1.3.1.

l)\)d\)MOl3D�(T)l) dofT>an�o fT>nbd�o�OJ\) -1918-19216�noo

l>uduM0>3[)�(T)00 l>uJJJ6aaool> au6do�Bn ao�aoJ� od6u Mu8wa6o8n l>08ufr>­

m�a0Mo30 l)d(!)o (XIVl>uJJJ6aoo ba�86ocaol> JuMol> 30Mo3ao0, XVIIIl>uJJJ6aoo
wul>(!)JM�l)au�O wu l>b3.), M(T)aa�o(3 l>oba�a6oca(T) a(T)68(T)00U l>uJOmbaol>
u6:Jl>Mo3aow0. mJ8 (3u, OJ6noM0300, uOl>(T)�J{!)JMO a(T)6uMdool> 00M(T)Onooo,
u�6oo6J�O vd(!)aoo J(T)6U(!)O{!)Jl30(T)6u�oB8ol> 0Mo6t300aol> uM acaJd6ao(T)wu.
duMO>J�O J(T)6U(!)O{!)Jl30(T)60�0B8ol> 3063om0Mnool> ol>(!)(T)MOu l>uduMm3a�(T)l>
00M3D�O waa(T)JMv{!)OJ�O MDl>OJO�OJOl> 308(T) t3b0wnoom w0068(T), l>uduM­
m3o�(T)l> [)M(T)36J�O l>003(T)l>16 aoafr> 3u8(T) t3 b0wao;:i�o 1918 6�ol> 26 auol>ol>
/Jc)jc)PiOJ3t]f:7rob wc)BroJJO{!'t)Of:Jroonb c)j�n ofr>ol> 00M3a�o dofr>m��o l>080M­
m�o0Mo30 W(T)J�ao6(!)o, M(T)8[)�00(3 J(T)6U(!)O{!)�l30(T)6u�oB8ol> 0M06(300 [)00v
ul>ub��o. wl)a(T)�JOWQO�(T)OOl> ud(!)om - l>uduM0>3[)�(T) 31)8(T)l3buww0 waa(T)J­
Mu{!)O�� M:JU0�0�0Juw; w0w306w0, M(T)a dufr>mJ�O l>uba�aooca(T) mu6ul>-
0(T)MvW �8fr>�63a�H(T)CBWv H3D�v 8(T)dv�vdol> l>v8(T)dv�vd(T) wv a(T)�o(!)o­
J�M �CB�aoaol>, 3v6JMn:J 3�vW :JM(T)36aool>0, l>0M68J6(T)aool>I.), l>(T)t3ov��Mo
awa(T)8uM[J(T)00Uv wu l>dal>ol>u; wuaca�d6aoo�o JM[) OOU O:JJM:JOv8wa, d3o86ol>
80Mm30-3083o(T)oOI.> �030(!)08ut30u :)M(T)36�� JfY>:JOul> wu wfr>(T):JOOO> 8m03M(T)-
00l> 8006030. 17 l>udl)M0>3 [)�(T)l> wua(T)�JOW:JO�(T)OOI.> ud(!)81) O:J Jd86u l>080M­
m�no(T)o30 l>0ca�d3a�o w08ca�d6aoo�o JMaool> - l>v8(T)3:J�mu(T) 0Mn:J 36aooo
l)MO:J��o 00M3:J�O duMO>��o 0uM�u8a6(!)ol> uM0 [) 3vl>, (T)(T)a�ol> 00M3[)�0
l>bw(T)au 1919 6�ol> 12 8ufr>(!)l> 30081)MO>u. wu8 (8 Jd6aoa�au JM [)Ou8 l>0dl)M­
m3a�(T)l> wl)a(T)JJOW:JO�(T)OOl> ud(!)o OQJM[)OOl>m06u30 bo�l)b�u w008(!)JOl3u.

16 l).)j.)Mm3o�(T)l) OM(T)36;:i�o 0.)03(1") .)M Ol:JCTl 0.)l:j(T)30�ffi.)(T) ,)(Y)P,0360000 .)(Y)P,o;:i�o (T)Mi3 .)6(T), .)M.)80� oao
.)MP,OJ� oj6.) l).)j.)Mm3o�(T)l) OM(T)36 ;:i�o l:JMO�MOOO aooM 1917 6�ol> 22 6(T)oaooMl>.
17 ob. l).)j.)Mm3o�(T)l) �oa(T)JM.)(!)OJ�O Mol>.3 ;:i o�OJOO l).)8.)Mm�oo1T>o30 .)d(!)oool> JMOOJ�O - 1918-1921,
moo�ol>o 1990, 83· 3-4.

J(Y}6/.J606JU0Jf,j0 lJ:J8:Jf,j07:t:!!JO ----------------- 19

 Wllaqrn d6noo� 8ll JMnoo8 8oot,-
a
1918-19216�300 0 , 3MM36J�81,) l,)I)0 3
d; �(Tla�no8ll(3 U l)dofTlm3n�(T)OO wn-
I)

8
al> 100-83 83{!) n b.> .>frimf!!1a 3� _, 3�n,Mool> wl)8J3o wfTlnoo JSfTlJ63D�ijCT>.
ofrin
M 88ll m3
8MJMl)(!)OJ�O l)l)bn�86n<z3
"�6 06�� "D(!):Jonm :
0 0
· Jtr, ool> ofT>nn363 ool> wooJ�noo, fr>CT>-
- W"8(!) 6 J W"
0 W" 8

83�81,)(3 J8fTlJ63n H fTl

J
<z1 �
d6 0
o 3
��
i�0l
o l,) MmJ �O 3ofT>
� o8a6(!)ol> ofTlnn al) bu-
1
M3:J�ml)M ml)3 J<z3" �o
6"l>6(T)fT>o W� Jo tr>epoJotr>o ofTlf'>n36noob
S J 3 � , � 63ol>HfTl o m (o�l.> 0600 61,)301), M(T)a U l)dofTlman-
0
l)
(T), U l)W\)B 3"tr,�"8D6(!)ob
l) � : � !�-;�m��ot�n�o l>"bo�860CZ3
f Ml)� l)�f> :13ol> J<z3�:JOI) do�3ol> 8036030
J���l)836(!)on 5 dl)�O OHM (fotr, 8Mep 335 o� o );
- U l)dutr>mao�(T)U Jotr,33�

3u6ol>"8�3fTll) epu8<z3Jd630 3� JfTl3ool> tr,03�083 6(!)0;

0
wuep3 6epl) l>udl)Mm33�(T)U 8ml)3M(T) OOl> CZ3MM8otr>oool> onl>o;.
0
W"8(!)JOl3W" J8 :J 6"3bo bubu8ufT>m�(T)l> - l>o6o(!)ol> WDOJ�n oo, aaa (T)�n­
o J� nd6u 6"ez3ot3 8l>u�J�mu l>ul>u8ofTlm� M;
_ 8MD :Jl>Mo3epo u ep3o�fTlOtiio30 m3om88ofT>m33�(T)OOU U l)JOmbnoo wu
ep u8(!)J0(3 epu du�udmu bootl fTl :J
OOl> b 8(T)l>o6mo ufTln336nool> WOOJ�nou;
- wuufTll>epu l>ub3�86o<z3M o"6Jo;
- on8fTl�:JOJ� od6u l>ub:J �860CZ3(T) JfTl 6(!}M(T)�O(T)MOl> mo6u8epao(T) Ou;
anod86o l>ubu�b(T) 33ufTlep ou epu M:J 3J�oMJ� o ufTl 8ou;
- epu8(!)JOBWu l>ubo�86oez3(T) l>o8o(T)�(T)o oo ;
oa8M�:JOJ� od6u dufTlmJ� o 3u�J(!)" - O(T) 6o;
- 8(T)O :]l>M o3epu l)l)dl)Mm33�Mb 8(T)du�l)dD(T)00U l>uJo mbn oo W" l).0.18
1921 6�ol> 21 m3 oafTl3u�l>, l>u ojfTlmu uM8o ol> 8006> Ul)dl)Mm3n�<:>l> fTlJ�3-
ut301)8ep:J 4 ep� om uepfTlo, W"8ez3Jd63on�80 JMDo"a bc>jc>roma[JC!!'rob Jnroaae!!'n
epo8roJrol){!)Ol)f!!10 ro3/JJl)Of!!10Jn/J Jro6/J(!)n{!)lJ(JOc> aoo �M. JM6U(!)O(!)J(300l> 80-
�:JOul> 606 Jl>6fTl3 oep" b"63tiid� o30 l>o8Jol)(T) JfTl (T) t3Dl> o . 1918 o�ol> 036ol>oo,
l>udl)tiim3:)�fTll> :JMM36J�8u buo3 (T)a ond86o 00M3:) �0 l>vJ(T)6l>(!) o(!)Jl30(T) J(Y)·
8ol>ou 9 0 :J 3MOU 038 1) ep3:]6�fTlOOm , M(T)8n�8ut3 0 :) 08 Jou3u 8Ml>uBMQO :JOO J(Y)6-
U(!)o �nm ool> dofTl omu ep Jtr,06 t3033omu6 ep u WDOJ�nonomv6 epuJu300M:JOOffi.
1919 6�ol> 18 8utii(!)l>, JofTl3 :J�O duMmJ�O 3oM�u8a6(!) o b vfTlnn3ol> on8wn a,
03o d86u aofTlMO Ul)JfTl6l>(!)O(!}J(30(T) J(T)8ol> ou 15 603tii ol> on8 uep306 �(T)OOm (J(Y)·
8ol> ol)OO 03l>uou8ol> o 0M(T)0(T)M(3000) 093606 DvM8(T) wan6 o � o wo3J(!)u(!)OOO l>u ­
OOM�u 8o6(!)C"l OuM(!)o oooepu6), M(T)80�8ot3 1920 o� ol> 8uol>o o JM6U(!)O(!}Jl300U
3fr>M :Jd(!)0 0 :J"Wao6" W" 3u8(T)ud3n96u. OM(T)Dd(!)ol> bo3utr>�u8a6(!)M a"660�3u
1920 6�o l> 6M:J800MOO epl) oo9(T). Uu()(T)�(T)(T)W, J(T)6U (!)O(!}J(30u buo 3(T)mu (T) JJ3-

20
0(3000 6o6oo�awna M8ol> OOMMO[)OOO, wofid\)M[)O��o onl>om od61,) ao�no�­
�o.19 30M3[)�0 M[)l>3�o�OJOU JM6l>(!)n(!)�(30\) 17 mo3ol>o wo 149 a�b�ol.>306
cnwano<'1wo. Ul,)doMOl3[)�<'1U OOM3 [)�0 JM6l>(!)n(!)� aool> l>o<z3�d3n�Sn: 20
- l>odofT>m3:J�<'1 308M t3bl,)wwl,) woa(T)JVJO{?)O�� 6ol>3�o�OJOW (I mo30).
wnwodo� l,)dl,) w 306ol>o 8�3M I,) ,,(!)<z3n�ol>o", b(T)�(T) l>obn�860<23<' 1 n6-
ow - dofT>m��o n61,), wow306w l,) Ul,)bn�860<23<'1 WMMO\) WI,) anfT>oo;
- woo6afT>0o Ul.)ol)fT>�l,)8o6(?)(T) 88o&m3o�Mo ol> l>ol.>(?)080, tr>M8n�oa saa­
�0 8:J 8:J(!)l,)W 03:)0(3\)MO�� 8MW:J�l> 600303wl,), 03[)0(31.)MO��o l>ol>(!)a­
aol> 8l>3\)3l>.:>w, l)Ml3:JMOl 0)1,)61,)awaoMool> 3ofT>l> l)M a6nda?>MWI,) U l,)bn�-
860<23Ml> aam.:>�Mol> U(!)l.)(!)�l>o. ,, [)MOU ba�86n<z3 :JOOU 31,)6b<'1Ml30[)�:JO­
ol> " �<B�:JOl,)8Ml>o�nol,) JM6l>(!)o(!)�t3oom 3ofT>�o8a6(!)l> wl,)nJol>fT>o;
- �al,)��nl> 60M8<'18owaa6�<'1000l MM31)6<'1w 31,)8(T) 13bl)wwl,) U l,)dl,)6m33-
�<'1l> O l,)M�l)836(?)0 (IV ml,)30), MC'18 :)�0(3 l,)OMnn(T)w l,) S3:J�I) W:J8MJMl,)­
(!)O��o boofT>na36M 3fT>o61303ol> Wl)(33om, OM<'10<'1M(30��0 Ul)l)Mna36(T)
l>ol>(!)a8om, 3 o�ol> 3owom; W l,)Wao6wl,) ol,)fT>�l)aa6(!)ol> 6a3fT>ol> o8J6-
o(!) :J(!)n WI) o6wa86o(!)n(!)o; J06(T)60M(T)[)d(!)nl> 06013 ofT>noob �<B�:J OI) 80-
a6030 ol)fT>�o8n6(!)ol> on3fT>l> wo 5 000 08(T)8tr>na3n�l>; o8ol>ml,)6, 30 000
08<'18Mna3�ol> a(T)mbM36ol> on8mb3a3000, 3oM�o8a6(!)b J06(T)6ol> M[)­
<z3DMD6wJ88a 01)(!)o6ob 3o�wno��nol) Wl):JJnl>fT>o;
- 1)�81,)l>M��non�o ba�ol>�<B�nool> �ao��nl> MM306MW bodofT>m33-
�('f')U 8ml)3MMOI) 308(T) 13 bowwl) (V mo30). 8mo3MMOOU 0)1)3a�w('f')al,)fr1n
ooMn [)MWI,) 1 o�ob 3owom. 1)8obmo6, wo�o3non�o OS(T) 8mo3MMOOU
mo38�w(T)al)M:JW :JMOlO wo 0303n 3ofT>ob SawoSnw l>o8�QM oMn :) 31). 8o-
6ob(!)M:JOU 3oM�l,)aa6(!)ob mo6b8(T)OOI.> 30M:JOD 600603wo 8ml)3MM00l>
mo380w(T)aofT>n. 8mo3M(T)OOl> mo380w<'18ofT>obo wo 806ob(!)M :JOOUom3ob
W l,)03:JOJ�O OSM 3oM�o8a6(!)ob 0:J3M(T)Q\) wo ow3o�MOM030 m3om­
aal,)MOl3:J�(T)OOU b8(T)l>6MOI). 8ml)3MMOOU m.:>380w(T)806Jnl> 8oa6030
M[)U3JO�OJOU J81)��nbo 60M8<'181)wan6�(T)OOU J<B�nooa(T)4o�nol);
- 8Monl>fT>o3wl) bol>l)80MOl�(T) b3�ob�cn�3ool> (VI mo30) bob(!)n8o.. J8-
l)��nb l.)l.)bo8ofT>m�MW 306ol>o8�3fT>o l>n61.)(!)o, fT>M8n�l>o 13 3ofT>�l)-
8:J6(!)o ofT>nnawl,), 31)68(!)J0(3[)0J� od61) 60<23013 8l>o0J�Ol\) o6l>(!)o(!)J(!)O.
onod86\) 81)Mm�8l>l)0J�:JOOI.> w.:>8(T)JJOW:JO�C'100U JM6l>(!)O(!)J(30JMO
3.:>fT>.:>6(!)onoo;
- l.>03.:>63::io(T) ml)3aoom 8M6 [)l>fT>o0wo l>ob3�86ocnM cno606l>3ool> (VII mo-
30) W.:> l>ob3�86ocn(T) J(T)6(?)fT>(T)�Ql> (VIII mo30) l>oJombnoo. 3ofT>�l)8n6-
(!)l> 8oa603.:> O�J�:J(!)Ol> ao�nool>, a.:>wl)l>l)bownool> wl)8(!)J0(3:JOOUI,) wo

19 ob. 3MB�'h)W woao(')tri.:,030�0 .:.., JMO.:)bodo o., JM6b(!)O(!)Jl30JMO b.:,8.:,ti)O').)�o, O'lOO�obo 2014, 83· 45-50.
20 ob. b.:id.:.MO'l3:)�Mb wa8MJM.:i(!)oJ�O tri:3bJJo�o,3ob b.:,8.:,ti'JO'l�:JOM030 .:id(!)aoob JM OJ�O - 1918-1921,
:J
O'loo�obo 1990, 83· 458-484.

J("}6/.J606JUOJRO &:J8:JR07:x!!'fJ----------------- 21
 81)0131)6 31)6011)3ol>Jez3�aool>,
l.)l)ba�800CZ3 (T) l>al>bol> w l)8(!)JOl3QO OU 31)6-
oaa(T)�::)OJ� od6.:> Ol)fr>t!:!').:>8a6(!)ou
Ul)JJ01fr>QOJ�O JCZ3�::JOl)8(T)l>o�ao.:>.
o(T)tr>ol> 011)6\)awao(T)ol);
aoatr> .:>tr>P>aJ�o l>.:>bat!:!'laooez3(T) J(T)6(!)fr>(T)�
l> (I 011)30) UOJ001baoo.
- l>\)3\)63ao(T) 011)3001 a(T)oal>tr>o3wl) 01\)3w.:>u3o X
J o;
wl)6al>wl) l.)1)3\)�wnoJ�(T) l.>1)8bawtr>(T) l>o8l>ob fr>
881) 01 (T) X
- l.)1)31)63ao(T) 01\)30 woa01a(T) l)wao� (T)QMQ3 013om M 3:l(!!l 01)U (
(T)O OU (T)M306(T)ao­
011)30). wl)w306wo owao�(T)Q(r)o30 01300188otr>013at!:!')
ol> waa(T)JMO(!}OJ�O Jtr,06t3ooaool> aal>ooo8ol>ow otr>P>a3ol> oal>o. 31)60-
l.>08�36>0 ow3o�(T)QM030 0130018806>013a�(T)QOU wo8(T)JJOW[)O t!:!')(T)OOU
8010�0 6>030 3\)fr>l)6(!)onoo;
- l.)1)3063no(T) 011)3001 a(T)oal>tr>o3wo 03(!)(T)6 (T)80�MO 88Mf)m3n�(T)O OU (XI
011)30) l.)l)J001b[JOOl3. l>odl)M013a�(T)l> tr>al>JJO�OJOU 306m:f(T)CZ3 [)t!:!') 6060-
�ao\)w 3\)8(T)t3bl)wwo ,,\)ez3bo8a010 - b(T)bJ8ol> (T)�do", ,,l>o8Jl>�o8o6(T)
l>\)d\)fr>013a�M - o\)01(T)8ob 86\)tr>a" wo ,,81)doml)t!:!')o - 8odl)mo�l)b (T)�­
do", M(T)8�aobot3 ,,ow3o�(T)QM03 bl)d8aaoao 03(!)(T)6(T)80JMO 8806>0133-
�(T)QI)" 8036030. J(T)6U(!)O(')Jl300b 01\)6\)bal)w, 1)3(!)(T)6 (T)80JMO aal)fr>0133-
�(T)O[)OOl.> WO OJ�aonoo Jl)6(T)6001 J6wl) wl)waa6o�OH(T);
- l>o31)63ao(T) 011)3001 a(T)oal>tr>o3wo bl)dl)M013[)�(T)l> 8(T)d\)�vdn (T)00l> (II
01030) l.>l)Jo01baoo. J(T)6l>(!)o(')Jl30001 l)OJMdv�v (T)M 8030 8(T)do�l)da­
(T)oo;
- ez3\)M01(T)W od6v 306 8(!)JOl3 [JOJ�O uwl)ao\)6ob dotr>omowo WBQ!>nonoo (I ll
m\)30), Jafr>d (T)w:
0 l>Ol3(T)l3b�ol> JCZ3�[)0\) (l>l)d\)6>013a� (T) OH (T) atr>m-atr>mo Jotr>3a­
�o l>vba�86oez3(T) 8l>(T)CZ3�0 (T)OO, bvwvl3 J(T)6b(!)O(!)J(3000'>, HM-
3D�330MO wv01d8ol> 3\)M[)O [J, 8\)Jd8wv l>oJ3wo�o01 wob�\));
o 0106ol>o (T)fr>(T)ool> J<B�aoo (v�l.>060060300, M (T)8 l>o3v63 3o (T)
6(T)fr>8001 od6v 3\)6 8(!)JOl3[JOJ�o dvt!:!')ol>v wv 8080Jvt3ob mo6ob­
oMM(T)O u);
0 J (T)8J60J\)l300Uv wv l>vt3b(T)3fr>ao�ob b
:Jt!:!') O[)Jbao�(T)OOl.> J<B-
�aoaoo;
o 808Ml>3�ol> 01\)3ol>Jez3t!:!')30.:>;
0 tr>o836ol>o wv l>o6wol>ol> 01v3ol>JCZ3t!:!')[)O[)O O;
o o8tr>ol> 0103ol>Jez3�aol);
o 8ol>(T)ofr>o30 o6ez3(T)fr>8vt3oob l>voJl)�aoaoob mo3ol>Jez3�ao\);
o oaJtr>aoob 0103ol>Jcn�aov;
0 8\):)M010\)6aool> 0103ol>Jcn�aov;
0 OM(T)CZ3:)UOJ�O Jv3006>3ool> oad86ol> J<B�aoo;
o 31)ez3ot33ob JCZ3�aol);
0 l>\)806\)tr>aa(T) mv3ol>Jez3�nov;
0 0 [){')0(300l> J<B�aov;

