PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT – PHÖÔNG PHAÙP LUAÄN

CUÛA NHAÄN THÖÙC KHOA HOÏC & THÖÏC TIEÃN

I. KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG & NOÄI DUNG CÔ BAÛN CUÛA
PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT
1. Khaùi quaùt lòch söû pheùp bieän chöùng
a) Pheùp sieâu hình vaø pheùp bieän chöùng
 Vaán ñeà veà baûn tính cuûa theá giôùi
- Thöïc chaát: Vaán ñeà veà baûn tính cuûa theá giôùi laø vaán ñeà noùi veà moái quan heä giöõa
söï lieân heä vaø taùch bieät, giöõa söï vaän ñoäng vaø ñöùng im. Vaán ñeà naøy ñoøi traû lôøi caâu
hoûi sau: Moïi söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi coâ laäp, taùch bieät, ñöùng im, baát ñoäng hay
coù lieân heä, raøng buoäc laãn nhau, khoâng ngöøng vaän ñoäng, thay ñoåi?
- Caùch giaûi quyeát: Vaán ñeà veà baûn tính cuûa theá giôùi coù hai caùch giaûi quyeát ñoái
laäp nhau: Caùch giaûi quyeát sieâu hình cho raèng, moïi söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi coâ
laäp, taùch bieät, ñöùng im, baát ñoäng. Caùch giaûi quyeát bieän chöùng cho raèng, moïi söï vaät,
hieän töôïng trong theá giôùi lieân heä, raøng buoäc laãn nhau, khoâng ngöøng vaän ñoäng, thay ñoåi.
 Pheùp sieâu hình
- Thöïc chaát: Pheùp sieâu hình laø moät phöông phaùp trieát hoïc ñoøi hoûi phaûi xem xeùt söï
vaät, hieän töôïng trong söï coâ laäp, taùch bieät, ñöùng im, baát ñoäng; coøn neáu coù söï lieân heä,
vaän ñoäng, thay ñoåi thì ñoù chæ laø söï lieân heä beân ngoaøi, söï vaän ñoäng, thay ñoåi ñôn thuaàn
veà löôïng,…. Pheùp sieâu hình coøn laø moät lyù luaän trieát hoïc baøn veà nhöõng caùi baûn chaát
coâ laäp, baát bieán cuûa vaïn vaät trong theá giôùi, töùc Sieâu hình hoïc.
- Nguoàn goác, nguyeân nhaân toàn taïi: Pheùp sieâu hình xuaát hieän laø do vieäc xem xeùt
moät caùch phieán dieän, tuyeät ñoái hoùa moät maët hay moät vaøi ñaëc tính naøo ñoù cuûa söï vaät;
laø do vieäc xem xeùt taùch rôøi, tuyeät ñoái hoùa tính oån ñònh cuûa söï vaät (baûn chaát). Pheùp
sieâu hình ñöôïc hình thaønh coøn do chuùng ta tuyeät ñoái hoùa, thaàn thaùnh hoùa tri thöùc trieát
hoïc.
 Pheùp bieän chöùng
- Thöïc chaát: Pheùp bieän chöùng laø moät phöông phaùp trieát hoïc ñoøi hoûi phaûi xem xeùt
söï vaät, hieän töôïng trong söï lieân heä, raøng buoäc laãn nhau, luoân vaän ñoäng, phaùt trieån.
Pheùp bieän chöùng coøn laø moät lyù luaän trieát hoïc baøn veà moái lieân heä vaø söï vaän ñoäng,
phaùt trieån cuûa vaïn vaät xaûy ra trong theá giôùi.
- Hình thöùc: Pheùp bieän chöùng coù ba hình thöùc cô baûn laø: pheùp bieän chöùng chaát
phaùc, pheùp bieän chöùng duy taâm vaø pheùp bieän chöùng duy vaät.
 Cuoäc ñaáu tranh giöõa pheùp sieâu hình vaø pheùp bieän chöùng laø moät ñoäng löïc thuùc
ñaåy söï phaùt trieån lòch söû trieát hoïc. Cuoäc ñaáu tranh naøy laøm cho pheùp sieâu hình ngaøy
caøng tinh vi, coøn pheùp bieän chöùng ngaøy caøng saâu saéc. Ñoù cuõng laø cuoäc ñaáu tranh ñeå
hoaøn thieän naêng löïc nhaän thöùc, naâng cao naêng löïc tö duy lyù luaän vaø naêng löïc caûi taïo
theá giôùi cuûa con ngöôøi.
b) Khaùi quaùt caùc hình thöùc lòch söû cuûa pheùp bieän chöùng
 Pheùp bieän chöùng chaát phaùc
- Pheùp bieän chöùng chaát phaùc xuaát hieän trong neàn trieát hoïc coå ñaïi; noù ñöôïc hieåu
nhö:
+ Caùch nhìn nhaän theá giôùi theo quan nieäm nhaân duyeân, voâ ngaõ, voâ thöôøng (Phaät
Thích Ca).
+ Ñaáu tranh - chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái laäp (Thuyeát Aâm döông); Söï vaän ñoäng
cuûa vaïn vaät theo quy luaät töông sinh, quy luaät töông khaéc (Thuyeát Nguõ haønh).
+ Thoáng nhaát, ñaáu tranh vaø chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái laäp; Söï vaän ñoäng cuûa
vaïn vaät theo quy luaät quaân bình vaø quy luaät phaûn phuïc (Laõo Töû).
 + Ngheä thuaät ñaøm thoaïi, ngheä thuaät tranh luaän saùng taïo, daét daãn linh hoàn nhaän thöùc
ñeán vôùi chaân lyù – theá giôùi yù nieäm (Xoâcraùt - Platoâng).
+ Caùch xem xeùt söï vaät trong moái lieân heä, trong söï vaän ñoäng, phaùt trieån ñeå nhaän
thöùc ñöôïc caùi loâgoát cuûa söï vaät hay baûn tính cuûa theá giôùi. “Khoâng ai hai laàn taém trong
cuøng moät doøng soâng” (Heâraclít).
- Pheùp bieän chöùng chaát phaùc mang tính töï phaùt vaø moäc maïc
+ Tính töï phaùt: Pheùp bieän chöùng chaát phaùc môùi chæ laø söï caûm nhaän tröïc tieáp theá
giôùi nhö moät heä thoáng chænh theå (moïi caùi lieân heä, taùc ñoäng laãn nhau, luoân naèm trong
quaù trình sinh thaønh, bieán hoùa vaø dieät vong) maø chöa laø heä thoáng tri thöùc lyù luaän chaët
cheõ, nhaát quaùn veà söï lieân heä, raøng buoäc, veà quaù trình vaän ñoäng, phaùt trieån xaûy ra
trong theá giôùi.
+ Tính moäc maïc: Pheùp bieän chöùng chaát phaùc môùi chæ laø nhöõng suy luaän, phoûng
ñoaùn cuûa tröïc giaùc hay döïa treân kinh nghieäm ñôøi thöôøng maø chöa ñöôïc chöùng minh baèng
tri thöùc khoa hoïc, nhöng veà caên baûn nhöõng luaän ñieåm maø noù ñöa ra laø ñuùng.
+ Khi nhaän ñònh veà pheùp bieän chöùng chaát phaùc trong neàn trieát hoïc coå Hi Laïp,
Ph.Aêngghen vieát: “Nhöõng nhaø trieát hoïc Hi Laïp ñeàu laø nhöõng nhaø bieän chöùng töï phaùt
baåm sinh, vaø Arixtoát, boä oùc baùch khoa nhaát trong caùc nhaø trieát hoïc aáy, cuõng ñaõ nghieân
cöùu nhöõng hình thöùc caên baûn nhaát cuûa tö duy bieän chöùng” 1... “Trong trieát hoïc naøy, tö duy
bieän chöùng xuaát hieän vôùi tính chaát thuaàn phaùc töï nhieân chöa bò khuaáy ñuïc bôûi nhöõng
trôû ngaïi ñaùng yeâu”, vaø “neáu veà chi tieát, chuû nghóa sieâu hình laø ñuùng hôn so vôùi nhöõng
ngöôøi Hi Laïp, thì veà toaøn theå nhöõng ngöôøi Hi Laïp laïi ñuùng hôn so vôùi chuû nghóa sieâu
hình”2.
 Pheùp bieän chöùng duy taâm
- Pheùp bieän chöùng duy taâm theå hieän trong trieát hoïc cuûa Caêntô, trieát hoïc cuûa
Phíchtô, trieát hoïc cuûa Seâlinh, ñaëc bieät laø trong trieát hoïc cuûa Heâghen, töùc trong neàn
trieát hoïc coå ñieån Ñöùc.
+ Trong trieát hoïc cuûa Caêntô chöùa ñöïng tö töôûng bieän chöùng veà söï thoáng nhaát (thaâm
nhaäp) cuûa caùc maët ñoái laäp taïo thaønh ñoäng löïc cuûa söï vaän ñoäng, phaùt trieån.
+ Trong trieát hoïc cuûa Phíchtô chöùa ñöïng tö töôûng bieän chöùng veà maâu thuaãn laø nguoàn
goác cuûa söï vaän ñoäng, phaùt trieån; vaø laø baûn tính cuûa tö duy (tinh thaàn, nhaän thöùc).
+ Trong trieát hoïc cuûa Seâlinh chöùa ñöïng tö töôûng bieän chöùng veà moái lieân heä phoå
bieán; veà söï ñoàng nhaát, thoáng nhaát, ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp (caùc löïc löôïng tinh
thaàn ñoái laäp) trong giôùi töï nhieân.
+ Trong trieát hoïc cuûa Heâghen chöùa ñöïng tö töôûng bieän chöùng veà moái lieân heä phoå
bieán vaø veà söï phaùt trieån cuûa caùi tinh thaàn. Pheùp bieän chöùng Heâghen laø heä thoáng lyù
luaän veà quaù trình töï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa yù nieäm tuyeät ñoái [YÙ nieäm tuyeät ñoái
töï vaän ñoäng trong chính noù (tö duy thuaàn tuùy), roài noù töï tha hoaù ñeå bieán noù thaønh caùi
khaùc noù (giôùi töï nhieân), sau ñoù, noù töï khaéc phuïc söï tha hoùa ñoù ñeå quay veà vôùi noù
trong tinh thaàn tuyeät ñoái (xaõ hoäi)]. Pheùp bieän chöùng Heâghen bao goàm: Moät laø, lyù luaän
veà toàn taïi (caùi beân ngoaøi, tröïc tieáp cuûa yù nieäm tuyeät ñoái, coù theå nhaän bieát baèng
caûm tính) theå hieän qua caùc phaïm truø: chaát, löôïng, ñoä; Hai laø, lyù luaän veà baûn chaát (caùi
beân trong, giaùn tieáp, ñaày söï ñoái laäp, maâu thuaãn cuûa yù nieäm tuyeät ñoái, chæ nhaän bieát
baèng lyù tính) theå hieän qua caùc phaïm truø: hieän töôïng – baûn chaát, ngaãu nhieân – taát nhieân,
noäi dung – hình thöùc,...; Ba laø, lyù luaän veà khaùi nieäm (söï thoáng nhaát giöõa toàn taïi vaø
baûn chaát) theå hieän qua caùc phaïm truø: caùi ñôn nhaát – caùi ñaëc thuø – caùi phoå bieán, caùi
tröøu töôïng – caùi cuï theå,…
- Pheùp bieän chöùng duy taâm laø pheùp bieän chöùng tö duy, laø pheùp bieän chöùng cuûa
khaùi nieäm; noù mang tính tö bieän, thaàn bí.
+ Pheùp bieän chöùng duy taâm laø moät heä thoáng caùc nguyeân lyù, quy luaät, phaïm truø
chuyeån hoùa laãn nhau phaûn aùnh moái lieân heä vaø söï vaän ñoäng, phaùt trieån dieãn ra trong
theá giôùi tinh thaàn. Noù vöøa laø moät heä thoáng lyù luaän khaù hoaøn chænh veà moái lieân heä
1
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.34.
2
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.491.
phoå bieán vaø veà söï phaùt trieån vöøa laø moät phöông phaùp tö duy trieát hoïc phoå bieán. Pheùp
bieän chöùng duy taâm ñaõ hoaøn thaønh cuoäc caùch maïng veà phöông phaùp, nhöng cuoäc caùch
maïng ñoù xaûy ra ôû taän treân trôøi, chöù khoâng phaûi xaûy ra döôùi traàn gian, trong cuoäc soáng
hieän thöïc, do ñoù noù “khoâng traùnh khoûi tính chaát goø eùp, giaû taïo, hö caáu, toùm laïi laø bò
xuyeân taïc”3.
+ Theo V.I.Leânin, nhöõng keát luaän cuûa pheùp bieän chöùng duy taâm trong neàn trieát hoïc
coå ñieån Ñöùc laø nhöõng phoûng ñoaùn taøi tình veà “bieän chöùng cuûa söï vaät trong bieän
chöùng cuûa khaùi nieäm”4.
+ “Tính chaát thaàn bí maø pheùp bieän chöùng ñaõ maéc phaûi ôû trong tay Heâghen tuyeät
nhieân khoâng ngaên caûn Heâghen trôû thaønh ngöôøi ñaàu tieân trình baøy moät caùch bao quaùt
vaø coù yù thöùc nhöõng hình thaùi vaän ñoäng chung cuûa pheùp bieän chöùng. ÔÛ Heâghen, pheùp
bieän chöùng bò loän ñaàu xuoáng ñaát. Chæ caàn döïng noù laïi laø seõ phaùt hieän ñöôïc caùi nhaân
hôïp lyù cuûa noù ôû ñaèng sau caùi voû thaàn bí cuûa noù”5.
 Pheùp bieän chöùng duy vaät
- C.Maùc vaø Ph.Aêngghen caûi taïo “haït nhaân hôïp lyù” cuûa pheùp bieän chöùng duy taâm
Heâghen theo tinh thaàn trieát hoïc duy vaät cuûa Phoiôbaéc, xaây döïng pheùp bieän chöùng duy
vaät.
