LROZDZIAŁ I REGION I ROZWÓJ REGIONALNY W UJĘCIU TEORETYCZNYM

1.1 Definicja regionu i jego podstawowe rodzaje

Głównym pojęciem z zakresu polityki regionalnej jest region. Termin ten wywodzi się
z greckiego słowa „regio” „regionis” co oznacza ruch w określonym kierunku, przestrzeń,
okolicę, krainę. Z biegiem czasu znaczenie odnoszące się do obszaru stało się bardziej
popularne1.
Pojęcie „region” mimo długich tradycji naukowych budziło i nadal budzi wiele
kontrowersji. W głównej mierze spowodowane jest to tym, iż określenia tego używają
przedstawiciele różnych dziedzin nauki. Poczynając od geografii przez ekonomię, na
politologii, prawie kończąc. Zatem nie ma jednolitej i powszechnie obowiązującej definicji
terminu „region”, a definiowanie zależne jest od potrzeb i celu wyodrębnienia określonej
części terenu.
Region w znaczeniu ogólnym kojarzy się z określonym obszarem Ziemi
wyodrębnionym ze względu na pewne kryteria i cechy, które wyróżniają go spośród innych
np. regiony kulturowe, geograficzne, ekonomiczne2.
W naukach społecznych stosuje się trzy podstawowe cechy wyodrębniania regionów:
fizyczno-geograficzne, ekonomiczno-przestrzenne i administracyjne. W pierwszym kryterium
fizyczno-geograficznym inna nazwa naturalne, podstawę stanowią walory naturalne i cechy
danego obszaru takie jak: geologiczne, biologiczne czy atmosferyczne. Wyróżnia się tu
krainy, prowincje i zlegnie. Następne kryterium - antropogeniczne oprócz zasobów surowców
ocenia działania ludzi dotyczące kształtowania przestrzeni. Uwzględnia się infrastrukturę,
zagospodarowanie terenu, system dystrybucji. Według tych kryteriów wyróżnia się m.in.:
zagłębi, okręgi. W ostatnim przypadku bierze się pod uwagę tylko i wyłącznie układ
administracyjny państwa, który obowiązuje w danym czasie3.
Dla ekonomisty region oznacza „funkcjonalną całość stanowiącą strefę oddziaływania
centrum (dużego miasta), które jest źródłem informacji, zbiera produkty, organizuje pracę
i konsumpcję, świadczy usługi. W myśl tej definicji wokół każdego dużego miasta istnieje
region”4.
1
S. Korenik, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski-wybrane aspekty, Wyd. Akademii Ekonomicznej im.
Oskara Langego, Wrocław 2003, s. 50
2
K. Kokocińska, Polityka regionalna w Polsce i Unii Europejskiej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, 2010, s.13-14
3
S. Korenik, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski-wybrane aspekty, op. cit., s. 50-51
4
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. Teoria i praktyka ,Wyd.
CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe ,Warszawawa 2010, s.12

1
 Definicja „regionu” została zawarta we Wspólnotowej Karcie Regionalizacji, która
jest załącznikiem do „Rezolucji o polityce regionalnej”. Zgodnie z nią region to „terytorium
które z geograficznego punktu widzenia stanowi wyraźną całość, bądź stanowi kompleks
terenów, które tworzą zamkniętą całość, a których ludność charakteryzują określone wspólne
elementy, przy czym chciałaby ona utrwalić i rozwinąć pewne wynikające z nich właściwości,
aby pobudzić postęp kulturalny, społeczny i gospodarczy5. Według R. Domańskiego region
ekonomiczny to „ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy
powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania
i współzależności, a otoczeniem zewnętrznym – relacjami współzależności o dużym
nasileniu”6.
Dokładna ocena zasobów regionów, struktury gospodarczej pozwala określić poziom
i kierunek zmian. W związku z tym regiony podzielono w ujęciu dynamicznym
i statystycznym. W podejściu dynamicznym wyodrębniono regiony:
1) o średnim i szybkim tempie rozwoju:
a) otwarte regiony rosnące,
b) otwarte regiony rozwijające się,
2) o niskim lub ujemnym tempie rozwoju:
a) regiony upadające,
b) regiony stacjonarne.
Regiony o średnim i szybkim tempie rozwoju to tak zwane „lokomotywy” rozwoju.
Wyszczególniono tu dwie podgrupy. Otwarte regiony to regiony, których system gospodarczy
powiększa się na skutek wzrostu elementów już istniejących lub pojawienia się nowych.
Bodźcem wzrostu mogą być czynniki zewnętrzne takie jak: zmiana w popycie, rozwój nowej
technologii oraz czynniki wewnętrzne, do których zalicza się dodatnie sprzężenie zwrotne
oddziałujące na elementy systemu, wzmacniają się wzajemnie. Otwarte regiony rozwijające
się różnią się od regionów rosnących przede wszystkim tym iż zmiany, które zachodzą
w działalności gospodarczej mają charakter przełomowy. Polega to na restrukturyzacji
systemu co w konsekwencji powoduje wzrost funkcjonalnej specjalizacji i tworzenie nowych
relacji z otoczeniem. W szczegółowym podziale regionów o niskim lub ujemnym tempie
rozwoju wyróżniono regiony upadające i regiony stacjonarne. Regiony upadające to regiony,
które na skutek znaczącej zmiany struktury gospodarczej utraciły zdolność do utrzymania
właściwych relacji z otoczeniem, a przez to wzrostu. Zmiana może być wywołana w sposób

5
Ibidem, s.12
6
A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Wyd. TNOIK, Toruń 2003, s.11-12

2
obiektywny i/lub przez decyzję zewnętrzną. Ponadto na zmniejszenie wzrostu mogą mieć
wpływ także niekorzystne procesy demograficzne np. starzenie się społeczeństwa.
W przypadku regionów stacjonarnych obserwuje się zarówno brak wzrostu jaki i upadku,
a relacja z otoczeniem także pozostaje w niezmienionym poziomie. Regiony są nie
innowacyjne. Wytrącenie regionu ze stanu stagnacji może nastąpić w skutek wewnętrznego
szoku np. poprzez znaczny wzrost cen produktu wytwarzanego w danym regionie w skutek
nieurodzaju w innej części globu.
W ujęciu statycznym regiony dzieli się na rozwinięte, średnio rozwinięte i opóźnione.
Rozróżnienie to uwzględnia przede wszystkim wartość PKB na mieszkańca, skomplikowane
mierniki oceny poziomu życia, a oceny dokonuje się na tle innych jednostek tego samego
szczebla w kraju. Zaletą takiej klasyfikacji jest łatwość dokonania podziału, wadą natomiast
mała precyzja i relatywizm7. Regiony rozwinięte w procesie gospodarowania wykorzystują
zasoby występujące na jego obszarze w sposób racjonalny. Druga grupa dotyczy regionów
charakteryzują się tym, iż część zasobów pozostaje nie wykorzystana bądź wykorzystana
w sposób nieefektywni i nieracjonalny8.
Ze względu na różnice strukturalne regiony ekonomiczne można podzielić na 3 grupy:
1) strefowe (jednorodne, powierzchniowe),
2) węzłowe (spolaryzowane),
3) kompleksowe.
Pierwsza z nich charakteryzuje się jednorodną lub prawie jednorodną przestrzenną
strukturą gospodarczą, która w sposób wyraźny wyróżnia się z obszarów sąsiednich.
Dominują określone cechy i formy działalności społeczno-gospodarczej, np. rolnictwo,
turystyka, rybołówstwo czy też pewne gałęzie przemysłu. W regionie istnieje przeważnie
jeden podstawowy rodzaj działalności gospodarczej.
W przypadku drugiej grupy istotą jest wzajemnie oddziaływanie między niedużymi
obszarami o wysokim stopniu działalności społeczno-gospodarczej. Wyróżnia się tu obszary
centralne i obszary peryferyjne. Obszary centralne stanowią niewielkie obszary intensywnej
działalności gospodarczej. Przeważnie są to duże aglomeracje miejskie czy też ośrodki
przemysłowe. Mają charakter nie tylko gospodarczy, ale również administracyjny, kulturowy
czy też naukowy. Natomiast peryferie są zlokalizowane poza centrum i stanowią zaplecze
działalności społeczno-gospodarczej obszaru centralnego.

7
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu… op. cit., s.15, 20-22
8
S. Korenik, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski-wybrane aspekty, op. cit., s.54

3
 Ostatnia trzecia grupa to obszary, gdzie ukształtowały się zespoły wzajemnie
powiązanych czynników wytwórczych decydujących o specjalizacji danego terenu.
Występowanie tego rodzaju regionów jest zjawiskiem stosunkowo nowym, które wynika
zarówno ze wzrostu autonomii regionów jak i postępu społeczno gospodarczego9.
W państwach członkowskich Unii ustroje terytorialne są zróżnicowane pod wieloma
elementami. Z tego powodu konieczne stało się uporządkowanie terminologii stosowanej w
polityce regionalnej. Dla osiągnięcia porównań statystyczny Urząd Statystyczny Wspólnoty
Europejskiej opracował jednolitą jednostkę terytorialną NUTS (Nomenclauteres des Unités
Territoriales Statistiques). System został sklasyfikowany na pięciu poziomach. NUTS I -
region najwyższego szczebla, obejmuje obszar całego państwa członkowskiego o mniejszej
powierzchni lub dużą część państwa o większym terytorium. W Unii wyróżnia się obecnie 79
jednostek NUTS I, w tym 6 w Polsce. Najczęściej wykorzystywany jest poziom NUTS II.
Poziom ten jest spójny z polskim podziałem administracyjnym i obejmuje 16 województw.
Na poziomie NUTS III występują subregiony. Ostatnie dwa poziomy to poziomy lokalne
LAU I i LAU II (Local Administrative), które często zwyczajowo określane są jako NUTS
IV, NUTS V. W przypadku Polski obejmują powiaty i miasta na prawach powiatu i gminy10.

1.2 Rozwój regionalny

1.2.1 Istota i pojęcie rozwoju regionalnego

Rozwój najczęściej określa się jako trwały i jednoczesny wzrost poziomu ludności,
wzrost produkcji, konsumpcji i nakładów inwestycyjnych. W ujęciu szerszym rozwój rozumie
się jako całokształt jakościowych i strukturalnych zmian gospodarczych towarzyszących
ilościowym efektom wzrostu gospodarczego11. Jest to proces zmian, który prowadzi do
ulepszenia i zwiększenia jakiegoś zjawiska. Najkrócej mówiąc rozwój to postęp w danej
dziedzinie.
Rozwój społeczno-gospodarczy regionów dokonuje się w ciągle zmieniających się
warunkach pod wpływem określonych czynników. Region wykazuje silne powiązania
z otoczeniem oraz charakter swoich uwarunkowań wewnętrznych. Dlatego na przemiany
struktur regionalnych wpływ wywierają czynniki z otoczenia międzynarodowego, krajowego

9
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu…, op. cit., s.14- 15
10
W. Kosiedowski, Polityka regionalna,op. cit., s.225-226
11
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu…,op. cit., s.18

4
i uwarunkowań wewnętrznych. Do tych ostatnich zalicza się uwarunkowania regionalne,
subregionalne, ponadlokalne i lokalne.
Rozwój regionalny to nieodwracalne zmiany ilościowo-jakościowe, które zmierzają
do osiągania trwałego wzrostu zarówno potencjału społeczno-gospodarczego jak
i kulturowego12. Rozwój regionalny może polegać na zmianach pozytywnych i negatywnych.
Rozwój regionalny jest procesem wielowymiarowym, co powoduje, że jego badanie jest
trudno mierzalne, niejednoznaczne i trudne do przeprowadzenia. Ważnym aspektem rozwoju
regionalnego jest postęp techniczny i technologiczny. Wyraża się on poprzez poprawę jakości
i nowoczesności produkowanych dób i usług, wzbogacenie asortymentu czy też zmianie
rzeczowej struktury produkcji. Należy zwrócić uwagę, że rozwój regionalny to także proces
wzajemnej wymiany między człowiekiem a otaczającym go środowiskiem13.

1.2.2 Czynniki i bariery rozwoju regionalnego

Rozwój regionalny to proces o charakterze przyczynowo–skutkowym. Każda

przyczyna jest skutkiem zdarzenia z przeszłości. Każdy skutek stanowi przyczynę
w przyszłości. Zatem przyczyny i skutki są ze sobą wzajemnie powiązane. W rozwoju
regionalnym zmienia się nie tylko region i jego otoczenie, ale także czynnik i bariera.
Czynniki rozwoju regionalnego nawiązują do dorobku ekonomii klasycznej. Jej twórcy
wyróżnili 3 podstawowe czynniki rozwoju: ziemię, pracę i kapitał. Jednocześnie czynniki te
stanowią trzy grupy zasobów ekonomicznych: naturalne, ludzkie i kapitałowe. Koncepcja
klasyczna jest niewystarczająca do interpretacji współczesnego rozwoju regionalnego14.
Współcześnie można wyróżnić dwie zasadnicze grupy czynników kreujących rozwój
regionalny:
1) czynniki historyczne,
2) czynniki rozwoju współczesnego.
Do historycznych czynników rozwoju można zaliczyć unikalne lokalizacje
geograficzne, rozwój szlaków handlowych czy też powstawanie ośrodków przemysłowych
i administracyjnych. Na układ regionów wpływ miały wojny, zabory, związki dynastyczne.

12
J. Kudełko, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów [w.] Z. Zioło (red.)Uwarunkowania rozwoju i
konkurencyjności regionów, Wyd. IG WSIiZ, Kraków-Rzeszów 2005, s.57-59
13
W. Kosiedowski, Polityka regionalna, op. cit., s.232-233
14
Ibidem, s. 234

5
W centralnych ośrodkach miejskich rozwijało się poczucie regionalnej tożsamości
i odmienności15. Współczesne czynniki rozwoju można pogrupować na:
1) czynniki ekonomiczne - zapewniają optymalne wykorzystanie warunków i zasobów
istniejących w regionie, związany jest głównie z poziomem PKB w przeliczeniu na
1 mieszkańca, zaliczyć tu można jeszcze napływ inwestycje zagranicznych, zmiany
stopy inflacji, sytuacja makroekonomiczna kraju, zmiany na rynku pracy itp.,
2) czynniki społeczne - odnoszą się do problematyki życia społeczności lokalnej
charakteryzowanej m.in. poprzez: zmiany w poziomie wykształcenia, zmiany
w strukturze ludności, postęp kulturalny, zmian poziomu i stylu życia,
3) czynniki techniczne i technologiczne - rozwój działalności badawczo-naukowej,
zwiększenie udziału produkcji wysokiej technologii,
4) czynniki ekologiczne - najważniejsze w tej grupie będzie występowanie zasobów
naturalnych, świadomość ekologiczna wśród społeczeństwa, różnego rodzaju postępy
w zakresie ochrony środowiska, wykorzystanie walorów przestrzennych, dostępność
komunikacyjna.
Obok przedstawionej powyżej klasyfikacji czynników, bardzo ważny jest podział na
czynniki wewnętrzne (endogeniczne) i zewnętrzne (egzogeniczne). Rozwój regionalny
wymaga zaangażowania obu rodzajów czynników. Czynniki endogenne stanowią główną siłę
sprawczą rozwoju regionalnego. Znajdują się na obszarze danego regionu i obejmują tylko
i wyłącznie zasoby własne. Mają charakter specyficzny to znaczy odpowiadają tylko
i wyłącznie danemu regionowi. Czynniki wynikają m. in. z potencjału społecznego,
gospodarczego, położenia geograficznego i stanu infrastruktury. Czynniki egzogeniczne to
czynniki zewnętrzne w stosunku do danego regionu i obejmują zmiany w makrootoczeniu. Są
konsekwencją procesów globalizacji, integracji z Unią Europejską czy też zmian ustrojowych
i koniunkturalnych. Do tego rodzaju czynników należą: terytorialna organizacja kraju oraz
upodmiotowienie regionów, napływ kapitału inwestycyjnego (BIZ), popyt zewnętrzny na
produkty i usługi regionu oraz pomoc publiczna16.
Współczesnych czynników jest wiele. Ich wzajemne powiązanie występuje
przeważnie na zasadzie komplementarności. Oznacza to, że niedobór któregoś z nich może
przyczynić się do zahamowania/zatrzymania całego procesy rozwoju regionalnego17.

15
J. Komorowski, Kształtowanie poziomu atrakcyjności inwestycji w polityce rozwoju regionalnego [w.] A.
Kopczuk, M. Proniewski (red.) Atrakcyjność inwestycyjna, Wyd. B-stok 2005, s.14
16
http://wl.sggw.waw.pl/units/zuolwrr/materialy/rozwoj/Rozwojregionalny.pdf [data dostępu: 23.03.2011]
17
W. Kosiedowski, Polityka regionalna, op. cit., s. 234-235

6
 Rangi przypisywane poszczególnym czynnikom rozwoju zmieniają sie w czasie.
Obecnie w generowaniu rozwoju tracą na znaczeniu czynniki zasobowe takie jak zasoby
naturalne: ziemia, wody, surowce naturalne, duże zasoby słabo wyedukowanej siły roboczej.
Ich miejsce zaczęły zajmować czynniki jakościowe, do których zalicza się m.in. kwalifikacje
pracowników, sprawność administracji, zróżnicowanie struktury gospodarczej. Przewiduje się
iż w przyszłości wzrośnie znaczenie takich czynników jak: warunki instytucjonalne,
w szczególności sieci współpracujących ze sobą instytucji ekonomicznych i społecznych,
baza naukowo-badawcza i edukacyjna, dostępność komunikacyjna 18.
Bariery stanowią przeciwieństwo czynników. Są przeszkodą, która hamuje,
komplikuje, a nawet uniemożliwia proces rozwoju regionalnego. Najkrócej mówiąc barierą
może być wszystko to co w danych warunkach, czasie i miejscu utrudnia bądź uniemożliwia
rozwój regionalny. Powoduje to potrzebę podjęcia pewnych przeciwdziałań. Analiza barier
rozwoju regionalnego wymaga podejścia kompleksowego. W zasadzie nie ma barier
absolutnych. Każdą z nich można określić jedynie w konkretnych warunkach 19. Klasyfikacji
barier dokonało wielu naukowców. Wśród nich znaleźli się m.in. W. Maik i J. Parysek,
W. Kosiedowski czy też M. Kozak i A. Pyszkowski. Pierwsi zaproponowali kilka kryteriów
pogrupowania barier, a mianowicie:
1) „z punktu widzenia charakteru ograniczeń: bariery ilościowe, jakościowe,
strukturalne i funkcjonalne;
2) ze względu na współzależność zjawisk społeczno-ekonomicznych: bariery elementarne
i złożone,
3) z punktu widzenia kryterium rodzajowego: bariery naturalne, demograficzne,
ekonomiczne, społeczne, organizacyjne i instytucjonalne,
4) z punktu widzenia hierarchii układów przestrzennych: bariery lokalne, regionalne
i krajowe,
5) ze względu na wymiar czasowy: bariery istniejące potencjalnie, bariery okresowe,
jednorazowe i stałe,
6) ze względu na sposób powstawania i oddziaływania: bariery deterministyczne
i stochastyczne”20.
W. Kosiedowski analogiczne do czynników rozwoju regionalnego wyróżnił bariery:
ekonomiczne, społeczne, techniczne i technologiczne oraz ekologiczne. Pierwsza grupa barier
18
http://wl.sggw.waw.pl/units/zuolwrr/materialy/rozwoj/Rozwojregionalny.pdf [data dostępu: 23.03.2011]
19
W. Kosiedowski, Teoretyczne problemy rozwoju regionalnego [w] J. Adamiak, W. Kosiedowski, A. Potoczer,
B. Słowińska, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, Wyd. Dom
Organizatora, Toruń 2001, s.34
20
Ibidem s. 35

7
dotyczy przeszkód związanych z niedostatecznym poziomem produkcji regionalnej, wysokim
bezrobociem czy też brakiem środków finansowych i rzeczowych. Występują tu ograniczenia
związane z niewłaściwą strukturą gałęzi gospodarki rynkowej. Bariery społeczne obejmują
braki w przedsiębiorczości, błędy w unormowaniu prawo-administracyjnym. W tej grupie
wyodrębnia się bariery demograficzne, ograniczenia wynikające z niskimi kwalifikacjami
pracowników i barierę konsumpcji. Do barier demograficznych należy zaliczyć przede
wszystkim niekorzystną strukturę ludności według wieku oraz negatywne tendencje w ruchu
naturalnym. Bariera konsumpcji polega na tym, iż obniżenie poziomu konsumpcji przyczynia
się do powstania napięcia społecznego i frustracji. Nastąpi też spadek wydajności pracy.
Dodatkowo bariery społeczne są nieodzownie złączone z poziomem kultury, akceptowanymi
normami i zachowaniami. Wśród barier technicznych i technologicznych wymienić należy
przestarzałe metody techniczne, braki w infrastrukturze technicznej czy też niedostateczny
rozwój przemysłów wysokiej technologii. Do ostatniej grupy zalicza się m.in. ograniczenia,
które wynikają z braku niedostatecznych zasobów naturalnych wody, gleby. W przypadku tej
grupy najważniejsza bariera to braku równowagi ekologicznej21.
M. Kozak, A. Pyszkowski uważają iż struktura regionalna Polski nie jest jeszcze
w pełni ukształtowana. Do głównych problemów naszego kraju należy przede wszystkim
niski poziom urbanizacji oraz nadmierne zaangażowanie w prace w rolnictwie. Konsekwencją
tego są duże rozmiary jawnego i ukrytego bezrobocia agrarnego. Niedobór infrastruktury
powoduje utrudnienie integracji z sieciami europejskimi i wykorzystanie położenia Polski.
Zagrożone jest też unikatowe środowisko przyrodnicze22.

1.2.3 Mierniki rozwoju regionalnego

Rozwój regionalny trudno opisać za pomocą jednego uniwersalnego miernika, dlatego

jego kompleksowa identyfikacja jest skomplikowana i wielce złożona. Mierniki powinny
odzwierciedlać wszystkie istotne cechy rozwoju regionalnego i pozwalać na dokonanie oceny
regionów. Liczba mierników rozwoju regionalnego proponowana przez badaczy waha się od
kilku do kilkudziesięciu. W praktyce mierniki oceny rozwoju regionów możemy podzielić ze
względu na treść, formy i charakter.
Z punktu widzenia treści wyróżniamy mierniki podstawowe i relatywne. Podstawowe
inaczej ilościowe obrazują wartości bezwzględne zjawisk i procesów ekonomicznych.

21
A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, op. cit., s.49- 50
22
J. Kudełko, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów,s.64- 65

8
Przykładem tego rodzaju mierników są m.in. liczba ludności, liczba zatrudnionych czy też
inwestycje. Natomiast mierniki relatywne inna nazwa jakościowe wyrażają stosunek zjawisk
względem innych wartości ekonomicznych. Wśród mierników jakościowych wyodrębnić
można:
 wskaźnik natężenia (inaczej nasycenia), który wskazuje jakość relacji, np. liczba
zatrudnionych w przemyśle na 1000 mieszkańców,
 wskaźnik struktury określa udział badanych zjawisk w ogólnej liczbie zjawisk,
 wskaźnik dynamiki ilustrują tendencje rozwojowe badanych zjawisk w czasie23.
Mierniki z punku widzenia charakteru dzielimy na mierniki syntetyczne i mierniki
szczegółowe. Pierwsze z nich wyrażają wielkości agregatowe zjawisk np. dochód narodowy,
poziom zagospodarowania regionu, efektywność regionalną czy też produkcję czystą na
1 zatrudnionego. Mierniki szczegółowe dotyczą już konkretnych jednostek gospodarki
rynkowej, obejmują zjawiska gospodarcze i społeczne. Natomiast jeśli chodzi o mierniki
z punktu widzenia formy to wyodrębnia się mierniki naturalne przedstawiane za pomocą
jednostek fizycznych oraz mierniki wartościowe wyrażane w wartościach pieniężnych24.
W ocenie rozwoju regionu oprócz mierników demograficznych i społecznych ważne
są mierniki, które określają potencjał gospodarczy, infrastrukturę oraz tzw. mierniki
uzupełniające (tabela 1). Te ostatnie obejmują wybrane dziedziny gospodarki oraz
zagospodarowanie przestrzenne regionów.