22
 0 l>v'3MM(3Ql>M dotrlomvwo ll<n� ooooo;
0 dMM5o6nool> �<n�oov;
o mv3aol>v�trlol> �<n�oov.
- l>v3v63oo(T) mv3000 wvoma(T) 3!)6vOlC!JlOOOl> (XII mv30) UvJombool>, Qfl:
ijO\)C!Jl �r>-::JJC16c:>80J�6 J<nC!Jlooool> (XIII mv30) wv OMC136JC!Jl J8t30©0·
l>Movmv �<nC!JlOOOOl> (XIV mv30). wvwao6wv 3v6vm�oool> mv3ol>�<z3·
�oov, l>vbo�al>O�(T)a mv3ol> mv3Bo uO�(T) Jo6>3o�wv5Hnoomo av6vm­
�nool> �l>vl>HOW�M W �B6>�63o�HM<!Jv. 3v68(!)J0(3Wv l>vJ�mfT>nool> do­
fT>omvwo V<n�oov. WO(!)u�VMvW 8Monl>6>oawv vwv8ou6ol> OMM8omo
3ufT>u6(!)0000 wv bvbn�86o<z3M bo�ol>v<n�ooobu wv vwao�MOM030
m3om88vfT>m3o�(T)OOb ool>vov8ol>o 3u�woo��ooooo. ul>o30, WO(!)v­
�VMvW 8Mool>tr103wv OMM36v�o �8 t3ofr>ol>Mooool> v��ooooo;
- bv3u63oo(T) mu3om 8M6ol>tr103wv bvboC!Jl85ocn(T) 8Mb:JC!Jl:Jmv (XV mu30)
3ufr>u6(!)0000 wu 8umo 3u�waov�ooooo;
- bv3u63oo(T) mu30 wvom8M bvb:JC!JJ 85ocn(T)l> wv :JJC!Jl:Jbool> (XVI mv30)
VMO>OOMO'>(T)Oub. wva�vd6ooo� JMOOuOO b(T)(30u�-woa(T)JMv(!)oool>
w(T)806otr1oool> JoMMO[) OOO, 3vl>vJ3ofr>o vM O�(T), M(Y)a J(Y)6l>(!)o(!)vBov
8Jv(3MO l>oJV�vfr>oB8ol> Jtr106 t30Jl> n<nvd6ao(Y)wu. J(T)6l>(!)O(!}V(300(J) bvB-
3vb8om wvw306wu, M(Y)a ,,vM(3 [)Mm l>vtrlo8v6(Y)aovl> vMu vd3l> �Jotrlv(!)­
ol>(Y)Ou ". vOJMdu�v ,,l>ufr>o8v6(Y)nofr>o3 l>vd8nmu l>u30M(Y)OOOl>vm3ol>"
bubo�860<23(Y) u6 vwao�(Y)OM030 m3om88vtrlm3o�(T)OOl> oo��n(!)owv6
fr>uo8a bvbl>fr>aool> 0v�aov;
- t3v�JO mv3om wuw306wv J(Y)6b(1)o(1)�:mool> 3vwvl>o6�3ol> (XVII mv30)
onl>o. 06ot3 ov(!)o3ol> V<23�nov 8oa603v dvfr>�u8o6(!)ol> oa3fr>mv 6vba-
3vfr>l> wu 50 000 u8(Y)8fr>f>a3a�l>. J(Y)6b(!)o(!)�Bovoo t33�o�nou onwo­
(Y)wu Jufr>�v8[) 6(!)ob oa3fr>mv 2/3-ol> 8bvfr>wvdnfr>om, MQ<2J[JM[J6wvaBa
aol>o wvwvl>(!)VMQOOb JoM(Y)OOO>.
bc>dc>frJmaocr:,rr,b JnfrJ3{}fr!'O f.P{}8M JfrJc>(!)Ol)fr!10 frJ[]bdl)Ofr!'OJOb aro6b(!)O(!)lJBOc) n9ro
08 o Jrodo b {}frJOJ-{}frJOJO 83{}f!!1c>8t] f.P"bao6ocr:,o f.P" JfrJroarooblJf!!'O (J.)8.)frJo,cr:,30-
fr,030 r.proJl)836�0, Mv(3 o8wM(Y)06wn�n dvfr>mv�n buB(Y)auw(Y)nonl> av�v�
bu8(Y)du�ud(Y) wv bu8vfT>m�aofr>n3 JV�(!}VMvl> t3buw�(T)<23l>. aovbawv3vw oa­
nl>v, M(Y)a l>vdvfr>m3n�(Y)U Jn6>3a� J(Y)6l>(!)o(!)�(30vb M[)u�VMO u8(Y)d8nwnov vM
wvl>t3v�wv, 8v6 dvfr>mv�o bvba�aoo<23(Y)OOMO(Y)OObu wv J(T)6b(!)n(!}�l30(Y)6u�­
nB8ol> 3v63omvMQOvBa OvM�O� [)�O J3v�O wu(!)(T)3u. 1921 o�nl> J(Y)6b(!)o(!)v­
l300U an�aonm, oaod86v Jd3ofr><23vl>al>o aaaJ30WM::J(Y)Ou, M(Y)aa�l>ut3 3vl>J�O
bv�Jv6nl> 90-ov6 6�0000 l>vdvtrlm3a�(Y)l> wua(Y)�JOW::JO�(T)OOl> v�waa6v, bv­
ba�86o<z3(Y)[JOMO(Y)OOb 8on6ao�(Y)Qu wv J(T)6b(!)O(!}V(30(T)6u�nB8ol> 3u63nmvfr>a­
Ou wva<2J�d6v. 21

J(']61JoOo'JunJAo u:ia:iAm:J(!!}O- ----- --------- -- 23

 vl
"€S-OS - f!g 'vtol oqo�o�to 'o�<'tol9<'B<'Cl 019aofla(i)o(i)qgwr '· o Cp oq<-�wr '"<' o� of!e<-19CilCgCd1 ·qo ll
·o�og<-(i)wgm<-g qo19<' to of!Fl(j)oq<-f!fl(i)oq
<;) <;)
�<'8 qtogC<' ru (JIDWU<;)C r Cgupe Cg<'MCER (JU�Cu qC rC U<;)
-�f'u(j)uMw r (JU9U�<'(j)q <'�Ctilue (JUU9Q(j)u(j)(lgwP <'toWp�<'<l Cg<'qCe BW<;)
'qwwRru<'qfl <'�CwgC<;)<''2 (JU ruw qCtoCPQ<'<l fl<'(l <'<;) '<'rugwPr <'ECO<;)UE(i)<'W
Ul;!J�M<'B<;) WOO W('toU�C(l<;)<' fl<'(l�C�CMroQ 8<' '<'flgQco ·Eq(l <'ID <'�CMroa
qu�W<;) WS)(l<'9<' <0 'u�C �C�roa (JU�WM�CqQC(l�Cq (JUUfl<'PugaewP <'W <'<l
<;)
-U��C<;)8w qfl<'(l U(JUB 'qu�Cg8w<;) u r 'u�C�CMroa qu8<'CO qu�Cg<'UCO C<'<J
'qu�C<;)f'C(l '(JU<;)'a<' <'<'flU<;)W'2W<;) 'u�C�CMroa ()09<'UB<'W<' u2U<;) u�Ccoe
cirogu'2ru<'W 'C8C(l<' "<'oewgw(i)8<' ()·<;)()() (JW�C8<0<;)<'P<'<l <'W8 WCO<;) QOOQ'2
(l S)
WC'(;!JaM<'B<;)WOO '<'WW�Cgparoc ()<'UflQ(j)u(i)qgwP UM 9E (JU<;)ueE<'P
6T
C'<DWp�<'<l flu�Ce w.� 'touufH� (i) u(i) qgwr <;){)(l ()WtlilCEco<;)<'P<'<l ()Utlilg LE61
!ci�aq<'(l<' {;)<' u�C �C�uM89 ucou�C(ll;)<' CgU<'<;) 'co u�C<;)QWCe 9<'<D(lQU9Q(j)
-u(j)qgwP (lUM S) ZZ6 T 'ue('uf)Q(i) u (i)(lgwr l;)<l<l ()WtlilCEco<;)<'P<'<l qutlilg LZ61
� <'WW�CW(;)Ue8QPQ cou�CMQ(;)PCe� Cq u�a�
0
-CC;!JwaP<'(lg<'Q <1-�(l(l (JWMC8CO(;)<'P <'<l UMCgP(l<'g<'Pa qC <'PUM�arqC(;)
C'<DWp�<'<l Ul;)Q(i)(JU�<' Ufl w q qucoCg<'qW<' <'W <'f'U��a r()C<;) COWp�<'<l u�
('
-a(i)quM<' UflW(l u� aue wg w (i)8<' (lU(;)<'p<' 'uPMw U<;)augwgw(i)8<' ()UCOC()W
wC[;!J qe<'<l <'illUf! Ce Cg�C8pQro<'(l (1U8C8Pl;) WB<'g<OU8CO UMQroQquEQco ue
-C'�WMg C«2ill<'e Ce (1·{;)<1<1 (lWMC8<0l;)<'P<'<l 'W<'89<'9<'<0 quuflQ(j)u(i)qgwP
"<'(;!Ja(j)Q(j)poill (lUU (i)� <'r Ul;)Q(j)(lugaewP <'W<;)<'RB<'ill ·q�Cwp�<'<l qu�C(j)
-c-(i)arCill <'to� Cug<y<'�Ctou g <'ill QcoqCM2 '<'CO<'eae Qf)CQruQ <J <'�C�roa
- <'�<'P 'C g� CEparo<' {l (lUuflQ(i)O(i)(lg wr l;)(l(l qwtlilCECO(;)<'P<'<l qut15g ZZ61
C�CMQ�C<;)UW Qru Q()QCrou
zz:<'WW�Cgparoc (;)<' <l�
Ru u�CM()<' u�Q�C<;)u(i)r<'
que�u�<'gw ufla(i)u(i)(lgwP ug<'«2to<'8 utol;)Cfll;)<' <'W w
'ruQMu (i)Ce 'o� Cof111(i}
g
-al <' qu�Cufla(i)u (i)qgwP U(lU8<'�<'()Ce ()Ul;)Ue8<'P QtoWp�<'<l
g<'f'u��a r v
' 6T · w wuue <'uflQ(j)u(i){)gwP
-u(i}q9wP qocl119 8L6T <'d1 L€6T 'LZ6T ZZ P<'<1 '0e�CMg 066T ·Tl6T "Qro�gCe
-qC� <'8l;)a(i)qu�<'08wq ('toWp�<'<l (lWMC8tol;)<' 11
W ° ()9
!OU� g O L o q cg W':!Jr q o �C ':!}<'<0 08g<-2 q oe11 ° �<'9 ��: � �r (0°� ::;�R:<'('�
11 0 � r
-ue<'�<'<lce "('�w�CEto�<'ee uMa�('(i)U��(j)8Q
U to 'fl w<J: 'C8Cqu ·c-u(i)
(l
fluew� C8to�<'P<'<1 'o��o�E('P Q toWp�<'<l W<'l<' � � �WC' CO;c g<'to <'�WM
- u ue
-c-�PwgCill - o�('f!we<'gw e o qC �8<'toea u;l;)
p <',ewMC8to�'-'P<'<l '<l�Cg Tl6T
-�CdluPawg<'ill <'ill <'�w��CilluPawg<'ru <' � <'
o��<O�<'P
g O o<"1<'gwoO�(i)o(i)qgwF
o� C w1g 066t·tZ6t - ue('q C ��� ue g(' � �iwp ('q<'9 qw�CCw�<'P<'q ·i;·E·t
(' (' q
('(i) C EBg otooq C �lipo og('ouug-QL
 1978 6[!)QU l>i>dvtr>023n[!)MU l>l>(1l JM6l>(!)o(!)�l3QOO>, 3otr>3o�vw l>.:>03Mm.:>
fT>oao8ol> dofr>MO[JOOO, l>.:>bo�alfocn(T) d.:>�.:>ncn�oool> Otj.:>MMW, '23(T)M­
av�ntr>.:>w, b.:>�bo 0v6ol>.:>8�3tr>.:>. a�ooom.:>6 w.:> a�obaom.:>6 afr>ml)w,
b.:>80 3vol>3v o6(')o�oao6aool> a�6l>vJJO>M[JOJ� MM�l>.:>a. 3.:>603M l3 (T)
vwv8ov6ol> J'23�[JOQOOl> flv8M6.:>m3 v�O. m�8 t3.:>, v833.:>fr>o (33�0�QOQ­
OO, on6ootr>o30.:>, m3ol>ootr>o3.:>w .:>tr> l33�0Wv l>vo3Mm.:> 88vtr>m3n�(T)­
ool> v3(')MMO(')vMJ� OJ6novl>. l>.:>03Mm.:> tr>naoao J3�v3vt3 ocnnd6no(T)­
wv otr>mdvM(')OJ� J(T)8J6ol>(')JM wod(')v(')JM.:>l>. l>tr>��.:>w O tJM J8J�ao­
oo�tJM'230�0 wna(T)JMv(')ool> dtr>o6aodo. JM6l>(')O(')J(30v vM o8ovM:JOWv
l)u8vtr>m�ootr>o30 l>vb :J �860<23(T)U OU:J O> J860036o�(T)3v6nl> :J�oa­
o6(')ool>, M(T)3(T)fr>ot3vv bo�ol>Jcn�oool> wv6v6o�oov, l>v8v6>m�ol>
J8o6vol>(T)Ov, l>v01'.>M(T) l>v8l>vbJ6>ol> dM�O(')OJJMO 6 :J O(')Mv�O('):J(')O
wv l>b3. vfT> OtJM 3.:>6lv6(')06>00J�o l>v8Mdv�vdM wv a(T)�o(')oJJMo
J<n�noooo, vfYl O tJM wvo300J�o JOMdM l>vJJO>M:J Ov. v�l>.:>6006.:>30.:>,
M(T)8 1978 o�ol> l>vo3Mmv JM6U(')O(')J(300U ao�oovl> l>vdv6lm3o�(T)OO
l)v8CTl3vw(T) :JOOU 8�:)�3.:>M :JOv wv dMM(')QU(')O 8CTlJtj3v. J :JMdMW, l>vo­
rl(T)O)v b:J �OUJ'23�:)0v8 dvMO>J�O 06ol>m3ol> l>vbo�86ocn(T) n6ol> U(')v­
<!rnl>ol> P>v8M6>m8:J 3v 3.:>6086>.:>bv, 6>.:>l>vt3 dvfYlmJ�8v l>v8CTl0vWM:JOv8
moo�ol>oo 86>v3v�vmvl>ov60 803owMoov60 W :J8M6l>(')Mvl30v wvJ3-
o6lol>doMv. l>voCTl�MMW, l>.:>03Mmv bn�ol>J<n�:J Ov odJ�ooJ�o 0.:>b­
Wv, l3 3�0�:JOv8:J JvMO omd3v. v�6oo6��8v dMM(3 :Jl>oo8v l>vdvfT>m30-
�(T)OO :J MM36J�o 8MdfYlvMool> v�8:J 3:Jovl> 8ol>t3v 8d�v36>0 o83��l>o.

1.3.3. wv8cr>�Jow3o�cr>oob �t,wao6� w� a�fT>w�a�a��o 33fT>ocr>wob

Jcr>6b(!)o{!)�l30�fT>-b�8�fT>0>�3ofT>o30 �d(!)ooo - 1990-1995 6�300

0vl>J�o l>vJJJ6ol> 80-ov6 o�nooo, l>vo3Mm.:> Jv3006>ol> wvl>Jl>(')oool>v wv wvo­

�ob 3M(T)(3:)bO WvOOtJCTl. l>vdvM0>3:J�MOO 8CTld8owav wol>own6(')JM8v wv�3J­
'23:)0:)08v Ov(')vJd3:JO:J OlO wv(')M3:Jl> wv �o.:>w wvvcnodl>o6lol> l>vJJO>vMO 8o8v6o,
bvo3Mmv JCTl6l>(')o(')Jt3oom l>vdvMm3:J �Ml> l>l>6>-l>m3ob 80603non�o m3om3v-
8MfYlJ3 :J3ol> J<n�noob M:J v�o8noobvm3ol> :J OMdCTl�vm. 1988 o�ol> 6M:J 80:J M­
oo, 8M:J O tJCTl do6>3n�o 8vbo(')vOJMo l>v3MM('):J l>(')M vdt30.:>, MM8�ob MM3v608v­
(')C"lM:J OO v3MM('):J l>(') :JOW6:J 6 bvo3Mmv b:J �Ol>Jcn�:JOOb 3.:>686>vb3vl>, bvo3CTlmv
JCTl6b(')n(')Jt3ovoo t33�o�nool> O:J (')v6ol> 3800>, fr>:Jl>3Jo�oJ:JOobm3ol> m3om3v-
8CTlMJ333ol> J<n�:JOv P>v8M:Jfr>m8ov. v�6oa6n�o w:J 8M6l>(')Mvt3oob 3v8v6>m3ol>
onawna, l>vdvM0>3:J�MOO :JMCTl36J�8v 8MdM.:>CTlOv8 8vl>MofYlo30 bvl>ovmo oo­
odo6v. bvbn�800<23C"l:JOM030 wv8CTlJJOWrJO�(T)OOl> .:>t,W8 :J 6obm3ol> oMdC"l�.:>8
JJ�806.:>t3ovl> 1989 O:J �b, l>vo3CTlmv vfr>8oob 80 :J M 9 v36>o�l> 8vbMoM030 wn-
8CTl6b(')Mvt3ool> b.:>l>(')OJO WvMO:J 30U onawna 8ov�oo.:>. 1990 O:J�b, l>.:>03Mmv bn­
�ol>ncn�:J OOb 3vw.:>otj3 :J(')O�:J OOO>, bvo3Mmv M:J l>3JO�OJ:)OOO, 8.:>m OMMol>

