Dualizm gospodarczy w Europie XVI–XVIII w.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna + Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Judyta Latuszek, Rozwój i odmiany merkantylizmu w okresie nowożytnym,

31.07.2014 r., dostępny w internecie: historia.org.pl [dostęp 18.01.2021 r.].
Źródło: Maciej Ziółkowski, Dualizm gospodarczy w Europie, 1.04.2008 r., dostępny w
internecie: konflikty.pl [dostęp 18.01.2021 r.].
Źródło: Murray N. Rothbard, An Austrian Perspec ve on the History of Economic Thought ,
tłum. Marek Fijałkowski, Auburn 1995.
 Dualizm gospodarczy w Europie XVI–XVIII w.

Przytułek, 1810 r.
Źródło: domena publiczna.

Materiał jest częścią serii „Inne spojrzenie”.

Przełom XV i XVI w. to początek zmian społeczno‐gospodarczych i politycznych w Europie.

Po odkryciach geograficznych doszło na tym kontynencie do powstania różnic w rozwoju
gospodarki państw europejskich. W krajach bezpośrednio zaangażowanych w działania
prekolonialne zaczął zmieniać się system gospodarczy. Sprowadzane do państw Europy
Zachodniej surowce i kruszce powodowały zmiany w stronę rozwiązań
wczesnokapitalistycznych, zaczęto ograniczać produkcję rolną na rzecz produktów
rzemieślniczych i manufakturowych. W Europie Środkowej i Wschodniej, czyli terenach
położonych na wschód od rzeki Łaby, doszło do tzw. wtórnej feudalizacji. Brak dostępu do
zwiększonej ilości kruszców doprowadził do zwiększenia produkcji rolnej i eksportu płodów
rolnych do państw Europy Zachodniej. Konsekwencją był podział Europy na dwa obszary,
w których doszło do rozwoju różnych gałęzi gospodarki. W efekcie w państwach Europy
Zachodniej nastąpił rozwój nowych form gospodarki, a w Europie Wschodniej zwiększono
wymiar pańszczyzny i ograniczono prawa mieszczan, co w pewnym stopniu spowolniło
rozwój miast.

Twoje cele

Określisz, jak kształtowały się ponadregionalne więzi w Europie XVI w.

Wyjaśnisz, dlaczego w Europie wystąpił dualizm gospodarczy.
 Przeanalizujesz rolę Rzeczypospolitej Obojga Narodów w sieci powiązań europejskiej
gospodarki nowożytnej.
Scharakteryzujesz zasady merkantylizmu.

Dla zainteresowanych

Gospodarka i ekonomia – Źródła potęgi Kredyt – krwiobieg

pochodzenie pojęć gospodarczej Europy gospodarki
w XVI–XVIII wieku

Rewolucja przemysłowa Społeczne skutki XIX-

i XIX-wieczny kapitalizm wiecznego kapitalizmu
Przeczytaj

Handel w średniowieczu
Wymianę prowadzono w miastach, w których w wyznaczone dni targowe handlowano na
stałych rynkach, a z okazji świąt świętych patronów odbywały się doroczne targi, na które
przyjeżdżali kupcy z dalszych stron. Lokalny ośrodek skupiał zwykle wymianę z wsiami
odległymi o najwyżej kilka dni drogi, czasem z sąsiednimi miastami. Handlowano głównie
żywnością i wyrobami rzemiosła. Niektóre z tych ośrodków, położone na przecięciu
szlaków handlowych, zyskiwały charakter regionalny lub nawet ogólnoeuropejski.
Dotyczyło to też dużych portów rzecznych lub morskich.

Do największych ośrodków handlowych

w późnym średniowieczu należały m.in.:
Wenecja, Genua, Brugia, Gandawa, Londyn,
Lubeka, Hamburg, które połączone były
stałymi szlakami. Możliwości przewozowe
statków średniowiecznych (ok. 400 ton)
także były znacznie większe od przeciętnych
starożytnych. Przedmiotami wielkiego
handlu stały się przede wszystkim: zboże,
wełna, sukno, sól, wino, ryby, a na południu
Flandryjscy chłopi na rynku bydła, rycina z XV w.
Europy, głównie za pośrednictwem włoskich Flandria była jednym z zamożniejszych regionów
miast, także towary sprowadzane z Lewantu, w Europie, toczyło się tam ożywione życie
jak jedwab, pachnidła, przyprawy korzenne. gospodarcze.
Handel ten był kontrolowany przez związki Na podstawie dostępnych źródeł dowiedz się, jakie
były przyczyny zamożności Flandrii i Niderlandów
miast – hanzy. Hanza londyńska skupiała
w XVI i XVII w.
miasta angielskie sprzedające wełnę,
Źródło: Grzegorz Szymanowski, Dziedzictwo epok.
i niderlandzkie handlujące suknem, hanza
Gospodarka, Warszawa 2013, s. 66.
niemiecka – wielki handel w północnej
Europie, a Liga Lombardzka – miasta
północnowłoskie. Związki te czuwały nad bezpieczeństwem szlaków handlowych,
negocjowały korzystne umowy dla swoich członków, a nawet prowadziły wojny.

