10.
Sınıf
1 GİRİŞ - 1
EDEBİYAT ve TARİH
Edebiyat, içeriğinde tarihî unsurlar barındıran bir sanattır. Yaşanan
olaylar, savaşlar, afetler, yenilgiler toplumun bir bireyi olan yazarları da
etkiler. Yazar duyduğunu, gördüğünü, yaşadıklarını sanatsal bir
gerçeklikle yeniden yorumlayarak anlatır.
Örnek:
İskit Hükümdarı Alper Tunga’nın İran’la mücadelesi, ölümü,
bilinmeyen bir yazarın şiirinde sagu olarak can bulur.
Çanakkale Savaşı, Mehmet Akif’in dizelerinde “Çanakkale
Şehitlerine” destanı olarak yer bulur.
Osmanlı Kuruluş Dönemi, Kemal Tahir’de “Devlet Ana”, Tarık Buğra’da
“Osmancık” olarak yeniden yorumlanır.
Tarihçilerin birinci kaynakları arasında edebî eserler de bulunmaktadır. Bu bakımdan
edebî eserler, geçmişle geleceği buluşturma noktasında önemli bir rol oynar. Tarihî roman
başta olmak üzere şiir, tiyatro, biyografi, destan, efsane, monografi ve portre gibi edebî
o
eserlerde tarihî gerçekliklerin izleri sürülebilir.
Örneğin Kurtuluş Savaşı’nın izleriYakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Ankara ve Yaban
romanlarında, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Çakır’ın Destanı’nda, Tarık Buğra’nın
.c
Küçük Ağa’sında, Şevket Süreyya Aydemir’in Suyu Arayan Adam’ında görülebilir.
EDEBİYAT ve DİN
Din; insanların yaratıcı olarak kabul ettikleri üstün güce olan imanlarını,
ona yapacakları ibadetlerin bütününü ve bu imana göre davranışlarının
nasıl olması gerektiğini düzenleyen inanış yoludur.
ur
Din, insanların hayatı algılayışlarıyla alakalı kültürün temel taşlarından
biridir. Edebiyatı baştan aşağı değiştiren bu faktör, kültürün temel taşıdır.
Kültür, din ile şekillenir. Kültürü şekillendirecek kadar güçlüolan din,
kültürün bir ögesi olan edebiyatı da etkiler.
Din kendi kavramlarını, hayata bakışını edebiyata taşır. Din ile birlikte
ud
edebiyatın hem içeriği hem de şekli değişebilir. Örneğin dinî anlayış, bir
nazım birimi naat (Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek,ondan şefaat
dilemek amacıyla yazılan kaside) olarak bazen de eserin içeriğinde
karşımıza çıkar, Yunus Emre’nin “Çağırayım Mevlam Seni” şiirindeki gibi.
TÜRK EDEBİYATININ ANA DÖNEMLERİ
Türk edebiyatının ana dönemleri, “İslamiyet’in kabulünden önceki
Türk edebiyatı”, “İslamiyet’in etkisiyle gelişen Türk edebiyatı” ve “Batı
tb
etkisinde gelişen Türk edebiyatı” olarak sınıflandırılır.
İslamiyet Öncesi Dönem
Sözlü Edebiyat
Yazının ön planda olmaması nedeniyle sözlü eserlerin daha çok öne
çıktığı görülür. Sav, sagu, destan ve koşuk dönemin sözlü edebî
no
ürünleridir. Bu ürünlerin söyleyeni belli olmadığından anonim
sayılmaktadır.
Şiirler hece ölçüsü ile yazılır. Genellikle yarım uyak vardır. Şiirler
dörtlüklerden oluşur.
Şiir söyleyen kişilerin isimleri ozan, baskı, şaman, kamdır.
Şiirlerde yalın bir dil vardır. Yani yabancı etkisinden uzaktır.
Eserler anonimdir. Yani söyleyeni belli değildir.
Konu olarak aşk, tabiat, sevgi ve ölüm işlenmiştir.
Genellikle bu şiirler sığır, şölen, yuğ adı verilen törenlerde söylenir.
Şiirler kopuz adı verilen bir çalgı ile okunur.
Şiirler sav, koşuk, sagu ve destan şeklinde yazılırlar.
Sözlü Edebiyat ile ilgili bazı terimler
Kopuz: Eski Türklerde şiir söylerken çalınan saza benzer bir alet.
Yuğ: Eski Türklerde ölüm törenlerine verilen isim.
Sagu: Yuğ törenlerinde söylenen yas şiirleri.
Sığır: Sürek avı sırasında yapılan şölene verilen isim.
Koşuk: Aşk, tabiat konusunda yazılan şiirler. Genellikle Şölenlerde söylenir.
Sav: Ata sözü demektir. Savcı kelimesi sav kökünden gelir. Yani söz söyleyen anlamındadır.
