsatishning har qanday

Vol. 1. Issue 3
147
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

bosqichida bosh tortish huquqiga ega. Ariza beruvchi davlat xizmatlaridan


foydalanishdan bosh tortganda, uning so‗rovnomasi ko‗rmasdan qoldiriladi. Bunda
to‗langan yig‗im summasi qaytarilmaydi.
Ariza beruvchi Davlat xizmatlari markaziga kelib murojaat etganda, uning
so‗rovnomasi Davlat xizmatlari markazi xodimi tomonidan to‗ldirilib, ariza beruvchi
tomonidan tasdiqlangandan so‗ng so‗rovnoma 10 daqiqa mobaynida vakolatli
organga elektron shaklda yuboriladi. YIDXP orqali murojaat qilinganda esa —
so‗rovnoma avtomatik tarzda tegishliligi bo‗yicha vakolatli organga yuboriladi.
Vakolatli organ so‗rovnoma tushgan vaqtdan boshlab o‗n ish kuni mobaynida
tegishli ta‘lim muassasalari hamda Kasbiy ta‘limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish
hududiy boshqarmalari tomonidan tasdiqlangan hujjatlar asosida oliy, o‗rta maxsus
va professional ta‘lim to‗g‗risidagi hujjat dublikatini o‗z imzosi va muhri bilan
rasmiylashtiradi hamda bu haqida ariza beruvchini axborot-kommunikatsiya tizimi
orqali xabardor qiladi.
Ariza beruvchi ta‘lim to‗g‗risidagi hujjat dublikatini vakolatli organdan olib
ketadi.
Ariza beruvchining xohishiga ko‗ra, ta‘lim to‗g‗risidagi hujjat dublikati
vakolatli organ tomonidan pochta xizmati orqali yuborilishi mumkin.
Bunda vakolatli organ davlat xizmati natijasi tayyor bo‗lganligi haqida ―O‗zbekiston
pochtasi‖ AJni elektron tizim orqali xabardor qilgandan so‗ng ―O‗zbekiston
pochtasi‖ AJ ta‘lim to‗g‗risidagi hujjat dublikatini vakolatli organ manzilidan ariza
beruvchining manziliga besh ish kuni mobaynida yetkazib beradi.
Pochta aloqasi orqali yetkazilgan davlat xizmatlarining natijasi uchun amalga
oshiriladigan to‗lovlar ariza beruvchi tomonidan qoplanadi.
Ariza beruvchi ta‘lim olganlik to‗g‗risidagi hujjat dublikatini
rasmiylashtirishda xatoliklar mavjudligini aniqlaganda, ilgari yuborilgan ariza
raqamini ko‗rsatgan holda takroriy ariza yuborish imkoniyatiga ega bo‗ladi.
Bunda ariza beruvchi o‗n besh ish kuni ichida yig‗im to‗lamasdan belgilangan
tartibda qayta murojaat qilish huquqiga ega. Vakolatli organ ariza beruvchi
tomonidan murojaat etilgan kundan boshlab uch ish kuni mobaynida arizani ko‗rib
chiqishi shart.
Oliy, o‗rta maxsus va professional ta‘lim to‗g‗risidagi hujjatlar bo‗yicha
ma‘lumotlarni arxivdan olish zarurati yuzaga kelgan hollarda davlat arxivlari besh ish
kuni mobaynida belgilangan tartibda arxiv hujjatlari to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni
vakolatli organga bepul taqdim etadi. Bunda ta‘lim to‗g‗risidagi hujjatni berish
muddatiga qo‗shimcha ravishda yana besh ish kuni qo‗shiladi.

Vol. 1. Issue 3
148
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Dublikat berish bo‗yicha asosli arxiv hujjatlari mavjud bo‗lmagan taqdirda, tegishli
hujjatni berish rad etiladi.

Vol. 1. Issue 3
149
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

KO‘CHMAS MULK OBYEKTLARIGA BO‘LGAN HUQUQLARNI DAVLAT


RO‘YXATIDAN O‘TKAZISH TARTIBI

Parkent tuman Adliya boʻlimi


Parkent davlat xizmatlari xisoblash texnikasi operatori
Turg’unboyeva Xusnora Ikromjon qizi.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tadbirkorlik subyektlarining


huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‗g‗risida‖ 2018-yil 27-iyuldagi PF-5490-son farmoni hamda
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Jahon banki va Xalqaro moliya
korporatsiyasining ―Biznes yuritish‖ yillik hisobotida O‗zbekiston Respublikasi
reytingini yanada yaxshilash chora-tadbirlari to‗g‗risida‖ 2018-yil 13-iyuldagi PQ-
3852-son qarorining ijrosi yuzasidan, shuningdek, ko‗chmas mulk obyektlariga
bo‗lgan huquqlarni ro‗yxatdan o‗tkazish uchun qulay sharoitlar yaratish
maqsadidaVazirlar Mahkamasining 2018 yil 29 dekabrdagi1060-sonli qaroriga
asosan ko‗chmas mulk obyektlariga bo‗lgan huquqlarni davlat ro‗yxatidan o‗tkazish
tartibi belgilangan. Unga ko‘ra quyidagi tartiblar oʻrnatilgan.
Mazkur Nizom talablari foydali qazilmalar qazib olish bilan bog‗liq bo‗lgan
yer qa‘riga joriy etilmaydi.
Ko‗chmas mulk obyektlariga bo‗lgan huquqlarning vujudga kelishi, boshqa
shaxsga o‗tishi, cheklanishi va bekor bo‗lishi davlat ro‗yxatidan o‗tkazilishi kerak.
Yuridik va jismoniy shaxslarning ko‗chmas mulkka bo‗lgan huquqi ushbu
huquqlar mazkur Nizomga muvofiq davlat ro‗yxatidan o‗tkazilgandan keyin kuchga
kiradi.
Ko‗chmas mulk obyektlariga bo‗lgan huquqlar davlat ro‗yxatidan o‗tkazilmasdan
amalga oshirilgan ko‗chmas mulk bilan bog‗liq bitimlar haqiqiy emas deb
hisoblanadi.
Kadastr yig‗majildini birlamchi shakllantirishda ko‗chmas mulk obyektlari

Vol. 1. Issue 3
150
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

davlat ro‗yxatidan o‗tkazuvchi organ tomonidan joyga chiqib xatlovdan o‗tkaziladi.


Kadastr yig‗majildini shakllantirish natijalari bo‗yicha kadastr pasporti beriladi.
Kadastr pasportini berish tartibi va shakli O‗zbekiston Respublikasi Yer resurslari,
geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‗mitasi tomonidan belgilanadi.
Ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquq turi yoki egasi o‗zgarganda, ushbu
Nizomga asosan davlat ro‗yxatidan o‗tkazilgandan so‗ng kadastr pasporti faqat
ko‗chmas mulk obyekti mulkdorining ixtiyori va so‗roviga ko‗ra rasmiylashtiriladi.
Bunda ko‘chmas mulk obyektining bir qismi begonalashtirilganda yoki
unda o‘zgarishlar (rekonstruksiya, qo‘shimcha va alohida qurilish) mavjud
bo‘lganda, obyektni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish kadastr pasporti
rasmiylashtirilgandan so‘ng amalga oshiriladi.
Ro‗yxatdan o‗tkazuvchi ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquqlarni davlat
ro‗yxatidan o‗tkazishda:
 arizani va ushbu ko‗chmas mulk obyektiga kadastr hujjatlarini o‗rganadi,
ularni Reyestrda mavjud axborot bilan taqqoslaydi;
 ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquqlar hamda ko‗chmas mulk obyektiga
bo‗lgan boshqa ashyoviy huquqni davlat ro‗yxatidan o‗tkazish uchun asos
mavjudligini, uning yuridik yoki jismoniy shaxsga o‗tkazilishining
qonuniyligini aniqlaydi;
 umumiy ulushli mulk huquqi ishtirokchilarining sonini va tegishli hujjatlar
mavjud bo‗lgan taqdirda, ularning ulushlarini aniqlaydi;
 huquqlarning davlat ro‗yxatidan o‗tkazilishi uchun to‗sqinlik qiladigan
omillarni, bu ko‗chmas mulk obyekti huquqning boshqa shaxslarga o‗tkazilishi
uchun to‗sqinlik qiluvchi garovga qo‗yilganligi va huquqni cheklash borligini
aniqlaydi;
 boshqa shaxslardan aynan shu ko‗chmas mulk obyekti bo‗yicha davlat
ro‗yxatidan o‗tkazish uchun ariza bor yoki yo‗qligini Reyestrdan aniqlaydi.
Ko‘chmas mulk obyekti bilan bog‘liq bitim notarial tartibda
tasdiqlanmasdan taqdim etilganda, mulkdor va xaridorning shaxsini

Vol. 1. Issue 3
151
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

aniqlashtirish uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni talab qilish huquqiga ega.


Agar, taqdim etilgan hujjatlarda texnik tusdagi ahamiyatsiz kamchiliklar va
ularni bartaraf etish imkoniyati bor bo‗lsa yoki qo‗shimcha hujjatlar talab qilinsa,
ro‗yxatdan o‗tkazuvchi ro‗yxatdan o‗tkazishni uch kungacha to‗xtatib turish
to‗g‗risida bir kun mobaynida qaror qabul qiladi va qarorni Markazga yoki tegishli
tashkilotga yuboradi.
Markaz yoki tegishli tashkilot davlat ro‗yxatidan o‗tkazuvchi organdan
ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquqni ro‗yxatdan o‗tkazishni to‗xtatib turish
to‗g‗risidagi qarorni olgandan keyin yuridik yoki jismoniy shaxsni bir soat
mobaynida ko‗rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etgan holda hujjatlarni taqdim etish
haqida xabardor qiladi.
Hujjatlar ko‗rsatilgan kamchiliklar bartaraf etilgan holda taqdim etilganda,
ko‗chmas mulk obyektlariga bo‗lgan huquqlarni davlat ro‗yxatidan o‗tkazish hujjatlar
taqdim etilgan kundan boshlab ikki ish kuni mobaynida amalga oshiriladi.
Tuzatilgan hujjatlarni ko‗rib chiqishda huquqlarni davlat ro‗yxatidan o‗tkazish
rad etilganligi haqida xabarnomada ilgari ko‗rsatilmagan yangi asoslar bo‗yicha
ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquqni davlat ro‗yxatidan o‗tkazish rad etilishiga
yo‗l qo‗yilmaydi, vakolatli organlar tomonidan ko‗chmas mulk obyektiga taqiq yoki
xatlov qo‗yilgan holatlar bundan mustasno.
Agar, xabarnomada ko‗rsatilgan kamchiliklar xabar berilgan paytdan boshlab
uch ish kuni mobaynida bartaraf etilmagan bo‗lsa, davlat ro‗yxatidan o‗tkazuvchi
organ ikki ish kuni mobaynida ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquqlarni davlat
ro‗yxatidan o‗tkazishni rad etish to‗g‗risida qaror qabul qiladi va bu haqda markazni
yoki tegishli tashkilotni yozma ravishda xabardor qiladi.
Ko‘chmas mulk obyektiga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni
rad etish uchun quyidagilar asos bo‘ladi:
 davlat ro‗yxatidan o‗tkazuvchi organda ushbu ko‗chmas mulk obyektining
mansubligi masalasida nizolar borligidan dalolat beruvchi sud hujjatlarining
mavjudligi;

Vol. 1. Issue 3
152
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

 vakolatli organ tomonidan ko‗chmas mulk obyektiga taqiq yoki xatlov


qo‗yilganligi;
 birlamchi kadastr yig‗majildining (kadastr pasporti) mavjud emasligi;
 davlat ro‗yxatidan o‗tkazuvchi organda ushbu yer uchastkasi qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda olib qo‗yilganligi haqidagi ma‘lumotlarning
mavjudligi;
 ro‗yxatdan o‗tkazuvchi tomonidan huquqlarni davlat ro‗yxatidan o‗tkazish
to‗xtatib turilgan hollarda, taqdim etilgan materiallardagi kamchiliklarning uch
ish kuni mobaynida bartaraf etilmasligi;
 yer uchastkasiga bo‗lgan huquqlarning qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
hollarda va tartibda bekor qilinganligi;
 huquqlarning vujudga kelishini belgilamaydigan hujjatlarning taqdim etilishi.
 Ko‗chmas mulk obyektlariga bo‗lgan huquqlarni davlat ro‗yxatidan o‗tkazishni
boshqa asoslar bo‗yicha rad etishga yo‗l qo‗yilmaydi.