Tabela 1. Mierniki oceny rozwoju regionalnego

MIERNIKI
23
Z. Szymla, O miernikach oceny rozwoju regionów [w.] F. Kuźnika (red.) Studnia regionalne w Polsce.
Teoria, polityka, projektowanie, Wyd. AE Katowice 2005s. 49-51
24
T. Madej, Regionalna polityka społeczno – gospodarcza, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 1998, s.28

9
 Demograficzno-społeczne
gęstość zaludnienia,
aktywność zawodowa,
odsetek ludności miejskiej i
wiejskiej,
wskaźniki ruchu naturalnego,
wskaźniki migracji,
wskaźniki skolaryzacji,
ludność według głównych
źródeł utrzymania,
struktura pracujących,
stopa bezrobocia,
bezrobotni wg płci, wieku,
wykształcenia
przeciętne dochody ludności,
wyposażenie mieszkań
Źródło: opracowanie własne na podstawie Z. Szymla, O miernikach oceny rozwoju regionów, op.cit.
s. 51-52
Potencjał gospodarczy
wielkość i struktura PKB,
wskaźniki Wartości Dodanej
Brutto (WDB),
wielkość środków trwałych i
stopnień ich zużycia,
wskaźniki produkcji i
zatrudnienia według sekcji
gospodarki narodowej,
wielkość zainwestowanego
kapitału zagranicznego,
wielkość i struktura nakładów
zagranicznych,
instytucje otoczenia biznesu,
Infrastruktura techniczna
długość i gęstość sieci
drogowych według kategorii,
długość i gęstość sieci
kolejowej,
wskaźniki infrastruktury
komunalnej,
długości sieci energetycznej i
telefonicznej,

Uzupełnieniem prezentowanych mierników rozwoju regionalnego są różne ujęcia

kartograficzne, które ilustracją walory geograficzne i zagospodarowanie przestrzennego
badanych obszarów. Zjawiska gospodarcze i społeczne mogą być prezentowane w jeden
z trzech sposobów, a mianowicie: punktowy (np. rozmieszczenie miast), liniowy (np. sieć
drogowa/kolejowa) oraz powierzchniowy (np. okręgi przemysłowe, regiony rolnicze).

1.2.4 Wybrane koncepcje rozwoju regionalnego

Koncepcje rozwoju regionalnego wyjaśniają przebieg i dynamikę rozwoju, stanowią

podstawę prowadzenia polityki regionalnej. Współcześnie brakuje jednolitej uniwersalnej
teorii rozwoju regionalnego. Badacze próbują różnego typu definiowania teorii rozwoju, jej
klasyfikacji25. Teorie rozwoju regionalnego powstają na podstawie badań empirycznych i są
odbiciem rzeczywistych trendów ekonomicznych oraz jednocześnie wywierają wpływ na
działania społeczne. Znaczna część tych teorii powstała przy wykorzystaniu doktryny
neoliberalnej. Zasadniczo można koncepcje rozwoju regionalnego podzielić na dwa nurty.
Pierwszy z nich to teorie lokalizacji. Skupiają się one na wyjaśnieniu przyczyn
rozmieszczenia jednostek i struktur gospodarczych przy założeniu zróżnicowania kosztów
produkcji, transportu i rynków zbytu. Natomiast drugi nurt dotyczy procesów rozwoju
gospodarczego i opisuje mechanizmy kształtujące przewagi gospodarcze26.
25
Z. Strzelecki, Polityka regionalna, op. cit., s. 81
26
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. Teoria i praktyka, op. cit., s.
24

10
 Najbardziej popularną koncepcją wyjaśniającą rozwój regionalny jest teoria bazy
ekonomicznej. Jej podstawowe założenie zakłada, że rozwój regionalny powinien być oparty
na działalności eksportowej. Firmy i sektory gospodarcze produkujące na eksport stanowią
bazę ekonomiczną regionu. Działania władz publicznych powinny dotyczyć przedsięwzięć,
które przyciągnęłyby inwestorów produkujących na eksport. Za najbardziej korzystne dla
rozwoju regionalnego uważa się przemysły oparte na wysokich technologiach oraz usługi
wspierające zmiany technologiczne. Zaleca się poszukiwanie przedsiębiorstw mogących
przyczynić się do rozwoju regionu zgodnie z jego wewnętrznymi uwarunkowaniami
społeczno-gospodarczymi. Zagrożeniem dla rozwoju wynikającego z tej teorii może być
schyłek dominującej branży, wycofanie się inwestora oraz działania administracyjne, które
często mogą zaniedbać małe, średnie przedsiębiorstwa. Rozwinięcie tej teorii ma
odzwierciedlenie w teorii produktu podstawowego i nowej teorii handlu.
Pierwsza z nich upatruje źródeł rozwoju w działalności eksportowej i przypomina
teorię korzyści komparatywnych. Według twórcy Harold Innes drogą do rozwoju
regionalnego jest przede wszystkim stopniowa specjalizacja produkcyjna, skupienie się na
wybranej grupie towarów, które mogą być najbardziej konkurencyjne na rynkach
zewnętrznych. Natomiast nowa teoria handlu wyjaśnia dlaczego w gospodarce globalnej
korzyści z handlu mogą odnosić kraje znajdujące się na różnym poziomie rozwoju
cywilizacyjnego. Przyczyną takiej sytuacji jest daleko posunięta specjalizacja produkcyjna,
a zwłaszcza skoncentrowanie się na działalności kapitałochłonnej lub pracochłonnej.
W dłuższej perspektywie czasowej wymiana między regionami przynosi większe korzyści
tym bogatszym w kapitał27.
Kolejna grupa koncepcji rozwoju regionalnego wskazuje na koncentrację przestrzenną
rozwoju regionu. Najbardziej rozpowszechnioną teorią w tym podziale jest koncepcja
biegunów wzrostu. Została ona ogłoszona przez F. Perroux. Początkowo koncepcja odnosiła
się wyłącznie do dominujących na rynku podmiotów gospodarczych, później odniesiono ją do
regionów najbardziej rozwiniętych, gdzie lokują swoją działalność zaawansowane
technologicznie przemysły. Miejsca takie zyskały miano „biegunów wzrostu”. Bieguny
wzrostu przyczyniają się do rozszerzania tendencji wzrostowych na obszary słabsze. Zbliżone
założenia posiada teoria geograficznych centrów wzrostu Hirschmana. Zakłada on, że rozwój
gospodarczy jest nierównomierny i skoncentruje w tzw. geograficznych centrach wzrostu
a następnie rozprzestrzenia się na obszary sąsiedniej. W grupie tej znajduje się również teoria

27
T.G. Gross, Polityka regionalna Unii Europejskiej. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski, Wyd. Instytut
Spraw Publicznych, W-wa 2004, s.24-26

11
mechanizmu błędnego koła. Koncepcję opracował szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal.
Nierównomierny przestrzennie rozwój gospodarczy to efekt długiego procesu historycznego,
który jest uwarunkowany czynnikami ekonomicznymi, społecznymi i kulturowymi. Ponadto
twierdził, że zróżnicowanie regionów pogłębia się wraz z upływem czasu, a obszary bogate
rozwijają się coraz szybciej, zaś biedne pogrążają się w stagnacji. Podobną koncepcją
rozwoju jest model rdzenia i peryferii John Friedmmana. Autor jest zdania, że działalność
wytwórcza i usługowa jest lokowana w najbardziej rozwiniętych regionach. Centra
gospodarcze dominują nad peryferiami. Wśród zaleceń dla władz publicznych należy
wymienić stymulowanie rozwoju opartego na rdzeniach wzrostu
Manuel Castells sformułował teorię analogiczną do teorii Friedmana. Została
określona mianem teorii sieci, według której rozwój jest procesem zróżnicowanym
przestrzennie. Twórca twierdzi, że centrami wzrostu są największe metropolie i technopolie.
Dominują one nad gospodarką światową. Skupiają potencjał ekonomiczny, finansowy,
innowacyjny. Ponadto są niejednokrotnie światowymi ośrodkami kultury, polityki
i wynalazczości, nowych technologii28.
W 90-latach XX wieku powstała koncepcja, która łączy wcześniejsze prace
ekonomistów i geografów na temat rozwoju. Za twórcę nowej geografii ekonomicznej uznaje
się Paula Krugmana. Według niego koncentracja przestrzenna działalności gospodarczej
wynika m.in. z korzyści zewnętrznych np. bliskości kooperujących firm, obniżonych kosztów
transakcyjnych i transportowych. Ponadto oferowany jest lepszego dostępu do
wykwalifikowanej kadry i informacji, większa skala wewnętrznego rynku zbytu czy też
korzyści z konkurencji monopolistycznej. Zakłada się także możliwość występowania,
a nawet pogłębiania się różnic międzyregionalnych. Wynika to w głównej mierze z tendencji
do kumulowania się czynników wzrostu w najbardziej rozwiniętych regionach
metropolitalnych29.
Teoria cyklu produkcyjnego łączy rozwój gospodarczy z procesem powstawania
nowych towarów, a w następnej kolejności z etapem ich doskonalenia technicznego
i standaryzacją produkcji. Rozwój opiera się na innowacyjności technologicznej bądź na
wylansowaniu nowatorskiej grupy produktów. Najczęściej odbywa się to w regionach
wysoko rozwiniętych, a potem taki towar jest doskonalony i eksportowany30.
Teoria polityka strukturalnych dotyczy ingerencji rządów w politykę przemysłową. To
rząd wskazuje jakie gałęzie przemysłu należy wycofać a jakie wprowadzić. W koncepcji
28
Z.Strzelecki, Polityka regionalna,op. cit., s.83- 84
29
T.G. Gross, Polityka regionalna Unii Europejskiej. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski, op.cit., s.42-43
30
Ibidem, s.30

12
wyodrębniono dwie podgrupy: teorię nieadekwatności rynków oraz teorię cyklu wzrostu.
Pierwsza z tych teorii zakłada, że na rynku potrzebna jest interwencja rządu, która ochroni
nowe gałęzie przedmiotu przed konkurencją międzynarodową. W przypadku teorii cyklu
wzrostu interwencja państwa następuje nie tylko w stosunku do nowych gałęzi przemysłu ale
także w innych przypadkach. Wykorzystywane są tu takie instrumenty jak: wspieranie
inwestycji, zamówienia rządowe dla pewnych firm czy też ulgi restrukturyzacyjne dla
przedsiębiorstw31.
Richard Florid „stworzył” teorię uczącego się regionu. Koncepcja zakłada, iż
najważniejszym elementem gospodarki regionalnej jest wiedza i rozwój technologiczny.
Uczenie się polega na wzajemnym oddziaływaniu i współpracy aktorów rozwoju
regionalnego w celu stworzenia warunków sprzyjających rozwojowi innowacji. Zadaniem
władz jest stymulowanie rozwoju nauki, badań, doskonalenie kadr i aplikowanie wysokiej
techniki w przedsiębiorstwach uczącego się regionu.
Ekonomiści uważają, że model elastycznej produkcji jest źródłem dynamicznego
rozwoju. Sprzyja kooperacji między przedsiębiorcami i oferuje wysokie płatne miejsca pracy.
Początki teorii elastycznej produkcji sięgają czasów Marshalla. W 1890 r. przedstawił on
koncepcję wyspecjalizowanej lokalizacji dystryktów przemysłowych według której dystrykt
przemysłowy to przestrzennie wydzielony obszar, na którym koncentrują swoją lokalizację
wyspecjalizowane zakłady przemysłowe. Struktura gospodarki regionalnej oparta jest na
małych i średnich przedsiębiorstwach oraz niezwykle ruchliwość siły roboczej. Pracownicy są
bardziej związani z regionem niż z zakładem produkcyjnym, co powoduje częste zmienianie
miejsca pracy.
Na podstawie koncepcji Marshalla prowadzono prace nad nowymi dystryktami
przemysłowymi. Wykazały one duże zróżnicowanie pomiędzy nimi, co skutkowało
wyróżnieniem trzech modeli dystryktów. Pierwszy opiera się na jednym lub kilku
kluczowych przedsiębiorstwach, które nadają ton rozwoju regionowi. Drugi model dotyczy
dużych korporacji przemysłowych, które oddziałują spoza obszaru regionu. Ostatni trzeci
model jest zbudowany na dominującej roli administracji publicznej. Może to być wywołane
funkcjami publicznymi lub poprzez zamówienia rządowe. Koncepcja elastycznej produkcji
zostały opracowane na doświadczeniach Trzeciej Italii. Za twórców tej teorii uważa się
M. Piore i Ch. Sabel. Twierdzili oni, że system organizacyjny oparty na elastycznej produkcji
i specjalizacji zbudowany jest na grupie małych i średnich przedsiębiorstw, łatwo

31
Z. Strzelecki, Polityka regionalna, op. cit., s.87-88

13
zmieniających produkcję i dostosowujących się do warunków rynkowych, gustów
konsumentów oraz nowinek technologicznych.
Zbliżoną do teorii dystryktów przemysłowych jest teoria klastrów (gron). Powiązane
ze sobą firmy, wyspecjalizowani dostawcy i usługodawcy, przedsiębiorstwa działające
w pokrewnych sektorach i współpracujące z nimi instytucje koncentrują się w tzw. gronach
przemysłowych. Tworzą w ten sposób sieć współpracy i konkurencji. Teoria gron opiera się
na 4 elementach: klasyczny czynnik produkcji, rozwój grona stymulują warunki popytu,
obecność sektorów pokrewnych i wspomagających oraz strategia gospodarcza firm i całego
grona gospodarczego Porter jest zdania, że władze centralne powinny prowadzić politykę
regionalną wspierającą rozwój gron przemysłowych, mimo iż nie wolno faworyzować
żadnego regionu. Nie powinny dążyć do tworzenia nowych gron. Wymagałoby to
gigantycznych inwestycji finansowych i nie dawało pewności co do samodzielnego
i długotrwałego rozwoju32.
W coraz większym stopniu teorie rozwoju regionów zajmują się zarówno społecznymi
jaki i kulturowymi czynnikami wzrostu gospodarczego. Za pioniera tego nurtu uważa się
Douglassa Northa. Wg niego instytucje to reguły lub zasady gry, które ograniczają działania
jednostki. Ograniczenia mogą być formalne różnego rodzaju reguły prawne, czy też
ograniczenia nieformalne do których zaliczyć można zachowania, kodeks etyczny. O rozwoju
decydują dwie grupy przyczyn. Z jednej strony na obniżenie kosztów produkcji mają czynniki
ekonomiczne takie jak zmiana technologiczna. Z drugiej strony o wzroście decyduje
obniżenie kosztów transakcyjnych, co jest zasługą bardziej efektywnych instytucji
politycznych i ekonomicznych33.

1.3 Polityka regionalna jako instrument kształtowania rozwoju gospodarki regionu

1.3.1 Definicje i istota polityki regionalnej

32
T.G. Gross, Polityka regionalna Unii Europejskiej. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski, op. cit., s.34-40
33
Ibidem, s.46-47

14
 Uważa się, że polityka regionalna stanowi jedną z wielu dziedzin polityki
gospodarczej kraju. Charakter polityki gospodarczej zależy od uwarunkowań wewnętrznych
i zewnętrznych. Niektórzy zaliczają politykę regionalną do polityki rozwoju społeczno-
gospodarczego, a jeszcze inni przypisują ją do polityki strukturalnej34.
Polityka regionalna to polityka kierowana do regionów. Pojęcia polityka regionalna,
polityka spójności i polityka strukturalna Unii Europejskiej często są używane zamiennie,
ponieważ wszystkie mają ten sam cel, a mianowicie wyrównanie różnic gospodarczych
i społecznych pomiędzy regionami35.
Komisja Europejska stwierdza, że „polityka regionalna jest to świadoma i celowa
działalność centralnych organów władzy publicznej zmierzająca do regulowania
międzynarodowych proporcji rozwoju. Cele i zasady określa narodowa strategia rozwoju
regionalnego”36. Wskazuje się na 3 koncepcje polityki regionalnej, które są realizowane
w UE. Pierwsze podejście kompensacyjne polega na konieczności zrekompensowania
danemu państwu strat, które wynikają z utraty instrumentów odpowiedzialnych za
zapewnienie dochodu dla budżetu państwa. Podejście redystrybucyjne zakłada natomiast
możliwość rozdzielenia zasobów, które zostały uzyskane przez wzrost dochodów w całej UE
na rzecz regionów w poszczególnych krajach. Ostatnia koncepcja oparta na wzroście
endogenicznym zakłada maksymalne wykorzystanie własnych zasobów37.
Polityka regionalna to zespół określonych łącznie celów i narzędzi, które nakierowane
są na zmianę naturalnego procesu rozwoju społeczno-gospodarczego w danym regionie.
Zależność między celami i narzędziami ma charakter dwustronny tzn. że można określić cele
do odpowiednich narzędzi i odwrotnie do celów dobrać narzędzia38.
Skuteczność polityki regionalnej w znacznym stopniu zależy od współpracy polityki
regionalnej państwa i polityki terytorialnej. Wymaga to ukształtowania instytucji polityki
regionalnej nie tylko w centrum, ale również i w układzie terenowym. Ogniwa polityki
terytorialnej w realizacji własnych celów będą musiały mieć na uwadze uwarunkowania,
które wynikają z polityki gospodarczej kraju39.

34
M. Klimowicz, Fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności w państwach Europy Środkowej i Wschodniej,
Wyd. W-wa 2010, s.14
35
K. Kokocińska, Polityka regionalna w Polsce i Unii Europejskiej, op. cit., s.14
36
Ibidem, s.15
37
M. Klimowicz, Fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności w państwach Europy Środkowej i Wschodniej,
op. cit., s.14
38
D. Stawasz, Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
2000, s.47
39
A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, op. cit., s.18

15
 Współcześnie polityka regionalna ma na celu wpieranie poszczególnych obszarów
kraju i podnoszenie ich konkurencyjności, a co za tym idzie także poprawę jakości warunków
życia mieszkańców, poziomu zaspokojenia zbiorowych potrzeb wspólnot samorządowych.
Polityka regionalna stanowi zarówno największy jak i najbardziej wyspecjalizowany system
interwencji państwa.

1.3.2 Cele polityki regionalnej

Do czynników, które określają układ celów należy przede wszystkim ustój społeczno-
ekonomiczny, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz charakter układu regionalnego.
Zatem celem polityki regionalnej jest dynamiczny i harmonijny rozwój regionów
przekładający się na rozwój kraju. Odbywa się przy umiarkowanych społeczno-
ekonomicznych różnicach międzyregionalnych, z uwzględnieniem poszanowania środowiska
naturalnego40.
Dla wszystkich regionów można przypisać uniwersalne cele polityki regionalnej
podzielone na 3 grupy. Pierwsza z nich dotyczy tworzenia mechanizmów rozwoju społeczno-
gospodarczego regionów i przełamywania barier. Działania powinny być skierowane
przeciwko recesji gospodarczej. Polityka regionalna wpływa na poprawę standardu życia
społeczeństwa. Ostatni cel dotyczy kształtowania ładu przestrzennego i zapobieganie
niszczeniu środowiska naturalnego.
Według innej klasyfikacji cele polityki spójności można podzielić w 4 płaszczyznach:
ekonomiczna, społeczna, ekologiczna i przestrzenna41. Z ekonomicznego punktu widzenia
polityka regionalna powinna zmierzać do optymalnego wykorzystania warunków i zasobów
regionu. Powinna maksymalizować ekonomiczną efektywność nie tylko na poziomie
regionalnym, ale również na poziomie całej gospodarki. Działania polityki polegają na
właściwym doborze instrumentów i ich rozmieszczeniu, które przyczyni się do zapewnienia
podnoszenia konkurencyjności regionu, optymalnego rozmieszczenia czynników produkcji,
restrukturyzacji gospodarki, deregulacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych.
Aspekt społeczny wskazuje na konieczność dążenia zapewnienia wszystkim mieszkańcom
podobnych dochodów, dostępu do infrastruktury społecznej i innych czynników, które

40
P. Gajewski, Teoretyczny model skutecznej polityki regionalnej [w.] E. Kwiatkowski (red.) Zróżnicowanie
rozwoju polskich regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 300
41
Cele i zadania polityki regionalnej [w] L. Kupiec (red.) Gospodarka przestrzenna Tom IV Polityka regionalna,
Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, 2000, s.79

16
składają się na standard życia. Należy wspomagać ludność na rynku pracy, tworzyć warunki
mieszkaniowe, możliwość spędzania wolnego czasu, zapewniać opiekę zdrowotną42.
Celem polityki regionalnej w płaszczyźnie ekologicznej inaczej środowiskowej jest
zabezpieczenie dopuszczalnych granic działalności ludzkiej, by w ten sposób zminimalizować
degradację środowiska naturalnego. Kolejnym celem w tej płaszczyźnie jest dostosowanie
instrumentów polityki, które zachęcą do uciążliwych dla środowisk przemysłów. Cele
ekologiczne precyzują szeroko pojętą ochronę środowiska i kształtowanie środowiska
społeczeństwa.
Na płaszczyźnie przestrzennej cele polityki regionalnej związane są z ustaleniem ładu
przestrzennego. Polega on na planowaniu i realizacji rozproszenia pewnych gałęzi przemysłu,
racjonalnego zagospodarowanie przestrzenne, wypracowaniu polityki lokalizacyjnej 43.
Niewątpliwie koniecznie jest wzajemne zharmonizowanie opisanych powyżej grup celów
polityki regionalnej. Cele polityki regionalnej zmieniają się wraz z celami rozwoju, a te są
podporządkowane obiektywnej sytuacji i obowiązującej ideologii44.
W okresie programowania 2007-2013 polityka regionalna Unii Europejskiej realizuje
następujące cele priorytetowe:
 Cel 1: Konwergencja,
 Cel 2: Konkurencyjność i Zatrudnienie w Regionach,
 Cel 3: Europejska Współpraca Terytorialna.
Priorytety te zostaną osiągnięte poprzez realizację różnorodnych programów finansowanych
ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu
Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz innych
instrumentów wsparcia45.
Cel 1 Konwergencja stanowi najważniejszy kierunek interwencji Unii. Skierowany
został do krajów członkowskich oraz regionów najmniej rozwiniętych. Istotą celu jest przede
wszystkim przyśpieszenie regionów najsłabiej rozwiniętych poprzez poprawę warunków
wzrostu i zatrudnienia w skutek podnoszenia jakości inwestycji zarówno w kapitał rzeczowy
jak i ludzki, rozwój innowacyjności i społeczeństwa informacyjnego, poprawę ochrony
środowiska oraz podniesienie skuteczności administracji. Cel ten obejmuje regiony
odpowiadające poziomowi NUTS II, których PKB na jednego mieszkańca jest niższy od 75%

42
P. Gajewski, Teoretyczny model skutecznej polityki regionalnej, op. cit., s. 300-301
43
Cele i zadania polityki regionalnej, op. cit., s.79 - 80
44
A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, op. cit., s.22
45
http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/object/index_pl.htm [data dostępu: 26.09.2011]

17
średniego PKB per capita dla całej Wspólnoty. Zasoby finansowe dostępne w ramach
konwergencji stanowią 282,8 miliarda EURO – 85% ogółu środków strukturalnych46.

Tabela 2. Źródła finansowania celów polityki regionalnej UE w latach 2007-2013

CELE FUNDUSZE STRUKTURALNE

Fundusz
Konwergencja EFRR EFS
Spójności

Regionalna
konkurencyjność i EFRR EFS
zatrudnienie

Europejska
Współpraca EFRR
Terytorialna
Źródło: http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/object/index_pl.htm

Cel Konkurencyjność regionalna i zatrudnienie zmierza do umocnienia

konkurencyjności i atrakcyjności regionów oraz do zwiększenia zatrudnienia. Programy
rozwojowe mają pomóc regionom w przewidywaniu i propagowaniu zmian gospodarczych
przez innowacje i promowanie społeczeństwa opartego na wiedzy, przedsiębiorczości
i ochrony środowiska. Ponadto wsparcie ma przyczynić się do zwiększenia liczby
zatrudnionych i poprawie jakości stanowisk pracy. Pomocą objęte są regiony położone w 19
państwach członkowskich. Zasoby pieniężne przekazane na cel Regionalna Konkurencyjność
i Zatrudnienie wynoszą 57,9 mld euro co stanowi 17,22% całości. Kwota ta została
podzielone następująco 83, 44% dla regionów nieobjętych obecnym celem 1 i 16,56 % dla
regionów objętych pomocą „phasing-in”47.
Trzeci cel polityki strukturalnej w latach 2007-2013 koncentruje się na pogłębianiu
harmonijnej i zrównoważonej integracji terytorium Unii, wykorzystując przy tym
doświadczenie inicjatywy INTERREG. Europejska Współpraca Terytorialna ma na celu
umocnienie współpracy transgranicznej poprzez wspólne projekty zarówno na szczeblu
lokalnym jaki i regionalnym, współprace na poziomie międzynarodowym, która przyczyni się
do zintegrowanego rozwoju przestrzennego oraz międzyregionalnej współpracy i wymiany
doświadczeń48. Działania realizowane w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej

46
www.stim.org.pl/download/.../fs_nowyokresprog.pdf [data dostępu: 25.09.2011]
47
http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/object/index_pl.htm [data dostępu 26.09.2011]
48
http://www.dotacjeue.org.pl/default.aspx?docId=8713 [data dostępu:: 26.09.2011]

18
finansowane są środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
i wynoszą 8,7 miliarda Euro (2,5% ogółu). Na działania transgraniczne przeznaczono 6,44
miliardów EUR, 1,83 miliardów EUR na międzynarodowe. Najmniej środków przekazano na
współpracę międzyregionalną49.