+ “Pheùp bieän chöùng laø khoa hoïc veà söï lieân heä phoå bieán” 6; “Pheùp bieän chöùng … laø
moân khoa hoïc veà nhöõng quy luaät phoå bieán cuûa söï vaän ñoäng vaø söï phaùt trieån cuûa töï
nhieân, cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi vaø cuûa tö duy”7.
+ “Pheùp bieän chöùng, töùc laø hoïc thuyeát veà söï phaùt trieån döôùi hình thöùc hoaøn bò
nhaát, saâu saéc nhaát vaø khoâng phieán dieän, hoïc thuyeát veà tính töông ñoái cuûa nhaän thöùc
cuûa con ngöôøi, nhaän thöùc naøy phaûn aùnh vaät chaát luoân phaùt trieån khoâng ngöøng” 8.
+ Pheùp bieän chöùng duy vaät bao goàm pheùp bieän chöùng khaùch quan vaø pheùp bieän
chöùng chuû quan. “Bieän chöùng goïi laø khaùch quan thì chi phoái trong toaøn boä giôùi töï nhieân,
coøn bieän chöùng goïi laø chuû quan, töùc laø tö duy bieän chöùng, thì chæ laø söï phaûn aùnh söï
chi phoái trong toaøn boä giôùi töï nhieân, cuûa söï vaän ñoäng thoâng qua nhöõng maët ñoái laäp,
töùc laø nhöõng maët, thoâng qua söï ñaáu tranh thöôøng xuyeân cuûa chuùng vaø söï chuyeån hoùa
cuoái cuøng cuûa chuùng töø maët ñoái laäp naøy thaønh maët ñoái laäp kia” 9.
+ Pheùp bieän chöùng duy vaät vöøa laø theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng vöøa laø phöông
phaùp luaän bieän chöùng duy vaät, vöøa laø loâgích bieän chöùng vöøa laø nhaän thöùc luaän bieän
chöùng duy vaät. Veà ñieàu naøy, V.I.Leânin nhaän xeùt nhö sau: “Maùc khoâng ñeå laïi cho chuùng
ta “loâgíc hoïc” (vôùi chöõ L vieát hoa), nhöng ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta loâgích cuûa “Tö baûn”,
vaø caàn phaûi taän duïng ñaày ñuû nhaát loâgích ñoù ñeå giaûi quyeát vaán ñeà maø chuùng ta ñang
nghieân cöùu. Trong “Tö baûn”, Maùc aùp duïng loâgíc, pheùp bieän chöùng vaø lyù luaän nhaän
thöùc (khoâng caàn ba töø: ñoù laø cuøng moät caùi duy nhaát) cuûa chuû nghóa duy vaät vaøo moät
khoa hoïc duy nhaát”10.
- Laø ñænh cao cuûa tö duy nhaân loïai, pheùp bieän chöùng duy vaät mang tính töï giaùc, tính
khoa hoïc vaø tính caùch maïng trieät ñeå. Noù ñöôïc theå hieän trong moät heä thoáng caùc nguyeân
lyù, quy luaät, phaïm truø chuyeån hoùa laãn nhau phaûn aùnh moái lieân heä vaø söï vaän ñoäng,
phaùt trieån xaûy ra trong theá giôùi (töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy con ngöôøi).
2. Caùc nguyeân lyù cô baûn cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät
a) Nguyeân lyù laø gì?
 Nguyeân lyù laø nhöõng luaän ñieåm xuaát phaùt (tö töôûng chuû ñaïo) cuûa moät hoïc thuyeát
(lyù luaän) maø tính chaân lyù cuûa noù laø hieån nhieân, töùc khoâng theå hay khoâng caàn phaûi

3
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.41.
4
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.29, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 2005, tr.209.
5
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.494.
6
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.455.
7
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.201.
8
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.23, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 2005, tr.53.
9
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.694.
10
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.29, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 1980, tr.359-360.
chöùng minh nhöng khoâng maâu thuaãn vôùi thöïc tieãn vaø nhaän thöùc veà lónh vöïc maø hoïc
thuyeát ñoù phaûn aùnh.
 Nguyeân lyù ñöôïc khaùi quaùt töø keát quaû hoaït ñoäng thöïc tieãn – nhaän thöùc laâu daøi
cuûa con ngöôøi. Noù vöøa laø cô sôû lyù luaän cuûa hoïc thuyeát, vöøa laø coâng cuï tinh thaàn ñeå
nhaän thöùc (lyù giaûi – tieân ñoaùn) vaø caûi taïo theá giôùi.
 YÙ nghóa phöông phaùp luaän cuûa nguyeân lyù theå hieän qua caùc nguyeân taéc töông öùng.
Nguyeân taéc laø nhöõng yeâu caàu neàn taûng ñoøi hoûi chuû theå phaûi tuaân thuû ñuùng trình töï
nhaèm ñaït muïc ñích ñeà ra moät caùch toái öu.
 Coù hai loaïi nguyeân lyù: nguyeân lyù cuûa khoa hoïc (coâng lyù, tieân ñeà, quy luaät neàn
taûng) vaø nguyeân lyù cuûa trieát hoïc. Pheùp bieän chöùng duy vaät coù hai nguyeân lyù cô baûn.
Ñoù laø nguyeân lyù veà moái lieân heä phoå bieán vaø nguyeân lyù veà söï phaùt trieån.
b) Nguyeân lyù veà moái lieân heä phoå bieán
 Moái lieân heä vaø moái lieân heä phoå bieán
- Moái lieân heä laø söï taùc ñoäng (raøng buoäc, thaâm nhaäp…) laãn nhau giöõa caùc söï vaät,
hieän töôïng maø trong ñoù, söï thay ñoåi cuûa caùi naøy seõ taát yeáu keùo theo söï thay ñoåi cuûa
caùi kia. Ñoái laäp vôùi moái lieân heä laø söï taùch bieät. Söï taùch bieät cuõng laø söï taùc ñoäng
qua laïi giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng nhöng söï thay ñoåi cuûa caùi naøy seõ khoâng taát yeáu
keùo theo söï thay ñoåi cuûa caùi kia. Do vaäy maø moïi söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi vöøa
taùch bieät vöøa lieân heä: Theá giôùi laø moät heä thoáng thoáng nhaát moïi yeáu toá, boä phaän
cuûa noù.
- Moái lieân heä mang tính khaùch quan, phoå bieán vaø ña daïng.
- Moái lieân heä coù theå ñöôïc chia ra thaønh: Moái lieân heä beân trong vaø moái lieân heä
beân ngoøai; Moái lieân heä trong töï nhieân, moái lieân heä trong xaõ hoäi vaø moái lieân heä trong
tö duy; Moái lieân heä rieâng, moái lieân heä chung vaø moái lieân heä phoå bieán ...
- Moái lieân heä phoå bieán laø moái lieân heä giöõa caùc maët (thuoäc tính) ñoái laäp toàn taïi
trong moïi söï vaät, trong moïi lónh vöïc hieän thöïc.
- Moái lieân heä phoå bieán mang tính khaùch quan vaø phoå bieán. Noù chi phoái toång quaùt
söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa moïi söï vaät, quaù trình xaûy ra trong theá giôùi; vaø laø ñoái
töôïng nghieân cöùu cuûa pheùp bieän chöùng.
- Moái lieân heä phoå bieán ñöôïc nhaän thöùc trong caùc (caëp) phaïm truø bieän chöùng nhö
moái lieân heä giöõa: maët ñoái laäp - maët ñoái laäp; chaát - löôïng; caùi cuõ – caùi môùi; caùi rieâng
– caùi chung; nguyeân nhaân – keát quaû; noäi dung – hình thöùc; baûn chaát – hieän töôïng; taát
nhieân – ngaãu nhieân; khaû naêng – hieän thöïc.
 Noäi dung nguyeân lyù
- Moïi söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi ñeàu toàn taïi trong muoân vaøn moái lieân heä
raøng buoäc laãn nhau.
- Trong muoân vaøn moái lieân heä chi phoái söï toàn taïi cuûa chuùng coù nhöõng moái lieân
heä phoå bieán. Moái lieân heä phoå bieán toàn taïi khaùch quan, phoå bieán; chuùng chi phoái moät
caùch toång quaùt quaù trình vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa moïi söï vaät, hieän töôïng xaûy ra trong
theá giôùi.
c) Nguyeân lyù veà söï phaùt trieån
 Söï vaän ñoäng vaø söï phaùt trieån
- Vaän ñoäng laø thuoäc tính coá höõu, laø phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát; vaän ñoäng
ñöôïc hieåu nhö söï thay ñoåi noùi chung. “Vaän ñoäng hieåu theo nghóa chung nhaát, töùc ñöôïc
hieåu laø moät phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát, laø moät thuoäc tính coá höõu cuûa vaät chaát,
thì bao goàm taát caû moïi söï thay ñoåi vaø moïi quaù trình dieãn ra trong vuõ truï, keå töø söï thay
ñoåi vò trí ñôn giaûn cho ñeán tö duy”11.
- Phaùt trieån laø khuynh höôùng vaän ñoäng tieán leân töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán
phöùc taïp, töø keùm hoaøn thieän ñeán hoaøn thieän, do vieäc giaûi quyeát maâu thuaãn trong baûn
thaân söï vaät gaây ra, ñöôïc thöïc hieän thoâng qua böôùc nhaûy veà chaát, vaø dieãn ra theo xu
11
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.519.
höôùng theo phuû ñònh cuûa phuû ñònh. ÔÛ khía caïnh khaùc, phaùt trieån ñöôïc xem laø moät
khuynh höôùng vaän ñoäng toång hôïp cuûa moät heä thoáng söï vaät, trong ñoù, söï vaän ñoäng coù
thay ñoåi nhöõng quy ñònh veà chaát (thay ñoåi keát caáu - toå chöùc) cuûa heä thoáng söï vaät theo
xu höôùng tieán boä giöõ vai troø chuû ñaïo; coøn söï vaän ñoäng coù thay ñoåi nhöõng quy ñònh veà
chaát cuûa söï vaät theo xu höôùng thoaùi boä vaø söï vaän ñoäng chæ coù thay ñoåi nhöõng quy ñònh
veà löôïng cuûa söï vaät theo xu höôùng oån ñònh giöõ vai troø phuï ñaïo, caàn thieát cho xu höôùng
chuû ñaïo treân. Theo caùch hieåu naøy, trong quaù trình phaùt trieån cuûa caùc heä thoáng vaät chaát
xaûy ra trong theá giôùi, khoâng chæ laø söï thay ñoåi tieán boä maø coøn chöùa trong mình nhöõng
söï thay ñoåi thoaùi boä taïm thôøi, khoâng chæ laø söï thay maø coøn chöùa trong mình nhöõng söï
oån ñònh töông ñoái nöõa.
+ “Hai quan ñieåm cô baûn… veà söï phaùt trieån (söï tieán hoùa): söï phaùt trieån coi nhö laø
giaûm ñi vaø taêng leân, nhö laäp laïi; vaø phaùt trieån coi nhö söï thoáng nhaát cuûa caùc maët ñoái
laäp. Quan ñieåm thöù nhaát thì cheát cöùng, ngheøo naøn, khoâ khan. Quan ñieåm thöù hai laø sinh
ñoäng. Chæ coù quan ñieåm thöù hai môùi cho ta chìa khoùa cuûa “söï töï vaän ñoäng”, cuûa taát
thaûy moïi caùi “ñang toàn taïi”; chæ coù noù môùi cho ta chìa khoùa cuûa nhöõng “böôùc nhaûy
voït”, cuûa “söï giaùn ñoaïn cuûa tính tieäm tieán”, cuûa “söï chuyeån hoùa thaønh maët ñoái laäp”,
cuûa söï tieâu dieät caùi cuõ vaø söï naûy sinh ra caùi môùi” 12.
+ Phaùt trieån nhö söï chuyeån hoùa giöõa caùc maët ñoái laäp, giöõa chaát vaø löôïng, giöõa caùi
cuõ vaø caùi môùi, giöõa caùi rieâng vaø caùi chung, giöõa nguyeân nhaân vaø keát quaû, giöõa noäi
dung vaø hình thöùc, giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng, giöõa taát nhieân vaø ngaãu nhieân, giöõa
khaû naêng vaø hieän thöïc.
+ Phaùt trieån laø quùa trình töï thaân cuûa theá giôùi vaät chaát, mang tính khaùch quan, phoå
bieán vaø ña daïng: Phaùt trieån trong giôùi töï nhieân voâ sinh; phaùt trieån trong giôùi töï nhieân
höõu sinh; phaùt trieån trong xaõ hoäi; phaùt trieån trong tö duy, tinh thaàn.
 Noäi dung nguyeân lyù
- Moïi söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi ñeàu khoâng ngöøng vaän ñoäng vaø phaùt trieån.
- Phaùt trieån mang tính khaùch quan - phoå bieán, laø khuynh höôùng vaän ñoäng toång hôïp
tieán leân töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töø keùm hoaøn thieän ñeán hoaøn
thieän cuûa moät heä thoáng vaät chaát, do vieäc giaûi quyeát maâu thuaãn, thöïc hieän böôùc nhaûy
veà chaát gaây ra vaø höôùng theo xu theá phuû ñònh cuûa phuû ñònh.
3. Caùc quy luaät cô baûn cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät
a) Quy luaät laø gì?
 Quy luaät laø nhöõng moái lieân heä khaùch quan, baûn chaát, taát nhieân, chung, laëp laïi
giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng vaø chi phoái söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa chuùng.
 Quy luaät laø söï phaûn aùnh nhöõng moái lieân heä khaùch quan, baûn chaát… cuûa hieän
thöïc khaùch quan (giôùi töï nhieân, xaõ hoäi) vaø hieän thöïc chuû quan (tö duy con ngöôøi). Quy
luaät laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa moïi ngaønh khoa hoïc, laø coát loõi lyù thuyeát khoa hoïc.
