¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’

¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰

«¬√∂ ’ÒÓ ÂØ∫ :

’«ÚÂ≈ Poetry Books

A. Áπ«ÏË≈ Dubidha
B. Ï∂⁄ÀÈ √ÁΔ Bechaen Saddi
C. ¡ÍÀΔ¡ª Ú≈‡ª Apaerian Vaataan
D. «√¯ √¯ Siffar Saffar
E. √π÷Δ¡ª Surkhiyan
F. ’∞‘≈Ó Kohram
G. ÙÏÁª Á≈ Ù◊È - √øÍ≈ÁÈ≈ Shabdan Da Shagun (ed.)
H. Green Snow (English, with others)
I. ͺ¤ÓΔ Í≥‹≈ÏΔ ’«ÚÂ≈ (Western Punjabi Poetry)
A@. ÙÏÁª Á≈ √¯ Shaabda Da Safar
√≈Δ¡ª ’«ÚÂ≈Úª («¬’Ø «‹ÒÁ «Ú⁄)

¡≈ÒØ⁄È≈ Literary Criticism

A. ’≈«Ú¡Ê Kavaarth
B. ¡≈Ëπ«È’ ’«ÚÂ≈ Á∂ πfi≈È Adhunik Kavita De Rujhaan
C. ÷πºÒ∑Δ ’«ÚÂ≈ Á∂ Ó≈ÍÁø‚ Khuli Kavita De Mapdand

«◊¡≈È √≈«‘ Scientific Literture

A. ÍÙ» Í≈Ò‰ «Ú«◊¡≈È, Ò≈‘Ω Ïπº’ Ù≈Í, Òπ«Ë¡≈‰≈
B. ¬∂‚˜ : «¬’ È≈Óπ≈Á ÏΔÓ≈Δ, Í≥‹≈ÏΔ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ, Í«‡¡≈Ò≈
C. ‹ΔÚÈ ¡Â∂ «¬È√≈ÈΔ ’ÒØȘ, ⁄∂ÂÈ≈ ÍÃ’≈ÙÈ, ´«Ë¡≈‰≈
D. ϪfiÍÈ ’Δ ‘À? ⁄∂ÂÈ≈ ÍÃ’≈ÙÈ, ´«Ë¡≈‰≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’
¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰
‚≈. ◊∞±Ó∂Ò «√ßÿ «√ºË±
Í≥‹≈ÏΔ √≈«‘ ÍÏÒΔ’∂ÙÈ ‡æ√‡
¡ÓΔ’≈
Aad Grath To Dasam Grath
Academic Analaysis
by:
Dr. Gurumel Singh Sidhu ©
1925 Los Altos Ave. Clovis, California
USA - 93611
Ph: 559-250-1790 (H) 559-323-6781(C)
email. : ubc74@aol.com
ISBN 978-81-7883-712-3
Rs. 220/-
2010
Printing and Bound In India
Published by:
Punjabi Sahit Trust, America, California
Published by:
Chetna Parkashan
PUNJABI BHAWAN, LUDHIANA (Pb.) INDIA
Ph. 0161-2413613, 2404928, Website: www.chetnaparkashan.com
E-mail: chetnaparkashan@sify.com, chetnaparkashan@gmail.com
Sub Off.: Qila Road, Opp. Bus Stand, KOTKAPURA (Pb.) INDIA
Ph.: 01635-222651
*
Printer : R.K. Offset Delhi
All rights reserved
This book is sold subject to the condition that it shall not, by way of trade or otherwise,
be lent, resold, hired out, or otherwise circulated without the publisher's prior written consent in any
form of binding or cover other than in which it is published and without a similar condition
including this condition being imposed on the subsequent purchaser and without limiting the rights
under copyright reserved above, no part of this publication may be reproduced, stored in or intro-
duced into a retrieval system, or transmitted in any form or by any means (electronic, mechanical,
photo copying, recording or otherwise), without the prior written permission of both the copyright
owner and the publisher of this book.
 ÂÂΔÏ

̱«Ó’≈ -‚≈. ◊∞±Ó∂Ò «√ßÿ «√æ˱ G

êzî¹Ö èðî» çÅ ÇÂÇåÔÅÃÕ Áå¶ ÁÇèÁÅåîÕ ÁÇèÁËé .......... I
ÕðåÅðê¹ðÆ ìÆó çÆ êzîÅÇäÕåÅ ìÅð¶ ÇéðäÅ .......... CB
«‘¿± ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª ÓÈÿÛ ÓÈΩª Á≈ ÷ø‚È .......... F@
«¬’ ÊΔ«√√ Á≈ ¡’≈Á«Ó’ ¡«Ë¡ÀÈ .......... GB
Ó±ÒÓßÂ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ .......... ID
√Ó͉ ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ .......... AAH
√Ú◊Ú≈√Δ «◊¡≈ÈΔ ‹ø◊ «√øÿ ‹Δ ÏΔ‹ ÓßÂz ÁÙÈ .......... ACE
ÁΔ ¡ÁπæÂΔ √ıÙΔ¡Â ¡Â∂
’«Ê Á√Ó ◊zßÊ «’Ú∂∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈? .......... ADB
ÍÃÌ≈ÚÙ≈ÒΔ «ÚÁÚÂ≈ Á∂ Ȫ
 (Theory) «Ú⁄ ÏÁÒ‰ Ò¬Δ, ÓÀ’Ò≈¿∞‚ È∂ ’∞fi «√º÷ ¡Â∂
’∞fi ◊Ø∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª («‹È∑ª 鱧 ¿∞‘ ¡≈͉∂ fiß‚≈
ÚÁ≈ (Flag career) ’«‘ßÁ≈ ‘À) 鱧 ÍΔ. ¡À⁄. ‚Δ. ÁΔ
÷Ø ‹ Ò¬Δ ¡≈Í‰Δ¡ª ÓÈΩ Â ª Á∂ «ÚÙ∂ «Áº  ∂ Õ ’∞ fi
̱«Ó’≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á≈ ¿∞‘ ÷∞Á «È◊≈È √Δ Í ’∞fi Á∂
«È◊≈È ¿∞√ Á∂ ÁØ√ ͺ¤ÓΔ Ô±ÈΔÚ√‡Δ¡ª Á∂ ÍzدÀ√
‘ÊÒΔ Í∞√Â’, ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊zßÊ Âº’: √ÈÕ «¬√ Í∞√Â’ «Ú⁄ ‚≈. ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª ÓÈΩª ¡Â∂
¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰, Á≈ ¡≈ßÌ Íº¤ÓΔ «√º÷ «ÚÁÚ≈È ¿∞√ Á∂ fiß‚≈ ÚÁ≈ª ÚÒØ∫ «Ò÷∂ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. Á∂ ÊΔ«√˜ª
‚≈. «‘¿± ÓÀ’Ò≈¿∞‚ ÚÒØ∫ «√º÷ ËÓ Ï≈∂ Í∂Ù ’ΔÂ∂ ◊¬∂ Á∂ «Ú«Ù¡ª Ï≈∂ ÷Ø‹ Ìͱ «ÈÏßË ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄ √ßÏßËÂ
«Ú⁄ª Á∂ ÍzΔ’Ó Ú‹Ø∫ ‘Ø«¬¡≈Õ ¡’≈Á«Ó’ ÷Ø‹ Á∂ Ȫ ‘∂· «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ÁÒΔÒª ¡Â∂ ¿∞Á≈‘Ȫ √«‘ ‡Δ’≈ «Í‰Δ
«√º÷ ËÓ Á∂ Ó±Ò «√˪ª 鱧 ⁄‰ΩÂΔ «Áß«Á¡ª ÓÀ’Ò≈¿∞‚ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ
È∂ ’¬Δ ÓÈΩª 鱧 ‹ÈÓ «ÁºÂ≈ «‹Ú∂∫, (A) «√º÷ª Á≈ ËÓ -‚≈. ◊∞±Ó∂Ò «√ßÿ «√æ˱
◊zßÊ, “¡≈«Á ÏΔÛ” (’Â≈Í∞Δ ÏΔÛ), ÓΩ«Ò’ È‘Δ∫, «¬‘ ÍzدÀ√
√‘≈ÈÍ∞ Ú≈ÒΔ “ÏßÈØ ÏΔÛ” Á≈ ¿∞Â≈≈ ‘À, (B) ◊∞± ’ÒØÚ√, ’ÀÒ∂ÎØÈΔ¡≈, B@A@
È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÁΔ¡ª Ï‘∞ÂΔ¡ª ‹ÈÓ √≈÷Δ¡ª ’«Ê ’Ê≈ Gurmel.Sidhu@gmail.com
’‘≈‰Δ¡ª ‘È, «¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª ⁄Ø∫ Ï≈Ï∂ È≈È’ Á≈ ‹ΔÚÈ
«Ï¿∞≈ È‘Δ∫ ÷Ø«‹¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ «¬‘ ÚΔ «’‘≈ «’ ◊∞±
È≈È’ Á∂Ú ‹Δ È∂ Íß‹≈Ï ÂØ∫ Ï≈‘ ’Ø¬Δ ¿∞Á≈√Δ È‘Δ∫
’ΔÂΔ, (C) ◊∞± È≈È’ ‹Δ È∂ ’Ø¬Δ ÈÚª ËÓ È‘Δ∫
⁄Ò≈«¬¡≈, ’∂ÚÒ ¿∞ºÂΔ Ì≈ÂΔ ÁΔ “√ß ÍzÊ≈” 鱧 ‘Δ ¡º◊∂
ÂØ«¡≈ «‹√ Á∂ ÓØ„Δ Ï≈Ï≈ ’ÏΔ √È (D) ◊∞± ¡‹È Á∂Ú
‹Δ È∂ “¡≈«Á ÏΔÛ” ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ú∂Ò∂ ’¬Δ ÷«Û¡ª Á≈
√‘≈≈ «Ò¡≈ ¡Â∂ Ï≈‰Δ «Ú⁄ √∞Ë≈¬Δ¡ª ’È ¿∞ÍßÂ
«¬√ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ’ΔÂΔ, (E) ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ “◊∞±
◊zßÊ √≈«‘Ï” 鱧 ◊∞◊ºÁΔ È‘Δ∫ «ÁºÂΔ, «√º÷ª È∂ Ï≈¡Á «Ú⁄
¿∞È∑ª Á∂ Ȫ Ò≈ «ÁºÂΔÕ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÚÒØ∫ C@
Ó≈⁄, AFII ¬Δ. 鱧 “÷≈Ò√≈ √≈‹È≈” Á∂ ÂºÊ È±ß ÚΔ Ùº’Δ
Áº«√¡≈Õ «¬√ Âª ÓÀ’Ò≈¿∞‚ È∂ ◊Ò Ë≈È≈ Á∂ ¡≈Ë≈
Â∂ «√º÷ ËÓ È±ß ÓØ‘≈ ω≈ ’∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í È±ß «¬’ √ß√≈
Íz«√ºË «√º÷ «ÚÁÚ≈È √Ê≈Í ’ «Ò¡≈Õ «¬’ ¡≈Ó
Í≈·’ 鱧 ¿∞√ ÁΔ ÷Ø‹ ¡’≈Á«ÓÒ ˜± Ò◊ÁΔ ‘À Í
¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰ ÁΔ ÍºËÂΔ Â∂ ͱΔ È‘Δ∫ ¿∞ÂÁΔÕ
¿∞ Í Ø ’  ÓÈΩ Â ª (Hypotheses) ȱ ß «√˪ª

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ G ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ H