1.3.4 Zasady polityki regionalnej

Prowadzenie jakiejkolwiek polityki wymaga sformułowania zasad. Jest to szczególnie

istotne, gdy w realizacji polityki pojawiają się nie tylko instrumenty prawne ale także
instrumenty ekonomiczne. Zbiór zasady polityki realnej Unii Europejskiej jest bardzo
rozbudowane. Zawiera następujące zasady:
1) zasada koncentracji środków,
2) zasada dodawalności środków,
3) zasada subsydiarności,
4) zasada programowania,
5) zasada partnerstwa,
6) zasada spójności,
7) zasada elastyczności,
8) zasada n+2,
9) zasada promocji projektu,
10) zasada earmarking.
Zasada koncentracji środków to zasada odnosząca się do trzech problemów: wzrost
udziału funduszy strukturalnych w ogólnym budżecie, unikanie rozproszenia działań
interwencji i precyzyjne określenie celów polityki oraz przeznaczanie środków finansowych
dla regionów, które znajdują się w najtrudniejszej sytuacji gospodarczej (PKB na
1 mieszkańca nie przekracza 75% średniej całej Unii).
Zasada dodawalności środków. Środki pieniężne przekazane przez Unię nie zastępują,
ale wzmacniają wydatki inwestycyjne na określone działania, projekty. Środki unijne nie
mogą zastępować środków własnych, na skutek tego środki na rozwój regionu nie mogą być
zmniejszone50.
Zasada subsydiarności inaczej pomocniczości oznacza, że wszystkie działania
i problemy powinny być rozwiązywane na szczeblu, gdzie występuje największa informacja

49
http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/object/index_pl.htm [data dostępu: 26.09.2011]
50
Z.Brodnicki (red.)Regiony, Wyd. Prawnicze Lexis, Warszawa 2005,s. 89-90

19
służąca ich rozwiązaniu. Unia angażuje się tylko w problemy, które nie zostały rozwiązane
przez kraje członkowskie, czy też regiony51.
Zasada programowania zakłada tworzenie strategicznych planów, by uzyskać
wsparcie finansowe. Najczęściej finansowane są programy, które przyniosą wyraźną poprawę
w jakieś dziedzinie, problemie. Chcąc uzyskać pomoc należy przygotować odpowiednie
dokumenty. Wymaga to zaangażowania wielu ludzi, w tym często ekspertów, doradców
spoza regionu.
Zasada partnerstwa jest związana z zasadą programowania. Głównym założeniem tej
zasady jest uspołecznienie planowania i współpraca podmiotów gospodarczych, organizacji
społecznych i konkretnych osób. Dzięki współpracy środki pomocowe są kierowane tam
gdzie są najbardziej potrzebne.
Zasada spójności dotyczy konieczności zachowanie wewnętrznej spójności na
szczeblu krajowym, regionów i Unii. W głównej mierze dotyczy to zamówień publicznych,
ochrony konkurencji oraz spraw związanych z ochroną środowiska .
Zasada komplementarności działań dotyczy skoordynowanego wykorzystania
funduszy strukturalnych oraz innych instrumentów finansowych. Ma to przyczynić się do
jeszcze bardziej harmonijnego zagospodarowania przestrzeni europejskiej52.
Zasada elastyczności oznacza, że Wspólnota będzie reagować na pojawiające się
specyficzne wyzwania regionów.
Zdarza się, że podawana jest jeszcze dodatkowo zasada mianowicie zasada kontroli
określana także jako zasada monitoringu i oceny. Jej działanie polega na kontroli i ocenie
całości działań zarówno w ramach tworzenia jak i realizowania projektów regionalnych.
Celem takich działań jest zapewnienie zgodności realizacji projektów z wcześniej
zatwierdzonymi planami53.
Zasada n+2 jest jedną z zasad zarządzania finansowego środkami publicznymi
Wspólnoty. Unia przyznając krajom członkowskim środki pieniężne na rozwój na cały okres
finansowy wyznacza pewne minimum (alokację) na każdy rok, które należy wydać wciągu
dwóch lat. Oznacza to, że państwo członkowskie, które do końca roku n+2 złożyło wnioski
o płatność na kwotę mniejszą niż roczna transza zobowiązań na rok n, definitywnie traci
kwotę różnicy. Anulowanie odnosi się zatem tylko tej części środków, dla której nie złożono

51
M. Poniatowicz, Polityka regionalna elementem integracji Unii Europejskiej, op.cit, s.171
52
E. Pogodzińska-Mizdrak, Czynniki wzrostu konkurencyjności regionów w Polce a polityka regionalna Unii,
op. cit., s. 89-90
53
Z. Brodecki (red) Regiony, op. cit., s. 92

20
prawidłowego wniosku o płatność okresową54. W okresie programowania 2007-2013 zasadę
"n+2" zmieniona na zasadę "n+3" co oznacza otrzymanie dodatkowego roku na zamknięcie
i rozliczenie programów operacyjnych. Skutkuje to zwiększeniem poczucia bezpieczeństwa
dla instytucji wdrażających i zarządzających, jak również daje większą swobodę samym
beneficjentom55.
Zasada promocji projektów wynika z przepisów Wspólnoty (Rozporządzenia Rady
(WE) nr 1083/2006 oraz Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1828/2006) oraz dokumentów
krajowych (Wytyczne Ministra Rozwoju Regionalnego w zakresie informacji i promocji,
Strategia komunikacji Funduszy Europejskich w Polsce w ramach Narodowej Strategii
Spójności na lata 2007-2013, Plany komunikacji poszczególnych programów). Polega ona na
informowaniu opinii publicznej o tym, iż dane przedsięwzięcie jest realizowane za pomocą
środków unijnych. Wiadomość ma zawierać nie tylko dane o projekcie czyli co budujemy, w
jakim czasie i za ile, ale również zapowiedzi mówiące o pozytywnych stronach realizacji
planu (np. ochrona środowiska naturalnego). Działania kieruje sie zarówno w trakcie
realizowania projektu, jak i po jego zakończeniu. Rodzaj narzędzi wykorzystywanych jest
różny i uzależniony jest od charakteru realizowanego projektu oraz wysokości przyznanego
dofinansowania56.
Zasada earmarking oznacza powiązanie polityki strukturalnej na lata 2007-2013
z celami, zadaniami Strategii Lizbońskiej. Pomoc ukierunkowana jest na określone priorytety
wybrane przez Unię Europejską. Co więcej został nałożony obowiązek by 60% wydatków
ponoszonych na Cel 1 Konwergencja i 75% wydatków na Cel 2 Konkurencyjność regionalna
i zatrudnienie była przekazywana na wspieranie przedsięwzięć pro lizbońskich. Środki
pieniężne nie mogą być przeznaczone m.in. na: wydatki na infrastrukturę drogową, wsparcie
turystyki i kultury czy też na edukację, zdrowie.

1.3.4 Typy i modele polityki regionalnej

Najczęściej wyróżnia się dwa typy polityki regionalnej: politykę interregionalną

państwa oraz politykę intraregionalną samorządów terytorialnych. Obie polityki różnią się
zakresem szczegółowości metod i celów.

54
http://www.kwalifikowalnosc.gov.pl/NR/rdonlyres/3B060A97-B279-4E0E-A600-4C314A390204/12529/
kwalifik_wytycz_mgip_reg_nplus2.pdf [data dostępu: 19.09.2011]
55
http://www.fundusze-europejskie.pl/slownik-funduszowy/0,59,n-3-zasada.html [data dostępu: 19.09.2011]
56
http://www.ewt.wzp.pl/ewt/promocja_projektow/promocja_projektow.htm [21.09.2011]

21
 Polityka interregionalna często określana jest jako polityka międzyregionalna,
kształtuje rozwój regionalny z punktu widzenia interesów państwa. Odzwierciedla „odgórnie”
stymulowanie procesów rozwojowych i makrospołecznego spojrzenia na rozwój regionalny.
Rola polityki państwa jest istotna w krajach, które wykazują nie tylko duże zróżnicowanie
w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale także pogłębiające się nierówności
regionalne. Ten typ polityki jest jednym z najważniejszych instrumentów polityki
gospodarczej kraju. Łączy i koordynuje szereg działań sektorowych państwa z działaniami
realizowanymi na poziomie samorządów terytorialnych. Głównym celem polityki państwa
jest nie tylko zapobieganie marginalizacji rozwoju regionów słabiej rozwiniętych, ale także
dążenie do wyrównania szans rozwojowych. Polityka odpowiada za budowanie potencjału
wewnętrznego regionów, który zapewni długotrwały ich rozwój. Do głównych funkcji
polityki międzyregionalnej należy podział zadań i przedsięwzięć z zakresu polityki
społeczno-ekonomicznej kraju.
Drugi typ polityki regionalnej to polityka interregionalna prowadzona przez władze
samorządowe. Polityka ta odzwierciedla idee decentralizacji i „oddolnego” podejścia do
stymulacji rozwoju regionalnego. Polityka kształtowana przez władze centralną jest
współistniejącym i komplementarnym działaniem wobec polityki władz lokalnych. Zna ona
interesy, cele i dążenia regionu. Za podstawowy cel polityki intraregionalnej uznaje się
budowanie potencjału endogenicznego regionów. Polega to na wzmacnianiu w pierwszym
rzędzie sił konkurencyjnych regionów, które opierają się na wewnętrznych czynnikach
wzrostu, przełamywaniu problemów gospodarczo-społecznych, wspieraniu innowacyjności.
Polityka intraregionalna nie wyklucza polityki interregionalnej. Współcześnie za nowoczesny
model uznaje się tylko i wyłącznie ten, który prowadzi jednocześnie obie polityki regionalne.
Biorąc pod uwagę rangę i charakter czasowy decyzji politycznych, które są
podejmowane na szczeblach regionalnych można wyodrębnić dwa rodzaje polityki
regionalnej: politykę perspektywiczną i politykę bieżącą. Polityka perspektywiczna inaczej
strategiczna polega na wyznaczeniu celów o długim okresie czasowym. Polityka jest
kompleksowymi i perspektywicznym spojrzeniem na regionalny układ społeczno-
gospodarczy. Obrazuje świadomy wybór przyszłości regionu i wyznaczenie celów oraz
taktyki ich realizacji. Polityka bieżąca inaczej krótkookresowa polega na realizacji
wytyczonych długookresowych celów, które są zapisane w strategicznych planach rozwoju
regionu. Działania te dokonuje się poprzez podejmowanie decyzji operacyjnych i wykonanie
zadań określonych w planach szczegółowych. Ponadto ten rodzaj polityki odpowiada za

22
eliminację występujących jakichkolwiek odchyleń i zakłóceń podczas realizacji strategii
rozwoju. Najkrócej mówiąc polityka ta ma na celu realizację konkretnych zadań 57.
W okresie powojennym wykształciły się dwie koncepcje polityki regionalnej:
pasywna i aktywna. Pierwsza z nich znajduje uzasadnienie na gruncie neoklasycznych modeli
wzrostu gospodarczego. Zwolennikami modelu są m.in.: M. Friedman, R. Lucas i T. Sargett.
W neoklasycznych modelach wzrostu zróżnicowanie regionalne dochodu na mieszkańca jest
przejawem nierównowagi. Według pasywnej polityki regionalnej tempo wzrostu
gospodarczego regionów zależy w głównej mierze od tempa egzogenicznych źródeł postępu
technicznego oraz wzrostu ludności. Za stopniowe wyrównanie poziomu między regionami
odpowiada mobilność produktów i czynników produkcji. Do zmniejszenia różnic w dynamice
wzrostu liczby ludności w regionie przyczynia się migracja. Działania polityki rozwoju
regionalnego w modelach pasywnych mają służyć poprawie funkcjonowania rynku,
eliminacji zarówno barier mobilności czynników produkcji i towarów jak i źródeł
niesprawności transferu informacji pomiędzy regionami. Model ten kwestuje celowość
i potrzebę jakiegokolwiek wsparcia i zaangażowania państwa w politykę regionalną. Swoboda
przypływu czynników produkcji i towarów samoistnie prowadzi do stanu równowagi, nie
potrzebna jest interwencja państwa.
Aktywna polityka rozwoju regionalnego utożsamia się z potrzebą interwencjonizmu
państwowego. Związana jest z poglądami J.K. Keynesa. Model opiera się na założeniu, iż
wszelkie nierówności regionalne nie znikną samoczynnie w wyniku doskonalenia
mechanizmu rynkowego. Mobilność produktów i czynników produkcji napędza wzrost
w regionach ich występowania, a nie w regionach zapóźnionych. Do najważniejszych
narzędzi aktywnej polityki rozwoju regionalnego zalicza się: dotacje i subwencje dla
inwestorów, ulgi fiskalne czy też wydatku budżetowe przeznaczone na infrastrukturę,
inwestycje produkcyjne w regionach opóźnionych. Model realizowany był w krajach Europy
Zachodniej w okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i dysponowania sporą
nadwyżką ekonomiczną. Kryzys energetyczny przyniósł kres tego modelu polityki
regionalnej.
W latach 80 powstał trzeci model polityki rozwoju regionalnego, łączący w sobie dwa
powyższe modele. Podmiotami polityki regionalnej obok państwa stają się samorządy
terytorialne i instytucje otoczenia produkcyjnego (np. banki, izby producentów). Głównym
celem polityki stało się uzyskanie dużej efektywności gospodarowania oraz stymulacja

J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Regiony i jego rozwój w warunkach globalizacji,

57

Wydawnictwa Fachowe, W-wa 2010, s. 201-203

23
dostosowań strukturalnych, sektorowych w regionie. Realizacja przypada „środowisku
społeczno-kulturowemu”. Władza centralna pełni w tym modelu nową rolę. Została
wzmocniona funkcja koordynacyjna58.
Uwzględniając sposób wpływania na region można wyróżnić dwa modele polityki
regionalnej:
1) model polaryzacyjno-dyfuzyjny,
2) model wyrównawczy.
Priorytetem w modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnym polityki rozwoju regionalnego jest
kryterium ekonomicznej efektywności. Model wspiera w głównej mierze regiony
o najwyższym poziomie rozwoju ekonomicznego, które są siłą napędową gospodarki.
Regiony te często są określane jako „bieguny wzrostu” lub „ lokomotywy postępu”.
Rozbudowany system powiązań kooperacyjnych z peryferiami przyczynia się do
rozprzestrzenienia wzrostu gospodarczego z biegunów wzrostu do innych regionów. Model
posiada cechy samoregulacji w warunkach pełnego liberalizmu gospodarczego.

Tabela 3. Stary i nowy paradygmat polityki regionalnej

STARY I NOWY PARADYGMAT

POLITYKI REGIONALNEJ
Stary paradygmat Nowy paradygmat
 duży nacisk na działania  polityka akceptująca zróżnicowania
wyrównawcze, międzyregionalne,
 główni aktorzy: rząd (polityka  większy nacisk na konkurencyjność
interregionalna) regionalną jako kluczowy dyfuzor
 narzędzi: subsydia i pomoc publiczna wzrostu,
 główni aktorzy: wielopoziomowe
struktury współpracy angażujące
różnego rodzaju podmioty publiczne
i prywatne –„multi-level governance”
 narzędzia: zintegrowany system
narzędzi miękkich i twardych oraz
wykorzystanie endogenicznych
czynników rozwoju regionu

Model wyrównawczy Model polaryzacyjno-dyfuzyjny

polityki regionalnej polityki regionalnej
Źródło: M. Poniatowicz, Wykłady z Europejskiej polityki regionalnej, WSAP w Białymstoku

58
Z. Strzelecki, Polityka regionalna ,op. cit., s. 92-94

24
 Model wyrównawczy polityki regionalnej wynika z przesłanek o charakterze
społecznym. Jego istota sprowadza się do przekazywania środków z najwyżej rozwiniętych
regionów do regionów opóźnionych. Uzasadnieniem realizacji tego modelu jest przekonanie o
naturalnej tendencji do pogłębiania się różnic w skutek zjawiska drenowania zasobów
efektywnej siły roboczej z regionów opóźnionych do lepiej rozwiniętych. Polityka
wyrównawcza ma zatem łagodzić niekorzystne pogłębianie się różnic regionalnych. Działania
te mogą być prowadzone w rozmaitych formach. Zaczynając od czysto socjalnych poprzez
wyrównanie poziomu życia mieszkańców w regionie, a kończąc na inwestowaniu
w infrastrukturę. W latach 60. i 70. model ten dominował w większości krajów Europu
Zachodniej59.
Ze względu na zakres i formy działania władz można wyodrębnić dwa modele polityki
rozwoju. W modelu pierwszym - konwencjonalnej polityki polityka definiowana jest przez
kategorię zadań własnych, a jej zasięg wyznaczają posiadane środki. Model opiera się na
klasycznych instrumentach kształtowania polityki oraz własnych możliwości finansowych.
Zadania własne wpływają na wyznaczenie zakresu przedmiotowego polityki, a możliwości
finansowe ustalają tempo i intensywność zmian uwzględnianych w polityce. Model drygi
zwany modelem wspólnotowym opiera się na partycypacji społecznej w kształtowaniu
rozwoju, współdziałaniu sektora publicznego z prywatnym oraz współzarządzaniu regionem.
Model bazuje na współdecydowaniu podmiotów regionalnych o przyszłości ich regionów,
które polega na aktywnym uczestnictwie zarówno w procedurze tworzenia koncepcji polityki
jak i jej realizacji. Polityka przestaje być wyłącznie sprawą podmiotów władz centralnych
i staje się wspólną sprawą dla wszystkich podmiotów regionalnych. Współzarządzanie
wykorzystuje potencjał regionalny aktorów, ich wiedzę i umiejętności, wpływy polityczne
oraz zaangażowanie prywatnych środków pieniężnych.

1.3.4 Instrumenty stosowane w ramach polityki regionalnej

Władze regionalne by móc prowadzić politykę regionalną powinny posiada nie tylko
możliwości wyznaczenia swoich celów, ale przede wszystkim powinny dysponować
niezbędnymi narzędziami, które umożliwią im realizację zamierzeń. Skuteczność polityki
regionalnej uzależniona jest od tego jak sprawie i skuteczne są instrumenty realizujące
politykę. Zastosowanie instrumentu ma przyczynić się do spowodowania konkretnej zmiany,

59
P. Gajewski, Teoretyczny model skutecznej polityki regionalnej, op. cit., s. 302-303

25
która jest zgodna z celami danego podmiotu60. Nowe państwa członkowskie wykorzystują
instrumenty polityki regionalnej, by w ten sposób starają się wzmocnić swoje strategie
rozwojowe. Chcą przez to zmniejszyć dywergencję w rozwoju gospodarczo-społecznym oraz
zwiększyć swoją konkurencyjność61.
Za instrumenty uważa się „prawnie określone możliwości posługiwania się
dostępnymi wielkościami przez organizacje publiczne dla sterowania pewnymi procesami,
w wyniku których następuje osiągnięcie pożądanych celów (efektów)” 62. Podobną definicja
zaproponował N. Gajl według którego instrumenty to układ bezpośrednich i pośrednich
oddziaływań, których struktura i cechy są zdeterminowane przez cel, jaki ma być osiągnięty
przy jego zastosowaniu. Wśród cech różniących działania instrumentów należy wymienić
przede wszystkim szybkość działania narzędzia. Jest to czas od zastosowania instrumentu aż
do osiągnięcia pożądanego efektu. Kolejne cechy to dostosowanie się nowych okoliczności
i zakres wywoływanych efektów.
Systematyka instrumentów polityki regionalnej jest bardzo bogata. Uzależnione jest to
od celu analizy oraz przyjętego punktu widzenia. Podstawowy podział instrumentów bazuje
na różnicy, która wynika ze sposobu sterowania i odczytania informacji przez podmioty.
Wyróżniono tu narzędzia:
 pośrednie - sposób pośredni oddziaływają na danego użytkownika przestrzeni, dotyczą
głównie przeciwdziałaniu strukturalnemu bezrobociu, np. ulgi podatkowe
 i bezpośrednie - odwrotnie do pośrednich - oddziaływają bezpośrednio, np. dotacje
i rezerwy budżetowe, fundusze celowe i środki pomocowe z zagranicy.
Ze względu na kryterium czasowe zostały wyodrębnione instrumenty stałe i zmienne.
Pierwsze z nich związane są z długookresową polityką regionalną. Pozwalają na identyfikację
problemów, które występują w układach regionalnych, diagnozowanie sytuacji
i programowanie kierunków oddziaływań. Zalicza się tu głównie perspektywiczne plamy
i programy, monitorowanie i prognozowanie. W przeważającej części są to instrumenty
adaptacyjne. Określają ramy rozwoju i działania różnych podmiotów regionalnych.
Instrumenty stałe są kierunkowskazem do zastosowania instrumentów bieżących. W Polsce
instrumenty stałe bardzo dynamicznie się rozwijają. W przypadku instrumentów zmiennych
odpowiadają one za prowadzenie polityki bieżącej. Narzędzie pomagają wprowadzić w życie
60
J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Regiony i jego rozwój w warunkach globalizacji, op. cit,
s.205205-206
61
M. Klimowicz, Fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności w państwach Europy Środkowej i Wschodniej,
Wyd. CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, W-wa 2010, s.14
62
D. Stawiasz, Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
2000, s.48

26
dokonanych ustaleń. Instrumenty dodatkowo umożliwiają realizację długookresowych
planów programów63.
Podział instrumentów polityki regionalnej wykorzystywany przez Unię Europejską
wyodrębnia się 3 zasadnicze kategorie:
1) bezpośrednie instrumenty finansowe-kierowane są do podmiotów gospodarczych,
wsparciu ze strony sektora publicznego,
2) rozbudowa infrastruktury technicznej i społecznej-służą poprawie jakości środowiska
biznesowego,
3) instrumenty niematerialne - zalicza się tu szkolnictwo, doradztwo, rozwój
technologiczny64.
Obecnie zauważalny jest rosnący wpływ czynników jakościowych, które powiązane są
z infrastrukturą i instrumentami niematerialnymi. Czynniki te zaczynają decydować
o atrakcyjności lokalizacji65.
Najważniejszymi instrumentami polityki regionalnej w Unii Europejskiej są cztery
fundusze strukturalne. Ich zadaniem jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji
gospodarek krajów UE. W ten sposób wpływa się na zwiększenie spójności ekonomicznej
i społecznej Unii. Fundusze kierowane są do tych sektorów gospodarki i regionów, które bez
pomocy finansowej nie są w stanie dorównać do średniego poziomu ekonomicznego w UE.
Mają pomóc władzom centralnym i regionalnym słabiej rozwiniętych regionów
w rozwiązaniu ich najważniejszych problemów gospodarczych. Do finansowych
instrumentów polityki regionalnej należą:
1) Fundusze Strukturalne:
a. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF),
b. Europejski Fundusz Społeczny (ESF),
c. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF),
d. Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa (FIWG).
2) Fundusz Spójności,
3) Europejski Bank Inwestycyjny,
4) Inicjatywy Wspólnoty (GI)66.