Quy luaät vaø baûn chaát laø nhöõng khaùi nieäm cuøng trình ñoä.
 Quy luaät laø coâng cuï tinh thaàn ñeå nhaän thöùc (lyù giaûi – tieân ñoùan) vaø caûi taïo theá
giôùi. Döïa treân noäi dung quy luaät, phöông phaùp luaän xaây döïng caùc quy taéc, phöông phaùp
ñeå chæ ñaïo hoaït ñoäng cuûa chuû theå trong quaù trình nhaän thöùc vaø thöïc tieãn. Muoán hoaït
ñoäng thaønh coâng phaûi hieåu ñuùng quy luaät vaø laøm theo quy luaät, töùc laøm theo caùc caùc
quy taéc, phöông phaùp,…. do phöông phaùp luaän ñöa ra.
 Quy luaät bao goàm quy luaät töï nhieân, quy luaät xaõ hoäi vaø quy luaät tö duy (döïa theo
lónh vöïc taùc ñoäng); hay quy luaät rieâng, quy luaät chung vaø quy luaät phoå bieán (döïa theo
möùc ñoä phoå quaùt). Coù ba quy luaät phoå bieán cô baûn cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät; ñoù
laø: quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp; quy luaät chuyeån hoùa töø
nhöõng thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán nhöõng thay ñoåi veà chaát, vaø ngöôïc laïi; vaø quy luaät
phuû ñònh cuûa phuû ñònh.
b) Quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp
 Maët ñoái laäp; thoáng nhaát, ñaáu tranh, chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái laäp

12
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.29, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 1980, tr.379.
 - Maët ñoái laäp: Söï vaät laø moät taäp hôïp caùc yeáu toá (thuoäc tính) töông taùc vôùi nhau
vaø vôùi moâi tröôøng. Keát quaû cuûa söï töông taùc naøy laø caùc yeáu toá taïo neân baûn thaân söï
vaät coù moät söï bieán ñoåi nhaát ñònh, trong ñoù coù vaøi yeáu toá (bieán ñoåi) traùi ngöôïc nhau.
Nhöõng yeáu toá traùi ngöôïc nhau (beân caïnh nhöõng yeáu toá khaùc hay gioáng nhau) taïo neân cô
sôû cuûa caùc maët ñoái laäp trong söï vaät. Maët ñoái laäp toàn taïi khaùch quan vaø phoå bieán.
- Thoáng nhaát cuûa caùc maët ñoái laäp laø caùc maët ñoái laäp khoâng taùch rôøi nhau, töùc
maët ñoái laäp naøy laáy maët ñoái laäp kia laøm ñieàu kieän, tieàn ñeà cho söï toàn taïi cuûa mình;
laø caùc maët ñoái laäp ñoàng nhaát nhau, töùc trong chuùng chöùa nhöõng yeáu toá gioáng nhau cho
pheùp chuùng ñoàng toàn taïi trong söï vaät; laø caùc maët ñoái laäp taùc ñoäng ngang nhau, töùc söï
thay ñoåi trong maët ñoái laäp naøy taát yeáu seõ keùo theo söï thay ñoåi trong maët ñoái laäp kia, vaø
ngöôïc laïi.
- Ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp: Duø toàn taïi trong söï thoáng nhaát, song caùc maët
ñoái laäp luoân ñaáu tranh vôùi nhau, töùc chuùng luoân taùc ñoäng qua laïi theo xu höôùng baøi tröø,
phuû ñònh hay loaïi boû laãn nhau. Hình thöùc vaø möùc ñoä ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp raát
ña daïng, trong ñoù thuû tieâu laãn nhau laø moät hình thöùc ñaáu tranh ñaëc bieät cuûa caùc maët
ñoái laäp.
- Chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái laäp (giaûi quyeát maâu thuaãn bieän chöùng): Söï thoáng
nhaát mang tính töông ñoái gaén lieàn vôùi söï oån ñònh cuûa söï vaät; Söï ñaáu tranh mang tính
tuyeät ñoái gaén lieàn vôùi söï vaän ñoäng, thay ñoåi cuûa baûn thaân söï vaät. M aâu thuaãn bieän
chöùng phaùt trieån töông öùng vôùi quaù trình thoáng nhaát caùc maët ñoái laäp chuyeån töø möùc
ñoä tröøu töôïng sang cuï theå; coøn söï ñaáu tranh caùc maët ñoái laäp chuyeån töø möùc bình laëng
sang quyeát lieät. Ñieàu naøy laøm xuaát hieän caùc khaû naêng chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái
laäp. Khi ñieàu kieän khaùch quan hoäi ñuû, moät trong caùc khaû naêng ñoù seõ bieán thaønh hieän
thöïc, caùc maët ñoái laäp töï thöïc hieän quaù trình chuyeån hoùa. Maâu thuaãn bieän chöùng seõ
ñöôïc giaûi quyeát khi caùc maët ñoái laäp töï phuû ñònh chính mình ñeå bieán thaønh caùi khaùc.
Coù hai phöông thöùc chuyeån hoùa: moät laø, maët ñoái laäp naøy chuyeån hoùa thaønh maët ñoái
laäp kia ôû moät trình ñoä môùi; vaø hai laø, caû hai maët ñoái laäp cuøng chuyeån hoùa thaønh
nhöõng caùi thöù ba naøo ñoù maø quy luaät khaùch quan vaø ñieàu kieän, tình hình cho pheùp.
- Maâu thuaãn bieän chöùng, töùc söï thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp,
toàn taïi khaùch quan, phoå bieán vaø raát ña daïng (maâu thuaãn beân trong - maâu thuaãn beân
ngoaøi; maâu thuaãn cô baûn - maâu thuaãn khoâng cô baûn; maâu thuaãn chuû yeáu - maâu thuaãn
thöù yeáu; maâu thuaãn trong töï nhieân - maâu thuaãn trong xaõ hoäi - maâu thuaãn trong tö duy).
Söï taùc ñoäng cuûa maâu thuaãn bieän chöùng leân baûn thaân söï vaät laø nguoàn goác, ñoäng löïc
cuûa moïi söï töï vaän ñoäng, phaùt trieån xaûy ra trong theá giôùi.
 Noäi dung quy luaät
- Caùc maâu thuaãn bieän chöùng khaùc nhau taùc ñoäng khoâng gioáng nhau ñeán quaù trình
vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät;
- Moãi maâu thuaãn bieän chöùng ñeàu traûi qua caùc giai ñoaïn: töø sinh thaønh (söï xuaát hieän
cuûa caùc maët ñoái laäp), sang hieän höõu (söï thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái
laäp), roài giaûi quyeát (söï chuyeån hoùa cuûa caùc maët ñoái laäp);
- Maâu thuaãn bieän chöùng ñöôïc giaûi quyeát, caùi cuõ maát ñi, caùi môùi ra ñôøi vôùi nhöõng
maâu thuaãn bieän chöùng môùi hay thay ñoåi vai troø, taùc ñoäng cuûa caùc maâu thuaãn bieän
chöùng cuõ;
- Maâu thuaãn bieän chöùng laø nguoàn goác cuûa moïi söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Do ñoù,
vaän ñoäng vaø phaùt trieån trong theá giôùi vaät chaát mang tính töï thaân.
c) Quy luaät chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán nhöõng thay ñoåi veà
chaát, vaø ngöôïc laïi
 Chaát, löôïng, ñoä, ñieåm nuùt, böôùc nhaûy
- Chaát laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ tính quy ñònh voán coù cuûa söï vaät, ñaëc
tröng cho söï vaät laø noù, giuùp phaân bieät noù vôùi caùc söï vaät khaùc.
- Löôïng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ tính quy ñònh voán coù cuûa söï vaät, bieåu
thò veà maët quy moâ, toác ñoä cuûa söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät cuõng nhö cuûa caùc
thuoäc tính (chaát) cuûa noù.
 - Ñoä laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ giôùi haïn maø trong ñoù söï thay ñoåi veà löôïng
chöa laøm cho chaát thay ñoåi caên baûn, chaát cuõ chöa maát ñi vaø chaát môùi vaãn chöa xuaát
hieän.
- Ñieåm nuùt laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moác (giôùi haïn) maø söï thay ñoåi veà
löôïng vöôït qua noù seõ laøm chaát thay ñoåi caên baûn.
- Böôùc nhaûy laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ söï chuyeån hoùa veà chaát do nhöõng
thay ñoåi veà löôïng tröôùc ñoù gaây ra. Böôùc nhaûy laø giai ñoaïn cô baûn trong tieán trình phaùt
trieån cuûa baûn thaân söï vaät, noù toàn taïi khaùch quan, phoå bieán, ña daïng. Böôùc nhaûy coù
theå chia thaønh: Böôùc nhaûy toaøn boä - böôùc nhaûy cuïc boä; Böôùc nhaûy ñoät bieán - böôùc
nhaûy daàn daàn; Böôùc nhaûy trong töï nhieân - böôùc nhaûy trong xaõ hoäi - böôùc nhaûy trong tö
duy.
 Noäi dung quy luaät
- Moïi söï vaät ñeàu ñöôïc ñaëc tröng baèng söï thoáng nhaát giöõa chaát vaø löôïng.
- Söï vaät baét ñaàu vaän ñoäng, phaùt trieån baèng söï thay ñoåi veà löôïng (moät caùch lieân
tuïc hay tieäm tieán); neáu löôïng chæ thay ñoåi trong ñoä, chöa vöôït quaù ñieåm nuùt thì chaát
khoâng thay ñoåi caên baûn; khi löôïng thay ñoåi vöôït qua ñoä, quaù ñieåm nuùt thì chaát seõ thay
ñoåi caên baûn, böôùc nhaûy nhaát ñònh seõ xaûy ra.
- Böôùc nhaûy laøm cho chaát thay ñoåi (moät caùch giaùn ñoaïn hay ñoät bieán); Chaát (söï
vaät) cuõ maát ñi, chaát (söï vaät) môùi ra ñôøi; Chaát môùi gaây ra söï thay ñoåi veà löôïng (laøm
thay ñoåi quy moâ toàn taïi, toác ñoä, nhòp ñieäu vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät).
- Söï thay ñoåi veà löôïng gaây ra söï thay ñoåi veà chaát, vaø söï thay ñoåi veà chaát gaây ra söï
thay ñoåi veà löôïng laø phöông thöùc vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa moïi söï vaät trong theá giôùi.
Phaùt trieån vöøa mang tính lieân tuïc vöøa mang tính giaùn ñoaïn.
d) Quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh
 Phuû ñònh bieän chöùng, phuû ñònh cuûa phuû ñònh
- Phuû ñònh bieän chöùng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät maét khaâu cuûa quaù
trình töï phaùt trieån cuûa söï vaät ñöa ñeán söï ra ñôøi cuûa caùi môùi tieán boä hôn so vôùi caùi cuõ
loãi thôøi bò phuû ñònh. Phuû ñònh bieän chöùng cuõng laø söï khaúng ñònh – khaúng ñònh caùc
yeáu toá tích cöïc (chöùa trong caùi cuõ) coù lôïi cho söï toàn taïi tieáp theo cuûa söï vaät (caùi môùi).
Phuû ñònh bieän chöùng gaén lieàn vôùi giaûi quyeát maâu thuaãn vaø böôùc nhaûy veà chaát xaûy ra
beân trong söï vaät; noù mang tính khaùch quan - noäi taïi, tính keá thöøa – tieán leân.
- Phuû ñònh cuûa phuû ñònh laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ söï xaùc laäp laïi caùi cuõ,
töùc khaúng ñònh laïi caùi ñaõ bò phuû ñònh, ôû moät trình ñoä cao hôn trong quaù trình töï phaùt
trieån cuûa baûn thaân söï vaät. Trong söï phuû ñònh cuûa phuû ñònh, caùi cuõ bò phuû ñònh trong
laàn phuû ñònh thöù nhaát ñöa ñeán söï ra ñôøi cuûa caùi môùi; caùi môùi naøy chöùa söï phuû ñònh
mình trong laàn phuû ñònh sau ñoù. Laàn phuû ñònh naøo laøm xuaát hieän caùi môùi, nhöng trong
caùi môùi naøy coù laëp laïi (yeáu toá) caùi cuõ ñaõ bò phuû ñònh trong laàn phuû ñònh thöù nhaát,
söï vaät quay trôû veà caùi ban ñaàu (caùi cuõ) nhöng ôû moät trình ñoä cao hôn thì laàn phuû ñònh
ñoù ñöôïc goïi laø phuû ñònh cuûa phuû ñònh. Phuû ñònh cuûa phuû ñònh mang tính chu kyø hôû.
- Qua nhieàu laàn phuû ñònh bieän chöùng (coù caû phuû ñònh cuûa phuû ñònh) söï vaät loaïi
daàn caùi tieâu cöïc, tích luõy daàn caùi tích cöïc, laøm cho caùi môùi ra ñôøi quay veà vôùi caùi cuõ,
caùi khaúng ñònh quay trôû laïi vôùi caùi bò phuû ñònh ôû moät trình ñoä cao hôn. Phaùt trieån, vì
vaäy maø dieãn ra theo khuynh höôùng xoaén oác tieán leân.
 Noäi dung quy luaät
- Moïi söï vaät ñeàu lieân heä laãn nhau vaø luoân vaän ñoäng, phaùt trieån; phaùt trieån laø moät
chuoãi caùc laàn phuû ñònh bieän chöùng coù gaén lieàn vôùi vieäc giaûi quyeát maâu thuaãn vaø
thöïc hieän böôùc nhaûy veà chaát xaûy ra beân trong söï vaät.