ÍzÓπ÷ ËÓª Á≈ «¬«Â‘≈√’ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ ¡«Ë¡ÀÈ
√ß√≈ Á∂ √≈∂ ËÓª Á∂ ÍÀØ’≈ «¬√ ◊æÒ «Ú⁄ Ô’ΔÈ æ÷Á∂ ‘È «’
ºÏ ‘≈˜ È≈˜ ‘À ¡Â∂ √ßÏßË ËÓ ◊zßÊ æÏΔ Ï≈‰Δ (Word of God)Õ «¬√
Ò¬Δ ¿πÈ∑ª ÁΔ ÙË≈ (Faith) ¿πÈ∑ª ÁΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ (Canon) «Ú⁄ Íæ’Δ ˛Õ
ËÓ ÓÔ≈Á≈, «’¿π∫«’ ËÓ ◊zßʪ Á∂ √ØÓ≈-√Ø È≈Ò ÏæfiΔ ‘Ø¬Δ ˛Õ «¬√ ’’∂
«’√∂ ËÓ Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ ¿π√ ¿πμÂ∂ ¡≈Ë≈« ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ «Ú’≈√ Ï≈∂
‹≈ȉ≈ ÏÛ≈ ’πÁÂΔ ˛Õ «¬√ ‹≈‰’≈Δ Ò¬Δ ÁØ √Ú≈Ò Íπ椉∂ ˜±Δ ‘È-
¿) ÍzÓ≈«‰Â ËÓ ◊zßÊ Á≈ ¡≈ßÌ ’ÁØ∫ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂
¡) ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ ËÓ ◊zßÊ Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ «’Ú∂∫ «È’≈√ Â∂
«Ú’≈√ ‘Ø«¬¡≈?
¡æ◊∫Ø Î∂ ÍzÓ≈«‰Â ËÓ ◊zÊ
ß Ï≈∂ ÁØ Óπ„Ò∂ √Ú≈Ò ˜±Δ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
A. «È√«⁄ ÂΩ ”Â∂ ËÓ ◊zßÊ Á∂ ¡≈ßÌ Ï≈∂ «’‘ÛΔ ≈¬∂ ˛?
B. ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ «È’≈√, «Ú’≈√ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ ’≈‹ Ï≈∂
«¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ (Historical Research) ≈‘Δ∫ ’Δ «√æ«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛?
√ß√≈ Á∂ ÍzÓπæ÷ ËÓª Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ «¬‘ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª
Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ √ßÏßË ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ ’≈‹ ’Ó (Function) Ï≈∂
Úæ÷Δ¡ª-Úæ÷Δ¡ª ≈Úª ‘ÈÕ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ √ß√≈ Á∂ ËÓª Á≈ «È’≈√ ¡Â∂
«Ú’≈√ «ÂßÈ Íz«’«¡≈Úª ≈‘Δ∫ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬‘ ‘È-
(¿) ’ÃÓÚ≈ Íz«’«¡≈ (Gradual Process)
(¡) ⁄∂ÂÈ Íz«’«¡≈ (Conscious Process)
(¬) √«‘‹ Íz«’«¡≈ (Natural Process)
(¿) ’ÃÓÚ≈ Íz«’«¡≈
’ÃÓÚ≈ Íz«’«¡≈, Ô‘±ÁΔ ËÓ (Judaism) ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ ËÓ
(Christianity) ÁΔ ¿πÂÍÂΔ ¡Â∂ «Ú’≈√ «Ú⁄ √‘≈¬Δ ‘جΔÕ Ô‘±ÁΔ ËÓ ◊zßÊ
(Old Testament) ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ ËÓ ◊zßÊ (New Testament) ÁΔ ¡ßÁ±ÈΔ
«Ú¡≈«÷¡≈ «¬√ ÂæÊ ÚæÒ √ß’∂ ’ÁΔ ˛Õ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ˘ “ÂΩ∂” (Tohra)
‹ª Ô‘±ÁΔ Ï≈¬ΔÏÒ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ «È¿± ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ˘ “¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ”
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ I
«’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ «Ú⁄ CI Úæ÷-Úæ÷ Íπ√Â’ª ‘È ¡Â∂ «È¿±
‡À√‡≈ÓÀ∫‡ «Ú⁄ BG Íπ√Â’ª ‘ÈÕ
B. ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ÁΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «Ú’≈√
˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ Á∂ ¡≈ßÌ Ï≈∂ Óß«È¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «√˪ ÎÒÀÚΔ¡√
‹Ø√∂¯√ (Falavius Josaphus) Á≈ ˛Õ ¿π‘ ¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ ¡◊∂∫√‡ ¬∂ÍΔ¡È
(Against Apion-CA 95 AD) «Ú⁄ BB Íπ√Â’ª Á≈ «˜’ ’Á≈ ˛Õ «¬È∑ª
Íπ√Â’ª «Ú⁄ Íø‹ ÓØ«˜˜ (Ó»√≈) È≈Ò √ßÏßË ‘È, «‹È∑ª ˘ ÍÀ∫‡≈‡±’ ÚΔ «’‘≈
‹ªÁ≈ ˛ ‹ª ÂΩ∂ Á∂ Ȫ È≈Ò ÚΔ Ô≈Á ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ¿πÈ∑ª Íπ√Â’ª «Ú⁄
Ô‘±ÁΔ ’≈˘È Ï≈∂ ‹≈‰’≈Δ ˛Õ Â∂∑ª Íπ√Â’ª ÓØ«˜˜ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª
◊¬Δ¡ª ¡Â∂ «¬È∑ª Á∂ ⁄∂Â≈ Úæ÷-Úæ÷ ÍÀ◊ßÏ Áæ√∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ⁄≈ Íπ√Â’ª
«Ú⁄ æÏΔ ÙÏÁ ‘È ‹Ø «¬È√≈È Á∂ ⁄«æÂ Ï≈∂ ⁄≈ȉ≈ Í≈¿π∫Á∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª
√≈Δ¡ª BB Íπ√Â’ª Á≈ «¬«Â‘≈√ √Óª Íø‹-¤∂ √ÁΔ¡ª ÏΔ.√Δ. Áæ«√¡≈ ‹ªÁ≈
˛Õ Ï≈’Δ ÁΔ¡ª ÍøÁª Íπ√Â’ª ¡Ê≈ (CG-BB=AE), ‹Ø √ßͱÈ ˙Ò‚
‡À√‡≈ÓÀ∫‡ «Ú⁄ ‘È, Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ Á≈
¡‹Ø’≈ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ ±Í ’Ø¬Δ A@@ ¬∂.‚Δ. «Ú⁄ «ÈË≈ ’ΔÂ≈
«◊¡≈Õ
¡«‹‘≈ «Ïª «¬˜≈ (Ezra) «Ò÷ Íπ√Â’ “«¬˜≈ ¡ÀÒØ’«ÒÍ√”
«Ú⁄ ÚΔ «ÓÒÁ≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛ «’ √≈Δ¡ª ±‘≈ÈΔ Íπ√Â’ª ¡◊ÈΔ
Ì∂∫‡ ‘؉ ÂØ∫ Ï≈¡Á æÏΔ-ÙÏÁ ÈÙ‡ ‘Ø «◊¡≈Õ «¬˜≈ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ «¬√
ÂÏ≈‘Δ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬Ò‘≈ÓΔ ‘π’Ó ‘Ø«¬¡≈ «’ Íø‹ ÏßÁ∂ ÒÀ ’∂, «‹È∑ª ˘ «Ò÷‰≈
¡≈¿π∫Á≈ ‘ØÚ∂, «’√∂ «¬’ªÂ «Ú⁄ ⁄«Ò¡≈ ‹≈‘ ¡Â∂ √≈≈ «¬«Â‘≈√ ÓπÛ ’∂
«Ò÷Õ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√ ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÚÒØ∫ «¬’ «Í¡≈Ò≈ «Ó«Ò¡≈, ‹Ø ¿π√ È∂
ÍΔÂ≈, «‹√ ’’∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ ¿π√ ˘ √≈Δ Ï≈‰Δ ¿πÂ ¡≈¬Δ ‹Ø ¿π√ È∂
¡≈͉∂ Íø‹ Ïß«Á¡ª ˘ «Ò÷Ú≈¬ΔÕ D@ «ÁȪ «Ú⁄ ID Íπ√Â’ª «Ò÷Δ¡ª
◊¬Δ¡ª, «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ ‘π’Ó ‘Ø«¬¡≈ «’ BD ÒØ’ª «Ú⁄ Úß‚Δ¡ª ‹≈‰ ¡Â∂ G@
◊πÍ æ÷Δ¡ª ‹≈‰Õ «¬‘ BD «’Â≈Ϫ Ù≈«¬Á ¿π‘Δ ‘È, «‹È∑ª Á≈ «˜’
ÎÒ∂ÚΔ¡√ ‹Ø√د√ ÚΔ ’Á≈ ˛Õ
«¬È∑ª ÁØ‘ª Ú≈«’¡≈Úª «Ú⁄ «¬‘ Áæ«√¡≈ «◊¡≈ ˛ «’ «¬‘ Íπ√Â’ª
æÏΔ «◊¡≈È ‘È, «¬√ Ò¬Δ ÌØ√∂ÔØ◊ ‘ÈÕ Í «¬‘ Íπ√Â’ª ¬∂ÈΔ¡ª Úæ÷Δ¡ª
‘È «’ «¬È∑ª ≈‘Δ∫ È≈ ª «¬«Â‘≈√ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛ ¡Â∂ È≈ ‘Δ æÏΔ
«◊¡≈È Á≈Õ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ «¬È∑ª Íπ√Â’ª Á∂ ¡√ÒΔ «Ò÷‰‘≈ ’Ω‰
√È ¡Â∂ «’‘Û∂ √Ó∂∫ «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@
’Δ ‘˜ ӻ√≈ ÂΩ∂ Á≈ Ò∂÷’ ˛?
Íø‹ Íπ√Â’ª, ‹Ø ÓØ«˜˜ Á∂∂ Ȫ È≈Ò √ßÏßË ‘È, Ï≈∂ Ô‘±ÁΔ¡ª Á≈
«Ú⁄≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª Ò¬Δ «¬‘ ¡ß«ÂÓ ’ÊÈ ‘ÈÕ «¬È∑ª Íπ√Â’ª ˘ ÓØ«˜˜ È∂
æÏΔ «¬Ò‘≈Ó ≈‘Δ∫ Íz≈Í ‘Δ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈, √◊Ø∫ «Ò«÷¡≈ ÚΔ ˛Õ Í AGÚΔ∫ √ÁΔ
Á∂ ËÓ «Ú¡≈«÷¡≈’≈ª ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹Δ¡ª Á∂ «Ú⁄≈ «¬√ Íz’≈ ‘È-
(¿) «¬È∑ª Íø‹ Íπ√Â’ª «Ú⁄ «’Â∂ ÚΔ «¬‘ ÓπÂ≈ÒÏ≈ (Claim) ‹ª
«¬Ù≈≈ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ «’ «¬‘ ÓØ«˜˜ È∂ «Ò÷Δ¡ª ‘ÈÕ
(¡) «¬È∑ª ÁΔ ¡ßÁ±ÈΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ «¬‘ ÓØ«˜˜
Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ „∂ «⁄ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ «¬È∑ª Íπ√Â’ª «Ú⁄ ÓØ«˜˜
Á≈ «˜’ ¡’√ ¡æÈ ÍπÙ (Third Person) «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á≈ ˛, ¿π‘ ÚΔ
ÍzÙß√≈‹È’ ÏØÒΔ «Ú⁄, ‹Ø «¬’ «’Â≈Ï Ò¬Δ „π’ÁΔ ◊æÒ È‘Δ∫Õ
(¬) ’¬Δ Ê≈Úª Á≈ «˜’ ¿πÈ∑ª «Ú¡’ÂΔ¡ª È≈Ò ‹π«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈
˛ ‹Ø ÓØ«˜˜ ÂØ∫ ’¬Δ √ÁΔ¡ª Ï≈¡Á «Ú⁄ ‘ج∂Õ
(√) Íπ√Â’ª «Ú⁄ ¡È∂’ª ‘√Â≈ı «ÓÒÁ∂ ‘È ¡Â∂ ¡È∂’ Ê≈Úª
¿πμÂ∂ ÏØÒΔ ÁΔ Ï‰Â «Ú⁄ √≈«÷¡≈ ¯’ ˛Õ ‘ΔÏ«¿± ÏØÒΔ Á≈ «Ú’≈√ √≈¯
Ș ¡≈¿π∫Á≈ ˛, «‹√ Á≈ ¡Ê «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ «¬È∑ª ˘ «Ò÷‰ «Ú⁄ ’¬Δ
ÍΔÛ∑Δ¡ª Òæ◊Δ¡ª ‘؉◊Δ¡ªÕ
’¬Δ «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ «Ú⁄≈ ˛ «’ √≈«‘Â’ ÙÀÒΔ ÓØ«˜˜ Á∂ Ú∂Ò∂ ÁΔ
√≈«‘Â’ ÙÀÒΔ ÂØ∫ ¿πμÈΔ ‘Δ Úæ÷Δ ˛, «‹ßÈΔ √À’ÙÍΔ¡ ÁΔ ¡‹Ø’Δ ¡ß◊∂˜Δ
ÙÀÒΔ ÂØ∫ Úæ÷Δ ˛Õ
÷Ø‹Δ¡ª Á≈ «Ú⁄≈ ˛ «’ Íø‹ Íπ√Â’ª ÁΔ ÙÀÒΔ «Ú⁄ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ ⁄≈
«’√Ó Á∂ Íπ≈ÂÈ √≈«‘Â’ √ØÓ∂ ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ «¬‘ Íπ√Â’ª
Í«‘Òª ÒØ’ª Á∂ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á √È ¡Â∂ Î∂ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ «Ò¡ªÁΔ¡ª
◊¬Δ¡ªÕ «¬’ √ØÓ∂ «Ú⁄ æÏ ˘ Ô≈‘ØÚ≈ (Yahova) «’‘≈ «◊¡≈ ˛, Á±‹∂ «Ú⁄
¡ÒØ«‘Ó (Elohim) ¡Â∂ ÂΔ‹∂ «Ú⁄ Íπ‹≈Δ¡ª ¡Â∂ ‘π-Δª ˘ Â‹Δ‘ «ÁæÂΔ
◊¬Δ ˛, ª ÚΔ «¬È∑ª ÁΔ ÂÚ≈Δ÷Δ √È≈ı Á∂ Ȫ‘ ‘πß«Á¡ª, «¬È∑ª ˘ æÏΔ
«◊¡≈È ÁΔ¡ª Íπ√Â’ª Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ª...
˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ Ï≈∂ «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ «ÚËΔ¡ª
˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ «Ú⁄ÒΔ¡ª «Ú«ÌßÈ Ò∂÷È Íz‰≈ÒΔ¡ª ¡Â∂ √ßÈÁ ÁΔ
¡‰‘Ø∫Á ’’∂, «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹Δ ÌßÏÒ̱√∂ «Ú⁄ ͬ∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬√ Áπ«ÏË≈ Á≈
«ÈÂ≈≈ ’È Ò¬Δ ’¬Δ ÷Ø‹ «ÚËΔ¡ª Á≈ ÍzÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ˛Õ
(¿) ÏØÒΔ «ÚÙÒ∂Ù‰ (Linguistic Analysis): Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È
≈‘Δ∫ «¬‘ «√æË ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‹≈ ‘Δ ˛ «’ «’‘Û∂ Óπ‘≈Ú∂, ÏØÒΔ Á∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AA
ÈÓ±È∂ ¡Â∂ ÙÏÁ-«⁄æÂ ÚÂ∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ
(¡) ≈‹ÈΔÂ’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ¡‘π«Á¡ª «Ú⁄ √Ó≈ÈÂ≈ ‹ª ¡ßÂ
(Political And Religious Positions): ¡≈Ó ’’∂ «¬«Â‘≈√’ ¡Â∂
≈‹ÈΔÂ’ ¡‘π«Á¡ª ˘ √Ê≈Í ’’∂ «¬‘ «√æË ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ
˛ «’ ’Δ «¬È∑ª ¡‘π«Á¡ª Á≈ Ë≈«Ó’ ÓÔ≈Á≈ È≈Ò ÚΔ ’Ø¬Δ √ßÏßË √Δ? «¬√
Â’ Á≈ ¡≈Ë≈ «√æ÷ ËÓ Á∂ ÓΔΔ ¡Â∂ ÍΔΔ Á∂ «√˪ È≈Ò «ÓÒÁ≈ ˛Õ
(¬) «¬«Â‘≈√’ ÂπÒÈ≈ (Historical Comparison): «¬√ «ÚËΔ
≈‘Δ∫ «’√∂ ‘æÊ «Ò÷ Á≈ ¡‡∂-√‡∂ ’≈Ò «ÓÊ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «Î ¿π√ √Ó∂∫
Á∂ ‹≈‰∂-Í«‘⁄≈‰∂ Ë≈«Ó’ «Ú¡’ÂΔ¡ª, Í≈ÁΔ¡ª ‹ª ËÓ Íz⁄≈’ª Ï≈∂
‹≈‰’≈Δ ‘≈√Ò ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ ‹∂ «’√∂ Í≈ÁΔ («‹√ ÁΔ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡
È≈Ò √ªfi ‘ØÚ∂) Á≈ Ȫ ¿π√ √Ó∂∫ ‹ª ’≈Ò Á≈ √Ó’≈ÒΔ ‘ØÚ∂ ª «¬‘ «’¡≈√
’ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’ Ù≈«¬Á ’«Ê ‘æÊ-«Ò÷ ¡Â∂ ¿π√ «Ú¡’ÂΔ Á≈ ’جΔ
¡≈Í√Δ √ßÏßË ‘ØÚ∂Õ «‹Ú∂∫ ‹À«ÓΔ¡ª (Jeremiah) ÁΔ¡ª «Ò÷ª (Scrolls), ‹Ø
AIDG «Ú⁄ “‹ΔÚ-«‘ √ÓπßÁ” (Dead Sea) «Ú⁄Ø∫ «ÓÒΔ¡ª ‘ÈÕ
(√) Íπ≈ÂÂÚ Ú√ª (Archeological Articles): Íπ≈ÂÂÚ Ú√ª,
«‹Ú∂∫ «Óæ‡Δ, ªÏ∂, ’ª√Δ ¡Â∂ ‘Ø Ë≈ª Á∂ ̪‚∂ ¡Â∂ «√æ’∂ ¡≈«Á ÂØ∫ ÚΔ «’√∂
’≈Ò Ï≈∂ ÍÂ≈ Ò◊≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ «‹Ú∂∫ ““√πæ’∂ ‘ج∂ √ÓπßÁ”” «Ú⁄Ø∫ ‹Ø ‘æÊ
«Ò÷ª ‹ª √’ØÒ «ÓÒ∂ ‘È, ¿π‘ «Óæ‡Δ Á∂ ÓÂÏ≈Ȫ «Ú⁄ ÏßÁ √ÈÕ «¬È∑ª
«Óæ‡Δ Á∂ ÓÂÏ≈È ÂØ∫ ÚΔ «’√∂ ’≈Ò ÁΔ «¬«Â‘≈√’ ÍΩ‡Δ È≈Ò ÂπÒÈ≈ ’’∂
«’√∂ ’≈Ò ÁΔ ¿πμÿ-√πæÿ ’æ„Δ ‹≈ √’ÁΔ ˛Õ
(‘) «Ò÷‰ √Óæ◊Δ (Writing Materials): ˙Ò‚ ¡Â∂ «È¿±
‡À√‡≈ÓÀ∫‡ Á∂ «Ò÷‰ ’≈Ò Á≈, «ÓÒÁΔ¡ª ‘æÊ «Ò÷ª ÁΔ «Ò÷‰-√Óæ◊Δ ÂØ∫
ÚΔ Ó؇∂ ÂΩ ”Â∂ ÍÂ≈ Ò◊≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ Ï≈¬ΔÏÒ ’≈Ò ÁΔ¡ª «Ò÷ª
«Óæ‡Δ ¡Â∂ ÍæÊ ÁΔ¡ª √Ò∂‡ª, ÿπ«Ó¡≈Δ Ìª«‚¡ª, √π«È¡≈Δ Ìª«‚¡ª («‹Ú∂∫
⁄ªÁΔ ¡Â∂ ªÏ≈ ¡≈«Á) ¡≈«Á ¿πμÂ∂ «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª «ÓÒÁΔ¡ª ‘ÈÕ «Ó√≈Ò
Á∂ ÂΩ ”Â∂ Ï≈¬ΔÏÒ ÓπÂ≈Ï’ ÓØ«˜˜ Á∂ Á√ «¬Ò≈‘Δ ‘π’Ó (Ten Commandments)
ÍæÊ ÁΔ √Ò∂‡ ”Â∂ ÷π‰∂ ‘ج∂ √ÈÕ Ï≈¬ΔÏÒ, ⁄ÓÛ∂ ¡Â∂ ÍÍ≈«¬Δ ’≈◊˜ («¬’
Áı ÁΔ «¤æÒ ÂØ∫ ω≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’≈◊˜, «‹Ú∂∫ Ó≈«¬‰ ÌØ‹ÍÂª ¿πμÂ∂
«Ò÷Δ ‘Ø¬Δ «ÓÒÁΔ ˛), ¿πμÂ∂ ÚΔ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ «ÓÒÁΔ ˛Õ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ⁄ÓÛ∂
Á∂ ÍæÂª ¡Â∂ «È¿± ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ÍÀÍ√ Á∂ ÍæÂª ”Â∂ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ «ÓÒΔ ˛Õ «¬È∑ª
«Ò÷‰ √Óæ◊Δ¡ª ÂØ∫ ÚΔ ’≈Ò Á≈ ’πfi ÍÂ≈ Ò◊≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ
˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ Á≈ ’«Ê «Ò÷‰-’≈Ò
«¬Ï≈‘ΔÓ, «‹√ ˘ Ô‘±ÁΔ ¡Â∂ «¬√≈¬Δ Óæ Á≈ «ÍÂ≈Ó≈ (Patriarch)
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AB
Óß«È¡≈ ‹ªÁ≈ ˛, ’Ø¬Δ B@@@ ÏΔ.√Δ. Á∂ «¬Á-«◊Á ‘Ø«¬¡≈, Ì≈Ú ‹Δ√√ ÂØ∫
B@@@ √≈Ò Í«‘ÒªÕ «Í¤Ò∂ D@@ ÏΔ.√Δ. ÂØ∫ ÒÀ ’∂ B@@@ ÏΔ.√Δ. Âæ’ ’جΔ
ÌØ√∂ÔØ◊ ÂÚ≈Δ÷ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ «¬˜≈ (Ezra) ÈÀÓΔ¡ (Nehemiah) Íπ√Â’ª
«√¯ D@@ ÏΔ.√Δ. Âæ’ ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª Á≈ Úȉ ’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ Í ’πfi
‘æÊ «Ò÷ª ÁΔ ÷πÁ≈¬Δ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ BBE
ÏΔ.√Δ. Á∂ ¡≈ˇ∂-Áπ¡≈ˇ∂ Áæ√Δ ‹ªÁΔ ˛Õ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡, ‹Ø ¡‹Ø’∂ ±Í «Ú⁄
«ÓÒÁ≈ ˛, ’Ø¬Δ A@@ ¬∂.‚Δ. «Ú⁄ √øͱÈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬√ Ò¬Δ Ô‘±ÁΔ¡ª
ÁΔ Ï≈¬ΔÏÒ «Ú⁄ÒΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «Ú’≈√ Úæ÷∂-Úæ÷∂ √Ó∂∫ ‘Ø«¬¡≈Õ
«È¿± ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ ÁΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «Ú’≈√
Ï≈¬ΔÏÒ Á∂ ÁØ ÍzÓπæ÷ Ì≈◊ ‘ÈÕ Í«‘Ò∂ Ì≈◊ ˘ Ô‘±ÁΔ Ï≈¬ΔÏÒ «’‘≈
‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ Á±‹∂ Ì≈◊ ˘ ¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ï≈¬ΔÏÒ «Ú⁄
⁄≈ ¿πÍÁ∂Ù (Gospels) Íz«√æË ‘ÈÕ «¬‘ ¿πÍÁ∂Ù ÓÀŒ«Ê¿±, Ó≈’, «Ò¿±’ ¡Â∂
‹Ω‘È ËÓ Íz⁄≈’ª Á∂ «Ò÷∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «ÓÒÁΔ ‘æÊ «Ò÷ Á∂ ÓπÂ≈Ï’ ‹Ω‘È
Á≈ ¿πÍÁ∂Ù ’Ø¬Δ ABE ¬∂.‚Δ.-AE@ ¬∂.‚Δ. Á∂ «Ú⁄’≈ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈Õ «¬‘
‘æÊ «Ò÷ «Ó√ (Egypt) Á∂ ∂ÂÒ∂ Ó≈±ÊÒ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒΔ, «‹√ Á≈ ¡≈’≈ CxB
«¬ß⁄ ˛ ¡Â∂ «¬√ ¿πμÂ∂ ‹Ω‘È ÁΔ¡ª «√¯ «ÂßÈ ’≈«Ú-√Âª «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª
‘ÈÕ «¬√ «Ú⁄ «¬’ √Â ÍΩ∫‡Δ¡√ Í≈«¬Ò∂‡ ÚÒØ∫ ‹Δ√√ ‹ª ¬Δ√≈ Ó√Δ‘ ˘
Íπæ¤∂ ◊¬∂ √Ú≈Ò ÚæÒ «¬Ù≈≈ ’ÁΔ ˛, «‹√ «Ú⁄ ¿π‘ ‹Δ√√ √≈«‘Ï ˘ Íπæ¤Á≈
˛ «’ ’Δ Â±ß Ô‘±ÁΔ¡ª Á≈ ◊π± ˛∫? (Ô≈Á ‘∂ «’ Í≈«¬Ò∂‡ BF-CF ¬∂.‚Δ. Á∂
ÁΩ≈È ‹»‚Δ¡≈ Á≈ ◊ÚÈ √Δ ¡Â∂ ÏÛ≈ ¡«Â¡≈⁄≈Δ ¡«Ë’≈Δ √ΔÕ) «¬√
Á≈ ÓÂÒÏ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ ‹Ω‘È Á≈ ¿πÍÁ∂Ù ’Ø¬Δ «¬’ ÍΔÛ∑Δ Ï≈¡Á «Ò÷ÂΔ
±Í «Ú⁄ «Ò¡ªÁ≈ «◊¡≈Õ ¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ Á∂ ’¬Δ «‘æ√∂ ÍÀÍ√ Á∂ ’≈◊˜
¿πμÂ∂ «Ò÷∂ ‘ج∂ ÚΔ «ÓÒ∂ ‘ÈÕ «¬‘ «‘æ√∂ ’Ø¬Δ B@@ ¬∂.‚Δ. ÁΩ≈È «Ò÷∂ ◊¬∂Õ «¬È∑ª
«Ú⁄ Í≈Ò Á∂ «ÂßÈ ÿæ‡ √≈∂ ı «ÓÒÁ∂ ‘È ¡Â∂ «¬’ «‘æ√∂ «Ú⁄ ‹Ω‘È Á≈
Â’ΔÏÈ √≈≈ ¿πÍÁ∂Ù Ù≈ÓÒ ˛Õ «ÓÒÁΔ¡ª ‘æÊ «Ò÷ª ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’
ÿ‡È≈Úª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ Á∂ ¡‹Ø’∂ ±Í Ï≈∂ ÍÂ≈ Ò◊≈«¬¡≈
‹≈ √’Á≈ ˛-
A. ¿πÍÁ∂Ù ¡Â∂ ı ͫ‘ÒΔ √ÁΔ ¬∂.‚Δ. Á∂ «Í¤Ò∂ ¡æË «Ú⁄ «¬’æ·∂
’ΔÂ∂ ◊¬∂ ¡Â∂ «¬È∑ª ˘ ͱΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ √Ó«fi¡≈ «◊¡≈Õ
B. ’Ø¬Δ AE@ ¬∂.‚Δ. Á∂ ÁΩ≈È ‹√‡È ÁΔ Ó≈‡Δ¡ (Justine The
Martyr) È∂ «’ß± ’ΔÂ≈ «’ «¬‘ √Óæ◊Δ «√¯ Í≈ÁΔ¡ª ‹ª ËÓ Íz⁄≈’ª
(Apostals) ÁΔ Ó±ß‘ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á≈Ù ˛Õ «¬√ Ò¬Δ ‡’√≈ÒΔ È‘Δ∫ ¡≈÷Δ ‹≈
√’ÁΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AC
C. Á±‹Δ √ÁΔ Á∂ Á±√∂ ¡æË «Ú⁄ ¬Δ√≈¬Δ «¯«’¡ª (Sects) «Ú⁄
Ú≈Á-«ÚÚ≈Á Ùπ± ‘Ø «◊¡≈Õ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á √Á’≈ ¬Δ√≈¬Δ ËÓ ˘ «¬’ ͱÈ
¡Â∂ ¡≈ıΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ ÁΔ √Ê≈ÍÂΔ Ò¬Δ «¬’ ¡√ÒΔ Ï≈¬ΔÏÒ «Â¡≈
’ÈΔ Í¬ΔÕ
D. ÂΔ√Δ √ÁΔ ÏΔ.√Δ. «Ú⁄ ¬Δ√≈¬Δ Óæ ‹ª ËÓ ÓÔ≈Á≈ ˘ «ÂßÈ
«√˪ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ’≈«¬Ó ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬‘ «√˪ √ß ¡Ω◊√‡ΔÈ (St.
Augustine) È∂ Ê≈Í∂ ¡Â∂ «¬√ Íz’≈ ‘È-
(¿) Ë≈«Ó’ Íπ√Â’ (Bible) ¿πÍÁ∂Ù’ª (Apostles) ÁΔ¡ª Ô≈Á≈Ùª
¿πμÂ∂ «ÈÌ ‘ØÚ∂Õ
(¡) «¬‘ Íπ√Â’, «◊«‹¡ª «Ú⁄ ¡≈Ó ÚÂΔ ‹≈Ú∂Õ
(¬) «¬√ Íπ√Â’ «Ú⁄Ò≈ «√˪Â, ¿πÍÁ∂Ù’ª ÁΔ «√«÷¡≈ ¿πμÂ∂
«ÈÌ ‘ØÚ∂Õ
¿πÍØ’Â «√˪ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ CFG ¬∂.‚Δ. Á∂ ÁΩ≈È Í≈ÁΔ
¡ÀÊÈ≈√Δ¡√ ¡≈¯ «√’ßÁΔ¡≈ (Bishop of Alexandria) È∂ BG Íπ√Â’ª
«¬’æÂ ’’∂ Ï≈¬ΔÏÒ ˘ ¡ß«ÂÓ ±Í «ÁæÂ≈ ¡Â∂ «’‘≈ «’ «¬È∑ª «Ú⁄
Âπ‘≈‚Δ Óπ’ÂΔ Á≈ ≈‘ ˛ ¡Â∂ «√¯ «¬È∑ª «Ú⁄ ‘Δ ¬Δ√≈¬Δ Óæ Á≈
Í«ÚæÂ «√˪ ¡ß«’ ˛Õ ’Ø¬Δ ⁄ΩÊΔ √ÁΔ Á∂ ¡ß «Ú⁄ «¬È∑ª Íπ√Â’ª ÁΔ
ËÓ ÓÔ≈Á≈ ˘ ËÓ Á≈ ¡≈Ë≈ «’‘≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ ÁΔ
√Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ
’πfi √Óª ‹ª √ÁΔ¡ª «¬√ Ï≈¬ΔÏÒ ÁΔ ÓÔ≈Á≈ «√ÓΩ ‘Δ, Í
√Ó∂∫-√Ó∂∫ «√ ’¬Δ ‘Ø ¡‰Í¤≈Â∂ ‹ª Ó≈Û∂-Ó؇∂ «√˪ª ÚÒØ∫ «¬√ ˘ ·∂√
Òæ◊ÁΔ ‘ΔÕ ¡≈÷ ˘ AGÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ ÁΩ≈È Íz؇À√‡‡À∫‡ ’æ‡ÛÚ≈Á È∂ «¬√ ˘
„≈‘ Ò≈¬ΔÕ «¬’ «Ú√Ê≈ ͱÚ’ «√˪ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Ï≈∂ ¿πμÌ ’∂ ¡æ◊∂
¡≈«¬¡≈Õ ’≈È Ù≈«¬Á √Ó’≈ÒΔ ⁄⁄ Á≈ ’æ‡ÛÚ≈ÁΔ ÚÂΔ≈ ‘ØÚ∂, Í «¬‘
√æ⁄ ˛ «’ Íz؇À√‡‡À∫‡ ’æ‡ÛÚ≈Á È∂ ¡≈͉≈ ß◊ ˜± «Á÷≈«¬¡≈Õ Íz؇À√‡À∫‡ª
È∂ √Ê≈Í ËÓ ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄ ÂÏÁΔÒΔ «¬√ Íz’≈ «Ò¡ªÁΔ-
¿πÈ∑ª Óß«È¡≈ «’ Ï≈¬ΔÏÒ ¿πÍÁ∂Ù’ª ÁΔ¡ª Ô≈Á≈Ùª ÁΔ √Óæ◊Δ
¿πμÂ∂ «ÈÌ ˛ ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ ÙË≈ Á≈ ÍzÓπæ÷ ¡Â∂ ‡’√≈ÒΔ ¡ß◊ ˛, Í-
A. ÙÏÁ ‹ª ÙË≈Ó¬Δ ’ÊÈ Á≈ ¡≈Ë≈ ËÓ ◊zßÊ Á∂ ÏßÁª Á∂ √ßÁÌ
«Ú⁄ «Ú⁄≈«¡≈ ‹≈Ú∂Õ Ì≈Ú «’ «¬’ ¡Â∂ «¬’æÒ≈ ÙÏÁ ‹ª Ú≈’ ¡≈͉∂ ¡≈Í
«Ú⁄ ͱÈ È≈ √Ó«fi¡≈ ‹≈Ú∂Õ
B. «¬’ ÏßÁ «Ú⁄Ò∂ «Ú⁄≈ ˘ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ ÂÚ≈Δ÷Δ √ßÏßË «Ú⁄
„π’≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂, Ì≈Ú∂∫ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «¬«Â‘≈√’ Íæ÷ √≈‘Ó‰∂ ÚΔ «’¿π∫
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AD
È≈ ‘ØÚ∂Õ
¿πÍØ’Â √πfi≈¡ ÍzÂæ÷ ÂΩ ”Â∂ «¬‘ «¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘È «’ Ï≈¬ΔÏÒ
“«¬’ Ú≈’Δ” ‹ª “«¬’ ÙÏÁΔ” Íz‰≈ÒΔ ”Â∂ «ÈÌ È‘Δ∫, ÏÒ«’ ’‘∂ ‘ج∂ Ú≈’ª
‹ª ÙÏÁª Á≈ «√æË≈ √ßÏßË ’«‘‰-’≈Ò È≈Ò √ßÏßË ˛Õ «¬‘ Íæ÷ ◊π± ◊zßÊ ÁΔ
ËÓ ÓÔ≈Á≈ È≈Ò «√æË∂ ÂΩ ”Â∂ ‡’≈¿π∫Á≈ ˛Õ ◊π± ◊zßÊ Á∂ «¬’ ÙÏÁ ‹ª
Ú≈’ ˘ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú⁄ ͱÈ ¡Â∂ √Ï«Ú¡≈ÍΔ Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ ¿π‘
◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ √ßÁÌ ÂØ∫ Ï◊À ÚΔ ¡≈Í‰Δ Ó≈È-ÓÔ≈Á≈ ’≈«¬Ó æ÷Á≈
˛Õ «¬√ Ï≈∂ ‘Ø Ú∂Ú≈ ¡æ◊∂ ⁄æÒ ’∂ «ÁæÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
Ô‘±ÁΔ ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ ËÓ-Íπ√Â’ª ¡Â∂ ËÓª Ï≈∂ «√æ‡∂
A. «¬È∑ª ÁØ‘ª ÁΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «È’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√ ’¬Δ
√ÁΔ¡ª Âæ’ Í√«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
B. «¬È∑ª ÁØ‘ª ËÓª ÁΔ¡ª ÍzÓπæ÷ ËÓ Íπ√Â’ª (Ô‘±ÁΔ Ï≈¬ΔÏÒ ¡Â∂
¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ) ¡È∂’ª ‘Ø ¤Ø‡Δ¡ª-Úæ‚Δ¡ª Íπ√Â’ª Á≈ √Ó±‘ ‘ÈÕ (ÂΩ∂Â)
¡Ê≈ ԑ±ÁΔ Ï≈¬ΔÏÒ CI Íπ√Â’ª Á≈ √Ó±‘ ˛ ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ Ï≈¬ΔÏÒ BG
Íπ√Â’ª Á≈ √Ó±‘ ˛Õ «¬‘ Íπ√Â’ª Ú÷∂-Ú÷∂ ¿πÍÁ∂Ù’ª ÁΔ «Ò÷ ‘ÈÕ
«¬È∑ª «Ú⁄ æÏΔ Ï≈‰Δ ÂØ∫ ¿πÍß ÿ‡È≈Úª, Ê≈Úª, È≈Úª ¡Â∂ ’ÈΔ¡ª
(Miracles) Ï≈∂ «Ïª ˛Õ Ì≈Ú «’ «¬È∑ª «Ú⁄ÒΔ √Óæ◊Δ «√¯ Íẕ ‹ª
æÏΔ «◊¡≈È ¿πμÂ∂ «¬’≈◊ È‘Δ∫Õ
C. «¬È∑ª ËÓ Íπ√Â’ª Á≈ ’Ø¬Δ «¬’ ‹ª ’Ø¬Δ «È√«⁄ «Ò÷‰ ’≈Ò
‹ª √ßÓ ȑΔ∫Õ «¬È∑ª Á≈ «Ò÷‰ √Óª Ó؇∂ ÂΩ ”Â∂ B@@@ ÏΔ.√Δ. ÂØ∫ ÒÀ ’∂ D@@
¬∂.‚Δ. Âæ’ Í√«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ Úæ÷-Úæ÷ Íπ√Â’ª Úæ÷-Úæ÷ √Ó∂∫ Úæ÷Δ¡ª-
Úæ÷Δ¡ª ÿ‡È≈Úª Á∂ ÍzÌ≈Ú ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ «’√∂ ÚΔ Íπ√Â’ ¿πμÂ∂
«Ò÷‰ ÁΔ «ÂÊΔ È‘Δ∫ «ÓÒΔÕ
D. «¬È∑ª ËÓ Íπ√Â’ª Á∂ Ò∂÷’ Úæ÷∂-Úæ÷∂ √Ó∂∫ ‘ج∂, Í ¿πÈ∑ª Á∂
¿π«⁄ «Ú⁄È ’≈Ò Ï≈∂ ’Ø¬Δ «¬’ ≈¬∂ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ ’Ø¬Δ ÚΔ Íπ√Â’ ¿πμÂ∂
Ò∂÷’ Á≈ Ȫ È‘Δ∫Õ
E. «¬È∑ª Íπ√Â’ª «Ú⁄Ò∂ ÙÏÁª, Ú≈’ª ¡Â∂ ÏßÁª Á∂ ¡Ê, ¡Ê’≈
Á∂ ¡Èπ√≈ ÏÁÒ ÚΔ ‹ªÁ∂ ‘È, Ì≈Ú «’ «’√∂ «¬’ √«ÊÂΔ ‹ª ËÓ ÓÔ≈Á≈
ÁΔ ÚÂØ∫ √Ó∂∫-√Ó∂∫ ÏÁÒÁΔ «‘ßÁΔ ˛Õ «¬√ ’’∂ Íz؇À√‡ª È∂ «’√∂ «¬’ Ú≈’,
ÙÏÁ ‹ª ÏßÁ ˘ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú⁄ √ßͱÈ È‘Δ∫ Óø«È¡ª, «’¿π∫«’ Ú≈’ ‹ª
ÏßÁ ’¬Δ Ú≈Δ «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈Úª È≈Ò √ßÏßË ‘ÈÕ «¬√ Ò¬Δ «¬«Â‘≈√’
√ßÁÌ «Ú⁄ ‘Δ ÚÂ∂ ‹≈‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
F. «’¿π ∫ «’ «¬È∑ ª ËÓ Íπ √ Â’ª Á∂ ¿π ⁄ ≈È ‹ª «Ò÷‰ ’≈Ò
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AE
¡È∂’ √ÁΔ¡ª Âæ’ Í√∂ ‘ج∂ ‘È, «¬√ Ò¬Δ «¬‘ «¬«Â‘≈√’ √⁄≈¬Δ ÚÒØ∫
ÚΔ ¿±‰Δ¡ª ‘ÈÕ
¿πÍØ’Â «√櫇¡ª Á≈ √≈ßÙ «¬‘ ˛ «’ Ô‘±ÁΔ ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ ËÓ
Íπ√Â’ª «Ú⁄ÒΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈, «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈Úª Á∂ È≈Ò-È≈Ò Íz⁄æ«ÒÂ
‘جΔÕ «¬‘ ·Δ’ ˛ «’ «¬È∑ª «Ú⁄ÒΔ Ï≈‰Δ ˘ æÏΔ Óß«È¡≈ ˛, Í «¬‘ ’«‘‰≈
ÚΔ ¿π«⁄ ˛ «’ «¬‘ æÏΔ Ï≈‰Δ Ëπ ’Δ Ï≈‰Δ È‘Δ∫, «’¿π∫«’ «¬√ «Ú⁄ √Ó∂∫-
√Ó∂∫ «√ ÂÓΔÓ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘Δ ˛Õ «¬√Á≈ ’≈È Ó±ß‘ ˜πÏ≈ÈΔ √ΔÈ≈-Ï-
√ΔÈ≈ «Ú’≈√ ‘؉ ’’∂ ÚΔ ‘Ø √’Á≈ ˛Õ «¬ßfi Òæ◊Á≈ ˛ «’ «¬È∑ª ËÓª ÁΔ¡ª
Íπ√Â’ª «¬«Â‘≈√’ ÁΩ Á∂ È≈Ò-È≈Ò «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ª, «‹√ Á≈ ¡Ê «¬‘
‘Ø«¬¡≈ «’ «¬È∑ª «Ú⁄ÒΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ ÚΔ «¬«Â‘≈√’ √ßÁÌ «Ú⁄ ‹ÈÓΔ
¡Â∂ «Ú◊√ΔÕ ¬∂Ê∂ «¬’ ÓÙ‘± «¬«Â‘≈√’≈ ÁΔ ‡±’ ÏÛΔ „π’ÚΔ∫ ‘∂◊ΔÕ
‚≈’‡ ˛ÒÓ «ß◊zÈ «Ò÷Á≈ ˛-
"The various writings of the Old Testament do not seem to
have been written with the intention of producing a Canon. The Law
(i.e. the Pentateuch) is the result of a long process of growth. The
historical books were obviosly written for no other purpose than to
relate historical events. It is interesting to observe that the author (s)
of the books of Chronicles feel (s) free to make changes in their
sources, to correct them by adding material or by omitting certain
passages. The books of the prophet, of course, had the authority of
the prophetical word : it was the word of God through the mouth of
the prophet. But prophetical words could be enlarged or applied to
new situations by means of slight changes." (Ringgren, 1979)
¿πÈ∑ΔÚΔ∫ √ÁΔ «Ú⁄ ª ¬Δ√≈¬Δ Ó ÁΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄ ‘Ø ÚΔ
ÂÏÁΔÒΔ¡ª ¡≈¬Δ¡ªÕ «¬√ Á≈ ’≈È √Δ «¬«Â‘≈√’ ¡≈ÒØ⁄È≈ «ÚËΔ¡ª Á≈
ËÓ ◊zßʪ ¡Â∂ ÓÔ≈Á≈ ¿πμÂ∂ Ò≈◊± ’È≈Õ «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ «¬«Â‘≈√’
¡≈ÒØ⁄È≈ «¬‘ «ÓæÊ ’∂ ¡≈ßÌΔ «’-
A. Ï≈¬ΔÏÒ ÙÏÁ-Á-ÙÏÁ æÏΔ Ï≈‰Δ È‘Δ∫Õ
B. Ï≈¬ΔÏÒ ÓÈπæ÷Δ ‘æʪ ÁΔ «Ò÷ ˛, Ì≈Ú∂∫ «¬√ «Ú⁄ æÏ Á∂ ’ÊȪ
ÁΔ Ó≈ÈÚΔ ◊Ú≈‘Δ ˛Õ
C. Ï≈¬ΔÏÒ √æ«Ì¡≈⁄≈’ «Í¤Ø’Û «Ú⁄Ø∫ ÍÀÁ≈ ‘جΔÕ
D. √æ«Ì¡≈⁄≈’ «Í¤Ø’Û ’¬Δ √ÁΔ¡ª «Ú⁄ ÎÀ«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
¿πÍØ’Â ’≈Ȫ ’’∂ Ï≈¬ΔÏÒ ˘ «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ «ÚËΔ¡ª Á∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AF
¡≈Ë≈ ”Â∂ Í«÷¡≈ ‹≈ «‘≈ ˛Õ «¬√ Á≈ ¡Ê «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ ¬Δ√≈¬Δ ÓæÂ
ÁΔ ÓÔ≈Á≈ ÁΔ Ó‘ææÂÂ≈ «¬√ Á∂ √æ«Ì¡≈⁄≈’ ¡Â∂ ≈‹ÈΔÂ’ «Í¤Ø’Û ’’∂
˛, È≈ «’ «¬Ò‘≈ÓΔ Ï≈‰Δ ‘؉ ’’∂Õ «¬√ Ò¬Δ ËÓ «◊¡≈ÈΔ ¬Δ√≈¬Δ ÓÂ
˘ ÍÛ⁄ØÒ‰ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ Íz√≈È Ò¬Δ Í±Δ ÷πæÒ∑ Óß◊Á∂ ‘È, Í ¬Δ√≈¬Δ ⁄⁄
«¬√ ÁÒΔÒ È≈Ò √«‘Ó ȑΔ∫Õ Âª ÚΔ ËÓ-ÓÔ≈Á≈ Ï≈∂ «¬‘ Ú≈Á-
«ÚÚ≈Á ¡æ‹’Ò∑ ÏÛ∂ ˜Øª ”Â∂ ˛Õ ËÓ ÓÔ≈Á≈ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ Ò¬Δ ’¬Δ ÷Ø‹
«√˪ ÚÂ∂ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ÷Ø‹ª Á≈ ¡≈Ë≈ «¬√ ◊æÒ ”Â∂ «ÈÌ ˛ «’
ËÓ ÁΔ ‘Ø∫Á «¬«Â‘≈√’ Íz«’«¡≈ ≈‘Δ∫ ‘جΔÕ «¬√ Ò¬Δ ËÓ ˘ «¬«Â‘≈√’
√ßÁÌ «Ú⁄ ‘Δ «Ú¡≈«÷¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛, «’¿π∫«’ Ô‘±ÁΔ ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ
Óæ Á≈ “«Ú’≈√ ’ÃÓÚ≈ Íz«’«¡≈” ≈‘Δ∫ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª ◊zßʪ Á≈
«¬«Â‘≈√’ √ßÁÌ «Ú⁄ «Ú¡≈«÷¡≈ ‹≈‰≈ ’πÁÂΔ ˛, Í «¬‘ «È‰≈ ‘Ø
ËÓª ¿πμÂ∂ «¬ßÈ-«ÏßÈ Ò≈◊± È‘Δ∫ ‘πßÁ≈Õ
(¡) ⁄∂ÂÈ Íz«’«¡≈
«¬√Ò≈Ó ËÓ, ⁄∂ÂÈ Íz«’«¡≈ ≈‘Δ∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈Õ ÍÀ◊ßÏ
Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï «¬’ Í«ÚæÂ ◊zßÊ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’È≈ ⁄≈‘πßÁ∂ √È, «‹√ ÁΔ ‘Ø∫Á
‘Ø «’Â≈ÏΔ-ËÓª (Book Religion) Ú◊Δ ‘ØÚ∂Õ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï «¬’ æÏΔ
◊zßÊ ÚæÒ «¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘È, ‹Ø ¿πÈ∑ª ¡Èπ√≈ ËÓ ÁΔ Á◊≈‘ «Ú⁄ «Í¡≈
˛Õ «¬√ ËÓ ◊zßÊ ˘ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ ‘π’Ó ¡Èπ√≈ ‹Ï≈¬ΔÒ Î«ÙÂ∂
(Gabriel) È∂ «Ò¡ªÁ≈Õ «¬‘ ËÓ ◊zßÊ «¬√Ò≈Ó ÁΔ Í≈’ Íπ√Â’ “’π≈È”
’‘≈«¬¡≈Õ «¬‘ ÚΔ «’‘≈ «◊¡≈ ˛ «’ ’π≈È Á≈ ÙÏÁ-Á-ÙÏÁ «◊¡≈È
Úæ÷-Úæ÷ √Ó∂∫ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ æÏ ÚÒØ∫ «Ó«Ò¡≈Õ «‹Ú∂∫-«‹Ú∂∫ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï
˘ Ë≈«Ó’ ÍzÙȪ Á∂ ¿πμÂ Á∂‰∂ ͬ∂ ‹ª ’Ø¬Δ ËÓ ÓÔ≈Á≈ ÁΔ ÓπÙ’Ò
√πÒfi≈¿π‰Δ ͬΔ, «ÂÚ∂∫-«ÂÚ∂∫ «¬‘ æÏΔ «◊¡≈È ¿πÈ∑ª ˘ ¿πÂÁ≈ «◊¡≈Õ «¬‘
«◊¡≈È ÙË≈Ò±¡ª ˘ ÚΔ Ó±ß‘-˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á ‘Ø «◊¡≈Õ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂
¡’≈Ò ⁄Ò≈‰∂ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬‘ «◊¡≈È «¬’æ·≈ ’’∂ “’π≈È” «Ú⁄ ¡ß«’Â
’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ
Í«ÚæÂ “’π≈È” Á≈ ‘ ÙÏÁ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú⁄ ÓπÏ≈’ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈
˛ ¡Â∂ «¬√ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ Ó˜∑ÏΔ Ó√Ò∂ √πÒfi≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ‹∂ ’Ø¬Δ Ó√Ò≈ ’π≈È
ÁΔ¡ª ¡≈«¬Âª ‹ª ÙÏÁª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ √πÒfi≈¿π‰≈ ’«·È ‘Ø ‹≈Ú∂ ª ÍÀ◊Ï ß 
√≈«‘Ï Á≈ “√πÈ
ß ≈∑ ” (Sunnah) ¡≈Ë≈ ω≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈Õ (√πÈ
ß ≈∑ , Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂
Úæ÷-Úæ÷ Íz√«ÊÂΔ¡ª ¡Â∂ √Ó∂∫ Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ ’‘∂ ◊¬∂ ÏØÒª Á≈ √ß◊z«‘ ˛, «¬‘
◊π± È≈È’ √≈«‘Ï ÁΔ¡ª ‹ÈÓ √≈÷Δ¡ª È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ) “√πßÈ∑≈” ’π≈È
«‹ßÈ≈ ª È‘Δ∫, Í ª ÚΔ «¬√Ò≈Ó «Ú⁄ Í«ÚæÂ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AG
’π≈È «’¿π∫«’ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ √ß◊z«‘ ’ΔÂΔ
◊¬Δ, «¬√ Ò¬Δ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ ‘√Â≈ıÙª ÁΔ Ì≈◊Δ È‘Δ∫Õ Ì≈Ú∂∫ ӱߑ
˜πÏ≈ÈΔ ‡∂ ◊¬∂ ÙÏÁª «Ú⁄ ÂÏÁΔÒΔ Èª‘ ÚΔ ¡≈¬Δ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’
’π≈È «Ú⁄Ò≈ ÙÏÁ-Ï-ÙÏÁ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ Óπ÷≈«ÏßÁª «Ú⁄Ø∫ «È’«Ò¡≈
‘ØÚ∂ ª ÚΔ ’¬Δ «¬«Â‘≈√’≈ «¬√ ˘ «¬«Â‘≈√’ Íz√ß◊ «Ú⁄ Ú≈⁄‰≈ ˜±Δ
√ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª Á≈ Á≈¡Ú≈ «¬‘ ˛ «’ ’Ø¬Δ ÚΔ ËÓ Íπ√Â’ ‹Ø √ΔÈ≈-Ï-
√ΔÈ≈ ÂπΔ ¡≈¿π∫ÁΔ ‘Δ, ¿π√ ¿πμÂ∂ √«Ì¡≈⁄≈’, √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ≈‹ÈΔÂ’
ÍzÌ≈Ú Á≈ ÍÀ‰≈ ˆÀ-’πÁÂΔ È‘Δ∫Õ «¬√ Ò¬Δ, ¿π√ ÁΔ Í«ÚæÂÂ≈ ”Â∂ «’√∂
Ùæ’ ÂØ∫ ψÀ, ¿π√ Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√ ˘ «¬«Â‘≈√’ Íz√ß◊ «Ú⁄ ÿØ÷‰≈
’Ø¬Δ ˆÀ-’πÁÂΔ È‘Δ∫ Í «¬√Ò≈ÓΔ ÓÔ≈Á≈ ¡Èπ√≈ “’π≈È” «Ú⁄Ò≈ ‘
ÙÏÁ, ÏßÁ ‹ª ÍÀ≈ æÏΔ Ï≈‰Δ ˛, «¬√ Ò¬Δ «¬√ ¿πÍ «’√∂ «’√Ó Á≈ «’ß±
’È≈ ¡√ßÌÚ ‘Δ È‘Δ∫, ˆÀ-’πÁÂΔ ÚΔ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ ’π≈È ”Â∂ È≈ ’جΔ
«¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ «ÚËΔ ‘Δ Ò≈◊± ‘Ø √’ÁΔ ˛ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ’Ø¬Δ Í≈·-¡≈ÒØ⁄È≈
(Textual Analysis) ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ˛Õ «¬√ Íæ÷Ø∫ «√æ÷ ËÓ «¬√Ò≈Ó Á∂ Ï‘πÂ
È∂Û∂ ˛Õ
(¬) √«‘‹ Íz«’«¡≈
«√æ÷ ËÓ ¡Â∂ «√æ÷ ËÓ ÓÔ≈Á≈ √«‘‹ Íz«’«¡≈ ¡Ê≈ ’πÁÂΔ
«Ú’≈√ ≈‘Δ∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬∂Õ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ¡Â∂ ¿π√ «Ú⁄ ¡ß«’ Ï≈‰Δ
Á≈ «È√«⁄ √Óª, √Ê≈È ¡Â∂ √≈Í∂÷Â≈ ˛Õ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ √Óπæ⁄∂
‹ΔÚÈ-‹≈⁄ (Whole Life System) Ï≈∂ «È‰∂ ‘È, ‹Ø ÓÈπæ÷≈ ‹ΔÚÈ Á∂
√«‘‹ «Ú’≈√ ≈‘Δ∫ Íz≈Í ‘ج∂Õ ◊π± √≈«‘Ï≈È È∂ ÒØ’ª ÁΔ ◊æÒ ÒØ’ª ˘
√Ófi≈¬Δ, Í “Ëπ ’Δ Ï≈‰Δ” Á∂ ±Í «Ú⁄Õ “Ëπ ’Δ Ï≈‰Δ” ÂØ∫ Ì≈Ú «¬‘ ˛ «’
‹Ø ’πfi ÚΔ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ Íz≈Í ‘πßÁ≈ ˛, ¿π√ Ï≈‰Δ Á≈ √ØÓ≈ √Ø «¬’
¡«‹‘Δ Ù’ÂΔ ˛, «‹√ ˘ ¡√Δ∫ ÍÓ ¡≈ÂÓ≈ (ÍzÓ≈ÂÓ≈) ‹ª æÏΔ Ù’ÂΔ ’«‘ßÁ∂
‘ªÕ ¿π√ Á∂ “Ȫ” Ì≈Ú∂∫ ËÓª È∂ ¡≈͉Δ-¡≈Í‰Δ ÏØÒΔ «Ú⁄ Úæ÷∂-Úæ÷∂ æ÷∂
‘ج∂ ‘È, Á¡√Ò Ù’ÂΔ «¬’Ø ˛Õ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ¿π√ ÍÓ Ù’ÂΔ Á≈ ’جΔ
È≈Ó’‰ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ ‹Ø ÚΔ Èª ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á∂ ‘È, «‹Ú∂∫
ÍzÓ≈ÂÓ≈, Íẕ, ¡æÒ≈, ¬ΔÙÚ, ‘ΔÓ, ≈Ó, «¥ÙÈ ‹ª æÏ ¡≈«Á «¬‘ √≈∂ Á∂
√≈∂ Á±√∂ ËÓª ÂØ∫ ¿πË≈∂ ÒÀ ’∂ «√¯ ¿π√ Á∂ È≈Ó ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ ’ΔÂΔ
◊¬Δ ˛Õ «¬√∂ Ò¬Δ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ «√¯ ¿π√ Á∂ È≈Ó ˘ È≈Ó È≈Ò ‘Δ Ô≈Á
’ΔÂ≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬√ Ï≈∂ ‘Ø «Ú⁄≈ ¡æ◊∂ ⁄æÒ ’∂ ’ª◊∂Õ Í«‘Òª ◊π± ◊zßÊ
√≈«‘Ï ¡Â∂ ¿π√ «Ú⁄ÒΔ Ï≈‰Δ Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√ Ï≈∂ «¬«Â‘≈√’ ⁄⁄≈
˜±Δ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AH
A. ¡≈«Á ◊ßzÊ Á≈ √ß’ÒÈ Á≈ «¬«Â‘≈√
«‹‘ÛΔ √zΔ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ ÏΔÛ ¡≈Ó ’’∂ ◊πÁÚ≈«¡ª «Ú⁄
Íz’≈Ù ’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ ˛, ¿π‘ ÁÓÁÓ∂ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ Á≈ ¿πÂ≈ ˛Õ ‹Ø ÏΔÛ √Ì ÂØ∫
Í«‘Òª ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ √ß’Ò ’ΔÂΔ, ¿π√ ˘ “¡≈«Á ÏΔÛ” ‹ª
“’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” ¡≈÷Á∂ ‘ÈÕ ¬∂Ê∂ ¡√Δ∫ “¡≈«Á ◊zßÊ” Á∂ √ß’ÒÈ Á∂ «¬«Â‘≈√
ÁΔ ◊æÒ ’ª◊∂Õ
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª √Ú≈Ò «¬‘ ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ ’Δ “¡≈«Á ÏΔÛ” ‘Δ «√æ÷ ËÓ
Á≈ ¡√ÒΔ ◊zßÊ ˛, «‹√ ˘ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‘Øª Í≈√Ø∫
«Ò÷Ú≈«¬¡≈?
«¬√ Á∂ ¿πμÂ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª √≈Δ¡ª Íπ≈ÂÈ ÏΔÛª Á≈ ÂπÒÈ≈«Ӓ
¡«Ë¡ÀÈ ’È≈ ÍÚ∂◊≈Õ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ «¬√ ¿πμÁÓ √Á’≈ ÁØ ÏΔÛª ¡≈ı «Ú⁄
¸‰Δ¡ª ◊¬Δ¡ª, «‹È∑≈ Á∂ Íπ≈ÂÈ ‘؉ Á≈ ‘Ú≈Ò≈ Úæ÷∂-Úæ÷∂ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂
«ÁæÂ≈Õ «¬‘ ÏΔÛª ‘È-“’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ¡Â∂ “ÏßÈØ ÏΔÛ”Õ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ
«¬√ Ú∂Ò∂ √Ø„Δ ¡Ó‹Δ «√ßÿ, ’Â≈Íπ «ÈÚ≈√Δ, Í≈√ ˛ («¬‘ Í«Ú≈
ËΔÓÒ Á≈ ¿πμÂ≈-¡«Ë’≈Δ ˛) ¡Â∂ ÏßÈØ ÏΔÛ, ‹Ø Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂ «Â¡≈ ’ΔÂΔ
√Δ, «¬√ Ú∂Ò∂ ◊πÁπ¡≈≈ Ì≈¬Δ ÏßÈØ (‹Ø ’≈È∑Íπ «Ú÷∂ ˛), «Ú⁄ Íz’≈Ù ’ΔÂΔ
‘Ø¬Δ ˛Õ «¬È∑ª ÁØ‘ª ÏΔÛª Á∂ «¬«Â‘≈√’ «Ú’≈√, Í≈·-«ÚÙÒ∂Ù‰ ‹ª ÍÛ∑Â-
«ÚÙÒ∂Ù‰ ÂØ∫ «¬È∑ª ÁΔ Íπ≈ÂÈÂ≈ ¡Â∂ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈«¬¡≈ ‹≈
√’Á≈ ˛Õ
«¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ (Historical Research)
¡≈«Á ◊ßzÊ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Íø‹Ú∂∫ ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ AF@D ¬∂.‚Δ. «Ú⁄
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Á∂ ‘æÊΔ∫ ’Ú≈¬ΔÕ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «¬√ ◊zßÊ ˘ ‘«ÓßÁ √≈«‘Ï,
¡ß«ÓzÂ√ «Ú÷∂ Íz’≈Ù ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ ‹Á ¤∂Ú∂∫ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ √≈«‘Ï ’Â≈Íπ
«Ú÷∂ ¡≈ ’∂ «‘‰ Òæ◊∂ ª ¡≈«Á ◊zßÊ ˘ ÚΔ È≈Ò ‘Δ ÒÀ ¡≈¬∂Õ Ì≈Ú∂∫ √æÂÚ∂,
¡æ·Ú∂∫, ÈΩÚ∂∫ ¡Â∂ Á√Ú∂∫ ◊π± √≈«‘Ï≈È √Ó∂∫-√Ó∂∫ ’ΔÂÍπ, ͇È≈ √≈«‘Ï ¡Â∂
¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï ÂÏÁΔÒ ‘πßÁ∂ ‘∂, Í ¡≈«Á ÏΔÛ ’Â≈Íπ ‘Δ ‘ΔÕ «’¿π∫«’
ËΔÓÒ Á∂ ‡æÏ ’ØÒØ∫ ◊π◊æÁΔ ÷πæ√ ◊¬Δ √Δ, «¬√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈«Á ÏΔÛ ”Â∂
’Ϙ≈ ’ «Ò¡≈ ¡Â∂ «’√∂ ÚΔ ◊π» ˘ Ú≈Í√ È≈ ’ΔÂΔÕ «¬’ Ú≈Δ «√æ÷
ÙË≈Ò±¡ª È∂ «¬‘ ÏΔÛ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ ˜ÏÁ√ÂΔ ÷Ø‘ ’∂ ÒÀ ¡ªÁΔ Í ◊π± Â∂◊
Ï‘≈Á ‹Δ Á∂ ’«‘‰ ”Â∂ Î∂ Ú≈Í√ ’ «ÁæÂΔ ◊¬ΔÕ ‹Á ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‘Øª
ËΔÓÒ Á∂ Í«Ú≈ ÂØ∫ “ÁÓÁÓΔ ÏΔÛ” «Â¡≈ ’È Ò¬Δ ¡≈«Á ◊zßÊ Óß«◊¡≈
ª ¿πÈ∑ª Ȫ‘ ’ «ÁæÂΔÕ «’¿π∫«’ Ï≈‰Δ Ï‘π √≈∂ ÙË≈Ò±¡ª ˘ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á
√Δ, ÁÓÁÓΔ ÏΔÛ «Â¡≈ ’ΔÂΔ ◊¬Δ, Í ¿π√ ÁΔ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ æ÷‰ Ò¬Δ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AI
Ï≈Ï≈ ÁΔÍ «√ßÿ ‹Δ È∂ ’¬Δ «ÁÈ ’Â≈Íπ ¡≈ ’∂ ÁÓÁÓΔ ÏΔÛ ÁΔ √ØË
“¡≈«Á ÏΔÛ” ˘ √≈‘Ó‰∂ æ÷ ’∂ ’ΔÂΔÕ «¬√ Á≈ ¡Ê «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ “¡≈«Á
ÏΔÛ” Á√Ú∂∫ ◊π± Á∂ √Ó∂∫ Âæ’ ’Â≈Íπ ‘Δ √ΔÕ Ó‘≈≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ È∂,
«√æ÷ ≈‹ √Ê≈Í ‘؉ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬√ ÏΔÛ ˘ ¡≈͉∂ ’Ϙ∂ «Ú⁄ ’ «Ò¡≈Õ
‹Á «√æ÷ ≈‹ ıÂÓ ‘Ø«¬¡≈ ª ÏΔÛ ¡ß◊∂˜ª Á∂ ’Ϙ∂ «Ú⁄ ⁄ÒΔ ◊¬ΔÕ «¬√
ÂØ∫ Ï≈¡Á ËΔÓÒ Á∂ ¿πÂ≈«Ë’≈Δ √Ø„Δ ÷≈ÈÁ≈È È∂ Óπ’æÁÓ≈ «‹æ ’∂ «¬‘
ÏΔÛ ÓπÛ ’Â≈Íπ «Ú÷∂ ÒÀ ¡ªÁΔ, ‹Ø ¡æ‹ Âæ’ ¿πÊ∂ «Ï≈‹Ó≈È ˛Õ «¬‘
«¬«Â‘≈√’ ÂæÊ Á∂‰ Á≈ Ó’√Á «√¯ ¬∂È≈ ‘Δ √Δ «’ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂
«È’≈√, «Ú’≈√ ¡Â∂ √Ê≈ÍÈ≈ Ï≈∂ ’Ø¬Δ Ùæ’ ÁΔ ◊πß‹≈«¬Ù È‘Δ∫, «‹‘ÛΔ ‘Ø
ËÓª Á∂ ◊zßʪ Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ ˜≈«‘ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ˛Õ Ì≈Ú «’ ‘Ø ËÓª Á∂ ◊zßʪ
Ï≈∂ «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ ˜±Δ ˛, Í «√æ÷ ËÓ Á∂ ◊zßÊ Ï≈∂ «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ ÁΔ
◊πß‹≈«¬Ù ‘Δ È‘Δ∫ «‘ ‹ªÁΔÕ
Í≈·-«ÚÙÒ∂Ù‰ (Texual Analysis)
Ì≈Ú∂∫ ¡≈«Á ÏΔÛ ÁΔ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ Ï≈∂ Í≈·-«ÚÙÒ∂Ù‰ ÁΔ ÚΔ ÒØÛ
È‘Δ∫, Í «¬√ ÁΔ ˜± ¿π√ Ú∂Ò∂ ͬΔ, ‹Á ’πfi «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ «¬√ ÁΔ
¡ßÁ±ÈΔ Ï≈‰Δ ÁΔ ÂÂΔÏ ¡Â∂ Ú≈Ë-ÿ≈‡ Ï≈∂ «’ß± ¿π·≈¬∂Õ ÎÒ√±Í “ÏßÈØ
ÏΔÛ” ˘ «¬√ Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ”Â∂ ÍÒ∂·Δ ÏΔÛ «√æË ’È Á≈ ÔÂÈ ’ΔÂ≈Õ
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ÌπÒ∂÷≈ «√æ÷ «ÚÁÚ≈È Ì≈¬Δ ’≈È∑ «√ßÿ ‘Øª Í≈«¬¡≈,
‹Á ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈Í‰Δ «¬’ «⁄æ·Δ BC ‹ÈÚΔ, AIAH ˘ “ÍøÊ √∂Ú’” Íæ«’≈
«Ú⁄ ¤ÍÚ≈¬ΔÕ «¬√ «⁄æ·Δ «Ú⁄ ¿πÈ∑ª «’‘≈ «’ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï (¡≈«Á ÏΔÛ)
«Ú⁄ ≈◊Ó≈Ò≈ È‘Δ∫ ˛ ‹ª ’æ„Δ ‹≈ ¸æ’Δ ˛Õ
Á±√≈ ÌπÒ∂÷≈ √Á≈ ‹Δ.ÏΔ. «√ßÿ È∂ AIDD «Ú⁄ «¬’ Íπ√Â’
“Íz≈⁄ΔÈ ÏΔÛ” «Ò÷ ’∂ Í≈«¬¡≈, «‹√ «Ú⁄ «¬‘ «√æË ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ
◊¬Δ «’ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ¿π‘ È‘Δ∫, ‹Ø ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ «Â¡≈ ’Ú≈¬Δ
√ΔÕ ‹Δ.ÏΔ. «√ßÿ È∂ ¡√Ò ÏΔÛ ÁΔ ÍzØÛÂ≈ Ò¬Δ «ÂßÈ ‡Δ⁄∂ «ÓæÊ∂-
(¿) ¡√Ò ÏΔÛ «Ú⁄ ‹Íπ‹Δ ÁΔ ÍzÂΔ’ ÂÂ’∂ «Ú⁄ “‹Íπ ÈΔ√≈‰”
È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ, √◊Ø∫ “‹Íπ ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ¿π «’¡ª Á√÷ª Á≈ È’´”
‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ˛Õ «¬√ Á≈ ’≈È «¬‘ ˛ «’ “‹Íπ” Ï≈‰Δ ⁄ΩÊ∂ ◊π± ‹Δ È∂ √Ì
ÂØ∫ Í«‘Òª «¬’æ·Δ ’’∂ ¡≈͉∂ ‘æÊΔ∫ «Ò÷Δ ¡Â∂ Íø‹Ú∂∫ ◊π± È∂ ¿πÈ∑ª ÁΔ «Ò÷Â
ÂØ∫ “‹Íπ” √≈«‘Ï Á≈ ¿πÂ≈ ’’∂ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ ¡ß«’ ’ΔÂ≈Õ ‹Δ.ÏΔ.
«√ßÿ Á≈ «¬‘ ‡Δ⁄≈ ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Ú’≈ ÈßÏ CF ”Â∂ “‹Íπ ◊π±
Ó Á≈√ ‹Δ¿π «’¡≈ Á√÷Â≈ ’≈ È’´” «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ B@
 (¡) “‹ØÂΔ ‹Ø«Â √Ó≈Ú‰∂ ’≈ ⁄«ÒÂÔ ÍzÂΔ’ ‘∂·ª ‹Ø √ßÓ «Ò÷∂ ◊¬∂
‘È, ¿π‘ Íß‹Ú∂∫ ◊π± Âæ’ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Á∂ ‘√Â≈ıÙª «Ú⁄ ‘؉∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘È
(Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ¤∂Ú∂∫ ◊π± Âæ’ «‹¿π∫Á∂ ‘∂Õ «¬√ Ò¬Δ Íø‹Ú∂∫ ◊π± ÂØ∫ Ï≈¡Á “‹ØÂΔ
‹Ø«Â √Ó≈¿π‰” ÁΔ √ßÓ ¿πÈ∑ª Á∂ ‘æʪ È≈Ò «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔÕ)
‹Δ.ÏΔ. «√ßÿ Á≈ «¬‘ ‡Δ⁄≈ ÚΔ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Í«‘Ò∂ ⁄≈
◊π±¡ª Á∂ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰∂ ÁΔ¡ª «ÂÊΔ¡ª «¬’Ø ’ÒÓ «√¡≈‘Δ ¡Â∂ «¬’Ø «‹‘∂
¡æ÷ª «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ Íß‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ÁΔ √Ú◊Ú≈√Δ «ÂÊΔ ÚΔ
«¬’Ø ’ÒÓ ¡Â∂ «¬’Ø «√¡≈‘Δ È≈Ò «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ ˛, Í ¡æ÷ ¿πÍØ’Â ⁄≈
√Âª È≈ÒØ∫ ÏΔ’ ‘ÈÕ ’≈È «¬‘ ˛ «’ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ È∂ ‹Á ÏΔÛ
«Â¡≈ ’ Ò¬Δ Âª Íø‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ «‹¿π∫Á∂ √È, Í ¿πÈ∑ª Á∂ ‹ØÂΔ-‹Ø«Â
√Ó≈¿π‰ ÂØ∫ Ó◊Ø∫ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰∂ ÁΔ ÂΔ’ Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ «¬√
ÂØ∫ Ï≈¡Á ÁØ ÂΔ’ª ‘Ø ‘È-«¬’ ˛ Ï≈Ï≈ ◊π«ÁææÂ≈ ‹Δ ÁΔ ¡Â∂ Á±‹Δ ◊π±
‘«◊Ø«ÏßÁ ‹Δ ÁΔ, ‹Ø ¡æ·Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ Á‹ ’ΔÂΔ¡ª, «¬√ Ò¬Δ «¬È∑≈ ÁΔ
«Ò÷≈¬Δ Úæ÷Δ È˜ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛Õ Íπ≈‰Δ¡ª ÏΔÛª ‹Ø “¡≈«Á ÏΔÛ” ÂØ∫ È’Ò
‘Ø¬Δ¡ª, ¿πÈ∑ª «Ú⁄ «‡æÍ‰Δ È≈Ò «Ò«÷¡≈ ˛, “Ó‘æÒ≈ H ¡æ·Ú∂∫ ‹Δ ’≈ È’Ò
˛”Õ Í «¬‘ «‡æÍ‰Δ ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄ È‘Δ∫ ˛Õ
(¬) ¡√ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á∂ ‘æʪ È≈Ò “√πËπ” ‹ª
“√πËπ ’Δ⁄À” «Ò«÷¡≈ ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ Ì≈Ú «’ ‹Á Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ’Ø¬Δ ÙÏÁ
Á≈ ¿πÂ≈ ’’∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÂØ∫ √Ò≈‘ Óß◊Á∂ √È Âª ◊π± ‹Δ, ‹∂ ÙÏÁ
·Δ’ ‘ØÚ∂ Ì≈Ú «’ ◊π± √≈«‘Ï≈È Á≈ ¡≈͉≈ ‘ØÚ∂ ª “√πËπ” «Ò÷ «ÁßÁ∂ √È ¡Â∂
‹∂ È≈ ·Δ’ ‘ØÚ∂ ‹ª «’Â∂ ’Ø¬Δ ¡æ÷ ÚæË-ÿæ‡ ‘ØÚ∂ ª “√πËπ ’Δ⁄∂” «Ò«÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ «ÓÒÁ≈ ˛Õ «¬‘ «Ò÷≈¬Δ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡ß«’ «ÈÙ≈È È≈Ò «ÓÒÁΔ ˛, Ì≈Ú
«’ √¯≈ DE ”Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, “ÈΔ√≈‰π ◊π± ‹Δ¿π ’∂ Á√ı Ó.5” È≈Ò
Ó∂Ò ÷ªÁΔ ˛Õ
‹Δ.ÏΔ. «√ßÿ ÁΔ¡ª «ÂßÈ∂ √ÚÀ-«È«‰Â ‡Δ«⁄¡ª Á≈ “¡≈«Á ÏΔÛ”
«Ú⁄Ø∫ ¿πÍÒÏË ‘؉≈ «¬‘Ø «√æË ’Á≈ ˛ «’ “¡≈«Á ÏΔÛ” (’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ)
‘Δ ¡√ÒΔ ÏΔÛ ˛Õ «¬ß fi Òæ ◊Á≈ ˛ «’ ‹Δ.ÏΔ. «√ß ÿ ÁΔ ’≈‹-«ÚËΔ
(Methodology) ª ·Δ’ √Δ, Í Ù≈«¬Á ¿πÈ∑ª “¡≈«Á ÏΔÛ” Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ
ͱÈ ÂΩ ”Â∂ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ
“¡≈«Á ÏΔÛ” Á∂ ¡ßÁ±ÈΔ «ÈΔ÷‰ (‹Ø Ì≈¬Δ √≈«‘Ï Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿ
È∂ ÏÛΔ «Ó‘È Â∂ ¿πÁÓ È≈Ò ¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ “√zΔ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂
ÁÙÈ” ‘Δ “¡≈«Á ÏΔÛ” ˛) ÂØ∫ ÚΔ «¬‘Ø «◊¡≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ
‘Δ “¡≈«Á ÏΔÛ” ˛Õ ÏΔÛ Á∂ Ùπ± «Ú⁄ (ÂÂ’∂ ÂØ∫ Ï≈¡Á) “√ßÓ 1661 «ÓÂΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BA
Ì≈ÁØ¿π ÚÁΔ ¬∂’Ó 1 ÍØÊΔ «Ò«÷ Í‘π⁄∂” «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ
‘Δ «¬’ ¡À√Δ ÏΔÛ ˛, «‹√ ¿πÍ «Ò÷‰ ÂΔ’ «¬√ Á∂ √ß’ÒÈ √Ó∂∫ ¡ß«’Â
’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ ‘Ø «’√∂ ÚΔ Íπ≈ÂÈ ÏΔÛ ”Â∂ «¬‘ «Ò÷‰ ÂΔ’ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ
Á¡√Ò «¬‘ ◊æÒ («Ò÷‰ ÂΔ’) ÁπÈΔ¡ª Á∂ √≈∂ ËÓª ”Â∂ Ò≈◊± ‘πßÁΔ ˛Õ
“¡≈«Á ÏΔÛ” ¡Â∂ “ÏøÈØ ÏΔÛ” Ï≈∂ ÂΔ√≈ ÌπÒ∂÷≈ ‹Δ.ÏΔ. «√ßÿ Â∂
Íæ¤ÓΔ «ÚÁÚ≈È «‘¿» Ó’Ò≈¿±‚ È∂ Í≈«¬¡≈, «‹È∑ª È≈Ò Ï≈¡Á «Ú⁄ ÍzΔÂÓ
«√ßÿ Í«‡¡≈Ò≈ ÚΔ Ù≈ÓÒ ‘Ø «◊¡≈Õ “ÏßÈØ ÏΔÛ” «¬È∑ª «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ ÓπÂ≈Ï’
Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂ ¿π√ Ú∂Ò∂ «Â¡≈ ’ΔÂΔ, ‹Á ¿πÈ∑ª È∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÂØ∫
“¡≈«Á ÏΔÛ” «‹ÒÁ ÏÈ∑≈¿π‰ Ò¬Δ Íz≈Í ’ΔÂΔÕ (È؇ : «‹ÒÁ ÏÈ∑≈¿π‰
Ú≈ÒΔ «ÓæÊ ˘ ÍÃØ. √≈«‘Ï «√øÿ ‘Øª √øÍ»È ÂΩ Â∂ È’≈«¡≈ ˛Õ) «¬È∑ª ÁØ‘ª
ÏΔÛª «Ú⁄ ÍzÓπæ÷ ¡ßÂ «¬‘ ˛ «’ “ÏßÈ∂ ÏΔÛ” «Ú⁄ ’πfi √ÒØ’ Ú≈˱ ‘È ¡Â∂
’πfi √ÒØ’ √±Á≈√ ¡Â∂ ÓΔª Ï≈¬Δ Á∂ ‘È, ‹Ø “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ È‘Δ∫ ‘È,
«’¿π∫«’ «¬È∑ª Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ ◊π± ◊zßÊ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ È≈Ò Ó∂Ò È‘Δ∫ √Δ
÷ªÁΔÕ «¬‘Δ ÁÒΔÒ ≈Ó’ÒΔ Ó. 5 Á∂ √ÒØ’ª Ï≈∂ ˛Õ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ ÁØ
√Âª ≈Ó’ÒΔ ÙÏÁ ÁΔ¡ª ‘È, Í ÏßÈØ ÏΔÛ «Ú⁄ AB ‘Ø √Âª «ÓÒÁΔ¡ª
‘ÈÕ ≈Ó’ÒΔ “¡≈«Á ÏΔÛ” Á∂ ¡ıΔÒ∂ Ú’∂ (G@C/1) Íπ ˛ ¡Â∂ ÁØ √Âª
ÂØ∫ Ï≈¡Á √≈≈ Ú’≈ ÷≈ÒΔ «Í¡≈ ˛Õ ‹∂ ≈Ó’ÒΔ “ÏßÈØ ÏΔÛ” ÂØ∫ È’Ò ’ΔÂΔ
‘πßÁΔ Âª √≈Δ¡ª √Âª È’Ò ‘Ø √’ÁΔ¡ª √È, Í ¡«‹‘≈ È‘Δ∫Õ ÏßÈØ ÏΔÛ
ÁΔ «Ò÷‰ ÂΔ’ AFDB ¬∂.‚Δ. ˛, Í Ï≈¡Á «Ú⁄ ¿πÂØ∫ ÁΔ AF@B ¬∂.‚Δ. ’ΔÂΔ
◊¬Δ ‹≈ÍÁΔ ˛Õ «¬‘ ÂÏÁΔÒΔ Ù≈«¬Á «¬√ Á∂ Ó≈Ò’ª È∂ «¬√ Ò¬Δ ’ΔÂΔ ‘ØÚ∂
ª «’ «¬‘ ÏΔÛ ¡≈«Á ◊ßzÊ ÂØ∫ Í«‘Òª «Ò÷Δ «√æË ‘Ø √’∂Õ
¡ßÁ±ÈΔ «ÈΔ÷‰ ÂØ∫ √≈¯ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ ¡≈«Á ÏΔÛ ÁΔ ÂÂΔÏ
Í«‘Òª «ÓæÊΔ ‘Ø¬Δ ˛Õ √≈Δ Ï≈‰Δ ≈◊ª «Ú⁄ Úß‚Δ ‘Ø¬Δ ˛ ¡Â∂ ‘ ≈◊ «Ú⁄
Ï≈‰Δ ÁΔ ÂÂΔÏ Í«‘Ò∂ ◊π± ÂØ∫ Ùπ± ‘Ø ’∂ Íø‹Ú∂∫ ◊π± Âæ’ ¡ß«’ ˛Õ Ì◊ª
ÁΔ Ï≈‰Δ ◊π±¡ª ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ ¡≈¬Δ ˛Õ ‘ ≈◊ «Ú⁄ Ï≈‰Δ ’≈«Ú ±Íª
«Ú⁄ ÚΔ Úß‚Δ ‘Ø¬Δ ˛, «‹Ú∂∫ ÍÁ∂ (ÁØ-ÍÁ∂, ¤∂∂-ÍÁ∂ ¡≈«Á, Í «˜¡≈Á≈ ⁄¿π-
ÍÁ∂ ‘È, ÍÁΔ¡ª, F ¡Ù‡ÍÁΔ¡ª, Á√ ÍÁΔ¡ª ¡Â∂ ⁄ΩÚΔ ÍÁΔ¡ª, Í
Ï‘π«◊‰ÂΔ ¡Ù‡ÍÁΔ¡ª ÁΔ ˛), ÍÁΔ¡ª ÂØ∫ Ó◊Ø∫ ≈◊ª «Ú⁄ «ÚÙ∂Ù «√Ò∂÷
‘∂· Ï≈‰Δ ¡ß«’ ˛, «‹Ú∂∫ Ï≈‘ Ó≈‘, «ÊÂΔ, ÍÁΔ ¡≈«ÁÕ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á
«Ú⁄ ¤ßÂ, Ú≈ª ‘ÈÕ ‘ ’≈«Ú ±Í «Ú⁄ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ÂÂΔÏÚ≈ ˛Õ
Ì◊ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ÚΔ «ÚÙ∂Ù ÂÂΔÏ æ÷Δ ◊¬Δ ˛Õ «¬‘ ÂÂΔÏ ÂÂ’∂ «Ú⁄
Í«‘Òª «ÓæÊΔ ◊¬Δ ‹≈ÍÁΔ ˛Õ
¿πÍØ’Â ÂÂΔÏ «ÓæÊ ’∂ «¬‘ ˜±Δ Ï‰ ‹ªÁ≈ ˛ «’ ‘ Ì≈◊ Ò¬Δ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BB
ÒØÛΔ∫Á∂ √¯∂ ≈÷Ú∂∫ æ÷∂ ‹≈‰Õ ’≈È «¬‘ √Δ «’ «‹Ú∂∫-«‹Ú∂∫ Ï≈‰Δ «¬’æ·Δ
’ΔÂΔ ‹≈ ‘Δ √Δ, «ÂÚ∂∫-«ÂÚ∂∫ ¿π«⁄ Ì≈◊ª «Ú⁄ «Ò÷Δ ‹≈ ‘Δ √ΔÕ «¬√ Â∑ª
‘ ≈◊ ‘∂·ª «¬’ ‹ª ÁØ ¡æ·-¡æ· ÷≈ÒΔ Ú’∂ ≈÷Ú∂∫ æ÷∂ ◊¬∂ ÍzÂΔ ‘πßÁ∂
‘ÈÕ Ì≈Ú∂∫ ÷≈ÒΔ Ú«’¡ª ÁΔ «◊‰ÂΔ ◊π±¡ª ÁΔ «ÓÒÁΔ Ï≈‰Δ Á∂ ÓπÂ≈Ï’
æ÷‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‹≈ÍÁΔ ˛, Í “¡≈«Á ÏΔÛ” Á∂ √ßÍ≈ÁÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á
ʪ-ʪ ”Â∂ ’πfi Ú’∂ ¡æË∂ ‹ª √≈∂ ÷≈ÒΔ «‘ ◊¬∂ ‹≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ Ú«’¡ª Á≈
÷≈ÒΔ «‘‰≈ «¬√ ◊æÒ ÚæÒ «¬Ù≈≈ ’Á≈ ‘À «’ “¡≈«Á ÏΔÛ” ‘Δ ¡√ÒΔ ÏΔÛ
˛Õ ‹Ø ÏΔÛ ¡√Ò ÂØ∫ ¿πÂ≈Δ ‹≈Ú∂, ¿π√ «Ú⁄ ÷≈ÒΔ Ú«’¡ª Á≈ ‘؉≈ ˆÀ-
’πÁÂΔ ‹≈Í∂◊≈Õ ’Ø¬Δ ÚΔ Íπ≈‰Δ ÏΔÛ ‘π‰ Âæ’ ¡«‹‘Δ È‘Δ∫, «‹√ «Ú⁄
÷≈ÒΔ √¯∂ «ÓÒÁ∂ ‘Ø‰Õ «¬‘ ÷≈√≈ «√¯ “¡≈«Á ÏΔÛ” È≈Ò ‘Δ √ßÏßË ˛Õ
“¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ ’¬Δ Ê≈Úª ”Â∂ «’√∂ ÙÏÁ Á∂ ˆÒ ʪ «Ò÷∂ ‹≈‰
’’∂ ¿π√ ˘ Ó∂√‰ Á≈ ¿πÍ≈Ò≈ ÚΔ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ˛Õ Ó∂√ ’∂ ¿π√ ¿πμÍ ¿π«⁄Â
ÙÏÁ ˘ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «‹æÊ∂ «’Â∂ ʪ ÁΔ ÒØÛ Ó«‘√±√ ‘جΔ, ¿πÊ∂ ‘≈ÙΔ¡≈
ÚΔ ÙÏÁ «Ò÷‰ Ò¬Δ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬‘ √≈Δ¡ª ÷≈√Δ¡Âª ¿π√ ÏΔÛ
«Ú⁄Ø∫ ‘Δ «ÓÒ √’ÁΔ¡ª ‘È ‹Ø «’√∂ ‘Ø ÏΔÛ Á≈ ¿πÂ≈ È≈ ‘ØÚ∂Õ “¡≈«Á
ÏΔÛ” «Ú⁄ «¬È∑ª ÷≈√Δ¡Âª Á≈ ‘؉≈ ÚΔ «¬√ ÁΔ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ ÚæÒ «¬Ù≈≈
’Á≈ ˛Õ
“¡≈«Á ÏΔÛ” Á∂ √¯≈ DE ”Â∂ Íø‹Ú∂∫ ◊π± Á≈ «ÈÙ≈È (Á√ÂıÂ) ˛ ¡Â∂
ED@ ¿πμÂ∂ ¤∂Ú∂∫ ◊π± Á≈ «ÈÙ≈È ˛Õ «¬‘ ÁØÚ∂∫ «ÈÙ≈È ÂÂ’∂ «Ú⁄ ÚΔ «ÁæÂ∂
‘ج∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «ÈÙ≈Ȫ ÂØ∫ «¬‘ ÚΔ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛ «’ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ‹Δ ÚΔ
Ï≈‰Δ Á∂ «¬’æÂ ’È ¡Â∂ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ ¡ß«’ ’È Ò¬Δ ÂÂÍ √ÈÕ
«’√∂ ‘Ø ‘æÊ-«Ò÷ ÏΔÛ ¿πμÂ∂ ÁØ ◊π±¡ª Á∂ «ÈÙ≈È È‘Δ∫ «ÓÒÁ∂, «¬‘ √πÌ≈◊
«√¯ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ˘ ‘Δ Íz≈Í ˛ ‹Ø «¬√ ÁΔ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ Ï≈∂ «’√∂ Ùæ’
ÁΔ ◊πß‹≈«¬Ù È‘Δ∫ «‘‰ «ÁßÁ≈Õ
Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿ ¡Â∂ ÁÒ‹Δ «√ßÿ Â∂ ’¬Δ ‘Ø «Ú⁄≈ “¡≈«Á ÏΔÛ”
Á∂ ¡√Ò ‘؉ Ò¬Δ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ‘È, «‹È∑ª ÁΔ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ √≈‘Ó‰∂ Ó’Ò≈¿±‚
Ú◊∂ «ÚØËΔ «ÚÁÚ≈È È∂ ÚΔ ‘π‰ ÓßÈ «Ò¡≈ ˛ «’ “¡≈«Á ÏΔÛ” «√æ÷ ËÓ
Á≈ ÍzÓπæ÷ ¡Â∂ ÍzÓ≈‰Δ’ ◊zßÊ ˛Õ «Î ÚΔ ’πfi ¡Ë ⁄∂ÂÈ ¡Â∂ Ó±Û∑ÓÂΔ¬∂
«Ú¡’ÂΔ «’Â∂-«’Â∂ ¡≈͉∂ Ò∂÷ª «Ú⁄ “¡≈«Á ÏΔÛ” ÁΔ ÍzÓ≈‰Δ’Â≈ Ï≈∂ ÁßÁ
ÿπæ‡ ’∂ ◊æÒ ’Á∂ ÍzÂΔ ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ
«√æ÷ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «È’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√
«¬√ «ÚÙ∂ ˘ ÍÛ⁄ØÒ‰ Ò¬Δ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ◊π± ◊zßÊ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈
˘ «Ú⁄≈È≈ ˜±Δ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BC
«Ú⁄≈Ë≈≈:- ◊π  Ï≈‰Δ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ÏÛΔ «Ú«◊¡≈È’ ˛Õ
«Ú«◊¡≈È’ ÷Ø‹ ≈‘Δ∫ ¡√Δ∫ √æ⁄ ÁΔ Ì≈Ò «Ú⁄ Òæ◊∂ «‘ßÁ∂ ‘ªÕ ‹ΔÚ (Living
Being) ‘Ó∂Ù≈ ¡≈Í‰Δ ‘Ø∫Á ˘ √≈Ï ’È Ò¬Δ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ Ïz«‘Óß‚’
«¬’≈¬Δ (Cosmic Unity) Á∂ √ßÁÌ «Ú⁄ æ÷ ’∂ Ú∂÷Á≈ ˛Õ Ïz«‘Óß‚’ «¬’≈¬Δ
«’√∂ «Ú¡≈Í’ ÏÒ Á∂ √‘≈∂ √«Ê ˛Õ «¬√ «Ú¡≈Í’ ÏÒ ˘ √Ófi‰ ÁΔ ⁄∂Ù‡≈
‹ΔÚ «Ú⁄ «Ú¡≈’πÒ «‘ßÁΔ ˛ ‹ª «¬ßfi ’«‘ Ò˙ «’ «¬√ ÏÒ ÁΔ ÍπÈ ÷Ø‹
(Research) ÚæÒ Òæ◊≈ «‘ßÁ≈ ˛Õ ¬∂Ê∂ «Ë¡≈ÈÔØ◊ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ ‹ΔÚ ÷Ø‹
È‘Δ∫ ’Á≈, ÏÒ«’ ÍπÈ ÷Ø‹ ’Á≈ ˛, ¿π√ Ïz«‘Óß‚’ Ù’ÂΔ ÁΔ ‹Ø ‘Ó∂Ù≈
√Δ, ˛, «◊¡≈ ÁΔ È‘Δ∫Õ ¡√Δ∫ «◊¡≈ ÂØ∫ ¡«◊¡≈ ÚæÒ ÍπÈ ÷Ø‹ ’Á∂-
’Á∂ ‹Á Êæ’ ‹ªÁ∂ ‘ª ‹Á √≈‚Δ¡ª «◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª ÁΔ «ÚæÂØ∫ Ï≈‘Δ ◊æÒ
‘Ø ‹ªÁΔ ˛ ª ¡√Δ∫ ‘Ó∂Ù≈ “¡æ◊∂ ¿π‘ ‹≈‰∂” ¡≈÷ ’∂ √ßÂπÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ªÕ ¬∂Ê∂
ÙÏÁ “¿π‘” ¿π√ «Ú¡≈Í’ ÏÒ ‹ª Ù’ÂΔ Ò¬Δ ÚÂÁ∂ ‘ª, «‹√ Ù’ÂΔ Á∂
ËÓª È∂ ’¬Δ Ȫ æ÷∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ ¬Δ√≈¬Δ ¿π√ ˘ GOD ’«‘ßÁ∂ ‘È, Óπ√ÒÓ≈È
¡æÒ≈, ‘ΔÓ ‹ª ’ΔÓ ’«‘ßÁ∂ ‘È, «‘ßÁ± Ì◊Ú≈È, Íẕ, ÍzÓ≈ÂÓ≈ ‹ª ¬ΔÙÚ
Á∂ È≈Úª È≈Ò Ô≈Á ’Á∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ËÓª ˘ ¿π√ ¡Í≈ Ù’ÂΔ Á∂ È≈Ó’È
ÁΔ Ù≈«¬Á «¬√ ’’∂ ÒØÛ Í¬Δ, «’¿π∫«’ «¬È∑ª Á∂ ÍÀ◊ßÏ ÚΔ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘
æÏΔ Ù’ÂΔ ÓßÈÁ∂ √ÈÕ «¬√ Ò¬Δ ¡√Ò Ù’ÂΔ ˘ «È÷∂ÛÈ Ò¬Δ È≈Ó’È ÁΔ
˜±Â Í¬Δ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
«√æ÷ ËÓ «Ú⁄ “¿π√” Ù’ÂΔ Á≈ ’Ø¬Δ È≈Ó’È È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈Õ ‹Ø ÚΔ
“Ȫ” (ÍzÓ≈ÂÓ≈, ‘ΔÓ, æÏ, ’ΔÓ, Ì◊Ú≈È, «¥ÙÈ, ≈Ó, Íẕ ¡≈«Á) ◊π±
◊zßÊ «Ú⁄ ¡≈¬∂ ‘È, ¿π‘ Á±√∂ ËÓª ÂØ∫ ¿πË≈∂ Ò¬∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «√æ÷ ËÓ ¿π√
Á∂ “È≈Ó” ˘ √«Â ÓßÈ ’∂ ÂπÁ≈ ˛, «¬√ Ò¬Δ «’√∂ ÌΩ«Â’Ú≈ÁΔ Èª ÁΔ
¡ÚæÙ’Â≈ È‘Δ∫ «‘ßÁΔÕ Èª æ÷‰ È≈Ò ¿π√ ÁΔ ¡Í≈ Ù’ÂΔ ˘ √ΔÓ ’È
Ú≈ÒΔ ◊æÒ ˛Õ «¬ßfi Òæ◊Á≈ ˛, ËÓª Á∂ ÍÀØ’≈ª ˘ “¿π√ Ù’ÂΔ” Á∂ √«Â ÁΔ
◊æÒ √Ófi≈¿π‰ Ò¬Δ ’Ø¬Δ È≈Ó’È ’È≈ «Í¡≈Õ ◊π± √≈«‘Ï≈È È∂ ÚΔ
¡≈Í‰Δ ◊æÒ ÒØ’ª Âæ’ Í‘πß⁄≈¿π‰ Ò¬Δ «¬‘ «ÚËΔ ÚÂΔ, Í ¡≈Ó “¿π√
Ù’ÂΔ” Á≈ ’Ø¬Δ È≈Ó’È È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ ¿π√ ÁΔ ÙØÌ≈ ‹ª ¿π√ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ó±Ò
ÓßÂ «Ú⁄ ÌÒΔ̪ ’≈¬Δ ◊¬Δ ˛Õ
˝ √«ÂÈ≈Ó ’Â≈ Íπ÷π «ÈÌ¿π «ÈÚÀπÕ
¡’≈Ò Ó±«Â ¡‹±ÈΔ √ÀÌß ◊π Íz√≈«Á®
«√æ‡≈ «¬‘ «È’ÒÁ≈ ˛ «’ «√æ÷ ËÓ “È≈Ó” Á≈ ËÓ ˛Õ «√æ÷ ËÓ
ÁΔ √≈Δ «Ú⁄≈Ë≈≈ “È≈Ó” Á∂ Áπ¡≈ˇ∂ ÿπßÓÁΔ ˛Õ ¿π√ Á∂ È≈Ó «√ÓÈ ≈‘Δ∫
¡≈Ó ؘÓæ≈ Á∂ ‹ΔÚÈ ˘ √πË≈È ÁΔ Íz∂È≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BD
«√æ÷ ËÓ ¡Â∂ È≈Ó
«√æ÷ ËÓ “È≈Ó” Á≈ ËÓ ˛Õ È≈Ó «Ú¡≈’‰’ ÂΩ ”Â∂ √ß«◊¡≈
(Noun) ˛, «‹√ Á≈ ¡≈«Ӓ ÂΩ ”Â∂ ’Ø¬Δ ß◊, ±Í ‹ª ¡√«ÂÂÚ È‘Δ∫ ‘πßÁ∂,
Ó«‘˜ È≈Ó ‘πßÁ≈ ˛, «‹√ ˘ «◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª ≈‘Δ∫ «Ï¡≈«È¡≈ È‘Δ∫ ‹≈
√’Á≈, «√¯ ¡ÈπÌÚ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ «Ó√≈Ò Á∂ ÂΩ ”Â∂ ÙÏÁ “ß◊” ‘Ø
ß◊ª ÁΔ Ë≈± √ß«◊¡≈ ˛Õ ‹∂ «¬√ Ë≈± Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ß◊ «‹Ú∂∫ Ò≈Ò, ÍΔÒ≈,
‘≈ ¡≈«Á È≈ Ú÷≈¿π∫Á∂ ª «¬‘ ÙÏÁ «√¯ ¡ÈπÌÚ Âæ’ ‘Δ √ΔÓ ‘Ø ‹≈‰≈
√ΔÕ È≈Ó’È ’È È≈Ò ¡√Δ∫ «’√∂ Ë≈± ˘ Á∂÷‰-Í÷‰ Á∂ ’≈ÏÒ Ï‰≈
«ÁßÁ∂ ‘ª ¡Ê≈ ¿π√ Á≈ ÌΩ«Â’ Íæ÷ ¿π√≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ª, Í «‹√ «¬’≈¬Δ ‹ª
Ù’ÂΔ Á≈ ÌΩ«Â’ Íæ÷ È≈ ¿π√≈«¡≈ ‹≈ √’∂, ¿π√ Á≈ È≈Ó’È È‘Δ∫ ’ΔÂ≈
‹≈ √’Á≈Õ Á¡√Ò ¡«‹‘Δ Ù’ÂΔ ÁΔ Ë≈± √ß«◊¡≈ ÚΔ √Ê≈Í ȑΔ∫ ’ΔÂΔ
‹≈ √’ÁΔÕ Í «¬‘ Ì≈Ù≈ ÁΔ ¡ÔØ◊Â≈ ˛, «‹√ ’’∂ ¡√Δ∫ “È≈Ó” ÁΔ √ß«◊¡≈
Ú‰ ”Â∂ Ӌϱ ‘ªÕ
«‹√ Ù’ÂΔ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ Ïz«‘Óß‚ «¬’ √ßÂπÒÈ «¬’≈¬Δ «Ú⁄
Ïæfi≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, ¿π√ Ù’ÂΔ ˘ «◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª ≈‘Δ∫ «Ï¡≈«È¡≈ È‘Δ∫ ‹≈
√’Á≈ ¡Ê≈ ¿π√ Á≈ ’Ø¬Δ È≈Ó’È È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ ¡«‹‘Δ Ù’ÂΔ
˘ «√¯ «√Ó«¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ ‹ª ¡ÈπÌÚ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ «Î ÚΔ Ì≈Ù≈
ÁΔ ¡ÔØ◊Â≈ ’’∂ ¡√Δ∫ ¿π√ Ù’ÂΔ ˘ «√Î “È≈Ó” Á≈ Ȫ Á∂ ’∂ ¡≈͉∂
«Ú⁄≈ ˘ ¡æ◊∂ ÂØÁ∂ ‘ªÕ
«√æ÷ ËÓ ¿π√ ¡Í≈ Ù’ÂΔ, «‹√ Á∂ √‘≈∂ «¬‘ Ïz«‘Óß‚ ÷Û∑≈ ˛, ˘
«√¯ “È≈Ó” È≈Ò Ô≈Á ’Á≈ ˛Õ «¬‘ È≈Ó «√¯ ¡ÈπÌÚ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈
˛, «¬‘ ¡ÈπÌÚ ¿π√ Ú∂Ò∂ ‘πßÁ≈ ˛, ‹Á ÓÈ «Ú√Ó≈Á «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á≈ ˛Õ «Î
ÚΔ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ¡«‹‘∂ ¡ÈπÌÚ ÁΔ Â≈√Δ «’Ú∂∫ ωÁΔ ˛? «¬√
Á≈ ¿πμÂ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ «Ú√Ê≈ «Ú⁄Ø∫ ÌÒΔ̪ «ÓÒ ‹ªÁ≈ ˛Õ
¿π‘ (È≈Ó) ’∂ÚÒ «¬’ ˛, ¿π√ Á≈ È≈Ó √ææ ˛, ¿π‘ ’Â≈ Íπ÷
˛, ¿π‘ ‚-«‘ ˛, ¿π‘ ÚÀ-«‘ ˛, ¿π√ √Ó∂∫ ÂØ∫ Óπ’ ˛, ¿π‘ ‹±Èª
«Ú⁄ È‘Δ∫ ÍÀ∫Á≈, ¿π‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í Íz’≈Ù ˛ ¡Â∂ ¿π‘ ◊π± ÁΔ «¥Í≈ È≈Ò
«ÓÒÁ≈ ˛Õ
È≈Ó ÁΔ ¿πÍØ’Â Í«Ì≈Ù≈ ÂØ∫ «¬‘ ¡ÈπÌÚ ‘πßÁ≈ ˛ «’ “È≈Ó”
(¡Í≈ Ù’ÂΔ) Ï∂˙Û’ ˛ ¡Â∂ √Ï«Ú¡≈ÍΔ ˛Õ
‹Á √ß√≈ Á∂ ËÓª È∂ “È≈Ó” Á≈ È≈Ó’È ’ «Ò¡≈, ¡Ê ¿π√
˘ æÏ, ‘ΔÓ, ÍzÓ≈ÂÓ≈ ‹ª God ¡≈«Á ’«‘‰≈ Ùπ± ’ «ÁææÂ≈ ª «¬√ Á≈
ÓÂÒÏ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ “È≈Ó” ˘ ÏπæËΔ-«ÚÚ∂’ Á∂ ⁄Ω÷‡∂ «Ú⁄ ÏßÁ ’ «Ò¡≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BE
‹ª «¬ßfi ’«‘ Ò˙ «’ È≈Ó’È È≈Ò “È≈Ó” ˘ «√æË ’ «Ò¡≈ ‹ª Rational
ÍæË ”Â∂ ÒÀ ¡ªÁ≈Õ «√æË ’È È≈Ò È≈Ó ÁΔ √Á≈⁄≈’ (Moral) Í«‘⁄≈‰
’’∂ ¿π√ ˘ Í«ÚæÂ (Holy) ÁΔ √ß«◊¡≈ È≈Ò ‹ØÛ «Ò¡≈Õ ‘π‰ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈
‘πßÁ≈ ˛ «’ ‹∂ “È≈Ó” Í«ÚæÂ ˛ ª «¬‘ «ÚÙ∂Ù‰ «’√∂ Áπ«È¡≈ÚΔ ‹ª ÌΩ«Â’
«¬’≈¬Δ È≈Ò È‘Δ∫ ¡≈¿π‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈Õ ¿π√ Ù’ÂΔ Ò¬Δ ’Ø¬Δ ¡ÁπæÂΔ Èª ‡ØÒ‰≈
ÍÚ∂◊≈Õ «¬√ Ù’ÂΔ Ò¬Δ ‚≈. ¡Ω‡Ø È∂ «È¿±ÓÈ√ (Numinous) Ȫ ‹ÚΔ˜
’ΔÂ≈Õ
±‚ΩÒ¯ ¡Ω‡Ø È∂ ÙÏÁ “«È¿±ÓÈ√” «’Ú∂∫ ¡Â∂ «’¿π∫ ¸«‰¡≈? «¬‘
¡√Δ∫ ¿π√ ÁΔ ¡≈Í‰Δ Í«Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ¡ß’ ’∂ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄Ò∂ “È≈Ó” Á∂
√ß’ÒÍ È≈Ò «Ú⁄≈ª◊∂Õ ‚≈’‡ ¡Ω‡Ø ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ «¬√ Íz’≈ ˛-
It will be our endeavor to suggest the unnamed something
(=È≈Ó) to the reader as far as we may, so that he may himself feel it,
There is no religion in which it does not live as the real innermost
core, and without it no religion would be worthy of name... For this
purpose I adopt a word coined from Latin numen. Omen has given
us 'ominous' and there is no reason why from numen we should not
similarly form 'numinous'. I shall speak, then, of a unique 'numious'
state of mind, which is always found wherever the category is applied.
This mental state is perfectly sui genesis and irreducible to any other;
and therefore, like every absolutely primary and elementary datum,
which it admits of being discussed, it cannot be strictly defined. There
is only one way to help another to an understanding of it. He must be
guided and led on by consideration and discussion of the matter through
the ways of his own mind, until he reaches the point at which 'the
numinous' in him perforce to stir, to start into life and into
consciousness.
‚≈. ¡Ω‡Ø ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ «Ú⁄ Unnamed Something («ÏȪ È≈Ó ÂØ∫
’Ø¬Δ Ù’ÂΔ) Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ ¿π√ Ù’ÂΔ ˘ √Á≈⁄≈’ (Ethical)
’Áª-’ΔÓª Á∂ Ë≈ÂÒ ”Â∂ æ÷ ’∂ «√æË È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ ¿π√ ˘
Í«ÚæÂÂ≈ ÁΔ √ß«◊¡≈ È≈Ò ÚΔ È‘Δ∫ Á√≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈, «’¿π∫«’ ¿π‘
Ù’ÂΔ Í«ÚæÂÂ≈ ÂØ∫ Ï‘π Í∑∂ ˛Õ ¿π‘ «’√∂ √ß’ÒÍ (Concept) «Ú⁄ È‘Δ∫
ÏßÈ∑Δ ‹≈ √’ÁΔÕ Í ËÓª È∂ ¿π√ Ù’ÂΔ ˘ √Á≈⁄≈’ ⁄Ω÷‡∂ «Ú⁄ æ÷ ’∂,
“Í«ÚæÂ” Âæ’ √ΔÓ ’’∂ ¿π√ Ù’ÂΔ Á∂ È≈Ó’È ’ Ò¬∂Õ Í «È¿±ÓÈ√
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BF
Í«Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ¿πÍØ’Â Ù’ÂΔ Á∂ Úæ÷∂-Úæ÷∂ Âæª Ò¬Δ ’Ø¬Δ Êª È‘Δ∫Õ
Ù’ÂΔ “√ÀÌß” ˛ Â∂ Ïæ√Õ ¡Ω‡Ø Á∂ ÓπÂ≈Ï’ «¬‘ ¿π√ Ù’ÂΔ Á≈ È≈Ó ˛ ‹Ø Í«ÚæÂ
(Holy) ¡Â∂ «√ºËΔ (Rationalization) ÂØ∫ «ÈÒ∂Í ˛Õ
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ «¬‘ «È¿±ÓÈ√ ˛ ’Δ? ‚≈. ¡Ω‡Ø È∂ «¬√ Á∂
’¬Δ Âæ Áæ√∂ ‘ÈÕ
A. Creature Feeling : «¬‘ ¿π√ Ú∂Ò∂ ‘πßÁΔ ˛, ‹Á ÓÈ «¬’ «⁄Â
«¬’ «ÒÚ ‘Ø ’∂ ¿π√ Ù’ÂΔ «Ú⁄ ¡Ì∂Á ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ ‹Á «¬√ Ú∂ÁÈ≈ ÁΔ
¡≈Í‰Δ ’Ø¬Δ Úæ÷Δ ‘Ø∫Á È‘Δ∫ «‘ßÁΔÕ «¬√ Ú∂ÁÈ≈ Á≈ √πÌ≈¡ ¡Â∂ Íz’≈Ù
«ÚËΔ¡ª (Modes of Manifestation) ’Δ ‘È?
B. Mysterium Tremendum : «¬√ Á≈ ¡Ê «¬’ ¿πÁ≈‘‰
È≈Ò √Ófi ¡≈ √’Á≈ ˛Õ ‹Á Âπ√Δ∫ «’√∂ «Ì¡≈È’ ‹ª ‚≈¿π‰Δ ʪ «Ú⁄Ø∫
¶ÿ ‘∂ ‘ØÚØ Âª «¬’ ¡‹ΔÏ «’√Ó Á≈ ÌÀ¡ Ó«‘√±√ ‘πßÁ≈ ˛Õ ¿π√ ÌÀ¡ Á∂
«È«‘ «’√∂ ¡≈Í≈ Ù’ÂΔ ˘ «Ë¡≈¿π‰ ÁΔ ‹Ø ÓÈØÁÙ≈ ‘πßÁΔ ‘À, ¿π√ ˘ ¡Ω‡Ø
È∂ Mysterium Tremendum «’‘≈ ˛Õ ¡«‹‘Δ ‘≈Ò «Ú⁄ ÏπæË «ÚÚ∂’ Á≈
È‘Δ∫, √◊Ø∫ «’√∂ «È¿±ÓÈ√ Ù’ÂΔ Á≈ «ı¡≈Ò ÓÈ «Ú⁄ ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛Õ ¡«‹‘Δ
ÓÈØÁÙ≈ «Ú⁄ Âπ√Δ∫ ‚∂-‚∂ ¡Â∂ Ï∂Úæ√ Ó«‘√±√ ’Á∂ ‘ØÕ ’¬Δ Ú≈ ¡√Δ∫
¡«‹‘Δ √«ÊÂΔ «Ú⁄ ¡≈Í-Óπ‘≈∂ Ú≈«‘◊π±-Ú≈«‘◊π± ¡≈÷‰ Òæ◊ ÍÀ∫Á∂ ‘ªÕ
«¬√∂ ‘≈Ò ˘ ‚≈ ¡Ω‡Ø Mysterium Tremendum ’«‘ßÁ≈ ˛Õ «’√∂ ¡≈Í≈
Ù’ÂΔ Á≈ «ı¡≈Ò ¡Â∂ ¿π√ «ı¡≈Ò Á∂ ¿πÂÍøÈ ‘؉ Á∂ ’≈È Âπ‘≈˘
«È¿±ÓÈ√ Ù’ÂΔ Á≈ ¡«‘√≈√ ’≈¿π∫Á∂ ‘ÈÕ
«È¿±ÓÈ√ ¡Â∂ È≈Ó
«¬È∑ª ÙÏÁª ÁΔ «Èπ’ÂΔ (Etymology) ÏÛΔ «ÁÒ⁄√Í ˛Õ «¬‘ ÁØÚ∂∫
ÙÏÁ Ë≈± (Root Word) Íæ÷Ø∫ «¬’-Á±‹∂ È≈Ò √ßÏßË ˛Õ
Numen ÙÏÁ ÒÂΔÈΔ Ì≈Ù≈ Á∂ Ë≈± Nuere È≈Ò √ßÏßË ˛ ¡Â∂
«Èπ’ÂΔ Á∂ ÂΩ ”Â∂ √ß√«¥Â ÙÏÁ “È≈ÓÈ” È≈Ò ‹≈ ‹πÛÁ≈ ˛Õ «√æ÷ ËÓ
«Ú⁄Ò∂ “È≈Ó” Á≈ √ß√«¥Â ±Í ÚΔ È≈ÓÈ ˛Õ È≈ÓÈ ÁΔ Ë≈± ˛ “È≈Ó” (Ô≈Á
’È≈, «√ÓÈ≈)Õ È≈ÓÈ √ß√«¥Â Ë≈± “‰Ó” ÂØ∫ «Èπ’ ‘Ø«¬¡≈ ÚΔ Óß«È¡≈
‹ªÁ≈ ˛Õ “‰Ó” Á≈ ¡Ê ˛ fiπ’‰≈Õ È≈ÓÈ Á≈ Íz≈«¥Â ¡Â∂ Íø‹≈ÏΔ ±Í ˛
“È≈Ó”Õ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ È≈Ó ÍÁ ˘ È≈¿π, È≈Ú È≈«¬ ±Íª «Ú⁄ ÚΔ «Ò«÷¡≈
«ÓÒÁ≈ ˛-
È≈¿π Â∂≈ «Èß’≈ ˛®
È≈Ú∂ ¡ßÁ« ‘¿π Ú√ª®
√≈⁄≈ √≈«‘Ï √≈¸ È≈«¬®
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BG
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ È≈Ó ÍÁ ¡≈Í≈ Ù’ÂΔ “«È¿±ÓÈ√” Ú≈⁄’ ‘Ø ’∂
¡≈«¬¡≈ ˛Õ «‹Ú∂∫ Í«‘Òª ÚΔ «Ò«÷¡≈ ˛ «’ ‘Ø ËÓª È∂ È≈Ó ‹ª «È¿±ÓÈ√
˘ æÏ, ‘ΔÓ, ÍzÓ≈ÂÓ≈, Íẕ, ¬ΔÙÚ, «¥ÙÈ, ≈Ó, «ÚÙ˘, Ïz‘Ó≈ ¡≈«Á «Ú⁄
¿π√ Ù’ÂΔ ˘ √ΔÓ ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ˛Õ Í ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¿π√ È≈Ó
˘ «√¯ “√«Â” ’«‘ ’∂ «¬√ ˘ «’√∂ √ΔÓ≈ ÂØ∫ Ï≈‘ ‘Δ æ«÷¡≈ ˛Õ ◊πÏ≈‰Δ
«Ú⁄ ¡≈¬∂ È≈Ó’Ȫ ˘ «’ÂÓ È≈Ó (‹≈ÂΔ È≈Ó) ’’∂ «Ò«÷¡≈ ˛-
’Ó È≈Ó Ï‰Â √πÓ«Â (‹Íπ‹Δ)
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¡≈Í≈ Ù’ÂΔ ˘ √«Â ÓßÈ ’∂ «¬√ ˘ Í≈ ͱÏÒ≈
’«‘ ’∂ Íπ’≈«¡≈ ˛-
√«ÂÈ≈Óπ Â∂≈ Í ͱÏÒ≈® (Ó.E)
¡Ê≈ Â∂≈ È≈Ó ¡≈«Á ÂØ∫ ‘Δ ˛ ¡Â∂ «¬√ Ò¬Δ √«Â ˛Õ
Ï≈’Δ Á∂ √◊π‰ √±Í, Ȫ, «ÙÚ, Ïz‘Ó≈, «ÚÙ˘ ‹ª Í≈ÏÂΔ,
√√ÚÂΔ, Òæ¤ÓΔ ¡≈«Á ¿π√ ¡≈Í≈ Ù’ÂΔ ÁΔ¡ª Úæ÷ √ΔÓ≈Úª Á∂ ±ÍÓ≈Â
‘È, ¿π√ Á∂ √Óπæ⁄ Á∂ Ò÷≈«¬’ È‘Δ∫ ¡Â∂ «¬‘ «È¿±ÓÈ√ Ù’ÂΔ ¡Í ¡Í≈
˛Õ «‹√ Á≈ √Óπæ⁄ Í≈«¬¡≈ È‘Δ∫ ‹≈ √’Á≈Õ «‘ßÁ± Íπ≈‰ ¡Èπ√≈ «ÙÚ √ß‘≈
Á≈, Ïz«‘Ó≈ ¿πÂÍÂΔ ¡Â∂ «ÚÙ˘ Í≈Ò‰ Á≈ Á∂ÚÂ≈ ‘À, «¬‘ ¿π√ ¡Í≈ Ù’ÂΔ
Á∂ √Ó≈È≈ÊΔ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á∂Õ ◊π± ◊zßÊ «Ú⁄ «¬È∑ª Á∂ Ȫ «√¯ ÒØ’ª «Ú⁄
Íz⁄«Ò ‘؉ ’’∂ ◊πÏ≈‰Δ Í≈√≈ ’È Ò¬Δ ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬‘ ◊π±
√≈«‘Ï≈È ÁΔ «ÁÚ «ÁzÙ‡Δ √Δ «’ “√«ÂÈ≈Ó” Á≈ ◊π‰ ÒØ’ª Â≈¬Δ∫ Í‘πß⁄≈¿π‰
Ò¬Δ ÒØ’ Ì≈Ù≈ ¡Â∂ ÒØ’ Óπ‘≈Ú≈ Ú‰≈ Ï‘π ˜±Δ √ΔÕ ◊π± È≈È’ Á∂Ú
ÁΔ ÏØÒΔ ÚΔ Íø‹≈ÏΔ Á∂ ¡÷≈‰ Úª◊ ‘ Ï≈ª ’Ø‘ª ”Â∂ ÏÁÒ ‹ªÁΔ √ΔÕ Ì≈Ú
«√¯ «¬‘ ˛ «’ ¿π‘ ¡≈͉∂ ÌÓ‰ √Ó∂∫ «‹æÊ∂ ÚΔ Ï≈‰Δ Á≈ ◊π‰ ◊≈«¬È ’Á∂
√È, ¿π√ Ú◊ ÁΔ ÏØÒΔ È≈Ò √ªfi Í≈ ÒÀ∫Á∂ √ÈÕ
◊πÏ≈‰Δ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ “È≈Ó” Á∂ Áπ¡≈ˇ∂ ÿπßÓÁΔ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ «¬√
«Ú⁄ È≈Ó ‹Í‰ Á≈ ‘Δ ¿πÍÁ∂Ù ˛ ¡Â∂ «¬‘ È≈Ó ÁΔ ¡≈ËÈ≈ Áπ«È¡≈ÚΔ
‹ΔÚÈ «Ú⁄ «Ú⁄È È≈Ò ‘Δ ‘Ø √’ÁΔ ˛Õ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ̪‹Ú≈Á Ò¬Δ ’جΔ
ʪ È‘Δ∫Õ ◊π± ◊zßÊ (¡≈«Á ÏΔÛ) Á∂ √ß’ÒÈ √Ó∂∫ «¬È∑ª ◊æÒª Á≈ ı≈√ «ı¡≈Ò
æ«÷¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ ⁄؉ Ú∂Ò∂ Ï≈‰Δ ÁΔ «Ò÷≈«¬’ Á≈ È‘Δ∫, Ï≈‰Δ ÁΔ Ë≈≈ Á≈
«ı¡≈Ò æ«÷¡≈ «◊¡≈Õ √ß ’ÏΔ ÁΔ Ï‘π √≈Δ Ï≈‰Δ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÂØ∫
Ï≈‘ ÚΔ «ÓÒÁΔ ˛, «¬√∂ Â∑ª ‘Ø Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ ÚΔ «ÓÒÁΔ ˛Õ ◊π±
√≈«‘Ï≈È È∂ «√¯ ¿π‘Δ ÙÏÁ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ ¡ß«’ ’ΔÂ∂ ‹Ø “È≈Ó” ÁΔ
«√¯Â √Ò≈‘ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¡≈Ó ‹ΔÚÈ «Ú⁄ «¬È∑ª Á≈ ÍÃÚ∂Ù ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫
ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ‘À «’ “È≈Ó” ’∂ÚÒ √ß«◊¡≈ Ó≈Â È‘Δ∫, √◊Ø∫ ‹Í ˛, «√ÓÈ ˛,
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BH
¿π√ ¡’≈Ò Íπ÷ ÁΔ ¡≈ËÈ≈ ˛Õ È≈Ó (Ï≈‰Δ) ¡Â∂ È≈ÓΔ (‹Í‰ Ú≈Ò≈) ÁΔ
¡Ì∂ÁÂ≈ È≈Ò ¿π√ Ù’ÂΔ (Numinous) Á≈ ¡«‘√≈√ ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛Õ ‚≈. ¡Ω‡Ø
È∂ «È¿±ÓÈ√ Á∂ «√˪ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ “È≈Ó” ÁΔ ‘Δ Í«Ì≈Ù≈ «ÁæÂΔ ˛Õ
¡Ω‡Ø √ß√«¥Â Á≈ «ÚÁÚ≈È √Δ, Í «¬‘ ı∂Á Ú≈ÒΔ ◊æÒ ˛ «’ Ì≈ÂΔ ËÓ
ÍzßÍ≈ «Ú⁄ «Ú⁄«Á¡ª ¿π‘ «√æ÷ ËÓ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ÂØ∫ ¡«Ìæ‹ «‘≈Õ ‹∂
¿π√ È∂ «√æ÷ ËÓ Í«Û∑¡≈ ¡Â∂ «Ú⁄≈«¡≈ ‘πßÁ≈ ª ¿π√ ˘ «È¿±ÓÈ√ ÁΔ
«¯Ò≈√¯Δ ÁΔ Í«‘Òª ª ÒØÛ ‘Δ È‘Δ∫ √Δ ÍÀ‰Δ, ‹∂ ÍÀ∫ÁΔ ÚΔ Âª «È¿±ÓÈ√ ÁΔ
ÙÏÁ≈ÚÒΔ ¡Â∂ ¿π√ «Ú⁄Ò∂ ¡ʪ ˘ √Ófi≈¿π‰ Ò¬Δ “È≈Ó” ÁΔ «¯Ò≈√¯Δ È∂
’ßÓ √Ω÷≈ ’ Á∂‰≈ √ΔÕ
«√æ÷ ËÓ Ó±Ò ÂΩ ”Â∂ “È≈Ó” Á≈ ËÓ ˛Õ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ È≈Ó Á≈
‘Δ ◊π‰ ◊≈«¬È ˛Õ «√æ÷ ËÓ ◊zßʪ «Ú⁄ ’Ø¬Δ C@,@@@ ÂØ∫ ÚæË ÙÏÁ ‘È,
«‹È∑ª «Ú⁄ “È≈Ó” Á∂ ÍÁ ˘ «√æË∂ ‹ª ¡«√æË∂ ÂΩ ”Â∂ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «√æ÷
«‘ ÓÔ≈Á≈ ¡Â∂ ¡Á≈√ «Ú⁄ ÚΔ È≈Ó Á≈ «√ÓÈ ˛Õ «¬√ ’’∂ «√æ÷
ËÓ ÁΔ «¬«Â‘≈√’ Ó‘æÂÂ≈ ÚΔ È≈Ó Á∂ ¡√«ÂÂÚ È≈Ò ‘Δ ÏæfiΔ ‘Ø¬Δ ˛Õ
√Á≈ ’ͱ «√ßÿ Á∂ ¡Èπ√≈ «√æ÷ ËÓ ˘ ‘ØȪ ËÓª Úª◊ «¬«Â‘≈√’
ÿ‡È≈Úª ”Â∂ «ÈÌ È‘Δ∫ Óß«È¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈Õ
«¬√Ò≈Ó, ¬Δ√≈¬Δ ¡Â∂ Ô‘±ÁΔ ËÓ «¬‘ ÓßÈ ’∂ ⁄ÒÁ∂ ‘È «’ ¿πÈ∑ª
Í≈√ «¬’ ı≈√ «¬Ò‘≈ÓΔ Ï≈‰Δ ˛, ‹Ø æÏ Í≈√Ø∫ ¿πÈ∑ª Á∂ ÍÀ◊ßÏª È∂ Íz≈ÍÂ
’ΔÂΔÕ ¬Δ√≈ Ó√Δ‘ ˘ “æÏ Á≈ ÍπæÂ” «’‘≈ «◊¡≈ ˛, Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ “æÏ
Á≈ «Í¡≈≈” «’‘≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ ÓØ«˜˜ ˘ ÏÒÁΔ¡ª fi≈ÛΔ¡ª «Í¤Ú≈«Û¿π∫
æÏΔ Ï≈‰Δ Íz≈Í ‘جΔÕ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ‹∂ «¬‘ ÍÀ◊ßÏ «¬«Â‘≈√’ ÂΩ
”Â∂ ÏßÁ∂ ¡Â∂ æÏ Á∂ «Ú⁄’≈ È≈ «Ú⁄Á∂ ª «¬‘ ËÓ ‹ª «¬È∑ª ÁΔ ËÓ
ÓÔ≈Á≈ ’∂ÚÒ «ÓæÊ ‹ª ’ÒÍÈ≈ ω ’∂ «‘ ‹ªÁ∂Õ «¬‘ ËÓ Í±Ú √ß’ÒÍΔ
(Predetermined) √æ⁄≈¬Δ Â∂ «ÈÌ ‘È, Ì≈Ú «’ «¬È∑ª ÁΔ «¬Ò‘≈ÓΔ Ï≈‰Δ
ÿÛΔ-ÿÛ≈¬Δ æÏ ÚÒØ∫ «¬È∑ª Á∂ ÍÀ◊ßÏª ˘ √Ω∫Í «ÁæÂΔ ◊¬Δ √ΔÕ «¬√ Á≈ ¡Ê
«¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ «¬È∑ª ËÓª ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ «¬Ò‘≈ÓΔ «Ú’≈√ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈,
«’¿π∫«’ «¬‘ «¬Ò‘≈Ó Í«‘Òª ‘Δ √ßͱÈ «Ú◊√ ±Í «Ú⁄ Íz≈Í ‘Ø«¬¡≈Õ
«ÈÔ±«ÓÈ≈ (Numina) ¡Â∂ «ÎÈΩ«ÓÈ≈ (Phenomina)
¿πÍØ’Â «ÚÙ∂ ÁΔ ‚±ßÿ≈¬Δ Âæ’ Í‘ßπ⁄‰ Ò¬Δ «¬È∑ª ÁØ «Ú÷Ó Ì≈ÚΔ
ÙÏÁª Á≈ ¡Ê «Ú⁄≈ ◊Ø⁄∂ «Ò¡≈¿π‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ «ÈÔ±«ÓÈ≈ ‹ª È≈Ó ¡«Áæ÷
√æ⁄≈¬Δ È≈Ò √ßÏßË ˛ ¡Â∂ «ÎÈΩ«ÓÈ≈ «Á÷ ‹ª ÍzÂæ÷ √æ⁄≈¬Δ È≈Ò ‹π«Û¡≈
‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «ÈÔ±«ÓÈ≈ «◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª ≈‘Δ∫ ¡ÈπÌÚ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈, ‹Á
«’ «ÎÈΩ«ÓÈ≈, ÌΩ«Â’ ÂΩ ”Â∂, «◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª ≈‘Δ∫ ÷Ø‹ «ÚËΔ¡ª Áπ¡≈≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ BI
÷Ø‹ Á≈ Ó≈«Ë¡Ó ω≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ «ÈÔ±«ÓÈ≈ √«Â ˛ ¡Â∂ «ÎÈΩ«ÓÈ≈
√æ⁄ ˛Õ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ÚΔ ¿π√ ¡Í≈ Ù’ÂΔ ˘ (È≈Ó=Numinous) √«Â ¡Â∂
ÌΩ«Â’ ‹ª «ÚÈ≈ÙÚ≈ÁΔ Ù’ÂΔ¡ª ‹ª Ú√ª Ò¬Δ √æ⁄ ’’∂ «Ú⁄≈«¡≈
«◊¡≈ ˛Õ È≈Ó √Ú «Ú¡≈Í’ ˛, «‹√ Á≈ ¡Ê «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ «√zÙ‡Δ ÁΔ
‘ ÙÀ¡ «Ú⁄ ¿π√ Á≈ Ú≈√≈ ˛-
Ë«Â Í≈Â≈´ ¡’≈√π ˛
Ó∂Δ «‹ßÁÛΔ¬∂ √Ì ‘« ‘« È≈Óπ «Ë¡≈ÚÀ ≈Ó®
Í≈¿π‰ Í≈‰Δ ÏÀ√ßÂ∂Õ
Ó∂Δ «‹ßÁÛΔ¬∂ «È ‘« ‘« ‘« ‹√ ◊≈ÚÀ ≈Ó® (Ó. 5)
‹∂ “È≈Ó” √Ï «Ú¡≈Í’ ˛ ª «ÈÔ±«ÓÈ≈ ˘ «ÎÈΩ«ÓÈ≈ ÁΔ ¡≈Ë≈«ÙÒ≈
Óßȉ≈ ÍÚ∂◊≈Õ «¬√ Á≈ Ì≈Ú «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ √«Â (‹Ø √«Ê ˛, È≈ÙÚ≈È
È‘Δ∫) √æ⁄ (‹Ø «Ï‰√‰ÔØ◊ ˛, √«Ê È‘Δ∫), ¿πμÂ∂ «ÈÌ È‘Δ∫ ÏÒ«’ √æ⁄,
√«Â ¿πμÍ «ÈÌ ˛Õ ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫ ÌΩ«Â’ √æ⁄≈¬Δ, ‹Ø ÌΩ«Â’ «Ú«◊¡≈È ≈‘Δ∫
ÍÛ⁄ΩÒΔ ‹≈ √’ÁΔ ˛, Á¡√Ò Ó≈«¬¡≈ (Illusion) ˛, Í “È≈Ó” ‹ª ÍÓ
Ù’ÂΔ ¡√ÒΔ¡Â ˛Õ «¬√ Ò¬Δ Ó≈«¬¡≈ ËÓ ÍÛ⁄ØÒ Á≈ «ÚÙ≈ È‘Δ∫, ‹Á«’
ÌΩ«Â’ «Ú«◊¡≈È Á≈ «ÚÙ≈ ˛Õ «Ú«◊¡≈È ¡Â∂ ËÓ ÁØ Úæ÷∂-Úæ÷∂ «ÚÙ≈
÷∂Â ‘È Âª ÚΔ «¬È∑ª «Ú⁄’≈ ¡≈Í√Δ «ÚØË ’Ø¬Δ È‘Δ∫Õ ’≈È «¬‘ ˛ «’
«Ú«◊¡≈È ÍπÈ ¡«Ë¡ÀÈ ’ÁΔ ˛, ¿π√ √⁄≈¬Δ Á≈ ‹Ø √≈Δ¡ª ÷Ø‹ª ÂØ∫
Ï≈¡Á ¡ßÂÓ «¬’≈¬Δ (˝) «Ú⁄ «√Ó‡ ‹ªÁΔ ˛Õ «Ú«◊¡≈È’ ÷Ø‹ ‹Ø ÚΔ ÂæÂ
‹ª «È‰∂ ’æ„∂, ¿π‘ «È‰∂ ‘Ó∂Ù≈ ¡Ë±∂ «‘‰◊∂, Ì≈Ú «’ “È≈Ó” ÁΔ Â«‘ Âæ’
È‘Δ∫ Í‘πß⁄ √’‰◊∂Õ
¬Δ√≈¬Δ ¡Â∂ Ô‘±ÁΔ Óæ ı≈√ ’’∂, «¬√Ò≈Ó ’πfi ‘æÁ Âæ’ ¡Â∂ «‘ßÁ±
ËÓ ÍzÓπæ÷ ÂΩ ”Â∂ «ÎÈΩ«ÓÈ≈ ¡Ê≈ ⁄ÓÂ’≈ ‹ª «¥ÙÓ≈ ˘ ‘Δ «ÈÔ±«ÓÈ≈
«’¡≈√ ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ «¬‘Δ ’≈È ˛ «’ ÔΔ√√ (Ó√Δ‘) È∂ «’zÙÓ∂ «Á÷≈ ’∂
¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ‘Δ æÏ Á∂ ±Í «Ú⁄ Íz√Âπ ’ΔÂ≈Õ «¬‘Ø ◊æÒ ÓØ«˜˜ ”Â∂ ÚΔ
„π’ÁΔ ˛Õ Óπ‘ßÓÁ √≈‘Ï ’ΩÂ’ª Á∂ Ë≈ÈΔ È‘Δ∫ √È, Í ’π≈È Á∂ ¡◊≈¿±∫
æÏ Í≈√ ‘؉ Á≈ √ß’∂ Á∂ ’∂ «¬√Ò≈Ó ˘ ÚΔ «¬«Â‘≈√’ ¡Â∂ «ÓæÊΔ ‘جΔ
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «ÁzÛÂ≈ È≈Ò ‹ØÛ «ÁæÂ≈Õ «¬È∑ª ËÓª Ò¬Δ «ÈÔ±«ÓÈ≈ ¡Â∂
«ÎΩ«ÓÈ≈ «Ú⁄ ’Ø¬Δ ¡ßÂ È‘Δ∫, ‹Á «’ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ «ÈÔ±ÓÈ≈ ‹ª È≈Ó
‘Δ √«Â ˛Õ È≈Ó «’¿π∫«’ ¡ßÂÓ «¬’≈¬Δ ˛, «¬√ Ò¬Δ «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈Úª
Á≈ Ë≈ÈΔ È‘Δ∫Õ Á±√∂ ËÓ «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ ‘Ø ◊π˜∂ ÌΩ«Â’ Âæʪ ”Â∂
«ÈÌ ‘È, «¬√ Ò¬Δ «¬«Â‘≈√Ú≈ÁΔ ‘ÈÕ ÂπÒÈ≈ÂÓ’ ÂΩ ”Â∂ «√æ÷ ËÓ ”Â∂
«¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ «ÚËΔ¡ª Ò≈◊± È‘Δ∫ ‘πßÁΔ¡ªÕ «√æ÷ ËÓ Á∂ «È’≈√ ¡Â∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ C@
«Ú’≈√ Á∂ √≈∂ Âæ ÍØzÛÂ≈ √«‘ ÌÒΔ̪ Á’≈ ‘È ¡Â∂ «¬√ ÁΔ ËÓ
ÓÔ≈Á≈ “È≈Ó” Á∂ √«Â È≈Ò ÏæfiΔ ‘Ø¬Δ ˛Õ “È≈Ó” ÁΔ ’Ø¬Δ ‘Ø Í«Ì≈Ù≈ È‘Δ∫,
È≈Ó «√¯ È≈Ó ˛ ¡Â∂ «¬√ ÍÓ «¬’≈¬Δ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄
«È«‘Â ˛Õ
Íπ√Â’ √±⁄Δ :
A. Rudolf Otto, 1949, The Idea of the Holy. (Translation J.W. Harvey).
Oxford University Press, London.
2. Kapur Singh, 1993. Sikhism: An Oecumenical Religion. (Ed. Gurtej Singh).
Institute of Sikh Studies, Chandigarh.
3. Daljeet Singh, 1997. Essay on the Authenticity of Kartarpur Bir and
Integrated Logic and Unity of Sikhism, Punjabi University, Patiala.
4. Jodh Singh, 1990.√zΔ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂ ÁÙÈ, Íø‹≈ÏΔ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ, Í«‡¡≈Ò≈Õ
5. Helmer Ringgren, 1979, Historical Methodology in Western Religious.
Proc. Intl. Conference.
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CA
’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ Ï≈∂ «È‰≈
√ß√≈ Á∂ ËÓª «Ú⁄ ’∂ÚÒ ⁄≈ ËÓ ‘Δ ¡«‹‘∂ ‘È, «‹È∑ª ˘ ¡«‘Ò∂
«’Â≈Ï (Book Religions) Á≈ πÂÏ≈ ‘≈√Ò ˛Õ «¬‘ ‘È-Ô‘±ÁΔ, «¬√≈¬Δ,
«¬√Ò≈Ó ¡Â∂ «√æ÷ ËÓ, «‹È∑ª Á∂ Ë≈«Ó’ ◊zßʪ ˘ ¥ÓÚ≈ ˙Ò‚ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡
(ÂΩ∂Â), Ï≈¬ΔÏÒ, ’π≈È ¡Â∂ ◊π± ◊zßÊ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬È∑ª ◊zßʪ «Ú⁄Ø∫
’∂ÚÒ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ¡≈͉∂ ÓπÏ≈’
‘æʪ È≈Ò ’ΔÂΔ, Ï≈’Δ Á∂ √≈∂ ËÓª Á∂ ◊zßÊ ¿πÈ∑ª Á∂ ÍÀ◊ßÏª Á∂ √Ú◊Ú≈√
‘؉ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷∂ ◊¬∂Õ ◊π± ◊zßÊ Á∂ Íø«È¡ª ”Â∂ Íø‹Ú∂∫ ¡Â∂ ¤∂Ú∂∫
Í≈ÂÙ≈‘ Á∂ «ÈÙ≈È (Á√ıÂ) ‘ÈÕ ÍzÊ≈ Á∂ ¡Èπ√≈ ◊π± √≈«‘Ï≈È ¡≈͉∂
È≈Ó Á∂ Á√ı ȑΔ∫ √È ’Á∂ ’∂ÚÒ ¡≈͉∂ ÓπÏ≈’ ‘æÊ È≈Ò “Ó±ÒÓßÂz” «Ò÷
«Á¡≈ ’Á∂ √È, «‹√˘ «ÈÙ≈È «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «’√∂ ◊zßÊ ¿πμÂ∂ «’√∂ ◊π± Á∂
«ÈÙ≈È Á≈ ‘؉≈, ¿π√ ◊zßÊ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ Á≈ √ϱ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
«¬√ Íæ÷Ø∫ ÁπÈΔ¡ª Á∂ √≈∂ ËÓª Á∂ ◊zßʪ «Ú⁄Ø∫ ’∂ÚÒ ◊π± ◊zßÊ ˘ ‘Δ
¡«‹‘Δ ÍzÓ≈«‰’Â≈ Á≈ Á‹≈ ‘≈√Ò ˛Õ Î∂ ÚΔ ’πfi Íæ¤ÓΔ «√æ÷ √’≈Òª
¡Â∂ ’πfi «‘øÁ± ËÓ Á∂ ’æ‡ÛÍøÊΔ¡ª È∂ ◊π± ◊zßÊ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ Ï≈∂ ÌπÒ∂÷∂
Í≈¿π‰ ÁΔ «‘Ó≈’ ’ΔÂΔ ˛Õ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ ¡«È√‡ ‡zßÍ (Ernest Trumpp)
¡Â∂ «‘¿± Ó’Ò≈¿±‚ (Hew Mcleod) È∂ √Ì ÂØ∫ ÚæË ◊π± ◊zßÊ ÁΔ √Óæ◊Δ ¡Â∂
¿π√ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ ˘ ‹≈‰ Ïπfi ’∂ ¿πÒfi≈«¬¡≈ ˛Õ «¬‘ ÁØÚ∂∫ «‘ßÁπ√Â≈È «Ú⁄
«ÓÙÈΔ Á∂ ÂΩ ”Â∂ ¡≈¬∂ ¡Â∂ («‹Ú∂∫ «’ «ÓÙÈΔ˜ ˘ «√÷≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛) ¡≈
’∂ ËÓª ÁΔ ÂØÛ-ÓØÛ Ùπ± ’ «ÁæÂΔ Âª «’ √ßÏßË ËÓª ÁΔ ˆΔÏ ‹ÈÂ≈
˘ «¥√⁄Δ¡È ‹ª ¬Δ√≈¬Δ ω≈ √’‰Õ Ó’Ò≈¿±‚ È∂ «√æ÷ ËÓ ÁΔ ‡Δ’≈-
«‡æÍ‰Δ ≈‘Δ∫ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ «√æ÷ √’≈Ò √Ê≈«Í ’’∂ ¡≈͉∂ ¡’≈Á«Ó’
‹ΔÚÈ ˘ «È¿±˜ΔÒÀ∫‚ ÁΔ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ «Ú⁄ √πæ«÷¡Â ’ «Ò¡≈Õ «’¿π∫«’
¿π√˘ Íø‹≈ÏΔ ¡≈¿π∫ÁΔ √Δ, «¬√ Ò¬Δ Íø‹≈Ï «Ú⁄ Íø‹≈ÏΔ Ì≈Ù‰ª ≈‘Δ∫ ⁄ß◊∂
ÌÒ∂ «√æ÷ «ÚÁÚ≈Ȫ ˘ ÌÓ≈ «Ò¡≈Õ ¿π‘ Ó’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª ¡≈Í-‘πÁΔ¡ª
«√æ÷ «√˪ Ï≈∂ Ë≈È≈Úª ˘ Óß±‘ ⁄πæ’ ’∂ ˛ È≈Ò √π‰Á∂ ‘∂ ¡Â∂
¡‰◊Ω«Ò¡ª Ú≈‘-Ú≈‘ ’Á∂ ‘∂Õ ¿πÈ∑ª Ò¬Δ ’∂ÚÒ ¬∂È≈ ‘Δ Ï‘π √Δ «’ «¬‘
◊Ø≈ Íø‹≈ÏΔ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ √≈‚∂ ËÓ Ï≈∂ «Ú⁄≈ «Ú¡’ ’ «‘≈ ˛Õ «⁄æ‡Δ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CB
⁄ÓÛΔ Á∂ ¡√ ‘∂· ¿π‘ ÌπæÒ ◊¬∂ «’ «¬‘ ◊Ø≈ Âπ‘≈‚∂ ËÓ ÁΔ¡ª ‹Û∑ª ∂Â
«‘≈ ˛Õ «¬È∑ª «ÚÁÚ≈Ȫ «Ú⁄ ‚≈. ◊ß‚≈ «√ßÿ, ‚≈. ¯Ω‹≈ «√ßÿ ¡Â∂ ‚≈. Ì≈¬Δ
‹ØË «√ßÿ Á∂ Ȫ¡ ÚȉÔØ◊ ‘ÈÕ ¡≈÷ ˘ ‹Á Ì≈¬Δ ‹ØË «√øÿ È∂
“’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂ ÁÙÈ” «Ò÷ΔÕ ¿πÈ∑ª È∂ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á≈ Ú’≈-
Ú’≈ Ú≈⁄ ’∂ ¿π√Á≈ ‘±-Ï-‘± ¿πÂ≈≈ ¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ «Ú⁄ Á‹ ’ΔÂ≈Õ
Ô≈Á ‘∂ «’ «‹‘ÛΔ ÏΔÛ ◊π± Íø‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ √ßÍ≈Á ’ΔÂΔ √Δ, ¿π√Á≈
Ȫ¡ ¡æ‹’Ò∑ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ‘ÀÕ «’¿π∫«’ «¬‘ ÏΔÛ ◊π± ÿ Á∂ ÁØ÷Δ¡ª
(«ÍzÊΔ ⁄ßÁ) Á∂ ‘æÊ Òæ◊ ◊¬Δ √Δ «¬√ Ò¬Δ «¬‘ ÏΔÛ ÍΔÛ∑Δ-Á-ÍΔÛ∑Δ √Ø„Δ
ı≈ÈÁ≈È Á∂ ’Ϙ∂ «Ú⁄ ⁄ÒΔ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛ ¡Â∂ √Ø„Δ Í«Ú≈ Á≈ «ÈÚ≈√ √Ê≈È
’Â≈Íπ ˛Õ «¬√ ’’∂ «¬√˘ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
Ó’Ò≈¿±‚ È∂ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ¡Â∂ «√æ÷ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Ï≈∂ ’¬Δ
¿±‡-͇ª◊ ÓÈΩª (Hypotheses) Íz⁄æ«Ò ’ΔÂΔ¡ªÕ «¬È∑ª «Ú⁄ √Ì ÂØ∫
ıÂÈ≈’ ¡Â∂ Ó‘æÂÚͱÈ ÓÈΩ «¬‘ √Δ «’ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ÍzÓ≈«‰Â
(Authentic) È‘Δ∫Õ «’¿π∫«’ «¬‘ √π‰Δ-√π‰≈¬Δ Ï≈‰Δ ”Â∂ ¡≈Ë≈« ˛ «¬√
Ò¬Δ «¬‘ ◊π± È≈È’ ÁΔ ‘±-Ï-‘± ¿π‘ Ï≈‰Δ È‘Δ∫ ‹Ø ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∂ Óπ÷≈«ÏßÁ
ÂØ∫ ¿π⁄≈Δ √ΔÕ È≈Ò∂ «¬‘ ÚΔ «’‘≈ «’ Íø‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ ÏßÈØ ÏΔÛ (‹Ø
√‘≈ÈÍπ «Ú÷∂ ˛) ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ’ΔÂΔ √Δ, «‹√ÁΔ ’≈ÍΔ Á¡√Ò ’Â≈ÍπΔ
ÏΔÛ ˛Õ «¬æÊØ∫ Âæ’ «’‘≈ «’ Ï≈‰Δ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ «¬’ ◊π± ÂØ∫ Á±‹∂ ◊π± Â’
È‘Δ∫ Í‘πß⁄Δ, «¬√ Ò¬Δ √Ó∂∫-√Ó∂∫ «√ «¬√ «Ú⁄ ÏÁÒ≈¡ ¡Â∂ Ò≈¡ ‘πßÁ≈ «‘≈
˛Õ «¬√ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á «Ú⁄ ’πfi ‘Ø «ÓÙÈΔ ÚΔ Ù≈ÓÒ √È, «‹È∑ª Á∂ Ȫ¡
‘È-‹ΩÈ ¡≈⁄ ¡Â∂ √Δ.¡ÀÒ.ÒØÒÈÕ «¬È∑ª È∂ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Ï≈∂ Ú≈Á-
«ÚÚ≈Á √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Ùπ± ’ΔÂ≈ ¡Â∂ Ó’Ò≈¿±‚ È∂ «¬√˘ Ì÷≈¬Δ æ«÷¡≈Õ
’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Ï≈∂ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á ’ÁØ∫ Ùπ± ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ «¬√ «Ú⁄ “◊π± ◊zßÊ”
Ï≈∂ «’‘Û∂-«’‘Û∂ Èπ’Â∂ ¿π·≈¬∂ ◊¬∂, ¿πÈ∑ª Á≈ √ß÷∂Í √≈ßÙ ‘∂·Ò∂ ⁄≈‡ Á∂
±Í «Ú⁄ Í∂Ù ’Á∂ ‘ªÕ
È≈Ó √≈Ò ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ (’.Ï.) Ï≈∂ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á
‹ØÈ ¡≈⁄ AIDF ’.Ï. ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ √ßÍ≈Á ’ΔÂΔÕ
√Δ.¡À⁄. ÒØÒÈ AIDF ’.Ï. ”Â∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á≈ «ÈÙ≈È È‘Δ∫ ¡Â∂
È≈ ‘Δ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ ˛Õ
Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿ AIDF ’.Ï. AF@D ¬Δ. «Ú⁄ «Ò÷Δ ◊¬ΔÕ
Ó‘ª «√ßÿ AIDF ÏßÈØ ÏΔÛ AFDB ¬Δ. «Ú⁄ «Ò÷Δ ◊¬ΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CC
È≈Ó √≈Ò ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ (’.Ï.) Ï≈∂ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á
√Δ.¡À⁄. ÒØÒÈ AIFF Íß‹Ú∂∫ ◊π± Á≈ «ÈÙ≈È ˛ Í «Ò÷‰ Â≈Δ÷ ¡Â∂
Á√Âı ȑΔ∫Õ
‹ØÈ ¡≈⁄ AIFF Íø‹Ú∂∫ ◊π± Á≈ ÂÂ’∂ «Ú⁄ «ÈÙ≈È È‘Δ∫, È≈ ‘Δ
«Ò÷‰ Â≈Δ÷ ˛Õ
Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿ AIFF “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂ ÁÙÈ” Íπ√Â’ «Ò÷ ’∂ √≈∂
Ùß’∂ Á± ’ΔÂ∂Õ
‘Δ¿± Ó’Ò≈¿±‚ AIGE ’.Ï. ÍzÓ≈‰’ È‘Δ∫, «¬‘ ÏßÈØ ÏΔÛ ÁΔ ’≈ÍΔ ˛,
«¬√ ”Â∂ Í≈·◊ «È‰≈ ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ «¬√∂
◊æÒ ˘ Ï’Ò∂ ’≈ÈÎß√ «Ú⁄ ÚΔ Áπ‘≈«¬¡≈Õ
√Δ.¡À⁄. ÒØÒÈ AIGI Ï’Ò∂ ’≈ÈÎß√ «Ú⁄ ‹ØË «√ßÿ È≈Ò √«‘ßÁΔ
√«‘ßÁΔ √«‘ÓÂΔ «Ú÷≈¬ΔÕ
‘Δ¿± Ó’Ò≈¿±‚ AIGI Ï’Ò∂ ’≈ÈÎß√ «Ú⁄ ¡≈Í‰Δ Í«‘ÒΔ ◊æÒ ”Â∂
¡«Û¡≈ «‘≈Õ
«ÁÒ‹Δ «√ßÿ AIHG ’.Ï. Â∂ ÷Ø‹ ÍæÂ «Ò÷ ’∂ ‹ØË «√ßÿ È≈Ò √«‘ÓÂΔ
Íz◊‡ ’ΔÂΔÕ
√Δ.¡À⁄. ÒØÒÈ AIHG «¬’ ÓÈÿÛ ı (‹Ø «’√∂ ‘Ø È∂ ÒØÒÈ Á∂ Ȫ
‘∂· ¤≈«Í¡≈) ≈‘Δ∫ AIFF Á∂ «È‰∂ √‘Δ Áæ√∂Õ
‘Δ¿± Ó’Ò≈¿±‚ AIHI ÏßÈØ ÏΔÛ ÍzÓ≈‰’ ˛ ¡Â∂ ’.Ï. «¬√ÁΔ ’≈ÍΔ ˛Õ
‘Δ¿± Ó’Ò≈¿±‚ AII@ «ÚÁÚ≈Ȫ ÁΔ¡ª ≈Úª ¡æ◊∂ «√ fiπ’≈ ’∂ ¡≈ı ˘
ÓßÈ «◊¡≈ «’ ’.Ï. ÍzÓ≈‰’ ˛Õ
Ó’Ò≈¿±‚ ¡≈Í‰Δ¡ª «¬È∑ª ÓÈÿÛ ÁÒΔÒª ˘ Íπ√Â’ª «Ú⁄ ¡Â∂
’≈ÈÎß√ª «Ú⁄ ¿π√ Ú’Â Âæ’ Áπ‘≈¿π∫Á≈ «‘≈ ‹Á Âæ’ Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿ È∂
’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á≈ Ú’≈-Ú’≈ Ú≈⁄ ’∂ Íπ√Â’ “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂
ÁÙÈ” ¤≈ÍΔÕ ¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ «Ú⁄ Ì≈¬Δ √≈«‘Ï È∂ Ó’Ò≈¿±‚ Á∂ √≈∂ Ùß’∂
Á± ’ «ÁæÂ∂Õ ¡≈ı ˘ Ó’Ò≈¿±‚ È∂ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ ˘
‹ΔÌ ‡πæ’ ’∂ ÓßÈ «Ò¡≈Õ Í «¬’ ‘Ø √Ú≈Ò ÷Û∑≈ ’ «ÁæÂ≈ «’ ’Â≈ÍπΔ
ÏΔÛ «Ò÷‰ Ò¬Δ Íß‹Ú∂∫ ◊π± È∂ ‘Ø ÷«Û¡ª Á≈ ¡≈√≈ «Ò¡≈, «‹È∑ª «Ú⁄
◊π± ‘«√‘≈¬∂ ÍØÊΔ, ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª ¡Â∂ «¬’ ÈÚª Òæ«Ì¡≈ ÷Û≈ ÈßÏ
ABDE Ù≈ÓÒ ‘ÈÕ ÷«Û¡ª Á≈ ÍÍø⁄ ¡≈͉∂ fiß‚≈ ÏÁ≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
Á∂ ÊΔ«√‹˜? ≈‘Δ∫ ⁄≈«¬¡≈Õ «ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Â∂ ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È È∂ «÷æ⁄-
˱‘ ’∂ «¬‘ «√æË ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ «’ «¬È∑ª ÷«Û¡ª È∂ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CD
ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ «Ú⁄ Ó‘æÂÚͱÈ ØÒ ¡Á≈ ’ΔÂ≈ ˛Õ «¬È∑ª ÁΔ ÷Ø‹ Á≈ Ó±Ò
¡≈Ë≈ ÚΔ «¬‘Ø √Δ «’ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ «¬√
Ò¬Δ «¬‘ ÷Û∂ ‘Δ “◊π± ◊zßÊ” ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ ¡«‘Ó ’ÛΔ √Ófi∂ ‹≈‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂
‘ÈÕ Ó’Ò≈¿±‚ ¡À∫‚ Í≈‡Δ È∂ ‹≈‰ Ïπfi ’∂ «√æ÷ ËÓ ÓÔ≈Á≈ ˘ Á≈◊Δ ’È
ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ ÷Ø‹ ˘ ¡’≈Á«Ó’ ÍæË ÁΔ ◊Á≈È ’∂ ¡≈͉∂
Áπ¡≈ˇ∂ ¡’≈Á«Ó’ ’≈’»È ω≈ «Ò¡≈ ˛, «’¿π∫«’ ‹Á ’Ø¬Δ «ÚÁÚ≈È «¬È∑ª
ÁΔ ÷Ø‹ æÁ ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’Á≈ ˛ ª «¬‘ ¡≈ÂÓ ÿث٠«ÚÁÚ≈È ¿πÈ∑ª
Á≈ ’Ø¬Δ ¿πμÂ Âæ’ Á∂‰≈ ˜±Δ È‘Δ∫ √ÓfiÁ∂Õ Óπ’≈ÏÒ∂ Â∂ ‹∂ «’Â∂ «’√∂
¡’≈Á«Ó’ ÷∂Â «Ú⁄ ’Ø¬Δ «Ú«◊¡≈ÈΔ ¡≈Í‰Δ ÷Ø‹ ”Â∂ ‘Ø¬Δ ‡Δ’≈-«‡æ͉Δ
Á≈ ¿πμÂ Â’ È≈ Á∂Ú∂ ª ¿π‘ √≈«¬ß√Á≈Ȫ ÁΔ ’«Ó¿±«È‡Δ ”⁄Ø∫ ¡≈͉∂ ¡≈Í
¤∂’∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
Ó’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª √≈Δ¡ª ÓÈΩª Á≈ ¡≈Ë≈ Í«‘Ò∂ ◊π± È≈È’ Á∂Ú
ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Íø‹Ú∂∫ ◊π± Âæ’ ◊πÏ≈‰Δ Á≈ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ È≈ «ÓÒ‰≈ ˛Õ ‹∂ ¡√Δ∫
«¬‘ «√æË ’ Á∂¬Δ¬∂ «’ ◊π± È≈È’ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Â’ Ï≈‰Δ «Ò÷Δ
ÚΔ ‹ªÁΔ √Δ Âª Ó’Ò≈¿±‚ ¡Â∂ ¿π√Á∂ fiß‚≈ ÏÁ≈ª ÁΔ¡ª √≈Δ¡ª ÓÈΩª
”Â∂ Í≈‰Δ «Î ‹≈Ú∂◊≈Õ «¬√ Ò∂÷ Á≈ «¬‘Ø Ó±Ò ÓÈØÊ ˛Õ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ÁΔ
ÍzÓ≈«‰’Â≈ Ï≈∂ ¡√Δ∫ ’πfi ¡«‹‘∂ ÍzÓ≈‰ Í∂Ù ’ª◊∂, «‹È∑ª Á≈ ¡≈Ë≈
«Ú«◊¡≈È’ ÚΔ ˛ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’ ÂæÊ «¬È∑ª ÁΔ ÍπÙ‡Δ ÚΔ ’Á∂ ‘ÈÕ
(¿) Í«‘Ò≈ ÍzÓ≈‰ :
◊π± È≈È’, «ÒÍΔ ¡Â∂ Ú‰Ó≈Ò≈
«’√∂ ÏØÒΔ «Ú⁄ «Ò÷ÂΔ √≈«‘ Á∂ «Ú⁄È Ò¬Δ ¿π√ ÏØÒΔ ÁΔ ¿π«⁄Â
Ú‰Ó≈Ò≈ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ˛Õ √ßͱÈ Ú‰Ó≈Ò≈ «Ú⁄ «Ú¡ß‹È ¡Â∂ √… ÁØÚ∂∫
«◊‰∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ◊π± È≈È’ Á∂Ú Ú∂Ò∂ (ADFI-AECI ¬Δ.) Â’ Íø‹≈ÏΔ Á∂
Ï‘πÂ∂ √≈∂ ¡æ÷ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈ ¸æ’∂ √ÈÕ Í ¿πÈ∑ª ÁΔ¡ª ËπÈΔ¡ª ¡Â∂ √ßÏß«ËÂ
Ò◊ª Ó≈Âzª (√…ª) «ÈÙ«⁄ ȑΔ∫ √ÈÕ «‹Ú∂∫ “√æ√≈” «ÂßÈ Íz’≈ Á≈ √Δ («¬’
Á∂ÚÈ≈◊Δ ÁΔ Ù’Ò Á≈)Õ “Ú≈Ú≈” ÚΔ «ÂßÈ Íz’≈ Á≈ √ΔÕ «¬√∂ Â∑ª “ÒæÒ≈”
Á∂ ÚΔ «ÂßÈ ±Í √È, “ÁæÁ≈” Â∂ “‘≈‘∂” Á∂ ÚΔ ÁØ-ÁØ ±Í √ÈÕ √…ª Á∂ ±Í ÚΔ
«ÌßÈ-«ÌßÈ √È ¡Â∂ ¡≈Ó ’’∂ ¶«‚¡ª Á∂ ÍzÌ≈Ú ‘∂· ÚÂ∂ ÚΔ È‘Δ∫ √È
‹ªÁ∂Õ ¡ÈπÈ≈√’ ËπÈΔ Ò¬Δ ’∂ÚÒ «ÏßÁΔ ‘Δ ÚÂΔ ‹ªÁΔ √Δ Í «‡æÍΔ Ú◊≈
«⁄ßÈ∑ ÚΔ «ÓÒÁ≈ √ΔÕ ’¬Δ ËπÈΔ¡ª ¡«‹‘Δ¡ª ÚΔ ‘È, «‹È∑ª Ò¬Δ ’Ø¬Δ ¡æ÷
ÓΩ‹±Á È‘Δ∫ √ΔÕ √≈ßÙ «¬‘ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Ú∂Ò∂ Íø‹≈ÏΔ ÏØÒΔ Ò¬Δ ’جΔ
ÍzÓ≈«‰’ ¡Â∂ √ßͱÈ «ÒÍΔ Á’≈ È‘Δ∫ √ΔÕ ÎÒ√±Í, ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CE
È∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Íø‹≈ÏΔ Ú‰Ó≈Ò≈ ÁΔ √πË≈¬Δ ÚæÒ «Ë¡≈È «ÁæÂ≈Õ «¬√
√πË≈¬Δ «Ú⁄ ÍzÊÓ ÂΩ ”Â∂ ◊π± È≈È’ Á≈ ‘æÊ ˛ Í ◊π± ¡ß◊Á Á∂Ú ˘ ÚΔ
¡‰◊Ω«Ò¡≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ «ÒÍΔ Á∂ √πË≈ Ò¬Δ ◊π± È≈È’/◊π±
¡ß◊Á È∂ ‘∂· «Ò÷Δ¡ª √πË≈¬Δ¡ª ’ΔÂΔ¡ªÕ
(¿) ¡æ÷ Ÿ, fi ¡Â∂ fl Á≈ ÈÚª ±ÍªÂÈ ’ΔÂ≈ ¡Â∂ Û ¡æ÷ ÈÚª
√≈«‹¡≈Õ
(¡) √ß√«¥Â Ó±Ò ÁΔ¡ª ËπÈΔ¡ª ‹Ø «È≈Ê’ ω ¸æ’Δ¡ª √È,
ıÂÓ ’ «ÁæÂΔ¡ª «‹Ú∂∫ ’Ù≈, Ù, «, Δ, «Ò ¡Â∂ ÒΔÕ
(¬) Íø‹≈ÏΔ ÁΔ «¬’æÒΔ-«¬’æÒΔ ËπÈΔ Ò¬Δ ’∂ÚÒ «¬’ «¬’ «⁄ßÈ∑
«ÈÙ«⁄ ’ΔÂ≈Õ «‹Ú∂∫ Ó‘ªÍz≈‰ ËπÈΔ¡ª (ÿ, fi, „, Ë, Ì) Ò¬Δ ÁØ ¡æ÷ª ÁΔ
ʪ «¬’æÒ≈-«¬’æÒ≈ ¡æ÷ «ÈÔ ’ΔÂ≈Õ ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∂ÚÈ≈◊Δ ”⁄ «¬‘ ¡æ÷
ÁØ ¡æ÷ª ÂØ∫ ω≈¬∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ
(√) √…ª «Ú⁄ ÁπÒ≈Úª, ‘ØÛª, ’ÈΩÛ≈ Á∂ ÈÚ∂∫ «⁄ßÈ∑ «ÓÒ≈¬∂Õ
(‘) √…ª ÁΔ¡ª Ù’Òª ¡Â∂ ËπÈΔ¡ª ˘ «È√«⁄ ’ΔÂ≈Õ
(’) √…ª «Ú⁄ «ÂßÈ Óπæ„ÒΔ¡≈ ËπÈΔ¡ª ¿, ¡, ¬ «ÈÔ ’ΔÂΔ¡ªÕ
(÷) ÍÀ∫ÂΔ ¡æ÷ª Á∂ ÈÚ∂∫ ±Í «È√«⁄ ’’∂ «¬È∑ª ˘ ‡Ú◊ª
¡Ê≈ Íø‹-Íø‹ ¡æ÷ª ÁΔ¡ª Í≈Òª «Ú⁄ Úß«‚¡≈Õ ⁄-⁄Ú◊ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Í-
‡Ú◊ Âæ’ ¡æ÷ª ÁΔ¡ª Í≈Òª Íπ≈‰∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ √Ê≈«Í ‘Ø ¸æ’Δ¡ª √ÈÕ
Í«‘ÒΔ ¡Â∂ Á±‹Δ Í≈Ò ÁΔ ¡ÁÒ≈-ÏÁÒΔ ˜±Δ √ΔÕ ◊π± È≈È’ ÁΔ “Íæ‡Δ
«Ò÷Δ” Ï≈‰Δ «Ú⁄ √, ¬, ¿ Ùπ± «Ú⁄ ‘È ¡Â∂ ‘, ¡ ¡ıΔ «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á∂ ‘ÈÕ
«¬È∑ª ˘ ÓπÛ ’∂ ÂÂΔÏ Á∂ ’∂ ¿, ¡, ¬, √, ‘ ‡Ú◊ ω≈«¬¡≈Õ Ÿ ˘ ¸æ’
’∂ ÿ Á∂ «Íæ¤∂ Ò≈ ’∂ ’-‡Ú◊ ω≈«¬¡≈Õ Í≈·’ª ÁΔ √‘±ÒΔ¡Â Ò¬Δ «¬æÊ∂
«¬‘ Áæ√‰≈ ˜±Δ ˛ «’ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ “Íæ‡Δ «Ò÷Δ” «Ú⁄ ÍÀ∫ÂΔ Á∂ √≈∂
¡æ÷ ÓΩ‹±Á √ÈÕ Í ÂÂΔÏ Í«‘Òª ÁΔ¡ª Íz⁄«Ò «ÒæÍΔ¡ª Ú≈ÒΔ ˛
(◊) Ò◊ª ÁΔ ÚÂØ∫ Ò≈˜ÓΔ ‘Ø ◊¬Δ «’¿π∫«’ «¬È∑ª Á∂ ¡≈Ë≈ ¿πμÂ∂
≈◊ª ¡Â∂ ’≈«Ú-¤ßÁª ÁΔ «Ú¿π∫ÂÏßÁΔ ¡Â∂ ωÂ «ÈÌ ’ÁΔ ˛Õ
(ÿ) ¡ÈπÈ≈«√’ «⁄ßÈ∑ª ÁΔ ÚÂØ∫ Ò≈˜ÓΔ ’ «ÁæÂΔÕ
(Ÿ) ÙÏÁ-‹ØÛ, ¿π⁄≈È Á∂ ÓπÂ≈Ï’ ’ «ÁæÂ∂Õ
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ √≈‚∂ Í≈√ ’Δ √ϱ ˛ ‹Ø ¿πÍØ’Â √πË≈¬Δ¡ª
ÁΔ ‘≈ÓΔ ÌÁ≈ ‘ØÚ∂?
Ì≈Ù≈ ¡Â∂ «Ú⁄≈ (Language and Thought) Á≈ ¡≈Í√Δ «ÙÂ≈
«‹ßÈ≈ ‚±ßÿ≈ ¡Â∂ ¡ÈπÌÚΔ ‘ØÚ∂◊≈, ˙È≈ ‘Δ ¡√Á≈«¬’ ‘ØÚ∂◊≈Õ «Ú⁄≈
ÙÏÁª ÁΔ Ì≈Ù≈ ˛Õ ¿π«⁄ ÙÏÁª ≈‘Δ∫ «Ú⁄≈ ¿πμÿÛÁ∂ ‘ÈÕ ÙÏÁ «Ú⁄≈ª
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CF
Á≈ «ÒÏ≈√ ‘ÈÕ √πßÁ «ÒÏ≈√ ’¬Δ Ú≈Δ ’æ⁄ÿÛ «Ú⁄≈ª ˘ ÚΔ Ì≈ÚͱÂ
ω≈ «ÁßÁ≈ ˛Õ √‘Δ ¡Ê Á∂‰≈ ÙÏÁ Á≈ ËÓ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ «’√∂ ÚΔ Ì≈Ù≈
«Ú⁄ ÙÏÁª ÁΔ «ÚÙ≈ÒÂ≈, ¿π√Á∂ √≈«‘ ÁΔ ◊ΩÚÂ≈ ¡Â∂ Ú‚æ‰ ÁΔ √±⁄’
‘Ø«¬¡≈ ’ÁΔ ˛Õ ÙÏÁ ’Δ ‘È? „πæ’ÚΔ∫ «ÒÍΔ «Ú⁄ «Ò÷∂ √≈«Ê’ ¡ʪ
ÁΔ¡ª √ßÔπ’ «¬’≈¬Δ¡ª, «‹È∑ª «Ú⁄ ¡æ÷ª ÁΔ¡ª ËπÈΔ¡ª ⁄Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª
‘ÈÕ «¬‘ ËπÈΔ¡ª ˙ÈΔ¡ª ‘Δ ¡Ê Ìͱ ¡Â∂ ’ßÈ-√Δ ‘؉◊Δ¡ª, «‹ßÈ∂
«È√«⁄ ¡æ÷ª Á∂ ËπÈΔ◊z≈Ó ‘؉◊∂Õ «¬√ Ò¬Δ «’√∂ ÏØÒΔ/Ì≈Ù≈ «Ú⁄ Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ
«Ú⁄≈ª Á≈ «Ú¡’ ‘؉≈ ¿π√ ÏØÒΔ ÁΔ «ÒÍΔ ÁΔ √ßͱÈÂ≈ ”Â∂ «ÈÌ ˛Õ
«¬√ «Ú⁄ ª ’Ø¬Δ √ßÁ∂‘ È‘Δ∫ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú Á∂ «Ú⁄≈ ¿π«¥Ù‡ ¡Â∂
Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª Á∂ √≈’≈È ¡Â∂ Íz√≈‰ Ò¬Δ ¿π«⁄Â
ÙÏÁ≈ÚÒΔ Á≈ ‘؉≈ ÚΔ ˜±Δ √ΔÕ ÙÏÁ≈ÚÒΔ Ò¬Δ „πæ’ÚΔ∫ «ÒÍΔ ÁΔ ˜±Â
√ΔÕ ¿π√ Ú∂Ò∂ Ì≈Ú∂∂∫ Íø‹≈ÏΔ Á∂ Ï‘π √≈∂ ¡æ÷ ¡Â∂ √… ÓΩ‹±Á √È Í ¿πÈ∑ª
ÁΔ¡ª Ù’Òª ¡Â∂ ËπÈΔ¡ª ˘ «È√«⁄ ¡Â∂ √≈«Ê’ ±Í Á∂‰ ÁΔ ÒØÛ √ΔÕ
«¬‘ ’ßÓ ◊π± È≈È’ È∂ ‹ª ¿πÈ∑ª ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ ‘∂· ¡ß◊Á Á∂Ú ‹Δ È∂ ’ΔÂ≈Õ
«¬‘ ÒØÛ ¿π√ Ú∂Ò∂ Í¬Δ ‹≈ÍÁΔ ˛ ‹Á ◊π± È≈È’ Á∂Ú ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ Á±√∂
◊π± ˘ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ √Ω∫͉≈ ⁄≈‘πßÁ∂ ‘ÈÕ Ï≈‰Δ ÷≈√ ≈◊ª ¡Â∂ ¤ßÁª «Ú⁄
⁄Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ ≈◊ª Á∂ √π ¡Â∂ ¤ßÁª ÁΔ¡ª Ó≈Âª, «‘√≈Ï Úª◊ «È√«⁄Â
‘ÈÕ «¬√ Ò¬Δ Ï≈‰Δ ’∂ÚÒ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ ‘Δ √Ω∫ÍΔ ‹≈ √’ÁΔ √ΔÕ √ß◊ΔÂ’
¡Â∂ ’≈«Ú’ Íæ÷ ”Â∂ «Ú⁄≈ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈¿π Á∂÷Δ¬∂ «’ «ÒÍΔ ÁΔ √πË≈¬Δ
Ï≈∂ «¬«Â‘≈√’ ◊Ú≈‘Δ ’Δ ’«‘ßÁΔ ˛?
«¬«Â‘≈√’ ◊Ú≈‘Δ (Historical Testimony)
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª √ß’∂ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄ ¡ß«’ ˛Õ
◊π± ¡ß◊Á ◊πÓπ÷Δ ¡æ÷ ÏÈ≈¬∂ Ï≈Ï∂ Á∂ ¡æ◊∂ √ÏÁπ Ì∂‡ ’ΔÂ≈Õ
-◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ ÈßÏ-B
«ÁÒ⁄√Í ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ «‹Ú∂∫-«‹Ú∂∫ Âπ√Δ∫ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ ¡æ◊∂ ÚËΔ
‹ªÁ∂ ‘Ø, ◊πÓπ÷Δ «ÒÍΔ Á∂ ω≈¿π‰ ÁΔ ’‘≈‰Δ «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ «Íæ¤∂ ˘
ÂπΔ ‹ªÁΔ ˛Õ Á±‹≈ √ß’∂ «‹√Á≈ «˜’ ÍzØ. ÍzΔÂÓ «√ßÿ Í«‡¡≈Ò≈ È∂ ’ΔÂ≈
˛, ’ß’È È≈ÓΔ ’ÚΔ Á∂ ¡‰¤Í∂ ÷Û≈ ÈßÏ Ï-BBF (ÍÏ«Ò’ Ò≈«¬Ïz∂Δ,
Ò≈‘Ω) «Ú⁄Ø∫ ¿πÍÒÏË ‘πßÁ≈ ˛Õ
¬∂‘ ’Δ¡≈ ¿πÍ’≈ ÏÛ≈ ◊π ¡æ¤ Ï∂ÁÈ ’∂ ÍÒ‡≈¬∂®
◊πÓ«÷ ¡÷Ô ’ΔÈ∂ ÂÏÀ ‹Ï ’À «√¿π ’∂ È ’Ù‡ È≈ Í≈¬∂®
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CG
¡À√Δ ‘πÂΔ ‹◊∂ ÓÀ È ’Á≈«⁄ ÓØ √∂ ◊ΔÏ ’∂ ’ØÈ «√÷≈¬∂®
÷√Á ‘Δ Ó≈√ ˛ ‘Ø Íz≈Í«Â Ïπ«Ë «Ï‘ΔÈ ’∂ ’ØÈ ÏÂ≈¬∂®
ÁØ‘≈ : ËÈ ËÈ È≈È’ ◊π± ’ΔÈ≈ Í¿πÍ’≈
¡¤ ’≈ ÍπÒ ÏªË ’∂ «√√«‡ ¿πÂ≈Δ Í≈®I®
«¬√ ’Ê≈ «Ú⁄ ◊πÓπ÷Δ Á∂ ¡æ÷ (¡¤) ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ È∂
ω≈¬∂ ‘ج∂ Á√≈¬∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ
ÂΔ‹≈ √ß’Â
∂ Ì≈¬Δ ’∂√ «√ßÿ «¤æÏ È∂ Í∂Ù ’ΔÂ≈ ˛, ‹Ø «¬√ Íz’≈ ˛:
‹À√∂ √≈«‘Ï √zΔ ⁄ßÁ ‹Δ ¡÷ ◊πÓπ÷Δ Ï‰≈‘∂
¡◊∂ √≈√ÂzΔ, Í≈√Δ, ‡≈’∂ ¡≈‘∂ -Ïß√≈ÚÒΔ È≈Ó≈
«¤æÏ È∂ ◊πÓπ÷Δ Á∂ ¡æ÷ ω≈¿π‰ ÁΔ ◊æÒ ‘Ø ÚΔ «Íæ¤∂ Í≈ «ÁæÂΔÕ
¿π√ ¡Èπ√≈ «¬‘ ¡æ÷ Ï≈Ï≈ È≈È’ Á∂ Íπæ √zΔ ⁄ßÁ È∂ ω≈¬∂Õ ’πfi «ÚÁ∂ÙΔ
«¬«Â‘≈√’≈ «‹Ú∂∫ ‹Δ.¬∂. ◊zΔ¡√È ¡Â∂ ÓÀ’√ ¡≈Ê Ó’≈«Ò¯ È∂ Íø‹≈ÏΔ
«ÒÍΔ Á∂ «ÈÓ≈‰ Ò¬Δ ◊π± ¡ß◊Á ˘ Í«‘Ò «ÁæÂΔ ˛Õ Ó’≈«Ò¯ È∂ ª √≈¯
ÙÏÁª «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ ˘ «Ò÷‰ Ò¬Δ ◊π± ¡ß◊Á
È∂ «ÒÍΔ ÁΔ √πË≈¬Δ ÚÒ «Ë¡≈È «ÁæÂ≈Õ «’¿π∫«’ Ï≈‰Δ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ √Ω∫ÍΔ
◊¬ΔÕ «¬√ Ò¬Δ «√æË ˛ «’ ıπÁ ◊π± È≈È’ ÁΔ √ß◊ΔÂÓ¬Δ ¡Â∂ √πÏæË Ï≈‰Δ
˘ «Ò÷‰/«Ò÷≈¿π‰ Ò¬Δ ıπÁ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ¡«‘Ó ‘æÊ ‘ØÚ∂◊≈Õ
√≈ßÙ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ ◊π± È≈È’ Ú∂Ò∂ ◊πÓπ÷Δ Á∂ Ï‘π √≈∂ ¡æ÷ ÓΩ‹±Á √È
Í «ÒÍΔ È‘Δ∫ √ΔÕ ¡æ÷ «ÒÍΔ ÁΔ √Óæ◊Δ ‘È, «‹È∑ª ˘ ËπÈΔ¡ª Á∂ ¡Èπ√≈
«Ú¿π∫‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á «ÒÍΔÏæË ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ◊π± È≈È’/¡ß◊Á È∂ Ò-«ÓÒ
’∂ ◊πÓπ÷Δ «ÒÍΔ ˘ “√ßͱÈ ÍÀ∫ÂΔ” «Ú⁄ √’ΔÓÏæË ’ΔÂ≈Õ «¬√ «Ú⁄ «‹‘Û∂
¡æ÷ª ÁΔ Ù’Ò √ßÚ≈È Ú≈ÒΔ √Δ ¿π‘ √ßÚ≈Δ, ’πfi ÒØÛΔ∫Á∂ ¡æ÷ ¡≈Í «√‹∂
¡Â∂ «¬√∂ Â∑ª Ò◊ª-Ó≈Âª ÁΔ √πË≈¬Δ ÚΔ ’ΔÂΔÕ
(¡) Á±‹≈ ÍzÓ≈‰ :
≈◊ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰Δ
◊πÏ≈‰Δ ≈◊ª «Ú⁄ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ CA ≈◊
‘ÈÕ √≈∂ ≈◊ √ÍÂÓ ¡Ê≈ √æ √πª Á∂ ’ÓÍÚÂÈ (Permutation
Combination) ÂØ∫ ωÁ∂ ‘ÈÕ √æ √πª (√ÍÂÓ) ˘ √≈, ∂, ◊≈, Ó≈, Í≈, Ë≈,
ÈΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ≈◊, ÙπæË, ’ØÓÒ ‹ª ÂΔÏ √πª Á∂ √ß◊Ó È≈Ò Ú÷≈¬∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CH
‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÚÀ√∂ ª BB √πª ÓßÈΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘È Í «¬È∑ª «Ú⁄ √æ Óπæ÷ √πª
‘ÈÕ √π ÁØ Íz’≈ Á∂ ‘È-ÙπæË ¡Â∂ «Ú’ÂÕ «Ú’ √π ÁØ Ì≈◊ª «Ú⁄ Úß‚∂
‘ج∂ ‘È-’ØÓÒ ¡Â∂ ÂΔÚÕ
ÙππæË √π- √, , ◊, Ó, Í, Ë, ÈΔ ‘ÈÕ
’ØÓÒ √π- ÙπæË √πª ÂØ∫ ÈΔÚ∂∫ ÏØÒ‰ Ú≈Ò∂ √πª ˘ ’ØÓÒ «’‘≈ ‹ªÁ≈
˛ «‹Ú∂∫ ∂, ◊≈, Ë≈, ÈΔÕ
ÂΔÚ √π- ‹Ø ÙπæË √πª ÂØ∫ ¿πμ⁄≈ ÏØÒÁ∂ ‘È, ¿π‘ ÂΔÚ √π ‘ÈÕ
’∂ÚÒ “Ó” ‘Δ ÂΔÚ √π Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ √≈∂ ≈◊ ¿πÍØ’Â
√πª Á∂ Â≈ÒÓ∂Ò ÂØ∫ √≈‹∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ :
Ó≈fi ≈◊ :
¡≈ØØ‘Δ : √≈ ∂ Ó≈ Í≈ ÈΔ √≈ (◊≈ ¡Â∂ Ë≈ Ú«‹Â ‘È)
¡ÚØ‘Δ : √ª ÈΔ Ë≈ Í≈, Ë≈ ÈΔ Ë≈, Í≈, Ó≈, ◊≈, ∂, √≈
≈◊ ¡≈√≈ :
¡≈Ø‘Δ : √≈ ∂ Ó≈ Í≈ Ë≈ √≈
¡ÚØ‘Δ : √≈, ÈΔ Ë≈ Í≈ Ó≈ ◊≈ ∂ √≈
«√Δ ≈◊ :
¡≈Ø‘Δ : √≈ ∂ ∂ Ó≈ Í≈, Í≈ ÈΔ √ª
¡ÚØ‘Δ : √ª ÈΔ Ëπ Í≈, Ó≈ Ë≈ Ó≈ ◊≈ ∂, ∂ ∂ Í≈,
∂ ◊≈ ◊≈ ∂ √≈
≈◊ ËÈ≈√Δ :
¡≈Ø‘Δ : √≈ ◊≈ Ó≈ Í≈ ÈΔ √ª
¡ÚØ‘Δ : √ª ÈΔ Ë≈ Í≈ Ó≈ ◊≈ ∂ √≈
◊π± È≈È’ È∂ AI ≈◊ª «Ú⁄ Ï≈‰Δ ⁄Δ ˛, «‹È∑ª «Ú⁄ ¿πÍØ’Â
≈◊ Ù≈ÓÒ ‘ÈÕ ¿πÍØ’Â ¿πÁ≈‘‰ª Á∂‰ Á≈ Ó’√Á «¬‘ ˛ «’ Úæ÷-Úæ÷
≈◊ª «Ú⁄ √πª Á≈ √πÓ∂Ò Úæ÷≈-Úæ÷≈ ˛Õ ’¬Δ ≈◊ ÙπæË √◊Ó «Ú⁄
◊≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È ¡Â∂ ’¬Δ¡ª «Ú⁄ ÂΔÏ ¡Â∂ ’ØÓÒ √πª Á≈ ÷≈√ √πÓ∂Ò ˛Õ
«‹Ú∂∫ ≈◊ ¡≈√≈, ≈◊ «ÏÒ≈ÚÒ ¡Â∂ ≈◊ ÌπÍ≈ÒΔ «Ú⁄ √≈∂ √π ÙπË ‘ÈÕ
≈◊ ÌÀÚ «Ú⁄ ∂, Ë ’ØÓÒ Ï≈’Δ Á∂ √≈∂ ÙπæË; ≈◊ ËÈ≈√Δ «Ú⁄ ◊ ¡Â∂
ÈΔ ’ØÓÒ Â∂ Ï≈’Δ ÙπæË (∂ ¡Â∂ Ë ¡≈Ø‘ «Ú⁄) ≈◊ ÂØÛΔ (‡Ø‚Δ) «Ú⁄ ∂,
◊, Ë ’ØÓÒ, Ó ÂΔÏ ¡Â∂ Ï≈’Δ ÙπæËÕ Ì≈Ú «¬‘ «’ ≈◊ª Á∂ √πª «Ú⁄
«Ú«◊¡≈È’ «ÈÙ«⁄ÂÂ≈ ˛ ‹Ø ¿π«⁄ √πª Á∂ √πÓ∂Ò È≈Ò ‘Δ ±ÍÓ≈È ‘Ø
√’ÁΔ ˛Õ Íπ≈‰∂ ڒª «Ú⁄ ◊π±-⁄∂Ò≈ ÁΔ ÍzÊ≈ ≈‘Δ∫ ≈◊ ӱߑ ˜πÏ≈ÈΔ
«√÷≈¬∂, ’ß· ’≈¬∂ ¡Â∂ ¡«Ì¡≈√ È≈Ò Í’≈¬∂ ‹≈Á∂ ‘ÈÕ ⁄∂Ò≈ ¡≈͉∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ CI
◊π± Á∂ √≈‘Ó‰∂ Ï«‘ ’∂ √π-√≈ËÈ≈ ’Á≈ √Δ, «‹√˘ ÈΩ∫ ≈◊ ’ß· ‘Ø ‹ªÁ∂
‘È, ¿π√˘ ◊ßËÚ «’‘≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ Â≈È√ÀÈ ¡Â∂ ÏÀ‹± Ï≈Ú≈ «¬√ √¯
«Ú⁄ «◊‰∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √Ó’≈ÒΔ¡ª «Ú⁄ Íø‚ ÌΔÓ √ÀÈ ‹ØÙΔ ‘Øª ˘ «¬√
’Â≈ «Ú⁄ «◊«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ ◊π±¡ª «Ú⁄ ◊π± È≈È’ È∂ AI, ¡ß◊Á
È∂ A@, ¡ÓÁ≈√ È∂ AG ¡Â∂ ≈ÓÁ≈√ È∂ BI ¡Â∂ ¡‹È Á∂Ú È∂ C@ ≈◊ª
«Ú⁄ Ï≈‰Δ ⁄Δ ˛Õ
◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á ‹Δ È∂ AE ≈◊ª «Ú⁄ Ï≈‰Δ ⁄Δ, ‹Ø ¡≈«Á ◊π± ◊zßÊ
√≈«‘Ï «Ú⁄ Ï≈¡Á «Ú⁄ ÁÓÁÓ≈ √≈«‘Ï ÏΔÛ «Ú⁄ Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ ◊π±
È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ú≈Ò∂ ◊π±¡ª È∂ ’∂ÚÒ AB ≈◊ ‘Ø Á‹ ’ΔÂ∂Õ ◊π±
◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ’πæÒ CA ≈◊ ‘ÈÕ «√æË ˛ «’ «¬È∑ª «Ú⁄ ◊π± È≈È’ Á∂Ú
‹Δ ˘ ◊ßËÚ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ ‹Δ È∂
«¬‘ ≈◊ ◊π± ¡ß◊Á Á∂Ú ‹Δ ˘ «’Ú∂∫ ’ß· ’≈¬∂? Ô≈Á ‘∂ «’ ◊π± ¡ß◊Á
ͤ∂ÂΔ ¿πÓ «Ú⁄ ◊π± È≈È’ ÁΔ Â≈«Ï¡≈ «Ú⁄ ¡≈¬∂ √ÈÕ
’Δ Á±‹∂ ◊π± È∂ ◊π± È≈È’ ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ ≈◊ª √Ó∂ Óß±‘ ˜πÏ≈ÈΔ
’ß· ’ΔÂΔ ‘ØÚ∂◊Δ? Ô≈Á ‘∂ «’ ◊π± È≈È’ È∂ IGD ÙÏÁ AI Úæ÷-Úæ÷ ≈◊ª
«Ú⁄ ⁄∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ ’Δ Ï≈‰Δ Á∂ √ß⁄≈È ÁΔ «¬‘ ÍzÊ≈ √ΔÈ≈-Ï-√ΔÈ≈ Íø‹Ú∂∫
◊π± Âæ’ ⁄æÒÁΔ ‘Δ ‘ØÚ∂◊ΔÕ «¬√Á≈ ¡Ê «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ ◊π± ¡‹È ˘
¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ √Ó∂ D,HD@ ÙÏÁ CA ≈◊ª «Ú⁄ ӱߑ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á ‘؉◊∂Õ
Í≈·’ª ÂØ∫ Íπ椉≈ ⁄≈‘Úª◊≈ «’ ’Δ ¡ÀÈ∂ ÙÏÁ ı≈√ ’’∂ ≈◊ª ÁΔ¡ª «ÌßÈ-
«ÌßÈ ÏßÁÙª √Ó∂ ӱߑ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á ’ΔÂ∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ «Íæ¤∂ ¡√Δ∫ √ß’∂Â
’ΔÂ≈ ˛ «’ «‹√ «¬È√≈È ˘ ÈΩ∫ ≈◊ ¡≈¿π∫Á∂ ‘؉, ¿π√˘ ◊ßËÚ ‹ª √Ó≈‡
«’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ó∂∂ «Ú⁄≈ «Ú⁄ √≈∂ ÙÏÁª ÁΔ¡ª ≈◊ª «Ú⁄ ÏßÁÙª ӱߑ
˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á ’ÈΔ¡≈ Ï‘π ÓπÙ’Ò ‘È, «¬√ Ò¬Δ «¬‘Ø √ßÌÚ ˛ «’ ◊π±
È≈È’ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Íø‹Ú∂∫ ◊π± Âæ’ √≈Δ Ï≈‰Δ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ Í‘πß⁄ΔÕ ◊πÏ≈‰Δ
«Ò÷‰ Ò¬Δ ◊π± È≈È’ ¡Â∂ ◊π± ¡ß◊Á Á∂Ú È∂ ◊πÓπ÷Δ «ÒÍΔ «Ú⁄ «ÈÍπßÈÂ≈
«Ò¡ªÁΔ ¡Â∂ √≈Δ Ï≈‰Δ ≈◊ª «Ú⁄ ¡ß«’ ’ΔÂΔÕ
¿πÈ∑ª «ÁȪ «Ú⁄ ≈◊ª ˘ «Ò÷‰ Ò¬Δ ≈◊-«ÒÍΔ (Musical
Natation) ¡‹∂ ¬Δ‹≈Á È‘Δ∫ √Δ ‘جΔÕ «¬‘ ’ßÓ ¿πÈ∑ª È∂ Ò◊ª-Ó≈Âzª ‹ª √…ª
ÂØ∫ «Ò¡≈Õ √…ª ˘ ÍÀ∫ÂΔ Á∂ ¡æ÷ª È≈Ò ‹ØÛ ’∂ ≈◊ª ÁΔ «ÌßÈÂ≈ ÚΔ Ú÷≈¬Δ
¡Â∂ ’«ÚÂ≈ Á∂ ¤ßÁª ˘ ÚΔ Ï’≈ æ«÷¡≈Õ ’¬Δ Ú≈Δ «¬‘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛
«’ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ Ò◊ª-Ó≈Âzª Ú≈˱ «‹‘Δ¡ª Ò≈¬Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ «¬‘ Ú≈˱
È‘Δ∫ ÚÂΔ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª, «¬È∑ª Á≈ ı≈√ Ó‘æÂÚ ˛Õ «¬√ Íæ÷ Ï≈∂ ’πfi «ÚÁÚ≈Ȫ
ÁΔ ≈«¬ ¬∂Ê∂ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘∂◊ΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ D@
 “◊πÏ≈‰Δ ÁΔ Ì≈Ù≈ ÍzÓ≈«‰’ ‘؉ Á∂ È≈Ò-È≈Ò ’≈ÎΔ ‘æÁ Âæ’
«ÚÌ’ÂΔ-Ó±Ò’ (Inflecting Language) √±Í ÚΔ √ßÌ≈Ò ’∂ æ÷ ‘Δ ˛Õ
Íø‹≈Ï ÁΔ ÓΩ«÷’ (Oral) Íø‹≈ÏΔ ÏØÒΔ «Ú⁄ Ì≈Ú∂∫ «’Â∂-«’Â∂ «ÚÌ’ÂΔ-Ó±Ò’
¡ßÙ ¿πÍÒÏË ‘πßÁ∂ ‘È Í √zΔ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ Á‹ ◊π±-Ì≈Ù≈ Á≈ √±Í
’≈ÎΔ ‘æÁ Âæ’ «ÚÌ’ÂΔ-Ó±Ò’ «√æË ‘πßÁ≈ ˛Õ”
-‚≈. Íz∂Ó Íz’≈Ù «√ßÿ
"Sacred Language of the Sikhs is a quite highly inflected
language."
-Dr. Christopher Shackle
“√zΔ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ÙÏÁª Á∂ ¡ß ”Â∂ ’πfi Ò◊ª-Ó≈Âz≈ Ú≈˱
«‹‘Δ¡ª ÚÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘È Í ¡√Ò «Ú⁄ «¬‘ Ï‘π ˜±Δ «ÚÌ’ÂΔ-
«⁄ßÈ∑ ‘ÈÕ «¬‘ Ò◊ª-Ó≈Âz≈ «¬’ «ÚÙ∂Ù «ÚË≈È Ï‰≈‰ (ω≈¿π‰) «Ú⁄
√‘≈¬Δ ‘πßÁΔ¡ª ‘È, «¬√ Â∑ª «¬‘ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ ¿ππ⁄≈‰ ¡Â∂ ¡ʪ ˘ √Ófi‰
ÁΔ ’πß‹Δ ˛Õ”
-ÍzØ. «¥ÙÈ Ò≈Ò ÙÓ≈
¿πÍØ’Â «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ «Ú⁄≈ª Á≈ √≈ßÙ «¬‘ ˛ «’ √πª Íæ÷Ø∫
◊πÏ≈‰Δ ÁΔ Ì≈Ù≈ ÏÛΔ Ò⁄’Á≈ ˛Õ «¬‘ Ò⁄’ΔÒ≈ÍÈ √…ª ≈‘Δ∫ ÍÀÁ≈
’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ≈◊ª «Ú⁄ ÙπæË, ’ØÓÒ ¡Â∂ ÂΔÏ √…ª ˘ Á√≈¿π‰ Ò¬Δ ¡Â∂
’«ÚÂ≈ «Ú⁄ Ò◊ª-Ó≈Âzª Á∂ √πÓ∂Ò ≈‘Δ∫ ÒÀ¡ ÍÀÁ≈ ’È Ò¬ΔÕ «¬√Á≈ ÍzÓ≈‰
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄Ò∂ ¿πÈ∑ª ÙÏÁª ÂØ∫ «ÓÒÁ≈ ˛, «‹È∑ª Á∂ ¡Ê «¬’Ø ‘È Í ÙÏÁ
±Í Úæ÷∂-Úæ÷∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ ÙÏÁ √¸, √⁄, √«⁄ ‹ª √⁄≈, √⁄∂, √⁄À, √⁄Ø
¡≈«ÁÕ ‹ª ÙÏÁ ’‘¿π, ’«‘¿π, ’‘≈, ’«‘˙, ’«‘¡≈, ’‘Δ¡À, ’«‘¡À ¡≈«ÁÕ
‹ª ÙÏÁ ¡ÈßÁ, ¡≈ÈßÁπ, ¡≈ÈßÁ, ¡ÈÁ, ¡≈ÈÁπÕ «¬√∂ Â∑ª √π‘≈◊«‰,
√Ø‘≈◊«‰, √Ø‘≈◊«È ‹ª ÙÏÁ Í◊≈√, Íz◊≈√π, Í’≈«√¿π, Íz’≈√∂Õ «¬√∂ Â∑ª
«√z√‡, «√z√«‡, «√z√‡Δ ‹ª √π«È, √πÈπ, √πÈÀ, √πÈ‘π ¡≈«ÁÕ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï
«Ú⁄ ¡È∂’ª ÙÏÁ ‘È, «‹È∑ª Á∂ ÙÏÁ ‹ØÛª «Ú⁄ «ÌßÈÂ≈ ˛Õ «√æË≈ «‹‘≈
√Ú≈Ò ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ˘ ’Δ ÒØÛ Í¬Δ √Δ «’ ¿π‘ «¬’Ø ¡Ê Ú≈Ò∂ ÙÏÁ
Á∂ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ÙÏÁ ‹ØÛ ÚÂÁ∂? ¿πμÂ ÚΔ «√æË≈ «‹‘≈ ˛ «’ «¬‘ ÙÏÁ ‹ØÛ
≈◊ª ÁΔ¡ª √πª ÁΔ¡ª ̪ª ¡Â∂ ’«ÚÂ≈ Á∂ ¤ßÁª ÁΔ «ÈÙ«⁄ÂÂ≈ ˘
Ï’≈ æ÷‰ Á∂ √±⁄’ ‘ÈÕ «‹æÊØ∫ Âæ’ Ó∂Δ ≈◊ª Ï≈∂ √Ófi ˛ (‹Ø Ï‘πÂΔ
Íπ÷Â≈ È‘Δ∫), «¬¿π∫ ‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ ◊π± √≈«‘Ï È∂ «√‘≈Δ ¡Â∂ ¡Ω∫’Û ’ØÓÒ √πª
Ò¬Δ ÚÂ∂ ‘È ¡Â∂ Ò≈Úª Â∂ ÁπÒ≈Úª ÂΔÚ √πª Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ∂ ‘ÈÕ
Ô≈Á ‘∂ «’ √ß◊ΔÂ’ «ÒÍΔ «Ú⁄ ’∂ÚÒ “Ó” √π ‘Δ ÂΔÚ ‘πßÁ≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DA
¡≈Ó ’’∂ ≈◊ª ÁΔ¡ª ÏßÁÙª ÙπæË √πª «Ú⁄ ‘È «‹Ú∂∫ ≈◊ ¡≈√≈Õ ◊π±
È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ÙÏÁ :
屧 √𫉠‘‰≈ ’≈«Ò¡≈ ’Δ Ú≈ÛΔ¡À ≈Â≈ ≈Ó
«Ï÷π δ ÓΔ·≈ ⁄≈« «ÁÈ «Î« ‘ØÚÀ Â≈Â≈ ≈Ó®
Í«‘ÒΔ Íø◊ÂΔ ÁΔ √’∂Ò ‘∂·ª «ÁæÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ
Í ÍË ÓË √È √ Í Ó ◊  √ ◊√
屧 √𫉠‘ ‰≈ ss ’≈ s «Ò ¡≈ ss
 Ó Ó Í Ë ÍË Ó ◊ √ ◊√
’Δ s Ú≈ ÛΔ ¡À ≈ s Â≈ ≈ ss Ó s
«¬√ «Ú⁄ ss Á≈ «⁄ßÈ∑ ¶ÏΔ ‘∂’ Á≈ √±⁄’ ‘À, ‹Ø «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ √…ª
È≈Ò Á√≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
«¬’ ÏÛΔ «ÁÒ⁄Í ◊æÒ ˛ «’ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ’πfi ¡æ÷ ¡«‹‘∂
«ÓÒÁ∂ ‘È, «‹È∑ª È≈Ò ÁØ √… Òæ◊ ∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ ´ØÌ≈Èπ, ◊ØπÍ ≈Ò,
◊Øπ«ÏßÁ, √Øπ«¬È, √πجΔÕ
¬∂‘ ÓÈØ Ó±÷ ÒØÌΔ¡≈ ÒØÌ∂ Ò◊≈ ÒØπÌ≈Èπ («√Δ ≈◊)
◊π‰ ◊ØπÍ≈´ «ÁÈπ À«È (ÌÀ¿π)
ÍzÌ «’Í≈Ò Á«¬¡≈Ò ◊πØ«ÏßÁ (◊Ω∫‚)
√πØ«¬È ’‡ØΔ ¡ß«Óz ÌΔ (ÌÀ¿π)
¿πÍØ’Â ÁØ √… (‘ØÛ≈ ¡Â∂ ¡Ω∫’Û) ‘Δ «¬’æ·∂ ¡≈¬∂ ‘È, ‘Øª √…ª
Á≈ ’Ø¬Δ Ó∂Ò È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈Õ «¬È∑ª ÁØ‘ª √…ª Á≈ «¬’Ø ¡æ÷ È≈Ò Ò≈«¬¡≈
‹≈‰≈ «¬‘ √ß’∂ ’Á≈ ˛ «’ ◊≈¿π‰ Ú∂Ò∂ ¡æ÷ ÁΔ ‚∂Û∑-Ó≈Âz≈ «◊‰Δ
‹≈Ú∂◊ΔÕ “◊Øπ” È≈ ª ‘ØÛ∂ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ¡Ω∫’Û ÁΔ ËπÈΔ È≈Ò Ïæfi≈ ‘Ø«¬¡≈,
«¬‘ «¬È∑ª √…ª ÁΔ «Ú⁄’≈ÒΔ ËπÈΔ Á≈ √±⁄’ ˛Õ ◊≈«¬‰ ’È Ú∂Ò∂ «¬‘
«Ú⁄’≈ÒΔ ËπÈΔ È≈ ª ÙπæË ‘ØÚ∂◊Δ ¡Â∂ È≈ ÂΔÚ ‹ª ’ØÓÒ, «¬√ÁΔ
¡≈Ú≈˜ «Ú⁄’≈ÒΔ ‘ØÚ∂◊ΔÕ ’Ø‚-√≈‹ (‘ÓØÈΔ¡Ó, ¡Ω◊È ‹ª «Í¡≈ÈØ)
«¬√ «Ú⁄’≈ÒΔ Ëπ È Δ ˘ È‘Δ∫ Í’Û √’Á∂ Õ ’∂ Ú Ò Â≈ª Ú≈Ò∂ √≈‹
(Ï≈Ï, ÚΔ‰≈, «√Â≈) ‘Δ «¬√ ËπÈΔ ˘ «Ú¡’ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ Ô≈Á ‘∂
«’ Ï≈ÏΔ ÓÁ≈È≈ Ï≈Ï Á≈ ËÈΔ √Δ, «¬√ Ò¬Δ ◊π± È≈È’ «¬È∑ª ËπÈΔ¡ª
˘ √‘Δ √πª «Ú⁄ ◊≈¿π∫Á∂ ‘؉◊∂Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DB
 ‘π‰ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ √ß◊Δ ÁΔ¡ª «¬È∑ª Ï≈Δ’ÏΔÈΔ¡ª ¡Â∂
Óπ’Δ¡ª ˘ Óß±‘ ˜πÏ≈ÈΔ ’ß· ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˛? «¬‘ ª ‘Δ √ßÌÚ ˛ ‹∂ ’
«¬’ ◊π± Á±‹∂ ˘ ıπÁ «¬È∑ª ≈◊ª ˘ ’ß· ’≈¬∂ ¡Â∂ «¬‘ ÍzÊ≈ √ΔÈ≈-Ï-√ΔÈ≈
⁄æÒÁΔ ‘ΔÕ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ CA √ßͱÈ ≈◊ ‘È (√zΔ ≈◊, Ó≈fi, ◊ΩÛΔ,
¡≈√≈, ◊±‹Δ, Á∂Ú-◊ßË≈Δ, «Ï‘≈◊Û≈, Ú‚‘ß√, √Ø«·, ËÈ≈√Δ, ‹ÀÂ√Δ,
‡Ø‚Δ, ÏÀ◊ÛΔ, «Â¶◊, √±‘Δ, «ÏÒ≈ÚÒ, ◊Ω∫‚, ≈Ó’ÒΔ, ȇ, Ó≈ÒΔ◊ΩÛ≈, Ó≈±,
Âπ÷≈Δ, ’∂Á≈≈, ÌÀ¿π, Ï√ßÂ, √≈ß◊, ÓÒ∑≈, ’≈ÈÛ≈, ’«Ò¡≈È, ÍzÌ≈ÂΔ
¡Â∂ ‹À‹≈ÚßÂΔ)Õ «¬È∑ª ≈◊ª ÁΔ¡ª ¡æ◊∂ ≈◊‰Δ¡ª ‘È (¡≈√≈ÚΔ, ≈◊
̱Í≈ÒΔ, Áπ◊≈, «Ï≈◊, ’≈ÎΔ, ÷Ó≈‹, ‹ØÈÍπΔ, ÌÀÚΔ, ÌΔÓ≈ ÍÒ≈√Δ, Á∂√,
Ï≈◊∂ÙΔ, ͇ÁΔÍ Ó≈Ò’ß√ ¡≈«Á)Õ ¡◊ª‘ «¬È∑ª Á∂ ¡È∂’ ÍπæÂz ‘È (Ò«ÒÂ,
√≈ß◊, √≈◊, ‘ÓΔ, ’Ò∑≈È≈, ’ÓØÁ ¡≈«Á)Õ ≈◊ª ÁΔ «ÌßÈÂ≈ Á∂÷ ’∂ «¬ßfi
Ó«‘√±√ ‘πßÁ≈ ˛ «’ «¬È∑ª √≈«¡ª ˘ Óß±‘ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á ’È≈ ¡Â∂ ÙπæË √πª
«Ú⁄ ◊≈¿π‰≈ ÏÛ≈ ¡√ßÌÚ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ ‘∂’ ◊π± Á∂ ¡≈͉∂ ÓÈÌ≈¿π∫Á∂ ≈◊
√È, «‹È∑ª Á≈ «◊¡≈È ¡Â∂ ◊≈«¬‰ ¿π√ ◊π± Ò¬Δ √ßÌÚ √ΔÕ Í ‘∂’ ◊π±
È∂ ’πfi ÈÚ∂∫ ≈◊ª «Ú⁄ Ï≈‰Δ «Ò÷Δ ¡Ê≈ «Í¤Ò∂ ◊π± ÂØ∫ ¡◊Ò∂ ◊π± È∂ ÈÚ∂∫
≈◊ª «Ú⁄ ÙÏÁ ¿π⁄≈∂Õ Íø‹Ú∂∫ ◊π± Â’ CA ≈◊ª ¡Â∂ ¡È∂’ ≈◊‰Δ¡ª ¡Â∂
ÍπæÂz Ù≈ÓÒ ‘πßÁ∂ ◊¬∂Õ ◊π± ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ú∂Ò∂ «¬È∑ª Á≈ ÓΩ«÷’ Íæ÷ Ï‘πÂ
ÏØfiÒ ¡Â∂ ’«·È ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ Ú≈«‹Ï ¡Â∂ √ßÌÚ ÈÂΔ‹≈ «¬‘Ø
‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Â’ √≈Δ ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ
«Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ Í‘ßπ⁄ΔÕ ≈◊ «ÒÍΔ È≈ ‘؉ ’’∂ √≈∂ ≈◊ª ÁΔ¡ª ÏßÁÙª,
ÙπæË, ’ØÓÒ ¡Â∂ ÂΔÚ √π, «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ Ò◊ª Ó≈Âz≈ ≈‘Δ∫ Úæ÷≈¬Δ¡ª
◊¬Δ¡ªÕ ¡≈Í‰Δ «¬√ ÁÒΔÒ ÁΔ ÍπÙ‡Δ Ò¬Δ «¬’ «ÚÁÚ≈È Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈ÈΔ
ÁΔ ≈¬∂ ¡ß«’ ’Á∂ ‘ÈÕ ‚≈. ‘’Δ «√ßÿ «Ò÷Á∂ ‘È-
““«¬’ ı≈√ Èπ’Â≈ Ô≈Á æ÷‰ Ú≈Ò≈ ˛ «’ Ï≈‰Δ ≈◊ª «Ú⁄ «Ò÷Δ
‘Ø¬Δ ˛ ¡Â∂ √ß◊Δ ÁΔ¡ª ÏßÁÙª Â∂ √ß’∂ª ¡Èπ√≈ ÚΔ ÙÏÁª ÁΔ¡ª Ó≈Â≈Úª
ÿæ‡-ÚæË ’ÈΔ¡ª ÍÀ∫ÁΔ¡ª ‘ÈÕ ¬∂√∂ ’≈È ‘Δ ’¬Δ Ê≈¬Δ∫ “«√zÙ‡Δ” ÙÏÁ ±Í
Ú«Â¡≈ ˛ Â∂ «’√∂ ‘Ø ʪ ¬∂√∂ ÙÏÁ Á≈ ¶Ó∂≈ ±Í “«√z√‡Δ”...◊πÏ≈‰Δ Á∂ ’πfi
ÙÏÁª «Ú⁄ «¬’Ø ¡æ÷ ˘ ÁØ-ÁØ Ò◊ª Òæ◊Δ¡ª «ÓÒÁΔ¡ª ‘È, «‹Ú∂∫ ÒØπÌ≈Èπ,
◊πØÍ≈Ò, ◊πØ«ÚßÁ ¡≈«Á «Ú⁄Õ ¡«‹‘∂ ÙÏÁ «√¯ ‘ØÛ∂ Â∂ ¡Ω∫’Û Ú≈Ò∂ ‘Δ «ÓÒÁ∂
‘È ¡Â∂ «¬‘ √ß◊Δ ÁΔ ÒØÛ ¡Èπ√≈ «¬ßfi «Ò÷∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ¿πÁ≈‘‰ Ò¬Δ
ÒØπÌ≈Èπ ÂØ∫ Ì≈Ú ˛ «’ «¬√ ÙÏÁ ÂØ∫ Í«‘Òª ¿π⁄≈-÷ø‚ “ÒØπ” Á≈ ¿π⁄≈‰ «¬øfi
’È≈ ˛ «’ “Ò” ˘ Òæ◊Δ Ó≈Â≈ Á≈ ÒÓ’≈¡ ‘ØÛ∂ Â∂ ¡Ω∫’Û Á∂ «Ú⁄≈Ò∂ Á≈
‘ØÚ∂Õ «¬√˘ ‚∂Û Ó≈Âz≈ Á≈ ¿π⁄≈‰ Óß«È¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ”” ‹∂ Âπ√Δ∫ «Íæ¤∂ «ÁæÂΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DC
‘Ø¬Δ “«√Δ ≈◊” ¡Â∂ “≈◊ ËÈ≈√Δ” ÁΔ¡ª √πª ÚæÒ «Ë¡≈È Ó≈Ø Âª Á∂÷Ø◊∂
«’ ∂π, Ëπ≈, ◊z≈ ¡Â∂ ÈπΔ ˘ ÁØ-ÁØ Ò◊ª Òæ◊Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ
(¬) ÂΔ‹≈ ÍzÓ≈‰
◊πÏ≈‰Δ ¡Â∂ ¤ßÁ
◊πÏ≈‰Δ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ¤ßÁ ±Íª «Ú⁄ ⁄Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ «˜¡≈Á≈Â
Ó≈«Âz’ ¤ßÁ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Ó≈«Âz’ ¤ßÁ «Ú⁄ Ó≈Âzª «◊‰Δ¡ª ‹ªÁΔ¡ª
‘ÈÕ Ó≈Âz≈ ’Δ ˛? «’√∂ Ú‰ (¡æ÷) Á∂ ¿π⁄≈È «Ú⁄ «‹ßÈ≈ √Óª Òæ◊Á≈
˛, ¿π√ ˘ Ó≈Âz≈ ’«‘ßÁ∂ ‘ÈÕ Ó≈Âz≈ Á∂ ÁØ ±Í ‘È- «¬’ Òÿ± ¡Â∂ Á±‹≈ ◊π±Õ
Òÿ± Ó≈Âz≈ Á≈ ¡Ê ˛-√ß÷∂Í ‹ª ¤Ø‡≈ ¿π⁄≈ÈÕ «‹Ú∂∫ √≈∂ Óπ’Â≈ (’, ÷, ◊,
ÿ, Ÿ ¡≈«Á) ¡Â∂ √…ª «Ú⁄Ø∫ «√‘≈Δ ¡Â∂ ¡Ω∫’Û Òÿ± Ó≈Âz≈ Á∂ √±⁄’ ‘ÈÕ
¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ Í«ÚÂÈ (√≈∂ Óπ’Â≈ ¡æ÷) Ù«‘ («√‘≈Δ) ¡Â∂ √π◊
(¡Ω∫’Û) ‹ª «¬’Ø ÙÏÁ «Ú⁄ «¬‘ √≈∂ Íæ÷ ÚΔ ¡≈ √’Á∂ ‘È «‹Ú∂∫ √π«‘Á,
ÓπÙ«’Ò, ’πÁ«Â ¡≈«Á («¬È∑ª ÙÏÁª «Ú⁄ Ú‰ ÚΔ, «√‘≈Δ ÚΔ ¡Â∂ ¡Ω∫’Û
ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ) «¬È∑ª √≈∂ ÙÏÁª Á∂ ¡æ÷ª ¡Â∂ «√‘≈Δ ¡Â∂ ¡Ω∫’Û ÁΔ «¬’-
«¬’ Ó≈Âz≈ «◊‰Δ ‹ªÁΔ ˛Õ ◊π± Ó≈Âz≈ Á≈ ¡Ê ˛-ÁØ‘Δ Ó≈Âz≈ ¡Ê «‹√-
«‹√ ¡æ÷ ˘ ¿π⁄≈È «Ú⁄ Á±‰≈ √Óª Òæ◊∂Õ «¬‘ ’∂ÚÒ Âª ‘Δ ‘Ø √’Á≈ ˛
‹∂ Ú‰ È≈Ò √… («√‘≈Δ ¡Â∂ ¡Ω∫’Û ÂØ∫ ψÀ) ‹πÛ∂ ‘ج∂ ‘Ø‰Õ «‹Ú∂∫ ’ßÈ≈,
«Ï‘≈Δ, ÁπÒÀ∫’Û∂, Òª, ÁπÒ≈Úª, ‘ØÛ≈, ’ÈΩÛ≈, ¡æË’ ¡Â∂ «‡æÍΔ Ú≈Ò∂ √≈∂
Ú‰ ◊π± ‘؉◊∂Õ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ Ó≈ (’ßÈ≈), ÚΔ («√‘≈Δ), ¿±· (ÁπÒÀ∫’Û∂),
Ï∂ (Òª), ÚÀΔ (ÁπÒ≈Úª), ’Ø«¬Ò (‘ØÛ≈), ’Ω (’ÈΩÛ≈), ¡æ÷ (¡æË’) ¡Â∂
‹ß◊ («‡æÍΔ)Õ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¡æË’ ÂØ∫ «√Ú≈¬∂ Ï≈’Δ Á∂ √≈∂ √…ª ÁΔ ÚÂØ∫
’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ ÁπæÂΔ’È Íø‹≈ÏΔ «ÒÍΔ Á≈ ◊π‰ «ÚÙ∂Ù Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ì≈Ú∂∫ ¡æË’ Á≈ «⁄ßÈ∑ È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ Í ʪ
Íπ ʪ ÁπæÂΔ’È Á∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ (ÁπæÂΔ’È ÂØ∫ Óπ≈Á ˛-¡æË’ ÁΔ
ÚÂØ ∫ Õ)
¤ßÁ- ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¡È∂’ Íz’≈ Á∂ ¤ßÁ ÚÂ∂ ◊≈¬∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫
ÁØ‘≈, ⁄ΩͬΔ, √Ø·≈, «ÈÙ≈ÈΔ ¡≈«ÁÕ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ ¤ßÁª ÁΔ¡ª ¿πÁ≈‘‰ª
√Ó∂ ⁄⁄≈ ’Á∂ ‘ªÕ
ÁØ‘≈- ÁØ Âπ’ª Á≈ ¤ßÁ, ‘∂’ Âπ’ «Ú⁄ ÁØ ⁄‰ ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ Í«‘Ò≈
⁄‰ AC Ó≈Âzª Á≈ ¡Â∂ Á±‹≈ AA Ó≈Âzª Á≈ ‘πßÁ≈ ˛Õ «¬’ √Â «Ú⁄ ’πæÒ BD
Ó≈Âz≈ ‘Ø¬Δ¡ªÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DD