63
J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Regiony i jego rozwój w warunkach globalizacji, op. cit.,
s.208
64
D. Stawiasz, Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów, op. cit.,s.50-51
65
A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, op. cit., s. 23
66
M. Poniatowicz, Polityka regionalna elementem integracji Unii Europejskiej, op. cit., s.175

27
 Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego powstał w 1975 r. Jego działalność
zostały określone w art. 160 Traktatu ustanawiający Wspólnotę Europejską: „Europejski
Fundusz Rozwoju Regionalnego ma na celu przyczynianie się do korygowania podstawowych
dysproporcji regionalnych we Wspólnocie poprzez udział w rozwoju i dostosowaniu
strukturalnym regionów opóźnionych w rozwoju oraz w przekształcaniu upadających
regionów przemysłowych”67. Z funduszu finansowane są m.in. inicjatyw na rzecz rozwoju
lokalnego oraz zatrudnienia np. organizowanie szkoleń z zakresu przedsiębiorczości,
działalności małych i średnich przedsiębiorstw w przypadku których następuje ułatwienie
dostępu do kredytów czy też współfinansowanie wybranych działań. Fundusz inwestuje
w infrastrukturę, mianowicie w budowę dróg, telekomunikacji, urządzeń energetycznych,
wodno kanalizacyjnych. Kolejną dziedziną działań jest rozwój turystyki, inwestycje
w dziedzinie kultury czy też rozwój społeczeństwa informacyjnego. ERDF zależy również na
ochronie i poprawie stanu środowiska. Oprócz tego Fundusz współfinansuje projekty
w ramach takich programów jak: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego,
Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Sektorowy
Program Operacyjny Transport, Program Operacyjny Pomoc Techniczna68.
Kolejnym Funduszem Strukturalnym jest Europejski Fundusz Społeczny. Jest to
najstarszy fundusz, powstał w 1970 r. na podstawie Traktatu Rzymskiego. Do jego głównych
celów należy nie tylko ułatwienie zatrudnienie jak także mobilności geograficznej
i zawodowej pracowników. Pomoc EFS skupia się m.in. na młodych ludziach szukających
pracy, osobach długotrwale bezrobotnych, zapewnieniu równego dostępu kobiet i mężczyzn
do rynku pracy. Bierze udział w tworzeniu miejsc pracy dla niepełnosprawnych, wspomaga
przemieszczanie pracowników i ich rodzin69. Jest najważniejszym instrumentem UE
w zakresie rozwoju zasobów ludzkich oraz przeciwdziałaniu bezrobociu. W Polsce środki
EFS przeznacza się na realizację Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów
Ludzkich, Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego oraz Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL ukierunkowanej na przeciwdziałanie dyskryminacji i zwalczanie
nierówności na rynku pracy70.

67
http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/EUROPEJSKI+FUNDUSZ+ROZWOJU+REGIONALNEGO/ [data
dostępu: 13.04.2011]
68
http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/EUROPEJSKI+FUNDUSZ+ROZWOJU+REGIONALNEGO/
Jakie+Programy+wspolfinansowane+sa+z+EFRR [data dostępu: 13.04.2011]
69
M. Poniatowicz, Polityka regionalna elementem integracji Unii Europejskiej, op.cit, s.174
70
http://www.fundusze-unijne.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=28&Itemid=42 [data dostępu:
14.05.2011]

28
 Poza funduszami strukturalnymi nie można zapomnieć o potężnym narzędziu wparcia
dla regionów jakim jest Fundusz Spójności nazywany też Funduszem Kohezji. Został
utworzony na mocy Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht. Powstał na skutek dążenia do
zapewnienia w Unii Europejskiej zrównoważonego wzrostu gospodarczo-społecznego. Jest to
efekt dążenia do równomiernego i stabilnego rozwoju oraz usunięcia dysproporcji w rozwoju
pomiędzy krajami członkowskimi. Pomocą obejmuje zatem zasięg krajowy, a nie regionalny.
Środki kierowane do państw, w których poziom Produkt Krajowy Brutto (PKB) na jednego
mieszkańca jest niższy niż 90% średniej UE. Finansowanie ze środków FS skupia się
w głównej mierze na dwóch sektorach: środowiska i transportu. W przypadku środowiska
działania mają na celu zapobieganie, ochrona i poprawa jakości środowiska, ochrona zdrowia
ludzkiego oraz zapewnienie racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych. Obszarami
priorytetowymi w tym zakresie są: dostawa wody pitnej, oczyszczanie ścieków i składowanie
odpadów stałych. Natomiast w sektorze transportu finansowany jest rozwój infrastruktury
kolejowej, żeglugi śródlądowej oraz tworzenie transeuropejskiej sieci transportowej71.
Następnym instrumentem polityki regionalnej jest Europejski Bank Inwestycyjny.
Został założony 1958 r. na mocy Traktatu Rzymskiego. EBI jest niezależny od budżetu Unii,
posiada osobowość prawną i własne organy decyzyjne. Jego akcjonariuszami są państwa
członkowskie Wspólnoty. Zadaniem EBI jest przyczynianie się zrównoważonego i stabilnego
rozwoju rynku wewnętrznego Wspólnoty. Bank zajmuje się udzielaniem długoterminowych
pożyczek dla sektora publicznego i prywatnego pod warunkiem, że będą finansowały
projekty, które przyczyniają się do stymulowania rozwoju regionów słabiej rozwiniętych oraz
zmierzające do modernizacji lub przekształcenia się przedsiębiorstw albo do realizowania
nowych form działalności wynikających ze stopniowego urzeczywistniania rynku
wewnętrznego jeżeli ze względu na zasięg lub charakter nie mogą one być całkowicie
finansowane ze środków poszczególnych państw członkowskich. Udzielane pożyczki
i gwarancje umożliwiają finansowanie projektów we wszystkich sektorach gospodarki72.
Oprócz funduszy narzędziem polityki regionalnej są inicjatywy wspólnotowe. Mają
one za zadanie działać na rzecz rozwiązywania problemów występujących na obszarze całej
UE. Opracowane są na podstawie wytycznych ustalanych przez Komisję Europejską.
Obecnie funkcjonują trzy nowe inicjatywy: JASPERS, JESSICA I JEREMIE.
JASPER (Wspólna Pomoc dla Projektów w Europejskich Regionach) to wspólna
inicjatywa Komisji Europejskiej, EBI i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. Została
71
http://www.fundusze-unijne.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=45 [data dostępu:
14.04.2011]
72
http://europa.eu/institutions/financial/eib/index_pl.htm [data dostępu: 13.04.2011]

29
ustanowiona z myślą o pomaganiu dwunastu państwom, które stały się członkami UE w 2004
i 2007 r. Przedmiotem wsparcia jest pomoc doradcza mająca na celu przygotowanie
projektów do realizacji. Pomoc jest dostępna dla projektów infrastruktury, które dotyczą m.in.
modernizacji sieci transportowych, poprawy jakości środowiska, zwiększenia efektywności
energetycznej lub wykorzystania energii odnawialnej. Obejmuje również usprawnienia
transportu miejskiego i duże projekty w innych sektorach. Do wsparcia kwalifikują sie
projekty duże, czyli takie których całkowita szacunkowa wartość wynosi co najmniej 25 mln
euro w sektorze środowiska oraz 50 mln w pozostałych sektorach. Wsparcie to nie ma
charakteru finansowego, ale doradczy73.
JESSICA (Wspólne Europejskie Wsparcie dla zrównoważonych Inwestycji na
Obszarach Miejskich) jest przedsięwzięciem Komisji Europejskiej, EBI i Banku Rozwoju
Rady Europy i dotyczy wsparcia inwestycji w zakresie zróżnicowanego rozwoju na obszarach
miejskich Unii Europejskiej. Beneficjenci będą mieli dostęp do dogodnych instrumentów
finansowych, do których zaliczyć można: korzystne kredyty, środki kapitałowe lub
gwarancje. Nie będą jednak mieli możliwości pozyskania dotacji. Inicjatywa JESSICA
odpowiada na potrzeby rozwojowe obszarów miejskich, mających znaczenie kluczowe dla
pobudzania wzrostu w skali lokalnej, regionalnej oraz krajowej.
JEREMIE to wspólna inicjatywa Komisja Europejską a Grupą EBI. Ma na celu
poprawę wykorzystania i zwiększenie efektywności środków, które przeznaczone są na
wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Najkrócej mówiąc pomoc dla „małego”
biznesu74.

1.4 Konkurencyjność regionów

1.4.1. Aspekty teoretyczne konkurencyjności regionów

Pojęcie konkurencyjności jest jednym z częściej używanych terminów

ekonomicznych, wywodzi się z teorii mikroekonomii i ekonomiki przedsiębiorstw.
O konkurencyjności mówi się w nie tylko kontekście przedsiębiorstw, branż, ale także
regionów czy też krajów75.

73
http://www.mrr.gov.pl/fundusze/fundusze_europejskie/Projekty_kluczowe/wsparcie_pk/Documents/
jaspers_leaflet_2009_pl_231109.pdf [data dostępu: 29.03.2011]
74
http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/wstepdofunduszyeuropejskich/strony/celepolitykispojnosci.aspx [data
dostępu: 29.03.2011]
75
http://www.midwig.woj-pomorskie.pl/assets/files/O_REGIONIE/raport%20-%20sklad.indd_17_06.pdf [data
dostępu: 29.03.2011]

30
 W ostatnich latach przedmiotem szczególnego zainteresowania stała się
konkurencyjność regionów. Wpływ na to miała nowa polityka regionalna Unii Europejskiej,
której głównym celem jest podniesienie poziomu konkurencyjności regionów ujmowanej jako
siła napędowa rozwoju regionalnego76.
Konkurencyjność nieco inaczej pojmowana jest w dziedzinie polityki regionalnej.
Pojęcie konkurencyjności regionów jest zdecydowanie trudniejsze i skomplikowane do
jednoznacznego zdefiniowania niż w przypadku przedsiębiorstw. Zatem konkurencyjność
regionów może być różnie definiowana. W wąskim ujęciu jest to zdolność wytwarzania dób
i usług przez region, które znajdują odbiorców na rynku międzynarodowym w warunkach
silnej konkurencji ze strony innych regionów. W ujęciu szerszym definiowana jest jako
posiadanie przez region bazy ekonomicznej, która składa się z sektorów międzynarodowych
mających dobre perspektywy. Ujęcie mikroekonomiczne obrazuje konkurencyjność regionu
jako wzrost sprzedaży markowych dóbr i usług regionu ma arenie międzynarodowej.
Natomiast w ujęciu makroekonomicznym są to rosnące obroty międzynarodowe, rosnący
udział w wymianie międzynarodowej, utrzymanie dodatniego salda wymiany jak
i równoczesna równowaga pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami. Konkurencyjność
regionu można także definiować jednostronne „do wewnątrz” lub dwustronnie „na zewnątrz
i do wewnątrz”. Wg pierwszej konkurencyjność oznacza zdolność przyciągania klientów
i inwestorów zagranicznych. W przypadku drugiej jest to nie tylko przyciąganie nowych
inwestorów zagranicznych, producentów krajowych ale także eksportowanie dóbr i usług na
rynek innych krajów77.
Konkurencyjność regionów należy więc traktować jako ich zdolność do wzajemnego
współzawodnictwa, rywalizacji w skali krajowej, międzynarodowej. B. Winiarski przyjął, że
konkurencyjność regionów to „ich zdolność do przystosowania się do zmieniających się
warunków, pod kątem utrzymania lub poprawy pozycji w toczącym się między regionami
współzawodnictwem”. Przewagę konkurencyjną posiada region, który posiada zbiór przewag
pod względem szeregu aspektów gospodarczych i społecznych, ponadto produkty w wyższym
stopniu spełniają oczekiwania i zaspakajają potrzeby konsumentów78.
Unia Europejska za konkurencyjność regionów uznaje „zdolność do produkcji dóbr
i usług, które mogą sprostać wymaganiom rynku międzynarodowego, utrzymując zarazem
wysoki i trwały poziom dochodu, lub bardziej ogólnie - konkurencyjność to zdolność

76
http://igsegp.amu.edu.pl/RAPORTY/8.%20Konkurencyjnosc%20regionu%20wielkopolskiego%20w
%20aspekcie%20GOW.pdf [data dostępu: 02.04.2011]
77
A.Klasik, Strategie regionalne. Formułowanie i wprowadzenie w życie, Katowice 2001, s.25.
78
J. Kudełko, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów, op. cit., s.68

31
korporacji przemysłowych, regionów i ponadnarodowych bloków do generowania, w sytuacji
międzynarodowego współzawodnictwa, relatywnie wysokiego dochodu i wysokiego poziomu
zatrudnienia”79.
Działania na rzecz podnoszenia konkurencyjności są podporządkowane ostatecznemu
celowi nadrzędnemu, a mianowicie generowanie trwałego, zrównoważonego w długim
okresie rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Dodatkowo zapewnienie dobrobytu
społecznego i wysokiej stopy życia mieszkańcom. B. Winiarski uważa, iż budowanie
i podnoszenie konkurencyjności regionów jest ważnym lecz jedynie pośrednim celem polityki
regionalnej państwa80.
Dobór kryteriów za pomocą których ocenia się konkurencyjność regionów zależny od
oceny i podmiotu oceniającego tę konkurencyjność. Wśród mierników konkurencyjności
wymienia się:
1) Innowacyjność i kapitał ludzki.
2) Instytucje i kapitał społeczny.
3) Infrastruktura podstawowa.
4) Małe i średnie przedsiębiorstwa.
5) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne.
Mierniki z pierwszej grupy odnoszą się zazwyczaj do działalności badawczo-
rozwojowej. Opierają się na liniowym modelu procesu innowacji. Zakłada on, że wydatki na
badania i rozwój (B+R) przekładają się na bezpośrednie innowacje. Podstawowym celem
staje się przekształcenie produktów B+R w produkty, które będą przedmiotem handlu.
W rozwoju technologicznym stosowany jest współczynnik innowacyjności mówiący o liczbie
wniosków patentowych przypadających na mieszkańca. Oznacza to iż w krajach o najsłabszej
innowacyjności liczba zgłaszanych patentów jest niższa. Zauważalną tendencją jest
występowanie znacznie większej różnicy współczynnika innowacyjności pomiędzy regionami
niż pomiędzy państwami. W bezpośrednim związku z innowacyjnością pozostaje jakość
kapitału ludzkiego, do którego zalicza się m.in. poziom wykształcenia, posiadane kwalifikacje
i umiejętności. Dla konkurencyjności regionów coraz większe znaczenie ma efektywny
system edukacji i kształcenie ustawiczne. Poziom pierwszego elementu informuje o zasobach
kwalifikowanej siły roboczej na terenie regionu, natomiast kształcenie ustawiczne obrazuje
dążenie do sprostania wyzwaniu konieczności aktualizowaniu wiedzy, dostosowanie jej do
zmieniającego się otoczenia. Zatem ważnymi miernikami konkurencyjności regionów

79
80
J. Kudełko, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów,op. cit., s.71

32
w aspekcie jakości kształcenia są: procent młodzieży objętej edukacja, poziom wykształcenia
ludności w wieku produkcyjnym oraz procent pracowników, którzy korzystają z kształcenia
ustawicznego.
W przypadku drugiej grupy mierników przypisuje się szczególną rolę szeroko
rozumianemu środowisku instytucjonalnemu. Rozumie się przez to reguły gry w danym
społeczeństwie lub inaczej uwarunkowania stworzone przez człowieka, kształtujące interakcje
między ludźmi. Obecnie coraz większego znaczenia dla konkurencyjności regionów nabiera
kapitał społeczny, rozumiany jako powiązania sieciowe między aktorami sceny regionalnej
oraz tradycje kulturowe, normy zachowań społecznych czy też wspólne postawy sprzyjające
współpracy. W konkurencyjności regionów dużą rolę odgrywa administracja, której polityka
powinna być skierowana na zarządzanie przez rezultaty. Do tworzenia kapitału społecznego
przyczynia się również promowanie partnerstwa pomiędzy władzami publicznymi różnych
szczebli i sektorem prywatnym.
Wymienione powyżej dwie grupy mierników zalicza się do tzw. nienamacalnych
czynników. Odgrywają one współcześnie pierwszoplanową rolę w rozwoju gospodarczym,
a tym samym w konkurencyjności regionów. Mimo tego nadal za warunek wstępny rozwoju
uważa się istnienie infrastruktury podstawowej, którą obrazuje sieć transportowa dróg i kolei
i energetycznych, połączenia telekomunikacyjne, zaopatrzenie w wodę i jej oczyszczanie oraz
utylizacja odpadów domowych i przemysłowych.
Do zalet kolejnej grupy mierników zalicza się: elastyczność, innowacyjność, potencjał
tworzenia miejsc pracy. Ze względu na te zalety małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP)
odgrywają główną rolę w rozwoju regionu. Jako jedyny wskaźnik nie mogą gwarantować
sukcesu gospodarczego. Oprócz zalet MŚP spotykają się z licznymi barierami, którymi są
m.in.: bariery finansowe, zwiększone koszty spowodowane respektowaniem obowiązujących
przepisów, mniejsze możliwości kształcenia pracowników. Przyczynia się to do coraz
powszechniej podejmowanych działań mających na celu wspomaganie MŚP w konkurencji
na równych warunkach z dużymi korporacjami. Zauważalna jest tendencja koncentracji MŚP
na obszarach o relatywnie wysokim wskaźniku PKB/mieszkańca i w regionach, które
charakteryzują się mniejszą kapitałowością produkcji.
Ostatnią grupą mierników obrazującą konkurencyjność regionów są bezpośrednie
inwestycje zagraniczne (BIZ). Dla ich przyciągania regiony powinny posiadać zestaw
korzystnych cech, wśród nich niskie koszty siły roboczej. BIZ przyczynia się do zwiększenia

33
rozmiarów kapitału zainwestowanego w regionie, co skutkuje powiększeniem zdolności
produkcyjnej i dostępem do nowych technologii i umiejętności81

1.4.2 Konkurowanie pośrednie i bezpośrednie

Konkurencyjność regionów to zagadnienie rozpatrywane na wielu płaszczyznach.

T. Markowski dokonuje podziału konkurencyjności regionu na:
 konkurencyjność pośrednią,
 konkurencyjność bezpośrednią.
Konkurencyjność pośrednią inaczej przedmiotową należy rozumieć jako
podejmowanie działań przez władze lokalne, które mające ma celu poprawę warunków
funkcjonowania przedsiębiorstw w regionie. Wpłynie to na wyniki gospodarcze i pozwoli
uzyskać przewagę konkurencyjną w elementach pozostających poza kontrolą ich działania 82.
Konkurencyjność przedmiotowa wynika zatem z różnorodności, jakości i atrakcyjności
zarówno materialnych jak i niematerialnych zasobów regionu, które są uzupełnione
przewagami konkurencyjnymi jednostek gospodarczych i osób z danego regionu będących
użytkownikami tych zasobów83. Konkurencję przedmiotową regionu oceniamy jako złożony
zbiór użytkowników z ich relacjami społecznymi, gospodarczymi, politycznymi
i środowiskowymi oraz rynkowo i społecznie akceptowaną przez nich podaż zasobów.
Zróżnicowanie w zasobach regionów jest na tyle różnorodne, że można mówić o różnych
typach regionalnej konkurencyjności, np. turystycznej, przemysłowej, usługowej, rolniczej.
W tym ujęciu podnoszenie konkurencyjności i poprawa pozycji konkurencyjnej polegają na
wzmacnianiu instytucjonalnych czynników otoczenia biznesu i wszystkich zasobów
lokalnych, które decydują o rozwoju gospodarczym. Konkurencyjność regionu w sensie
przedmiotowym może być wyrażona i mierzona różnymi miarami ilościowymi
i jakościowymi, np. zdolnościami konkurencyjnymi firm84.
Konkurencyjność bezpośrednia określana także jako konkurencyjność podmiotowa to
najprościej mówiąc pozycja regionu, która wynika ze sprawności i skuteczności działań
podejmowanych przez regionalne władze samorządowe poprzez bezpośrednie konfrontacje

81
I. Pietrzyk, Konkurencyjność regionów w ujęciu komisji Europejskiej [w:] Polityka regionalna i jej rola w
podnoszeniu konkurencyjności regionów, pod red. M.Klaum L.Cybulski, Wyd. Akademii Ekonomicznej
im.Oskara Langego, Wrocław 2000, s.24-30
82
J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji,
Wydawnictwa Fachowe, s.107
83
http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/64/19.pdf [data dostępu: 02.05.2011]
84
www.nsrr.gov.pl/.../markowski_funkcja_nsrr_aspekt_przestrzenny.doc [data dostępu: 09.03.2011]

34
o subwencje, dotacje i inne form wsparcia rządowego i środki pomocowe UE 85. Przejawia się
także współzawodnictwo o dostęp do korzyści zewnętrznych m.in. przyciąganie
zewnętrznych inwestycji prywatnych zarówno krajowych jak i zagranicznych, utrzymanie
kapitału w regionie, lokalizacja przedsiębiorstw i organizacji gospodarczych jak i instytucji
rządowych86. W podejściu podmiotowym władze publiczne występują w wielu rolach:
dostarczają usługi publiczne, wspierają zarówno konkurencyjność przedmiotową (zasoby) jak
i konkurencyjność podmiotową (firmy) oraz konkurują z innym władzami o różne cele
i interesy. Rolą dominującą jest reprezentacja interesów własnej społeczności, przez co
władze publiczne uwikłane są w konkurowanie horyzontalne i wertykalne. Pierwszy z nich
dotyczy władz publicznych i instytucji publicznych tego samego poziomu, będziemy tu mieli
do czynienia z konkurencją w relacjach: gminy z gminami, powiaty z powiatami i regiony
z regionami. Natomiast w przypadku konkurencji wertykalnej będzie to już konkurowanie
między władzami gmin i regionów, między władzami gmin oraz władzami i instytucjami
centralnymi. Formy takiej konkurencji mogą mieć charakter sektorowy. Najczęściej
konkurowanie ma charakter mieszany, tj. horyzontalno-wertykalny, gdy do gry
konkurencyjnej włączane są inne poziomy instytucjonalne87.

1.4.3. Atrakcyjność inwestycyjna regionu

Konkurencyjność regionów i atrakcyjność inwestycyjna regionu są kategoriami

zależnymi. Wysoka pozycja konkurencyjna regionu nie jest jednoznaczne z tym iż
jednocześnie jest on atrakcyjny dla inwestorów. Konkurencyjność jest kategorią nadrzędną
i szerszą. Atrakcyjność inwestycyjna zaliczana jest do najważniejszych elementów
związanych z kształtowaniem aktywności gospodarczej i determinuje konkurencyjność
regionów. Przez aktywność inwestycyjną rozumie się zdolność przyciągania inwestora
poprzez oferowanie kombinacji korzyści lokalizacji możliwych do osiągnięcia w trakcie
prowadzenia działalności gospodarczej. Atrakcyjność dość powszechnie traktowana jest jako
nieformalny wyznacznik sukcesu/porażki stosowanej polityki regionalnej na danym obszarze
kraju88.
Corocznie Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową opracowuje Raport
„Atrakcyjność Inwestycyjna Województw i Podregionów Polski”, którego celem jest

85
http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/64/19.pdf [data dostępu: 02.05.2011]
86
J. Kudełko, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów,op. cit., s.69
87
www.nsrr.gov.pl/.../markowski_funkcja_nsrr_aspekt_przestrzenny.doc [data dostępu: 09.03.2011]
88
www.dawg.pl/public/uploads/.../Analiza_atrakc_inwest_regionu_zesp_1.pdf [data dostępu: 25.04.2011]

35
zobrazowanie atrakcyjności województw i podregionów. Województwa są oceniane w trzech
kategoriach: działalność przemysłowa, usługowa i zaawansowanej technologicznie. Autorzy
raportu wyliczają 9 czynników atrakcyjności inwestycyjnej, od których zależy postrzeganie
danej lokalizacji przez przedsiębiorców. Zalicza się do nich: dostępność transportowa, zasoby
pracy, chłonność rynku, infrastruktura gospodarcza, infrastruktura społeczna, poziom rozwoju
gospodarczego, stan środowiska,  poziom bezpieczeństwa publicznego, aktywność
województw wobec inwestorów. Polskie województwa są silnie zróżnicowane pod względem
atrakcyjności inwestycyjnej przedstawia to rysunek 1.

Rysunek 1. Atrakcyjność inwestycyjna regionów w Polsce w 2008 r.

Źródło:http://iskb.infor.pl/gospodarka-samorzad/wiadomosci/115279,Jakie-sa-czynniki-
atrakcyjnosci-inwestycyjnej.html [data dostępu: 01.05.2011]

Czołówka atrakcyjnych inwestycyjnie regionów w zasadzie od lat nie zmienia się.

