Bµi 1

sãng ©m, SI£U ¢M Vµ øng dông

trong y häc

NguyÔn Xu©n Hoµ

Bé m«n Lý- Lý sinh Y häc
Tr­êng §HYD Th¸i Nguyªn
Môc tiªu:
1. §Þnh nghÜa ®­îc sãng ©m, siªu ©m.
2. Tr×nh bµy ®­îc nh÷ng tÝnh chÊt vËt lý vµ sinh
lý cña sãng ©m.
3. M« t¶ ®­îc nguyªn lý cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng
cña nguån ph¸t siªu ©m.
4. Tr×nh bµy ®­îc øng dông cña sãng ©m, siªu
©m trong y häc.
5. VËn dông gi¶i thÝch c¬ chÕ ph¸t ©m vµ qu¸
tr×nh nghe ë ng­êi.
 PhÇn 1

• B¶n chÊt vËt lý cña sãng ©m, siªu ©m

• ®Æc ®iÓm sinh lý sãng ©m

• Nguån ph¸t sãng ©m, siªu ©m

1. Dao ®éng vµ sãng – Sãng ©m
1.1.Dao ®éng
Dao ®éng lµ mét d¹ng chuyÓn ®éng rÊt th­êng gÆp trong ®êi sèng
vµ trong kü thuËt.
ThÝ dô: dao ®éng cña con l¾c ®ång hå, dao ®éng cña cÇu khi xe löa ch¹y
qua, dao ®éng cña dßng ®iÖn trong m¹ch, dao ®éng cña lß xo,…
 Dao ®éng lµ mét chuyÓn ®éng ®­îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn theo thêi gian d­íi
t¸c dông cña lùc ®µn håi.
1.2. Sãng
-ThÝ dô: NÐm hßn ®¸ vµo mét ®iÓm A trªn mét mÆt ao ph¼ng lÆng  nh÷ng
gîn sãng lan dÇn tõ A ra chung quanh vµ lµm cho mÈu gç t¹i ®iÓm B
dao ®éng.
- NhËn xÐt: Sù truyÒn tÝn hiÖu b»ng sãng lµ sù lan truyÒn cña tÝn hiÖu (mang n¨ng
lưîng), tõ ®iÓm nµy ®Õn ®iÓm kia trong mét m«i tr­êng mµ kh«ng cã sù di
chuyÓn thµnh dßng cña c¸c phÇn tö m«i tr­êng däc theo phư­¬ng th¼ng sãng
(trong sù truyÒn sãng chØ cã dßng n¨ng lưîng mµ kh«ng cã dßng vËt chÊt).
- §n: ChuyÓn ®éng sãng lµ sù lan truyÒn dao ®éng trong mét m«i tr­êng ®µn håi
(m«i tr­êng cã sù liªn kÕt gi÷a c¸c phÇn tö: m«i tr­êng khÝ, láng, r¾n).
1.3. Sãng ©m – Siªu ©m
1.3.1. B¶n chÊt
ThÝ dô: - NÕu ta kÐo mét d©y ®µn ra khái vÞ trÞ c©n b»ng råi
th¶ ra th× ta thÊy nã dao ®éng.
- Gâ vµo mÆt trèng, nã ph¸t ra ©m. M¾t ta kh«ng nh×n
râ c¸c dao ®éng cña mÆt trèng, như­ng nÕu ®Ó s¸t vµo mÆt
trèng mét con l¾c nhÑ (m¶nh bÊc buéc vµo sîi chØ ) th× con
l¾c bÞ bËt ra, chøng tá mÆt trèng dao ®éng.
 ©m do c¸c vËt dao ®éng ph¸t ra vµ ®­îc lan truyÒn ra m«i
tr­ưêng d­íi d¹ng sãng: Sãng ©m
=> B¶n chÊt sãng ©m lµ sãng c¬ häc
1.3.2. C¸c th«ng sè c¬ b¶n