Ko‗chmas mulk obyektlariga bo‗lgan huquqning vujudga kelishini va boshqa


shaxsga o‗tishini davlat ro‗yxatidan o‗tkazish yuridik shaxsning nomini, jismoniy
shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismini va ko‗chmas mulk obyektlari
to‗g‗risidagi boshqa ma‘lumotlarni Reyestrga navbatdagi raqam bilan kiritish orqali
amalga oshiriladi. Ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquqlarning cheklanishi va
bekor qilinishi unga bo‗lgan huquqlarni cheklash yoki bekor qilish haqidagi yozuv
orqali amalga oshiriladi va buning uchun asos bo‗lgan hujjatning nomi, sanasi va
raqami ko‗chmas mulk obyektiga bo‗lgan huquq davlat ro‗yxatidan o‗tkazilganligi
to‗g‗risidagi yozuv kiritilgan Reyestr satriga kiritiladi.
Yer uchastkasiga bo‗lgan huquqning (u mavjud bo‗lgan taqdirda) vujudga kelishi va
boshqa shaxsga o‗tishi birinchi navbatda ro‗yxatdan o‗tkaziladi. Ushbu yer
uchastkasida qurilgan yoki barpo etilgan binolar, inshootlar va ko‗p yillik dov-
daraxtlarga bo‗lgan huquqlarning vujudga kelishi va boshqa shaxsga o‗tishining
keyingi ro‗yxatdan o‗tkazilishi binolar, inshootlar va ko‗p yillik dov-daraxtlar
to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni yer uchastkasiga huquq ro‗yxatdan o‗tkazilganligi

Vol. 1. Issue 3
153
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

to‗g‗risidagi yozuv kiritilgan satrga kiritish yo‗li bilan amalga oshiriladi.

Vol. 1. Issue 3
154
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

NIKOH TUZISH VA NIKOHDAN AJRATISHNI QAYD ETISH UCHUN


DAVLAT XIZMATLARI MARKAZLARI ORQALI ARIZALAR QABUL
QILISH TARTIBI TO‘G‘RISIDA

Parkent tuman adliya boʻlimi


Parkent davlat xizmatlari markazi bosh mutaxassisi
Mirjamolova Feruza Mirvoxitovna

Hozirgi kunda bizning yurtimizda yosh oilalar soni juda ham koʻpaymoqda.
Jumladan, nikoh tuzish va qayd etish ham osonlashtirilmoqda. Nikoh tuzish
nikohlanuvchilarning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organi bir oy
oʻtgunga qadar nikoh tuzishga ruxsat berishi mumkin. Diniy rasm-rusumlarga binoan
tuzilgan huquqiy ahamiyatga ega emas. Uzrli sabablar boʻlganda fuqarolik holati
dalolatnomalarini qayd etish organi bir oy oʻtguniga qadar nikoh tuzishga berishi
mumkin. Alohida hollar (homiladorlik, bola tugʻilishi, bir tarafning kasalligi va
boshqalar)da nikoh ariza berilgan kuni tuzlishi mumkin. Nikoh tuzish fuqarolik holati
dalolatnomalarini davlat roʻyxatidan oʻtkazish uchun belgilangan tartibda amalga
oshiriladi. Nikoh yoshi (18 yosh)ga etmaganlar ham nikoh tuzishi mumkin. Uzrli
sabablar bo'lganida, alohida hollarda, ya'ni ayolning homiladorligi, bola tug'ilishi,
voyaga etmagan shaxsning to'la muomalaga layoqatli deb e'lon qilinishi, nikohga
kirishni xohlovchilarning iltimosiga ko'ra nikoh davlat ro'yxatidan o'tkaziladigan
joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini ko'pi bilan bir yilga kamaytirishi
mumkin. Holbuki, yosh oilalar safi shunchalik jadallik bilan koʻpayayotgnada, yosh
oilalar safida nikohdan ajralishlar ham uchramoqda. Nikoh tuzish va nikohdan
ajratish tartibi hukumatimiz tomonidan birin-ketin tartibga solinmoqda. Xususan,
Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 28-sentabrdagi ―Nikoh tuzish va nikohdan
ajratishni qayd etish uchun davlat xizmatlari markazlari orqali arizalar qabul qilish
tartibi to‗g‗risida‖ 540-sonli vaqtinchalik Ma‘muriy Reglamenti qabul qilindi.
Unga koʻra nikoh tuzishni xohlovchi shaxslar bu to‗g‗rida Markaz orqali murojaat
etgan kundan keyin bir oy o‗tgach ularning so‗rovnomasida ko‗rsatilgan joydagi
FHDY organi tomonidan qayd etiladi. Nikoh tuzishni xohlovchi shaxslar Markazga
o‗zlari kelib murojaat etadi va Markaz xodimi nikohlanuvchi shaxslar nomidan
so‗rovnomani elektron ravishda to‗ldiradi. Belgilangan namunadagi so‗rovnoma
nikohlanuvchilarning shaxsini tasdiqlovchi hujjatlari (fuqarolik pasporti, xorijga
chiqish pasporti, identifikatsiyalovchi ID-karta, harbiy xizmatchining shaxsiy
guvohnomasi yoki harbiy bileti) asosida to‗ldiriladi va barcha savollarga aniq va

Vol. 1. Issue 3
155
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

to‗liq javoblar berilishi kerak.


So‗rovnomada nikohlanuvchi shaxslar tomonidan nikohni qayd etish joyi va tartibi
(FHDY organi binosida, jumladan tantanali ravishda yoki joyiga borgan holda qayd
qilish) ko‗rsatiladi. Nikohlanuvchi shaxslar so‗rovnoma berilgan vaqtdan boshlab bir
oy davomida, biroq nikohni qayd etish belgilangan kundan kamida 2 kun oldin
Markazga kelgan holda nikohni qayd etish tartibiga o‗zgartirish kiritish huquqiga
ega.
Markaz orqali murojaat qilingan paytda tibbiy ko‗rikdan o‗tish hamda
yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash markazlarida o‗quv mashg‗ulotlarini o‗tkazish
uchun yo‗llanmalar Markaz xodimi tomonidan beriladi, bundan O‗zbekiston
Respublikasi Oila kodeksining 17-moddasi ikkinchi qismida ko‗rsatilgan holatlar
mustasno bo‗lib, ushbu hollarda ellik yoshgacha nikoh tuzuvchi shaxslarga faqat
OIV-infeksiyasi yuzasidan majburiy tibbiy tekshiruvdan o‗tish uchun yo‗llanma
beriladi.
Agar biron-bir sabab bilan nikoh tuzuvchilarning ikkalasi ayni bir vaqtda
Markazga kelish imkoniyati bo‗lmasa, u holda Markazga arizani ulardan biri berishi
mumkin, bu holda kela olmagan shaxsning imzosi notarial tartibda yoki FHDY
organi mudiri tomonidan tasdiqlangan bo‗lishi lozim.
Nikohga kirish haqidagi so‗rovnoma so‗rovnomalar hisobga olinadigan maxsus
elektron daftarda qayd etilishi kerak. Agar nikohni qayd etish bo‗yicha so‗rovnoma
berilgan vaqtdan boshlab nikoh qayd etilgunga qadar nikohlanuvchi shaxslar yoki
ulardan biri nikoh tuzish fikridan qaytsa, to‗lovlarni amalga oshirgan tarafning yozma
murojaatiga asosan to‗langan pul mablag‗lari Adliya vazirligi tomonidan qonunchilik
hujjatlarida belgilangan tartibda qaytarib beriladi.
FHDY organi mudiri uzrli sabablar bo‗lganda hamda arizachilarning
iltimoslariga ko‗ra bir oylik muddatni qisqartirishi mumkin.
Bunda uzrli sabablarni tasdiqlovchi — bolalarining tug‗ilganligi haqidagi
guvohnomalari, tibbiyot muassasasining kelinning homiladorligi yoki bir tarafning
kasalligi haqidagi ma‘lumotnomasi, xizmat safari to‗g‗risidagi guvohnoma va shu
kabi hujjatlar ko‗rsatiladi.
Nikohni qayd etish muddatini uzaytirish nikoh tuzuvchilarning FHDY organiga
birgalikdagi yozma yoki og‗zaki murojaatiga binoan ko‗rib chiqiladi. Ayrim hollarda
yetarli asoslar bo‗lgan taqdirda, shuningdek FHDY organining tashabbusi bilan
ushbu muddat uch oygacha uzaytirilishi mumkin. Nikoh tuzilganligini qayd etishda
nikohlanuvchi shaxslar o‗z xohishlariga ko‗ra ikkalasidan birining familiyasini
umumiy familiya sifatida tanlashlari yoki o‗zlarining nikohgacha bo‗lgan

Vol. 1. Issue 3
156
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

familiyalarida qolishlari mumkin. Nikohlanuvchilar familiyalarining qo‗shilishi


orqali hosil bo‗lgan familiya umumiy familiya sifatida tanlanishi mumkin.
Nikohlanuvchilardan biri er yoki xotinning familiyasini qabul qilsa, u holda shaxsini
tasdiqlovchi hujjatlarini bir oy ichida almashtirishi zarurligi to‗g‗risida FHDY organi
tomonidan ogohlantiriladi. Harbiy xizmatga majbur bo‗lgan yoki harbiy xizmatga
chaqiriluvchining nikohi qayd etilganligi sababli familiyasi o‗zgartirilganda, FHDY
organi bu haqda harbiy xizmatga majbur bo‗lgan yoki harbiy xizmatga chaqiriluvchi
ro‗yxatda turgan tuman (shahar) mudofaa ishlari bo‗limiga xabar qiladi.
Nikoh tuzishning belgilangan qoidalari buzilganda, shuningdek g‗arazli
maqsadni ko‗zlab tuzilgan nikoh sud qarori bilan haqiqiy emas deb topiladi. Sudning
nikoh haqiqiy emas deb topilganligi to‗g‗risidagi qonuniy kuchga kirgan qarori
asosida FHDY organi nikoh qayd etilganligi haqidagi dalolatnoma yozuviga bu
haqda belgi qo‗yadi va adliya boshqarmasining idoraviy FHDY arxiviga xabarnoma
yuboradi, dalolatnoma yozuvi bir nusxada qayd qilingan holatlar bundan mustasno.
Nikoh sud tomonidan haqiqiy emas deb topilgan hollarda nikoh tuzilganligi
haqida takroriy guvohnoma berilmaydi.
Nikohdan ajratish tartibi. Nikohdan ajratish yuzasidan murojaat qilgan er-xotin
o‗zlari kelib murojaat etgan taqdirda, Markaz xodimi er-xotinlar nomidan
so‗rovnomani elektron ravishda to‗ldiradi. Bunda, murojaat qilgan er yoki xotin
nikohdan ajratishni qayd etadigan FHDY organini tanlaydi. Markaz er-xotinni
yarashtirish bo‗yicha tegishli choralar ko‗rish uchun er-xotinning birga yashash
joyidagi fuqarolar yig‗inining oilaviy qadriyatlarni mustahkamlash komissiyasini,
agar ular birga yashamayotgan bo‗lsa, har birining yashash joyidagi fuqarolar
yig‗inining oilaviy qadriyatlarni mustahkamlash komissiyasini nikohdan ajratish
to‗g‗risidagi ariza berilgan kundan e‘tiboran uch kundan kechiktirmay yozma
ravishda xabardor qilishi kerak.
Agar er-xotindan biri nikohdan ajralish to‗g‗risidagi so‗rovnomani berish
uchun Markazga kela olmasa, u holda er-xotin nomidan birgalikda yozilgan arizani
ulardan biri topshirishi mumkin. Kela olmagan er yoki xotinning arizadagi imzosi
notarial tartibda yoki FHDY organi mudiri tomonidan tasdiqlangan bo‗lishi kerak.
Arizada er-xotin ajralishga o‗zaro rozi ekanliklari, voyaga yetmagan bolalari yo‗qligi,
shuningdek ulardan biri nikohdan ajratish qayd etilishi belgilangan kunda FHDY
organiga kela olmasa, nikohdan ajratishning uning ishtirokisiz qayd etilishiga roziligi
tasdiqlanadi.
Er-xotinni yarashtirish bo‗yicha tegishli choralar ko‗rilganligi haqida fuqarolar
yig‗ini tomonidan FHDY organiga dalolatnoma taqdim etiladi.