√Ø⁄À √Ø«⁄ È≈ ‘ØÚ¬Δ, ‹∂ √Ø⁄∂ Ò÷ Ú≈ (AC+AA)
‘π’«Ó ‹≈¬Δ ⁄Ò‰≈ È≈È’ «Ò«÷¡≈ È≈«Ò® (AC=AA)
-‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï
Í«‘ÒΔ √Â «Ú⁄ ÙÏÁ “√Ø⁄À” ¡Â∂ √Ø⁄∂ ÁØ ÙÏÁ ‹ØÛª «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈
˛ ¡Â∂ √Ø«⁄ È≈Ò «√‘≈Δ Ò≈¬Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ √Ø⁄À ¡Â∂ √Ø⁄∂ «Ú⁄ Òª ¡Â∂ ÁπÒ≈Úª
◊π± Ó≈Âz≈ ÁΔ¡ª √±⁄’ ‘ÈÕ Í √Ø«⁄ ˘ √Ø⁄ ÚΔ «Ò«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ √Δ ¡Â∂
√Ø⁄À ˘ √Ø⁄∂ ¡Â∂ √Ø⁄À ÚΔ «Ò«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ √ΔÕ Í ¤ßÁ ÁΔ Í≈ÏßÁΔ ¡Â∂ ≈◊
ÁΔ Ïß«ÁÙ ˘ ’≈«¬Ó æ÷‰ Ò¬Δ «¬‘ ÙÏÁ ‹ØÛ ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ‹∂ «¬‘ Âπ’
ӱߑ ˜πÏ≈ÈΔ Ô≈Á ’ÈΔ ‘ØÚ∂ ª Ò◊ª-Ó≈Âzª Á≈ ÌπÒ∂÷≈ ÍÀ √’Á≈ ˛, «‹√
’’∂ ¿π⁄≈È «Ú⁄ ¯’ ÍÀ ‹≈Ú∂◊≈Õ ÎÒ√±Í, Ï«‘ ¡Â∂ ≈◊ ÁΔ ÏßÁÙ
’≈‰ √±ÂΔ ‘Ø √’ÁΔ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ Ï≈‰Δ ˘ «Ò÷‰≈ ˜±Δ √ΔÕ ‹Ø ◊π± È≈È’
È∂ «Ò÷ΔÕ
√Ø·≈- ÁØ Âπ’ª Á≈ ¤ßÁ ˛, «‹√ÁΔ ‘∂’ Âπ’ «Ú⁄ ÁØ ⁄‰ ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ
(«‹Ú∂∫ ÁØ‘≈ Á∂) Í Í«‘Ò∂ ⁄‰ «Ú⁄ AA Ó≈Âzª ¡Â∂ Áπ‹∂ «Ú⁄ AC Ó≈Âz≈
‘πßÁΔ¡ª ‘ÈÕ ’πÒ Ó≈Âz≈ ‘Ø¬Δ¡ª BDÕ
√≈Ò≈‘Δ √≈Ò≈«‘, ¬∂ÂΔ √π«Â È Í≈¬Δ¡≈Õ (AA+AC)
ÈÁΔ¡≈ ¡ÂÀ Ú≈‘, ÍÚ«‘ √Óπø«Á È ‹≈‰Δ¡«‘® (AA+AC)
-‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï
⁄ΩͬΔ- ⁄≈ Âπ’ª Á≈ ¤ßÁ ˛Õ Í«‘ÒΔ¡ª ÁØ Âπ’ª ¡Â∂ ¡÷ΔÒΔ Âπ’
Á≈ Âπ’ªÂ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ‘∂’ Âπ’ «Ú⁄ ÁØ ⁄‰ ¡Â∂ ‘∂’ ⁄‰ «Ú⁄ √æ ‹ª
¡æ· Ó≈Âz≈ ‘πßÁΔ¡ª ‘ÈÕ Âπ’ «Ú⁄ ’πæÒ Ó≈Âz≈ AE ‹ª AF ‘Ø¬Δ¡ªÕ
√π«‰¡À √Âπ √ßÂØ÷π «◊¡≈Èπ -AE
√ππ«‰¡À ¡·√«· ’≈ «¬√È≈Èπ -AE
√π«‰¡À Í«Û Í«Û Í≈Ú«‘ Ó≈Èπ -AE
√π«‰¡À Ò≈◊∂ √«‘‹ «Ë¡≈Èπ -AE -‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï
«ÈÙ≈ÈΔ ¤ßÁ- «¬√ ¤ßÁ «Ú⁄ ⁄≈ Âπ’ª ‘πßÁΔ¡ª ‘È ¡Â∂ ‘∂’ Âπ’
«Ú⁄ ÁØ ⁄‰Õ Âπ’ª ÁΔ Ó≈Âz≈ ÁΔ «◊‰ÂΔ BC ‹ª BD ‘Ø √’ÁΔ ˛Õ BC Ó≈Âz≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DE
Ú≈ÒΔ Âπ’ Á∂ Í«‘Ò∂ ⁄‰ ÁΔ¡ª AC ¡Â∂ Á±‹∂ ÁΔ¡ª A@ Ó≈Âz≈ ‘πßÁΔ¡ª ‘ÈÕ
ÁØ‘ª ⁄‰ª Á≈ ¡ß ◊π± Ó≈Âz≈ «Ú⁄ ‘πßÁ≈ ˛Õ
ÌÒΔ √π‘≈ÚΔ ¤≈ÍΔ, ‹≈Ó«‘ ◊πÈ ◊≈¬∂Õ (AC+A@)
«’Â‘Δ ’≈Ó È≈ ËΩÒ‘, «‹Âπ ‘« «Ï√≈¬∂Õ (AC+A@)
¡ÈÁ ◊ΔÏΔ √≈Ëπ √ß◊, «‹Âπ ÍzÌπ «⁄«Â ¡≈¬∂Õ (AC+A@)
‹Ò ‹≈¿π «¬‘ Ï‚ÍÈ≈, Ó≈«¬¡≈ Ò͇≈¬∂Õ (AC+A@)
-◊π± ¡‹È Á∂Ú
¿πÍØ’Â ¿πÁ≈‘‰ª Á∂‰ Á≈ ÓÂÒÏ ’∂ÚÒ ÙÏÁª Á∂ ÙÏÁ ‹ØÛª
¡Â∂ Ò◊ª-Ó≈Âz≈ ÁΔ «ÈÙ«⁄ÂÂ≈ ¡Â∂ Ï‘π±ÍÂ≈ «Á÷≈Ò‰≈ √ΔÕ Ò◊ª-Ó≈Âz≈
ÁΔ ÿ≈‡ Ú≈Ë È≈Ò È≈ «√¯ ¤ßÁ ÁΔ¡ª Ó≈Âz≈ ˘ ͱ≈ æ«÷¡≈ «◊¡≈ ˛ √◊Ø∫
≈◊ ÁΔ¡ª ÏßÁÙª Á≈ «ı¡≈Ò ÚΔ æ«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Ò◊ª-Ó≈Âz≈ ÁΔ ¿π«⁄Â
ÚÂØ∫ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ ‘Δ Á√≈¬Δ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ ÓΩ«÷’ ÂΩ ”Â∂ Ï≈‰Δ Á∂
√ΔÈ≈-Ï-√ΔÈ≈ ¿πÍÒæÏË ‘؉ È≈Ò ÙÏÁª Á∂ ÙÏÁ ‹ØÛª «Ú⁄ √«‘‹∂ ‘Δ
ˆÒÂΔ¡ª ÍzÚ∂Ù ’ √’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ ÎÒ√±Í, È≈ «√¯ ¤ßÁª ÁΔ¡ª Ó≈Âz≈ ÁΔ
«◊‰ÂΔ «Ú⁄ ÷؇ ¡≈Ú∂◊Δ √◊Ø∫ ≈◊ª ÁΔ¡ª ÏßÁÙª Á∂ √π ÚΔ ‘∂· ¿πμÂ∂ ‘Ø √’Á∂
‘ÈÕ ÈÂΔ‹≈ «¬‘ «È’ÒÁ≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ √≈Δ Ï≈‰Δ «Ò÷ÂΔ ±Í
«Ú⁄ «¬’ ÂØ∫ Á±‹∂ ◊π± ˘ Íz≈Í ‘πßÁΔ ‘ΔÕ
(√) ⁄ΩÊ≈ ÍzÓ≈‰ :
◊π± È≈È’ È∂ ◊πÏ≈‰Δ ıπÁ «Ò÷Δ
◊π± È≈È’ ÁΔ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ¡Â∂ ‘Ø «Ò÷ª «Ú⁄Ø∫ «¬‘ ◊Ú≈‘Δ
ÌÒΔ̪ «ÓÒÁΔ ˛, «‹√ «Ú⁄ «¬‘ Á√≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’
¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ıπÁ «Ò÷Á∂ √È ¡Â∂ Á±«‹¡ª ˘ «Ò÷‰ Ò¬Δ ’«‘ßÁ∂ √ÈÕ ’πfi
¿πÁ≈‘‰ª Ï≈‰Δ «Ú⁄Ø∫, ’πfi Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÁΔ¡ª Ú≈ª ¡Â∂ ’πfi ‘Ø Ë≈«Ó’
ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄Ø∫ Í≈·’ª È≈Ò √ªfiΔ¡ª ’Á∂ ‘ªÕ Í √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ◊π± È≈È’
ÁΔ Óπæ„ÒΔ «Ú«Á¡≈ Ï≈∂ ’πfi ÍzÓ≈‰ Í∂Ù ’È∂ ˜±Δ ‘ÈÕ
◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ È∂ ◊π± ⁄∂Ò≈ ÍzÊ≈ ¡Èπ√≈ Óπ„
æ ÒΔ «Úæ«Á¡≈ ͪË∂,
ÓΩÒÚΔ ¡≈«Á ÂØ∫ Íz≈Í ’ΔÂΔÕ “«◊¡≈È ÂÈ≈ÚÒΔ”, ‹ØØ «◊¡≈ÈΔ √± «√ßÿ È∂
AGC@-CE ¬Δ√ÚΔ «Ú⁄ «Ò÷Δ, «Ú⁄ «¬’ √≈÷Δ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛, ‹Ø «¬√ Íz’≈ ‘À-
Ï≈Ï∂ ˘ ͪË∂ ’‘≈® ± ÍÛ∑ Ù≈Á≈®
˙¡ß √π¡≈‘≈ √π¡√®
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DF
 «¬’ ‘æÊ «Ò÷ ÷Û≈ ÈßÏ-H@, Íø‹≈Ï Ô±ÈΔÚ«√‡Δ ⁄ß‚Δ◊Û ÁΔ Ï≈Ï≈ «Î« Ó’∂ ◊«¬¡≈ ÈΔÒ Ï√Âz Ì≈∂ ÏÈÚ≈ΔÕ
Ò≈«¬Ïz∂Δ «Ú⁄ «Í¡≈ ˛, «‹√Á≈ ⁄È≈ ’≈Ò ÚΔ AGCI ¬Δ√ÚΔ ˛Õ ¿π√ «Ú⁄ ¡≈√≈ ‘«Ê «’Â≈Ï ’«¤ ’±‹≈ Ϫ◊ Óπ√Ò≈ Ë≈ΔÕ
«¬’ √≈÷Δ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛ : (Ú≈ CB-Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√)

ÂÏ «Ò¡≈Ô ÏπË’≈ «Ò÷Âß®

Íπ≈ÂÈ ‹ÈÓ √≈÷Δ (√ßÍ≈Á’ Ì≈¬Δ ÚΔ «√ßÿ) «Ú⁄ ’¬Δ «ÏªÂ
ÍπÏ √≈Á≈ Óß ͷ≈Ú Ì∂®
¡≈¬∂ ‘È, «‹æÊ∂ «¬‘ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «ÓÒÁ≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂ «√æ÷ª È∂
ÈÓ ˙¡ß◊ «√Ë √∑≈‘ Ê∂®
¿πÈ∑ª ÁΔ Ï≈‰Δ Á≈ ¿πÂ≈≈ ’ΔÂ≈Õ «‹æÊ∂ “Ó≈fi ÁΔ Ú≈” ¡Â∂ “«√æË ◊Ø√«‡” Á≈
«ÒÍΔ Íæ÷Ø∫ ¿πÍØ’Â √≈÷Δ¡ª ÂØ∫ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ ¿π√ Ú∂Ò∂ ÁΔ ¿πÂ≈≈ √ÀÁØ ¡Â∂ √Δ‘Ø ÁØ «√æ÷ª È∂ ’ΔÂ≈Õ «¬√∂ Â∑ª “ÓÒ≈ ÁΔ Ú≈” Á≈
Íz⁄æ«Ò «ÒÍΔ Ù≈Á≈ √ΔÕ Ù≈Á≈, ‡≈’Δ ¡Â∂ È≈◊Δ ¡≈«Á ’¬Δ «ÒÍΔ¡ª ¿πÂ≈≈ ‘√± ¡Â∂ ÙΔ‘ª È∂ ’ΔÂ≈Õ Ì≈¬Δ ÓÈ√π÷, Ò≈‘Ω Á≈ «¬’ «Ú¿πÍ≈Δ,
ÓΩ‹±Á √È, «‹È∑ª Á≈ «¬’ Á±‹∂ È≈Ò ’≈ÎΔ ≈ÏÂ≈ √ΔÕ «ÂßÈ √≈Ò ◊π± È≈È’ Á∂Ú ÁΔ ÙÈ «Ú⁄ «‘≈ ª «’ ¿π‘ ◊πÏ≈‰Δ ÁΔ ÍØÊΔ
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¡È∂’ ÙÏÁª ”⁄Ø∫ ◊π± È≈È’ Á∂ Ï≈‰Δ «Ò÷‰ Ï≈∂ «Â¡≈ ’ √’∂Õ ◊π± ’∂ «√æ÷ ◊π± ÁΔ Ï≈‰Δ ˘ ‘æʃ «Ò÷ ’∂ ¡≈Í‰Δ ÙË≈ Á≈
√ß’∂ «ÓÒÁ∂ ‘È : «¬˜‘≈ ’Á∂ √È ¡Â∂ «¬‘ ’ÂæÚ «√æ÷ ËÓ ÁΔ Ó≈È ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ
√ΔÕ
‹≈«Ò ÓØ‘π ÿ«√ Ó√π ’« Ó«Â ’≈◊Áπ ’« √≈π® «√æ÷ ËÓ Á∂ «ÚÁÚ≈È ÷Ø‹Δ «Ízß. √≈«‘Ï «√ßÿ ‘Øª ÁΔ Íπ√Â’ “¡≈«Á
Ì≈¿π ’ÒÓ ’« «⁄Âπ Ò∂÷≈Δ ◊π Í𫤠«Ò÷π ÏΔ⁄≈π® ÏΔÛ Ï≈∂” ¡‰«◊‰Â ÍzÓ≈‰ª ¡Â∂ ÁÒΔÒª È≈Ò ÌΔ Í¬Δ ˛, «‹È∑ª Á∂ ¡≈Ë≈
«Ò÷π È≈Ó √Ò≈‘ «Ò÷π «Ò÷π ¡ßÂπ È Í≈≈Ú≈π® ”Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ‘∂· «Ò«÷¡≈ ÈÂΔ‹≈ ’æ«„¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ¬∂‘π «Ò«÷ ‹≈‰π® ““◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á∂ ‹ΔÚÈ-«¬«Â‘≈√ Á∂ Ú’∂ ÎØÒ ’∂ Ú∂÷Δ ⁄æÒØÕ
«‹ÊÀ Ò∂÷≈ Óß◊Δ¡À «ÂÊÀ ‘Ø«¬ √⁄≈ ÈΔ√≈‰π® «¬‘ È‘Δ∫, ¡È∂’ª √≈÷Δ¡ª ÍÛ∑Ø◊∂, «‹æÊ∂ Â≈ ’π ÚΔ ¡’Ò Ú«Â¡ª «¬√ «√æ‡∂
(«√Δ ≈◊-◊π± È≈È’) ”Â∂ ¡æÍÛØ◊∂ «’ ‘ √Ó∂∫ ◊π± È≈È’ √≈«‘Ï ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ¡≈Í ‘Δ «Ò÷ ’∂
ÍÛ ÍÛ ÍØÊΔ «√ß«Óz«Â Í≈·≈® ¡≈͉∂ Í≈√ √ªÌÁ∂ ◊¬∂ √ÈÕ”” -(ÍzØ. √≈«‘Ï «√ßÿ)
Ï∂Á Íπ≈‰ ÍÛÀ √𫉠Ê≈‡≈®
(≈◊ ◊¿πÛΔ-◊π± È≈È’) (‘) Íø‹Úª ÍzÓ≈‰ :
◊πÈ ◊≈«¬ √π«È «Ò«÷ Á∂«¬® ◊π± ÂØ∫ ◊π± Âæ’ «Ò÷ÂΔ Ï≈‰Δ Í‘πß⁄Δ
√Ø √Ï ÎÒ ‘« Ò∂«¬® ◊πÏ≈‰Δ Á≈ «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ √ΔÈ≈-Ï-√ΔÈ≈ Íz≈Í ‘؉≈ Ï‘π ‘Δ
(≈Ó «ÏÒ≈ÚÒ-◊π± ¡‹È) √πÌ≈«Ú’ ¡Â∂ √ßÌÚ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ «¬’ ◊π± ÂØ∫ ¡◊Ò∂ ◊π± Âæ’ Ï≈‰Δ «’Ú∂∫
√𫉠Í≈‚∂ «’¡≈ «Ò÷‘π ‹ß‹≈Ò≈® Í‘πß⁄Δ, «¬√ Á∂ ’πfi ÍzÓ≈‰ ‘∂·ª Í∂Ù ’Á∂ ‘ª-
«Ò÷π ≈Ó È≈Ó ◊πÓπ«÷ ◊ØÍ≈Ò≈® A. ◊π± È≈È’ ÂØ∫ ◊π± ¡ß◊Á Âæ’ :
(≈◊ ≈Ó’ÒΔ-◊π± È≈È’) ‹ÈÓ √≈÷Δ √zΔ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ, ‹Ø ‘‹Δ ÁΔ «Ò÷ ˛, «Ú⁄
ËßÈπ √π ’≈◊Áπ ’ÒÓ ËßÈ ËÈπ ̪‚≈ ËÈπ Ó√π® «Ò«÷¡≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ È∂ ◊π± ¡ß◊Á ˘ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ˘ ÍØÊΔ Á∂
ËÈπ Ò∂÷≈Δ È≈È’≈ «‹«È È≈Óπ «Ò÷≈«¬¡≈ √¸® ±Í «Ú⁄ «¬’æÂ ’È Ò¬Δ «’‘≈Õ ◊π± ¡ß◊Á Á∂Ú ‹Δ È∂ ËÓÙ≈Ò≈ Á≈
(≈◊ ÓÒ≈-◊π± È≈È’) √ß’ÒÍ ⁄Ò≈«¬¡≈ «‹æÊ∂ ◊πÓπ÷Δ ÍÛ∑≈¬Δ ‹ªÁΔ √Δ ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ ◊πÏ≈‰Δ Á≈
È≈È’ √≈«¬π ¬∂Ú ’‘Âπ ˛ √⁄∂ ÍÚÁ◊≈≈® ’ΔÂÈ ‘πßÁ≈ √ΔÕ ◊π◊æÁΔ Á∂‰ Ï≈∂ Íπ≈ÂÈ ‹ÈÓ√≈÷Δ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛:
(≈◊ ÓÒ≈-◊π± È≈È’)

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DG ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DH
 È≈È’ ¡«‘«È√ ≈ÚÀ ÍzΔÂÓ ‘« Úπ «Êπ √π‘≈◊ØÕ
«ÂÂπ Ó‘«Ò ‹Ø √ÏÁ ‘Ø¡≈, √Ø ÍØÊΔ ◊π± ¡ß◊Á ‹Ø◊ «ÓÒΔÕ
(Íπ≈ÂÈ ‹ÈÓ √≈÷Δ, √ßÍ≈Á’ Ì≈¬Δ ÚΔ «√ßÿ)
“Íπ≈ÂÈ ‹ÈÓ √≈÷Δ” «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ √Ì ÂØ∫ Íπ≈‰Δ ˛, ‹Ø
Íø‹ÚΔ-¤∂ÚΔ∫ Í≈ÂÙ≈‘Δ Ú∂Ò∂ «Ò÷Δ ◊¬ΔÕ
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ √Ó≈ÈÂ≈Úª :
‹∂ ¡√Δ∫ ◊π± È≈È’ ¡Â∂ ◊π± ¡ß◊Á Á∂Ú ÁΔ Ï≈‰Δ Á≈ ‡≈’≈ ’Δ¬∂
ª ’¬Δ √Ó≈ÈÂ≈Úª (Similarities) Íz≈Í ‘πßÁΔ¡ª ‘ÈÕ ¿πÁ≈‘È Ú‹Ø∫ :
Ìπ«÷¡≈ Ìπ÷ È≈ ¿πÂΔ, ‹∂ ÏßÈ≈ ÍπΔ¡ª Ì≈Õ (‹Íπ)
-◊π± È≈È’
Ìπ«÷¡≈ Ìπ÷ È≈ ¿πÂÀ, ◊ÒΔ Ìπ÷ È≈ ‹≈«¬Õ (Ó≈fi ’Δ Ú≈)
-◊π± ¡ß◊Á
¡ß«Óz Ú∂Ò≈ √¸ È≈¿π, Ú«‚¡≈¬Δ ÚΔ⁄≈πÕ
’ÓΔ ¡≈ÚÀ ’ÍÛ≈, ÈÁΔ ÓØ÷π Áπ¡≈πÕ
È≈È’ ¬∂ÚÀ ‹≈‰Δ¡À, √Ìπ ¡≈Í∂ √«⁄¡≈Õ (‹Íπ)
-◊π± È≈È’
Áπ‘≈ «√«Ú¡≈ ¡≈Í∂ ÷√Óπ, Ú∂÷À ’« «Ú¿πÍ≈«¬Õ
È≈È’ ¬∂ÚÀ ‹≈‰Δ¡À, √Ì «’¤π «Â√À ‹≈«¬Õ (Ó≈fi ’Δ Ú≈)
-◊π± ¡ß◊Á
⁄≈’π Ò◊À ⁄≈’Δ, ‹∂ ⁄ÒÀ ÷√ÓÀ Ì≈«¬Õ
‘πÓ«Â «Â√ ÈØ ¡◊ÒΔ ˙‘ Ú‹‘π «Ì Á±‰≈ ÷≈«¬Õ (¡≈√≈ ÁΔ Ú≈)
-◊π± È≈È’
⁄≈’π Ò◊À ⁄≈’Δ, È≈Ò∂ ◊≈Ï Ú≈ÁπÕ
◊Ò≈ ’∂ ÿÒ∂Δ¡ª, ÷√Ó È≈ Í≈¬∂ √≈ÁÕ (¡≈√≈ ÁΔ Ú≈)
-◊π± ¡ß◊Á
B. ◊π± ¡ß◊Á ÂØ∫ ◊π± ¡ÓÁ≈√ Âæ’ :
◊π± ¡ß◊Á Á∂Ú È∂ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ◊π±
¡ÓÁ≈√ ˘ √Ω∫ÍΔÕ «¬«Â‘≈√’ ◊Ú≈‘Δ Í∂Ù ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ◊π± È≈È’ ¡Â∂
◊π± ¡ÓÁ≈√ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ì≈Ú √Ó≈ÈÂ≈ ¡Â∂ ÙÏÁ «¬’±ÍÂ≈ Á≈
‹≈«¬˜≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ ◊π± È≈È’ Á∂Ú È∂ CA «Ú⁄Ø∫ AI ≈◊ª «Ú⁄ Ï≈‰Δ ⁄Δ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ DI
◊π± ¡ÓÁ≈√ È∂ ÁØ ≈◊ ¤æ‚ ’∂ («Â¶◊ ¡Â∂ Âπ÷≈Δ) ¿πÈ∑ª ‘Δ AG ≈◊ª «Ú⁄
Ï≈‰Δ «Ò÷Δ, «‹È∑ª «Ú⁄ ◊π± È≈È’ Á∂Ú È∂ ⁄ΔÕ «¬æÊ∂ ‘Δ Ïæ√ È‘Δ∫, ≈◊ª
«Ú⁄Ò∂ ¡È∂’ ÙÏÁª Á≈ ¡≈ßÌ ‹ª √≈ßÙ ÚΔ ÁØ‘ª ◊π±¡ª «Ú⁄ √ªfi≈ ˛Õ
¿πÁ≈‘‰ Á∂ ÂΩ ”Â∂ ‘∂·ª Á∂÷Ø :
«√Δ ≈◊ : ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á∂ CC ÙÏÁª (Hymns) ¡Â∂ ◊π±
¡ÓÁ≈√ ‹Δ Á∂ CA ÙÏÁª «Ú⁄ ¡È∂’ ÙÏÁ (Words) ¡«‹‘∂ ‘È, «‹È∑ª
ÁΔ¡ª “‘≈¿π” ÁΔ¡ª Âπ’ª “ÓÈ ∂”, “Ì≈¬Δ ∂”, “Ó∂∂ ÓÈ”, “ÓπßË∂” ÙÏÁª È≈Ò
¡≈ßÌ ‘πßÁΔ¡ª ‘È ¡Â∂ Âπ’ª ÚΔ «¬’Ø «‹‘Δ¡ª ¶ÏΔ¡ª ‘È ¡Ê≈ ’ΔÏÈ
«¬’Ø «‹‘∂ ’≈«Ú ÂØÒ ÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬√∂ ≈◊ «Ú⁄ ÁØ‘ª ◊π±¡ª ÁΔ¡ª ¡Ù‡ÍÁΔ¡ª
¡Â∂ Í«‘∂ È≈ÓΔ ’≈«Ú ÚßÈ◊Δ¡ª «Ú⁄ «ÂßÈ Âπ’∂ ¡Â∂ ÁØ Âπ’∂ ÏßÁª «Ú⁄ ÚΔ
√ªfi ˛Õ «¬‘ Ùπ± «Ú⁄ Ò¯˜ “Ì≈¬Δ ∂” ‹ª “ÓÈ ∂” È≈Ò Ùπ± ‘πßÁΔ¡ª ‘È ¡Â∂
√Âª Á≈ Ú˜È ÚΔ «¬’Ø «‹‘≈ ¡Ê≈ “ÁØ‘≈” ¤ßÁ Ú◊≈ ˛Õ
≈◊ Ó≈fi : «¬√ ≈◊ «Ú⁄ ÁØ‘ª ◊π±¡ª ÁΔ¡ª ¡Ù‡ÍÁΔ¡ª ÁΔ
ÚßÈ◊Δ «Ú⁄≈ÈÔØ◊ ˛Õ “«√Δ ≈◊” Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ Â∂ “≈◊ Ó≈fi” ÁΔ¡ª
¡Ù‡ÍÁΔ¡ª ÁΔ¡ª Í«‘ÒΔ¡ª ÁØ Âπ’ª ⁄ØÍ¬Δ ¤ßÁ È≈Ò «ÓÒÁΔ¡ª ‘È, ÂΔ‹Δ
Âπ’ Â’ΔÏÈ Áπ◊‰∂ Ú˜È ÁΔ ˛Õ «¬’ ¿πÁ≈‘‰ È≈Ò «¬√ ÂæÊ ˘
√Ófi≈¿π∫Á∂ ‘ª :
√Ï«Á ß◊≈¬∂ ‘π’«Ó √Ï≈¬∂Õ √⁄Δ Á◊‘ Ó‘«Ò ÏπÒ≈¬∂Õ
√⁄∂ ÁΔÈ Á«¬¡≈Ò Ó∂∂ √≈«‘Ï≈ √⁄∂ ÓÈπ ÍÂΔ¡≈Ú«‰¡≈Õ
(◊π± È≈È’)
’Óπ ‘ØÚÀ Â≈ √«Â◊π± «ÓÒ≈Ú∂Õ √∂Ú≈ √π«Â √Ï«Á «⁄Âπ Ò≈Ú∂Õ
‘¿πÓÀ Ó≈« √Á≈ √π÷ Í≈«¬¡≈ Ó≈«¬¡≈ ÓØ‘π ¸’≈Ú«‰¡≈Õ
(◊π± ¡ÓÁ≈√)
≈◊ ◊¿πÛΔ : ◊π± È≈È’ ¡Â∂ ◊π± ¡ÓÁ≈√ È∂ ◊¿πÛΔ Í±ÏΔ «Ú⁄
’¬Δ ¤ßÁ «Ò÷∂ ‘È, «‹È∑ª ”⁄ ÙÏÁª ¡Â∂ ¡ʪ ÁΔ √Ó≈ÈÂ≈ ¡Â∂ Ó≈Âzª ÁΔ
«¬’√≈Â≈ «ÏÒ’πÒ «ÓÒÁΔ ‹πÒÁΔ ˛Õ
Óπß«Ë À«‰ Áπ‘∂ÒÛΔ¡≈ ‹Δ¿π, ÈΔ∫Á È ¡≈ÚÀ® (◊π± È≈È’)
ËÈ À«‰ √π‘∂ÒÛΔ¬∂ ‹Δ¿π, ‘« «√¿π «⁄Âπ Ò≈¬∂® (◊π± ¡ÓÁ≈√)
ÓπßË «ÈÓ≈ÈÛΔ¡≈ ‹Δ¿π, «ÏÈπ ËÈΔ «Í¡≈∂® (◊π± È≈È’)
«Ó´ Ó∂∂ ÍzΔÂÓ≈ ‹Δ¿π, ÂπËπ «ÏÈπ ÷Δ «ÈÓ≈‰Δ® (◊π± ¡ÓÁ≈√)
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ E@
 √𫉠È≈‘ Íẕ ‹Δ¿π, ¬∂’ÒÛΔ ÏÈ Ó≈‘∂® (◊π± È≈È’)
ËÈ ¬∂’ÒÛΔ ‹Δ¿π, «ÏÈπ È≈‘ «Í¡≈∂® (◊π» ¡ÓÁ≈√)
≈◊ ¡≈√≈ : «¬√ ≈◊ «Ú⁄ ÁØ‘ª ◊π±¡ª È∂ ¤ßÁ «Ò÷∂ ‘ÈÕ ’πfi
¿πÁ≈‘‰ª ÏØÒΔ ¡Â∂ Ò¯˜ª ÁΔ √ªfi ÁΔ¡ª «ÁßÁ∂ ‘ªÕ
‘Ó ÿ« √≈⁄≈ √Ø«‘ÒÛ≈, ÍzÌ ¡≈«¬¡Û∂ ÓΔÂ≈ ≈ÓÕ
ËÈ «Í«‘ Ó∂Ò≈ ‘Ø«¬ √π¡≈ÓΔ, ¡≈Í ÍzÌπ «¥Í≈ ’∂Õ
√∂‹≈ √π‘≈ÚΔ √ß«◊ «Í ’À, √≈Â√ ¡ß«Óz Ì∂Õ
(◊π± È≈È’)
‘∂·ª ◊π± ¡ÓÁ≈√ ‹Δ ÁΔ¡ª √Âª Í∂Ù ’Á∂ ‘ª, ‹Ø ¿πÍØ’Â
√Âª È≈Ò Ï‘π Ó∂Ò ÷ªÁΔ¡ª ‘È :
‘Ó ÿ∂ √≈⁄≈ √Ø«‘Ò≈, √≈⁄À √Ï«Á √π¡≈«¬¡≈ ≈ÓÕ
ËÈ «Í Ó∂´ Ì«¬¡≈, Íz«Ì ¡≈«Í «ÓÒ≈«¬¡≈ ≈ÓÕ
√∂‹ √π‘≈ÚΔ ‹≈ «ÍΔ ≈ÚΔ, «ÓÒ ÍzΔÂÓ ¡Ú◊‰ È√∂Õ
(◊π± ¡ÓÁ≈√)
¿πÍØ’Â ≈◊ª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ≈◊ ◊π±‹Δ, Ú‚‘ß√, √Ø«·, ËÈ≈√Δ,
«Â¶◊, √±‘Δ, «ÏÒ≈ÚÒ, ≈Ó’ÒΔ, Ó≈±, Âπ÷≈Δ, ÓÒ≈, ÍzÌ≈ÂΔ ¡≈«Á ≈◊ª
«Ú⁄ ÚΔ Âπ’ª ÁΔ «¬’Ø «‹‘Δ Ó≈«Âz’ «◊‰ÂΔ, ÙÏÁª ÁΔ √ªfi ¡Â∂ Ì≈Úª ÁΔ
√Ó≈ÈÂ≈ ÁØ‘ª ◊π±¡ª «Ú⁄ ’≈ÎΔ «ÓÒÁΔ ‹πÒÁΔ ‘ÀÕ «ÁÒ⁄√Í ¡Â∂ √Ò≈‘π‰
Ú≈ÒΔ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ «‹√ ≈◊ ”⁄ ◊π± È≈È’ È∂ Íæ‡Δ, ¡Ò≈‘‰Δ¡ª ‹ª √Ø‘Ò∂
¡≈«Á ’≈«Ú ±Íª ÁΔ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ, ¿π√∂ ≈◊ «Ú⁄ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ‹Δ È∂ ÚΔ
¿π‘Ø ’≈«Ú ±Í ¿π√∂ ÂÂΔÏ «Ú⁄ ÚÂ∂Õ √≈ßÙ «¬‘ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ
ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ ◊π± ¡ÓÁ≈√ Í≈√ √Δ, ‹Ø ¿πÈ∑ª Ò¬Δ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ¿π⁄≈È
ÁΔ Íz∂È≈ √zØ ωΔÕ «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ ’πfi ‘Ø Âæ ÚΔ ¿πÍØØ’Â ÈÂΔ‹∂ ÚæÒ
«¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ‹Δ Á≈ «¬’ √ÒØ’ ’æ⁄Δ ¡Â∂ Íæ’Δ
Ï≈‰Δ ÁΔ ÙÈ≈ı ’Á≈ ˛Õ Í«‘Ò∂ √ÒØ’ ÁΔ¡ª ’πfi Âπ’ª ‘∂· «ÁßÁ∂ ‘ª:
√«Â◊π± «ÏȪ ‘Ø ’⁄Δ ˛ Ï≈‰Δ®
Ï≈‰Δ  ’⁄∂ √«Â◊ππ± Ï≈fi‘π ‘Ø ’⁄Δ Ï≈‰Δ®
’‘Á∂ ’∂⁄∂ √π‰Á∂ ’⁄∂ ’⁄Δ ¡≈«÷ Ú÷≈‰Δ®
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EA
«¬‘ ÙÏÁ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ‹Δ È∂ ¿π√ Ú∂Ò∂ ¿π⁄≈«¡≈ Òæ◊Á≈ ˛, ‹Á
¿πÈ∑ª Á∂ ÍπæÂ Ï≈Ï≈ ÓØ‘È È∂ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ «¬’æ·Δ ’ÈΔ Ùπ± ’ «ÁæÂΔÕ Ï≈Ï≈
ÓØ‘È Á∂ Ȫ¡ ¡≈Ó ’’∂ “ÓØ‘È ÍØÊΔ¡ª” ‹ª “◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª” Ò≈¬Δ¡ª
‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ Í «¬È∑ª «Ú⁄ È≈ ª ◊π±¡ª ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ ˛ ¡Â∂ È≈ ‘Δ
«¬‘ ◊π± ¡ÓÁ≈√ Ú∂Ò∂ ÁΔ¡ª Òæ◊ÁΔ¡ª ‘ÈÕ Í Ó‘æÂÚͱÈ √Ú≈Ò «¬‘ ˛
«’ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ’æ⁄Δ ¡Â∂ Íæ’Δ Ï≈‰Δ ÁΔ ÙÈ≈ı «’Ú∂∫ ’Á∂ √ÈÕ √≈Á≈
«‹‘≈ ¿πμÂ «¬‘ ˛ «’ ¿πÈ∑ª Í≈√ ◊π± È≈È’ ¡Â∂ ◊π± ¡ß◊Á ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ
√Δ ¡Â∂ ‹Ø Ï≈‰Δ «¬È∑ª ÁØ‘ª ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ È≈Ò È‘Δ∫ √Δ «ÓÒÁΔ, ¿π‘ ’æ⁄Δ
Ï≈‰Δ √ΔÕ
◊π± È≈È’ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊π± ¡ÓÁ≈√ Â’ „∂ √≈Δ Ï≈‰Δ Ï‘π √≈∂
≈◊ª «Ú⁄ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈ ¸æ’Δ √ΔÕ Íø‹ª ◊π±¡ª Á∂ “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” «Ú⁄
Á‹ ÙÏÁª Á≈ ‹ØÛ DHD@ ˛Õ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ AIDC ÙÏÁ Í«‘Ò∂ «ÂßÈ ◊π±¡ª
Á∂ ‘ÈÕ Ï≈‰Δ ÁΔ Ï‘πÂ≈ ˘ Á∂÷«Á¡ª ◊π± ¡ÓÁ≈√ È∂ ’≈«ÂÏ ÁΔ ÍzÊ≈ ÚΔ
⁄Ò≈¬ΔÕ ÍªË≈ ϱÒ≈ ¿πÈ∑ª Á≈ Í«‘Ò≈ ’≈«ÂÏ √ΔÕ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÁΔ Ú≈ AA-
AF «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛ :
ͪË≈ ϱÒ≈ ‹≈‰Δ¡À ◊πÏ≈‰Δ ◊≈«¬‰ Ò∂÷≈Δ
ͪË≈ ϱÒ≈ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ‘æÊ È≈Ò «Ò÷ ’∂ Úß‚Á≈ ‘πßÁ≈ √ΔÕ ‘Ø
√’Á≈ ˛ «’ «¬’ ◊zßÊ ¿π√ È∂ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ˘ ÚΔ Ï‰≈ ’∂ ÙË≈ Ú‹Ø∫ Ì∂∫‡
’ΔÂ≈ ‘ØÚ∂, ‹Ø ¡◊Ò∂ ◊π± ˘ √Ω∫«Í¡≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ
C. ◊π± ¡ÓÁ≈√ ÂØ∫ ◊π± ≈ÓÁ≈√ Âæ’ :
◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ ◊π± ¡ÓÁ≈√ Á∂ ‹π¡≈¬Δ √ÈÕ ¿πÈ∑ª ÁΔ «ÁÏ-
«ÁzÙ‡Δ ¡Â∂ Á±-¡ßÁ∂ÙΔ ˘ Á∂÷ ’∂ ÂΔ‹∂ ◊π± È∂ ◊π◊æÁΔ ¿πÈ∑ª ˘ √Ω∫ÍΔÕ Í«Ú≈
«Ú⁄ «÷æ⁄ØÂ≈‰ Ùπ± ‘Ø ◊¬ΔÕ ¡ÓÁ≈√ Á∂ ÍπæÂ ¡≈͉∂ Óæ· ⁄Ò≈¿π‰ Òæ◊ ͬ∂
¡Â∂ Íæ’Δ Ï≈‰Δ ”⁄ ’æ⁄Δ Ò≈¿π‰ Òæ◊ ͬ∂Õ «¬√Á≈ √ß’∂ ÚΔ ◊π± ≈ÓÁ≈√
ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ˛ :
√«Â◊π± ’Δ Ï≈‰Δ √«Â √±Íπ ˛ ◊πÏ≈‰Δ Ï‰Δ¡À®
√«Â◊π± ’Δ Δ√∂ ‘Ø« ’¸ «Í¸ ÏØÒÁ∂
√∂ ’π«Û¡≈ ’±Û∂ fi«Û ÍÛΔ¡À®
˙È≈ ¡ßÁ« ‘Øπ Óπ«÷ ‘Øπ ˛
«Ï÷π Ó≈«¬¡≈ ÈØ fi«÷ Ó≈Á∂ ’ÛΔ¬À®
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EB
 «¬’ Ï‘π Íπ÷Â≈ √ϱ «¬‘ ˛ «’ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ıπÁ ¡≈Í ÚΔ Ï≈‰Δ Á≈
¿πÂ≈≈ ’Á∂ √ÈÕ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂ ÍæÂ∂ DF ”Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛ «’ :
‹Í ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ¿π «’¡≈ Á√÷Â≈ ’≈ È’´®
¡Ê≈ ‹Á ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÂØ∫ “’Â≈ÍπΔ
ÏΔÛ” «Â¡≈ ’≈¬Δ ª ‹Íπ‹Δ (◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ) Á≈ ¿πÂ≈≈ ◊π±
¡ÓÁ≈√ ‹Δ ÚÒØ∫ «Â¡≈ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ ÷Û∂ ÂØ∫ ’ΔÂ≈Õ
«¬‘ «√æË ˛ «’ “‹Íπ‹Δ” ◊π± ¡ÓÁ≈√ È∂ ¡≈͉∂ ÓπÏ≈«’ ‘æʪ È≈Ò
«Ò«÷¡≈Õ «¬√ Ï≈∂ ÌØ√∂ È≈Ò È‘Δ∫ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ «’ ¿πÈ∑ª È∂ ’∂ÚÒ
“‹Íπ‹Δ” ‘Δ «Ò«÷¡≈ ‹ª Í«‘Ò∂ ¡Â∂ ¡≈͉∂ √Ó∂ √≈∂ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ÚΔ
¡≈͉∂ ‘æʪ È≈Ò «¬’ ◊zßÊ «Ú⁄ ¡ß«’ ’ΔÂΔÕ ¿πÈ∑ª ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ¿πÈ∑ª
‘æʪ (’≈«ÂϪ) ÁΔ ÙÒ≈ÿ≈ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ˛, ‹Ø ◊πÏ≈‰Δ ¡≈Í «Ò÷Á∂ ‘ÈÕ
Â∂ ‘√ ÍπÈΔ ͫÚÂz ‘« Ó∂Δ «‹ßÁπÛΔ¬∂
‘Ø ‘« ‹√π ‘« ‘« Ò∂÷«‘ ≈Ó®
◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ È∂ Ó√ßÁ ¡Â∂ Óß‹ΔÁ≈ √Ê≈Í ’ΔÂ∂Õ «¬È∑ª Á≈ ’ßÓ
√Δ ◊π± ÙÏÁ ˘ Íz⁄≈È≈ ¡Â∂ √Á ¡≈«Á «¬’æ·≈ ’È≈Õ ‹∂ ◊π± Á≈ ÙÏÁ
Íz⁄≈«¡≈ ‹ªÁ≈ √Δ Âª ‘ Ó√ßÁ ‹ª Óß‹ΔÁ≈ Í≈√ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ÁΔ ÍØÊΔ
‘ØÚ∂◊ΔÕ «¬√ Ò¬Δ ◊π± √≈«‘Ï È∂ ’¬Δ ’≈«ÂϪ ÂØ∫ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ÁΔ¡ª
ÍØÊΔ¡ª «Â¡≈ ’Ú≈ ’∂ Ó√ßÁª ¡Â∂ Óß‹ΔÁ≈ª ˘ Úß‚Δ¡ª ‘؉◊Δ¡ªÕ
¿πÍØ’Â ÙÏÁ ¿πÈ∑ª ’≈«ÂϪ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ Ò¬Δ «Ò«÷¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ ‹∂
«¬‘ ÍzÊ≈ Íz⁄æ«Ò √Δ Âª «√æË ‘À «’ ⁄ΩÊ∂ ◊π± È∂ √≈Δ Ï≈‰Δ Íø‹Ú∂∫ ◊π± ˘
ÍØÊΔ Á∂ ±Í «Ú⁄ √Ω∫ÍΔ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
D. ◊π± ≈ÓÁ≈√ ÂØ∫ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Âæ’ :
◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ È∂ ◊π◊æÁΔ ¡≈͉∂ Úæ‚∂ ÍπæÂ «ÍzÊΔ ⁄ßÁ ÁΔ Ï‹≈¬∂
¤Ø‡∂ ÍπæÂ ¡‹È Á∂Ú ˘ √Ω∫ÍΔÕ Ì≈Úª «Ú⁄ «ÚØË Á≈ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹≈‰≈ ’πÁÂΔ
√Δ «’¿π∫«’ ◊πÏ≈‰Δ ◊π◊æÁΔ ÁΔ ¡Ë≈«ÙÒ≈ √Δ, «¬√ÁΔ «Ú≈√ Ï≈∂
fi◊Û≈ ÍÀÁ≈ ‘؉≈ ÚΔ ’πÁÂΔ √ΔÕ «ÍzÊΔ ⁄ßÁ ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ
È≈Ò fi◊«Û¡≈, «‹√ Ï≈∂ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ ÚΔ ÍzÓ≈‰ «ÓÒÁ≈ ˛ :
’≈‘∂ ͱ fi◊ ‘¿π √ß◊ Ï≈Í®
«‹È ’∂ ‹‰∂ Ï‚Δ∂
ÂπÓ ‘¿π «ÂÈπ «√¿π fi◊ Í≈Í® -◊π± ≈ÓÁ≈√
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EC
«ÍzÊΔ ⁄ßÁ È∂ ¡≈Í‰Δ ‹πÁ≈ ◊π◊æÁΔ ⁄Ò≈¿π‰ Ò¬Δ Ï≈‰Δ «¬’æ·Δ
’ΔÂΔ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ÍπæÂ Ó∂‘Ï≈È, ‹Ø ’ÚΔ √Δ, ÂØ∫ ‘Ø ’æ⁄Δ Ï≈‰Δ «Ò÷Ú≈ ’∂
«¬√ ÍØÊΔ «Ú⁄ ¡ß«’ ’ΔÂΔÕ «¬√Á≈ ÍzÓ≈‰ ’∂√ «√ßÿ «¤æÏ ÁΔ Íπ√Â’
“Ïß√≈ÚÒΔÈ≈Ó≈ Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘Δ¡ª ’≈” «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ
«Ó‘Ï≈È Íπ «ÍzÊΔ¬∂ Á≈ ’ÚΔÙΔ ’∂Õ
Í≈√Δ «‘ßÁÚΔ √‘ß√«¥Â È≈Ò∂ ◊πÓπ÷Δ ÍÛ∂Õ
«ÂÈ ÌΔ Ï≈‰Δ Ï‘π ω≈¬ΔÕ
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ È∂ ÚΔ ¡≈Í‰Δ Ú≈ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛ :
ÓΔ‰≈ ‘Ø¡≈ «ÍzÊΔ¡≈ ’« ’« ‡∂„’ ÏÈπ ⁄Ò≈«¬¡≈Õ
(Ú≈ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ BF-CC)
¿πÍØ’Â ⁄⁄≈ ÂØ∫ √≈‚≈ Ì≈Ú «¬‘ √Δ «’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Ú∂Ò∂
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ‘Ø ÚΔ «ÓÒ≈Ú‡ ‘Ø‰Δ Ùπ± ‘Ø ◊¬Δ √ΔÕ “ÓØ‘È ÍØÊΔ¡ª” ¡Â∂ “‘«
√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” «¬È∑ª «ÁȪ ”⁄ ‘Δ «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ Ô≈Á ‘∂ «’ ’¬Δ
«Ò÷≈Δ¡ª È∂ «¬È∑ª ˘ Í«‘Òª ÁΔ¡ª «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª Áæ«√¡≈ ˛Õ Í «ÚÁÚ≈Ȫ
¡Èπ√≈ «¬‘ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Á∂ Ú∂Ò∂ ‘Δ «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ª √ÈÕ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄
«ÓÒ≈Ú‡ ‘؉ Á∂ ıÂ∂ ˘ ̪ͫÁ¡ª, Íø‹Ú∂∫ ◊π± È∂ ¡≈÷ ˘ √≈Δ Ï≈‰Δ ˘
«¬’ ʪ √ßÍ≈Á ’’∂ «¬’ ÍØÊΔ Á∂ ±Í «Ú⁄ «√æ÷ ËÓ ˘ «ÁæÂΔ, «‹√˘ “¡≈«Á
◊zßÊ” ‹ª “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” ’«‘ßÁ∂ ‘ÈÕ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ‘Ø «Ò÷≈Δ¡ª
˘ ÚΔ ◊πÏ≈‰Δ «Ò÷‰ Ò¬Δ ¿πÂÙ≈«‘ ’ΔÂ≈ ¡Â∂ √Ò≈«‘¡≈Õ
‘« «‹√π «Ò÷«‘ Ò≈«¬ Ì≈ÚÈΔ √∂ ‘√ ͫÚÂ≈Õ
¡Â∂ ÍØÊΔ ˘ ÍÓ∂ÙÚ Á≈ ±Í «’‘≈Õ
«¬«Â‘≈√ «Ú⁄ ÚΔ ¡È∂’ ÍzÓ≈‰ «ÓÒÁ∂ ‘È, ‹Ø “¡≈«Á ◊zßÊ” ÁΔ
√ßÍ≈ÁÈ≈ ÚæÒ «¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ “◊π ÍÂ≈Í √±‹ ◊zßÊ”
«Ú⁄ ’ÚΔ √ßÂØ÷ «√ßÿ «Ò÷Á∂ ‘È «’ «√æ÷ª È∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ˘ ◊πÏ≈‰Δ
«Ú⁄ ‘Ø ‘Δ «ÓÒ≈Ú‡ Ï≈∂ ÚΔ Áæ«√¡≈ ¡Â∂ «¬’ ÍzÓ≈‰Δ’ ÍØÊΔ Ï‰≈¿π‰ Ò¬Δ
«’‘≈Õ ¿πÈ∑ª «ÍzÊΔ¬∂ ÚÒØ∫ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ÿÍÒ∂ Ï≈∂ ÷≈√ «˜’ ’ΔÂ≈Õ «¬√∂ Â∑ª
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ED
“◊π«ÏÒ≈√ ¤∂ÚΔ∫ Í≈ÂÙ≈‘Δ” «’ √Ø‘È «Ú⁄ ÚΔ ¿πÍØ’Â ’‘≈‰Δ ˘
Áπ‘≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ “Ó«‘Ó≈ Íz’≈Ù” Á≈ ’Â≈ √±Í Á≈√ ÌæÒ≈ ÚΔ ◊πÏ≈‰Δ
«Ú⁄ ‘Ø ‘Δ «ÓÒ≈Ú‡ Á∂ Ó√Ò∂ Ï≈∂ «¬‘Ø «Ò÷Á≈ ˛ «’ Íø‹Ú∂∫ ◊π± È∂ «¬√˘
È«‹æ·‰ Ò¬Δ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ˘ ÏπÒ≈«¬¡≈ ¡Â∂ “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈
’ΔÂΔÕ «¬‘ ÏΔÛ ¿πÈ∑ª È∂ AF@D ¬Δ. «Ú⁄ √ßÍ≈Á ’’∂ ‘«ÓßÁ √≈«‘Ï «Ú⁄
Íz’≈Ù ’ΔÂΔÕ
’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ¡Â∂ ÏßÈØ ÏΔÛ Á≈ ΩÒ≈
Ó’Ò≈¿±‚ (W.H. McLeod) È∂ Í«‘Òª «¬‘ ÓÈΩ Í∂Ù ’ΔÂΔ «’
“’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” “ÏßÈØ ÏΔÛ” ÁΔ ’≈ÍΔ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ “ÏßÈØ ÏΔÛ” ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈
◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ Í«‘Òª ’ΔÂΔÕ ÁÒΔÒ ¿π√ÁΔ «¬‘ ˛ «’ “ÏßÈØ ÏΔÛ” «Ú⁄
“’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” È≈ÒØ∫ Ú≈˱ Ï≈‰Δ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ Ú≈˱ Ï≈‰Δ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ ‘Ó∂Ù≈
¿π‘ ‘πßÁΔ ˛, ‹Ø Í«‘Òª «Ò÷Δ ◊¬Δ ‘ØÚ∂Õ Í Ó’Ò≈¿±‚ ÁΔ «¬‘ ÓÈΩ ˆÒÂ
¡Â∂ Ó±ÒØ∫ ÊØÊΔ ˛Õ «¬√Á≈ ÈÂ≈≈ ’È Ò¬Δ Í«‘Òª “ÏßÈØ ÏΔÛ” ÁΔ ÂÚ≈Δ÷
Ï≈∂ ‹≈ȉ≈ ˜±Δ ˛Õ
ÏßÈØ ÏΔÛ
’¬Δ «¬«Â‘≈√’≈ «Ò÷Á∂ ‘È «’ ‹Á ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂
“’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” «Â¡≈ ’ Ò¬Δ Âª «¬’ Óª◊‡ «Íø‚ («˜Ò∑≈ ◊π‹≈Â) Á≈
Ú≈√Δ Ì≈¬Δ ÏßÈØ ¡ß«ÓzÂ√ ÏΔÛ Á∂ Íz’≈Ù ¿πÂ√Ú Ò¬Δ ¡≈«¬¡≈ Í ÏΔÛ ÁΔ
«‹ÒÁ ÏßÈ∑‰ Ú≈ÒΔ √ΔÕ Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Í≈√ ¡‹ ’ΔÂΔ «’
¿π‘ Ò≈‘Ω ÂØ∫ «¬√ ÏΔÛ ÁΔ «‹ÒÁ ÏßÈ∑ «Ò¡≈¿π∫Á≈ ˛Õ È≈Ò∂ «¬‘ ÚΔ ¡˜
’ΔÂΔ «’ ‹∂ ‘π’Ó ‘ØÚ∂ ª ¿π‘ «¬’ «ÁÈ Ò¬Δ ¡≈͉∂ «Íø‚ Óª◊‡ ÁΔ √ß◊Â
˘ «¬√ ÏΔÛ Á∂ ÁÙÈ ’≈ «Ò¡≈Ú∂? √Ø‘È, “◊π «ÏÒ≈√ Í≈ÂÙ≈‘Δ ¤∂ÚΔ∫” Á≈
’Â≈ «Ò÷Á≈ ˛ :
ÁØ‘≈ : ◊π «√æ÷ ÏßÈØ ¡ËØ, √ß◊ √≈Ê ¡Í≈Õ
Óª◊‡ Ú≈ÒΔ Âª«‘ ’Δ, Á√È ◊π± «È‘≈Õ
⁄ΩÍ¬Δ : ’≈ Ì∂‡ ¡≈◊∂ ◊π Ë≈ΔÕ ’Δ «ÏÈ«Â Ëπ ¡ßÁ Ì≈ΔÕ
√zΔ ◊π± √Ì ’≈ ¡≈Á ’ΔÈØÕ ÓÈ «¬æ¤Â √Ì ’Ø Ú ÁΔÈØÕ
ÏßÈØ ’Ø «È‹ «√æ÷ ◊π ‹≈È≈, √zΔ ◊π± Â≈’Ø Ï⁄È Ï÷≈È≈Õ
Ò≈‘Ω ÏΔ⁄ ÏßÈ∂ ÂπÓ ‹≈ÚØÕ √zΔ ◊zßÊ ’Δ «‹ÒÁ ÏÈ≈ÚØÕ
’≈Δ◊ «¬‘ Ȫ ¡Ï È≈‘Δ∫Õ √Ó≈ Í≈«¬ √Ì «¬‘ª ‘≈‘Δ∫Õ
‘≈Ê ‘Ø ÏßÈØ ÂÏ ’‘≈Õ ¬∂È Ï∂ÈÂΔ ÓÀ∫ Íẕ ¡≈‘≈Õ
‘π’Ó ‘Ø«¬ ÂØ∫ Óª◊‡ ‹≈Ú∂Õ √ß◊«Â ’Ø ÁÙÈ ’Ú≈ÚÀÕ
◊π ÂÏ ’‘≈ ¬∂’ «È√ Ï√È≈, «ÂÈ √Ø ’≈, ‹Ø¿± ◊π √È≈Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EE
≈‘ «Ú⁄ Ì≈¬Δ ÏßÈØ ˘ «ı¡≈Ò ¡≈«¬¡≈ «’ «‹ÒÁ ÏßÈ∑‰ ¿πÍßÂ
«¬‘ ÏΔÛ Âª ¡ß«ÓzÂ√ Íz’≈Ù ’ «ÁæÂΔ ‹≈Ú∂◊Δ Í ‹∂ √ß◊ È∂ «¬√Á≈
¿πÂ≈≈ ’È≈ ‘ØÚ∂ ª «’æÊØ∫ ’«¡≈ ’∂◊Δ? «¬√ Ò¬Δ Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂ ≈‘ «Ú⁄
“¡≈«Á ◊zßÊ” ÁΔ ’≈ÍΔ ’ Ò¬ΔÕ «¬√ ◊æÒ ÁΔ Â√ÁΔ’ «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ
¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ “ÂÚ≈Δ÷ ◊π± ı≈Ò√≈” «Ú⁄ ÚΔ ’Á∂ ‘ÈÕ Í “√±‹ Íz’≈Ù”
Á≈ Ò∂÷’ √ßÂØ÷ «√ßÿ ¿πÍØ’Â √≈÷Δ ÂØ∫ ’πfi Úæ÷Δ ÁÒΔÒ «ÁßÁ≈ ˛Õ ¿π√
¡Èπ√≈ ‹ÁØ∫ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ È∂ ◊π± ◊zßÊ ‹Δ ÁΔ √≈Δ ÏΔÛ Óπ’ßÓÒ ’ Ò¬Δ
ª ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ ¡ß«ÓzÂ√ «Ú⁄ ¿π√Á≈ Íz’≈Ù ’ΔÂ≈Õ Íz’≈Ù ¿πÂ√Ú
”Â∂ «√æ÷ Á±Ø∫ È∂«Û˙∫ ‘πßÓ-‘πßÓ≈ ’∂ Í‘πß⁄∂, «‹È∑ª «Ú⁄ Ì≈¬Δ ÏßÈØ ÚΔ √ÈÕ Ì≈¬Δ
ÏßÈØ È∂ Ï∂ÈÂΔ ’ΔÂΔ «’ ‘π’Ó ‘ØÚ∂ ª ¿π‘ «¬√ Í≈ÚÈ ÏΔÛ Á∂ ÁÙÈ ¡≈͉∂
«Íø‚ Ú≈√Δ¡ª ˘ Óª◊‡ «Ú÷∂ ’≈ «Ò¡≈¿π‰ ª ‹æ’≈ Âæ’ ’’∂ ◊π± ¡‹È
Á∂Ú È∂ ’∂ÚÒ «¬’ ≈Â Ò¬Δ ÏΔÛ æ÷‰ Á≈ ¡≈Á∂Ù Á∂ ’∂ ÏΔÛ Ì≈¬Δ ÏßÈØ ˘
Á∂ «ÁæÂΔÕ ≈‘ «Ú⁄ Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂ «¬√ ÏΔÛ Á≈ ¿πÂ≈≈ ’ «Ò¡≈Õ
Í ÍØz. √≈«‘Ï «√ßÿ ÁΔ ÿØ «Ú¡≈«÷¡≈ Á∂ ¡Èπ√≈ ¡«‹‘≈ ’πfi È‘Δ∫
‘Ø«¬¡≈Õ ÏΔÛ ¡ß«ÓzÂ√ ÂØ∫ «’Â∂ Ï≈‘ È‘Δ∫ ◊¬ΔÕ ÁÒΔÒ «Ú⁄ ¿π‘ ’«‘ßÁ∂ ‘È
«’ √≈Δ ÏΔÛ ÁΔ ’≈ÍΔ ’È Ò¬Δ ’¬Δ «ÁÈ ⁄≈‘ΔÁ∂ √È, ‹Ø ◊π± √≈«‘Ï È∂
¿π√˘ È‘Δ∫ «ÁæÂ∂Õ Á±‹∂ ÏΔÛ ÁΔ «‹ÒÁ Í«‘Òª ‘Δ ÏæfiΔ ‘Ø¬Δ √Δ, «¬√ Ò¬Δ
¿π√Á∂ Ú’∂ ¿π÷≈Û ’∂ ≈ÂØ-≈ ÏΔÛ Á≈ ¿πÂ≈≈ ’¬Δ «√æ÷ ’≈«ÂÏ ’ √’Á∂
√ÈÕ «¬‘ ◊æÒ ÚΔ √ßÌÚ È‘Δ∫Õ √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚͱÈ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ ÏßÈØ ÏΔÛ,
‹Ø ‘π‰ √‘≈ÈÍπ «Ú÷∂ ˛, «Ú⁄ Ú≈˱ Ï≈‰Δ Ù≈ÓÒ ˛, «‹√Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂
Ó’Ò≈¿±‚ È∂ «¬√˘ “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” È≈ÒØ∫ Íπ≈‰Δ Áæ«√¡≈ ˛Õ Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂
Ú≈˱ Ï≈‰Δ «’æÊØ∫ Ò¬Δ ¡Â∂ «’¿π∫ “¡≈«Á ◊zzßÊ” ÁΔ ÏΔÛ «Ú⁄, ψÀ ◊π± ¡‹È
Á∂Ú ‹Δ ÂØ∫ Íπ櫤¡≈, ¡ß«’ ’ΔÂΔ? «¬’ Í≈√∂ ª Ì≈¬Δ ÏßÈØ ◊π± √≈«‘Ï Á≈
Íæ’≈ «√æ÷ ˛ ¡Â∂ Á±‹∂ Í≈√∂ ◊π± ÂØ∫ Íπ¤∂ Ï◊À «¬’ ‘Ø ’≈ÍΔ Ï‰≈ «‘≈ ˛Õ
«¬‘ ◊æÒ ’πfi ‹⁄ÁΔ È‘Δ∫Õ «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ «¬√ ÏßÈØ ÏΔÛ Ú≈ÒΔ √≈÷Δ ˘
«ÓæÊ ÂØ∫ ¿π√≈«¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ Ì≈Úπ’Â≈ ‘∂· ¿πÈ∑ª È∂ Ì≈¬Δ ÏßÈØ ÁΔ ¡Í≈
ÙË≈ ˘ ’≈«Ú’ ß◊ Á∂‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ˛Õ «¬√ «ÓæÊ Á≈ Í≈‹ ÍzØ. √≈«‘Ï
«√ßÿ ‘Øª ¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ “¡≈«Á ÏΔÛ Ï≈∂” ”⁄ Ï≈÷±ÏΔ ÷Ø«Ò∑¡≈ ˛Õ
¡√Ò ◊æÒ ’Δ ˛?
◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Í≈√ «Í¤Ò∂ √≈∂ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ √ΔÕ ‹Á
Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ò≈¡ ‘؉ Òæ◊ «Í¡≈, ‹Ø Ï≈Ï≈ ÓØ‘È ÂØ∫ ÒÀ ’∂ «ÍzÊΔ ⁄ßÁ Âæ’
ÁΔÿ Ø◊ ω ¸æ«’¡≈ ˛ ª Íß‹Ú∂∫ ◊π± È∂ √≈Δ Ï≈‰Δ ˘ «¬’ ÂÂΔÏ «Ú⁄
√ßÍ≈Á ’È ÁΔ «Ú¿π∫ ω≈¬ΔÕ «¬√ ÂÂΔÏ «Ú⁄ ¿πÈ∑ª «√æ÷ ËÓ Á∂ Ï≈ÈΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EF
◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á∂ Ó±Ò-ÓßÂ ¡Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹Íπ‹Δ ˘ Ó±‘∂ æ«÷¡≈Õ Èª¡ «ÂÊΔ Êª
«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á √≈Δ Ï≈‰Δ ≈◊ª «Ú⁄ Úß‚ ’∂ ≈◊ª ˘ ÷≈√ ÂÂΔÏ «ÁæÂΔÕ ◊π± ¡‹È Á∂Ú AF@A-AF@D √ß Í ≈ÁÈ≈
Í«‘Òª «√Δ ≈◊ ˛ ¡Â∂ ¡÷ΔÒ≈ ‹À‹≈ÚßÂΔ ˛Õ ≈◊ª Á∂ Óπæ’‰ ”Â∂ √ÒØ’, ◊π± ¡‹È Á∂Ú AF@D-AF@F ¡ß«ÓzÂ√
√ÚæÔ∂ ¡≈«Á ˘ ¡ß«’ ’ΔÂ≈Õ «¬√ Íz’≈ ¿πÈ∑ª È∂ «Í¤Ò∂ ◊π±¡ª ÁΔ ‘æÊ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ AF@F-AFBH ¡ß«ÓzÂ√
«Ò÷ Ï≈‰Δ ˘ «¬’ «Ú¿π∫ «Ú⁄ ÒÀ ¡ªÁ≈Õ «¬‘ «¬’ Íz’≈ È≈Ò Í«‘ÒΔ ‘æÊ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ AFBH-AFCD ’Â≈Íπ
«Ò÷ ÍØÊΔ ÓßÈΔ ‹≈Ú∂◊ΔÕ «¬√ ÍØÊΔ Á≈ ¿πÂ≈≈ ’È Ò¬Δ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ˘ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ AFCD-AFDD ’ΔÂÍπ
«’‘≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Á∂ ¿πÂ≈∂ ˘ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ¡≈Í √ØËÁ∂ √ÈÕ ËΔÓÒ AFDD-AFFD Ï≈Ï≈ Ï’≈Ò≈
«‹æÊ∂ «’Â∂ ’Ø¬Δ ¿π’ÂΔ È˜ ¡≈¿π∫ÁΔ √Δ, ¿π√ √ßÏßË ÍæÂ∂ ”Â∂ «Ò÷ «ÁßÁ∂ √È ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á AFFD-? Ï≈Ï≈ Ï’≈Ò≈
«’ “√±Ë ’Δ⁄∂” «‹√Á≈ ¡Ê √Δ «’ Í«‘ÒΔ ÍØÊΔ ˘ Á∂÷ ’∂ √πË≈¬Δ ’ØÕ Ì≈¬Δ ËΔÓÒ ÍÚ≈ AFFD-AH@A ’Â≈Íπ
◊πÁ≈√ ‘Á≈«¬Â ¡Èπ√≈ Í≈· ˘ ÙπæË ’ ÒÀ∫Á∂ √ÈÕ «¬√ ÁÒΔÒ ÂØ∫ «¬‘ «√æË Ó‘≈≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ AH@A-AHCI Ò≈‘Ω
‘Ø«¬¡≈ «’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Í≈√ ÁØ ÍØÊΔ¡ª √È-«¬’ ‹Ø √≈∂ ◊π±¡ª ÁΔ √Ø„Δ Í«Ú≈ ’Â≈Íπ
ÍzÓ≈«‰’ ‘æÊ «Ò÷ Ï≈‰Δ Á≈ √ß’ÒÈ √Δ ¡Â∂ Á±‹Δ ‹Ø «¬√ ÍØÊΔ ÂØ∫ Ì≈¬Δ ‹Δ.¡À⁄. ÓÀ’◊z≈◊ AHE@ ’Â≈Íπ
◊πÁ≈√ ‘Øª ’≈ÍΔ ’ΔÂΔÕ ¡ß«ÓzÂ√ Íz’≈Ù ’È √Ó∂∫ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Ú≈ÒΔ Ó‘≈≈‹≈ Í«‡¡≈Ò≈ AHF@-AHFC Í«‡¡≈Ò≈
ÍØÊΔ ÁΔ «‹ÒÁ Ïæfi ¸æ’Δ √Δ «’¿π∫«’ Ì≈¬Δ ÏßÈØ Ú≈ÒΔ «ÓæÊ ’¬Δ «Ò÷≈Δ¡ª È∂ √Ø„Δ Í«Ú≈ AHFC-‘π‰ Âæ’ ’Â≈Íπ
«Ï¡≈È ’ΔÂΔ ˛, «¬√ Ò¬Δ «¬‘ ª √æ⁄ ‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ Ì≈¬Δ ÏßÈØ È∂ ÍØÊΔ Á≈ ¿πÍØ’Â ⁄≈‡ ÂØ∫ «√æË ‘πßÁ≈ ˛ «’ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ÂØ∫ Ï≈¡Á
«¬’ ¿πÂ≈≈ ’È Ò¬Δ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ˘ ◊π˜≈«Ù ’ΔÂΔ ‘ØÚ∂◊Δ ¡Â∂ ◊π± “’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ” ◊π± ÿ «Ú⁄ È‘Δ∫ ‘ΔÕ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ËΔÓÒ È∂ Óπ◊Ò
Í≈√Ø∫ «¬‹≈˜Â «ÓÒ‰ ”Â∂ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Ú≈ÒΔ ÍØÊΔ ÂØ∫ ¿π√Á∂ «√æ÷ª È∂ ¡÷ΩÂΔ Ù«‘ÈÙ≈‘, Ù≈‘ ‹‘≈È ÁΔ ÓÁÁ È≈Ò «¬√ ÏΔÛ ˘ ’≈ϱ ’ΔÂ≈ «’¿π∫«’ Ù≈‘Δ
Ì≈¬Δ ÏßÈØ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Â¡≈ ’ΔÂΔ, «‹√ÁΔ «È◊≈ÈΔ ÚΔ ◊π± √≈«‘Ï È∂ ¡≈Í ÁÏ≈ È∂ ËΔÓÒ ˘ ◊π± È≈È’ Á≈ ¿πÂ≈«Ë’≈Δ Ê≈Í ’∂ ◊π◊æÁΔ Á≈
ıπÁ ’ΔÂΔÕ Ì≈¬Δ ÏßÈØ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ‹Ø ’πfi Ú≈˱ Ï≈‰Δ ˛, ¿π‘ ◊π± ’≈Ò ‘æ’Á≈ ω≈ «ÁæÂ≈ √ΔÕ «√æ÷ª Á∂ ’«‘‰ ”Â∂ Ó‘≈≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ È∂ ÚΔ
Á∂ Ú∂Ò∂ ‹ª Ï≈¡Á «Ú⁄ ÙË≈ Ú‹Ø∫ ¡Â∂ ‹ª «ÓÒ≈Ú‡ ’È Ò¬Δ Á‹ ’ΔÂΔ ÏΔÛ Ò≈‘Ω Óß◊Ú≈ Ò¬Δ √ΔÕ Í √Ø„Δ Í«Ú≈ ÁΔ ‘ÒΔÓΔ ¡Â∂ ÈÓΔ √Á’≈
«’¿π∫«’ Ú≈˱ Ï≈‰Δ ÁΔ ‘æÊ «Ò÷ ͫ‘ÒΔ ‘æÊ «Ò÷ È≈Ò Ó∂Ò È‘Δ∫ ÷ªÁΔÕ ÏΔÛ ˘ Î∂ Ú≈Í√ ’ «ÁæÂ≈Õ Ó‘≈≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ Á∂ ≈‹ Á≈ ı≈ÂÓ≈ ‘؉
«¬√ Ò¬Δ «¬‘ fi±·Δ ˛ ‹ª ◊π±¡ª ÚÒØ∫ «È’≈Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ Ú∂Ò∂ ÏΔÛ Ò≈‘Ω ‘Δ √Δ «‹√ ”Â∂ ’Ϙ≈ ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∂ Ò≈‘Ω Á∂ «‚Í‡Δ ’«ÓÙÈ
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Ú≈ÒΔ ÍØÊΔ ˘ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ πÂÏ≈ «Ó«Ò¡≈ ‹Ø È∂ ’ «Ò¡≈Õ «‹√ Á≈ Ȫ¡ √Δ ÓÀ’◊z≈◊Õ Í √Ø„Δ Í«Ú≈ ˘ «¬‘ ÏΔÛ
Ï≈¡Á «Ú⁄ «ÍzÊΔ ⁄ßÁ Á∂ Í«Ú≈ Á∂ ‘æÊ Òæ◊ ◊¬Δ ¡Â∂ √ΔÈ≈-Ï-√ΔÈ≈ «¬√ «¬√ √± ”Â∂ ÓØÛΔ ◊¬Δ «’ ¿π‘ ¡ß◊∂˜Δ √’≈ ˘ «¬√ ÁΔ ’≈ÍΔ ’’∂
ÿ≈‰∂ «Ú⁄ ‘ΔÕ «‹√ ÿ≈‰∂ Í≈√ «¬‘ ÍØÊΔ ¡æ‹’Ò∑ ˛ ¿π‘ ’Â≈Íπ «‘ßÁ∂ Á∂‰◊∂Õ ‹Ø ’≈ÍΔ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ¿π‘ Ú≈«¬√≈¬∂ «‘ßÁ È∂ ≈‰Δ «Ú’‡ØΔ¡≈ ˘ Ì∂∫‡
√ÈÕ ¿πÍØ’Â ⁄⁄≈ ÂØ∫ Ùß’≈◊z√ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ √≈∂ Ùß’∂ Á± ‘Ø ‹≈‰∂ ’ΔÂΔ ¡Â∂ ¡æ‹’Ò∑ «¬‘Ø ’≈ÍΔ ¶‚È «Ú÷∂ «¬ß‚Δ¡≈ Ò≈«¬Ïz∂Δ «Ú⁄ ÓΩ‹Á± ˛Õ
⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ √æ⁄ «¬‘ ˛, “’Â≈Íπ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ” ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ ıπÁ √≈ßÙ
«Â¡≈ ’Ú≈¬Δ «‹√ Á∂ Ú«’¡ª ”Â∂ Íø‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ Á≈ «ÈÙ≈È ÚΔ ˛ ¡Â∂ «’√∂ ËÓ ÁΔ ËÓ ÓÔ≈Á≈ ¡Â∂ ı≈√ ’∂ ¿π√ Á∂ ËÓ ◊zßÊ ”Â∂ ‹Á
¤∂Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ Á≈ «ÈÙ≈È ÚΔ ÓΩ‹±Á ˛Õ «’ß± Ízß± Ùπ± ‘ØÚ∂ ª ¿π√ ËÓ Á∂ ÍÀØ’≈ª Ò¬Δ «¬‘ «⁄ßÂ≈ Ú≈ÒΔ ◊æÒ ‘؉Δ
(’) ¤∂Úª ÍzÓ≈‰ ⁄≈‘ΔÁΔ ˛Õ ı≈√ ’’∂ ¿π√ ËÓ Á∂ «ÚÁÚ≈Ȫ ˘ ¡«‹‘∂ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á ˘
’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á≈ «¬«Â‘≈√ ÁÒΔÒ È≈Ò È«‹æ·‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ Íæ¤ÓΔ «ÓÙÈΔ¡ª ¡Â∂ «ÚÁÚ≈Ȫ ÚÒØ∫
‘∂·ª ¡√Δ∫ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡æ‹ Âæ’ ÁΔ «√æ÷ ËÓ ÁΔ Ó≈‰ ÓÔ≈Á≈ ¡Â∂ “◊π± ◊zßÊ” ”Â∂ ‘Ó∂Ù≈ ’Ø¬Δ È≈ ’Ø¬Δ «ÚÚ≈Á
«Ú≈√ Ï≈∂ «¬’ ⁄≈‡ Í∂Ù ’Á∂ ‘ªÕ «Úæ«„¡≈ ‹ªÁ≈ «‘≈ ˛Õ Ó’Ò≈¿±‚ «¬√ ÁßÁ ’Ê≈ «Ú⁄ ÚË∂∂ ¿πÌ ’∂