- Laø voøng khaâu lieân heä giöõa caùi môùi vôùi caùi cuõ, caùi môùi (caùi ñöôïc khaúng ñònh)
ra ñôøi treân cô sôû loaïi boû nhöõng yeáu toá tieâu cöïc, ñoàng thôøi löu giöõ, caûi taïo nhöõng yeáu
toá tích cöïc cuûa caùi cuõ (caùi bò phuû ñònh); Phuû ñònh bieän chöùng mang tính khaùch quan -
noäi taïi, tính keá thöøa – tieán leân.
 - Qua moät soá laàn phuû ñònh bieän chöùng xuaát hieän phuû ñònh cuûa phuû ñònh, xaùc laäp
laïi caùi cuõ (khaúng ñònh laïi caùi ñaõ bò phuû ñònh) ôû moät trình ñoä cao hôn; Phuû ñònh cuûa
phuû ñònh mang tính chu kyø hôû.
- Phuû ñònh cuûa phuû ñònh vaïch ra khuynh höôùng phaùt trieån xoaén oác tieán leân cuûa moïi
söï vaät trong theá giôùi.
4. Caùc caëp phaïm truø cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät
a) Phaïm truø laø gì?
 Phaïm truø laø hình thöùc tö duy phaûn aùnh moät caùch tröøu töôïng vaø khaùi quaùt nhaát
moät maët, moät thuoäc tính cô baûn nhaát cuûa moät lónh vöïc hay toaøn boä hieän thöïc noùi chung.
 Phaïm truø ñöôïc hình thaønh töø trong quaù trình hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi.
Chuùng laø nhöõng “baäc thang”, nhöõng “nuùt maïng” cuûa quaù trình nhaän thöùc, maø tröôùc heát
laø cuûa nhaän thöùc trieát hoïc vaø nhaän thöùc khoa hoïc…. Chuùng khoâng chæ laø coâng cuï tinh
thaàn ñeå nhaän thöùc (töùc ñeå lyù giaûi, ñeå tieân ñoùan) maø coøn laø coâng cuï tinh thaàn ñeå chæ
ñaïo hoaït ñoäng thöïc tieãn caûi taïo theá giôùi. Cuøng vôùi söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa
hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, phaïm truø cuõng luoân vaän
ñoäng vaø phaùt trieån. Chuùng vöøa laø keát quaû, vöøa laø ñieåm töïa cho hoaït ñoäng thöïc tieãn
vaø hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa nhaân loaïi.
 Coù hai nhoùm phaïm truø:
- Nhoùm phaïm truø khoa hoïc mang tính khu bieät, vì chuùng phaûn aùnh moät caùch tröøu
töôïng vaø khaùi quaùt nhaát moät maët, moät thuoäc tính cô baûn nhaát cuûa moät lónh vöïc hieän
thöïc nhaát ñònh maø moät ngaønh khoa hoïc naøo ñoù nghieân cöùu, vaø chuùng chuû yeáu chæ
ñöôïc duøng cho ngaønh khoa hoïc ñoù.
- Nhoùm phaïm truø trieát hoïc mang tính ñaëc bieät, vì chuùng phaûn aùnh moät caùch tröøu
töôïng vaø khaùi quaùt nhaát moät maët, moät thuoäc tính cô baûn nhaát cuûa toaøn boä hieän thöïc
noùi chung; chuùng thöôøng xuaát hieän töøng caëp vaø ñöôïc duøng trong moïi ngaønh khoa hoïc.
Pheùp bieän chöùng coù saùu caëp phaïm truø. Ñoù laø: caùi rieâng vaø caùi chung, nguyeân nhaân
vaø keát quaû, taát nhieân vaø ngaãu nhieân, noäi dung vaø hình thöùc, baûn chaát vaø hieän töôïng,
khaû naêng vaø hieän thöïc.
b) Caùi rieâng vaø caùi chung
 Khaùi nieäm
- Caùi rieâng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät trong nhöõng söï vaät rieâng leû,
xaùc ñònh maø trong chuùng coù chöùa nhöõng thuoäc tính, yeáu toá chung.
- Caùi chung laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät maët (thuoäc tính, yeáu toá) khoâng
chæ coù ôû trong caùi rieâng (söï vaät) naøy maø coøn ñöôïc laäp laïi trong nhöõng caùi rieâng (söï
vaät) khaùc nöõa.
+ Caùi ñôn nhaát laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät maët (thuoäc tính, yeáu toá) chæ
coù ôû trong moät caùi rieâng naøo ñoù nhaát ñònh maø khoâng coù trong nhöõng caùi rieâng khaùc.
+ Caùi phoå bieán laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät maët (thuoäc tính, yeáu toá)
khoâng chæ coù ôû trong caùi rieâng naøy maø coøn coù trong moïi caùi rieâng khaùc.
 Moái quan heä bieän chöùng
- Caùi chung chæ toàn taïi trong nhöõng caùi rieâng, vaø thoâng qua nhöõng caùi rieâng maø caùi
chung bieåu hieän söï toàn taïi cuûa chính mình.
- Caùi rieâng chæ toàn taïi trong moái quan heä daãn ñeán caùi chung, vaø thoâng qua caùi chung
maø nhöõng caùi rieâng coù lieân heä, chuyeån hoùa laãn nhau.
- Caùi chung chæ laø moät boä phaän cuûa caùi rieâng, do ñoù, caùi rieâng khoâng gia nhaäp
heát vaøo trong caùi chung, beân trong caùi rieâng coøn coù chöùa caùi ñôn nhaát.
- Trong nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh, caùi ñôn nhaát vaø caùi chung (caùi ñaëc thuø hay caùi
phoå bieán) coù theå chuyeån hoùa laãn nhau:
+ Caùi môùi thöôøng xuaát hieän döôùi daïng caùi ñôn nhaát, qua quaù trình phaùt trieån môû
roäng, caùi môùi seõ chieán thaéng caùi cuõ vaø trôû thaønh caùi chung / caùi phoå bieán.
 + Caùi cuõ ban ñaàu thöôøng toàn taïi döôùi daïng caùi phoå bieán / caùi chung, sau ñoù noù
ngaøy caøng suy yeáu, thu heïp daàn thaønh caùi ñôn nhaát vaø cuoái cuøng maát ñi.
c) Nguyeân nhaân vaø keát quaû
 Khaùi nieäm
- Nguyeân nhaân laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ söï töông taùc giöõa caùc söï vaät hay
giöõa caùc yeáu toá, boä phaän cuûa chuùng maø coù gaây ra nhöõng bieán ñoåi nhaát ñònh keøm
theo (töùc keát quaû).
- Keát quaû laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ nhöõng bieán ñoåi nhaát ñònh do söï töông
taùc giöõa caùc söï vaät hay giöõa caùc yeáu toá, boä phaän cuûa chuùng (töùc do nguyeân nhaân)
gaây ra.
+ Moái lieân heä nhaân quaû mang tính khaùch quan, phoå bieán, taát yeáu: Moïi söï thay ñoåi
xaûy ra trong theá giôùi ñeàu coù nguyeân nhaân, do moái lieân heä nhaân quaû chi phoái. Nguyeân
lyù nhaân quaû laø cô sôû cuûa quyeát ñònh luaän: Nhöõng nguyeân nhaân nhaát ñònh taùc ñoäng
trong nhöõng hoaøn caûnh nhaát ñònh chæ coù theå gaây ra nhöõng keát quaû nhaát ñònh.
 Moái quan heä bieän chöùng
- Nguyeân nhaân naøo keát quaû naáy
+ Nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau cuøng taùc ñoäng ñeå sinh ra nhieàu keát quaû khaùc nhau.
Tröôøng hôïp moät nguyeân nhaân duy nhaát taùc ñoäng ñeå sinh ra moät keát quaû duy nhaát chæ laø
söï tröøu töôïng hoùa trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi.
+ Caùc nguyeân nhaân khaùc nhau (nguyeân nhaân cô baûn - nguyeân nhaân khoâng cô baûn,
nguyeân nhaân chuû yeáu - nguyeân nhaân thöù yeáu, nguyeân nhaân beân trong - nguyeân nhaân
beân ngoaøi, nguyeân nhaân khaùch quan - nguyeân nhaân chuû quan,…) coù vai troø khaùc nhau
trong vieäc saûn sinh ra keát quaû.
+ Nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng cuøng höôùng seõ taêng cöôøng taùc duïng cuûa nhau;
nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng khaùc höôùng seõ laøm suy yeáu hay trieät tieâu taùc duïng cuûa
nhau.
- Söï taùc ñoäng cuûa keát quaû leân nguyeân nhaân cuûa noù: Keát quaû (laø moät quaù trình)
coù theå aûnh höôûng ngöôïc laïi nguyeân nhaân (cuõng laø moät quaù trình) sinh ra noù.
- Nguyeân nhaân vaø keát quaû thay ñoåi vò trí cho nhau: Keát quaû do nguyeân nhaân tröôùc
sinh ra, seõ trôû thaønh nguyeân nhaân môùi saûn sinh ra keát quaû môùi…; quaù trình cöù nhö theá
tieáp dieãn taïo neân chuoãi nhaân quaû voâ taän. Chuoãi nhaân quaû ñôn tuyeán chæ laø söï tröøu
töôïng hoùa trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Trong theá giôùi toàn taïi caùc chuoãi nhaân quaû ña
tuyeán ñan xen taïo neân maøng löôùi nhaân quaû; thoâng qua maøng löôùi nhaân quaû, vaïn vaät
aûnh höôûng, taùc ñoäng laãn nhau vaø laøm cho nhau thay ñoåi, phaùt trieån.
d) Taát nhieân vaø ngaãu nhieân
 Khaùi nieäm
- Taát nhieân laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ caùi (söï vaät, hieän töôïng, quaù trình)
phaûi xaûy ra nhö theá chöù khoâng theå theá khaùc ñöôïc. Taát nhieân do nhöõng nguyeân nhaân cô
baûn, beân trong; do nhöõng quy luaät ñoäng löïc hoïc (quy luaät phaûn aùnh caùi taát nhieân döôùi
daïng “thuaàn tuyù”) chi phoái; do ñoù, taát nhieân hay quy luaät ñoäng löïc hoïc bao giôø cuõng theå
hieän tính nhaân quaû thaúng, töùc tính nhaân quaû ñôn trò.
- Ngaãu nhieân laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ caùi (söï vaät, hieän töôïng, quaù trình)
coù theå xaûy ra nhö theá naøy nhöng cuõng coù theå xaûy ra nhö theá khaùc. Ngaãu nhieân do
nhöõng nguyeân nhaân beân ngoaøi, do söï ngaãu hôïp cuûa hoaøn caûnh; do nhöõng quy luaät thoáng
keâ - xaùc suaát (quy luaät phaûn aùnh caùi xaùc suaát, töùc phaûn aùnh söï thoáng nhaát taát nhieân
vôùi ngaãu nhieân) quy ñònh; do ñoù, ngaãu nhieân hay quy luaät thoáng keâ - xaùc suaát bieåu thò
tính nhaân quaû phaân nhaùnh, töùc tính nhaân quaû ña trò.
 Moái quan heä bieän chöùng
- Tính thoáng nhaát giöõa taát nhieân vaø ngaãu nhieân
 + Quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät, hieän töôïng bò chi phoái
chuû yeáu bôûi caùi taát nhieân, nhöng caùi ngaãu nhieân coù aûnh höôûng laøm cho quaù trình vaän
ñoäng vaø phaùt trieån aáy dieãn ra nhanh hôn hay chaäm hôn.
+ Caùi taát nhieân bao giôø cuõng “vaïch ñöôøng” cho mình ñi xuyeân qua voâ soá caùi ngaãu
nhieân; caùi ngaãu nhieân chæ laø hình thöùc bieåu hieän cuûa caùi taát nhieân. Baûn thaân caùi taát
nhieân chæ coù theå ñöôïc taïo neân töø nhöõng caùi ngaãu nhieân. Coøn taát caû nhöõng gì trong
hieän thöïc ñöôïc coi laø ngaãu nhieân ñeàu aån giaáu trong mình caùi taát nhieân naøo ñoù.
- Söï chuyeån hoùa giöõa giöõa taát nhieân vaø ngaãu nhieân
+ Trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, caùi ngaãu nhieân coù theå chuyeån hoùa thaønh caùi
taát nhieân; vaø ngöôïc laïi, caùi taát nhieân coù theå chuyeån hoùa thaønh caùi ngaãu nhieân.
+ Ranh giôùi giöõa caùi ngaãu nhieân vaø caùi taát nhieân laø töông ñoái; ranh giôùi naøy phuï
thuoäc vaøo ñieàu kieän toàn taïi cuï theå cuûa baûn thaân söï vaät.
e) Noäi dung vaø hình thöùc
 Khaùi nieäm
- Noäi dung laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ taát caû caùc maët, caùc yeáu toá, caùc
quaù trình toàn taïi theo moät hình thöùc nhaát ñònh taïo neân söï vaät.
- Hình thöùc laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät heä thoáng caùc moái lieân heä töông
ñoái beàn vöõng oån ñònh, taïo neân caáu truùc noäi taïi cuûa noäi dung, vaø laø phöông thöùc toàn
taïi cuûa baûn thaân söï vaät. Pheùp bieän chöùng duy vaät raát chuù troïng ñeán hình thöùc beân
trong cuûa baûn thaân söï vaät, töùc hình thöùc gaén lieàn vôùi noäi dung.
 Moái quan heä bieän chöùng
- Tính thoáng nhaát giöõa noäi dung vaø hình thöùc
+ Khoâng coù hình thöùc naøo khoâng chöùa noäi dung; vaø ngöôïc laïi, khoâng coù noäi dung
naøo khoâng ñöôïc theå hieän qua moät vaøi hình thöùc nhaát ñònh.
+ Cuøng moät noäi dung, trong nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau, ñöôïc theå hieän baèng nhöõng
hình thöùc toàn taïi khaùc nhau; vaø ngöôïc laïi, cuøng moät hình thöùc, trong nhöõng ñieàu kieän
khaùc nhau, theå hieän ñöôïc nhieàu noäi dung khaùc nhau.