Vol. 1. Issue 3
157
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Er va xotin tomonidan so‗rovnoma belgilangan tartibda imzolangandan so‗ng


quyidagi to‗lovlar amalga oshiriladi:
 nikohdan ajratishni qayd etganlik uchun — ―Davlat boji to‗g‗risida‖gi
Qonunida belgilangan miqdorlardagi davlat boji;
 gerbli guvohnomalar berganlik uchun — bazaviy hisoblash miqdorining 15
foizi miqdorida yig‗im.
Er va xotinning o‗zaro kelishuviga ko‗ra, ularning biridan yoki ikkalasidan
belgilangan tartibda davlat boji undiriladi. To‗lovlar amalga oshirilganligi axborot-
kommunikatsiya tizimlari orqali tasdiqlanadi. FHDY organlari tomonidan er-
xotinlardan har qanday to‗lovlarni qabul qilish yoki talab qilish taqiqlanadi.
Agar nikohdan ajratishni qayd etish bo‗yicha so‗rovnoma berilgan vaqtdan
boshlab ajrim qayd etilgunga qadar er-xotinlar nikohdan ajralish fikridan qaytsa,
to‗lovlarni amalga oshirgan tarafning yozma murojaatiga asosan to‗langan pul
mablag‗lari Adliya vazirligi tomonidan qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda
qaytarib beriladi.
Agar nikohdan ajralishga er-xotinning o‗zaro roziligi bo‗lgani holda umumiy
mulk haqida yoki mehnatga layoqatsiz, muhtoj er yoki xotinning ta‘minoti haqida
nizolar bo‗lsa, u holda nikohdan ajratish sud tartibida hal etiladi. Nikohdan ajratishni
qayd etish er-xotinning yoki ulardan birining ishtirokida nikohdan ajratish haqida
so‗rovnoma berilgan kundan keyin uch oy o‗tgach amalga oshiriladi va sobiq er-
xotinlarning har biriga nikohdan ajralganlik haqida guvohnoma beriladi. Er yoki
xotindan birining nikohgacha bo‗lgan familiyasiga qaytishi to‗g‗risidagi istagi
nikohdan ajratish haqidagi so‗rovnomasida ko‗rsatilishi kerak.
Nikohdan ajratish qayd etilgandan so‗ng nikoh tuzilganligi to‗g‗risidagi
guvohnomaga uning tugatilganligi haqida belgi qo‗yiladi va u arizachilarga
qaytariladi.

Vol. 1. Issue 3
158
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

TADBIRKORLIKNI QO’LLAB QUVVATLASH YANADA


TAKOMIL-LASHTIRILMOQDA

Parkent tumani adliya bo’limi


Yuridik hizmat ko’rsatish markazi
Bosh yuristkonsul’ti
M.M.Payziyev

Yurtimizda tadbirkorlikni yanada qo‘llab quvvatlash va ushbu yo‘nalishdagi huquqiy


munosabatlarni yanada takomillashtirish maqsadida O‗zbekiston Respublikasi
Prezidentining 10.02.2023 yil kuni ―TADBIRKORLIK SUBYEKTLARINI
TOIFALARGA AJRATISH MEZONLARI HAMDA SOLIQ SIYOSATI VA
SOLIQ MA‘MURIYATCHILIGINI YANADA TAKOMILLASHTIRISH CHORA-
TADBIRLARI TO‗G‗RISIDA‖ gi PF-21-sonli farmoni qabul qilindi.
Farmonga ko‘ra tadbirkorlik sub‘ektlari :
yakka tartibdagi tadbirkorlar;
mikrofirmalar — ta‘sischilari (ishtirokchilari) jismoniy shaxslar bo‗lgan hamda jami
daromadi kalendar yil davomida 1 milliard so‗mgacha bo‗lgan tadbirkorlik
subyektlari;
kichik korxonalar — jami daromadi kalendar yil davomida 1 milliard so‗mdan 10
milliard so‗mgacha bo‗lgan hamda ushbu kichik bandning uchinchi
xatboshisidagi ta‘sischilari (ishtirokchilari) yuridik shaxslar bo‗lgan tadbirkorlik
subyektlari;
o‗rta tadbirkorlik subyektlari — jami daromadi kalendar yil davomida 10 milliard
so‗mdan 100 milliard so‗mgacha bo‗lgan tadbirkorlik subyektlari;
yirik tadbirkorlik subyektlari — jami daromadi kalendar yil davomida 100 milliard
so‗m va undan yuqori bo‗lgan tadbirkorlik subyektlari kabi toifalarga ajratildi.
2023-yil 1-apreldan boshlab:
a) Tadbirkorlik faoliyatini qo‗llab-quvvatlash davlat jamg‗armasi hisobidan bir yilda

Vol. 1. Issue 3
159
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

bir marotaba o‗rta tadbirkorlik subyektlariga mol-mulkni sug‗urta qilish


xarajatlarining 50 foizigacha, biroq bazaviy hisoblash miqdorining 20 baravaridan
oshmagan qismi qoplab beriladi;
b) jami daromadi 10 milliard so‗mdan kam bo‗lmagan tadbirkorlik subyektlari uchun
davlat xaridlarida 20 foizlik kvota joriy etiladi va ushbu xaridlar doirasida budjet
buyurtmachilari bilan tuziladigan shartnomalarda 50 foiz miqdorida oldindan to‗lovni
amalga oshirish nazarda tutiladi.
Bunda, soliq organlari tomonidan jami daromadi 10 milliard so‗mdan oshgan
tadbirkorlik subyektlari to‗g‗risidagi ma‘lumotlar shakllantiriladi va maxsus axborot
portali bilan ma‘lumot almashinuvi ta‘minlanadi;
v) davlat xaridlarida eng yaxshi takliflarni tanlash va tender savdolarida ishtirokchilar
takliflarini baholashda qo‗shilgan qiymat solig‗i summasi inobatga olinmaydi;
g) yuqori qo‗shilgan qiymatli mis mahsulotlarini eksport qiluvchi korxonalarning
mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni tashqi bozorga sotish bilan bog‗liq xarajatlarini
eksport qiymatining 6 foizigacha qoplash tartibi bekor qilinadi.
Shuningdek ushbu Farmonga ko‘ra:
-Dori vositalarining davlat sog‗liqni saqlash muassasalariga bepul berilishi yoki amal
qilish muddati qisqaligi sababli narxi pasaytirilgan qiymat bo‗yicha realizatsiya
qilinishi iqtisodiy jihatdan o‗zini oqlaydigan xarajatlar (zararlar) deb e‘tirof etilishi va
mos ravishda foyda solig‗ini hisoblashda chegirib tashlanishi belgilandi.
-Qo‗shilgan qiymat solig‗ini qoplash tartibini yanada takomillashtirish, shuningdek,
soliqni noqonuniy qoplash holatlarining oldini olish maqsadida 2023-yil 1-oktabrga
qadar tajriba tariqasida tovarlarni (xizmatlarni) sotib olish va (yoki) realizatsiya qilish
bilan bog‗liq bitimlarda ishtirok etgan kontragentlar — sotuvchilar (xaridorlar)
tomonidan qo‗shilgan qiymat solig‗ining kam to‗langanligi (soliq uzilishi)
aniqlanganda, Soliq qo‗mitasiga mazkur kontragentlarga nisbatan soliq nazorati
tadbirlarini tayinlash huquqi berildi.
2023-yil 1-maydan :
avtomobillarga gaz to‗ldirish kompressor stansiyalari va avtomobillarga gaz quyish

Vol. 1. Issue 3
160
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

stansiyalarida elektron o‗lchash uskunalari va onlayn video kameralarini o‗rnatish


hamda ularni soliq organlarining axborot tizimlari bilan integratsiya qilish majburiy
hisoblanadi;
paxta xomashyosi, g‗alla yoki sholini qabul qilish va hisobini yuritish bo‗yicha
axborot tizimlarining operatorlari o‗z tizimlarini soliq organlarining axborot tizimlari
bilan integratsiya qilishlari majburiy hisoblanadi;
to‗lov xizmatlarini ko‗rsatuvchi tashkilotlar jismoniy shaxslar o‗rtasida pul
o‗tkazmalari amalga oshirilganda, ularga ko‗rsatilgan xizmatlar uchun (olingan haq,
komissiya uchun ―0‖ so‗m bo‗lgan taqdirda ham) elektron hisobvaraq-fakturalar
taqdim etadi va rasmiylashtiradi.

Vol. 1. Issue 3
161
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

MAHALLA O’ZBEK MILLIY-MADANIY QADRIYATLARNI

TAKOMILLASHTIRISHNING O’CHOG’I

O„zbekiston davlat san‟at va madaniyat


instituti “Madaniyatshunoslik” mutaxassisligi
2-bosqich magistranti Mavlonova Sarvinoz

Annotatsiya: Ushbu maqolada mahallalar ma‘naviyatning chin ma‘nodagi o‗chog‘i


ekanligi , mahalla – aslida ishonch , adolat , insof va diyonat maskani bo‗lmog‘i
lozimligi, bugungi kunda mahallalarga qaratilayotgan e‘tibor , oila
va mahalla munosabatlari gavdalantirilgan.
Kalit sо„zlar: Mahalla, qadriyat, oila,ma‘naviyat , inson qadri , mahalla
instituti,tarbiya.
Аннотация: В этой статье тот факт, что район является истинным центром
духовности, район должен быть местом доверия, справедливости, честности и
религии, внимание, уделяемое району сегодня, и отношения между семьей и
районом.
Ключевие слова: Соседство, ценность, семья, духовность, человеческая
ценность, институт соседства, образование.
Annotation: In this article, the fact that the neighborhood is a true center of
spirituality, the neighborhood should be a place of trust, justice, honesty and religion,
the attention paid to the neighborhood today, and the relationship between the family
and the neighborhood.
Key words: Neighborhood, value, family, spirituality, human value, neighborhood
institution, education.

Vol. 1. Issue 3
162
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

“Mahalla xalq bilan davlat oʻrtasidagi koʻprik boʻlishi kerak.