* Chu kú dao ®éng (T): lµ thêi gian mµ c¸c phÇn tö vËt chÊt chuyÓn ®éng
dao ®éng ®Ó trë l¹i thÕ c©n b»ng ban ®Çu.§¬n vÞ lµ gi©y (s).
* Biªn ®é dao ®éng (h): lµ kho¶ng c¸ch tõ vÞ trÝ c©n b»ng ®Õn ®iÓm dao
®éng tèi ®a cña c¸c phÇn tö vËt chÊt. §¬n vÞ lµ mÐt (m).
* TÇn sè dao ®éng (f): lµ sè chu kú dao ®éng / thêi gian (s). §¬n vÞ lµ (Hz).
* B­íc sãng (): lµ ®é dµi cña mét chu kú dao ®éng. §¬n vÞ lµ mÐt (m).
* Tèc ®é lan truyÒn cña siªu ©m (v): lµ ®é dµi mµ siªu ©m lan truyÒn ®­îc
trong mét ®¬n vÞ thêi gian (gi©y). §¬n vÞ lµ(m/s).
 TÇn sè siªu ©m, chu kú, b­íc sãng, tèc ®é lan truyÒn ®Òu liªn quan
mËt thiÕt víi nhau theo c«ng thøc:  = v/f = v.T
* C­ưêng ®é siªu ©m (I): n¨ng l­îng siªu ©m t¹o ra trong mét ®¬n vÞ diÖn
tÝch (§v: w/cm2). Cưêng ®é siªu ©m phô thuéc vµo h­íng lan truyÒn cña
siªu ©m, tÇn sè, ©m trë cña m«i trưêng. Cưêng ®é siªu ©m cµng ®i xa
nguån cµng gi¶m do c¸c hiÖn t­îng ph¶n x¹, khóc x¹, nhiÔu x¹...
* N¨ng l­îng chïm siªu ©m (P)
Lµ møc n¨ng l­îng truyÒn tõ ®Çu ph¸t vµo m«i tr­êng (§v:W, mW).
(VÝ dô: NL ph¸t ra tõ ®Çu dß siªu ©m chÈn ®o¸n tõ 1 -10 mW).
 H×nh minh häa
(Sãng ©m lµ tËp hîp c¸c nÐn vµ d·n)

Ph­¬ng lan truyÒn sãng

 NÐn

D·n
Biªn ®é

h
s

T
1.3.3. Ph©n lo¹i sãng ©m.
* Ph©n lo¹i theo ph­¬ng dao ®éng:
- Sãng ngang: lµ sãng mµ ph­¬ng dao ®éng cña c¸c phÇn tö m«i trưêng
vu«ng gãc víi tia sãng (m«i tr­êng cã tÝnh ®µn håi vÒ h×nh d¹ng  cã ë
vËt r¾n). VD: sãng ¸nh s¸ng
- Sãng däc: lµ sãng mµ ph­¬ng dao ®éng cña c¸c phÇn tö m«i tr­êng
trïng víi tia sãng (m«i tr­êng chÞu biÕn d¹ng vÒ thÓ tÝchtruyÒn qua
®ưîc chÊt r¾n, khÝ, láng). VD: sãng di chuyÓn cña lß xo khi co gi·n, sãng
©m
 Sãng ©m lµ sãng däc
* Ph©n lo¹i theo tÇn sè:
+ H¹ ©m: f <16 Hz
+ Sãng ©m cã tÇn sè nghe thÊy: f = 16 - 20KHz.
+ Siªu ©m: f > 20 KHz 109 Hz.
+ Siªu siªu ©m (béi ©m): 109 Hz  1013 Hz
 øng dông trong y häc: 700 KHz- 50 MHz
(chÈn ®o¸n: 2MHz-50MHZ)
2. C¬ së vËt lý cña ph­¬ng ph¸p ghi h×nh siªu ©m
- Lµ sù t­¬ng t¸c cña tia siªu ©m víi c¸c tæ chøc trong c¬ thÓ,
sù t­¬ng t¸c nµy phô thuéc vµo:
+ Tèc ®é truyÒn cña sãng siªu ©m trong m«i tr­êng
(siªu ©m truyÒn qua kh«ng khÝ rÊt kÐm: 350m/s).
+ Trë kh¸ng ©m cña m«i tr­êng.
+ C¸c quy luËt chi phèi sù truyÒn ©m.
+ Sù hÊp thô cña tæ chøc.
+ Th«ng sè (f,) cña sãng siªu ©m vµ cÊu tróc h×nh häc
cña tæ chøc.
 Tèc ®é lan truyÒn siªu ©m qua
c¸c m«i tr­êng sinh häc.

