Prawo Archimedesa i warunki pływania ciał

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Prawo Archimedesa i warunki pływania ciał

Czy to nie ciekawe?

Do płynów zalicza się ciecze i gazy. Oddziaływaniu płynów na znajdujące się w nich ciała
towarzyszy szereg ciekawych i mających szerokie zastosowanie zjawisk. Jednym z nich jest
występowanie siły wyporu Archimedesa, której wartość wynosi:

Fw = ρc ⋅ g ⋅ Vz
gdzie: ρc to gęstość płynu, g to przyspieszenie grawitacyjne, Vz to objętość części ciała
zanurzonej w płynie. O zachowaniu się ciał w płynach, w różnych warunkach, dowiesz się
w tym e‐materiale.

Twoje cele

przeanalizujesz oddziaływanie płynów na zanurzone w nich ciała,

poznasz prawo Archimedesa,
zrozumiesz warunki pływania ciał wynikające z prawa Archimedesa,
przeanalizujesz pływanie ciał w różnych ośrodkach,
poznasz niektóre zastosowania prawa Archimedesa,
zrozumiesz znaczenie prawa Archimedesa w życiu codziennym i w przyrodzie.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Płyny oddziałują na zanurzone w nich ciała siłami nacisku (parcia) skierowanymi
prostopadle do powierzchni tych ciał. Ciśnienie hydrostatyczne jest ciśnieniem
izotropowym, rozchodzącym się równomiernie we wszystkich kierunkach i wywołującym
występowanie sił wyporu.

Rozważmy siły nacisku działające na sześcian o krawędzi a umieszczony w cieczy o gęstości

ρc  - Rys. 1.
W płynie, na różnych głębokościach panuje różne ciśnienie hydrostatyczne - im głębiej,
tym ciśnienie to jest większe. Na ścianki boczne zanurzonego ciała działają siły o takich
→ →
samych wartościach i przeciwnych zwrotach (na przykład siły F 3 i  F 4 na rys. 1.), które się
równoważą. Inaczej jest ze ściankami górną i dolną. Ciecz wywiera większe ciśnienie na
podstawę dolną zanurzonego ciała niż na powierzchnię górną. Wypadkowa działających tu
→ →
sił Siły F 1 oraz F 2 to właśnie siła wyporu Archimedesa.

→ →
Rys. 1. Siły nacisku działające na sześcian w cieczy. Siły F 3 oraz F 4 działają na ścianki boczne; ich wartości
i kierunki są jednakowe a zwroty przeciwne. Podobna relacja obowiązuje dla sił działających na ścianki
równoległe do płaszczyzny rysunku

→
Wartość siły nacisku cieczy F1 na głębokości h1 jest równa
 F 1 = ρc ⋅ g ⋅ h ⋅ a
1
2
,

→
a siły nacisku F2 na głębokości h 2

F 2 = ρc ⋅ g ⋅ h ⋅ a
2
2
.

F , skierowana do góry, o wartości F F F

→
Wypadkowa siła = 2 − 1 , zwana jest siłą wyporu.

A ponieważ

h 2 − h
1 = a,
to

F = ρc ⋅ g ⋅ a 3

Siła wyporu równa jest ciężarowi cieczy zawartej w objętości zanurzonego ciała i nie zależy
od masy ciała, a jedynie od objętości wypartej cieczy.

Prawo Archimedesa głosi, że na każde ciało zanurzone w cieczy lub gazie działa siła
wyporu, skierowana ku górze i równa ciężarowi cieczy lub gazu wypartemu przez to
ciało.

F = ρc ⋅ g ⋅ V
gdzie V to objętość wypartej cieczy lub gazu.
Z prawa Archimedesa wynikają warunki określające kiedy ciało pływa, a kiedy tonie.

Na ciała znajdujące się w płynach działa siła wyporu oraz skierowana przeciwnie siła
ciężkości. Wypadkowa tych sił określa sposób zachowania się ciała.