Odamlarning quvonchu tashvishidan doimo xabardor
boʻlish mahallaning asosiy vazifasidir”.
Sh.Mirziyoyev

Barchamizga ma‘limki , Markaziy Osiyo mintaqasida qadimdan insonlar bir jamoa


boʻlib hayot kechirganlar. Shuning uchun ham har qanday sharoitda jamoa aʼzolari
bir-biriga qattiq ishonishgan. Ayniqsa, tabiiy ofatlar, ocharchilik davrlarida insonlar
bir-biriga yordam berishgan. Natijada, jamoaviy ong, xulq, axloq, tarbiya va
boshqalar shakllangan. Mazkur tushunchalar asosida muayyan xalqning mentaliteti
vujudga kelishi va rivojlanishi yuz bergan. Turli mintaqa yoki hududda yashovchi tub
aholining oʻziga xos dunyoqarashi, urf-odatlari, anʼanalari, axloqiy me‘yorlarining
bir-biridan ajralib turishiga xuddi shunday omillar sabab boʻlgan. Mahallalar tirik
organizm singari yashash uchun kurashib kelgan. Mahalla ahli har doim ogʻir shart-
sharoitlarga moslashgan. Lekin, qaysi xalqning turmush tarzini oʻrganmang,
insonlarning oʻzaro bir biri bilan bogʻlab turuvchi rishta bu – ishonch ekanligini
guvohi bo‗lasiz. Insoniyat yaralibdiki doimo uyushib yashab kelgan .Chunki bir
joyda uyushib yashash turli xil xavf-xatardan himoyalashni osonlashtirgan .Shu
sababli ovular ,qishloqlar va shaharlar paydo bo‘lgan .Ayniqsa ishlab chiqarishning
o‘sishi va mehnatni tashkil etish masalasi kun tartibiga qo‘yilishi bilan xalqni bir
joyda to‘planib yashash istiqbolini yanada rivojlantirdi .Bu hol mamlakatimiz halqlari
tarixiga mos bo‘lib ,xalqimizning turmush tarzi va tafakkurida o‘chmas iz qoldirgan .
O‘zbek qishloqlarida turli marosim va to‘ylarni o‘tkazish uchun oqsoqollar muhim
rol o‘ynagan .Qishloq oqsoqoli obro‘li ,halol inson bo‘lib boshqalarga o‘z ta‘sirini
o‘tkazgan .Chorvador xalqlarda ham qishgi va yozgi yaylovlarda muvaqqat ovular
bo‘lgan hamda ularni oqsoqollar ,yurtning obro‘li insonlari boshqarganlar
.Shaharlarning paydo bo‘lishi bilan mahallalar yuzaga kelgan . Uzoq tarixda turli xil
kasb egalari alohida – alohida bo‘lib birlashganlar. Natijada baqqollar,
kosiblar kulollar va h.k. mahallalari paydo bo‘lgan. Lekin yaqin o‘tmishda barcha

Vol. 1. Issue 3
163
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

kasb egalari aralash-quralash bo‘lib ketgandan keyin ma‘lum bir hudud mahalla
bo‘lib shakllanadi . Mahallalar ham davrga qarab o‘zgarib boradi , ularning
boshqaruv shakli ham yildan – yilga takomillashib , hozirgi ko‘rinishga ega bo‘ldi.
Mahallaning o‘ziga xos turmush tarzi bo‘lib , kim bo‘lishidan qat‘iy nazar uning
qonun-qoidalariga bo‘sunadi, bir-birlariga yordam beradi, to‘y – ma‘raka , hasharida
birga bo‘ladi. Shu sababli mahallaning turmush tarzi unda yashayotganlar tafakkurida
o‘ziga xos iz qoldirdi.

Asrlar davomida oʻzbek xalqining maʼnaviy-axloqiy urf-odatlari va qoidalari,


jamoatchilik fikri hamda oʻziga xos dunyoqarashi mahallada shakllanib kelgan. Yosh
avlod tarbiyasi, oila yuritish sanʼati, qo‗ni - qoʻshnichilik xislatlari mana shu
madaniyat, odatlar va anʼanalar asosida olib borilgan. Masalan, fuqarolarning oʻzini
oʻzi boshqarish organlari doimiy ravishda qoʻllab-quvvatlanib, ezgu qadriyatlarimiz
sayqallanib, jamiyat rivojiga katta hissasini qoʻshib kelgan. Konstitutsiyamizning
105-moddasida uning huquqiy maqomi belgilab berilganligi natijasida tegishli
huquqiy-meʼyoriy va tashkiliy poydevor yaratildi. Tarixga nazar soladigan bo‗lsak,
mahalla toʻgʻrisidagi maʼlumotlar Mahmud Qoshgʻariy , Abu Rayhon Beruniy, Ibn
Sino, Farobiy va boshqa mutafakkirlarning asarlarida koʻplab uchraydi. Masalan,
Forobiyning ―Fozil odamlar shahri‖, Beruniyning ―Uy xoʻjaligini yuritish
toʻgʻrisida‖, Mahmud Qoshgʻariyning ―Devoni lugʻati turk‖ asarlarida mahalla
aholisi, ularning kasbi-kori, urf-odatlari, anʼanalari, diniy eʼtiqodi, xoʻjalik yuritishi
va umuman oʻziga xos turmush tarzi haqida batafsil maʼlumotlar keltirganlar.
Mahalla shunday bir muqaddas makonki, unda insonlar bir- birlari bilan opa-
singil,aka- uka, quda- anda, do‘st-birodar bo‘lib, bir xonadondagi to‘yu maraka,
motam, barcha xonadonlarning farzand tarbiyasida ham barcha mahalla ahli mas‘ul,
yutuqlar ham kamchiliklar ham umummahalla ahliniki hisoblanadi.
Shuning uchin ham halqimizda ― Otang – mahalla , onang –mahalla ― degan naqil
bejiz aytilmaydi . Mahalla haqidagi gap ketganda , birinchi prezidentimiz I.
Karimov takidlaganidek : ―Asirlar mobaynida mahallalarda ko‘pdan – ko‘p

Vol. 1. Issue 3
164
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

muammolar o‘z yechimini topib kelar. To‘y- marakalar ham , xaytu xashadlar ham
mahalla ahlisiz o‘tmaydi. Mahallalarda siyosiy , iqtisodiy va boshqa masalalarga dair
jamoatchilik fikri shakillanadi . Bu esa halqimizning turmush tarzi , ota –
bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan tafakkur tarzida . Binobarin ,
hayotning o‘zi mahallalarni rivojlan tirish va ularni qo‘llab – quvatlasni taqoza
etmoqda. Mamlakatimizda ko‘p miqdorda islohatlar amalgam oshayotgan bir paytda
mahalla jamiyat uchun ishonchnli tayanch va ta‘sirchan kuch bo‘lib hizmat qilishi
lozim ‖.
Bugungi kunda ham Mahallaga , mahalla institutiga yuksak e‘tibor qaratilmoqda.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning ―Mahalla institutini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi farmoni fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari
faoliyatini yanada rivojlantirish, mahallaning moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash, mamlakat va jamiyat ravnaqida mahallaning rolini oshirishga xizmat
qilmoqda. «Jamiyatda ijtimoiy-maʼnaviy muhitni sogʻlomlashtirish, mahalla
institutini yanada qoʻllab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini
yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi farmonni ham bu sohaga
naqar yuksak e‘tibordan dalolat beradi . Farmon bilan Oʻzbekiston Mahalla va
oilani qoʻllab-quvvatlash vazirligi hamda uning Qoraqalpogʻiston Respublikasi,
viloyatlar, Toshkent shahar va tuman (shahar) boʻlinmalari tashkil etildi. Oʻzbekiston
Respublikasi Mahalla va oilani qoʻllab-quvvatlash vazirligi toʻgʻrisidagi nizom
tasdiqlanib, unda Vazirlikning asosiy vazifalari va funksiyalari belgilab berilgan.
Bundan tashqari, Hukumatning qarori bilan Mahalla va oilani qoʻllab-quvvatlash
vazirligi huzuridagi ―Mahalla va oila‖ ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi.
Institutning asosiy vazifalari etib, fundamental, ilmiy-amaliy tadqiqotlar va
innovatsion loyihalarni amalga oshirish hamda ularning natijalarini amaliyotga joriy
etish; ijtimoiy yordamning ilmiy-metodologik asoslarini shakllantirish kabi masalalar
belgilangan edi. Albatta, yuqorida qayd etilgan barcha normativ-huquqiy hujjatlar
fuqarolarni oʻzini oʻzi boshqarish organi faoliyatiga mahalla mutasaddilari va
fuqarolarning munosabatini tubdan oʻzgartirish, mahallani ishonchli, harakatchan

Vol. 1. Issue 3
165
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ijtimoiy tuzilmaga aylantirishdan iboratdir. Alohida taʼkidlash joizki, mahalla tizimi


vakillarida oʻz majburiyatiga nisbatan xolislik boʻlmas ekan, Prezidentimizning
mahalla tizimi obroʻsini koʻtarish, xalqqa yanada yaqinlashtirish boʻyicha amalga
oshirayotgan barcha saʼy-harakatlari natija bermaydi. Bu esa, oʻz navbatida,
davlatning siyosatiga, islohotlar jadallashuviga, ijobiy natijadorlikka putur yetkazadi.
Ishonch yoʻqoladi.
Mahallalarda fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari zimmasiga yuklatilgan
vazifalarning samarali ijrosini ta‘minlash maqsadida fuqarolar yig‗ini kengashi
tarkibiga fuqarolar yig‗ini raisining o‗rinbosarlari, hududdagi profilaktika
inspektorlari, ta‘lim muassasalari va oilaviy poliklinikalar rahbarlari kiritildi.
Mahallada norasmiy ijtimoiy aloqalar tizimi tarkib topgandir. Agar biron to‘y
bo‘lsa, oqsoqolning biror og‘iz gapi bilan barcha qo‘ni-qo‘shilar xizmatda bo‘ladi.
Kim choy qaynatadi,kim masalliq olibkeladi. Xotin-qizlar ham barchasi xizmatda
bo‘ladi. Ma‘raka ham xuddi shunday,bir og‘iz gap-so‘zsiz ijro etiladi.Hamma
mahalla sha‘nini saqlashga harakat qiladi .Bu yerda jamoa va oqsoqollar fikriga
bo‘yso‘nish tamoyili ustuvordir.Bu narsa sharqona ruxiyatga mosdir .Shu sababli
xalqimiz orasida ―Mahallang otang –onang‖, ―Bir bolaga yeti maxilla ota –ona ―
iboralari paydo bo‘lgan bo‘lib ,kishilarning eng
hursanchilik va og‘ir kunlarida ham insonlarning kuniga yaraydi, yordamko‘rs
atadi, kishilarning ko‘nglini ko‘taradi .Yuqorida keltirilgan iboralarning mazmun
moxiyati naqadar chuqur bo‘lib tarix sinovlaridan o‘tgan .Shuning uchun xalqimiz
orasida hamon yangi mazmun bilan yashab kelmoqda .
Ayni paytda maxilla ko‘pchilik uchun ma‘naviyat muxit hisoblanadi .Chunki bu
yerda iborat bo‘larli voqialar ham ,ogohlantiruvchi voqealar ham sodir bo‘ladi
.Agar mahallada ma‘naviy muhit yomon bo‘lsa ,u yerda turli bezorilar , jinoyatchilar
, noqonuniy ishlar bilan shug‘ullanuvchilar ko‘payadi . Agar ma‘naviy muxit yaxshi
bo‘lsa , buning teskarisi bo‘ladi ,ya‘ni ilimli , iymonli , mehnatkash insonlar
ko‘payadi . Shu sababli ma‘naviy muxit shaxsan ham, butun avlodni ham muayyan
yo‘nalishda shakillantiradi ,tarbiyalaydi ,ijobiy hislatlarni yuzaga chiqaradi ,ularning