Nadal najbardziej atrakcyjne dla inwestorów są: Śląsk, Dolny Śląsk, Mazowsze,
Wielkopolska i Małopolska. Do regionów zapewniających przedsiębiorcom ponadprzeciętne
warunki oprócz wyżej wymienionych zaliczają się: zachodniopomorskie, pomorskie i łódzkie.
Dla działalności produkcyjnej najatrakcyjniejsze są uprzemysłowione regiony Polski
południowej, czyli Dolnym i Górnym Śląsku oraz Małopolska. Obszary te wygrywają

36
z innymi dzięki dobrze rozwiniętym zapleczom przemysłowym i wyspecjalizowanym
rynkiem pracy, a także najlepszą w Polsce dostępnością transportową. Dobre warunki dla
przemysłu zapewniają również regiony: łódzki, poznański, bydgosko-toruński. Największa
luka infrastrukturalna występuje w regionach wschodnich i północno-wschodnich.
W województwie lubuskim i świętokrzyskim odnotowano najniższy poziom
przedsiębiorczości. W przypadku rozwoju małej przedsiębiorczości słabo charakteryzują się
województwa opolskie, podkarpackie, podlaskie i warmińsko-mazurkie.
Metropolie wygrywają wyścig w zakresie działalności zaawansowanej
technologicznie. Przyczyną takiej sytuacji jest koncentracja działalności ośrodków
akademickich i badawczo-rozwojowych oraz związanej z nią kadra w dużych miastach 89.
Mazowsze należy do najszybciej rozwijającego się regionu w Polsce. To tu skupiona się
największą liczbę ludności, wśród której ogromny odsetek stanowią ludzi młodzi, dobrze
wykształceni. Jest siedzibą największych polskie i zagraniczne firm. Warszawa ma ambicje
pełnienia funkcji jednego z europejskich regionalnych centrów biznesu. Województwo śląskie
obok mazowieckiego i wielkopolskiego zaliczane jest do najbardziej atrakcyjnych
inwestycyjnie regionów w kraju. Śląsk to najbardziej uprzemysłowionych obszarów Europy.
Do niedawna kojarzony był wyłącznie z przemysłem ciężkim. Chociaż nadal on dominuje to
obecnie bardzo dynamicznie rozwijają się inne branże, a szczególnie motoryzacyjna. To
w tym region występuje najbardziej gęstą sieć dróg ekspresowych. W regionie bardzo dobrze
rozwija się turystyka. Pasma górskie są wymarzonymi miejscami do uprawiania turystyki
aktywnej, nie tylko zimą ale także i latem.
Poznań uchodzi za najprężniej rozwijający się region w Polsce. Wpływ na to ma
dobrze wykształcona kadra, dobrze rozwinięte instytucje wspierające biznes, wysoka
wydajność przemysłu oraz duża aktywność inwestycyjna gmin, związana z dotacjami oraz
samofinansowaniem rozwoju90
Raport IBnGR przedstawia także niewykorzystane predyspozycje funkcjonalne
poszczególnych województw. Województwa odznaczają się wprawdzie wysoką
atrakcyjnością w różnych dziedzinach, ale nie wypracowały w nich specjalizacji.
W odniesieniu do przemysłu swojego potencjału nie wykorzystują woj. dolnośląskie,
małopolskie i zachodniopomorskie. Walory turystyczne i gastronomiczne są „marnotrawione”
przez woj. dolnośląskie i mazowieckie. Region dolnośląski, mazowiecki, śląski i wielkopolski

89
http://iskb.infor.pl/gospodarka-samorzad/wiadomosci/115279,Jakie-sa-czynniki-atrakcyjnosci-
inwestycyjnej.html [data dostępu: 01.05.2011]
90
http://www.firma.egospodarka.pl/44227,Atrakcyjnosc-inwestycyjna-regionow-w-Polsce,1,11,1.html [data
dostępu: 03.05.2011]

37
nie wyczerpuje maksymalnie potencjału usług dla biznesu. Edukacja nie jest w 100%
wyeksploatowana w województwie dolnośląskie, pomorskie i śląskie.
Jednymi z najwyżej ocenianych czynników lokalnych przez przedsiębiorców są:
bliskość do uczelni wyższych, instytutów naukowo-badawczych, klientów, dostawców oraz
usług miejscowych instytucji finansowych. Natomiast biorąc pod uwagę warunki lokalne dla
firm innowacyjnych najważniejsze są koszty płac, dostęp do wykwalifikowanej kadry oraz
oferta podwyższania kwalifikacji91.

ROZDZIAŁ II ROLA BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH

ROZWOJU REGIONU

2.1. Międzynarodowy przepływ kapitału w gospodarce światowej

Międzynarodowy przepływ kapitału definiuje się jako nabywanie przez rezydentów

danego państwa instrumentów finansowych pochodzących od rezydentów innych państw.
W efekcie realizowanych transakcji z zagranicą powstają wzajemne należności

91
http://www.inwestycje.pl/inwestycje_zagraniczne/atrakcyjnosc_inwestycyjna_regionow_polski;57420;0.html
[data dostępu: 05.05.2011]

38
i zobowiązania, które są ujmowane w bilansie płatniczym kraju. Za rezydenta uważa się:
rządy, instytucje, przedsiębiorstwa, banki oraz osoby prywatne92.
Na przełomie średniowiecza i ery nowożytnej przepływ kapitału dokonywany były
z Europy do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii, Nowej Zelandii i Afryki
Południowej. Dalszą falę migracji kapitału przyniósł kolonializm, który był ulokowany
w eksploatację surowców mineralnych i siły roboczej. Po upadku kolonializmu nastąpiła
kolejna, trzecia faza w procesie przepływu kapitału w skali międzynarodowej, która trwa do
chwili obecnej. W tym etapie charakterystyczne są przepływy zarówno trwałe jak
i tymczasowe oraz dominująca rola korporacji transnarodowych93.
Początek XXI wieku to szybki wzrost międzynarodowych przepływów, który jest
wynikiem oddziaływania wielu bodźców. Do najważniejszych spośród nich należą:
zwiększenie światowej wymiany handlowej, wzrost liczby ponadnarodowych fuzji i przejęć,
deregulacja i liberalizacja rynków finansowych oraz rozkwit nowych technologii w tym
informatycznej i telekomunikacyjnej. Rola dwóch ostatnich czynników w ostatnim okresie
wzrosła. Powoduje to, iż międzynarodowe wymiany kapitału mają charakter coraz bardziej
autonomiczny, a prędkość ich wzrostu znacznie zdystansuje przepływ towarów94.
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego są już trwałym komponentem krajobrazu
gospodarczego większości krajów na świecie. Następstwa spowodowane międzynarodowymi
przepływami kapitału są dostrzegalne dla państw dostarczających i przyjmujących kapitał.
Z jednej stron obserwujemy inwestorów poszukujących interesujących możliwości
inwestycyjnych poza swoim rodzinnym rynkiem, zaś z drugiej strony rządy państw
rywalizujące o przyciągnięcie inwestorów do swojego państwa 95. Inwestycje zagraniczne
poprzez wpływanie na rozwój handlu międzynarodowego i przyśpieszenie wzrostu
gospodarczego stają się ważnym czynnikiem, który dynamizuje powiązania gospodarcze
w skali świata. Rządy państw zarówno tych rozwiniętych jak i rozwijających się stoją przed
problemem jakim jest stworzenie warunków sprzyjających do inwestowania na danym rynku.
Natomiast zagraniczni inwestorzy poszukujący interesujących możliwości inwestycyjnych
muszą dokonać wybory wśród rodzajów inwestycji96.
92
G. Ciurzyńska, Międzynarodowe przepływu kapitału [w]Paweł Bożyk (red.) Egzemplifikacja
międzynarodowych stosunków gospodarczych. Materiały do ćwiczeń, Wyd. Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im.
R. Łazarskiego, Warszawa 2004, s. 56
93
M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Wyd. Dom
Organizatora, Toruń 2006, s. 15-16
94
E. Orechwa-Maliszewska, Przepływ kapitału intelektualnego i finansowego,s. 25
95
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary
decyzji strategicznych, Wyd. Key Text, Warszawa 2010, s.321
96
Inwestycje zagraniczne [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary decyzji strategicznych,
Wyd. Key Text, Warszawa 2010, s.104

39
 Coraz większe strumienie środków finansowych przepływają pomiędzy granicami
świata w związku z prowadzoną transakcją handlową oraz w poszukiwaniu możliwie nade
wszystko wydajnych inwestycji kapitału. Uczestnictwo przedsiębiorstw w globalizacji
gospodarek może mieć charakter zarówno aktywny jak i bierny. Pierwszy z nich polega na
wychodzeniu ze swoją działalnością poza granice kraju macierzystego, przyczyniając się
w ten sposób do rozwoju procesu globalizacji. Działalność firmy za granicą zaczyna się
zazwyczaj poprzez udzielenie licencji czy też eksport, a dopiero w następnej kolejności
dokonywane są bezpośrednie inwestycje zagraniczne. W przypadku biernego uczestnictwa
w procesie przedsiębiorstwa działają w skali lokalnej97.
Istnieje wiele form międzynarodowego przepływu kapitału. Przyjmując za kryterium
podziału formę wywożonego kapitału można wyodrębnić inwestycje zagraniczne, lokaty na
rynku walutowym oraz transfery kredytowe. W tabeli 4 przedstawiony został podział
uwzględniający inne kryteria.
Lokaty na rynku walutowym obejmują krótkookresowe lokowania kapitału na
zagranicznym rynku w formie depozytów krótkoterminowych, papierów wartościowych. Ten
rodzaj inwestowania polega na wykorzystaniu istniejących pomiędzy poszczególnymi
państwami zarówno różnic w stopach procentowych jak i też różnic kursowych98.
Transfery kredytowe przybierają zróżnicowane formy. Dokonują się pomiędzy
krajowymi a zagranicznymi firmami, bankami, instytucjami zarówno rządowymi, jak
i finansowymi. Można tu wyróżnić pożyczki i kredyty. Pożyczkę definiujemy jako
przesunięcie środków płatniczych na własność pożyczkobiorcy, z równoczesnym
zobowiązaniem do ich zwrotu w określonym terminie wraz z odsetkami, o ile przewiduje to
umowa.

Tabela 4. Formy międzynarodowego przepływu kapitału

MIĘDZYNARODOWY PRZEPŁYW KAPITAŁU

Lp. Kryterium: Forma:

- autonomiczne
1. przyczyna
- indukowane
- eksport kapitału
2. kierunek
- import kapitału
wpływ na bilans - wyrównawcze
3.
płatniczy - spekulacyjne
97
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Polska na tle świata, Wyd. Dom Organizatora, Toruń
2004, str.17
98
E. Mirecka, A. Kuźmińska, Międzynarodowe przepływy czynników produkcji{w}J. Rymarczyk(red.)
Międzynarodowe stosunki Gospodarcze, Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s.108

40
 - normalne
4. normalność
- anormalne
- prywatnego
- publicznego
5. własność
- organizacji
międzynarodowych
- krótkoterminowe
6. okres - średnioterminowe
- długoterminowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Kozłowska, Kapitał zagraniczny i jego pozyskiwanie w
Polsce, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1999, s. 12-14

Przez kredyt rozumiemy natomiast udostępnienie środków pieniężnych na czas i na

kryteriach określonych w umowie z zobowiązaniem kredytobiorcy do ich wykorzystania
i zwrotu jednocześnie z odsetkami na warunkach umowy i w oznaczonych terminach spłaty.
Kredyty zagraniczne klasyfikuje się w różny sposób99. Do podstawowych form kredytu, które
występują w międzynarodowym przepływie kapitału zalicza się kredyty transakcyjne
i kredyty finansowe.
Kredyty transakcyjne inna nazwa handlowe, towarowe to kredyty związane
bezpośrednio z transakcją towarową, udzielane przez eksportera importerowi. Są jednym
z elementów zwiększających konkurencyjność danego produktu. Odgrywają szczególną rolę
w dziedzinie gotowymi obiektami przemysłowymi, np. statkami czy samochodami. Kredyty
są istotne w stosunkach krajów uprzemysłowionych z krajami rozwijającymi się100.
Klasycznym przykładem tej grupy kredytów jest kredyt kupiecki. Oznacza on dostawę
towaru, świadczenie usług w zamian za uregulowanie zobowiązania w późniejszym terminie.
Jednak wraz z rozwojem międzynarodowych przepływów kapitału ta forma straciła na
znaczeniu i została zastąpiona przez kredyty bankowe. Związane są z finansowaniem przez
banki zakupu za granicą i eksportem produktów i usług101.
Wśród kredytów transakcyjnych wyróżnia się także kredyty importowe. Polegają na
tym, iż należność eksportera zostaje uregulowana z góry czy też zostaje wpłacona zaliczka na
poczet przyszłej dostawy. Istotną rolę odgrywają również kredyty rządowe inaczej
państwowe. Uruchamiane są one na podstawie umów, które zawarte zostały pomiędzy
rządami krajów. Ponadto udzielone są pod warunkiem wykorzystania środków na
sfinansowanie określonych zakupów w kraju kredytodawcy (promocja eksportu), ale także z

G. Ciurzyńska, Międzynarodowe przepływu kapitału [w] s. 58

99

A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

100

Warszawa2003, s.139
M. Kozłowska, Kapitał zagraniczny i jego pozyskiwanie w Polsce, Wyd. Akademii Ekonomicznej
101

w Katowicach, Katowice 1999, s. 27

41
motywów politycznych. Do głównych cech tego rodzaju kredytów zalicza się niskie
oprocentowanie i przeważnie kilkuletni okres spłaty102.
Kredyty finansowe są przyznawane przez banki jednego państwa bankom innego
państwa. Wyjątkowo kredytu udzielają agendy rządowe czy też międzynarodowe organizacje
finansowe. Kredyty finansowe polegają na postawieniu do dyspozycji kredytobiorcy środków
finansowych bez ograniczenia dotyczącego metody ich wykorzystania, mogą być
przeznaczone na dowolne cele. Jest zatem kredytem „niewiązanym”. Odmianą tej grupy
kredytu są tzw. euro kredyty - kredyt denominowany w walucie, która nie jest rodzimą walutą
banku udzielającego kredyt103.
W literaturze i praktyce gospodarczej pojęciu inwestycje nadaje się różnorakie
znaczenie, eksponując aspekt przedmiotowy – inwestycja to oszczędności, przyrost majątku
czy też aspekt czynnościowy – inwestycja to działalność. Najczęściej inwestycje to
wydatkowane przez przedsiębiorstwa środki mające na celu eskalację dochodu w przyszłości.
Jest zaangażowaniem określonych środków kapitałowych by w przyszłości dostać zwrot na
takim poziomie, który będzie wynagrodził czas, zaangażowane pieniądze czy też podjęte
ryzyko. Zatem inwestowanie jest procesem złożonym i zindywidualizowanym, który ma
wpływ na rozwój przedsiębiorstwa, wzrost jego wartości i pozycji na rynku. Środki pieniężne
przeznaczone zarówno w powiększanie jak i unowocześnianie dotychczasowego majątku
trwałego pozwala w przyszłości na polepszanie zasobów materialnych i niematerialnych, a to
w konsekwencji przyczyni się do stworzenia szansy na wzrost konkurencyjności firmy na
rynku. Jest to zatem działalność, której towarzyszy spore ryzyko związane z odzyskaniem
zainwestowanego majątku. Chwiejność otocznia powoduje iż nigdy nie ma pewności, że
podjęte działania wykażą się stosowne i przyniosą przewidywany rezultat. Inwestycje
powinny być rozpatrywane w zestawieniu z projektowaniem strategicznym w celu
zapewnienia zgodności pośród długookresowymi celami przedsiębiorstwa a kierunkami
alokacji zasobów104. Inwestycjami są zarówno nakłady na tworzenie zasobów środków
trwałych i obrotowych, nakłady na ulepszanie techniczne i organizacyjne, na podnoszenie
kwalifikacji pracowników, na marketing czy też nabycie papierów wartościowych105.
J. Hirshleifera jest zdania, że inwestycje to przedsięwzięcia, których naturą jest obecne
wyrzeczenie dla późniejszych korzyści. Teraźniejszość jest względnie pewna, podczas gdy
przyszłość jest nieznaną. K. Jajuga i T. Jajuga uważają iż powyższa definicja obrazuje
102
G. Ciurzyńska, Międzynarodowe przepływu kapitału [w] s. 59-60
103
G. Ciurzyńska, Międzynarodowe przepływu kapitału [w]Paweł Bożyk s. 60
104
U. Kłosiewicz-Górecka, Zagraniczne inwestycje w handlu na rynkach lokalnych, s. 17-18
105
W. Kurek, Metody oceny rzeczowych przedsięwzięć inwestycyjnych, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów 2006, s. 9

42
najważniejsze cechy każdej inwestycji. Do tych cech zaliczyć należy przede wszystkim
wyrzeczenie się w postaci rezygnacji z bieżącej konsumpcji, element czasu będący
nieodłącznym czynnikiem inwestowania oraz ryzyko towarzyszące każdej inwestycji.
Wszelka działalność inwestycyjna sprowadza się do zaangażowania środków dla osiągnięcia
określonych korzyści spodziewanych po upływie pewnego czasu.
Wśród inwestycji zagranicznych wyodrębnia się dwie formy: inwestycje pośrednie
(zwane także finansowymi lub portfelowymi) oraz inwestycje bezpośrednie. Pierwsze z nich
są najprostszym sposobem zaangażowania kapitałowego w spółkę zagraniczną poprzez
zakupienie papierów wartościowych udziałowych i dłużnych emitentów zagranicznych.
Główny cel inwestycji portfelowych to osiągnięcie określonego dochodu poprzez wzrost
zakupionych papierów wartościowych106. Według definicji Międzynarodowego Funduszu
Walutowego inwestycja portfelowa to przedsięwzięcie podejmowane w celu uzyskania
przychodów z zainwestowanych środków lub zysków kapitałowych bardziej niż w celu
sprawowania efektywnej kontroli i zarządzania przedsiębiorstwem 107. Podmiot wywożący
kapitał inwestuje w działalność gospodarczą, lecz nie obejmuje pakietu akcji, który wystarcza
do jej kontrolowania. W wyniku czego inwestor nie ma wpływu na decyzje podejmowane
w danym zakładzie. W przypadku inwestycji portfelowych inwestorem są najczęściej
inwestorzy instytucjonalni, np. instytucje ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne. Inwestycje
finansowe nie przynoszą trwałego rozwoju, a w momencie kryzysu finansowego są
gwałtownie wycofywane przez co dezorganizują gospodarkę kraju108.
Na przestrzeni lat inwestycje pośrednie w gospodarce światowej nabierały coraz
większego znaczenia. W XIX i na początku XX wieku inwestowanie w obligacje zagraniczne
było najważniejszą formą importu kapitału. Zakup przez inwestorów zagranicznych obligacji,
które były emitowane przez bank centralny albo rząd danego państwa stanowiły dla niego
ważne źródło akumulacji. Odnosiło się to głównie do krajów pozaeuropejskich. Za
pośrednictwem londyńskiego rynku finansowego sprzedawały swoje obligacje w państwach
europejskich. Z tego rodzaju „kredytów” korzystały zwłaszcza kraje obu Ameryk m.in. Stany
Zjednoczone czy Argentyna. Po II wojnie światowej wywóz kapitału za pośrednictwem
kupna obligacji sukcesywnie traciła na znaczeniu. W latach 70stych XX w. wielkość tej
formy inwestycji stanowiła zaledwie ok. 5% wielkości pożyczek zagranicznych 109. Obecnie

W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Polska na tle świata, Wyd. Dom Organizatora, Toruń
106

2004, str.18-21
107
108

A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

109

Warszawa2003, s.139

43
dominującą formą zagranicznych inwestycji pośrednich stanowi zakup akcji zagranicznych
przedsiębiorstw. Przyczyną takiej sytuacji jest bowiem długookresowa stabilizacja
gospodarcza najważniejszych państw. Dodatkowo postęp w telekomunikacji wpłyną na
pełniejszy i łatwiejszy dostęp do informacji o sytuacji poszczególnych przedsiębiorstw,
cenach ich akcji. Umożliwia to podejmowanie decyzji inwestorom o zakupie obligacji, ale
równocześnie uprasza pod względem technicznym przeprowadzenie transakcji110.
Jedną z głównych przesłanek importu kapitału w postaci inwestycji pośrednich jest
zarówno chęć osiągnięcia większych zysków, ale także racjonalna polityka zróżnicowania
portfela inwestycyjnego. Obecnie wiele krajów jest jednocześnie eksporterem i importerem
inwestycji finansowych. Motywem takiego działania jest konieczność dysponowania
zróżnicowanym portfelem akcji. Gwarantuje to, że spadkowi stopy zysku części z nich będzie
towarzyszył podwyżka stopy pozostałych. Taki stan rzeczy nie jest możliwy do uzyskania na
rynku narodowym. Napływ kapitału portfelowego wypełnia niedostatek zasobów
finansowych państwa i w ten sposób sprzyja rozwojowi111.
Inwestycje pośrednie są możliwe pod warunkiem funkcjonowania w danym kraju
rynku kapitałowego, dobrej infrastruktury regulacyjnej oraz rządowej kontroli
funkcjonowania tego rynku. Regulacje rządowe wpływająca zarówno na zmniejszenie ryzyka
inwestycyjnego jak i zwiększenie ochrony przeciw nielegalnym praktykom. Inwestycje
finansowe stanowią źródło kapitału dla przedsiębiorstw, skutkują dopływem środków
pieniężnych do budżetu i tworzą zainteresowanie dobrym zarządzaniem, mimo iż nie mają oni
bezpośredniego wpływu ani kontroli nad zainwestowanymi funduszami112.
Do zaleta inwestycji portfelowych należy zaliczyć zarówno swobodę wyboru celu
inwestycyjnego jak również niskie koszty przeprowadzenia operacji. O rozmiarze tego typu
inwestycji w danym państwie decydują takie czynniki jak: polityka podatkowa, kontrola i
ograniczenia dewizowe, ilość notowanych podmiotów oraz ich sytuacja finansowa, płynność
rynku113.

2.2. Pojęcia i formy bezpośrednich inwestycji zagranicznych

110
E. Mirecka, A. Kuźmińska Międzynarodowe przepływy czynników produkcji{w}J. Rymarczyk, s.109
111
G. Ciurzyńska, Międzynarodowe przepływu kapitału [w]Paweł Bożyk s. 62
112
Inwestycje zagraniczne [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary decyzji strategicznych,
Wyd. Key Text, Warszawa 2010, s.106
113
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary
decyzji strategicznychWyd. Key Text, Warszawa 2010, s.322-323

44
 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) jako forma wymiany kapitału występuję
w gospodarce światowej już od dawna. Jednakże dopiero po drugiej wojnie światowej
przybrała szczególnego znaczenia. Wiąże się to przede wszystkim z narodzeniem się
i rozwojem korporacji transnarodowych. Obecnie bezpośrednie inwestycje zagraniczne są
najczęściej podejmowane jako element taktyki przedsiębiorstw, które upatrują w ekspansji na
rynek światowy szansy na rozwój114.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to termin dość wieloznaczny. Brak jest
powszechnie akceptowanej definicji tego pojęcia. W literaturze funkcjonuje mnóstwo różnych
określeń bezpośrednie inwestycje zagraniczne co dowodzi istnienia znacznych trudności
i braku jednoznaczności w identyfikacji, kwalifikacji oraz postrzeganiu tego zjawiska.
Na poziomie mikroekonomicznym inwestycje bezpośrednie są interpretowane jako
podjęcie od podstaw samodzielnych działań za granicą lub przejmowanie władzy
w istniejącym już przedsiębiorstwie. Oznacza więc przypływ zagranicznego kapitału zarówno
w formie środków finansowych jak i rzeczowych. Biorąc pod uwagę poziom makro
bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią jedną z form obrotu kapitału w skali
światowej, wchodząc w skład bilansu płatniczego115.
W rozumieniu teorii ekonomii bezpośrednie inwestycje zagraniczne są określane jako
lokaty kapitałowe podjęte przez inwestora za granicą w celu uzyskania bezpośredniego
wpływu na działalność produkcyjną przedsiębiorstwa, w którym są lokowane lub w celu
dostarczenia ,środków finansowych, dóbr inwestycyjnych, technologii lub know-how
przedsiębiorstwu, w którym dana firma posiada udział własnościowy. Tak rozumiana
definicja bezpośrednie inwestycje zagraniczne od strony ekonomicznej będzie zarówno
dotyczyła przepływu środków finansowych, jak i przekazywania wypracowanych rozwiązań
technologicznych i organizacyjnych, a także efektów pracy oraz wiedzy ludzkiej w zamian za
udziały w jednostkach inwestowania bezpośredniego116.
Amerykański Departament Handlu określa zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako
takie stosunki amerykańskich właścicieli z zagranicznymi organizacjami gospodarczymi,
w których dysponują oni przynajmniej 10% akcji, mających prawo głosu bądź też
równorzędne prawo własności w zagranicznej firmie filialnej nie będące spółka akcyjną117.