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EG ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EH
√≈‘Ó‰∂ ¡≈«¬¡≈ «’¿π∫«’ ¿π√ È∂ «√æ÷ ËÓ ˘ ¡≈͉∂ ¡’≈Á«Ó’ ‹ΔÚÈ Á≈
Ëπ≈ ω≈«¬¡≈Õ ÎÒ√±Í, ¿π√ È∂ ¡≈Í ¡Â∂ ¡≈͉∂ fiß‚≈ ÏÁ≈ «√æ÷
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÂØ∫ ’¬Δ Íπ√Â’ª «Ò÷Δ¡ª/«Ò÷Ú≈¬Δ¡ªÕ Ó’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª
ÓÈÿÛ ¡Â∂ ’æ⁄ÿÛ ÓÈΩª È∂ «¬’ Ú≈Δ Âª √≈Δ ÁπÈΔ¡ª «Ú⁄ ÂÊæÒΔ
Ó⁄≈ «ÁæÂΔÕ «‹√ Á∂ ÍzÂΔ’Ó Ú‹Ø∫ Íæ¤ÓΔ Á∂Ùª Á∂ «ÚÁÚ≈È≈ È∂ ¡≈͉≈
ωÁ≈ ÔØ◊Á≈È Í≈«¬¡≈Õ «¬È∑ª «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ ÓØ‘Δ ’ÀÒ∂ÎØÈΔ¡≈ Á≈ ‚≈.
‹√ÏΔ «√ßÿ Ó≈È ˛Õ Ó≈È È∂ ¡È∂’ ’≈ÈÎß√ª ≈‘Δ∫ «ÚÁÚ≈Ȫ ˘ «¬’æ·≈
’ΔÂ≈ ¡Â∂ “◊π± ◊zßÊ” Ï≈∂ ⁄Ò≈¬Δ¡ª ˆÒ Ë≈È≈Úª Á≈ ÷ø‚È ’ΔÂ≈Õ
Ó’Ò≈¿±‚ ¡Â∂ ‘Ø «ÚÁÚ≈Ȫ ÁΔ¡ª ÓÈΩª Á∂ ÷ø‚È «Ú⁄ ’πfi «ÚÁÚ≈Ȫ È∂
Ì≈Úπ’Â≈ ÂØ∫ ’ßÓ «Ò¡≈ Í ’πfi ’π È∂ ÁÒΔÒ È≈Ò ÓÈΩª Á≈ ÷ø‚È ’ΔÂ≈Õ
«¬È∑ª ’≈ÈÎß√ª «Ú⁄ ÓÀ˘ ÚΔ Ù≈ÓÒ ‘؉ Á≈ ÓΩ’≈ «Ó«Ò¡≈Õ ‘æÊÒ≈ Í∂Í ¿πÈ∑ª
’≈ÈÎß√ª «Ú⁄ «Ú¡’ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ «Ú⁄≈ª Á≈ Ú∂Ú≈ ˛Õ «¬√ Í∂Í «Ú⁄
Í«‘ÒΔ Ú≈ Íø‹≈ÏΔ «ÒÍΔ, ≈◊ª ¡Â∂ ¤ßÁª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ◊πÏ≈‰Δ ÁΔ «Ò÷ÂΔ
ÍzÓ≈«‰’Â≈ Ï≈∂ «Ú⁄≈ Í∂Ù ’ΔÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄≈ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ÓÀ∫
¿πÓΔÁ ’Á≈ ‘ª «’ ◊πÏ≈‰Δ ÁΔ ¡Â∂ ÷≈√ ’’∂ “◊π± ◊ßzÊ” √≈«‘Ï ÁΔ
ÍzÓ≈«‰’Â≈ ”Â∂ ’Á∂ ’Ø¬Δ ‘Ø Ú≈Á-«ÚÚ≈Á ÷Û∑≈ È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ EI
«‘¿± ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª ÓÈÿÛ ÓÈΩª Á≈ ÷ø‚È
«¬√ «Ú⁄ ’Ø¬Δ Ùæ’ È‘Δ∫ «’ «‘¿± ÓÀ’Ò≈¿±‚ «¬’ «√æ÷ «ÚÁÚ≈È ˛Õ
«¬√ «Ú⁄ ’Ø¬Δ «’ß±-Ízß± È‘Δ∫ «’ ¿π√ È∂ «√æ÷ ËÓ Á∂ Ó±Ò «√˪ª Ï≈∂ Ï‘πÂ
’πfi «Ò«÷¡≈ ˛Õ Í ’Δ «Ò«÷¡≈ ˛, «’√ Íæ÷Ø∫ ¡Â∂ «’√ ÓßÂÚ È≈Ò «Ò«÷¡≈
˛, ¿π√ Ï≈∂ Ùæ’ ˛Õ ¿π√ È∂ «√æ÷ ËÓ Á∂ Ó±Ò «√˪ª ˘ ‹≈‰Ïπæfi ’∂ Á≈◊Δ
’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ˛Õ ’«‘ßÁ≈ ¿π‘ «¬‘ ˛ «’ ¿π√ È∂ ¡≈͉∂ Ùß’∂ Á± ’È
Ò¬Δ ’πfi √Ú≈Ò ¿π·≈¬∂ √ÈÕ Í ‹∂ √Ú≈Ò ‘Δ ˆÒ ‘؉ Áª √‘Δ ¿πμÂª ÁΔ
¡≈√ «’Ú∂∫ æ÷Δ ‹≈ √’ÁΔ ˛? √Ú≈Ò ¿π√ È∂ «√æË∂ È‘Δ∫ Íπæ¤∂, ÍzΔ’ÒÍ ÓÈΩª
(Hypotheses) Á∂ ±Í «Ú⁄ ÿÛ∂ ‘ÈÕ √Ú≈Ò ¡Â∂ ÓÈΩ «Ú⁄ ¯’ ˛ : √Ú≈Ò
¡≈Í‰Δ √±fi «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ’È Ò¬Δ Íπæ¤∂ ‹ªÁ∂ ‘È Í ÓÈΩ «¬’ ÍzΔ’ÒÍÂ
Ë≈È≈ ˘ «√Ë ’È Ò¬Δ Ï‰≈¬Δ ‹ªÁΔ ˛Õ «Ú«◊¡≈È Á∂ ÷∂Â «Ú⁄ ÓÈΩª
Ò¬Δ Êª ˛ «’¿π∫«’ «¬‘ ÏÁÒ‰‘≈ ÌΩ«Â’ «√˪ª Á≈ ¡≈Ë≈ ωÁΔ¡ª
‘ÈÕ Í ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ ¡√±Ò È‘Δ∫ ÏÁÒÁ∂ «¬√ Ò¬Δ «¬√ ÷∂Â «Ú⁄
ÓÈΩª Ò¬Δ ’Ø¬Δ Êª È‘Δ∫Õ ‘ª, ¿πÈ∑ª ËÓª «Ú⁄ ª ÓÈΩª ¿π√≈Δ¡ª ‹≈
√’ÁΔ¡ª ‘È ‹Ø «¬«Â‘≈√’ Âæʪ ”Â∂ ¡Ë≈ ‘؉ «‹Ú∂∫ «¬√≈¬Δ, Ô‘±ÁΔ ¡Â∂
«¬√Ò≈Ó ËÓÕ «¬È∑ª Á∂ ËÓ ◊zßÊ √ßÏßË ÍÀØ’≈ª Á∂ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰∂ ÂØ∫
Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷∂ ◊¬∂Õ Í ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ ‘Ø∫Á «¬«Â‘≈√ ”Â∂ «ÈÌ È‘Δ∫
«’¿π∫«’ «¬√ Á≈ √ß’ÒÈ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ıπÁ ¡≈͉∂ Á√Â∂ ÓπÏ≈’
È≈Ò ’ΔÂ≈Õ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ ‘π‰ ˜±Δ È‘Δ∫ «’ ÓÀ’Ò≈¿±‚ Íæ÷Δ¡ª ÚÒØ∫ ¿π·≈¬∂ ◊¬∂
√Ú≈Òª Á≈ ¿πμÂ «ÁæÂ≈ ‹≈Ú∂ «’¿π∫«’ «¬È∑ª Á≈ «È͇≈≈ ͱÏΔ ¡Â∂ Íæ¤ÓΔ
«√æ÷ «ÚÁÚ≈Ȫ ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ ¸æ«’¡≈ ˛ (See Globalsikhstudies.net)Õ Âª
ÚΔ ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÁΔ¡ª ’πfi ÓÈΩª ˘ ¿π√ ÁΔ ÓΩÒ’ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ «Ò÷ ’∂ ¿πÈ∑ª
Á∂ ¿πμÂ Á∂‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ª◊∂ ª «’ Í≈·’ª ˘ ¡√ÒΔ¡Â Á≈ ÍÂ≈ Òæ◊
√’∂ Õ
ÓÈΩÂ-A
The Janam-Sakhis of Guru Nanak are, "hagiographic accounts
with a very substantial portion of legend and of very little historical
value... the Janam-Sakhis are not biographical works." (Guru Nanak
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ F@
and the Sikh Religion)
¡Ê≈Â, ◊π± È≈È’ ÁΔ¡ª ‹ÈÓ √≈÷Δ¡ª ’Ê≈ ’‘≈‰Δ¡ª ‘È
«‹È∑ª Á≈ Ï‘πÂ≈ «‘æ√≈ ÁßÁ-’Ê≈Úª Â∂ ¡Ë≈ ‘؉ Á∂ È≈Â∂ ÂÚ≈Δ÷ Ò¬Δ
Ï‘π ÿæ‡ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ˛Õ «¬È∑ª ˘ (◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ) ÁΔ ‹ΔÚÈΔ Á≈ «‘æ√≈
È‘Δ∫ Óß«È¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ
ÂæÊ
ÓÀ’Ò≈¿±‚ ABD √≈÷Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ CI ˘ «ÏÒ’πÒ √ÚΔ’≈ È‘Δ∫ ’Á≈,
EH ˘ Ùæ’Δ √ÓfiÁ≈ ˛ ¡Â∂ CG ˘ ÁßÁ ⁄æÏ ’∂ Ô’ΔÈΔ ÓßÈÁ≈ ˛Õ ¬∂Ê∂ ¡√Δ∫
¡√ÚΔ’≈ ‹ÈÓ √≈÷Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ ’∂ÚÒ ÁØ Á≈ ‹≈«¬˜≈ ÒÀ ’∂ «√æË ’ª◊∂ «’
ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÁΔ ÓÈΩÂ-A «’ßÈΔ fi±·Δ ˛Õ
(¿) ¶’≈ ÁΔ Î∂Δ : ◊π± È≈È’ ‹Á ¶’≈ ◊¬∂ ª ¿πÊ∂ «ÙÚ Ì◊ ≈‹≈
«ÙÚÈ≈Ì Á≈ ≈‹ √ΔÕ ¿π‘ «‹√ ʪ ”Â∂ ·«‘∂ ¿πÊ∂ ¿πÈ∑ª ÁΔ Ô≈Á
«Ú⁄ «¬’ ’π±’Ò Ó≈ÁÍ (◊π± Á≈ «Íø‚) Ú«√¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√
«Íø‚ Á∂ Ú≈√Δ¡ª È∂ ◊π± È≈È’ ‹Δ ÁΔ E@@ √≈Ò≈ Ú∑∂◊ß„ ÏÛΔ Ë±Ó-
Ë≈Ó È≈Ò ÓÈ≈¬Δ √ΔÕ «¬√ ÂØ∫ ÚΔ ÍπıÂ≈ ÍÓ≈‰ «¬‘ ˛ «’ ¶’≈
Á∂ ¡≈«’¿πÒØ‹Δ’Ò «ÚÌ≈◊ (Íπ≈‰Δ¡ª Ú√ª Òæ̉ Ú≈Ò∂ «ÚÌ≈◊)
È∂ «¬’ «ÙÒ≈ Ò∂÷ ÒæÌΔ ˛ «‹√ ¿πμÂ∂ √ß√«¥Â «Ú⁄ “È≈È’ ¡⁄≈Δ¡≈”
«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛ ‹Ø ¡æ‹’Ò∑ ¶’≈ Á∂ ¡È±≈Ë≈Íπ «ÓÔ±˜Δ¡Ó «Ú⁄
√ªÌΔ Í¬Δ ˛Õ
(¡) Ï◊Á≈Á ÁΔ Î∂Δ : Ï◊Á≈Á ÁΔ Î∂Δ Ï≈∂ ÁØ ÍzÓ≈‰ Í∂Ù ’ª◊∂Õ
(A) Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ ¡≈Í‰Δ Ú≈ Èß. CE «Ú⁄ ◊π± È≈È’ Á∂
Ï◊Á≈Á ‹≈‰ Á≈ «˜’ «¬È∑ª ÙÏÁª «Ú⁄ ’◊∂ ‘È :
«Î« Ï≈Ï≈ ◊«¬¡≈ Ï◊Á≈Á ÈØ Ï≈‘ ‹≈«¬ ’Δ¡≈ ¡√Ê≈È≈
«¬’ Ï≈Ï≈ ¡’≈Ò ±Íπ Á±‹≈ Ï≈ÏΔ ÓÁ≈È≈
«ÁæÂΔ Ïª«◊ «ÈÚ≈«‹ ’« √ßπÈ √Ó≈«È ‘Ø¡≈ ‹‘≈È≈Õ
√πÈ Óπ«È È◊Δ Ì¬Δ Á∂«÷ ÍΔ Ì«¬¡≈ ‘∂≈È≈Õ
Ú∂÷À «Ë¡≈È Ò◊≈«¬ ’« «¬’π Î’Δ Úæ‚≈ Ó√Â≈È≈Õ
Íπ«¤¡≈ «Î’À Á√Â◊Δ ’¿π‰ Î’Δπ «’√’≈ ÿ«‘≈È≈?
È≈È’ ’«Ò «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ Ïπ Î’Δ𠫬’Ø Í«‘⁄≈È≈Õ
Ë ¡≈’≈√ ⁄‘±«Á√ ‹≈È≈®CE®
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Á≈ ‹ÈÓ È≈È’ ‹ÈÓ ’≈Ò Á∂ ¡ßÂÒ∂ √≈Òª Á∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FA
«¬Á-«◊Á ‘Ø«¬¡≈Õ ¿π‘ ¤Ø‡Δ ¿πÓ ÂØ∫ ‘Δ ◊πÏ≈‰Δ È≈Ò ‹πÛ∂ ‘Øج∂
√ÈÕ «√æË ˛ «’ ¿πÈ∑ª ˘ ◊π±-’≈Ò Ï≈∂ ͱΔ Ú≈’¯Δ¡Â √ΔÕ Í
ÓÀ’Ò≈¿±‚, «ÏȪ «’√∂ ÍzÓ≈‰ Á∂, ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÁΔ
ÍΩÛΔ ¿π√ ÁΔ ’ÒÍÈ≈ ˛Õ «¬‘ ¿π√∂ Â∑ª ÁΔ ◊æÒ ˛ «‹Ú∂∫ Ïæ⁄∂ Á∂
‹ßÓ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‘√ÍÂ≈Ò Ú≈Ò∂ ¿π√ ÁΔ Óª ˘ ’«‘‰ «’ “«¬‘ ±ß
È‘Δ∫ ‹ß«Ó¡≈, Â∂Δ ’Ò͉≈ ˛”Õ
(B) Ï◊Á≈Á «Ú⁄ Á√Â◊Δ ÍΔ ¡ÏÁπÒ’≈Á Á≈ Ó’Ï≈ ˛, «‹√
¿πμÂ∂ ¡Ω‡ØÓÈ Âπ’Δ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ «¬’ ’ÂÏ≈ ⁄ΩÍ¬Δ ¤ßÁ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ ˛ ‹Ø «¬√ Íz’≈ ˛Õ
1. Gor ne murad eyelidi hazrate-I Rabbi-i
(See what the glorious lord proposed)
2. Baba Nanak fakir ols taki mimaret djedid
(Baba Nanak that the bulding should be new)
3. Yediler imdad edub gldi ki tarikhine came.
(The seven having given help, there for the chronogram of it)
4. Yapdi thewab edjr ede ani muridi-I said
(The blessed disciple performed a meritorious work; may He
reopense it)
«¬√ ⁄ΩÍ¬Δ ¿πμÂ∂ Â≈Δ÷ «‘‹Δ IAG (AEAA ¬Δ.) «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ
ÓÀ’Ò≈¿±‚ «¬√ ÂæÊ ˘ æÁ ’È Ò¬Δ ’¬Δ ÓÈÿÛ ÁÒΔÒª Í∂Ù ’Á≈ ˛
¿πÈ∑ª «Ú⁄Ø∫ «¬√ Á≈ «˜’ ’Á∂ ‘ªÕ «¬√ πÏ≈¬Δ ÁΔ Á±‹Δ √Â «Ú⁄ “Ï≈Ï≈
È≈È’” ÏÛ∂ √≈¯ Ò¯˜ª «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ Í «¬√ πÏ≈¬Δ Á∂ π’Ȫ
Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ÓÒ≈¿±‚ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ ÙÏÁ “Ï≈Ï≈ È≈È’” ¤ßÁ Á∂ «Ò‘≈‹ È≈Ò
π’È «Ú⁄ «Îææ‡ È‘Δ∫ Ï«‘ßÁ≈ «¬√ Ò¬Δ ÓÀ∫ «¬√ ◊Ú≈‘Δ ˘ È‘Δ∫ ÓßÈÁ≈Õ «¬‘
ÁÒΔÒ «¬’ ÍÒ∂ Á‹∂ ÁΔ ‘≈√Ø‘Δ‰Δ ◊æÒ ˛Õ ‹∂’ Ȫ “Ï≈Ï≈ È≈È’” ¤ßÁ
«Ú⁄ «Îæ‡ È‘Δ∫ ÚΔ ‘πßÁ≈ ª ’Δ ’ÂÏ∂ Â∂ √≈¯ Ò¯˜ª «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈
“Ï≈Ï≈ È≈È’” Á≈ Ȫ fi±·≈ ˛? Í ÓÀ’Ò≈¿±‚ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ fiß‚≈ ÏÁ≈ «¬√
Â∑ª ÁΔ¡ª ¿±‡-͇ª◊ ÁÒΔÒª ˘ ¿π√ ÁΔ «ÚÁÚÂ≈ Á√Á∂ ‘ÈÕ ‘Ø «Ú√Ê≈
Ò¬Δ ‚≈. ÂzÀÒØ⁄È «√ßÿ ÁΔ Íπ√Â’, Earnest Trumpp and W.H. Mcleod :
As Scholars of Sikh History and Culture Ú≈⁄Δ ‹≈ √’ÁΔ ˛Õ
ÓÈΩÂ-B
"To Sikhs of subsequent generations Guru Nanak is the founder
of Sikh religion. In another sense, however, the term 'founder' is
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FB
misleading, for it suggests that Guru Nanak originated not merely a
group of followers but also a school of thought, of set of teachings.
This can be accepted as true only in a highly qualified sense. If we
place Guru Nanak within his own historical context, if we compare
his teachings with those of other contemporary of earlier religious
figures, we shall at once see that he stands firmly within a well-
defined tradition. What Guru Nanak offers us is the clearest and most
highly articulated expression of the nirguna sampradaya the so-called
Sant tradition of Northern India, (The Evolution of the Sikh Community)
√≈ßÙ : √≈∂ «√æ÷, ◊π± È≈È’ ˘ «√æ÷ ËÓ Á≈ Ï≈ÈΔ ÓßÈÁ∂ ‘È, Í
ÙÏÁ “Ï≈ÈΔ” ÁΔ ÚÂØ∫ ◊πßÓ≈‘’πÈ ‘À «’¿π∫«’ «¬‘ ÙÏÁ ¿π√ ˘ «¬’ «È√«⁄Â
«Ú⁄≈Ë≈≈ È≈Ò ‹ØÛÁ≈ ˛Õ ◊π± È≈È’ ˘ «√æ÷ ËÓ Á≈ Ï≈ÈΔ Âª ‘Δ Óß«È¡≈
‹≈ √’Á≈ ‹∂ ¿π√ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ˘ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ßÁÌ «Ú⁄ æ÷ ’∂ ¿πμÂΔ
Ì≈ ÁΔ √ß ÍzßÍ≈ È≈Ò ‹ØÛ ’∂ «Ú⁄≈Δ¬∂Õ ¿π√ È∂ ’∂ÚÒ √ß ÍzÊ≈ ˘
√ß◊·Â ’’∂ «È◊πÈ √ÓÍÁ≈¬∂ ÁΔ ÈΔ∫‘ ˘ Әϱ ’ΔÂ≈Õ
ÂæÊ
¿π√ Ú∂Ò∂ «ÂßÈ «‘ßÁ± Óæ √È : ÚÀÙÈÚ, Ú∂ÁªÂΔ ¡Â∂ È≈ÊÚ≈ÁÕ ‹∂
«¬È∑ª ÁΔ¡ª Δª Á≈ «√æ÷ ËÓ È≈Ò Óπ’≈ÏÒ≈ ’Δ¬∂ ª ’Ø¬Δ Ï‘πÂΔ √ªfi
È‘Δ∫ ˛Õ ’πfi ÍzÓπæ÷ ¡ßÂª Á≈ ‹≈«¬˜≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ
A. ¡ÁÚÀÂÚ≈Á : «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ «¬’ æÏ «Ú⁄ «ÚÙÚ≈√ ÷Á≈ ˛, «‘ßÁ±
Óæ ÁÚÀÂÚ≈ÁΔ ‘ÈÕ
B. Ïz«‘Ó⁄≈Δ : «√æ÷ ËÓ Ïz«‘Ó⁄≈Δ È‘Δ∫, «‘ßÁ± Óæ «¬√ «Ú⁄ Ô’ΔÈ
æ÷Á∂ ‘ÈÕ
C. «Â¡≈◊Ú≈Á : «√æ÷ ËÓ «‘ßÁ± Óæª Á∂ ¿πÒ‡ «Â¡≈◊Ú≈ÁΔ ÁΔ Êª
‹ΔÚÈ √ßÍßÈ (Whole life system) ËÓ ˛Õ
D. ‹≈Â-Í≈ : «√æ÷ ËÓ ‹≈Â-Í≈ «Ú⁄ Ô’ΔÈ È‘Δ∫ ÷Á≈ ‹Á«’
«‘ßÁ± Óæ ÷Á∂ ‘ÈÕ
E. ¡ÚÂ≈Ú≈Á : «√æ÷ ËÓ ¡ÚÂ≈Ú≈ÁΔ È‘Δ∫, È≈ÊÚ≈ÁΔ¡ª ÂØ∫ ¤πæ‡
«‘ßÁ± Óæ ¡È∂’ª ¡ÚÂ≈ª ÁΔ Í±‹≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
F. «Ú¡≈‘-Ù≈ÁΔ : «√æ÷ ËÓ «¬√ÂΔ ÍπÙ Á∂ Í«ÚæÂ ÏßËÈ «Ú⁄
Ô’ΔÈ ÷Á≈ ˛, «‘ßÁ± Óæ «Ú⁄ È≈Δ Á∂ Í¤≈Ú∂∫ ÂØ∫ ÚΔ Ï⁄‰ ÁΔ
Óæ «ÁæÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ È≈Ê √ßÌØ◊ ≈‘Δ∫ «ÈÚ≈‰ Í≈¿π∫Á∂ ‘ÈÕ
G. Á∂Ú Í±‹≈ : «‘ßÁ± Óæ «¬√ «Ú⁄ «ÚÙÚ≈√ æ÷Á∂ ‘È, «√æ÷ ËÓ È‘Δ∫
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FC
æ÷Á≈Õ
H. ¡«Ë¡≈ÂÓÚ≈Á : «√æ÷ ËÓ Á≈ ¡«Ë¡≈ÂÓÚ≈Á «¬’ æÏ Á∂ ¡√«ÂÂÚ
«Ú⁄Ø∫ ¿π◊ÓÁ≈ ˛, «‘ßÁ± Óæ Á≈ Á∂ÚÚ≈ÁΔ ˛Õ
I. «Ó«Ê¡≈ : «√æ÷ ËÓ Á∂ ¿πÒ‡ «‘ßÁ± Óæ «Ó«Ê¡≈ «Ú⁄ ÌØ√≈ ÷Á∂
‘ÈÕ ¿πÈ∑ª Ò¬Δ «¬‘ √ß√≈ «Ó«Ê¡≈ ˛ Í «√æ÷ ËÓ Ò¬Δ ¡√ÒΔ¡ÂÕ
A@. ’Ó’ª‚ : «√æ÷ ËÓ ’Ó’ª‚ª «Ú⁄ Ô’ΔÈ È‘Δ∫ æ÷Á≈, «‘ßÁ± ÓæÂ
«¬È∑ª È≈Ò Ì«¡≈ «Í¡≈ ˛Õ
Í≈·’ ¡≈Í ‘Δ «È‰≈ ’ ÒÀ‰ «’ «√æ÷ ËÓ, «‹√ ÁΔ ÈΔ∫‘ ◊π±
È≈È’ ‹Δ È∂ æ÷Δ, «¬’ Ú÷≈ ËÓ ˛ ‹ª ÓÀ’Ò≈¿±‚ Á∂ ’«‘‰ ¡Èπ√≈ √ßÂ
ÍzÊ≈ ÁΔ Ù≈ı ‹ª «‘æ√≈ Ó≈Â ˛Õ
ÓÈΩÂ-C
"Guru Arjan's principal source to compile (Adi Granth) was a
similar collection which tradition attributes to third Guru, Amar Das.
This collection consisted of two volumes, the so called Goindval
pothis. Thes Volumes included the works of the first three Gurus
together with those of Bhagats, and so provided a substantial nucleus.
... The Goindval pothis can thus be regarded as first source of the
Adi Granth and Guru Arjan's collection as an enlarged second
recension." (The Evolution of the Sikh Community)
¡Ê≈Â, ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ “¡≈«Á ◊zßÊ” «Ò÷‰ Ò¬Δ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò
ÍØÊΔ¡ª Á≈ √‘≈≈ «Ò¡≈, «‹È∑ª ˘ ◊π± ¡ÓÁ≈√ Á∂ Ȫ È≈Ò ‹Ø«Û¡≈ ‹ªÁ≈
˛Õ «¬‘ ÁØ «‹ÒÁª «Ú⁄ ‘È «‹È∑ª «Ú⁄ Í«‘Ò∂ «ÂßÈ ◊π±¡ª √Ó∂ Ì◊ª ÁΔ
Ï≈‰Δ ÚΔ Á‹ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª ˘ (◊π± ¡‹È Á∂Ú ÚÒØ∫ √ß’ÒÂ) ¡≈«Á
◊zßÊ Á≈ Í«‘Ò≈ ÷Û≈ Óß«È¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ◊zßÊ √≈«‘Ï ˘ √Ø«Ë¡≈
‘Ø«¬¡≈ Á±‹≈ √ß√’ÈÕ
ÂæÊ
A. ÍØÊΔ¡ª ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ : ÍØÊΔ¡ª “¡≈«Á ÏΔÛ” Á≈ Í«‘Ò≈ ÷Û≈ ª
‘Δ «√æË ‘Ø √’ÁΔ¡ª ‘È ‹∂ «¬‘ «¬√ ÂØ∫ Í«‘Òª «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘؉Õ
Í «¬‘ «Ò÷Δ¡ª Ï≈¡Á «Ú⁄ ◊¬Δ¡ª ‘ÈÕ «¬√ ÂæÊ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈
Ò¬Δ ¡√Δ∫ ÷Û≈-«Ú«◊¡≈È Á∂ √Ó’≈ÒΔ «ÚÁÚ≈È Íz.Ø ÍzΔÂÓ «√ßÿ
Í«‡¡≈Ò≈ ‘Øª ÁΔ ÷Ø‹ Á≈ «√æ‡≈ Á‹ ’Á∂ ‘ªÕ ¿π√ È∂ Ìͱ ÷Ø‹ ÂØ∫
Ï≈¡Á ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ ÈßÏ-A, «‹√ ˘ ¡≈‘Δ¡≈Íπ Ú≈ÒΔ ÍØÊΔ ÚΔ
«’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛, ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δı Ï≈∂ ‘∂·Ò∂ «√æ‡∂ ’æ„∂ ‘ÈÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FD
 (¿) ÍØÊΔ ÁΔ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ ¡≈ßÌ’ ÍæÂ∂ ”Â∂ “Ú-√≈Í” ÁΔ¡ª
«Ò÷ª «¬’ ‘æÊ ÁΔ¡ª «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘È, Í ÁØÚ∂∫ «Ò÷ª ‘Ó
¿πÓ È‘Δ∫ ‘È, ÍæÂ≈ ¿πÓ «Ú⁄ ¤Ø‡≈ ˛Õ
(¡) √ßÓ ‹≈¡ÒΔ ˛ Â∂ «¬√ ÁΔ ‹≈¡Ò√≈˜Δ Á≈ Ó’√Á “ÍØÊΔ” ˘
◊π± ¡‹È Á∂Ú Ú≈ÒΔ “¡≈«Á ÏΔÛ” ÂØ∫ Í«‘Òª ÁΔ «Ò÷ √≈ÏÂ
’È≈ √ΔÕ
(¬) ‹≈¡ÒΔ √ßÓ (AFEB-AEIE ¬Δ.) ¡Èπ√≈ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ‹Δ
ͱ∂ ‘Ø ¸æ’∂ √ÈÕ (AEGD ¬Δ√ÚΔ «Ú⁄), ◊π± ≈Ó Á≈√ ‹Δ √Ó≈ ¸æ’∂
√È (AEHA ¬Δ.)Õ Í ÍæÂ∂ «Ú⁄ Ú Á∂‰ Ú≈Ò∂ Í«‘Ò∂ «ÂßÈ ◊π±¡ª
˘ ‘Δ Áæ«√¡≈ «◊¡≈ ˛, ⁄ΩÊ∂ Á≈ Ȫ È‘Δ∫ «Ò¡≈ «◊¡≈Õ ˙ÁØ∫ ◊π±
¡‹È Á∂Ú ◊π-◊æÁΔ ¿πÂ∂ √‹ ¸æ’∂ √È, Í ÍæÂ∂ È∂ «¬√ √⁄≈¬Δ
ÚÒØ∫ ¡æ÷ª ÏßÁ ’ΔÂΔ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ
(√) ÍæÂ∂ Â∂ “ÍØÊΔ” Á≈ Ó±Ò Ò∂÷’ ¡≈Í ÌæÒ≈ ◊Ø «Ú⁄Ø∫ √Δ Â∂ ¡≈͉∂
◊ØÂΔ¡ª «Ú⁄ ’≈ÎΔ ÍÌπÂ≈ Á≈ Ó≈Ò’ √ΔÕ
(‘) ÍæÂ∂ ÁΔ Ú≈’-«Ú¿π∫ Â∂ ÙÀÒΔ ¿πμÂ∂ ◊π«¡≈¬Δ ÁΔ ¡«ËÚ≈«‡˙∫
‡πæ‡Δ ¿πÓß◊ Ú◊Δ Ó≈È«√’Â≈ Á≈ «ÈÓ-Í√≈ ¡ÈπÌÚ ’È≈ ¡Ω÷≈
È‘Δ∫ ˛Õ
B. ◊π±¡ª È≈Ò √ßÏßË ≈◊ª «Ú⁄ ¡ßÂ : ÍØÊΔ¡ª ¡Â∂ “¡≈«Á ÏΔÛ”
«Ú⁄ Í«‘Ò∂ «ÂßÈ ◊π±¡ª ÚÒØ∫ ÚÂ∂ ◊¬∂ ≈◊ª ÁΔ¡ª ̪ª ¡Â∂
È≈Úª «Ú⁄ Ï‘π ¡ßÂ ˛Õ «Ó√≈Ò Á∂ ÂΩ ”Â∂ √±‘Δ ≈◊ «Ú⁄ ◊π±
È≈È’ Á∂ ÁØ ÙÏÁ (‹Í ÂÍ ’≈ ÏßËπ Ï∂ÛπÒ≈, ¡Â∂ Ì≈‚≈ ‘¤≈ √Ø ‹Ø
«Â√π Ì≈Ú√Δ) ¡Ó Á≈√ ‹Δ Á∂ Ȫ Ò≈¬∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ≈◊ Ï√ß «Ú⁄
◊π± È≈È’ Á∂ ⁄≈ ÙÏÁ (√◊Ò ÌÚ‰ Ó∂Δ Ó≈«¬¡≈, Ó∂Δ √÷Δ √‘∂ÒΔ
√πÈ‘π, ¡≈Í∂ ’πÁ«Â ’∂ √≈«‹ ¡Â∂ ÓÈ ÌπÒØ ÓÓ≈√ ¡≈«¬ ‹≈«¬)
◊π± ≈Ó Á≈√ ‹Δ Á∂ Ȫ ‘∂· Á‹ ‘ÈÕ ¬∂ÊØ∫ Âæ’ «’ ◊π± ¡Ó Á≈√
‹Δ Á≈ ≈◊ Ï√ß «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ÙÏÁ, ≈Â∂ √«⁄ È≈«Ó ‘Ø«, ◊π±
≈Ó Á≈√ ‹Δ Á∂ Ȫ Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ËÈ≈√Δ ≈◊ «Ú⁄ ◊π±
È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ÙÏÁ, ÈÁ« ’∂ Â≈ «√Ú«¡≈ ‹≈«¬, ◊π± ¡Ó
Á≈√ ‘Øª Á∂ Ȫ ‘∂∂· «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√∂ Â∑ª ÁΔ¡ª ¡‰«◊‰Â
‘Ø ÚΔ ’πÂ≈‘Δ¡ª ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁΔ¡ª ‘ÈÕ Í ÓÀ’Ò≈¿±‚
ÍØÊΔ¡ª ˘ “¡≈«Á ◊zßÊ” Á≈ Í«‘Ò≈ √ß√’È Áæ√Á≈ ˛Õ Ô≈Á ‘∂ «’
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª ◊π± √≈«‘Ï≈È Á∂ «ÚØËΔ ÓΔÈ≈ ËÛ∂ ÚÒØ∫ ◊π◊æÁΔ
Â∂ ‘æ’ ‹Ó≈¿π‰ Ò¬Δ Ï‰≈¬Δ¡ª ◊¬Δ¡ª √ÈÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FE
ÓÈΩÂ-D
The creation of Khalsa in 1699 "is the traditional interpretation
of the founding of the Khalsa. Traditions abound but so too do
compulsive tradition relating to the period of Guru Gobind Singh must
be, in some considerable measure, set aside. The slate must be wiped
clean and must not be reinscribed until we have ascertained just what
did take place during the eighteenth century. We may be sure that
something certainly happened of that Baisakhi day of 1699, and some
of the traditions will evenually turn out to be substantially accurate...
however, it is possible to demonstrate that many of the traditions are
historigraphical phenomena, features which developed subsequently but
which came, in even later interpretations, to be related to the time and
intentions of Guru Gobind Singh." (The Evolution of the Sikh Community)
√≈ßÙ «¬‘ «’ (AFII ¬Δ. «Ú⁄) ı≈Ò√∂ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ «¬’ ÍzßÍ≈
È≈Ò ‹π«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «Ú⁄≈ ˛Õ ÍzßÍ≈Úª ⁄ÒÁΔ¡ª «‘ßÁΔ¡ª ‘È Í «¬È∑ª
È≈Ò Ùß’≈Ú≈Á Á∂ ˜±Δ ÂæÊ ÚΔ ‹πÛ∂ «‘ßÁ∂ ‘ÈÕ Âª ÚΔ ‹Ø ’πfi √≈˘ ◊π±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ √Ó∂∫ ÁΔ ÍøzÍ≈ Ï≈∂ ÍÂ≈ ˛, ¿π√ ÂØ∫ Ì≈√Á≈ ‘À «’ «¬√ ˘ Ï‘πÂ≈
’’∂ ÒªÌ∂ ’ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ «¬«Â‘≈√ ÁΔ Îæ‡Δ ÍØ⁄ ’∂ ¿π√ Â∂ ¿πÈ≈ «⁄
’πfi ÚΔ ÁπÏ≈≈ È‘Δ∫ «Ò÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ «‹ßÈ≈ «⁄ «¬‘ √Ê≈Í ȑΔ∫ ‘Ø ‹≈Ú∂
«’ AHÚΔ∫ √ÁΔ «Ú⁄ ’Δ Ú≈Í«¡≈ √ΔÕ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ AFII ÁΔ «Ú√≈÷Δ
Ú≈Ò∂ «ÁÈ ’πfi ˜± Ú≈Í«¡≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ¡ß ˘ ’πfi ÍøzÍ≈Úª √æ⁄Δ¡ª ÚΔ
«È’Ò‰Õ Âª ÚΔ «¬‘ √Ê≈Í ’È≈ √ßÌÚ ˛ «’ Ï‘π √≈Δ¡ª ÍzßÍ≈Úª
«¬«Â‘≈√’ (√æ⁄ È‘Δ∫) ’Ê ‹≈ÍÁΔ¡ª ‘ÈÕ ¡Ê≈Â, ı≈Ò√∂ ÁΔ «√‹È≈ Á∂
È’Ùª ¡Â∂ Ò÷Ùª Á≈ «Ú’≈√ ¡Â∂ «¬È∑ª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ Ó◊Ø∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬∂
Í «¬È∑ª ˘ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ ’≈Ò ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ı≈Ò√≈ √≈‹È≈ Á∂ Ó’√Á
È≈Ò Ï≈¡Á «Ú⁄ ‹ØÛ «Ò¡≈ «◊¡≈Õ
ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÿπßÓ-«Î≈ ’∂ «¬‘ ’«‘‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ «‘≈ ˛ «’ AFII
ÁΔ «Ú√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ «È√«⁄ ÂΩ ”Â∂ ’πfi È‘Δ∫ Ú≈Í«¡≈Õ «√æ÷ª È∂ ı≈Ò√∂
ÁΔ «√‹‰≈ ˘ Ï≈¡Á «Ú⁄ «’¡≈√ ’’∂ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ È≈Ò ‹ØÛ «Ò¡≈
ª«’ «√æ÷ ÍøÊ «Ú⁄ Ì≈¬ΔÚ≈ÒÂ≈ Ï‰Δ ‘∂Õ ‘∂·ª ¡√Δ∫ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ
Á∂ √Ó’≈ÒΔ ¡Â∂ «È’‡ ÚÂΔ «¬«Â‘≈√’ Âæʪ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ «√æË
’ª◊∂ «’ ÓÀ’Ò≈¿±‚ ÁΔ «¬‘ Ë≈È≈ «’ßÈΔ ˆÒ ˛Õ
A. √ÀÈ≈Í«Â ◊π± √≈«‘Ï Á≈ ¡≈«ÈøÈ «√æ÷ √Δ «‹√ È∂ ◊π± √≈«‘Ï Á∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FF
¡’≈Ò ⁄Ò≈‰∂ (AG@H ¬Δ.) ÂØ∫ «ÂßÈ √≈Ò Ï≈¡Á (AGAA ¬Δ.) ¡≈͉Δ
Íπ√Â’, √zΔ ◊π √ØÌ≈, «Ú⁄ «¬√ Íz’≈ «Ò«÷¡≈ :
⁄∂ Ó≈√ ÏΔ«Â¿π √’Ò Ó∂Ò ÌÔØ ¡Í≈
ÏÀ√≈÷Δ ’∂ Á√ ÍÀ √«Â◊π ¥ΔÔØ «Ï⁄≈®E:AAH®
√ß◊ ÁÙÈ ’Âπ √Ï È◊ «Ï√Ê≈Õ
‘π¡À Á«¬¡≈Ò ÁÙÈ ÁΔ˙ ’È‘≈ ’Â≈®E:AAI®
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ’Δ ÷πÙΔ √ß◊«Â ’Δ «È‘≈ÒÕ
’Δ˙ Í◊‡ ÂÏ ı≈Ò√≈ ¸«’˙ √◊Ò ‹ß‹≈Ò®E:AB@®
√Ï √Óπ‘ √ß◊«Â «ÓÒΔ ÙπÌ √«Â´Áz ’∂ ÂΔ
’∂Â’ √πÈ Ì¬∂ ı≈Ò√≈ ’∂Â’ ̬∂ ¡ËΔ®E:ABA®
‹ Ó√ßÁ ÍzÌ ¬∂’ ‹Í Ô‘ «ÏÏ∂’ ‘ª ’ΔÈÕ
√«Â◊π √Ø √∂Ú’ «ÓÒ∂ ÈΔ Ó«‘ ‹Ø ÓΔÈ®F:ABB®
Ì≈¬Δ ÈßÁ Ò≈Ò ◊π± √≈«‘Ï Á∂ Ï‘π ‘Δ «◊¡≈ÈÚ≈È ¡Â∂ √‘∂Â∂ «√æ÷
«ÚÁÚ≈È √ÈÕ ı≈Ò√∂ Ï≈∂ ¿πÈ∑ª Á≈ ‹Ø «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ≈ ◊π± √≈«‘Ï È≈Ò
‘Ø«¬¡≈ ¿π√ Á≈ ¿πÒ∂÷ «¬√ Í’≈ ˛Õ
authority upon the sacred scripture (Guru Granth Sahib), and the
corporate Panth.This may perhaps be a retrospective interpretation,
a tradition which owes its origin not to an actual pronouncement of
Guru but to an instant need for maintanining the Panth's cohesion
during a late period. (The Evolution of the Sikh Community).
¡Ê≈Â, ı≈Ò√≈ ÍßÊ «Ú⁄ ◊π± ◊zßÊ ˘ ◊π◊æÁΔ Á∂‰ Ï≈∂ «¬’
√Ú≈Ò ÷Û∑≈ ˛Õ ÍøzÍ≈ ª √ßͱÈ ÂΩ ”Â∂ «¬‘ ÓßÈÁΔ ‘À «’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
‹Δ È∂ ◊π◊æÁΔ ◊π± ◊zßÊ ¡Â∂ «√æ÷ ÍßÊ ˘ «ÈÚ≈‹ΔÕ «¬‘ ÂæÊ Ù≈«¬Á ◊π± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ ¡Ê≈ «¬‘ ÂæÊ √æ⁄Óπ⁄ ◊π± √≈«‘Ï
ÚÒØ∫ ◊π± ◊zßÊ ˘ ◊π◊æÁΔ Á∂‰ ÁΔ ÓÔ≈Á≈ ˘ «Ú¡’ ȑΔ∫ ’Á≈ √◊Ø∫ ÍøÊ
ÁΔ ¬∂’Â≈ ÁΔ ÂæÂ’≈ÒΔ ÒØÛ ˘ Óπæ÷ ÷«Á¡ª «√æ÷ ÍøÊ È∂ Ï≈¡Á «Ú⁄
¡Í‰≈«¬¡≈Õ ‘∂·ª ¡√Δ∫ ’πfi ÍzÓ≈‰ª √«‘ «¬‘ «√æË ’ª◊∂ «’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ È∂ ◊π± ◊zßÊ ˘ ◊π◊æÁΔ ¡≈Í «ÁæÂΔ ¡Â∂ ¡≈͉≈ ÷≈√ ±Í Áæ«√¡≈Õ
√Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ÂæÊ Âª «¬‘ ˛ «’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ˘ ◊π± ◊zßÊ
˘ ◊π◊æÁΔ Á∂‰ Ï≈∂ ’Ø¬Δ ¡ÀÒ≈È ’È ÁΔ ÒØÛ È‘Δ∫ √Δ «’¿π∫«’ «¬‘ √æ⁄≈¬Δ
«√æ÷ª Á∂ ËÓ ◊zßÊ, ¡≈«Á ÏΔÛ, «Ú⁄ Í«‘Òª ‘Δ Á‹ ˛Õ

√π‰Ø ÈßÁ Ò≈Ò ¬∂‘Ø √≈⁄ Ï≈‰Δ ◊π± ◊π± ˛ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ï≈‰Δ ¡ß«Óz √≈∂Õ
Í◊‡ ’≈¿±∫ ¡≈͉∂ ¡≈Í® ◊πÏ≈‰Δ ’˛ √∂Ú’ ‹Èπ Ó≈È∂ Í«÷ ◊π± «È√Â≈∂®
⁄≈ ÏÈ «¬’ ÏÈ ’≈¿±∫ (¡ÙÍÁΔ®D®E®)
Ú≈«‘◊π± ’≈ ‹≈Í ‹Í≈¿±∫®
⁄Û∑À Âπß◊ ¿πÛ≈ÚÀ Ï≈‹® ‘∂·ª ’πfi ◊π± √≈«‘Ï Á∂ √Ó’≈ÒΔ ¡Â∂ «È’‡ÚÂΔ ÁÏ≈Δ «√æ÷ª ÁΔ
Âπ’ Á∂÷ ’ ‹≈ÚÀ Ì≈‹® ◊Ú≈‘Δ Í∂Ù ’Á∂ ‘ªÕ
√Ú≈ Ò≈÷ √∂ ¬∂’ ÒÛ≈¿±∫ Í«‘Ò≈ ÍzÓ≈‰ : ’ÚΔ √ÀÈ≈Í«Â ÁΔ Íπ√Â’, √zΔ ◊π √ØÌ≈, ◊π± ◊Ø«ÏßÁ
⁄Û∑À «√ßÿ «Â√ Óπ’ ’≈¿±∫® «√ßÿ ‹Δ ÁΔ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰∂ ÂØ∫ «ÂßÈ √≈Ò Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷Δ ◊¬ΔÕ «¬√ «Ú⁄Ø∫
fi±Ò‰ È∂‹∂ ‘√ÂΔ √≈‹∂ Í«‘Ò≈ ÍzÓ≈‰ ‘∂· «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
Áπ¡≈ Áπ¡≈ Í ÈØÏ Ï≈‹∂®
√Ú≈ Ò≈÷ ‹Ï Ëπ÷∂ ÍÒΔÂ≈ √«Â◊π ‘Ó≈ ¡Í ¡Í≈≈ ÙÏÁ «Ï⁄≈≈ ¡‹ ‹ßÕ
ÂÏ ı≈Ò√∂ ¿πÁÀ ¡√Ì ÒØ ‹ΔÂ≈® (ÂÈı≈‘È≈Ó≈) «‘ÁÀ Ë «Ë¡≈ÈΔ ¿π⁄Δ Ï≈ÈΔ ÍÁ «ÈÏ≈ÈΔ ¡Í ÍßÕ
◊«Â «Ó«Â ¡Í≈ß Ïπ «Ï√Ê≈ß Ú≈ È Í≈ß «’¡≈ ’ÊÈßÕ
ÓÈΩÂ-E
ÂÚ ‹Ø«Â Íz◊≈√Δ √Ï «ÈÚ≈√Δ √Ï ¿πÁ≈√Δ ÂÚ √ÈßÕ
"There is question of authority (of bestowing Gurdaddi to Guru
(®DC®H@H®)
Granth Sahib) within the evolving Khalsa. ...tradition attributes a
definitive answer to Guru Gobind Singh, one which conferrd personal Ì≈Ú «¬‘ «’ ◊πÏ≈‰Δ Á≈ “ÙÏÁ” ‘Δ ◊π± ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FG ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FH
 Á±‹≈ ÍzÓ≈‰ : Ì≈¬Δ ÈßÁ Ò≈Ò ‹Δ ÚΔ ¿πÍØ’Â ÍzÓ≈‰ ÁΔ ÍπÙ‡Δ ◊π±
√≈«‘Ï È≈Ò ‘Ø¬Δ Ú≈Â≈Ò≈Í ≈‘Δ∫ ’Á∂ ‘È ‹Ø “ÈßÁ Ò≈Ò «‘ÂÈ≈Ó≈” «Ú⁄
Á‹ ˛Õ
Íz√È : ÂπÓ ‹Ø ’‘≈ ◊πÁ∂Ú ‹Δ Á√È ’« ÓØ«‘ ¡«¬,
Ò÷Δ¬∂ ÂπÓ≈ Á√ ’‘ª ’‘Ø ÓØ«‘ √Ófi≈«¬Õ
¿πμÂ : ÂΔÈ ±Í ˛ ÓØ«‘ ’∂ √πÈØ ÈßÁ «⁄ Ò≈«¬Õ
«È◊π‰ √◊π‰ ◊π-ÙÏÁ ˛ ’‘∂ Âج∂ √Ófi≈«¬Õ
¬∂’ ±Í «Â‘ ◊π‰ Â∂ ÍÀÕ
È∂ È∂ «‹‘ «È◊Ó ¿π⁄ÀÕ
ÿ‡ ÿ‡ «Ï¡≈Í’ ¡ßÂ‹≈ÓΔÕ
ͱ «‘˙∫ «‹¿±∫ ‹Ò ÿ‡ Ì≈ÈΔÕ
Á±√≈ ±Í ◊zßÊ ‹Δ ‹≈ÈÕ
¿πÈ ’∂ ¡ß◊ Ó∂Ø ’ Ó≈ÈÕ
‹Ø «√÷ ◊π-Á√È ’Δ ⁄≈«‘Õ
Á√È ’À ◊zßÊ ‹Δ ¡≈«‘Õ
ÙÏÁ √π‰À ◊π «‘ «⁄ Ò≈«¬Õ
«◊¡≈È ÙÏÁ ◊π √π‰À √π‰≈«¬Õ
‹Ø Óπfi Ï⁄È √π‰È ’Δ ⁄≈«¬Õ
◊zßÊ ‹Δ ÍÛ∑À √π‰∂ «⁄ Ò≈«¬Õ
Ó∂≈ ±Í ◊zßÊ ‹Δ Ó≈ÈÕ
«¬√ ÓÀ Ì∂Á È‘Δ∫ ’π¤ Ó≈ÈÕ
ÂΔ√≈ ±Í «√÷ ˛ ÓØÕ
◊πÏ≈‰Δ «Â «‹‘ «È√ ÌØÕ
«Ú√≈‘ ÍzΔ ◊π ÙÏÁ ‹Ø ËÀÕ
◊π ’≈ Á√ «È ¿π· ’ÀÕ
ı≈Ò√∂ ˘ ¡≈͉≈ ±Í Á√«Á¡ª ¿πÈ∑ª È∂ Ï’ΩÒ √ÀÈ≈Í«Â «¬¿π∫ «’‘≈:
Â≈‘ √Ó∂ ◊π ÏÀÈ √πÈ≈ÔØ
ı≈Ò√≈ ¡≈ÍÈØ ±Í ÏÂ≈ÔØ
ı≈Ò√≈ ‘Δ √À ˛ÓÓ ’≈Ó≈
ÏıÙ ’Δ¿π ÷≈Ò√ ’Ø ‹≈Ó≈Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ FI
ÁØ‘≈
÷≈Ò√ Ó∂Ø ±Í ˛ ‘Ø∫ ÷≈Ò√ Á∂ Í≈«√
¡≈«Á ¡ß ‘Δ ‘Ø ˛ ÷≈Ò√ ÓÀ Íz◊≈√Õ
®DB®H@G®
¡ß«Â’≈
ÓÀ’Ò≈¿±‚ «¬’ ⁄Ò≈’ ¡Â∂ ËÛ∂Ï≈˜ «ÚÁÚ≈È ˛Õ ¿π‘ «’√∂ ÓÈΩÂ
Ï≈∂ ’Ø¬Δ ÌÓ ÌπÒ∂÷≈ ‹ª Ùß’≈ ÍÀÁ≈ ’È Òæ◊≈ Ì≈Ù≈ ÁΔ¡ª ’Ò≈Ï≈˜Δ¡ª ÂØ∫
’ßÓ ÒÀ∫Á≈ ˛Õ ¿π‘ √Ú≈Òª «Ú⁄Ø∫ √Ú≈Ò ’æ„ ’∂ ÌπÒ∂÷∂ Í≈¿π∫Á≈ ‹ªÁ≈ ˛ ‹Ø
¡≈«÷ ˘ ¡≈͉∂ ¡≈Í Ùæ’Δ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ¿π√ ÚÒØ∫ «’√∂ «√æË∂ Â’≈
¡Â∂ ¡≈ÒØ⁄È≈ ÂØ∫ Ï⁄‰ Á≈ Ú√ΔÒ≈ ˛, «’√∂ Ï«‘√ «Ú⁄ ÍÀ‰ ÂØ∫ ̪‹Ú≈ÁΔ
ÚÂΔ≈ ˛Õ «¬√∂ ’’∂ ¿π‘ ¡æ‹ Âæ’ «√æ÷ «ÚÁÚ≈Ȫ ÚÒØ∫ ¿π√ ÁΔ ÷Ø‹ Ï≈∂
¿π·≈¬∂ √Ú≈Òª ”Â∂ «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ≈ ’È Ò¬Δ ¡≈ÔØ«‹Â ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª
’≈ÈÎß√ª ‹ª ◊ØÙ‡Δ¡ª «Ú⁄, √æÁ∂ Á∂‰ Á∂ Ï≈Ú‹±Á, Ù≈«ÓÒ È‘Δ∫ ‘Ø«¬¡≈Õ
«’¿π∫«’ ¿π‘ ‹≈‰Á≈ ˛ «’ ¿π√ Á∂ √Ú≈Ò ¡Â∂ ÓÈΩª ÓÈÿÛ ‘Δ È‘Δ∫
’⁄ÿÛ ÚΔ ‘È, ÍzßÍ≈ ¡Â∂ ÍÓ≈«‰Â «¬«Â‘≈√’ √æ⁄≈¬Δ ÂØ∫ «ÏÒ’πÒ
¿πÒ≈ ¡Â∂ ¿±‰Δ¡ª ‘ÈÕ ¿π√ Á≈ √Ú≈Ê ’∂ÚÒ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ¡’≈Á«Ó’
¡Á≈«¡ª «Ú⁄ «¬’ «ÚÁÚ≈È Á∂ ÂΩ ”Â∂ √Ê≈Í ’È≈ √Δ «‹√ Ò¬Δ ¿π√
È∂ «√æ÷ ËÓ ˘ «ÈÙ≈È≈ ω≈ ’∂ ¡≈͉≈ ¿πμÒ± «√æË≈ ’ «Ò¡≈Õ Í «¬«Â‘≈√
È≈ ª ¡ßßÈ∑≈ ˛ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ÏØÒ≈, ¿π‘ ¡‹∂‘∂ ˆÀ«˜ßÓ∂Á≈ «ÚÁÚ≈Ȫ ˘, «ÏȪ
Ùæ’, ¡ß «Ú⁄ ¶Ï∂ ‘æÊΔ∫ ÒÀ ÒÀ∫Á≈ ˛Õ ¡«È√‡ ‡zßÍ ÚÒØ∫ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ
Ï≈‰Δ Ï≈∂ ˆÒ ◊æÒª ’«‘‰ ’’∂ ‹Ø ‘Ù ¿π√ Á≈ ¡’≈Á«Ó’ ¡Á≈«¡ª
«Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈, ¿π‘ √Ì ˘ Ô≈Á ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ
¡’≈Á«Ó’ ÷Ø‹ Á∂ Ȫ ”Â∂ ÓÀ’Ò≈¿±‚ È∂ ’πfi «√æ÷ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘
ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. ÁΔ¡ª «‚◊Δ¡ª Á≈ Ò≈Ò⁄ Á∂ ’∂ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ ¡≈Í‰Δ¡ª ÓÈΩª ÁΔ
ÍπÙ‡Δ ’≈¬ΔÕ ‹Á «¬√ ‡ØÒ∂ ÁΔ ¡÷ΩÂΔ ÷Ø‹ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ Ï≈∂ «√æ÷
«ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ÁÒΔÒª √«‘ ¡’≈Á«Ó’ ÍæË Â∂ √Ú≈Ò ÷Û∑∂ ’ΔÂ∂ ª «¬’
«Á¡≈ÈÂÁ≈ ÷Ø‹Δ ÁΔ Â∑ª «¬È∑ª Á∂ ¿πμÂ Á∂‰ ÁΔ Ï‹≈¬∂, ÓÀ’Ò≈¿±‚ ¡Â∂
¿π√ Á∂ ⁄∂«Ò¡ª È∂ Ï«‘√ ˘ Ë≈«Ó’ ß◊‰ Á∂ ’∂ ÒªÌ∂ ’ «ÁæÂ≈Õ ¡Ê≈Â,
«¬‘ ’«‘ ’∂ ◊æÒ ‡≈Ò «ÁæÂΔ «’ «√æ÷ª «ÚÁÚ≈Ȫ ÚÒØ∫ ¿π√ ÁΔ¡ª ÓÈΩª ÁΔ
‡Δ’≈-«‡æÍ‰Δ Ë≈«Ó’ Ì≈Úπ’Â≈ ‘∂· ’ΔÂΔ ‹≈ ‘Δ ˛Õ ¿πμÂ∂ ¡√Δ∫ ¿π√ ÁΔ¡ª
ÓÈΩª ˘ ‘±-Ï-‘± «Ò÷ ’∂ ¿πÈ∑ª Á≈ ÷ø‚È ’È Ò¬Δ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ ¡Â∂ ◊π±
’≈Ò È≈Ò ‹πÛ∂ ‘ج∂ «√æ÷ª/«ÚÁÚ≈Ȫ ÁΔ¡ª ÁÒΔÒ≈ Í∂Ù ’ΔÂΔ¡ª ‘ÈÕ ’Δ
«¬È∑ª ÁÒΔÒª Á≈ ¡≈Ë≈ Ë≈«Ó’ Ì≈Úπ’Â≈ ˛ ‹ª «¬«Â‘≈√’ √æ⁄≈¬Δ Á∂
®DA®H@F®
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ G@
¡≈Ë≈ ”Â∂ ’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ ¡’≈Á«Ó’ ÷Ø‹ Á∂ «√æ‡∂ ‘È? «¬√ Á≈ «È‰≈ Í≈·’
¡≈Í ‘Δ ÌÒΔ̪ ’ ÒÀ‰Õ ÓÀ’Ò≈¿±‚ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ fiß‚≈ÏÁ≈ª ÁΔ ¡÷≈¿πÂΔ
÷Ø‹ ÁΔ ¡√ÒΔ¡Â Ï≈∂ ‘Ø ‹≈ȉ Ò¬Δ ¡√Δ∫ Í≈·’ª ˘ Globalsikhstudies.net
˘ Ú≈⁄‰ ÁΔ Â≈¬ΔÁ ’Á∂ ‘ªÕ ı≈√ ’∂ ‹ÈÓ √≈÷Δ¡ª Ï≈∂ ‚≈. «’Í≈Ò «¬’ ÊΔ«√√ Á≈ ¡’≈Á«Ó’ ¡«Ë¡ÀÈ
«√ßÿ ÁΔ Íπ√Â’ “‹ÈÓ √≈÷Δ ÍzßÍ≈ : «¬«Â‘≈√’ «ÁzÙ‡Δ’Ø‰ ÂØ∫” ¡Â∂
(‚≈. «Í≤ÙΩ≈ «√øÿ ÁΔ ÍΔ. ¡À⁄. ‚Δ.)
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª Ï≈∂ ÍØz. ÍzΔÂÓ «√ßÿ ÁΔ Íπ√Â’ “¡≈‘Δ¡≈Íπ Ú≈ÒΔ ÍØÊΔ”
¡Â∂ ‚≈. ÏÒÚß «√ßÿ ÁΔ Íπ√Â’, "Early Sikh Scriptural Tradition : Myth
ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ‡Øª‡Ø «ÚÙÚ «Ú«Á¡≈Ò≈ ÂØ∫ AIIA «Ú⁄ «¬’ ÊΔ«√√
and Reality". ÁπæË Á≈ ÁπæË ¡Â∂ Í≈‰Δ Á≈ Í≈‰Δ ¡≈͉∂ ¡≈Í∂ «È÷ ’∂
““¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ Ó±Ò ’ÊÈ ¡Â∂ Ì≈Ú≈Ê”” Á∂ «√Ò∂÷ ‘∂· «Ò÷ ’∂ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ.
√≈‘Ó‰∂ ¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
ÁΔ ¿πÍ≈ËΔ ‘≈√Ò ’ΔÂΔÕ «¬√ ÊΔ«√√ ≈‘Δ∫ ¿πÈ∑ª È∂ «√æ÷ª Á∂ Í≈ÚÈ ◊zßÊ ÁΔ
√ßÍ≈ÁÈ≈, «¬√ «Ú⁄ÒΔ ’πfi Ï≈‰Δ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ ¡Â∂ Ï≈‰Δ Á∂ «¬Ò‘≈ÓΔ Íæ÷
Ï≈∂ ’πfi «’ß± ¿π·≈¬∂Õ ÎÒ√±Í «¬√ ÊΔ«√√ ÁΔ Ë≈«Ó’ «Ú⁄≈Ë≈≈ ¡Â∂
«¬√ «Ú⁄ÒΔ ‘Ø √Óæ◊Δ Ï≈∂ ¡È∂’ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ¡≈͉∂ ¡≈͉∂ ÓÂÌ∂Áª Á≈
«¬˜‘≈ ’ΔÂ≈Õ «¬√ Ò∂÷ ≈‘Δ∫ ¡√Δ∫ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÊΔ«√√ ÁΔ ÓΩ«Ò’Â≈ ¡Â∂
ÍzÓ≈«‰’Â≈ Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈ ’ª◊∂Õ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «¬‘ «Ú⁄≈È ÁΔ ÒØÛ ˛
«’ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. Á∂ ÊΔ«√√ Ò¬Δ ÷Ø‹ Á∂ Ó±Ò Âæ ’Δ ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª ÁΔ Í±ÂΔ
Ò¬Δ ¡’≈Á«Ó’ ¡Ë≈«ÙÒ≈ ’Δ ˛?
ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. ÁΔ ¡’≈Á«Ó’ ¡Ë≈«ÙÒ≈
ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. ¡Ê≈ «ÎÒ≈√ÎΔ ÁΔ ‚≈’‡∂‡ (Doctor of Philosophy)
«Ú«◊¡≈È, ËÓ, √≈«‘ ¡Â∂ ‘Ø √Ó≈«‹’ ÷∂Âª «Ú⁄ «ÁæÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ «¬‘
¿πÍ≈ËΔ (Degree) «’√∂ «ÚÙ∂ ÁΔ ÓΩ«Ò’ ÷Ø‹ (Original research) Á∂ ¡≈Ë≈
Â∂ «¬’ «ÚÙÚ «Ú«Á¡≈Ò≈ ‹ª ÷Ø‹ ’∂∫Á ÂØ∫ Íz≈Í ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘∂Õ «¬√
¿πÍ≈ËΔ ÁΔ Ó±Ò ¡ÚæÙ’Â≈ ’∂ÚÒ «¬‘ ˛ «’ ÷Ø‹ ÓΩ«Ò’ ‘ØÚ∂ ¡Ê≈ ¡«‹‘Δ
÷Ø‹ È≈ ª Í«‘Òª «’√∂ È∂ ’ΔÂΔ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ È≈ ‘Δ √≈«Ó¡’ ÂΩ ”Â∂ Íz’≈ÙÂ
‘Ø ¸æ’Δ ‘ØÚ∂Õ ÷Ø‹ «Ú⁄ ¿π‘ Âæ ‘؉∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘È, «‹È∑ª ≈‘Δ∫ Ó≈ÈÚÂ≈ Á≈
«’√∂ È≈ «’√∂ Íæ÷Ø∫ ÌÒ≈ ‘Ø √’∂Õ ÍÁ≈Ê’, √Ó≈«‹’ ‹ª ±‘≈ÈΔ ÂΩ ”Â∂
Ó≈ÈÚÂ≈ Á≈ ’«Ò¡≈‰ ÷Ø‹ ≈‘Δ∫ ‘Ó∂Ù≈ ‘πßÁ≈ ¡≈«¬¡≈ ˛Õ Í‘Δ¬∂, «Ï‹ÒΔ,
‡ÀÒΔ¯ØÈ ÁΔ ’≈„, ‹ΔÚ-«Ú«◊¡≈È ≈‘Δ∫ ÓÈπæ÷ª ÁΔ¡ª ‹ÓªÁ± ¡Â∂ ¤±Â¤≈Â
ÁΔ¡ª ÏΔÓ≈Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó, «ÁÓ≈◊Δ √Ø⁄ «Ú⁄≈ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ◊ÂΔ-
«ÚËΔ¡ª Á≈ «ÈΔ÷‰, «¬Ò‘≈ÓΔ ÂΩ ”Â∂ ◊z«‘‰ ’ΔÂΔ æÏΔ Ù’ÂΔ ≈‘Δ∫ ÓÈ
ÁΔ ÙªÂΔ ¡Â∂ Áπæ÷-√πæ÷ «È‘≈È Á≈ ÏÒ ¡≈«Á √≈Δ¡ª Íz≈ÍÂΔ¡ª Úæ÷-Úæ÷
÷Ø‹ ÷∂Âª ≈‘Δ∫ «Ú«◊¡≈ÈΔ¡ª È∂ Íz≈Í ’ΔÂΔ¡ª ‘ÈÕ ¡«‹‘Δ¡ª ÷Ø‹ª ÁΔ
Íz≈ÍÂΔ Ò¬Δ ÷Ø‹’≈ ¡≈Í‰Δ ÷Ø‹ Ò¬Δ «¬’ ÷≈√ „ª⁄≈ ¿πÒΔ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√
„ª⁄∂ Á∂ Ó± Ò Âæ  ‘π ß Á ∂ ‘È, ÷Ø ‹ √Óæ ◊ Δ (Material) ’≈‹ Íz ‰ ≈ÒΔ

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GA ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GB
(Methodology or procedure), ÂæÊ (Data), «√æ‡∂ (Results), «Ú⁄≈
(Discussion) ¡Â∂ «È⁄ØÛ (Conclusions)Õ «ÚÙ∂ ¡Â∂ ÷Ø‹-÷∂Â Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂
«¬È∑ª Ó±Ò Âæª «Ú⁄ ÊØÛ∑Δ-Ï‘π ¡ÁÒ≈-ÏÁÒΔ Âª ‘Ø √’ÁΔ ‘À Í ÊΔ«√√
ÁΔ ÓΩ«Ò’Â≈ ‘Ó∂Ù≈ Ï’≈ «‘ßÁΔ ˛Õ «ÈÙ«⁄ «Ú«◊¡≈È ÷∂Âª «‹Ú∂∫ «’
◊«‰Â (Mathematics, Chemistry) ¡≈«Á ¡Â∂ ¡«ÈÙ«⁄ «Ú«◊¡≈È ÷∂Â
«‹Ú∂∫ «’ √≈«‘ ¡Â∂ ËÓ (Literature and Religion) ¡≈«Á «Ú⁄ ÂæÊ
(Data) ¡≈«Á «¬’æ·≈ ’È Á∂ ÂΔ’∂ Úæ÷∂ ‘Ø √’Á∂ ‘È, Í ÷Ø‹ ÁΔ
ÓΩ«Ò’Â≈ Á≈ ‘؉≈ Ï‘π ˜±Δ ˛Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÊΔ«√√ ÁΔ «Ú¿π∫ÂÏßÁΔ
ÊΔ«√√ ÁΔ ÷Ø ‹ √Óæ ◊ Δ (Materials) : ¡≈«Á ◊z ß Ê ÁΔ ÏΔÛ
(’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ) Á≈ «È’≈√, «Ú’≈√ ¡Â∂ ÍzÓ≈«‰’Â≈Õ «¬√ «Ú⁄ÒΔ Ï≈‰Δ
Á≈ ¡«Ë¡ÀÈÕ
ÊΔ«√√ ÁΔ ’≈‹ Íz‰≈ÒΔ (Methodology of procedure) : ’≈‹
Íz‰≈ÒΔ ÊΔ«√√ Á∂ √¯≈ AH ¿πμÂ∂ «ÁæÂΔ ◊¬Δ ˛, ‹Ø «¬√ Íz’≈ ˛ :
A. ÚßÈ◊Δ «ÚËΔ (Sampling Method) : ‹Ø Ò∂÷’ ¡Èπ√≈ ¡≈«Á ◊zßÊ
Á∂ Í«‘Ò∂ ÷«Û¡ª (ÓØ‘È ÍØÊΔ¡ª ¡Â∂ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE) Á∂ «ÈΔ÷‰ Ò¬Δ
ÚÂΔ ◊¬ΔÕ
B. ÍÛ∑  -«ÚÙÒ∂ Ù ‰ (Textual analysis) : ‹Ø ¡≈«Á ◊ß z Ê ÁΔ
ÍzÓ≈«‰’Â≈ ¡Â∂ “Ëπ ’Δ Ï≈‰Δ” ÁΔ ¡ÁÒ≈ ÏÁÒΔ (‹Ø ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈
◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ √ßÍ≈ÁÈ≈ ÁΩ≈È ’ΔÂΔ) Ò¬Δ Ú«Â¡≈ «◊¡≈Õ
√≈≈ ÊΔ«√√ √æ ’ª‚ª «Ú⁄ Úß«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛ :
Í«‘Ò≈ ’ª‚ : ‹≈‰ Í«‘⁄≈‰ (Introduction)
Á±‹≈ ’ª‚ : ¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ ÷Û≈ (Manuscript of Adi Granth)
ÂΔ‹≈ ’ª‚ : ¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ «È’≈√ (Origin of the Adi Granth
Tradition)
⁄ΩÊ≈ ’ª‚ : ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ (Textual analysis)
Íø‹Úª ’ª‚ : ◊π± ¡‹È Á∂Ú ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ ÈΔÂΔ (Editorial policy
of Guru Arjan)
¤∂Úª ’ª‚ : ¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ Ì≈Ú≈Ê (The meaning of the Adi
Granth)
√æÂÚª ’ª‚ : «√æ‡∂ (Conclusions)
Í«‘Ò∂ ’ª‚ «Ú⁄ ÊΔ«√√ Á∂ Í√≈ Ï≈∂ ‹≈‰’≈Δ «ÁæÂΔ ◊¬Δ ˛Õ ÊæÒ∂
«ÁæÂ∂ Èπ’Â∂ ÚȉÔØ◊ ‘È :
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GC
(¿) ¡≈«Á ◊zßÊ «√æ÷ª Á≈ Í«ÚæÂ ËÓ ◊zßÊ ˛Õ
(¡) ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á∂ ÏΔ‹ ◊π± È≈È’ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ‘Δ Ïج∂
‹≈ ¸æ’∂ √ÈÕ
(¬) ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ˘ «¬√ ◊æÒ Á≈ «Ë¡≈È √Δ «’ Ï≈‰Δ ˜πÏ≈ÈΔ
‹ª «Ò÷ÂΔ ±Í «Ú⁄ √ªÌΔ ‹≈Ú∂Õ
(√) ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ¡’≈Ò Íπ÷ Á≈ ÍzÚ’Â≈
(Mouthpiece) √ÓfiÁ∂ √ÈÕ (‹À√Δ ÓÀ ¡≈ÚÀ ÷√Ó ’Δ Ï≈‰Δ ÂÀ√Û≈ ’Δ
«◊¡≈È Ú∂ Ò≈ÒØÕ)
(‘) «√æ÷ª Ò¬Δ ◊π± Ú≈’ «√ÓÈ ¡Â∂ «¬Ò≈‘Δ Ï≈‰Δ Á≈ √«Â’≈
’È≈ ¡≈Ó √ΔÕ
(’) ’æ⁄Δ Ï≈‰Δ Á∂ Í√≈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ ◊π± ¡Ó Á≈√ ‹Δ È∂
ÍzÓ≈«‰’ Ï≈‰Δ «¬’æ·Δ ’ΔÂΔ ¡Â∂ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª Á≈ √ß’ÒÈ ’ΔÂ≈ ‹ª
’Ú≈«¬¡≈Õ
(«‡æ͉Δ)
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª (ÓØ‘È ÍØÊΔ¡ª) «‹È∑ª ˘ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈«Á
◊zßÊ Á∂ Í«‘Ò∂ ÷«Û¡ª «Ú⁄Ø∫ Áæ«√¡≈ ˛ ¡Â∂ ‹Ø ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂
¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ √Ó∂∫ ÿØ÷Δ¡ª «Ú⁄≈Δ¡ª, Ï≈∂ Í«‘Ò∂ ’ª‚ «Ú⁄
Ìͱ ⁄⁄≈ ˛Õ «¬√ Á≈ ’≈È «¬‘ ˛ «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ «¬È∑ª ˘ ¡≈«Á
◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á≈ Ó±Ò √Ø Áæ«√¡≈ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª Ï≈∂ ÚË∂∂
⁄≈ȉ≈ Í≈¿π ‰ ≈ ωÁ≈ ‘À Õ Í «¬È∑ ª Ï≈∂ Í«‘Ò∂ ’ª‚ «Ú⁄ ¡À È Δ
«Ú¡≈«÷¡≈ Ï∂ÒØÛΔ ‹≈ÍÁΔ ˛Õ ⁄ß◊≈ ‘πßÁ≈ ‹∂ «¬‘ «Ú¡≈«÷¡≈ Á±‹∂ ’ª‚
«Ú⁄ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE Á∂ È≈Ò ‘Δ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔÕ (÷Û≈ ÈßÏ ABDE
¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ Ó±Ò √Ø ˛Õ)
(÷) ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ¡≈ß̉ ÂØ∫
Í«‘Òª ’¬Δ ÷Û∂ Ú≈⁄∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ÷«Û¡ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ Ï≈‰Δ ÁΔ ÂÂΔÏ
‘Δ È‘Δ∫ «Â¡≈ ’ΔÂΔ √◊Ø∫ ’¬Δ Ê≈¬Δ∫ Ï≈‰Δ ÁΔ √πË≈¬Δ ‹ª ’æ‡ Úæ„ ’’∂
¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ’ΔÂ≈Õ
(◊) ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ «Â¡≈ ’È √Ó∂∫ Ï≈‰Δ ÁΔ
(«‹Ú∂∫ «’ Ó±Ò ÓßÂ ¡≈«Á) √πË≈¬Δ «¬√ Ò¬Δ ’ΔÂΔ Âª «’ «√æ÷ ÍøzÍ≈
(Tradition) ˘ ÈÂ≈ (Crystalization) ’∂ Í∂Ù ’ΔÂ≈ ‹≈ √’∂Õ
(«‡æ͉Δ)
ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ Ï≈‰Δ ˘ «ÈÂ≈È ÁΔ ÒØÛ «√æ÷ ◊π±¡ª Ú∂Ò∂
√Ó≈«‹’ ¡Â∂ ≈‹ÈΔ«Â’ ¡ÁÒ≈ ÏÁÒΔ¡ª ‘؉ ’’∂ ͬΔÕ «¬√ Á≈ ÓÂÒÏ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GD
«¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ «¬Ò‘≈ÓΔ Ï≈‰Δ √Ó≈«‹’ ‹ª ≈‹ÈΔ«Â’ ÍzÌ≈Úª ¡ËΔÈ
ÏÁÒÁΔ «‘ßÁΔ ˛Õ «¬‘ «Ú⁄≈ ’∂ÚÒ «√æ÷ ËÓ Á≈ ‘Δ È‘Δ∫ √≈∂ ËÓª ÁΔ
Ó±Ò √⁄≈¬Δ ‹ª «Ú⁄≈Ë≈≈ Á≈ ÷ø‚È ’Á≈ ˛Õ «¬√∂ ’’∂ ’¬Δ «ÚÁÚ≈Ȫ
È∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ÁΔ Ï«‘√ ˘ ËÓ-«ÈßÁ≈ ’≈ «ÁæÂ≈ ‘ÀÕ
(ÿ) ◊π± ¡‹È Á∂Ú Í≈√ ¡≈«Á ◊zßÊ «Â¡≈ ’È √Ó∂∫ ¡È∂’ ÷Û∂
√È «‹È∑ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ ÏΔÛ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ ÂØ∫
«Â¡≈ ’Ú≈¬Δ, «Ò÷≈¬ΔÕ ¬∂Ê∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Ì≈¬Δ Ïπæ„≈ ‹Δ Á≈ ‘Ú≈Ò≈ ÚΔ
«ÁßÁ≈ ˛, «‹È∑ª È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ Ï≈‰Δ ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈ √«Ê ’È Ò¬Δ
ÓÁÁ ’ΔÂΔÕ
Í«‘Ò∂ ’ª‚ ÁΔ √Óæ◊Δ Ï≈∂ «‡æ͉Δ
«¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈Í‰Δ ÷Ø‹ Á∂ Ó±Ò ÓÈØÊ ˘ ÏÛ∂
Ω⁄’ „ß◊ È≈Ò Í∂Ù ’ΔÂ≈ ˛Õ «¬‘ ’ª‚ ¿π√ È∂ «ÁÒ⁄√Í „ß◊ È≈Ò «Ò«÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ¿π√ È∂ ¡≈͉∂ ¡◊Ò∂ ’ª‚ª Ï≈∂ ˜ÓΔÈ «Â¡≈
’ΔÂΔ ˛ «‹√ «Ú⁄ ¿π‘ √¯Ò «‘≈ ˛Õ √≈∂ ’ª‚ «Ú⁄ „π’ÚΔ∫ Íπ√Â’ √±⁄Δ
ÚΔ Ù≈ÓÒ ˛Õ «¬√ Íπ√Â’ √±⁄Δ «Ú⁄ Íø‹≈ÏΔ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ È≈Ò-È≈Ò Íæ¤ÓΔ
«ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ÚΔ «ÁæÂ∂ ‘È, «‹È∑ª «Ú⁄ ÍzÓπæ÷ ÂΩ ”Â∂ ¿π√ Á∂ «È◊≈È
(Supervisor) ‚≈. ÓÀ’Ò≈¿±‚ ¡Â∂ Á±√∂ «√æ÷ ËÓ Á∂ «ÚÁÚ≈Ȫ ‚≈. ¡≈⁄,
‚≈. ÙÀ’Ò ¡Â∂ ‚≈. √«ÓæÊ Á∂ Ȫ Ú‰ÈÔØ◊ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ «’ Í«‘Òª «Ò÷ ¸æ’∂
‘ª, ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÊΔ«√√ Á≈ Óπæ÷ ¡≈Ù≈ «¬‘ ˛ «’ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈
◊π± √≈«‘Ï È∂ «√æ÷ ÍzßÍ≈ ˘ «ÈÂ≈ (Crystallization) ’∂ Í∂Ù ’È Ò¬Δ
’ΔÂΔÕ «¬æÊ∂ «¬‘ ◊æÒ «Ú⁄≈ÈÔØ◊ ˛ «’ ÙÏÁ Crystallization («‹Ú∂∫ ÍÙΩ≈
«√ßÿ ÚΔ ÓßÈÁ≈ ˛) «ÚÒÎ‚ ’À∫‡«ÚÒ √«ÓæÊ ÁΔ ËÓª Ï≈∂ ⁄⁄≈ «Ú⁄Ø∫
¡≈«¬¡≈ ˛Õ «¬√ Ï≈∂ ⁄⁄≈ ¡æ◊∂ ⁄æÒ ’∂ ’≈◊∂Õ «¬æÊ∂ «¬ßÈ≈ Áæ√‰≈ ‘Δ ¿π«⁄Â
‘ØÚ∂◊≈ «’ «¬√ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ ’πÊ≈¬Δ∫ ¡Â∂ ¡„π’Úƒ
˛Õ ‚≈. √«ÓæÊ ÙÏÁ Crystallization Íæ¤ÓΔ ËÓª ¡Â∂ ’π≈È Á∂ √ßÏßË «Ú⁄
ÚÂÁ≈ ˛Õ «√æ÷ ËÓ ÂØ∫ ψÀ Ï≈’Δ √≈∂ ËÓ ◊zßÊ ¿πÈ∑ª Á∂ ÍÀ◊ßÏª ‹ª
¡Èπ¡≈¬Δ¡ª Á∂ «Óz±’≈Ò ÂØ∫ ’¬Δ √ÁΔ¡ª Ï≈¡Á «Ú⁄ ⁄∂ ◊¬∂Õ ¿πÈ∑ª Á∂ √ßÏßË
«Ú⁄ Crystallization ª ¿π«⁄ ˛ Í «√æ÷ ËÓ Á∂ ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ‹ª
«Ú⁄≈Ë≈≈ ¿πÂ∂ Ò≈◊± È‘Δ∫ ‘πßÁ≈, «’¿π∫«’ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ıπÁ
◊π±¡ª È∂ ¡≈Í ’ΔÂΔ ˛Õ «¬√≈¬Δ ‹ª «¬√Ò≈ÓΔ ËÓª Á∂ Ë≈«Ó’ ◊zßÊ
(Ï≈¬ΔÏÒ ¡Â∂ ’π≈È) ¿πÈ∑ª Á∂ Í≈ÁΔ¡ª ‹ª ÓΩÒÚΔ¡ª È∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ √ΔÈ≈-
Ï-√ΔÈ≈ ÂπΔ¡ª ¡≈¿π∫ÁΔ¡ª «¬Ò‘≈ÓΔ Ï≈‰Δ ÁΔ¡ª Ô≈ÁÁ≈Ùª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂
√ßÍ≈Á ’ΔÂ∂Õ «¬√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª Ë≈«Ó’ ◊zßʪ Á≈ «ÈÂ≈≈ (Crystallization)
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GE
˜±Δ √ΔÕ Íæ¤ÓΔ ‹ª «¬√Ò≈ÓΔ ËÓª ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á∂ ¡≈Ë≈ (Basis) ˘ ◊π±
◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ¿πÂ∂ Ò≈◊± ’’∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ Á∂ Ó±Ò
ÓÈØÊ ÂØ∫ ¿π’ «◊¡≈ ˛Õ «¬‘ ¿π’≈¬Δ ¿π√ È∂ Íæ¤ÓΔ «ÚÁÚ≈Ȫ, ÷≈√ ’’∂
¡≈͉∂ «È◊≈È (‚≈. ÓÀ’Ò≈¿±‚) Á∂ ÍzÌ≈Ú ‘∂· ’ΔÂΔ ˛Õ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ ‹∂
¿π√ ˘ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. «‚◊Δ ÁΔ Ò≈Ò√≈ È≈ ‘πßÁΔ Âª Ù≈«¬Á ¿π‘ ¡≈͉∂
«√æ÷ÂÚ Á∂ ÍæÊ ˘ È≈ ÌπÒÁ≈Õ
¡◊Ò∂ ’ª‚ª «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈͉∂ Ó±Ò ÓÈØÊ ÁΔ ÷Ø‹ ≈‘Δ∫
ÍzØÛ∑Â≈ ’ΔÂΔ ˛Õ ÍÒ Ì Ò¬Δ ⁄ÒØ ÓßÈ ÒÀ∫Á∂ ‘ª «’ ¿π√ Á≈ ÓÈØÊ ·Δ’ ˛Õ
‘π‰ Á∂÷‰≈ «¬‘ ˛ «’ «¬√ ÓÈØÊ ÁΔ Í±ÂΔ Ò¬Δ ¿π√ È∂ ÷Ø‹ ÁΔ ÓΩ«Ò’Â≈
˘ «’æÊØ∫ Âæ’ Ï’≈ æ«÷¡≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ ÁΔ ¡’≈Á«Ó’ Ó‘æÂÂ≈ ’Δ ˛?
Á±‹∂ ’ª‚ Á≈ ¡’≈Á«Ó’ «ÈΔ÷‰
«¬√ ’ª‚ Á∂ ÁØ Óπæ÷ ÓÈØÊ ‘È :
(A) ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á≈ «¬«Â‘≈√’ Íæ÷Õ
(B) ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Í«‘Òª ÁΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª (Recensions) ¡ÊÚ≈ ÏΔÛª
Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á≈ Í«‘Ò∂ ÓÈØÊ Á≈ √Ú≈Ò «¬√ ’ÒÍÈ≈ ¿πÂ∂ ¡≈Ë≈Â
˛ «’ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á≈ ’≈‹ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ Ï‘πÂ
Í«‘Òª ¡≈ßÌ ‘Ø ¸«’¡≈ √Δ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ’≈Ò ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ ÚΔ ⁄ÒÁ≈
«‘≈Õ «¬√ Á≈ ¡Ê ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬‘ ’æ„Á≈ ˛ «’ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Í«‘Òª Ï≈‰Δ
Á∂ ’¬Δ ÷Û∂ √È, «‹È∑ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ’Â≈ÍπΔ
ÏΔÛ ‹ª ¡≈«Á ◊zßÊ ˘ «Â¡≈ ’ΔÂ≈Õ «¬È∑ª ÷«Û¡ª «Ú⁄Ø∫ ¿π‘ ÁØ ÷«Û¡ª
˘ ÷≈√ Ó‘æÂÂ≈ «ÁßÁ≈ ˛, «’¿π∫«’ «¬‘ ÁØ ÷Û∂ ¿π√ Á∂ ÓπÂ≈«Ï’ ¡≈«Á ◊zßÊ
ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á≈ Ó±Ò √Ø ω∂Õ «¬‘ ÷Û∂ ‘È :
(A) ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ªÕ
(B) ◊π± È≈È’ Á∂Ú «ÚÙÚ «Ú«Á¡≈Ò≈ Ú≈Ò≈ ABDE ÈßÏ ÷Û≈Õ
«¬È∑ª ÷«Û¡ª ˘ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ «√æË ’È Ò¬Δ ÍÙΩ≈
«√ßÿ È∂ «’‘Û∂ √ϱ Í∂Ù ’ΔÂ∂ ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª √ϱª ÁΔ ÓΩ«Ò’Â≈ ’Δ ˛?
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª
«¬È∑ª ÍØÊΔ¡ª ÁΔ «Ò÷‰ «ÂÊΔ Ï≈∂ ’Ø¬Δ ·Ø√ √ϱ ȑΔ∫Õ ÍzßÍ≈◊Â
ÂΩ ”Â∂ Ï≈Ú≈ Íz∂Ó «√ßÿ ÓπÂ≈«Ï’ «¬‘ ÍØÊΔ¡ª AEG@-GB ¬Δ√ÚΔ «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª
◊¬Δ¡ªÕ Í ¡≈‘Δ¡≈Íπ Ú≈ÒΔ ÍØÊΔ (ÍØÊΔ ÈßÏ A) ¿πμÂ∂ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ AEIE
¬Δ√ÚΔ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ Í «¬‘ Â≈Δ÷ «◊¡≈ÈΔ ◊π«Áæ «√ßÿ ¡Èπ√≈ Ï≈¡Á
«Ú⁄ «Ò÷ ’∂ Í«‘Ò∂ √¯∂ È≈Ò «⁄Í’≈¬Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ ¡Ê≈ «¬È∑ª ÍØÊΔ¡ª ÁΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GF
«Ò÷‰ «ÂÊΔ Ï≈∂ «’ß± ˛Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÍØÊΔ¡ª ÁΔ «Ò÷‰-«ÂÊΔ Ï≈∂ ÁØ √πfi≈¡ «ÁæÂ∂ ‘È :
A. ÍØÊΔ¡ª ÁΔ ¡ßÁ±ÈΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛ «’ «¬‘ ◊π±
¡Ó Á≈√ ‹Δ È∂ «Ò÷Ú≈¬Δ¡ªÕ
B. ÍØÊΔ¡ª ˘ «ÂßȪ ÍΔÛ∑Δ¡ª Á≈ ÚÁ≈È √ΔÕ («¬‘ ̱’≈Ò, «Ú⁄
«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛) «¬√ ÂØ∫ ÚΔ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛ «’ «¬‘ ◊π± ¡Ó Á≈√ Ú∂Ò∂
«Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ
¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡≈͉∂ «¬È∑ª √πfi≈Úª ˘ «¬‘ ’«‘ ’∂ ◊ßßËÒ≈
ÚΔ ’ «ÁßÁ≈ ˛ «’ «¬È∑ª ÁØ ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄ «ÂßȪ ◊π±¡ª ÁΔ Í±Δ Ï≈‰Δ Á‹
È‘Δ∫Õ «¬√ ◊æÒ ”Â∂ ÍÁ≈ Í≈¿π‰ Ò¬Δ ¿π‘ «¬‘ «’¡≈√ ’Á≈ ˛ «’ ◊π±
¡‹È Á∂Ú ‹Δ ˘ «¬È∑ª ÁØ ÍØÊΔ¡ª ÂØ∫ ψÀ ‘Ø ÁØ ÍØÊΔ¡ª ÚΔ ¿πÍÒÏË √È
«‹È∑ª Á≈ «˜’ «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ È∂ “ÂÚ≈Δ÷ ◊π± ı≈Ò√≈” «Ú⁄ ’ΔÂ≈
˛Õ Ízß± ¿π‘ ÁØ ÍØÊΔ¡ª ¡æ‹’Ò∑ ¿πÍÒÏË È‘Δ∫ ‘ÈÕ
«‡æ͉Δ
¿πÍØ’Â «ÚÙÒ∂Ù‰ ÂØ∫ «¬‘ «√æË ‘Ø«¬¡≈ «’ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª Ï≈∂
¿πÈ∑ª Á∂ Íπ≈ÂÈ ‘؉ Á≈ ’Ø¬Δ ·Ø√ √ϱ ȑΔ∫ ¡Â∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÚΔ ¿πÈ∑ª
ÁΔ Íπ≈ÂÈÂ≈ Ï≈∂ ‹ª ª Á±√«¡ª ÁΔ¡ª ◊æÒª Á≈ ‘Ú≈Ò≈ «ÁæÂ≈ ˛ ¡Â∂ ‹ª
ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄ÒΔ «Ò÷ÂΔ √⁄≈¬Δ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ Á≈ ¡≈√≈ «Ò¡≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫
«¬‘ «√æË ‘πßÁ≈ ‘À «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÍØÊΔ¡≈ ÁΔ Íπ≈ÂÈÂ≈ Ï≈∂ ’Ø¬Δ ÓΩ«Ò’
÷Ø‹ ≈‘Δ∫ √⁄≈¬Δ Í∂Ù È‘Δ∫ ’ΔÂΔÕ Ì≈Ú «¬È∑ª ÁΔ Íπ≈ÂÈÂ≈ Ï≈∂ ¿π√ È∂ ¡≈Í
’πfi ÚΔ Ù≈ÓÒ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ
⁄≈‘ΔÁ≈ «¬‘ √Δ «’ ¿π‘ Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È Á∂ «√˪ª (Linguistics),
÷Û∂ ÁΔ Ó≈Ò’Δ ÍzÊ≈ (History of ownership), ÍÛ∑ «ÚÙÒ∂Ù‰ (Textual
analysis) ¡Â∂ ÍøÈ≈-Á-ÍøÈ≈ «ÈΔ÷‰ ¡≈«Á ’≈‹ Íz‰≈ÒΔ¡ª Á≈ ¡≈√≈
ÒÀ∫Á≈Õ «¬’ ʪ ¿π‘ Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È Á∂ «√˪ª ÁΔ «ÈÓ±Ò «‹‘Δ ÚÂØ∫ ˜±
’Á≈ ˛Õ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ ◊πÓπ÷Δ ÁΔ √À∫⁄Δ ÂØ∫ «¬¿π∫ Ò◊Á≈ ˛ «’ «¬‘ ÍØÊΔ¡ª
√ØÒ∑ÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ Á±‹∂ ¡æË «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ ◊πÓπ÷Δ «ÒÍΔ «Ú⁄Ò∂ √…
¡æ÷ (Vowel) ¡‹∂ ⁄ß◊Δ Â∑ª ÍzÎπæÒ ȑΔ∫ ‘ج∂ ‹≈ÍÁ∂ ¡Â∂ ¡æ÷ ¡‹∂ ‡≈’Δ
ÁΔ Ï‰Â È≈Ò «ÓÒÁ∂-‹πÒÁ∂ ‘ÈÕ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á≈ «¬ßÈ≈ ’π ¿πÁÓ ÙÒ≈ÿ≈ÔØ◊
ª ˛, Í √⁄≈¬Δ ÂØ∫ ÊØÛ∑≈ ¿±‰≈ ˛Õ ‹∂ ÍØÊΔ¡ª ÁΔ «Ò÷‰ «ÂÊΔ AEG@-GB
ÚΔ ÓßÈ Ò¬Δ¬∂ ª CB-CD √≈Òª «Ú⁄ (¡≈«Á ◊zßÊ «Ò÷‰ √Ó∂∫ Âæ’) ◊πÓπ÷Δ
ÍÀ∫ÂΔ ¡Â∂ ¡æ÷ª «Ú⁄ ¡ÀÈ≈ ¯’ ÍÀ‰≈ ¡√ßÌÚ ˛Õ ÏØÒΔ¡ª Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ
√ÁΔ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘È, ’πfi ’π √≈Ò È‘Δ∫Õ √⁄≈¬Δ ª «¬‘ ˛ «’ ÍØÊΔ¡ª ÁΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GG
ÏØÒΔ ‹ª ωÂ «Ú⁄ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ ÏØÒΔ ‹ª ωÂ ÚÒØ∫ Ï‘πÂ≈ √≈«÷¡≈Â
¯’ È‘Δ∫Õ ‹Ø ÊØÛ∑≈ Ï‘π ¯’ ‘À, ¿π‘ ÒØ’ ÏØÒΔ (Colloquial) ’’∂ ˛ ‹ª
ÙÏÁ ‹ØÛª Á≈ ˛Õ
÷Û≈ ÈßÏ ABDE
÷Û≈ ÈßÏ ABDE Á±‹≈ ÷Û≈ ˛ ‹Ø ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ ¡≈«Á ◊ßzÊ
ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ «Ú⁄ √‘≈¬Δ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ ÷Û∂ ¿πÂ∂ ’Ø¬Δ «Ò÷‰ «ÂÊΔ È‘Δ∫
«ÁæÂΔ ‘جΔÕ «¬æÊ∂ Î∂ ’≈‹ Íz‰≈ÒΔ¡ª ≈‘Δ∫ «¬√ ÷Û∂ ˘ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫
Í«‘Òª Á≈ «√æË ’È ÁΔ ÒØÛ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÍÛ∑ «ÚÙÒ∂Ù‰ (Textual
analysis) ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È Á∂ «√˪ ÚÂ∂ ‘ÈÕ ÍÛ∑ «ÚÙÒ∂Ù‰ Á∂ ÁØ
«ÈÔÓ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÚÂ∂ ‘È :
A. √ß÷∂ÍÂ≈, «Ú√Ê≈Â≈ ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛, (The Shorter
reading is to be preferred to the longer one) ¡Ê≈ ÁØ ÷«Û¡ª «Ú⁄Ø∫
«‹√ «Ú⁄ ÿæ‡ «Ú√Ê≈ ‘ØÚ∂, ¿π‘ Íπ≈‰≈ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ
¡Èπ√≈ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ È≈ÒØ∫ ÿæ‡ «Ú√Ê≈ ˛, «¬√
Ò¬Δ «¬‘ ÷Û≈ Íπ≈‰≈ ˛Õ
B. ¡Ω÷Δ «Ò÷Â, √Ω÷Δ «Ò÷ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈¿π∫ÁΔ ˛, (The more
difficult reading is generally preferable) ¡Ê≈ ‹∂ ÁØ ÷«Û¡ª «Ú⁄Ø∫
«¬’ ¡Ω÷≈ ÍÛ∑È≈ ‘ØÚ∂ ª ¿π‘ Íπ≈‰≈ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛, «‹Ú∂∫ ÷Û≈ ÈßÏ
ABDE «Ú⁄ ÏØÒΔ Á≈ ¡Ω÷≈ Íz◊‡≈¿π ˛ «¬√ Ò¬Δ «¬‘ ¡≈«Á ◊zßÊ È≈ÒØ∫
Íπ≈‰≈ ˛Õ
«‡æ͉Δ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ «¬È∑ª ÁΔ ÚÂØ∫ ’’∂ ¡≈͉∂ «◊¡≈È Á≈ «Ú÷≈Ú≈ ª
’ΔÂ≈ ˛ Í «¬√ ÁΔ ¿π«⁄ ¡Â∂ Ìͱ ÚÂØ∫ È‘Δ∫ ’ΔÂΔÕ ⁄ß◊≈ ‘πßÁ≈ ‹∂ ¿π‘
÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄Ø∫ ¿πÁ≈‘‰ª ÒÀ ’∂ ¡≈«Á ◊zßÊ È≈Ò ÂπÒÈ≈ ’Á≈Õ «¬‘
·Δ’ ˛ «’ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ È‘Δ∫, «¬√ Ò¬Δ √ß÷∂Í
˛Õ «¬√ ’’∂ ÍÛ∑ «ÚÙÒ∂Ù‰ Á∂ Í«‘Ò∂ «ÈÔÓ ÁΔ Í≈Ò‰≈ ’Á≈ ˛Õ Í
ABDE ÁΔ ÏØÒΔ ’Ø¬Δ ¡Ω÷Δ È‘Δ∫ √◊Ø∫ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ ÏØÒΔ Ú◊Δ ‘Δ ˛ ¡Â∂ ÍÙΩ≈
«√ßÿ ¡Èπ√≈ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE ÁΔ ÙÀÒΔ ¡≈Ó ’’∂ ¡≈«Á ◊zßÊ È≈Ò
«ÓÒÁΔ-‹πÒÁΔ ˛Õ Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È Íæ÷Ø∫ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ ’ßÈ∂ ÁΔ Êª
Èπ’Â≈ (Dot) Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛, ¿ ÁΔ Êª ˙ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ ¤ ¡‹∂
ÚΔ √≈Á≈ È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ «¬√ Â∑ª Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ÙÒ≈ÿ≈ÔØ◊ ˛, Í
ÌͱÂ≈ ÂØ∫ ¿±‰≈ ˛Õ ¡«‹‘∂ Í∂ÂÒ∂ ÍæË ”Â∂ «ÚÙÒ∂Ù‰ ÁΔ ÚÂØ∫ ÓΩ«Ò’ ÷Ø‹
È≈Ò «È¡ª È‘Δ∫ ’ÁΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GH
 «‡æ͉Δ
÷Û≈ ÈßÏ ABDE ÁΔ ¡ßÁÒΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛ «’ «¬‘
◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÁΔ Ù‘ΔÁΔ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ˛ «’¿π∫«’ «¬√ «Ú⁄
Í«‘Ò∂ Íø‹ ◊π±¡ª ÁΔ¡ª ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¿π‰ ÁΔ¡ª Â≈Δ÷ª «¬’ ‘æÊ «Ò÷Â
«Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ Í ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬‘ ‹≈‰«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ÚΔ «¬√
ÂæÊ ˘ «¬‘ ’«‘ ’∂ ¿π∂-Í∂ ’ «ÁßÁ≈ ‘À «’ Íø‹Ú∂∫ ◊π± ÁΔ Ù‘ΔÁΔ ÁΔ Â≈Δ÷
Ó◊Ø∫ Í ¿π√∂ ’≈ÂÏ È∂ «Ò÷ΔÕ «¬√ ÷Û∂ ¿πÂ∂ ◊π± ‘ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂
Á√«Â-ÓπÏ≈’ È≈Ò «Ò÷∂ ‘√Â≈÷Ù ÚΔ Áæ√∂ ‹ªÁ∂ ‘È, Í ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬√
◊æÒ ˘ «¬‘ ’«‘ ’∂ «Â¡≈◊ «ÁßÁ≈ ˛ «’ Á√Âı Ú≈Ò≈ √¯≈ Ï≈¡Á «Ú⁄
‹Ø«Û¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ «¬√ ÷Û∂ «Ú⁄ Ì≈¬Δ Ïπæ„≈ ‹Δ Á≈ «¬’
√ÒØ’ ˛Õ ‘Ø √’Á≈ ˛ ¿π√Á∂ ¿πÂ¡«Ë’≈Δ¡ª Í≈√ «¬‘ ÷Û≈ «‘≈ ‘ØÚ∂ Í
Ïπæ„≈ ‹Δ Á∂ ¿πÂ¡«Ë’≈Δ¡ª È∂ Óß«È¡≈ ˛ «’ Ì≈¬Δ Ïπæ„≈ ‹Δ È∂ ’Á∂ ’جΔ
√ÒØ’ È‘Δ∫ «⁄¡≈Õ ¡÷Δ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬’ ‘Ø ‘≈√Ø‘Δ‰Δ ÁÒΔÒ ÚΔ
«ÁßÁ≈ ˛ «’ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ «¬‘ ÷Û≈ ÚΔ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ È∂ «Ò«÷¡≈ ‘ØÚ∂
¡Â∂ ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ «Ò÷‰ Âæ’ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈Í‰Δ ‘æÊ «Ò÷ √πË≈ Ò¬Δ ‘ØÚ∂Õ
«¬ßfi ‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬‘ ‹≈‰«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ÚΔ «’ ÷Û≈
ÈßÏ ABDE ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ «Íæ¤Ø∫ ÁΔ «Ò÷ ˛, Í ͱ≈ ˜Ø «¬‘ «√æË ’È
Ò¬Δ Ò≈¬Δ ‹≈ «‘≈ ˛ «’ «¬‘ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Í«‘Òª Á≈ ÷Û≈ ˛Õ «¬ßfi
’«Á¡ª ¿π‘ √≈«÷¡≈ √⁄≈¬Δ ˘ ¡æ÷Ø∫ ÍØ÷∂ ‘Δ È‘Δ∫ ’Á≈ √◊Ø∫ ÍÛ∑Â-
«ÚÙÒ∂Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È Á∂ «ÈÔÓª ÁΔ ÁπÚÂØ∫ ÚΔ ’Á≈ ˛Õ «¬√
ÁπÚÂØ∫ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÚΔ ¿π√ ÁΔ ÷Ø‹ ÁΔ ÓΩ«Ò’Â≈ ª «¬’ Í≈√∂ ≈‘Δ, ¿π√
ÁΔ¡ª ÁÒΔÒª ÚΔ ÓÈÿÛ ¡Â∂ ˙ÍΔ¡ª-˙ÍΔ¡ª Ò◊ÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬ßfi
‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ «√æ‡∂ Í«‘Òª ’æ„ æ÷∂ ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª ÁΔ ÍØzÛÂ≈
Ò¬Δ ÂæÊ (Data) Ï≈¡Á «Ú⁄ ÒæÌÁ≈ «ÎÁ≈ ˛Õ
ÂΔ‹∂ ’ª‚ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
«¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ «Ú¿π∫ÂÏßÁΔ Ò¬Δ ◊π±
¡‹È Á∂Ú ‹Δ ˘ ÙË≈ Á∂ ÎπÒ ⁄≈Û∑Á≈ ˛ ¡Â∂ ÓßÈÁ≈ ˛ «’ ◊π± √≈«‘Ï ÁΔ
√ßÍ≈ÁÈ≈ «ÚËΔ ¡ÁπæÂΔ √ΔÕ ¡≈«Á ◊ßzÊ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’¬Δ «Ó√Òª
÷ÛΔ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª, «‹È∑ª «Ú⁄ Ò≈‘Ω «Ó√Ò, ÏßÈØ «Ó√Ò ¡Â∂ ÁÓÁÓ≈ «Ó√Ò
Íz«√æË ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ó√Òª Ï≈∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ Ìͱ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ˛ ‹Ø
«Ïª«Â’ «˜¡≈Á≈ ¡Â∂ «ÚÙÒ∂ÙÈ≈«Ӓ ÿæ‡ ˛Õ
⁄ΩÊ∂ ’ª‚ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
«¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ¡ª ’πfi Ï≈‰Δ¡ª Á≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ GI
ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ ’ΔÂ≈ ˛Õ «¬√ «ÚÙÒ∂Ù‰ ≈‘Δ∫ ¿π√ È∂ «¬‘ «√æË ’È ÁΔ
’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‘À «’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ √Ó∂∫ ÁØ
÷«Û¡ª Á≈ ¡≈√≈ «Ò¡≈Õ «¬√ ’≈‹ ÁΩ≈È ¿πÈ∑ª È∂ Ï≈‰Δ ÁΔ √πË≈¬Δ ÚΔ
’ΔÂΔ ¡Â∂ ¿π√ ˘ Óª«‹¡≈ √Ú≈«¡≈ ÚΔÕ «¬√ «Ú⁄≈ ÁΔ ÍzØÛÂ≈ ¿π√ È∂ ‘∂·
«Ò÷Δ¡ª Íø‹ Ï≈‰Δ¡ª Á∂ ÂπÒÈ≈«Ӓ ¡«Ë¡ÀÈ Áπ¡≈≈ ’ΔÂΔ ˛ :
A. Ó»Ò ÓßÂÕ
B. ‹Íπ‹Δ-«‘≈√ «Ú¡≈«÷¡≈Õ
C. ◊π± È≈È’ «⁄ √±‘Δ ≈◊ Á∂ ÙÏÁÕ
D. ◊π± ¡‹È «⁄ «Â¶◊ ≈◊ Á∂ ÙÏÁÕ
E. ◊π± ¡‹È «⁄ ≈Ó’ÒΔ ≈◊ Á∂ ÙÏÁÕ
«¬È∑ª Ï≈‰Δ¡ª √ßÏßËΔ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È ÂØ∫
Í«‘Òª ’π fi ÍÛ∑ -«ÚÙÒ∂Ù ‰ Á∂ «ÈÔÓª Ï≈∂ ’«‘‰≈ «¬æÊ ∂ ’πÊ ª È‘Δ∫
‘Ø Ú ∂ ◊ ≈Õ
ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ (Textual Analysis)
¡À’√∂‹Δ«√˜ (Exegesis) Ô±È≈ÈΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÙÏÁ ˛, «‹√ÁΔ ¿πÂÍÂΔ
Â∂ «Ú’≈√ Íπ≈‰∂ ¡Â∂ ÈÚ∂∫ ‡À√‡≈ÓÀ∫‡ª (Testaments) ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ¡ËΔÈ
‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ Á≈ Ù≈Ï«Á’ ¡Ê “÷π≈ ’愉≈” ‹ª “«Ú¡≈«÷¡≈” ’È≈ ˛,
÷≈√ ’’∂ ËÓ «Ú¡≈«÷¡≈Õ ËÓ «Ú¡≈«÷¡≈ «Ú⁄ Ë≈«Ó’ Íπ√Â’ Á∂
’≈ÂÏ ˘ Ï‘π ӑæÂÂ≈ «ÁæÂΔ ◊¬Δ ˛, «¬√ Ò¬Δ ’≈ÂÏ Ï≈∂ ÷Ø‹ ˘ ÚΔ «¬√
ÙÏÁ ÁΔ ÍÛ∑Â-«ÚÙ∂Ù‰ (Textual Analysis) «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛, Í ¯’ «√¯
¡ÀÈ≈ ‘À «’ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ √≈«‘ Á≈ ÚΔ ‘Ø √’Á≈ ˛ ¡Â∂ ËÓ-Íπ√Â’ª
Á≈ ÚΔÕ
¡≈Ëπ«È’ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ AIÚΔ∫ √ÁΔ ÁΔ ÍÀÁ≈Ú≈ ˛Õ «¬√ Á≈
¡’≈Á«Ó’ ¡Ë≈ ÓÈØ’Ò«Í È≈ ‘πß«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ‘π‰ «Ú«◊¡≈È’ Âæʪ ”Â∂
ÚË∂∂ ˜Ø «ÁæÂ≈ ˛Õ ı≈√ ’’∂ «’√∂ ËÓ Íπ√Â’ Á≈ ÍÛ∑ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’È
Ò¬Δ ’¬Δ ÷∂Âª ¡Ê≈ Íπ≈ÂæÂÚ (Archaeology), ÁÙÈ (Philosophy),
«¬«Â‘≈√ (History), Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È (Linguistics) ¡Â∂ ÍÛ∑ ¡≈ÒØ⁄È≈
(Textual criticism) Á≈ ÍzÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
¡≈Ëπ«È’ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ «Ú⁄ ¿πÍØ’Â ÷∂Âª Á∂ È≈Ò-È≈Ò «¬√
◊æÒ ”Â∂ ÚΔ ˜Ø «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ˛ «’ æÏΔ ÙÏÁ («¬Ò‘≈ÓΔ Ï≈‰Δ) ÁΔ Ë≈«Ó’
Ó‘æÂÂ≈ ˘ ‘Ó∂Ù≈ Ï’≈ æ÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ ‹∂ È≈ æ÷Ø◊∂ ª ËÓ Á∂
¡Èπ¡≈¬Δ¡ª ÚÒØ∫ √ı ÍzÂΔ’Ó ‘Ø √’Á≈ ˛ ¡Â∂ ËÓ «Ú¡≈«÷¡≈ ‹ª
ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ ’π≈‘∂ ÚΔ ÍÀ √’Á≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ H@
 Ó±Ò ÓßÂ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª ¡Â∂ ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ Ó±Ò ÓßÂª «Ú⁄ ÊæÒ∂ «ÁæÂ∂ Ì∂Á
Ó±Ò ÓßÂ ¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ ÍzÓπæ÷ «◊¡≈È ˛Õ «¬√ «Ú⁄ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ ‘È:
¡’≈Ò Íπ÷ Á∂ ◊π‰ª ÁΔ √ß÷∂Í ⁄⁄≈ ˛Õ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ «¬√ ÁΔ Ï‘π Úæ‚Δ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª ¡≈«Á ◊zßÊ
Ó‘æÂÂ≈ ÓßÈΔ ◊¬Δ ˛Õ ’≈È «¬‘ ˛ «’ Ó±Ò ÓßÂ ‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï Á≈ «È⁄ØÛ √¸È≈Óπ √«ÂÈ≈Ó
Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ ‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ √≈ßÙ Óß«È¡≈ «◊¡≈ ’Â≈π ’Â≈Íπ÷π
˛Õ Ó±Ò ÓßÂ ¡Â∂ ‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï ÁØÚ∂∫ ◊π± È≈È’ ‹Δ ÁΔ¡ª ⁄È≈Úª ‘ÈÕ «ÈΔ’≈π «ÈÚÀ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ «Ò÷ÂΔ ±Í √ßÌ¿π √ÀÌß
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò Ú≈ÒΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛ ‹Ø «¬√ Íz’≈ ˛ : √«Â◊π Í√≈Áπ ◊π Í√≈«Á
«¬È∑ª ÙÏÁª Á∂ «È’≈√, «Ú’≈√ ¡Â∂ «Ú¡≈Í’Â≈ Ï≈∂ «Ú⁄≈ ˜±Δ ˛Õ
˝ √«Â◊ππ Í√≈Áπ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ “√¸ ¡Â∂ “√«Â” ÁØ‘ª ÙÏÁª Á≈
√¸ È≈Óπ ’Â≈π «ÈÌ¿π «ÈΔ’≈π ¡’≈Ò «˜’ ˛Õ
Ó±«Â ¡‹±ÈΔ √ßÌ¿π (1) A. √≈⁄≈ √≈«‘Ï √≈«⁄ È≈«¬Õ
B. ¡≈«Á √¸ ‹π◊≈«Á √⁄πÕ
«¬√ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ «Ú’≈√ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ˛, ‹Ø «¬√ C. √¸ «ÏÈπ √≈÷Δ Ó±ÒØ È Ï≈’ΔÕ
Íz’≈ ˛ : D. √¸ ’Δ Ï≈‰Δ È≈È’π ¡≈÷ÀÕ
E. √¸ «ÓÒ∂ √¸ ¿πÍ‹ÀÕ
˝ √«ÂÈ≈Óπ ’Â≈ Íπ÷ «ÈÌ¿π «ÈÚÀπ ¡’≈Ò F. √¸ ª Í ‹≈‰Δ¡À ‹≈ «ÁÀ √⁄≈ ‘Ø«¬Õ
Ó±«Â ¡‹±ÈΔ √ÀÌß √«Â◊π± Í√≈«ÁÕ ’πfi ¿πÁ≈‘‰ª “√” ‹ª “√«Â” ÁΔ¡ª ÚΔ Á∂÷ØÕ
A. ‹ ÂÓ √ ’Ò Â∂Δ ¤≈«¬¡≈Õ
«¬√ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ «Ú’≈√ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ ÚΔ «¬√ Íz’≈ ‘À : B. √«Â È≈Óπ ’Â≈ Íπ÷Õ
C. È≈ √«Â ӱ߫‚ Óπ‚≈¬Δ ’∂√Δ, È √«Â Í«Û∑¡≈ Á∂√ «Î«‘Õ
˝ √«ÂÈ≈Óπ ’Â≈ Íπ÷π «ÈÌ¿π «ÈÚÀ «‡æ͉Δ
¡’≈Ò Ó±«Â ¡‹±ÈΔ √ÀÌß ◊π Í√≈«ÁÕ ◊πÏ≈‰Δ ÷≈√ ’’∂ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ì≈Ú∂∫ “√¸”,
“√«Â” È≈ÒØ∫ ÚË∂∂ Ú≈Δ ¡≈«¬¡≈ ˛, Í «¬’ ◊æÒ Ô≈Á æ÷‰ Ú≈ÒΔ ˛ «’
÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ «ÁæÂ∂ Ó±Ò ÓßÂ ¡Â∂ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄Ò∂ Ó±Ò “√⁄” ÁΔ ÚÂØ∫ Áπ«È¡≈ÚΔ ’≈‹ ’Óª «‘ ‘Ø¬Δ ‘À ¡Â∂ “√«Â” ÁΔ ÚÂØ∫
ÓßÂ «Ú⁄ Ï‘π ÊØÛ∑≈ ¯’ ‘ÀÕ ÷Û≈ ÈøÏ ABDE «Ú⁄ «√¯ “√«Â” ÍzÓ≈ÂÓ≈ ‹ª æÏ Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ ÚË∂∂ ‘Ø¬Δ ˛ Ó±Ò ÓøÂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ‘Δ «√¯Â
(√«Â◊π±) Ú≈˱ ˛, Ï≈’Δ ÁØ‘ª Ó±Ò ÓßÂª «Ú⁄ ’πfi ÙÏÁ-‹ØÛª (Spelling) ÂØ∫ √Ò≈‘ ˛Õ «¬√∂ Ò¬Δ «¬‘ ’πÁÂΔ √Δ «’ ¡«‹‘≈ ¿π«⁄ ÙÏÁ Ú«Â¡≈
«√Ú≈¬∂ ‘Ø ’Ø¬Δ ¯’ È‘Δ∫Õ ÙÏÁ-‹ØÛª Á≈ Î’ ÚΔ ÒØ’≈¬Δ (Colloquial) ‹ª ‹ªÁ≈, ‹Ø ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ÙØÌ≈ ÚË≈ √’Á≈Õ ◊π± È≈È’ Á∂Ú «√¡≈‰∂ ¡Â∂ Í‘πß⁄∂
ÏØÒ-⁄≈Ò ÁΔ ÏØÒΔ ’≈È ˛Õ È≈Ò∂ ¿π√ √Ó∂∫ Â’ Íø‹≈ÏΔ ÏØÒΔ È∂ ¡‹∂ ‡’√≈ÒΔ ‘ج∂ ÍπÙ √È, «‹√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª Ò¬Δ “√¸” È≈ÒØ∫ “√«Â” ÁΔ ÚÂØ∫ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂
±Í È‘Δ∫ √Δ Ë≈«¡≈, «¬√ Ò¬Δ ÒØ’ «‹Ú∂∫ ÏØÒÁ∂ √È ¿πÚ∂∫ «Ò÷Á∂ √ÈÕ ÍÙΩ≈ √ßÏßË «Ú⁄ ÚË∂∂ ¡Èπ’±Ò ‘ØÚ∂◊ΔÕ √«ÂÈ≈Óπ, √«Â ’Â≈π, √«Â◊π±, √«Â◊π
«√ßÿ È∂ ÚΔ «¬È∑ª ÁØ‘ª Ó±Ò ÓßÂª ˘ ¡≈͉∂ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ Á≈ «ÚÙ≈ È‘Δ∫ Íz√≈«Á ¡≈«Á ÙÏÁ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ‘Δ «√¯Â ’Á∂ ‘ÈÕ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ “√¸”
ω≈«¬¡≈Õ Ô≈Á ‘∂, ¡√Δ∫ Í«‘Òª «Ò÷ ¸æ’∂ ‘ª «’ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE ¤∂Ú∂∫ ÁΔ È‘Δ∫ √◊Ø∫ “√«Â” ÁΔ ÚË∂∂ Ó‘æÂÂ≈ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ «¬‘Δ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ
Í≈ÂÙ≈‘Δ Á∂ Ú∂Ò∂ ÂØ∫ ÚΔ Ù≈«¬Á «Íæ¤Ø∫ ÁΔ «Ò÷ ˛Õ È∂ Ú«Â¡≈Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ «¬√ Ï≈∂ ’Ø¬Δ «Ú⁄≈ Í∂Ù È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‘≈Òª«’