Vol. 1. Issue 3
166
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

maqbul ta‘sirlardan himoya qiladi. Ma‘naviy muhit har qanday yutuq va


kashfiyotlarnig (chetdan qabul qilingan yangi qadriyatlarning ham ) taqdirini
belgilaydi: yo rivojlantiradi, yo unutilishiga mahkum etadi yoki deformatsiya qilib ,
o‘ziga moslashtiradi. Ma‘naviy muhit – jamiyatning hissiy , aqliy va jismoniy
kamolot borasida erishgan o‘rtacha saviyasi asosida vujudga kelgan talablari va
ularning amalga oshirish tartibi. Muhit odatda, barqarorlikka bir tekislik va bir
xillikka intiladi, uning talablari va ta‘siri hammaga birdek – o‘rtacha bo‘ladi. Uning
talablariga javob berish uchun kimlardir o‘zini tarbiyalaydi,takomillashadi, o‘sadi va
hokazo. Har bir yosh avlodning ma‘naviy yetuk, komil shaxs bo‘lib voyaga yetishida
musaffo havo , tabiat bilan birgalikda mahalla va oila muhiti juda katta rol
o‘ynaydi.Buyuk yunon olimi Demokritdan bir kishi kelib so‘raydi: - Hozirgi yoshlar
to‘g‘risida nima deya olasiz ?-Hozirgi yoshlar o‘z bilganidan qolmaydilar ularda
kattalarga hurmat , kichiklarga izzat yo‘qolgan, mahmadona va o‘zbashimcha bo‘lib
ketishgan . Buning oldini olish uchun oiladagi va mahalladagi tarbiyani kuchaytirish
kerak,- deb javob beribdi buyuk mutafakkir. Demak, mahalla kishilarning tarixan
shakllangan yagona maqsad
bilan yashab, faoliyat ko‘rsatadigan makoni hisoblanad. U o‘zbek xalqining
turmush tarzi ,ruxiyati ,ijtimoiy hayotining o‘ziga xos
xususiyatlarini aks etiruvchi, milliy ananalarni, urf-odatlari, axloqiy
ma‘naviy qadiryatlarini avloddan- avlodga yetkazuvchi muqaddas
maskan bo‘lib kelgan. Maxalla insonlarining millati , yoshi ,jinsi ,dini ,irqi tili,
e‘tiqodi ,ijtimoiy kelib chiqishi ,shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat‘i nazar ularni
ezgulik yo‘lida jipslashtiruvchi va birlashtiruvchi katta oila hisoblanadi .Bu oila
insonlarning bir- biriga bo‘lgan o‘zaro hurmati ,muhabbati, mustaxkam do‘stligi
asosida yashaydi ,faoliyat ko‘rsatadi . Oila va mahalla har tomonlama bir-birlari bilan
bog‘liq .Zotan mahalla oilalardan tashkil topadi. Farzandlar oila bag‘rida kamol
topgani kabi ,oila ham mahalla ichida ravnaq topadi ,nurli kelajak sari intladi . Kerak
bo‘lsa ,mahalla oilaning eng yaqin maslaxatchisi ,tog‘day tayanchidir .Sharq xalqlari
masalan , o‘zbek xalqi shu narsani biladi , teran ma‘no - mazmunini yaxshi

Vol. 1. Issue 3
167
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

tushunadi . Darhaqiqiqat, Sharq xalqlari uchun muhim xususiyat


xursandchilik kunlari ham , boshga ish tushgan onlarda ham bir-biriga
hamdart va hamnafas
bo‘lishdir.Insonlar o‘rtasidagi bunday bog‘liqlik va hamjihatlikning muhim vosita
si– mahalladir .
O‘zbekistonda turmush madaniyatini yuksaltirish va juda ko‘plab
muammolarning hal etilishida tarixiy vazifani bajargan mahalla –xalqning xalq bo‘lib
maydonga chiqishiga eng birinchi omillardan bo‘ldi, desak sira yanglishmagan
bo‘lamiz mahalla birlashtiruvchi kuch bo‘lib ,Vatanning bir bo‘lagi hisoblanadi .
Mahallada yutuqlar , kam ko‘stlar ham qo‘ni –qo‘shnilarga ma‘lum .Odamlarning
bir –birlarini yaxshi bilishlari natijasida o‘rtada mexir –oqibat paydo bo‘ladi .
Oqibatning boshi andishalikda.Bularning barchasi xalqimizni ma‘naviy jixatdan
yuksaltirgan, uni madaniyatli xalqlar qatoriga ko‘targan eng
qimmatli milliy belgilardandir .Mahallani tinchlik va osoyishtalik qo‘rg‘oni, deyish
ham mumkin. Afsuski ,bizda mahallalar tarixi kam o‘rganiladi .Aslida ,millat tarixini
o‘rganish maxallalar tarixini o‘rganishdan boshlanadi. Bizda mahallalar yangi o‘zaro
yaqin hamkorlik va turli hunarmandchiliklarning ham maskani bo‘lgan .Mahallalar
nomlarining o‘zi ko‘xna bir tarix; ko‘nchilik ,pichoqchilik ,jivoz kashlik ,charxchilik
etikdo‘zlik va hokazo .Shu bilan birga «professorlar», ―olimlar ―,‖shifokorlar‖ ,
‖ geologlar ― nomi bilan yurutiladigan mahallalar ham mavjud .

Mahalla katta mamlakatning ichidagi kichik bir mamlakatdir , katta davlat


ichida kichi davlat . Shuning uchun uni boshqaruv tizimi bo‘lgani kabi, uning
o‘ziga hos ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy – ma‘rifiy faoliyat mexanizm ham asirlar
davamida shakillangan . Mahalla , unda yashovch oilalar va turli hal yoshu jinsdagi
insonlar uchun hos bo‘lgan tadbirlar amalgam oshirilib kelinmoqda . ―Balli qizlar ― ,
―Yoshlar mustaqil hayot ostonasida―, ―Huquqingizni bilasizmi ? ― , ― Oila
mustahkamligi kimga bog‘liq ―, ―Oila – jamiyat tayanchi ―, ―Bolali oilalarga
imtiyozlar ― , ―Qaynona- kelin munosabatlarining ahlaqiy –ma‘naviy asoslari‖ va

Vol. 1. Issue 3
168
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

boshqa tadbirlar .
Yurtimizda 2022- yilni Inson qadrini ulug’lash va faol mahalla yili deb e‘lon
qinilishining o‗zi bu sohaning naqadar muhim ehaning aglatadi.
Maasalan , O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasi,
―Fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston
Respublikasi Qonunining 23-moddasi, ―Fuqarolar yig‗ini raisi (oqsoqoli) saylovi
to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi Qonunining 8, 10, 11 va 12-
moddalariga muvofiq, shuningdek fuqarolar yig‗inlari raislarining vakolat muddati
2022-yilning may oyida tugashi munosabati bilan O‗zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Senatining Kengashi qaror bilan : 1. Fuqarolar yig‗inlari raislari
(oqsoqollari)ning navbatdagi saylovi 2022-yilning may oyida o‗tkazildi. 2.
Navbatdagi saylovda 9 349 nafar fuqarolar yigini raisi (oqsoqoli) saylanishi
ma‘lumot uchun qabul qilindi. 3. Qoraqalpog‗iston Respublikasi Jo‗qorg‗i Kengesi,
xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari: 2022-yilning 25-martiga qadar
fuqarolar yig‗inlari raislari (oqsoqollari) saylovini tashkil etish va o‗tkazishga
ko‗maklashuvchi komissiyalarni tuzishdi; har bir deputatga o‗z saylov okrugida
fuqarolar yig‗inlari raislari (oqsoqollari) saylovini tashkil etish va o‗tkazishda faol
qatnashish tavsiya etildi. 4. Fuqarolar yig‗inlari raislari (oqsoqollari) saylovini tashkil
etish va o‗tkazishga ko‗maklashuvchi respublika komissiyasi a‘zolari joylarda
fuqarolar yig‗inlari raislari (oqsoqollari) saylovini tashkil etish va o‗tkazishga
ko‗maklashuvchi Qoraqalpog‗iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar,
tumanlar va shaharlar komissiyalariga amaliy yordam ko‗rsatildi. 5. Qoraqalpog‗iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyat, Toshkent shahar, tuman va shahar
hokimliklari fuqarolar yig‗inlari raislari (oqsoqollari) saylovini tashkil etish hamda
o‗tkazishda fuqarolar yig‗inlariga ko‗maklashish, zarurat bo‗lganda ularni binolar,
transport va aloqa vositalari bilan ta‘minlash choralarini ko‗rildi.
Fikrlarimiga xulosa qilar ekanman , mahallalar ma‘naviyatning chin ma‘nodagi
o‗chog‘idir . Mahalla – aslida ishonch , adolat , insof va diyonat maskani bo‗lmog‘i
lozim.

Vol. 1. Issue 3
169
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1."Inson qadrini ulug'lash va faol mahalla yili" Davlat dasturi

2.Muroadov M.M ―O‘zbek qadriyatlari‖


3.Lex.uz
4.O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi .

Vol. 1. Issue 3
170
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

FRAZEOLOGIZMLARNING O'ZBEK VA NEMIS TILLARIDAGI


LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI

O'zDJahon tillari universiteti


Reshetov, Toshkent 100173
Nemis tili (filologiya) fani o`qituvchisi
Abdurazakova Moxibonu Abdusaitovna

Annotatsiya: bugungi kundagi yoshlar orasidagi eng etiborli jihat bu albatta


chet tillarini o`rganish hissoblanadi. Mazkur maqolada badiiy nutqda ko`p
qo`llaniladigan frazeologizmlarning o'zbek va nemis tillaridagi leksik-
semantik xususiyatlarini tadqiq qilib o`tilgan.
Kalit so`zlar: turg'un birikmalar, frazeologik birliklar, Frazeologiya,
tinglovchi, so'zlovchi, tilshunoslik sohasi, lison va nutq, mustaqil leksema, lisoniy
birlik, leksik-semantik xususiyatlar.
Tilni chuqur o'rganish va boyitishda va undan o'rinli foydalanishda so'z ma'nosi
va xususiyati muhim o'rin tutadi. Turg'un birikmalar, frazeologik birliklarning so'z
boyligini oshirishda ahamiyati katta. Shuningdek, frazeologik birliklar til lug'at
boyligining oshishida va nutqda ko'plab foydalaniladigan qismdir. Tinglovchi va
so'zlovchi o'rtasida frazeologik birliklar tayyor qolipga ega bo'lgan vosita ham
hissoblanadi. Frazeologiya (gr. Pharasis-''ifoda'', logos-''ta'limot'') atamasi ikki
ma'noda ishlatiladi:
1. Til frazeologik tarkibini o'rganuvchi tilshunoslik sohasi;
2. Shu tilning frazeologizmi majmui.
Frazeologizm til hodisasi sifatida lison va nutqqa daxldor birlikdir. Birdan ortiq
mustaqil leksema ko'rinishining birikuvidan tashkil topib obrazli ma'noviy tabiatga
ega bo'lgan lisoniy birlik frazeologizm deyiladi. Masalan: tepa sochi tikka bo'ldi, yog'
tushsa yalagudek, boshga ko'tarmoq, o'takasi yorildi, do'ppisi yarimta va boshqa.
Frazeologizmlar lug'aviy birlik bo'lganligi sabali u nutq jarayonida gaplar tarkibida