J['J6l;60(/:JUO'JRO iJ:J8:JRO'J:JC!!'O ---------------- 25

 l)� ol> (!)nMo l)M 0[)36aoo,
b0d0tr>m3n� (T)U bbtr>-clo, P>0(!)0tr>w0 Jotr>3a�o J�n(i) � .)SQ J (Y)Jn�l)Mn�o
ool> 930
tr, (T)8n�cloa 3081)tr>03ao0 Qfr>(T)36n�o 8(T)dM0(T) mo06nol)a a(Y)OO(Y)30.
�owatr>ob, 8300w 308l>0bntr>wo0l> Q(Y)�0(!)0JnM8u 3 00M
l>l>M-l> l>ud uMm3a­
J8a60abo b003(T)l> Jo(i)3a�o3a ubw(Y)a08a l>0d0Mm3a�(Y)U
0J u , 3 uJd8w 0
�(T) l.) tr>aJJO�OJu no (T)wu, aaoa30�0 M[Jl>Jno�OJ OU l>o8o(Y)�
(!)a
JM8J6 ob(!)JMO J0tr>(!)oob ba�ad�306a�o M(Y)�O aa0Mm3a� (Y)OOU bol> 8000.
u�b06 ocl603ou, M(T)a 0803a '3 [JMOMWO O, 1990 6 �ob 11 O
W Jaaoa Ml>, a 0nd8w0
b08btr>am (T)bnmob 03(!) (T)6(Y)80JMO (Y)�d o, 1991 6�ol> 9 uJMo�l>, l>0d0Mm3a­
�(T)l) tr>nbJJO�OJOU J8a60ab80 l>003(Y)a b0dufr>m3a�(Y)b buba�a60<23M rJOfr>o30
w08(T)JJOW[)O� (T)OOU 0�waa60 308(Y)ut3b0wu, MuU0(3 606 buba�860 <23(Y)[)OM030
wu8MJJOW[)O �(T)OOb u�waa6ob oab0bao 1991 6�ol> 31 8uM(!)OU MO<Bafr> a6wn­
ao JU OMQOWu , clabuou8ob o (33�o�aoaoo oa3owu buduMm3a�(Y)U l>l>tr> J M6-
U(!)O(!)J(30u00 . 1978 6f!!JOb aro6b(!)O(!)J600b &>b&>f!!JO fr1t]!fJ&>d6n&> wa a(Y) J Mu (!) OOUu
wu ba�ol>J<B�noob wu6u6o�aool> Jtr>o6t30Jaob wua<23Jd6u. <23 Mu63J�O a(T)­
wa�ob 8ooud3om, nu8MEJu�oowu 6uba3tr>uw buJtr>a8owa6(!)(Y) 88uM0>3[)�M­
oob bnb(!)a8u wu oaa(T)�QOJ� od6u Jtr>a8nwa6(!)ob o6b(!)o(!)J(!)O. 1991 6�ol> 26
8uo l>l>, buEJ(T)3Q�OluM utr>na36aonb bu<23Jd3a�8a, 83ouw 3 u8 l>ubJM W Ou l>0-
du6>m3a�(T)I.) 6>::,l>JJO�OJOl> J6>::,8nwa6(!)vW od6u uMn:JJ� O. mJ 8t3u, ubu�O
buba� 850<23(T) 8MO EJM0u l>udu6>m3::,�(T)O O 8b(T)�MW Mu8 wa6o8::, m3ol> 3u 6 8u3-
� (T) QuOO 8(T)d8awaowu.23
3u8bubJ6>w oul> b::,�nl>J<B�aonb OQOuMu�:JOJ�O auwu(!)MOu �a ool> o ::,awna,
buba�8 50<23(T)l> 8u6>m3ob buwu3a::,o o �QM bu8bawtr>(T) l>uo3(T)8, b(T)�M 8(T)330-
u6aoom - WM(T)QOOOl 8u buba�860 <23(T) bu03(T)a uO�(T). 1992 6� ol> 21 mao n6>-
3u�l>, bu8b::,w6>(T) buo3(T)a 3uuJd 8u 1978 6�ol> J(T)6b(!) O(!)J(300 I.> 8M d8 awaou wu
8oo� M W:JJ�vMu(30v 1921 6�ol> J(T)6b(!)O(!)J(300U u�waa6nl> a ::,l>ubao. u�6o o-
6n� ud(!)b Jd(T)6wu 8m�ou6uw (23(T)M 8v�JMO wu(!)306>m3u wu Jo6>3a�o 6>ab­
JJO�OJOI.> J(T)6U(!)O(!)J{30vb, MQu�JMvW, vM(3QMOl O w�a uM J8M d8awou. 1992
o�ol> 1 8uol>l>, l>uba�860<23(T) buo3(T)a 8oo�(T) 3uwu6EJ3a(!)o�aou 801.> 8on6>3a
wuwaa6n�o buutr>na36(T) l>ol>(!)a8ol> bv<23Jd3a�8a buJu6>�u8 a6(!)(T) u6>na36a­
ool> nu(!)u6>aonl> O)u(T)Ou8a. 1992 6�nb 11 (T)d(!)(T)80QMU, UuEJ(T)3Q�Ol0(T) 06>na3-
6aoao, 3 6�ol> 3uwom utr>naJ� od60 budu6>m3a�(T)I.) Ju6>�uaa6(!)o, MM 8a�-
8ut3 6 6(T)a8oa6>l> 8 oo�(T) a.o. ,,8aoroa Jro6b(!)nt!JJ6"&>" - Ju6(T)6o ,,buba�860 <23(T)
ba�ol>JCB�aool> oal>ubao". ua Ju6 M6nm 8 Moal>6>03wu l>uba�860<23M 88uM­
Ol3Q�MOOU l>uJOmbaoo. JQMdMW, nu8MEJu�oowu dOOM OWJ�O buba�860<23(T)
88u6>m33�Mool> 8 MWQ�O, b0w0a JuM�u8a6(!)ob m038 �wM8 uMQ (u 8 mu6u8-
WQOMOuBa JuM�u8a6(!)8u DWJ0MW aa306>w6uda uOMnou) buba�860 <23M a amu­
JMol> b(!)u(!)Jbbv(3 omu3baowu. u�6 oa6J�O a(T)wa�o uM OEJM mu3l>aouwo wa-

26
8MJfY>u(!)o�� bo36>aooo u6>boo�� u6>ao6>m 88M1lm3o�Moob «23MfY>8ubmu6 wu
ba�ob�123�noob wu6uoo�noob 36>o6eo3mu6. buJu6M68wno�M MM3u6Ml>
ba�ad�3u6:J�O u8u3WMMJ�uw bn�8d�3u6:J�MOWu u�8ubMJ�:JO:J�
ba�ol>J«23� :JOul>ut3. 8ol> wud3n8wnouM :JOuOO «23J6dt30M606>nowu 8mu3MMOu
36>a8on6>-8o6ol>(!)MOl> bn�ad�3u6[J�MOOO>. u�6oo6J�O bob(!) :J8u 3u6>wu8u-
3u�O d :JMOMWOl>m3ob OHM 8MuBM:JOJ�O wu 030 1995 o�ob JM6l>(!)O(!)J(300b
ao�aool> anawaa aundawu. 24

1.3.4. 1995 6�ob J(Y)6b(!)o(!)�t3oob ao�ao.) w.) Bobo Jo(ii3a�o (iiaw.)daoob

BMdBawao.) -1995-2004 s� 0oo
1995 6�ob 24 u33ob(!)Mb, J'23�:JOu8Mbo�noob 3uwob u8MOJM3uawn MMOMWD
m3om uw6>n, 25 budu6>m3:J�Ml> Jutrl�u8n6(!)8u l>udu6>m3n�Mb JM6l>(!)o(!)J(30u
8oO�(T). JM6b(!)O(!)J(300b 0MMDd(!)o 0[)8l)oc)3rpc) buba�815oQ3M buJM6b(!)O(!)J(30(T)
JM8oboob 80 :JM, MM8:)�0(31993 on�l> 118 6a36>ob on8uwan6�M000) onod86u.
bubn�860123M buJM6b(!)o(!)J(30M JM8oboub mu380wM8uM:JMOWu bubn�860123M
anmuJMO - 0uM�u8o6(!)ob mu380wM8uM :J, DWJvMW on3u6>w6udn. JM8oboob
on8uwaa6�MOuOO O:JWOMW6:J 6 0uM�u8a6(!)ob 0036>noo, OJMOU(!)[JOO, 0(T)�O­
(!)M�M8:JOO, DJM6M8ob(!) :J OO, OU(!)MMOJMl>noo wu buBM3uw(l')noob bb3u OuM-
8M8uwan6�ooo. u�bu6006u3ou, MM8 JM8oboob 8on6> 8M8BuwnoJ� wu Ju6l­
�u8n6(!)obm3ob 1995 6�ob 3 03�obb 6u6lwan6o� 0MM:Jd(!)ao 0uM�u8n6(!)8u
MMO 12rn6wu8 :J6(!)JMO 133�0�:)0u O[)O(!)u6u - JM8oboob 80:JM onmu3u8noJ�O
6ubn36>uw bu36lnBown6(!)M aau6>m3n�(l')OOb bob(!)n8u buJ6lnBown6(!)Mmo, bM­
�(l') '23DWDMv�Jtrlo (!)ntrlo(!)MfY>oJ�o 8ME5f:fMOu J6o(!)utrlJ�om ono133u�u.26
1995 6�ob JM6b(!)o(!)J(3oob JnM3.}6rpo�n M[JfPi}dlJoi} cl :JWo:JOMWu J6lou8oJ­
�ob 0u6, 9 mu3obu wu 109 8Jb�ob 0u6:
JM6l5(!)n(!)J{3oob J6lau8oJ�ob mu6ub8uw, JM6b(!)n(!)J13ou D'23Jd6:JoMwu
w:J8MJMu(!)oob, bu8utrlm�ao6Jo30 bubn�800123Mb, l>M13ou�Jtrlo bu­
b :J�860123Ml> wu DJM6M80JJMO mu3ol>J123�noob J6Jo6 t30Joob, uwu8o­
u6ob dotrlomuw J'23�:JO:Jobu wu mu3obJ123�ooool>. J6lou8oJ�uclo 3u6-
buJJO>M :JOJ�o f:fJMvW�:Jou 3u8ub3o�wu 1921 6�ob JM6l>(!)o(!)J13oob
OU(!)MMOJ�-bu8u6>m�oo6Jo30 808J3ow6>0Moob 86ocl36o�(l')OuBo;
 - 6l.)�o l.) 8MovWO W[)O��[)O[)OOOl: tr>nl>Jno�oJu�;
M JMu�O� �
�i3:;m3n�(T) 3u8Mt3buwwu wn8
(T)
� cJ(T)(Y)O.
6 MOOl>u Wu bu[)MOlu
0
wuwao 6wu JM6l.)mo \:JUUOOl> �8n unl.>
\:J th'Tlll
l>M l>u8ufr>m�ol> '3tr>n8 u�nl> '3tr>o6t303nuo;
0 l.

(T) wn°uw, 6 ul33� uw ,, l>ud utr>mant!!1f'rlU

0 l>ubn�860<23Ml> l> ubn�6
3u ol> l)B�3 tr>u;
tiial>J�o�OJOl>u", ,,l>udutr>m3n�(T)" G
0 l>uba�860<23M n6nl> l>�u��l>n
8nn6otll) dl)MOl��l>, b(T)�(T) u<23bll-
8nmcJo - uafiinmsn u<23b u8�tr> l>;
0 l>udu6lm3n� (T) l.) wnwudu� uduw 3u6
ol>u8�3 Mu OlOO�ol>o;
0 aomnmnonmo 6Mtr>8ob b u<23�d3n�8n, MM3u
6��0 Ju6M6om dl)­
�l)ao wu6ln u 3u8l>ub�6lwoub bn�ol>�<B�noo l> 8on6l u��ao-
6o�o 306l3n�o 6lal>3�o�OJOl> n3M dob b ubn�800 <23M bo8o(T)­
�0Ju - l>u8<23DMM 3u60 WMMou, an6loo mnm6lo 30M 6l3ol> 0u8f'rl­
l>ubn�noom wu Jo86o ,,wowno u";
o JM6l>�o�nl3ov8 0u6u8�J0{3u l>nJ��u6lo88ob Jtr>o6t303o, lh)­
du6lm3:J�Ml> ol>�MM OuOO 8uMm�8uwownon�o Dd�aboob
3u6l>uJnm6lnon�o M(T)�Ol> aomomnoom w u w uuwao6u bu­
bn�860<23Ml>u wu 8 u6lm�8uwownon� DJ�nl>oul> O(T)M Ol> nfr>­
Ol O[)MOl (T)OOl.> JM6l>�o�nl3on6lo onmu6b8aoom 8M onl>6loanoob
wumdau;
0 3u6nl>u8�36ln�o WvMn u dam16ol> �[)M O�('T)MO��o l> ubn�860-
(23 M[)OM030 8M 5� (T)()l), JM 6l>�o��(300l> 306>3u6wn� �ndl>�ao
uduMu wu u<23buBnmo u3�M6M 80�M 6lnl>J�o� OJQOvW uM a (T)ob­
l>n6ono(T)wu, mn8(3u, du�uOO WvMf>u JM6l>�o��(300l> ao�noob
WMMOl>um3ol> u6ll>non�o 8umo onb uou8ol>o l>(!)u(!)�l>o;
0 3u68(!)JOl3Wv uwan�M OM030 m3om88utr>m3n�('T)OOl> o6l>(!)O(!rn­
(!)n.
- JM6l>�o��(300l> 8DMM:) mu3om Wllwao6wu uwll80 u6ol> doM OOlllWO �<B­
�nonool> 3M(3[)�0 f> u8('T)6um3u�O wu 8M 6nl>tr>oawu 8M du�vdDMOOl>
l>uJOOlbnoo;
- JM6l>(!)o(!)n{3ool> 8:Jb u8n (3uM�u8n6(!)o), an(T) mbn (36ln8own6(!)o) wu
8abnmn (l> ul>u8 u6lm�M bn�ol>n<B�:Jou) mu3noom au6ol>u8�36lu l>u­
bn�850<23M 88u6lm3n�('T)OOl.> (23MM8u wu bn�ol>n<B�noob wu6uon�o­
onl> l>ol>(!)n8u:
0 l>udu6lm3n�(T) f> ua(T)�u�oowu l>u3tr>n8own6�(T) tr>nJno�OJv�,
b uw vB l>uduMOl3[)�Mb 36>a8own6(!)o O�('T) l>ubn�85o(8Ml> ao­
O)un6lo Wu u�8ul>6>��non�o bn�ol>n<n�nool> n6lmJofr>(T)3-
6n�o �OW:)M O . u8 l>ol>(!)o8uoo, 8mu3M (T) ()l) 8b(T) �(T)w J6>oBo­
wo6(!)oU U uO) uO)O OM(T) (T)M3u6(T)l.) <nn6d8000) U u6l3no�MOWl> wu
wua(T)nJ0wo0o� a0w05�3o(!)n�oonol> 30M o�oowu. 3u�d8wu

28
 '3fT>n8onfT>-8o6ol>(!)fT>ol> O)l)6l)awnoMO\), 8o6ol>(!)M::JOb bl)dl)MOl3Q­
�MU '3fT>n8own6(!)o al)M�l)an6(!)ol> O)l)6b8Moom 6ocJ6l)awl);
o J8l)��nl> U\)J\)6M68wno�M MM3\)6MW cJnfT>DJ�O l>nl>(!)n8nm
\)fT>f1nJ�n, 235 wn'3J(!)\)(!)nl>al)6 a0awa\)fT>n nfT>mal)�l)(!)nl)6n
J\)fT>�\)806(!)0 3l)6nl>l)8�3fT>\);
0 JM6l>(!)n(!)J(3000) Wl)CZ3Jd6wl) Ul)dl)MOl3 ::J�MU U\)JM6U(!)O(!)J(30M
U\)Ul)81)(T)O')�(Y). JM6l>(!)o(!)�monl> WM6n8n 8Monl>tr>o3wl) Ul)otr>­
OlM Ul)Ul)8\)MO')�MDOOU l>ol>(!)n81).
- anndal>n WI) anoa nwn O')l)anon wl)nm8M O') l)3wl)a3nl>, ez3o61)6l>nonl>l) wl)
JM6(!)MM�ol> U\)Jnmbnol>, 8::J M3D O)l)3nm 8Mool>fT>nawl) JM6U(!)O(!)J(300U
al)wl)l>n6�3ol> onl>n, bM�M aoabtr>n O')l)3cln 31)fT>w\)al)3l)�O wn°J�n°n­
on Bl)OOOtr>l).
8nJbnwl)3l)W o8ol>l), MM81995 o�ol> JM6U(!)O(!)J(300U '3ofT>3\)6wn�o tr>nwl)daol)
J�\)UOJJMO b.>Jrot]80£Pt]6�"' 88.>PJOJ3t]�"1onb '3fT>o6t30Jnol> [) CZ3Jd600Mwl), 81)6
6l)b[J 3Ml)W l)3(!)Mfr>O(!)l)MJ�O aal)MOl3::J �MOOU nl)8MH\)�00[)0\)U O[)JOHM bn�o.
Bl)MWl) l>b3l) <Bl)d(!)MMDOOU\), l)�6oo6J�O onwnan 860036n�M31)600�\)w a\)-
6l)'30MMO\) O[)M[) J�a\) Ul)l)fT>no36M l>ol>(!)n8l)a WI) l)wao�MOMo30 m3om88l)M­
m3n�MOOU CZ31)d(!)MOM038l) \)M\)MUDOMOl)8, M\)(3, onl>l)Ol)80U\)W, '31)(T)�l)806(!)l>l)
WI) l)wao�MOM03 bn�ol>J<B�D0\)00 aa\)MOl3D�O '3\)fT>(!)onl> dl)�l)J<B�noob
JM6 8n6(!)fT>\)8ol)l> J8fT>J6a n�HM<BWl),
1995 o�nl> JM6U(!)O(!)J(300U '3ofT>3\)6wn�n MDWl)dao\), 8mo�o tr>oao 83�0�[) ­
onoom, 2004 O�l)awn 8Md8nwnowl), 8m�Ol)6MOl)OO, ao�nool> w�ow\)6 JJ­
l)6l)l>J6o�o Ul)JM6U(!)O(!)J(30M MD<z3MM8ol> al)6bMM(30D�DOl)8wn, 1997-201 3
o�nooo, U\)dl)M0>3D�Ml> JM6U(!)O(!)J(30l)00 33 83�"C!!JtJO.> 003owl). (33�0�0-
0[J OOU wowo 6\)00�0 onl>l)Ol)8ol>o 881)M0')3D�O Jl)M(!)O[)OOU l>Joond(!)JM o6(!)n­
M[)U[J08[) OHM 8(T)M8[)0J�O. '3ofT>30�03n (33�0�001), fr>M8 [)�0l3 JM6b(!)n(!)J­
(30\)00 1999 on�b 31)6bMM(30D�Wl), 0)1)3nl>n OJ6noom, l)Ml)wn8MJM\)(!)0J�O
OHM wl) Ul)Jl)tr)�l)ao6(!)M \)frlno36nool>m3ob wl)wan6n�o SO/o-01)60 Ul)l)frlf>o36M
Ol)MO[)MOb 70/o-01)60 Ql)MO[)MOO) nl)61)t33� [J Ol)U om31)�ol>606nowl), J(T)6b(!)O(!)J­
(300b l)Ml)U(!)\)OO�JM(T)Ql) OHM 08 S(T)al)wn OMMo�oanoob al)a(T)dl)bo�0(3 WI)
80808ot3, MM8�00l\)(3 Ul)dl)M0')3D�Ml> 3M�O(!)OJJMO t3bM3fT>nol) l)�6oo6J�
o�noon b\)UO\)OlWDO(T)Wl),

1.3.5. 2004 6eynb b�JM6b(!)o(!)�(30M a3c:,oc:,30300 w� 1995 6eynb

JC'>6b(!)n(!)�(300b 83Mfii3 tii3w�dannb 8C'>d83w30� - 2004-2013 6ey300
a.o. ,,3\)fT>wnool> tr>o3(T)�J8oob" aoawoa, l)bl)�al) bo�ol>Jez3�001)81995 o�nb
JM6b(!)n(!)J(30I) <z3J6wl)806(!)JfT>\)W al)wl)bo6�l). t33�o�noooob oowDol)W, fr>J-

J('J6u606JUOJfriO /.J:Ja:JR07:J(!!}O ----------------- 29

1.3.6. 2010 6�ob b\)d(l')6b(!)o(!)�8o(I') aa�o�ooooo ({>\) 1995 6�ob
d(l')6l>(!)o(!)�600b 8ob\)8o ti>o�\)daoob 8(1')d8o({>OO\) - 2013-2018 6�000
2009 on�l> onod861) Ul)bn�860123(T) Ul)J(T)6l>(!)O{!)Jl30(Y) J(T)8ol>oo, (Y)(T)a�ol> l)a­
(T)l306\)w l>od06>m3n�(T)l) J(T)6U(!)O(!)JBOOU Ul)(8Jd3�0060 aowobo6�30 31)­
a(T)ab\)�wo. J(T)8ol>ool> ond86ol>m061)3n al)n6w\) 31)MOJWO, (Y)(T)a J(T)6b(!)o(!)J­
BOOU al)wol>o6�3ol> M[)l)�JMO 8081)60 d6>n8owa6(!) l>00.3003o�ol> do�l) J(8-
�nool> 31)bo636>d�o3no\) os(T). 8n(T)6>n sl)wom 1)6,n�rn� d6>a8own6(!)l> 3owol>
08(T)OJM3ol> onawna dsns6ol> a(T)�O{!)OJJMO [!lOWOMol> l>(!)o(!)Jbob on61) Mn J-
6nool> onl>od�[)O�(T)OO 8b(T)�(T)w oa oa8mb303000 Jd(T)6wo, O>J l.)l)JMnSo­
wn6(!)(T) aal)6>m3n�(T)OO Ul)Jo6>�o8n6(!)(T) 8806>m3n�(T)OOOl n060a3�wno(Y)­
wo. a(T)�(T)wo6o 30806,m�w\) w\) Ul)bn�86ocn(T) l>0J(T)6U(!)O{!)Jl30(T) J(T)8ol>oo8
OOM�l)8n6(!)l> UO(T)M[)W l.>1)0\)M�o8n6(!)(T) 8806>m3n�(T)OOl> l>ol>(!)n8ol> wl)a­
wan6o Ul)J(T)6U(!)O{!)Jl30(T) l33�0�[)0QOO OOMJw3060 (8(T)33006noom, o61)�­
(T)30JMOW 3063oml)(Y)WI) 8(Y)3�n6000 8n8(T)on[!l l>(T)8bnmooa, l>owl)B J6>nSo­
WD6(!)8o J6>n8oa6> -806ol>(!)6>ol> 6>06300 dO[!lOJCB�n ool> 3obo636>d�o3noo
31)6086>060). 2010 6J!!1nb bc)J('l)6bc,n�J(Jn"' 68f!!'Of!!'{)O{)O ncn no8(T)so�oonon-