114
E. Mirecka, A. Kuźmińska, Międzynarodowe przepływy czynników produkcji [w.] J. Rymarczyk 0,s.110
115
A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczna a proces restrukturyzacji gospodarki aspekt
teoretyczny, Wyd, Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008,s. 13
116
A. Stępniak, S. Umiński, Możliwości wykorzystania swobodnego transferu kapitału przez polskie firmy na
obszarze UE, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, ster.7
117
K. Budzowski, Ekonomika handlu zagranicznego, Wyd. Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków 1999,s. 155

45
 W literaturze bardzo rozpowszechnione są definicje bezpośrednich inwestycji
opracowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Organizacje Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD), którą uważa się za twórcę definicji wzorcowej inwestycji
bezpośrednich. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego bezpośrednią inwestycją
zagraniczną jest inwestycja, którą podejmuje się w celu uzyskania trwałego wpływu na
działalność przedsiębiorstwa w innym kraju118. Zgodnie z OECD bezpośrednie inwestycje
zagraniczne mają miejsce gdy zagraniczny inwestor uzyskuje lub posiada „trwały” wpływ na
zarządzanie i działalność w przedsiębiorstwie zagranicznym. Wartością progową
wyznaczającą, z natury rzeczy w sposób umowny, uzyskanie tak określonego wpływu jest
posiadanie 10% akcji zwykłych lub głosów119.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to lokaty kapitału dokonywane poza granicami
kraju macierzystego inwestora dla podjęcia działalności gospodarczej od fundamentów lub
nabycia praw własności, które umożliwią bezpośredni udział w zarządzaniu. Jest to
szczególna forma międzynarodowego przepływu kapitału. W jego wyniku następuje zarówno
transfer środków finansowych jak i transfer dóbr inwestycyjnych. Inwestycje mają charakter
majątkowy jako że dokonywane są w obszarze gospodarki w celu stworzenia trwałych
stosunków gospodarczych. Poza tym wskazują na nieodłączność towarzyszących im
motywów dochodowego jaki i kontrolnego.120 Celem inwestycji bezpośrednich jest nie tylko
otrzymanie zysku z działalności przedsiębiorstw zagranicznych, ale także podniesienie
rentowności produkcji krajowej w skutek zapewnienia dostaw tanich surowców,
półproduktów. BIZ to również przemieszczanie oprócz kapitału innych czynników produkcji
do których należy zaliczyć przede wszystkim umiejętności techniczne, menadżerskie
i marketingowe. J.H. Dunning podkreśla, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne są
specyficzną transakcją, która wiąże trzy płaszczyzny: kapitał finansowy, doświadczenie
zarządzania i wiedzę techniczną oraz przedsiębiorczość.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne można podzielić na horyzontalne (poziome) i
wertykalne (pionowe). O pierwszym typie mówimy wówczas gdy firma inwestuje w tą samą
produkcję wyrobów jakie produkuje w kraju macierzystym. Przedsiębiorstwa otwierają swoje
filie i oddziały. Zatem w różnych lokalizacjach jest prowadzona taka sama działalność.

118
M. Stawicka Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych krajach świata [w], W. Karaszewski (red.)
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów,
Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s.294
119
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Polska na tle świata, Wyd. Dom Organizatora, Toruń
2004, str.20
120
Ibidem, str. 18-19.

46
Motywem podejmowania inwestycji poziomych najczęściej są bariery celne, wysokie koszty
transportu i korzyści skali.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wertykalne odwrotnie do horyzontalnych
dotyczą aspektu działalności inwestora innego niż podstawowy. Działalność ta stanowi etap
poprzedzający podstawową produkcję tzw. opcja zorientowana kosztowo polegającą na
przenoszeniu etapów które wymagają zaangażowania danego czynnika produkcji w kraju
posiadających ten czynnik lub etap występujący po działalności podstawowej (opcja
zorientowana rynkowo).
Bezpośrednim inwestorem zagranicznym może być osoba fizyczna, jednostka-
przedsiębiorstwo prywatne/publiczne, rząd, grupa osób fizycznych lub prawnych 121.Inwestor,
który decyduje się na bezpośrednią inwestycję zagraniczną może na rynku zagranicznym:
 stworzyć od podstaw samodzielną działalność gospodarczą (greenfield investment),
 przejąć już istniejące przedsiębiorstwo w wyniku fuzji i przejęcia (cross-border
cquisitions and mergers),
 współtworzyć nowe przedsiębiorstwo poprzez współpracę z kapitałem lokalnym (joint
venturs)122.
Najbardziej wartościowe dla gospodarki są transakcje greenfield polegające na
stworzeniu od podstaw nowego przedsiębiorstwa. Są charakterystyczne dla krajów
rozwijających się. Umieszczane zazwyczaj na terenach jeszcze nie zagospodarowanych,
posiadających słabo rozbudowaną infrastrukturę. Wybierając lokalizacja najczęściej zwraca
się uwagę na atrakcyjne położenie pod względem logistycznym, bliskość surowców,
relatywnie niewysokie koszt utrzymania ewentualnie bliski dostęp do taniej siły roboczej 123.
W momencie budowania nowego przedsiębiorstwa wraz z zapleczem badawczo-rozwojowym
korzyści z greenfield są znacznie większe. Przyczynia się to do zmniejszenia dystansu
technologicznego i dochodowego w odniesieniu do krajów rozwiniętych. Dodatkowa korzyść
występuje także w sferze usług około biznesowych np. hotelarstwo czy gastronomia.
Inwestycje typu greenfield przyczyniają się do przyspieszenia wzrostu gospodarczego124.
Kolejna forma działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwo poza granicami kraju
macierzystego to fuzja i przejęcie. Prze fuzję należy rozumieć połączenie wszystkich operacji
i aktywów dwóch firm i przekazanie ich pod nadzór nowo powstałej organizacji stanowiącej
121
A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczna a proces restrukturyzacji gospodarki aspekt
teoretyczny, Wyd, Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008,s. 14,17
122
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu… op. cit., s. 58
123
http://inwestycje24.com.pl/2011/01/znaczenie-inwestycji-typu-greenfield-w-polsce/ data dostępu
124
I. Michałków, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w dobie globalizacji, Wyd. Wyższa Szkoła
Ekonomiczna, Warszawa 2003, s.50

47
współwłasność dotychczasowych akcjonariuszy łączących się spółek. Nadrzędnym celem
dokonywania fuzji jest osiągnięcie efektu synergii – dodatkowej wartości ponad sumę
poszczególnych części składowych. Oprócz tego dość często następuje pozyskanie
technologii i zespołu ludzi o unikalnych kompetencjach. Do problemu tego typu działalności
należy zaliczyć różnice kulturowe, narodowościowe a także kwestie związane z wyceną
części majątku, który wejdzie w skład nowej organizacji rynkowej125.
Przejęcia to zakup przez jedną firmą całego bądź większościowego pakietu udziałów
innej firmy co skutkuje przejęciem przez kupującego kontroli nad nabywanym
przedsiębiorstwem. Kontrolę nad tym przedsiębiorstwem można uzyskać również w efekcie
zakupu majątku, uzyskania pełnomocnictwa czy też prywatyzację, dzierżawę 126. Czasem
wśród przejęć wyróżnia się inwestycję typu brownfield polegającą na zmianie
przedsiębiorstwa w całkiem pionierską jednostkę poprzez rozbudowę, wymianę maszyn
i technologii, a często również potencjałów ludzkich i asortymentu produkcji.
Inwestycje w postaci fuzji i przejęcia dominują w krajach rozwiniętych, a w
przypadku brownfield są to kraje przechodzące transformacje systemową. W krótkim okresie
wypadają znaczniej słabiej niż np. greenfield. W początkowym etapie inwestycja typu fuzja i
przejęcie przynosi mniej korzyści i często ma negatywny wpływa na rozwój kraju
przyjmującego. Inwestycje tego rodzaju nie prowadzą do rozszerzenia produkcji, nie powstają
nowe miejsca pracy, a wręcz odwrotnie. Następuje redukcja zatrudnienia, brak transferu
nowoczesnych technologii, zniszczenie konkurenta a tym samym umocnienie własnej pozycji
na rynku. W państwach goszczących rodzi się obawa, że fuzje i przejęcia dokonywane są
wyłącznie w celu późniejszego zamknięcia podmiotu lub jego poszczególnych oddziałów,
które są mało wydajne127.

Tabela 5. Formy bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Forma
Możliwe rozwiązania organizacyjne Cechy charakterystyczne
inwestycji
Greenfield  Założenie nowego przedsiębiorstwa  Inwestor finansuje utworzenie
zależnego, nad którym firma- zupełnie nowej jednostki
inwestor sprawuje pełną kontrolę, gospodarczej poprzez budowę lub
 Tworzenie oddziałów firmy zakup wymaganych obiektów,
macierzystej w kraju przyjmującym, instalacje urządzeń itp.,
nieposiadających odrębnych
osobowości prawnej,
125
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary
decyzji strategicznych Wyd. Key Text, Warszawa 2010, s.324
126
A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczna a proces restrukturyzacji gospodarki aspekt
teoretyczny, s.18
127
E. Mirecka, A. Kuźmińska, Międzynarodowe przepływy czynników produkcji [w.] J. Rymarczyk (red.) s.113

48
  Tworzenie przedsiębiorstw
siostrzanych-stowarzyszonych,
działających jako odrębne jednostki
gospodarcze i prawne, w których
udział firmy macierzystej nie musi
wynosić 100%,
w tym:  połączenie zasobów dwóch lub 
Najczęściej przewagą
joint ventures więcej przedsiębiorstw, które konkurencyjną joint venture opiera
wspólnie tworzą nową jednostkę, się na znajomości rynku partnera
sprawują nad nią kontrolę o krajowego oraz zasobach
finansowych, technologicznych i
korzystają z efektów jej działalności
know-how inwestora
zagranicznego
Przejęcie  Zakup przedsiębiorstwa  Przejęcia i fuzje mogą mieć
zagranicznego (kontrolnego pakietu charakter poziomy ( gdy
własności majątku) i sprawowanie uczestniczące przedsiębiorstwa są
nad nim pełnej kontroli przy z tej samej branży) pionowych
zachowaniu osobowości prawnej (gdy dotycz przedsiębiorstw
 Połączenie przedsiębiorstw funkcjonujących w ramach jednego
i fuzje przeważnie o podobnej wielkości w łańcucha tworzenia wartości) lub
jedną wielką organizację, dywersyfikacyjny (gdy dotyczą
przedsiębiorstw z różnych
dziedzin, ale bazujących na
podobnych technologiach,
marketingu itp.,
w tym:  Obejmowanie udziałów w firmie  Przejęcie przedsiębiorstwa w złej
brownfield zagranicznej sytuacji finansowej celem znacznej
restrukturyzacji i modernizacji
(oraz ewentualnie późniejszej
odsprzedaży)
Źródło: A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu… op. cit., s.
58

Ostatnia i dość szeroko stosowaną forma bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest

joint ventures, czyli uczestnictwo we wspólnym przedsięwzięciu. Biorąc pod uwagę wkład
partnerów joint ventures można podzielić na:
 mniejszościowe-majątek udziałowca zagranicznego stanowi 50% wartości kapitału
zakładowego,
 parytetowe-kapitał stanowi w połowie własność kontrahenta krajowego i
zagranicznego,
 większościowe-kapitał należący do przedsiębiorcy zagranicznego stanowi więcej niż
50% wartości kapitału firmy128.
Wśród zalet join ventures wymienia się najczęściej minimalizacje nakładów ponoszonych
przez poszczególnych współwłaścicieli oraz wspólne uzupełnianie się kompetencji
wspólników. Dodatkowo współuczestnicy zachowują pełną niezależność podczas współpracy.

128
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Polska na tle świata, Wyd. TNOiK, Toruń 2004,s.24

49
Niebezpieczeństwo natomiast może wystąpić ze strony nietrafnego wybory partnera,
problemu z oszacowaniem aportów wnoszonych przez poszczególnych współwłaścicieli czy
tez innych oczekiwań na etapie wykonania pomysłu129.

2.3. Motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Niezależnie od strategii wejścia na rynek zagraniczny motywy BIZ na obszarze kraju

przyjmującego są podobne. Rozpatrywaniem motywów podejmowania zagranicznej
działalności gospodarczej zajmowało się wielu autorów. Najstarszą i równocześnie
najpowszechniej używaną klasyfikację wprowadził J.H. Dunning. Usystematyzował on
motywy w cztery grupy:
1) zorientowane na rynek (market seeking),
2) zorientowane na zasoby (resource seeking),
3) zorientowane na efektywność (efficieny seeking),
4) zorientowane na aktywa strategiczne (strategic asset seeking).
Dwa pierwsze rodzaje motywów są specyficzne dla inwestorów ledwie co
rozpoczynających proces internacjonalizacji i poszukują przewag lokalizacyjnych o
tradycyjnym, statystycznym charakterze. Odnajdują je w państwach rozwijających się, gdzie
na rynku lokalnym zdołają efektywnie konkurować w oparciu o technikę wycofaną już z kraju
macierzystego albo wykorzystać tanie, niewyspecjalizowane czynniki produkcji. Następne
dwa motywy przeważają w gronie doświadczonych inwestorów międzynarodowych
poszukujących aktywów o kluczowym znaczeniu, nasyconych wiedzą o umożliwiających
budowę dynamicznej, długoletniej przewagi konkurencyjnej na bardzo wymagających
rynkach.
Inwestycje zagraniczne zorientowane na rynek tworzą przedsiębiorstwa, które
inwestują na rynku państwa goszczącego w celu sprzedaży swoich asortymentów i usług na
nowo zdobytym rynku. Inwestycji dokonują inwestorzy, którzy przedtem eksportowali na
dany rynek i znają jego specyfikę. Pozwala to im na wyłączenie kosztów transportu a także
opłat celnych. Inwestycje tego rodzaju przeważają w krajach dynamicznie rozwijających się.
Bodźcem takiej sytuacji jest brak potrzeby użycia najnowszych technologii w celu osiągnięcia
przewagi nad producentem krajowym130.

129
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary
decyzji strategicznychWyd. Key Text, Warszawa 2010, s.324
130
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu… op. cit., s.65-66

50
 Następny motyw odnosi się do firm zamierzających eksploatować zasoby kraju
przyjmującego, dostępne po niższej cenie w odniesienia do cen obowiązujących w kraju
inwestora zagranicznego. Wyróżnia się trzy rodzaje motywów zasobowych. Pierwszy typ
stanowią inwestycje chcące wykorzystać zasoby naturalne kraju goszczącego (surowce
mineralne, paliwa, płody rolne czy też położenie geograficzne). Kolejny rodzaj odnosi się do
przedsiębiorstw poszukujących taniej siły roboczej. Firmy te najczęściej pochodzą z krajów
mających wysokie koszty siły roboczej. Koszty pracy są głównym źródłem informacji dla
prowadzenia działalności gospodarczej. Ponadto są miernikiem konkurencyjności
międzynarodowej. Działania inwestycyjne polegają na przejęciu przedsiębiorstwa lub budowy
od podstaw. Wytwarzane produkty będą eksportowane. Ostatnim trzecim typem jest
poszukiwanie zdolności produkcyjnych zorientowanych zarówno na umiejętności
technologiczne jak także te z zakresu zarządzania, marketingu i organizacji131.
W przeszłości inwestycje te dominowały głównie w przemysłach, które bazowały na
zasobach naturalnych. Wraz z rozwojem technologii ich dynamika zmalała i obecnie
najczęściej poszukiwanymi zasobami jest tania i średnio wykwalifikowana siła robocza.
Przedsięwzięcia podejmowane są najczęściej w formie, która zagwarantuje całkowitą kontrolę
nad jednostką. Pozwoli to lepiej chronić niematerialne przewagi własnościowe, ale także
uniknąć konieczności dzielenia się zyskami z partnerami. Inwestycje tego rodzaju w sposób
bezpośredni przyczyniają się do poprawy konkurencyjności inwestora na międzynarodowym
rynku132.
Przedsiębiorstwa inwestujące za granicą poprzez działania zorientowane na
efektywność chcą maksymalnie wykorzystać korzyści ze współpracy z lokalnymi podmiotami
czy różnice podatkowe. Wyodrębnia się tu dwie formy inwestycji. Pierwsza orientuje się na
wykorzystaniu zalet, które wynikają z różnic w podaży i kosztów tradycyjnych czynników
produkcji. Natomiast drugi typ występuje w krajach o podobnych strukturach ekonomicznych
i poziomie zarobków do kraju inwestora. Na znaczeniu zyskują tu przede wszystkim takie
czynniki jak: jakość przemysłu, natura popytu, strategia rządu czy też cechy konkurencyjności
lokalnej133. Atutem lokalizacyjnym jest zarazem brak zewnętrznych barier handlowych jak i
członkostwo danego kraju do ugrupowania integracyjnego. Celem inwestycji zorientowanej

131
M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Wyd. Dom
Organizatora, Toruń 2006, s. 53-54
132
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu… op. cit., s.65
133
M. Jaworek, Stymulanty i destymulanty podejmowania inwestycji bezpośrednich za granicą[w] W.
Karaszewski (red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, Wyd. Dom Organizatora,
Toruń 2008, s. 63

51
na efektywność jest racjonalizacja działań operacyjnych poprzez zmianę struktury i aktywne
zarządzanie rozrzuconymi geograficznie zasobami i jednostkami.
Ostatni motyw - inwestycje zorientowane na aktywa strategiczne – podejmowane są
głównie przez przedsiębiorców z branż kapitałochłonnych, zaawansowanych technologicznie
chcących utrzymać jak i umocnić pozycję konkurencyjną na arenie światowej w wyniku
uzyskania dodatkowych przewag własnościowych o charakterze niematerialnym. 134
Inwestycja ukierunkowana na zakup w całości lub części przedsiębiorstwa istniejącego w celu
pozyskania zasobów unikatowych i niełatwych do skopiowania. Inwestycja ma zwiększyć
zawartość pakietu finansowego dla zachowania pozycji konkurencyjnej zarówno na rynku
krajowym jak i międzynarodowym135.
Każda z przytoczonych powyżej form może mieć charakter ofensywnej bądź
defensywnej strategii inwestycyjnej. W ofensywnej strategii inwestor sam rozpoczyna
inwestycję w celu wykonania swojego strategicznego celu. Ukierunkowane na zdobycie
nowych lub rozszerzenie istniejących rynków zbytu. Zaś defensywna strategia inwestycyjna
oznacza reakcję na zachowania konkurencji ewentualnie politykę rządu państwa goszczącego.
Mają na celu utrzymanie posiadanej pozycji na rynku zbytu. Reakcja defensywna konieczna
jest do obrony swojego udziału w rynku136.
Głównym motywem działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw zagranicznych jest
maksymalizacja zysku i poprawa konkurencyjności firmy. By to osiągnąć inwestorzy
poszukują lokalizacji, która dzięki pewnym walorom wzmocni ich przewagę. O wyborze
danej lokalizacji najczęściej decyduje kilka kombinacji czynników ilościowych i
jakościowych. Zbiór takich czynników, które wpływają na poziom inwestycji w regionie
określa się mianem klimatu inwestycyjnego137.
M. Kuzel wyróżnia elementy związane z klimatem inwestycyjnym w kraju przyszłej
inwestycji prowadzące do podjęcia BIZ. Dzieli on klimat inwestycyjny na pięć elementów
składających się na niego:

134
A. Kłysiuk-Uryszek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu… op. cit., s.65-66
135
A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczna a proces restrukturyzacji gospodarki aspekt
teoretyczny, s.21
136
M. Jaworek, Stymulanty i de stymulanty podejmowania inwestycji bezpośrednich za granicą[w] W.
Karaszewski (red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, Wyd. Dom Organizatora,
Toruń 2008, s. 62
137
M. Piotrowska-Trybull, Istota i czynniki konkurencyjności regionu[w] W. Kosiedowski)rwed.)
Konkurencyjnośc regionów w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej. Miedzynarodowa analiza
porównawcza:Białoruś, Litwa, Łotwa i Polska, Torun 2004, s.29

52
 1) klimat ekonomiczny A- jest określony przez obecną i przyszła sytuację gospodarczą i
determinuję decyzję o wyborze kraju lokaty BIZ,
2) klimat ekonomiczny B- wynika ze stanu infrastruktury danego kraju i określa
efektywność ekonomiczną inwestycji,
3) klimat socjalny - uwarunkowany od sytuacji na rynku pracy oraz od warunków
socjalno-kulturowych wyznaczających poziom jakości zasobów ludzkich i
funkcjonowania rynku pracy,
4) klimat administracyjny - cała gama elementów warunkujących afiliację inwestorów
zagranicznych (politykę podatkową, kontrolę transferu zysków za granicę,
limitowanie eksportu oraz kontrolę cenową),
5) klimat polityczny - stabilność polityczna i stopień ograniczenia obaw o zmiany w
rządzie w kraju goszczącego, mogące przynieść zagrożenie dla kapitału
zagranicznego138.
Przeprowadzone na świecie badania poznawcze umożliwiły sklasyfikowanie
motywów lokowania za granicą kapitałów w postaci BIZ w cztery grupy:
1) motyw rynku i zbytu,
2) motyw kosztów lub przychodów,
3) motyw zaopatrzenia,
4) motyw polityczny.
Motywy polityczne oraz motywy kosztów lub przychodów zalicza się do tzw. Czynników
lokalizacji139.
Motywy rynkowe wynikają głównie z poszukiwania rynków zbytu na własne towary i
usługi. Inwestorzy umieszczą kapitał w formie BIZ tam gdzie istnieje dostęp do dużego i
chłonnego rynku zbytu niezależnie od branży.
Do ostatniej grupy motywów należą te związane z polityką. Środki za pomocą których
kraje rozwijające się zachęcają obcy kapitał do inwestowania dzieli się na: fiskalne,
finansowe i pozostałe (tabela ).