Vol. 1. Issue 3
171
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

bir mustaqil so'z kabi harakat qiladi-bir gap bo'lagi yoki kengaytiruvchi sifatida
keladi.
Nutqqa frazeologik birliklar tayyor holda olib foydalaniladi va buning natijasida
ularni til hodisasi deya e'tirof etishimiz mumkin. Frazeologiya fanda keng qamrovli
bo'lim bo'lib, hozirda uning ustida ko'pgina izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek,
frazeologiya o'z ichiga faqatgina turg'un so'z birikmalarigina emas balki maqol va
matallar, naql va latifalarni ham oladi. Frazeologik birliklar barcha til sathlarida
mavjuddir. Muayyan tildagi so'z birikma, iborani ko'pincha tarjimada kontekstga
tayangan holda qo'llash yoki ushbu tilda berilgan izoh orqali ma'no chiqarish zarur
bo'ladi. Albatta, boshqa tillarda ham frazeologik birliklar ko'proq majoziy ma'nolarda
xuddi o'zbek tilidagidek narsa yoki jismlarga nomning ko'chishi orqali aks ettiriladi.
Ammo nemis tilidagi frazeologik birliklarni o'zbek tiliga tarjima qilishda muqobil
variantini tanlashda bir qator qiyinchiliklarga duch kelish mumkin. Negaki, har ikki
til turli til oila turkumiga mansubdirlar. Bunda esa frazeologik birliklardan
foydalanishda mos ekvivalentlardan foydalanish mahorat talab etiladi. Bunda esa bir
qancha qiyinchiliklar kuzatilishi mumkin. Masalan: jemandem golden Berge
versprechen-nemischadan so'zma-so'z tarjima qilinganda kimgadir oltin tog'ni va'da
qilmoq; o'zbek tilida esa qop-qop va'dalar bermoq iborasiga to'g'ri keladi. Von der
Hand in den Mund-qo'lidan og'izga yashamoq bunda ma'no-mazmun tor doirada
bo'lib qoladi. Bo'yoqdor bo'lishi uchun esa uchma-uch yashamoq ya'ni qo'l uchida
hayot kechirmoq iborasiga mos keladi. Nemis tilida frazeologik birikmalarga majoziy
bo'yoq berishda hayvon nomlaridan foydalaniladi; es war fur die Katze- aynan
tarjima qilinganda mushuk uchun baribir degan ma'no kelib chiqadi, va o'zbek tilida
behuda, e'tiborga arzimaydigan iborasiga to'g'ri keladi. Wie Schlange stehen- bu so'z
birikmasini ham so'zma-so'z tarjima qilganda ilondek turmoq ma'nosini beradi.
Ammo bu birikmaga nemis tilida shunday izoh bilan beriladi:
navbatda turmoq, kutmoq;
Ba'zi iboralar har ikkala tilda ma'no-mazmun jihatidan mos kelish holatlarini
ham ko'rishimiz mumkin. Masalan: wie Hund und Katze zusammenleben-it-mushuk

Vol. 1. Issue 3
172
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

bo'lib yashamoq iborasi har ikki tilda ham bir ma'noni beradi. Ya'ni it va mushuk kabi
urushib-janjallashib yashamoq, kelishaolmaslikka nisbatan qo'llaniladi. Die Wande
haben Ohren-devorning ham qulog'i bor. Bu so'z birikmasi ham har ikki tilda bir xil
ma'noda qo'llaniladi: bu frazeologik birlikda ikki kishi biror bir sirli, yashirin gap
haqida gaplashishganda kimdir eshitib qolmasligi uchun-sekinroq gapir devorning
ham qulog'i bor deyishadi. Yomg'irdan qochib do'lga tutilmoq-iborasi kimdir
murakkab vaziyatga uchrab unga endi yechim topganida yanada og'irroq sinovga
ro'baro bo'lib qolishiga nisbatan nemis tilida vom Regen in die Traufe kommen
shaklida namoyon bo'ladi. Den grossen Mund haben maqtanmoq, gapi katta bo'lmoq
ya'ni qo'lidan kelmaydigan ishni ham og'zida bajaradiganlarga nisbatan qo'llaniladi.
Nutqda ham badiiy adabiyotda ham frazeologik birliklar keng qo'llaniladi. So'z
birikmalari va iboralarni ma'nosini ochib berish nemis tilidagi badiiy adabiyotda
qo'llanilgan bir muncha mashaqqatni talab etadi. Negaki, matnda qo'llanilgan bir
iboraning ikkita yoki uchta ma'nolari bo'lishi mumkin va matnda kelganida turlicha
tarjima qilinishi va izoh berilishi mumkin. Quyida ba'zi badiiy asarlardan olingan
parchalarda frazeologizmlarning ishlatilish va tarjima qilinish o'rinlarini ko'rib
chiqamiz.
Er gelobte sich im Stillen, seine Tapferen niemals zu verlassen und, wenn es sein
musste, im Kampfe Seite an Seite mit ihnen in den Tod zu gehen. U o `zicha, jasur
jangchilarini hech qachon tashlab ketmaslikka, zarur bo`lganda ular bilan yelkama-
yelka turib o`limga tik boqishga qasam ichdi. Bu matnda ham ikkita frazeologik
birliklardan foydalanilgan. Seite-Seite so'z birikmasi asliyatga tarjima qilinganda
yonma-yon, birdam ma'nolarini beradi. Ammo kontekstda ishlatilishiga ko'ra
yelkama-yelka varianti mos keladi.
In den Tod zu gehen-iborasi ham qotib qolgan, gehen fe'li bormoq, yurmoq
ma'nolarini beradi. Bu iborada esa o'z ma'nolarini ot bilan birga kelgan holda
o'zgartirgan. Sie gab noch ein Lebenszeichen von sich; als wir sie aus den erstarrten
Fingern lusten, entbltterte sie. (S.28)
U hali tirik edi; biz uni toshdek qotgan barmoqlar orasidan ajratib olganimizda,

Vol. 1. Issue 3
173
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

u pitirlardi (30-b.) Quyidagi gapda ham ein Lebenszeichen von sich geben turg'un
birikmasi tayyor holda qo'llanilgan. Jumladan, aus den erstarrten Fingern so'z
birikmasi ijodkor badiiy bo'yoqdan ko'proq foydalangan.
Es werden doch nicht die Uzbeken sein, die uns umzingeln und in den R?cken
fallen?" (S.125). Ular tag'in bizni bosib olishni mo'ljallagan Shayboniy jangchilari
bo'lmasin (120-b.) ushbu gapdagi so'z birikmasi so'zma-so'z tarjima qilinganda
boshqa ma'no yuzaga keladi. Biriktirilgan holda esa bosib olmoq ma'nosida
qo'llaniladi.
Der Henker hat gut acht auf sein Opfer, daß es ihm nicht entflieht, obgleich er heute
morgen beide Hande voll zu tun hat. (S.124). Jallod garchi bugun ishi boshidan oshib
yotgan bo'lsa ham, qochib ketmasin deb qurbonini nazardan qochirmay o'tirardi.
Ushbu gapda ham yuqoridagi gaplarga o'xshash holatlarni ko'rish mumkin. Nega endi
beide Hande voll zu tun hat-iborasi o'zbek tilida ishi boshidan oshib yotmoq kabi
ma'noda ishlatilgan. Aslini olganda har ikkala qo'li band deya ishlatilishi ham
mumkin. Ammo tarjimon o'zbek tiliga o'girayotganda ushbu jihatlarni aniqroq
ko'rsatishga harakat qilgan.
Taniqli adabiyotshunos G'aybulla Salomov frazeologik birliklarni o'rganish
jarayonida shunday ta'kidlagan. Agar mendan: tilda ham mo'jizalar bo'ladimi? deb
so'rasalar men: agar bo'lsa, tilning ''mo'jizasi'' undagi maqol, matal va idiomalardir
deb javob bergan bo'lar edim.''. Darhaqiqat, gapga badiiy bezak beruvchi, chuqur
ma'no-mazmun beruvchisi frazeologizmlardir. G'aybulla Salomov rus tilidan maqol
va idiomalarning tarjima qilinishi haqidagi izlanishlarida o'zbek xalq maqoli bo'lgan-
olmaning tagiga olma tushar degan maqolni rus tilidan kirib kelgan degan fikrlarni
ta'kidlagan. Ammo nemis tilida ham bumaqol mavjud. Der Apfel fallt nicht weit vom
Stamm-olma tagidan yiroq tushmas. Demak, xalqlarning tili bir-biridan farq qilsada,
ammo ularning hayot tarzi, madaniyati, kechinmalari bir-biriga o'xshashdir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, frazeologizmlar tilning asosiy leksik
qatlami. Har bir tilning o'z qotib qolgan so'z birikmalari va iboralari mavjuddir.
Jumladan, nemis tilida ham. Shuningdek, nemis tilidagi ba'zi iboralar yuqorida misol,

Vol. 1. Issue 3
174
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

namunalarda ko'rib chiqqanimizdek frazeologik birliklar har doim ham bir xil
ma'noda qo'llanavermaydi. Hamda so'zma-so'z tarjima qilinmaydi. Albatta, ularni
o'zbek tiliga talqin qilishda har bir qirrasiga e'tibor berilishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. R.Sayfullayeva, B. Mengliyev va boshqalar. HO'AT-o'quv darslik, Toshkent 2010,


2. L.E.Binowitsch ''Deutsch-Russisches Pharaseologisches W?rterbuch''
www.ziyo.com
3. G'. Salomov, Rus tilidan o'zbekcha maqol, matal va idiomalarni tarjima qilish
masalasiga doir Toshkent. 1961.

Vol. 1. Issue 3
175
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

AROMATIK DIAZO BIRIKMALAR VA ULARNING XOSSALARI

Yuldasheva M.R.
O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti, p.v.b.,
Rimbayev D.B.
O‘zbekiston Milliy universiteti magistranti.

Annotatsiya: Aromatik diazobirikmalarning olinish usullari va aromatik diazo


birikmalar bo‗yoq moddalar bo‘lib ayniqsa matolarga rang berish uchun ishlatilishi.
Ya‘ni xromoforlar, yorug‗likni yutuvchi funktsional guruhlar, aromatik diazo
birikmalarga rang berishi.
Kalit so’z: Aromatik diazo birikmalar, azo-bo‗yoqlar, fenol, naftalen,
diazonium tuzi, xromofor.
Аннотация: Методы получения ароматических диазосоединений и
использование ароматических диазосоединений в качестве красителей,
особенно для крашения тканей. То есть хромофоры, светопоглощающие
функциональные группы, окрашивание ароматических диазосоединений.
Ключевые слова: Ароматические диазосоединения, азокрасители, фенол,
нафталин, соли диазония, хромофор.

Abstract: Methods of obtaining aromatic diazo compounds and the use of


aromatic diazo compounds as dyes, especially for dyeing fabrics. That is,
chromophores, light-absorbing functional groups, coloring of aromatic diazo
compounds.
Key word: Aromatic diazo compounds, azo dyes, phenol, naphthalene,
diazonium salt, chromophore.