30
 �o aautrim3a�(T)OOU a(T)wn�o, MMB:)�0 (3 2013 o�ol> l>uJtr>n8own6(!)('1') uM­
P>n36nool> onawna uB('l')dBnwwu, ua onamb3a3uoo (3 wu�Ou�u6l>noa�o 08('1'),
Mu(3, �Jotr>3n�nl> f:JM3�0l>u, OuM�uaa6(!)ol> l>�l>(!) 0('1')80(30:)000 3ua('l')obu(!)­
ao('l')wu. l>uJ('l')6U(!)0(!)�(30(T) (33�o�noaool> mu6ubauw, �Jow�tr>al>uw OHM 3utr>­
m��DO��o OuM�uaa6(!)ol> aontr> amu3M('l')OOl>m3ol> �6w('l')Q�('l')OOU 3u8('1')(3bu­
wnool> OMM (3DW�Mu, Mu (3 Jtrinaontri-ao6ol>(!)tril> bn�o�rnbno�('l')OOU on�l>uoua­
(T)w a8utri 0utr>u6(!)oaol> u603nowu. ontrin��o l>uutrif'>a36('1') l>ol>(!)aBu J3�u3u(3
�8tr>�63a�H('l')<2JWv du�u�<2J�aool> J('l')6(3a6(!)trlu (3oul> aautr>m3a�o Jutr>(!)ool>
ba�oo. buJ('l')6l.)(!)o(!)� (30('1') (33�o�aonoom P>ua('l')Hu�ooao��o ubu�O a('l')­
wa�o a('l')dBaw Jtr>a8owa6(!)l> 3utrloo du�u�<2J�aool> Jtr>aaoatri-80601.>(!)tr>ol>
triu60oo on6utr>P>�6aool> l>tri�� onl>ud�no�('l')oul> u603aowu. oal>uou8ol>uw,
l>uJ('l')6l>(!) n(!)� (3oM l33�o�aoaoo a.o. l>�Jatr>l>uJtr>a8owa6(!)('1') l>ol>(!)a8ol> ,,l>�­
Jatril>uJtr>a8oatr>('I')" l>ol>(!)a8uw 3utriwud86ul> �86>�63a�H('l')<2Jwu. m�8 (3u, 0('1')­
�0(!)0J�MO OMM(3[JU [JOOU l>b3u33utriuw 3u63omutriaool> 3u8('1'), l'.>8 U (3[J 61'.>tr>ol>
3t>6b('l')M (30[)�[)0u aa�d�aoa�n 31'.>bwu. JM6l>(!)o(!)� (300U ubt>�O tr>awud (30u
2013 6a�l> ubu�o, J('l')u�ol3o�tr>o l>uJutrl�l'.>8[)6(!)('1') �8tr>u3�al>('l')ool>u wu
8mu3M('l')OOU OOMMO [J OOO t>8('1')d8awwt>.27

1.3.7. 2017-2018 6�3ool> l>\)J(T)6l>(!)o(!)�80(T) fil3CZ3(T)fr>8\) w\) 1995 6�ol>

J(T)6l>(!)o(!)�aool> 83(T)0>b3 tiinw\)dao\)

2018 6�ol> 16 WOJa8oa6>l>, l>t>dt>M0>3[J�('l')l> J6>a8owa6(!)ol> 8on6> (230(30l> wu­

waol'.>l>ml'.>6 atrimuw, u8Md8awwu l>udutrim3a�('l')l> J('l')6U(!)0(!)�(300U ubu�O,
8rod8tJf.PO (ijtJI.P->dBo->, (Y)('l')8n�n(3 2017-2018 o�aool> l>uJ('l')6l>(!)o(!)�(30('1') M [j(23 ('1')M-
8ol> l>t><23�d3a�8a aaa�ou3wu. J('l')6l>(!)o(!)�(300U <23�6wu8a6(!)�MO 3uwul>o603ol>
813wa�('I')()\) 2012-2016 o�aool> 8('1')63a3ol> OuM�u8a6(!)Uu (3 JdM6wu, m�8 (3u,
l>uba�860<23('1') l>uJM6l>(!)o(!)� (30('I') JM8ol>ool> momd8ol> l>u85�ou6o 8�ou('l')Ou
�aawao('l')W wul>M��wu. 2016 o�ol> WDJa8oa6>oo, l>udu6>m3a�('l')U Ju6>�u-
8a6(!)ol> wuwaa6o�aoom aaod86u l>uba�800<23('1') UuJ('l')6l>(!)o(!)�(30('1') J('l')80-
l>ou, MM8a�l>u(3 l>udutrim3a�('l')l> Ju6>�u8a6(!)ol> mu380w('l')8u6>a, OMuJ�O
JMOuboda ba�ad�3u6a�('l')()wu wu MM8�ol> aa8uwaa6�('1')()uclo Uu0uM�u-
8a6(!)M wu uMul>uJu6>�u8a6(!)M O('l')�O(!)OJ�MO OuM(!)O[J OOU, J('l')6U(!)o(!)�(30�MO
MM3,.)6(T)aool>,.) w,.) ..)Ml'.>U..)8mu3M(T)Q('I') ('l')M3u608u(30[JOOU Efotria('l')auwaa6�noo
wu ndl>Jatri(!)aoo aawo('l')w6n6. OuM�u8a6(!)8u l>uJ('l')6U(!)0(!)�(30('1') JM8ol>oul> 3 do-

27 U.>JM6b(!)o(!)�JBOM 83t!:!'l0t!:!'l::JO::JOOU �O(!)->t!:!'l;'.JMO JMO(!}OJ;:Jt!:!'lO .> 6.>t!:!'lo8ob013ob ob. JMO.>bodo o.,

JM6U(!)O(!};'.)l30;'.)MO J.:>6 M6 ob dMM::Jd(!)ob 808.>6>01 a->8 Mmd8;:Jt!:!'l0 JMO (!}OJ;'.Jt!:!'l0 006 0036000b .>6.:>t!:!'lO(!)OJ;'.)MO
808 Mbot!:!'l3-> (http://www.osgf.ge/index.php?lang_id=GE0&sec_id=l22&info_id=2130). 2010 6t!:!'l ob
ll.:>JM6 b(!)O(!);'.)l30M 83t!:!'l0t!:!'l::J0::JO OU i'l::J8;'.]i'l->3oooll OU(!}MMOOU i'lob.:iboo ob. O.>O ::J JO 3., CZJOO O b., tri.>nJ0600Jotrio lh
JM6U(!)O(!);'.)l300U a->�.>bn603-> - b.>d.:>tr>013ot!:!'lMU a8.:i ::J3M MdnbJo6, Ol00t!:!'l0UO 2012.

J(Y}6/.JofkXJOn'JfryO /.J:Ja:JfryO'JX!!}O -----------------

31
 (T)l> (T)6l> o (!)J(300U cJ3 l>\)0 \)80b {T)o�­
M OO>\) n 1)8(T)l3\)6\) Wl)Jl.>l)bl): I)) l>\)d\) fr>m3n� J6 fr>(!)Jtr> o6t3 o d3 om\)6; o)
8n (!)� w o�
oo a(T) :31)61) J(T)6l>(!)n(!)Jl30(T)6\)�o88ol> (8� w\) OU l>ol> 38ob \)8f11tj\)�00300� ­
6
(!) P> ;
�1)6l>no��o l)l)Ol)M �\)836(!)(T) aal) fr>m33� Q 8fT> obocn w\) b3no\) . 28 8 a)
(T)
o, � U\) JP1 oboob
J(T)6U(!)O(!)Jl300l> OJMOWOJ�O (!)nd6oJOl> 3\) l30 J6w\)a 36(!)J fr>\)w 30��­
8JcJl)(T)ool> onwnal)w, l>\)dl)tr>man�rr,l> JM6l> (!)o(!) J \) 'B
ol>o6�1) anawnao dotr>oml)wo 808\) fr>mJ�3 onoom:
0 0 l>\)O \)M �l)836�rr,
- f\l)a(T) s\)�OOW\) n3tr>rr,J��o (!)od ob , w\)b336 �
aal)fr>m3n�(T)QOU b o l>(!)381);
- 3\)d�onfr>wl) Ul)dl)fr>m33�(T)l> O\)M �\)836(!)0, 3\)6Ul) J JmM 3 oom JO, 80-
l> o l.)l)Bnwl)abnwan�(T) (8�6d{3 030 0; 3\)81)M(!)o 3wl) O \)M�l)a 36(!)ol> 803
6)
aml)3M (T)OOl>m3ol> J6w(T)Q�(T)00U 31)8(T)(3b\)wn ol); wl)wao6wl) Ol)M �h)-
8n6 (!)ol> 8o81)M O> Jtr>3803tr>-806ol>(!)M OU MD8J�l)MJ�O 1)631)fr>ocJ30�-
wnoJ�nool> 63l>o;
- l>o3M,1�1)836(!)(T) l)fr>n3363ool>m3ol> Wl)WoD6o�o 03 tr>3J�o Ul)l)M f>33-
6M l> ol>(!)381) OM (T)O(T) M (3 0J�O Ul)l)M n336(T) l> ol> (!)38om 030 1331)�1);
- 3od�nntr>w o (T)O(T)B0(3 00U M(T)�O Ul)OOM �l)83 6(!)M l3 bM3fr>30000; <'1J­
(T)So13ool> 8036 030 WMM3oomo l>o31)8(T)do30M JM8ol> o3ool> wo8MJJ·
owno�ow aad86ol> 03l>l)d�3o�(T)OI); 306 ol>l)S�3MI) 8m3�0 tr>o30
3owo6933(!)0�303ool> (l>obo�b(T) wo8t333�o l> , l.)l) J(T) 6l>(!)o(!)�(30(T) l.h)­
Ul)81)M O)�(T)U 8Ml>..)8..)Mm�33ool>o WI) OJl>(!)0(300l> J8..)��3l>o l.)1)03(T)l>
633tr>3ool> l)tr,P,33..)) J3..)�0(230(3 0JMO J8fr>o3�3l> Moom 29 ao�nool> 63l>o;
- 8J0 (230MW 30080�6..) J<23�301)8(T)l>o�30300 Jtr>3Bow36(!)l>..) WI) am..)3-
M (T)O..)l> OMMol>;
- w l)wao6w..) 3tr>3Bow36(!)ol> oM..)OOMW\)OOM O otr>n33ol> 63l>o;
wl)wao6wo ob..)�O 3M1>..)6(!)0300 l.)..)l.>08..)tr,O,�(T) b3�ol> �123�3ool> wl)-
8MJJ OWD0�(T)00l> 3..)6l.>1)8(!)Jn133o�ow;
- OMMJJMO{!)JM..) ..)�8..)l>fr>J�non�n b3�nl>w23�3oow..)6 3..)a(T)o9M WI)
Wl>8M�Jownon� JM6l>(!)o(!)�130Jfr> (T)fY> ..)6(T)w P,1)8(T)91)� oow..) ;
- wl)wao6w..) ow30�<'10M030 m3om881)M0m33�(T)OOl.> l) l) O M..)6(!)onoo;
b � 3..)
<B�6wl)8n6(!)JM..)W w\)063301) L>l)bn�8oo123(T) ml)3wl)831)uml)6 w..) Jl>..)'8·
tr>mbM3oobm..)6 woJl)3c'.Jotr>30J�O 6(T)tr>8300;
- m3ol>3otr>o3ow woob3301) l)w..)8ol)6ol> dofr>om�
wo JCB�nonool> 30681)8-
(!)Jot3303�0 6 (T)tr>8noo;

32

L
 - 31)fr>wl)81)31)�0 woo��ooom 31)8!:jl)MWI) d3096ob 1}1)31)MO(T)-a(T)�O{!)O­
J�MO J�fr>bo: 03fr>(T)Jl)3oofr>bl) WI) 61)(!)(T)oo 06(!)03fr>l)t3oob �Bfr>�630�9(T)­
<231) J(T)6b(!)o{!)�(3 o�fr>o (T)M01)6(T)ooob J(T)6b(!)o{!)�(3 o�fr> 31)�woo��ool)w
31)6obl)B�3fr>I);
- ooa(T)�oo�� od61) (T)M81)30 3(T)(!)�8om J(T)6b(!)o{!)�(300b ol)wl)bo603ob oo­
bo, fr>(T)8�ob ml)61)681)Wl)l3 bl)J(T)6b(!)o{!)� (3o(T) 03�0�00000, fr>(T)0(T)fr>(3
oobo, 8(T)8wo36(T) 8(T)o303ob al)M�l)8o6(!)ob 8oofr> 8obo wl)8(!)J0(30oob
008mb3031)00 1)8(T)d8awwool);
- J(T)6b(!)o{!)�(3 00b (!)odb(!)o wl)ob3001) O�MOWOJ�O (!)od6oJOb m31)�l}l)BM0-
bom, Wl)Ul)OJl)JMWI) WI) bob(!)Q81)oo a(T)adBI) J(T)6b(!)O{!)J(3 00b a�b�aoo.
Ul)dl)fr>m3a�(T)b J(T)6U(!)O{!)J (3 00U ol)wl)bo6031)UOJl)6 QMOJl)W, Jl)(r)�l)ao6(!)81)
aoo�(T) l)bl)�O aro6b(!)n(!}lJBOl)frJO J.}6rr,6o ,,i}tJ.}(ifob .}3(!)rr,6rr,8ol)frJO frJobJl)O­
f!!'OJOb Ot)b.}bt]O '� Jl)6(T)60 a(T)aBl)wwl) OJMOWO��o (!)ad6oJOU afr>o60oaaoob
Wl)(33om, 8Jl)CZ30(T)W a(T)oabfr>oawl) l)tll)MOU 1)3(!)(T)6(T)80JMO fr>abJJO�OJOUI) WI)
8obo (T)M01)6(T)aooU J<B�Qol)8(T)bo�ooaoo, 1)8 (T)M01)6(T)aoob CZ3(T)M8ofr>aoobl) WI)
wl)mb(T)36ob WI) WM(T)ooomo bl)ba�86ocn(T) 881)fr>m3a�(T)oob 01)6b(T)fr> (3 oa�ao­
oU oabo.
J(T)6b(!)n{!)�(30QOOb Jf!!'.}bO'!JOJ.}BOOb JMO{!)QMOJ8aoob oabl)Ol)80bl)w, Ul)dl)M­
m3a�(T)b 8(T)d8awo J(T)6U(!)o{!)� (30I) oaod�aol) wl)bl)UOl)mwab, M(T)3(T)M (3 - (I))
'31)(r)�l.)806(!)ob aoofii ao�oo��o, (o) a�wao38(T)d8owo, (3) 6l)OO�MOM03 J(T)­
wocno0ofiiao��o, (w) 89.)MO J(T)6U(!)0{!)�(30u, M(T)8o�o(3 u91)�ooaob (a) bu­
Jl)(i)�l)8a6(!)(T) 88ufi1m3a�(T)QOU bob(!)o8ub WI) (3) �6o(!)uM�� {!)QMO(!}(T)MO��
a(T)O l:JMOub MQ80(T)6u�oB8ob 0�0806(!)aoom.
bi}j.}frJOJ3t]f!!'"'b JM6b(!)O<!JlJBO.} rr,fr,o 6rr,frJ8i}(!)Ol)f!!'O W"'JlJ8t]6(!)oba .}6-b.}j.)frJOJ3t]­
C!;'"'b JM6b(!)O<!JlJBOOb dofrJoOJ.}tf)O <!JtJdb<!Jobc> we> ,,.}tJc>frJob c>3(!)rr,6rr,8ol)frJO frJobJl)O­
�OJOb llob«>bo o" JM6b(!)O<!JlJBOl)frJO Jc>6rr,6obac>6 OtJW8tJOc>. OQUl)Ol.)8obl)w, M(T)wo­
bo (3 budl)MOl3Q�(T)I.} J(T)6b(!)o(!)�(30I) uw306b, M(T)8, 8u31)�omuw, Ul)dufiim3o�(T)b
J6>aBowa6(!)ob �cn�oou8(T)UO�QOQOO ab(T)�(T)w J(T)6U(!)0(!)�(3000} 3u6obuB�36>0-
ou, 030 u8 (3 6QOuOO J(T)6U(!)0{!)�(30�M Ju6(T)6bu(3 a(T)ouBfiioob. budufiim3a�(T)b J(T)6-
b(!)O{!)J (300U aaal)waa6o�o 6uoo�ou 2017 o�ob 13 (T)d(!)(T)8ofiiob J(T)6b(!)o(!)�(30-
Jfr>O Ju6(T)6ob aa-2 a�b�0(3, tr)(T)8�ob 6(T)fi18aoowu6 2020 o�ob buJuM�u8o6(!)(T)
utr>no36ooob aoawao ud(!)�u�(T)oub 8b(T)�(T)W bu8o wao��aol) aoo6ufiin�6aob.30
<231)tr)O)(T) 3u3ooom, Ul)dufiim3o�(T)b J(T)6U(!)O{!)J(300U aa8uwaa6o� 6uoo�uw aaa-
3od�ou a(T)3ol)Bfr>(T)O} (T)M3u6J�O Ju6(T)60(3 ,,budl)film3a�(T)b bubo�800<23(T) bo8-
C)(T)�(T)QOOb oabuboo", M(T)8o�o (3 budufr>m3a�(T)b J(T)6U(!)O{!)J (300b 3uwubn603ob­
m3ob 3u6buB�3fr>��o oobom 0uwuobo60aou.
302020 6�ol> l>.i.3.itr>�.iao6(!)M .itr>Pio36oool> aaa�oa, -id(!)�\l�(\')Q\lU aoo6.itr>f>�6oob 2017 6�ob 13
MD(!)M8otr>ob JM6U(!)0(!}�(30�MO J-i6M6ob aa-2 a�b�ob a a-3 (8Mb.i8.itr>m�aooob 3.i8Mb.i13�0�0 3.i�OOl

jf'76/.J606JUOJIYJO liJB:JtYJ(J]X!!JO --------------- -- 33

 a,G, ::, cB a,
3 3O> LJa. LJ ::,
c.i.
a,
c- �::, c.J CT
c..:, � cB c..:, c..:,
«33313 «3
::, O'\ 3\ CP c,
3\ g a, c..:, 'i
c..:,�C, c O
.. '�
;) ,::.i
Jc3 G, .,j C, ::,
•
&� LJ c..i. a,
�;)�3\g..
c, ;) Cg -
c,
c- C,
�c-g,t5
� �3\ '3 a,
J
a,G, 9 3 N
0-- C.:, ,� ..::, C 0
LJ c- c..:, c.,., .....
'3
::,
c- 0, 3 -;--,I
;) 3\ C, I'---)
cO'\==> co
e> c, c.J G ._.
C, 3\ ::, ::, co
<n
w
01:::::n G
c.:, g LJ •�
..... °' u:; .;j
..... <:.:> <:,.J
C, :::> c..:,
9 0- '3 c:- :::> 0,
� P c:-G
c, c
g.
:::> C CP c..:, c,
C:-c,
C, c..i. 3\ 'e:=c.,
c, g.0 3
,a
C, 3\ :::> ::> O"'I
\,,;7
-i 9 w9
coc.J ::>
a..g-
Q)�
� ,.;j \0
3\&
._ c..:,
�
�
0- 3 \O c;;:;
::>
V1
13::> c:- '3 0l C, 3
g3 '3 ,a 3\
C, O"l O O> c..:,
O"\C:-c--c,c.9
Q;10 N)8 3
c..:, ::, � C,
3\
�g& g..g,
� '5 c., c- g,
I - f
c, ::>
. c--c- c::­
2. CA- C,
 Tavi IV. saqarTvelos mmarTvelobis forma

saxelmwifos mmarTvelobis anu saxelmwifo xelisuflebis ho-

rizontaluri organizaciis forma Tanamedrove sakonstitucio sa-
marTlis erT-erT ZiriTad instituts warmoadgens. amasTan, SeiZleba
iTqvas, rom saxelmwifos mmarTvelobis formis konstituciuri regu-
lireba qarTuli konstitucionalizmis aqilevsis quslad iqca. Tumca,
gasaTvaliswinebelia rom qarTuli saxelmwifoebriobis istoria arse-
biTad monarqiis istoriaa. saqarTvelos demokratiuli mmarTvelobis
xangrZlivi tradicia da gamocdileba ar hqonia da Sesabamisad, res-
publikuri institutebis formireba, xelisuflebis demokratiuli ins-
titucionalizacia, gamowvevad iqca jer XX saukunis dasawyisSi da-
moukidebloba axladmopovebuli postcaristuli, xolo imave saukunis
bolos postotalitaruli qarTuli sazogadoebisTvis. mmarTvelobis
dabalansebuli formis damkvidreba dRemde warmoadgens qarTuli kons-
titucionalizmis mizans. amaze isic metyvelebs rom 1995 wlis kons-
tituciis moqmedebis 25 wlis manZilze mmarTvelobis formis konsti-
tuciuri gadasinjva araerTxel ganxorcielda. Sedegad, saqarTvelo
konstituciuri samarTlis TeoriaSi im iSviaT saxelmwifoTa rigs gane-
kuTvneba, romlebmac damoukideblobis aRdgenidan SedarebiT mcire
droSi xelisuflebis organizaciis organuli modelis ZiebaSi mmarTv-
elobis yvela respublikuri formis nairsaxeoba gamoscades.