Dualizm w rozwoju Europy w epoce nowożytnej

W epoce nowożytnej nasilił się ruch w handlu lokalnym na Zachodzie. Wieś stale
potrzebowała artykułów rzemieślniczych, a miasta – żywności. Miasta na szlakach
międzynarodowego handlu bogaciły się znacznie szybciej niż ośrodki lokalne. Wprawdzie
następowały zmiany w wyniku przemian politycznych (np. rozpad hanzy niemieckiej)
i gospodarczych (wzrost znaczenia Antwerpii, a później Amsterdamu), ale rozkwit
wielkiego handlu od XVI w. na niespotykaną dotąd skalę stał się faktem. Na to tempo wpływ
miało wiele czynników: wzrost liczby ludności, szybki rozwój miast, rozwój produkcji
i wielkie odkrycia geograficzne.


Koszenila to barwnik, którego używano masowo do XIX w. do barwienia tkanin, obecnie
jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym i kosmetycznym.
Źródło: Whitney Cranshaw, Colorado State University, licencja: CC BY 3.0.

Nie bez znaczenia były też rewolucyjne zmiany w konstrukcji środków transportu, przede
wszystkim statków. Z Ameryki napłynęły nowe towary: koszenila, kakao, ziemniaki
i kukurydza. Malało z kolei znaczenie handlu z Bliskim Wschodem, tym bardziej że
sprowadzane za jego pośrednictwem towary zaczęto uprawiać w amerykańskich koloniach
(np. kawę i trzcinę cukrową) lub przywożono bezpośrednio z Indii (herbata, barwniki,
przyprawy).

O ile większość tych towarów miała charakter luksusowy, o tyle ziemniaki, od XVIII w.
uprawiane masowo, uratowały Europę od klęski głodu. Ale jeszcze w XVI i XVII w.
zapotrzebowanie miast na żywność spowodowało gwałtowny skok jej cen w stosunku do
towarów rzemieślniczych zwany rewolucją cen. Mieszkańcy miast, aby się wyżywić, musieli
sprzedawać coraz więcej wyrobów rzemiosła, które przez to taniały. Rozwierały się tzw.
nożyce cen – rosły ceny żywności, spadały zaś produkcji rzemieślniczej. Do tego do
miejskich ośrodków napływali kolejni chętni do osiedlenia się. Spadek cen wyrobów
rzemieślniczych wzmagało jednocześnie wprowadzenie masowych metod produkcji.
Często wskazuje się również na napływ srebra z Nowego Świata (dzięki czemu ten kruszec
mocno staniał) jako najważniejszą przyczynę zjawiska nożyc cen, ale trzeba tu być
ostrożnym. Współczesne badania izotopów srebra w monetach wykazały, że meksykańskie
srebro nie napływało do Europy aż tak szybko, by być głównym powodem wzrostu cen,
więc jego znaczenie gospodarcze mogło być mniejsze, niż sądziliśmy do tej pory.

Liczba ludności się zwiększała, tymczasem zachodnia Europa nie była w stanie przy
istniejących technikach rolnych wyprodukować więcej żywności. Ale na wschód od Łaby
były jeszcze rezerwy. Tam w średniowieczu, z powodu niskiego zaludnienia, nie zajęto
jeszcze całej ziemi nadającej się pod uprawę. Teraz, kiedy wystąpiła koniunktura na towary
rolne i surowce dla rzemiosła, wschodnia część kontynentu stała się ich eksporterem.
Miało to poważne skutki dla jej rozwoju społecznego – powróciła zależność pańszczyźniana
chłopa. Handel lokalny w tym rejonie Europy uległ więc ograniczeniu – chłop nie musiał już
sprzedawać swojego zboża, by mieć pieniądze na czynsz dla pana, wystarczyła niewielka
sprzedaż w celu zdobycia potrzebnych produktów rzemiosła. Z kolei masowy handel
dalekosiężny – rzeczny i morski – przeżywał rozkwit. Europa podzieliła się na dwie części –
rozwijającą się w miarę równomiernie część zachodnią, uzupełniającą niedobory żywności
importem ze Wschodu, i na część wschodnią, za Łabą, będącą zapleczem rolniczym
i surowcowym tej pierwszej. Na początku tej wymiany bilans dla Wschodu był
korzystniejszy. Zmieniło się to w drugiej połowie XVII w., kiedy ceny towarów rolnych
spadły wskutek zmian w przyroście ludności, wprowadzenia na Zachodzie zmian
w rolnictwie, zwłaszcza osuszania bagien, sadzenia nowych roślin, np. ziemniaków,
stosowania nowych technik uprawy, w tym płodozmianu. Powstawały duże gospodarstwa
specjalizujące się w określonym rodzaju produkcji, a zanikały te przynoszące słabe zyski.
Rozwijała się gospodarka towarowo‐pieniężna, do czego przyczyniły się m.in.
dzierżawienie przez właścicieli ziemskich ziemi za czynsz i rozwój produkcji
manufakturowej. Z czasem przestało funkcjonować poddaństwo osobiste chłopów. Mogli
oni przenosić się do miast, gdzie byli potrzebni jako siła robocza w zaczynającym się
rozwijać przemyśle.