Aromatik azo birikmalarda R guruhlari aren halqalari ularning tuzilmalari R


guruhlari alkil guruhlari bo‗lganidan ko‗ra barqarorroqdir. Buning sababi, –N=N–

Vol. 1. Issue 3
176
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

guruhi kengaytirilgan guruhning bir qismiga aylanadi aren guruhlarini o‗z ichiga
olgan delokalizatsiyalangan tizimdir. Aromatik azo guruhlari juda rangli va bo‗yoqlar
sifatida tez-tez ishlatiladi. Aromatik azo birikmalar birikma orqali hosil bo'ladi
diazonium tuzi va birlashtiruvchi vosita o‗rtasidagi reaktsiya [1].
Diazoning birikish reaktsiyalari. Diazo-birikma reaksiyasida diazonium tuzi
bilan reaksiyaga kirishadi, boshqa aren (birlashtiruvchi agent). Diazonium tuzi bilan
reaksiyaga kirishib, elektrofil vazifasini bajaruvchi ya‘ni biriktiruvchi vosita bu
benzol halqasi. Diazonium tuzining sovuq eritmasi benzol xalqasiga ega bo‗lgan
birikmaga qo‗shilganda biriktiruvchi vositani o‗z ichiga olgan eritma, azo
birikmaning rangli cho'kmasi hosil bo'ladi. Bu birikmalarning ko‗pchiligi
bo‗yoqlardir. Birlashtiruvchi vosita har doim benzol halqasining ikki yoki to‗rtta
holatida reaksiyaga kirishadi (bu erda bir pozitsiya funktsional guruhdir). Hosil
bo‗lgan birikmaning rangi diazonium tuzi bilan reaksiyaga kirishayotgan
birlashtiruvchi vositaga bog‗liq[2].
Aromatik diazo birikmalar bo‗yoq moddalar bo‗lib ayniqsa matolarga rang
berish uchun ishlatiladi. Xromoforlar, yorug‗likni yutuvchi funktsional guruhlar,
aromatik diazo birikmalarga rang beradi. Eng keng tarqalgan xromoforlar areazo,
nitro va karbonil guruhlari hisoblanadi. Rangning intensivligini oshiradigan
funktsional guruhlar - aksoxromlar ham bo‗yoqlarning muhim qismlaridir. Eng keng
tarqalgan xromoforlar gidroksil, aminokislota, sulfonat va karboksilat guruhlari. Azo
bo‗yoqlar xromofor sifatida azot va azot qo‗sh bog‗iga ega. Ushbu bo‗yoqlar
diazonium tuzini olish va uni kuchli faollashtirilgan aromatik tizimga qo‗shish orqali
hosil bo'ladi.
Bo‗yash tarixini ikkita katta davrga bo‗lish mumkin: 1856 yilgacha bo‗lgan
"anilingacha" va "anilindan keyingi" davr. Birinchisi, bo‗yoq ishlab chiqaruvchi
hayvonlar va o‗simliklarga asoslangan ranglarning cheklangan doirasi bilan ajralib
turardi. Hayvonlarga asoslangan eng muhim bo‗yoqlar orasida kichik chig‗anoq
nuridan olingan mashhur va qimmat "Tyrian Purple" bor. Qadimgi odamlarning
so‗zlariga ko‗ra, bu bo‗yoq aql bovar qilmaydigan darajada go‗zal edi, ammo

Vol. 1. Issue 3
177
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

qadimgi namunalardan olingan ma‘lumotlar shuni ko‗rsatadiki, u juda hayratlanarli


qizil va binafsha ranglar qatorida joylashgan. [3].
Fenollar bilan birikmalar hosil qilishda diazonium tuzi fenol bilan reaksiyaga
kirishganda sariq/to‗q sariq rangli azo birikma hosil bo‗ladi:

Naftalein-2-olning ishqoriy eritmasi bilan qizil azo birikma hosil bo‗ladi:

Turli diazonium tuzlarini birlashtirish orqali ko‗plab turli azo birikmalar hosil
bo‗lishi mumkin. Azo-bo‗yoqlar - ulanish reaktsiyalarida amalda anilinga benzol
diazoniy tuzining eritmasi qo‗shiladi fenolning ishqoriy eritmasi (yoki aromatik
amin, masalan, fenilamin). Benzol diazoniumatsiyasi o‗zini elektrofil kabi tutadi,
lekin u zaif elektrofil va shuning uchun u hujum qiladigan aromatik halqa unga -OH
yoki -NH2 kabi faollashtiruvchi guruhni biriktirgan bo‗lishi kerak. Azo-bo‗yoq hosil
qilish uchun elektrofil almashtirish reaktsiyasi sodir bo‗ladi [4-5].

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Aljamali, N. M. (2015). Review in Azo Compounds and its Biological
Activity. Biochemistry & Analytical Biochemistry, 04(02). doi:10.4172/2161-
1009.1000169
2. Травен В.Ф. // Органическая химия. М.: ИКС «Академкниг».. 2015 г . T.3.
208-212s.
3. Iinuma M, Moriyama K, Togo H (2012) Simple and Practical Method for
Preparation of [(Diacetoxy)iodo]arenes with Iodoarenes and m-Chloroperoxybenzoic
Acid Synlett, 18: 2663-2666.

Vol. 1. Issue 3
178
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

4. Ju Y, Kumar D, Varma RS (2006) Revisiting Nucleophilic Substitution


Reactions:  Microwave-Assisted Synthesis of Azides, Thiocyanates, and Sulfones in
an Aqueous Medium J Org Chem 71: 6697-6700.

5. Iranpoor N, Firouzabadi H, Akhlaghinia B, Azadi R (2004) Conversion of


Alcohols, Thiols, Carboxylic Acids, Trimethylsilyl Ethers, and Carboxylates to
Thiocyanates with Triphenylphosphine/Diethylazodicarboxylate/NH4SCN
Synthesis,1: 92-96.

Vol. 1. Issue 3
179
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ОСВАЛЬД ШПЕНГЛЕР ҚАРАШЛАРИДА ТАРИХ ВА


МАДАНИЯТ ТАЛҚИНИ

Каримов Санжар Синдорқулович


Жиззах давлат педагогика университети
катта ўқитувчиси
Тел: +99890-229-18-15
e-mail: haqiqiysanjar@mail.ru

Аннотация: Мазкур мақолада Ҳаѐт фалсафаси ва Тарих фалсафасининг


йирик намоѐндаларидан бири Освальд Шпенглернинг тарих фалсафасига оид
қарашлари таҳлил қилинади.
Калит сўзлар: Ҳаѐт фалсафаси, тарих фалсафаси, ҳиссий-интуитив
мушоҳада, инсон ҳаѐтининг моҳияти, алоҳидалик, субьективлик, ҳис-туйғу,
кечинмаларда, интуиция.

Шпенглер(1880 – 1936) Ҳаѐт фалсафаси ва тарих фалсафасининг йирик


намоѐндаларидан бири. Шпенглернинг фалсафий қарашлари субьектив
идеалистик туйғу. Кечинмаларга ва интуицияга асосланган ҳолда баѐн
қилишга ҳаракат қилади.
Шпенглер ҳаѐт фалсафасининг бошқа вакиллари сингари ‖ҳаѐт‖
тушунчасини ўз таълимотининг бошланғич асоси сифатида илгари суради. У
ўзининг издошлари каби ҳаѐтни рационалистик тушунишга ва тушунтиришга
қарши чиқади. Шпенглер ҳаѐтнинг умумаҳамият касб этишини инкор қилади
ҳамда инсон ҳаѐтининг моҳияти алоҳидаликда, субьективликда, ҳис-туйғу,
кечинмаларда, интуицияда намоѐн бўлади деб ҳисоблайди.
Шпенглер ҳаѐтни тарихий ҳодиса деб талқин қилади. Яъни, тарих-бу
тирик борлиқнинг яшаш усулидир. У тарих ва табиатни бир-биридан кескин
фарқлайди ва қарама-қарши қўяди. Унинг фикрича, табиат-нотирик, ўзгармас,

Vol. 1. Issue 3
180
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

ҳаракатсиз соҳа бўлиб, унда мана шунга мос равишда қонун, сабаб ва оқибат,
сон, фазо, ақл, мантиқ ҳукмронлик қилади. Тарих эса аксинча, ҳаракат,
шаклланиш, вақт ва ҳаѐт соҳасидир. Ҳаѐт қонунлар, дастурлар ва
рационалликдан ҳоли. Шпенглернинг ўқтиришича, тарихда субъектив
кечинмалар, инстинкт ва интуиция ҳукмронлик қилади. Тарихни кузатиш, ҳис
қилиш орқалигина тасвирлаш мумкин. Шпенглер мана шу асосда табиий
фанлардан тарихий-маданий билимларни фарқлашга ҳаракат қилади. Унинг
фикрича, XIX аср тарихчилари ижтимоий-тарихий жараѐнга позитивизм
руҳида, табиий-илмий ѐндашиб, табиат ва тарих ўртасидаги чегарани йўққа
чиқардилар ва аслида, тарихни табиатга бўйсундиришга уриндилар.
Шпенглерга кўра, табиат ва тарих бир-биридан кескин фарқланганидек,
табиий фанлар ва тарихий билимлар ҳам бир-бирларидан кескин фарқланади.
Табиий фанларнинг ақл ва унга асосланувчи методлари асосида тарихни
ўрганиб бўлмайди. Яъни, табиий-илмий билимлар ақлий фаолиятнинг
маҳсули бўлса, унда тарихий билимлар жонли мушоҳада ва интуициянинг
натижасидир.
Шпенглер қарашларига кўра, ҳар бир маданият тури ўзига хос тарихий
ҳодиса бўлиб, гўѐ, ҳар бир одам сингари туғилиш, болалик, ѐшлик, қарилик ва
ўлим ҳолатларини босиб ўтади. Шпенглер бу жараѐнни қонуният деб
билмайди. Балки, мистик бир тақдир, деб ҳисоблайди. Тақдир ғояси Шпенглер
таълимотида марказий ўринлардан бирини эгаллайди. Унинг фикрича, барча
ўтмиш маданиятлари, жумладан, ҳозирги Ғарб маданиятининг ҳам тақдири
бир хил: туғилиш, болалик, ѐшлик, қарилик ва сўниш, бошқа йшл йўқ.
Шпенглернинг кўрсатишича, тақдир-илмий тушунча эмас. Шунинг учун ҳам
уни илмий жиҳатдан асослаш ва тушунтириш мумкин эмас. Тақдир
тушунчасини фақат ичдан ҳис қилиш мумкин. Ким ичдан ҳис қилиш
қобилиятига, ҳиссий интуицияга эга бўлмаса, тарихни таҳлил қилиш билан
шуғулланмаслиги керак. Чунки, табиатни ҳар ким ҳам ўргана олади. Аммо
тарих билимдони бўлиш учун алоҳида ички ҳис қилиш қобилиятига эга бўлиш