1. mmarTvelobis forma 1921 wlis 21 Tebervlis konstituciis

mixedviT - pirveli respublikis gamocdileba
qarTuli konstitucionalizmis pirvel aqts 1918 wlis 26 maisis
damoukideblobis aqti warmoadgens, romlis Tanaxmad qarTuli sax-
elmwifos politikuri wyobilebis formad demokratiuli respublika
ganisazRvra. mogvianebiT, 1921 wlis 21 Tebervlis konstituciam aramx-
olod uerTgula respublikuri mmarTvelobis formas, aramed pirvelive
muxlSi respublika qarTuli saxelmwifos politikuri wyobilebis ucv-
lel da mudmiv formad aRiara. ufro metic, konstituciis 148-e muxliT
aikrZala mmarTvelobis republikuri formis gadasinjva. rogorc Cans,
konstituciis damfuZnebelTa amgvar midgomaze ara mxolod evropuli
(umeteswilad franguli) gamocdileba aRmoCnda ganmsazRvreli, aramed
monarqiuli saqarTvelos warsulis restavraciisgan Tavis dacvis gam-
JRavnebuli survili. sakonstitucio komisiis wevri da demokratiuli
respublikis iusticiis ministri, raJden arseniZe, respublikur wyo-
bilebas swored monarqiuli mmarTvelobis alternativad moiazrebda,

74
sadac marTva-gamgeoba xalxis mier arCeuli pirebis mier xorcieldebo-
da202. aRsaniSnavia, rom 1921 wlis konstituciis 148-e muxlis redaqcia
imeorebda safrangeTis 1875 wlis konstituciis me-8 muxls, romlis 1884
wels Secvlili Sinaarsis Tanaxmad, mmarTvelobis respublikuri forma
ar SeiZleboda gamxdariyo konstituciis gadasinjvis sagani.203
pirveli respublikis konstitucia sakmaod dawvrilebiT da progre-
sulad aregulirebda pirovnebis samarTlebriv statuss, iTvaliswineb-
da ra uflebebisa da Tavisuflebebis sakmaod farTo speqtrs. Tumca,
saxelmwifo xelisuflebis konstituciuri organizacia Taviseburad
iyo warmodgenili. konstituciam uari Tqva respublikuri modelis
iseT mniSvnelovan institutze rogoric aris arCeviTi saxelmwifos me-
Tauri - prezidenti. `Cven gvinda respublika uprezidento~ - daaskv-
nis raJden arseniZe prezidentis institutis politikur-samarTlebri-
vi bunebis analizis Sedegad da mas muSaTa klasisTvis, demokratiuli
sazogadoebisTvis miuRebel institutad moiazrebs204. rogorc Cans, so-
cial-demokratTa mniSvnelovani nawili, erTpirovnuli mmarTvelobis
safrTxeebis gaTvaliswinebiT da mmarTvelobis Sveicariuli modelis
gavleniT, mxars uWerda uprezidento respublikis damkvidrebas. dam-
fuZnebel krebaSi umciresobiT warmodgenili erovnul-demokratebi
konstituciis proeqtis ganxilvisas iTxovdnen models prezidentiTa
da parlamentis winaSe pasuxismgebeli mTavrobiT. maTi azriT, social-
demokratebis mier SemoTavazebuli modeli saqarTvelosTvis saziano
iqneboda205. aRsaniSnavia, rom Tavad social-demokratiuli partiis wre-
ebSic ar iyo erTgvarovani damokidebuleba prezidentis institutis
miuReblobis mimarT. noe Jordania arasworad miiCnevda prezidentis
funqciis uaryofas, romelic misi azriT `parlamentarizmis RviZli Svi-
lia~ da misi arseboba saparlamento respublikis aucilebel maxasia-
Tebels warmoadgenda206.
1921 wlis konstituciam mmarTvelobis saparlamento respublikur
formaze gaakeTa arCevani, Tumca, mniSvnelovani saxecvlilebebiT. ker-
Zod, prezidentis institutis msgavsad konstituciaSi ar aris saubari
mTavrobis solidarul pasuxismgeblobaze da gaTvaliswinebulia mxo-
202
arseniZe r., demokratiuli respublika, meore gamocema, d. gegenavas redaqtorobiT,
Tbilisi, 2014, 10.
203
qanTaria b., mmarTvelobis formis ucvlelobis sakiTxi saqarTvelos pirvel kons-
tituciaSi, wignSi: qarTuli konstitucionalizmis saTaveebTan - saqarTvelos 1921 wlis
konstituciis 90 wlisTavi, baTumi, 2011, 69.
204
arseniZe r., demokratiuli respublika, meore gamocema, d. gegenavas redaqtorobiT,
Tbilisi, 2014, 18.
205
xecuriani j., saxelmwifo mmarTvelobis modeli da monarqiis aRdgenis perspeqtivebi
saqarTveloSi, Jurnali „marTlmsajuleba da kanoni“, 3, 2008, 14.
206
macaberiZe m., saqarTvelos 1921 wlis konstituciis SemouSaveba da miReba, wignSi: qarTu-
li konstitucionalizmis saTaveebTan - saqarTvelos 1921 wlis konstituciis 90 wlisTavi,
baTumi, 2011, 34.

75
lod ministris individualuri pasuxismgebloba. konstituciis mixed-
viT, ministri damoukideblad da parlamentis winaSe sakuTari pasuxism-
geblobiT ganagebs misTvis mindobil uwyebas da unda gadadges rodesac
parlamentis pirdapiri dadgenilebiT dahkargavs mis ndobas207. pirveli
respublikis konstituciiT ar iyo gaTvaliswinebuli parlamentis daT-
xovnis meqanizmic.
amasTan, konstituciam gaiTvaliswina saparlamento respublikisTvis
damaxasiaTebeli garkveuli niSnebi. parlaments ekava centraluri adgi-
li saxelisuflebo sistemaSi. sakanonmdeblo organo erTi wlis vadiT
irCevda mTavrobis Tavmjdomares da es ukanaskneli saerTo politikisTvis
pasuxismgebeli iyo parlamentis winaSe, valdebuli iyo damorCileboda
parlamentis dadgenilebas, Seesrulebina is da saWiroebis SemTxveva-
Si gamoecvala calkeuli ministri an mTeli kabineti.208 konstituciis
Tanaxmad, parlamentis prerogativas warmoadgenda aRmasrulebeli xe-
lisuflebis saerTo kontroli209. parlamentis wevris mandati Tavsebadi
iyo mTavrobis wevris TanamdebobasTan. amasTan, mTavrobis im wevrs ro-
melic iTavsebda parlamentis wevris mandats kenWisyraSi monawileobis
da xmis micemis ufleba hqonda. swored am maxasiaTeblebis safuZvelze
SesaZloa davaskvnaT rom xelisuflebis horizontaluri organizacia
saparlamento respublikis modelze iyo agebuli, Tumca mniSvnelovani
TaviseburebebiT gamoirCeoda, rac pirvel rigSi neitraluri figuris -
prezidentis gauTvaliswineblobaSi gamoixateboda.
aRsaniSnavia, rom saxelmwifos meTaurisTvis damaxasiaTebeli ufle-
bamosilebebis nawili pirveli respublikis konstituciam mTavrobis
Tavmjdomares miakuTvna. ase magaliTad, konstituciis Tanaxmad, mTav-
robis Tavmjdomare iyo qveynis umaRlesi sagareo warmomadgeneli. amas-
Tan, is aRiWurva garkveuli uflebamosilebebiT sagangebo mdgomare-
obis SemTxvevaSi. mTavrobis Tavmjdomare parlamentis ndobis gareSe
ayalibebda mTavrobas da am ukanasknelis sruli cvlilebis SemTxvevaSi
inarCunebda Tanamdebobas. Tumca, mas ar hqonda parlamentis daTxov-
nis uflebamosileba, rac saparlamento sistemaSi saxelmwifos meTauris
konstituciuri prerogativaa.
mTavrobisa da parlamentis urTierTmimarTebis TvalsazrisiT, aR-
saniSnavia, rom pirveli respublikis konstitucia sakanonmdeblo pro-
cesSi gare, arasaparlamento Zalebis Carevas ar iTvaliswinebda da ka-
nonSemoqmedebiTi procesi parlamentarebis damoukidebeli saqmianobis
sferod iyo aRiarebuli210. konstituciis mixedviT, sakanonmdeblo in-
iciativis uflebiT sargeblobda parlamentis wevri da 5000 amomrCeve-
207
1921 wlis 21 Tebervlis konstituciis 73-e muxli.
208
iqve.
209
iqve, 54-e muxli.
210
melqaZe o., qarTuli konstitucionalizmi, wigni pirveli, Tbilisi, 2009, 128.

76
li. amomrCevlis prerogativa, iyo agreTve parlamentis mier miRebuli
kanonis referendumze gatanis inicireba da referendumze parlamen-
tis ori mesamedis mier miRebuli konstituciuri kanonis proeqtis da-
dastureba an uaryofa.
parlamentisa da mTavrobis konstituciuri statusi da maTi urTi-
erTmimarTeba gvafiqrebinebs, rom 1921 wlis 21 Tebervlis konstitu-
ciiT gaTvaliswinebuli mmarTvelobis modeli ar ganekuTvneboda wminda
saparlamento respublikas da misi debulebebis droSi gamocdis SemT-
xvevaSi, saxelisuflebo organizaciis Semdgomi srulyofis mizniT, dRis
wesrigSi dadgeboda konstituciis gadasinjvis aucileblobis sakiTxi.

2. saxelmwifo xelisuflebis organoTa sistema sabWoTa

saqarTvelos konstituciebis mixedviT
1921 wlis 25 Tebervals ruseTis bolSevikuri aneqsiis Sedegad sa-
qarTvelos pirveli demokratiuli respublikis arseboba Sewyda da
qveyanaSi sabWoTa xelisufleba damyarda. bolSevikebma xelisuflebis
xelSi CagdebisTanave Zaladakargulad gamoacxades damoukidebeli sa-
qarTvelos mier 1918-1921 wlebSi miRebuli da gamocemuli normatiuli
aqtebi, maT Soris, 1921 wlis 21 Tebervlis konstitucia. sabWoTa saqarT-
veloSi Tanmimdevrulad moqmedi oTxi (1922, 1927, 1937 da 1978 wlebis)
konstitucia ar iyo miRebuli demokratiuli gziT arCeuli qarTveli
xalxis nebis gamomxatveli warmomadgenlobiTi organoebis monawileobiT
da, Sesabamisad, ver mivakuTvnebT demokratiul konstituciebs. SeiZle-
ba iTqvas, rom sabWoTa periodis konstituciebi iyo fiqtiuri xasiaTis
da ar eyrdnoboda fundamentur demokratiul principebs, rogoricaa
xelisuflebis danawileba, pluralisturi politikuri sistema, sityvis,
gamoxatvis da informaciis Tavisuflebisa da adamianisa da moqalaqis
sxva ZiriTadi konstituciuri uflebebis Tavisufali realizacia211.
bolSevikuri xelisuflebis mier saqarTvelos politikuri wyobi-
lebis formad aRiarebul iqna proletariatis diqtatura. gasabWoebis
Semdeg, 1922 wlis 2 marts miRebulma saqarTvelos konstituciam saxelm-
wifo organoTa Semdegi sistema daadgina: mTeli Zalaufleba gadaeca
muSaTa, glexTa da wiTelarmielTa sabWoebs. Sesabamisad, xelisuflebis
umaRles organos warmoadgenda sruliad saqarTvelos muSaTa, glexTa
da wiTelarmielTa sabWoebis yriloba, yrilobaTa Soris periodSi - yri-
lobis mier arCeuli centraluri aRmasrulebeli komiteti, komitetis
sesiaTa Soris periodSi - misi prezidiumi. xelisuflebis amgvari dele-
girebis Sedegad Camoyalibda `saxalxo organoebs~ amofarebuli viwro
partiuli jgufis SeuzRudavi mmarTveloba. umaRles aRmasrulebel or-
211
cnobilaZe p., saqarTvelos konstituciuri samarTali, tomi I, Tbilisi, 2004, 113.

77
ganod ganisazRvra saqarTvelos ssr saxalxo komisarTa sabWo, romelsac
centraluri aRmasrulebeli komiteti qmnida.
momdevno, 1927 wlis konstituciis miReba ganpirobebuli iyo 1922
wlis dekemberSi sabWoTa kavSiris SeqmniT da Sesabamisad, amierkavkasiis
federaciuli kavSiris SemadgenlobaSi Semavali respublikebi, maT So-
ris, saqarTvelo, sabWoTa kavSiris SemadgenlobaSi Sevida. am konsti-
tucias ar Seutania raime arsebiTi cvlilebebi saqarTvelos sabWoTa
socialisturi respublikis xelisuflebis organizaciis struqturaSi.
sabWoTa saqarTvelos rigiT mesame 1937 wlis konstituciam umaRles
sakanonmdeblo organod gansazRvra saqarTvelos ssr uzenaesi sabWo,
xolo aRmasrulebel-ganmkargulebel organod gaTvaliswinebul iqna
saqarTvelos ssr saxalxo komisarTa sabWo. 1978 wlis konstituciiT
sabWoTa saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebis umaRles organod kv-
lav saqarTvelos ssr umaRlesi sabWo gamocxadda da SemoRebul iqna
ministrTa sabWos instituti (saxalxo komisarTa sabWos nacvlad), ro-
melic umaRlesi sabWos winaSe iyo angariSvaldebuli. konstituciiT xe-
lisuflebis organizaciis principebad aRiarebul iqna xelisuflebis
erTianoba da demokratiuli centralizmi.
sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiri 15 mokavSire respubli-
kisgan Semdgar federacias warmoadgenda. Sesabamisad, saerTo sakavSiro
konstitucia mokavSire respublikebis konstituciasa da kanonmdeblo-
baze upiratesi iuridiuli Zalis mqone samarTlebriv aqts ganekuTv-
neboda, swored amitom mokavSire respublikebis ZiriTadi kanonebi, ro-
gorc wesi, sakavSiro konstituciis erTgvar Targmans warmoadgenda da
erTpartiuli mmarTvelobis pirobebSi ar atarebda WeSmaritad saxal-
xo xasiaTs. saboloo jamSi, 70 wliani bolSevikuri mmarTveloba 1991
wels sabWoTa kavSiris kolapsiT dasrulda, rasac win seriozuli eko-
nomikuri da politikuri krizisi uZRoda.

3. mmarTvelobis organizacia gardamaval periodSi - gza

damoukideblobis aRdgenidan 1995 wlis konstituciis
miRebamde
sabWoTa kavSiris daSlas win uswrebda saqarTveloSi 1990 wlis 28 oq-
tombers mravalpartiuli arCevnebis Catareba, romlis Sedegad uzenaesi
sabWos umravlesobaSi erovnuli Zalebi movidnen. 1991 wlis 9 aprils
damoukideblobis aRdgenis aqtis gamocxadebas imave wlis 14 aprils
1978 wlis konstituciaSi cvlilebebis Setana da prezidentis insti-
tutis SemoReba mohyva. miuxedavad prezidentis institutis arsebobis
xanmokle periodisa, da zogadad, xelisuflebis umaRlesi organoebis

78
urTierTmimarTebis arasrulyofili konstituciuri reglamentaciisa,
SeiZleba iTqvas, rom aRniSnuli sakonstitucio cvlilebebiT mmarTve-
lobis Sereuli modeli damkvidrda.
1991 wlis 14 aprils konstituciaSi Setanili cvlilebebis mixed-
viT, saqarTvelos prezidenti warmoadgenda saqarTvelos respublikas
qveynis SigniT da saerTaSoriso urTierTobebSi, iyo sajariso formi-
rebebis umaRlesi mTavarsardali. konstituciis mixedviT, respublikis
prezidenti meTaurobda saxelmwifo mmarTvelobis organoTa sistemas;
uzenaes sabWosTan SeTanxmebiT ayalibebda respublikis mTavrobas; uze-
naes sabWos dasaniSnad warudgenda mTavrobis Tavmjdomaris kandida-
turas. uzenaes sabWosTan SeTanxmebiT uflebamosili iyo gadaeyenebina
Tanamdebobidan mTavrobis Tavmjdomare da mTavrobis wevrebi. mTav-
robis struqturas saqarTvelos respublikis prezidentis wardgine-
biT gansazRvravda uzenaesi sabWo. konstituciis Tanaxmad, saqarTvelos
mTavroba iyo respublikis aRmasrulebel-ganmkargulebeli organo, ro-
melic pasuxismgebeli iyo uzenaesi sabWosa da prezidentis winaSe. Tum-
ca, ZiriTadi kanonis mixedviT, saqarTvelos respublikis mTavroba pre-
zidents eqvemdebareboda. mTavroba saqarTvelos respublikis kanonebis,
uzenaesi sabWos sxva gadawyvetilebebis, prezidentis brZanebulebebis
safuZvelze da maT Sesasruleblad gamoscemda dadgenilebebsa da gank-
argulebebs.
saqarTvelos respublikis prezidenti xels awerda kanonebs da aR-
Wurvili iyo vetos uflebiT, risi daZlevac uzenaes sabWos xmebis ori
mesamedis umravlesobiT SeeZlo. 1991 wlis sakonstitucio cvlilebe-
biT saqarTvelos respublikis prezidenti mTavrobis TavmjdomaresTan
da uzenaesi sabWos TavmjdomaresTan konsultaciebis Semdeg uflebamo-
sili iyo daeTxova uzenaesi sabWo. konstituciis mixedviT, prezidenti
uflebamosili iyo gaeuqmebina saqarTvelos mTavrobis dadgenilebebi
da gankargulebebi; uzenaesi sabWos winaSe daeyenebina sakiTxi avtono-
miuri respublikis kanonisa da uzenaesi sabWos dadgenilebis SeCerebis
Sesaxeb, Tu ki isini ewinaaRmdegebodnen saqarTvelos respublikis kons-
titucias da kanonebs.
1991 wlis sakonstitucio cvlilebebiT damkvidrebuli xelisufle-
bis organizaciis analizis Sedegad qarTveli konstitucionalistebi
araerTgvarovan daskvnebamde midian. avtorTa nawili prezidentis imd-
roindel konstituciur statuss saprezidento respublikis saxelmwi-
fos meTaurisTvis tipiur kompetenciad axasiaTebs212, xolo zogierTi
mkvlevari saubrobs saqarTveloSi saparlamento sistemis damkvidrebis
mcdelobaze maRali legitimaciis mqone pirdapiri gziT arCeuli pre-
zidentiT213. rogorc Cans, azrTa sxvadasxvaoba prezidentis institutis
212
iqve, 127.
213
melqaZe o., qarTuli konstitucionalizmi, wigni meore, Tbilisi, 2011, 144.

79
ekleqturi konstituciursamarTlebrivi statusiT aixsneba.
1991 wels 14 aprils uzenaesi sabWos mier ganxorcielebuli sakons-
titucio cvlilebebis Sedegad damkvidrebuli modelis maxasiaTeblebi
mianiSnebs Sereuli mmarTvelobis modelis damkvidrebis mcdelobaze,
rodesac ZiriTadi kanonis Tanaxmad, prezidenti marTalia uzenaes sab-
WosTan SeTanxmebiT ayalibebda mTavrobas, magram konstituciis mixed-
viT, prezidenti meTaurobda saxelmwifo mmarTvelobis organoTa siste-
mas, mTavroba eqvemdebareboda prezidents, imavdroulad mTavroba
pasuxismgebeli iyo aramxolod prezidentis, aramed parlamentis wina-
Sec. rogorc aRiniSna, konstituciis Tanaxmad, respublikis prezidents
uzenaesi sabWos daTxovnis uflebac mieniWa. mosazrebas mmarTvelobis
Sereuli modelis Taobaze isic amyarebs, rom imdroindeli konstitu-
ciis 124-e muxlis Tanaxmad, respublikis mTavrobis TxovniT uzenaesi
sabWo ganixilavda mTavrobisa da misi calkeuli wevrisTvis ndobis ga-
mocxadebis sakiTxs. uzenaesi sabWos mier undoblobis gamocxadebis an
ndobis gamocxadebaze uaris Tqmis SemTxvevaSi respublikis mTavroba
an misi calkeuli wevri unda gadamdgariyo. Sesabamisad, erTi mxriv,
prezidentsa da mTavrobas Soris urTierTobis konstituciiT gaTval-
iswinebuli modeli, xolo, meore mxriv, aRmasrulebeli xelisuflebisa
da uzenaesi sabWos urTierTobebis konstituciuri reglamentacia, gar-
damaval periodSi Sereuli mmarTvelobis arsebobaze mianiSnebs.
1992 wlis ianvarSi aralegitimurad formirebuli jer samxedro da
Semdeg saxelmwifo sabWos mmarTvelobis periodi imave wlis oqtom-
berSi gamarTuli saparlamento arCevnebiT dasrulda. axalarCeulma
parlamentma 6 noembers miiRo kanoni `saxelmwifo xelisuflebis Se-
saxeb~, romlis preambulaSi aRiniSna, rom es kanoni gansazRvravda qvey-
nis sagangebo saSinao da sagareo mdgomareobiT ganpirobebul saqarT-
velos saxelmwifos organoebis uflebamosilebas, maTi mowyobisa da
saqmianobis wess axali konstituciis miRebamde, rac ganxorcieldeboda
1921 wlis saqarTvelos konstituciis memkvidreobiTobis safuZvelze214.
SeiZleba iTqvas, rom am kanoniT gardamaval periodSi damkvidrda mmarT-
velobis uprecedento forma, romlis mixedviT sayovelTao arCevnebiT
3 wlis vadiT airCeoda saqarTvelos parlamenti da masTan erTad parla-
mentis Tavmjdomare, romelic mogvianebiT parlamentis mier airCeoda
saxelmwifos meTauris Tanamdebobaze215. amgvarad, `mcire konstituciT~
gaTvaliswinebuli xelisuflebis horizontaluri organizacia xelisu-
flebis danawilebis principis sruli ignorirebis pirobebSi warimarTa.
saxelmwifos meTaurs parlamentis Tavmjdomare warmoadgenda, romelic
214
kanonis teqsti ixileT saxelmwifo sakonstitucio komisiis veb-gverdze: <http://con-
stcommission.parliament.ge/1992> [23.10.2016].
215
demetraSvili a., kobaxiZe i., konstituciuri samarTali, meore gamocema, Tbilisi, 2014,
98.