M«i tr­êng Tèc ®é siªu ©m (m/s)

Da vµ tæ chøc d­íi da 1408
Mì 1450(330)
N­íc èi 1500
C¬ 1585(330)
Cæ tö cung 1560
Tæ chøc xèp 1540
X­¬ng sä thai 3000
ThËn 1581(330)
N·o thai 1514
X­¬ng dµi 4080(330)

(Tèc ®é siªu ©m trung b×nh qua c¬ thÓ con ng­êi lµ 1500-1600m/s)

*¢m trë (Z):
Mçi mét m«i tr­êng cã ®Æc ®iÓm cÊu tróc, tÝnh
chÊt vµ mËt ®é kh¸c nhau g©y ra nh÷ng c¶n trë vËn
tèc siªu ©m kh¸c nhau. Sù c¶n trë ®ã lµ ©m trë cña
m«i tr­êng.
¢m trë cña m«i tr­êng tØ lÖ víi mËt ®é cña m«i
tr­êng vµ tèc ®é lan truyÒn siªu ©m.
Z= .v
: mËt ®é cña m«i tr­êng. Z: ©m trë. v: tèc ®é lan
truyÒn siªu ©m.
 ¢m trë cña mét sè m«i tr­êng
M«i tr­êng ¢m trë (g/cm2.s)
­íc 370C
Nư­ 1,49.105
Kh«ng khÝ 0,0004.105
M«i tr­êng sinh vËt
DÞch m¾t 1,5.105
Tinh thÓ m¾t 1,52.105
N·o 1,54.105
C¬ 1,60.105
M¸u 1,60.105
ThËn 1,62.105
L¸ch 1,64.105
Gan 1,65.105
X­¬ng ®Æc 6,10.105
X­¬ng xèp 2,55.105
3. TÝnh chÊt vËt lý sãng ©m
3.1. C¸c ®Æc tr­ng vËt lý
• Sãng ©m cã mang n¨ng l­îng
• C­êng ®é ©m (I) : W/m2
• Tèc ®é truyÒn ©m: phô thuéc vµo mËt ®é m«i tr­êng vµ tÝnh
chÊt ®µn håi cña m«i tr­êng.
• Møc c­êng ®é ©m: L = lgI/I0
• Phæ cña ©m: lµ tæng hîp dao ®éng c¸c thµnh phÇn cña ©m
3.2. C¸c hiÖn t­îng vËt lý
* HiÖn t­îng ph¶n x¹
+ Khi mét nguån siªu ©m lan truyÒn qua hai m«i tr­êng cã
©m trë kh¸c nhau sÏ t¹o nªn hiÖn t­îng ph¶n x¹ siªu ©m.
+ HÖ sè ph¶n x¹ (R):
R = (Z1 – Z2) / (Z1 + Z2)
Trong ®ã Z1 vµ Z2 lµ ©m trë cña m«i tr­êng 1 vµ 2.

VÝ dô: - HiÖn t­îng déi l¹i khi ©m ph¸t ra gÆp vËt c¶n (t­êng,
nói) trong tù nhiªn.
- Gi÷a m« mÒm vµ kh«ng khÝ, x­¬ng cã Δz línhÇu hÕt
n¨ng l­îng cña chïm siªu ©m bÞ ph¶n x¹ l¹i; tèc ®é truyÒn
siªu ©m qua kh«ng khÝ kÐmdïng Gel.
* HiÖn t­îng khóc x¹.
- Lµ hiÖn t­îng chïm siªu ©m khi lan truyÒn trong mét m«i tr­êng cã
©m trë kh¸c bÞ lÖch h­íng ®ét ngét ngay t¹i mÆt ph©n c¸ch.
- Sù khóc x¹ siªu ©m lµm lÖch nguån siªu ©m vµ ¶nh h­ëng ®Õn chïm
siªu ©m ph¶n x¹ vµ kÕt qu¶ chÈn ®o¸n.
 Khi nghi ngê trong siªu ©m cÇn t¨ng gãc quÐt ®Ó chïm sãng tíi vu«ng
gãc víi vËt sÏ lµm mÊt hiÖn t­îng khóc x¹ vµ lµm gi¶m ¶nh gi¶.