- Noäi dung giöõ vai troø quyeát ñònh so vôùi hình thöùc (noäi dung naøo thì hình thöùc naáy).
+ Noäi dung laø maët ñoäng, khoâng oån ñònh, deã bieán ñoåi; Hình thöùc laø maët tónh, khaù
oån ñònh, ít bieán ñoåi.
+ Söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät bao giôø cuõng baét ñaàu töø söï
bieán ñoåi cuûa noäi dung. Khi noäi dung bieán ñoåi ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù seõ taïo ra söï
khoâng phuø hôïp (töùc söï xung ñoät hay maâu thuaãn) giöõa noäi dung vaø hình thöùc.
+ Söï xung ñoät hay maâu thuaãn naøy ñoøi hoûi phaûi giaûi quyeát baèng caùch phaù boû hình
thöùc cuõ, xaùc laëp hình thöùc môùi, sao cho phuø hôïp vôùi noäi dung (ôû moät trình ñoä) môùi.
Ñieàu naøy laøm cho söï vaät chuyeån sang moät traïng thaùi môùi veà chaát.
- Hình thöùc coù tính ñoäc laäp töông ñoái; nhôø tính ñoäc laäp töông ñoái maø hình thöùc coù
theå taùc ñoäng ngöôïc trôû laïi noäi dung.
+ Khi phuø hôïp vôùi noäi dung, hình thöùc thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa noäi dung;
+ Khi khoâng phuø hôïp vôùi noäi dung, hình thöùc seõ kìm haõm söï phaùt trieån cuûa noäi
dung; Tuy nhieân, söï kìm haõm naøy chæ mang tính taïm thôøi, ñeán moät luùc naøo ñoù, noäi dung
seõ “töï giaûi phoùng” mình ra khoûi söï kìm haõm ñoù.
f) Baûn chaát vaø hieän töôïng
 Khaùi nieäm
- Baûn chaát laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ cô sôû beân trong cuûa hieän töôïng. Baûn
chaát laø caùi chung, taát yeáu, beân trong, khaù oån ñònh, mang tính quy luaät; baûn chaát laø caùi
quy ñònh xu höôùng vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät; Baûn chaát thöôøng laø
söï keát hôïp cuûa caùc quy luaät cuøng chi phoái söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät (quy luaät
vaø baûn chaát laø caùc khaùi nieäm cuøng trình ñoä, cuøng bieåu thò söï nhaän thöùc saâu saéc caùc
hieän töôïng ña daïng xaûy ra trong theá giôùi).
 - Hieän töôïng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ söï theå hieän baûn chaát ra beân ngoaøi.
Hieän töôïng laø caùi caù bieät, ngaãu nhieân, beân ngoaøi, baát oån, bieåu thò söï toàn taïi cuï theå
cuûa söï vaät trong ñieàu kieän xaùc ñònh.
 Moái quan heä bieän chöùng
- Tính thoáng nhaát giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng
+ Baûn chaát ñöôïc boäc loä qua hieän töôïng; Hieän töôïng bieåu hieän ít nhieàu veà baûn chaát;
veà caên baûn, chuùng phuø hôïp vôùi nhau.
+ Nhöõng baûn chaát khaùc nhau boäc loä ra thaønh caùc hieän töôïng khaùc nhau.
+ Khi baûn chaát thay ñoåi thì hieän töôïng cuûa noù cuõng thay ñoåi; Khi baûn chaát bieán maát
thì hieän töôïng cuûa noù cuõng khoâng coøn.
- Tính maâu thuaãn giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng
+ Söï töông taùc giöõa baûn thaân söï vaät vaø moâi tröôøng toàn taïi xung quanh söï vaät ñaõ
ñöa vaøo hieän töôïng cuûa söï vaät nhöõng noäi dung töø beân ngoaøi söï vaät ñoù, nghóa laø söï
töông taùc naøy ñaõ laøm cho hieän töôïng cuûa söï vaät khoâng theå hieän ñöôïc baûn chaát cuûa
noù. Nhö vaäy, baûn chaát vaø hieän töôïng (cuûa söï vaät) khoâng phuø hôïp hoaøn toaøn, töùc hieän
töôïng khoâng bieåu hieän y nguyeân baûn chaát.
+ Baûn chaát vaø hieän töôïng laø nhöõng caùi ñoái laäp nhau; nhöng baûn chaát laø caùi saâu
saéc hôn hieän töôïng, coøn hieän töôïng bao giôø cuõng phong phuù hôn baûn chaát. Moät baûn
chaát ñöôïc theå hieän qua voâ soá hieän töôïng, trong ñoù coù caû caùc hieän töôïng xuyeân taïc baûn
chaát (giaû töôïng) laãn nhöõng hieän töôïng theå hieän roõ baûn chaát (hieän töôïng ñieån hình).
+ Söï xung ñoät hay maâu thuaãn giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng ôû caáp ñoä hieän töôïng
(sinh ñoäng, deã nhaän bieát) laø söï xung ñoät hay maâu thuaãn giöõa giaû töôïng vaø hieän töôïng
ñieån hình.
g) Khaû naêng vaø hieän thöïc
 Khaùi nieäm
- Khaû naêng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ caùi (söï vaät, hieän töôïng, quaù trình)
chöa coù, chöa tôùi nhöng seõ coù, seõ tôùi khi ñieàu kieän töông öùng hoäi ñuû.
- Hieän thöïc laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ caùi (söï vaät, hieän töôïng, quaù trình)
hieän coù, ñang toàn taïi thöïc söï.
+ (Caùi) tieàn ñeà laø ñieàu kieän tieân quyeát cho moät caùi gì ñoù xuaát hieän, do baûn thaân
noù phaûi toàn taïi thaät söï neân noù laø caùi hieän thöïc, chöù khoâng laø caùi khaû naêng.
+ Ngaãu nhieân laø caùi coù theå xaûy ra nhöng cuõng coù theå khoâng xaûy ra trong baát cöù
thôøi ñieåm naøo (duø trong quaù khöù, trong hieän taïi hay trong töông lai); coøn khaû naêng laø
caùi nhaát ñònh seõ xaûy ra, töùc bieán thaønh hieän thöïc trong töông lai khi ñieàu kieän töông öùng
hoäi ñuû; neân khoâng ñöôïc ñoàng nhaát chuùng vôùi nhau.
+ Xaùc suaát laø khaùi nieäm noùi leân möùc ñoä taát yeáu cuûa söï hieän thöïc hoùa khaû naêng
(bieán coá) naøo ñoù; baát cöù moät khaû naêng naøo cuõng coù moät möùc ñoä taát yeáu hieän thöïc
hoùa nhaát ñònh gaén lieàn vôùi xaùc suaát hieän thöïc hoùa noù; khi xaùc suaát cuûa bieán coá baèng
1 thì khaû naêng seõ bieán thaønh hieän thöïc; do vaäy, xaùc suaát vaø khaû naêng coù lieân heä maät
thieát vôùi nhau.
+ Khaû naêng bao goàm khaû naêng aûo (töùc khaû naêng maø xaùc suaát hieän thöïc hoùa noù
trong ñieàu kieän xaùc ñònh baèng khoâng) vaø khaû naêng thöïc (töùc khaû naêng maø xaùc suaát
hieän thöïc hoùa noù trong ñieàu kieän xaùc ñònh khaùc khoâng). Khaû naêng aûo coøn ñöôïc goïi laø
phi khaû naêng; Khaû naêng thöïc thì bao goàm khaû naêng taát nhieân (khaû naêng gaàn hay khaû
naêng xa) vaøø khaû naêng ngaãu nhieân …
+ Hieän thöïc bao goàm hieän thöïc khaùch quan (hieän thöïc vaät chaát) vaø hieän thöïc chuû
quan (hieän thöïc tinh thaàn).
 Moái quan heä bieän chöùng
- Tính thoáng nhaát cuûa khaû naêng vaø hieän thöïc
 + Hieän thöïc (bao goàm caû baûn thaân vaø ñieàu kieän toàn taïi cuûa söï vaät) sinh ra nhieàu
khaû naêng coù möùc ñoä taát yeáu hieän thöïc hoùa khaùc nhau.
+ Hieän thöïc (bao goàm caû baûn thaân vaø ñieàu kieän toàn taïi cuûa söï vaät) bieán ñoåi seõ
laøm bieán ñoåi caùc khaû naêng (bao goàm caû söï bieán ñoåi möùc ñoä hieän thöïc hoùa cuûa khaû
naêng).
- Söï chuyeån hoùa giöõa khaû naêng vaø hieän thöïc
+ Khi ñieàu kieän hoäi ñuû, khaû naêng bieán thaønh hieän thöïc môùi; Hieän thöïc môùi sinh ra
caùc khaû naêng môùi hay thay ñoåi möùc ñoä hieän thöïc hoùa cuûa caùc khaû naêng cuõ… Quaù
trình cöù theá tieáp dieãn maõi. Do vaäy, phaùt trieån laø quaù trình chuyeån hoùa giöõa khaû naêng
vaø hieän thöïc.
+ Ñieàu kieän laøm taêng hay giaûm möùc ñoä hieän thöïc hoùa cuûa khaû naêng, töùc chi phoái
quaù trình hieän thöïc hoùa khaû naêng: Trong töï nhieân, quaù trình hieän thöïc hoùa khaû naêng coù
theå xaûy ra hoaøn toaøn khaùch quan (ñieàu kieän khaùch quan) nhöng coù tröôøng hôïp vaãn coù
söï can döï ít nhieàu cuûa con ngöôøi (ñieàu kieän chuû quan). Trong xaõ hoäi, quaù trình hieän thöïc
hoùa khaû naêng ñoøi hoûi caû ñieàu kieän khaùch quan laãn ñieàu kieän chuû quan, töùc khaû naêng
seõ khoâng bao giôø ñöôïc hieän thöïc hoùa neáu khoâng thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn coù yù
thöùc cuûa con ngöôøi.
II. KHAÙI QUAÙT VEÀ PHÖÔNG PHAÙP, PHÖÔNG PHAÙP LUAÄN; MOÄT SOÁ
NGUYEÂN TAÉC PHÖÔNG PHAÙP LUAÄN CUÛA PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT
1. Khaùi quaùt veà phöông phaùp vaø phöông phaùp luaän
a) Khaùi quaùt veà phöông phaùp
 Ñònh nghóa: Phöông phaùp laø heä thoáng caùc yeâu caàu maø chuû theå phaûi tuaân thuû
ñuùng trình töï ñeå ñaït muïc ñích ñaët ra moät caùch toái öu.
- “Phöông phaùp laø heä thoáng caùc nguyeân taéc ñöôïc ruùt ra töø tri thöùc veà caùc quy luaät
khaùch quan ñeå ñieàu chænh hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn nhaèm thöïc hieän
muïc tieâu nhaát ñònh”13.
- Phöông phaùp nhö “ngoïn ñuoác soi ñöôøng cho ngöôøi ñi trong ñeâm toái” [Ph.Beâcôn].
- Phöông phaùp laø “linh hoàn cuûa ñoái töôïng” [Heâghen].
 Nguoàn goác, chöùc naêng: Töø hieåu bieát veà thuoäc tính, quy luaät cuûa söï vaät, hieän
töôïng thuoäc caùc lónh vöïc khaùc nhau maø caùc phöông phaùp khaùc nhau ñöôïc xaây döïng; vaø
sau ñoù, chuùng ñöôïc vaän duïng nhö coâng cuï tinh thaàn vaøo quaù trình hoaït ñoäng nhaän thöùc
vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn caûi taïo hieäu quaû theá giôùi cuûa nhaân loaïi.
 Phaân loaïi: Söï ña daïng cuûa caùc ñoái töôïng phaûi nghieân cöùu hay caûi taïo daãn ñeán söï
ña daïng cuûa phöông phaùp.
- Döïa theo phaïm vi aùp duïng, phöông phaùp ñöôïc chia thaønh phöông phaùp rieâng (phöông
phaùp aùp duïng cho töøng ngaønh khoa hoïc), phöông phaùp chung (phöông phaùp aùp duïng cho
nhieàu ngaønh khoa hoïc) vaø phöông phaùp phoå bieán (phöông phaùp aùp duïng cho moïi ngaønh
khoa hoïc, cho toaøn boä hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi, töùc
caùc phöông phaùp cuûa trieát hoïc).
- Döïa theo lónh vöïc aùp duïng, phöông phaùp ñöôïc chia thaønh phöông phaùp chæ ñaïo hoaït
ñoäng thöïc tieãn (tröôùc heát laø thöïc tieãn caùch maïng caûi taïo theá giôùi) vaø phöông phaùp
höôùng daãn hoaït ñoäng nhaän thöùc (tröôùc heát laø nhaän thöùc khoa hoïc hieän ñaïi).
- “Pheùp bieän chöùng laø phöông phaùp maø ñieàu caên baûn cuûa laø noù xem xeùt nhöõng söï
vaät vaø nhöõng phaûn aùnh cuûa chuùng trong tö töôûng trong moái lieân heä qua laïi laãn nhau cuûa
chuùng, trong söï raøng buoäc, söï vaän ñoäng, söï phaùt sinh vaø söï tieâu vong cuûa chuùng” 14.
Pheùp bieän chöùng duy vaät khoâng chæ ñöa ra höôùng nghieân cöùu chung, ñöa ra caùc nguyeân
taéc tieáp caän söï vaät, hieän töôïng nghieân cöùu, maø ñoàng thôøi coøn laø ñieåm xuaát phaùt ñeå
ñaùnh giaù nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc. Moïi nhaän thöùc theá giôùi cuûa Maùc – ñoù khoâng phaûi

13
Hoäi ñoàng trung öông Chæ ñaïo bieân soaïn giaùo trình quoác gia…: Giaùo trình trieát hoïc Maùc – Leânin, Nxb Chính trò quoác gia,
Haø Noäi, 1999, tr.378.