80
faqtobrivad aRmasrulebeli xelisuflebis saTaveSic aRmoCnda.
kanonis Tanaxmad, saqarTvelos saxelmwifos meTauri iyo saqarTve-
los respublikis umaRlesi Tanamdebobis piri, romelic saqarTvelos
warmoadgenda qveynis SigniT da saerTaSoriso urTierTobebSi; uzrun-
velyofda saxelmwifos damoukideblobas da teritoriul mTlianobas,
adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvas, saxelmwifo organoebis
urTierTSeTanxmebul saqmianobas. is, agreTve, meTaurobda saqarTvelos
respublikis saxelmwifo mmarTvelobis organoTa sitemas. aRsaniSnavia,
rom ministrTa kabineti pasuxismgebeli iyo parlamentisa da parlamen-
tis Tavmjdomaris - saxelmwifos meTauris winaSe. saxelmwifos meTauri
niSnavda da aTavisuflebda premier-ministris moadgileebs, ministrTa
kabinetis wevrebs da parlaments warudgenda dasamtkiceblad. ministrTa
kabineti saqarTvelos respublikis kanonebis, saxelmwifos meTauris
brZanebulebebis safuZvelze da maT Sesasruleblad gamoscemda dad-
genilebebs. `mcire konstituciis~ mixedviT premier-ministrs ufleba
hqonda daayenebina parlamentis winaSe ministrTa kabinetisadmi ndobis
sakiTxi. premier-ministris gadadgoma gamoiwvevda ministrTa kabinetis
gadadgomas. parlamentis winaSe premier-ministrisa da ministrTa kabi-
netis wevrisadmi ndobis sakiTxis dayenebis ufleba hqonda deputatTa
saerTo raodenobis sul cota erT mexuTeds an parlamentis Tavmjdo-
mares. konstituciuri kanonis mixedviT, premier-ministri warudgenda
saxelmwifos meTaurs winadadebebs ministrTa kabinetis struqturisa da
personaluri Semadgenlobis Sesaxeb. ministrTa kabinetis struqturas
amtkicebda parlamenti.
rogorc marTebulad SeniSnavs profesori melqaZe, `saxelmwifo mow-
yobis Sesaxeb~ kanoniT gaTvaliswinebuli mmarTvelobis modeli kons-
titucionalizmSi uprecedentoa da respublikuri mmarTvelobis aRi-
arebul arc erT klasikur formas ar ganekuTvneba216. 1992-1995 wlebSi
moqmedi xelisuflebis horizontaluri danawilebis sistema marTlac
originaluri iyo ramdenadac saxelmwifos meTauris Tanamdebobaze par-
lamentis Tavmjdomares moiazrebda, romlis winaSec pasuxismgebeli iyo
mTavroba. Sesabamisad, faqtobrivad erTi piri - saxelmwifos meTauri
moeqca xelisuflebis orive politikuri Stos saTaveSi, ramac gavlena
mmarTvelobis modelis konstituciuri reglamentaciis Semdgom pro-
ceszec iqonia.

216
melqaZe o., qarTuli konstitucionalizmi, wigni pirveli, Tbilisi, 2009, 166.

81
 4. mmarTvelobis saprezidento sistema 1995 wlis
konstituciis mixedviT
saqarTvelos 1995 wlis konstituciis pirveladi teqstis me-5 muxl-
Si miTiTebuli iyo, rom saxelmwifo xelisufleba xorcieldeba xelisu-
flebis danawilebis principze dayrdnobiT. 1995-2004 wlebSi saxelmwifo
xelisufleba konstituciurad sam Stod iyo dayofili: sakanonmdeblo
ekuTvnoda parlaments, aRmasrulebeli - saqarTvelos prezidents da
sasamarTlo xelisufleba sasamarTlo organoTa meSveobiT xorcield-
eboda. 1995 wlis 24 agvistos konstituciis mesame da meoTxe Tavebis
pirveladi redaqciis analizis Sedegad SegviZlia davaskvnaT, rom saqa-
rTvelos konstituciam mmarTvelobis saprezidento modeli daamkvidra.
saqarTvelos konstituciis 69-e muxlis pirveladi redaqciis Tanaxmad,
prezidenti iyo saxelmwifosa da aRmasrulebeli xelisuflebis meTau-
ri. is warmarTavda da axorcielebda saxelmwifos saSinao da sagareo
politikas, uzrunvelyofda qveynis erTianobas da mTlianobas, saxelm-
wifo organoTa saqmianobas konstituciis Sesabamisad. prezidenti iyo
saqarTvelos umaRlesi warmomadgeneli sagareo urTierTobebSi. saqa-
rTvelos prezidenti airCeoda pirdapiri, sayovelTao arCevnebis Sede-
gad, 5 wlis vadiT da misi kompetencia saprezidento sistemisTvis dam-
axasiaTebeli uflebamosilebebiT iyo aRWurvili.
saprezidento respublikis koncefciis Sesabamisad mTavroba ar war-
moadgenda damoukidebel organos. konstitucia ar iTvaliswinebda mTav-
robis Sesaxeb calke Tavis arsebobas, es ukanaskneli mxolod 2004 wlis
konstituciuri reformis Sedegad gaCnda saqarTvelos ZiriTad kanonSi.
Sesabamisad, saqarTvelos prezidenti warmoadgenda ara mxolod saxelm-
wifos meTaurs, aramed aRmasrulebeli xelisuflebis erTpirovnul gan-
maxorcielebels. mTavroba misi saTaTbiro organo iyo, prezidenti min-
istrebs niSnavda parlamentis TanxmobiT, Tumca, maTi ganTavisufleba
erTpirovnulad SeeZlo. Sesabamisad mTavroba ar iyo parlamentis winaSe
pasuxismgebeli. mTavrobis wevrebi pasuxismgebeli iyvnen prezidentis
winaSe da swored mis winaSe ixsnidnen uflebamosilebas.
saqarTvelos parlamenti rogorc qveynis umaRlesi warmomadgen-
lobiTi organo, konstituciis mixedviT, axorcielebda sakanonmdeblo
xelisuflebas, gansazRvravda qveynis saSinao da sagareo politikis
ZiriTad mimarTulebebs, konstituciiT gansazRvrul farglebSi kont-
rols uwevda mTavrobis saqmianobas da axorcielebda sxva uflebamosi-
lebebs. prezidents ar hqonda parlamentis daTxovnis ufleba, parla-
menti uflebamosili iyo impiCmentis wesiT gadaeyenebina prezidenti.
impiCmentis meqanizmis ganxorcieleba sakmao sirTuliT xasiaTdeboda,
rac misi praqtikuli ganxorcielebis SesaZleblobas amcirebda.
aRsaniSnavia, rom saqarTvelos konstituciiT saqarTvelos prezi-

82
dents mikuTvnebuli hqonda imdagvari uflebamosilebebic, romelic ar
aris damaxasiaTebeli tipiuri saprezidento demokratiisTvis. ase ma-
galiTad, saqarTvelos prezidenti aRWurvili iyo sakanonmdeblo ini-
ciativis uflebiT, rac sakanonmdeblo da aRmasrulebel xelisufle-
bas Soris arsebul wonasworobas prezidentis sasargeblod arRvevda.
konstituciiT prezidenti uflebamosili iyo kanonproeqtis riggareSe
ganxilva moeTxova. prezidenti aRWurvili iyo konstituciis sruli an
nawilobrivi gadasinjvis iniciativis uflebiTac.
saqarTvelos konstitucia iTvaliswinebda im uflebamosilebaTa wre-
sac, romelic sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisuflebis Tamonaw-
ileobas moiTxovda:
_ kanonSemoqmedebiTi procesis damagvirgvinebeli etapi prezidentis
mier misi promulgacia, rodesac prezidents SeeZlo gamoeyenebina vetos
ufleba. vetos daZlevas parlamentis siiTi Semadgenlobis aranakleb
3/5-is umravlesoba sWirdeboda, rac prezidentis vetos angariSgasawev
instrumentad aqcevda;
_ sagangebo da saomar mdgomareobas acxadebda prezidenti da amtki-
cebda parlamenti;
_ ministrebis daniSvna prezidentis mier parlamentis TanxmobiT xde-
boda, magram maTi ganTavisufleba prezidents damoukideblad SeeZlo;
_ saerTaSoriso xelSekrulebebis dadebis procesSi ratifikaciis
formiT, agreTve, elCebisa da sxva diplomatiuri warmomadgenlebis da-
niSvnaSi parlamentic monawileobda;
_ saxelmwifo biujetis proeqtis parlamentisTvis wardgenis pre-
rogativa prezidents ekuTvnoda da parlaments damoukideblad, prezi-
dentis Tanxmobis gareSe, ar hqonda masSi cvlilebebis Setanis ufleba.
aRsaniSnavia, rom saprezidento sistemis samSobloSi, aSS-is konsti-
tuciis Tanaxmad, prezidentis institutis SeboWvas damatebiT iseTi
mniSvnelovani faqtorebi uzrunvelyofs, rogoricaa sxvadasxva dros
arCeuli orpalatiani kongresi da federalizmi, rogorc teritoriuli
organizaciis principi, rac centrsa da Statebs Soris aRmasrulebeli
xelisuflebis vertikalur danawilebasac gulisxmobs. saqarTveloSi
es faqtorebi ugulebelyofili iyo. Sesabamisad, saqarTvelos kons-
tituciiT 1995-2004 wlebSi gansazRvruli mmarTvelobis modelis ana-
lizisas im daskvnamde mivdivarT, rom evropaSi pirveli saprezidento
sistemis qarTul nairsaxeobaSi wonasworoba prezidentis sasargeblod
iyo darRveuli217.

217
xmalaZe v., demetraSvili a., nalbandovi a., ramiSvili l., usufaSvili d., jibRaSvili z.,
saqarTvelos saxelmwifo xelisufleba centralur doneze: balansi mis ganStoebaTa So-
ris. sakonstitucio-politikuri reformis procesi saqarTveloSi: politikuri elita da
xalxis xmebi, Tbilisi, 2005, 16.

83
 5. mmarTvelobis forma 2004 wlis 6 Tebervlis konstituciuri
cvlilebebis mixedviT
2004 wlis 6 Tebervlis sakonstitucio cvlilebebis mizani saprezi-
dento mmarTvelobis naxevrad saprezidento modeliT Canacvleba iyo.
konstituciuri kanonis ganmartebiTi baraTis mixedviT, SemoTavazebuli
sakonstitucio cvlilebebis koncefcia mmarTvelobis naxevrad-sapre-
zidento franguli modelidan gamomdinareobda. Tumca, realurad sa-
konstitucio reformiT damkvidrebuli modeli franguli Sereuli mod-
elis nacvlad rusul naxevrad saprezidento sistemasTan ufro axlos
aRmoCnda. 2004 wlis konstituciuri cvlilebebis Sedegad SemoRebul
iqna ara naxevrad saprezidento sistemisTvis damaxasiaTebeli bicefal-
uri xasiaTis aRmasrulebeli xelisufleba, aramed damkvidrebul iqna
supersaprezidento sistema218.
sakonstitucio cvlilebebiT aramxolod saqarTvelos prezidentis
konstituciurma statusma ganicada transformacia da axali modelis
Tanaxmad, is formalurad aRar warmoadgenda aRmasrulebeli xeli-
suflebis erTpirovnul ganmaxorcielebels, aramed konstitucias, mi-
si moqmedebis cxra wlis Tavze, daemata sruliad axali meoTxe prima
Tavi, romliTac saqarTvelos mTavrobis, rogorc aRmasrulebeli xe-
lisuflebis ganmaxorcielebeli organos, statusi ganisazRvra. Tum-
ca, saxelmwifos meTauris statusi kvlav daubalansebeli darCa da is
naxevrad saprezidento franguli modelisTvis Seusabamo Taviseburebe-
biT aRiWurva. saqarTvelos prezidents SeunarCunda rogorc sakanonm-
deblo, agreTve, aRmasrulebel xelisuflebaze arsebiTi zemoqmedebis
meqanizmebi. sakonstitucio cvlilebebis Tanaxmad, prezidenti iyo sax-
elmwifos da ara aRmasrulebeli xelisuflebis meTauri. Tumca, is pre-
mier-ministrTan erTad xelmZRvanelobda aRmasrulebeli xelisuflebis
ganxorcielebas. mTavrobis formireba xdeboda prezidentisa da parla-
mentis monawileobiT. saqarTvelos mTavroba pasuxismgebeli iyo pre-
zidentisa da parlamentis winaSe. Tumca, uflebamosilebas mTavroba
ixsnida saqarTvelos prezidentis winaSe. Sesabamisad, amerikeli pro-
fesorebis Sugartisa da keris klasifikatoris mixedviT, 2004 wlis 6
Tebervlis sakonstitucio cvlilebebis Sedegad saqarTvelo gadavida
Sereuli sistemis saprezidento-saparlamento mmarTvelobis modelze,
sadac mTavrobis gadayenebis ufleba gaaCnia rogorc parlaments, aseve,
prezidents da mTavroba orives winaSea pasuxismgebeli.219
2004 wlis sakonstitucio cvlilebebis Tanaxmad, saqarTvelos
218
demetraSvili a., mmarTvelobis axali sistemis Taviseburebani saqarTveloSi, su-
persaprezidentodan saparlamentomde: sakonstitucio cvlilebebi saqarTveloSi, g. no-
diasa da d. afrasiZis redaqtorobiT, Tbilisi, 2013, 27.
219
dawvrilebiT ix. Shugart M., Carey J., Presidents and Assemblies Constitutional Design and Electoral
Dynamics, New York, 1992.

84
parlamenti kvlav gansazRvravda qveynis saSinao da sagareo politi-
kis ZiriTad mimarTulebebs, saqarTvelos prezidenti warmarTavda da
axorcielebda saxelmwifos saSinao da sagareo politikas, xolo mTav-
roba, axali konstituciuri formulis mixedviT, saqarTvelos kanonm-
deblobis Sesabasamisad uzrunvelyofda aRmasrulebeli xelisuflebis,
qveynis saSinao da sagareo politikis ganxorcielebas220. aRniSnulidan
SeiZleba davaskvnaT, rom saqarTvelos prezidenti mTavrobis uzrun-
velyofis pirobebSi, misi meSveobiT, warmarTavda qveynis saSinao da
sagareo politikas. saqarTvelos mTavrobas mieniWa normatiuli aqtis
gamocemis ufleba.
konstituciiT ganisazRvra mTavrobis formirebis da daTxovnis me-
qanizmi. premier-ministris kandidaturis SerCeva da mTavrobis formi-
reba xdeboda prezidentis mier, romelic ndobis misaRebad mTavrobis
Semadgenlobas warudgenda parlaments. ndobis gamocxadeba xdeboda
parlamentis sruli Semadgenlobis umravlesobis mier. Tu mTavroba da
samTavrobo programa zedized samjer ver miiRebda parlamentis ndobas,
prezidenti wamoayenebda premieris axal kandidaturas an parlamentis
Tanxmobis gareSe daniSnavda mas, xolo premier-ministri prezidentis
TanxmobiT daniSnavda ministrebs. ukanasknel SemTxvevaSi prezidenti
daiTxovda parlaments da niSnavda riggareSe arCevnebs.
sakonstitucio cvlilebebiT ganisazRvra saqarTvelos mTavrobisT-
vis undoblobisa da upirobo undoblobis gamocxadebis meqanizmic221.
saqarTvelos konstituciam gaiTvaliswina premier-ministris ufle-
bamosileba parlamentSi gansaxilvel saxelmwifo biujetis, sagadasa-
xado kodeqsis da mTavrobis struqturis, uflebamosilebisa da saq-
mianobis wesis Sesaxeb kanonproeqtebze parlamentSi daesva mTavrobis
ndobis sakiTxi. Tu parlamenti sruli Semadgnelobis umravlesobiT
ndobas ar gamoucxadebda mTavrobas, prezidenti erTi kviris vadaSi ga-
daayenebda mTavrobas an daiTxovda parlaments da daniSnavda riggareSe
arCevnebs222. parlamentis mier mTavrobisTvis ndobis gamocxadebisas Se-
sabamisi kanonproeqti miRebulad CaiTvleboda. aRniSnuli normis Sede-
gad, sasurveli kanonproeqtis ganuxilvelad miRebis mizniT, premier-
ministrs mieniWa parlamentze zemoqmedebis saSualeba. parlamentis mier
mTavrobisTvis ndobis gamocxadebis Semdeg mTavrobis Tavdapirveli
Semadgenlobis erTi mesamediT, magram aranakleb 5 wevriT ganaxlebis
SemTxvevaSi, saqarTvelos prezidenti erTi kviris vadaSi warudgenda
parlaments ndobis misaRebad mTavrobis ganaxlebul Semadgenlobas.
qarTveli konstitucionalistebisa da venecis komisiis223 kritikis
220
saqarTvelos konstituciis 2004 wlis 6 Tebervlis redaqciis 78.1-e muxli.
221
iqve, 81-e muxli.
222
iqve.
223
evropuli komisia samarTlis meSveobiT demokratiis dasacavad, cnobili rogorc vene-

85
ZiriTadi nawili prezidentis statusis daubalansebel konstituciur
reglamentacias Seexeboda. 2004 wlis 6 Tebervlis reformis Sedegad
aRmasrulebeli xelisuflebisgan formalurad distancirebuli pre-
zidenti faqtobrivad mis warmmarTvel figurad darCa. kerZod, mniSv-
nelovani iyo prezidentis monawileoba premier-ministrisa da mTav-
robis Semadgenlobis SerCevaSi; saqarTvelos prezidenti niSnavda
ndobagamocxadebul premier-ministrs da misi TanxmobiT es ukanaskneli
ministrebs. prezidentis Tanxmoba aucilebeli iyo ministris moadgi-
leebis daniSvnazec; prezidenti gansakuTrebiT mniSvnelovan saxelm-
wifoebriv sakiTxebTan dakavSirebiT iwvevda da Tavmjdomareobda
mTavrobis sxdomas; uflebamosili iyo sakuTari iniciativiT an konsti-
tuciiT gaTvaliswinebul sxva SemTxvevaSi gadaeyenebina saqarTvelos
mTavroba; Tanamdebobidan gaeTavisuflebina Tavdacvis, Sinagan saqmeTa
da iusticiis ministrebi; prezidenti uflebamosili iyo SeeCerebina an
gaeuqmebina mTavrobisa da aRmasrulebeli xelisuflebis dawesebule-
baTa aqtebi, Tu isini ewinaaRmdegebodnen saqarTvelos konstitucias,
saerTaSoriso xelSekrulebebsa da SeTanxmebebs, kanonebsa da prezi-
dentis normatiul aqtebs. prezidenti Tanxmobas aZlevda mTavrobas sa-
xelmwifo biujetisa da mTavrobis struqturis, uflebamosilebisa da
saqmianobis wesis Sesaxeb kanonproeqtebis parlamentSi warsadgenad; uf-
lebamosili iyo konstituciiT gaTvaliswinebul SemTxvevaSi dekretiT
daemtkicebina saxelmwifo biujeti.
2004 wlis sakonstitucio cvlilebebiT prezidenti aRiWurva konsti-
tuciiT gaTvaliswinebul SemTxvevebSi parlamentis daTxovnis ufleba-
mosilebiT; mas SeunarCunda gansakuTrebul SemTxvevebSi sakanonmdeblo
iniciativisa da vetos ufleba; prezidentis konstituciuri ufle-
bamosilebebis am arasrul CamonaTvals imasac Tu davumatebT, rom sa-
xelmwifos meTauri iyo SeiaraRebuli Zalebis umaRlesi mTavarsardali
da mmarTveli partiis lideri, naTeli xdeba misi roli da gavlena sax-
elisuflebo sistemaze. Sesabamisad, logikuria veneciis komisiis daskv-
na 2004 wlis 6 Tebervlis konstituciuri cvlilebebis mimarT, romlis
Tanaxmad, miRebuli cvlilebebis mTavari mizani - saprezidento siste-
mis naxevrad-saprezidento sistemiT Canacvleba srulyofilad ganxor-
cielebuli ver iqna, miuxedavad imisa rom mTlianobaSi mmarTvelobis
forma evropuls dauaxlovda224. komisiis kritikuli SeniSvnebis nawili
exeboda naxevrad-saprezidento modelisTvis Seusabamo prezidentis
rig uflebamosilebebs mTavrobis dakompleqtebis, biujetis dekretiT
damtkicebisa da misi sakanonmdeblo iniciativiT aRmWurvel regula-

ciis komisia, daarsda 1990 wels da evropis sabWos damoukidebeli sakonsultacio organoa
konstituciur sakiTxebSi. vrclad ix. <http://www.venice.coe.int> [15.02.2020].
224
veneciis komisiis daskvna ix. <http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?-
pdffile=CDL-AD(2004)008-e> [15.02.2020].