Nakład i manufaktura
Już w późnym średniowieczu szukano metod zmniejszenia cen produkcji rzemieślniczej.
Zależało na tym przede wszystkim kupcom, którzy woleli szybszy obrót towarem, co przy
wysokich cenach było raczej niemożliwe. Cechy pilnowały, by rzemieślnicy uzyskiwali
wysokie ceny. W tej sytuacji kupcy przejęli na siebie rolę organizatorów produkcji,
umieszczając ją poza miastami, czyli poza zasięgiem cechów. Wzorem była produkcja sukna,
obok budownictwa, szkutnictwa i metalurgii najbardziej złożony proces technologiczny
średniowiecza. Aby uzyskać masowe ilości przędzy wełnianej, zatrudniano setki prządek na
wsiach. Kobiety po skończonych pracach polowych produkowały przędzę z dostarczonej
wełny. Czemu nie powtórzyć tego w przypadku innych rzemiosł? Kupiec będący nakładcą
dostarczał więc materiał i narzędzia, a mieszkańcy wsi wykonywali proste czynności,
niewymagające szczególnych umiejętności. Kupiec płacił tylko za tę pracę, bo materiał
i narzędzia należały do niego. Przewoził następnie półprodukty w inne miejsce, gdzie
znowu dokonywano ich prostej obróbki. I tak aż do końcowego montażu. Suma prostych
czynności dawała skomplikowany produkt końcowy, może nie tej jakości, co produkt
rzemieślnika, ale za to wytwarzany masowo i dzięki temu znacznie tańszy. Taki sposób
produkcji nazywano nakładem albo manufakturą rozproszoną. Rodziła się też w ten
sposób kooperacja – nie zawsze każdy kupiec zarządzał całością produkcji, np. przy
wyrobie rusznic zwykle potrzebna była duża dokładność w tworzeniu lufy, więc te
dostarczał w formie gotowej rzemieślnik kooperant lub zatrudniano ich nawet kilku.

W XVI w. wielu nakładców zaczęło się

zastanawiać nad dalszym obniżaniem
kosztów. A może wszystkich najemnych
pracowników zgromadzić w jednym miejscu?
Udałoby się zaoszczędzić na kosztach
transportu… I tak powstały manufaktury,
zakłady produkcyjne, które od dzisiejszych
fabryk różnił mniejszy stopień rozdrobnienia
czynności i mniejsze zastosowanie maszyn.
W manufakturze większość czynności
wykonywano ręcznie, nad czym musieli
czuwać majstrzy – doświadczeni
rzemieślnicy.

Wprowadzenie manufaktur miało poważne

skutki. W wielu branżach rzemiosło
podupadło, zastąpiła je tania produkcja
manufakturowa. Z drugiej strony właściciele
manufaktur gromadzili rosnące zyski.
W połączeniu z funduszami, którymi obracały
banki i giełda, doprowadziło to do początków
akumulacji kapitału, czyli gromadzenia go
w celu dalszych inwestycji.
Malarz, miniatura z Kodeksu Behema z początku XVI
w. W kodeksie zapisano przywileje i statuty Krakowa
oraz dokumenty związane z funkcjonowaniem
cechów z tego miasta. Dokument powstał
z inicjatywy Baltazara Behema, notariusza
miejskiego. Zdobi go 27 barwnych miniatur
nieznanego artysty przedstawiających pracę
rzemieślników i kupców Krakowa.
Wyjaśnij, dlaczego wyroby rzemieślników miały
wyższą cenę niż pochodzące z manufaktury.
Źródło: domena publiczna.

Regulacja handlu, czyli merkantylizm

Merkantylizm to pogląd, który pojawiał się w myśli europejskiej już w XVI w. Prace
teoretyczne najczęściej jednak dotyczyły tylko jednej branży (np. handlu zbożem, produkcji
sukna), którą dany autor się zajmował. Dlatego trudno było na ich podstawie dotrzeć do
istoty poglądu. Ta była dość prosta i sprowadzała się do stwierdzenia, że suma zysków
wśród narodów jest stała – zysk jednego to strata drugiego, przy czym zyski dość
jednoznacznie kojarzono z posiadaniem kruszców. Tak więc należało wspierać eksport
(zwłaszcza gotowych produktów), zwalczać import (z wyjątkiem surowców). Państwo
powinno regulować handel (nawet drobny), wpływać na produkcję, tworzyć korzystne
monopole, zakładać kolonie, które można by eksploatować bez ograniczeń. Bogactwo
narodu nie było utożsamiane z bogactwem obywateli, płace powinny być bowiem niskie, by
„nie zachęcać do lenistwa”. Teoria merkantylizmu została sformułowana dopiero podczas
rywalizacji Francji i Anglii z Niderlandami.

W drugiej połowie XVII w. rozwój handlu był nadzwyczaj szybki. Na wielką potęgę handlową
(i w dużej mierze manufakturową) wyrosły Niderlandy (Holandia), które szczyciły się
najtańszym transportem morskim, giełdą i rozbudowaną bankowością, ułatwiającą
transakcje handlowe. Holendrzy na ogromną skalę pośredniczyli w przewozie produktów
z innych krajów (np. zboża z Rzeczypospolitej). Budziło to zazdrość sąsiadów – Anglii
i Francji.

Anglicy ograniczali handel niderlandzki przez tzw. akty nawigacyjne, które zakładały, że
towary do Anglii może przywozić tylko ich producent albo angielski kupiec, natomiast
Francja sprecyzowała i zastosowała koncepcję merkantylizmu.

Źródło: Grzegorz Szymanowski,Dziedzictwo epok. Gospodarka, Warszawa 2013, s. 71.

Wyjaśnij, dlaczego kruszce docierały do Europy przez Hiszpanię.