ρ ρ V
Gdy – to średnia gęstość ciała, a  c – to gęstość płynu, – to objętość ciała, a  z – V
objętość części ciała zanurzonej w płynie, m g
– masa ciała, – przyspieszenie grawitacyjne
to:

jeśli m ⋅ g = ρc ⋅ g ⋅ V , tj. ρ = ρc , to ciało pływa całkowicie zanurzone (Rys. 2.),

jeśli m ⋅ g < ρc ⋅ g ⋅ V , tj. ρ < ρc , to ciało wypływa na powierzchnię i po osiągnięciu
równowagi sił pływa po powierzchni. Wtedy m ⋅ g = ρ ⋅ g ⋅ Vz , gdzie Vz to objętość
zanurzonej części ciała (Rys. 3.),
jeśli m ⋅ g > ρc ⋅ g ⋅ V , tj. ρ > ρc , to ciało tonie (Rys. 4.).
Rys. 2. Fw = mg, ciało pływa całkowicie zanurzone

Rys. 3. Fw = mg, ciało pływa częściowo zanurzone

Rys. 4. Fw < mg, ciało tonie

Przeanalizujmy szczególne przypadki pływania ciał.

Niech po powierzchni cieczy pływa metalowa boja o kształcie wydrążonej kuli (Rys. 5.),
d d
o średnicy zewnętrznej 2  = 40 cm i wewnętrznej 1  = 39,5 cm. Gęstość metalu wynosi 1 ρ
ρ
 = 7,8 g/cm3, a gęstość cieczy 2  = 1 g/cm3. O jakiej masie ciężarek należy umieścić we
wnętrzu boji, aby pływała ona całkowicie zanurzona w cieczy?

d2

d1

ρ1
Fw’
Fw Q ρ1

ρ2 ρ2 Q’

Rys. 5. Boja na powierzchni i boja zanurzona w cieczy. W obu przypadkach siła wyporu równoważy ciężar
ciała: Fw = Q oraz F'w = Q'
Boja ma masę

M=ρ π ⋅ (d − d )
1 ⋅
1
6
3
2
3
1

a obciążyć ją trzeba dodatkowym ciężarkiem o masie m, aby zrównoważyć maksymalną siłę

wyporu. Gdy boja będzie zanurzona całkowicie, to

( M + m) ⋅ g = (ρ 2 ⋅
1
6
π ⋅ d ) ⋅ g.
3
2

Dlatego

m=ρ 2 ⋅
1
6
π⋅d −ρ
3
2 1 ⋅
1
6
π ⋅ (d − d ),
3
2
3
1

czyli

m = ⋅ π ⋅ [d ⋅ (ρ − ρ ) + d ⋅ ρ ].
1
6
3
2 2 1
3
1 1

Po wstawieniu danych otrzymujemy m = 23,83 kg.

Odp. Aby boja pływała całkowicie zanurzona, należy obciążyć ją  dodatkowym ciężarkiem
m
o masie   = 23,83 kg.

Łodzie podwodne mogą zanurzać się lub wynurzać dzięki manewrowaniu siłą ciężkości
i siłą wyporu. Regulacja zanurzenia związana jest z napełnianiem i opróżnianiem
zbiorników z wodą i powietrzem. Podobnie pływają ryby posiadające zbiornik gazu
(pęcherz pławny) wypełniony głównie mieszaniną azotu, tlenu i dwutlenku węgla.

Balony też unoszą się dzięki sile wyporu . Najczęściej wypełnia się je helem lub ogrzanym
powietrzem, które ma mniejszą gęstość od gęstości tego powietrza, które otacza balon.
Rys. 6. Napełnianie balonu gazem

Gdy mamy balon kulisty o objętości V

= 700 m3, wypełniony helem, którego masa wraz
z powłoką, koszem, całym wyposażeniem i pasażerami wynosi M
= 400 kg to można
obliczyć:

a) Jakim należy go obciążyć balastem M1, aby go zrównoważyć przy powierzchni Ziemi
(przy normalnym ciśnieniu)?