S M
Px

I
M

Kx
* HiÖn t­îng t¸n x¹.
HiÖn t­îng nµy x¶y ra khi chïm tia siªu ©m gÆp c¸c cÊu tróc
nhá (cã kÝch th­ưíc <<) hoÆc víi bÒ mÆt kh«ng ®ång ®Òu,
khi ®ã tia siªu ©m bÞ t¸n x¹ theo mäi h­íng vµ chØ cã 1 phÇn
nhá tíi ®­îc ®Çu dß
* HiÖn t­îng nhiÔu x¹.
Lµ hiÖn t­îng chïm siªu ©m cã thÓ vßng qua vËt c¶n.
HiÖn t­îng nµy phô thuéc vµo kho¶ng c¸ch ®Çu dß ®Õn mÆt
ph¼ng th¨m dß, phô thuéc vµo b­íc sãng  siªu ©m, ®­êng
kÝnh cña nguån ph¸t vµ gãc ®é cña chïm siªu ©m ph¸t ra.
 Do c¸c hiÖn t­îng trªn nªn c­êng ®é siªu ©m cµng ®i xa
cµng bÞ suy gi¶m.
* HiÖn t­îng hÊp thô:
- Khi chïm siªu ©m truyÒn qua mét m«i tr­êng vËt chÊt
chïm siªu ©m ®· truyÒn mét phÇn n¨ng l­îng cho m«i
trưêng ®ã hay nã bÞ m«i tr­êng ®ã hÊp thô.

Ix= I0 .e-fx

Ix: c­êng ®é siªu ©m ®o ®­îc ë ®é s©u x

I0: c­êng ®é siªu ©m lóc ®Çu
f : hÖ sè hÊp thô cña m«i tr­êng.
x : chiÒu dµy cña m«i tr­êng siªu ©m ®i qua.
* HiÖu øng Doppler
Khi cã chuyÓn ®éng t­¬ng ®èi gi÷a nguån thu ©m vµ tai th×
©m mµ tai nghe ®­îc cã tÇn sè cña ©m mµ nguån ph¸t ra.
§ã lµ hiÖu øng Dopple (VÝ dô: nghe cßi tµu).
- Néi dung:
+ NÕu sãng ®­îc ph¸t ra tõ nguån ph¸t cè ®Þnh ®Õn 1 ®Çu
thu cè ®Þnh th× tÇn sè thu b»ng tÇn sè ph¸t.
+ B­íc sãng  ng¾n l¹i khi ®Çu thu vµ ph¸t l¹i gÇn nhau vµ
dµi ra trong tr­êng hîp xa nhau ra.
+ HiÖu øng Doppler ®óng víi tÊt c¶ c¸c lo¹i sãng, do ®ã
®óng c¶ víi sãng siªu ©m.
- øng dông: ®o sù co bãp cña tim, ®o tèc ®é di chuyÓn cña
hång cÇu, l­ưu l­îng m¸u, c¸c bÖnh vÒ tuÇn hoµn m¸u,…
4. §Æc tÝnh sinh lý sãng ©m
* §é cao: do tÇn sè ©m quyÕt ®Þnh
+ ¢m cã tÇn sè cao  c¶m gi¸c thanh (trong). VD: nghe t¹ng
chøa khÝ
+ ¢m cã tÇn sè thÊp  c¶m gi¸c ©m trÇm (®ôc). VD: t¹ng ®Æc,
chøa dÞch.
TÇn sè nghe ®­îc cßn phô thuéc vµo løa tuæi (ng­êi giµ nghe
®ưîc ©m cã f < 6000 Hz)
* Cưêng ®é ©m vµ ®é to cña ©m
- Cưêng
C êng ®é ©m: lµ c«ng suÊt sãng ©m truyÒn qua 1 ®v diÖn tÝch
®Æt vu«ng gãc víi ph­¬ng truyÒn (W/m2), decibel (db).
Tai ng­êi nghe ®­îc ©m cã c­êng ®é > ngưìng nghe
Víi f = 1000 Hz th× ngưìng nghe = 10-12 W/m2,
ng­ìng chãi lµ 1 W/m2
- §é to cña ©m: lµ ®Æc tr­ng c¶m gi¸c vÒ m¹nh, yÕu cña dao
®éng ©m ®­îc c¶m nhËn bëi tai ngưêi (phon/dB).
 Bảng. Độ to của một số âm điển hình