Słownik
bilans handlowy

różnica między eksportem a importem danego państwa; dodatni bilans handlowy

występuje wówczas, gdy eksport przeważa nad importem, a ujemny – gdy sytuacja jest
odwrotna

cech

organizacja zawodowa rzemieślników w miastach średniowiecznych, których celem była

ochrona interesów gospodarczych jego członków, dbałość o jakość towarów oraz
ustalanie ceny i wielkości produkcji; pełnoprawnymi członkami byli mistrzowie –
właściciele warsztatów, wspomagani przez poduczonych do fachu czeladników
rekrutujących się z uczniów; czeladnikom utrudniano zakładanie nowych warsztatów, by
ograniczyć konkurencję
centralizacja państwa

skupienie przez władzę centralną, np. króla, dyktatora, rząd, uprawnień do

podejmowania decyzji w zasadniczych dziedzinach życia państwowego, czemu
zazwyczaj towarzyszy stopniowe ograniczanie kompetencji lokalnych organów władzy –
samorządów

czynsz

w systemie feudalnym świadczenie uiszczane głównie przez chłopów w pieniądzu lub

produktach właścicielom ziemi za jej użytkowanie

dualizm gospodarczy Europy

podział gospodarczy Europy na dwie części – surowcowo‐żywnościową na wschód od

Łaby i opartą na gospodarce miejskiej (rzemiosło i handel) na zachód od Łaby;
w pierwszej następował powrót do feudalnej pańszczyzny, w drugiej coraz więcej ludzi
pracowało w zawodach niezwiązanych z rolnictwem i kumulował się kapitał

folwark

duże gospodarstwo rolno‐hodowlane lub rolne produkujące na zbyt, opierające się na

darmowej pracy chłopów pańszczyźnianych, w dużo mniejszym stopniu na pracy
najemnej; po uwłaszczeniu chłopów przez zaborców w XIX w. pracowali tam tylko
najemni robotnicy rolni; folwarki zanikły w Polsce ostatecznie po II wojnie światowej
w wyniku reformy rolnej

hanza

związek kupców lub miast w średniowiecznej Europie, mający na celu uzyskanie

przywilejów w handlu; największe znaczenie uzyskała w XIV–XV w. hanza niemiecka
skupiająca 160 dużych miast, głównie nadbałtyckich, ale nie tylko, w tym polskich, jak
Gdańsk, Toruń czy Kraków

kolonializm

proces opanowania i utrzymywania w stanie zależności obszarów słabiej rozwiniętych

przez kraje lepiej rozwinięte, prowadzony w XVI–XX w.; ideologicznie często był
uzasadniany misją cywilizacyjną lub religijną (szerzenie chrześcijaństwa)

Lewant

(z wł. levante – wschód) określenie krajów leżących na wschodnim, azjatyckim wybrzeżu

Morza Śródziemnego

manufaktura
forma produkcji przemysłowej oparta na podziale pracy i technice ręcznej, pracowali
w niej rzemieślnicy różnych specjalności; manufaktura rozproszona funkcjonowała
w postaci małych warsztatów podlegających jednemu kierownictwu, co zbliżało ją do
systemu nakładczego

merkantylizm

pogląd zakładający, że jedynym zyskiem państwa jest szlachetny kruszec, a zysk jednego
państwa to strata innych; skutkował wysokimi cłami (zaporowymi) na towary
importowane i ułatwieniami dla producentów w eksporcie w celu uzyskania dodatniego
bilansu handlowego

pańszczyzna

przymusowa praca wykonywana przez chłopów na rzecz pana, głównie na roli, w zamian
za dzierżawę ziemi; wykształciła się w Europie w okresie feudalnym, po czym powoli
zanikała w wyniku przechodzenia na czynsz; na terenach Rzeczypospolitej przetrwała od
1520 r., kiedy sejm postanowił, że każdy chłop musi co najmniej jeden dzień w tygodniu
przepracować bez zapłaty w folwarku swego pana, aż do połowy XIX w., w zależności od
zaboru

płodozmian

system zagospodarowania ziemi uprawnej, zaplanowany na co najmniej kilka lat na

obszarze gospodarstwa podzielonym na pola, które są obsiewane na przemian ustalonymi
gatunkami roślin; system płodozmianu umożliwia zachowanie żyzności ziemi;
zapoczątkowany w XVI w. przez mieszkańców dzisiejszej Holandii, gdzie było mało ziemi
uprawnej

produkt krajowy bru o (PKB)

wartość dóbr i usług nowo wytworzonych na terenie kraju w ciągu roku

reforma uwłaszczeniowa

nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi, połączone ze zniesieniem

obciążeń feudalnych na rzecz właścicieli ziemskich, czyli pańszczyzny lub czynszu oraz
darmowych posług, do których chłopi byli zobowiązani na rzecz dworu, np. stróżowania,
uprawy pańskiego ogrodu, koszenia trawy, połowu ryb itp.

statystyka

nauka zajmująca się zbieraniem, analizą i interpretacją danych statystycznych w celu

sformułowania opisu i wyciągnięcia wniosków; ma zastosowanie w analizie zjawisk
i procesów masowych, jak produkcja, zatrudnienie, wzrost
Prezentacja mul medialna + Audiobook

Polecenie 1

Przeanalizuj prezentację. Następnie wykonaj zadanie i oceń, jak położenie geograficzne Polski
wpłynęło na rozwój eksportu płodów rolnych do Europy Zachodniej.

Po wschodniej stronie Łaby

Źródło: Włącz Polskę!, CC BY_SA 3.0.

Od drugiej połowy XV w. Rzeczpospolita

Obojga Narodów była jednym z najważniejszych
państw dostarczających zboże i surowce
Zachodowi.

2 W momencie rozpoczęcia koniunktury

zbożowej i surowcowej państwo
polsko-litewskie dysponowało dostępem do
morza, szeroką spławną rzeką (Wisła) i dużym,
nowoczesnym portem w Gdańsku. W dodatku
istniały idealne warunki do produkcji zboża oraz
 innych towarów rolnych i leśnych (jak drewno,
smoła, miód, wosk) na zbyt.