86
ciebTan mimarTebiT.
aRsaniSnavia, rom 2004 wlis 6 Tebervlis sakonstitucio reformam
premier-ministric parlamentTan mimarTebiT mniSvnelovani ufleba-
mosilebiT aRWurva, riTac sakmaod gaarTula parlamentis mxridan
mTavrobis wevris individualuri pasuxismgeblobis formebis reali-
zacia. konstituciis Secvlili 59-e muxlis redaqciiT parlamenti uf-
lebamosili iyo wevrTa sruli Semadgenlobis umravlesobiT premier-
ministris winaSe daesva mTavrobis calkeuli wevris Tanamdebobrivi
pasuxismgeblobis sakiTxi. Tu premier-ministri ar gaaTavisuflebda
mTavrobis wevrs, aseT SemTxvevaSi, igi ori kviris vadaSi parlaments
warudgenda Tavis motivirebul gadawvetilebas. Sesabamisad, miuxeda-
vad parlamentis ndobiT aRWurvili mTavrobis, rogorc aRmasrulebe-
li xelisuflebis kolegiuri organos, institutis damkvidrebisa, am
ukanasknelisTvis parlamentis mxridan solidaruli da individualuri
pasuxismgeblobis formebis gamoyeneba sakmaod rTuli da araefeqturi
iyo. parlaments daTxovnis safrTxe mTavrobisTvis mxolod upirobo
undoblobis gamocxadebisas ar emuqreboda, rasac sakanonmdeblo orga-
nos wevrTa sruli Semadgenlobis 3/5-is mxardaWera sWirdeboda.
franguli naxevrad-saprezidento modelis msgavsad, 2004 wlis
cvlilebebiT damkvidrebuli modeli aRmasrulebeli xelisuflebis
ganxorcielebis procesSi prezidentis aqtiur rols iTvaliswinebda
Tuki premier-ministri da samTavrobo gundi misi Tanapartielebis-
gan iqneboda dakompleqtebuli, rasac prosaprezidento saparlamento
umravlesobis politikuri Semadgenloba gansazRvravda. winaaRmdeg
SemTxvevaSi, opoziciuri saparlamento umravlesobis pirobebSi, aR-
masrulebeli xelisuflebis ganxorcielebis procesSi prezidentis Car-
Tuloba SedarebiT SezRudul xasiaTs atarebda, rac saxeze iyo kidec
2012 wlis saparlamento arCevnebis Semdeg, rodesac prezidenti da opo-
ziciuri premieri, mTavrobasTan erTad, kohabitaciis pirobebSi muSa-
obdnen da prezidents SezRuduli hqonda parlamentis daTxovnis kon-
stituciuri SesaZlebloba.
2004 wlis 6 Tebervlis sakonstitucio cvlilebebiT damkvidrebuli
mmarTvelobis modelis analizisas konstitucionalistebi im daskvnamde
midian, rom reformis Sedegad SemoRebuli qarTuli novacia Sereuli
mmarTvelobis Sugartiseul klasifikatorSi axali saxea da wminda qa-
rTul models - prezidenti premierTan erTad warmoadgenda, rodesac
parlamenti meorexarisxovan organod da saxelisuflebo triadaSi Sez-
Ruduli uflebamosilebebis gamo mesame subieqtad iqca225.

225
melqaZe o., qarTuli konstitucionalizmi, wigni meore, Tbilisi, 2011, 220.

87
 6. mmarTvelobis modeli 2010 wlis 15 oqtombris
konstituciuri reformis mixedviT
saparlamento sistemaze orientirebuli mmarTvelobis dabalansebu-
li modelis damkvidrebis Semdgom masStabur mcdelobas warmoadgenda
2010 wlis 15 oqtombris sakonstitucio cvlilebebi, romlis mizani iyo
xelisuflebis danawilebis horizontalur sistemaSi arsebuli deforma-
ciebis gamosworeba226. sakonstitucio cvlilebebi 2013 wlis oqtombris
morigi saprezidento arCevnebis Sedegad arCeuli prezidentis ficis
dadebis momentidan amoqmedda (2013 wlis 17 noemberi).227 sakonstitucio
reformis Sedegad mmarTvelobis wminda saparlamento sistemis damkvi-
dreba ar momxdara, marTalia saxalxo legitimaciis mqone prezidentis
instituti gaemijna aRmasrulebel xelisuflebas, magram mas Seunar-
Cunda qveynis sazogadoebriv-politikur cxovrebaze zemoqmedebisTvis
mniSvnelovani uflebamosilebebi. sakonstitucio cvlilebebiT mTav-
roba aRiarebul iqna aRmasrulebeli xelisuflebis umaRles organod,
romelic angariSvaldebuli iyo parlamentis winaSe; SemoRebul iqna sax-
elmwifoebriv saqmianobaSi parlamentis rolis zrdis uzrunvelmyofi
regulaciebi228.
2010 wlis 15 oqtombris konstituciuri reformis erT-erTi mTavar
amocanas prezidentis aRmasrulebeli xelisuflebisgan saboloo dis-
tancireba warmoadgneda. Sesabamisad, konstituciis axali redaqciiT
saxelmwifos meTaursa da aRmasrulebeli xelisuflebis meTaurs Soris
uflebamosilebebi gaimijna da maTi ZiriTadi nawili premier-ministris
xelSi gadavida. 2010 wlis sakonstitucio cvlilebebiT prezidentis
uflebamosilebebi sagrZnoblad Semcirda. Tumca, miuxedavad preziden-
tis axali, SezRuduli konstituciuri statusisa, saxelmwifos meTauri
airCeoda pirdapiri, sayovelTao arCevnebis gziT da misi uflebamosile-
bebi sagrZnoblad aRemateboda saparlamento respublikaSi iribi gziT
arCeuli, arbitraluri funqciis mqone prezidentis statuss. saqarT-
velos konstituciis 69-e muxlis ganaxlebuli redaqciiT, saqarTvelos
prezidenti warmoadgenda saqarTvelos saxelmwifos meTaurs, qveynis er-
Tianobisa da erovnuli damoukideblobis garants. saqarTvelos prezi-
denti konstituciiT misTvis miniWebuli uflebamosilebebis farglebSi
uzrunvelyofda saxelmwifo organoTa funqcionirebas. prezidenti iyo
samxedro Zalebis umaRlesi mTavarsardali; warmoadgenda saqarTvelos
226
demetraSvili a., 2009-2010 wlis konstituciuri reforma saqarTveloSi, saqarTvelos
konstituciuri qronikebi, baTumi, 2012, 24.
227
2010 wlis 15 oqtombris saqarTvelos konstituciuri kanoni „saqarTvelos konstitu-
ciaSi cvlilebebisa da damatebebis Setanis Sesaxeb“ ixileT saqarTvelos sakanonmdeblo
macnes veb-gverdze https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1080890?publication=2 [15.02.2020]
228
demetraSvili a., 2009-2010 wlis konstituciuri reforma saqarTveloSi, saqarTvelos
konstituciuri qronikebi, baTumi, 2012 , 28.

88
sagareo urTierTobebSi. saqarTvelos prezidents konstituciis mixed-
viT aekrZala partiuli Tanamdebobis dakaveba.
konstituciis ganaxlebuli redaqciiT, mTavroba uflebamosilebas
ixsnida axalarCeuli parlamentis da ara axalarCeuli prezidentis wi-
naSe. prezidents arsebiTad SeezRuda mTavrobis saqmianobaze gavlenis
meqanizmebi. Tumca, aRsaniSnavia, rom 2010 wlis 15 oqtombris konsti-
tuciuri cvlilebebiT prezidenti warmoadgenda saqarTvelos sagareo
urTierTobebSi, is mTavrobasTan SeTanxmebiT awarmoebda molaparake-
bebs sxva saxelmwifoebTan da saerTaSoriso organizaciebTan, debda
saerTaSoriso xelSekrulebebsa da SeTanxmebebs. imavdroulad konsti-
tuciis ganaxlebuli redaqciiT sagareo politikas axorcielebda mTav-
roba, romelic angariSvaldebuli iyo parlamentis winaSe. Sesabamisad,
prezidentsa da mTavrobas Soris sagareo politikis sferoSi ufle-
bamosilebebi mkafiod ar gaimijna.
meore mimarTulebas sadac prezidenti SemxeblobaSi darCa aRmas-
rulebeli xelisuflebis prerogativebTan ganekuTvneboda Tavdacvis
sfero. prezidenti, rogorc samxedro Zalebis umaRlesi mTavarsar-
dali, am sferoSi garkveul uflebamosilebebs flobda. saomari md-
gomareobis gamocxadeba da gauqmeba prezidentis diskreciul ufle-
bamosilebad ganixileboda da ar moiTxovda premieris kontrasignacias.
prezidenti xelmZRvanelobda uSiSroebis sabWos, niSnavda mis wevrebs
da kontrasignaciis gareSe gamoscemda sabWos saqmianobasTan dakavSire-
bul samarTlebriv aqtebs. mTavrobasTan SeTanxmebiT Tanamdebobaze
niSnavda da Tanamdebobidan gadaayenebda saqarTvelos SeiaraRebuli Za-
lebis generaluri Stabis ufross da sxva mxedarTmTavrebs. samxedro
Zalebis struqturas amtkicebda prezidenti. konstituciis Tanaxmad,
saqarTvelos prezidenti iRebda gadawyvetilebas samxedro Zalebis gam-
oyenebis Sesaxeb da 48 saaTis ganmavlobaSi warudgenda mas parlaments
dasamtkiceblad.
prezidenti monawileobda mTavrobis formirebis procesSi da is
warudgenda axalarCeul parlaments parlamentis arCevnebSi saukeTeso
Sedegis mqone saarCevno subieqtis mier misTvis wardgenil premier-
ministris kandidaturas. sainteresoa prezidentis roli parlamentis
mier mTavrobisTvis undoblobis gamocxadebisas, rodesac prezidents
gaaCnda e.w. aRmasrulebeli vetos ufleba anu ufleba uari ganecxadebi-
na parlamentis siiTi Semadgenlobis naxevarze metis mier misTvis ward-
genili premier-ministris kandidaturis wamoyenebaze, rac alogikuri
iyo mmarTvelobis 2010 wlis cvlilebebiT dadgenili modelis pirobeb-
Si, rodesac prezidenti mTavrobis formirebis procesSi realur rols
ar flobda da misi es uflebamosileba krizisis daZlevas namdvilad ar
uwyobda xels. prezidents gaaCnda mniSvnelovani uflebamosilebebi sa-

89
konstitucio da uzenaesi sasamarTloebis Semadgenlobebis formirebi-
sas da rigi sxva saxelmwifo organoebis sakadro kompleqtaciis mimar-
TulebiT.
2010 wlis 15 oqtombris sakonstitucio cvlilebebis erT-erT mTa-
var siaxles kontrasignaciis institutis SemoReba warmoadgenda. Taname-
drove saxelmwifoTa konstituciursamarTlebriv sistemebSi kontra-
signacia, rogorc wesi, damkvidrebulia aRmasrulebeli xelisuflebis
funqciuri dualizmis SemTxvevaSi, saparlamento da Sereuli mmarTv-
elobis pirobebSi229. saqarTvelos prezidentis samarTlebrivi aqtebis
premieri-ministris mier kontrasignaciis gadawyvetilebas iRebda mTav-
roba. Sesabamisad, konstituciis Tanaxmad, kontrasignaciis SemTxvevaSi
samarTlebriv aqtebze pasuxismgebloba ekisreboda mTavrobas. saqarT-
velos konstituciis 731-e muxli iTvaliswinebda saqarTvelos preziden-
tis im samarTlebriv aqtebs, romlebic ar saWiroebda kontrasignacias.
2010 wlis sakonstitucio cvlilebebiT prezidentis uflebamosile-
bebi SeizRuda ara mxolod aRmasrulebel xelisuflebasTan, aramed
sakanonmdeblo organosTan mimarTebiTac. sakonstitucio cvlilebebis
mixedviT, prezidents aRar qonda sakanonmdeblo iniciativis ufleba,
Sesabamisad arc ufleba moeTxova mis mier inicirebuli kanonproeqtis
rigareSe ganxilva, sakuTari iniciativiT moewvia parlamentis rigar-
eSe sesia da morigi sesiis mimdinareobisas - rigareSe sxdoma. prezi-
dents SeunarCunda vetos gamoyenebis ufleba, Tumca, konstituciis
ganaxlebuli redaqciiT prezidentis veto SedarebiT susti gaxda da
misi gadalaxvis wesi gamartivda. miuxedavad aRniSnulisa, vetos ufleba
prezidentis pozicias angariSgasawev faqtorad aqcevda mmarTveli um-
ravlesobisTvis. aRsaniSnavia, rom konstituciis mixedviT, prezidents
mikuTvnebuli qonda sakonstitucio sasamarTlosadmi mimarTvis ufle-
ba, rac parlamentis mier miRebuli sakanonmdeblo aqtebis gauqmebis
moTxovnis uflebiT aRWuravda mas.
cvlilebebi Seexo prezidentis impiCmentis wesiT Tanamdebobidan
gadayenebis konstituciur meqanizmsac da is SedarebiT gamartivda.
konstituciis ganaxlebuli redaqciiT nacvlad adre arsebuli sami
kenWisyrisa, gaTvaliswinebul iqna ori kenWisyra. ZiriTadi kanonidan
amoRebul iqna Sualeduri kenWisyra da mas mere rac parlamentis sruli
Semadgenlobis aranakleb erTi mesamedi mxars dauWerda prezidentis im-
piCmentis wesiT Tanamdebobidan gadayenebis sakiTxis aRZvras da sakon-
stitucio sasamarTlo daskvniT daadasturebda prezidentis qmedebaSi
danaSaulis Semadgenlobis niSnebis arsebobas an konstituciis darRve-
vas, gaTvaliswinebul iqna daskvniTi kenWisyra da parlamentis sruli
Semadgenlobis aranakleb ori mesamedis mxardaWeris SemTxvevaSi prezi-
229
kverenCxilaZe g., kontrasignaciis instituti: evropuli gamocdileba da qarTuli per-
speqtivebi, samarTlis Jurnali „sarCevi“, 1-2, 2012, 207.

90
denti Tanamdebobidan gadayenebulad CaiTvleboda.
saparlamento da Sereuli modelebis msgavsad saqarTvelos pre-
zidents gaaCnda parlamentis daTxovnis uflebamosileba. amasTan, kon-
stitucia mkafiod gansazRvravda parlamentis daTxovnis SemTxvevebs.
parlamentis daTxovna ukavSirdeboda mTavrobisTvis warumatebeli un-
doblobis gamocxadebas, mTavrobis formirebis procesis CaSlas, biu-
jetis kanonis miuReblobas. konstitucia iTvaliswinebda parlamentis
daTxovnis SezRudvebsac.
konstituciis 2010 wels ganaxlebuli redaqciiT saqarTvelos mTav-
roba pirvelad Tanamedrove qarTuli konstitucionalizmis istoria-
Si aRmasrulebeli xelisuflebis umaRles organod ganisazRvra, ro-
melic axorcielebda qveynis saSinao da sagareo politikas. mTavrobis
formirebas parlamenti axdenda da is swored parlamentis winaSe iyo
angariSvaldebuli. mTavroba aRar iyo pasuxismgebeli saqarTvelos pre-
zidentis winaSe.
2010 wlis sakonstitucio refomiT mTavrobisTvis undoblobis
gamocxadeba xdeboda mTavrobis axali SemadgenlobisTvis ndobis ga-
mocxadebiT anu SemoRebul iqna undoblobis konstruqciuli votumi.
Tumca, undoblobis konstruqciuli votumis konstituciuri meqanizmi
sakmaod rTul da grZelvadian proceduras warmoadgenda, rac mas sapar-
lamento kontrolis ukiduresad araefeqtur meqanizmad aqcevda. maSin
rodesac evropul demokratiebSi undoblobis konstruqciuli votumi
racionalizebuli parlamentarizmis gamovlinebaa da miznad swored
samTavrobo krizis Tavidan acilebas isaxavs. 2010 wlis sakonstitucio
cvlilebebiT gaTvaliswinebuli meqanizmi ki sakmaod grZelvadiani, pro-
ceduruli etapebisa da kvorumebis simravliT da prezidentis sruliad
Seusabamo vetos uflebiT xasiaTdeboda.
sakanonmdeblo organosTan mimarTebiT aRsaniSnavia, rom konsti-
tuciis mixedviT saqarTvelos mTavroba aRWurvili iyo sakanonmdeblo
iniciativis uflebiT da mis mier wardgenili kanonproeqtis rigareSe
ganxilvis uflebiT. mniSvnelovani iyo saqarTvelos mTavrobis ufle-
bamosilebebi sabiujeto procesSic.
daskvnis saxiT SeiZleba aRiniSnos, rom 2010 wlis 15 oqtombris
sakonstitucio reformiT damkvidrebul mmarTvelobis formas tipi-
uri saparlamento marTvelobis models ver mivakuTvnebT. sakonstitu-
cio cvlilebebiT gaTvaliswinebuli mmarTvelobiTi sistema SesaZloa
Sereuli modelis premieri-prezidentTan erTad saxeobad ganvixiloT,
sadac mTavrobis formireba saparlamento gziT xdeba prezidentis
formaluri monawileobis pirobebSi da mTavroba pasuxismgebelia par-
lamentis winaSe, gansxvavebiT saprezidento-saparlamento sistemisgan,
sadac mTavrobis prezidentisa da parlamentis winaSe pasuxismgeblobis

91
dualisturi koncefcia moqmedebs. 2010 wlis konstituciuri refor-
miT gaTvaliswinebuli iyo pirdapiri gziT, sayovelTao arCevnebiT, ar-
Ceuli maRali legitimaciis mqone prezidenti, romlis uflebamosile-
bebi reformamde arsebulTan SedarebiT sagrZnoblad Semcirda. saxeze
iyo agreTve, parlamentis ndobiT mosargeble mTavroba, Tumca, misi
saparlamento kontrolis meqanizmebi SezRuduli saxiT iyo warmodge-
nili, garTulebuli iyo parlamentis mier mTavrobisTvis undoblobis
gamocxadeba. miuxedavad imisa, rom reformiT SemoTavazebuli mmarTv-
elobiTi modelis pirobebSi gaTvaliswinebuli mTavrobis parlamentis
winaSe pasuxismgebloba saparlamento sistemis maxasiaTebels warmoad-
genda da prezidentic distancirebuli iyo xelisuflebis Stoebisgan,
am ukanasknelis konstituciuri statusi mTlianobaSi mainc Seusabamo
iyo wminda saparlamento modelisaTvis da saparlamento respublikis
prezidentis uflebamosilebebs aRemateboda, Tumca, saqarTvelos pre-
zidentis konstituciuri statusi naklebi iyo naxevrad-saprezidento
sistemisTvis damaxasiaTebeli prezidentis statusze, romelic, Tavis
mxriv, bicefaluri aRmasrulebeli xelisuflebis aqtiur monawiled
gvevlineba.
rogorc zemoT aRiniSna, xelisuflebis horizontaluri organizaci-
is 2010 wlis 15 oqtombris sakonstitucio cvlilebebiT damkvidrebuli
modeli ar iyo uxarvezo. swored amitom 2016 wlis 15 dekembers Seqmnili
sakonstitucio komisiis miznad ganisazRvra `saqarTvelos konstituci-
is gadasinjvis kanonproeqtis momzadeba, romlis miReba uzrunvelyofs
konstituciis konstituciuri samarTlis fundamentur principebTan
srul Sesabamisobas da qveynis grZelvadiani demokratiuli ganviTa-
rebis interesis Sesabamisi konstituciuri sistemis Camoyalibebas~230,
rac morigi sakonstitucio reformis farglebSi xelisuflebis umaR-
lesi organoebis statusis gadasinjvas moaswavebda.