M2 trzeba potem wyrzucić, aby wzniósł się na wysokość 2 km?

b) Ile balastu

Na powierzchni Ziemi gęstość helu wynosi ρ1 = 0,179 kg/m , powietrza ρ2 = 1,3 kg/m ,
3 3

a na wysokości 2 km gęstość helu wynosi ρ12 = 0,138 kg/m , a powietrza ρ22 = 1,0 kg/m .
3 3

Na Ziemi całkowita masa balonu wraz z zawartością i wypełniającym go helem, będzie

równa

M+ = M + ρ1 ⋅ V
Aby zrównoważyć siłę wyporu należy zwiększyć masę balonu dodając balast M1. Wtedy
M+ + M1 = ρ2 ⋅ V .
Stąd

M1 = ρ2 ⋅ V − M − ρ1 ⋅ V
M2, przy
Aby balon wzniósł się na wysokość 2 km, trzeba będzie z niego wyrzucić balast
uwzględnieniu tego, że gęstość helu wynosi tam ρ12 = 0,138 kg/m , a powietrza ρ22 = 1,0
3

kg/m3.

Więc całkowita masa balonu będzie tam równa

M+2 = M + ρ12 ⋅ V
oraz w równowadze

M+2 + M1 − M2 = ρ22 ⋅ V ,
czyli

M2 = M+2 + M1 − ρ22 ⋅ V .
Odp. M1 = 290,7 kg, M2 = 134,3 kg.
Rys. 7. Widok Ziemi z balonu

Słowniczek
Ciśnienie hydrostatyczne

(ang.: hydrostatic pressure) – ciśnienie w spoczywającej cieczy znajdującej się w polu

grawitacyjnym.

Siła ciężkości

(ang.: force of gravity) – potocznie ciężar to wypadkowa siła, z jaką Ziemia (lub inne ciało
niebieskie) przyciąga dany obiekt.

Siła wyporu

(ang.: buoyancy force) – siła działająca na ciało zanurzone w płynie, w obecności siły

ciężkości. Siłę tę opisuje prawo Archimedesa.

Prawo Archimedesa

(ang.: Archimedes' law) – na ciało (częściowo lub całkowicie) zanurzone w płynie działa
pionowa, skierowana ku górze siła wyporu, której wartość jest równa ciężarowi płynu
wypartego przez to ciało.

Warunki pływania ciał

(ang.: swimming conditions of the objects) – ciało pływa częściowo zanurzone w płynie

lub na dowolnej głębokości, gdy siła ciężkości i siła wyporu równoważą się, ciało tonie,
Q
gdy jego ciężar ( ) jest większy od siły wyporu.
Grafika interaktywna

Prawo Archimedesa – przykłady zastosowania

Polecenie 1

Prawo Archimedesa ma wiele zastosowań w życiu codziennym i w przyrodzie. Grafika zawiera

5 przykładów. Obejrzyj grafikę i zastanów się, jak należałoby uzupełnić brakujące informacje
dotyczące zachowania balonu i barki w opisanych przykładach. Zapamiętaj, że
w przedstawionych tu sytuacjach – w warunkach równowagi, siła ciężkości jest równa co do
wartości sile wyporu.

1 2

4 3
5
1. Korek pływa częściowo zanurzony w wodzie Korek pływa po wodzie częściowo
zanurzony, bo jego gęstość jest mniejsza od gęstości wody.

2. Balon meteorologiczny wypełniony wodorem Balon wypełniony powietrzem nie wzniesie

się do góry, gdyż jego ciężar jest większy od siły wyporu, ale wypełniony wodorem jest
lżejszy i dlatego...

3. Góra lodowa Ważnym parametrem charakteryzującym góry lodowe jest zanurzenie.

Stosunek objętości jej części znajdującej się nad powierzchnią wody do objętości jej części
zanurzonej wynosi 1/9.