Źródło: domena publiczna.

Od 1424 r. szlachta mogła wykupywać folwarki

(gospodarstwa liczące ok. 3–4 łanów) od
sołtysów. Zamieniając chłopom czynsz na
pańszczyznę, zyskiwała darmowych
pracowników.

4 Co ciekawe, początkowo chłopom odpowiadała

taka forma zamiany – nie trzeba było jeździć do
miasta i sprzedawać plonów, żeby zarobić na
czynsz, a wymiar pańszczyzny pod koniec XV w.
nie był wygórowany (np. 1 dzień w tygodniu).
Później jej wymiar rósł, a od XVI w. chłop nie
miał się już komu poskarżyć z powodu
pogorszenia warunków umowy, gdyż chłopów
wyłączono spod prawnej opieki państwa
i poddano sądownictwu sprawowanemu przez
ich panów, a król zrzekł się prawa
rozpatrywania odwołań od wyroków.
 5

Józef Chełmoński, Orka, 1896 r.

Źródło: domena publiczna

Pańszczyzna nie była najwydajniejszą formą

pracy, ale niemal darmową. Koszty, które
ponosił właściciel, sprowadzały się do nadzoru
i czasami narzędzi. Gospodarstwo wielkości 50–
60 ha – folwark – produkowało głównie na
zbyt, a koszt produkcji i konieczne inwestycje
były niskie. W ten sposób nawet sprzedaż zboża
po niskiej, więc bardzo korzystnej dla
zachodnich kupców cenie była opłacalna.

Panorama Gdańska z 1573 r., F. Hagenberg.

Źródło: domena publiczna.

Oblicza się, że w cenie zboża uzyskiwanej

w Gdańsku połowę stanowiły koszty
transportu. Drugą połowę zatrzymywał
szlachcic lub pośrednik. Pośrednicy, którymi byli
 zwykle mieszczanie, pojawiali się dlatego, że
wielu posiadaczy folwarków nie chciało brać na
siebie ryzyka i kosztów podróży. Sprzedawano
więc często zboże od razu w którymś z portów
wiślanych.

Wywóz zboża przez Gdańsk w latach 1470–1583

Oprac. na podst.: T. Cegielski, K. Zielińska,
Historia. Dzieje nowożytne. Podręcznik dla szkół
średnich, Warszawa 1991, s. 150.

W wyniku badań ustalono, że większość

polskiego zboża sprzedawała się na rynku
krajowym, około 6% zbywano za granicą, 19%
w miastach, a resztę przeznaczano na własny
użytek. Do połowy XVII w. handel z zagranicą
był dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów
opłacalny, przy wysokich cenach i koniunkturze
na zboże uzyskiwano dodatni bilans handlowy.
Później sytuacja się odwróciła.

8 Mimo pogorszenia koniunktury, w drugiej

połowie XVII w. kontynuowano masową
sprzedaż zboża za granicę. Dlaczego? Winien
temu był tzw. dogmat spichlerza. To oryginalna
teoria ekonomiczna panująca
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, tyleż
popularna, co błędna. Zakładała, że Zachód bez
polskiego zboża umrze z głodu, tak więc
zmuszony jest je kupować. Dlatego nie ma
sensu wyprawiać się z ładunkiem do portów
 Francji, Anglii i Niderlandów, gdzie będzie trzeba
go sprzedać po podyktowanej przez tamtejszych
kupców cenie. Lepiej poczekać, aż będą go
musieli kupić („zgłodnieją”), wtedy przyjadą
i kupią po naszej cenie.

Statek handlowy w porcie w Ro erdamie, szkic

Adriaena van Salma (około 1660-1720 r.)
Źródło: domena publiczna.

Tymczasem Holendrzy, którzy niemal

zmonopolizowali handel polskim zbożem,
zarabiali krocie na naszych produktach.

10 Zapotrzebowanie na gotowe produkty

w Rzeczypospolitej rosło, a Zachód zyskiwał
tanie zboże z innych źródeł. Pańszczyzna była
coraz mniej wydajna, więc rósł jej wymiar,
a chłopi często nie mieli czasu na uprawę
własnej ziemi. W końcu XVIII w. zaczęto się
poważnie zastanawiać nad konieczną zmianą
w systemie gospodarowania, próbowano
zmienić pańszczyznę na czynsz. Rozbiory
Rzeczypospolitej przerwały reformy.
Unowocześnienie rolnictwa postępowało dalej
już w ramach różnych organizmów
państwowych.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Opisz, jakie reformy według ciebie należało wprowadzić, aby handel zbożem
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów był nadal opłacalny.

Ćwiczenie 2

Zastanów się, czy działania szlachty, polegające na rozbudowie folwarku pańszczyźnianego,

wpływały pozytywnie na unowocześnienie gospodarki Rzeczypospolitej.

Polecenie 2

Zapoznaj się z audiobookiem zawierającym rozważania Jeana Bap ste'a Colberta na temat
merkantylizmu i wykonaj ćwiczenia.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteer8TMHhn.html

Jean Baptiste Colbert o merkantylizmie

„Jak sądzę, bez trudu zgodzimy się na zasadę, że różnice co do wielkości i potęgi
poszczególnych państw wynikają z różnej ilości znajdującego się w ich granicach
pieniądza. Wychodząc z tego założenia, należy stwierdzić, że corocznie wywozi się z
granic naszego królestwa ilość produktów wyrabianych z naszego surowca, a
przeznaczonych na zbyt za granicą (jak to: wino, wódka, ocet, żelazo, owoce, papier,
płótno, taczki metalowe, jedwab, wstążki), wartości 12–18 milionów liwrów. Oto są
szańce naszego królestwa, nad ustrzeżeniem których trzeba nam wytężyć wszystkie
siły.