Loại âm thanh Cường độ âm (W/cm2) Độ to (phon)

Ngưỡng nghe 10-10 0
Tiếng tim đập (nghe trực tiếp) 10-9 10
Nói thầm 10-6 40
Nói to 10-4 60
Radio mở to trong phòng 10-2 80
Động cơ môtô 1 100
Ngưỡng chói 102 120
Mức gây chết vi âm 108 180
* ¢m s¾c:
¢m s¾c cña ©m ®Æc tr­ng cho s¾c th¸i cña ©m.
- Ph­¬ng diÖn vËt lý: 2 ©m cã cïng f, th× kh¸c nhau bëi thµnh
phÇn dao ®éng h×nh sin t¹o ra chóng
 ©m s¾c ®­îc ®Æc tr­ng bëi thµnh phÇn dao ®éng ®iÒu hßa
h×nh sin
¢m cã tÇn sè nhá nhÊt lµ ©m c¬ b¶n; c¸c ©m kh¸c gäi lµ
häa ©m.
VD: tai ng­êi ph©n biÖt ®­îc 2 ©m cã cïng ®é cao cña 2 lo¹i
nh¹c cô kh¸c nhau v× cã c¶m gi¸c ©m kh¸c nhau.
- Theo thuyÕt Helmholtz: ®é cao vµ ©m s¾c cña ©m liªn quan
®Õn sîi ®µn håi cña mµng nhÜ (chiÒu dµi, chiÒu dÇy vµ ®é
c¨ng).
5. Nguån ph¸t siªu ©m
Nguyªn lý chung ®Ó t¹o ra sãng ©m lµ lµm cho
mét vËt r¾n, mét mµng c¨ng hay mét d©y c¨ng dao
®éng ®µn håi.
Cã hai c¸ch ph¸t siªu ©m:
+ Dùa vµo hiÖu øng ¸p ®iÖn nghÞch.
+ Dùa vµo hiÖn t­îng tõ gi¶o.
CÊu t¹o tæng qu¸t cña m¸y siªu ©m

§ång hå M¸y ph¸t

sãng
§Çu dß

Bé t¸ch
Bé nhí ¶nh
HiÖn h×nh sãng

Bé kiÓm so¸t
®é héi tô
Xö lý sau
khi chôp
- Nguyªn lý: HiÖn t­îng ¸p ®iÖn (tinh thÓ khi bÞ biÕn d¹ng
c¬ häc (nÐn, d·n) th× trªn 2 mÆt ®èi diÖn xuÊt hiÖn c¸c ®iÖn
tÝch tr¸i dÊu nhau).
Cã 2 lo¹i:
+ HiÖn t­îng ¸p ®iÖn thuËn: khi tinh thÓ chÞu lùc nÐn (d·n)
c¬ häc th× trªn 2 mÆt ®èi diÖn xuÊt hiÖn ®iÖn tÝch ng­îc dÊu
(xuÊt hiÖn ®iÖn tr­êng).
Nguyªn lý cña m¸y thu siªu ©m.
+ HiÖn t­îng ¸p ®iÖn nghÞch: khi tinh thÓ chÞu t¸c dông
cña lùc ®iÖn, ®iÖn tr­êng ngoµi th× bÞ biÕn ®æi c¬ häc.
 Nguyªn lý cña m¸y ph¸t siªu ©m.