Vol. 1. Issue 3
181
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

зарур. Фақат шундай қобилиятга эга бўлган тарихчи тарихий жараѐннинг


кечишини ҳис қилади, тарихнинг бориши, ҳаракатини бевосита кузатади, гўѐ
уни ўз бошидан кечиради. Демак, ҳақиқий тарихчининг кучи, тарихий
жараѐнни онгсиз, интуитив мушоҳада методидан фойдаланган ҳолда таҳлил
қилишдадир. Бундай метод билан айрим, танланган одамларгина қуролланган
бўлади.
Шундай қилиб, Шпенглер қарашларига кўра, ақлий-назарий
тафаккурлашга ҳар ким ҳам қодир бўлади. Ҳиссий-интуитив мушоҳада этиш
эса алоҳида, танланган одамларгагина буюрилган. Демак тарихий жараѐнни
фақат танланган одамлар англаб етадилар. Бошқалар эса улар томонидан
яратилган тарихий жараѐн тўғрисидаги билимларни қабул қилишлари керак
халос.
Шпенглер тарихий аналогия методига таянган ҳолда кўпгина тарихчилар ва
файласуфлар томонидан илгари сурилган- инсоният тарихининг умумий
бирлиги, тарихий қонуният ва ижтимоий прогресс каби ғояларни инкор
қилади. Шпенглер аввало, инсониятнинг умумий тарихи йўқ ва бўлмаган,
фақат, бир-бирларидан мустақил бўлган, алоҳида маданий бирликлар бўлган
деб уқтиради. Шпенглернинг тарих фалсафаси ҳар бир маданият турининг
ўзига хослигини талқин этиш тамойилига асосланади. Бу талқинга кўра, ягона
умуминсоний маданият бўлмаган. Ҳар бир маданият алоҳида организм
сифатида вужудга келади ва ҳалок бўлади. Маданиятлар бир-бирларидан
мустақил бўлганлиги сабабли, инсоният тарихи ягона тараққиѐт йўлидан олға
қараб бормайди. У мана шундай мустақил 8 та маданиятни кўрсатади: Миср;
Бобил; Хитой; Ҳинд; Грек - Рим; Мексика - Майя; Византия - Араб; Ғарбий
Европа.
Шпенглер санаб ўтилган ҳар маданият турига тўхталиб, уларга баҳо
беради. Унга кўра, Миср ва Бобил маданиятлари тарихнинг илк даврларида
гуллаб-яшнади, юксакликларга кўтарилди ва ўзларидан маълум мерос,
тарихий ѐдгорликлар қолдириб, қадимги дунѐ тарихида қолиб кетди. Қадимги

Vol. 1. Issue 3
182
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Хитой ва Ҳинд маданиятлари бир-бирларига яқин ва ўхшаш. Уларнинг баъзи


жиҳатлари ҳозирги кунда ҳам сақланиб қолган. Аммо улар Европа маданияти
таъсирида ўзига хос хусусиятларини йўқотиб бормоқда. Қадимги Грек-Рим
маданиятининг баъзи жиҳатлари ҳозирги кунда ҳам сақланиб қолган бўлсада,
улар ҳам ўзининг асл маъносини йўқотиб, аллақачон, ўтмишга айланиб
бўлган. Мексика-Майя маданиятини Шпенглер биринчилардан бўлиб
тўлақонли маданиятлар қаторига қўшишга ҳаракат қилган. Шпенглер ушбу
маданиятни ҳам яшаб ўтган маданиятлар сирасига қўшади ва ўтмиш тарихида
деярли изсиз қолиб кетган, деб ҳисоблайди. Шпенглер турли хусусиятга эга
бўлган икки дин:христианлик ва исломни битта маданиятга бирлаштиришга
ҳаракат қилади. Бунда Шпенглер икки диннинг, яъни, христианлик ва
исломнинг битта географик майдонда пайдо бўлиши ва шаклланиши билан
бирга, уларнинг таянч нуқталари-символлари ва метафоралари бирлигини ҳам
ҳисобга олган. Шпенглер фикрича, ҳозирги кунда Византия- Араб маданияти
тушкунлик даврини бошдан кечирмоқда. Ғарбий Европа маданияти унга
ўзининг принциплари ва ғояларини зўрлаб тиқиштиришга уринмоқда. Аммо,
ҳали Византия-Араб маданияти ҳалокатга учрагани йўқ. У ҳали ҳам янги,
жонли принциплар ва қадриятларни вужудга келтириш қобилиятига эгадир.
Ҳозирги кунда тарих майдонида ҳукмронлик қилаѐтган Ғарбий Европа
маданияти ўз ривожланишининг юқори босқичини бошдан кечирмоқда. Аммо,
бу маданият ҳам аста-секин сўниш босқичига қараб бормоқда. У бугунги
кунда цивилизация босқичига қадам қўймоқда ва ичдан зил кетмоқда.
Шпенглер қарашларига кўра, ҳар бир маданият тури ўз ривожланиши
даврида тўрт асосий босқични босиб ўтади. Биринчиси, мифологик-символик
ѐки туғилиш босқичи бўлиб, бу босқичда дунѐни идрок этишнинг асосий
усуллари мифлар, символлар, архетиплар шаклида қўйилади, маданиятнинг
негизий метафоралари, интуиция шаклланади. Бу даврда ҳали символларни
аниқ-ойдин тушуниш, уларни таҳлил қилишга ва қонун-қоидалар тартибини
беришга уриниш йўқ. Бу давр кейин келадиган даврни ҳис қилиш босқичидир.

Vol. 1. Issue 3
183
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

Иккинчиси, илк маданият босқичи- бу босқичда шундай ноѐб, ўзига хос


ихтиро ва кашфиѐтлар амалга ошириладики, булар орқали маданият миф ва
символларда мавжуд бўлган дунѐни ҳис қилишни янада ривожлантиришга
уринади. Шпенглер бунга шундай мисол келтиради: ‖Қадимги Грецияда
шундай ноѐб трагедиялар пайдо бўлганки, бошқа ҳеч бир маданият тури
бундай ҳодисани ўйлаб топгани йўқ. Қадимги грек маданияти ўзига
мифалогияни сингдириб олади ва уни санъат асарига айлантиради. Бундай
санъат асари тамошабинларни асар каҳрамонлари билан биргаликда яшашга,
қайғуришга мажбур қилади ва мана шу асосда катарисисни бошдан кечиришга
ҳамда ўзгаришларига таъсир қилади. Учинчиси, метафизик-диний маданият,
бу босқичда муайян руҳда мавжуд бўлган барча қувватлар ишга тушади ва
рўѐбга чиқади, ҳар бир маданият ўзининг юксалиш даражасига эришган
бўлади. Бу босқичда ҳар бир маданият тури ўзининг моҳият-мазмунини
намоѐн қилувчи ижтимоий институтлар, меъѐрлар, қоидалар, қадриятларнинг
тўлиқ системасини яратган бўлади. Бу барча маънавий қадриятлар яратилади
даврда христианлик каби юқори динлар пайдо бўлади, диний эътиқод
юксалади. Бу даврда яна фалсафа, санъат ва ҳуқуқ ҳам пайдо бўлади ва
ривожланади. Шунингдек бу даврда миллий давлатлар сингари юқори сиѐсий
тизилмалар ҳам пайдо бўлади. Бу эса ҳар бир маданиятнинг юксакликка
кўтарилганидан далолат беради. Тўртинчиси, маданиятнинг қариши ва ўлиши
босқичи, бу даврни узайтириш мумкин. Аммо, бу даврда маданият зарурий
равишда завол топади. Бунда парадокс шундаки, бу босқичда ташқи томондан
ҳаммаси яхшидай бўлиб кўринади. Яъни ташқи томондан қаралганда
маданият ўз ривожланишининг энг чўққисида эканидек туюлади. Бу даврда
бир маданият бошқа бир қанча маданиятларни енгиши ва ўзига бўйсундириб
олиши ҳам мумкиндир. Аммо, унинг ичида қандайдир қайтарилмас, тиклаб
бўлмас ҳолатлар содир бўлаѐтган бўлади. Ушбу босқичда қачонлардир жонли,
гуллаб-яшнаган жиҳатлар эндиликда жонсиз, сунъий, ҳаракатсиз ҳолатларга
айланган бўлади. Бу даврда маънавий ҳаѐт аста-секин сўниб боради. Диний

Vol. 1. Issue 3
184
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

эътиқод сустлашади, фалсафий ғоялар саѐзлашади, санъат тубанлашади,


айнийди. Қуруқ рационализм ва материализм жамият дунѐқарашининг асосига
айланади. Ҳаѐтнинг ташқи томони ички томонидан устун бўла бошлайди.
Яқин ўтмишдаги маданият ютуқлари ҳали кишиларда қизиқиш уйғотиб
туради. Лекин, улар ҳам аста-секин унитилади. Кишилар руҳдан, тарихдан
ташқари бўлган соф биологик яшашга буунлай қайтадилар. Барча билимлар
ҳаѐтнинг ташқи томонини тасвирлашга, моддийликни ривожлантиришга
асосий эътибор қарата бошлайди. Кишилар мана шу тариқа аста-секин
ўзлигидан ўзоқлашади, бегоналашади. Маданият цивилизацияга, қатъий
меъѐрлар системасига, бюрократик буйруқ ва кўрсатмаларга айланади. Табиий
асослар, энергетика барбод бўлади ва технологияларнинг зафар қучишига
қарамасдан бу маданият сўнади.
Шпенглер ўзига хос, такрорланмас хусусиятларга эга бўлган
маданиятлар ҳақида сўз юрита туриб, санаб ўтилган ҳар бир маданият асосида
алоҳида руҳ ѐтади, деб ҳисоблайди. Демак, Шпенглерча руҳ, Гегелча мутлақ,
умумий, халқ руҳи кўринишидаги бир-бирлари ўзаро алоқада бўлган, доимий
ривожланиб борувчи умумтарихий руҳ эмас, балки, ҳар бир маданиятнинг
ўзига хослигининг негизи бўлган алоҳида руҳдир. Бу руҳ рационал мазмунга
эга бўлган Гегелча руҳдан ўзининг мистик хусусияти билан ҳам фарқланади.
Масалан, унинг фикрича, Грек-Рим маданиятининг асосини аполлонлик руҳи,
Византия-Араб маданиятининг асосини сеҳргарлик руҳи, Ғарбий Европа
маданиятининг асосини эса фаустча руҳ ташкил этади.
Шпенглернинг кўрсатишича, ҳар бир маданиятнинг ички моҳиятини
ташкил этувчи руҳ ўз ўзини фаол намоѐн қилиш жараѐнида бошқа руҳларга
бегона ва тушунарсиз бўлган ўзига хос символлар дунѐсини яратади. Демак,
Шпенглерга кўра, инсоннинг бутун оламдаги нарсалар ва ҳодисалар
тўғрисидаги тасаввурлари, билимлари алоҳида, ўзига хос хусусиятга эга
бўлган руҳларнинг символларидир. Файласуфнинг уқтиришича, ижтимоий
онгнинг миф, дин, санъат, фалсафа ва фан каби барча шакллари ҳам муайян

Vol. 1. Issue 3
185
SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM

маданият руҳининг ўзаро боғланган символларининг бир бутун системаси


сифатида намоѐн бўлади. Шпенглер мана шу тарзда инсоннинг олам
тўғрисидаги барча мифологик, диний, бадиий, фалсафий ва илмий
билимларининг ҳам обьектив мазмунга эга бўлишини инкор қилади ва
уларнинг барчаси муайян руҳ ички оламининг символлардаги ифодасидир,
деб таъкидлайди. Шпенглер символларнинг ҳаммасини, яъни, барча билим
турларни, ички ҳис-туйғу, эътиқодга асосланувчи дин билан боғлашга, ундан
келтириб чиқаришга ҳаракат қилади. Унинг фикрича, фан, фалсафа, санъат
сингари олам символлари шакллари руҳ мазмунининг ифодаси, анча чуқур
бўлган символларнинг илк шакли диний ҳис-туйғулардан келиб чиқади.
Шундай қилиб, Шпенглерга кўра, ана шу бирламчи, чуқур диний руҳиятдан
фалсафа, фан, санъат ва бутун маданият пайдо бўлади ва ривожланади.
Муайян маданиятнинг барча шакллари ўзига хос хусусиятга эга бўлган
алоҳида руҳнинг ифодаси, улар ана шу руҳ томонидан берилган йўналиш
бўйича ривожланади.
Адабиѐтлар
1. Шпенглер О. Закат Европу. -М. : 1993.
2. Современная западная философия: словарь. - М. : 1991.
3. Гобозов И. А. Философия истории. -М. :1997.
4. Ивин А. А. Введение в философии истории. - М. : 1997.
5. Философия ХХ века. Учебное пособие. М. 1997.

Vol. 1. Issue 3
186

You might also like