7. saqarTvelos moqmedi konstituciiT gaTvaliswinebuli

mmarTvelobis forma
saqarTvelos 1995 konstituciis moqmedebis 25 wlis manZilze masSi
Setanili ocdaaTze meti cvlilebidan moculobisa da Sinaarsobrivi
TvalsazrisiT yvelaze masStaburi 2017 - 2018 wlebis sakonstitucio
reforma gamodga.231 aRniSnuli reformiT cvlilebebi Seexo ZiriTadi
230
saxelmwifo sakonstitucio komisiis debulebis me-2 muxli. ixileT saqarTvelos par-
lamentis 2016 wlis 15 dekembris 65-Is dadgenileba „saxelmwifo sakonstitucio komisiis
Seqmnisa da saxelmwifo sakonstitucio komisiis debulebis damtkicebis Sesaxeb“, gamoqvey-
nebulia saqarTvelos sakanonmdeblo macnes veb-gverdze: <https://matsne.gov.ge/ka/document/
view/3472813> [15.02.2020].
231
2020 wlis 1 ianvris mdgomareobiT, miRebulia 35 konstituciuri kanoni saqarTvelos

92
kanonis mTel teqsts da, maT Soris, xelisuflebis Stoebs Soris urT-
ierTobis maregulirebel debulebebs. sakonstituco reformis miznad
konstituciuri samarTlis fundamentur principebTan Tavsebadi sa-
parlamento mmarTvelobis sistemis dafuZneba iqna gacxadebuli.232 kon-
stituciis ganaxlebuli teqsti 2018 wels arCeuli prezidentis ficis
dadebisTanave amoqmedda (2018 wlis 16 dekemberi). imis gaTvaliswinebiT,
rom saxelmwifos meTauris institutisa da xelisuflebis Stoebis kon-
stituciursamarTlebrivi statusis analizi winamdebare saxelmZR-
vanelos Sesabamis TavebSi vrclad aris mocemuli, am qveTavSi ganxilul
iqneba sakonstitucio reformis Sedegad damkvidrebuli mmarTvelobis
modelis ZiriTadi maxasiaTeblebi.
2017-2018 wlebis sakonstitucio cvlilebebiT gagrZelda saqarT-
velos mmarTvelobis sistemis saparlamento demokratiad transforma-
ciis procesi, romelic miznad isaxavda prezidentis uflebamosilebebis
SesabamisobaSi moyvanas evropuli, saparlamento respublikis maxasiaTe-
blebTan, parlamentis sakontrolo uflebamosilebebis gaZlierebas da
stabiluri aRmasrulebeli xelisuflebis funqcionirebis xelSewyobas.
sakonstitucio reformis Sedegad cvlileba ganicada saqarTvelos
prezidentis konstituciurma statusma. ZiriTadi kanonis ganaxlebuli
redaqciiT ganisazRvra saqarTvelos prezidentis, rogorc saqarTvelos
saxelmwifos meTauris, qveynis erTianobisa da erovnuli damoukide-
blobis garantis statusi.233 konstituciis mixedviT, saqarTvelos pre-
zidenti aris qveynis Tavdacvis Zalebis umaRlesi mTavarsardali da
warmoadgens saqarTvelos sagareo urTierTobebSi.
konstituciis ganaxlebuli redaqciiT gaTvaliswinebul iqna prezi-
dentis arCevis arapirdapiri, iribi wesi, rac damaxasiaTebelia evro-
puli saparlamento demokratiebisaTvis (magaliTad, germania, italia,
saberZneTi) da ganpirobebulia saparlamento sistemaSi prezidentis
SezRuduli konstituciuri uflebamosilebebiT234. sakonstitucio cv-
lilebebiT saxelmwifos meTauris zepartiuli statusis uzrunvelsayo-
fad prezidents SeezRuda ara mxolod partiuli Tanamdebobis dakaveba,
aramed politikuri partiis wevrobac.
sakonstitucio cvlilebis mixedviT, saqarTvelos prezidenti sru-
lad gaemijna aRmasrulebel xelisuflebas. maT Soris, ganisazRvra pre-
zidentis mier sxva saxelmwifoebTan da saerTaSoriso organizaciebTan
konstituciaSi cvlilebebis Setanis Taobaze. konstituciis moqmedi redaqcia da Sesabamisi
konstituciuri kanonebi ixileT saqarTvelos sakanonmdeblo macnes veb gverdze https://
matsne.gov.ge/ka/document/view/30346?publication=35 [15.02.2020]
232
ganmartebiTi baraTi saqarTvelos konstituciuri kanonis proeqtze „saqarTvelos kon-
stituciaSi cvlilebebis Setanis Sesaxeb“, 1.
233
saqarTvelos konstituciis 49-e muxli.
234
Tumca, zogierTi saparlamento respublikis konstituciiT gaTvaliswinebulia prezi-
dentis arCevis pirdapiri wesi (magaliTad, avstria, CexeTi, islandia).

93
molaparakebebis warmoebaze, saerTaSoriso xelSekrulebebis dadebasa
da elCebis da sxva diplomatiuri warmomadgenlebis akreditaciaze
mTavrobis Tanxmobis aucilebloba. prezidenti mTavrobis wardginebiT
niSnavs da aTavisuflebs saqarTvelos elCebs da diplomatiuri warmo-
madgenlobebis xelmZRvanelebs.
aRsaniSnavia, rom sakonstitucio cvlilebebis mixedviT, saqarT-
velos prezidents SeunarCunda vetos ufleba da normatiuli aqtis kon-
stituciasTan Sesabamisobis sakiTxze saqarTvelos sakonstitucio sa-
samarTlosadmi mimarTvis ufleba, rac saSualebas aZlevs saxelmwifos
meTaurs zemoqmedeba moaxdinos sakanonmdeblo procesze da, Tu saWirod
CaTvlis, moiTxovos saparlamento umravlesobis mier mxardaWerili
sakanonmdeblo gadawyvetilebis konstituciasTan Sesabamisobis Semow-
meba. saqarTvelos prezidenti weliwadSi erTxel parlaments warudgens
moxsenebas qveynis mdgomareobis umniSvnelovanes sakiTxebze.
sakonstitucio reformiT kvlav gaTvaliswinebul iqna saparlamen-
to respublikisTvis saxelmwifos meTauris tipiuri uflebamosileba,
konstituciiT gaTvaliswinebul SemTxvevaSi, axalarCeuli parlamen-
tis mier mTavrobis formirebis SeuZleblobisas an premier-ministris
iniciativiT moTxovnili ndobis argamocxadebis SemTxvevaSi daiTxo-
vos parlamenti. Tumca, ZiriTadi kanonis manamde moqmedi redaqciisgan
gansxvavebiT, gaTvaliswinebul iqna sakanonmdeblo organos daTxovnis
SezRudva Tuki parlamenti konstituciiT dadgenil vadaSi SeZlebs ax-
ali mTavrobis formirebas, rac Tavis mxriv uzrunvelyofs samTavrobo
krizisis gaRrmavebis Tavidan acilebas da zrdis politikur procesze
sakanonmdeblo organos zemoqmedebis efeqturobas.
sakonstitucio reformiT garkveuli cvlilebebi Seexo prezidentis
makompleqtebel uflebamosilebebs. marTalia, saqarTvelos prezidenti
sami mosamarTlis daniSvniT kvlav monawileobs saqarTvelos sakonsti-
tucio sasamarTlos formirebis procesSi, magram konstituciis ga-
naxlebuli redaqciiT Seicvala uzenaesi sasamarTlos formirebis wesi
da mosamarTleobis kandidatebs saqarTvelos iusticiis umaRlesi sab-
Wos wardginebiT irCevs parlamenti. prezidenti mTavrobis wardginebiT
Tanamdebobaze niSnavs da Tanamdebobidan aTavisuflebs saqarTvelos
Tavdacvis Zalebis meTaurs; niSnavs iusticiis umaRlesi sabWos erT
wevrs; organuli kanoniT gansazRvrul SemTxvevebSi da dadgenili wesiT
monawileobs saqarTvelos centraluri saarCevno komisiis Tavmjdo-
marisa da wevrebis Tanamdebobaze ganwesebaSi; mTavrobis wardginebiT
parlaments asarCevad warudgens erovnuli maregulirebeli organoebis
wevrobis kandidatebs. saqarTvelos prezidenti parlaments warudgens
erovnuli bankis sabWos wevrobis kandidatebs da sabWos wevrTagan niS-
navs erovnuli bankis prezidents.

94
 saparlamento mmarTvelobis ZiriTadi maxasiaTeblebis gaTval-
iswinebiT konstituciis moqmedi redaqcia kvlav iTvaliswinebs Tanax-
elmoweris (kontrasignaciis) instituts, romlis mixedviT saqarTvelos
prezidentis samarTlebrivi aqti saWiroebs premier-ministris xelmow-
eras. prezidentis samarTlebrivi aqti romelic saWiroebs Tanaxelmow-
eras, qveyndeba da samarTlebriv Sedegebs warmoSobs mxolod Tanax-
elmoweris Semdeg. Tanaxelmoweril samarTlebriv aqtze politikuri
pasuxismgebloba ekisreba mTavrobas.
ZiriTadi kanonis ganaxlebuli redaqciis 48-e muxlSi gaerTianebu-
lia saqarTvelos prezidentisa da sxva Tanamdebobis pirTa impiCmentTan
dakavSirebuli normebi. aRsaniSnavia, rom adre moqmed redaqciasTan Se-
darebiT arsebiTi cvlileba saqarTvelos prezidentis imiCmentis wess
ar ganucdia.
konstituciis ganaxlebuli redaqciiT kvlav ganisazRvra saqarT-
velos mTavrobis rogorc aRmasrulebeli xelisuflebis umaRlesi or-
ganos statusi, romelic axorcielebs qveynis saSinao da sagareo poli-
tikas da angariSvaldebuli da pasuxismgebelia parlamentis winaSe.
mTavrobis angariSvaldebulebis wesi gaTvaliswinebulia saqarTvelos
konstituciiTa da parlamentis reglamentiT,235 xolo parlamentis wi-
naSe mTavrobis pasuxismgebloba gamoixateba politikuri pasuxismge-
blobis iseTi formiT rogoricaa mTavrobisTvis parlamentis mier un-
doblobis gamocxadeba.236
2017-2018 wlebis sakonstitucio cvlilebebiT parlamentis mier
mTavrobis formirebis stadiaze prezidentis monawileoba SeizRu-
da da, manamde moqmedi wesisgan gansxvavebiT, parlamenti mTavrobis
uflebamosilebis moxsnidan, agreTve premier-ministris gadadgomidan
an uflebamosilebis sxvagvarad Sewyvetidan 2 kviris vadaSi ndobas
ucxadebs parlamentis arCevnebSi saukeTeso Sedegis mqone politikuri
partiis (da ara prezidentis) mier wamoyenebuli premier-ministrobis
kandidatis mier wardgenil mTavrobas.
aRsaniSnavia, mTavrobis formirebisas misTvis ndobis gamocxadebis
da premier-ministris iniciativiT ndobis gamocxadebis procesSi parla-
mentis rolis zrdis xelSemwyobi regulaciebis SemoReba, rac gulisx-
mobs parlamentis SesaZleblobas ndobis gamoucxadeblobisas Tavidan
airidos prezidentis mxridan misi daTxovna sruli Semadgenlobis um-
ravlesobiT sruli Semadgenlobis erT mesamedze metis mier wamoyenebu-
li premier-ministris mier wardgenili mTavrobis damtkicebiT.
sakonstitucio reformis Sedegad mniSvnelovnad daixvewa undob-
lobis konstruqciuli votumic, riTac moxerxda CvenSi evropuli
analogiis eqstrapolireba. kerZod, konstituciis ganaxlebuli redaq-
235
saqarTvelos konstituciis 55-e muxlis me-5 punqti.
236
iqve, 57-e muxli.

95
cia mTavrobisTvis undoblobis gamocxadebis Semdeg wess iTvaliswinebs:
undoblobis sakiTxis aRZvris ufleba aqvs parlamentis sruli Semad-
genlobis erT mesamedze mets. undoblobis sakiTxis aRZvrasTan er-
Tad iniciatorebi wamoayeneben premier-ministrobis kandidats, xolo
es ukanaskneli parlaments warudgens mTavrobis axal Semadgenlobas.
mTavrobis axal SemadgenlobasTan erTad parlaments waredgineba sam-
Tavrobo programa. Tu parlamenti sakiTxis aRZvridan arauadres 7
da araugvianes 14 dRisa sruli Semadgenlobis umravlesobiT ndobas
gamoucxadebs axal mTavrobas, moqmedi mTavrobisTvis undlobloba ga-
mocxadebulad CaiTvleba. axali mTavrobisTvis ndobis gamocxadebidan 2
dRis vadaSi saqarTvelos prezidenti Tanamdebobaze daniSnavs premier-
ministrs, xolo premier-ministri misi daniSvnidan 2 dRis vadaSi - minis-
trebs. Tu saqarTvelos prezidenti dadgenil vadaSi ar daniSnavs pre-
mier-ministrs, igi daniSnulad CaiTvleba. mTavrobas uflebamosileba
uwydeba axali premier-ministris daniSvnis momentidan. Tu parlamenti
undoblobis sakiTxis aRZvris Semdeg ar gamoucxadebs mTavrobas un-
doblobas, dauSvebelia parlamentis imave wevrTa mier momdevno 6 Tvis
ganmavlobaSi undoblobis sakiTxis aRZvra.237 aRsaniSnavia, rom 2017-2018
wlebis sakonstitucio reformiT undoblobis gamocxadebis SemoTava-
zebuli wesi metad gamarTulia vidre manamde moqmedi meqanizmi, amasTan,
undoblobis konstruqciuli votumi kvlav saxezea, rac xels uwyobs
mTavrobis stabilur funqcionirebas da parlamentarizmis racional-
izaciisken aris mimarTuli.
saqarTvelos konstitucia iTvaliswinebs saqarTvelos premier-min-
istris uflebamosilebas parlamentis winaSe dasvas mTavrobis ndobis
sakiTxi. parlamentis mier mTavrobisTvis ndobis argamocxadebis SemTx-
vevaSi prezidenti daiTxovs parlaments da daniSnavs parlamentis rig-
gareSe arCevnebs. saqarTvelos prezidenti ar daiTxovs parlaments, Tu
parlamenti mTavrobisTvis ndobis argamocxadebidan erTi kviris vadaSi,
konstituciiT dadgenili wesiT, SeZlebs axali mTavrobis formirebas.
am SemTxvevaSi mTavrobas uflebamosileba uwydeba axali premier-minis-
tris daniSvnis momentidan.238
zemoaRniSnuli konstituciuri norma premier-ministrs saSualebas
aZlevs politikuri mizanSewonilobidan gamomdinare imoqmedos. magali-
Tad, mTavrobisTvis mniSvnelovan kanonproeqtTan an sakiTxTan dakav-
SirebiT parlamentis mier mxardaWeris mosapoveblad an saparlamento
umravlesobasTan erTad politikuri krizis Tavidan asarideblad da
riggareSe saparlamento arCevnebis dasaniSnad saparlamento umrav-
lesobis mxridan ndobis argamocxadebis inicireba moaxdinos, ramac

237
saqarTvelos konstituciis 57-e muxli.
238
iqve, 58-e muxli.

96
SesaZloa saSualeba misces saparlamento umravlesobas, sakuTari xe-
lisuflebis legitimaciis gasaZliereblad, riggareSe saparlamento
arCevnebis SemTxvevaSi, kidev ufro STambeWdavi SedegebiT movides xe-
lisuflebaSi. aRsaniSnavia, rom analogiuri konstituciuri norma ram-
denjerme swored am ukanaskneli mizniT iqna gamoyenebuli germaniaSi.239
gasaTvaliswinebelia, rom saqarTvelos konstituciis mixedviT, mTavro-
bisTvis premier-ministris mier moTxovnili ndobis argamocxadebis Sem-
TxvevaSi prezidenti mxolod im SemTxvevaSi daiTxovs parlaments, Tu es
ukanaskneli konstituciiT dadgenil vadaSi ver Seqmnis axal mTavrobas.
moqmedi konstituciiT ganisazRvra mTavrobis saqmianobisTvis saqa-
rTvelos parlamentis winaSe premier-ministris angariSvaldebuleba.
weliwadSi erTxel premier-ministri parlaments warudgens moxsenebas
samTavrobo programis Sesrulebis mimdinareobis Sesaxeb, agreTve par-
lamentis moTxovniT - samTavrobo programis calkeuli nawilebis Ses-
rulebis mimdinareobis angariSs. konstituciis ganaxlebuli redaqci-
iT gaTvaliswinebul iqna parlamentis wevris uflebamosileba kiTxviT
mimarTos mTavrobis wevrs, agreTve, saparlamento fraqciis, parlamen-
tis wevrTa aranakleb Svidkaciani jgufis ufleba interpelaciis wesiT
SekiTxviT mimarTos mTavrobas/mTavrobis wevrs, romelic valdebulia
parlamentis sxdomaze upasuxos dasmul SekiTxvas.240 marTalia aseT Sem-
TxvevaSi pasuxi SesaZloa gaxdes parlamentis ganxilvis sagani, magram
moqmedi konstitucia arafers ambobs saparlamento ganxilvebis Sede-
gad mTavrobis/mTavrobis wevris pasuxismgeblobis sakiTxis dayenebaze,
rasac evropul demokratiebSi SeiZleba iwvevdes interpelaciis gamoy-
eneba.
saboloo jamSi, SesaZloa davaskvnaT rom saxelmwifo xelisuflebis
Stoebs Soris urTierTmimarTebis saqarTvelos moqmedi konstituci-
iT gaTvaliswinebuli modeli CvenSi evropuli, saparlamento sistemis
damkvidrebisken gadadgmuli nabijia, romlis warmateba da mmarTvelo-
bis dabalansebuli modelis formireba konstituciur (normatiul)
formebTan erTad Tanabari mniSvnelobis mqone sxva bevr maxasiaTebelzea
damokidebuli, maT Soris, qveyanaSi partiuli da saarCevno sistemebis,
demokratiuli institutebis, ekonomikuri ganviTarebis doneze. vinaid-
an sayovelTaod cnobilia, rom qveynis politikur cxovrebaSi saSualo
fenis dominirebuli mdgomareoba, misi miswrafebiT stabilurobisadmi,
marTlwesrigisadmi, pluralizmisa da rig SemTxvevebSi konsesusis Ziebi-
sadmi, saxelmwifos ama Tu im formis efeqturobas da mis demokratiul
Sinaarss ganapirobebs, romelic xelisuflebis danawilebiT, mis ganxor-
239
1972, 1982 da 2005 wlebSi swored kancleris iniciativiT ganxorcielda e.w. ndobis
„cru“ votumi anu mTavrobis meTauris iniciativiT ndobis dakargva xelaxali saparla-
mento arCevnebis dasaniSnad.
240
saqarTvelos konstituciis 43-e muxli.

97
cielebaSi mosaxleobis CarTulobis sxvadasxva formebis aRiarebiT da
demokratiuli politikuri wesrigiT xasiaTdeba241.

Tematuri kiTxvebi:

1. daaxasiaTeT mmarTvelobis forma 1921 wlis konstituciis mixed-

viT!
2. daaxasiaTeT 1991 wels damoukideblobis aRdgenis Semdeg damkvi-
drebuli mmarTvelobis forma!
3. daaxasiaTeT aRmasrulebeli da sakanonmdeblo xelisuflebis
urTierTmimarTebis modeli 1995 wlis konstituciis pirveladi redaq-
ciis mixedviT!
4. SeadareT 2004, 2010 da 2017-2018 wlebis sakonstitucio cvlile-
bebiT gaTvaliswinebuli saqarTvelos prezidentis konstituciuri sta-
tusi!
5. daaxasiaTeT mTavrobis konstituciuri statusi 2010 wlis sakon-
stitucio cvlilebebis amoqmedebamde da cvlilebebis amoqmedebis Sem-
deg!
6. daaxasiaTeT 2017-2018 wlebis sakonstitucio cvlilebebiT damkvi-
drebuli mmarTvelobis forma!

241
gonaSvili v., eremaZe q., TevdoraSvili g., kaxiani g., kverenCxilaZe g., WiRlaZe n., Ses-
avali sakonstitucio samarTalSi, Tbilisi, 2016, 128.

98