Holendrzy i inni cudzoziemcy prowadzą przeciw nam ustawiczną wojnę i jak dotąd z
takim sukcesem, że zamiast, by suma ta dostawała się do naszego państwa w gotówce i
w następstwie powodowała ogromne bogactwo, przynoszą nam ją w różnych towarach
bądź ich wyrobu, bądź sprowadzanych z zagranicy (…).
 Przemyślność ich, a nasza nieroztropność doszła tak daleko, że przy pomocy faktorów
swych komisarzy, których mają prawo osadzać po wszystkich portach królestwa,
opanowali cały handel morski i wyznaczają ceny na wszystkie towary, które kupują i
sprzedają.

Łatwo stąd wywnioskować, że o ile zdołamy znieść zyski Holendrów wyciągane z

poddanych naszego króla i udaremnić zbyt towarów, które nam przywożą, o tyle
pomnożymy ilość gotówki, którą winniśmy ściągnąć w granice królestwa dzięki
wywozowi naszych produktów, i o tyle powiększymy potęgę, wielkość i bogactwo
państwa.

Te same następstwa będziemy mogli wyciągnąć co do towarów składowych, to jest

takich, które moglibyśmy sprowadzać z Indii Wschodnich i Zachodnich, by wywozić je
następnie na północ, a stamtąd przywozić nam samym materiały, niezbędne do budowy
okrętów: oto inne źródło wielkości i potęgi państwa.

Poza korzyścią wynikającą ze ściągnięcia do królestwa znacznej ilości gotówki,

pewnym jest, że przez rozkwit rękodzieł milion ludzi gnuśniejących dotąd w lenistwie
będzie mogło zarabiać na życie, że pokaźna ich liczba znajdzie zajęcie przy żegludze i
portach, a pomnożenie liczby okrętów niemal w nieskończoność pomnoży również
wielkość i potęgę państwa”.

Źródło cytatu: M. Ferenc, Epoka nowożytna. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole
średniej, Kraków 2001, s. 201–202.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Jean Bap ste Colbert (1619–1683), francuski polityk, minister finansów Ludwika XIV, zwolennik monarchii
absolutystycznej dążący do centralizacji państwa.
Źródło: domena publiczna.

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij, co minister Colbert uważa za źródło bogactwa państw.

Ćwiczenie 4

Oceń zasadność rozumowania Colberta w świetle rozwoju gospodarczego Europy po

odkryciach geograficznych.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz, czym handlowali kupcy niderlandzcy w XVII i XVIII w.

 polskim zbożem, na które mieli monopol

 niewolnikami

 sprowadzonymi z kolonii przyprawami

 złotem i surowcami
Ćwiczenie 2 輸

Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj ćwiczenie.

“
Maciej Ziółkowski

Dualizm gospodarczy w Europie

Zupełnie inne procesy miały miejsce na wschodzie Europy.

W momencie, gdy zachodni właściciele ziemscy skupiali się na
czerpaniu zysków z posiadanej ziemi przez ich unowocześnianie,
dawanie swobód i intensyfikację produkcji, na wschodzie było
odwrotnie. Ziemianie starali się zwiększać powierzchnie swoich
gospodarstw. W Europie Zachodniej już od wielkiej epidemii dżumy
chłop był podmiotem i wraz z upływem czasu taka sytuacja pogłębiała
się. Natomiast rejony wschodnie cechowały się wykorzystywaniem
chłopów. Modelowym przykładem takiego stanu rzeczy jest państwo
polskie. Nie dostrzegano tam siły płynącej z uwalniania chłopów, którzy
chętniej pracowali, widząc perspektywy zysku i awansu społecznego.

W Europie Wschodniej doszło do refeudalizacji społeczeństw, chłopów

przywiązywano do ziemi. Szlachta, kierując się własnym interesem,
dążyła do wydawania odpowiednich przywilejów. Na sytuację chłopów
wpływał znacząco przywilej piotrkowski z 1496 r., który zabraniał
odejścia więcej niż jednego chłopa ze wsi. Pogłębiał on także dominację
szlachty w zarządzaniu ziemią, gdyż zabraniał mieszczanom nabywania
majątków poza miastem. Wpływ na znaczenie stanu szlacheckiego miał
także przywilej warcki z 1423 r., który umożliwiał wykupywanie ziemi
od „krnąbrnych” sołtysów. Polska stawała się państwem, w którym
chłopi zmuszani byli do pracy, nie widząc w niej szansy na poprawę
bytu. Podobnie działo się w innych państwach Europy Wschodniej,
najniższa warstwa społeczna, na której oparte były gospodarski
państwa, pracowała coraz mniej wydajnie, co nie mogło prowadzić do
rozwoju.
 Źródło: Maciej Ziółkowski, Dualizm gospodarczy w Europie, 1.04.2008 r., dostępny w internecie: konflikty.pl [dostęp
18.01.2021 r.].

Zaznacz prawidłowe odpowiedzi.

Szlachta polska starała się umocnić swoją pozycję w państwie, ograniczając


mieszczaństwu prawo do zakupu ziemi i tworzenia gospodarstw rolnych.

Na terenie Europy Zachodniej ziemiaństwo i arystokracja traktowała chłopów


przedmiotowo i starała się narzucać im zwiększenie dni pańszczyzny.