14
C.Maùc vaø Ph.Aêngghen: Toaøn taäp, T.20, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr.38.
laø hoïc thuyeát maø laø phöông phaùp. Nhaän thöùc theá giôùi cuûa Maùc khoâng mang laïi nhöõng
giaùo ñieàu coù saün, maø chæ mang laïi nhöõng ñieåm xuaát phaùt ñeå tieáp tuïc nghieân cöùu vaø
laø phöông phaùp cho vieäc nghieân cöùu ñoù.
b) Khaùi quaùt veà phöông phaùp luaän
 Ñònh nghóa: Phöông phaùp luaän laø hoïc thuyeát (lyù luaän) veà phöông phaùp; noù vaïch ra
caùch thöùc xaây döïng vaø ngheä thuaät vaän duïng phöông phaùp. Phöông phaùp luaän coøn ñöôïc
coi nhö “moät heä thoáng caùc quan ñieåm, nguyeân taéc xuaát phaùt, nhöõng caùch thöùc chung ñeå
thöïc hieän hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn”15 cuûa con ngöôøi.
 Phaân loaïi: Döïa theo phaïm vi aùp duïng, phöông phaùp luaän ñöôïc chia thaønh phöông
phaùp luaän boä moân (phöông phaùp luaän cuûa khoa hoïc chuyeân ngaønh giuùp giaûi quyeát caùc
vaán ñeà cuï theå cuûa töøng ngaønh khoa hoïc), phöông phaùp luaän chung (phöông phaùp luaän
cuûa khoa hoïc lieân ngaønh giuùp giaûi quyeát caùc vaán ñeà chung cuûa moät nhoùm ngaønh khoa
hoïc) vaø phöông phaùp luaän phoå bieán (phöông phaùp luaän trieát hoïc - cô sôû ñeå xaây döïng
phöông phaùp luaän boä moân vaø phöông phaùp luaän chung).
 Phöông phaùp luaän bieän chöùng duy vaät laø moät heä thoáng caùc quan ñieåm, nguyeân
taéc neàn taûng chæ ñaïo chuû theå trong vieäc xaùc ñònh phaïm vi, khaû naêng aùp duïng phöông
phaùp moät caùch hôïp lyù vaø coù hieäu quaû. Do vaäy, pheùp bieän chöùng duy vaät vöøa laø lyù
luaän vöøa laø phöông phaùp luaän phoå bieán.
 Moïi noäi dung lyù luaän cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät ñeàu coù yù nghóa veà maët
phöông phaùp luaän. Chuùng cho pheùp ruùt ra caùc yeâu caàu (nguyeân taéc, quan ñieåm, phöông
phaùp) ñeå chæ ñaïo hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Caùc nhaø
phöông phaùp luaän maùcxít ñöa ra soá löôïng vaø teân goïi cuï theå cuûa töøng nguyeân taéc (quan
ñieåm, phöông phaùp) coù theå khaùc nhau nhöng yeâu caàu cuï theå thì gioáng nhau (vì chuùng toaùt
ra töø noäi dung lyù luaän cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät). Trong quaù trình hoaït ñoäng nhaän
thöùc (nhaát laø nhaän thöùc khoa hoïc hieän ñaïi) hay hoaït ñoäng thöïc tieãn (nhaát laø thöïc tieãn
caùch maïng caûi taïo theá giôùi) caùc nguyeân taéc phöông phaùp luaän cuûa pheùp bieän chöùng
duy vaät ñöôïc vaän duïng khoâng taùch rôøi nhau; töùc chuùng phoái hôïp vôùi nhau taïo neân phong
caùch tö duy bieän chöùng. Tuy nhieân, ñeå nghieân cöùu chuùng, chuùng ta khoâng theå khoâng
tröøu töôïng hoùa chuùng ra khoûi söï taùc ñoäng cuûa caùc nguyeân taéc khaùc. Ñieàu naøy coù theå
laøm sô cöùng tö duy bieän chöùng – tö duy vaän duïng toång hôïp caùc nguyeân taéc bieän chöùng
ñeå chæ ñaïo hoaït ñoäng cuûa chuû theå trong nhaän thöùc vaø caûi taïo theá giôùi. Nhöng caùch
laøm naøy giuùp chuùng ta hieåu thöïc chaát cuûa caùc nguyeân taéc hay yeâu caàu phöông phaùp
luaän cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät hôn. Sau ñaây laø moät soá nguyeân taéc hay yeâu caàu cô
baûn veà maët phöông phaùp luaän cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät.
2. Nguyeân taéc toaøn dieän
a) Cô sôû lyù luaän cuûa nguyeân taéc toaøn dieän laø noäi dung nguyeân lyù veà moái lieân
heä phoå bieán (xem: Muïc I,2,b cuûa Chöông naøy).
b) Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa nguyeân taéc toaøn dieän
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi:
- Tìm hieåu, phaùt hieän caøng nhieàu moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính
chaát, yeáu toá, maët,…) ñang chi phoái söï toàn taïi cuûa baûn thaân söï vaät caøng toát.
- Phaân loaïi ñeå xaùc ñònh nhöõng moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát,
yeáu toá, maët,…) naøo laø beân trong, cô baûn, taát nhieân, oån ñònh…; coøn nhöõng moái lieân
heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát, yeáu toá, maët,…) naøo laø beân ngoaøi, khoâng
cô baûn, ngaãu nhieân, khoâng oån ñònh…;
- Döïa treân nhöõng moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát, yeáu toá, maët,
…) beân trong, cô baûn, taát nhieân, oån ñònh… ñeå lyù giaûi ñöôïc nhöõng moái lieân heä, quan heä
(hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát, yeáu toá, maët,…) coøn laïi. Qua ñoù xaây döïng moät hình aûnh
veà söï vaät nhö söï thoáng nhaát caùc moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát,
yeáu toá, maët,…); phaùt hieän ra quy luaät (baûn chaát) cuûa noù.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi:
15
Hoäi ñoàng trung öông Chæ ñaïo bieân soaïn giaùo trình quoác gia…: Giaùo trình trieát hoïc Maùc – Leânin, Nxb Chính trò quoác gia,
Haø Noäi, 1999, tr.40.
 - Ñaùnh giaù ñuùng vai troø cuûa töøng moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính
chaát, yeáu toá, maët,…) chi phoái söï vaät.
- Thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn, söû duïng ñoàng boä nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän
phaùp thích hôïp (maø tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå
bieán ñoåi nhöõng moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát, yeáu toá, maët,…)
cuûa baûn thaân söï vaät, ñaëc bieät laø nhöõng moái lieân heä, quan heä (…) beân trong, cô baûn,
taát nhieân, quan troïng… cuûa noù.
- Naém vöõng söï chuyeån hoùa caùc moái lieân heä, quan heä (hay nhöõng ñaëc ñieåm, tính
chaát, yeáu toá, maët,…) cuûa baûn thaân söï vaät; kòp thôøi söû duïng caùc coâng cuï, phöông tieän,
bieän phaùp boå sung ñeå phaùt huy hay haïn cheá söï taùc ñoäng cuûa chuùng, nhaèm leøo laùi söï
vaät vaän ñoäng, phaùt trieån theo ñuùng quy luaät vaø hôïp lôïi ích chuùng ta.
 Quaùn trieät vaø vaän duïng saùng taïo nguyeân taéc toaøn dieän seõ giuùp chuû theå khaéc
phuïc ñöôïc chuû nghóa phieán dieän, chuû nghóa chieát trung, chuû nghóa nguïy bieän, … trong
hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø nhaän thöùc cuûa chính mình.
- Chuû nghóa phieán dieän laø caùch xem xeùt chæ thaáy moät maët, moät moái quan heä, tính
chaát naøo ñoù maø khoâng thaáy ñöôïc nhieàu maët, nhieàu moái quan heä, nhieàu tính chaát cuûa
söï vaät.
- Chuû nghóa chieát trung laø caùch xem xeùt chæ chuù yù ñeán nhieàu maët, nhieàu moái lieân
heä cuûa söï vaät nhöng khoâng ruùt ra ñöôïc maët baûn chaát, khoâng thaáy ñöôïc moái lieân heä cô
baûn cuûa söï vaät; maø coi chuùng nhö nhau, keát hôïp chuùng moät caùch voâ nguyeân taéc, tuøy
tieän.
- Chuû nghóa nguïy bieän laø caùch xem xeùt qua ñoù ñaùnh traùo caùi cô baûn vôùi caùi
khoâng cô baûn, caùi chuû yeáu vôùi caùi thöù yeáu,… hay ngöôïc laïi nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích
hay lôïi ích cuûa mình moät caùch tinh vi.
- Trong ñôøi soáng xaõ hoäi, nguyeân taéc toaøn dieän coù vai troø cöïc kyø quan troïng. Noù
ñoøi hoûi chuùng ta khoâng chæ lieân heä nhaän thöùc vôùi nhaän thöùc maø caàn phaûi lieân heä
nhaän thöùc vôùi thöïc tieãn cuoäc soáng; phaûi chuù yù ñeán lôïi ích cuûa caùc chuû theå (caùc caù
nhaân hay caùc giai – taàng) khaùc nhau trong xaõ hoäi vaø bieát phaân bieät ñaâu laø lôïi ích cô baûn
(soáng coøn) vaø lôïi ích khoâng cô baûn; phaûi bieát phaùt huy (hay haïn cheá) moïi tieàm naêng hay
nguoàn löïc töø khaép caùc lónh vöïc hoaït ñoäng xaõ hoäi (kinh teá, chính trò, vaên hoùa,…) töø caùc
thaønh phaàn kinh teá, töø caùc toå chöùc chính trò – xaõ hoäi, v.v.. ñeå coù thaùi ñoä, bieän phaùp,
ñoái saùch haønh ñoäng thích hôïp; maø khoâng sa vaøo chuû nghóa bình quaân, quan ñieåm daøn
ñeàu, töùc khoâng thaáy ñöôïc troïng taâm, troïng ñieåm, ñieàu coát loõi trong cuoäc soáng voâ cuøng
phöùc taïp.
 V.I.Leânin daïy raèng: “Muoán thöïc söï hieåu ñöôïc söï vaät, caàn phaûi nhìn bao quaùt vaø
nghieân cöùu taát caû caùc maët, taát caû caùc moái lieân heä vaø “quan heä giaùn tieáp” cuûa söï
vaät ñoù”16, phaûi tính ñeán “toång hoøa nhöõng quan heä muoân veû cuûa söï vaät aáy vôùi nhöõng
söï vaät khaùc”17. Tuy nhieân, cuõng theo V.I.Leânin, chuùng ta khoâng theå laøm ñöôïc ñieàu ñoù
hoaøn toaøn ñaày ñuû (bôûi vì söï vaät luoân thay ñoåi, hôn nöõa caùc maët, caùc moái lieân heä
cuõng chæ bieåu hieän ra trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, vaø naêng löïc nhaän thöùc cuûa moãi
con ngöôøi luoân bò cheá öôùc bôûi nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå,…) nhöng söï caàn thieát
phaûi xem xeùt taát caû moïi maët seõ ñeà phoøng khoâng phaïm sai laàm vaø cöùng nhaéc.
3. Nguyeân taéc phaùt trieån
a) Cô sôû lyù luaän cuûa nguyeân taéc phaùt trieån laø noäi dung nguyeân lyù veà söï phaùt
trieån (xem: Muïc I,2,c cuûa Chöông naøy).
b) Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa nguyeân taéc phaùt trieån
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi:
- Phaùt hieän nhöõng xu höôùng bieán ñoåi, chuyeån hoùa, nhöõng giai ñoaïn toàn taïi cuûa baûn
thaân söï vaät trong söï töï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa chính noù;

16
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.42, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 1985, tr.364.
17
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.29, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 1981, tr.239.
 - Xaây döïng ñöôïc hình aûnh veà söï vaät nhö söï thoáng nhaát caùc xu höôùng, nhöõng giai
ñoaïn thay ñoåi cuûa noù; töø ñoù, phaùt hieän ra quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån (baûn chaát)
cuûa söï vaät.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi:
- Chuù troïng ñeán moïi ñieàu kieän, khaû naêng … toàn taïi cuûa söï vaät ñeå nhaän ñònh ñuùng
caùc xu höôùng, nhöõng giai ñoaïn thay ñoåi coù theå xaûy ra ñoái vôùi noù;
- Thoâng qua thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø
tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå bieán ñoåi nhöõng ñieàu
kieän, phaùt huy hay haïn cheá nhöõng khaû naêng … toàn taïi cuûa söï vaät nhaèm leøo laùi söï vaät
vaän ñoäng, phaùt trieån theo höôùng hôïp quy luaät vaø coù lôïi cho chuùng ta.
 Quaùn trieät vaø vaän duïng saùng taïo nguyeân taéc phaùt trieån seõ giuùp chuû theå khaéc
phuïc ñöôïc quan ñieåm (tö duy) sieâu hình trong hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø nhaän thöùc cuûa chính
mình.
 Nguyeân taéc phaùt trieån ñoøi hoûi chuû theå phaûi söû duïng caùc nguyeân taéc khaùc keøm
theo môùi laøm saùng roõ baûn tính vaän ñoäng vaø phaùt trieån töï thaân cuûa söï vaät nhö nguyeân
taéc (phaân tích) maâu thuaãn, nguyeân taéc phaân tích löôïng - chaát, nguyeân taéc phuû ñònh
bieän chöùng,...