Anonim: söyleyeni ya da yazanı belli olmayan demektir.
Türk Dili Ve Edebiyatı /@notbudur
- TYT - Güncel ve kaliteli ders notları
1
Etil suvi aka turur Erdi aşın taturgan
Kaya tübi kaka turur Yawlak yagıg kafurgan
Balık telim baka turur Ograk süsin kaytargan
Kölün takı kügerür Bastı ölüm ahtaru
Koşuk’tan Sagu’dan
Yazılı Edebiyat
Yazılı ürünlerin en önemli olanı VIII. yüzyılda yazılan Kök Türk
Kitabeleri’dir. Taş kitabeler üzerine yazılan bu eserler, Türk adının geçtiği
ilk yazılı kaynak olarak bilinmektedir.
Yazılı dönemin diğer ürünleri Uygurlara aittir. Altun Yaruk, Sekiz
m
Yükmek, Irk Bitig gibi eserler Mani ve Buda dinlerinin etkisinde
yazılmıştır. Dış etkilerin az olduğu bu eserler manzum (şiir) ve mensur
(düzyazı) olarak yazılmıştır. Mensur eserlerde akıcı ve sade bir dil
görülür.
Tengri teg tengride bolmış Türk Bilge Kağan bu ödke olurtum. Sabimin tüketi eşidgil. Ulayu ini
yigünüm oglanım biriki oguşum budunum biriye şadpıt begler yırıya tarkat buyruk begler Otuz Tokuz
Oguz begleri budunı bu sabımın edgüti eşid katıgdı tıngla.
Kök Türk Yazıtları’ndan
Geçiş Dönemi
Türkler, 8. yüzyıldan itibaren İslamiyet’i kabul etmeye başlamıştır.
İslamiyet’le birlikte Türk edebiyatında değişiklikler yaşanmıştır.
İslamiyet’in kabulüyle Türk edebiyatında İran ve Arap edebiyatının
etkisiyle yeni tür ve şekiller kullanılmaya başlanmıştır. Türk edebiyatına
gazel, kaside, mesnevi, ilahi gibi yeni nazım türleri; beyit, bent gibi
nazım birimleri girmiştir.
İslam uygarlığı etkisinde verilen ilk eserler geçiş döneminde (11 ve
12. yy.) verilmiştir. Geçiş dönemi eserlerinde İslamiyet’in etkisinin
yanında yer yer İslamiyet öncesi inançların da etkilerine rastlanmaktadır.
İslam kültürü etkisinde verilmişilk örnekler Kutadgu Bilig, Atabetü’l
Hakayık, Dîvânu Lugati’t-Türk ve Divan-ı Hikmet’tir.
Kaklar kamuğ kölerdi
Taglar başı ilerdi
Ajun tını yılırdı
Tütü çeçek çerkeşür
“Kuru yerler hep gülerdi, dağ başları göründü, göze ilişti, dünyanın soluğu ılıdı, türlü çiçekler
sıralandı.”
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten
İslamiyet Etkisindeki Türk Edebiyatı
İslami dönem Türk edebiyatı, geçiş dönemi sonrasında gelişimini
Anadolu sahasında “divan edebiyatı” ve “halk edebiyatı” kollarıyla devam
ettirmiştir.
Halk Edebiyatı
Halk edebiyatı, divan edebiyatından farklı olarak daha geniş çerçevede
halkın yaşam biçimini, kültürel yapısını, beğenilerini, olaylar karşısındaki
duygusal ya da düşünsel tavırlarını sade bir Türkçe ile ortaya koyan
edebiyattır. Halk edebiyatını edebiyat tarihçileri üç ana başlıkta
incelemiştir.
Anonim halk edebiyatı: Sözlü gelenek ortamında yaratılan veya zaman
içinde ilk söyleyicisinden bağımsızlaşarak kuşaktan kuşağa aktarılarak
yaşatılan edebiyattır. Bu edebiyatta mâni, türkü, bilmece, ninni, ağıt gibi
kimin tarafından oluşturulduğu bilinmeyen ürünler yer alır.
Âşık tarzı Türk halk edebiyatı: Sade bir dil kullanarak şiirlerini daha çok
hece ölçüsüyle yazan ve saz çalarak yurdu dolaşan âşıkların oluşturduğu
edebiyattır. Türk edebiyatını bir bütün olarak düşünürsek âşık edebiyatı,
İslamiyet’ten önceki sözlü edebiyatın devamı niteliğindedir.
Dinî-tasavvufi Türk halk edebiyatı: Tasavvuf düşüncesi etrafında
şekillenen, temelleri Ahmet Yesevi tarafından atılan edebiyattır. 13.
yüzyılda Moğol istilasından sonra Yesevi erenleri Anadolu’ya gelmiştir.
Bu kişiler Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında önemli rol
oynamış ve dinî- tasavvufi Türk şiirinin gelişmesini sağlamışlardır.