Jednym z powodów refeudalizacji w Rzeczpospolitej była wzrastająca rola


polityczna szlachty, która uzyskała m.in. przywilej warcki.

Polska szlachta nie dostrzegała korzyści z możliwego podwyższenia wysokości


i jakości plonów wynikających z oczynszowania chłopów.

Ćwiczenie 3 醙
Znajdź błędne ekonomicznie założenia w „dogmacie spichlerza” i w polityce merkantylizmu.-
Wyjaśnij, czy miały duży wpływ na zyski osiągane przez przedsiębiorców.

Ćwiczenie 4 醙
Jeżeli szlachta mogła przewozić towary bez cła, a mieszczanie płacili cło w wysokości 5%, to-
nadal opłacało im się handlować zbożem kupionym od szlachty. Dokonaj wyliczenia, wiedząc,-
że ceny na południu Polski wynosiły 20–30 zł za łaszt, a w okolicach Warszawy ok. 40 zł.-
Wyjaśnij, co powinien posiadać kupiec, by jego handel stawał się najbardziej opłacalny.
Ćwiczenie 5 醙

Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj ćwiczenie.

“
Judyta Latuszek

Rozwój i odmiany merkantylizmu w okresie

nowożytnym

Co więcej, handel międzynarodowy stanowił dla merkantylistów zbiór

zamknięty, gdzie źródłem dobrobytu może być eksport gotowych
towarów. Merkantyliści nie zezwalali na eksport półproduktów i wrogo
odnosili się do importu surowców, które w świetle ich teorii należało
uzyskiwać na miarę możliwości samodzielnie. Jeśli kraj był pozbawiony
danego surowca należało kolonizować tereny, w których jest on
dostępny. Co więcej, zdaniem merkantylistów kraj powinien stwarzać
korzystną politykę celną, budować kanały, drogi, dbać o edukację oraz
organizować stałe linie komunikacyjne. Ponadto, państwo powinno
posiadać manufaktury, które można by potem prywatyzować i wzbudzać
przedsiębiorczość u swoich mieszkańców.

Źródło: Judyta Latuszek, Rozwój i odmiany merkantylizmu w okresie nowożytnym, 31.07.2014 r., dostępny w internecie:
historia.org.pl [dostęp 18.01.2021 r.].

Wyjaśnij, dlaczego posiadanie własnej silnej floty handlowej zwykle było jednym z wymogów
merkantylizmu.
Ćwiczenie 6 醙

Przeanalizuj wykres i wykonaj zadanie.

Zboże wywożone z Polski przez port w Gdańsku

Legenda:
1 łaszt pszenicy – 2400 kg
1 łaszt żyta – 2190 kg
1 łaszt jęczmienia – 1780 kg
1 łaszt owsa – 1440 kg
1 łaszt = 60 korców
Oprac. na podst.: Piotr Kaczanowski, Wielka Historia Polski, Kraków 2016, str. 51.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Określ, kiedy nastąpił najwyższy wywóz polskiego zboża z Gdańska. Opisz, jaki to mogło mieć
wpływ na jego cenę na Zachodzie.
Ćwiczenie 7 難

Zapoznaj się z grafiką i wykonaj ćwiczenie.

Wieś ulicówka z regularnym układem niwowym

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wykorzystując źródło, scharakteryzuj różnicę między trójpolówką a płodozmianem.

Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj ćwiczenie.

“
Murray N. Rothbard

An Austrian Perspective on the History of

Economic Thought

Krajowe kartele mogą ponosić straty, jeżeli konsument może kupić

tańszy zagraniczny substytut – wprowadzono więc taryfy ochronne na
importowane koronki. Ale najwyraźniej przemyt był ogromny, gdyż
w 1667 r. rząd nałożył całkowity zakaz przywozu zagranicznych
koronek. W dodatku, aby zapobiec nielicencjonowanej konkurencji,
francuska Korona zabroniła wyrobu koronek w gospodarstwach
domowych oraz nakazała, aby produkcja odbywała się w stałych,
widocznych punktach. Minister do spraw finansów i handlu oraz
Kontroler Generalny Finansów, Jean-Bap ste Colbert, napisał do
rządowego urzędnika do spraw wyrobów koronkowych: „Proszę Pana,
aby zwrócił Pan uwagę, że żadna dziewczynka nie powinna mieć
przyzwolenia na pracę w gospodarstwie domowym swoich rodziców
i Pan musi je zobowiązać, aby poszły pracować do manufaktur”. Być
może najważniejszą z licznych restrykcji merkantylistycznych
nałożonych na francuską gospodarkę w XVII w. było wdrożenie
standardów „jakości” na produkcję i handel, co nieomal zamroziło
francuską gospodarkę na poziomie wczesnego lub środkowego okresu
XVII w. To wymuszone zamrożenie skutecznie zdławiło, a nawet
zapobiegło innowacjom – nowym produktom, nowym technologiom,
nowym metodom obsługi produkcji i wymiany – koniecznym dla rozwoju
gospodarczego.