4. Mieszkalna barka na Missisipi Barka zmienia swoje zanurzenie, gdy zmienia się ciężar
znajdującego się na niej ładunku. Zastanów się, w jaki sposób?

5. Pusta we wnętrzu, metalowa boja pływa po wodzie częściowo zanurzona Metalowa boja
nie zatonęła, bo jej ciężar zrównoważyła siła wyporu.

Polecenie 2

Podaj więcej przykładów zastosowania prawa Archimedesa w życiu codziennym

i w przyrodzie.

Uzupełnij
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawdziwe zdanie

 Siła wyporu zależy od gęstości cieczy i wysokości jej słupa.

 Siła wyporu zależy od masy cieczy i kształtu naczynia.

 Siła wyporu zależy od gęstości i objętości wypartej cieczy.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż prawdziwe zdania.

Na podstawę górną i dolną sześcianu zanurzonego w cieczy działają różne siły


nacisku.

Na ściany boczne sześcianu zanurzonego w cieczy działają takie same co do


wartości siły nacisku.

Na przeciwległe ściany boczne sześcianu zanurzonego w cieczy działają takie same


co do wartości siły nacisku.
Ćwiczenie 3 醙

Uzupełnij tekst wstawiając odpowiednie wyrażenia.

Jeśli ciało o średniej o gęstości ρ:

- pływa w cieczy o gęstości ρc całkowicie zanurzone, to ,

- pływa w cieczy o gęstości ρc częściowo zanurzone, to ,
- tonie w cieczy o gęstości ρc, to .

ρ < ρc ρ > ρc ρ = ρc

Ćwiczenie 4 醙

Rozwiąż krzyżówkę.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Nazwa klasycznego doświadczenia ilustrującego praw Archimedesa i prawo Pascala - ...

Kartezjusza
2. Jednostka siły w układzie SI
3. Siła w prawie Archimedesa
4. ... hydrostatyczne, atmosferyczne
5. Jednostka ciśnienia w układzie SI
6. Unosi się do góry po wypełnieniu ogrzanym powietrzem
Ćwiczenie 5 醙
Jaka część góry lodowej pływającej na Morzu Grenlandzkim znajduje się pod wodą? Przyjmij,
że gęstość lodu wynosi 0,84 g/cm 3, a gęstość wody morskiej 1,03 g/cm 3. Wynik podaj w %
z dokładnością do dwóch cyfr znaczących.

Odp. %.

Ćwiczenie 6 醙

V
Do zlewki wlano = 1 dm 3 wody, wysokość słupa wody wynosiła H
= 10 cm. Następnie do
V ρ
wody wrzucono kostkę lodu o objętości L = 0,3 dm i gęstości L = 0,9 kg/dm 3. Jaka będzie
3

wysokość powierzchni wody w zlewce:

a) po wrzuceniu kostki lodu,

b) po stopieniu się lodu?

Zaniedbaj efekty związane z rozszerzalnością cieplną wody. Gęstość wody ρw = 1 kg/dm 3.

Patrz rysunek.

Odp.
a) cm.
b) cm.
Ćwiczenie 7 難

Rys. 8. Okręt podwodny

Okręt podwodny ma kształt zbliżony do walca o promieniu R = 2 m i długości L = 40 m.

Całkowita masa okrętu wynosi Mł = 480 ton.

Oblicz:

a) Jaką objętość wody V trzeba wpompować do zbiorników balastowych, aby okręt zanurzył
się?
b) Jakie przyspieszenie uzyska okręt w czasie wynurzania (zaniedbaj opór ośrodka) kiedy
zbiorniki z wodą są całkowicie próżne? Gęstość wody ρw = 1000 kg/m 3, g = 9,81 m/s 2.

Wynik podaj z dokładnością do: a) trzech, b) dwóch cyfr znaczących.

Odp.
a) Wpompować trzeba ponad m 3 wody.
b) Okręt uzyska przyspieszenie około m/s 2.