Tabela 6. Motywy polityczne podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych

138
M. Kuzel, Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności, Wyd. Dom
Organizatora, Toruń 2007, str. 82
139
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Polska na tle świata, Wyd. TNOiK, Toruń 2004,s.71

53
 - ulgi podatkowe,
- wakacje podatkowe,

fiskalne
Środki
- przyśpieszona amortyzacja,
- możliwość odpisywania strat od przyszłych dochodów,
- obniżenie składek ubezpieczeniowych,
- subsydiowanie płac, marketingu i kosztów uzyskania przychodu
- sprzedaż ziemi i budynków po obniżonej cenie,
finansowe
Środki

- rządowe gwarancje kredytowe i preferencyjne kredyty rządowe,

- subwencjonowanie oprocentowania kredytów,
- preferencyjne ubezpieczenia rządowe kredytów i należności
- pokrycie kosztów przeszkolenia załogi,
- gwarancje zakupów rządowych,
- dostarczenie wszelkich informacji niezbędnych dla inwestora o charakterze
produkcyjnym, rynkowym, prawnym, administracyjnym itp.,
- opracowanie studium przedinwestycyjnego,
Pozostałe środki

- prawo do swobodnej repatriacji zysków i kapitału, zapewnienie dostępu do

źródeł finansowania w kraju,
- przyznanie wyłączności do inwestowania w danej branży,
- protekcyjne taryfy importowe chroniące inwestorów przed konkurencją,
- przyznanie kwot importowych, inwestycje w infrastrukturę niezbędną do
funkcjonowania biznesu zagranicznego,
- zapewnienie dostępu do źródeł finansowania w kraju,
- ochrona przed ryzykiem walutowym – zgoda na lokowani wpływów z
eksportu na koncie za granicą
Źródło: M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Wyd.
Dom Organizatora, Toruń 2006, s.58

2.4. Stymulanty i destymulanty podejmowania inwestycji za granicą

2.4.1 Czynniki stymulujące podjęcie BIZ

Istnieje wiele teorii, które wyjaśniają powody podejmowania bezpośrednich inwestycji

zagranicznych. Teoria J.H. Dunninga zakłada iż inwestycje zagraniczne zostają podjęte w
momencie wystąpienia trzech grup czynników. Pierwsza grupa czynników dotyczy specyfiki
przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo podejmie inwestycje jeżeli umieszczenie jej w kraju
lokaty zapewni osiągnięcie korzyści z przewag własnościowych, które wynikają z posiadania
czynników niedostępnych dla firm lokalnych. Im większa przewaga takich własności tym
większa jest skłonność do podjęcia decyzji o inwestowaniu. Do drugiej grupy należą
występujące w kraju przyjmującym czynniki lokalizacyjne, które uniemożliwiają osiągnięcie
korzyści w kraju macierzystym. Trzecia grupa to bodźce internacjonalizacji. Oznaczają

54
wystąpienie przewag transakcji wewnętrznych dokonywanych wewnątrz międzynarodowej
struktury powiązanych kapitałowo przedsiębiorstw nad transakcjami zewnętrznymi z
przedsiębiorstwami spoza struktury140.
Przedsiębiorstwa podejmują bezpośrednie inwestycje zagraniczne dla zapewnienia
rozwoju i należy to traktować jako podstawowy cel. By go osiągnąć należy realizować szereg
celów cząstkowych. Wśród nich coraz częściej na pierwszym miejscu stawia się cele
związane z rynkiem zbytu. Według B. Kortüma występują trzy grupy celów, które wpływają
na podjęcie inwestycji zagranicznej przez przedsiębiorcę. Pierwsza grupa to cele
ekonomiczno-organizacyjne i dotyczą one przede wszystkim takich kwestii jak: walka o
przyszłą pozycje na rynku, zdobywanie rynków krajów rozwijających się czy też warunków
pracy w tych krajach. Kolejna grupa to cele ekonomiczno-polityczne i ekonomiczno-
rozwojowe i wiążą się z m.in. takimi zagadnieniami: międzynarodowy podział pracy,
zabezpieczenie surowców, bilans płatniczy czy polityka koniunkturalna. Ostatnia grupa to
cele meta ekonomiczne dążą do zwiększenia siły prestiżu i zrealizowania zamierzeń
społeczno-kulturalnych141.
Czynniki, które warunkują wybór kraju bezpośredniej inwestycji zagranicznej to
zespół przyczyn i uwarunkowań występujących w zagranicznym otoczeniu przedsiębiorstwa,
które zachęcają do podejmowania działalności. Determinanty inwestycji napływających to
czynniki lokalizacyjne w kraju przyjmującym, które przedsiębiorcy międzynarodowi muszą
uwzględnić i na ich podstawie dokonać wyboru optymalnej lokalizacji142.
W literaturze przedmiotu spotykamy się z rozbieżnością poglądów na temat rodzajów
i ważności czynników lokalizacji inwestycji zagranicznych. J. Rymarczyk uważa iż
zbiorowość czynników, które decydują o rozpoczęciu inwestycji w danym kraju jest bardzo
obszerna. Zakłada on podział czynników na cztery grupy. Pierwsza z nich to czynniki
instytucjonalne i polityczne, które tworzą klimat inwestowania. Określane są na podstawie
ustawowych regulacji, decyzji o charakterze fiskalnym, stabilności politycznej czy też
nastawienia społeczności lokalnej do inwestowania. Druga grupa czynników to czynniki
kosztowe, w której uwzględnia się dostęp do czynników produkcji i ich ceny. Najczęściej
określane są przez płace. I tak w krajach rozwijających się kształtują się one na niskim
poziomie, co stanowi zachętę dla zagranicznych inwestorów. Przedostatnią, trzecią grupę
czynników stanowią czynniki rynkowe. Zalicza się tu m.in. wielkość rynku, jego dynamikę,
140
M.Ulatowska, Stymulanty i de stymulanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce[w] Wl.
Karaszewski(red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, s. 56-57
141
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wyd. TNOiK, Toruń 2004,s.64-
66
142
M. Stawicka, Czynniki warunkujące wybór kraju do lokowania bezpośrednich inwestycji naukowych,

55
konkurencyjność oraz rozmiar eksportu. Do ostatniej grupy Rymarczyk zaklasyfikowała
bariery handlowe i najczęściej wymieniane tu są cła, procedury celne, licencje jak i transport
czy też negatywne nastawienie mieszkańców do inwestowania.
K. Przybylska prezentuje dwa podziały czynników decydujących o podjęciu
inwestycji. Pierwszy z nich dzieli czynniki na dwie grupy: determinanty wynikające z
motywów podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz determinanty, które
wynikają z klimatu inwestycyjnego kraju przyjmującego BIZ. Natomiast drugi podział
wyodrębnia cztery grupy: ekonomiczne, polityczne, naturalne i społeczno-kulturowe.
Uwarunkowania ekonomiczne związane są z posiadaniem przez państwo goszczące
inwestycje zagraniczne czynników makroekonomicznych, których kondygnacja sprzyja
skutecznemu inwestowaniu. W grupie tej wyodrębnia się 3 podgrupy:
 wskaźniki obrazujące poziom i tempo rozwoju gospodarczego (liczba
ludności, zasoby pracy),
 wskaźniki charakteryzujące aspekt finansowy ( bilans płatniczy, kursy walut i
zadłużenie zagraniczne),
 wskaźniki opisujące politykę pieniężną (stopa inflacji, deficyt budżetowy,
zadłużenie wewnętrzne).
Wśród determinant ekonomicznych ważną rolę odgrywają czynniki rynkowe (wielkość rynku,
dochód na osobę) oraz czynniki zasobowe (surowce naturalne, koszty siły roboczej), które są
związane także z wydajnością (np. koszt transportu). Czynniki rynkowe zaliczane są do
głównych impulsów, które decydują o wyborze kraju na miejsc lokalizacji inwestycji
zagranicznej.
Determinanty polityczne obejmują dwie zasadnicze grupy przyczyn i są to: czynniki
wpływające na ogólną stabilność systemu politycznego oraz czynniki, które wynikają z
polityki rządu i mogą przyczynić się do poniesienia strat przez inwestora. Ze względu na
stabilność polityczną uwzględnia się wcześniejsze zachowania polityczne, formę ustroju
politycznego, konflikty polityczne, społeczne oraz czy dane państwo przynależy do
stowarzyszeń integracyjnych ( UE, CEFTA itp.) i organizacji międzynarodowych (np.
MFW)143. Politykę wobec inwestycji zagranicznych określają takie czynnik jak: formy
zachęty i ograniczenia dla inwestorów, stosunek rządu do bezpośrednich inwestycji
zagranicznych, różnego rodzaju ograniczenia w zatrudnianiu cudzoziemców, nabywaniu
nieruchomości przez obcokrajowców ale także stosunek władz lokalnych do inwestowania144.
M. Stawicka, Czynniki warunkujące wybór kraju do lokowania bezpośrednich inwestycji naukowych,
143

E. Sitek, Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw, seria Monografie nr 46,

144

Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1997, s. 84

56
Ponadto ważny wpływ na zainwestowanie kapitału zagranicznego mają ogólne formy polityki
gospodarczej m.in.: polityka podatkowa, monetarna, celna czy walutowa.
Kolejna grupa decydująca o wyborze miejsca do inwestycji zagranicznej to
uwarunkowania naturalne. Najważniejszym czynnikiem w tej grupie jest położenie
geograficzne. Odgrywa ono istotną rolę w strategii przedsiębiorstwa zamierzającego
zainwestować kapitał. Często dobra lokalizacja pozwala zarówno na zmniejszenie kosztów
transportu na rynki zbytu, jak i uniknąć wysokich kosztów składowania. Ponadto zasoby
naturalne państwa goszczącego są czynnikiem motywacyjnym dla inwestora, gdyż surowce,
energia, paliwo mogą wpłynąć bezpośrednio na wielkość kosztów wytwarzania produktów145.
Ostatnia grupą czynników, który wpływają na wybór lokalizacji bezpośredniej
inwestycji zagranicznej są różnice zarówno kulturowe jak i społeczne pomiędzy
społeczeństwem kraju przyjmującego inwestycje a krajem macierzystym inwestycji. Mają one
duży wpływ na sposób prowadzenia kontaktów, wybór rynków. Różnice kulturowe
najczęściej przejawiają się w odrębnych metodach zachowania, rozumowania, otwartość i
wierzeń. Do najczęściej wymienianych różnic kulturowych i społecznych, które wpływają
na podejmowanie decyzji o zagranicznej inwestycji są: różnice kulturowe, religijne, rasowe,
wpływ na postawy społeczne, poziom urbanizacji, poziome edukacji i wzorce zachowań146.
Decyzja dotycząca miejsca podjęcia bezpośredniej inwestycji zagranicznej o
charakterze produkcyjnym zależy od kosztów produkcji, jakości tych czynników oraz
infrastruktury. Mniej rozwinięte regiony po uwzględnieniu powyższych wskazówek zostają
wykluczone jako potencjalne miejsce lokalizacji. Często kraje rozwijające stają się
interesujące jako miejsce nowej lokalizacji produktów normalizowanych, gdyż mogą być one
produkowane przez niewykwalifikowaną siłę roboczą. W państwach z niskim poziomem płac
przenosi się szczególnie pracochłonne procesy produkcyjne. Wybór miejsca inwestycji może
zostać ograniczone przez czynniki rynkowe m.in. przez popyt.
Ponadto na decyzje o podjęciu inwestycji wpływa poziom infrastruktury danego
państwa. I nie chodzi tu tylko i wyłącznie o kwestie związane z zaopatrzeniem w energię, gaz,
stan dróg ale także o ofertę mieszkaniową możliwości kształcenia i istnienie instytucji
socjalnych147.
Proces decyzyjny o podjęciu inwestycji jest wynikiem wielu wpływów różnorodnych
determinant. Siła ich oddziaływania jest różna i zależy w głównej mierze od rodzaju
145
M. Stawicka, Czynniki warunkujące wybór kraju do lokowania bezpośrednich inwestycji naukowych,
146
E. Sitek, Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw, seria Monografie nr 46,
Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1997, s. 86-88
147
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wyd. TNOiK, Toruń 2004,s.69-
70

57
działalności gospodarczej. Stymulantą o charakterze rynkowym jest chłonność rynku,
określana za pomocą PKB per capita. Dynamiczny wzrost PKB powoduje większe
możliwości konsumpcyjne., w tym zwiększa się popyt na dobra luksusowe. Ponadto wyższy
wskaźnik PKB oznacza również rosnąca skłonności gospodarstw domowych do
inwestowania, a to w konsekwencji może być czynnikiem stymulującym bezpośrednią
inwestycję zagraniczną w sektorze usług bankowych. Innym ważnym czynnikiem jest
przynależność do zintegrowanych systemów gospodarczych. Umożliwia to zwiększenie
zbytu, dogodne warunki produkcyjne.
Niskie koszty siły roboczej także stanowią istotny czynniki przyciągania BIZ. Jednak
w ostatnim czasie determinanta taniej, niewykwalifikowanej siły roboczej traci na znaczenia.
Nastąpiło to w wyniku wzrastających zmian w procesach technologicznych. Coraz częściej
poszukuje się zatem nowoczesnych zasobów materialnych i niematerialnych (wykształcona
kadra, technologie). Ponadto możliwość wykorzystania już istniejącej bazy badawczo-
rozwojowej przyciąga napływ inwestycji zagranicznych do nowoczesnych sektorów
gospodarki. Dzięki temu inwestorzy bez ponoszą dodatkowych nakładów i mogą wpływać na
obniżenie kosztów produkcji i konkurencyjność produktu148.

2.4.2. Czynniki ograniczające podjęcie BIZ

Za destymulanty napływu BIZ uważa się zespół czynników i uwarunkowań, które

hamują podejmowanie decyzji o rozpoczęciu inwestycji na terenie danego państwa. Często
bariery wydłużają proces zakładania przedsiębiorstwa i podwyższają ryzyko inwestycyjne149.
Generalnie nie zauważa się znaczących barier inwestycyjnych uderzających tylko w
inwestorów zagranicznych. Istnieje za to wiele barier i trudności które są wspólne dla
wszystkich przedsiębiorców - zarówno zagranicznych jak i krajowych. Wyodrębnia się
bariery: popytowe, podażowe, finansowe i systemowe.
Pierwsza grupa dotyczy niedostatecznego popytu na rynku krajowym lub
zagranicznym. Bariery popytowe stanowią coraz mniejsze ograniczenie dla inwestorów
zagranicznych. Do barier podażowych należy zaliczyć przede wszystkim brak
wykwalifikowanych pracowników, brak surowców, materiałów. Bariery finansowe to
przede wszystkim niekorzystne warunki kredytowe, kłopoty z dostaniem kredytu, obciążenia

148
M.Ulatowska, Stymulanty i de stymulanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce[w] Wl.
Karaszewski(red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, s. 57-63
149
M.Ulatowska, Stymulanty i de stymulanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce[w] Wl.
Karaszewski(red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, s. 64

58
na rzecz budżetu. Ostatnia grupa bariery systemowe polegająca niekonsekwentnym
prowadzeniu procesów prywatyzacji, niejasne przepisy prawne. Ogólnie stan i jakość
przepisów prawnych są źle oceniane przez inwestorów zagranicznych150.
Jedną z barier według zagranicznych inwestorów jest system podatkowy. Zbyt duża
skala podatkowa przyczynia się do zwiększenia ceny pracy i w ten sposób ogranicza zyski, i
w konsekwencji zniechęca inwestorów. Poza wysokimi podatkami inwestorzy „boją się”
niestabilnych przepisów podatkowych. Może to prowadzić do nieoczekiwanych zmian we
wzroście podatków na szczeblu centralnym, bądź lokalnym. Taka nieprzewidywalność nie
pozwala inwestorom na długookresowe inwestycje. Częstym zarzutem jest również brak
profesjonalizmu wśród urzędników administracji podatkowej. Negatywnie też oceniana jest
administracja publiczna. Zarzuty dotyczą braku przejrzystości i jawności decyzji
podejmowanych na różnych poziomach władzy, nieprzestrzeganie terminów, warunków czy
nawet korupcja. Krytykują czasochłonność procedur np. przy zakładaniu spółek. Inwestorzy
zagraniczni skarżą się na niespójność i luki prawne, a skomplikowanie systemu, wielość
instytucji, dywersyfikacja i nakładanie się kompetencji poszczególnych organów nie rokuje,
nawet przy dobrych chęciach i zgodzie politycznej, szansy na uzdrowienie sytuacji. Inną
dziedziną krytykowana przez inwestorów jest sądownictwo. Narzekają oni na zbyt wolne
tempo działania, niedostosowani do potrzeb gospodarczych, bark doinwestowania w aspekcie
technicznym jak i ludzkim151.
Barierą napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest niska jakość
podstawowej infrastruktury technicznej. Inwestorów interesują miejsca gdzie jest dostęp do
mediów, bliskość lotnisk, obecność dużej aglomeracji miejskiej co umożliwi znalezieni
odpowiednio wykształconej kadry. Brak dróg szybkiego ruchu, zła infrastruktura drogowa
mogą uniemożliwienia wykorzystania takich możliwości jak np. położenie geograficzne,
wielkość rynku. Zniechęcająco wpływa również brak parków przemysłowych Do
inwestowania może zniechęcić też klimat do prywatyzacji. Mimo, iż prawo często pozwala
inwestorom na uczestnictwo we wszystkich formach prywatyzacji, to często cała procedura
jest długa i nieefektywna, zniechęca przedsiębiorców i w konsekwencji prowadzi do
wycofania152

150
Inwestycje zagraniczne [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary decyzji strategicznych,
Wyd. Key Text, Warszawa 2010, s.104
151
M.Ulatowska, Stymulanty i de stymulanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce[w] Wl.
Karaszewski(red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, s. 64-65
152
M.Ulatowska, Stymulanty i de stymulanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce[w] Wl.
Karaszewski(red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, s. 66-67

59
 Za zagrożenie inwestorzy uważają zbyt duży wpływ polityki na gospodarkę i
funkcjonowanie przedsiębiorstw. Problemem też jest silna pozycja związków zawodowych.
Inwestorzy zagraniczni chcący podjąć działalność na terenie Europy
Środkowschodniej wskazali na takie utrudnienia na tym terenie: niestabilność prawną,
wpływy państwa co jest pozostałością po gospodarce planowanej, złe warunki gospodarcze,
niski poziom produktywności oraz brak wsparci a ze strony urzędów. Ponadto przedsiębiorcy
za granicy są zaskakiwani tak częstymi zmianami w prawie, brakiem spójności w prawie czy
też różne interpretowanie i egzekwowanie tego prawa153.

2.5 Wpływ inwestycji na rozwój gospodarczy kraju

2.5.1 Skutki bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego

Jedną z najważniejszych kwestii dla krajów, które poszukują możliwości poprawy

konkurencyjności swoich gospodarek jest fakt iż przyczynić się do tego mogą poprzez
inwestycje zagraniczne. Ich udział w przekształcenie gospodarek krajów goszczących jest
bezsporny i to niezależnie od etapu na jakim się znajdują. Rozważać można wyłącznie o
rozmiarach zjawiska oraz warunkach i czynnikach jakie muszą towarzyszyć bezpośrednim
inwestycjom zagranicznym aby nastały spodziewane zmiany. Należy zauważyć fakt iż nieco
inne aspekty są znaczące dla krajów wkraczających na drogę przyśpieszonego rozwoju niż dla
krajów wysoko rozwiniętych. W przypadku krajów rozwijających bezpośrednie inwestycje
zagraniczne to przede wszystkim inwestycje mające orientację proeksportową, natomiast w
krajach rozwiniętych to inwestycje skupione na wykorzystaniu lokalnego rynku154.
Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju goszczącego jest bardzo
ciężko zinterpretować. Jest ono związane ze specyfiką kraju lokaty i uwarunkowane od jego
potrzeb. Wymarzona sytuacja to taka kiedy motywy przedsiębiorców pokrywają się z
potrzebami kraju przyjmującego. Jednakże cele i strategie krajów przyjmujących kapitał nie
zawsze są takie same, niekiedy wręcz bywają całkowicie rozbieżne155.
W latach 70-tych bardzo popularny był pogląd zwolenników tzw. teorii zależności.
Wysuwali oni hasła realizowania samodzielnego rozwoju. Wejście korporacji

153
W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wyd. TNOiK, Toruń
2004,s.145-146
154
E. Oziewicz, Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy gospodarki kraju
goszczącego[w] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, W. Karaszewski (red.), Toruń 2003, s.155-157
155
M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Wyd. Dom
Organizatora, Toruń 2006,s. 59

60
międzynarodowych sprawi wzrost koncentracji rynku, deficyt bilansu płatniczego, a także
zwiększy wrażliwość gospodarki na zewnętrze wstrząsy. Największe zło dopatrywali w
zależności bezpośredniej. Ułatwiały one wykorzystywanie ludności kraju goszczącego,
cykliczne przywłaszczanie i wywożenie większości nadwyżek produkowanych przez
miejscową siłę roboczą i pewną część dochodów całej ludności. Zaś zależność finansowa
prowadziła do możliwości obniżania płac realnych co w konsekwencji pogorszy sytuację
budżetową i płatniczą kraju. Każda pomoc techniczna, która polega na transferze
nowoczesnej myśli technologicznej, organizacyjnej jest zdaniem zwolenników teorii
zależności niebezpieczeństwem dla suwerenności krajów. Podejście takie prowadzi w efekcie
do wniosków iż ekonomiczne korzyści z zagranicznych inwestycji są nikłe w porównaniu z
efektami firm krajów zwiększających swój eksport. Poleganie na kapitale zagranicznym w
celu promocji eksportu może nie leżeć w interesie biednych krajów.
Teraz kraje słabo rozwinięte liberalizują swoje przepisy odnoszące się do
bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Starają się przyciągnąć do siebie jak największa ich
kwotę. Prócz tego traktują je nie tylko jako źródło środków finansowych, ale jako
dynamiczne i wydajne narzędzie do zapewnienia potrzebnej technologii, ekspertyzy
menedżerskiej i marketingowej ale także jako bodziec do poprawy wskaźników wzrostu,
zatrudnienia, wydajności i eksportu. Wiele niematerialnych walorów wnoszonych do kraju
goszczącego przez inwestorów zagranicznych pozwala przyczynić się zarówno do
unowocześnienia gospodarki jak i umocnienia handlu.
W zależności od cech charakterystycznych danej gospodarki można zaliczyć ją do
jednej z trzech grup. Pierwsza grupa to gospodarki względnie zamknięte. Cechują się
stosunkowo wysoką wielkością dochodu narodowego, zdywersyfikowaną strukturą produkcji
i eksportu. Gospodarki te o ile w ogóle dopuszczą kapitał zagraniczny to traktować go będą
jako źródło dodatkowych środków na cele inwestycyjne, gdzie głównym celem byłoby
przyśpieszenie tempa rozwoju gospodarczego. Inwestycje zagraniczne w tym rodzaju
gospodarki miałyby antyimportowy charakter.
Druga grupa to gospodarki eksportujące surowce i artykuły rolno-spożywcze.
Rozmiary dochodu narodowego nie są imponujące. Współczynnik eksportu do dochodu
narodowego jest zdecydowanie wysoki. Struktura produkcji wyróżnia się nieproporcjonalnie
wysokim udziałem górnictwa i rolnictwa. Są to gospodarki o niskich możliwościach
generowania środków na cele inwestycyjne. Dlatego w bezpośrednich inwestycjach
zagranicznych dostrzegają pomocnicze możliwości finansowania rozbudowy i modernizacji
zorientowanych na eksport przemysłów surowcowych.

61
 Ostatnia grupa to gospodarki otwarte. Są to eksporterzy głównie towarów
przemysłowych. Zalicza się tu kraje o niewielki o zdywersyfikowanej strukturze produkcji i
eksportu. Dodatkowo charakteryzują się względnie dużym udziałem eksportu w dochodzie
narodowym. Zachęcają firmy zagraniczne do inwestowania. Oczekują, iż takie inwestycje
zarówno unowocześnią jak i rozszerzą strukturę produkcji i eksportu.156
Pod koniec XX wieku jednym z najważniejszych czynników decydujących o
rezultatach inwestycji zagranicznej danym kraju był stopień otwartości gospodarki. Ponadto
w państwie w którym system alokacji zasobów jest zniekształcony przez bariery celne i
pozacelne napływ nowoczesnych technologii może nie przynieść zamierzonych korzystnych
efektów157.
Oprócz poszczególnych cech gospodarek na politykę wobec BIZ duży wpływ mają
takie czynniki jak: historia, tradycje, preferencje ideologiczne, kulturowe 158. Napływ
bezpośrednich inwestycji zagranicznych spowoduje przenikanie wzorców zachowań
biznesowych, konsumpcyjnych i ogólnokulturowych, w wyniku czego w kraju przyjmującym
może zacząć formować się nowa kultura pracy. Niemniej jednak w przypadku wystąpienia
znacznych różnic zarówno kulturowych jak i biznesowych może spowodować napięcia i
niepokoje159.
Korzyści i koszty inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego są znane od
dawna. Odwiecznym rezultatem inwestycji jest wypełnienie luki inwestycyjnej między
oszczędnościami krajowymi a inwestycjami. Zagraniczne inwestycje oznaczają, iż istnieje
różnica między aktywami posiadanymi przez rezydentów danego kraju i kapitałem
ulokowanym w tym kraju. Można wyodrębnić pięć płaszczyzn ekonomicznych korzyści
bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego:
1) zatrudnienie i rozwój czynnika ludzkiego,
2) handel,
3) transfer technologii,
4) orientacja proekologiczna,
5) oraz powiązania z gospodarką kraju goszczącego.
Nie da się jednoznacznie określać wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na
zatrudnienie i rozwój zasobów ludzkich. Prawdopodobne wyniki przypływu zagranicznych
inwestycji dla zatrudnienia w kraju goszczącym wahają się od bardzo negatywnych do bardzo
156
E. Oziewicz, Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy…, s.157-159
157
Biznes międzynarodowy-obszary decyzji strategicznych s.125-126
158
E.Oziewicz Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy…, s.157-159
159
Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego [w] K. Nowakowski (red.) Biznes międzynarodowy-obszary
decyzji strategicznych, Wyd. KeyText, Warszawa 2010, s.330