3.1. Nguyeân taéc maâu thuaãn
a) Cô sôû lyù luaän cuûa nguyeân taéc (phaân tích) maâu thuaãn (coøn ñöôïc goïi laø nguyeân
taéc phaân ñoâi caùi thoáng nhaát) laø noäi dung quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc
maët ñoái laäp (xem: Muïc I,3,b cuûa Chöông naøy).
b) Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa nguyeân taéc (phaân tích) maâu thuaãn
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi:
- Phaân ñoâi söï vaät thaønh caùc caëp maët ñoái laäp, khaûo saùt söï thoáng nhaát vaø ñaáu
tranh cuûa caùc maët ñoái laäp ñeå phaùt hieän ra caùc maâu thuaãn bieän chöùng ñang chi phoái söï
vaät ñoù;
- Phaân loaïi vaø xaùc ñònh ñuùng vai troø cuûa töøng maâu thuaãn bieän chöùng ñang chi phoái
söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät;
- Xaùc ñònh giai ñoaïn toàn taïi cuõng nhö xu theá phaùt trieån tieáp theo cuûa töøng maâu
thuaãn bieän chöùng;
- Phaân tích keát caáu vaøø ñieàu kieän toàn taïi cuûa söï vaät ñeå xaùc ñònh ñuùng quy moâ vaø
phöông thöùc giaûi quyeát cuûa töøng maâu thuaãn bieän chöùng, döï ñoaùn caùi môùi ra ñôøi seõ
vaän ñoÄng döôùi söï taùc ñoäng cuûa nhöõng maâu thuaãn bieän chöùng naøo.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi:
- Hieåu roõ nhöõng maâu thuaãn bieän chöùng naøo laø nguoàn goác, ñoäng löïc thuùc ñaåy söï
vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät; töø ñoù xaây döïng caùc ñoái saùch thích hôïp;
- Thoâng qua thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø
tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc,
ñuùng choã, ñuùng möùc ñoä vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät
ñeå leøo laùi noù theo ñuùng quy luaät vaø hôïp lôïi ích cuûa chuùng ta. Cuï theå:
+ Muoán söï vaät thay ñoåi nhanh phaûi ñaåy maïnh söï taùc ñoäng (ñaáu tranh) cuûa caùc maët
ñoái laäp vaø taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå chuùng nhanh choùng chuyeån hoùa laãn nhau, ñeå
maâu thuaãn bieän chöùng sôùm ñöôïc giaûi quyeát;
+ Khi ñieàu kieän ñaõ hoäi ñuû vaø maâu thuaãn bieän chöùng ñaõ chín muøi phaûi cöông quyeát
giaûi quyeát noù, maø khoâng neân chaàn chöø hay do döï …
3.2. Nguyeân taéc phaân tích Löôïng – Chaát
a) Cô sôû lyù luaän cuûa nguyeân taéc phaân tích Löôïng – Chaát laø noäi dung quy luaät
chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán nhöõng thay ñoåi veà chaát, vaø ngöôïc laïi
(xem: Muïc I,3,c cuûa Chöông naøy).
b) Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa nguyeân taéc phaân tích Löôïng – Chaát
  Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi:
- Phaùt hieän chính xaùc caùc quy ñònh veà chaát vaø löôïng cuûa söï vaät; thaáy ñöôïc söï
thoáng nhaát giöõa chuùng ñeå xaùc ñònh ñuùng ñoä, ñieåm nuùt cuûa söï vaät;
- Phaân tích keát caáu vaø ñieàu kieän toàn taïi cuûa söï vaät ñeå xaùc ñònh ñuùng tính chaát, quy
moâ, tieán ñoä cuûa böôùc nhaûy coù theå xaûy ra;
- Hieåu raèng, chaát chæ thay ñoåi khi löôïng thay ñoåi vöôït qua ñoä, quaù ñieåm nuùt; coøn
neáu löôïng chöa thay ñoåi vöôït qua ñoä, chöa qua ñieåm nuùt thì böôùc nhaûy chöa theå xaûy ra,
chaát chöa thay ñoåi caên baûn ñöôïc;
- Xaùc ñònh ñöôïc chaát môùi (sau khi söï vaät thöïc hieän böôùc nhaûy), qua ñoù xaùc ñònh
löôïng, ñoä, ñieåm nuùt vaø böôùc nhaûy môùi, töùc ñònh hình ñöôïc söï vaät môùi phaûi ra ñôøi thay
theá söï vaät cuõ nhö theá naøo.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi:
- Hieåu roõ phöông thöùc vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät; töø ñoù xaây döïng caùc
ñoái saùch thích hôïp;
- Thoâng qua thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø
tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc,
ñuùng choã, ñuùng möùc ñoä vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät, leøo laùi noù
theo ñuùng quy luaät vaø hôïp lôïi ích cuûa chuùng ta. Cuï theå:
+ Muoán coù söï thay ñoåi veà chaát phaûi kieân trì tích luyõ söï thay ñoåi veà löôïng;
+ Muoán duy trì söï oån ñònh cuûa chaát (söï vaät) phaûi giöõ ñöôïc söï thay ñoåi veà löôïng
trong phaïm vi giôùi haïn ñoä;
+ Khi löôïng thay ñoåi ñaït giôùi haïn ñoä phaûi kieân quyeát thöïc hieän böôùc nhaûy…
3.3. Nguyeân taéc phuû ñònh bieän chöùng
a) Cô sôû lyù luaän cuûa nguyeân taéc phuû ñònh bieän chöùng laø noäi dung quy luaät phuû
ñònh cuûa phuû ñònh (xem: Muïc I,3,d cuûa Chöông naøy).
b) Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa nguyeân taéc phuû ñònh bieän chöùng
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi:
- Phaùt hieän vaø xaùc ñònh ñuùng caùi môùi, caùi cuõ trong quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt
trieån cuûa söï vaät; Phaân bieät ñöôïc caùi cuõ vôùi caùi truyeàn thoáng, caùi môùi vôùi vôùi caùi
quaùi dò;
- Coi quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät laø moät cuoäc ñaáu tranh laâu daøi,
khoù khaên, phöùc taïp giöõa caùi môùi vôùi caùi cuõ; caùi môùi coù theå thaát baïi taïm thôøi nhöng
cuoái cuøng noù seõ thaéng lôïi;
- Thaáy ñöôïc xu höôùng vaän ñoäng vaø phaùt trieån xoaén oác cuûa söï vaät xaûy ra trong theá
giôùi.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi:
- Hieåu roõ xu theá vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät; töø ñoù xaây döïng caùc ñoái
saùch thích hôïp;
- Thoâng qua thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø
tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc,
ñuùng choã, ñuùng möùc ñoä vaøo tieán trình vaän ñoäng cuûa söï vaät leøo laùi noù theo ñuùng quy
luaät vaø hôïp lôïi ích cuûa chuùng ta. Cuï theå:
+ Phaûi xaùc ñònh ñuùng caùi môùi, phaûi khoân kheùo, duõng caûm baûo veä caùi môùi, vaø
taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùi môùi nhanh choùng lôùn maïnh;
+ Khoâng bi quan, chaùn chöôøng tröôùc söï thaát baïi taïm thôøi cuûa caùi môùi;
+ Phaûi maïnh daïn pheâ phaùn, khaéc phuïc vaø loaïi boû daàn caùi cuõ tieâu cöïc loãi thôøi, ñeå
caùi môùi tích cöïc tieán boä sôùm chieán thaéng caùi cuõ,…
4. Moät soá yeâu caàu phöông phaùp luaän cuûa caùc caëp phaïm truø
 Töø noäi dung lyù luaän cuûa caùc caëp phaïm truø bieän chöùng (xem: Muïc I,4,b-g cuûa
Chöông naøy), phöông phaùp luaän bieän chöùng duy vaät ñaõ xaây döïng nhöõng yeâu caàu giuùp
chæ ñaïo hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn. Cuï theå nhö sau:
a) Caùi chung vaø caùi rieâng
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn chuû theå caàn löu yù:
- Muoán phaùt hieän caùi chung caàn phaûi nghieân cöùu töø baûn thaân cuûa nhöõng caùi
rieâng, töùc töø caùc söï vaät, tình hình cuï theå maø khoâng neân xuaát phaùt töø yù muoán chuû
quan cuûa mình.
- Khi aùp duïng caùi chung vaøo (nhöõng) caùi rieâng caàn phaûi caù bieät hoùa noù cho phuø
hôïp vôùi ñieàu kieän, tình hình cuï theå cuûa töøng caùi rieâng maø khoâng ñöôïc tuyeät ñoái hoùa
hay aùp duïng caùi chung moät caùch giaùo ñieàu, maùy moùc.
- Muoán giaûi quyeát hieäu quaû nhöõng vaán ñeà rieâng phaûi giaûi quyeát caùc vaán ñeà
chung, maø tröôùc heát laø caùc vaán ñeà lyù luaän chung coù lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà
rieâng ñoù. Traùnh leà thoùi tuøy tieän, tình traïng moø maãm, chuû nghóa kinh nghieäm.
- Naém vöõng ñieàu kieän, quy luaät chuyeån hoùa giöõa caùi rieâng hay caùi ñôn nhaát vaø caùi
chung hay caùi phoå bieán ñeå vaïch ra ñoái saùch thích hôïp, roài thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn,
söû duïng linh hoïat caùc coâng cuï, phöông tieän vaät chaát can thieäp ñuùng luùc, ñuùng choã vaøo
tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät ñeå leøo laùi noù theo ñuùng quy luaät vaø hôïp
lôïi ích chuùng ta.
b) Nguyeân nhaân vaø keát quaû
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi phaùt hieän ra maïng löôùi nhaân quaû. Cuï
theå:
- Muoán hieåu ñuùng hieän töôïng (keát quaû) phaûi phaùt hieän ra nhöõng nguyeân nhaân saûn
sinh ra noù. Ñeå phaùt hieän ra nguyeân nhaân phaûi phaân tích söï vaät ra thaønh caùc yeáu toá;
khaûo saùt söï töông taùc giöõa chuùng ñeå thaáy ñöôïc söï töông taùc naøo laø nguyeân nhaân ñaõ
gaây ra hieän töôïng caàn khaûo saùt, töùc sinh ra keát quaû. Phaûi phaân bieät ñöôïc nguyeân nhaân
vôùi nguyeân côù, nguyeân nhaân vôùi ñieàu kieän.
- Phaân loaïi caùc nguyeân nhaân, xaùc ñònh chính xaùc vai troø, tính chaát taùc ñoäng cuûa
töøng nguyeân nhaân trong vieäc saûn sinh ra caùc keát quaû vaø phaân loaïi keát quaû.
- Vaïch ra söï taùc ñoäng ngöôïc laïi cuûa keát quaû ñeán nguyeân nhaân, cuõng nhö söï thay ñoåi
vò trí cho nhau cuûa nguyeân nhaân vaø keát quaû.
- Toång hôïp caùc nguyeân nhaân vaø caùc keát quaû ñeå phaùt hieän ra maïng löôùi nhaân quaû.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi haønh ñoäng theo maïng löôùi nhaân quaû. Cuï
theå:
- Muoán loaïi boû hoaøn toaøn moät hieän töôïng (keát quaû) naøo ñoù phaûi loaïi boû nguyeân
nhaân sinh ra noù. Muoán moät hieän töôïng naøo ñoù xuaát hieän caàn taïo ra nguyeân nhaân (ñaëc
bieät laø caùc nguyeân nhaân cô baûn, chuû yeáu, beân trong, taùc ñoäng cuøng chieàu), taïo ra
nguyeân côù hay ñieàu kieän caàn thieát.
- Phaûi naém ñöôïc moái lieân heä nhaân quaû ñeå coù ñoái saùch thích hôïp, roài thoâng qua
hoaït ñoäng thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø tröôùc
heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc, ñuùng
choã vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät, leøo laùi noù theo ñuùng quy luaät
vaø hôïp lôïi ích chuùng ta.
c) Taát nhieân vaø ngaãu nhieân
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc muoán hieåu ñöôïc xu höôùng vaän ñoäng vaø phaùt trieån
cuûa söï vaät, chuû theå phaûi nghieân cöùu nhöõng caùi ngaãu nhieân ñeå phaùt hieän ra caùi taát
nhieân aån giaáu trong chuùng. Töø ñoù khaùm phaù ra caùi baûn chaát, quy luaät chi phoái söï vaät.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå:
- Muoán laøm chuû tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån chung cuûa söï vaät, phaûi haønh
ñoäng döïa treân caùi taát nhieân; tuy nhieân khoâng boû qua hay baát chaáp moïi caùi ngaãu nhieân
maø phaûi bieát khi naøo, caùi ngaãu nhieân naøo caàn caàn loaïi boû, caùi ngaãu nhieân naøo caàn
taän duïng vaø phaùt huy.
- Phaûi naém vöõng ñieàu kieän, quy luaät chuyeån hoùa giöõa caùi taát nhieân vaø caùi ngaãu
nhieân ñeå vaïch ra ñoái saùch thích hôïp, roài thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn, söû duïng nhieàu
coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän,
bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc, ñuùng choã vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt
trieån cuûa ñoái töôïng, leøo laùi noù theo ñuùng quy luaät vaø hôïp lôïi ích chuùng ta.
d) Noäi dung vaø hình thöùc
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc muoán hieåu ñöôïc thöïc traïng cuûa söï vaät chuû theå phaûi
phaùt hieän ñöôïc noäi dung vaø hình thöùc cuûa noù trong söï thoáng nhaát laãn nhau maø khoâng
ñöôïc tuyeät ñoái hoùa caùi naøy coi thöôøng caùi kia.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuû theå phaûi:
- Bieát khai thaùc vaø söû duïng moïi hình thöùc coù theå coù ñeå giaûi quyeát toát nhieäm vuï
thöïc tieãn (noäi dung) ñaët ra; phaûi choáng laïi caû quan ñieåm baûo thuû, ñaàu oùc thuû cöïu, chæ
bieát laøm theo kieåu cuõ, duy trì hình thöùc cuõ, laãn quan ñieåm chuû quan noùng voäi, tuyø tieän
thay ñoåi hình thöùc moät caùch voâ caên cöù.