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HA ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HB
Ó±Ò ÓßÂ ÁΔ ¿πÂÍÂΔ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ “√¸” ¡Â∂ “√«Â” Á≈ «ÈÂ≈≈ ÚΔ ’È≈
⁄≈‘ΔÁ≈ √ΔÕ
¡◊Ò≈ ÙÏÁ ˛ “’Â≈π” ¡Â∂ “’Â≈Íπ÷”Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈
ÙÏÁ “Íπ÷” ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ «Íæ¤Ø∫ ‹Ø«Û¡≈Õ «¬√ Á≈ ’≈È ¿π‘ Áæ√Á≈
˛ «’ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ÓÈπæ÷Ú≈ÁΔ ±Í’ √ªfiª ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ◊π± È≈È’ Á∂Ú Á∂
«Èß’≈Δ (¡≈’≈ «‘Â) ±Í È≈ÒØ∫ ÚË∂∂ √ΔÕ ¡Ê≈ “Íπ÷” ÁΔ ÚÂØ∫ È≈Ò
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ÓÈπæ÷ È≈Ò «√æË≈ È≈Â≈ ‹πÛ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ¡Â∂ ¡≈ÂÓ≈
ÁΔ ¡Ì∂ÁÂ≈ ÁΔ ◊æÒ ÚÒ √ß’∂ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ÓπÂ≈«Ï’ ¡«‹‘≈ ÍzÓ≈ÂÓ≈
(’Â≈) ¡Â∂ ¡≈ÂÓ≈ (Íπ÷π) Á≈ √πÓ∂Ò ◊π± È≈È’ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á≈ ¡ß◊
È‘Δ∫Õ
«‡æ͉Δ
“’Â≈π” ‹ª “’Â≈” ÍÁª «Ú⁄ ¡Ê ÁΔ ’Ø¬Δ √Ó«√¡≈ È‘Δ∫, ÁØÚ∂∫
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Ò¬Δ ÚÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÁØÚ∂∫ ÙÏÁ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒ
‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ’Â≈Íπ÷ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ‘Δ ±ÍÓ≈Â ˛Õ «¬‘ ÙÏÁ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘
«√zÙ‡Δ Á≈ √ß⁄≈Ò’ «ÈË≈ ’Á≈ ˛Õ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ Á≈ Ï‘πÂ≈ «‘æ√≈
æÏ ¡Â∂ Íz«’ÂΔ Á∂ √ßÏßË ¡Â∂ «¬√ «Ú⁄ ÓÈπæ÷ ÁΔ ‘√ÂΔ ˘ √«Ê ’È ÚÒ
˜Ø «ÁßÁ≈ ˛Õ ÚÀ√∂ ÚΔ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ Íπ÷π ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ±Í «Ú⁄ «⁄«ڡ≈
«◊¡≈ ˛Õ «¬‘ «Ú⁄≈Ë≈≈ ◊π± È≈È’ Á∂Ú È∂ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ≈‘Δ∫ Íz⁄æÒÂ
’ΔÂΔÕ «¬√ ÁÒΔÒ ÁΔ ÍπÙ‡Δ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ÚÂ∂ ¡È∂’ ÙÏÁ, «‹È∑ª Á≈ ÍÁ
“Íπ÷π” ¡«Èæ÷ÛÚª ¡ß◊ ˛, ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘È «‹Ú∂∫ «’ ’Â≈ Íπ÷π, ¡≈«Á Íπ÷π,
¡’≈Ò Íπ÷π, √«Â Íπ÷π ¡≈«ÁÕ ’πfi È≈È’ Ï≈‰Δ ÁΔ¡ª ¿πÁ≈‘‰ª Á∂÷Ø :
A. «‹√π √Â◊ππ Íπ÷π È Ì∂«‡˙,
√Ø Ì¿π‹«Ò Í⁄À Í⁄≈«¬Õ
B. «ÏÈ «Í Íπ÷π È≈ ‹≈‰¬Δ, √≈⁄∂
◊π ’À ‘∂«Â «Í¡≈«Õ
¿πÍØ’Â ⁄⁄≈ ÂØ∫ «¬‘ «√æË ‘πßÁ≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ È∂ ‘Δ
’Â≈Íπ÷ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ Ú«Â¡≈Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ ÁΔ ÚÂØ∫ ’’∂ «¬«Â‘≈√’ Íæ÷ ÚæÒ
“Íπ÷” ÍÁ ÁΔ ¿πÂÍÂΔ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Ú∂Ò∂ ÁΔ Áæ√Δ ˛Õ «¬‘ ÙÒ≈ÿ≈ÔØ◊
¿πÁÓ ˛Õ Í ⁄≈‘ΔÁ≈ «¬‘ √Δ «’ ¿π‘ “Íπ÷π” ÙÏÁ ÁΔ Ì≈Ù≈ «Ú«◊¡≈È ≈‘Δ∫
¿πÂÍÂΔ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÁΔ ⁄⁄≈ ’Á≈Õ «¬√ ÍÁ ÁΔ ‘Ø ËÓª ”⁄Ø∫ ¿πÁ≈‘‰ª
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HC
≈‘Δ∫, Ë≈«Ó’ ÍËÂΔ «√æË ’Á≈Õ ◊π± È≈È’ Á∂ ’≈Ò «Ú⁄ «¬√ ÙÏÁ ÁΔ
‘Ø∫Á ¡Â∂ Ó‘æÂÂ≈ Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’Á≈ «ÚÙ∂Ù ’’∂ ‹∂ «¬‘ ÍÁ ◊π± È≈È’ ÁΔ
Ï≈‰Δ «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ √Δ Âª ¿π√ ÁΔ Á≈Ù«È’ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈
’Á≈, Í «¬È∑ª ¡’≈Á«Ó’ «ÈÔÓª ÁΔ Í≈Ò‰≈ ÁΔ ÿ≈‡ ’’∂ ¿π‘ «¬‘ «√æË
È‘Δ∫ ’ √«’¡≈, Í “Íπ÷π” ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ◊π± È≈È’ Á∂Ú
‹Δ ÁΔ Á∂‰ È‘Δ∫Õ
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò Ú≈ÒΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄ ÙÏÁ “«ÈΔ’≈π” ¡≈¿π∫Á≈ ˛Õ «¬√
ÙÏÁ ˘ ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ È∂ “«ÈÚÀ” «Ú⁄ ÏÁ«Ò¡≈Õ «¬‘ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡≈͉∂
«ÚØËΔ¡ª (Ï≈Ï≈ ÓØ‘È ¡≈«Á Á∂ ÚËÁ∂ ÚÀ Ì≈Ú Á∂ ÍzÂΔ¥Ó Ú‹Ø∫) Á«¬¡≈ ËÓ
˘ Ó‘æÂÂ≈ Á∂‰ Ò¬Δ ’ΔÂ≈Õ Ô≈Á ‘∂ «’ ◊π± ¡ÓÁ≈√ ‹Δ È∂ ◊π◊æÁΔ
¡≈͉∂ ÍπæÂª ˘ ¤æ‚ ’∂ (Ï≈Ï≈ ÓØ‘È ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ÓØ‘Δ) ¡≈͉∂ ‹π¡≈¬Δ
≈ÓÁ≈√ ‹Δ ˘ Á∂ «ÁæÂΔ √ΔÕ «¬√ ’’∂ ◊π◊æÁΔ Ò¬Δ ’ΔÈ≈ «ÚØË Âª √Δ,
Í «¬√ «ÚØË ˘ √ß◊ Â∂ √ßÁÌ «Ú⁄ æ÷ ’∂ “«ÈÚÀ” ÍÁ ˘ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄
‹ØÛÈ≈ ’Ø¬Δ Ï‘πÂΔ ÍzÌ≈ÚÙ≈ÒΔ ÁÒΔÒ È˜ È‘Δ∫ ¡≈¿π∫ÁΔÕ
«‡æ͉Δ
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄Ò≈ “«ÈΔ’≈π” («È+¡≈’≈) Á≈ ¡Ê ˛
¡≈’≈-«‘Â, «‹√ ˘ «È◊π‰ √±Í ÚΔ ’«‘ßÁ∂ ‘ÈÕ ‹∂ ◊Ω‘ È≈Ò Á∂«÷¡≈
‹≈Ú∂ ª “«ÈΔ’≈π” ¡Â∂ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ ¡◊Ò∂ ÁØ ÙÏÁ “¡’≈Ò Ó±«Â” ¡Â∂
“¡‹±ÈΔ” ÚΔ Á≈Ù«È’ ÂΩ ”Â∂ “«ÈΔ’≈π” Á≈ ‘Δ ¡ÊΔ Áπ‘≈¿π ˛Õ «ÈÚÀ
«√æ÷ ËÓ «Ú⁄ Ù≈«¬Á Á±√∂ ËÓª Á∂ ¡≈Í√Δ «ÚØË Á∂ ÍzÂΔ’Ó Ú‹Ø∫
¡≈«¬¡≈Õ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ «‘ßÁ±, «¬√Ò≈Ó ¡Â∂ ¬Δ√≈¬Δ ËÓª «Ú⁄ÒΔ¡ª
÷≈ÓΔ¡ª ˘ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄Ø∫ √π⁄∂ ÂΩ ”Â∂ ÷≈‹ ’È≈ ⁄≈‘πßÁ∂ √ÈÕ «¬√ Ò¬Δ
“«ÈÚÀ” ÙÏÁ ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ¿πÈ∑ª Ò¬Δ √◊Ø∫ ÚË∂∂ ‘Ø‰Δ √ΔÕ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ «¬‘
ÙÏÁ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ‘Δ Òæ◊Á≈ ˛ È≈ «’ ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ Á≈Õ
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ «ÈÌ¿π ¡Â∂ «ÈÚÀ ˘ Ï‘π ӑæÂÂ≈ «ÁæÂΔ ◊¬Δ ˛Õ (Ï«√˙
«ÈÚÀ «ÈßÂ)Õ ¡«‹‘∂ ÙÏÁ Á≈ ◊π± È≈È’ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ‘؉≈
√πÌ≈«Ú’ ‘Δ ˛Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ “«ÈÚÀ” ÍÁ ˘ √Ó≈«‹’ Íæ÷Ø∫ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ÚΔ
¡≈«¬¡≈ Á√≈«¬¡≈ ˛Õ «¬‘ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ Á≈ ¡«‘Ó ◊π‰ ˛, Í ◊π±
≈ÓÁ≈√ ‹Δ Ú∂Ò∂ Á∂ √Ó≈«‹’ Íæ÷ ˘ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÌÒΔ̪ ‹≈‰Á∂
√ÈÕ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ ◊π± ≈ÓÁ≈√ Á∂ «ÚØËΔ Âª ÿ Á∂ √È, Í ◊π±
È≈È’ Á∂ «ÚØËΔ √ß√≈’ √È, «‹È∑ª «Ú⁄ √Ó≈‹ «ÚØËΔ, ’æ‡ÛÍøÊΔ¬∂ ¡≈«Á
√ÈÕ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ «ÈÚÀπ ÙÏÁ Á≈ ‘؉≈ ¡√πÌ≈«Ú’ ‹≈ÍÁ≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HD
˛Õ «‹Ú∂∫ Í«‘Òª ’«‘ ¸æ’∂ ‘ª «’ ÙÏ’ “«Èß’≈” Á∂ È≈Ò “¡’≈Ò Ó±«Â” ¡Â∂
“¡‹±ÈΔ” ÙÏÁª Á≈ ‘؉≈ ÁπÚæÒ≈ Ì≈Ú ÍÀÁ≈ ’Á≈ ˛ ‹ÁØ∫ «’ Ó±Ò ÓßÂ (Basic
tenents) Á≈ ª «¬’æÒ≈-«¬’æÒ≈ ÙÏÁ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ¿πÍÓ≈ ÍzÂΔ ¡ʪ «Ú⁄
√ΔÓ ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ «¬‘ Ú«‚¡≈¬Δ ˛, Í
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò Ú≈ÒΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª Á∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ’πfi ÙÏÁª Á∂ Á±‘∂ ¡Ê
´Ì≈¬∂Ó≈È ‘ج∂ ‘ÈÕ
Ô≈Á ‘∂ «’ Ï≈Ï≈ ÓØ‘È ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ ¡ÓÁ≈√ È≈Ò ◊π◊æÁΔ È≈
«ÓÒ‰ ’’∂ È≈≈˜ √ÈÕ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ Á∂ ËÓ («√æ÷ ËÓ) «ÚπæË
¡≈͉≈ Óæ ⁄Ò≈¿π‰≈ ⁄≈«‘¡≈ ¡Â∂ ÓØ‘È ÍØÊΔ¡ª (◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª)
¡≈͉∂ ÍπæÂ √‘ø√ ≈Ó ÂØ∫ «Ò÷Ú≈¬Δ¡ªÕ «¬√ Â∑ª Á∂ «ÚØË≈ Ì≈Ú æ÷‰
’≈È ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª È∂ ◊π±¡ª ÁΔ ’πfi Ï≈‰Δ «Ú⁄ ¡ÁÒ≈-ÏÁÒΔ¡ª
«Ò¡ªÁΔ¡ª ‘Ø‰Õ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ÒΔ¡ª ¡ÁÒ≈-ÏÁÒΔ¡ª ÚΔ Ù≈«¬Á «¬√
«ÚØËÂ≈ Á≈ ‘Δ «√æ‡≈ ‘؉Õ
ÙÏÁ “√ßÌ¿π” ÁΔ Êª ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ “√ÀÌß” Ú«Â¡≈
«◊¡≈ ˛Õ «¬√ Ï≈∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄ ¸æÍ ˛Õ ◊πÓπ÷Δ «ÒÍΔ
«Ú⁄ “¡≈¿π” ÁΔ ÚÂØ∫ Í«‘ÒØ∫ Í«‘Ò Íz⁄æÒ √ΔÕ «¬‘ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ Ï≈¡Á
«Ú⁄ «¬‘ Ó≈Ó±ÒΔ «‹‘Δ (ψÀ ¡ʪ Á∂ ÏÁ«Ò¡ª) ÙÏÁ-√ØË “√ßÌ¿π” ÂØ∫ √ÀÌß
«Ú⁄ ’ΔÂΔ ‘ØÚ∂ «‹√ Á≈ ¡Ê “¡ß‘’‰ «Ú⁄ Íz’≈Ù” ’’∂ ’ΔÂ≈ ˛Õ «¬‘
Ó±Ò ÓßÂ ÁΔ Ó±Ò Ë≈≈ Á≈ ¡ß◊ ÚΔ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ
¡◊Ò≈ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ÙÏÁ ˛ “√«Â◊π± Í√≈Áπ” (÷Û≈ ÈßÏ ABDE
◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª) ¡Â∂ “◊π Íz√≈«Á” (¡≈«Á ◊zßÊ) «¬√ Ï≈∂ ÚΔ ÍÙΩ≈ «√ßÿ
È∂ ¡≈͉≈ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ ’ΔÂ≈ ˛Õ ¿π√ ¡Èπ√≈ ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂
“√«Â◊π” ˘ “◊π” «Ú⁄ ÏÁÒ «ÁæÂ≈ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ ◊π± ¡‹È Á∂Ú
‹Δ È∂ «¬ß‹ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ «¬’√≈Â≈ ¡Â∂ √ÒÂ≈ «Ò¡≈¿π‰ Ò¬Δ ’ΔÂ≈Õ
È≈Ò∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ¡Èπ√≈ ÙÏÁ “◊π±” «¬Ò≈‘Δ «√˪ È≈Ò ÚË∂∂ Ó∂Ò
÷ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ «¬√ È≈Ò Íẕ√æÂ≈ (Sovereign) ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ÚËÁΔ ˛Õ Í ◊π±
È≈È’ Á∂Ú ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ «¬È∑ª ÁØ‘ª ÙÏÁª ÁΔ ÚÂØ∫ ‘πßÁΔ ˛Õ
«‡æ͉Δ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á≈ «¬‘ «ÈΔ÷‰ ¡’≈Á«Ó’ ª ˜± Òæ◊Á≈ ˛, Í √Ø⁄
«Ú⁄≈ ¡ËΔÈ «¬√ «ÚÙ∂ Ò¬Δ ÍzÌ≈ÚÙ≈ÒΔ ÍzÂΔ ȑΔ∫ ‘πßÁ≈Õ «‹Ú∂∫ «’ Í«‘Òª
¿πÍ «Ò÷ ¸æ’∂ ‘ª «’ ÙÏÁ “√«Â◊π” ‹ª “◊π” «Ú⁄ ’Ø¬Δ ‚±ßÿ≈ Óæ Ì∂Á È‘Δ∫,
ÁØÚ∂∫ ÙÏÁ Ù≈«¬Á ÂØÒ Âπ’ªÂ ˘ Ï’≈ æ÷‰ Ò¬Δ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ʪ-ʪ
ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄ ’Ø¬Δ «√˪’ «Ú÷∂Ú≈ ÍzÂΔ ȑΔ∫ ‘πßÁ≈Õ ‹∂ ◊π±
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HE
¡‹È Á∂Ú Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ «¬’√≈Â≈ «Ò¡≈¿π‰ Ò¬Δ “√«Â◊π” ˘ “◊π”
«Ú⁄ ÏÁÒ √’Á∂ ‘È Âª ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÚΔ ¬∂Áª ’ √’Á∂ ‘ÈÕ ÍÙΩ≈
«√ßÿ È∂ «¬’-Í≈√Û ÁÒΔÒ «√¯ ¡≈͉∂ ÓÈØÊ ˘ ͱ≈ ’È Ò¬Δ «ÁæÂΔ
‹≈ÍÁΔ ˛Õ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ ”⁄Ø∫ ’πfi ¿πÁ≈‘‰ª Á∂÷Ø :
A. √«Â◊π ‘«Ê «ÈÏ∂Ûπ fi◊Ûπ ¸’≈«¬¡≈
B. «√÷Δ «√«÷¡≈ ◊π ÚΔ⁄≈«Õ
C. ◊π Íz√≈ÁΔ ‹≈‰Δ¡À ¿π ¡ÈÌ¿π Í≈ÚÀÕ
D. È≈È’ √«Â◊π ¡À√≈ ‹≈‰Δ¡À ‹Ø √Ì√À Ò¬∂ «ÓÒ≈«¬ ‹Δ¿πÕ
Ì≈Ú «¬‘ «’ “√«Â◊π” ¡Â∂ “◊π” ÙÏÁª «Ú⁄ ’Ø¬Δ «√˪’ ¡ßÂ È‘Δ∫Õ
÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ ͱ≈ Ó±Ò ÓßÂ Íø‹ Ê≈Úª ”Â∂ «ÓÒÁ≈ ˛Õ
Ï≈’Δ Ê≈Úª ”Â∂ «¬√ Á≈ ¤Ø‡≈ ±Í “√«Â◊π Íz√≈«Á” «ÓÒÁ≈ ˛Õ ¬∂Ê∂ √≈‚≈
÷Û≈ ÈßÏ ABDE È≈Ò ’Ø¬Δ ÓæÂÌ∂Á È‘Δ∫, «’¿π∫«’ «¬‘ ÷Û≈ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫
Ó◊Ø∫ ¤∂ÚΔ Í≈ÂÙ≈‘Δ Ú∂Ò∂ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ
‹Íπ‹Δ ¡Â∂ «‘≈√ «Ú¡≈«÷¡≈
‹Íπ‹Δ : ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò Ú≈ÒΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄ ‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï ÁΔ Ï≈‰Δ
¡ß«’ ȑΔ∫ ¡Â∂ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ ÊØÛ∑∂ ÙÏÁ-‹ØÛª ÁΔ «ÌßÈÂ≈ ÂØ∫
¿πÍß «¬‘ Ï≈‰Δ Á‹ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬‘ «’¡≈√ ’Á≈ ˛ «’ ‹Íπ‹Δ
√≈«‘Ï ¿πÈ∑ª ÁØ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄ Á‹ √Δ ‹Ø ◊π¡≈⁄ ¸πæ’Δ¡ª ‘ÈÕ
‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ Óπ÷Û≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Á≈ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª
«Ú⁄ ¡ß«’ È≈ ‘؉≈ ÚΔ «¬‘Ø Áæ√Á≈ ˛ «’ «¬‘ ÍØÊΔ¡ª «ÚØËΔ ËÛ∂ ÚÒØ∫
⁄Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ «¬È∑ª ÍØÊΔ¡ª ˘ ¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ ÷Û≈ Óßȉ≈ «¬’ Ï∂ÒØÛΔ
◊æÒ ‹≈ÍÁΔ ˛Õ
‘π‰ ‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï Á≈ Ú≈Á «ÚÚ≈Á ÷Û≈ ÈßÏ ABDE ¡Â∂ ¡≈«Á
◊zßÊ Ú≈ÒΔ Ï≈‰Δ Â’ ‘Δ Ó«‘Á±Á «‘ ‹ªÁ≈ ˛Õ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ Ó±Ò
ÓßÂ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ ‹Íπ® Ó‘Ò®1® Í«‘ÒΔ √Â «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛Õ Á±‹Δ
√Â «Ú⁄ ‹Íπ‹Δ ÁΔ Í«‘ÒΔ Í¿πÛΔ “√Ø⁄À √Ø⁄ È≈ ‘ØÚ¬Δ” ‹∂ √Ø⁄Δ Ò÷Ú≈Õ
⁄πÍÀ ¸Í È≈ ‘ØÚ¬Δ ‹∂«¬ Ò≈«¬ ‘≈ «ÒÚÂ≈” ˛Õ «Ë¡≈ÈÔØ◊ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’
«¬√ ÷Û∂ «Ú⁄ Óπæ„Ò≈ ÙÒØ’ “¡≈«Á √¸ ‹π◊≈Á √¸Õ ˛ ÌΔ √¸ È≈È’ ‘Ø√Δ
ÌΔ √¸ ¡ø’Û≈ (1) È‘Δ∫ ˛Õ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ «¬‘ ÙÒØ’ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ
¡Èπ√≈ «¬‘ √ÒØ’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á≈ ˛Õ «¬√ ÁΔ ÍπÙ‡Δ Ò¬Δ ¿π‘ «¬‘
ÁÒΔÒ «ÁßÁ≈ ˛ «’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ «¬‘ √ÒØ’ √π÷ÓÈΔ √≈«‘Ï ÁΔ
√Â≈ÚΔ ¡Ù‡ÍÁΔ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ Ú«Â¡≈ ˛, ‹Ø ÍÙØ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ «¬√
Íz’≈ ˛, “¡≈«Á √¸ ‹π◊≈Áπ √¸ ˛ «Ì √¸ È≈È’ ‘Ø√Δ «Ì √¸Õ”
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HF
 «‡æ͉Δ
¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄Ò≈ ‹Íπ‹Δ Óπ„Ò∂ √ÒØ’ ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ ÂØ∫ È’Ò
’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬√ Ï≈∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂∂ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ÍzÂæ÷
«Ò«÷¡≈ ‘À, “‹Íπ ◊π± ≈ÓÁ≈√ ‹Δ ’∂ È’Ò ’≈ È’ÒÕ” «¬√ Á≈ ÓÂÒÏ «¬‘
‘Ø«¬¡≈ «’ ¿π√ Ú∂Ò∂ ’πfi ‘Ø ‹Íπ‹Δ √≈«‘Ï ÁΔ¡ª È’Òª ÚΔ Íz⁄ÒÂ
‘؉◊Δ¡ªÕ ¡«‹‘Δ¡ª È’Òª «ÈÙ⁄∂ ‘Δ ‘Ø ÏΔÛª «Ú⁄ ÚΔ Á‹ ‘؉◊Δ¡ªÕ
÷Û≈ ÈßÏ ABDE ÚΔ ¿πÈ∑ª ÏΔÛª «Ú⁄Ø∫ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÍÛ∑Â
«ÚÙÒ∂Ù‰ ÁΔ Ó≈Ó±ÒΔ «‹‘Δ fi≈ ¿π√ Á∂ «¬‘ ’«‘‰ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁΔ ˛ «’ Óπ„Ò≈
√ÒØ’ «ÈÙ⁄∂ ‘Δ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á≈ ˛, «’¿ππ∫«’ «¬‘Δ √ÒØ’ ¿πÈ∑ª ¡≈͉Δ
⁄È≈ √π÷ÓÈΔ «Ú⁄ ÌΔ Ú«Â¡≈Õ Í ¿π‘ ‹≈‰-Ïπfi ’∂ ‹ª ¡‰◊«‘ÒΔ ’’∂
«¬’ ‡ÍÒ≈ ÷≈ «◊¡≈Õ √π÷ÓÈΔ √≈«‘Ï Ú≈Ò∂ √ÒØ’ «Ú⁄ ÙÏÁ “√¸” ÁΔ ÚÂØ∫
È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ◊¬Δ, √◊Ø∫ “√«Â” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ ˛Õ ‹∂ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ
˘ ÍÛ⁄ØÒΔ¬∂ ª ¡≈Ó ’’∂ ÙÏÁ “√¸” ÁΔ ‘Δ ÚË∂∂ ÚÂØ∫ ‘Ø¬Δ ˛Õ «¬‘ ÙÒØ’
·Δ’ Í«‘Ò∂ ◊π± Á≈ ‘Δ ˛, ‘ª «¬‘ ª ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂
«¬√ ˘ ¡ß«’ ¡≈Í‰Δ √ßÍ≈ÁÈ «ÚËΔ ≈‘Δ∫ ‹Íπ‹Δ ÂØ∫ Í«‘Òª ’ΔÂ≈ ‘ØÚ∂Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ ˘ «¬ßfi ‹≈ÍÁ≈ ˛, ÙÏÁ “√¸” ¡Ù‡ÍÁΔ Á∂ √ÒØ’ Á∂ «Ú⁄ ‹≈‰-
Ïπfi ’∂ Á‹ ’ΔÂ≈ ª «’ ¿π‘ ¡≈͉∂ «√˪ ÁΔ ÍπÙ‡Δ ’ √’∂Õ «¬‘
ÏÁ«È¡≈ÂÁ≈Δ ‘Δ È‘Δ∫ √◊Ø∫ Ï≈‰Δ ÁΔ ÚΔ Ï∂¡ÁÏΔ ˛Õ ¡«‹‘Δ ÷Ø‹ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ.
Á∂ ÊΔ«√√ ÁΔ ÙØÌ≈ È‘Δ∫ ω √’ÁΔ, √◊Ø∫ «¬√ ¿πÍ≈ËΔ ÁΔ ‘∂·Δ ˛Õ
÷Û≈ ÈßÏ ABDE ¡Â∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ ÏØÒΔ «Ú⁄ ‹ª ¡ʪ «Ú⁄
’Ø¬Δ Ì∂Á È‘Δ∫, ‹∂ ’Ø¬Δ Ì∂Á ˛ ª ÙÏÁ-‹ØÛª «Ú⁄ ˛Õ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ ÏØÒΔ
√Ò ˛ ¡Â∂ ÙÏÁ ‹ØÛ ÓΩ«Ò’ ÏØÒΔ È≈Ò ÚË∂∂ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ ÙÏÁ-‹ØÛª «Ú⁄
«Ú«ÌßÈÂ≈ ⁄∂Â≈ ÁΔ Í√ßÁ ‹≈ ¿π⁄≈‰ «ÚËΔ ’’∂ ‹≈ÍÁΔ ‘ÀÕ ◊π± ¡ß◊Á
Á∂Ú ‹Δ È∂ ÏØÒΔ Á∂ ¡æ÷ª ÁΔ ÂÂΔÏ «Ú⁄ «‘æ√≈ Í≈«¬¡≈Õ Í Ò◊ª Ó≈Âª
ÁΔ «Ú«ÌßÈÂ≈ ¿π⁄≈‰ È≈Ò √ßÏßË ‘ÀÕ «¬√ Ò¬Δ ÏØÒΔ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ‹ª
ÙÏÁ-‹ØÛª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE ˘ Í«‘ÒØ∫ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «√æË
È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈, Í «¬’ ◊æÒ ÓßȉÔØ◊ ˛ «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ÏØÒΔ ÁΔ
«Ú«ÌßÈÂ≈ Ï≈∂ ÍzÌ≈ÚÙ≈ÒΔ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ˛Õ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á∂ ≈Ó’ÒΔ ÙÏÁ Ï≈∂ ‹Ø ÌπÒ∂÷≈
√Δ, ¿π√ ˘ ’≈ÎΔ ÍzÌ≈ÚÙ≈ÒΔ „ß◊ È≈Ò «È͇≈«¬¡≈ ˛Õ «¬‘ ¿π√ Á∂ ÊΔ«√√
ÁΔ Íz≈ÍÂΔ ’‘Δ ‹≈ √’ÁΔ ˛Õ
¡≈«Á ◊zßÊ ¡Â∂ ÷Û≈ Èß. ABDE Á∂ «Ò÷‰ ’≈Ò
«‹Ú∂∫ ¡√Δ∫ Í«‘Òª ‘Δ «√æË ’ ¸æ’∂ ‘ª «’ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE, ¡≈«Á
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HG
◊zßÊ ÁΔ «Ò÷‰ «ÂÊΔ (AF@D ¬Δ√ÚΔ) ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈Õ Ì≈Ú∂∫
«¬√ Í √≈«÷¡≈ ÂΩ ”Â∂ ’Ø¬Δ «Ò÷‰ «ÂÊΔ È‘Δ∫ «ÁæÂΔ ‘جΔ, Í ¡ßÁÒ∂
«ÈΔ÷‰ ÂØ∫ «√æË ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’ «¬‘ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á∂ ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¿π‰
ÂØ∫ Ï≈¡Á ’πfi ÙË≈Ò±¡ª È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ Ú◊≈ ◊zßÊ «Â¡≈ ’È ÁΔ Ò≈Ò√≈
¡ËΔÈ √ßÍ≈Á ’ΔÂ≈Õ «¬‘ ÈÂΔ‹≈ ÊæÒ∂ «ÁæÂ∂ Èπ’«Â¡ª ”Â∂ «ÈÌ ˛ :
A. ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ «Ú⁄ ÙÏÁ “√πË” ‹ª “√πË ’Δ⁄À” ˛, ÷Û≈
ÈßÏ ABDE «Ú⁄ È‘Δ∫ ˛Õ
B. ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ Ú≈ª Â∂ √ÒØ’ª È≈Ò Ó‘æÒ∂ Á‹ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ ‘È,
ª «’ ‘ ◊π± ÁΔ Ï≈‰Δ «ÚÒæ÷‰ ÂΩ ”Â∂ Á√≈¬Δ ‹≈ √’∂Õ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE
«Ú⁄ ¡«‹‘≈ È‘Δ∫Õ
C. Íø‹Ú∂∫ ◊π± ÁΔ Ú≈˱ Ï≈‰Δ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ ˛, «‹Ú∂∫ «’
¡≈√≈ Ó‘Ò≈ E «Ú⁄ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Á∂ AFB ⁄¿πÍ«Á¡ª ÂØ∫ ¿πÍß «ÂßÈ
‘Ø ÈÚ∂∫ ⁄¿πÍÁ∂ Á‹ ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª ’¬Δ ‘Ø ≈◊ª «Ú⁄ ÚΔ ◊ππ ¡‹È
Á∂Ú ÁΔ Ú≈˱ Ï≈‰Δ Á‹ ˛Õ (≈◊ √Ø«·, ≈ «Â¶◊ ¡≈«Á)Õ «¬√ Â∑ª Á∂
¯’ ‘Ø ◊π±¡ª ÁΔ¡ª Ï≈‰Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ ÚΔ ¿πÍÒÏË ‘ج∂ ‘ÈÕ
D. ¡≈ÈßÁ √≈«‘Ï, ‹Ø «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ Ï‘π ӑæÂÂ≈ æ÷Á≈ ˛, «Ú⁄
ÚΔ Í≈·ª Á∂ Ï‘π Ì∂Á ‘È, Á∂÷Ø Í¿πÛΔ BF ¡Â∂ BGÕ
E. √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚͱÈ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ Íø‹ª
◊π±¡ª Á∂ ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¿π‰ ÁΔ¡ª Â≈Δ÷ª «¬’Ø «Ò÷≈Δ È∂ «¬’Ø «√¡≈‘Δ
È≈Ò «Ò÷Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ Í ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬√ √⁄≈¬Δ ˘ ‹≈‰«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª
ÚΔ «¬‘ ’«‘ ’∂ æÁ ’ «ÁßÁ≈ ˛ «’ Íø‹Ú∂∫ ◊π± Á∂ ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¿π‰ ÁΔ
Â≈Δ÷ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷Δ ◊¬ΔÕ
F. ÷Û≈ ÈßÏ ABDE «Ú⁄ Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ È‘Δ∫Õ ¡«‹‘≈ È≈ ‘؉≈
«√æ÷ Óæ ¡Â∂ ËÓ ”Â∂ «√æËΔ ⁄؇ ˛, «’¿π∫«’ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ‹≈Â-Í≈ Á≈
’Ø¬Δ Ì∂Á Ì≈Ú È‘Δ∫ ˛Õ ‘ «Ú¡ÂΔ ÁΔ Ï≈‰Δ ˘ «√æ÷ ËÓ Á∂ ¡√±Òª ˘ Óπæ÷
æ÷ ’∂ ‘Δ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ⁄≈«Û∑¡≈ «◊¡≈Õ «¬‘ ¡Ì≈Ú Âª «¬‘Ø «√æË
’Á≈ ˛ «’ ÷Û≈ ÈßÏ ABDE Á≈ √ßÍ≈Á’ Ù≈«¬Á «√æ÷ ËÓ ÁΔ Óπæ÷ Ë≈≈
È≈Ò ‹π«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ È‘Δ∫ ˛Õ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ ¿π√ Á≈ «‘æ ≈Ó≈¬∂ ‹ª
«Ó‘Ï≈È √ßÍzÁ≈«¬ È≈Ò ‘ØÚ∂Õ
Íø‹Ú∂∫ ’ª‚ Ï≈∂
«¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ ’Ò≈ Ï≈∂ ⁄⁄≈
˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Íø‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ ⁄Âπ≈¬Δ Â∂ Ï‘π √ßÂπÙ‡ ˛ ¡Â∂
¡≈«Á ◊zßÊ ˘ ’Ò≈-«’ ÓßÈÁ≈ ˛Õ «¬‘ ◊æÒ √ßͱÈ ÂΩ ”Â∂ ˛ ÚΔ √æ⁄ΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HH
√ßÍ≈ÁÈ ’Ò≈ «Ú⁄ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÂØ∫ ¿πÍß ¡æ‹ Âæ’ ’Ø¬Δ ÚΔ Íπ√Â’
¡ÁπæÂΔ È‘Δ∫ ’‘Δ ‹≈ √’ÁΔÕ √ß «√ßÿ √∂÷Ø∫ ˘ «¬’ Ú≈Δ Íø‹≈Ï «ÚÙÚ
«Ú«Á¡≈Ò≈ È∂ ’Ø¬Δ Íπ√Â’ √ßÍ≈ÁÈ ’È Ò¬Δ «’‘≈Õ ¿πÈ∑ª Á≈ ‹π¡≈Ï √Δ
«’ ◊π± ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ó◊Ø∫ ÓÀ∫ ’Δ √ßÍ≈ÁÈ ’ √’Á≈ ‘ª, Ó∂∂ ÂØ∫ ’جΔ
ÓΩ«Ò’ √≈«‘ ÁΔ Íπ√Â’ «Ò÷Ú≈ Ò˙Õ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ √⁄Óπ⁄ ‘Δ
√ß√≈ ÁΔ¡ª Íπ√Â’ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ Úæ‚Δ ’Ò≈ «’ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ «‹Ú∂∫ ÍÙΩ≈
«√ßÿ ÓßÈÁ≈ ˛, ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ «√˪«Â’ ÁÙÈ ÁΔ «¬’√≈Â≈,
◊πÂ≈ ÁΔ ¬∂’Â≈, Ì≈Ú ÁΔ ¡÷ø‚Â≈ ¡≈«Á Á≈ ÏÛΔ «√¡≈‰Í È≈Ò «ı¡≈Ò
æ«÷¡≈ ˛Õ √Ì ÂØ∫ ÚæË Ú«‚¡≈¬Δ Ú≈ÒΔ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ ◊πÏ≈‰Δ ˘ ≈◊ª
¡Èπ√≈ ÂÂΔÏ Á∂ ’∂ È≈Ò ‘Δ Ï≈‰Δ ÁΔ Á≈Ù«È’ Ó‘æÂÂ≈ ˘ ÚΔ Ï’≈
æ«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
Ì≈Ú≈Ê Ú‹Ø∫ ◊π± √≈«‘Ï È∂ √æ⁄Δ Óπæ⁄Δ «˜ßÁ◊Δ ”Â∂ ˜Ø ‘Δ È‘Δ∫ «ÁæÂ≈
√◊Ø∫ «√æ÷ ËÓ Á∂ «√˪ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ⁄Û∑ÁΔ ’Ò≈ Á≈ Íæ÷ ÚΔ ’≈«¬Ó
æ«÷¡≈Õ
«‡æ͉Δ
ÍÙΩ≈ «√ßÿ «¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ÚΔ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈
ÁΩ≈È Ï≈‰Δ ÁΔ √πË≈¬Δ ”Â∂ ˜Ø «ÁßÁ≈ ˛, Í ¡≈͉∂ Ó±Ò ÓÈØÊ «Ú⁄
’≈ÓÔ≈Ï «‘≈ ˛Õ «¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ¿π√ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ˘ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ≈‘Δ∫
AF@D ¬Δ√ÚΔ «Ú⁄ √ßÍ≈ÁÈ ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘Δ È‘Δ∫ Óß«È¡≈ √◊Ø∫ «¬√ÁΔ
¿π«¥Ù‡Â≈ Ï≈∂ ÚΔ Ìͱ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ˛Õ «¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ÍÛ∑Â-«ÚÙ∂Ù‰
Á≈ ¿πÍÔØ◊ ’Ø¬Δ Ï‘πÂΔ Ó‘æÂÂ≈ È‘Δ∫ æ÷Á≈, «¬√ Ò¬Δ «¬‘ √≈‚Δ «Ú¡≈«÷¡≈
Á≈ ¡≈Ë≈ È‘Δ∫ Ï«‰¡≈Õ
«¬æÊ∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ Ï≈∂ ¡Â∂ ¿π√ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈
«ÚËΔ Ï≈∂ ’«‘‰≈ ˜±Δ Ï‰Á≈ ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Èπ√≈ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ
È∂ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ˘ Í«‘Òª Â‹Δ‘ «ÁæÂΔ, «¬‘ ÁÒΔÒ ·Δ’ ÚΔ ‘Ø √’ÁΔ
˛Õ Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ ˘ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ Á‹ ’È Á≈ ’≈È Ì◊ª Á∂
⁄∂«Ò¡ª Á≈ «√æ÷ ËÓ Á≈ ÓπΔÁ ω≈È≈ √Δ, «¬’ ˆÒ ÈÂΔ‹≈ ˛Õ Ï≈‰Δ
ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ √Ó∂∫ Ï≈‰Δ ÁΔ Ó±Ò «Ú⁄≈Ë≈≈ (‹Ø «√æ÷ ËÓ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈
È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁΔ √Δ) ˘ ‘Δ «Ë¡≈È «Ú⁄ æ«÷¡≈ «◊¡≈, Ï≈‰Δ Á∂ «Ò÷‰‘≈∂
˘ È‘Δ∫Õ «¬‘ ·Δ’ ˛ «’ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ ˘ √ßÍ≈ÁÈ≈ √Ó∂∫
√ßÍ≈ÁÈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈, Í «¬‘ √ßÍ≈ÁÈ «√æ÷ ËÓ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ˘ Óπæ÷ æ÷
’∂ ‘Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «‹Ú∂∫ ÚÀÙÈÚ Óæ «√æ÷ ËÓ È≈Ò ‡≈’≈ ÷ªÁ≈ ˛, ‹ª
Ïπæ ͱ‹≈ ‹ª «Ú¡’ÂΔ Í±‹≈ Á≈ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ’Ø¬Δ ¡√Ê≈È È‘Δ∫ ¡Â∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ HI
«‹‰√Δ «Í¡≈ Ì≈ÚÈ≈ ÚΔ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ’Ø¬Δ Ó‘æÂÂ≈ È‘Δ∫ æ÷ÁΔÕ «‹È∑ª
ÙÏÁª «Ú⁄ ¡«‹‘∂ «Ú⁄≈ √È, ¿π‘ ◊π± ¡‹È Á∂Ú È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄
Á‹ È‘Δ∫ ’ΔÂ∂Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á≈ «¬‘ «È‰≈ «’ ’¬Δ ¡ÍÚ≈«‰Â Ì◊ª
Á∂ ÙÏÁ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷Δ¡ª ÏΔÛª «Ú⁄ Á‹ ’ Ò¬∂ ◊¬∂ («¬‘ ¿πÈ∑ª Á∂
«ÚØËΔ¡ª È∂ ’ΔÂ≈) ·Δ’ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ ÍøÊ «ÚØËΔ ’¬Δ Ë≈≈Úª ⁄æÒÁΔ¡ª
‘Δ¡ª ‘È ¡Â∂ ’¬Δ «Ó√Òª Á≈ ¡≈ßÌ «¬√ ◊æÒ ÁΔ ÍπÙ‡Δ ’Á≈ ˛Õ
◊π± ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú⁄ ¡ÁπæÂΔ Íz≈ÍÂΔ √ΔÕ «¬√
Íz≈ÍÂΔ ˘ √«‘‰ È≈ ’«Á¡ª ’¬Δ ‘Ø ËÓ «ÚØËΔ ‹ª ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ
Á∂ «ÚØËΔ ¡ßÙª È∂ ’¬Δ ÏΔÛª «Â¡≈ ’Ú≈¬Δ¡ª ‘؉◊Δ¡ªÕ ¡«‹‘Δ Ì≈ÚÈ≈
Á≈ ¿πÂÍøÈ ‘؉≈ ’Ø¬Δ ¡‰‘Ø‰Δ ◊æÒ È‘Δ∫ √ÓfiΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔÕ «¬È∑ª ÏΔÛª
«Ú⁄ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ ’πfi Úæ÷≈ ’πfi ÿæ‡ ‹ª ÚæË ¡ß«’ ’È≈ √πÌ≈«Ú’ ◊æÒ
‘Δ √ΔÕ
¤∂Ú∂∫ ’ª‚ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
«¬√ ’ª‚ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ Ï≈‰Δ Á∂ Ì≈Ú≈Ê Ï≈∂
ÍÛ⁄ØÒ ’ΔÂΔ ˛Õ ¡≈«Á ◊zßÊ ¡ÈßÂ’≈ÒΔ ◊πÏ≈‰Δ Á≈ Óπ‹æ√Ó≈ ˛Õ «¬√∂ ’’∂
«¬‘ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ “◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï” ’’∂ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ “ÙÏÁ” ‹ª
“◊π± ÙÏÁ” ˘ Ï‘π ӑæÂÂ≈ «ÁæÂΔ ◊¬Δ ˛, ‹Ø ؘÓæ≈ ÁΔ «˜ßÁ◊Δ «Ú⁄
«Ú⁄Á≈ ˛Õ ÙÏÁ ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ˘ Óπæ÷ æ÷ ’∂ ‘Δ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ˛Õ
Ì≈ÂΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ¡Èπ√≈ ËÓ ◊zßʪ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ⁄≈ «ÚËΔ¡ª
¡Èπ√≈ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ˛ :
A. ÙÏÁ≈Ê (Meaning of the word)
B. ‡Δ’≈ (Commentary)
C. «Ú¡≈«÷¡≈ (Exegesis)
D. ÍzÓ≈Ê (Sublime meaning)
ÙÏÁ≈Ê «ÚËΔ «Ú⁄ “ÙÏÁ” (Word) Á∂ ¡Ê ¿πμÂ∂ ÚË∂∂ ˜Ø «ÁæÂ≈
‹ªÁ≈ ˛Õ «¬’ ÙÏÁ Á≈ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ÙÏÁª (Hymns) «Ú⁄ ¡Ê √Ófi‰ ÁΔ
’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ
‡Δ’≈ «ÚËΔ ≈‘Δ∫ √≈∂ ÙÏÁ (Hymn) Á≈ √Óπæ⁄≈ ¡Ê √Ófi‰ ÁΔ
’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ
«Ú¡≈«÷¡≈ «ÚËΔ ≈‘Δ∫ «’√∂ «¬’ ÙÏÁ (Hymn) ÁΔ «’√∂ ÷≈√
«ÁzÙ‡Δ ÂØ∫ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ
ÍzÓ≈Ê «ÚËΔ ¡Èπ√≈ ÙÏÁ (Hymn) Á≈ ¡«Ë¡≈«Ӓ Íæ÷ ÍÛ⁄Ø«Ò¡≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ I@
‹ªÁ≈ ˛Õ
◊π± ◊zßÊ «◊¡≈È Á≈ ¡Ê≈‘ √ØÓ≈ ˛Õ Úæ÷-Úæ÷ «ÚËΔ¡ª ≈‘Δ∫ «¬√ ÁΔ
«Ú¡≈«÷¡≈ «¬√ √ØÓ∂ ˘ ÿØ÷‰ «Ú⁄≈‰ Á≈ ’≈‹ ‘Δ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ
◊πÏ≈‰Δ «Ú¡≈«÷¡≈ Óπ±ß‘ ˜πÏ≈ÈΔ (Oral) ‹ª «Ò÷ÂΔ Ì≈Ú (Written) «Ú⁄
’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ˛Õ ӱߑ-˜πÏ≈ÈΔ Ï≈‰Δ ÍÛ∑È≈, ◊≈¿π‰≈, «Ú⁄≈È≈ ‹ª Ú≈’
ÒÀ‰≈ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ¡≈Ó ˛Õ ‚≈. Â≈È «√ßÿ È∂ «‹Ú∂∫ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ÓßÈÁ≈
˛, ◊πÏ≈‰Δ «Ú¡≈«÷¡≈ ˘ √æ Úæ÷Δ¡ª-Úæ÷Δ¡ª Íz‰≈ÒΔ¡ª «Ú⁄ Úß«‚¡≈
˛Õ «¬‘ ‘È : √«‘‹ Íz‰≈ÒΔ, Ì≈¬Δ Íz‰≈ÒΔ, ÍzÓ≈Ê Íz‰≈ÒΔ, ¿πÁ≈√Δ
Íz‰≈ÒΔ, «ÈÓÒ≈ Íz‰≈ÒΔ, «◊¡≈ÈΔ Íz‰≈ÒΔ ¡Â∂ «√ßÿ √Ì≈ Íz‰≈ÒΔÕ «¬È∑ª
√≈Δ¡ª Íz‰≈ÒΔ¡ª Á≈ ¡≈Ù≈ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ‚≈. Â≈È «√ßÿ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
ÂØ∫ ¿πË≈ «Ò¡≈ ˛Õ
«‡æ͉Δ
«¬‘ ’ª‚ «Ïª«Â’ ÚæË ¡Â∂ ¡ÒØ⁄È≈«Ӓ ÿæ‡ ˛Õ «¬√ ’ª‚ ÁΔ
√Óæ◊Δ ËÓ ◊zßʪ Ï≈∂ «ÓÒÁΔ¡ª Íπ√Â’ª «Ú⁄Ø∫ ¿πÍÏÒË ˛Õ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á≈
«√Ú≈¬∂ «¬√ ◊æÒ Á∂ «’ ¡æ‹’Ò∑ ¡≈«Á ◊zßÊ ”Â∂ √≈«‘Â’ Íæ÷Ø∫ «Ú⁄≈ ‘Ø ‘Δ
˛, ¡≈͉≈ ’πfi È‘Δ∫Õ ⁄ß◊≈ ‘πßÁ≈ ‹∂ ¿π‘ ¡≈͉∂ ÍÛ∑Â-«ÚÙÒ∂Ù‰ ≈‘Δ∫ ¡≈«Á
◊zßÊ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’Á≈, ¡Ê≈ ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ ‘ Íz‰≈ÒΔ Á∂ √ßßÏË «Ú⁄
Á√≈¿π∫Á≈Õ «’Â∂-«’Â∂ ¿π√ Á∂ ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ª ÁΔ fiÒ’ «‹‘Δ ˜± ÍÀ∫ÁΔ ˛Õ
¡÷Δ «Ú⁄ ¿π√Á≈ «¬‘ «Ú⁄≈ «’ √≈«‘Â’ Íz‰≈ÒΔ ¡≈«Á ◊zßÊ ˘ «Ú¡≈«÷¡≈
≈‘Δ∫ √ß√≈ Á∂ ËÓª Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ Â∂ ÷Û∑≈ ’ √’ÁΔ ˛, Úȉ ÔØ◊ ˛Õ
«√æ‡∂ (Conclusions)
ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÊΔ«√√ “¡≈«Á ◊zßÊ Á≈ Ó±Ò-’ÊÈ ¡Â∂ Ì≈Ú≈Ê” Ï≈∂
¡√Δ∫ «Ú⁄≈ ’ΔÂΔ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ «ÂßÈ ¡«‘Ó Ó√Ò∂ ¿π·≈¬∂ ‘È:
A. ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ú∂Ò∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ÁØ ÷«Û¡ª
Á≈ ¡≈√≈ «Ò¡≈Õ «¬‘ ‘È : ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª ¡Â∂ ÷Û≈ ÈßÏ ABDEÕ
B. ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ «¬È∑ª ÷«Û¡ª «Ú⁄Ø∫ ¸‰-¸‰ ’∂ Ï≈‰Δ
«¬’æÂ ’ΔÂΔ ¡Â∂ «¬√ ˘ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ √ßÍ≈ÁÈ ’ΔÂ≈Õ ’¬Δ Ê≈¬Δ∫ Ï≈‰Δ
ÁΔ ’æ‡ Úæ„ ’ΔÂΔ ¡Â∂ ’¬Δ Ê≈¬Δ∫ √πË≈¬Δ ’ΔÂΔÕ «¬‘ ¿πÈ∑ª È∂ «√æ÷ ÍzßÍ≈ ¡Â∂
«Ú⁄≈Ë≈≈ ˘ «ÈÂ≈È (Crystalization) ÷≈Â ’ΔÂ≈Õ
C. Ì◊ Ï≈‰Δ ¿πÈ∑ª È∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ ‹◊ ‹Èª ÁΔ ÙË≈ Á∂÷ ’∂
Á‹ ’ΔÂΔÕ
Ï≈’Δ √≈∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄ Óß◊Úª «Ïª«Â’ «˜’ ˛Õ
¿πÍØ’Â «ÂßÈ Ó√«Ò¡ª Á∂ ÍzÂΔ’Ó Ú‹Ø∫ «√æ÷ ‹◊ «Ú⁄ «Âæ÷≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IA
Ú≈Á-«ÚÚ≈Á Ùπ± ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ¡È∂’ «√æ÷ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ «Ú⁄≈ ¡ß◊∂˜Δ ¡Â∂
Íø‹≈ÏΔ Á∂ ¡ıÏ≈ª «Ú⁄ ¤Í∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ
«¬È∑ª √≈∂ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ¿πÍØ’Â «ÂßÈ ¡«‘Ó
Ó√«Ò¡ª Ï≈∂ √≈«Ê’ ÂΩ ”Â∂ ¡≈͉∂-¡≈͉∂ «Ú⁄≈ Íz◊‡≈¬∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª
√≈∂ Ò∂÷ª «Ú⁄ «Ú⁄≈ ˘ ¡’≈Á«Ó’ ÍæË ¿πÂ∂ ‘Δ æ«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Ì≈Ú∂∫
«’Â∂-«’Â∂ Ì≈Úπ’ ÓÈØÌ≈Úª Á≈ fiΩÒ≈ ÚΔ ÍÀ∫Á≈ ˛Õ √≈∂ Ò∂÷’ «¬’ ◊æÒ ”Â∂
˜≈ÓßÁ ‘È «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ «¬Ò‘≈ÓΔ Íæ÷ ”Â∂ √æ‡ Ó≈Δ ˛Õ
ÓÀ∫ «¬√ Ò∂÷ «Ú⁄ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÊΔ«√√ ÁΔ ÍÛ⁄ØÒ ÍæËÂΔ, ÷Ø‹ Á≈
«Ó¡≈ ¡Â∂ «¬√ Á∂ «Ú«◊¡≈È Íæ÷ ˘ «Ú⁄≈È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ˛Õ «¬æÊ∂ Ó∂≈
¡≈Ù≈ «√¯ «¬‘ Í÷‰ Á≈ √Δ «’ ’Δ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á≈ ÊΔ«√√ «¬’ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ.
ÁΔ ¿π⁄ ¿πÍ≈ËΔ Á∂ «Ó¡≈ Á≈ ˛? Ó∂∂ «√æ‡∂ «¬√ Íz’≈ ‘È :
A. ¡≈«Á ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ò¬Δ ÚÂ∂ ◊¬∂ ÷«Û¡ª ÁΔ ÍzÓ≈«‰’Â≈Õ
(¿) ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª : ÁØ ¿πÍÒÏË ÍØÊΔ¡ª ¿πÂ∂ ’Ø¬Δ ÍzÓ≈«‰’
«Ò÷ «ÂÊΔ È‘Δ∫ ˛ ‹Ø «¬È∑ª ˘ «È√ßÁ∂‘ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Íπ≈‰Δ¡ª «√æË ’
√’∂Õ ‹∂ ÂΔ’ ¿πÍ «ÓÒÁΔ ÚΔ ˛ ¿π‘ AEIE ¬Δ√ÚΔ ˛, «‹√ ÓπÂ≈«Ï’ «¬‘
¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ √ßÍ≈ÁÈ≈ ’≈Ò «Ú⁄ ‘Δ ⁄Δ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ’جΔ
„π’ÚΔ∫ ÷Ø‹ Íz‰≈ÒΔ ≈‘Δ∫ «¬È∑ª ˘ Íπ≈‰Δ¡ª «√æË È‘Δ∫ ’ √«’¡≈Õ
(¡) ÷Û≈ ÈßÏ ABDE : «¬√ ÷Û∂ ¿πμÂ∂ ’Ø¬Δ «Ò÷‰ «ÂÊΔ Ó±ÒØ∫ ‘Δ
È‘Δ∫ ˛Õ «¬√ ÁΔ ¡ßÁÒΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ÂØ∫ «¬‘ ÌÒΔ̪ «√æË ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’
«¬‘ ¤∂ÚΔ∫ ¡Â∂ ÈΩÚΔ∫ Í≈ÂÙ≈‘Δ Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Íø‹ª ◊π±¡ª
ÁΔ ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¿π‰ ÁΔ ÂΔ’ Á≈ ‘؉≈ ¡Â∂ ÈΩÚ∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ Á∂ «ÈÙ≈È Á≈
‘؉≈ «¬‘Δ «√æË ’Á≈ ˛Õ «¬√ √æ⁄ ÂØ∫ ‹≈‰± ÍÙΩ≈ «√ßÿ ÚΔ ˛, Í ¡≈Í‰Δ¡ª
’æ⁄Δ¡ª «‹‘Δ¡ª ÁÒΔÒª ≈‘Δ∫ «¬√ ÷Û∂ ˘ ¡≈«Á ◊ßzÊ ÂØ∫ Í«‘Òª Á≈ «√¯
«¬√ ’’∂ Áæ√Á≈ ˛ ª «’ ¿π√Á∂ ÊΔ«√√ ÁΔ ˜ÓΔÈ «Â¡≈ ‘Ø √’∂Õ ¬∂Ê∂ ÚΔ
¿π√ È∂ ’Ø¬Δ «Ú«◊¡≈È’ „ß◊ È≈Ò «¬√ ÷Û∂ ˘ ¡≈«Á ◊zßÊ ÂØ∫ Íπ≈‰≈ «√æË
’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ È‘Δ∫ ’ΔÂΔÕ
B. ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ √πË≈¬Δ ’ΔÂΔ ¡Â∂ «¬√ ˘
¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ Á‹ ’ΔÂ≈Õ ¿πÈ∑ª «¬ßfi «√æ÷ ÍzßÍ≈ ˘ «ÈÂ≈È Ò¬Δ ’ΔÂ≈Õ
«¬√ «Ú⁄≈ È∂ Ï≈‰Δ ÁΔ «¬Ò‘≈ÓΔ Ó‘æÂÂ≈ ÿ‡≈¬Δ ˛Õ «¬‘ ÏÛ≈
ÍΔ‚≈ Ó√Ò≈ ˛Õ Í «’¿π∫«’ «¬√ Á≈ ¡≈Ë≈ ¡≈«Á ’≈Ò ÂØ∫ ‘Δ Ó≈ÈÚ ÁΔ¡ª
ÓÈØÌ≈ÚÈ≈Úª È≈Ò ‹π«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, «¬√ Ò¬Δ «¬√ ˘ ÷Ø‹ Á∂ ÿ∂∂ «Ú⁄
«Ò¡≈¿π‰≈ ¡æ◊ Â∂ Â∂Ò «¤Û’‰ Ú≈ÒΔ ◊æÒ ˛Õ «¬ßfi ’’∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂
ÍÛ⁄ØÒ ÁΔ Ò≈Ò√≈ ¡ËΔÈ, ¡≈Í‰Δ ¡ËØ◊ÂΔ Á≈ ÷±‘ ¡≈Í Íπ櫇¡≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IB
 ÓÀ∫ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ÂØ∫ ÚΔ ÍzÌ≈«Ú ȑΔ∫ ‘Ø«¬¡≈Õ «‹Ú∂∫
¿πÈ∑ª È∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ¡≈¬∂ ÙÏÁª ÁΔ ¡ÁÒ≈-ÏÁÒΔ ˘ ÚΔ ’Ø¬Δ ·Ø√ √ϱª
≈‘Δ∫ È‘Δ∫ Á√≈«¬¡≈Õ ‹∂ «¬‘ ÓßÈ ÚΔ Ò¬Δ¬∂ «’ ÙÏÁª ÁΔ ¡ÁÒ≈-ÏÁÒΔ
◊π± ≈ÓÁ≈√ ¡Â∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ’ΔÂΔ, Í ¡ßÁ±ÈΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ÂØ∫
ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ ÏÁÒ∂ ‘ج∂ ÙÏÁ (Íπ÷, «ÈÚÀ) ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ ÁΔ
Ï≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ ÚΔ «ÓÒÁ∂ ‘È ¡Â∂ √«Â’≈Δ ±Í «Ú⁄ ʪ-ʪ ‹Û∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬ßfi
‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ «¬‘ “«ÈÂ≈È” Á≈ ’≈‹, ‹Ø ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú
‹Δ Á∂ «√ Ó«Û∑¡≈ ˛, ÚΔ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ÁΔ «ÁÓ≈◊Δ ’≈„ ‘Δ ˛Õ «¬‘ ’≈„ ¿π√
È∂ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ Á≈ Ó√≈Ò≈ «¬’æ·≈ ’È Ò¬Δ ’æ„ΔÕ
C. Ì◊ª ÁΔ Ï≈‰Δ Ï≈¡Á «Ú⁄ Ì◊ ‹Èª ÁΔ ÙË≈ Á∂÷ ’∂ ¡ß«’Â
’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ
«¬‘ Ó√Ò≈ «√æ÷ «Ú⁄≈Ë≈≈ ÁΔ Óπ„ÒΔ ÍzßÍ≈ ”Â∂ √æ‡ Ó≈Á≈ ˛Õ
Ï≈‰Δ «√æ÷ «Ú⁄≈Ë≈≈ ‹ª Á≈Ù«È’ ÍæË ¿πÂ∂ Í÷ ’∂ ‘Δ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄
Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ˛ È≈ «’ «’√∂ ÓÈπæ÷Ú≈ÁΔ ‹ª ≈‹ÈΔÂ’ ÍzÌ≈Úª ¡ËΔÈÕ
«¬’ ◊æÒ ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ‘æ’ «Ú⁄ ‹ªÁΔ ‘À «’ ¿π√Á∂ ÊΔ«√√ ˘
Í«Û∑¡≈ «¬ßfi ‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ «¬‘ ÏÛΔ «Ó‘È ¡Â∂ ÍzÌ≈ÚÙ≈ÒΔ ÙÀÒΔ «Ú⁄
«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, Í ‹∂ «¬’ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. Á∂ ÍæË ÁΔ ÷Ø‹ «¬√ «Ú⁄Ø∫ ÒæÌΔ¬∂
ª «¬√ ¿πÍ≈ËΔ Á∂ ‘≈‰ ÁΔ ÷Ø‹ ÁΔ «¬√ «Ú⁄ ÿ≈‡ ˛Õ
«Ú⁄≈ÈÔØ◊ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ ÍÙΩ≈ «√ßÿ È∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ◊π± Á≈
«√æ÷ ÓßÈ«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ¡«‹‘≈ «’¿π∫ ’ΔÂ≈Õ Ó∂∂ «Ú⁄≈ «Ú⁄ «¬‘ ¿π√ È∂
ÍΔ.¡À⁄.‚Δ. ÁΔ ¿πÍ≈ËΔ ÁΔ Íæ¤ÓΔ «ÚÁÚ≈Ȫ ÚÒØ∫ «ÁæÂΔ ◊¬Δ Ò≈Ò√≈ ¡ËΔÈ
’ΔÂ≈ ˛Õ «¬√ Á≈ ÍzÓ≈‰ ¿π√ Á∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄ ʪ-ʪ «¬‘ Óßȉ≈ «’ “¡≈«Á
◊zßÊ” ‘Δ «√æ÷ª ÁΔ ÍzÓ≈«‰’ ÏΔÛ ˛, «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Ó∂∂ «Ú⁄≈ ¡Èπ√≈
Íæ¤ÓΔ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ÍÙΩ≈ «√ßÿ ˘ «¬’ ‘æÊ-’ß‚≈ ω≈«¬¡≈ ˛ ª «’ ¿π‘
¡≈Í‰Δ «Ú⁄≈Ë≈≈ «’√∂ «√æ÷ «Ú«Á¡≈ÊΔ ≈‘Δ∫ «√æ÷ Óæ ¿πÍ ·Ø√ √’‰Õ
«¬‘ «√æ÷ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á≈ ÁπÌ≈◊ ˛Õ Í √Ú≈Ò «¬‘ ¿π·Á≈ ˛ «’ «¬√
ÁπÈΔ¡ª «Ú⁄ «’ßÈ∂ ’π «Ú¡’ÂΔ ¡À√∂ ‘؉◊∂ ‹Ø ËÓ ÷≈Â ¡≈Í‰Δ Ø˜Δ Á∂
√≈ËȪ ˘ Òæ Ó≈ Á∂‰? «¬√ √Ú≈Ò Á≈ ¿πÂ Òæ̉ Ò¬Δ √≈˘ ¡≈͉∂
¡ßÁ ‚±ßÿΔ È˜ Ó≈ÈΔ ÍÚ∂◊Δ, Í ◊π± ’∂ ¡√ÒΔ «√æ÷ Ù≈«¬Á «√æ÷ ËÓ Á∂
¡√±Òª ˘ ‘Δ Ó‘æÂÂ≈ Á∂‰Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IC
Ó±ÒÓßÂ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
(◊π«øÁ «√øÿ Ó≈È ÁΔ ÍΔ. ¡À⁄. ‚Δ.)
˝ √«ÂÈ≈Óπ ’Â≈ Íπ÷π «ÈÌ¿π «ÈÚÀ
¡’≈Ò Ó±«Â ¡‹±ÈΔ √ÀÌß ◊π Íz√≈«Á
«¬√ Ò∂÷ Á≈ ÓßÂÚ Ó±ÒÓßÂ Á∂ ÙÏÁª ÁΔ «Èπ’ÂΔ ¡Â∂ «¯Ò≈√¯Δ
Ï≈∂ √ß÷∂Í «‹‘Δ ‹≈‰’≈Δ Á∂‰≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Á∂ È≈Ò ‘Δ Ó±ÒÓßÂ Ï≈∂ Í≈¬∂
ÌπÒ∂«÷¡ª Ï≈∂ «Ú⁄≈ ’È≈ ‘Δ √≈‚≈ ¿πÁ∂Ù ˛Õ Ó±ÒÓßÂ ÁΔ ÓΩ«Ò’Â≈ Ï≈∂
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ÓΔ«‰¡ª È∂ ÌπÒ∂÷∂ Í≈¬∂Õ Ô≈Á ‘∂ ÓΔ«‰¡ª Á≈ ÍøÊ «√æ÷ ËÓ
ÁΔ Ó±Ò «Ú⁄≈Ë≈≈ È≈ÒØ∫ ¬Δ÷≈ ’’∂ ‡π櫇¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ «Î’∂ Ó≈Â ‘Δ
√Δ «‹√ Á∂ √ß⁄≈Ò’ ¿π‘ √È ‹Ø ‹ÓªÁ± ‘æ’ Â«‘ ◊π◊æÁΔ Á∂ Ó≈Ò’ È≈
ω √’∂Õ «¬√ «Î’∂ Á∂ √ß⁄≈Ò’ª «Ú⁄Ø∫ «ÍzÊΔ⁄ßÁ Á≈ Ȫ ¿πÌ ’∂ √≈‘Ó‰∂
¡≈¿π∫Á≈ ˛Õ ÓΔ‰≈ ÙÏÁ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ È∂ «¬√ «¯’∂ Ï≈∂ Ú«Â¡≈
√ΔÕ ¿π‘ «Ò÷Á∂ ‘È :
√«Â◊π± √æ⁄≈ Í≈ÂÙ≈‘, Óπ‘ ’≈Ò∂ ÓΔ‰≈Õ “ÓΔ‰≈” Á≈ Ù≈Ï«Á’ ¡Ê
˛ ’͇«Ú‘≈ ’È Ú≈Ò≈ «¬È√≈ÈÕ
ÓΔ‰≈ ÍzÊ≈ È∂ ◊πæ√∂ ¡Â∂ ¬Δ÷≈ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ¡≈Í‰Δ Úæ÷Δ ◊π◊æÁΔ
√Ê≈Í ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÕ «¬√ Ò≈Ò√≈ ¡ËΔÈ ¿πÈ∑ª È∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫ ÒØÛ ¡Èπ√≈ Íæ’Δ
Ï≈‰Δ ˘ ÂØÛ-ÓØÛ ’∂ “’æ⁄Δ Ï≈‰Δ” «Ú⁄ ÂÏÁΔÒ ÚΔ ’ΔÂ≈Õ ¡≈͉∂-¡≈͉∂
◊zßÊ ÚΔ «Â¡≈ ’≈¬∂ «‹È∑ª «Ú⁄ “◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª” ¡Â∂ “‘√‘≈¬∂
ÍØÊΔ¡ª” ÓÙ‘± ‘ÈÕ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” ˘ ◊π± È≈È’ Á∂ Ȫ È≈Ò ÓÛ∑È
ÁΔ¡ª ’Ø«ÙÙª ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ¡Â∂ “◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò ÍØÊΔ¡ª” ˘ ◊π± ¡Ó Á≈√
Á∂ Ȫ È≈Ò ‹Ø«Û¡≈ «◊¡≈Õ «¬‘ ÷πÈ≈ÓΔ¡ª Ï≈Ï≈ Íz∂Ó «√ßÿ ‘ØÂΔ È∂ ◊Ø«¬ßÁÚ≈Ò
ÍØÊΔ¡ª Á∂ √ßßÏßË «Ú⁄ ¡Â∂ «◊¡≈ÈΔ ◊π«Áæ «√ßÿ È∂ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” Á∂
√ßßÏßË «Ú⁄ ’ΔÂΔ¡ªÕ ¿πÈ∑ª ÁΔ ¡÷ΩÂΔ ÷Ø‹ Á∂ «Í¤Ò◊ª È∂ ¡≈͉≈ ¿πμÒ± «√æË≈
’È Ò¬Δ «¬È∑ª ÍØÊΔ¡ª ˘ “¡≈«Á ÏΔÛ” (’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ) ÂØ∫ Í«‘Òª ⁄Δ¡ª
◊¬Δ¡ª «√æË ’È Ò¬Δ ¡È∂’ Íz’≈ ÁΔ¡ª ’Ò≈Ï≈˜Δ¡ª Ó≈Δ¡ªÕ «¬È∑ª
«Ú⁄ «ÍÙΩ≈ «√ßÿ ¡Â∂ ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È Á∂ Ȫ «¬√ √ßÏßË «Ú⁄ ¿πμÌ ’∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ID
√≈‘Ó‰∂ ¡≈¿π∫Á∂ ‘ÈÕ ‚Ï«ÒÔ±. ¡À⁄. ÓÀ’Ò≈¿±‚ «‹√ È∂ ¡≈͉∂ ’⁄ÿÛ
¯Ò√«¯¡ª ˘ «√æË ’È Ò¬Δ «¬È∑ª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÈΩ’Δ Á≈ Ò≈Ò⁄ Á∂
’∂ «Íæ¤∂ Ò≈ «Ò¡≈Õ ‚≈’‡ «ÍÙΩ≈ «√ßÿ Á∂ ÊΔ«√√ ÁΔ ‹Ø ⁄ΔÎ≈Û ‘Ø¬Δ ¿π√
Ï≈∂ Ï‘π Í≈·’ª ˘ ÍÂ≈ ˛Õ (Á∂÷Ø Planned Attack on Aad Siri Guru
Granth Sahib-Academics of Blasphemy (Edit B.S. Giani-1994) «Íæ¤∂
«‹‘∂ ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È È∂ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” ˘ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ ‹ª
Ï≈‰Δ ÁΔ ’≈ÍΔ «√æË ’È Á≈ ¿±‡Í‡ª◊ ¿πÍ≈Ò≈ ’ΔÂ≈Õ «¬√ Ò∂÷ Á≈ Óπæ÷
ÓßÂÚ Ó±ÒÓßÂ ¡Ê≈ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄Ò∂ Ó±ÒÓßÂ ÁΔ ‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª
¡Ê≈ ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄Ò∂ Ó±ÒÓßÂ ÁΔ ÂπÒÈ≈ ’È≈ ˛ ¡Â∂ «¬‘ «√æË ’È≈
˛ «’ ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄ Á‹ Ó±ÒÓßÂ ’∂ÚÒ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ˛ ¡Â∂
“‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” «Ú⁄Ò≈ Ó±ÒÓßÂ ÓΔ‰≈ ÍzÊ≈ ÚÒØ∫ ‹≈‰ Ïπfi ’∂ «Ú◊≈«Û¡≈
‘Ø«¬¡≈ ±Í ˛Õ
◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È È∂ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄ «¬‘ Á≈¡Ú≈ ’ΔÂ≈ ˛ «’
“‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” «Ú⁄Ò≈ Ó±ÒÓßÂ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ¡√ÒΔ Ó±Ò ÓßÂ
˛Õ ¿π‘ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ The Making of Sikh Scripture-Columbia Univ.
New York, 1993 «Ú⁄ «Ò÷Á≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ¡√ÒΔ ‹ª
‡’√≈ÒΔ Ó±ÒÓßÂ ‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛ ‹Ø ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ √Ì
ÂØ∫ Íπ≈‰≈ ÷Û≈ ˛Õ ¡æ◊∂ «Ò÷Á≈ ˛ «’ ““‹∂ ‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª ‹Ø ‘π‰ ¿πÍÒÏË
‘È, ¡√ÒΔ ◊π± È≈È’ ÁΔ¡ª «Ò÷ª È‘Δ∫ ‘È Âª «¬‘ ◊π¡≈⁄ ¸æ’Δ¡ª ‘æÊ
«Ò÷ª ÁΔ¡ª ’≈ÍΔ¡ª ˜± ‘È, «‹È∑ª Á≈ «√æË≈ √ßÏßË ◊π± È≈È’ È≈Ò ‹≈
‹πÛÁ≈ ˛ ¡Â∂ «¬‘ «√æ÷ ËÓ Á≈ Ëπ≈ ‘ÈÕ”” ¿π‘ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄ Ó±Ò
ÓßÂ Ï≈∂ ⁄≈ ¡≈Í ‘πÁ∂ «È‰∂ «ÁßÁ≈ ‘À ‹Ø ÊæÒ∂ «ÁæÂ∂ ‹≈ ‘∂ ‘È :
A. ‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª ÁØ «‘æ«√¡ª «Ú⁄ Úß‚Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘ÈÕ Ó±ÒÓßÂ
ÁØ‘ª «‘æ«√¡ª «Ú⁄Ø∫ Íz≈Í ‘πßÁ≈ ˛Õ Í«‘Ò∂ «‘æ√∂ Á≈ Ó±ÒÓßÂ «¬√ Íz’≈ ˛:
˝ √⁄È≈Ó ’Â≈Õ
¡Â∂ Á±‹∂ «‘æ√∂ Á≈ Ó±ÒÓßÂ «¬√ Íz’≈ ˛Õ
˝ √«Â◊π± Í√≈«ÁÕ
B. ¡≈«Á ◊ßzÊ «Ú⁄Ò∂ Ó±ÒÓßÂ ˘ ¡≈Ó ’’∂ «‘ßÁ± ËÓ ◊zßʪ ÁΔ
«Íæ·Ì±ÓΔ «Ú⁄ æ÷ ’∂ «Ú⁄≈«¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Í Ò◊Á≈ «¬ßfi ˛ «’ Ó±ÒÓßÂ Á≈
“’π≈È” Á∂ «Í¤Ø’Û È≈Ò ÚË∂∂ Ú≈√Â≈ ˛Õ
C. «¬‘ «’Â∂ ÚΔ ◊Ú≈‘Δ ‹ª Â√ÁΔ’ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔ «’ ◊π± ◊zßÊ
√≈«‘Ï Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ «ÁæÂ∂ Ó±ÒÓßÂ Á≈ ¡≈«Á ◊zßÊ «Ú⁄ÒΔ «√æ÷ ËÓ ÓÔ≈Á≈
È≈Ò ’Ø¬Δ «√æË≈ √ßÏßË ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IE
D. Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ÍzÓπæ÷ ÓßÂÚ ¡≈«Á ◊zßÊ Á∂ ωÂΔ „ª⁄∂ È≈Ò √ßÏßËÂ
˛Õ «¬‘ Óπæ„ «Ú⁄ ’∂ÚÒ «¬’ Óß◊Ò≈⁄‰ Úª◊ ‘Δ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬√
Á≈ «√æ÷ «¯Ò≈√¯Δ È≈Ò ’Ø¬Δ √ßßÏßË È‘Δ∫Õ
¿πÍØ’Â ⁄≈ ÓÈΩª ˘ ⁄≈ ÍzÓπæ÷ «√Ò∂÷ª «Ú⁄ Úß‚ √’Á∂ ‘ªÕ
A. «ÚË≈È (Constitution)
B. Íz√ß◊ (Context)
C. ωÂ (Structure)
D. ’æÂÚ (Function)
‘∂·ª ¡√Δ∫ «¬’æÒ∂-«¬’æÒ∂ «√Ò∂÷ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ª◊∂Õ
«ÚË≈È (Constitution)
“‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ Á≈¡Ú≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú
‹Δ Á≈ ÓΩ«Ò’ Ó±Ò ÓßÂ ’∂ÚÒ Íø‹ Ôπ‹ª Á≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
«¬’, ˙, √æ⁄, È≈Ó, ’Â≈Õ
«¬‘ Ó±ÒÓßÂ «◊¡≈ÈΔ ◊π«Áæ «√ßÿ ÁΔ √ßÍ≈«Á ’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ “‘√‘≈¬∂
ÍØÊΔ Èß.A” «Ú⁄Ø∫ «Ò¡≈ ˛Õ Í ÍØÊΔ ÈßÏ A Á∂ Ó±ÒÓßÂ ˘ ◊Ω‘ È≈Ò Í«Û∑¡ª
ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ «¬√ ÁΔ «¬Ï≈ «¬√ Íz’≈ ˛ :
˙ √⁄È≈Ó ’Â≈ Ï≈Ï≈ È≈È’Õ «◊¡≈ÈΔ ◊π«Áæ «√ßÿ «¬√∂ ˘
«¬ßfi ÍÛ∑Á≈ ˛ :
˝ √«ÂÈ≈Ó-Ï≈Ï≈ È≈È’Õ
ÁØÚ∂∫ ‹‰∂, «¬’ ÍØÊΔ¡ª Á≈ √ßÍ≈Á’ ¡Â∂ Á±‹≈ Í≈÷±, Ó±ÒÓßÂ ˘
¡≈͉∂-¡≈͉∂ ÓßÂÚª ¡Èπ√≈ ÍÛ∑Á∂ ‘ÈÕ «¬√ Á≈ ’Δ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ˛?
«¬È∑ª È∂ ¬∂’≈ (1) ¡≈͉∂ ’ØÒØ∫ Ò≈ ’∂ ¡≈Í‰Δ ÏΔÛ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ È≈Ò
Ó∂⁄‰≈ ⁄≈«‘¡≈ ¡Â∂ «¬√ ◊æÒ ”Â∂ ˜Ø «ÁæÂ≈ «’ ÙÏÁ “√⁄È≈Ó” È≈ «’
“√«ÂÈ≈Ó” ◊π± È≈È’ Á≈ ¡√ÒΔ Ú«Â¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ÙÏÁ ˛Õ ¿π√ ÁΔ ÁÒΔÒ
«¬‘ ˛ «’ ÙÏÁ “√«ÂÈ≈Ó” ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ «’Ë∂ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈Õ
«¬‘ ·Δ’ ˛ «’ È≈È’ Ï≈‰Δ «Ú⁄ √ßÔπ’ ÙÏÁ “√«ÂÈ≈Ó” «’Ë∂ È‘Δ∫
«ÓÒÁ≈ ¡Â∂ √«⁄È≈Ó ’¬Δ Ê≈Úª ”Â∂ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Í Úæ÷∂-Úæ÷∂ ÂΩ ”Â∂ ÙÏÁ
“√«Â” ¡Â∂ “È≈«Ó” È≈È’ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ’¬Δ Ê≈¬Δ∫ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ
¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ :
√«Â : ¡≈Í √«Â◊π ÙÏÁ ˛Õ (◊≈¿πÛΔ 1)
¡≈Í∂ √«Â◊π± ¡≈Í∂ √∂Ú’ (Ó≈± 1)
¡È∂’ Ê≈Úª ”Â∂ “√«Â” ÙÏÁ Á≈ ÍzÔØ◊ “◊π±” ÙÏÁ È≈Ò ‘Ø«¬¡≈
¡Ê≈ ¿π√ ËÓ Ù’ÂΔ Á∂ √ßÏßË «Ú⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IF
 È≈Ó : ¡À√≈ È≈Ó «Èß‹‰ ‘ج∂ («ÏÒ≈ÚÒ A)
¡À√≈ È≈Óπ ÂÈπ «È«√ (ÍzÌ≈ÂΔ A)
“‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª Á∂ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄ ¡ß’Û∂ «¬’ (A) Á≈ ¡Ì≈Ú ¡Â∂
‘Ø «ÚÙ∂Ù‰ª ‹ª ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ «Ú⁄ ’‘∂ ◊¬∂ ¡ÁπæÂΔ ÙÏÁª ÁΔ
ÿ≈‡ (’Â≈, Íπ÷π, «ÈÌ¿π, «ÈÚÀ, ¡’≈Ò, Ó±«Â, ¡‹±ÈΔ, √ÀÌß) ¡Â∂ ◊π±
È≈È’ Á≈ «Èæ‹Δ Ȫ (Ï≈Ï≈ È≈È’) Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ‘∂· «ÁæÂ∂ ÈÂΔ‹∂ √«‘‹∂ ‘Δ
’æ„∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ
A. ◊π± È≈È’ È∂ ¡Ë±≈ Ó±Ò ÓßÂ «⁄«ڡ≈ ¡Â∂ Íz⁄≈«¡≈Õ
B. ¡≈͉≈ «Èæ‹Δ Ȫ (Name) Ú ’∂ (◊π± È≈È’) “◊π±‚Ó” ÁΔ
ÍzÊ≈ ⁄Ò≈¬Δ ‹Á«’ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ◊π± ÁΔ ¿πÍ≈ËΔ Á∂‰≈ «√æ÷
ËÓ Á∂ Ó±Ò Âæª È≈Ò Ó∂Ò È‘Δ∫ ÷≈Á≈Õ
C. ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄Ò≈ Ó±ÒÓßÂ √Ó∂∫-√Ó∂∫ Ï≈¡Á Á∂ ◊π±¡ª ≈‘Δ∫
√Ø«Ë¡≈ ‹ªÁ≈ «‘≈Õ
◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È Á∂ ¡≈͉∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄Ø∫ ’æ„∂ ¿πÍØ’Â «È«‰¡ª
Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ √«‘‹∂ ‘Δ «¬‘ ÚΔ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ «¬’
√≈Ë≈È ÏπæËΔ Á≈ Ó≈Ò’ √Δ ¡Â∂ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ «ÓÒÁΔ È≈È’ Ï≈‰Δ
Á≈ «√æ÷ «ÎÒ≈√ÎΔ ÁΔ ¿π√≈Δ «Ú⁄ ’Ø¬Δ «◊ȉÔØ◊ Ó‘æÂÚ È‘Δ∫Õ Ô≈Á ‘∂
«’ Ó±Ò ÓßÂ «√æ÷ ËÓ ÁΔ ⁄±Ò ˛Õ ‚≈. Â≈È «√ßÿ ¡Èπ√≈ Ó±Ò ÓßÂ ÁΔ
«Ú¡≈«÷¡≈ ◊π± È≈È’ È∂ ‹Íπ‹Δ «Ú⁄ ’ΔÂΔ ¡Â∂ ‹Íπ‹Δ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ √≈≈
◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ˛Õ
◊π± È≈È’ ÁΔ «ÓÒÁΔ Ï≈‰Δ ÁΔ √Óæ◊Δ ˘ ÿØ«÷¡ª «¬‘ ’«‘‰ «Ú⁄
’Ø¬Δ √ßÁ‘∂ È‘Δ∫ «‘ßÁ≈ «’ ◊π± √≈«‘Ï «¬’ ¡Áπ æ Δ Íz«ÂÌ≈ Á∂ √Ú≈ÓΔ √ÈÕ ¿πȪ∑
ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ ¡È∂’ ¡‡Ò √æ⁄≈¬Δ¡ª Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√ Ï≈∂ «Ú«◊¡≈È’
«È‰∂ «ÓÒÁ∂ ‘È ¡Â∂ Ó±Ò ‘æ√Ú≈ÁΔ ◊æÒª Á≈ «◊¡≈È ‘πÁ ß ≈ ˛Õ ¿πȪ∑ ÁΔ «ÁæÌ
«ÁzÙ‡Δ Ïz«‘Óß‚ ⁄∂ÂÈ≈ ÂØ∫ ÚΔ Í∂ Âæ’ Í√Δ ‘Ø¬Δ √ΔÕ ¿π‘ ’Ø¬Δ √È≈ÂÈΔ,
‡’√≈ÒΔ ‹ª «Í¤Òæ◊ √Ø⁄Ú≈È È‘Δ∫ √ÈÕ ¿πȪ∑ ‘Ó∂Ù≈ ÈÚ∂∫ «Á√‘æ«Á¡ª ÚæÒ ’ÁÓ
ÚË≈¬∂Õ ¿πȪ∑ ÁΔ¡ª ¡È∂’ Ô≈Â≈Úª «¬√ ◊æÒ ÁΔ ◊Ú≈‘Δ ‘È «’ «‹æÊ∂ «’Â∂ ÚΔ
¿πȪ∑ È≈Ò ’Ø¬Δ «Ú⁄≈ ◊ØÙ‡Δ ’È Ú≈Ò≈ «Á√Á≈ √Δ, ¿π‘ ¿π√ Í≈√ ¡≈Í
ÂæÁÁ È≈Ò ⁄æÒ ’∂ Í‘π⁄ ß ∂ ¡Â∂ ◊æÒÏ≈ ≈‘Δ∫ ËÓ ’Ó Á∂ ’¬Δ «È͇≈∂ ’ΔÂ∂Õ
¿πȪ∑ √Ó’≈ÒΔ ËÓª ÁΔ¡ª ËÓ Íπ√Â’ª ‘Δ È‘Δ∫ Ú≈⁄Δ¡ª √◊Ø∫ ¿πȪ∑ Á∂ ÍÀ’ Ø ≈ª
Í≈√Ø∫ ¿πȪ∑ ÁΔ √ÍæÙ‡Â≈ ÚΔ ’Ú≈¬ΔÕ ¿π√ √≈∂ ÂπÒÈ≈ÂÓ’ ÿØ «◊¡≈È ÂØ∫
Ï≈Á ‘Δ ¿πÈ∑ª ¡≈͉∂ «√˪ª ˘ «È÷≈«¡≈ ¡Â∂ ËÓ Ù’ÂΔ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ
‘√ÂΔ ˘ Óπæ÷ æ÷ ’∂ «√æ÷ ËÓ «¯Ò≈√¯Δ ÁΔ ÈΔ∫‘ æ÷ΔÕ √Ì ÂØ∫ ¿πμÂÓ, ¡ÁπæÂΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IG
¡Â∂ Ò≈√≈ÈΔ «◊¡≈È ¿πÈ∑ª È∂ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄ √ß◊«·Â ’ΔÂ≈ «‹√ ˘ «√æ÷
«¯Ò≈√¯Δ Á≈ Ëπ≈ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
ÍÓ Ù’ÂΔ ÁΔ ‹Ø «√¯Â √Ò≈‘ Ó±ÒÓßÂ ≈‘Δ∫ «Ú¡’ ‘πßÁΔ ˛, ¿π√
Á≈ ‘Ø «’Â∂ ÚΔ «’√∂ ËÓ «Ú⁄ ’Ø¬Δ √≈ÈΔ È‘Δ∫Õ ‚≈’‡ ±‚ΩÒ¯ ¡Ω‡∂ È∂ ÍÓ
Ù’ÂΔ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ ¡≈Í‰Δ Íπ√Â’ (The Idea of the Holy) «Ú⁄ ’È
ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔÕ Í Ó∂≈ «Ú⁄≈ ˛ «’ ‹∂ «’Â∂ ¡Ω‡∂ È∂ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ
’ΔÂ≈ ‘πßÁ≈ ª ¿π√ ˘ «¬‘ Íπ√Â’ «Ò÷‰ ÁΔ ˜± ‘Δ È‘Δ∫ √Δ ÍÀ‰ΔÕ
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ‹∂ ◊π± È≈È’ Á≈ Ó±Ò ÓßÂ ¡Ë±≈ ‘πßÁ≈ «‹Ú∂∫
«’ ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È ¡Â∂ «ÍÙΩ≈ «√ßÿ «’¡≈√ ’Á∂ ‘È, ª Á±√∂ ◊π±
√≈«‘Ï≈È ◊π± È≈È’ Á∂ Ȫ ‘∂· ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ Á≈ ¿π⁄≈È È≈ ’Á∂Õ ◊π±
È≈È’ ª ◊π±¡ª Á≈ ◊π± ¡Â∂ ÍΔª Á≈ ÍΔ √ΔÕ «¬√ Á∂ ÍzÓ≈‰ «√æ÷ ◊π±¡ª
ÁΔ Ï≈‰Δ ¡Â∂ «¯Ò≈√¯Δ «Ú⁄ ÌÒΔ ÌªÂ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ
“¡≈«Á ÏΔÛ” (’Â≈ÍπΔ ÍØÊΔ) «Ú⁄Ò≈ Ó±ÒÓßÂ ’∂ÚÒ ◊π± È≈È’
Íz«ÂÌ≈ Ú≈Ò≈ Ó≈ÈÚ ‘Δ «Ú¡’ ’ √’Á≈ ˛Õ «¬√ ÁΔ ◊Ú≈‘Δ ◊π± È≈È’
Á∂Ú ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ÌÒΔ ÌªÂ «ÓÒÁΔ ˛Õ
Ó±Ò ÓßÂ ⁄ΩÁª Ôπ‹ª Á≈ «¬’ √ßÔπ’ «◊¡≈È ◊Δ ˛Õ ¿π‘ «¬√
Íz’≈ ‘È :
(A) 1, (B) ˙, (C) √«Â, (D) È≈Óπ, (E) ’Â≈, (F) Íπ÷, (G)
«ÈÌ¿π, (H) «ÈÚÀπ, (I) ¡’≈Ò, (A@) Ó±«Â, (AA) ¡‹±ÈΔ, (AB) √ÀÌß,
(AC) ◊π, (AD) Íz√≈«ÁÕ
’πfi «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ «¬È∑ª ÁΔ «◊‰ÂΔ √æÂ, ÈΩ∫ ¡Â∂ «◊¡≈ª ÚΔ ’ΔÂΔ
˛Õ (Á∂÷Ø, Ì◊ «√ßÿ Ú∂ÁΔ, ‚≈’‡ Ù∂ «√ßÿ) ¡√Δ∫ «Ú¡≈«÷¡≈ ÁΔ ÷≈Â ¬∂Ê∂
Ó±Ò ÓßÂ ˘ ÈΩ∫ «¬’«‘∂ ¡Â∂ √ßÔπ’ ÙÏÁª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «Ú⁄≈ª◊∂Õ
(A) «¬’ (1)
◊«‰Â Á∂ ¡ß’Û∂ «¬’ (1) ÂØ∫ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ¡≈ßÌ ’È≈ ◊π± È≈È’
ÁΔ «ÁæÏ «ÁzÙ‡Δ ¡Â∂ ÍzÍæ’ «Ú«◊¡≈È’ √Ø⁄ ÚæÒ √ß’∂ ’Á≈ ˛Õ «¬’Ø ÍÓ
Ù’ÂΔ (ÍzÓ≈ÂÓ≈, ¬ΔÙÚ, ‘ΔÓ, ◊Ω‚ (God) ÁΔ √⁄≈¬Δ ˘ ◊«‰Â ÁΔ
«ÈÙ«⁄ √ΔÓ≈ «Ú⁄ ÏßÈ∑ ’∂ ÁπÚÀ Á∂ √ß’ÒÍ Á≈ ‘ Í≈«√¿π∫ ≈‘ Ú◊Ò
«Ò¡≈Õ Ì≈Ù≈¬Δ ÙÏÁ «¬’ ÚΔ Ú«Â¡≈ ‹≈ √’Á≈ √Δ Í ◊π± È≈È’ È∂ «¬ßfi
È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ «’¿π∫«’ ¿πÍ«ÈÙÁª «Ú⁄ “¬∂’Ó” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ Ïz‘Ó≈ Á∂ √ßÁÌ
«Ú⁄ Í«‘Òª ‘Δ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ˛Õ “¬∂’Ó Ïz‘Ó≈ Á«ÚÂΔ˙ È≈√ÂΔ ¡Ê≈ Ïz‘Ó≈
«¬’ ˛, Á±‹≈ ’Ø¬Δ È‘Δ∫Õ Í «‘ßÁ± ËÓ ◊zßʪ «Ú⁄ Ïz‘Ó≈, «ÚÙ˘ ¡Â∂ Ó‘∂Ù
˘ «ÂßÈ Úæ÷-Úæ÷ Á∂ÚÂ∂ Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Áæ÷‰Δ ¿π∫’≈ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ◊π±
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ IH
È≈È’ «Ò÷Á∂ ‘È :
˙¡ß’≈« Ïz‘Ó≈ ¿πÂÍ«Â
˙¡ß’≈π ’Δ¡≈ «‹«È «⁄«Â (≈Ó’ÒΔ A)
¡Ê≈ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÂØ∫ ‘Δ Ïz‘Ó≈ ÁΔ ¿πÂÍÂΔ ‘جΔÕ
«¬√Ò≈Ó ¡Â∂ «¬√≈¬Δ ËÓ Á≈ ¡ÁÚÀÂÚ≈Á Ì≈Ú∂∫ «¬’ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ
‘≈ÓΔ ÌÁ≈ ˛ ª ÚΔ ¬∂’Ú≈Á Ï≈∂ √ÍæÙ‡ È‘Δ∫ ‹≈ÍÁ≈Õ «¬√ Á∂ ÁØ ’≈È
‘ÈÕ Í«‘Ò≈ ÁÚÀÂÚ≈ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ’’∂ ¡Â∂ Á±‹≈ Ì≈Ù≈ ’’∂Õ ÁÚÀÂÚ≈Á
«¬√Ò≈Ó Á∂ ’ÒÓ∂ “ÂÔΔÔÏ” «Ú⁄ ¿πÍÒÏË ‘πßÁ≈ ˛ «‹√ Á∂ ¡Èπ√≈ æÏ «¬’
˛Õ (Ò≈ «¬Ò≈‘≈ «¬æÒΔÒæÒ≈‘) Í Á±√∂ ÍÁ «Ú⁄ ‘˜ Óπ‘ßÓÁ æÏ Á≈ Á±Â
‘ÀÕ (Óπ‘ßÓ √±Ò ¡æÒ≈) ¬∂Ê∂ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ æÏ Á∂ ±Í «Ú⁄ «Ú¡’ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ˛ «‹√ ’≈È «¬√Ò≈Ó «Ú⁄ ÁÚÀÂÚ≈Á Á∂ Ò椉 ÓΩ‹±Á ‘È Ì≈Ú∂∫ «¬√
˘ Ï‘πÂ∂ «ÚÁÚ≈È ’¬Δ ‘Ø Íæ÷Ø∫ ÚΔ «Ú⁄≈Á∂ ‘ÈÕ «¬√∂ Íz’≈ Á≈ Ì≈Ú «¬√≈¬Δ
Óæ «Ú⁄ ÚΔ «Ú¡’ ‘πßÁ≈ ˛Õ ¬Δ√≈ Ó√Δ‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ æÏ Á≈ ¯˜ßÁ
’«‘ßÁ≈ ‘À ¡Â∂ «¬’ ʪ «¬‘ ÚΔ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ ÓÀ∫ ‘Δ Óπ’ÂΔ Á≈ Ó≈◊ ‘ªÕ «√æ÷
ËÓ «Ú⁄ æÏ Á∂ ’∂ÚÒ «¬’ ‘؉ Ï≈∂ ’Ø¬Δ Ùß’≈ ‹ª ÌπÒ∂÷≈ È‘Δ∫Õ
Ì≈Ù≈ Á∂ Íæ÷Ø∫ ÚΔ ÙÏÁ “«¬’” ‹ª “¬∂’Ó” «¬√ ’’∂ «È√«⁄ ȑΔ∫
’‘∂ ‹≈ √’Á∂ «’¿π∫«’ «¬‘ ’∂ÚÒ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ Ï≈‘Δ ¡ʪ Á∂ ‘Δ Ë≈ÈΔ ‘È,
¡ßÁ±ÈΔ Ì≈ÚÈ≈ «Ú¡’ ȑΔ∫ ’Á∂Õ ’≈È «¬‘ ˛ «’ «¬È∑ª Á≈ ¿πÒ‡ Ì≈ÚΔ
ÙÏÁ Antonym “¡È∂’”, “¬∂’” Á∂ ¡ʪ «Ú⁄ ¡«ÈÙ⁄Â≈ ÍÀÁ≈ ’Á≈ ˛Õ
«‘ßÁ± ËÓ «¬’ Í≈√∂ Ïz‘Ó≈ ˘ «¬’ æÏ Á∂ ±Í «Ú⁄ Á∂÷Á≈ ˛ ¡Â∂ Á±‹∂ Í≈√∂
«ÚÙ˘ ¡Â∂ «ÙÚ ˘ ÚΔ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ±Íª «Ú⁄ √≈’≈ ’Á≈ ˛Õ
È≈Ò∂ «¬‘ ÚΔ ÓßÈÁ≈ ‘À «’ «¬‘ «ÂßÈ∂ Á∂ÚÂ∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ Á∂‘Ë≈Δ «⁄ßÈ
(Incarnations) ‘ÈÕ «√æË ˛ «’ ¡È∂’Ú≈Á ‹Ø ¬∂’Ú≈Á Á≈ ¿πÒ‡ Ì≈ÚΔ ˛,
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ Ï≈‘Δ ±Í ˘ ’¬Δ «¬’≈¬Δ¡ª «Ú⁄ ±ÍÓ≈È ’Á≈ ‘∂ «‹√ ’’∂
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ √Ú «Ú¡≈ÍΔ ±Í ÷ø‚ ±Íª «Ú⁄ ‘Δ «Ú¡’ ’Á≈ ˛Õ ‹Á
¡√Δ∫ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «¬’≈¬Δ ˘ Á∂ÚΔ Á∂ګ¡ª ‹ª Ïπæª Á∂ ±Í «Ú⁄ Úß‚ ÒÀ∫Á∂
‘ª ª «¬‘ √æ⁄≈¬Δ È‘Δ∫ «‘ßÁΔ √◊Ø∫ √≈‚∂ ÍzÂæ÷ «◊¡≈È ÁΔ «Ú⁄≈ÙΔÒ
«¬’≈¬Δ ω’∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛Õ Í «‹Ú∂∫ ¡Ω‡∂ «Ò÷Á≈ ‘À, ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ «√æË
È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ «’¿π∫«’ ¿π‘ √≈Δ¡ª «√æËΔ¡ª ÁΔ «√ËΔ ˛Õ ‹Á ¡√Δ∫
ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ «√æË ’È ÁΔ √Ø⁄Á∂ ‘ª ª √≈‚Δ «◊¡≈È «ÏÂΔ ÍzÂæ÷ «◊¡≈È
Ì≈Ò‰ Òæ◊ ÍÀ∫ÁΔ ˛Õ ÍzÂ÷ ˘ ‹«Ï¡ª È≈Ò «√æË ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ ‹Á
«’ ÍzÓ≈ÂÓ≈ «¬È∑ª Íz«’«¡≈Úª ÁΔ ÚÒ◊‰ ÂØ∫ Ï≈‘ «Ú⁄Á≈ ˛Õ ¡È∂’Ú≈Á
‹ª ÁÚÀÂÚ≈Á ÂØ∫ ÍzÂæ÷Ú≈Á Á≈ fi¿πÒ≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À Í ¬∂’Ú≈Á ‹ª ¡ÁÚÀÂÚ≈Á
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ II
«¬È∑ª ÿπßÓ‰ÿ∂Δ¡ª ÂØ∫ «ÈÒ∂Í «‘ßÁ≈ ˛Õ «√æ÷ ËÓ ¬∂’Ú≈Á Ï≈∂ Áπ«⁄æÂΔ ÁΔ
◊πß‹≈«¬Ù ‘Δ È‘Δ∫ ÍÀÁ≈ ‘؉ «ÁßÁ≈ «’¿π∫«’ ¿π√Á≈ ËÓ ◊zßÊ (Ó±Ò ÓßÂ) Á≈
¡≈ßÌ ‘Δ ˝ («¬’ ¿π¡ß’≈) ÂØ∫ Ùπ± ‘πßÁ≈ ˛Õ
◊π± È≈È’ ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ó±Ò ÓßÂ ÂØ∫ ¿πÍß ◊«‰Â Á≈
«‘øÁ√≈ A ‘Ø «’Â∂ ÚΔ È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ «◊¡≈Õ «¬’ (1) ÁΔ Ê≈Ú∂∫ «¬√ Á∂
Ì≈Ù≈¬Δ √ÓÌ≈ÚΔ ÙÏÁ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ±Íª «Ú⁄ ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘È, «‹Ú∂∫ ¬∂’≈,
«¬’, «¬’Ø, ¬∂’√ ¡≈«Á (Á∂÷Ø ≈◊ «√Δ, Ó≈fi, Âπ÷≈Δ ¡≈«Á)Õ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈
‘πßÁ≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª ¡«‹‘≈ «’¿π∫ ’ΔÂ≈?
◊πÏ≈‰Δ ’«ÚÂ≈ «Ú⁄ ¿π⁄≈Δ ◊¬Δ ˛ ¡Â∂ ≈◊ª ÁΔ¡ª «ÈÙ«⁄Â
√πª «Ú⁄ ÏßÈ∑Δ ◊¬Δ ˛Õ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ ’Ø¬Δ ÚΔ‘ ≈◊ª «Ú⁄ «ÓÒÁΔ
˛Õ √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚͱÈ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ Ï≈‰Δ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ¤ßÁ ÍzÏß˪ «Ú⁄
«ÓÒÁΔ ˛, «‹Ú∂∫ √Ø·≈, ⁄ΩͬΔ, «ÈÙ≈ÈΔ ¤ßÁ, «ÂzÌß◊Δ, ÏÀ∫Â, «√÷ø‚Δ, √ÒØ’
¡≈«ÁÕ ‘ ¤ßÁ, Ó≈Â≈ ‹ª Ú‰ª ÁΔ «◊‰ÂΔ «Ó‰ÂΔ «Ú⁄ «Ú⁄Á≈ ˛ ‹Ø
ÁØ Âπ’ª «Ú⁄ Úß«‚¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ √Ø·≈ ÁΔ Íø◊ÂΔ Á∂ Í«‘Ò∂ ⁄‰ «Ú⁄ AA
Ó≈Âª ¡Â∂ Á±‹∂ «Ú⁄ AC Ó≈Âª ‘πßÁΔ¡ª ‘ÈÕ ¿π⁄≈‰ Ú‹Ø∫-
√≈Ò≈‘Δ √Ò≈‘≈,
¬∂ÂΔ √π«Â È≈ Í≈«¬¡≈®
ÈÁΔ¡ª ¡ÂÀ Ú≈‘,
ÍÚ«‘ √ÓπßÁ È≈ ‹≈ÈΔ¡«‘®
⁄ΩÍ¬Δ Ó≈«’ ¤ßÁ ˛Õ «¬√ ÁΔ¡ª ⁄≈ Âπ’ª ¡Â∂ ‘ Âπ’ «Ú⁄ AE
‹ª AF Ó≈Âª ‘πßÁΔ¡ª ‘ÈÕ ‹Íπ‹Δ ÁΔ Ï‘πÂΔ ¤ßÁÏßÁΔ, ⁄ΩÍ¬Δ «Ú⁄ ’ΔÂΔ
◊¬Δ ˛Õ ¡≈¿π∫ Á∂÷Δ¬∂ «’ ◊π± È≈È’ ¤ßÁª «Ú⁄ ¡ß’Û≈ 1 Á∂ √Ó¡ÊΔ Ì≈Ù≈¬Δ
ÙÏÁ «’√ Íz’≈ ÚÂÁ≈ ˛Õ ‹Íπ‹Δ «Ú⁄Ø∫ ’πfi ¿πÁ≈‘‰ª Á∂÷Ø-
Íø⁄ª ’≈ ◊π ¬∂’π «Ë¡≈Èπ -AE Ó≈Âª
’ΔÂ≈ Í√≈¿π ¬∂’∂ ’Ú≈¿π -AF Ó≈Âª
Ú≈«¡≈ È≈ ‹≈Ú≈ ¬∂’ Ú≈ -AF Ó≈Âª
ÏÀ ¤ßÁ
¬∂’≈ Ó≈¬Δ ‹◊«Â «Ú¡≈¬Δ «ÂÈ ⁄∂Ò∂ ÍÚ≈‰π -BG Ó≈Âª
«¬’ √ß√≈Δ «¬’ Ìß‚≈Δ «¬’ Ò≈¬∂ ÁΔÏ≈‰ -BG Ó≈Âª
¿πÍØ’Â ¿πÁ≈‘‰ª «Ú⁄ ◊π± È≈È’ È∂ ¬∂’π, ¬∂’Ø, ¬∂’≈, ¬∂’, ÙÏÁ
ÚÂ∂ ‘ÈÕ √≈«¡ª ÙÏÁª Á≈ ÓÈØÊ ¡ß’Û≈ 1 ˘ ‘Δ «Ú¡’ ’È≈ ˛ Í
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@@
Ó≈Âª ÁΔ «◊‰ÂΔ Í±Δ æ÷‰ Ò¬Δ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ÙÏÁ ‹ØÛ (√ÍÀ«¶◊) ÚÂ∂
‘ÈÕ ¬∂Ê∂ «◊‰ÂΔ Ú≈⁄’ «⁄ßÈ∑ (1) È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ
◊«‰Â Ù≈√Â Á∂ ¡ß’Û∂ A ÁΔ ¡«Ë¡≈ÂÓÚ≈ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ¡Â∂ ’≈«Ú
Ù≈√Â Á∂ «ÈÔÓª ÂØ∫ ¿πÍß «Ú«◊¡≈È’ Ó‘æÂÂ≈ ÚË∂∂ ˛Õ ◊π± È≈È’ Á∂Ú
«¬√ Ó‘æÂÂ≈ ÂØ∫ ÌÒΔ̪ «◊¡≈ √ÈÕ ÓæË’≈ÒΔÈ Ô±Í, «Ó√ ¡Â∂ «¬‡ÒΔ
Á∂ Á∂Ùª «Ú⁄ «ÈØÒ ¡«Ë¡≈ÂÓÚ≈Á ˘ ¿π√ Ú∂Ò∂ ¸‰ΩÂΔ «ÓÒΔ ‹Á Ô±È≈ÈΔ
«ÎÒ≈√Îª Á∂ ÏΩ«Ë’ «√˪ª Á≈ ÏØÒÏ≈Ò≈ ‘Ø«¬¡≈Õ √π’≈Â, ¡ÎÒ≈±È,
¡√± ¡Â∂ ¡≈’ΔÓΔ‚√ Á∂ ◊«‰Â Â∂ ¡≈Ë≈ Á≈«Ù’ «√˪ª ˘ ÍπÙ‡Δ
«ÓÒ‰ ’≈È √≈«¬ß√Á≈Ȫ Á≈ «Ë¡≈È Ïz«‘Óß‚’ «¬’≈¬Δ¡ª ÁΔ ‘Ø∫Á ¡Â∂
¿πÈ∑ª ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÚæÒ «◊¡≈Õ ’ÀÊØ«Ò’ ⁄⁄ (Church) Á∂ Íπ≈ÂÈ
Âπ∂ ¡≈¿π∫Á∂ ¡ßË«ÚÙÚ≈√ ’≈È ËÂΔ ˘ «√zÙ‡Δ Á≈ Ëπ≈ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ
«¬√ «ÓæÊ ˘ ÂØÛÈ Ò¬Δ ’πÍÈΔ’√ È∂ ˛ÒΔ¿π√À∫«‡z’ «√˪ Íz√Âπ ’ΔÂ≈Õ
«¬√ «√˪ ¡Èπ√≈ «√zÙ‡Δ «Ú⁄ ÿπßÓÁ∂ «ÎÁ∂ «√Â≈∂ ¡Â∂ «√¡≈∂ «¬’
◊«‰Â ÁΔ «¬’≈¬Δ «Ú⁄ Ïæfi∂ ‘ج∂ ‘È ¡Â∂ √±‹ Á∂ ¡≈ˇ∂-Áπ¡≈ˇ∂ ÿπßÓÁ∂ ‘ÈÕ
Í«‘Òª «¬‘ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ √Δ «’ ËÂΔ ‘Δ Ïz«‘Óß‚ Á≈ Ëπ≈ ˛Õ «¬√ «ÓæÊ
˘ ÂØÛÈ Ò¬Δ ’πÍÈΔ’√ È∂ ◊«‰Â Á≈ ¡≈√≈ «Ò¡≈Õ
’πÍÈΔ’√ (ADGC-AEDC) ◊π± È≈È’ (ADFI-AEDC) Á≈ √Ó’≈ÒΔ
√ΔÕ √Ó’≈ÒΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ Íπ≈ÂÈ «Ú⁄≈Ë≈≈ È≈ÒØ∫ ‘Ó∂Ù≈ ÚË∂∂ ÍzÏÒ ¡Â∂
√È√ÈΔ÷∂‹ ‘πßÁΔ ˛Õ «¬√ Ò¬Δ ’πÁÂΔ ˛ «’ √Ó’≈ÒΔ ◊«‰Â ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ Á≈
ÍzÌ≈Ú ◊π± È≈È’ ‹Δ Â∂ ˜± «Í¡≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ◊π± È≈È’ ÁΔ¡ª Óπ√ÒÓ Á∂Ùª
ÚæÒ ¿πÁ≈√Δ¡ª √Ó∂∫ ¿πÈ∑ª ˜± Íæ¤ÓΔ ¬∂ÙΔ¡≈ Á∂ ’¬Δ Á≈Ù«È’ª È≈Ò √ßÚ≈Á
⁄≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ «’¿π∫«’ √Ó’≈ÒΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ‘Ó∂Ù≈ Óπæ÷ «ÚÙ≈ ‘Ø«¬¡≈
’ÁΔ ˛ ¡Â∂ ı≈√ ’’∂ «‹√ Á∂ ’≈È ¿π√ Ú∂Ò∂ ÁΔ ⁄⁄ ÁΔ Ë≈«Ó’ ÍzÊ≈
˘ ¸‰ΩÂΔ Á≈ Ó√Ò≈ ÷Û∑≈ ‘Ø «◊¡≈ √ΔÕ Ô≈Á ‘∂ «’ ’πÍÈΔ’√ Á≈ ˛ÒΔ˙√À∫«‡z’
«√˪ ’ÀÊØ«Ò’ ⁄⁄ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ È≈Ò «√æË≈ ‡’≈¿π∫Á≈ √Δ «’¿π∫«’
¬Δ√≈¬Δ ËÓ ◊zßʪ ¡Èπ√≈ ËÂΔ Á∂ Áπ¡≈ˇ∂ ‘Ø Ïz«‘Óß‚’ «¬’≈¬Δ¡ª
ÿπßÓÁΔ¡ª ‘ÈÕ «√æË ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂ √Ó∂∫ ◊«‰Â «Ú«◊¡≈È ¡Â∂ √Ó’≈ÒΔ
ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ «Ú⁄’≈ «√æËΔ ‡æ’ Á∂ ’≈È «¬‘ ıÏ √≈∂ ‹◊ «Ú⁄ ¡æ◊
Úª◊ ÎÀÒΔ ‘ØÚ∂◊ΔÕ «¬√ ÿ‡È≈ È∂ ◊π± È≈È’ ‹Δ ˘ ¡≈͉∂ Ë≈«Ó’ «Ú⁄≈ª
ÍzÂΔ ÚË∂∂ √π⁄∂ ’ΔÂ≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ’πÍÈΔ’√ Á∂ «√˪ ÁΔ Ù’ÂΔ Á≈ ¡ÈπÓ≈È
ÌÒΔ̪ ‘Δ ◊π± È≈È’ ÁΔ «ÁÏ «ÁzÙ‡Δ Á≈ «‘æ√≈ Ï«‰¡≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ «¬√ Ò¬Δ
¿πÈ∑ª È∂ Ó±ÒÓßÂ Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ ◊«‰Â Ù≈√Â Á∂ ¡ß’Û∂ «¬’ (A) ˘ √‹≈
’∂ √Ó’≈ÒΔ ËÓª Á∂ ¡È∂’Ú≈Á Á≈ «Ú«◊¡≈È’ „ß◊ È≈Ò ÷ø‚È ’ΔÂ≈Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@A
(B) ˙
Ó±ÒÓßÂ Á≈ Á±‹≈ «ÚÙ∂Ù‰ ˙ ˛Õ «¬√ Á≈ ¿π⁄≈È ˙¡ß’≈ ’’∂
’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬√ ÁΔ «Èπ’ÂΔ ÚÀ«Á’ ÙÏÁ “˙Ó” ÂØ∫ ‘جΔÕ ÙÏÁ ˙Ó ÁΔ
«Èπ’ÂΔ ÚÀ«Á’ ÙÏÁ ‰Ú ÂØ∫ ‘Ø¬Δ ‹Ø Í«‘Òª “Íz‰Ú” «Ú⁄ «Ú◊√ ‘Ø«¬¡≈Õ
ÚÀ«Á’ √≈«‘ «Ú⁄ Íz‰Ú ˘ ¬ΔÙÚ Á≈ Ú≈⁄’ Óß«È¡≈ «◊¡≈ ˛ (Â√Ô Ú≈⁄
: Íz‰Ú-Í≈Âß‹Ò ÔØ◊√»Âz-A/BGÕ ‚≈’‡ ‘˜≈Δ Íz√≈Á «ÁÚ∂ÁΔ ¡Èπ√≈
““È≈Á ¡Â∂ «ÏßÁ± ¡√Ò «Ú⁄ √ßͱÈ Ïz«‘Óß‚ «Ú⁄ «Ú¡≈Í’ ¡È≈‘ È≈Á/
¡È‘Á È≈Á Á≈ «Ú¡’ÂΔ «Ú⁄ «Ú¡’ ±Í ˛Õ «¬‘ È≈Á ¡√ÒØ∫ ¿πÍ≈ËΔ
«‘ ‘؉ Â∂ “Íz‰Ú” ‹ª ¿π¡ß’≈ ¡÷Ú≈¿π∫Á≈ ˛Õ”” √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’
◊π± È≈È’ ‹Δ È∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ˙¡ß’≈ ÁΔ Ï‹≈¬∂ «¬√ Á≈ √ß«÷Í ±Í “˙”
«’¿π∫ Ú«Â¡≈?
◊π± È≈È’ Á∂Ú ÌÒΔ̪ «◊¡≈Â≈ √È «’ ‹∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈
’ ÒÀ∫Á∂ ‘ª ª ¿π√ «¬’≈¬Δ ˘ Â’ (Rational) Á∂ Ë≈ÂÒ Â∂ ÒÀ ¡≈¿π∫Á∂
‘ªÕ Â’ Á∂ ÿ∂∂ «Ú⁄ ¿π‘Ø «¬’≈¬Δ¡ª ¡≈ √’ÁΔ¡ª ‘È ‹Ø ¡√Δ∫ ¡≈Í‰Δ¡ª
«◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª ≈‘Δ∫ Ó«‘√±√ ’ √’Á∂ ‘ª, ¤Ø‘ √’Á∂ ‘ª ‹ª ‹«Ï¡ª
È≈Ò «√æË ’ √’Á∂ ‘ª ¡Â∂ «¬‘ ÍzÂæ÷ «◊¡≈È Á≈ ÿ∂≈ ˛Õ Í ÍzÓ≈ÂÓ≈
«¬√ ÿ∂∂ «Ú⁄ È‘Δ∫ ¡≈¿π∫Á≈Õ ◊π± È≈È’ ‹Δ È∂ È≈ ⁄≈‘πß«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ÚΔ
¡≈͉∂ «◊¡≈È Á∂ Íz√≈ Ò¬Δ ¿π√ ÍÓ Ù’ÂΔ ÁΔ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ ÙÏÁª «Ú⁄
Í«Ì≈Ù≈ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÕ «¬√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª È∂ “˙¡ß’≈” ‹Ø ¿πÍ«ÈÙÁª Á≈ ÙÏÁ
˛, ˘ ’∂ÚÒ “˙” «Ò«÷¡≈Õ ˙ ÁΔ¡ª ¡ßÂÌ≈ÚΔ «√¯Âª ˘ √≈’≈ ’È Ò¬Δ
¿πÈ∑ª È∂ ¿π«⁄ «ÚÙ∂Ù‰ ÚÂ∂ ‹Ø Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ¡«Èæ÷ÛÚª ¡ß◊ ‘È (√«ÂÈ≈Ó,
’Â≈ Íπ÷ «ÈÌ¿π «ÈÚÀπ ¡’≈Ò Ó±«Â ¡‹±ÈΔ √ÀÌß ◊π Íz√≈«Á)Õ
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ √ß«÷Í È≈Ó ““˝”” ˘ ÏΔ‹ ÓßÂ ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
È≈È’ Ï≈‰Δ «Ú⁄ “˙” «’Â∂ È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ «◊¡≈Õ «¬√ Á≈ √ÓÌ≈ÚΔ ÙÏÁ
˙¡ß’≈ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ˙¡ß’≈ ’≈«Ú’ ¤ßÁ ÁΔ¡ª ÏßÁÙª ’’∂ ¡Â∂
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ √ß’Òͪ ˘ ¡≈Ó ÒØ’ª Âæ’ √ß⁄≈È Ò¬Δ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ¡≈Ó
Ú«Â¡≈ «◊¡≈Õ
‚≈’‡ Ù∂ «√ßÿ “◊Ï ◊ß‹ÈΔ” ‡Δ’∂ (Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ) Á∂ ¡≈Ë≈
”Â∂ «Ò÷Á∂ ‘È «’ ˙¡ß’≈ Á∂ FC Ì∂Á «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ì∂Á Á√ È≈Úª «Ú⁄
Úß‚∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ «ÂßÈ «‘ßÁ± ËÓ «Ú⁄ ÍzÓπæ÷ ’‘∂ ‹≈ √’Á∂ ‘È «‹Ú∂∫
¡’≈, Ó’≈ ¡Â∂ ¿π’≈ ‹Ø ’ÓÚ≈ Ïz‘Ó≈, Ó‘∂Ù ¡Â∂ «ÚÙ˘ Á∂ګ¡ª Á∂
Ú≈⁄’ ‘ÈÕ «¬√ ÂØ∫ ˙¡ß’≈ ÁΔ ÁÚÀÁÂ≈ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛Õ
Ó±Ò ÓßÂ Á∂ ˙ ÁΔ √ßËΔ¤∂Á ¡≈Ó ’’∂ “˙¡ß” ¡Â∂ “’≈” «Ú⁄ ’ΔÂΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@B
‹ªÁΔ ˛Õ ˙¡ß Á≈ ¡Ê ˛ Ïz‘Ó ¡Â∂ ’≈ Á≈ ¡Ê ‘∂ ’∂ÚÒÕ «¬√ Íz’≈ ˝
Á≈ ¡Ê ‘Ø«¬¡≈ ’∂ÚÒ «¬’ Ïz‘ÓÕ ’¬Δ Ò∂÷’ ˙ ÁΔ “’≈” ˘ ˙¡ß ÁΔ ¶ÏΔ
ËπÈΔ ¿π⁄≈È È≈Ò Ó∂⁄Á∂ ‘È Ì≈Ú «’ ’≈ Á≈ √ßÏßË ’∂ÚÒ ˙¡ß ÁΔ «ÈßÂ
ËπÈΔ È≈Ò ˛ Í «¬√ Á≈ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú⁄ ’Ø¬Δ ¡Ê È‘Δ∫Õ «¬√ Í«Ì≈Ù≈
È≈Ò √«‘Ó ‘؉≈ ’·È Ò◊Á≈ ˛ «’¿π∫«’ ‹∂ “’≈” Á≈ ’Ø¬Δ ¡Ê È≈ ‘πßÁ≈
ª ◊π± √≈«‘Ï≈È È∂ ˙¡ß’≈ ÙÏÁ ˘ ÚÂØ∫ «Ú⁄ ‘Δ È‘Δ∫ «Ò¡≈¿π‰≈ √ΔÕ
«‘ßÁ± ËÓ Á∂ “˙Ó” Á∂ ¶Ï∂ ¿π⁄≈È ˘ ˙¡ß’≈ ÁΔ ’≈ «Ú⁄ «Ú’√ ’È≈
«√æ÷ ËÓ ˘ «‘ßÁ±Ú≈Á Á∂ ÁÚÀÁÚ≈ÁΔ ¡ʪ È≈Ò ‹ØÛÁ≈ ˛ «’¿π∫«’ Ú∂Áª
«Ú⁄Ò∂ ˙Ó ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ¡Â∂ Á∂ګ¡ª Á∂ √Ó¡ÊΔ ±Í «Ú⁄ Ú«Â¡≈ «◊¡≈
˛Õ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ˙¡ß’≈ ¡Â∂ ˙¡ß ÁØÚ∂∫ ÙÏÁ «ÓÒÁ∂ ‘È ¡Â∂ ÁØ‘ª
˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ‹ª Í≈Ïz‘Ó Á∂ ±Í «Ú⁄ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
˙¡ß’≈« Ïz‘Ó≈ ¿πÂÍ«Â (≈Ó’ÒΔ 1)
˙¡ß’≈« ¿πÂÍ«Â (Ó≈± E)
˙¡ß’≈« ¬∂’Ø «Ú «‘¡≈ (’≈ÈÛ≈ D)
˙¡ß’≈« √Ì «√z√«‡ (Ó≈± C)
˙¡ß’≈« Ò÷À ‹≈˙ (◊≈¿πÛΔ ’ÏΔ)
˙¡ß ◊πÓπ«÷ ’Δ˙ (◊≈¿πÛΔ E)
˙¡ß «Íz¡ ÍzΔ«Â ⁄Δ«Â (√≈ß◊ E)
˙¡ß √≈Ë √«Â◊π (◊≈¿πÛΔ E)
¿πÍØ’Â √≈∂ ÙÏÁª «Ú⁄ ˙¡ß’≈ ‹≈ ˙¡ß ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ±Í «Ú⁄
Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Ô≈Á ‘∂ «’ ◊π± È≈È’ È∂ ˙¡ß ‹≈ ˙ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ «Ú⁄
È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ ’∂ÚÒ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄ ‘Δ Ú«Â¡≈ ˛Õ ’≈È ’∂ÚÒ «¬‘ √Δ «’
¿π‘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ ¿π√ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ ’È Ú∂Ò∂ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ ÙÏÁª «Ú⁄
√≈’≈ ’È≈ ⁄≈‘πßÁ∂ √È «’¿π∫«’ ¿πÈ∑ª ˘ ÌÒΔ̪ «◊¡≈ √Δ «’ ¿π√ ËÓ
Ù’ÂΔ ÁΔ ’Ø¬Δ Í«Ì≈Ù≈ È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔÕ Ì≈Ù≈ ÁΔ È≈Ó’È ÁΔ
¡ÔØ◊Â≈ ˘ Á√≈¿π‰ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª ’∂ÚÒ “˙” ¡æ÷ ÂØ∫ ‘Δ ’ßÓ «Ò¡≈Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈
Á≈ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ ¡æ÷ª «Ú⁄ È≈Ó’È ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√ Á∂ ¡ÁπæÂΔ ◊π‰ª
˘ «◊‰∂ «ÓæÊ∂ Ò≈√≈ÈΔ ÙÏÁª «Ú⁄ «Ú¡’ ’ΔÂ≈ «‹√ ˘ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ Ȫ
«ÁæÂ≈Õ
˝ Ó±ÒÓßÂz ‘«È≈Óπ √≈«¬‰
’‘π È≈È’ ͱ≈ Í≈«¬¡≈ (‹Íπ‹Δ)
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@C
Ó±Ò ÓßÂ Á∂ ¡◊Ò∂ √≈∂ «ÚÙ∂Ù‰ ˘ «√zÙ‡Δ Á∂ ’≈‹ ¡Â∂ «’«¡≈ Á∂ ±Í
‘ÈÕ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ «√zÙ‡Δ Á∂ ±Í «Ú⁄ «√«‹¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
Ë«Â Í≈Â≈Ò ¡≈’≈√π ˛
Ó∂Δ «‹ßÁÛΔ¬∂
√Ì «‘ «‘ È≈Óπ
«Ë¡≈ÚÀ ≈ÓÕ (Ó‘æÒ≈ D)
◊πÓ ¡Èπ√≈ «√zÙ‡Δ Á∂ √≈∂ ‹ΔÚ ¡Â∂ ÌΩÂ’ ¡ßÙ ¿π√ ÍzÓ≈ÂÓ≈
Á∂ ¡«Ú¡’ ‹ª ¡«Áæ÷ ±Í Á≈ Íz’≈Ù ‘È ‹Ø ¿π⁄≈È «ÚËΔ ‹ª ÓÈ«√ÓÈ
≈‘Δ∫ ¿π√ Á≈ «◊¡≈È ÚË≈¿π∫Á∂ ‘ÈÕ
◊π± È≈È’ Á∂Ú ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ «’√∂ ÙπæË È≈Ó ‹ª √ß«◊¡ª ¡Â∂ ÍÛȪÚ
È≈Ò È‘Δ∫ Íπ’≈È≈ ⁄≈‘πßÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Á∂ «Íæ¤∂ ¿πÈ∑ª Á≈ Ó «¬‘ √Δ «’
ÍzÓ≈ÂÓ≈ ’∂ÚÒ Ó«‘√±√ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ √Ê±Ò ±Í «Ú⁄ È‘Δ∫ Í’«Û¡≈ ‹≈
√’Á≈Õ «¬‘Δ ’≈È ˛ «’ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ «’Â∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ È≈Ó’È
È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ ‹Ø ÚΔ È≈Ó ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ¡≈¬∂ ‘È ¿π‘ ’∂ÚÒ
¡≈Í‰Δ ◊æÒ ÒØ’ª ˘ √Ófi≈¿π‰ Ò¬Δ ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ‹Á ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «√¯Â
√Ò≈‘ «‘ßÁ± ËÓ Á∂ Íz⁄≈’ª ‹ª ÒØ’ª È≈Ò √ªfiΔ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ √Δ Âª Ïz‘Ó,
¬ΔÙÚ, ≈Ó, Ì◊Ú≈È, «¥ÙÈ, Óπ≈Δ ¡≈«Á ÚÂ∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ ‹Á √ßÚ≈Á
Óπ√ÒÓ≈È ¯’Δª ‹≈ ÓΩÒÚΔ¡ª È≈Ò ⁄≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ √Δ Âª æÏ, ‘ΔÓ,
’ΔÓ, ÓΩÒ≈, ¡æÒ≈ ¡≈«Á Ȫ ÚÂ∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ÍzÓ≈ÂÓ≈
Á≈ ’Ø ¬ Δ È≈Ó’È È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ ’∂ Ú Ò “È≈Óπ ” Á∂ Ȫ È≈Ò ‘Δ
Íπ’≈«¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ◊π± È≈È’ ˘ «¬‘ ÌÒΔ ÌªÂ ÍÂ≈ √Δ «’ ÍzÓ≈ÂÓ≈
Á≈ √ß’ÒÍ √«‘‹ «◊¡≈È ÁΔ Í’Û «Ú⁄ ¡≈ √’Á≈ ˛ Í ÍzÂæ÷ «◊¡≈È
«Ú⁄ È‘Δ∫Õ
È≈Óπ ˘ ‚≈. ¡Ω‡∂ È∂ «ÈÔ±ÓÈ√ (Numinous) «’‘≈ ˛ «‹√ Á≈ «Ú÷Ó
Ì≈ÚΔ ÙÏÁ ˛ «ÎÈΩ«ÓÈ≈ (Phenomina)Õ «È¿±«ÓÈ≈ (È≈Ó) «◊¡≈È «¬ßÁΔ¡ª
≈‘Δ∫ ¡ÈπÌÚ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‹Á«’ «ÎÈØ«ÓÈ≈ ÌΩÂ’ ÂΩ ”Â∂ «◊¡≈È
«¬ßÁΔ¡ª È≈Ò ÿØ«÷¡≈ «Ú⁄≈«¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ Ó±ÒÓßÂ Á≈ È≈Óπ ÍzÓ≈ÂÓ≈
ÁΔ ¡«Ú¡’Â≈ Á≈ √±⁄’ ˛Õ
D. ’Â≈Íπ÷π
◊π± È≈È’ È∂ ’Â≈ ¡Â∂ Íπ÷π ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ Ó≈fi Ú≈ «Ú⁄ ÏÛ∂
√ÍæÙ‡ ÙÏÁª «Ú⁄ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@D
 屧 ’Â≈ Íπ÷π ¡◊ßÓπ ˛
¡≈Í «√z√«‡ ¿πÍ≈ÂΔÕ
«√æË ˛ «’ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ Ïz«‘Óß‚ ÁΔ ⁄È≈ ’È Ú≈Ò≈ «’‘≈ ˛Õ «¬√
ÂØ∫ ¿π√ ÁΔ «√‹‰ ¡Â∂ «’«¡≈ Ù’ÂΔ Á≈ «◊¡≈È ‘πßÁ≈ ˛Õ Íπ÷π, ‹Ø
√ß√«¥Â Á∂ ÙÏÁ ÍπÙ Á≈ ¡ÍÌzßÙ ±Í ˛, ˙¡ß’≈ Á≈ (˙) Á≈ √Ó¡ÊΔ ÙÏÁ
˛Õ ¯’ ’∂ÚÒ «¬‘ ˛ «’ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ Íπ÷𠫬√ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈¬∂ √≈∂
«ÚÙ∂Ù‰ª «¬’ (1), √æÂ≈ (√«Â), «Ú¡’ ±Í (È≈Óπ), «√‹‰ Ù’ÂΔ
(’Â≈) Á≈ √ß◊«·Â ±Í ˛Õ Íπ÷π, ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ͱÈ ¡ÁÚÀÂÚ≈ÁΔ Íæ÷ ÁΔ
ÍπÙ‡Δ ’Á≈ ˛Õ ¿πÍ«ÈÙÁª «Ú⁄Ò≈ ÍπÙ Úæ÷∂-Úæ÷∂ Á∂ÚΔ Á∂ګ¡ª Á≈
√±⁄’ ‘؉ ’≈È ÁÚÀÂÚ≈ÁΔ ˛ Í ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ Íπ÷π ¿π√ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ
«√‹‰ Ù’ÂΔ Á≈ √±⁄’ ˛ «‹√ «Ú⁄ Á∂ÚΔ Á∂ÚÂ∂ ÚΔ ¡≈ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Íπ÷π Á≈ √≈ßÙ √Ú «Ú¡≈Í’Â≈ ˘
«ÁzÛ ’≈¿π∫Á≈ ˛Õ «¬√ ˘ ÍÓ ‹Ø«Â ÚΔ «’‘≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ ÿ«‡ ÿ«‡ Ú√
«‘≈ ÚΔ «’‘≈ ˛Õ
ÿ«‡ ÿ«‡ «Ú «‘¡≈
¡Ò÷ ¡Í≈∂ ≈Ó («ÏÒ≈ÚÒ 1)
«¬√∂ ≈◊ ÁΔ «¬’ «ÏÂΔ «Ú⁄ ◊π± È≈È’ «Ò÷Á∂ ‘È :
¬∂’Ó ¬∂’ß’≈π «È≈Ò≈Õ
¡Óπ ¡‹ØÈΔ ‹≈«Â È ‹≈Ò≈Õ
¡◊Ó ¡◊Ø⁄π ±Íπ È ∂«÷¡≈Õ
÷Ø‹Â ÷Ø‹Â ÿ«‡ ÿ«‡ Á∂«÷¡≈Õ
‹Ø Á∂«÷ «Á÷≈Ú∂
«Â√ ’¿π ÏΔ ‹≈¬ΔÕ
◊π Í√≈«Á ÍÓ ÍÁπ Í≈¬ΔÕ (1)
¬∂Ê∂ ÙÏÁ “ÿ«‡” √Δ ˘ «Ú¡’ ’Á≈ ˛Õ
E. «ÈÌ¿π
«ÈÌ¿π ÙÏÁ Óª‚±’Ô ¿πÍ«ÈÙÁ Á∂ «ÈÌßÔÓ Á≈ ¡ÍÌzßÙ ±Í ˛Õ
¿πÍ«ÈÙÁª «Ú⁄ «¬‘ ÙÏÁ ÁÚÀÂÓ¬Δ Ì≈ÚÈ≈ ¡ËΔÈ ¡≈«¬¡≈ ˛Õ «√æ÷ ËÓ
«Ú⁄ «¬√ ÙÏÁ ÁΔ Ï‘π ӑæÂÂ≈ ˛Õ «’¿π∫«’ «¬‘ ÙÏÁ Á±√∂ ËÓª È≈ÒØ∫
«√æ÷ ËÓ ˘ Ú÷≈¿π∫Á≈ ˛Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ‚ «‘ Íæ÷ ˘ Á√≈ ’∂ ◊π± È≈È’
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@E
È∂ ÂÒ÷Δ ‹ª ◊πæ√∂ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ˘ ÚΔ Ú÷≈«¬¡≈ ˛Õ ◊πæ√≈ ¡ßÁÒ∂ ‚ ÂØ∫
«Ú◊√Á≈ ˛Õ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ «ÈÌ¿π Áæ√ ’∂ ¿π√ Á∂ ÙªÂÓ¬Δ ◊π‰
˘ ÚΔ ¿πÌ≈«¡≈ ˛Õ ◊πæ√∂ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ¬Δ÷≈ ¡Â∂ ÏÁÒ∂ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ÍÀÁ≈ ‘πßÁΔ
˛Õ «ÈÌ¿π «¬È∑ª √≈∂ «ÚØËΔ Ì≈Úª ˘ «È’≈Á≈ ˛Õ ◊π± È≈È’ È∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈
ÁΔ «¬√ «√¯Â È≈Ò ¡«‘ß√≈ Á≈ ¡ÈπÌÚ ÚΔ ’≈«¬¡≈Õ ◊π± È≈È’ Á∂
Óπ’≈ÏÒ∂ Â∂ Ô‘±ÁΔ¡ª Á≈ ÍÀ◊ßÏ, ÔØ‘Ú≈, ¿πÈ∑ª ˘ Áß‚ Á∂‰ «Ú⁄ Í⁄≈Á≈
˛ ‹Ø Á±√∂ Á∂ÚΔ Á∂ګ¡ª ˘ ͱ‹Á∂ ‘ÈÕ «¬√Ò≈Ó «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á≈ ˛ «’ ¡æÒ≈
«¬√Ò≈Ó ËÓ ˘ Óßȉ Ú≈«Ò¡ª ”Â∂ «Ó‘ ÁΔ È˜ ’Á≈ ˛ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ˘
’π≈‘Δ¡ª ÂØ∫ Ï⁄≈¿π∫Á≈ ˛Õ «¬√Ò≈Ó «Ú⁄ ¡Ò‹Ï ¡Â∂ ¡Ò’π≈‘ ◊π‰ª ˘
¡æÒ≈ Á∂ Ò∂÷∂ Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ¡Ò ˜Ï Á≈ ¡Ê ˛ ÏÁÒ≈Ì≈ÚΔÕ «¬‘ ÚΔ
‘Ø √’Á≈ ˛ «’ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ «¬‘ ÙÏÁ «’√∂ ‘Ø Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò ÚÂ∂ ‘؉
Í ’π≈È Á∂ ’≈ÂϪ È∂ «¬È∑ª ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ’π≈‘∂ Í≈ «ÁæÂΔ ‘ØÚ∂Õ «¬‘ ÚΔ ‘Ø
√’Á≈ ˛ «’ ¡æÒ≈ Á∂ «¬‘ ◊π‰ “ÙÀÂ≈È” Á∂ √ß’ÒÍ «Ú⁄ Á√≈¬∂ ◊¬∂ ‘؉ «‹√
Á≈ «√æ÷ Óæ «Ú⁄ ’Ø¬Δ √Ê≈È È‘Δ∫Õ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ÌÀ¡ Á≈
√ß’ÒÍ Âª ˛ Í «¬‘ √ß’ÒÍ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ √Ï «Ú¡≈Í’Â≈ ˘ Â‹Δ‘ Á∂‰
Ò¬Δ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛ È≈ «’ «’√∂ ÙÀÂ≈È ˘ Áß‚ Á∂‰ Ò¬ΔÕ
ÌÀ «Ú«⁄ ÍÚ‰π Ú˛ √ÁÚ≈¿π®
ÌÀ «Ú«⁄ ⁄Ò«‘ Ò÷ Á«¡≈¿π®
ÌÀ «Ú«⁄ ¡◊«È ’„∂ Ú∂◊≈«®
ÌÀ «Ú«⁄ ËÂΔ ÁÏΔ Ì≈«®
ÌÀ «Ú«⁄ «¬ßÁπ «ÎÀ «√ Ì≈«®
ÌÀ «Ú«⁄ ≈‹≈ ËÓπ Áπ¡≈π®
ÌÀ «Ú«⁄ √±‹π ÌÀ «Ú«⁄ ⁄ßÁπ®
’Ø‘ ’ØÛΔ ⁄ÒÂ È ¡ßÂπ® (¡≈√≈ Ú≈ 1)
◊πÏ≈‰Δ Á∂ “ÌÀ” ÙÏÁ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ¡≈Ó ’’∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ÌÀ Á∂‰
Á∂ ±Í ÂØ∫ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ Ó∂∂ «ı¡≈Ò «Ú⁄ «¬‘ ˆÒ ˛Õ ÌÀ Á∂‰≈ «√æ÷ ÓæÂ
Á≈ «√˪ ȑΔ∫, ÌÀ «Ú⁄ «‘‰≈ «√æ÷ Óæ Á≈ ¡≈ÁÙ ˛Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ «‹√ È∂
«¬√ «√zÙ‡Δ Á≈ √ß⁄≈ÒÈ ’ΔÂ≈ ˛ ¿π√ ˘ ÌÀ «Ú⁄ «’¿π∫ æ÷∂◊≈Õ ‹Ø ¡≈Í
«ÈÌ¿π ˛ ¿π‘ «’√∂ ˘ ÌÀ È‘Δ∫ «ÁßÁ≈Õ
F. «ÈÚÀπ
«ÈÚÀ Á≈ √ß’ÒÍ ’∂ÚÒ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ˛Õ «’√∂ ËÓ «Ú⁄
«¬√ √ß’ÒÍ ÁΔ Íz≈ÍÂΔ È‘Δ∫ ‘πßÁΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@F
 Ó±ÂΔÓ≈È ‹◊ «ÚÚ‘≈ Á≈ √±⁄’ ˛ ¡Â∂ «ÚÚ‘≈’ ’≈Ò ’‘≈¿π∫Á≈ ˛
‹π«◊ ‹π«◊ Ê≈«Í √Á≈ «ÈÚÀ® ‹Á«’ ¡Ó± ±Í √ß√≈ Á∂ Íz≈‰Δ¡ª ¡Â∂ ÍÁ≈ʪ Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ «ÏÈ≈√
‹È«Ó Ó«‰ È‘Δ∫ ËØË≈ ËÀπ® (≈Ó’ÒΔ 1) ’’∂ ÒØ’ √ßÿ≈’ ’≈Ò ’‘≈¿π∫Á≈ ˛Õ ◊π± È≈È’ «Ò÷Á∂ ‘È :

ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «¬‘ «√¯Â √Ò≈‘ ¡ÁÚÀ Á∂ √ß’ÒÍ È≈Ò √ßÏßË ˛Õ ‹Ø ¿πÍ‹À √Ø ’≈«Ò √ßÿ≈«¡≈
ÚÀ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ¿π√ Ú∂Ò∂ ÍÀÁ≈ ‘πßÁΔ ˛ ‹Á ¡√Δ∫ «Èæ‹ ‹ª √ÚÀ Á∂ √≈‘Ó‰∂ “Í” ‘Ó ‘« ≈÷∂
˘ «√‹ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ Í ˘ «√‹‰ ÁΔ ÓÈØ«ÚÂΔ ‘Δ ÚÀ Á≈ ’≈È Ï‰ÁΔ ˛Õ ◊π √ÏÁπ ÏΔ⁄≈«¡≈ (◊¿πÛΔ A)
«Èæ‹ ¡Â∂ Í Á≈ √ß’ÒÍ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ «’√∂ ÙÏÁ «Ú⁄ ÚΔ È‘ƒ «Ú¡’Â
Á≈Ù«È’ «ÁzÙ‡Δ ÂØ∫ “’≈Ò” ˘ ÁØ ’≈Ò ÷ø‚ª «Ú⁄ Úß«‚¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
‘πßÁ≈Õ «¬√ Ò¬Δ ÁÚÀ Á≈ √ß’ÒÍ ‹Ø ÚÀ Á≈ √ß’∂Â’ ÙÏÁ ˛, ±ÍÓ≈È ‘Δ È‘Δ∫
√≈Í∂÷Δ-’≈Ò ¡Â∂ «ÈÍ∂÷Δ-’≈ÒÕ √≈Í∂÷Δ-’≈Ò «Ú⁄ √≈’≈ Íz«’ÂΔ ¡≈
‘πßÁ≈Õ ÎÒ√±Í, «ÈÚÀ Á≈ √ß’ÒÍ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á≈ ˛Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ «ÈÚÀ
‹ªÁΔ ˛ ¡Ê≈ «‹È∑ª ⁄Δ˜ª Á≈ √Óª ¿πÈ∑ª ÁΔ ‘Ø∫Á È≈Ò Ïæfi≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
◊π‰ Á≈ √ß’ÒÍ «ÈØÒ È≈È’Δ¡È «¯Ò≈√¯Δ Á≈ ¡ÁπæÂΔ ¡ß◊ ˛Õ
‹Ø «¬’≈¬Δ ’≈ÒÚ√ È‘Δ∫ ¡Ê≈ ÓÈπ÷ Á∂ ̱Â, Ì«Úæ÷ ¡Â∂ ÚÂÓ≈È
«ÈÌ¿π «Èß‹‰π «ÈÚÀπ ’≈ÒÚß‚ª ÂØ∫ «ÈÒ∂Í ˛ ¿π√ ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ’’∂ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’¿π∫«’
ͱÈ ‹ØÂΔ √Ó≈¬∂ (√Ø«· 1) ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ ’≈Òª «Ú⁄ È‘Δ∫ Úß«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ «¬√ Ò¬Δ ¿π√ ˘ ¡’≈Ò
«’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ È≈Ò∂, «’¿π∫«’, ’≈Ò-Ó± «¬’≈¬Δ ˘ «ÁzÙ‡ΔÓ≈È È‘Δ∫ ’ΔÂ≈
«ÈÌ¿π ¡Â∂ «ÈÚÀ Á≈ √ß’ÒÍ È «‘ßÁ± ¡Â∂ È≈ Óπ√ÒÓ≈È «Ú⁄≈Ë≈≈
‹≈ √’Á≈ «¬√ Ò¬Δ ¿π‘ ¡Ó± ˛Õ Ó±ÒÓßÂ Á≈ ¡’≈Ò Ó±«Â «ÚÙ∂Ù‰ ÏÛΔ
«Ú⁄Ø∫ «◊¡≈ ‘πßÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÁØÚ∂∫ √ß’ÒÍ ◊π± È≈È’ ÁΔ ÓΩ«Ò’ Á∂‰ ‘ÈÕ
◊±ÛΔ «¯Ò≈√¯Δ ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊π± È≈È’ È∂ ¸‰ ’∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «√¯Â Ò¬Δ
G. ¡’≈Ò Ó±«Â
Ú«Â¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ ¡’≈Ò Ó± «ÚÙ∂Ù‰ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ¿π√ Ù’ÂΔ Á≈ √±⁄’
«¬‘ «ÚÙ∂Ù‰ ı≈Ò√ ÂΩ ”Â∂ È≈È’Δ¡È ¯Ò√¯∂ Á∂ Ë≈ÈΔ ‘ÈÕ «¬‘
˛ «‹√ ˘ √ßÿ≈’ ¡Ê≈ √ßÿ≈ ’È Ú≈Ò≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ
«’√∂ ÚΔ ‘Ø ËÓ «Ú⁄Ø∫ È‘Δ∫ «ÓÒÁ∂Õ ¡’≈Ò Ó±«Â ÂØ∫ Ì≈Ú ˛ ‹Ø ±Í ¡≈’≈
«Ú«◊¡≈È √Ø⁄ Íæ÷Ø∫ ’≈Ò Á≈ ¡Ê ˛ √Óª (Time) ¡Â∂ √Óª √Ê≈È
«‘Â, ’≈Ò-Óπ’ ¡Â∂ ÁØÙ-«ÈÍæ÷ √æÂ≈ Á≈ Ë≈ÈΔ ‘ØÚ∂Õ ¡«‹‘Δ «¬’≈¬Δ
ÂØ∫ ψÀ Ï’≈ È‘Δ∫ «‘ √’Á≈Õ ÙÏÁ Ó±«Â Á≈ ¡Ê ‘À Ú‹±Á (Being)
ª ’∂ÚÒ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˛Õ «¬√ Á∂ «ÚÍΔ Ì≈ÚΔ ¡Ê ÂØ∫ ÓÂÒÏ ˛, ¿π‘ Ù’ÂΔ
¡Â∂ Ú‹±Á ¡√«ÂÂÚ (Existance) ÂØ∫ «ÏȪ ¡Ê‘Δ‰ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ √Ê≈È,
‹Ø ¡≈͉∂ ¡≈Í Íz◊‡ ‘؉ ÁΔ √ÓæÊ≈ æ÷ÁΔ ˛Õ
√Óª, Ú‹±Á ¡Â∂ ¡√«ÂÂÚ ÌΩ«Â’ √ß√≈ ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈¬Δ¡ª ‘ÈÕ «¬È∑ª
ÙÏÁ ¡’≈Ò ÁØ ÙÏÁª ÁΔ √ßËΔ ÂØ∫ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ È∂ ¡≈Í
«¬’≈¬Δ¡ª «Ú⁄ Â≈ÒÓ∂Ò æ÷‰ Ò¬Δ ‘Ú≈, ¿±‹≈ ¡Â∂ ¡À‡ÓΔ Ó≈Á≈ ÁΔ ˜±Â
Ê≈«Í¡≈ ˛Õ ’≈Ò Á∂ ¡æ◊∂ È’≈≈ÂÓ’ ¡◊∂ “¡” Ò≈ ’∂ ¡’≈Ò Ï‰≈«¬¡≈
˛Õ ‹∂ «¬‘ È≈ ‘؉ ª «¬’ ÷Ò≈¡ (Void) ¿π√ ¡≈Ú∂◊≈ ‹ª ÷Ò≈¡ ÁΔ
˛Õ ÙÏÁ “Ó±«Â” √ß√«¥Â Á∂ Ó± ÙÏÁ Á≈ √≈Ë≈‰ ¡Ê Á∂‰ Ú≈Ò≈ ÙÏÁ
√«ÊÂΔ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊ΔÕ ¡≈«¬È√‡≈«¬È ÁΔ √≈Í∂÷Â≈ «¯Ò≈√¯Δ (Relativity)
‘À, «‹√ Á≈ ¡Ê ˛ «ÁzÙ‡Δ◊Ø⁄ ‘؉ Ú≈Ò≈Õ Í ¡’≈Ò Ó±«Â Á≈ ¡Ê ˛
ÌΩÂ’ √ß√≈ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á∂ ¡≈Ëπ«È’ √Ø’≈ ‘È Í «¬È∑ª ◊ÂΔ¡ª
‹Ø «ÁzÙ‡Δ◊Ø⁄ È‘Δ∫ ‘πßÁ≈Õ «’¿π∫«’ ÍzÂæ÷ ‘؉ Ò¬Δ √Ó∂∫ ¡Â∂ √Ê≈È ÁΔ ÒØÛ
«ÚËΔ¡ª Á∂ «Íæ¤∂ ‹Ø Ù’ÂΔ ’ßÓ ’ ‘Δ ˛ ¿π‘ ¡’≈Ò Ó±«Â ˛ ¡Ê≈ «¬‘
˛ ¡Â∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ «¬È∑ª ÏßËȪ ÂØ∫ Óπ’ ˛ «¬√ Ò¬Δ ¡’≈Ò Ó±«Â ˛Õ ‹∂ ¡√Δ∫
«¬’≈¬Δ ¿π√ Ú’Â ±ÍÓ≈È ‘πßÁΔ ˛ ‹Á ÓÈπæ÷ ÁΔ √Ø⁄‰ Ù’ÂΔ Á≈ «√ı ¡≈
¡ÀÛ≈ (¡) ‘‡≈ Ò¬Δ¬∂ ª ’≈ÒÓ±«Â ÙÏÁ «‘ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÙÏÁ ÍzÂæ÷
‹ªÁ≈ ˛Õ «¬√∂ Ò¬Δ √ß√≈ Á∂ ÍzÓπæ÷ ÷Ø‹Δ¡ª È∂ ¡≈Í‰Δ ÷Ø‹ ÁΔ «√ı ”Â∂ Í‘πß⁄
√⁄≈¬Δ¡ª ¡Ê≈ «ÎÈΩ«ÓÈÒ «¬’≈¬Δ¡ª Á≈ √±⁄’ ˛ «‹Ú∂∫ √ß√≈Δ ¡√«ÂÂÚ
’∂ «¬’ «È‰≈ ’æ«„¡≈ ˛ «’ ¡æ◊∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ‹≈‰∂Õ
Ú≈Ò∂ Ôπ‹ ‘È ‹ª ‹Ø Ôπ‹ √Ó∂∫ È≈Ò È≈Ù ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
H. ¡‹±ÈΔ
ÙÏÁ “’≈Ò” √ß√«¥Â Ì≈Ù≈ Á∂ “’Ò” Ë≈± ÂØ∫ Ï«‰¡≈ ˛Õ ’Ò Á≈
¡‹±ÈΔ Á≈ √ß’ÒÍ ÚΔ ◊π± È≈È’ Á≈ ¡≈͉≈ ¡ÁπæÂΔ √ß’ÒÍ ˛Õ
¡Ê ˛ «◊‰È≈ ¡Ê≈ «‹√ È≈Ò √Óª ¡ß«’¡≈ ‹≈ √’∂Õ ÓÀÂz≈Ô‰Δ
«¬‘ √ß’ÒÍ ‘Ø ËÓª «Ú⁄ √≈«÷¡≈ ±Í «Ú⁄ ¿πÌ ’∂ √≈‘Ó‰∂ È‘Δ∫
¿πÍ«ÈÙÁ «Ú⁄ ’≈Ò Á∂ ÁØ ±Í ÓßÈ∂ ◊¬∂ ‘È : Ó±ÂΔÓ≈È ¡Â∂ ¡Ó±ÂÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@G ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@H
¡≈¿π∫Á≈Õ «¬√Ò≈Ó, Ô‘±ÁΔ ◊zßÊ, «¬√≈¬Δ ◊zßÊ ¡Â∂ ÷≈√ ’’∂ «‘ßÁ± √ßÍÁ≈Úª
ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ “«Á÷” ±Í ÚÒ «¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√Ò≈Ó «Ú⁄ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï
˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ÍÀØ’≈, «¬√≈¬Δ ËÓ «Ú⁄ ¬Δ√≈ ˘ æÏ Á≈ Íπæ ¡Â∂ «‘ßÁ±
ËÓ «Ú⁄ ª ¡È∂’ Á∂‘Ë≈Δ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ±ÍΔ «¬’≈¬Δ¡ª Á≈ «˜’ ˛Õ «√æ÷
ËÓ «Ú⁄ ª “◊π±” ÁΔ ÍzÊ≈ ˘ ÚΔ ÒªÌ∂ æ«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
Íø‹≈ÏΔ «Ú⁄ ÙÏÁ “‹±ÈΔ” ‹Ø √ß√«¥Â Á∂ ÙÏÁ ÔØ«È Á≈ ¡ÍÌzßÙ ±Í
˛, «ÓÒÁ≈ ˛Õ √ß√«¥Â ÙÏÁ “ÔØÈ” Á∂ ’ØÙΔ ¡Ê ‘È-È≈Δ Á≈ ◊πÍ ¡ß◊
«‹√ ÂØ∫ Íz‹‰È Á≈ ’≈‹ ‘πßÁ≈ ˛Õ Ë≈«Ó’ ÍzÊ≈ «Ú⁄ ÔØÈΔ ˘ ÍzÚ∂Ù Áπ¡≈
ÚΔ «’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ ÔØÈΔ ÂØ∫ ÙÏÁ ‹±È ÁΔ ¿πÂÍÂΔ ‘Ø¬Δ ¡Ê≈ ‹±Èª «Ú⁄
Úß«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √ß√≈Õ ◊π± È≈È’ Ú∂Ò∂ ’∂ÚÒ ¸≈√Δ Òæ÷ ‹±Èª Á≈ «◊¡≈È
√Δ «¬√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª ¸≈√Δ ÁΔ «◊‰ÂΔ ˘ Â‹Δ‘ «ÁæÂΔ ˛Õ ¡≈Ëπ«È’
¡ß’«Û¡ª ¡Èπ√≈ √ß√≈Δ ‹ΔÚª ÁΔ¡ª ‹±Èª (È√Òª) Â’ΔÏÈ «¬’ √Ω Òæ÷
Á∂ ’ΔÏ ‘ÈÕ ◊π± È≈È’ È∂ ª È√Òª Á∂ «√‹‰ ‹ª ¿πÂÍÂΔ «ÚËΔ¡ª
Ï≈∂ ÚΔ «Ò«÷¡≈ ˛Õ
¡ß‚‹, ‹∂‹, √∂‹, ¿πÂÌπ‹ (Âπ÷≈Δ 1) ¡Ê≈ ¡ß‚∂ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘؉
Ú≈Ò∂ ‹ß±, Ïæ⁄∂ ÍÀÁ≈ ’È Ú≈Ò∂ Íz≈‰Δ (ÍÙ±, ÓÈπæ÷) ¡Â∂ ◊Ì ÂØ∫ Ï◊À ÍÀÁ≈
‘؉ Ú≈Ò∂ ‹ΔÚ ‹ß± (Á±ÏΔÈΔ «’‡≈‰±)Õ
«√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ˘ ¡‹±ÈΔ ¡≈÷ ’∂ ◊π± È≈È’ È∂ ¿π√ Á∂
‹±Èª «Ú⁄ ¡≈¿π‰ Á∂ √ß’ÒÍ ˘ «Ó‡≈«¬¡≈ ˛Õ ÙÀÚ Óæ ¡Â∂ Ù≈’ Ó «Ú⁄
‹ª ’«‘ Ò¿π «’ √Óπæ⁄∂ ÂΩ ”Â∂ «‘ßÁ± Óæ «Ú⁄ ÔØÈΔ ¡Â∂ «ÙÚ«¶◊ ÁΔ Í±‹≈
ÍzÏÒ √Δ ¡Â∂ «‹√ ¡Èπ√≈ «¬‘ ͱ‹≈ ¡≈«Á Ù’ÂΔ ÁΔ ¡≈ËÈ≈ ÓßÈΔ ‹ªÁΔ
√ΔÕ «¬√ ÍzÊ≈ ÁΔ √πÂßÂ √æÂ≈ ˘ ÂØÛÈ Ò¬Δ ◊πÓ«Â «Ú⁄ ’∂ÚÒ ÍzÓ≈ÂÓ≈
˘ ‘Δ ¡‹±ÈΔ «’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ ‹±Èª Á≈ ‘∂ Î∂ ‹ª ⁄æ’ ÚΔ «¬√ ÍÓ Ù’ÂΔ
Á∂ ‘π’Ó ¡ËΔÈ ˛Õ ◊π± È≈È’ √≈«‘Ï «Ò÷Á∂ ‘È :
√Ø Ïz‘Óπ ¡‹ØÈΔ ˛ ÌΔ ‘Ø√Δ
ÿ‡ ÌΔ« Á∂÷π Óπ≈Δ ‹Δ¿π®
‹ÈÓ ÓÈ «’¿π∫ «¬‘ ‹◊π ÏÍπÛØ
«¬«È Á±‹∂ Ì◊«Â «Ú√≈Δ ‹Δ¿π® (√Ø· 1)
¡Ê≈ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ¡‹±ÈΔ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ ‹ßÓ‰ ÓÈ Á∂ ◊∂Û ÂØ∫ «ÈÒ∂Í
˛Õ «¬√ Ò¬Δ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄ ÙÏÁ “¡‹±ÈΔ” ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ‹±Èª ÂØ∫
«ÈÒ∂Í Íæ÷ ˘ Á√≈¿π∫ÁΔ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ A@I
I. √ÀÌß
√À Ì ß √ß √ «¥Â ÙÏÁ √… Ô ß Ì ß ÂØ ∫ «Ú◊«√¡≈ ˛Õ √… Ô ß Á≈ ¡Ê ˛
¡≈͉∂ ¡Â∂ ̱ Á≈ ¡Ê ˛ ÊΔ‰≈ ¡Ê≈ ¡≈͉∂ ¡≈Í ÊΔ‰≈Õ «¬‘
«’«¡≈ «’√∂ ÌΩÂ’ Íz≈‰Δ ÁΔ È‘Δ∫, ’∂ÚÒ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ˛Õ √ß√≈ ÁΔ «’√∂
ÚΔ «ÎÈΩÓΔÈÒ «¬’≈¬Δ Á≈ ’Ø¬Δ ¡≈Ë≈ ˜± ˛ «‹√ ÂØ∫ ¿π√ Á≈ «È’≈√
¡Â∂ «Ú’≈√ ‘πßÁ≈ ˛Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ √ÀÌß ˛ È≈ ¿π√ Á≈ ¡≈«Á ˛ È ¡ßÂ, È
«Ú’≈√ ˛ È «ÚÈ≈√Õ
¿πÍ«ÈÙÁª «Ú⁄ ¡≈¿π∫Á≈ ˛ «’ «’√∂ Ïz‘Ó Á∂ Íz◊‡ ‘؉ Ò¬Δ Ôæ◊
’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘È ¡Ê≈ Á∂ÚΔ Á∂ګ¡ª Á∂ Íz◊‡ ‘؉ «Ú⁄ Ôæ◊ Á≈ Ï‘πÂ
Ó‘æÂÚ √ΔÕ ¿π‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í Íz◊‡ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á∂ √ÈÕ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª √ÀÌß
Á≈ «ÚÙ∂Ù‰ «ÚÙ˘ Ò¬Δ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ Í «ÚÙ˘ Í≈Ïz‘Ó È‘Δ∫ √Δ ’∂ÚÒ
«¬’ ¡ÚÂ≈Δ Ù’ÂΔ √ΔÕ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ √ÀÌß ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í ÊΔ‰
È≈Ò Âπ¡æÒ’ ÷Á≈ ˛Õ
A@. ◊π Íz√≈Á
¡≈Ó ’’∂ Âπ‘≈˘ ◊π Íz√≈Áπ Á∂ ¡Ê “◊π± ÁΔ «¥Í≈ È≈Ò” ’ΔÂ∂ ‘ج∂
«ÓÒ‰◊∂Õ «¬‘ ¡Ê ¿π«⁄ ȑΔ∫Õ «¬√ Á∂ ¿π«⁄ ¡Ê ‘È ÍzÓ≈ÂÓ≈ (◊π)
¡≈͉∂ ‹ÒΩ¡ È≈Ò ‘Δ Íz’≈«Ù ˛ (Íz√≈Áπ)Õ ‹∂ ¡√Δ∫ ◊π Íz√≈Áπ ÁΔ Íz⁄æÒÂ
«Ú¡≈«÷¡≈ ˘ ÓßÈ ÚΔ Ò¬Δ¬∂ ª «¬√ ˘ Ó±Ò ÓßÂ ÂØ∫ Ï≈‘Ò≈ ÙÏÁ Óßȉ≈
ÍÚ∂◊≈ «’¿π∫«’ Ó±Ò ÓßÂ ª ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ ˛, ¿π√ Á∂ ◊π‰ª Á≈
Óπ‹æ√Ó≈ ˛ Â∂ Î∂ «¬√ «Ú⁄ Á∂‘Ë≈Δ ◊π± Á≈ Úȉ «’Ú∂∫ ¡≈ «◊¡≈? È≈Ò∂
◊π± √≈«‘Ï≈È È∂ ÙÏÁ “◊π” ˘ ’Ø¬Δ ÷≈√ ÍæËÂΔ È‘Δ∫ «ÁæÂΔÕ ◊π± ÙÏÁ ÚΔ
¿πÈ∑ª È∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Ò¬Δ ‘Δ Ú«Â¡≈ ˛Õ
«‡æ͉Δ
¿πÍØ’Â ⁄⁄≈ ‹ª Ó±Ò ÓßÂ Á∂ «ÚÙÒ∂√‰ ≈‘Δ∫ ’∂ÚÒ «¬‘ Á√≈¿π‰≈
√Δ «’ Ó±ÒÓßÂ Á∂ √≈∂ ÙÏÁ ◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ ÌÒΔ̪ Á’≈
‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄ Ï‘π«Â¡ª Á≈ ÚÀ«Á’ ‹ª √ß√«¥Â √≈«‘ È≈Ò Ì≈Ù≈¬Δ
√Ø’≈ ˛ «‹√ Á∂ ◊π± È≈È’ «◊¡≈Â≈ ‹ª ‹≈‰Δ ‹≈‰ √ÈÕ ¿πÈ∑ª È∂ Ó±Ò
ÓßÂ «Ú⁄ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ √ß◊«·Â Í«Ì≈Ù≈ «ÁæÂΔ ˛ «‹√ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ¿πÈ∑ª
ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ «Ú⁄ «ÓÒÁΔ ˛Õ ¿πÈ∑ª ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ «ÚÙ∂Ù‰,
√ÓÌ≈ÚΔ, ¿πÒ‡Ì≈ÚΔ ¡Â∂ Ȫ‘ Ú≈⁄’ ±Íª «Ú⁄ ÚΔ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ ¿πÁ≈‘‰
Á∂ ÂΩ ”Â∂ √ÓÌ≈ÚΔ ÙÏÁ : ¬∂’≈, ¬∂’, ¬∂’√, ¬∂’Ø, ¬∂’π, ’Â≈, ’Â≈,
’Â∂, ’ÂØ, ¿πÒ‡Ì≈ÚΔ : ¬∂’-¡È∂’, ’≈Ò-¡’≈Ò, ¡‹±ÈΔ-‹±ÈΔ, Ì¿π-
«ÈÌ¿π, «ÈÚÀ-ÚÀ, Ȫ‘ÚÂΔ : «ÈÌ¿π, «ÈÚÀ, «ÈÚÀÀ, «ÈÚÀ≈,
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AA@
¡‹±ÈΔ ¡≈«ÁÕ ‘‹Δ «√ßÿ «◊æÒ ‘Øª «Ú¡≈’‰ «Ú¡≈«÷¡≈ ≈‘Δ∫ «¬‘ ÚΔ
«√æË ’ΔÂ≈ ‘À «’ Ó±ÒÓßÂ ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ¡Â∂ ‹Íπ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ «Ú⁄’≈
«√˪’ Â≈ÒÓ∂Ò ˛Õ È≈Ò∂ Ó±ÒÓßÂ Á∂ «ÚÙ∂Ù‰ «‹√ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈
’Á∂ ‘È ¿π√∂ ˘ ◊π± È≈È’ È∂ √◊π‰ ¡Â∂ ¡ßÂ‹≈ÓΔ ¡≈«Á ÙÏÁª «Ú⁄
ÚΔ Íz◊‡ ’ΔÂ≈ ˛Õ «√æË ˛ «’ Ó±Ò ÓßÂ ‹Ø ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄ Á‹ ˛, Ï◊À
«’√∂ Ùæ’ ÙπÏ≈‘ ÂØ∫ ’∂ÚÒ ◊π± È≈È’ ÁΔ «ÁÌ «ÁzÙ‡Δ Á≈ ‘Δ √≈’≈ ˛ «‹√
˘ ¡√Δ∫ È≈È’Δ¡È «¯Ò≈√¯Δ ’«‘ √’Á∂ ‘ªÕ
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ‹∂ ¡≈«Á ÏΔÛ Ú≈Ò≈ Ó±Ò ÓßÂ ◊π± È≈È’
Á∂Ú Á≈ È‘Δ∫ ª «’√ Á≈ ˛? ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È ÁΔ ÷Ø‹ ÓπÂ≈Ï’ ‹∂ “‘√‘≈¬∂
ÍØÊΔ¡ª” «Ú⁄Ò≈ Ó±ÒÓßÂ ◊π± È≈È’ Á≈ ˛ ª ’πfi «√˪’ ¡Â∂ Óπ„Ò∂
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ∂ ‘È-
(¿) ’Δ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” Ú≈Ò∂ ◊π± È≈È’ Á∂ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄ √Ó∂∫
√Ó∂∫ «√ Ú≈Ë≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈?
(¡) ’Δ «¬√ Ú≈Ë∂ Á≈ ’≈È «¬‘ √Δ «’ ◊π± È≈È’ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á∂
◊π±¡ª È∂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ‘Ø ◊π‰ ÒæÌ∂ ‹Ø Í«‘Òª ◊π± È≈È’ ÁΔ √ÓfiØ∫ Ï≈‘ √ÈÕ
(¬) ’Δ ◊π± È≈È’ «‹√ ˘ «√æ÷ Óæ Á≈ Ï≈ÈΔ √Ó«fi¡≈ ‹≈Á≈ ˛,
ÁΔ «ÁÌ «ÁzÙ‡Δ, «ÁÓ≈◊Δ Â≈’Â, ¡«Ë¡≈ÂÓ Ù’ÂΔ Ï≈’Δ ◊π±¡ª Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂
Â∂ ‘Δ‰Δ √Δ «‹√ ’’∂ ¿π‘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ √≈∂ Ò椉 «’¡≈√ È≈ ’ √’∂?
ËÓ ÓÔ≈Á≈ ¡Â∂ «Ú«◊¡≈È’ Íæ÷Ø∫ «¬‘ √Ú≈Ò «√æ÷ Óæ ÁΔ ‘Ø∫Á
Â∂ «’ß± ’Á∂ ‘ÈÕ ÎÒ√±Í «√æ÷ ËÓ Ï≈∂ ÿ≈Â’ ‘ÈÕ ¿πμÂ «Ú⁄ ¬∂Ê∂
’∂ÚÒ ¬∂È≈ ’«‘‰≈ ‘Δ ’≈ÎΔ ˛ «’ ÍzÓ≈ÂÓ≈ «¬’ √ßͱÈ √ß’ÒÍ ˛ ‹Ø È≈
ÿ‡≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ Â∂ È≈ ‘Δ ÚË≈«¬¡≈Õ «¬√ √ß’ÒÍ ˘ ¡’Ò Á∂ ⁄Ω÷‡∂
«Ú⁄ È‘Δ∫ ÏΔ«Û¡≈ ‹≈ √’Á≈ «’¿π∫«’ ¿π‘ «‹Ú∂∫ ‚≈. ¡Ω‡∂ ’«‘ßÁ≈ ˛, ¡’æÊ
˛Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ’∂ÚÒ «√¯Â √Ò≈‘ ‘Δ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ¿π√ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈
È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔÕ ¿π‘ Ó«‘√±«√¡≈ ª ‹≈ √’Á≈ ˛, ¤Ø«‘¡≈ È‘Δ∫ ‹≈
√’Á≈Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ’Ø¬Δ Ù’ÂΔ ˛ «‹√ Á≈ Íz’≈Ù «√zÙ‡Δ ≈‘Δ∫ ’∂ÚÒ Ó«‘√±√
‘Δ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˛, ÏπæËΔ «ÚÚ∂’ ≈‘Δ∫ ¿π√ Á≈ «ÚÙ∂Ù‰ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈
√’Á≈Õ ¡«‹‘Δ Ù’ÂΔ ‘Ó∂Ù≈ √Δ, ‘Ó∂Ù≈ ˛ ¡Â∂ ‘Ó∂Ù≈ ‘∂◊ΔÕ ◊π± È≈È’ Á≈
“‹Íπ‹Δ” «¬√∂ ÂæÊ ˘ ÒÀ ’∂ ¡≈ßÌ ‘πßÁ≈ ˛ :
¡≈«Á √¸ ‹π◊≈«Á √⁄π
‘À ÌΔ √æ⁄
È≈È’ ‘Ø√Δ ÌΔ √¸ (‹Íπ 1)
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAA
Íz√ß◊ (Context)
«¬ßÁ «√ßÿ Ó≈È ¡Èπ√≈ Ó±Ò ÓßÂ Íz√ß◊ Ú‹Ø∫ «‘ßÁ± ÓßÂª È≈ÒØ∫
’π≈È Á∂ ÚË∂∂ Ò≈◊∂ ˛Õ Ì≈Ú «¬‘ «’ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ¡ßÁ±ÈΔ Í≈· «¬√Ò≈Ó
ÁΔ ÍzÓπæ÷ «Ú⁄≈Ë≈≈ È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ Ó≈È ¡Èπ√≈ «¬√Ò≈Ó ÁΔ ÍzÓπæ÷
«Ú⁄≈ ¿π√ Á∂ Á±‹∂ ’ÒÓª “Ù‘≈Á≈‘π” «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁΔ ‘À «‹√ Á≈ Í≈· «¬√
Íz’≈ ˛-
Ò≈ «¬Ò≈‘≈ «¬æÒ«ÒæÒ≈‘π
Óπ‘ßÓÁ √±Ò ¡æÒ≈
¡Ê≈Â, ’∂ÚÒ «¬’Ø æÏ ˛ ¡Â∂ Óπ‘ßÓÁ ¿π√ æÏ Á≈ √È∂‘Δ (√È∂‘≈
«Ò¡≈¿π‰ Ú≈Ò≈) ˛Õ
◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È È∂ «¬√ Íz√ß◊ «Ú⁄ ’¬Δ ÿØ ˆÒÂΔ¡ª ’ΔÂΔ¡ª
‘ÈÕ Í«‘ÒΔ ˆÒÂΔ «¬‘ ˛ «’ ““Ò≈ «¬Ò≈‘≈ «¬æÒ«ÒæÒ≈, Óπ‘ßÓÁ √±Ò ¡æÒ≈””
«¬√Ò≈Ó Á∂ “Ù≈‘≈Á≈‘π” ’ÒÓ≈ Á≈ ¡ß◊ È‘Δ∫ √◊Ø∫ Í«‘Ò∂ ’ÒÓ≈ “ÂÔÏ” Á≈
«‘æ√≈ ‘ÀÕ “Ù≈‘≈Á≈‘π” Á≈ Í≈· «¬√ Íz’≈ ˛-
““¡√≈‘Á≈‘π ¡Ò≈ «¬Ò≈‘≈ «¬æÒ«ÒæÒ≈‘π Ú≈‘ΔÁ≈‘π Ò≈ÙΔ’≈ Ò≈‘π Ú≈
«¬Ù≈‘Á≈π ¡ßÈ≈ Óπ‘ßÓÁÈ ¡ÏÁπæÒÒ≈‘π Ú≈ √±Ò ¡æÒ≈””
Á±‹Δ ˆÒÂΔ «¬‘ ’ΔÂΔ ˛ «’ ’Ò«Ó¡ª ˘ ’π≈È Á≈ ¡ß◊ ÓßÈ «Ò¡≈
˛Õ Ô≈Á ‘∂ «’ ’Ø¬Δ ÚΔ ’ÒÓ≈ √Óπæ⁄∂ ÂΩ ”Â∂ ’π≈È Á≈ ¡«Èæ÷ÛÚª ¡ß◊ È‘Δ∫
Ì≈Ú∂∫ ¿πÈ∑ª Á≈ «Ú’ØÒÂ≈ Ì≈Ú≈Ê ’π≈È «Ú⁄Ø∫ ʪ-ʪ «ÓÒÁ≈ ˛Õ
ÂΔ‹Δ ˆÒÂΔ «¬‘ ÓßÈ ’∂ ’ΔÂΔ ˛ «’ ’Ò«Ó¡ª ˘ Ó±Ò ÓßÂ ÁΔ Â∑ª
’π≈È «Ú⁄ «√Ò∂÷ª Úª◊ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «√Ò∂÷ª ‹ª ¡Ë «√Ò∂÷ª
Úª◊ ª «¬√ Ò¬Δ Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ ‹∂ ’ÒÓ∂ ’π≈È Á≈ ¡ß◊ ‘πßÁ∂ ‹Ø «’ √≈√
ˆÒÂ ˛Õ
ωÂ (Structure)
◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È ¡≈͉∂ ÊΔ«√˜ «Ú⁄ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ “Ó±Ò ÓßÂ” Á≈
¡È∂’ Ú≈Δ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ Ú«Â¡≈ ‹≈‰≈ ’π≈È Á∂ “«Ï√«ÓæÒ≈‘
«‘Ó≈È ‘ΔÓ” È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÚΔ ’«‘ßÁ≈ ‘À «’ “Ó±Ò ÓßÂ” ¡Â∂
“«Ï√«ÓæÒ≈‘ «‘Ó≈È ‘ΔÓ ” ¡≈͉∂-¡≈͉∂ ËÓ ◊zßʪ «Ú⁄ ‘ ÈÚ∂∫ ÙÏÁ
‹ª ¡≈«¬Â Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘È, «¬√ Ò¬Δ ÁØ‘ª ÁΔ Ó‘æÂÂ≈ ’∂ÚÒ
Óß◊Ò≈⁄‰ Ó≈Â ˛Õ ¿π√ ÁΔ «¬‘ ÓßÈ ӱÒØ∫ ÊØÊΔ ¡Â∂ Ì≈Ú Ú‹Ø∫ ÷Ø÷ÒΔ ¡Â∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAB
ËÓ ÓÔ≈Á≈ Ò¬Δ ◊πßÓ≈‘’πßÈ ˛Õ «¬‘ ÓßÈ «’¿π∫ ‡ÍÒ≈ Ò≈¿± ˛, «¬√ Á≈
Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ¡√Δ∫ ‘∂·ª ’Á∂ ‘ª-
A. «Ï√«ÓæÒ≈‘ «‘Ó≈È ‘ΔÓ, ’π≈È «Ú⁄ Óß◊Ò≈⁄‰ ‹ª ¡≈ßÌ’
Íz≈ÊÈ≈ Úª◊ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ Í Ó±Ò ÓßÂ Óß◊Ò≈⁄‰ È‘Δ∫ √◊Ø∫
«√˪ ˛Õ Óß◊Ò≈⁄‰ Á≈ ¡Ê ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ Íz≈ÊÈ≈ È≈Ò ¡≈ßÌ ’È≈
‹Ø ¡≈Ó ’’∂ «Ïª’ «Ò÷ª Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ‘À «‹Ú∂∫ «’æ√≈ ’≈«Ú
«Ú⁄ ¡≈Ó Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Í Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ «√æ÷ ËÓ ÁΔ «√˪’
«¯Ò≈√¯Δ ˛Õ
B. «Ï√«ÓæÒ≈ «‘Ó≈È ‘ΔÓ ’π≈È «Ú⁄ ‘ √±≈ Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄
«ÓÒÁ≈ ˛Õ ’π≈È «Ú⁄ ’πæÒ √±≈ AAD ‘ÈÕ Óπ’≈ÏÒ∂ Â∂ ͱ≈ Ó±Ò ÓßÂ ◊π±
◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ BB Ú≈Δ ¡≈«¬¡≈ ˛ ¡Â∂ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ CC Ì≈◊ ‘ÈÕ
Í«‘Ò∂ Ì≈◊ «Ú⁄ ‹Íπ‹Δ ¡Â∂ ’πfi ⁄؉ÚΔ¡ª ÍΩÛΔ¡ª ‘È ¡Â∂ ¡÷ΔÒ∂ Ì≈◊
«Ú⁄ Ì◊ª Á∂ ÂÂΔÏÚ≈ √ÒØ’ ¡Â∂ √ÚÀ¬Δ¬∂ «ÁæÂ∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «Ú⁄’≈Ò∂
Ì≈◊ ’πÒ «ÓÒ≈’∂ CA Ì≈◊ ‘È ‹Ø CA ≈◊ª «Ú⁄ Úß‚∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ¡Ë±≈ ‹ª
√ß÷∂Í Ó±ÒÓßÂ BAH Ú≈Δ ¡≈«¬¡≈ ˛ (˝ √«Â◊π Íz√≈Áπ) «‹√ ÁΔ ’Ø¬Δ ı≈√
ÂÂΔÏ È‘Δ∫Õ ¬∂Ê∂ «¬‘ Áæ√‰≈ ÚΔ ˜±Δ ˛ «’ ’π≈È √±≈ Á∂ È≈Ò-È≈Ò C@
Í≈«¡ª «Ú⁄ ÚΔ Úß‚Δ ‘Ø¬Δ ˛ Í «’√∂ ÚΔ Ë≈≈ Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ «Ï√«ÓæÒ≈‘
«‘Ó≈È ‘ΔÓ È‘Δ∫ ¡≈«¬¡≈Õ
C. ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È ’π≈È Á∂ «Ï√«ÓæÒ≈‘ ‘ΔÓ «‘Ó≈È ˘ Ó±ÒÓßÂ
Á∂ ÁØ Ôπ‹ª ¡Ê≈ “˝” ¡Â∂ “◊π Íz√≈Áπ” È≈Ò Ó∂⁄Á≈ ˛Õ «¬‘ ÁØÚ∂∫ Ôπ‹ ¿π√
È∂ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ” Ú≈Ò∂ Ó±ÒÓßÂª «Ú⁄Ø∫ Ò¬∂ ‘ÈÕ (˝ √¸È≈Óπ ’Â≈ ¡Â∂
˝ √«Â◊π± Íz√≈«Á)Õ «¬‘ ͱ≈ Ó±ÒÓßÂ È‘Δ∫Õ È≈Ò∂ Í«‘Ò∂ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄
◊πÍz√≈«Á Á≈ ÙÏÁ ¡≈¿π∫Á≈ ‘Δ È‘Δ∫Õ
«√˪’ ÂΩ ”Â∂ «Ï√«ÓæÒ≈‘ «‘Ó≈È ‘ΔÓ Á≈ ¡Ê ˛ æÏ Á∂ Ȫ
”Â∂ ‹Ø «Á¡≈Ò± ¡Â∂ «‘Ó ’È Ú≈Ò≈ ˛ ‹Á «’ Ó±ÒÓßÂ «Ú⁄Ò∂ ˝ ¡Â∂ ◊π
Íz√≈Áπ Á≈ ¡Ê ˛ «¬’Ø ÍzÓ≈ÂÓ≈ ‹Ø ¡≈͉∂ ¡≈Í ’’∂ Í«‘⁄≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈
˛Õ Ó≈È ◊π Íz√≈Áπ Á≈ ¡Ê ’Á≈ ˛ “◊π± ÁΔ «¥Í≈ È≈Ò” Ì≈Ú Á∂‘Ë≈Δ
◊π± ÁΔ «’Í≈ È≈ÒÕ ¿π‘ «¬‘ ÌπæÒ ‹ªÁ≈ ‘À «’ Ó±Ò ÓßÂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ «√¯Â
√Ò≈‘ ˛ È≈ «’ «’√∂ ◊π± ÁΔÕ ◊π± Á≈ √ß’ÒÍ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ ¡ß◊ «¬√ ’’∂
È‘Δ∫ ω √’Á≈ «’ Ó±ÒÓßÂ ’∂ÚÒ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ «ÚÙ∂Ù‰ª Á≈ Óπæ‹√æÓ≈ ˛Õ ◊π±
È≈È’ Ò¬Δ ¡≈͉∂ ÍzÂΔ “◊π±” ÙÏÁ ‹ØÛÈ≈ ’πÊ≈Úª ‘Δ È‘Δ∫ Òæ◊Á≈ √◊Ø∫ «√æ÷
ËÓ ÁΔ Ó±ÒË≈≈ È≈Ò ÚΔ Ó∂Ò È‘Δ∫ ÷ªÁ≈Õ «√æ÷ Óæ «Ú⁄ ◊π± ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈
√Ó≈È «’¡≈√ ’È≈ «√æ÷ Óæ Á∂ ¿πÒ‡ ˛Õ ‹∂ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ ◊πÍz√≈Áπ ÚÂ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAC
’∂ ◊π± È≈È’ ÁΔ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ◊π± Ê≈͉ ÁΔ Ó‰√≈ ˘ ÓßÈ ÚΔ Ò¬Δ¬∂ ª
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πÁß ≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á≈ ◊π± ’Ω‰ √Δ? «√æË ◊Ø√«‡ DD
«Ú⁄ ◊π± È≈È’ «¬√ √Ú≈Ò Á≈ ¿πμÂ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÚæÒ √ß’Â ∂ ’’∂ «ÁßÁ∂ ‘ÈÕ Í
ÍzÓ≈ÂÓ≈ ◊π± È‘Δ∫ ¿π‘ ÍÓ+¡≈ÂÓ≈ ˛ : √≈∂ ◊π¡
± ª ÁΔ ÍÓ √æ ْÂΔÕ
’ÂæÚ (Function)
◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È «ÁzÛÂ≈ È≈Ò «¬‘ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ “¡≈«Á ◊zßÊ” Á∂
Óπæ„ «Ú⁄ Ó±Ò ÓßÂ Á≈ æ«÷¡≈ ‹≈‰≈ «¬‘ «√æË È‘Δ∫ ’Á≈ «’ Ó±ÒÓßÂ √≈∂
◊zßÊ Á≈ Íz’‰ (Theme) ˛ ‹ª «¬ßfi ’«‘ Ò¿π «’ ¡≈«Á ÏΔÛ Á∂ Ì≈Ú≈Ê
Á≈ È⁄ØÛ ‘ÀÕ Í «√æ÷ «ÚÁÚ≈Ȫ ¡Èπ√≈ Ó±ÒÓßÂ «√æ÷ ËÓ ÁΔ «¯Ò≈√¯Δ
Á≈ È⁄ØÛ ˛Õ (‚≈. ◊πÍ≈Ò «√ßÿ, ‚≈. ÂÒØ⁄È «√ßÿ, ÍØz. ◊πÏ⁄È «√ßÿ
Â≈ÒÏ, ‚≈. ÁÙÈ «√ßÿ ÓÀ‰Δ)Õ Ó≈È Á∂ ¡Èπ√≈ Ó±Ò ÓßÂ ’æÂÚ Íæ÷Ø∫ ’π≈È
Á∂ ’ÒÓ≈ “Ù‘≈Á≈‘π” È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ ¿π‘ ˜Ø Ò≈ ’∂ ’«‘ßÁ≈ ˛ «’ “Ù‘≈Á≈‘π
Á∂ ÁØ Ôπ‹ :
A. Ò≈ «¬Ò≈‘≈ «¬æÒ«ÒæÒ≈‘π
B. Óπ‘ßÓÁ √±Ò ¡æÒ≈
’ÓÚ≈ Ó±Ò ÓßÂ Á∂
A. ˝, √«ÂÈ≈Óπ, ’Â≈ Íπ÷π, «ÈÌ¿π, «ÈÚÀπ, ¡’≈Ò Ó±«Â,
¡‹±ÈΔ, √ÀÌß ¡Â∂
B. ◊π Íz√≈Áπ
È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ «’¡≈√ ’’∂ ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È È∂ ËÓ
Âæ ¡Â∂ √ß’ÒÍ Íæ÷Ø∫ ˆÒÂΔ¡ª ’ΔÂΔ¡ª ‘ÈÕ
¿π‘ «‹Ú∂∫ Í«‘Òª ÚΔ Áæ√ ¡≈¬∂ ‘ª «’ ’π≈È Á≈ Óπ„Ò≈ √ß’ÒÍ (‹ª
«¬Ò≈‘≈ «¬Ò«ÒæÒ≈‘π, Óπ‘ßÓÁ √±Ò ¡æÒ≈) Í«‘Ò∂ ’ÒÓ∂ ÂÔÏ Á≈ «‘æ√≈ ˛ È≈
«’ Á±‹∂ ’ÒÓ∂ “Ù‘≈Á≈π” Á≈ ¡ß◊ ˛Õ «¬‘ ÁØÚ∂∫ ’ÒÓ∂ ’π≈È Á≈ «‘æ√≈ È‘Δ∫
‘ÈÕ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ ÁØÚ∂∫ «¬√Ò≈Ó ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á≈ ¡«Èæ÷ÛÚª ¡ß◊ ÓøÈ∂ ◊¬∂ ‘È
Í «¬‘ ’ÒÓ∂ «¬√Ò≈Ó Á∂ ËÓ ◊zßÊ ’π≈È Á≈ «‘æ√≈ È‘Δ∫Õ «¬√ Ò¬Δ «√æ÷ª
Á∂ ËÓ ◊zzßÊ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ È≈Ò æ÷ ’∂ È‘Δ∫ «Ú⁄≈∂ ‹≈ √’Á∂Õ ÂÔÏ ÁΔ
√Óæ◊Δ Á≈ Í«‘Ò≈ «‘æ√≈ (Ò≈ «¬Ò≈‘≈ «¬«Ò«ÒæÒ≈‘π) ¡≈«¬Â BED (√±≈ B,
ÍÀ≈ C), ¡≈«¬Â B (√±≈ C, ÍÀ≈ C), ¡≈«¬Âª BA-BC (√±≈ EI, ÍÀ≈ BH)
«Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛ ¡Â∂ Á±‹≈ «‘æ√≈ (Óπ‘ßÓÁ √±Ò ¡æÒ≈‘) ¡≈«¬Âª BH-BI (√±≈
DH, ÍÀ≈ BF) «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛ Í √Óπæ⁄∂ ÂΩ ”Â∂ √≈≈ ’ÒÓ≈ «¬’ ʪ «’Â∂
ÚΔ ’π≈È «Ú⁄ È‘Δ∫ ¡≈«¬¡≈Õ
B. Â’ ‹ª ÁÒΔÒ Ú‹Ø∫ ¡≈¿π Á∂÷Δ¬∂ «’ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ Ôπ‹ “ÂÔÏ”
È≈Ò «’√ Íz’≈ Ó∂Ò ÷ªÁ∂ ‘ÈÕ ÂÔÏ Á∂ Í«‘Ò∂ «‘æ√∂ Á≈ ¡Ê ˛, ’∂ÚÒ «¬’
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAD
ÍzÓ≈ÂÓ≈ ¡Â∂ «¬’ «‘æ√≈ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ ˝ È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ ÂÔÏ Á≈ Á±‹≈ «‡æÍ‰Δ¡ª ÚΔ ‘È, «‹Ú∂∫:
«‘æ√≈ Ô≈ÈΔ “Óπ‘ßÓÁ æÏ Á≈ √È∂‘Δ” ˛ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ “◊π Íz√≈Á” È≈Ò Ó∂Ò È‘Δ∫
÷ªÁ≈ «’¿π∫«’ Á∂‘Ë≈Δ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ¡≈ÂÓ Í’≈Ù ‘؉ ÁΔ ÷ÂΔ¡ª Â∂ ËÓπ ¤Ø«Û¡≈
Ù’ÂΔ È≈Ò È‘Δ∫ Ó∂«⁄¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ «Ú¡≈«÷¡≈ Ò¬Δ “ωÂ” Ú≈Ò≈ «‘æ√≈ ÓÒ∂¤ Ì≈«÷¡≈ ’‘Δ
ÍÛØÕ ‹∂ ÓßÈ ÚΔ Ò¬Δ¬∂ «’ Ó≈È ÁΔ «¬‘ ÁÒΔÒ ·Δ’ ˛ ª È≈Ò ‘Δ «¬‘ ÚΔ (ÍÙÂØ ¡ÏΔ Ì≈Ù≈)
Óßȉ≈ ÍÚ∂◊≈ «’ ÂÔÏ Á∂ ’∂ÚÒ ÁØ Ôπ‹ª ˘ Ó±ÒÓßÂ Á∂ √≈ßÙ È≈Ò È‘Δ∫ «Ó‡Δ Óπ√ÒÓ≈È ’Δ
Ó∂«⁄¡≈ ‹≈ √’Á≈ «’¿π∫«’ Ó±ÒÓøÂ Á≈ ¡«‘Ó «‘æ√≈ (√«ÂÈ≈Óπ, ’Â≈ Íπ÷, Í∂Û∂ Í¬Δ ’π«Ó¡≈
«ÈÌ¿π, «ÈÚÀ, ¡’≈Ò Ó±«Â, ¡‹±ÈΔ, √ÀÌß) ÂÔÏ ’ÒÓ∂ «Ú⁄Ø∫ ◊≈«¬Ï ˛Õ ÿÛ Ìª‚∂ «¬‡≈ ’Δ¡≈
Ó≈È ÓßÈÁ≈ ˛ «’ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ¡≈Ó ÂΩ ”Â∂ «‘ßÁ± ¡Â∂ √≈ÓΔ ◊zßÊ ‹ÒÂΔ ’∂ Íπ’≈ (¡≈√≈ ÁΔ Ú≈)
Á≈ √ß«ÓÒÈ ˛ Í ¡≈«Á ◊zßÊ ’π≈È Á∂ ÚË∂∂ Ò≈◊∂ ˛Õ ¿π√ ¡Èπ√≈ «¬‘ Ó≈‰√÷≈‰∂ ’«‘ «ÈÚ≈‹
È∂ÛÂ≈ ωÂ ¡Â∂ ’æÂÚ Íæ÷Ø∫ ÍzÂæ÷ ±Í «Ú⁄ ¿πÍÒÏË ‘πßÁΔ ˛Õ «¬‘ ÂπÒÈ≈ ¤πΔ Ú◊≈«¬È «‹«È ◊«Ò Â≈◊ (¡≈√≈ ÁΔ Ú≈)
«‹Ú∂∫ ¡√Δ∫ ¿πÍ «√æË ’ ¡≈¬∂ ‘ª, √≈√ ˆÒ ˛Õ «¬√ Á∂ ˆÒ ‘؉ Á∂ Í≈Í ’Δ ‹ß‹ ÒÀ ’≈ÏÒ‘π Ë≈«¬¡≈
Íæ÷ «Ú⁄ ÊæÒ∂ ’πfi ‘Ø «È‰∂ «ÁæÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘È- ÷π≈√≈È ÷√Ó≈È≈ ’Δ¡≈
Ó±ÒÓßÂ Á≈ ’Ø¬Δ ÚΔ ÙÏÁ ¡ÏΔ Ì≈Ù≈ (‹Ø ’π≈È ÁΔ Ì≈Ù≈ ˛) «Ú⁄Ø∫ «‘ßÁπ√Â≈È ‚≈«¬¡≈ («Â¶◊ 1)
È‘Δ∫ «Ò¡≈ «◊¡≈Õ Ó±Ò ÓßÂ Á∂ Ï‘πÂ∂ ÙÏÁª Á≈ ¡≈ßÌ’ ±Í ÚÀ«Á’ √≈«‘ «Ó‘ Ó√Δ«Â «√Á’π Ó√Ò≈
«Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛ ¡Â∂ ’πfi ÙÏÁ ◊π± È≈È’ ‹Δ È∂ ¡≈Í ÿÛ∂ ‘È (¡‹±ÈΔ, ‘’π ‘Ò≈´ ’≈‰Õ
«ÈÚÀ)Õ ◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È Ó±Ò ÓßÂ ¡Â∂ ’π≈È Á∂ «ÚÙ≈ Ú√± Â∂ ÚË∂∂ ˜Ø ËÓ ÓπßÈ«Â √Δ´ Ø‹≈
«ÁßÁ≈ ˛ «’ «¬‘ ¡≈Í√ «Ú⁄ ’≈ÎΔ «ÓÒÁ∂-‹πÒÁ∂ ‘ÈÕ Í ¿π‘ ÌπæÒ ‹≈Á≈ Ø‘π Óπ√ÒÓ≈‰!
‘À «’ ◊π± È≈È’ È∂ «¬√Ò≈Ó ÁΔ¡ª ’¬Δ Ë≈«Ó’ ¡Â∂ √Ó≈«‹’ ÓßȪ Á≈ ’‰Δ ’≈Ï≈ √¸ ÍΔπ
÷ø‚È ’ΔÂ≈ ˛Õ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ È≈È’ Íø‹ ÈÚ≈˜ª ÁΔ ÍzÊ≈ ˘ √ÚΔ’≈ È‘Δ∫ ’ÒÓ≈ ’Ó «ÈÚ≈‹Õ
’Á≈Õ Â√ÏΔ √≈ «Â√π Ì≈Ú√Δ
È≈È’ ÷∂ Ò≈‹Õ (Ó≈fi A)
Íø«‹ «ÈÚ≈‹≈ Ú÷ Íø«‹
Íø‹≈ Íø‹∂ È≈¿πÕ «√æ‡∂
Í«‘Ò≈ √¸ ‘Ò≈Ò Á𫬠◊π«ßÁ «√ßÿ Ó≈È Á∂ ÊΔ«√√ «Ú⁄ «¬‘ «√æË ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ
ÂΔ‹≈ ÷À ÷πÁ≈«¬Õ ◊¬Δ ˛ «’ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” Ú≈Ò≈ Ó±Ò ÓßÂ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á≈ ˛ ‹Ø
⁄¿πÊΔ ÈΔ¡«Â ◊«Ò ÓÈπ ’∂ÚÒ Íø‹ Ôπ‹ª Á≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√ Â∑ª Ó≈È È∂ “‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ” Á∂
Íø‹ÚΔ∫ «√¯«Â √Ò≈«‘Õ Ó±Ò ÓßÂ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡≈«Á ÏΔÛ Á∂ Ó±Ò ÓßÂ Âæ’ Á≈ «Ú’≈√ «√æË ’È ÁΔ
’‰Δ ’ÒÓ≈ ¡≈«÷ ’À «È√¯Ò ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ «¬ßfi ’’∂ ¿π√ È∂ ◊π± È≈È’ ÁΔ «ÁÏ «ÁzÙ‡Δ,
Â≈ Óπ√ÒÓ≈‰π √Á≈«¬Õ ¡«Ë¡≈«Ӓ ¡Â∂ Á± ¡ßÁ∂ÙΔ Â∂ «√æËΔ √æ‡ Ó≈Δ ˛Õ ’π≈È ÁΔ Ó±ÒË≈≈ ˘
È≈È’ ‹∂Â∂ ’±«Û¡≈ ’Ò«Ó¡ª È≈Ò Ò◊æ‚ ’’∂ ¡Â∂ Ó±Ò ÓßÂ ÁΔ ’Ò«Ó¡ª È≈Ò ÂπÒÈ≈ ’’∂
’±Û∂ ’πÛΔ Í≈«¬Õ3Õ (Ó≈fi Ú≈ B) Ó≈È È∂ «¬√Ò≈Ó ¡Â∂ «√æ÷ ËÓ Á≈ «È≈Á ÚΔ ’ΔÂ≈ ˛Õ Ó±Ò ÓßÂ ˘ «√æ÷
ËÓ Á≈ «¬’ «È◊±‰≈ ¡ß◊ «√æË ’È ÁΔ ¡Úæ«◊¡≈ ’’∂ Ó≈È È∂ «√æ÷Ú≈Á
◊π± È≈È’ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ¡È∂’ ‘Ø «¬√Ò≈ÓΔ ÍzÊ≈ Â∂ «ÚÍΔÂ