Źródło: Murray N. Rothbard, An Austrian Perspec ve on the History of Economic Thought, tłum. Marek Fijałkowski,
Auburn 1995.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

 Stwierdzenie Prawda Fałsz

Zdaniem J.B. Colberta gospodarka francuska będzie mogła

się rozwijać, jeśli dojdzie do całkowitego  
sprofesjonalizowania produkcji.
Rozwój manufaktur we Francji Colbert traktował jako
warunek konieczny bogacenia się państwa i ograniczenia
 
bezrobocia wśród dawnych rolników, którzy byli
zatrudniani w manufakturach.
Zdaniem autora tekstu polityka Colberta, zmierzająca do
określenia jakości produkcji, była jedną z głównych  
powodów bogacenia się społeczeństwa i państwa.
Autor tekstu jest zwolennikiem teorii
merkantylistycznych, które uważa za główną przyczynę  
rozwoju gospodarczego państw Europy Zachodniej.
Dla nauczyciela

Autorka: Dorota Czarny

Przedmiot: Wiedza o społeczeństwie

Temat: Dualizm gospodarczy w Europie XVI–XVIII wieku

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy, zakres
rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

II. Różnorodność kulturowa.

Uczeń:

1) charakteryzuje społeczeństwa zbieracko‐łowieckie, nomadyczne i rolnicze;

charakteryzuje wybraną współczesną społeczność tego typu;

2) charakteryzuje wiejską społeczność tradycyjną; wskazuje na różnice między

społeczeństwem przemysłowym i poprzemysłowym.

III. Struktura społeczna i problemy społeczne.

Uczeń:

8) przedstawia przyczyny i skutki konfliktu społeczno‐ekonomicznego w wybranym

państwie.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje z zakresu przedsiębiorczości.

Cele operacyjne:

Uczeń:

określa, jak kształtowały się ponadregionalne więzi w Europie XVI w.;

wyjaśnia, dlaczego w Europie wystąpił dualizm gospodarczy;
 analizuje rolę Rzeczypospolitej w sieci powiązań europejskiej gospodarki nowożytnej;
charakteryzuje zasady merkantylizmu.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;
rybi szkielet;
dyskusja;
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych.

Formy zajęć:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
kartki do losowania zagadnień;
kartki samoprzylepne.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Uczniowie mają za zadanie zapoznać się z e‐materiałem wraz z prezentacją multimedialną

i audiobookiem dotyczącym europejskiego handlu w XVI–XVIII w.

Faza wstępna

1. Przedstawienie tematu i celów lekcji.

2. Burza mózgów – wyjaśnienie pojęcie dualizm i zapisanie propozycji na tablicy. Następnie

wybrana osoba odczytuje jego znaczenie z encyklopedii. Zespół klasowy weryfikuje swoją
definicję.

3. Rybi szkielet – nauczyciel rysuje schemat na tablicy i zapisuje problem do rozwiązania:

Dlaczego w Europie wystąpił dualizm gospodarczy? W razie konieczności wyjaśnia, na
czym polega ta metoda.

Faza realizacji

1. Podział na 6 grup, każda wyłania spośród siebie osobę koordynującą jej działania. Losuje
ona zagadnienie i materiał do opracowania, otrzymuje również karteczki samoprzylepne.

Grupa 1 – Handel w średniowieczu: gdzie powstały największe ośrodki handlowe

i czym handlowano?
Grupa 2 – Dualizm w rozwoju Europy w epoce nowożytnej: które państwa w Europie
najszybciej się rozwijały i co miało na to wpływ oraz czym handlowano?
Grupa 3 – Dualizm w rozwoju Europy w epoce nowożytnej: jak rozwijała się wschodnia
część Europy, co miało na to wpływ oraz jak rozwijał się tam handel?
Grupa 4 – Nakład i manufaktura: jak rozwijała się praca rzemieślnicza?
Grupa 5 – Regulacja handlu, czyli merkantylizm i audiobook: na czym polegała istota
merkantylizmu?
Grupa 6 – Po wschodniej stronie Łeby, prezentacja multimedialna: jak rozwijał się
handel w Polsce, czym handlowano i dlaczego?

Grupy mogą korzystać ze wszystkich dostępnych źródeł informacji. Każda grupa

opracowuje własny rybi szkielet, który będzie podstawą do uzupełnienia ogólnoklasowego
schematu.

2. Po wyznaczonym czasie poszczególne grupy na schemacie zapisują główny problem, nad

którym pracowały, i przyklejają na karteczkach przyczyny/zagadnienia, osoby wybrane
przez grupy omawiają wyniki pracy.

3. Prowadzący prosi, aby uczniowie na podstawie podanych informacji odpowiedzieli na

pytanie problemowe postawione na początku lekcji. Uczniowie starają się wskazać
przyczyny podziału, w razie konieczności nauczyciel koordynuje i kieruje powstałą
dyskusją.

4. Praca w parach – zapisanie wniosków z zajęć. Wybrane/chętne osoby przedstawiają

swoje propozycje, które zapisywane są na tablicy. Po wspólnej weryfikacji wybierane są 3–4
wnioski, które zostają zapisane w zeszycie i posłużą jako notatka.

5. Praca indywidualna lub w parach – rozwiązanie ćwiczeń interaktywnych wskazanych

przez nauczyciela. Uczniowie konsultują swoje odpowiedzi z innymi osobami, w razie
konieczności wspólnie z klasą wybierają właściwą odpowiedź.

Faza podsumowująca

1. Uczniowie podsumowują zajęcia, kończąc wybrane przez siebie dwa zdania:

Dziś nauczyłem się…

Zrozumiałem, że…

Zaskoczyło mnie…

Dowiedziałem się…

Łatwe było dla mnie…

Trudne było dla mnie…

Praca domowa:

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”.

Na podstawie audiobooka wykonują ćwiczenie 3 dołączone do materiału.

Materiały pomocnicze:

Marek Ferenc, Epoka nowożytna. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii

w szkole średniej, Kraków 2001, s. 201–202.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Zasoby multimedialne można wykorzystać do przeprowadzenia lekcji odwróconej.