62
pozytywnych. Tych odrębności w opiniach można się upatrywać się w analizach, które
odnoszą się do BIZ w krajach rozwijających się i transformujących się. Udowadniając
negatywne podejście podkreśla się fakt, że kontrolowanie, wyzwolenie przedsiębiorczości,
technologia i zagraniczne kontakty dostarczane przez inwestorów zagranicznych mogą mieć
nieznaczny wpływ na rozwijanie się lokalnych źródeł deficytowych umiejętności i zasobów i
mogą wstrzymywać ich rozwój w wyniku zdominowania lokalnego rynku przez
przedsiębiorstwo zagraniczne.
Zdecydowanie bardziej popularne są poglądy argumentujące pozytywnie. Firmy
zagraniczne wypełniają gigantyczne braki w zakresie zarządzania poprzez dostarczenie miejsc
pracy lokalnej sile roboczej i transferując umiejętności do miejscowych menedżerów i
przedsiębiorców. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne maja korzystny wpływ na
zatrudnienie zwłaszcza w państwach dotkniętych plagą bezrobocia, a w przypadku krajów
gdzie przeważa pełne zatrudnienie oznacza to wyższą wydajność siły roboczej i wyższe
wynagrodzenia. Inwestycje zagraniczne tworzą miejsca pracy, które dawniej nie istniały i
równocześnie zastępują istniejące miejsca analogicznymi o znacznie wyższej pensji.
Wzrost zatrudnienia będzie zależał od rodzaju dokonywanych w danym państwie
inwestycji. Inwestycje technologicznie intensywne to są z reguły inwestycje kapitałochłonne.
Stwarzają raczej nowe miejsca pracy i większości przypadków są to miejsca pracy dla
wykwalifikowanej, dobrze opłacanej kadry nielicznych fachowców. Odmienna sytuacja jest w
przypadku rozwoju produkcji pracochłonnej, która polega w głównej mierze na wykonaniu
prostych czynności. Nastąpi tu przesunięcie znacznej części siły roboczej i tworzenie nowych,
nie istniejących dotąd miejsc pracy.
Na zmianę wielkości zatrudnienia będą miały wpływ cechy kraju goszczącego
inwestycję. Ważne będą tu kwestie związane m.in. z dostępem do kapitału wysokiego ryzyka,
cechy przedsiębiorczości państwa czy też kulturą danego społeczeństwa.
Mimo bezpośredniego związku inwestycji zagranicznych z zatrudnieniem występują
też korzyści pośrednie polegające na zmianach zatrudnienia w innych poza
przedsiębiorstwem inwestującym jednostkach gospodarczych.
Istotne z punktu widzenia wpływu na wielkość zatrudnienia ma forma wejścia
zagranicznego inwestora na rynek. Inwestycje typu greenfield powodują natychmiastowy
wzrost zatrudnienia. Przejęcie części bądź całości istniejącej firmy przyczyni się w okresie
budowania zakładu do zwiększenia liczby miejsc pracy, by w momencie funkcjonowania
firmy zredukować zatrudnienie zarówno w przejętym zakładzie jak i poprzez eliminację
konkurentów. O korzyściach z bezpośrednich inwestycji zagranicznych odnoście zatrudnienia

63
decyduje taki elementem jak rozmiar inwestora. Małe i średnie przedsiębiorstwa obce
wykorzystują techniki pracochłonne co powoduje zwiększenie liczny nowych miejsc pracy.
Istnieją znaczne różnice we wzorcach strumieni bezpośrednich inwestycji
zagranicznych. W różnych krajach wpływ inwestycji na zatrudnienie jest różny. Duży wkład
inwestycji zagranicznych we wzroście zatrudnienia zauważono zarówno w państwach Azji
Wschodniej i Południowo-Wschodniej jak i w specjalnych strefach ekonomicznych. W
większości krajów rozwijających się poziom zatrudnienia będący skutkiem inwestycji jest
niski. W przypadku krajów wysoce rozwiniętych niewysoki wskaźnik zatrudnienia jest
konsekwencja sektorowych przesunięć inwestycji w kierunku usług.
W stosunku do zatrudnienia występują nie tylko ilościowe korzyści inwestycji
zagranicznych ale także korzyści jakościowe. Z jednej strony są to znacznie wyższe
wynagrodzenia, lepsze warunki i świadczenia socjalne. Natomiast z drugiej strony to korzyści
w postaci dodatkowej wiedzy i umiejętności. Z tego rodzaju efektów korzysta nie tylko
zatrudniony pracownik, ale i cała gospodarka kraju, który przyjął inwestycje. Następuje to
poprzez uczenie i szkolenia organizowane przez inwestora. Oferują oni co najmniej takie
same bądź bogatsze programy szkoleniowe nowym pracownikom niż pracownikom firmy
macierzystej. Ponadto stosują praktyki, rotacje w celu podniesienia kwalifikacji.??????
Jednym z oczekiwań kraju przyjmującego jest wzrost zdolności eksportowej, która
generowana jest przez bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Rozpatrzyć należy dwa rodzaje
związków występujących pomiędzy handlem zagranicznym a BIZ. Pierwszy z nich polega na
komplementarności handlu i inwestycji zagranicznych. Gdy inwestycje płyną do dziedzin, w
których kraj przyjmujący ma przewagę komparatywną w stosunku do inwestora, dochodzi do
kreacji dodatkowej produkcji, która najczęściej przeznaczana jest na eksport. Przepływ
kapitału zagranicznego generuje dodatkowy popyt na towary importowane potrzebne w celu
uruchomienia firmy w kraju goszczącym inwestycje oraz konsumpcyjne - związane z
zakupem towarów przez pracowników zatrudnionych w nowej firmie. Drugi rodzaj związku
to substytucyjność handlu zagranicznego i bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Można o
nim mówić w sytuacji gdy inwestycje płyną z dziedzin charakteryzujących się przewagą
komparatywną w państwie inwestującym kapitał do branż niemających przewagi
komparatywnej w państwie lokaty. Zastąpienie dotychczasowego importu nową produkcją
skutkuje spadkiem importu gotowych produktów oraz wzrostem importu części i
podzespołów. Ponadto następuje także wzrost eksportu wyrobów, które pochodzą z nowo
uruchomionej produkcji.

64
 Pomimo wspomnianych powyżej pozytywnych aspektach wpływu bezpośrednich
inwestycji zagranicznych na strukturę bilansu obrotów bieżących może nastąpić także
pogorszenie takiej struktury. Ma to miejsce wówczas gdy inwestycje zagraniczne są
nastawione wyłącznie na zaspokojenie potrzeb rynku lokalnego, które wymagają dodatkowo
importu surowców i półfabrykatów. Zasadniczo przedsiębiorstwa poszerzają swoją zdolność
handlową nie tylko w celu kreowania relacji eksport kraju macierzystego-import kraju lokaty
ale także w celu tworzenia nowych strumieni eksportu kraju lokaty zarówno do kraju
macierzystego jak i krajów trzecich.160.
Dopiero względnie niedawno zaczęto widzieć największy pożytek inwestycji jaki dla
gospodarek goszczących dostarczą wiedzę. Nowa teoria rozwoju gospodarczego opiera się
głównie na zyskach wynikających z rozprzestrzeniania się wiedzy. Obecnie technologie,
zdolności innowacyjne i umiejętności są priorytetowym motywem konkurencyjności
poszczególnych firm, krajów161.
Wraz z kapitałem finansowym inwestorzy zagraniczni dokonują transferu technologii,
nowoczesnego zarządzania i kapitału intelektualnego. Przyjmuje to formę sprzedaży licencji,
patentów, rozwiązań technologicznych, pomocy technicznej, działalności edukacyjnej czy też
wymiany naukowej. Przepływ technologii oznacza przeniesienie zarówno wiedzy technicznej
jak i umiejętności jej zastosowania w produkcji. Transfer technologii wykracza poza samo
przeniesienie majątku trwałego. Najkrócej mówiąc jest to przeniesienie technologii z jednego
miejsca na drugie. W przepływie technologii dość spore znaczenie odgrywają korporacje
transnarodowe, gdyż to one są źródłem większości innowacyjnych technologii.
Inwestor zagraniczny może dokonać transferu technologii w dwojaki sposób.
Pierwsze rozwiązane to tak zwana internalizacja czyli przekazanie technologii w ramach
przedsiębiorstwa do jego filii. Technologia pozostaje własnością przedsiębiorstwa
zagranicznego i nadal znajduje się pod jego kontrolą. Drugi sposób to eksternalizacja
polegająca na udostępnieniu technologii innym firmom. Przybiera ona bardzo zróżnicowane
formy przekazania technologii, zalicza się tu m.in.: joint-venture z mniejszościowym
udziałem, franchising, sprzedaż dóbr kapitałowych, licencje, pomoc techniczną,
subkredytowanie umowy o wytwarzaniu oryginalnego sprzętu.
Oprócz bezpośrednich korzyści z przepływu technologii występują też pośrednie
korzyści. Polegają one przede wszystkim na podnoszeniu jakości i nowoczesności technologii
wykorzystywanych przez firmy w kraju lokaty. Obserwuje się także efekt poprawy potencjału

160
M.Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, s. 63-64
161
E.Oziewicz Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy…, s. 160-165

65
technologicznego. Sprowadza się to do nauczenia, adaptacji, modyfikacji oraz rozwoju
innowacyjnej technologii w miejscowych firmach162. Wpływ bezpośrednich inwestycji
zagranicznych na podnoszenie technologicznego poziomu kraju goszczącego zależy od jego
poziomu wyjściowego i umiejętności adaptowania nowości. Zatem państwa, w których firmy
są dobrze wyposażone by adaptować technologie poprzez inwestycje mogą znacznie
przyśpieszyć postęp technologiczny. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych inwestycje tego
rodzaju spowodują raczej upadek firm lokalnych i nie skorzystaj a one z związków
technologicznych163
Ważnym elementem w ocenach znaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych
dla wzrostu innowacyjności państwa pryzmującego jest wpływ na rozwój lokalnej
działalności badawczo-rozwojowe. Najkorzystniejsze są inwestycje prowadzące do rozwoju
ośrodków B+R na terenie kraju goszczącego, zwiększenia miejsc pracy dla miejscowego
personelu w jednostkach badawczo-rozwojowych czy też wzrost zapotrzebowania na usługi
lokalnych działalności B+R164. Państwa goszczące inwestycje zagraniczne tworzące bazę
badawczo-rozwojową są zazwyczaj na dostatecznie wysokim poziomie technologicznym.
W ten sposób mogą zaoferować własne umiejętności i infrastrukturę i przyciągać inwestorów.
Działalność innowacyjna i technologie, które zostały sprowadzone do kraju
przyjmującego inwestycje zagraniczną mogą zarówno poprawić sytuację poprzez wyższą
wydajność filii zagranicznych jak i stymulowanie wzrostu wydajności zakładów krajowych.
Wkład inwestycji zależy dużej mierze od własnych zakumulowanych zdolności
technologicznych kraju przyjmującego, które są niezbędne do opanowania importowanej
technologii a następnie do zaadaptowania ich w lokalnych warunkach udoskonaleniu i
dalszemu rozwojowi165.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne nie pozostają bez wpływu na jakość środowiska
naturalnego w kraju lokaty. Inwestorzy są bardzo zaangażowani w działalność o dużym
znaczeniu środowiskowym. Posiadają oni pewną siłę przebicia w negocjacjach z państwem
przyjmującym korzystnych warunków, różnego rodzaju ustęp i pozwoleń dotyczących
ekologii. Firmy zagraniczne posiadają z reguły nie tylko dostęp do tzw. czystych technologii,
które zostały opracowane w wyniku zaostrzonej ochrony środowiska naturalnego w kraju ich
pochodzenia, ale i rozwijają technologię która zmniejsza istniejące już zanieczyszczenie
środowiska. Ponadto dysponują umiejętnościami w organizowaniu właściwego

162
M.Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, s. 60-62
163
E.Oziewicz Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy…, s.172
164
M.Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki,s. 62-63
165
E.Oziewicz Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy… s.170-171

66
przemieszczania, składowania czy też utylizację niebezpiecznych materiałów. Zdarzają się
także przypadki lokowania przez inwestorów zagranicznych tzw. brudnych przemysłów
(m.in. azbest, metale ciężkie) w krajach rozwijających się. Rola bezpośrednich inwestycji
zagranicznych w całości inwestycji państw przyjmujących w większości krajów nie
przekracza 5%, zatem główny ciężar odpowiedzialności za środowisko naturalne spoczywa na
samym kraju goszczącym166.
Z punktu widzenia krajów goszczących ważny jest bilans korzyści i zagrożeń, który
wynika z obecności inwestora. Trudno jest jednoznacznie określić to zestawienie. Panuje
stanowisko iż bilans zależy od polityki ekonomicznej kraju i formy bezpośrednich inwestycji.
I tak najczęściej wymienianą korzyścią z inwestycji zagranicznych jest zarówno możliwość
powiększenia produkcji, zatrudnienia i wydajności pracy jak i dostęp do nowoczesnych
i efektywnych technologii, technik zarządzania. Kolejnym dobrem BIZ w kraju
przyjmującym jest szansa polepszanie sytuacji bilansu płatniczego. Następuje to w momencie
wzrostu produkcji eksportowej przy przeważającym zaopatrzeniu materiałowym z dostaw
krajowych. W wyniku bezpośrednich inwestycji finansowanie procesów restrukturyzacyjnych
i rozwojowych jest o wiele bezpieczniejsze w porównaniu do kredytów zagranicznych.
Natomiast wśród zagrożeń najczęściej wskazuje się możliwość pogorszenia się terms
of trade, spadek wpływów podatkowych z racji stosowania przez firmy zagraniczne cen
transferowych i zachwiania bilansu płatniczego. Ostatnie niebezpieczeństwo obserwuje się w
momencie gdy firma transferuje sporą część zysków za granicę czy też w niewielkim stopniu
korzysta z dostaw krajowych. Pojawia się ryzyko stopniowego usunięcia konkurencji ze
strony firm krajowych i stworzenie prze firmę zagraniczną lokalnego monopolu, co może
doprowadzić do powiększenia liczby osób bezrobotnych. Wśród zagrożeń BIZ można także
wyodrębnić szkodliwość na środowisko naturalne. Następuje to w wyniku przenoszenia
przestarzałych lub tzw. brudnych technologii. Przyczyną takiej sytuacji są mniej restrykcyjne
prawo w kraju przyjmującym niż w kraju macierzystym167.
Oddziaływanie BIZ na kraj przyjmujący niesie ze sobą skutki, które można podzielić
na bezpośrednie (pierwotne) i pośrednie (wtórne). Efekty bezpośrednie odnoszą się do
skutków wynikających z napływu kapitału zagranicznego w postaci BIZ na bieżącą sytuację
kraju zasilanego w kapitał, natomiast efekty pośrednie oznaczają skutki odroczone w czasie.
Efekty bezpośrednie wpływają na wielkość i strukturę produkcji, inwestycji, zatrudnienia,
dochodów z podatków, zaś efekty pośrednie odnoszą się do funkcjonowania firm lokalnych.

166
E.Oziewicz Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy…, s.172-173
167
Biznes międzynarodowy-obszary decyzji strategicznych s.125-126

67
Przykładem efektu bezpośredniego napływu BIZ może być kreacja nowych miejsc pracy
poprzez tworzenie nowych przedsiębiorstw w regionach o znacznym bezrobociu. Pośrednie
efekty przejawiają się wówczas kiedy powstają nowe miejsca pracy w przedsiębiorstwach
rodzimych, kooperujących z inwestorem zagranicznym168.
Zagraniczni inwestorzy mają bardzo poważny wpływ na koniunkturę kraju w którym
lokują. W ujęciu makroekonomicznym BIZ wpływa na bilans płatniczy kraju przyjmującego.
Wzrost inwestycji nie obciąża bilansu płatniczego, nie wymaga obsługi ze strony kraju lokaty,
bowiem odprowadzenie dochodu odbywa się z nadwyżki ekonomicznej, która została
wypracowana przez zagranicznego inwestora. Poprawa stanu bilansu płatniczego następuje
poprzez aktywność eksportową. Kraj przyjmujący osiąga korzyści w postaci wpływów
podatkowych. Ponadto inwestycje wnoszą poprawę gospodarki. Inni literaci wskazują jeszcze
dodatkowe czynniki, które można zaliczyć do pozytywnych bądź negatywnych następstw o
charakterze makroekonomicznym. Do niewątpliwych korzyści zalicza się:
 efekt wzrostowy- polegający na wspieraniu wzrostu gospodarczego poprzez
łagodzenie w niedługim czasie niedostatku kapitału i zwiększenie produkcji,
 efekt bilansu płatniczego- podejmowana jest produkcja zastępująca import jak
i na eksport, prócz tego zwiększają się wpływy dewizowe wskutek importu
kapitału,
 efekt strukturalny- przyczynia się do budowy wyrównanej sektorowo i
regionalnej struktury gospodarki,
 efekt zatrudnieni- tworzy nowe miejsca pracy.
Podobne zestawienie korzyści i strat można przedstawić na poziomie mezo. Jedną z
korzyści jest zwiększenie konkurencyjności w układzie branżowo-gałęziowym. Przyczynia
się do wymuszenia na innym producencie udoskonalenia swojej oferty rynkowej. Wpływ
nowoczesnych technologii do lokalnych przedsiębiorstw skutkuje poprawą poziomu
technicznego zaawansowania branż, a to przy dużej skali może spowodować obniżkę cen.
Mimo powyższych korzyści można także dopatrzyć się negatywnych efektów w skali mezo. I
tak wzmożona konkurencja może doprowadzić do upadku wielu lokalnych przedsiębiorstw.
Inwestor zagraniczny może zarówno utrudniać lokalnym inwestorom dostęp do nowej
technologii jak i wprowadzić technologię, która z różnych względów będzie niekorzystna dla
otoczenia firmy. Oprócz tego inwestor, którego siła rynkowa wzrasta może pozwolić sobie
ma podnoszenie wysokości cen.

168
J. Rymarczyk, Procesy globalizacji, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009,s.206

68
 W. Bieńkowski zwraca szczególną uwagę zarówno na pozytywne jak i negatywne
efekty działania o charakterze mikroekonomicznym przedsiębiorstw zagranicznych w kraju
przyjmującym. Wśród efektów pozytywnych wymienia przede wszystkim: wysoki poziom
eksportu inwestorów zagranicznych, wysoki poziom zarazem techniczny i organizacyjny,
wysoką produktywność oraz dobre tempo przekształcenia firm, które przeszły w panowanie
inwestora obcego. Natomiast do negatywnych efektów zalicza w głównej mierze zawyżanie
opłat za importowane usługi doradcze, stosowanie cen transferowych przez firmy
zagraniczny, nadmierne zadłużenie w przedsiębiorstwie macierzystym w wyniku wyraźnie
niekorzystnych warunków oraz wyprzedaż majątku trwałego przejętej firmy.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają przyłożyć się do wzmocnienia
konkurencyjności gospodarki kraju, w którym się lokują. Powinny wystąpić wieloletnie
zmiany o charakterze jakościowym takie jak: kreowanie nowych, bardziej zaawansowanych,
wysoko wydajnych specjalizacji w produkcji i eksporcie. Dla kraju przyjmującego inwestycje
nie jest obojętne to w jakiej postaci odbywa się przypływ majątku. Im większe bezpośrednie
zaangażowanie pieniężne w postaci kapitałów własnych tym spora gwarancja, iż inwestor
pozostanie w kraju przyjmującym na dłuższy okres jak również można liczyć na rozwój
przedsiębiorstwa, które w danym kraju zostało stworzył 169.
Inwestorzy zagraniczni mogą angażować się w różnorodnym stopniu w gospodarkę
kraju przyjmującego. Wyodrębnia się trzy fazy zaangażowania. Pierwsza faza to
zaangażowanie płytkie. Cechą charakterystyczną jest wykorzystanie miejscowej siły roboczej.
Zarówno produkty nie są specjalnie wysokiej jakości jak i zaawansowanie technologiczne
produkcji nie jest na najwyższym poziomie. Produkcja jest mało ekologiczna i przeznaczona
na eksport. Głównym celem inwestora jest przede wszystkim szybki przepływ produktów i
dochodów. Druga faza to już większa stabilizacja kraju lokaty. Przedsiębiorstwa traktują
swoją inwestycję długookresowo. Na tym poziomie polepsza się jakość i zaawansowanie
technologiczne produktów. Znaczna część produkcji trafia na rynek lokalny, gdyż jest ona
bardziej chłonny. Zacieśniają się powiązania inwestora zagranicznego z miejscowymi
partnerami biznesowymi. Ostatnia faza to stabilność ekonomiczna i brak ryzyka politycznego
w państwie przyjmującym, które dadzą przedsiębiorcy zagranicznemu możliwość kierowania
się wyłącznie kryteriami ekonomicznymi170.

2.5.2 Skutki bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju wywożącego

169
J. Różański, Przedsiębiorstwa zagraniczne w Polsce, Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2010, s. 32-37
170
??????????

69
 Skutki dla kraju wysyłającego są w zasadzie odwrotne do tych, które odczuwa kraj
przyjmujący BIZ. Mogą zatem osiągnąć zarówno korzyści jak i straty. W krótkim okresie
inwestycje zagraniczne mogą prowadzić do pogorszenia bilansu płatniczego. Rozpoczynając
bezpośrednią inwestycje zagraniczną konieczny jest wypływ środków pieniężnych za granicę.
Przeznaczone są one m.in. na wykup części/całości istniejącego zakładu czy też
zainwestowanie w budowę od „fundamentów”. Transfer zatem wpłynie negatywnie na bilans
płatniczy171. Podobna sytuacja nastąpi jeśli celem inwestora jest wykorzystanie niższych
kosztów produkcji za granicą i eksport na rynek macierzysty bilans płatniczy kraju
wysyłającego może ulec pogorszeniu; podobnie stanie się, gdy inwestycja zastąpi
dotychczasowy eksport na dany rynek172. W długim okresie bezpośrednie inwestycje
zagraniczne mogą prowadzić do poprawy bilansu płatniczego. Nastąpi to w momencie gdy
przedsiębiorstwa powstałe dzięki inwestycjom zaczną przynosić zysk. I jeśli część tego zysku
będzie następnie transferowana do kraju macierzystego to poprawi się bilans płatniczy173.
Kraj wysyłający odczuwa skutki BIZ na rynku pracy. Podobnie jak w przypadku
bilansu płatniczego są one korzystne, a mianowicie zatrudnienie rośnie, jeśli przedsiębiorstwo
wielonarodowe kupuje w kraju wysyłającym sprzęt inwestycyjny, komponenty do produkcji,
części zamienne itd. Skutki są niekorzystne i prowadzą do spadku zatrudnienia w momencie
gdy rozpoczęcie produkcji za granicą spowodowało, że zaprzestano lub nie uruchomiono
eksportu w kraju wysyłającym. Dlatego opinia publiczna traktuje BIZ jako eksport miejsc
pracy i jest jej niechętna, zwłaszcza gdy kraj boryka się z bezrobociem174.
Wpływ na wielkość zatrudnienia w krótkim okresie uzależniony jest od tego czy dany
kapitał wywożony za granicę byłby w przypadku braku wywozu zastosowany w kraju. W
momencie gdyby zastosowanie tego kapitału byłoby możliwe w kraju macierzystym to
wywóz przyczyniłby się do utraty ewentualnych miejsc pracy. Wielkość eksportu w sposób
pośredni wpływa na wielkość zatrudnienia w kraju wywożącym. Przy tworzeniu
przedsiębiorstwa za granicą eksport na ogół rośnie. Taki stan rzeczy wynika stąd iż
najczęściej znaczna część wyposażenia nowo powstającego zakładu pochodzi z kraju

171
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa2003, s.151
172
J. Świerkocki, Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004, str. 100.
173
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa2003, s.151
174
J. Świerkocki, Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004,str. 101.

70
pochodzenia inwestora. A zatem zwiększa się eksport, a za tym idzie wymiar produkcji i
zatrudnienia.
W dłuższym okresie inwestycja może także powodowa zmiany w eksporcie kraju
macierzystego. Sytuacja wystąpi wówczas, gdy uruchomione lub rozbudowane dzięki
inwestycji przedsiębiorstwo rozpocznie produkcję towarów, które będą wypierać dobra
tradycyjne eksportowane przez kraj z którego pochodzi kapitał. Zmniejszy to w tym kraju
zdolność wywożenie i tym samym poziom zatrudnienia. Oprócz negatywnych skutków
bezpośrednich inwestycji zagranicznych w długim okresie na wielkość zatrudnienia można
dostrzec i pozytywne następstwa. Dzieje się tak, gdy np. koncern samochodowy tworzy
montownię samochodów w kraju, który był niedostępny dla produkcji pochodzącej z jego
głównej siedziby. Powstanie tego zakładu wiąże się najczęściej ze zwiększaniem importu
części z kraju-siedziby danego koncernu, a to w konsekwencji prowadzi do wzrostu produkcji
i powstania nowych miejsc pracy175.
BIZ przynoszą korzyści jeśli pozwalają zdobywać nowe doświadczenia i umiejętności,
które mogą być przeniesione do kraju wysyłającego. Zwiększa się wtedy jego zasób
technologii. Przykładem może być francuski koncert Renault, który kupując udziały w
japońskim Nissanie, poznał inne metody zarządzania produkcją, osiągnięcia B+R, nowości
produkcyjne itd. 176
Tak więc kraj wysyłający BIZ, tak jak kraj przyjmujący, może odnosić korzyści i
ponieść koszty, a teoria nie daje odpowiedzi, które z nich są większe. Bezpośrednie
inwestycje zagraniczne i inne formy udziału BIZ w produkcji światowej stwarzają dla
poszczególnych krajów możliwości umocnienia ich potencjału produkcyjnego, tworzenia i
powiększania rynku zbytu dla ich towarów oraz dostosowania ich gospodarek do
zmieniających się warunków zewnętrznych.177

175
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa2003, s.151-152
176
J. Świerkocki, Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004,str. 101.
177
J. Rymarczyk, Procesy globalizacji.....op. cit., str. 219.

71