Ćwiczenie 8 難
W naczyniu z wodą, na głębokości h = 0,5 m leży bardzo cienka, metalowa płytka o masie m =
0,01 kg. Oblicz pracę jaką trzeba wykonać aby wydostać płytkę na powierzchnię wody. Dla
wody ρw = 1000 kg/m 3, gęstość metalu ρm = 8000 kg/m 3, g = 9,81 m/s 2. Nie uwzględniaj
oporów w ruchu. Zaokrąglij wynik do dwóch cyfr znaczących.

Odp. Przy założeniach upraszczających, trzeba wykonać pracę J.

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Elżbieta Szerewicz
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Prawo Archimedesa i warunki pływania ciał

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.
III. Planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub doświadczeń
oraz wnioskowanie na podstawie ich wyników.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
Podstawa 4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
programowa: kalkulatorem;
10) przeprowadza wybrane obserwacje, pomiary
i doświadczenia korzystając z ich opisów; planuje i modyfikuje
ich przebieg; formułuje hipotezę i prezentuje kroki niezbędne
do jej weryfikacji;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
II. Mechanika. Uczeń:
25) stosuje do obliczeń prawo Archimedesa i objaśnia warunki
pływania ciał.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. opisuje siły działające na ciała znajdujące się w płynach;

Cele operacyjne: 2. analizuje równowagę siły ciężkości i siły wyporu;
3. stosuje warunki równowagi do rozwiązywania zadań
i problemów.

strategia eksperymentalno‐obserwacyjna - dostrzeganie

Strategie nauczania: i definiowanie problemów oraz odkrywanie rzeczywistości
poprzez eksperymenty

Metody nauczania: wykład informacyjny, pokaz multimedialny, analiza pomysłów

Formy zajęć: praca w grupach, praca indywidualna

siłomierz, plastelina, linijka, zlewka, woda, denaturat, sznurek,

Środki dydaktyczne: spinacz; komputer z rzutnikiem lub tablety do dyspozycji
każdego ucznia

Materiały e‐materiały: „Ciśnienie hydrostatyczne w obliczeniach”,

pomocnicze: „Prawo Archimedesa i warunki pływania ciał”

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Wprowadzenie zgodnie z treścią w części pierwszej „Czy to nie ciekawe?”.

Nauczyciel odwołuje się do potocznej wiedzy uczniów o pływaniu ciał.

Faza realizacyjna:

Nauczyciel wprowadza pojęcie siły wyporu Archimedesa. Analizuje równowagę sił

działających na ciało znajdujące się w jednorodnej cieczy i uzasadnia warunki takiej
równowagi w przypadku cieczy o różnych gęstościach. Wyprowadza relacje opisujące
warunki pływania ciał i przeprowadza ich dyskusję. Następnie uczniowie i nauczyciel
przechodzą do szkolnego laboratorium. Nauczyciel wykonuje z uczniami kilka
doświadczeń. Mierzą siłomierzem i obliczają siły wyporu Archimedesa działające na
kostkę z plasteliny. Uczniowie oceniają wyniki swoich doświadczeń porównując
kg kg
otrzymane wyniki. Gęstość plasteliny 1800 m3 , gęstość denaturatu 789 m3 , gęstość
kg
wody 1000 m3 .
Faza podsumowująca:

W ramach utrwalenia zdobytych wiadomości uczniowie rozwiązują zadania 1, 2, 3, 4 i 5.

Praca domowa:

Zadania z zestawu ćwiczeń: zadania 6, 7 i 8 albo zabawa z grafiką interaktywną.

Wskazówki
Grafikę interaktywną można wykorzystać na lekcji i połączyć
metodyczne
z wykonaniem zadań oraz przedyskutowaniem wyników. Może
opisujące różne
też być wykorzystana przez uczniów po lekcji do powtórzenia
zastosowania danego
i utrwalenia materiału.
multimedium