- Thaáy ñöôïc vai troø quyeát ñònh cuûa noäi dung, bieát xaây döïng nhöõng noäi dung phuø
hôïp vôùi hình thöùc vaø ñieàu kieän saün coù; bieát taùc ñoäng ñeán söï thay ñoåi noäi dung ñeå caûi
bieán söï vaät.
- Naém vöõng ñieàu kieän, caùch thöùc thay ñoåi cuûa hình thöùc cuõng nhö söï taùc ñoäng
ngöôïc laïi cuûa hình thöùc ñeán noäi dung ñeå vaïch ra ñoái saùch thích hôïp, roài thoâng qua hoaït
ñoäng thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø tröôùc heát
laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc, ñuùng choã
vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa ñoái töôïng, leøo laùi noù theo ñuùng quy luaät vaø
hôïp lôïi ích chuùng ta.
e) Baûn chaát vaø hieän töôïng
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc muoán hieåu thaáu söï vaät chuû theå phaûi nghieân cöùu caùc
hieän töôïng ñeå khaùm phaù ra baûn chaát cuûa noù:
- Phaûi phaân tích ñieàu kieän toàn taïi cuûa söï vaät ñeå loaïi boû nhöõng giaû töôïng, tìm kieám
cho ñöôïc hieän töôïng ñieån hình;
- Töø hieän töôïng ñieån hình phaùt hieän ra baûn chaát cuûa söï vaät.
- Ñaøo saâu quaù trình nhaän thöùc töø choã vöôït qua baûn chaát caáp moät, phaùt hieän ra baûn
chaát caáp hai, vaø töø baûn chaát caáp hai vöôn ñeán khaùm phaù baûn chaát caáp ba, vaø maõi
maõi.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn muoán thaønh coâng chuû theå phaûi xuaát phaùt töø baûn chaát
(chöù khoâng neân xuaát phaùt töø hieän töôïng), vaïch ra ñoái saùch thích hôïp, roài thoâng qua hoaït
ñoäng thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø tröôùc heát
laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc, ñuùng choã
vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät, leøo laùi noù theo ñuùng quy luaät vaø
hôïp lôïi ích chuùng ta.
f) Hieän thöïc vaø khaû naêng
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc chuû theå phaûi:
- Laáy hieän thöïc laøm ñoái töôïng cuûa moïi quaù trình nhaän thöùc.
- Nghieân cöùu hieän thöïc ñeå khaùm phaù caùc quy luaät, phaùt hieän baûn chaát chi phoái söï
vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa noù.
- Phaân tích ñieàu kieän toàn taïi cuûa hieän thöïc ñeå phaùt hieän ra nhöõng khaû naêng tieàm
aån trong hieän thöïc; xaùc ñònh ñuùng caùc khaû naêng coù möùc ñoä hieän thöïc hoùa cao ñeå thaáy
ñöôïc xu höôùng vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân söï vaät.
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn muoán thaønh coâng chuû theå phaûi:
- Xuaát phaùt töø hieän thöïc, phaùt hieän ra caùc quy luaät chi phoái hieän thöïc ñeå thaáy ñöôïc
nhöõng khaû naêng naûy sinh töø trong chính noù.
 - Tính ñeán moïi khaû naêng, nhaän thöùc ñuùng söï hình thaønh, bieán ñoåi cuûa khaû naêng
(cuõng nhö möùc ñoä hieän thöïc hoùa khaû naêng) khi hieän thöïc thay ñoåi. Phaân loaïi khaû naêng,
chuù yù ñeán caùc khaû naêng coù ñoä hieän thöïc hoùa cao, thôøi gian hieän thöïc hoùa gaàn.
- Naém vöõng caùc ñieàu kieän (chuû quan, khaùch quan) hieän thöïc hoùa khaû naêng, bieát
phaùt huy hay haïn cheá (maø khoâng boû qua hay tuyeät ñoái hoùa) vai troø cuûa chuùng, vaïch ra
ñoái saùch thích hôïp, roài thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn, söû duïng nhieàu coâng cuï, phöông
tieän, bieän phaùp thích hôïp (maø tröôùc heát laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän, bieän phaùp vaät
chaát) ñeå can thieäp ñuùng luùc, ñuùng choã vaøo tieán trình vaän ñoäng vaø haùt trieån hieän thöïc,
laùi noù theo ñuùng quy luaät vaø hôïp lôïi ích chuùng ta.
5. Nguyeân taéc lòch söû - cuï theå
a) Cô sôû lyù luaän cuûa nguyeân taéc lòch söû - cuï theå laø toaøn boä noäi dung lyù luaän
cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät vôùi tính caùch laø khoa hoïc veà moái lieân heä phoå bieán vaø
veà söï phaùt trieån, töùc laø moät heä thoáng caùc nguyeân lyù, quy luaät, phaïm truø noùi veà moái
lieân heä phoå bieán vaø veà söï phaùt trieån xaûy ra trong toaøn boä theá giôùi. Cô sôû lyù luaän
naøy xuaát phaùt töø söï phaûn aùnh phöông thöùc toàn taïi cuï theå cuûa söï vaät trong hieän thöïc:
Moät maët, moãi söï vaät (hieän töôïng) toàn taïi trong hieän thöïc ñeàu ñöôïc taøo thaønh töø nhöõng
yeáu toá, boä phaän khaùc nhau; coù muoân vaøn moái lieân heä, quan heä vôùi caùc söï vaät, hieän
töôïng khaùc nhau; qua ñoù noù boäc loä ra thaønh nhöõng ñaëc ñieåm tính chaát khoâng gioáng
nhau. Maët khaùc, moãi söï vaät (hieän töôïng) ñeàu toàn taïi trong quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån
vaø dieät vong cuûa chính mình; quaù trình naøy theå hieän moät caùch cuï theå bao goàm moïi söï
thay ñoåi vaø söï phaùt trieån dieãn ra trong nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh khaùc nhau, töông taùc
vôùi nhöõng söï vaät (hieän töôïng, quaù trình) khaùc nhau, trong nhöõng khoâng gian vaø theo
nhöõng thôøi gian khaùc nhau. Nguyeân taéc lòch söû - cuï theå ñöôïc coi laø “linh hoàn” phöông
phaùp luaän cuûa trieát hoïc Maùc – Leânin, noù toång hôïp trong mình nhöõng nguyeân taéc, quan
ñieåm, yeâu caàu mang tính phöông phaùp luaän cuûa trieát hoïc Maùc – Leânin, do ñoù, hieåu theo
nghóa roäng, noù cuõng chính laø phöông phaùp bieän chöùng.
b) Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa nguyeân taéc lòch söû - cuï theå
 Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc, chuû theå phaûi tìm hieåu quaù trình hình thaønh, toàn taïi
vaø phaùt trieån cuï theå cuûa nhöõng söï vaät cuï theå trong nhöõng ñieàu kieän, hoøan caûnh, quan
heä cuï theå. Nghóa laø:
- Phaûi bieát ñöôïc söï vaät ñaõ ra ñôøi vaø ñaõ toàn taïi nhö theá naøo, trong nhöõng ñieàu
kieän, hoaøn caûnh naøo, bò chi phoái bôûi nhöõng quy luaät naøo;
- Hieän giôø söï vaät hieän ñang toàn taïi nhö theá naøo trong nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh
ra sao, do nhöõng quy luaät naøo chi phoái;
- Treân cô sôû ñoù, phaûi naém baét ñöôïc söï vaät coù theå seõ phaûi toàn taïi nhö theá naøo
(treân nhöõng neùt cô baûn) trong töông lai….
 Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn, chuû theå phaûi xaây döïng ñöôïc nhöõng ñoái saùch cuï theå,
aùp duïng cho nhöõng söï vaät cuï theå, ñang toàn taïi trong nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh, quan
heä cuï theå maø khoâng neân aùp duïng nhöõng khuoân maãu chung chung cho baát cöù söï vaät
naøo, trong baát kyø ñieàu kieän, hoaøn caûnh, quan heä naøo.
 Nguyeân taéc lòch söû - cuï theå ñöôïc V.I.Leânin coâ ñoäng trong nhaän ñònh: “xem xeùt moãi
vaán ñeà theo quan ñieåm sau ñaây: moät hieän töôïng nhaát ñònh ñaõ xuaát hieän trong lòch söû nhö
theá naøo, hieän töôïng ñoù ñaõ traûi qua nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån chuû yeáu naøo, vaø ñöùng
treân quan ñieåm cuûa söï phaùt trieån ñoù ñeå xeùt xem hieän nay noù ñaõ trôû thaønh nhö theá
naøo”18. Ñieàu naøy coù nghóa laø nguyeân taéc lòch söû - cuï theå ñoøi hoûi phaûi phaân tích söï
vaät cuï theå trong nhöõng tình hình cuï theå ñeå thaáy ñöôïc:
- Söï vaät ñang (ñaõ hay seõ) toàn taïi thoâng qua nhöõng chaát, löôïng naøo; theå hieän qua
nhöõng ñoä naøo; ñang (ñaõ hay seõ) thöïc hieän nhöõng böôùc nhaûy naøo ñeå taïo neân nhöõng
chaát, löôïng môùi naøo?...
- Söï vaät ñang (ñaõ hay seõ) bò taùc ñoäng bôûi nhöõng maâu thuaãn naøo; nhöõng maâu thuaãn
ñoù ñang naèm ôû giai ñoaïn naøo, coù vai troø nhö theá naøo ñeán söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa
söï vaät?...
18
V.I.Leânin: Toaøn taäp, T.39, Nxb Tieán boä, Maùtxcôva, 2005, tr.78.
 - Söï vaät ñang (ñaõ hay seõ) traûi qua nhöõng laàn phuû ñònh bieän chöùng naøo; caùi cuõ naøo
ñang (ñaõ hay seõ) phaûi maát ñi, caùi môùi naøo ñang (ñaõ hay seõ) xuaát hieän?...
- Trong moái quan heä vôùi nhöõng söï vaät khaùc, nhöõng ñieàu gì ñöôïc coi laø nhöõng caùi
rieâng hay caùi ñôn nhaát, ñieàu gì laø caùi chung hay caùi ñaëc thuø / caùi phoå bieán; chuùng quy
ñònh nhau, chuyeån hoùa laãn nhau nhö theá naøo?
- Baûn chaát cuûa söï vaät laø gì, noù ñöôïc theå hieän qua nhöõng hieän töôïng naøo; hieän
töôïng naøo chæ laø giaû töôïng, hieän töôïng naøo laø ñieån hình…
- Noäi dung cuûa söï vaät laø gì, noù ñang (ñaõ hay seõ) toàn taïi thoâng qua nhöõng hình thöùc
naøo; hình thöùc naøo phuø hôïp vôùi noäi dung cuûa söï vaät, hình thöùc naøo khoâng phuø hôïp
vôùi noäi dung, caùi gì laøm cho noäi dung cuûa söï vaät bieán ñoåi?...
- Trong baûn thaân söï vaät, hieän thöïc laø gì; hieän thöïc ñoù ñang (ñaõ hay seõ) naûy sinh ra
nhöõng khaû naêng naøo; moãi khaû naêng ñoù, trong nhöõng ñieàu kieän cuï theå naøo coù ñoä taát
yeáu hieän thöïc hoùa ra sao?...
 Nguyeân taéc lòch söû - cuï theå ñoøi hoûi chuùng ta phaûi bao ñöôïc caùc söï kieän xaûy ra
trong nghieân cöùu khoa hoïc hay caùc bieán coá xaûy ra trong caùc tieán trình lòch söû nhaân loaïi.
Tuy nhieân, noù khoâng cho pheùp chuùng ta keát hôïp caùc söï kieän khoa hoïc nhö nhöõng caùi
ngaãu nhieân thuaàn tuùy cuûa töï nhieân hay moâ taû caùc bieán coá lòch söû nhö nhöõng caùi vuïn
vaët ñôn leû cuûa xaõ hoäi; maø noù ñoøi hoûi chuùng ta phaûi taùi hieän chuùng, moâ taû chuùng
treân cô sôû vaïch ra ñöôïc caùi taát yeáu loâgích, caùi chung (quy luaät, baûn chaát) cuûa chuùng,
chæ ra ñöôïc nhöõng traät töï nhaân quaû quy ñònh chuùng. Nguyeân taéc naøy ñoøi hoûi chuùng ta
phaûi xaây döïng ñöôïc böùc tranh khoa hoïc veà theá giôùi, ñeå qua ñoù chuùng ta nhaän thöùc ñöôïc
tính muoân veû cuûa töï nhieân, tính phong phuù cuûa lòch söû trong söï thoáng nhaát.
 Nguyeân taéc lòch söû - cuï theå ñaõ ñöôïc caùc laõnh tuï cuûa giai caáp voâ saûn vaän duïng:
Xuaát phaùt töø tình hình cuï theå cuûa chuû nghóa tö baûn ôû giai ñoaïn tieàn ñoäc quyeàn, töï do
caïnh tranh maø C.Maùc cho raèng, caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa chæ coù theå thaéng lôïi ôû taát
caû caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa tieân tieán. Sang theá kyû 20, chuû nghóa tö baûn ñaõ chuyeån
sang giai ñoaïn ñoäc quyeàn, ñeá quoác chuû nghóa. Khi vaän duïng nguyeân taéc naøy vaøo xem
xeùt tình hình theá giôùi luùc naøy, coù nhöõng thay ñoåi lôùn maø V.I.Leânin ñaõ ñi ñeán keát luaän
ñuùng ñaén laø, caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa chæ coù theå thaéng lôïi ôû vaøi nöôùc, ôû khaâu
yeáu nhaát cuûa chuû nghóa tö baûn. Ngaøy nay, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Ñaûng Coäng saûn
Trung Quoác cuõng ñang quaùn trieät vaø vaän dung saùng taïo nguyeân taéc naøy vaøo thöïc tieãn
caùch maïng moãi nöôùc ñeå xaây döïng cho quoác gia mình moät con ñöôøng rieâng ñi leân chuû
nghóa xaõ hoäi.