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAE ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAF
ÁΔ Ó±Ò Ë≈≈ ˘ ◊πæ·∂ Ò≈¿π‰ ÁΔ ÷πÈ≈ÓΔ ÚΔ ’ΔÂΔ ˛Õ ◊π± È≈È’ Á∂ Ȫ Ò≈¬∂
“‘√‘≈¬∂ ÍØÊΔ¡ª” Á∂ ¡Ë Ì≈ÚΔ ¡Â∂ ¡÷ΩÂΔ Ó±Ò ÓßÂ ˘ «¬√Ò≈ÓΔ ÍzÊ≈ ¡Â∂
ËÓ ÓÔ≈Á≈ È≈Ò «÷æ⁄ ˱ ’∂ Ó∂⁄‰ ÁΔ ¿±‡ ͇ª◊ ’Ø«ÙÙ ÚΔ ’ΔÂΔ ˛Õ «¬ßfi
’«Á¡ª ¿π‘ «¬‘ ÚΔ ÌπæÒ «◊¡≈ ˛ «’ ◊π± È≈È’ È∂ «¬√Ò≈Ó ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
’’∂ ¿π√ «Ú⁄ÒΔ¡ª √Ó≈‹’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ‘πΔª Â∂ «’ß± ’ΔÂ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª
Âæʪ ¡ËΔÈ Ó±Ò ÓßÂ ˘ «¬√Ò≈Ó Á∂ ÚË∂∂ È∂Û∂ ‘؉ Á≈ «’¡≈√ ’È≈ «¬’
È≈ ÏıÙΔ ‹≈‰ Ú≈Δ ÌπæÒ ˛ «‹√ ˘ ’⁄ÿÛ ÷Ø‹ Á∂ Ȫ Ò≈ ’∂ ÍΔ.¡À⁄.‚Δ.
¿πÍ≈ËΔ ÁΔ √Ú¿πμ⁄Â≈ ÚΔ ØÒΔ ˛Õ
1. Mann, Gurinder Singh. 2000 The Making of Sikh Scripture. Oxford
Universtiy Prees, oxford, London.
2. Sidhu, Gurmel Singh 1994 an Academic Analysis of a Ph. D. Thesis,
in B.S. Giani (Ed.) Planned Attack on Sri Guru Granth Sahib-
Academics or Blasphemy. International Centre of Sikh Studies,
Chandigarh.
3. Basu, Sobharani. 1975. Some religious concepts in Hinduism and
Sikhism: Gur and Sabda. In : Harbans Singh (Ed.) Perspectives on
Guru Nanak. Punjabi Universtiy Patiala.
4. Otto. Rudolf. 1923 The Idea of the Holy. Oxford University Press
London.
5 Kohli, Surinder Singh 1975, Guru Nanak's Concept of Ulitimate
Reality. (see Ref. 3)
6. Singh, Harbans 1975. Perspectives on Guru Nanak. (see Ref. 3)
7. «◊¡≈ÈΔ ◊π«Áæ «√øÿ, AII@. «¬«Â‘≈√ √ÃΔ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï √≈«‘ √ø√Ê≈,
⁄ø‚Δ◊Û∑Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAG
ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ √ÚØÂÓ ¡Ê ¡Â∂ √Ê≈È ÷Á≈ ˛
«’¿π∫«’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ «¬√ ÙÏÁ ˘ “ı≈Ò√≈ ÍøÊ” ÁΔ √≈‹È≈ ÁΔ
Â‹Ó≈ÈΔ ’È Ò¬Δ Ú«Â¡≈Õ «√æ÷ ÍøÊ ¡Â∂ ı≈Ò√≈ ÍøÊ «Ú⁄ ¯’ ’∂ÚÒ
¡ÀÈ≈ ’π ˛ «’ ◊π± È≈È’ Á∂Ú Á∂ «√æ÷ ËÓ Á∂ «√˪ª ˘ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
‹Δ È∂ ¡ÓÒΔ ±Í «ÁæÂ≈Õ ◊π± È≈È’ ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ ÏØÒÁΔ ˛ «’ «¬È√≈È ’∂ÚÒ
«¬È√≈È ˛ ¡Â∂ «¬√ Á≈ ËÓ ’∂ÚÒ «¬È√≈ÈΔ¡Â ˛Õ ‹≈Â-Í≈Â, ¿±⁄-
ÈΔ⁄, Ì∂Á-Ì≈Ú √æÌØ ÓÈÿÛ ◊æÒª ‘ÈÕ ◊π± È≈È’ Á∂Ú Á∂ «¬√∂ √ßÁ∂Ù ’’∂
√≈∂ «‘ßÁπ√Â≈È «Ú⁄ «√æ÷ ËÓ Á≈ ÏØÒÏ≈Ò≈ ‘Ø«¬¡≈ √ΔÕ Í «‘ßÁ±ÂÚ ÁΔ
’π‡Ò ÈΔÂΔ ¡Â∂ «¬√Ò≈Ó Á∂ ’æ‡ÛÍπ‰∂ È∂ ◊π± È≈È’ Á∂ «¬√ Ïz«‘Óß‚’
¯Ò≈√¯∂ ÁΔ¡ª ‹Û∑ª ˘ ͱΔ Â∑ª ‘Δ¡ª È≈ ‘؉ «ÁæÂ≈Õ “Ï Ò≈◊∂ «’ ÿ√πßÈ
Ò≈◊∂” ÁΔ ’‘≈Ú Á∂ ‚ È∂ ◊π± È≈È’ Á∂ «√æ÷ª ˘ ’«‘ (Óπ√ÒÓ≈ÈΔ
ÂÙæÁÁ) ¡Â∂ ’Ó («‘ßÁ± ËÓ Á≈ ‘æÊ-’ß‚≈) «Á¡ª ÏßËȪ ’≈‰ «√æ÷-
Ì≈ÚÈ≈ ˘ ÷πÒ∑Ó-÷πæÒ∑≈ Í√È È≈ «ÁæÂ≈Õ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ √Ó’≈ÒΔ
’æ‡ÛÚ≈ÁΔ ËÓª Á∂ «¬√ ÌÀ¡ ˘ «√æ÷ª Á∂ «ÁÒª ”⁄Ø∫ ’愉 Ò¬Δ «¬’ Í«‘Òª
‘Δ «ÓæÊΔ ‘Ø¬Δ ¡Â∂ √Ø⁄Δ √ÓfiΔ ÔØ‹È≈ ¡ËΔÈ “«√æ÷ ÍøÊ” Á∂ È≈È’Ú≈ÁΔ
«√˪ª ÁΔ “ı≈Ò√≈ ÍøÊ” «Ú⁄ «ÈÙ≈ÈÁ∂‘Δ ’ΔÂΔÕ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂
ÙÏÁ “ÍøÊ” ˘ “ı≈Ò√≈ ÍøÊ” ÙÏÁ «Ú⁄ ÏÁ«Ò¡≈Õ ¿πÈ∑ª “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ
⁄؉ «Ú⁄ «’‘ÛΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ¡Â∂ «ÁæÏ «ÁzÙ‡Δ ÂØ∫ ’ßÓ «Ò¡≈? √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª
“ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ Ì≈Ù≈¬Δ «Èπæ’ÂΔ (Etymology) Ï≈∂ «◊¡≈ ’’∂ «¬√
ÙÏÁ Á∂ ¡Ê ÁΔ Â«‘ Âæ’ Í‘πß⁄‰≈ Ï‘π ˜±Δ ˛Õ
¡ÏΔ-Î≈√Δ Ì≈Ù≈Úª «Ú⁄ ÙÏÁ “ı≈Ò√«‘” «ÓÒÁ≈ ˛Õ √Á≈
’ͱ «√ßÿ «¬√ Ï≈∂ «Ò÷Á∂ ‘È :
Khalsa is a Perso-Turkish ÚË∂∂ aministrative term, which
means, 'royal'; 'not subordinate'; 'sovereign'; 'directly administered by
the sovereign'; (Parasarprasna). ¡ÏΔ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ÙÏÁ “÷≈«Ò√” ÚΔ
«ÓÒÁ≈ ˛ ‹Ø ÷≈Ò√≈ ÙÏÁ Á≈ Ë≈± ˛ ¡Â∂ «‹√ Á≈ ¡Ê ˛ ÷≈, ı≈Ò√, ÙπæË,
ÈØÒÕ Ì≈¬Δ ’≈È∑ «√ßÿ ‘Øª ı≈Ò√≈ ÙÏÁ Á∂ ’¬Δ ¡Ê «Ò÷∂ ‘È : (A) «ÏÈ≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAH
«ÓÒ≈Ú‡, (B) ¿π‘ ˜ÓΔÈ ‹ª ÓπÒ’, ‹Ø Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ ˛-«‹√ ¿π∞Í «’√∂
‹≈◊ΔÁ≈ ¡ÊÚ≈ «˜ÓΔ∫Á≈ Á≈ ‘æ’ È‘Δ∫, (C) ¡’≈ÒΔ ËÓ, Ú≈‘◊π± ‹Δ
’≈ ı≈Ò√≈, (D) «√ßÿ ÍøÊ (Ó‘≈È ’ØÙ)Õ √Á≈ ‘Ïß√ «√ßÿ È∂ ÷≈«Ò√«‘
ÙÏÁ Á∂ ¡Ê «¬√ Íz’≈ «Ò÷∂ ‘È :
...Pure; office of revenue department; lands directly under
government management... The term Khalisah was used during the
Muslim rule in India for crown-lands administered directly by the
king without the mediation of jagirdars of mansabdars. (The
Encyclopedia of Sikhism) Óπ◊Òª Ú∂Ò∂ √’≈Δ ‹◊Δª ˘ ı≈Ò√«‘ ‹≈Â
«’‘≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ ¡◊Ò≈ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ◊ππ± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ ı≈Ò√∂
ÁΔ √≈‹È≈ Ú∂Ò∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ˘ «’‘Û∂ ¡ʪ «Ú⁄ Ú«Â¡≈? «¬√ √Ú≈Ò
Á≈ ¿πμÂ ¡√Δ∫ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ¡Â∂ ‘Ø «√æ÷ ËÓ È≈Ò √ßÏßË Ò∂÷’ª ÚÒØ∫
ÚÂ∂ ◊¬∂ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ «Í¤Ø’Û «Ú⁄Ø∫ Òæ̪◊∂Õ
◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ «’√∂ ÚΔ ◊π± È∂ È‘Δ∫
’ΔÂΔÕ (◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ¤∂ ◊π±¡ª ÁΔ Ï≈‰Δ ˛-È≈È’, ¡ß◊Á, ¡ÓÁ≈√,
≈ÓÁ≈√, ¡‹È Á∂Ú ¡Â∂ ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á) Í Ì◊ ’ÏΔ √≈«‘Ï È∂
“ı≈Ò√∂ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ’∂ÚÒ «¬’ Ú≈ «¬√ Íz’≈ ’ΔÂΔ ˛ :
’‘π ’ÏΔ ‹È ̬∂ ÷≈Ò√∂Õ
Í∂zÓ Ì◊«Â ‹«‘ ‹≈ÈΔ® (√Ø·)
¬∂Ê∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ Á≈ ¡Ê ˛ Í«ÚæÂÕ ‘Ø «’Â∂ ÚΔ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï
«Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ È‘Δ∫ ‘جΔÕ «√æ÷ ÍøzÍ≈ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ
Í«‘ÒΔ Ú≈Δ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ‘Øª È∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ Èß. «ÂßÈ «Ú⁄ Ú«Â¡≈Õ «‹æÊ∂
ͱÏΔ Í≈√∂ ÁΔ √ß◊ ˘ “◊π± ’≈ ı≈Ò√≈ ‘À«¬” «’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ ¬∂Ê∂ “ı≈Ò√≈”
ÙÏÁ Á≈ ¡Ê ˛ ◊π± ÁΔ ¡≈Í‰Δ ‹ª ◊π± ÁΔ ¤Â ¤≈«¬¡≈ ‘∂·ÒΔ √ß◊ÂÕ
«¬È∑ª ¡ʪ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÁΔ ÚÂØ∫ ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á Á∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ Èß. AG
«Ú⁄ ÚΔ «ÓÒÁΔ ˛ ‹Ø ¿πÈ∑ª È∂ ͇È∂ ÁΔ √ß◊ ˘ «Ò«÷¡≈ √ΔÕ «‹√ «Ú⁄ ◊π±
√≈«‘Ï È∂ «Ò«÷¡≈ ˛, ““͇‰ ÁΔ √ß◊«Â √zΔ ◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈ ˛Õ””
‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª Á≈ ¿πÁ∂Ù, ‚≈. ◊ß‚≈ «√ßÿ Á∂ ÙÏÁª «Ú⁄, ““Íz⁄≈
Ò¬Δ ‘Á≈«¬Âª, ◊π± ’∂ ¶◊ Ò¬Δ ’≈-Ì∂‡ ÁΔ ◊π± ‹Δ Á∂ Óπæ÷ ¡√Ê≈È
Í Í‘πß⁄ Á≈ ÍzÏßË, «√æ÷ √ß◊ª Í ¡≈Í‰Δ ıπÙΔ Á∂ Íz◊‡≈Ú∂ ≈‘Δ∫ ◊π±
¡Â∂ √ß◊ª Á≈ Ó∂Ò ’≈«¬Ó æ÷‰, «√æ÷ª ˘ ¡≈Í√ «Ú⁄ Ó∂Ò æ÷‰ Ò¬Δ
‘π’Ó, Ú∂Ò∂ ’πÚ∂Ò∂ ÒØÛΔ∫ÁΔ¡ª Ú√ª Ò¬Δ ¯Ó≈«¬Ùª, Ï≈‘ ◊πͱϪ Ò¬Δ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AAI
√ß◊ª ˘ ¿πÂÙ≈‘, ÷≈√ ÷≈√ ÓΩ«’¡ª Í √ß◊ª ˘ ◊ππ± ‹Δ ÁΔ ‘˜±Δ «Ú⁄
¡≈¿π‰ Á≈ √æÁ≈, √ß◊ª ˘ ı≈Ò√≈ ’È ÁΔ «¬ÂÒ≈‘... ¡≈«Á √ΔÕ””
¡Ê≈ √ß◊ª ˘ ◊π± ‹Δ ÁΔ «‘ÈπÓ≈¬Δ ‘∂· «¬’æÂ ‘؉ ÁΔ «¬ÂÒ≈‘
«ÁæÂΔ ‹ªÁΔ √ΔÕ «¬√ ÍzÊ≈ ˘ ı≈Ò√≈ ’È≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ «¬√ ◊æÒ
Á≈ ÍzÓ≈‰ «¬‘ ˛ «’ ¿π√ Ú∂Ò∂ ÁØ Íz’≈ ÁΔ¡ª √ß◊ª ‘πßÁΔ¡ª √ÈÕ «¬’
¿π‘ «‹È∑ª Á≈ «√æË≈ √ßßÏßË ◊π± √≈«‘Ï È≈Ò ‘πßÁ≈ √Δ ¡Â∂ Á±√Δ ¿π‘ «‹È∑ª
Á≈ ◊π± √≈«‘Ï È≈Ò √ßßÏßË Ó√ßÁª Á∂ ≈‘Δ∫ ‘πßÁ≈ √ΔÕ Í«‘ÒΔ «’√Ó ÁΔ √ß◊Â
˘ “ı≈Ò√≈” ¡Â∂ Á±‹Δ Íz’≈ ˘ “√«‘¶◊” «’‘≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
‹Δ È∂ Ó√ßÁ √≈Û ’∂ √«‘¶◊ √ß◊ ˘ ÚΔ ¡≈͉≈ ı≈Ò√≈ ω≈ «Ò¡≈ √ΔÕ
¡Ê≈ √≈Δ √ß◊ ˘ ı≈Ò√≈ ’ «Ò¡≈ √ΔÕ
«Ò÷≈Δ¡ª Ú‹Ø∫ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ :
‘∂·ª ¡√Δ∫ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ Úæ÷-Úæ÷ «Ò÷≈Δ¡ª ÚÒØ∫ ’ΔÂΔ ◊¬Δ
ÚÂØ∫ ÁΔ¡ª ¿πÁ≈‘‰ª Á∂ ’∂ «¬√ Á∂ ¡ʪ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ª◊∂Õ «¬√ «Ú⁄Ø∫
’πfi «Ò÷≈Δ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ «È’‡ÚÂΔ ÚΔ √È ¡Â∂ ’πfi È∂ÛÒ∂ √Ó∂∫ «Ú⁄
‘ج∂ √ÈÕ
√ÀÈ≈Í«Â
«¬‘ ’ÚΔ ◊π± √≈«‘Ï Á∂ EB ¡≈«ÈßÈ «√æ÷ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ √ÈÕ «¬È∑ª ÁΔ
⁄È≈ “√zΔ ◊π± ÙØÌ≈” Ï‘π ÓÙ‘± ˛Õ «¬√ Íπ√Â’ Á∂ «ÂßÈ ¡«Ë¡≈Úª «Ú⁄
ı≈Ò√≈ √ßÏßËΔ ⁄⁄≈ ˛Õ
¿πÁ≈‘‰ A : ‘π¡À «Á¡≈Ò ÁÙÈ ÁΔ˙ ’È‘≈ ’Â≈ ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ ’Δ ÷πÙΔ √ß◊«Â ’Δ «È‘≈ÒÕ ’Δ˙ Íz◊‡ ÂÏ ı≈Ò√≈ ¸«’˙ √◊Ò
‹ß‹≈ÒÕ √Ï √Ó±‘ √ß◊«Â «ÓÒΔ ÙπÌ √«Â ÒπÁz ’∂ ÂΔÕ ’∂Â’ √È Ì¬∂ ÷≈Ò√≈
’∂Â’ ̬∂ ¡ËΔÕ Â‹ Ó√ßÁ ÍzÌ ¬∂’ ‹Í Ô‘ «ÏÏ∂’ ‘ª ’ΔÈÕ √«Â◊π √Ø
√∂Ú’ «ÓÒ∂ ÈΔ Ó«‘ ‹Ø ÓΔÈÕ
¿πÁ≈‘‰ B : ‹◊ ¿πË≈È ’≈È √«Â◊π ’Δ˙ «Ú⁄≈Õ ’
Ó√ßÁ ÂÚ Á± √Ì «ÈÓÒ ’ √ß√≈Õ ’È‘≈ ’Â≈ ‘π’Ó ’Â∂ ’Δ¡≈Õ
’ Ó√ßÁ √«Ì Á± ı≈Ò√≈ ’ ÒΔ¡≈Õ «√Ó È≈Ó ÍπÈΔ ‡±‡Â ÎøÁ ˛Õ ̬∂
ı≈Ò√≈ √Ø«¬ ¤Ø«Û Ó√ßÁ ˛Õ
¿πÁ≈‘‰ C : Ï⁄È ’Δ˙ ’È‘≈ √ßÂÈ ’Δ˙ «Ï⁄≈Õ √πÍÈ∂ √ß√≈
’≈‘∂ Ò͇≈«¬¡À «Ï÷Δ¡È √∂ «‹ √È∂‘ √«Â◊π ’Δ «√÷ Ò∂‘π «ÏÈ√∂ «¤È Ó≈«‘
Á∂«‘ ‹Ó Íπ È ‹≈¬Δ¡ÀÕ √Δ√ ˘ Óπß‚≈Ú ÓΔ ‘πæ’≈ «‹ ÌÒΔ Δ«Â ÓÈ ÓÀ ’
Íz∂Ó ÍzΔ«Â √ß◊«Â ÓÀ ‹≈¬Δ¡ÀÕ ‹ΔÚÈ «ÁÈ ⁄≈« √Ófi Á∂«÷ ϱfi ÓÈ «Ï⁄≈
Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈ ’‘≈¬Δ¡ÀÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AB@
 Ì≈¬Δ ÈßÁ Ò≈Ò
Ì≈¬Δ Èß Á Ò≈Ò (ÁΔÚ≈È ◊Ø Ô ≈) ÚΔ ◊π  ± ◊Ø « Ïß Á «√ß ÿ ‹Δ Á∂
ÁÏ≈Δ «√æ÷ª «Ú⁄Ø∫ √ÈÕ ¿π‘ ¡≈Í‰Δ ÏπË «ÚÚ∂’ ’’∂ ‹≈‰∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ
¿πÈ∑ª ÁΔ «’ «˜ßÁ◊Δ È≈Ó≈ (¯≈√Δ, ˆ˜ÒΔ¡≈Â, Î≈√Δ), ÂΩ√Δ¯-˙-
√Ȫ ¡Â∂ ı≈«ÂÓ≈ (¯≈√Δ), ◊ß‹ È≈Ó≈ (¯≈√Δ), ‹Ø «Ï◊≈√ ¯≈√Δ,
‹Ø «Ï◊≈√ (Íø‹≈ÏΔ), Á√±πÒ-«¬ÈÙ≈ (¯≈√Δ Ú≈Â’) ¡Â∂ ¡˜πÒ-
¡Ò¯≈‹ (¯≈√Δ) ¡≈«Á «Ú⁄Ø ∫ «ÓÒÁΔ ˛Õ ÂÈı≈‘ È≈Ó≈ «Ú⁄ ¿π È ∑ ª
“ı≈Ò√≈” Ï≈∂ «Ò«÷¡≈ ˛Õ
¿πÁ≈‘‰ A :
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ ‹Ø «ÈßÁ≈ «Â¡≈◊∂Õ
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ ‹Ø ÒÛ∂ ‘Ø«¬ ¡≈◊ÀÕ
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ ◊πÏ≈‰Δ «‘ Ò≈«¬
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ √≈ ӱ߫‘ ÷≈«¬Õ
¿πÁ≈‘‰ B :
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ È≈Ó ‹Í ’ÀÕ
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ ÓÒ∂¤ Í ⁄Û∑ÀÕ
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ È≈Ó «√¿π ‹ØÛÀ
÷≈Ò√≈ √Ø«¬ Ïß√È ’Ø ÂØÛÀÕ
¿πÁ≈‘‰ C : ≈‹ ’∂◊≈ ÷≈Ò√≈ ¡≈’Δ ‘∂ È≈ ’Ø«¬Õ ÷…≈ ‘Ø«¬ √Ì
«ÓÒ∂∫◊∂ Ï⁄∂ ÙÈ ‹Ø ‘Ø«¬Õ
¿πÁ≈‘‰ D : ÷≈«Ò√Ø Ï∂-’ΔÈ≈ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿÕ ‘æ’ ‘æ’ ¡≈¬ΔÈ≈
◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿÕ
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ‹Δ (Á±‹≈)
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ (Á±‹≈) ‹Δ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ ÁÏ≈Δ ’ÚΔ √ÈÕ
¿πÈ∑ª ≈Ó’ÒΔ Ú≈ Í≈ÂÙ≈‘Δ Á√ÚΔ∫ Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ «¬√ Íz’≈ «Ò«÷¡≈ ˛:
¿πÁ≈‘‰ A : ‘ √æ⁄∂ Âı ⁄≈«¬¡≈ √«Â √ß◊ Ó∂Ò≈Õ È≈È’
«ÈÌ¿π «Èß’≈ «Ú⁄ «√æ˪ ÷∂Ò≈Õ ◊πÁ≈√ ÓÈ≈«¬ ’≈Ò’≈ ÷ø‚∂ ’Δ Ú∂Ò≈Õ
ÍΔÚ‘π Í≈‘πÒ ÷ø‚∂Ë≈ ‘𫬠‹ÈÓ √π‘∂Ò≈Õ Ú≈‘π Ú≈‘π ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ¡≈Í∂ ◊π
⁄∂Ò≈Õ
¿πÁ≈‘‰ B : ◊ππÏ ¡’≈Ò ’∂ ‘π’Ó «√¿π ¿πÍ«‹˙ «Ï«◊¡≈È≈Õ
ÂÏ √«‘‹∂ «⁄˙ ÷≈Ò√≈, √≈Ï ÓÁ≈È≈Õ ÂÏ ÂΔ√≈ Ó˜‘Ï ı≈Ò√≈
¿πÍ‹ÔØ ÍzË≈È≈Õ «‹√ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ’∂ ‘π’Ó «√¿π∫ ◊«‘ ÷Û◊ «Á÷≈È≈Õ
«ÂßÈπ √«Ì ÁπÙ‡È ’Ø ¤∂Á ’ ¡’≈Ò ‹Í≈È≈Õ ÂÏ ÎÂ∂ ‚ß’ ‹◊ Ó∂∫ ÿπ∂ Áπ÷π
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABA
ÁßπÁ ◊‘∂Ò≈Õ ÂΔ√≈ ÍøÊ ⁄Ò≈«¬¡È Ú‚ √± ◊‘∂Ò≈Õ Ú≈‘ Ú≈‘ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ ¡≈Í∂ ◊π ⁄∂Ò≈Õ (Ú≈ DA)
¿πÍØ’Â «ÂßÈ∂ «Ú¡’ÂΔ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ «È’‡ÚÂΔ √ÈÕ «¬È∑ª
ÁΔ ’«ÚÂ≈ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ÂØ∫ ÌÒΔ̪ «◊¡≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’
«¬√ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ √ß◊ ˘ ı≈Ò√≈ ’È ¡Ê≈ √ß◊ ˘ ◊π± È≈Ò «√æË≈
‹ØÛÈ Á∂ Íz√ß◊ «Ú⁄ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ ı≈√ ’’∂ «¬√ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ Á≈ ’≈È
Ó√ßÁª ÚÒØ∫ ’ΔÂΔ¡ª √È, ‹Ø ¡‹Ø’∂ Ó≈‘ΩÒ Úª◊ ◊ØÒ’ ⁄Ø ω ◊¬∂ √ÈÕ ◊π±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ Í«‘ÒΔ ÚÀ√≈÷Δ (Ó≈⁄ C@, AFII) ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò÷∂
¿πÈ∑ª √≈∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ “√ß◊ª ˘ ı≈Ò√≈ ’È Á≈ «Ïª” ¡≈¿π∫Á≈
˛ ‹Ø ¿πÈ∑ª Úæ÷-Úæ÷ √ß◊ª Á∂ Ȫ «Ò÷∂ (‘π’ÓÈ≈Ó∂ DF, DH-FA, FC-FE)Õ
«¬È∑ª √≈∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ “√ß◊ Ó∂≈ ı≈Ò√≈ ˛Õ” ÁΔ Âπ’ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛Õ
«‹È∑ª Ï≈∂ ¡æ◊∂ ⁄Ò’∂ «Ò«÷¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
¡≈¿π ‘π‰ Á∂÷Δ¬∂ «’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ‘Ø «√æ÷ª ÚÒØ∫ «Ò÷∂ ◊¬∂
«√æ÷ √≈«‘ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ «’√ Íz’≈ ‘جΔÕ
√Ï-ÒØ‘ ◊zßÊ : √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «¬√ ⁄È≈ Á∂ ’Â≈ Ï≈∂ ÌπÒ∂÷∂ Á±
’È≈ ˜±Δ ˛Õ ’πfi Íπ√Â’ª «Ú⁄ «¬√ ◊zßÊ Á∂ ’Â≈ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ
˘ Á√≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛ ‹Ø ¿πμÿ∂ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ ¡Èπ√≈ ˆÒ ˛Õ ‚≈. ◊ß‚≈
«√ßÿ ¡Â∂ Ì≈¬Δ ’≈È∑ «√ßÿ È≈Ì≈ Á∂ ¡Èπ√≈ «¬√ ◊zßÊ Á≈ Ò∂÷’ Ì≈¬Δ √πæ÷≈
«√ßÿ ˛ ‹Ø ͇È∂ √≈«‘Ï Á≈ ◊zßÊΔ √ΔÕ «¬√ ◊zßÊ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫
«¬√ Íz’≈ ‘Ø¬Δ ˛Õ
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø ±Í ˛ ÷≈√Õ
÷≈Ò√∂ Ó≈«‘ ‘Ω ’Ø «ÈÚ≈√Õ
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø «¬Ù‡ √π«‘ÁÕ
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø ’‘Δ¡Â «ÏÁÕ
÷≈Ò√∂ Ó∂Ø «ÓÂz √÷≈¬ΔÕ
÷≈Ò√≈ Ó≈ «ÍÂ≈ √π÷Á≈¬ΔÕ
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø «Íß‚ Í≈ÈÕ
÷≈Ò√≈ Ó∂Δ ‹≈È ’Δ ‹≈ÈÕ
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø √«Â◊π ͱ≈Õ
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø √‹È √±≈Õ
Ô≈ ÓÀ ß⁄ È≈ «Ó«Ê¡≈ Ì≈÷ΔÕ
Í Ïz‘Ó ◊π± È≈È’ √≈÷ΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABB
 Íπ√Â’ «Ú⁄ Í«‘ÒΔ Ú≈Δ ÏÀ√≈÷ (C@ Ó≈⁄ AFII) Ú≈Ò∂ «ÁÈ Á∂ ’ΩÂ’ª Á≈
«¬√ ÙÏÁ ÁΔ ÍzÓ≈‰’Â≈ Ï≈∂ ÷Ø‹ ÁΔ ÒØÛ ˛Õ ¡≈Ó ’’∂ «¬√ ÙÏÁ Ú∂Ú≈ ˛ (‹Ø Ì≈¬Δ √ÀÈ≈Í«Â Á∂ ◊π ÙØÌ≈ ◊zßÊ «Ú⁄ ÚΔ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈Õ) ı≈Ò√∂
Á∂ ’Â≈ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ˘ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ï≈∂ «¬√ Íπ√Â’ «Ú⁄ ’¬Δ Ê≈¬Δ∫ «˜’ ¡≈«¬¡≈ ˛Õ
ÍøÊ Íz’≈Ù : √Á≈ ÂÈ «√ßÿ ÁΔ «¬√ ⁄È≈ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ
ÏΔÂΔ «ÈÙ≈ ÌØ Íz◊‡≈ÔØÕ
˘ Âæ ı≈Ò√≈ «Ò«÷¡≈ ˛Õ «¬√ Á≈ ı≈√ ’≈‰ ˛Õ Ì≈¬Δ ’≈È∑ «√ßÿ È≈Ì≈
√zΔ «ÁÈ Ó«‰ ⁄Ò Âı √π‘≈ÔØÕ
¡Èπ√≈ «‹√ Ú∂Ò∂ Ï≈Ï≈ ÏßÁ≈ ◊πÓ «Ú⁄ ¡≈Í‰Δ ÓÈÓ≈ÈΔ ’È Òæ◊ «Í¡≈
ÍÓ ‹Ø«Â √≈«‘Ï √π÷Á≈¬ΔÕ
√Δ Âª ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∂ ı≈Ò√≈ ÍøÊ È∂ ¡ß«ÓzÂ√ «Ú⁄ ◊πÓÂ≈ ’’∂ ÁÏÛ± ÿπ√Û±
ÏÀ·∂ √zΔ ’∂√◊Û∑ ¡≈¬Δ® (2)®
«√æ÷ª ˘ ¡≈͉∂ ÂØ∫ ‹πÁ≈ ’’∂ ¿πÈzª Á≈ Ȫ “ÏßÁ¬Δ ı≈Ò√≈” æ÷ «ÁæÂ≈ √Δ ¡Â∂
¡«Ë’ ˙Í≈Â≈ Ê≈È Ï√≈ÚÀÕ
«‘ ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄ ͱ∂ «√æ÷ª ˘ “Âæ ı≈Ò√≈” «’‘≈ «◊¡≈ √ΔÕ
’Ø«‡ ÏÁÈ ’ ¡ßÂ È Í≈ÚÀÕ
Âæ ÷≈Ò√≈ ◊π± ’≈ ˜≈‘, ¡≈«Á ÷≈Ò√≈ Ú≈√Δ ‹Ø¬ΔÕ
’«‘ ⁄π≈√Δ ÂØ∫ ˛ Ï≈‘Õ ¡æ¸Ò Ú≈’ ◊π± ’≈ √Ø¬Δ® (3)®
‹Ø ◊π± È≈È’ ⁄Δ ’Ò≈Ó √≈ Ëπ‹≈ «Â‘ ¡ÁÌπ Ì≈ΔÕ
¡ÀÈ Í≈’ √Ø ¡˛ ’Ò≈ÓÕ √Ì «√ ’∂√ ’؇ ¡ÚÂ≈ΔÕ
¿π√ ’Δ «‹ÒÁ ÷Δ ÏßËÚ≈ ˛ ¡≈«Á ±Í ÷≈Ò√∂ Ú≈√ΔÕ
◊π± ◊ßÊ √≈«‘Ï ’«‘ß Âª ˛Õ «æ«Ë «√æ«Ë «‹‘ ’Ø«‡’ Á≈√Δ®(5)®

Á√ÚΔ∫ Í≈ÂÙ≈‘Δ Á≈ ◊π«ÏÒ≈√ : «¬‘ ⁄È≈ Ì≈¬Δ √πæ÷≈ «√ßÿ ÁΔ ˛ ¿πÍØ’Â ◊ßzʪ ÂØ∫ ¿πÍß ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ Ì≈¬Δ ÁÔ≈ «√ßÿ
‹Ø ¡≈ÈßÁÍπ Á∂ Ú≈√Δ √ÈÕ «¬‘ Íπ√Â’ ¿πÈ∑ª AHED «Ï¥ÓΔ «Ú⁄ ⁄ΔÕ Á∂ «‘ÂÈ≈Ó≈ «Ú⁄ ÚΔ ¡≈¬Δ ˛Õ «‹æÊ∂ «Ò«÷¡≈ ˛ «’ ““ı≈Ò√≈ √Ø «‹√ ÂÈ
ÓÈ ËÈ ¡’≈ÒÍπ÷ ˘ √Ω∫«Í¡≈ ˛Õ”” √≈ß√ «¬‘ «’ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ «√æ÷
«¬‘ ÍÓ ı≈Ò√≈ ÍøÊ ‹Ø«¬,
«¬«Â‘≈√ ¡Â∂ ËÓ «Ú⁄ Ï‘π ӑæÂÂ≈ ˛Õ
«¬‘ ¡√Δ∫ ’∂Âπ ’Ø «ÏÁ √Ø«¬Õ
◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ ¡Â∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ : «‹Ú∂∫ «’ Í«‘Òª
Ïπ’≈ ¡’≈Ò ÁΔÈØ √π ¡≈Í,
«Ò«÷¡≈ ˛ «’ «√æ÷ ËÓ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ ’≈Ò
«Ú⁄ Ë≈ ¡«√’ ◊π± ’∂ ÍzÂ≈ÍÕ
ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ÚΔ ’ΔÂΔ ◊¬Δ √ΔÕ «‹æÊ∂ «¬√ ÁΔ ÚÂØ∫ ÙπæË, ı≈Ò√ ‹ª «ÈÓÒ
◊π ÍzÂ≈Í √±Ô : «¬‘ ◊zßÊ Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ ‹Δ È∂ «Ò«÷¡≈ ˛Õ (Ì◊ ’ÏΔ) ¡ʪ «Ú⁄ ‘جΔÕ ¤∂Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ¡Â∂ ÈΩÚ∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ Á∂
‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ √ß◊ª ˘ “◊π ’≈ ı≈Ò√≈” «’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬√∂ ÍzÊ≈ ˘
◊ππÂ≈ ¡ Ò≈◊∂ ÷≈Ò√∂ ¡æ◊∂ ÂØ«Á¡ª ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ «√æ÷ª È∂ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ˘
Íø⁄ «√ßÿ «‘ ÓØ«‘ß √Δ ÷≈√≈ ’’∂ “√ß◊ ˘ ı≈Ò√≈ ’È≈” ‹≈ “◊π± ’≈ ı≈Ò√≈ ¡≈÷‰≈” Á∂ ¡ʪ
.................................. «Ú⁄ Ú«Â¡≈Õ ÊæÒ∂ ¡√Δ∫ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ
«ÙΔ Ú≈«‘◊ππ ‹Δ ’≈ ÷≈Ò√≈ ÚÂØ∫ Á∂ ’∂ «¬√ «Ú⁄≈ ˘ ¡æ◊∂ ÂØª◊∂Õ
ÎÂ∂ Ú≈«‘◊ππ ‹Δ ’Δ ÁΔÈÕ ¿πÁ≈‘‰ A.
◊π«ÏÒ≈√ Í≈ÂÙ≈‘Δ A@ : «¬‘ ◊zßÊ Ì≈¬Δ ’π«¬ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ ⁄È≈
‹≈◊ ‹Ø«Â ‹ÍÀ «È√ Ï≈√
˛Õ «¬‘ Í«‘ÒΔ Íπ√Â’ ˛ «‹√ «Ú⁄ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ Óπ„Ò∂ ‹ΔÚÈ Á≈
¬∂’ «ÏȪ ÓÈ ÈÀ’ È ¡≈ÈÀ,
Ú∂Ú≈ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Ì≈¬Δ ’π«¬ «√ßÿ ÓÈΔ «√ßÿ Á∂ «È’‡ÚÂΔ √ÈÕ «¬√
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABC ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABD
 ͱÈ Íz∂Ó ÍzÂΔ«Â √‹À
Ïπ ◊Ø ÓÛΔ Ó‡ Ì±Ò È Ó≈ÈÀ,
ÂΔÊ Á≈È ÁÔ≈ ÂÍ √ß‹Ó
¬∂’ «ÏÈ≈ È«‘ ÈÀ’ ͤ≈ÈÀ,
ͱÈ ‹Ø«Â ‹◊À ÿ‡ ÓÀ
ÂÏ ÷≈Ò√≈ Â≈«‘ È÷≈Ò√ ‹≈ÈÀÕ (33 √ÚÀÔ∂)
¿πÁ≈‘‰ B : «Íæ¤∂ Âπ√Δ∫ √πæ÷≈ «√ßÿ (͇È∂ √≈«‘Ï Á∂ ◊zßÊΔ) ÚÒØ∫ ◊π±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ˘ Óπæ÷ æ÷’∂ Íz◊‡≈¬∂ “ı≈Ò√≈” Ï≈∂ «Ú⁄≈ ÍÛ∑∂ (ı≈Ò√≈ Ó∂Ø ±Í
˛ ÷≈√)Õ ◊π± √≈«‘Ï È∂ √ß’∂Â’ ÂΩ ”Â∂ «¬√∂ «Ú⁄≈ ˘ «¬ßfi «Ï¡≈È ’ΔÂ≈ ˛Õ
«¬È‘Δ ’Δ «¥Í≈ √∂ √‹∂ ‘Ó ˛∫
È‘Δ∫ ÓØ √∂ ˆΔÏ ’Ø Í∂ ®2®
‹Ø ◊z‘ ÓÀ∫ ÂÈ Â∂ ÓÈ Â∂ «√ Ò¿π
ËÈ ˛ √Ï ‘Δ «¬È ’Δ ‘Ø ®3®
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ¿πÍØ’Â «Ú⁄≈ ◊π± √≈«‘Ï È∂ ı≈Ò√∂ Ï≈∂
«Ú¡’ ’ΔÂ∂ ‹ª ¡≈͉∂ EB ¡«ÈÈ «√æ÷ª Ï≈∂Õ «¬‘ ÚΔ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ «¬‘
«Ú⁄≈ √ß◊ Ï≈∂ ‘Ø‰Õ «¬√ Ï≈∂ «È‰≈ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈Õ Í ¡≈Ó ’’∂ «¬√
ÙÏÁ ÁΔ √Óæ◊Δ ˘ ı≈Ò√∂ ÁΔ ¿π√ Á∂ Ȫ Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ
¿πÁ≈‘‰ C : ı≈Ò√≈ ÍßÊ ÁΔ √≈‹È≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊π± √≈«‘Ï È∂ Íø‹
«Í¡≈«¡ª ˘ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á≈ ı≈Ò√≈ ω≈ «ÁæÂ≈Õ
Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ÷≈Ò√≈Õ
Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’Δ ¯Â«‘Õ
Í«‘ÒΔ ¿πÁ≈‘‰ «Ú⁄ ◊π± √≈«‘Ï È∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ˘ ÁØ ±Íª «Ú⁄
Ú«Â¡≈ ˛, ı≈Ò√≈ ¡Â∂ Èı≈Ò√ «‹√Á∂ ÙÏÁ-’ØÙΔ ¡Ê ÙπæË, «ÏȪ
«ÓÒ≈Ú‡ (ı≈Ò√≈) ‹ª ÈØÒ (È÷≈Ò√) ˛Õ ¡√Δ∫ ¡≈Í ÏØÒ-⁄≈Ò ÁΔ ÏØÒΔ «Ú⁄
¡‹∂ ÚΔ ’¬Δ Ú≈Δ ÷∂ ÿΔ ‹ª Â∂Ò ¡≈«Á ˘ Èı≈Ò√ ¡≈÷ «ÁßÁ∂ ‘ª «‹√ Á≈
Ì≈Ú ÙπæË ‹ª «ÈÓÒ ‘Δ ‘πßÁ≈ ˛Õ ¡ß«Óz ÁΔ √Ó ÂØ∫ Í«‘Òª «√æ÷ ËÓ ˘
«ÈÓÒ ÍßÊ ’«‘‰ ÁΔ ÍzÊ≈ √ΔÕ (Ó≈«¡≈ «√æ’≈ ‹◊ «Ú⁄ «ÈÓÒ ÍøÊ
⁄Ò≈Ô≈, Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√, Ú≈ Í«‘ÒΔ)Õ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ «Ú⁄
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABE
Ù≈ÓÒ “ı≈Ò√≈” ‹ª “Èı≈Ò√” «¬È∑ª ¡ʪ «Ú⁄ ‘Δ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ ÙÏÁ-’ØÙ Á∂
Á»‹∂ ¡ʪ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ÂØ∫ Ì≈Ú √Δ «’ ˜ÓΔÈ ¡≈«Á ˘
ı≈Ò√≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ˛Õ «ÏÒ’πÒ «¬√∂ Í«Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂
“ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ˘ ¡Í‰≈«¬¡≈Õ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ¡Â∂ ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á ‘Øª ÚΔ
¡≈͉∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ Í ¿πÈ∑ª È∂ «¬√
ÙÏÁ ˘ “«Èæ‹Δ” ‹ª ¡Í‰Â Á∂ ¡ʪ «Ú⁄ Ú«Â¡≈Õ ‹Á ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ‹Δ
È∂ «’‘≈ «’ ““ͱÏ ÁΔ √ß◊ ◊π± Á≈ ı≈Ò√≈ ˛Õ”” ª ¿πÈ∑ª Á≈ Ì≈Ú √Δ «’
◊π± ÿ Ò¬Δ «’√∂ ËÈ ‹ª Ì∂∫‡ Ú≈√Â∂ Ó√ßÁª ÁΔ «Ï⁄ØÒ◊Δ ˜±Δ È‘Δ∫Õ «¬È∑ª
¡ʪ «Ú⁄ ‘Δ ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á ‘Øª ͇‰≈ ÁΔ √ß◊ ˘ “ı≈Ò√≈” ’’∂
Óπı≈ÂÏ ’ΔÂ≈ √ΔÕ
◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ √Ó∂∫ ÁØ Ó√Ò∂ ¿πÌ ’∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈¬∂Õ Í«‘Òª
‘Δ Ó√ßÁ ÍzÊ≈ «Ú⁄ «Èÿ≈ ¡Â∂ Á±√≈ √Δ Óπ◊Ò ≈‹ ÁΔ¡ª «√æ÷ª ÍzÂΔ
ÚËΔ’Δ¡ªÕ «¬È∑ª ÁØ‘ª Óπ√ΔϪ È≈Ò È«‹æ·‰ Ò¬Δ Á√Ó ◊π± È∂ ¿π√ Ú∂Ò∂
ÁΔ Íz⁄æÒ √’≈Δ Ì≈Ù≈ ÁΔ ÙÏÁ≈ÚÒΔ «Ú⁄Ø∫ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ¸«‰¡≈ ¡Â∂
«¬√ ˘ ÷≈√ ¡Ê ÍzÁ≈È ’ΔÂ∂Õ ÏÀ√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ ÏÛΔ √Ø⁄Δ √ÓfiΔ Â’ΔÏ
‘∂· «√æ÷ √ß◊ ˘ ¡≈͉≈ ı≈Ò√≈ ω≈ ’∂ ¿π√ ˘ ı≈√ ¡Ê Ï÷Ù∂Õ Í«‘Ò≈
’ßÓ «¬‘ ’ΔÂ≈ «’ «√æ÷ √ß◊ª ÚÒØ∫ ¡≈¿π∫ÁΔ ’≈-Ì∂‡, ◊ØÒ’, Á√ÚßÁ ¡Â∂
ÓøÈ ¡≈«Á ˘ «√ËΔ ¡≈͉∂ ¡«Ë’≈ «Ú⁄ ’ «Ò¡≈Õ ¡Ê≈ √≈Δ √Óæ◊Δ
˘ “◊π± ’Δ ◊ØÒ’” Á∂ Ȫ Ò≈ «ÁæÂ≈Õ «¬√ Íz’≈ Ó√ßÁª ÁΔ ÍÃÊ≈ ˘ ıÂÓ ’
«ÁæÂ≈Õ
‚≈. ◊ß‚≈ «√ßÿ Á∂ ÙÏÁª «Ú⁄ ı≈Ò√≈ Ï≈‘Ò∂ «Á÷≈Ú∂, ’ÍÛ∂
Í«‘ȉ Á∂ „ß◊ ‹ª ÷≈‰-ÍΔ‰ Á∂ Ú÷∂Ú∂∫ Á≈ È≈¿π∫ È‘Δ∫Õ «¬‘ ‹ΔÚÈ-«Ú⁄≈,
‹ΔÚÈ-‹π◊ÂΔ ¡Â∂ ‹ΔÚÈ-≈‘ ˛, ÓÈπæ÷ Á∂ ÓÈπæ÷ È≈Ò ÚÂ≈¿π ÁΔ √π⁄æ‹Â≈
¡Â∂ «ÈÓÒÂ≈ ˛Õ ‹Ø ÒØ’ «√æ÷ √ß◊ª ÁΔ ÙË≈ ¡Â∂ Íz∂Ó È≈Ò ◊π± ÁΔ Ì∂‡
’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ ⁄Û∑Â, Á√ÚßË, ÓßÈ ¡≈«Á «Ú⁄ ÏÁ-«Á¡≈ÈÂΔ ’Á∂ √È, ¿π‘
◊π± ’Δ ◊ØÒ’ Á∂ ⁄Ø √ÈÕ ◊π± Á∂ È≈¿π Í, ËÓ Á∂ È≈¿π∫ Í ¡≈¬Δ ’≈-
Ì∂‡ ◊π± ÁΔ ¡Ó≈È √ΔÕ «¬√ ˘ ¡≈Í‰Δ «Èæ‹Δ ÚÂØ∫ «Ú⁄ «Ò¡≈¿π‰≈ Ï∂-
¬ΔÓ≈ÈΔ √Δ ¡Â∂ Ï∂-¬ΔÓ≈È, ⁄Ø ¡Â∂ ’Í‡Δ ¡≈ÁÓΔ ËÓΔ «’Ú∂∫ ‘Ø √’Á≈ ˛?
«‹√ Á≈ ¡≈͉≈ ÓÈ ÓÀÒ≈ ˛, «‹√ Á∂ ’Ó «ÈÓÒ (ı≈Ò√) È‘Δ∫, «‹√ Á∂
«Ú⁄≈ ÙπË È‘Δ∫, ‹∂ Ò≈Ò⁄ Á∂ Ú√ ‘Ø ’∂ ◊π± ˘ ËØ÷≈ «ÁßÁ≈ ˛, ◊π± ÁΔ ◊ØÒ’
ÁΔ ⁄ØΔ ’Á≈ ˛, ¿π‘ Ù’Ò «’‘Ø «‹‘Δ ÌΔ «’¿π∫ È≈ ω≈¬Δ «Î∂ ¿π‘ Í÷ø‚Δ
˛-«¬’ Ï‘π-±ÍΔ¡≈ ˛-¡ËÓΔ ˛- Ù’ÒΔ ÓØÓȪ ’±ÂΔ ’≈¯ ˛Õ”” ◊π±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Ú∂Ò∂ ÚΔ ¿πÍØ’Â «Ú⁄≈ª È≈Ò «ÓÒÁ∂ ‹πÒÁ∂ Ó√ßÁ ÍÀÁ≈ ‘Ø ◊¬∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABF
√ÈÕ «¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª Á∂ «Ù’ß‹∂ ”⁄Ø∫ «√æ÷ √ß◊ ˘ ’愉≈ ˜±Δ √ΔÕ «¬√ ’’∂
¿πÈ∑ª √≈Δ «√æ÷ √ß◊ ˘ Í«‘Òª ¡≈͉≈ ’ «Ò¡≈Õ ¡Ê≈ ◊π± Á∂ ÒÛ
Ò≈ «Ò¡≈ ¡Â∂ Î∂ Ú≈«‘◊π± Á∂ Ȫ Ò≈ «ÁæÂ≈Õ «¬’ Íz’≈ È≈Ò «√æ÷ √ß◊Â
Í«‘Òª ◊π± ÁΔ ÓÒ’Δ¡Â (ı≈Ò√≈) ω ◊¬Δ ¡Â∂ Î∂ ◊π± √‰∂ Ú≈«‘◊π± ÁΔ
ÓÒ’Δ¡Â (ı≈Ò√≈) ω≈ «ÁæÂΔÕ
◊π» Áπ¡≈≈ “ı≈Ò√≈” ’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ √ß◊ ˘ “«√æ÷ ÍøÊ” «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛
¡Â∂ ¡ß«ÓzÂË≈Δ √ß◊ ˘ “ı≈Ò√≈ ÍøÊ” «’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬‘ Ú÷≈¿π ¿π√ Ú∂Ò∂
‘Ø«¬¡≈ ‹Á ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ È∂ «Ú√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ Íø‹ «Í¡≈«¡ª ˘ ¡ß«ÓzÂ
¤’≈’∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ ¡≈Í ¡ß«Óz ¤’’∂ ◊π± ¡Â∂ ⁄∂Ò∂ Á≈ Ì∂Á «Ó‡≈«¬¡≈Õ ‹Á
◊π± «¬’Ø √Ó∂∫ ◊π ¡Â∂ ¡≈Í∂∂ ⁄∂Ò≈ ω «◊¡≈ ª «√æ÷ √ß◊ ˘ «’√ Á≈
ı≈Ò√≈ ω≈¿π∫Á∂? «¬√∂ Ò¬Δ ◊π± √≈«‘Ï È∂ Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈, Ú≈«‘◊π±
‹Δ ’Δ Î«‘ Á≈ √ß’ÒÍ «ÁæÂ≈Õ «¬√ Íz’≈ ◊π± ¡Â∂ ◊π± ÁΔ √ß◊ «Ú⁄Ò≈
¯’ ÚΔ «Ó‡ «◊¡≈Õ ¡Ê≈ ◊π± ¡Â∂ √ß◊ ÁØÚ∂∫ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ “ı≈Ò√≈” ω
◊¬∂Õ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÁΔ ‘√ÂΔ ˘ √Ú Ù’ÂΔÓ≈È ÓßÈÁ∂ ‘∂’ «√æ÷ ‹Á ¿π√ Á≈
ı≈Ò√≈ ω «◊¡≈ ª ‘∂’ «√æ÷ Ò¬Δ «’√∂ Ó≈ÈÚ Á≈ ı≈Ò√≈ Ïȉ≈ ¡Ê≈Â
«’√∂ ≈‹ ‹ª ≈‹∂ ÁΔ ¡ËΔÈ◊Δ ’Ï±Ò‰Δ «√æ÷ ËÓ Á∂ ¡√±Òª Á∂ «ıÒ≈¯ √ÓfiΔ
◊¬ΔÕ «‹æÊØ∫ Âæ’ Ó≈ÒΔ «‘√≈Ï-«’Â≈Ï Á≈ √ßÏßË √Δ ¿π‘ ◊π± Á∂ ÍzÏßË «Ú⁄ ¡≈
«◊¡≈Õ
◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ ¡Â∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ :
«Ú√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ (Ó≈⁄ C@, AFII) ˘ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ È∂ ı≈Ò√∂
ÁΔ √≈‹È≈ ’ΔÂΔ ¡Â∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ Ùπ± ’ΔÂΔÕ Í ’∂ÚÒ √ß◊ Á∂
√ßÏßË «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ Ú«Â¡≈ «◊¡≈Õ «Ú√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ ÂØ∫ Í«‘Òª «Ò÷∂
◊¬∂ «¬’ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ «Ú⁄ √ß◊ ı≈Ò√≈ ’È Ï≈∂ «˜’ «√æË∂ ÂΩ ”Â∂ ¡≈¿π∫Á≈
˛Õ Í ı≈Ò√∂ ÁΔ √≈‹È≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊π± √≈«‘Ï È∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫
¡È∂’ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ ’ΔÂΔ «‹√ «Ú⁄ √ß◊ ˘ ‘Á≈«¬Âª ’ΔÂΔ¡ª
◊¬Δ¡ª ‘È «’ Ó√ßÁª ˘ È‘Δ∫ Óßȉ≈ ¡Â∂ √Á, ‘«Ê¡≈ ‹ª ÿØÛ∂-‘≈ÊΔ
¡≈«Á «Ò¡≈¿π‰ Ò¬Δ «’‘≈ «◊¡≈Õ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ Ú≈Ò∂ ‘π’ÓÈ≈Ó∂
«¬√ Íz’≈ ‘È :
√ß◊«Â Ó≈¤ΔÚ≈Û∂ ’∂ ‹Ø◊π (AB Ó≈⁄, AFII)
√ß◊«Â È¿πÙ‘∂ ’Δ ‹Ø◊π (E ¡’±Ï, AFII)
√ß◊«Â √≈ß◊ Á∂¿π ’Δ ‹Ø◊π (E ¡’±Ï, AFII)
√ß◊«Â ͇‰ ¯ΔÁ ’∂ ’Δ ‹Ø◊π (A ÎÚΔ, AG@@)
√ß◊«Â ͇‰ Ù∂÷ ¯ΔÁ ‹Ø◊π (D ÈÚßÏ, AG@@)
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABG
√ß◊«Â È¿πÙ‘≈ ‹Ø◊π (D ÈÚßÏ, AG@@)
√ß◊«Â Á√±‘≈ ‹Ø◊π (D ÈÚßÏ, AG@@)
Ì≈¬Δ «Ó‘ ⁄ßÁπ Í∂Ù’≈ ‹Ø◊π (F ÎÚΔ, AG@@)
Ì≈¬Δ «Ó‘ ⁄ßÁ ËÓ ⁄ßÁ ‹Ø◊π (F ÎÚΔ, AG@@)
√ß◊«Â «ÏßÁzÏÈ ◊πÒ≈Ò ⁄ßÁ ‹Ø◊π (F ÎÚΔ, AG@@)
√ß◊«Â È¿πÙ‘∂ ’Δ ‹Ø◊π (F ÎÚΔ, AG@B)
√ß◊«Â ±Í∂¡≈‰∂ ’Δ ‹Ø◊π (AG@B, Â≈Δ÷ ÎÚΔ-Ó≈⁄ «Ú⁄’≈)
Ì≈¬Δ √π÷Δ¡≈ Ì≈¬Δ Í√≈ ‹Ø◊π (AG@D, Â≈Δ÷ ÎÚΔ-Ó≈⁄ «Ú⁄’≈)
¿πÍØ’Â Á√Ó ◊π± Á∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ ÙÏÁ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ Ú«Â¡≈
˛ «¬‘ ÙÏÁ «’√∂ √Ê≈È ÁΔ √ß◊Â Ò‘Δ ‹≈ «√æ÷ «Ú¡’ÂΔ¡ª Ò¬Δ Ú«Â¡≈
˛Õ «¬È∑ª √≈∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ √ß◊ ‹ª «Ú¡’ÂΔ ˘ ’≈-Ì∂‡≈ Ò¬Δ
¡≈«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ◊π± ‹Δ È∂ √ÍæÙ‡ ÙÏÁª «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛ «’ √ß◊ Ó∂≈
ı≈Ò√≈ ‹ª Âπ√Δ∫ Ó∂≈ ı≈Ò√≈ ‘Ø ¡Â∂ ‹Ø ◊π± Á∂ È«Ú ’≈ ‘ØÚ∂ ◊ØÒ’ Á√ÚßË
ÓßÈ √Ø ‘˜± ¡≈Í ÒÀ ¡≈Ú‰≈ Ó√ßÁª È∂ Óßȉ≈ È‘Δ∫Õ «‹√ Á≈ ‘ØÚÀ ¡≈ «Â√π
‘π’Ó Á∂«÷ ’∂ ‘πß‚Δ (=⁄Àμ’) ’≈«¬ Ì∂‹‰Δ ¡≈Í‰Δ ¡Á≈√ «Ò«÷ ’À ‘˜± Ì∂
‹‰ΔÕ «√æË ˛ «’ Ó√ßÁ ¡ÀÈ∂ ◊ØÒ’ ⁄Ø ω ¸æ’∂ √È «’ ◊π± √≈«‘Ï È∂ √ß◊ª
˘ «√æË≈ ¡≈͉∂ È≈Ò ‹ØÛÈ≈ «Í¡≈ ª «’ Ó√ßÁª Á≈ ∂Û’≈ ‘Δ Óπ’≈«¬¡≈ ‹≈
√’∂Õ Ó√ßÁª ÁΔ ÍzÊ≈ ˘ ÂØÛÈ Ò¬Δ ◊π± √≈«‘Ï È∂ «Ú√≈÷Δ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘Δ
¡≈Í‰Δ √ß◊ ˘ ı≈Ò√≈ ’È ÁΔ Óπ«‘ßÓ ⁄Ò≈ «ÁæÂΔ √ΔÕ (Á∂÷Ø ¿πÍØ’Â
‘π’ÓÈ≈Ó≈ A ‹Ø AB Ó≈⁄ AFII ˘ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ «‹√ «Ú⁄ Í«‘ÒΔ
Ú≈ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ Á≈ ÍzÔØ◊ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬‘ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ C@ Ó≈⁄ AFII
˘ ı≈Ò√≈ √≈‹‰ ÂØ∫ «ÂßÈ √≈Ò Ï≈¡Á ‹≈Δ ‘πßÁ∂ ‘È Âª«’ Ó√ßÁª ÁΔ Â≈’Â
˘ ͱΔ Â∑ª ÈÙ‡ ’ «ÁæÂ≈ ‹≈Ú∂Õ ¿πÍØ’Â «ÁæÂ≈ ABÚª ‘π’ÓÈ≈Óª «Ú⁄
ÙÏÁ Ó√ßÁ ¡≈ıΔ Ú≈Δ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ ÙÙÂË≈Δ ‘Ø ’∂
¡≈¿π‰ Á≈ ÚΔ ‘π’Ó «ÓÒÁ≈ ˛Õ «’¿π∫«’ «¬È∑ª ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ “«√ßÿª” ˘
Áæ÷‰ ÚæÒ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ÒÛ≈¬Δ Ò¬Δ «Â¡≈ ‘Ø ’∂ ¡≈¿π‰ Á≈ ‘π’Ó ˛ «¬√
Ò¬Δ ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ «’¿π∫«’ Í«‘Ò≈ ‘Δ ◊π± ’≈ ı≈Ò√≈ ‘؉
Á≈ Ó≈‰ «Ú√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ ’Ó≈ ¸æ’∂ ‘ÈÕ ◊π± ‹Δ Á≈ ¡÷ΔÒ≈ «Ò«÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÏÈ≈√ ÁΔ √ß◊ ˘ C ÎÚΔ AG@H ˘ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈
«ÓÒÁ≈ ˛ «‹√ «Ú⁄ πÍ¬Δ¡ª ÁΔ ÏıÙ Ï≈∂ «Ò«÷¡≈ ˛Õ ÈÁ∂Û «Ú÷∂ B@
ÎÚΔ AG@H ˘ ⁄Ò≈‰≈ ’ ‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á∂‘Ë≈Δ ◊π± ÁΔ ÍzÊ≈ ıÂÓ ‘؉
’’∂ ◊π± ’≈ ı≈Ò√≈ ‹ª √Ï ı≈Ò√≈ ÁΔ ÍzÊ≈ Ùπ± ‘جΔÕ) Ï≈Ï≈ ÏßÁ≈ «√ßÿ
Ï‘≈Á È∂ ÚΔ ÁØ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ «Ò÷∂ «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ «Ú⁄ ““√Ï ¡’≈Ò Íπ÷
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABH
‹Δ¿π Á≈ ı≈Ò√≈”” «Ò«÷¡≈ ˛ ¡Â∂ Á±√∂ «Ú⁄ ““÷≈Ò√∂ ÁΔ «‘”” æ÷‰ ÚÒ
√ß’∂ ’ΔÂ≈ ˛Õ
◊π± ÿ È≈Ò √ßÏßË Ó≈Â≈ √ßπÁΔ ‹Δ ¡Â∂ Ó≈Â≈ √≈«‘Ï Á∂ÚΔ ÚÒØ∫
√Ó∂∫ √Ó∂∫ «√ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ ÿæÒ∂ ‹≈Á∂ ‘∂ Í ¿πÈ∑ª È∂ ÙÏÁ ı≈Ò√≈ ÁΔ Êª ¡≈͉∂
«√æ÷ª ˘ “Íπæ ¯˜ßÁ” È≈Ò Íπ’≈«¡≈ ˛Õ
Á√Ó ◊ßzÊ ¡Â∂ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ :
◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ Á√Ó ◊ßzÊ «Ú⁄ Á‹ ˛Õ ¬∂Ê∂ «¬‘ Ô≈Á
’≈ Á∂‰≈ ˜±Δ ˛ «’ Á√Ó ◊ßzÊ «Ú⁄ √≈Δ Ï≈‰Δ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ
È‘Δ∫Õ «¬√ Ï≈∂ ¡‹∂ ÚΔ «ÚÁÚ≈Ȫ «Ú⁄ «ÚÚ≈Á ⁄ÒÁ≈ «‘ßÁ≈ ˛ : «‹Ú∂∫
“ı≈Ò√≈ √Ø ‹Ø «ÈßÁ≈ «Â¡≈◊∂” Ú≈Ò∂ ÙÏÁ ˘ Ì≈¬Δ ’≈È∑ «√ßÿ Ú◊∂ «ÚÁÚ≈Ȫ
◊π± √≈«‘Ï Á≈ È‘Δ∫ ÓßÈÁ∂Õ ‹∂ ¡√Δ∫ ÓßÈ ÚΔ Ò¬Δ¬∂ «’ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ Ï‘πÂΔ
Ï≈‰Δ Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ÁΔ ˛ ª ÚΔ «¬√ «Ú⁄ ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” Á≈ Úȉ «¬’-
ÁØ Ú≈Δ ‘Δ ¡≈¿π∫Á≈ ˛Õ ’Δ ’≈‰ ˛ «’ «‹√ ◊π± È∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ˘ ı≈Ò√∂
ÁΔ √≈‹È≈ «Ú⁄ ¡ÀÈΔ Ó‘æÂÂ≈ «ÁæÂΔ ¿π‘Δ ÙÏÁ ¿πÈ∑ª ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ È≈
Ó≈Â ‘Δ ¿πÍÒÏË ‘πßÁ≈ ˛Õ «‹æÊ∂ ¿π‘ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ’Á∂ ÚΔ ‘È
¿πÊ∂ ¿π√ Á≈ ¡Ê ı≈Ò√∂ ÁΔ √≈‹È≈ È≈Ò √ßÏßË ȑΔ∫ ‹≈ÍÁ≈ «‹Ú∂∫ :
ͱÈ ‹Ø«Â ‹◊À ÿ‡ ÓÀ
ÂÏ ÷≈Ò√≈ Â≈«‘ È÷≈Ò√ ‹≈ÈÀÕ (33 √ÚÀÔ∂)
¬∂Ê∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ Á≈ ¡Ê ˛ ı≈Ò√≈ ¡Â∂ «ÓÒ≈Ú‡ Á∂ ψÀ ¿πÍ
«ÁæÂΔ Á±√Δ ¿πÁ≈‘‰ «Ú⁄ ı≈Ò√∂ ÁΔ «√¯Â √Ò≈‘ ˛ «‹√ ”Â∂ «’ß± ’ΔÂ≈
‹≈ √’Á≈ ˛ («¬È‘Δ ’Δ «¥Í≈ √∂ √‹∂ ‘Ó ‘À∫)Õ «¬‘ «√¯Â √Ò≈‘ EB ’ÚΔ¡ª
È≈Ò ÚΔ √ßßÏßË ‘Ø √’ÁΔ ˛Õ ÂΔ√Δ ¿πÁ≈‘‰ ˛, Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈
Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’Δ Î«‘Õ «¬‘ Ú≈’ ◊π± √≈«‘Ï Á∂ Óπ÷≈«ÏßÁ ÂØ∫ ¿π⁄«¡≈
‘Ø«¬¡≈ ª ˛ Í ¿πÈ∑ª ÁΔ Ï≈‰Δ Á≈ «‘æ√≈ È‘Δ∫Õ √Ú≈Ò Î∂ ʪ-ÁΔ-ʪ ÷Û∑≈
˛ «’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ÁΔ ¿π√ÂÂ, Ó≈‰ ÓÔ≈Á≈ ¡Â∂
÷≈√Δ¡Â ˘ ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ Á≈ «‘æ√≈ «’¿π∫ È‘Δ∫ ω≈«¬¡≈? ¿πÈ∑ª ÁΔ¡ª
ÍzÓ≈‰Â Ï≈‰Δ¡ª «Ú⁄ (‹Íπ, ¡’≈Ò ¿π√«ÂÂ, √ÚæÔ∂, ˜¯È≈Ó≈ ¡≈«Á)
ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ÁΔ ÿ≈‡ ˛Õ
ÓΔΔ-ÍΔΔ Á≈ √ß’ÒÍ ¡Â∂ ı≈Ò√∂ ÁΔ «√‹‰≈
«√æ÷ ËÓ ÓΔΔ-ÍΔΔ Á∂ √ß’ÒÍ Â∂ ¡Ë≈ ˛ ¡Ê≈ «¬√ «Ú⁄
±‘≈ÈΔ (ÍΔΔ) ¡Â∂ ≈‹ÈΔ«Â’ (ÓΔΔ) ÓÈØ√«ÊÂΔ¡ª Ï≈Ï Á≈ Á‹≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ABI
÷ÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬√∂ ’’∂ «√æ÷ ËÓ ˘ ‹ΔÚÈ-√ßÍøÈ ÍzÏßË (Whole-life-
System) «’‘≈ «◊¡≈ ˛Õ √Ó≈‹’ ‹ª ¡ÈπÌÚΔ Ë≈ÂÒ Â∂ «¬’ «√æ÷ Ò¬Δ
⁄≈ «˜ßÓ∂Ú≈Δ¡ª «ÈÌ≈¿π‰ ÁΔ ‘Á≈«¬Â ˛ : (A) Ì≈ÂΔ Ì≈Ú, (B) «¬√ÂΔ-
ÓÁ ÁΔ Ï≈ÏΔ, (C) Úß‚ ¤’‰≈ ¡Â∂ (D) ¡«È¡≈ Á∂ «ıÒ≈¯ ÷Û∑È≈ ¡Â∂
ÒÛÈ≈Õ ⁄ΩÊΔ ‘Á≈«¬Â Á∂ ¡Èπ√≈ ˜πÒÓ ’È≈ ¡Â∂ ˜πÒÓ √«‘‰≈ «¬’ «√æ÷
Á≈ ËÓ È‘Δ∫Õ ◊π± È≈È’ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊π± ¡‹È Á∂Ú Â’ Óπ√ÒÓ≈È ≈«‹¡ª
ÁΔ¡ª ÚËΔ’Δ¡ª «Ú⁄ Ò◊≈Â≈ Ú≈Ë≈ ‘πßÁ≈ «‘≈Õ ÎÒ√±Í ÓΔΔ ¡Â∂ ÍΔΔ
Á∂ √ß’ÒÍ ÁΔ ÚÂØ∫ «Ú⁄ ÚΔ ÂÏÁΔÒΔ ¡≈¬ΔÕ ◊π± È≈È’ È∂ «Ò«÷¡≈:
Í≈Í ’Δ ‹ßfl ÒÀ ’≈ÏÒ‘π Ë≈«¬¡≈Õ
‹ØΔ Óß◊∂ Á≈È Ú∂ Ò≈ÒØÕ (◊.◊.√. 722)
Í «¬√ Á∂ È≈Ò ‘Δ ÓΔΔ Á∂ Íæ÷ ˘ ÚΔ Íz⁄ß‚ ’ΔÂ≈ :
‹¿π ¿π Íz∂Ó ÷∂Ò‰ ’≈ ⁄≈¿πÕ
«√ Ë« ÂÒΔ ◊ÒΔ Ó∂Δ ¡≈¿πÕ
«¬Âπ Ó≈◊ ÍÀπ ËΔ‹ÀÕ
«√ ÁΔ‹À ’≈«‰ È≈ ’Δ‹ÀÕ (◊.◊.√.1412)
Ì≈Ú∂∫ ◊π± È≈È’ Á∂Ú È∂ √π⁄∂ ÂΩ ”Â∂ ı≈Ò√≈ È‘Δ∫ √≈«‹¡≈ Í
¿πÍØ’Â Ú≈’ Á≈ Ì≈Ú ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ı≈Ò√∂ Á≈ √ß’ÒÍ È≈Ò «√æË≈
Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ Íø‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ÁΔ Ù‘ΔÁΔ È∂ ‘«◊Ø«ÏßÁ ‹Δ Á∂ Ø‘ ˘ ‘Ø ÚΔ
‹◊≈«¬¡≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ÓΔΔ-ÍΔΔ Á∂ √ß’ÒÍ ˘ ÁØ ÂÒÚ≈ª Í«‘È ’∂ ÎØ’√
«Ú⁄ ’ «ÁæÂ≈Õ ˜πÒÓ ÁΔ ÚËÁΔ ‘æÁ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ ÓΔΔ Á∂ √ß’ÒÍ ˘
Ó‘æÂÂ≈ Á∂‰Δ ͬΔÕ ◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ‹Δ È∂ ¡≈͉∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ «√æ÷
√ß◊ ˘ Í«‘ÒΔ Ú≈ «√æË∂ ÙÏÁª «Ú⁄ «√æ÷ ˘ ¡≈͉≈ ı≈Ò√≈ ω≈«¬¡≈Õ
¡Ê≈ √ß◊ ˘ ˜πÒÓ Á∂ «ıÒ≈¯ Ò≈ÓÏßÁ ‘؉ Ò¬Δ ¡≈«÷¡≈Õ ˜πÒÓ Á≈
‡≈’≈ ’È Ò¬Δ ÂÈ, ÓÈ Á∂ È≈Ò ËÈ ÁΔ ÚΔ Óπæ„ÒΔ ÒØÛ √ΔÕ «¬√∂ Ò¬Δ
◊π± ‘«◊Ø«ÏßÁ ¡Â∂ ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á È∂ «√æ÷ √ß◊ ˘ ¡≈͉≈ ı≈Ò√≈ ω≈
’∂ «¬È∑ª ÒØÛª ˘ «√æ÷ª ¡Â∂ «√æ÷ ËÓ ÁΔ¡ª ÒØÛª Á∂ ±Í «Ú⁄ Í∂Ù ’ΔÂ≈Õ ◊π±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Ú∂Ò∂ ◊π± Â∂◊ Ï‘≈Á ‹Δ ÁΔ Ù‘ΔÁΔ Á∂ ’≈‰ ˜πÒÓ √≈∂ ‘æÁª-
ÏßÈ∂ ‡æÍ «◊¡≈Õ «¬√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª ÓΔΔ Á∂ √ß’ÒÍ ˘ ÎØ’√ ‘Δ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ √◊Ø∫
¡ÓÒΔ ±Í Á∂ ’∂ «¬√ √ß◊·È ÁΔ Ù’Ò «Ú⁄ √≈‘ÓÁ∂ «Ò¡ªÁ≈ «‹√ ˘
“ı≈Ò√∂” Á≈ Ȫ «ÁæÂ≈Õ ¿πÈ∑ª “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ ˘ ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∂ ÙÏÁ-’ØÙΔ ¡ʪ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AC@
«Ú⁄ ª Ú«Â¡≈ (ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ¿π√ Ú∂Ò∂ Óπ◊Ò ‘’±Ó ÚÒØ∫ ¿π√ ˜ÓΔÈ,
ÓπÒ’ ‹ª ˜ Ò¬Δ Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ √Δ «‹√ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ «√æË≈ ¡«Ë’≈
‘πßÁ≈ √Δ) Í «¬√ Á≈ Ì≈Ú≈Ê ÏÁÒ «ÁæÂ≈Õ Á∂‘Ë≈Δ Ï≈ÁÙ≈‘ ÁΔ Ï‹≈¬∂
¡’≈Ò Íπ÷ ˘ Ï≈ÁÙ≈‘ «’‘≈ ¡Â∂ Á∂‘Ë≈Δ Ï≈ÁÙ≈‘ ÁΔ ÍÁ≈ÊÚ≈ÁΔ
«È«‹ßÁ Í±ß‹Δ ÁΔ Êª «¬’ √«‹øÁ «√æ÷ ˘ ¿π√ Ú≈«‘◊π» ÁΔ Í»ø‹Δ ω≈«¬¡≈Õ
¡Ê≈ «¬’ «√æ÷ ˘ Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈ ω≈«¬¡≈Õ ˜πÒÓ Á∂ «ıÒ≈¯
ÒÛÈ Ò¬Δ ¯Ω‹ «Â¡≈ ’È Ò¬Δ «√æ÷ª ˘ ¡ß«Óz ¤’≈’∂ «¬’ ¡ÁπæÂΔ ¡Â∂
«ÚÒæ÷‰ Â≈’ ÏıÙΔÕ «¬√ ¯Ω‹ ÁΔ ¯Â«‘ ˘ Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’Δ Î«‘ ’«‘ ’∂
«√æ÷ Á∂ «ÈÙ⁄∂ ˘ Íæ’≈ ’ΔÂ≈Õ «¬√ Íz’≈ «√æ÷ ËÓ Á∂ ÓΔΔ Á∂ √ß’ÒÍ ˘
Í«‘ÒΔ Ú≈Δ √≈«÷¡≈ ±Í «Ú⁄ ¡ÓÒΔ ‹≈Ó≈ Í«‘È≈«¬¡≈Õ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
‘Øª È∂ ◊π± ¡Â∂ ⁄∂Ò∂ Á≈ Ì∂Á «Ó‡≈’∂ ÁØ‘ª ˘ Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈ ω≈
«ÁæÂ≈Õ «¬√ ’’∂ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ı≈Ò√∂ ÁΔ ¿π√ ’È≈ ¡√πÌ≈Ú’ ‹≈ÍÁ≈
˛Õ ÎÒ√±Í ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ’∂ÚÒ ¡’≈Ò-¿π√ ˛Õ
ı≈Ò√≈-¿π√ ȑΔ∫ ¡Ê≈ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ Ï≈‰Δ ÓΔΔ Á∂ ÍæË Â∂ «Ú⁄ÁΔ
˛Õ ÍΔΔ Á∂ ÍæË ”Â∂ ◊π± √≈«‘Ï ÁΔ «Ú⁄≈Ë≈≈ ¿πÈ∑ª Á∂ ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄Ø∫
«Ú¡’ ‘Ø¬Δ ˛Õ ‹Ø ؘ≈È≈ ’≈ØÏ≈ Ò¬Δ √ß◊ª ÍzÂΔ «Ò÷∂-ÍÛ∑∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ
◊π± √≈«‘Ï “ı≈Ò√≈” ÍzÂΔ ‹Ø «Ú⁄≈, «√¯Â √Ò≈‘ ‹ª È√Δ‘Âª √Ó∂∫ √Ó∂∫
«Ú¡’ ’Á∂ ‘È, ¿πÈ∑ª Á≈ Ú∂Ú≈ ◊π± √≈«‘Ï Á∂ «È’‡ÚÂΔ «√æ÷ √≈«‘Â’≈ª
¡Â∂ È∂ÛÒ∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ‘ج∂ ÙË≈Ò±¡ª ÁΔ¡ª «Ò÷ª «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ «‹È∑ª Á≈
«˜’ ¿πÍ ¡≈ ¸æ«’¡≈ ˛Õ
◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” «√æ÷ª «Ú⁄ Íz⁄æÒ ‘Ø
«◊¡≈Õ ¡·≈ÚΔ∫ √ÁΔ «Ú⁄ «√æ÷ ¯Ω‹ ˘ “ÁÒ ı≈Ò√≈” ¡Â∂ √’≈Δ ¯Ω‹ ˘
“√’≈∂ ı≈Ò√≈” «’‘≈ «◊¡≈Õ ÚΔ‘ÚΔ∫ √ÁΔ «Ú⁄ ¡ß◊∂˜ª È≈Ò È«‹æ·‰
Ò¬Δ “ı≈Ò√≈ ÁÏ≈” ÁΔ √ß√Ê≈ Á≈ «ÈÓ≈‰ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√∂ Â∑ª ’¬Δ ‘Ø Ȫ
‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬∂ «‹Ú∂∫ ı≈Ò√≈ Ï≈ÁΔ, ı≈Ò√≈ ËÓ Ù≈√Â, ı≈Ò√≈ ‹ΔÚÈ,
√Ï ı≈Ò√≈ ¡≈«ÁÕ «√æ÷ ¡Á≈√ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ˘ ÷≈√ Ó‘æÂÂ≈ «ÁæÂΔ
◊¬ΔÕ «‹Ú∂∫ ı≈Ò√≈ ‹Δ ’∂ ÏØÒ Ï≈Ò∂, ≈‹ ’∂◊≈ ı≈Ò√≈ Ú≈«‘◊ππ± ‹Δ ’Δ
Ϋ‘Õ Ô≈Á ‘∂ «¬‘ √≈∂ Ú≈’ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ «Ò÷ ȑΔ∫ Í ¿πÈ∑ª
Á∂ Ì≈Úª ÁΔ «√æ÷ Ò∂÷’ª ÚÒØ∫ ’ΔÂΔ ◊¬Δ Â˜Ó≈ÈΔ ˜± ˛Õ
ı≈Ò√≈ ¡Â∂ «¬ıÒ≈√ ÙÏÁª ÁΔ È∂ÛÂ≈ :
ı≈Ò√≈ ¡Â∂ «¬ıÒ≈√ ÁØÚ∂∫ ÙÏÁ ¡ÏΔ-¯≈√Δ Ì≈Ù≈ Á∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª
«Ú⁄’≈ Ì≈Ù≈¬Δ «Èπ’ÂΔ (Linguistic Etymology) Á≈ √ßÏßË ‘ØÚ∂ ‹ª È≈ ‘ØÚ∂
Í Ë≈«Ó’ «Ú⁄≈Ë≈≈ Íæ÷Ø∫ «¬‘ ÁØÚ∂∫ ÙÏÁ «È’‡ÚÂΔ ‹≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ ÙÏÁ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACA
“«¬÷Ò≈√” (¡Ò-«¬÷Ò≈√) «‹√ «Ú⁄ ¿πÈ∑ª √Ú≈Òª Á≈ ¿πμÂ «ÁæÂ≈ «◊¡≈
˛ ‹Ø È≈√Â’ª ÚÒØ∫ ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ Ú≈«‘◊π± ‹ª ¡æÒ≈ ÁΔ ‘√ÂΔ Ï≈∂
Íπæ¤∂ ◊¬∂ √ÈÕ È≈√Â’ª È∂ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ Íπ櫤¡≈ «’ Âπ‘≈‚≈ ¡æÒ≈ ’Ω‰
˛Õ «‹√ Á∂ ÒÛ Òæ◊‰ Ò¬Δ (ı≈Ò√≈ Ï‰È Ò¬Δ) Âπ√Δ∫ √≈˘ ¡’√≈¿π∫Á∂ ‘Ø ¡Â∂
⁄≈‘πßÁ∂ ‘Ø «’ ‘Ø ÍΔ ÍÀ◊ßÏª ˘ ¤æ‚’∂ «¬’ ÍÓ≈ÂÓ≈ «Ú⁄ Ô’ΔÈ ’Ø?
È≈√Â’ª È∂ ¡æ◊∂ Íπ櫤¡≈ ‘À «’ ¿π√ Á∂ ¡æÒ≈ ÁΔ Ïß√≈ÏÒΔ ’Δ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ «’√
Ú√± Á≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛? ¿π√ Ú≈«‘◊π± È∂ «¬√ Ïz«‘Óß‚ Á≈ «’√ Í≈√Ø∫
«Ú√∂ «Ú⁄ «Ò¡≈ ¡Â∂ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬√ Ïz«‘Óß‚ Á≈ Ú≈√ ’Ω‰-’Ω‰
‘ØÚ∂◊≈? Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ ¿πμÂ «Ú⁄ ’∂ÚÒ «¬ßÈ≈ «’‘≈ «’ Ó∂≈ ¡æÒ≈ ’∂ÚÒ
«¬’ ˛ (˝) «‹√È∂ Âπ‘≈˘, ÓÀ˘ ¡Â∂ √≈∂ Ïz«‘Óß‚ ˘ √≈«‹¡≈Õ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ ‘Øª ÚΔ ¡’≈Ò-¿π√ «Ú⁄ Ú≈«‘◊π± Ï≈∂ «¬‘Ø «‹‘∂ «Ú⁄≈ «Ú¡’Â
’ΔÂ∂ ‘ÈÕ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘ßπÁ≈ ˛ «’ ‹∂ ÙÏÁ «¬÷Ò≈√ Á∂ ¯≈√Δ «ÒæÍΔ Á∂ ¡æ÷-
‹ØÛ (¡Ò¯-ı∂-Ò≈Ó-¡Ò¯-√π¡≈Á) ˘ “ı≈Ò√≈” ÙÏÁ Á∂ ¡æ÷-‹ØÛ ’∂ (ı∂-
¡Ò¯-Ò≈Ó-√π¡≈Á-¡Ò¯) È≈Ò Ó∂ÒΔ¬∂ ª ¡æ÷ª Á≈ ‹ØÛ ÏØÏ≈Ï ˛
’∂ÚÒ ¿πÈ∑ª ÁΔ ÂÂΔÏ Ú÷Δ ˛Õ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ¡ÏΔ-¯≈√Δ Á∂ «ÚÁÚ≈È
√È ¡Â∂ ’π≈È ÙΔ¯ ÁΔ «¯Ò≈√¯Δ È≈Ò ÚΔ ÌÒΔ̪ «◊¡≈ √ÈÕ «¬÷Ò≈√
ÙÏÁ Á≈ ¡Ê ÷≈Ò√ ÚΔ ˛ (‹Ø ı≈Ò√≈ ÙÏÁ Á≈ Ë≈± ÙÏÁ ˛ ¡Â∂ ı≈Ò±√
Ú≈Ò≈ ÚΔ ˛Õ) ’Δ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ’≈„ √Ó∂∫ «¬÷Ò≈√
ÙÏÁ ÁΔ «Í¤Ø’Û ˘ «Ë¡≈È «Ú⁄ æ«÷¡≈?
ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ¡Â∂ Í⁄æÒ Ë≈È≈Úª :
ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ¡≈Ó ÂΩ ”Â∂ ¡ß«ÓzÂË≈Δ «√ßÿª ˘ Óπ÷≈«ÂÏ ’È Ò¬Δ
Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ ‹Ø ˆÒ Ë≈È≈ ˛Õ «¬‘ Ë≈È≈ Ó±Ò ±Í «Ú⁄ «¬√ Ò¬Δ
·Δ’ È‘Δ∫ «’ ‹Á ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ Ùπ± ‘Ø¬Δ Âª «¬‘ «√æ÷ √ß◊ ҬΔ
Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ (Á∂÷Ø ‘π’ÓÈ≈Ó∂ ¤∂Ú∂∫, ÈΩÚ∂∫ ¡Â∂ Á√Ú∂∫ ◊π± √≈«‘Ï≈È)Õ
¡æ‹ ÚΔ ¡√Δ∫ ◊πÁπ¡≈∂ «Ú⁄ ¡Á≈√ ÁΔ √Ó≈ÍÂΔ ÁΩ≈È “Ú≈«‘◊π± ‹Δ Á≈
ı≈Ò√≈ Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’Δ ¯Â«‘” ÏØÒÁ∂ ‘ª «‹√ «Ú⁄ √≈Δ √ß◊ Ù≈ÓÒ ‘πßÁΔ
˛Õ ı≈Ò√≈ ÁΔ √≈‹È≈ Ú∂Ò∂ ◊π± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ «√æ÷ ÍøÊ ”⁄Ø∫ ı≈Ò√≈ ÍßÊ
√≈«‹¡≈ «‹√ Á≈ ÷≈√ ÓßÂÚ √ΔÕ «¬√ ’≈‹ ≈‘Δ∫ ◊π± √≈«‘Ï È∂ ¿π√ Ú∂Ò∂
‘Ø ‘∂ ¡«Â¡≈⁄≈ ˘ ·æÒ∑ Í≈¿π‰ Ò¬Δ «¬’ ÷≈√ ¯Ω‹ ÁΔ «ÈÙ≈ÈÁ∂‘Δ ’ΔÂΔÕ
«¬√ ¯Ω‹ ˘ «ÚÒæ÷‰ ¡Â∂ ¡ÁπæÂΔ ‘πΔÂ, Í«‘≈Ú≈ ¡Â∂ Ù’ÂΔ È≈Ò
√ÈÓ≈«È¡≈Õ Í«‘≈Ú∂ «Ú⁄ Íø‹ ’’≈, ‘πΔ «Ú⁄ «√æ÷ √ß’Òͪ ÁΔ
Í≈ÒÈ≈ ¡Â∂ ÒÛÈ Ò¬Δ Ó≈ÙÒ √«Í‡ ÁΔ ±‘ α’Δ ¡Â∂ ¡ıΔ «Ú⁄
Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’≈ ı≈Ò√≈, Ú≈«‘◊π± ‹Δ ’Δ Î«‘ Á≈ ÍΩ÷≈ Á∂ ’∂ «¬’ «È‚
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACB
¡Â∂ «ÈËÛ’ ÔØË∂ ˘ ‹ÈÓ «ÁæÂ≈Õ «√æË∂ ÙÏÁª «Ú⁄ Íø‹ «Í¡≈«¡ª ˘ «ÁzÛ Ï«‘ßÁ∂ ‘؉◊∂Õ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ Í«‘Ò∂ ◊ßzÊΔ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ «¬È∑ª «⁄È∑ª Á∂
’≈«¬¡≈ «’ ‹≈¿π ËÓ ‘∂ ÒÛØ, Âπ‘≈‚≈ æÏ ≈÷≈, ¿π√ Ï ÁΔ «Ó‘ È≈Ò Ë≈ÈΔ √È Í «√ßÿ È‘Δ∫ √ÈÕ «¬√ Ò¬Δ ◊πÁπ¡≈«¡ª «Ú⁄ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√
Âπ‘≈‚Δ ‘Ó∂Ù≈ «‹æ ‘ØÚ∂◊ΔÕ ı≈Ò√≈ ÁΔ √≈‹È≈ Ú∂Ò∂ ‹∂ ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” ’∂ÚÒ Ú≈ÒΔ «‘ ÓÔ≈Á≈ Ú≈Ò∂ «√æ÷ ˘ ‘Δ √∂Ú≈ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ˛Õ ‹Ø ÂÈØ ÓÈØ
¡ß«ÓzÂË≈Δ Ò¬Δ ‘Δ ≈÷Úª ’ «Ò¡≈ √Δ Âª «¬‘ √Ófi «Ò¡≈ ‹≈Ú∂ «’ Ï≈’Δ ÙπæË ‹ª ı≈Ò√ ‘؉ ¡Ê≈ ¿π√ Á∂ ı≈Ò√∂ ‘Ø‰Õ ËÓ Íz⁄≈ «Ú⁄ «√æ÷ ËÓ
ÁΔ «√æ÷ √ß◊ ˘ Ï∂Á≈Ú≈ «Ò÷ «ÁæÂ≈ √Δ? È‘Δ∫, ◊π± √≈«‘Ï È∂ Á¡√Ò ÙÏÁ ÓÔ≈Á≈ «√÷≈¿π‰≈ ˜±Δ ˛, «√æ÷ «‘ ÓÔ≈Á≈ Á≈ ·Ø√‰≈ ˜±Δ È‘Δ∫Õ ◊π±
ı≈Ò√≈ ÁΔ √π⁄∂ ÂΩ ”Â∂ ÚÂØ∫ ı≈Ò√≈ √≈‹È ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ Ùπ± ’ΔÂΔÕ (Á∂÷Ø ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‘Øª ÚΔ ÒØ’ÂßÂΔ ÂΔ’∂ È≈Ò «√æ÷ª ˘ √‹≈«¬¡≈ √ΔÕ ‹Ø ’جΔ
C@ Ó≈⁄ AFII ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ √ß◊ Á∂ Ȫ «Ò÷∂ ◊¬∂ ‘π’ÓÈ≈Ó∂) «¬‘ «√æ÷ ¡ß«Óz ¤æ’’∂ ◊πÁπ¡≈∂ ÁΔ Ó≈‰ ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄ ¡≈͉≈ ÔØ◊Á≈È
‘π’ÓÈ≈Ó∂ «’√∂ Ù«‘ ‹ª «¬Ò≈’∂ ÁΔ √Ó±‘ √ß◊ Á∂ Ȫ ÚΔ ‘È ¡Â∂ «¬’æÒ∂- Í≈¿π∫Á≈ ‘À ª «¬‘ √ØÈ∂ Â∂ √π‘≈◊∂ Á≈ ’ßÓ ‘ØÚ∂◊≈Õ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ˙‡ ÒÀ
«¬’æÒ∂ «√æ÷ («√æ÷ È≈ÓΔ) «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ Ȫ ÚΔ ‘ÈÕ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ «‹È∑ª ’∂ «√æ÷ ËÓ ˘ ÈÓ ¡Â∂ ◊Ó Ë«Û¡ª «Ú⁄ Úß‚‰ Ú≈Ò∂ «√æ÷, «√æ÷ È‘Δ∫ ‘Ø
AC ‘π’ÓÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ ÙÏÁ ı≈Ò√≈ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ¿πÈ∑ª «Ú⁄Ø∫ ⁄≈ ¡«‹‘∂ √’Á∂, ◊π± Á≈ ±Í ‹ª «¬Ù‡ ωÈ≈ ª Ï‘π Á± ÁΔ ◊æÒ ˛Õ
‘È «‹È∑ª «Ú⁄ Ì≈¬Δ «Ó‘ ⁄ßÁ, Ì≈¬Δ ËÓ ⁄ßÁ, Ì≈¬Δ «ÏzÁ≈ÏÈ, ◊πÒ≈Ò ⁄ßÁ
¡Â∂ Ì≈¬Δ √π÷Δ¡≈ ˘ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ È≈Ò ÈÚ≈«‹¡≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ «√æË ‘πßÁ≈ ˛
«’ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ’∂ÚÒ ¡ß«ÓzÂË≈Δ «√ßÿª Ò¬Δ ‘Δ ≈÷Úª È‘Δ∫, ‘ª «¬‘
¡≈ÚæÙ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª Ò¬Δ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ ˜±Δ ˛Õ ’¬Δ
Ú≈Δ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ «¬’ ‹ª ’πfi ’π «√ßÿª Ò¬Δ Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ ‹Ø ¿π«⁄æÂ
È‘Δ∫Õ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ ˘ «√æ÷ √ß◊ ‹ª √ß◊ ÚÒØ∫ «ÈÔπ’ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ «√æ÷ª ÁΔ
√ß√Ê≈ Ò¬Δ Ú‰≈ ¿π«⁄ ˛Õ «‹Ú∂∫ ı≈Ò√≈ ÍøÊ, √Ï ı≈Ò√≈ ¡≈«ÁÕ ◊π±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Ú∂Ò∂ ı≈Ò√≈ ÙÏÁ √≈«÷¡≈ ±Í «Ú⁄ ÁØ ’≈‰ª ’’∂ ‘Ø∫Á «Ú⁄
¡≈«¬¡≈Õ Í«‘Ò≈ √Δ √ß◊ ˘ Ó√ßÁª Á∂ Íø‹∂ ”⁄Ø∫ Óπ’ ’È≈ ¡Â∂ Á±√≈ √Δ
¡Ωß◊˜∂Ï ÁΔ Ë≈«Ó’ Á«‘ÙÂÏ≈˜Δ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ ı≈Ò√≈ ¯Ω‹ Á≈ «ÈÓ≈‰
’È≈Õ «√æË ˛ «’ «¬√ ÙÏÁ ÁΔ ◊πÁπ¡≈Δ¡È ’Ò⁄ È≈Ò ’Ø¬Δ √ßÏßË
È‘Δ∫Õ «Í¤Ò∂ ’πfi √≈Òª ÂØ∫ ◊πÁπ¡≈«¡ª «Ú⁄ «√æ÷ ËÓ ˘ ¡ß«ÓzÂË≈Δ ¡Â∂
√«‘‹Ë≈Δ «√æ÷ª «Ú⁄ Úß‚’∂ ◊πÁπ¡≈«¡ª «Ú⁄ Áø◊∂ Î√≈Á ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª
Áß◊∂ Î√≈Áª Á≈ ı≈Ò√≈ ÍøÊ È≈Ò ’Ø¬Δ √Ø’≈ È‘Δ∫Õ ’Ø¬Δ ÚΔ «¬È√≈È ‹Ø
«√æ÷ ËÓ Á∂ ¡√±Òª «Ú⁄ Ô’ΔÈ æ÷Á≈ ˛, Í«ÚæÂ ˛ ¡Â∂ ◊π± ÁΔ ÓÒ’Δ¡Â
˛Õ «‹æÊØ∫ Âæ’ «√æ÷ «‘ ÓÔ≈Á≈ Á≈ √Ú≈Ò ˛, «¬‘ «¬’ «√ßÿ Ò¬Δ Âª ˜±Δ
˛ Í «√æ÷ Ò¬Δ ˜±Δ È‘Δ∫Õ Á≈Û∑Δ-’∂√ ¡Â∂ Íæ◊ ◊π± È≈È’ Á∂Ú ‹Δ Á∂ Ú∂Ò∂
ÂØ∫ √≈∂ «√æ÷ ÷Á∂ √È ¡Â∂ ◊πÏ≈‰Δ Á≈ Í≈· ’Á∂ √ÈÕ «¬√ ÂæÊ Á∂ √ß’∂Â
Á‹ ‘È :

√Ø‘‰∂ È’ «‹√ ¶ÓÛ∂ Ú≈Ò≈® (◊π± È≈È’)

√≈Ï √±«Â Á√Â≈ «√≈® (◊π± ¡‹È Á∂Ú)

«√æË ˛ ◊π± ◊ßzÊ √≈«‘Ï ÁΔ Â≈«Ï¡≈ ÚΔ ¡«‹‘∂ ±Í Ú≈Ò∂ «√æ÷ ‘Δ

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACC ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACD

ÏΔ‹ ÓßÂz ÁÙÈ
«ÈÓÒ «√ßÿ ’Ò√Δ «⁄ Íπ√Â’ “ÏΔ‹ ÓßÂz ÁÙÈ” «Ú⁄ Ò∂÷’ È∂
‘∂·ª «ÁæÂ∂ «Ú⁄≈ «Ú¡’ ’ΔÂ∂ ‘ÈÕ
A. ÏΔ‹ ÓßÂz Á∂ ÷πÒ∑∂ ӱߑ Ú≈Ò∂ ¿±Û∂ Á≈ ¿π⁄≈È ˙¡ß’≈ È‘Δ∫, «‹Ú∂∫
«’ Íz√ß◊ ¡Èπ√≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛, √◊Ø∫ «¬’Ø (¡ÈßÈÂÂ≈ Âæ’) ˛Õ
C. 1+˙ «¬’ «È¡æ÷≈ ¡æ÷ ˛, ÁØ ¡ß◊ È‘Δ∫Õ
ÂΔ‹∂ Èπ’Â∂ ÂØ∫ Ú◊À Í«‘Ò∂ ÁØ, ÍzßÍ≈ ÂØ∫ ‘‡ ’∂ ‘È ¡Â∂ «ÚÚ≈Á Á≈
Ëπ≈ ω √’Á∂ ‘ÈÕ Í«‘Òª «ÚÚ≈ÁΔ Èπ’«Â¡ª ”Â∂ «Ú⁄≈ ’ª◊∂Õ «Ú⁄≈
’È ÂØ∫ Í«‘Òª ÓÀ∫ ¡≈͉≈ Óæ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ √ßßÏßË «Ú⁄ √ÍæÙ‡ ’È≈ ⁄≈‘πßÁ≈
‘ª, «‹√ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ Í«‘Ò∂ ÁØ Èπ’«Â¡ª Á≈ ‹≈«¬˜≈ «Ò¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
◊πÏ≈‰Δ «¬’ «◊¡≈È◊Δ ‘À, ¡Ê≈ «¬√ ÁΔ √Óæ◊Δ Â’ÙΔÒ
«Ú⁄≈Ë≈≈ ”Â∂ «ÈÌ ˛Õ «¬‘ «Ú⁄≈Ë≈≈ «¬’ ÊΔ«√˜ Á∂ ±Í «Ú⁄ Íz√ÂπÂ
’ΔÂΔ ◊¬Δ ˛, «‹√ ˘ ¡√Δ∫ ◊π± ◊ßzÊ √≈«‘Ï Á∂ È≈Ó È≈Ò Ô≈Á ’Á∂ ‘ªÕ
◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ «¬’ ÊΔ«√˜ Á∂ √≈∂ ◊π‰ ‘ÈÕ «¬√ ÊΔ«√˜ Á≈ ±Í’
Íæ÷ ≈◊ª ¡Â∂ ≈◊‰Δ¡ª «Ú⁄ «È‘ ˛ ¡Â∂ «ÚÙ≈ ˛, ÍzÓ≈ÂÓ≈-¡≈ÂÓ-
Íz«’ÂΔ «Ú⁄’≈ √ßÚ≈ÁÕ ÊΔ«√˜ Á≈ «È⁄ØÛ ˛ ÏΔ‹ ÓßÂz, «¬√ Á≈ √≈ ˛ Ó±Ò
ÓßÂz, ‹Í𠫬√ ÁΔ Íz√Â≈ÚÈ≈ ˛ ¡Â∂ √Óæ◊Δ Ï≈’Δ ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ ˛Õ «√æË∂
ÙÏÁª «Ú⁄ ÏΔ‹ ÓßÂz Á≈ «Ú√Ê≈ ˛, Ó±Ò ÓßÂz, Ó±Ò ÓßÂz Á≈ «Ú√Ê≈ ˛, ‹Íπ
¡Â∂ ‹Íπ Á≈ «Ú√Ê≈ ˛ Ï≈’Δ Á≈ ◊zßÊ √≈«‘ÏÕ ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ «‹ßÈΔ
ÚΔ Ï≈‰Δ ˛, ı≈√ ’’∂ ◊π± È≈È’ ⁄ Ï≈‰Δ, √≈Δ ÁΔ √≈Δ «Ú«◊¡≈È’
«Ú⁄≈Ë≈≈ ”Â∂ «ÈÌ ˛Õ ◊π± È≈È’ È∂ ‹ΔÚÈ Á∂ ÍzÓπæ÷ Íø‹ Âæª ÁΔ ◊æÒ
’ΔÂΔ ‘À, Ïz«‘Óß‚ Á∂ ¡ÈßÂΔ «Ú√Ê≈ ÁΔ ◊æÒ ’ΔÂΔ ˛ ¡Â∂ ‹ΔÚÈ ÁΔ¡ª
ÚßÈ◊Δ¡ª Á∂ √ÓÂπÒÈ ÁΔ ◊æÒ ’ΔÂΔ ˛ ¡Â∂ ÍzÓπæ÷ ÂΩ ”Â∂ «¬√ «√zÙ‡Δ ÁΔ ‘Ø∫Á
«Íæ¤∂ «’√∂ ÍÓ Ù’ÂΔ (ÍzÓ≈ÂÓ≈) Á∂ ‘æ√ ÁΔ ◊æÒ ’ΔÂΔ ˛Õ ‹Á «¬‘ Ù’ÂΔ
¡’Ò Á∂ ◊∂Û «Ú⁄ È≈ ¡≈¬Δ ª «ÁÏ-«ÁzÙ‡Δ ≈‘Δ∫ ¿π√ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ ’È
Á≈ ‹ÂÈ ’ΔÂ≈ ˛Õ (È؇-«ÁÏ-«ÁzÙ‡Δ ÏΩË’ Í√≈ª Á≈ √πÓ∂Ò ˛, «‹√ ≈‘Δ∫
«¬√ «√zÙ‡Δ Á∂ Ì∂Á ÷ØÒ∑∂ ‹ªÁ∂ ‘È, «¬‘ ÿØ «◊¡≈È ÁΔ Íz≈ÍÂΔ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄
¿πÂÍøÈ ‘πßÁΔ ˛Õ) ÏΔ‹-ÓßÂz «¬’ ÍÓ Ù’ÂΔ ÁΔ √Ì ÂØ∫ √ß÷∂Í Í«Ì≈Ù≈ ˛,
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACE
«‹√ ˘ «√æ÷ ËÓ Á∂ «◊¡≈È ÷Ø‹Δ¡ª È∂ «¬’ ¡æ÷ «’‘≈ ˛ ¡Â∂ ’Ò√Δ ‘Øª
“«È¡æ÷≈ ¡æ÷” «Ò«÷¡≈ ˛Õ «¬√ ¡æ÷ È≈ÒØ∫ «È¡æ÷≈ ÚË∂∂ „π’Úª ˛,
«’¿π∫«’ ÏΔ‹ ÓßÂz «¬’ (1) ‹Ø ¡ß’Û≈ ˛ ¡Â∂ ¿±Û≈ (˙) ‹Ø ¡æ÷ ˛, Á∂ √Ó≈√
ÂØ∫ ω≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
ÏΔ‹ ÓßÂz Á≈ «¬’ (1) ◊π± È≈È’ ÁΔ ¡ÁπæÂΔ Á∂‰ ˛ ¡Â∂ ÷πæÒ∑∂ ӱߑ
Ú≈Ò≈ ¿±Û≈ (˙) ˙¡ß’≈ Á≈ √ß«÷Í ±Í Ì≈√Á≈ ˛Õ ˙¡ß’≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Óª‚±’Ô ¿πÍ«ÈÙÁª «Ú⁄ ‘Ø¬Δ «‹æÊ∂ «¬√ ˘ ÍÓ Ù’ÂΔ Á∂
ÂzÀ’≈ÒΔ «Ú√Ê≈ ÂØ∫ ÚΔ Í∑∂ «Ú⁄È Á∂ ¡ʪ «Ú⁄ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
Óª‚±’Ô ¿πÍ«ÈÙÁ «Ú⁄ “˙Ó ¡Â∂ ˙¡ß’≈” ˘ √ßÓÌ≈ÚΔ ¡ʪ «Ú⁄ Ú«Â¡≈
«◊¡≈ ˛ ¡Â∂ «¬È∑ª ÙÏÁª ˘ ÍÓ Ù’ÂΔ (ÍzÓ≈ÂÓ≈) Á∂ √±⁄’ Áæ«√¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
˙Ó ÚΔ ÏΔ‹ ÓßÂz ÁΔ Â∑ª Ï‘π √≈∂ Óߪz Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ Ò◊≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ
◊π± È≈È’ Á∂ √Ó∂∫ ˙¡ß’≈ ˘ ’∂ÚÒ «ÂßÈ Á∂Úª, Ïz‘Ó≈, «ÚÙ˘ ¡Â∂
Ó‘∂Ù Âæ’ ‘Δ √ΔÓ ’ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ È≈Ò∂ «¬√ ˘ «ÂßÈ Ó≈È«√’
¡Úæ√Ê≈Úª, ‹≈«◊zÂ, √πÍÈ ¡Â∂ √π÷ØÍÂΔ Á≈ ¡≈Ë≈ ÚΔ Óß«È¡≈ ‹≈‰ Òæ◊≈
√ΔÕ «¬È∑ª ’≈Ȫ ’’∂ «¬√ ÁΔ ÓΩ«Ò’ Ì≈ÚÈ≈ ¬∂’ ÂØ∫ ¡È∂’ ¡ʪ «Ú⁄
ÏÁÒ ◊¬ΔÕ ˙¡ß’≈ ÁΔ ¡È∂’ Óπ÷Δ Ì≈ÚÈ≈ ’’∂ Á∂ÚΔ Á∂ګ¡ª ÁΔ Í±‹≈,
Ïπæ ͱ‹≈ ¡Â∂ Íπ٠ͱ‹≈ ¡≈Ó ‘Ø ◊¬Δ ¡Â∂ ÌÓ ÍzË≈È ‘Ø «◊¡≈ √ΔÕ ◊π±
È≈È’ È∂ «¬√ ÍzÊ≈ ˘ ÂØÛÈ Ò¬Δ ¿π√ ÍÓ √’ÂΔ ÁΔ ¡«‹‘Δ Í«Ì≈Ù≈
’ÈΔ ⁄≈‘Δ «‹√ Á≈ «√¯ «¬’Ø ¡Ê «È’Ò∂Õ «¬√ Ò¬Δ ¿πÈ∑ª «¬’ (1)
◊«‰Â Ú◊∂ «È√«⁄ «Ú«◊¡≈È ÂØ∫ «Ò¡≈ ¡Â∂ ˙¡ß’≈ ÁΔ ÓΩ«Ò’ Ì≈ÚÈ≈
˘ ÓπÛ √π‹Δ ’È Ò¬Δ ¿π√ ˘ ¿±Û≈ (˙) ¡æ÷ «Ú⁄ √ß÷∂Í ’ «Ò¡≈Õ
ÍßÍ≈ ˘ ¡≈Ë≈ ω≈ ’∂ «√‹∂ ÈÚ∂∫ «Ú⁄≈ª ÁΔ ¿πÂÍÂΔ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÚË∂∂
’≈‹’≈Δ «√æË ‘πßÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÓßÈΔ-ÍzÓßÈΔ ◊æÒ ˛ «’ ◊π± È≈È’ È∂ ¡≈͉∂
«Ú⁄≈ ÒØ’ª Âæ’ Í‘πß⁄≈¿π‰ Ò¬Δ ÒØ’ª ÁΔ Ì≈Ù≈ (ÏØÒΔ) ‘Δ ÚÂΔÕ «¬‘Δ
’≈È √Δ «’ ¿πÈ∑ª ÁΔ Ï≈‰Δ ÒØ’ª «Ú⁄ ÚË∂∂ Íz⁄æÒ ‘جΔÕ “˙¡ß’≈” ÙÏÁ
ª ¿π√ Ú∂Ò∂ ÁΔ Ë≈«Ó’ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á≈ Ëπ≈ √Δ, «‹√ Á≈ ÍzÔØ◊ ◊π± È≈È’
ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ Ó‘æÂÚͱÈ, „π’Úª, √πÌ≈Ú’ ¡Â∂ ’πÁÂΔ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ
˙¡ß’≈ Á∂ ÓΩÒ’ ¡Ê ˘ ÓπÛ √π‹Δ ’È Ò¬Δ ◊π± È≈È’ È∂ ÷≈√ ’’∂
≈◊π ≈Ó’ÒΔ «Ú⁄ “Áæ÷‰Δ ˙¡ß’≈” È≈ÓΔ Ï≈‰Δ ¿π⁄≈ΔÕ «¬‘ Ï≈‰Δ ED
¤ßÁª «Ú⁄ ˛ ¡Â∂ Íø‹≈ÏΔ Ú‰Ó≈Ò≈ Á∂ ’πfi ¡æ÷ª ˘ ¡≈Ë≈ ω≈ ’∂ «Ò÷Δ
◊¬Δ ˛Õ «¬√ Á≈ ÍzË≈È «ÚÙ≈ ¿π√ Ú∂Ò∂ ÁΔ Ïz≈‘Ó‰Δ √Ø⁄ Ú≈ÒΔ ÍÛ∑Δ-«Ò÷Δ
‹Ó≈ ˘ √∂Ë Á∂‰ ÚæÒ «¬Ù≈≈ ’Á≈ ˛Õ Í«‘Ò≈ ¤ßÁ ˙¡ß’≈ Á∂ Ì≈Ú≈Ê
√ßÏßËΔ ˛Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACF
 ˙¡ß’≈« Ïz‘Ó≈ ¿πÂÍ«ÂÕ Á∂ Ùπ± «Ú⁄ √ß÷∂Í Ó±Ò ÓßÂz ¡≈Ó ÂΩ ”Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈Õ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ Íæ«¡ª
˙¡ß’≈« ’Δ¡≈ «‹«È «⁄«ÂÕ ¡ßÁ ͱ≈ ‹ª √ß÷∂Í Ó±Ò ÓßÂz ¡≈Ó ’’∂ «’√∂ ≈◊ Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈
˙¡ß’≈« √ÀÒ ‹π◊ ̬∂Õ ˛Õ ÙÏÁª ‹ª ¤ßÁª «Ú⁄’≈ «¬√ ÁΔ ÚÂØ∫ È‘Δ∫ ‘جΔÕ «¬’ ʪ ”Â∂ (ÍÂ≈
˙¡ß’≈« Ï∂Á «ÈÓ¬∂Õ ICD/A) «‹æÊ∂ “√ÒØ’ √‘√«¥ÂΔ Ó‘Ò≈ 1 Ùπ± ‘πßÁ≈ ˛, ¿πÊ∂ ͱ≈ Ó±Ò ÓßÂz
˙¡ß’≈« ÙÏ«Á ¿πË∂Õ «Ò«÷¡≈ ˛Õ ¡◊ÒΔ √Â «Ú⁄ “ÍÛ∑ Íπ√Â’ √ß«Ë¡≈ Ï≈Áø” ÙÏÁ Á≈ ¡≈ßÌ
˙¡ß’≈« ◊πÓπ«÷ Â∂Õ ˛ ¡Â∂ Á√ √Âª Âæ’ «Ò«÷¡≈ ˛Õ Í Í«‘ÒΔ¡ª «ÂßÈ √Âª ÂØ∫ Ï≈¡Á “Ï≈‡
˙ÈÓ ¡÷ √π‰‘± ÏΔ⁄≈Õ È≈ Í≈Ú∂®2®”, ¡æ◊∂ Úæ÷Δ Ò≈«¬È Â∂ ˝ «Ò«÷¡≈ ˛Õ √≈Δ ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄
˙ÈÓ ¡÷π «ÂzÌÚ‰ √≈®1® ÏΔ‹ ÓßÂz ÁØ Ú≈ ¡≈«¬¡≈ ˛Õ ¡≈«Á ÏΔÛ Á∂ Íæ«¡ª ”Â∂ «Ò÷∂ Ó±Ò ÓßÂz ÁΔ
«Ú¿π∫ÂÏßÁΔ ÂØ∫ «√æË ˛ «’ ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ È∂ ÂÂ’∂ Á∂ ‘∂’ ÍæÂ∂ ”Â∂
¿πÍØ’Â ¤ßÁ Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ ‘Δ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÂØ∫ Ïz‘Ó≈ ÁΔ ¿πÂÍÂΔ Ï≈∂
¡Â∂ Ó±Ò ≈◊ª ‹ª Ï≈‰Δ¡ª Á∂ ¡≈ßÌ «Ú⁄ Ó±Ò ÓßÂz «Ò«÷¡≈ ˛Õ ÏΔ‹ ÓßÂz Á≈
√Ófi≈ ’∂ ¡È∂’Ú≈Á ÁΔ «ÓæÊ ”Â∂ √æ‡ Ó≈Δ ˛Õ ¡÷ΔÒ∂ Ú≈’ª «Ú⁄ Íø‚ª ˘
÷πæÒ∑∂ ӱߑ Ú≈Ò≈ ¿±Û≈ «Ò÷‰ Ò¬Δ, «’¿π∫«’ «¬’ √Â ÂØ∫ ÚæË Êª ⁄≈‘ΔÁΔ ˛,
“˙Ó ÈÓØ Á∂ ¡Ê √Ófi≈¬∂ ‘È ¡Â∂ «’‘≈ ‘∂ «’ ⁄Ó È≈Ù «‘ Íz≈Ïz‘Ó (Íẕ)
«¬√ Ò¬Δ «‹æÊ∂ «’Â∂ ÚΔ Ó±Ò ÓßÂz «Ò«÷¡≈ «ÓÒÁ≈ ˛, ¿πÊ∂ ‘Ó∂Ù≈ «¬’ √Â
Á≈ ‘Δ √±⁄’ ˛Õ «¬√∂ Â∑ª Á∂ «Ú⁄≈ Áæ÷‰Δ ˙¡ß’≈ Á∂ Íø‹Ú∂∫ ¡Â∂ √æÂÚ∂∫ ¤ßÁ
÷≈Ò∑Δ ¤æ‚Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ ‘π‰ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ˝ ◊πÏ≈‰Δ Á∂ ¤ßÁª
«Ú⁄Ø∫ ÚΔ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ
«Ú⁄’≈ «’¿π∫ È‘Δ∫ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈? «¬√ Á∂ «ÂßÈ ’≈È ‹≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ Í«‘Ò≈
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ˙¡ß’≈ ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ «‹Ú∂∫ ’Ò√Δ ‘ØΔ∫ «Ò÷Á∂ ‘È,
’≈È Êª ÁΔ «Ú¿π∫ÂÏßÁΔ Á≈ ˛, Á±‹≈ ˛ ‘ ÍÂ∂ ‹ª ≈◊ Á∂ Ùπ± ÂØ∫ Í«‘Òª
““æÏ Á∂ «√‹‰≈ÂÓ’ Íæ÷ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ˛Õ æÏ Á≈ «¬‘Ø Íæ÷ ‘Δ ¿π√ ÁΔ √Ï
¿π√ ¡≈Í≈ Ù’ÂΔ ÁΔ ¡≈ËÈ≈ Ò¬Δ ¡Â∂ ÂΔ‹≈ ˛, «‹æÊ∂ «Ò÷«Á¡ª ’جΔ
«Ú¡≈Í’Â≈ Á≈ √±⁄’ ˛ ‹Ø È≈È’ Ï≈‰Δ ÁΔ ÍzÊÓ «Ú⁄≈Ë≈≈ ˛Õ ÏΔ‹ ÓßÂz
ÌπæÒ-¸æ’ ‘Ø ◊¬Δ ‘ØÚ∂Õ
≈‘Δ∫ ◊π± È≈È’ È∂ ˙¡ß’≈ ÙÏÁ ˘ ¿π√ Á∂ Óπæ„Ò∂ ¡ʪ È≈Ò ‘Δ È‘Δ∫
¡æ◊∂ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘πßÁ≈ ‘À «’ ‹∂ ˝ Á≈ ¿π⁄≈‰ «¬’ ˙¡ß’≈ ˛ ª
‹Ø«Û¡≈, √◊Ø∫ ¿π√ Á∂ ¡æ◊∂ «¬’ (1) Ò≈ ’∂ ˙¡ß’≈ ÙÏÁ ˘ ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∂
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ «¬√ Á≈ √ß’∂ «’¿π∫ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈? ‹ª Î∂ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ÏΔ‹
¡È∂’Ú≈ÁΔ ¡ʪ ÂØ∫ Óπ’ÂΔ ÚΔ Áπ¡≈¬ΔÕ
ÓßÂz «Ò÷ ’∂ ‘Δ ˙¡ß’≈ Á≈ Ó√Ò≈ «’¿π∫ È‘Δ∫ √πÒfi≈ «Ò¡≈ «◊¡≈?
¡◊Ò≈ √Ú≈Ò ˛ ÏΔ‹ ÓßÂz Á∂ ¿±Û∂ Á∂ ¿π⁄≈‰ ¡Â∂ ¿π√ Á≈ ◊πÏ≈‰Δ
◊πÏ≈‰Δ ¤ßÁª «Ú⁄ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ ˛Õ ¤ßÁª «Ú⁄ Ó≈Âzª ¡Â∂ Ú‰ª ÁΔ
Á∂ ÙÏÁª ¡ßÁ È≈ Ú«Â¡≈ ‹≈‰≈Õ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «¬‘ Á∂÷‰≈ Ò≈‘∂ÚßÁ
«◊‰ÂΔ ˜±Δ ‘ÀÕ ı≈√ ’’∂ ‹∂ ¤ßÁª ˘ ≈◊ª «Ú⁄ Ïßȉ≈ ˛ ª ¡æ÷ª ¡Â∂
‘∂◊≈ «’ √zΔ ’Â≈Íπ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ (¡≈«Á ÏΔÛ) «Ú⁄ ÏΔ‹ ÓßÂz, Ó±Ò ÓßÂz Á∂
Ò◊ª-Ó≈Âzª Á≈ «‘√≈Ï-«’Â≈Ï ¤ßÁ «ÚË≈È ¡Èπ√≈ ͱ≈ ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ˛Õ
Óß◊Òª È≈Ò «’æÊ∂-«’æÊ∂ ¡≈«¬¡≈ ˛Õ ’Ò√Δ ‘Øª «¬È∑ª ÁΔ «◊‰ÂΔ Íz⁄æÒÂ
«¬‘ «‘√≈Ï-«’Â≈Ï Ò◊≈ Ó≈Âzª √Ó∂∫ ÙÏÁ Á∂ ͱ∂ ¿π⁄≈‰ È≈Ò ‘Δ √‘Δ
¤ÍΔ ‘Ø¬Δ ÁÓÁÓ≈ √≈«‘Ï Ú≈ÒΔ ÏΔÛ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ’ΔÂΔ ‹≈ÍÁΔ ˛Õ Í Ì≈¬Δ
æ«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ ¿π⁄≈‰ ‘ ÙÏÁ Á≈ √ΔÓ ‘πßÁ≈ ‘À, È‘Δ∫ ª ÒÀ¡
◊πÁ≈√ ÁΔ ’ÒÓ È≈Ò «Ò÷Δ “¡≈«Á ÏΔÛ” «Ú⁄ «¬È∑ª ÁΔ «◊‰ÂΔ ¡Â∂ √Ê≈È
«ÊÛ’ ‹ªÁΔ ˛Õ «¬‘Δ ’≈È ‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ÏΔ‹ ÓßÂz Á∂ ¿±Û∂
Íz⁄Ò ÏΔÛ È≈Ò «¬È«ÏßÈ Ó∂Ò È‘Δ∫ ÷ªÁ∂Õ “¡≈«Á ÏΔÛ” Á≈ Ú∂Ú≈ «¬√
˘ ‹Ø, «¬’ ¡æ÷ ˛, È‘Δ∫ Ú«Â¡≈ «◊¡≈Õ ˙¡ß’≈ Á∂ ¿π⁄≈‰ «Ú⁄ √æÂ
Íz’≈ ˛Õ
Ó≈Âzª Ò◊ÁΔ¡ª ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª √æª Á≈ ¿π⁄≈‰ Úæ÷∂-Úæ÷∂ ¤ßÁª Á≈ ÂØÒ-
ͱ≈ Ó±Ò ÓßÂz -BB Ú≈
Âπ’ªÂ ¡Â∂ ÒÀ Ï’≈ æ÷‰ Ò¬Δ ˜±Δ ˛Õ
√ß÷∂Í Ó±Ò ÓßÂz -BAH (˝ √«Â◊π Íz√≈«Á) Ú≈
˝ -B Ú≈
˙¡ß’≈« Ïz‘Ó≈ ¿πÂÍ«Â -AF Ó≈Âzª
˝ È≈È’ -A Ú≈
˙¡ß’≈« ’Δ¡≈ «‹«È «⁄«Â -AF Ó≈Âzª
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ͱ≈ Ó±Ò ÓßÂz ÍøÈ≈ B/B, ““√±⁄Δ ÍÂz ÍØÊΔ ’≈ ÂÂ’≈
ܻ
≈◊ª ’≈”” ”Â∂ «ÓÒÁ≈ ‘∂Õ Í √≈∂ ÂÂ’∂ Á∂ Íø«È¡ª Á∂ √æ‹∂ Í≈√∂ Á∂ ‘≈ÙΔ¬∂
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACG ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACH
 ˙ÈÓ ¡÷ √π‰‘π ÏΔ⁄≈π -AE Ó≈Âzª
˙ÈÓ ¡÷π «ÂzÌÚ‰ √≈π -AE Ó≈Âzª
-◊π± È≈È’ (Áæ÷‰Δ ˙¡ß’≈)
◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ’¬Δ ¤ßÁ «ÓÒÁ∂ ‘È, «‹Ú∂∫ √Ø·≈ («¬√ Á∂ ⁄≈ ⁄‰
‘ßπÁ∂ ‘È, Í«‘Ò∂ «Ú⁄ AA Ó≈Âzª ¡Â∂ Á±‹∂ «Ú⁄ AC Ó≈Âzª ‘ßπÁΔ¡ª ‘ÈÕ), ⁄ΩͬΔ
(AE ‹≈ AF Ó≈Âzª), «ÈÙ≈ÈΔ (AC ¡Â∂ A@ Ó≈Âzª), √ÒØ’ (AF Ó≈Âzª) ¡≈«ÁÕ
ÏΔ‹ ÓßÂz «‹Ú∂∫ Í«‘Òª Áæ√ ¡≈¬∂ ‘ª, ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄≈Ë≈≈ ÁΔ
Í«Ì≈Ù≈ ˛Õ Í«Ì≈Ù≈ ‘Ó∂Ù≈ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ ÙÏÁª ‹ª ¡æ÷ª «Ú⁄ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ
˛Õ «¬‘ ‘Ó∂Ù≈ «√Ò∂÷ Ú‹Ø∫ ÚÂΔ ‹ªÁΔ ˛Õ ÏΔ‹ ÓßÂz ◊πÏ≈‰Δ ÁΔ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡
¡æ÷ª «Ú⁄ ’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ Í«Ì≈Ù≈ ˛Õ «¬√ Á≈ «Ú√Ê≈ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈
˛Õ ◊π± È≈È’ ≈◊π «ÏÒ≈Ú´ «Ú⁄ «Ò÷Á∂ ‘È-
¬∂’Ó ¬∂’ß’≈π «È≈Ò≈Õ
¡Óπ ¡‹ØÈΔ ‹≈«Â È≈ ‹≈Ò≈Õ
¡◊Ó ¡◊Ø⁄ ±Íπ È≈ ∂«÷¡≈Õ
÷Ø‹Â ÷Ø‹Â ÿ«‡ ÿ«‡ Á∂«÷¡≈Õ
‹Ø Á∂«÷ «Á÷≈ÚÀ «Â√ ’¿π Ï«Ò ‹≈¬ΔÕ
◊π Íz√≈«Á ÍÓ ÍÁπÍ≈¬ΔÕ
¿πÍØ’Â ¿πÁ≈‘‰ «Ú⁄ Ó±Ò ÓßÂz ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ‘ÀÕ ÏΔ‹ ÓßÂz ˘
√ÍæÙ‡ ÙÏÁª «Ú⁄ ¬∂’Ó (1) ¡Â∂ ¬∂’ß’≈π (˙) «Ò«÷¡≈ ˛Õ «¬√ Á≈ ‘Ø
«Ú√Ê≈ ◊π± È≈È’ ÁΔ Áæ÷‰Δ ˙¡ß’≈ ÁΔ Ï≈‰Δ «Ú⁄ ¤ßÁ ÈßÏ «¬’, Íø‹
¡Â∂ √æ «Ú⁄ ÚΔ ÌÒΔ̪ «ÓÒÁ≈ ˛Õ
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ È∂ ‹Ø ¡≈«Á ÏΔÛ Á∂ ’≈«ÂÏ ‘È, ¡≈Í‰Δ¡ª Ú≈ª
ÈßÏ AE, BF ¡Â∂ CI «Ú⁄ √ÍæÙ‡ ÂΩ ”Â∂ ÏΔ‹ ÓßÂz ¡Â∂ Ó±Ò ÓßÂz ÁΔ
«Ú¡≈«÷¡≈ ’ΔÂΔ ˛Õ
¬∂’≈ ¬∂’ß’≈π «Ò«÷ Á∂÷≈«Ò¡≈
¿±Û≈ ˙¡ß’≈π Í≈«√ Ï‘≈«Ò¡≈
(Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Ú≈ AE)
◊π ÍzÓ∂√π ‹≈‰Δ¡À √⁄∂ √⁄≈ È≈¿π Ë≈«¬¡≈Õ
«Èß’≈ ¡≈’≈π ‘Ø«¬ ¬∂’ß’≈π ¡Í≈π √Á≈«¬¡≈Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ACI
¬∂’ß’≈‘π √ÏÁ Ëπ«È ˙¡ß’≈ ¡’≈π ω≈«¬¡≈Õ
«¬Á± ‘ج∂ «Â«È Á∂Ú «Â‘π «Ó«Ò Á√ ¡ÚÂ≈ ◊‰≈«¬¡≈Õ
(Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Ú≈ BF)
¬∂’ß’≈𠫬’ª◊ «Ò«÷ ¿±Û≈ ˙¡ß’≈ «Ò÷≈«¬¡≈Õ
√«ÂÈ≈Ó ’Â≈ Íπ÷π «ÈÌ¿π ‘𫬠«ÈÚÀ √Á≈«¬¡≈Õ
¡’≈Ò Ó±«Â Í«÷ √Ø«¬ È≈¿π ¡‹±ÈΔ √ÀÌß Ì≈«¬¡≈Õ
◊πÍ√≈«Á √π ¡≈«Á √¸ ‹◊ ‹π◊ßÂπ ‘Ø∫Á ¡≈«¬¡≈Õ
(Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Ú≈ CI)
Ú≈ ÈßÏ CI ¡Â∂ AE «Ú⁄ ª ÏΔ‹ ÓßÂz Á∂ ◊πæfi∂ Ì∂Á Á∂ «Ú√Ê≈
Ú≈∂ ’Ø¬Δ Ùß’≈ È‘Δ∫ «‘ ‹ªÁΔ «’ ◊«‰Â Á≈ «‘øÁ√≈ «¬’ (1) «¬’ª◊ Á≈
Ò÷≈«¬’ ˛ ¡Â∂ ÷πæÒ∑∂ ӱߑ Ú≈Ò≈ ¿±Û≈ ¡æ÷ ˙¡ß’≈ Á≈ √Ó¡ÊΔ ˛Õ
Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÂØ∫ ÚæË ◊πÏ≈‰Δ ÁΔ¡ª ¡ßÁÒΔ¡≈ Ó˜ª ˘ ‘Ø ’Ω‰
√Ófi √’Á≈ ‘À? ¡≈«Á ◊zßÊ (ÏΔÛ) ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ú∂Ò∂ ‹Ø «Ú¿π∫ÂÏßÁΔ ◊π±
¡‹È Á∂Ú È∂ Ê≈ÍΔ ¿π√ «Ú⁄ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ Á≈ ÔØ◊Á≈È ÚΔ ¡≈͉Δ
«ÚÒæ÷‰Â≈ æ÷Á≈ ˛Õ Ó±Ò ÓßÂz Á∂ √Ófi‰-√Ófi≈¿π‰ «Ú⁄ ◊π±¡ª Á∂ √Ó’≈ÒΔ
«Ú¡≈«÷¡≈’≈ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÁΔ «Ò÷ ”Â∂ Ô’ΔÈ È≈ ’È≈ ˜≈ ÓπÙ’Ò
‘Δ È‘Δ∫, ˆÀ ’πÁÂΔ ÚΔ Ì≈√Á≈ ˛Õ Ô≈Á ‘∂ «’ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ ÁΔ¡ª Ú≈ª
«Ú⁄, ◊π± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ ‘Δ «Ú¡≈«÷¡≈ ˛Õ
¿πμÂ∂ Áæ«√¡≈ ˛ «’ «¬√ √±Í Á∂ ¿±Û∂ ÂØ∫ ˙¡ß’≈ «Ò«÷¡≈ ‹ªÁ≈Õ
√Ú≈Ò ÂÁ ‘æÒ ‘πßÁ≈ ‘À ‹∂ √≈˘ ◊π± È≈È’ «Ò÷Â Ó±Ò ÓßÂz ÁΔ ’≈ÍΔ «ÓÒ
‹≈Ú∂Õ Í ◊π± È≈È’ ÁΔ ‘æÊ «Ò÷ Á’≈ È‘Δ∫Õ ¡≈«Á ÏΔÛ «Ú⁄ È’Ò
’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ “‹Íπ” “◊π± ≈Ó Á≈√ ‹Δ ÁΔ ‘æÊ «Ò÷ ÂØ∫ Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ È∂
È’Ò ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ Áæ«√¡≈ ˛Õ (‹Íπ ◊π± ≈Ó Á≈√ ‹Δ¿π «’¡≈ Á√÷Â≈ ’≈
È’Ò)Õ «√æË ˛ «’ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª, Ó±Ò ÓßÂz, ◊π± ≈Ó Á≈√ ‹Δ È∂ «Ò÷ÂΔ ±Í
«Ú⁄ «Ò¡ªÁ≈Õ Í ¿πÈ∑ª ÁΔ ‘æÊ «Ò÷ ’≈ÍΔ ÚΔ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ ¡≈«Á ÏΔÛ
«Ú⁄ Ó±Ò ÓßÂz Á≈ Í«‘Ò≈ ‘æÊ «Ò÷ √±Í ◊π± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ Á∂ «È√≈‰π
(‘√Â≈ıÙ) Á∂ ±Í «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ˛Õ (¡≈«Á ÏΔÛ √¯≈ BIAA)Õ ’Ò√Δ ‘ØΔ∫
Íø‹Ú∂∫, ¤∂Ú∂∫, √æÂÚ∂∫, ¡æ·Ú∂∫, ÈΩÚ∂∫, Á√Ú∂∫ ◊π±¡ª Á∂ «È√≈‰ª Á∂ È≈Ò Ó≈Â≈
√≈«‘Ï Á∂ÚΔ ¡Â∂ Ó≈Â≈ √πßÁΔ Á∂ «È√≈‰ª Á∂ ¿πÂ≈ ÚΔ ¤≈Í∂ ‘ÈÕ ◊π±¡ª Ú∂Ò∂
«¬‘ ÍzÊ≈ √Δ «’ ¡≈͉∂ «Èæ‹Δ ‘√Â≈ıÙ È‘Δ∫ ’Á∂ √È, ÏΔ‹ ÓßÂz ‹ª √ß÷∂Í
Ó±Ò ÓßÂz ‘Δ ’ÒÓÏßÁ ’Á∂ √ÈÕ «¬‘ √Ì ˘ ÍÂ≈ ‘À «’ “Ȫ” Á∂ «Ò÷ÂΔ ±Í
¡Â∂ ‘√Â≈ıÙ «Ú⁄ ‘Ó∂Ù≈ «ÚÙ∂Ù ¡ßÂ ‘πßÁ≈ ˛Õ ◊π± √≈«‘Ϫ Á∂ «È√≈‰ª ÂØ∫
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AD@
ÚΔ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ ˙ Á∂ ‘√Â≈ıÙΔ ±Í ÚΔ «’ßÈ∂ «Ú«ÌßÈ ‘ÈÕ ÙÈ≈ıÂ
’Δ«Â¡ª ¿±Û∂ ÁΔ “’≈” Á∂ ÚΔ ’¬Δ √±Í ‘ÈÕ ’¬Δ «ÈÙ≈Ȫ «Ú⁄ «¬‘ “’≈”
¿πÍ ÚæÒ ‹ªÁΔ ˛, ’¬Δ¡ª «Ú⁄ ÊæÒ∂ ÚæÒ ‹ªÁΔ ˛ ¡Â∂ ’¬Δ¡ª «Ú⁄ Ú≈Ò-
ÚÒ∂Ú∂∫ ÷ªÁΔ È˜Δ ¡≈¿π∫ÁΔ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ «¬’ ‘Δ ÈÂΔ‹≈ ’愉≈ «’ «¬‘
«È√≈‰ «¬’Ø ËπÈΔ Á∂ ÍzÂΔ’ ‘È, ’πfi ¡„π’Úª Ò◊Á≈ ˛Õ ‹∂ ÏΔ‹ ÓßÂz Á≈
¿π⁄≈‰ «¬’Ø ¡ÈßÂÂ≈ Âæ’ ‘πßÁ≈ ª «¬‘ ◊πÏ≈‰Δ «Ú⁄ ˜± «’Â∂ È≈ «’Â∂
«Ú¡’ ‘Ø ‹≈‰≈ √Δ, «‹Ú∂∫ ˝ ÂØ∫ ¬∂’≈ ˙¡ß’≈ ‹ª ¬∂’ß’≈ «Ú¡’ ‘ج∂
‘ÈÕ
Íπ√Â’ √±⁄Δ :
A. ◊π± È≈È’ Â∂ Ì≈ÂΔ ËÓ ÁÙÈ (AIHB), Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿÕ
B. ‹Íπ‹Δ (AIFI), «ÚÈØÏ≈ Ì≈Ú∂Õ
C. ◊π± ◊ßzÊ √ß’∂ ’ØÙ (AIGA), «Í¡≈≈ «√ßÿ ÍÁÓÕ
D. ◊πÏ≈‰Δ ÁΔ¡ª «Ú¡≈«÷¡≈ Íz‰≈ÒΔ¡ª (AIH@), Â≈È «√ßÿÕ
E. Ú≈ª Ì≈¬Δ ◊πÁ≈√ √‡Δ’ (AIIB), «◊¡≈ÈΔ ‘˜≈≈ «√ßÿ, Ì≈¬Δ ÚΔ «√ßÿ
(√ßÍ≈Á’)Õ
F. √zΔ ’Â≈ÍπΔ ÏΔÛ Á∂ ÁÙÈ (AII@), Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿÕ
G. «ÚÙÚ ËÓ √ß◊z«‘ (AIGA), ¡ÀÒ.¡ÀÓ.‹ØÙΔ ¡Â∂ Ì≈¬Δ ‹ØË «√ßÿÕ
H. ÏΔ‹ ÓßÂz ÁÙÈ (AIIF), «ÈÓÒ «√ßÿ ’Ò√ΔÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADA
’«Ê Á√Ó ◊zßÊ «’Ú∂∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈?
«¬«Â‘≈√’ ÂºÊ ¡Â∂ ÍzÓ≈‰
’«Ê “Á√Ó ◊zßÊ” ÁΔ ÍzÓ≈‰’Â≈ Ï≈∂ Ú≈Á «ÚÚ≈Á «⁄ª ÂØ∫ ⁄ÒÁ≈
¡≈ «‘≈ ‘À Í «Í¤Ò∂ ’∞fi √≈Òª ÂØ∫ «¬‘ ‘Ø ÚΔ Óÿ ¿∞«·¡≈ ‘ÀÕ ’∞fi ÒØ’ «¬√
◊zßÊ ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ 鱧 «√zΔ ◊∞∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‘Øª Á∂ Á√Â∂ Ó∞Ï≈’ È≈Ò «Ò÷Δ
‘Ø¬Δ ÍzÚ≈È ’Á∂ ‘ÈÕ Í Ï‘∞Â∂ «ÚÁÚ≈È, ’∞fi Ï≈‰Δ ÂØ∫ «√Ú≈¬∂, «¬√ «Ú⁄ÒΔ
√≈Δ Ï≈‰Δ 鱧 Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ÁΔ «Ò÷ ÍÚ≈È È‘Δ∫ ’Á∂Õ «¬‘ «ÌßÈ «ÌßÈ
«Ú⁄≈ ¡º‹ Á∂ È‘Δ∫, √ÁΔ¡ª ÂØ∫ ⁄ÒÁ∂ ¡≈ ‘∂ ‘ÈÕ Í«‘Òª ª «’√∂ ËÓ ◊zßÊ
ÁΔ ÍzÓ≈‰’Â≈ Ï≈∂ ’Ø¬Δ «ÚÚ≈Á ÍÀÁ≈ ‘؉≈ ‘Δ ÓßÁ∂ Ì≈◊ª Ú≈ÒΔ ◊ºÒ ‘À ¡Â∂ ‹∂
«¬‘ Ú≈Á «ÚÚ≈Á Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘ ÚÒØ∫ ⁄∂ ‘ج∂ ◊zßÊ Ï≈∂ ‘ØÚ∂ ª «¬‘ ¡«Â¡ßÂ
Á∞Ì≈◊Δ ◊ºÒ ‘ÀÕ Í √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ ‹∂ «¬‘ Ú≈Á «ÚÚ≈Á Ù∞± ‘Ø«¬¡≈
‘À ª «¬√ Á∂ «Íº¤∂ ’جΔ-È-’Ø¬Δ ¡‹∂‘≈ ’≈‰, Ó√Ò≈, ÿ‡È≈ ‹ª «‘ºÂ ‹±
‘ØÚ∂◊≈ «‹√ È∂ «¬√ ÓßÁÌ≈◊Δ √Ø⁄ 鱧 ‹ÈÓ «ÁºÂ≈Õ ËÓª ÁΔ Ó≈‰ ÓÔ≈Á≈ ȱß
⁄‰ΩÂΔ Á∂‰ ‹ª ¡ª⁄ Í«‘⁄≈¿∞‰ Á∂ «˜ßÓ∂Á≈ ¡’√ ËÓª Á∂ ¿∞‘ ’≈’∞È
‘∞ßÁ∂ ‘È «‹È∑ª È∂ ’Ø¬Δ ≈‹ÈΔÂ’, √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ÷≈√ ’’∂ Ë≈«Ó’ Ò≈‘≈
ÒÀ‰≈ ‘∞ßÁ≈ ‘ÀÕ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ ÍÓ≈«‰’Â≈ 鱧 Ó∞ºÁ≈ ω≈’∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫ «√º÷ ËÓ
ÁΔ¡ª ‹Û∑ª «Ú⁄ Â∂Ò Á∂‰ «Íº¤∂ ÚΔ ’∞fi ¡‹∂‘∂ ‘Δ ’≈È ‘ÈÕ Á√Ó ◊zßÊ «’Ú∂∫
‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈? «¬√ √Ú≈Ò Á∂ ¿∞ºÂ Ò¬Δ Ó∂∂ ÚÒØ∫ «Ò÷∂ ÓΩÈΩ◊≈Î Á≈
÷∞Ò≈√≈ ‘≈˜ ‘ÀÕ
(¿). ◊∞±∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊÕ
(¡). «¬«Â‘≈√’ ÍzÓ≈‰ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊÕ
(¬). Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «ÓºÊ Á≈ ¡≈ßÌ: «¬’ ¯zß◊Δ √≈˜ÙÕ
(√). Á√Ó ◊zßÊ ¡Â∂ ‘Ø ÏΔÛªÕ
(‘). √ØË’ ’Ó∂‡Δ Á≈ Á√Ó ◊zßÊÕ
(’). ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ, ¡’≈Ò Â÷ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊÕ
(÷). ¡ÔØ’Δ √«ÊÂΔ Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADB
(¿). ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ
«¬√ Ì≈◊ 鱧 ’∞fi ¡«‘Ó √Ú≈Òª È≈Ò Ù∞± ’Á∂ ‘ªÕ
A. ‹∂’ ◊∞±∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ “Á√Ó ◊zßÊ” ÁΔ ⁄È≈ ’ΔÂΔ ‘∞ßÁΔ Âª ’Δ
«¬√ Á≈ Ȫ ◊∞±∞ ’≈Ò ÂØ∫ ‘Δ «√º÷ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ ¡ß’ È≈ ‘∞ßÁ≈ ¡Â∂
«¬√ Á≈ Íz’≈Ù Ë≈«Ó’ √Ê≈Ȫ Â∂ È≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈? ÷≈√ ’’∂ ’Δ
«¬√ Ï≈∂ «√º÷ª 鱧 ’Ø¬Δ √±‘ È≈ ‘∞ßÁΔ ¡Â∂ «¬√ Á≈ Ȫ ¿∞È∑ª Á∂ ÓȪ
«Ú⁄ Ú«√¡≈ ‘Ø«¬¡≈ È≈ ‘∞ßÁ≈?
B. ’Δ «¬√ ADBH √«Î¡ª Á∂ Úº‚ ¡’≈∂ ◊zßÊ Á≈ «˜’, Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘
Á∂ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰≈ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á, AHÚΔ∫ √ÁΔ «Ú⁄ Ò∞«’¡≈ «¤«Í¡≈
«‘ßÁ≈?
C. √Ì ÂØ∫ Ó‘ºÂÚͱÈ ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’, ’Δ «¬√ ◊zßÊ Á≈ «˜’ ◊∞± √≈‘Ï
ÚÒØ∫ ı∞Á ‹ª ¿∞È∑ª ÚÒØ∫ √«Â’≈∂ ‘ج∂ EB ÁÏ≈Δ ¡≈«ÈÈ «√º÷ª È∂
¡≈‰Δ¡ª «Ò÷ª «Ú⁄ È≈ ’ΔÂ≈ ‘∞ßÁ≈?
D. ¡‹∂‘∂ ¡Á∞ÂΔ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ◊zßÊ ÁΔ Ó‘ºÂ≈ È±ß Óº∞÷ º÷«Á¡ª, ’Δ «¬√ Á≈
«˜’ «È’‡ ÚÂΔ ’ÚΔ¡ª, Ò∂ ÷ ’ª ‹ª Úº ÷ Úº ÷ Ì≈ÙªÚª Á∂
«¬«Â‘≈√’≈ª È∂ «’Â∂-È-«’Â∂ ¡≈Í‰Δ¡ª «Ò÷ª «Ú⁄ È≈ ’ΔÂ≈
‘∞ßÁ≈?
E. ’Δ ◊∞± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÚÒØ∫ √ßÍ≈Á ’ΔÂ∂ ◊¬∂ «√zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï
(«‹√ Èß± ’Â≈Í∞Δ ÏΔÛ ‹ª ¡≈«Á ◊zßÊ ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À) ÁΔ ÏΔÛ
Á∂ ◊∞± ÿ Á∂ «ÚØËΔ¡ª, Ó‘≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ ¡Â∂ «Ïz«‡Ù √’≈
Á∂ ‘ºÊª «Ú⁄ ◊∂Û∂ ÷≈‰ Á∂ Ï≈Ú‹±Á «√÷ª È∂ ¿∞√ 鱧 √ßÌ≈Ò ’∂ È‘Δ∫
º«÷¡≈? «¬√∂ Âª ‹∂ Á√Ú∂∫ ◊∞± √≈«‘Ï È∂ «’√∂ ◊zßÊ ÁΔ ⁄È≈ ’ΔÂΔ
‘∞ßÁΔ Âª ÒÛ≈¬Δ¡ª, ÿÒ±ÿ≈«¡ª ¡Â∂ ’∞ÁÂΔ ¿∞ÊÒ-Í∞ÊÒ Á∂ Ï≈Ú‹±Á
ÚΔ, ’Δ «√º÷ª È∂ «¬√ ÁΔ ≈÷Δ ‹≈Ȫ Ú≈ ’∂ ÚΔ È≈ ’ΔÂΔ ‘∞ßÁΔ?
F. «√zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡È∂’ «√º÷ª È∂ «¬√ ȱß
˜∞Ï≈ÈΔ Ô≈Á ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ √ΔÕ ’Δ Á√Ó ◊∞± ÚÒØ∫ «Ò÷∂ «’√∂ Á√Ó
◊zßÊ È±ß ¿∞‘ ¿∞√∂ ÙË≈ È≈Ò Ô≈Á È‘Δ∫ √È ’ √’Á∂?
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‘Øª Á∂ √Ó’≈ÒΔ ¡Â∂ «È’‡ÚÂΔ Ë≈«Ó’ ¡Â∂
≈‹ÈΔÂ’ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ «¬È∑ª √Ú≈Òª Á∂ ¿∞ºÂ È‘Δ∫ «ÓÒÁ∂Õ ◊∞∞± √≈«‘Ï √ßÈ
AG@H ¬Δ. «Ú⁄ ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¬∂Õ «¬√ ’≈Ò ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ò÷Δ¡ª ◊¬Δ¡ª
Ë≈«Ó’ Í∞√Â’ª, ≈‹ÈΔÂ’ ؘÈ≈Ó«⁄¡ª ¡Â∂ «¬«Â‘≈«√’ Á√Â≈Ú∂˜ª «Ú⁄
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADC
«’√∂ “Á√Ó ◊zßÊ” Á≈ «˜’ È‘Δ∫ ¡≈«¬¡≈Õ «¬‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Ú⁄ “Á√Ó ◊zßÊ”
ÁΔ ¡‰‘Ø∫Á Ï≈∂ «¬’ √Ì ÂØ∫ Ó‘ºÂÚͱÈ ¡Â∂ «È‰≈«¬’ √ϱ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫
Ï≈¡Á “Á√Ó ◊zßÊ” ÁΔ ‘Ø∫Á Ï≈∂ √Î≈¬Δ Í∂Ù ’È ÁΔ ’Ø¬Δ ◊∞È‹≈«¬Ù ‘Δ È‘Δ∫
«‘ ‹ªÁΔÕ √Ú≈Ò ¡Â∂ ¿∞ºÂ ÁØÚ∂∫ «¬Ê∂ ‘Δ ıÂÓ ‘Ø ‹≈‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ Í Î∂
ÚΔ ’¬Δ «√º÷ª, √ߪ, ‡’√≈Òª ¡Â∂ ÷≈√ ’’∂ ’º‡ÛÚ≈ÁΔ «‘ßÁ± √ß√Ê≈ ¡≈.
¡À√. ¡À√. Á∂ ‘ºÊΔ∫ ⁄Û∑∂/«Ú’∂ ‘ج∂ ¡÷ΩÂΔ «√º÷, «√÷ «ÚÁÚ≈È ¡Â∂ ’∞fi «‘ßÁ±
«¡≈√ª Á∂ Â÷ª Á∂ «√º÷ ‹Ê∂Á≈, ’Ê “Á√Ó ◊zßÊ” 鱧 ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ
ÁΔ «’ ◊Á≈ȉ ÂØ∫ ◊∞∂˜ È‘Δ∫ ’Á∂Õ ¿∞È∑ª Í≈√ ’Ø¬Δ ·Ø√ √ϱ ȑΔ∫ ¡Â∂
«‹‘Û∂ ◊ß„-Â∞ºÍ ’’∂ ÁÒΔÒ «‘ Ó≈Û∂ Ó؇∂ √ϱ Í∂Ù ÚΔ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘È,
¿∞‘ ‹ª ª Ì≈Ú’ ËÓ ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄Ø∫ ‹ÈÓ∂ ‘È ¡Â∂ ‹ª ’º‡ÛÚ≈ÁΔ «‘ßÁ±¡ª
Á∂ ‡∂‡∂ ⁄Û∑∂ «√º÷ª ¡Â∂ ÷∞ÁÍz√ ≈‹ÈΔÂ’ ⁄≈Òª Â∂ ¡Ë≈ ‘ÈÕ «¬√
«Ú«◊¡≈È’ Ô∞º◊ «Ú⁄ √⁄≈¬Δ Á≈ ͺ÷ ·Ø√ ÍÓ≈‰ ¡Â∂ Í∞÷Â≈ ÁÒΔÒ ÂØ∫
Ú◊À È‘Δ∫ ͱ«¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ ¡√Δ∫ ¬∂Ê∂ ’Ê “Á√Ó ◊zßÊ” Ú≈∂ Í≈¬∂ ‘ج∂
Ì∞Ò∂«÷¡ª 鱧 Á± ’È Ò¬Δ √ß’∂Í «Ú⁄ «¬«Â‘≈√’, ≈‹ÈΔÂ’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’
ÂºÊ Í∂Ù ’ª◊∂Õ
(¡). «¬«Â‘≈√’ ÍzÓ≈‰ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ
◊∞∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ «√º÷ ËÓ Á∂ Á√Ú∂∫ ◊∞±∞ √ÈÕ ¿∞È∑ª Á∂ ’≈Ò «Ú⁄
⁄≈ Ò≈√≈ÈΔ ÿ‡È≈Úª Ú≈ÍΔ¡ª ‹Ø «Í¤Ò∂ ◊∞±¡ª È≈ÒØ∫ Ú÷Δ¡ª ¡Â∂ Ò≈√≈ÈΔ
‘ÈÕ Í«‘ÒΔ ÿ‡È≈ √Δ ı≈Ò√≈ ÍßÊ √≈‹È≈, Á±‹Δ «‘ ÓÔ≈Á≈ ’≈«¬Ó
’È≈, ÂΔ‹Δ ÁÓÁÓ≈ √≈«‘Ï Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Â¡≈ ’È≈ ¡Â∂ ⁄ΩÊΔ ◊∞± ◊zßÊ
√≈«‘Ï È±ß ◊∞◊ºÁΔ √Ω∫Í‰Õ «¬È∑ª √≈Δ¡ª ÿ‡È≈Úª Ï≈∂ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄
‹≈‰’≈Δ Á‹ ‘ÀÕ Í “Á√Ó ◊zßÊ” 鱧 ⁄‰ ÁΔ ÿ‡È≈ Ï≈∂ «’Â∂ ’Ø¬Δ ¿∞ÿ-
√∞ÿ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ √Â≈ÚΔ∫ ¡Â∂ ¡·≈ÚΔ∫ √ÁΔ¡ª Á∂ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ ’Ø¬Δ ÚΔ
¡‹∂‘≈ ÍzÓ≈‰ ‹ª Á√Â≈Ú∂˜ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ ‹Ø “Á√Ó ◊zßÊ” ÁΔ ‘Ø∫Á ÁΔ ◊Ú≈‘Δ
√ϱª √Ó∂ Í∂Ù ’Á≈ ‘ØÚ∂Õ ‘∂·ª ¡√Δ∫ ◊∞± √≈‘Ï È≈Ò Ï≈Ú√Â≈ «√º÷ ËÓ
ÁΔ¡ª ¿∞Ø’Â ⁄≈ ÓΔΔ ÍzßÍ≈Úª Ï≈∂ «¬«Â‘≈√ ◊Ú≈‘Δ¡ª Í∂Ù ’ª◊∂ ¡Â∂
È≈Ò ‘Δ ¿∞È∑ª ÚÒØ∫ ⁄∂ ◊¬∂ “Á√Ó ◊zßÊ” Ï≈∂ «ÓÒÁ∂ «’√∂ ÚΔ ÂºÊ È±ß Ì≈Ò‰ ÁΔ
’Ø«ÙÙ ’ª◊∂Õ
¡·≈ÚΔ∫ √ÁΔ Á≈ «√º÷ «¬«Â‘≈√
A. Ì≈¬Δ ÈßÁ Ò≈Ò: «‘ È≈Ó≈, ÂÈı≈‘ È≈Ó≈ ¡Â∂ √≈÷Δ «‘ ’Δ
(AEIE-AFII ¬Δ.)
Ì≈¬Δ ÈßÁ Ò≈Ò ‹Ø ÈßÁ Ò≈Ò ◊Ø¡≈ Á∂ Ȫ È≈Ò ÚΔ ‹≈‰∂ ‹ªÁ∂ ‘È,
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADD
◊∞∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ÁÏ≈Δ «√º÷ ¡Â∂ «ÚÁÚ≈È ’ÚΔ/√≈«‘Â’≈ √ÈÕ
¿∞È∑ª È∂ Ï‘∞ÂΔ ⁄È≈ ¯≈√Δ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ’ΔÂΔ «‹Ú∂∫ «˜ßÁ◊Δ È≈Ó≈, ÁΔÚ≈«È
◊ØÔ≈, ÂΩ√Δ¯-˙-√È≈, ‹Ø «Ï◊≈√, ◊ß‹ È≈Ó≈, Á√±∞Ò-«¬ÈÙ≈, ¡˜∞Ò-
¡Ò¯≈˜Õ «ÂßÈ ⁄È≈Úª Íß‹≈ÏΔ «Ú⁄ ÚΔ «ÓÒÁΔ¡ª ‘È «‹È∑ª Á∂ Ȫ ‘È
“‹Ø «Ï◊≈√”, “«‘ È≈Ó≈” ¡Â∂ “ÂÈı≈‘ È≈Ó≈”Õ ‹Ø «Ï◊≈√ «¬√∂ Ȫ ÁΔ
¯≈√Δ ’«ÚÂ≈ Á≈ Íß‹≈ÏΔ ¡È∞Ú≈Á ‘ÀÕ «‘ È≈Ó≈ ¡Â∂ ÂÈı≈‘ È≈Ó≈ «Ú⁄
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ¡Â∂ Ì≈¬Δ ÈßÁ Ò≈Ò «Ú⁄’≈ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Ï≈∂ «Ú⁄≈
Ú‡ªÁ≈ ‘ÀÕ «‘ÂÈ≈Ó≈, √ÂÒ∞‹ ’ß„∂ ¡≈ÈßÁÍ∞ «Ú÷∂ AEIE ¬Δ. «Ú⁄ «Ò«÷¡≈
«◊¡≈Õ «¬√ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÁΔ √≈‹È≈ ‹ª “«√ßÿ” ÙÏÁ ÁΔ ÚÂØ∫ È‘Δ∫ ’ΔÂΔ
◊¬Δ «’¿∞∫«’ ¿∞√ Ú∂Ò∂ º’ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ ¡‹∂ ı≈Ò√∂ ÁΔ √≈‹È≈ È‘Δ∫
√Δ ’ΔÂΔ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ¡≈͉∂ Ȫ È≈Ò «√ßÿ ÁΔ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ √ΔÕ «√ºË ‘À «’ «¬‘
AFII ¬Δ. ÂØ∫ Í«‘Òª ÁΔ ⁄È≈ ‘ÀÕ ÂÈı≈‘ È≈Ó≈ ı≈Ò√≈ √≈‹‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÁΔ
⁄È≈ ‘À «’¿∞∫«’ «¬√ «Ú⁄ ÙÏÁ “ı≈Ò√≈” ¡Â∂ “«√ßÿ” ¡≈Ó ÚÂ∂ ◊¬∂ ‘È
¡Â∂ ¡÷Δ «Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ÁΔ ¿∞√« ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ Õ «‘ È≈Ó≈ «Ú⁄ ◊∞±
Á√Ó∂Ù ‹Δ Á∂ «ÂßÈ ±Íª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ «ÂßÈ ±Í ‘È: «È◊∞‰,
√◊∞‰ ¡Â∂ ◊∞ÙÏÁÕ ◊∞± ‹Δ Î≈¿∞∫Á∂ ‘È «’ «¬‘ «ÂßÈØ ±Í «√zΔ ◊∞∞ ◊zßÊ
√≈«‘Ï «Ú⁄ ¡ß«’ ‘ÈÕ «‹√ È∂ Ó∂∂ ÁÙÈ ’È∂ ‘؉ ¿∞‘ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï È±ß
ÍÛ∑ ’∂, √∞‰ ’∂ ÁÙÈ ’’∂ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ
B. √ÀÈ≈Í«Â: √zΔ ◊∞ √ØÌ≈ (AGAA ¬Δ.)
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ‹ØÂΔ ‹Ø √Ó≈¿∞‰ (AG@H ¬Δ.) ÂØ∫ «ÂßÈ √≈Ò
Ï≈¡Á AGAA ¬Δ. «Ú⁄ «Ò÷Δ √ÀÈ≈Í«Â ÁΔ «Ò÷Â, “√zΔ ◊∞ √ØÌ≈” «ÓÒÁΔ ‘À
«‹√ Á≈ ’Â≈ ◊∞± √≈‘Ï Á∂ EB ¡≈«ÈÈ «√º÷ «Ò÷≈Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ «È√⁄∂ ‘Δ
«√’º„ √Δ Õ «¬√ «Ú⁄ ‹Ø ’∞fi ¿∞√ È∂ ÁÏ≈Δ ’ÚΔ ‘؉ ’ ’∂ ¡≈Í‰Δ ¡º÷Δ∫
Ú∂«÷¡≈ √∞«‰¡≈ √Δ, ¿∞‘Ø ’∞fi «Ï¡≈È ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ “√zΔ ◊∞ √ØÌ≈” «Ú⁄ «Ï¡≈È∂ ‘ج∂
«¬«Â‘≈√’ º Ê ª ÁΔ Â√ÁΔ’ Ó∞ ◊ Ò Ï≈ÁÙ≈‘ª Á∂ ÁÏ≈Δ Á√Â≈Ú∂ ˜ ª,
“¡«‘’≈«Ó-¡≈ÒÓ◊ΔΔ”, “¡ıÏ≈≈«Â-ÁÏ≈«-Ó∞¡ºÒª”, “ÂÚ≈Δ÷ Ó∞¡º˜Ó
Ù≈‘”, “Ï‘≈Á∞ Ù≈‘ È≈Ó∂” ¡Â∂ “Â≈Δ«÷ Ï‘≈Á∞ Ù≈‘” È≈Ò «ÓÒÁΔ ‘ÀÕ Óº∞’ÁΔ
◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ √ÀÈ≈Í«Â È∂ ◊∞±∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ ’≈Ò Á≈ ¡º÷Δ∫ «·º‚≈ ‘≈Ò
«Ï¡≈È ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞√ È∂ ◊∞± √≈‘Ï Á∂ ‹ΔÚÈ ÁΔ ¡«‘Ó ÿ‡È≈ ¡Ê≈ ı≈Ò√∂
ÁΔ √≈‹È≈ Ï≈∂ ÷∞Ò∑ ’∂ «Ò«÷¡≈ ‘À, «‘ ÓÔ≈Á≈ Á≈ «˜’ ’ΔÂ≈, ◊∞± ◊zßÊ
√≈«‘Ï È±ß ◊∞◊ºÁΔ Á∂‰ Ï≈∂ «Ò«÷¡≈, Í ’Ê TÁ√Ó ◊zßÊU Ï≈∂ «’Â∂ ÚΔ
’Ø¬Δ «˜’ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADE
C. Í⁄Δ¡ª √∂Ú≈Á≈√ (AGAA-AGCH):
«¬‘ ’¬Δ È≈Úª È≈Ò ‹≈‰Δ¡ª ‹ªÁΔ¡≈ ‘È «‹Ú∂∫ √≈÷Δ¡ª √∂Ú≈
Á≈√ ¿∞Á≈√Δ, Ó«‘Ò≈ Á√ª ’Δ¡ª √≈÷Δ¡ª, √≈÷Δ¡ª Á√ª Í≈ÂÙ≈‘Δ¡ª ’Δ¡ª
¡Â∂ Í⁄Δ¡ª Í≈ÂÙ≈‘Δ A@Õ «¬È∑ª Í⁄Δ¡ª «Ú⁄ E@ √≈÷Δ¡ª ‹ª ‘’≈«¬Âª
‘È ‹Ø Á√ª ◊∞z±¡ª ÁΔ¡ª ‹ΔÚÈΔ¡ª È≈Ò √ßÏßË ‘ÈÕ Í«‘Ò∂ ¡º· ◊∞±¡ª
È≈Ò Ú≈Ï√Â≈ «¬’ √≈÷Δ ‘À, ÈΩÚ∂∫ ◊∞± Ï≈∂ ⁄≈ ‘È ¡Â∂ Ï≈’Δ ÁΔ¡ª CH
Á√Ú∂∫ ◊∞± È≈Ò √ßÏßË ‹ΔÚÈ fi≈’Δ¡ª Ï≈∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄ Ó√ßÁª Á∂
«’Á≈ Ï≈∂ ’≈ÎΔ ’∞fi «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Í Á√Ó ◊zßÊ Ï≈∂ «¬’ ÚΔ
«Úª ȑΔ∫Õ «¬‘ √≈÷Δ¡ª ÚΔ «¬‘Ø «√ºË ’ÁΔ¡ª ‘È «’ ◊∞∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
Ú∂Ò∂ Á√Ó ◊zßÊ Ú◊Δ ’Ø¬Δ «Ò÷ ÓΩ‹±Á È‘Δ∫ √ΔÕ
D. ’∞«¬ «√ßÿ: ◊∞«ÏÒ≈√ Í≈ÂÙ≈‘Δ A@ (AGEA-?)
«¬√ ◊zßÊ Á≈ ’Â≈ «¬’ √«‘‹Ë≈Δ «√º÷ ’∞«¬ «√ßÿ ‘ÀÕ «¬‘ ◊zßÊ ◊∞±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰≈ ’È ÂØ∫ DC √≈Ò Ï≈¡Á «Ú⁄ «Ò«÷¡≈
«◊¡≈Õ «’¿∞∫«’ ’∞¡ «√ßÿ Ì≈¬Δ ÓÈΔ «√ßÿ Á≈ «È’‡ √Ó’≈ÒΔ «‘≈ √Δ «¬√
Ò¬Δ ◊∞«ÏÒ≈√ Í≈ÂÙ≈‘Δ A@ «Ú⁄ ¡ß’ Ú≈’ÎΔ¡Â ÓÈΔ «√ßÿ Á∂ «Ú¡≈«÷¡≈Ȫ
Â∂ ¡Ë≈ ‘À (ÎΩ‹≈ «√ßÿ, AIFH)Õ ¿∞√ Í≈√ √ÀÈ≈Í«Â ÁΔ “◊∞ √ØÌ≈” ¡Â∂
“Ï«⁄Âz È≈‡’” ÚΔ ÓΩ‹±Á √ÈÕ «¬√ Ò¬Δ ◊∞«ÏÒ≈√ Í≈ÂÙ≈‘Δ A@ «Ú⁄ ◊∞±
√≈«‘Ï Á∂ ‹ΔÚÈ Ï≈∂ √Ì ÂØ∫ ÚºË ÌØ√∂ÔØ◊ «Ú√Ê≈ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ «Ú⁄
Í«‘ÒΔ Ú≈ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÚÒØ∫ ÁÏ≈ √‹≈ ’∂ Íß‹ «√ Óß◊‰ Á≈ «˜’
‘ÀÕ «¬’ºÒ∂ «¬’ºÒ∂ «√º÷ 鱧 Âßϱ «Ú⁄ Ò‹≈«¬¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ¡◊Ò≈ «√ Óß◊‰ ÂØ∫
Í«‘Òª Ò‘± È≈Ò «ÌºfiΔ ÂÒÚ≈ ÁÏ≈ «Ú⁄ «Á÷≈¬Δ ◊¬ΔÕ «¬√ √≈∂ ’ΩÂ’ ÂØ∫
Ï≈¡Á Íß‹ª «√μ÷ª 鱧 ¡ß«Óz ¤’≈«¬¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ “«√ßÿ” Á≈ È≈Ó Á∂ ’∂ ’’≈
Í«‘È≈¬∂ ◊¬∂Õ Ó◊Ø∫ «¬√∂ Ï≈‡∂ ⁄Ω∫ ◊∞± √≈‘Ï ¡ß«Óz ¤º’ ’∂ ı∞Á ÚΔ «√ßÿ √‹
◊¬∂ «‹√ ’’∂ «¬‘ «Ó√≈Ò, T Ú≈‘ Ú≈‘ ◊∞∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ¡≈Í∂ ◊∞ ⁄∂Ò≈U
ÓÙ‘± ‘Ø ◊¬ΔÕ «¬√ ◊zßÊ «Ú⁄ ÷ß‚∂ ÁΔ Í≈‘∞Ò «Â¡≈ ’È ÁΔ «ÚËΔ ¡Â∂
¡ß«Óz ¤º’‰ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ «‘ Á≈ ÚΔ «˜’ ‘À ¡Â∂ Íß‹ ’’≈ª Á≈
Úȉ ÚΔ ‘ÀÕ «¬√ Í∞√Â’ Á∂ ÈΩÚ∂∫ ¡«Ë¡≈¬∂ «Ú⁄ ı≈Ò√≈ ÍßÊ ÁΔ √≈‹È≈
Ú≈∂ «Ú√Ê≈ ͱÏ’ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Í Á√Ó ◊zßÊ Ï≈∂ ’∞fi ÚΔ È‘Δ∫
«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈Õ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «‹√ ÏΔÛ È±ß ÓÈΔ «√ßÿ Á∂ Ȫ È≈Ò ‹ØÛ ’∂
Á√Ó ◊zßÊ Á≈ Ì∞Ò∂÷≈ Í≈«¬¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ’Δ ¿∞√ Ï≈∂ Ì≈¬Δ ’∞«¬ «√ßÿ 鱧 È≈
ÍÂ≈ ‘∞ßÁ≈ ‹Ø ÓÈΔ «√ßÿ ‘Øª Á≈ «È’‡ ÚÂΔ «‘≈ ‘À?
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADF

E. ’∂√ «√ßÿ «¤ºÏ: Ïß√≈ÚÒΔÈ≈Ó≈ Á√ª Í≈ÂÙ≈‘Δ¡ª ’≈ (AGGI ¬Δ.-?)
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ’∂√ «√ßÿ «¤ºÏ Á∂ “Ïß√≈ÚÒΔÈ≈Ó≈ Á√ª Í≈ÂÙ‘Δ¡ª
’≈” 鱧 AIGB «Ú⁄ ÂÈ «√ßÿ ‹º◊Δ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ‘∂· “Íı” È≈ÓΔ Íß‹≈ÏΔ
ÓÀ◊˜ΔÈ (√ßÍ. √∞«ßÁ «√ßÿ ’Ø‘ÒΔ) «Ú⁄ ¤≈«Í¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¿∞√ Ú∂Ò∂ ‹º◊Δ
¡Â∂ ’Ø‘ÒΔ ÁØ‘ª È∂ «¬‘ «È‰≈ ’ΔÂ≈ √Δ «’ Ì≈Ú∂∫ «¤ºÏ ÁΔ «¬‘ ⁄È≈
Í∞≈«È’ ’Ê≈ ’Ê≈Úª Á∂ ÍzÌ≈Ú ‘∂· «Ò÷Δ ◊¬Δ ‘À ª ÚΔ «¬√ «Ú⁄ ı≈Ò√≈
√≈‹È, Í≈‘∞Ò ¡Â∂ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï È±ß ◊∞◊ºÁΔ Á∂‰ Ï≈∂ ’¬Δ Ê≈Úª Â∂
«Ò«÷¡≈ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ
Ïß√≈ÚÒΔÈ≈Ó≈ «Ú⁄ ’∂√ «√ßÿ «¤ºÏ È∂ Í«‘ÒΔ Ú≈ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
ÚÒØ∫ ⁄∂ ◊¬∂ ÁØ ◊zßʪ Á≈ «˜’ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ¡≈«Á ◊zßÊ ËΔÓÒ Í≈√Ø∫ Óß◊Ú≈¿∞‰
Á≈ ‘Ú≈Ò≈ ÚΔ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ «¤ºÏ ¡È∞√≈ ◊∞∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ ◊∞±∞ ¡‹È
Á∂Ú ‹Δ ÚÒØ∫ √ßÍ≈Á ’ΔÂΔ ‘Ø¬Δ ÏΔÛ È±ß («‹√ 鱧 ¡≈«Á ◊zßÊ ‹ª ’Â≈Í∞Δ
ÏΔÛ ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À) ËΔÓÒ Í≈√Ø∫ Óß◊Ú≈ Ì∂«‹¡≈ Í ¿∞√ È∂ Ȫ‘ ’«Á¡ª
Â≈È∑≈ Ó≈ ’∂ «’‘≈ «’ «¬‘ √≈鱧 √≈‚∂ Á≈Á∂ È∂ «ÁºÂ≈ ‘À, ÂÀ鱧 «’¿∞∫ Á∂ Á¬Δ¬∂,
屧 ◊∞± ¬∂∫ ‘Ø «Ò÷ ÒÀÕ ËΔÓÒ ‹Δ Á∂ ’«‘‰ Á≈ «√ºË≈ ÓÂÒÏ «¬‘ √Δ «’ ‹Ø
Í∞Ù ◊∞± ÁΔ ◊ºÁΔ Â∂ «Ú≈‹Ó≈È ‘∞ßÁ≈ ‘À ¿∞∂√ 鱧 √≈Δ ◊∞Ï≈‰Δ ˜∞Ï≈ÈΔ Ô≈Á
‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ¡Â∂ ¿∞√ 鱧 Á∞Ï≈≈ «Ò÷ √’Á≈ ‘ÀÕ ÎÒ√±Í, ◊∞± √≈«‘Ï “◊∞±
◊zßÊ √≈«‘Ï” 鱧 ÷∞Á √ßͱÈ ’È Òº◊ ͬ∂Õ ¿∞√ Á≈ ¡≈’≈ ’≈ÎΔ Úº‚≈ ω
«◊¡≈ ¡Â∂ Úº‚∂ ¡≈’≈ 鱧 ¡√Δ∫ ¡’√ √Ó∞ßÁ ÁΔ «ÚÙ≈ÒÂ≈ È≈Ò ¡Òß’≈’
’Á∂Õ «¬√ Ò¬Δ «¤ºÏ È∂ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ ‹Δ ÚÒØ∫ «Ò÷∂ “¡≈«Á ◊zßÊ” 鱧 ‘Δ “√Ó∞ßÁ
√Á≈◊” ◊zßÊ Á≈ Ȫ «ÁºÂ≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊zßÊ ¿∞√ ¡È∞√≈ √ßÓ AGEH
(AG@A ¬Δ.) «Ú⁄ √√≈ ÈÁΔ Í≈ ’«Á¡ª ÈÙ‡ ‘Ø «◊¡≈ √ΔÕ «’√∂ Á±√∂
Ï∂È≈Óª ◊zßÊ Á≈ «˜’ ÚΔ ‘À ‹Ø Í«‘Ò∂ È≈ÒØ∫ Úº÷≈ √Δ ¡Â∂ «¬√ «Ú⁄ ¡ÚÂ≈
ÒΔÒ∑≈ ¡ß’ √ΔÕ «¬‘ ◊zßÊ ÚΔ, «¤ºÏ ¡È∞√≈, ‹ß◊ «Ú⁄ «÷ß‚-Í∞ß‚ «◊¡≈ √ΔÕ
Í«‘ÒΔ ÏΔÛ Á≈ ’Ø¬Δ ’Ø¬Δ ÍºÂ≈ «√ßÿª Á∂ ‘ºÊ Òº◊≈ √Δ «‹√ ÁΔ¡ª IA √Âª
«¤ÏÛ ‘Øª È∂ ÚΔ Á∂÷Δ¡ª √È ¡Â∂ Á±‹∂ ◊zßÊ Á∂ √ºÂ ͺÂ∂ Ò≈‘Ω Á∂ «¬’ «√ßÿ
‘ºÊ Òº◊∂ √È «‹È∑ª Áª ÁΔÁ≈ ÚΔ «¤ºÏ ‘Øª ’ΔÂ≈Õ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ ‹∂
«¤ºÏ È∂ “√Ó∞ßÁ √≈◊” ÁΔ¡ª IA √Âª ¡Â∂ ¡ÚÂ≈ ÒΔÒ∑≈ Ú≈Ò∂ ◊zßÊ Á∂
√ºÂ ÍÂ∂ Á∂÷∂ √È Âª ¿È∑ª Á≈ ¿∞Â≈ ‹ª Ú∂Ú≈ «’¿∞∫ È‘Δ∫ «ÁºÂ≈? Ó∞º’ÁΔ
◊ºÒ «¬‘ ‘À «‹È∑ª ÁØ ÏΔÛª Á≈ «˜’ ’∂√ «√ßÿ «¤ºÏ ’Á≈ ‘À ¿∞‘ ª ÈÙ‡
‘Ø ◊¬Δ¡ª √ÈÕ √Ì ÂØ∫ Ó‘ºÂÚͱÈ ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ «’√∂ ÚΔ ◊zßÊ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADG
«Ú⁄ Ï«⁄ºÂ È≈‡’, ⁄ß‚Δ «⁄zÂ, ⁄ß‚Δ ÁΔ Ú≈, «⁄zÂØÍ≈«÷¡≈È, ⁄ΩÏΔ√
¡ÚÂ≈ Á≈ «˜’ È‘Δ∫ ‹Ø ’Ê Á√Ó ◊zßÊ Á∂ Ó∞º÷ Ì≈◊ ‘ÈÕ Á¡√Ò «’√∂
ÚΔ ◊zßÊ Á≈ Ȫ “Á√Ó ◊zßÊ” È‘Δ∫ √ΔÕ ÎÒ√±Í, «¬‘ «È‰≈ ’º«„¡≈ ‹≈ √’Á≈
‘À «’ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ’≈Ò √Ó∂∫ ¡Â∂ ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰≈ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á
«’√∂ ÚΔ ◊zßÊ Á≈ Ȫ “Á√Ó ◊zßÊ” È‘Δ∫ √ΔÕ
«¬√ «Ú⁄ ’Ø¬Δ ¤º’ È‘Δ∫ «’ «¤ºÏ ı≈Ò√≈ √≈‹È≈ È≈Ò √ßÏßËÂ
√≈Δ¡ª ‘∞Δª ¡Â∂ «‘ª Á≈ «˜’ ’Á≈ ‘À «‹Ú∂∫, Íß‹ «Í¡≈∂, Í≈‘∞Ò,
’∂√, Ȫ È≈Ò «√ßÿ ÁΔ ÚÂØ∫, Ù≈√Â ÏºË ‘؉≈, Ï≈‰Δ ÍÛ∑È≈, Á∂‘Ë≈Δ ◊∞±
Á≈ ¡ß ¡Â∂ ◊∞◊ºÁΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï È±ß Ï÷Ù‰≈ ¡«ÁÕ Í ÍzØ. ◊∂Ú≈Ò Á∂
’«‘‰ Ó∞Â≈«Ï’ «¤ºÏ «¬È∑ª Ó‘ºÂÚͱ ÿ‡È≈Úª 鱧 ˙ÈΔ ¡«‘ÓΔ¡Â È‘Δ∫
«ÁßÁ≈ «‹ßÈΔ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ √Δ ¡Â∂ Ïz≈‘Ó‰Δ «Ú⁄≈Ë≈≈ ÁΔ ß◊‰ Á∂’∂ Í∂Ù
’Á≈ ‘ÀÕ (The talks of all these in a manner that imparts no signifi-
cance to them.” ) ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫, «‘ª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈
«¤ºÏ «Ò÷Á≈ ‘À «’ ’∂√ º÷‰≈ ‹È¿± Í«‘ȉ ¡Â∂ «‡º’≈ Ò≈¿∞‰ Ï≈Ï ‘ÀÕ
Í≈‘∞Ò Á≈ Íß‹ «Í¡≈«¡ª È≈Ò ¡Â∂ Ó√ßÁª 鱧 √≈ÛÈ È≈Ò ’Ø¬Δ √ßÏßË È‘Δ∫
«‹√ Á≈ «√ºË≈ ¡Ê «¬‘ «È’ÒÁ≈ ‘À «’ “¡≈Í∂ ◊∞ ⁄∂Ò≈” Á∂ √ß’ÒÍ ÁΔ ’جΔ
Ó‘ºÂÂ≈ ‹ª ‘Ø∫Á È‘Δ∫Õ Ïß√≈ÏÒΔÈ≈Ó≈ Ïz≈‘Ó‰Δ’Ò ’º‡Û √Ø⁄ ÁΔ ÍÀÁ≈Ú≈ ‘؉
’’∂ «√º÷ «¬«Â‘≈√ ÁΔ Ó±Ò Ë≈≈ Á≈ √ØÓ≈ √Ø ȑΔ∫ ‹ª Ï’ΩÒ ◊∂Ú≈Ò,..Udoes
not belong to the central stream of Sikh literature.” Ïß√≈ÏÒΔÈ≈Ó≈ «Ú⁄
«‹È∑ª ÁØ Ú≈˱ ◊zßʪ (√Ó∞ßÁ √≈◊” ¡Â∂ “¡ÚÂ≈ ÒΔÒ≈) Á≈ «˜’ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À ¿∞‘ ÚΔ «¤ºÏ ÁΔ Ïz≈‘Ó‰Δ’Ò √Ø⁄ ÁΔ ÓÈÿÛ ÍÀÁ≈Ú≈ ‹≈ÍÁ∂
‘ÈÕ «Í¡≈≈ «√ßÿ ÍÁÓ È∂ «¤ºÏ Á∂ Ïß√≈ÏÒΔÈ≈Ó∂ ÁΔ¡ª ¿∞‰Â≈¬Δ¡ª Á∂ ’¬Δ
‘Ø ͺ÷ ÚΔ ¿∞ÿ≈Û∂ ‘È «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ ’∞fi ’∞ ÍÁÓ ÁΔ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ‘∂·ª «Ú¡’Â
’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
A. Ò∂÷’ È∂ T«¬«Â‘≈√’≈Δ ÁΔ «⁄º‡Δ ⁄≈Á ¿º∞Â∂ ʪ ʪ ı≈Ó∞ı≈ Í∞≈«‰’
◊ºÍª Á≈ ’Òß’ Ò≈ ¤º«‚¡≈ ‘À Â∂ «¬√ È≈Ò «¬«Â‘≈√’≈Δ È±ß Ï‘∞Â
·∂√ Í‘∞ß⁄Δ ‘ÀÕ «Î «¬È∑ª Í∞≈‰’ ’Ê≈Úª 鱧 «¬ÂÈ≈ «Ú√Ê≈ «ÁºÂ≈
‘À «’ «’Â∂ «’Â∂ ¡√Ò «¬«Â‘≈√’ «Ú«Ê¡≈ «ÏÒ’∞Ò ¡º÷Ø∫ ¿∞’Ò∂ ‘Ø
◊¬Δ ‘ÀUÕ
B. T Ò∂÷’ Á∂ ÓÈ ¿∞ºÂ∂ ’Ó-«√˪ ÚΔ ÌÀÛΔ Âª ¤≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
¡Ωß◊˜∂Ï Ï≈∂ «¬‘ «’‘≈ ‘À «’ ¿∞‘ Á∞¡≈Í «Ú⁄ «’√∂ ‡ØÌ∂ ¡ßÁ
’¤ØÍ≈ ω ’∂ «Î «‘≈ √Δ, ◊∞± Â∂◊ Ï‘≈Á ‹Δ È∂ ¿∞√ 鱧 «¬ºº‡ª
Ó≈ ’∂ Ó≈«¡≈ √ΔÕ √Ø ‘∞‰ ¿∞‘ Ï≈ÁÙ≈‘ ‘Ø ’∂ ¿∞√ ’≈∂ Á≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADH
 «‘≈ ‘∂Õ «¬‘Ø «‹‘Δ¡ª ’≈ÒÍ«È’ ’‘≈‰Δ¡ª «¬«Â‘≈√’≈Δ ÁΔ √ØÌ≈
È‘Δ∫ ÚË≈¿∞∫ÁΔ¡ª, Ò∂÷’ Á∂ ◊∞¡≈⁄∂ «ÁÓ≈◊Δ √ßÂ∞ÒÈ Á≈ «Á÷≈Ú≈
’ÁΔ¡ª ‘ÈUÕ
C. T¡‹∂‘Δ¡ª ÓÈÿÛ ’Ê≈Úª «Ò÷ ’∂ Ò∂÷’ √«Â◊∞ª ÁΔ¡ª Ï∂«Ó√≈Ò
’∞Ï≈ÈΔ¡ª Â∂ Ù‘ΔÁΔ¡ª 鱧 ÚΔ «Óº‡Δ ÿº‡∂ ØÒ ÏÀ·Á≈ ‘À «’ ‹∂ «¬‘
«Í¤Ò∂ ‹ÈÓ Á∂ ˆÒ ’ßÓª Á≈ ‘Δ ÎÒ √Δ Âª ¡√Δ∫ «¬È∑ª È±ß Ù‘ΔÁ
’«‘ ’∂ «’Ú∂∫ Ù˪‹ÒΔ ¡͉ ’ √’Á∂ ‘ªUÕ
D. T ’∂√ «√ßÿ «¤ºÏ Ïz≈‘Ó‰ ‘À, ◊∞Ï≈‰Δ Á∂ «¬√ «√˪ ÂØ∫ ÚΔ ‹≈‰±
‘À «’ «√º÷Δ «Ú⁄ ‹≈ Í≈ ÁΔ Ó≈ÈÂ≈ È‘Δ∫ ‘À Â∂ È≈ ‘Δ Ïz≈‘Ó‰
Ú‰ ÁΔ √ÏØÂÓÂ≈ «√º÷Δ È±ß ÍÚ≈È ‘ÀÕ Í ¿∞‘ «Î ÚΔ ‹ºÊ∂ Á≈¡
Ò◊Á≈ ‘À, ‘ ʪ Ïz≈‘Ó‰ª ÁΔ Â≈ΔÎ Á∂ Í∞Ò ÏßÈ∑ ¤º‚Á≈ ‘ÀUÕ
E. T◊∞± √≈«‘Ï È∂ Í߂ª Á∂ ’‘∂ ’‘≈¬∂ Á∂ÚΔ Í±‹≈ Ò¬Δ ‘ØÓ Ôº◊ Á≈
ÍzÏßË ’≈«¬¡≈ «’¿∞∫«’ √≈∂ Ó∞÷Δ Ïz≈‘Ó‰ «¬‘Ø ≈«¬ «ÁßÁ∂ √È «’
ÓÒ∂¤ª Á∂ È≈Ù Ò¬Δ Á∂ÚΔ Íz◊‡ ’È≈ ¡«Â ‹±Δ ‘À «¬√ ÌzªÂΔ È±ß
Á± ’È Ò¬Δ È≈‡’ ⁄È≈ ˜±Δ √ΔÕ √Ø ÒØ’ª ÁΔ «¬‘ Ì≈ÚÈ≈ Á∂÷
’∂ √«Â◊∞ª AGCE «Ï: (AFGH ¬Δ.) «Ú⁄ ‘ØÓ Ôº◊ Á≈ ÍzÏßË ’Ú≈«¬¡≈
Â∂ Ïz≈‘Ó‰ª 鱧 ÚΔ «¬ËØ∫ ¿∞ËØ∫ Ï∞Ò≈«¬¡≈Õ Á∂ÚΔ Âª Íz◊‡ È≈ ‘Ø¬Δ Í
√«Â◊∞ª √≈Δ √Óº◊Δ ¡◊ÈΔ Ì∂∫‡ ’ ’∂ Â∂◊ ⁄Ó’≈¬Δ Â∂ √≈∂ ÒØ’ª
鱧 «Á÷≈¬Δ «’ «¬‘Ø Â∂◊ Á∂ÚΔ ‘À ‹Ø Á∞Ù‡ª Á≈ È≈Ù ’ ’∂ ˆΔϪ
ËÓΔ¡ª ÁΔ ‹À ‹À ’≈ ’≈¬∂◊ΔUÕ
«¬È∑ª «¬«Â‘≈√’ Ì∞Òª ÂØ∫ «√Ú≈¬∂ «¤ºÏ È∂ ’¬Δ ‘Ø ◊∞± ’≈Ò Á∂ √≈’
√ßÏß˪ Ï≈∂ ÚΔ ˆÒ «Ï¡≈ÈΔ¡ª ’ΔÂΔ¡ª ‘ÈÕ
F. √±Í Á≈√ ̺Ò≈: Ó«‘Ó≈ Íz’≈√ (AGGF ¬Δ.)
«¬‘ ◊zßÊ √±Í Á≈√ ̺Ò≈ ÚÒØ∫ AGGF ¬Δ. «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈Õ «¬√
«Ú⁄ ¿∞√ È∂ ◊∞±∞ ◊Ø«ÏßÁ ‹Δ ÚÒØ∫ «Ò÷∂ “«Ú«Á¡≈ √≈◊” È≈ÓΔ∫ ◊zßÊ Á≈ «˜’
‘ÀÕ ÌºÒ≈ «Ò÷Á≈ ‘À «’ √≈‘Ï∂ ’Ó≈Ò ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ È∂ Í∞≈ÂÈ √ß√«’zÂ
√≈«‘Â È±ß ÷∞Á Íß‹≈ÏΔ «Ú⁄ ¡È∞Ú≈Á ’’∂ “«Ú«Á¡≈ √≈◊ ◊zßÊ” ω≈«¬¡≈Õ
«¬√ ’≈‹ Ò¬Δ ¿∞È∑ª È∂ «√º÷ª 鱧 «’‘≈ «’ ÏÈ≈√ ÂØ∫, ‹Ø Í∞≈È’ √≈«‘ Á≈
’∂∫Á ‘À, «ÚÁÚ≈È Í߂ª È±ß ÒºÌ ’∂ «Ò¡≈¿∞ ‹Ø Í∞≈È’ √≈«‘ «Ú⁄ «ÈÍ∞È
‘؉, ¡Â∂ ¡≈͉∂ ¡≈͉∂ ◊zßÊ È≈Ò «Ò¡≈¿∞‰Õ Íß‚Â ¡≈͉∂ È≈Ò ⁄≈ Ú∂Á,
¡·≈ª Í∞≈È, ¤∂ Ù≈ÙÂ/«√ÓzÂΔ¡ª, ⁄ΩÏΔ√ ¡ÚÂ≈, ¡Â∂ ⁄≈ √Ω ⁄≈ ÈÚ∂∫
ÂzΔ¡≈ ⁄«ÒºÂz È≈Ò «Ò¡≈¬∂Õ ◊∞±∞ √≈«‘Ï È∂ Í߂ª 鱧 ÁÏ≈ «Ú⁄ «¬’ºÂ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ ADI
’ΔÂ≈ ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ ’∞fi «√¡≈‰∂ ◊∞Ó∞÷Δ «Ò÷‰ Ú≈Ò∂ «√÷ª 鱧 ÚΔ Ï∞Ò≈ «Ò¡≈Õ
Í߂ª 鱧 «’‘≈ «’ Â∞√Δ∫ ◊zßʪ «Ú⁄Ø∫ ÍÛ∑Δ ‹≈¿∞, ¡√Δ∫ «¬√ Á≈ ◊∞Ó∞÷Δ «Ú⁄
¡È∞Ú≈Á ’Δ ‹≈Úª◊∂ ¡Â∂ «√º÷ «Ò÷≈Δ ◊∞Ó∞÷Δ «Ú⁄ «Ò÷Δ ‹≈‰◊∂Õ ¡È∞Ú≈Á
ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬‘ √≈≈ √≈«‘ «¬’ºÂ ’’∂ “«Ú«Á¡≈ √≈◊ ◊zßÊ” «Â¡≈ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ Â≈«’ √ß◊ «¬√ 鱧 √Ω÷ È≈Ò ÍÛ∑ √’∂Õ ◊∞± √≈«‘Ï Á∂ «¬√ ’ÂÚ ÂØ∫
√ß◊ ϑ∞ºÂ «È‘≈Ò ‘جΔÕ
‹∂ √±Í Á≈√ ̺Ò≈ ÁΔ «Ò÷ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’Δ¬∂ ª ’¬Δ √Ú≈Ò
÷Û∂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È «‹Ú∂∫:
A. ‹∂ Í∞≈È’ √≈«‘ «√μ÷ √ß◊ª Ò¬Δ ¡ÀÈ≈ ‘Δ Ó‘ºÂÚͱÈ √Δ Âª
’Δ ◊∞± √≈«‘Ï ÷∞Á «¬√ 鱧 «√ºË≈ √ß√«’z «Ú⁄Ø∫ ¡È∞Ú≈Á ’’∂ ◊∞Ó∞÷Δ ‹ª
«Ïz‹ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ È‘Δ∫ «Ò÷ ‹ª «Ò÷Ú≈ √’Á∂ √È? Í߂ª 鱧 ÏÒ≈¿∞‰ ÁΔ ’Δ
ÒØÛ Í¬Δ √Δ?
B. ◊∞Ó∞÷Δ ‹ª «Ïz‹ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ «Ò÷‰ Ú≈Ò∂ ◊∞± √≈«‘Ï Á∂ ÁÏ≈Δ
’ÚΔ ‹ª «È’‡ ÚÂΔ «√º÷ «ÚÁÚ≈È ‘Δ ‘؉◊∂ «‹È∑ª «Ú⁄ √ÀÈ≈Í«Â, ÈßÁ
Ò≈Ò ◊Ø¡≈, Ì≈¬Δ ◊∞Á≈√ Á±‹≈, Ì≈¬Δ ⁄ΩÍ≈ «√ßÿ, Ì≈¬Δ ÓÈΔ «√ßÿ ¡≈«Á
Ù≈«ÓÒ √ÈÕ «¬È∑ª Ó‘ª Í∞Ù≈ È∂ ¡≈Í‰Δ¡ª «Ò÷ª «Ú⁄ ª «’√∂ “«Ú«Á¡≈
√≈◊ ◊zßÊ” Á≈ «˜’ º’ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ
C. ¿∞È∑ª È∂ ‹∂ Í∞≈È’ ◊zßÊ √ß√«’z «Ú⁄Ø∫ Íß‹≈ÏΔ «Ú⁄ ¡È∞Ú≈Á ’ΔÂ∂
‘∞ßÁ∂ ª ’Ê Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄, “«ÓºÂ «Í¡≈∂ 鱧 ‘≈Ò Ó∞ΔÁª Á≈ ’«‘‰≈”
Ú◊Δ ·∂· Íß‹≈ÏΔ «Ú⁄ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ Ï≈‰Δ «ÓÒ‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ √ΔÕ Í √Ó’≈ÒΔ
Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ·∂· Íß‹≈ÏΔ «Ú⁄ «Ò÷Δ ‘Ø¬Δ ’Ø¬Δ ⁄È≈ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ Ï‘∞ÂΔ
⁄È≈ «Ïz‹ Ì≈Ù≈ ¡Â∂ «‘ßÁÚΔ «Ú⁄ ‘À ¡Â∂ «’Â∂ «’Â∂ ¿∞√ Ú∂Ò∂ ÁΔ ÒΩ’’
Íß‹≈ÏΔ Á≈ «ÓÙÈ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ
D. ‹∂ ÓÈ ÚΔ «Ò¡≈ ‹≈Ú∂ «’ ◊∞± √≈‘Ï È∂ “«Ú«Á¡≈ √≈◊ ◊zßÊ”
«⁄¡≈ √Δ ¡Â∂ ¿∞‘ AG@A ¬Δ. «Ú⁄ «√√≈ ÈÁΔ È±ß Í≈ ’«Á¡ª ÈÙ‡ ‘Ø
«◊¡≈ √Δ Âª ¡ÔØ’≈ Á√Ó ◊zßÊ «’ºÊØ∫ ¡Â∂ «’ºÁª ÍÀÁ≈ ‘Ø «◊¡≈?
¿∞ÈΔÚΔ∫ √ÁΔ Á≈ «√º÷ «¬«Â‘≈√
A.Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ: «√zΔ ◊∞ÍÂ≈Í √±‹ ◊zßÊ (AHDC ¬Δ.)
“«√zΔ ◊∞ÍÂ≈Í √±‹ ◊zßÊ” «Ú⁄, ◊∞±∞ ’≈Ò ÁΔ «Ú√Ê≈ √«‘ ’ΔÂΔ
‘Ø¬Δ «Ú¡≈«÷¡≈ ‘ÀÕ Ó‘ª ’ÚΔ √ßÂØ÷ «√ßÿ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂
ÁÏ≈ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ¡ª «ÚËΔ¡ª Á≈ «Ú√Ê≈ √«‘ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’Á≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AE@
‘ÀÕ Ó‘ºÂÚͱÈ ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ Í«‘ÒΔ Ú≈ ◊∞±∞ √≈«‘Ï Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ EB
’ÚΔ¡ª Á≈ «˜’ «¬√ ◊zßÊ «Ú⁄ ¡≈¬¡≈ ‘ÀÕ ◊∞± √≈«‘Ï ÁΔ «È◊≈ÈΔ ‘∂· EB
’ÚΔ¡ª ÚÒØ∫ «Ò÷∂ ◊¬∂ “«Úº«Á¡≈Ë ◊zßÊ” Á≈ ‘Ú≈Ò≈ ÚΔ Ó‘ª ’ÚΔ √ßÂØ÷ «√ßÿ
Á∂ ◊zßÊ «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «Ò÷Á≈ ‘À «’ ◊∞±∞ √≈«‘Ï Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ÏÚß‹≈
ͺ’∂ ’ÚΔ √È ¡Â∂ ’∞fi √ÀÒ≈ÈΔ ’ÚΔ ¡≈¿∞∫Á∂ ‹ªÁ∂ «‘ßÁ∂ √ÈÕ «¬È∑ª √≈«¡ª
È∂ Ò ’∂ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ «È◊≈ÈΔ ‘∂· ÏΔ’ ÏΔ’ ¡º÷ª «Ú⁄ Ï≈‰Δ
«Ò÷ΔÕ ‹Á ͺ«¡ª 鱧 ÂØ«Ò¡≈ ª ’≈ˆ˜ Á≈ Ì≈ ÈΩ Ó‰ «È’«Ò¡≈Õ «√ºË ‘À
«’ «¬’ ⁄Ω÷≈ Ó؇≈ ◊zßÊ Ï«‰¡≈ ‘ØÚ∂◊≈ «‹√ 鱧 “«Ú«ÁÔ≈Ë ◊zßÊ” Á≈ Ȫ «ÁºÂ≈
«◊¡≈Õ ¬∂Ê∂ ÁØ √Ú≈Ò ¿∞·Á∂ ‘ÈÕ Í«‘Ò≈, ’Δ ’ÚΔ¡ª 鱧 «Ò÷‰ Ò¬Δ ’جΔ
Ë≈«Ó’ «ÚÙ≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √Δ Â≈«’ «√º÷ «Ú⁄≈Ë≈≈ 鱧 Ï’≈ º÷‰ Ò¬Δ
◊zßÊ È±ß ’Ø¬Δ ÂÂΔÏ «ÁºÂΔ ‹≈ √’∂? Á±‹≈, ‹∂ «ÚÙ∂ «ÁºÂ∂/Úß‚∂ ‘ج∂ È‘Δ∫ √È Âª
◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Ú∂Ò∂ Ï≈‰Δ ÁΔ ÂÂΔÏ «’ºÁª ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ØÚ∂◊Δ? Íz⁄ºÒÂ
Á√Ó ◊zßÊ Á∂ ADBH √«Î¡ª Â∂ ‹≈Í∞ √≈«‘Ï ÂØ∫ ÒÀ’∂ «‘’≈«¬Âª º’ AE Í’≈
ÁΔ¡ª Ï≈‰Δ¡≈ ¡Â∂ ’Ê≈ ’‘≈‰Δ¡ª Á‹ ‘ÈÕ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ◊∞± √≈«‘Ï È∂
’ÚΔ¡ª ÁΔ Ì≈Ù≈¬Δ «Íº·Ì±ÓΔ Á∂÷ ’∂ ¡Â∂ «◊¡≈È ÁΔ «ÈÍ∞ßÂ≈ Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ Úº÷
Úº÷ ’ÚΔ¡ª Èß±ß ÒØÛΔ∫Á∂ «ÚÙ∂ «ÁºÂ∂ ‘؉, ‹ª ’ÚΔ¡ª È∂ ¡≈Í‰Δ ’≈ÏÒΔ¡Â Á∂
¡≈Ë≈ Â∂ ÷∞ºÁ ⁄∞‰∂ ‘Ø‰Õ «¬√ ÓÈΩ ¡È∞√≈ «¬√ «Ú⁄≈ ÁΔ √Ófi ÚΔ Òº◊
‹ªÁΔ ‘À «’ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ÒΔ¡ª ¡√ÒΔ Ï≈‰Δ¡ª «‹Ú∂∫ ‹≈Í∞ √≈«‘Ï, ¡’≈Ò
¿∞√« (’∞fi ¡ßÂÒ∂ √∞¡≈Òª ÂØ∫ Ú◊À), ˜ÎÈ≈Ó≈, Â∂ÂΔ √ÚÀÔ∂, ÙÏÁ ‘˜≈∂
(«ÓºÂ «Í¡≈∂ ÂØ∫ Ú◊À), «¬’ ⁄ΩÍ¬Δ ◊∞∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ È∂ ¡≈Í «Ò÷Δ¡ª
‘؉ ¡Â∂ Ï≈’Δ ÁΔ¡ª «Ò÷ª ( ⁄ΩÏΔ√ ¡ÚÂ≈, Ïz‘Ó ¡ÚÂ≈, ∞Á ¡ÚÂ≈,
⁄«ÂzØ Í≈÷Ô≈È ¡≈«Á) «¬È∑ª ’ÚΔ¡ª ÁΔ¡ª «’ª ‘Ø‰Õ “È≈È≈ «Ï«Ë ’«ÚÂ≈
⁄Δ «÷ «÷ ÈΩ «√ Δ” Á≈ ¡Ê ÚΔ «¬‘Ø ‘À «’ ’¬Δ Í’≈ ÁΔ ’«ÚÂ≈ ÈΩ∫
√ª «Ú⁄ ⁄Δ ◊¬ΔÕ ’≈«Ú Ù≈√Â ¡È∞√≈ ’«ÚÂ≈ Á∂ ÈΩ∫ √ «¬‘ ‘È:
«Ùß◊≈, ‘≈√, ’∞‰≈, ΩÁ, ÚΔ, «Ì¡≈È’, ÏΔÌÂ√, ¡ÁÌ∞Â, ¡Â∂ ÙªÂ
√Õ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄Ø∫ «¬È∑ª √≈∂ √ª ÁΔ ’«ÚÂ≈ ÁΔ¡ª ÏßÈ◊Δ¡ª
«ÓÒÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬√ Ò¬Δ «¬√ ◊zßÊ «Ú⁄ «Ú«Ù¡ª ¡Â∂ √ßÏßË √ª ÁΔ «ÌßÂ≈ ȱß
Óº∞÷ ÷«Á¡ª «¬‘ ◊ºÒ ÓÈ Ò◊ÁΔ ‘À «’ ¡ÔØ’∂ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ÒΔ √Óº◊Δ, ◊∞∞
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÁΔ Ï≈‰Δ 鱧 ¤º‚ ’∂, Ï≈’Δ ÁÏ≈Δ ’ÚΔ¡ª ÁΔ «’ ‘ØÚ∂Õ «¬‘
√ßÌ≈ÚÈ≈ ÚΔ ‘Ø √’ÁΔ ‘À «’ √È≈ÂÈΔ √∞Ì≈ Ú≈ÒΔ¡ª «’ª ◊∞± √≈‘Ï ÁΔ
«È◊≈ÈΔ ‘∂· ‹ª ‘ºÒ≈Ù∂Δ Á∂’∂ ÁÏ≈Δ ’ÚΔ¡ª ÂØ∫ «Ò÷Ú≈¬Δ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘؉
Â≈«’ «√º÷/«√ßÿ «‘ßÁ± «Ó«Ê¡≈√, ‘∞-Δª, Á∂ÚΔ Á∂ګ¡ª, ◊À’∞ÁÂΔ ’Ê≈-
’‘≈‰Δ¡ª ¡Â∂ √Ó≈«‹’ ’∞ΔÂΔ¡ª ÂØ∫ Ú≈’Î ‘Ø √’‰Õ √Ì ÂØ∫ Úº‚Δ √ßÌ≈ÚÈ≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEA
«¬‘ ‘À «’ √È≈ÂÈΔ «‘ßÁ±¡ª ¡Â∂ ÷≈√ ’∂ «ÈÓÒ≈ ÍßÊΔ¡ª È∂ ¡ß◊z∂˜ª Á∂
√∞¡≈ÊΔ ÍÌ≈Ú ‘∂·ª ’Ê Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «ÓºÊ 鱧 ‹ÈÓ «ÁºÂ≈ Â≈«’ ¿∞‘
◊Ø«¡ª ÂØ∫ ¡≈͉≈ Ï⁄≈¡ ’È ¡Â∂ Í∂√∂ χØÈ «Ú⁄ ’≈ÓÔ≈Ï ‘Ø √’‰Õ
Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ ¡È∞√≈ ÒÛ≈¬Δ «¤ÛÈ ’≈È ’ÚΔ¡ª 鱧 ¡≈ÈßÁÍ∞
¤º‚‰≈ «Í¡≈ ¡Â∂ “«Ú«Á¡≈Ë ◊zßÊ” ¡Ë±≈ ‘Δ «‘ «◊¡≈Õ ÒÛ≈¬Δ ÁΩ≈È «¬‘
¡Ë±≈ ◊zßÊ ◊∞Ó ◊∞¡≈⁄ «◊¡≈ ¡Â∂ Á∞Ú≈≈ Íz≈Í ȑΔ∫ ‘Ø √«’¡≈Õ ¡ÈßÁÍ∞
√≈«‘Ï «Ú÷∂ FB ͺÂ∂ Ï⁄∂ √È, «‹È∑ª Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ È∂ ◊∞± ÁΔ
¿∞√« «Ú⁄ ’«ÏºÂ ‹ØÛ∂ ‘ÈÕ √Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ “«Ú«Á¡≈Ë ◊zßÊ” Á∂
ÈÙ‡ ‘؉ ÂØ∫ ADB √≈Òª Ï≈¡Á «¬‘ ͺÂ∂ ’ÚΔ È∂ «’ºÊØ∫, «’ºÁª ¡Â∂ «’√ Í≈√Ø∫
Íz≈Í ’ΔÂ∂, «¬√ Ï≈∂ ’ÚΔ «ÏÒ’∞Ò ⁄∞ºÍ ‘ÀÕ ¡≈Í‰Δ ÁÒΔÒ ÁΔ Í∞Ù‡Δ «Ú⁄
’ÚΔ È±ß «¬È∑ª ͺ«¡ª Á≈ Ú∂Ú≈ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ √ΔÕ «¬‘ «¬º’Ø ÿ≈‡ ’ÚΔ
√ßÂØ÷ «√ßÿ Á∂ ’«Ê ◊zßÊ ÁΔ ◊Ú≈‘Δ È±ß Ùß’∂ «Ú⁄ Í≈ «ÁßÁΔ ‘ÀÕ
B. «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ: ÍßÊ Íz’≈Ù (AHH@)
«◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ È∂ “ÍßÊ Íz’≈Ù” ¡≈͉∂ ¿∞√Â≈Á, Íß‚Â Â≈≈
«√ßÿ «ÈØÂÓ Á∂ ’«‘‰ Â∂ «Ïz‹ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈Õ «¬√ «Ú⁄ √≈∂ ◊∞±¡ª Á∂
‹ΔÚÈ Ï≈∂ Ú≈ÎΔ¡Â Á‹ ‘ÀÕ Á√Ú∂∫ ◊∞± √≈«‘Ï ÚÒØ∫ ÏÀ√≈÷Δ Ú≈Ò∂ «ÁÈ Íß‹
«Í¡≈«¡ª ÁΔ ⁄؉, ı≈Ò√≈ ÁΔ √≈‹È≈, Íß‹ ’’≈ª ¡Â∂ «‘ ÓÔ≈Á≈ Ï≈∂
«Ú√Ê≈ √«‘ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ◊∞± ◊zßÊ √≈‘Ï ÁΔ Ó≈ÈÂ≈ Ï≈∂ ’ÚΔ «Ò÷Á≈ ‘À:
¬∂’ ‘Δ Á√ ±Í ◊∞ ◊zßÊ ÍßÊ ’Ø Ïß«ËÕ Õ
◊zßÊ ÍßÊ Íz’≈√ Ô«‘ ¡Ï ÏÈØ √∞÷ÈßÁÕ Õ (ÍÂ≈ A)
¬∂’ ◊∞± ◊zßÊ «È‹ ÍßÊ «ÏÈ ¡Ω ·ΩÕ Õ
’≈‘±ß ¡≈◊∂ ‹≈«¬ «’ √Δ√ È≈ «ÈÚ≈¬Δ¬∂Õ Õ (ÍÂ≈ AFA)
√≈«÷¡≈ ±Í «Ú⁄ «¬‘ ÏßÁ ◊∞± ¡‹È Á∂Ú ‹Δ ÚÒØ∫ √ßÍ≈«Á «√zΔ
◊∞∞ ◊zßÊ Ï≈∂ ‘À «‹√ «Ú⁄ «’‘≈ «◊¡≈ ‘À «’ Ï «¬’ ‘À «‹√ Á∂ Á√ ±Í Á√
◊∞± ‘ÈÕ «¬√ ◊zßÊ ÂØ∫ Ú◊À «√º÷ ÍßÊ ÁΔ ‘Ø ’Ø¬Δ ‡∂’ È‘Δ∫, «¬√ Ò¬Δ «¬√ ÂØ∫
Ú◊À «’√∂ ‘Ø ¡º◊∂ √Δ√ È‘Δ∫ «ÈÚ≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈Õ ¡º◊∂ ⁄ºÒ ’∂ «◊¡≈ÈΔ
«◊¡≈È «√ßÿ «¬‘ ÚΔ «Ò÷Á≈ ‘À:
‹Ø ¡Ï ◊zßÊ Á√Ó ◊∞∞ ’∂≈Õ Õ ’«‘Ò≈Ú ÓË ÍßÊ ¡¤∂≈Õ Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEB
 ◊∞∞ ’∂ √Ó∂ ÏΔÛ È‘Δ∫ ª’ΔÕ Õ Ì¬Δ Ï≈‰Δ¡ª ‘Δ «¬’ª’ΔÕ Õ
¡È’À ·Ω ÍØÊΔ¡ª Ó≈«‘Õ Õ Ï≈‰Δ ‘Δ Á√Ó ◊∞∞ Ó≈«‘Õ Õ
¡Ê≈Â, «‹‘Û≈ ◊zßÊ ‘∞‰ Á√Ú∂∫ ◊∞± Á≈ «’‘≈ ‹≈ «‘≈ ‘À, «¬√ ȱß
ÍßÊ ÚÒØ∫ ¿∞º⁄≈ Óß«È¡ª ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ Í ◊∞± ‹Δ Á∂ √Ó∂∫ ¡‹∂‘∂ ◊zßÊ ÁΔ ’Ø¬Δ ÏΔÛ
È‘Δ∫ Á∂÷Δ ◊¬ΔÕ ’∂ÚÒ «¬’ºÒΔ¡ª «¬’ºÒΔ¡ª Ï≈‰Δ¡ª ÁΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª ’¬Δ
Ê≈ÚΔ∫ √ÈÕ «¬√ Âª ◊∞± √≈‘Ï ÁΔ Ï≈‰Δ √ªÌΔ ‘Ø¬Δ √ΔÕ
«√ºË ‘À «’ Á√Ú∂∫ ◊∞± ‹Δ ÚÒØ∫ ’Ø¬Δ ÏΔÛ ‹ª ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ È‘Δ∫ √Δ
’ΔÂΔ ◊¬Δ, Ï≈‰Δ¡ª ÍØÊΔ¡ª Á∂ ±Í «Ú⁄ ’¬Δ Ê≈ÚΔ∫ √ÈÕ ¬∂Ê∂ ’¬Δ √Ú≈Ò ÷Û∂
‘∞ßÁ∂ ‘ÈÕ Í«‘Ò≈, ‹∂ ◊∞± √≈‘Ï È∂ ’Ø¬Δ ÏΔÛ √ßÍ≈Á È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ‹ª ⁄Δ Âª ÍßÊ
È∂ ’Ê ◊zßÊ È±ß ¡º¤≈ ‹ª ¿∞º⁄≈ «’Ú∂∫ ÓÈ «Ò¡≈? Á±‹≈, «‹‘ÛΔ Ï≈‰Δ ÍØÊΔ¡ª
Á∂ ±Í «Ú⁄ «÷ºÒΔ Í¬Δ √Δ, ’Δ ÍÓ≈‰ ‘À «’ ¿∞‘ √≈Δ ◊∞± √≈‘Ï ÁΔ «Ò÷Δ
‘Ø¬Δ √Δ? ÂΔ‹≈, «√º÷ ËÓ È±ß ¡Á∞ÂΔ ±Í Á∂‰ Ú≈Ò∂ Á√Ú∂∫ ◊∞±∞ ÁΔ Ï≈‰Δ 鱧 ÷∞Á
◊∞± √≈‘Ï ÚÒØ∫ ‹ª ¿∞È∑ª Á∂ «√º÷ª ÚÒØ∫ «’¿∞∫ È‘Δ∫ √ª«Ì¡≈ «◊¡≈? «¬È∑ª Á∂
¿∞ºÂ ÏÛ∂ «√ºË∂ ¡Â∂ √≈Á∂ ‹‘∂ ‘ÈÕ ◊∞± √≈‘Ï Í≈√ ¿∞È∑ª Á∂ Í∞«÷¡ª ÚÒØ∫
√ßÍ≈Á ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ ◊±± ◊zßÊ √≈«‘Ï ÓΩ‹±Á √Δ «‹√ 鱧 ¿∞È∑ª ◊∞ ◊ºÁΔ √Ω∫ÍΔÕ
«¬√ Ò¬Δ ¿∞È∑ª 鱧 «’√∂ ‘Ø ◊zßÊ È±ß √ßÍ≈Á ’È ‹ª ÷∞Á ⁄‰ ÁΔ ÒØÛ ‘Δ È‘Δ∫
√ΔÕ ¿∞È∑ª ÁÓÁÓ∂ √≈«‘Ï «Ú÷∂ ¡≈͉∂ «ÍÂ≈, ◊∞± Â∂◊ Ï‘≈Á ‹Δ, ÁΔ Ï≈‰Δ ȱß
◊∞∞ ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ¡ß’ ’’∂ «¬√ ◊zßÊ È±ß √ßͱÈ ’ «ÁºÂ≈Õ ‹∂ ¿∞‘
⁄≈‘∞ßÁ∂ ª ¡≈Í‰Δ Ï≈‰Δ ÚΔ ¡ß«’ ’ √’Á∂ √ΔÕ ¿∞‘ ‹≈‰Á∂ √È «’ ◊∞±
◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ ‘∞ß«Á¡ª ¿∞È∑ª Ò¬Δ ’Ø¬Δ Á±‹≈ ◊zßÊ √ßÍ≈Á ’È≈ «√º÷ ËÓ Á∂
«√˪ Á∂ ¡È∞’±Ò È‘Δ∫ √Δ ‘؉≈Õ ◊∞± √≈«‘Ï ÁΔ¡ª Ó≈ÙÒ √∞Ì≈ Ú≈ÒΔ¡ª
Ï≈‰Δ¡ª «√º÷ª 鱧 ˜∞Ï≈ÈΔ Ô≈Á √È «’¿∞∫«’ ‘≈Ò≈ Á∂ Ó∞Â≈«Ï’ ¿∞È∑ª «Ú⁄ÒΔ
Ì≈ÚÈ≈ Á≈ ‘ Ú’Â Í≈Ò‰ ’È≈ ‘ «√º÷ Ò¬Δ ÒØÛΔÁ≈ √ΔÕ
√Ú≈Ò Êª ÁΔ Êª ÷Û∑≈ ‘À «’ «Î Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «ÓºÊ «’Ú∂∫, «’¿∞∫,
«’ºÊ∂ ¡Â∂ «’ºÁª Ù∞± ‘جΔ? «¬√ Á≈ ¿∞ºÂ ÚΔ «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ Á∂ ÍßÊ
Íz’≈Ù «Ú⁄ Á‹ ‘ÀÕ
√∞º÷≈ «√ßÿ ◊zßÊΔ ¡ΩÕ Õ ⁄Δ ÏΔÛ Í‡È∂ ÓÀ ◊ΩÕ Õ
¡·≈‘ √À ϺÂΔ Ó≈«‘, «÷¿∞ √∞÷ÓÈ≈ ¤º’∂ Ú≈«‘Õ
¡ß’ÍÒΔ ÒΩ ¡«È’ Íz√ß◊, ≈÷∂ ¿∞È∑∂ ¡≈͉∂ „ß◊Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEC
ÌØ◊ ¤«’¿∞∫ Í Í≈«¬¿∞ Â≈«‘, ÂΔÈ ÏΔÛ ‘Ø¬Δ «ÏºË Ô≈«‘Õ (CF/BA)
Ì≈¬Δ √∞÷≈ «√ßÿ È∂ «¬’ ÏΔÛ √ßÓ AHCB (AGGE ¬Δ.) «Ú⁄ ͱΔ
’ΔÂΔÕ ¿∞√ È∂ ◊∞±∞ ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ “¡’≈Ò ¿∞√«” «Ú⁄ Ó‘ª’≈ÒΔ
ÁΔ Ó«‘Ó≈ Á∂ ÚΔ‘ ¤ßÁ ’ØÒØ∫ ‹ØÛ ’∂ ¿∞√ «Ú⁄ ¡ß’ ’ «ÁºÂ∂Õ ¬∂Ê∂ ‘Δ Ïº√ È‘Δ∫
¿∞√ È∂ ¡≈͉∂ Í∞ºÂ ⁄Û∑ «√ßÿ ÂØ∫ ÚΔ ◊∞∞ Á∂ Ȫ ‘∂·ª Íß‹ ͺÂ∂ «Ò÷Ú≈ ’∂ ÏΔÛ
«Ú⁄ Á‹ ’ΔÂ∂Õ
Í∞È≈ ⁄Û «√ßÿ Â≈’∂ ͱÂÕ Õ ¡÷ Á√Ó ◊∞∞ √Ó√±ÂÕ Õ
’ ’À ͪ⁄ ÍÂ∂ ¡ΩÕ Õ ◊∞∞ ÂÎØ∫ «Ò÷ Í≈¬∂ ◊ΩÕ Õ
¡Ω ◊zßÊ «¬’ ÚÀ√≈ ’Δ˙Õ Õ √Ø Ï≈Ï∂ ‘≈’Ó «√ßÿ ÒΔ˙Õ Õ
√Ø ◊∞ÁÚ≈∂ ÓØÂΔ Ï≈◊Õ Õ ‘À ¡Ï ‘ÓÈ∂ «Í÷ÔØ «ÏÒ≈◊Õ Õ
¡ØÀ∫ ◊zßÊ ’¬Δ ¿∞È «Ò÷∂Õ Õ ¡÷ ◊∞∞ √Ó ‘À ‘Ó «Í÷ÀÕ Õ
Á√÷ Á√Ó ◊∞∞ ’À ’«‘ ’ÀÕ Õ ’ΔÓÂ Ò¬Δ ⁄Ω◊ÈΔ ⁄«‘ ’ÀÕ Õ
«√ºË ‘À «’ ͇È∂ Á∂ ◊zßÊΔ √º∞⁄≈ «√ßÿ È∂ ¡≈͉∂ Í∞ºÂ, ⁄Û∑ «√ßÿ È≈Ò
«ÓÒ’∂ «¬’ ÏΔÛ Ï‰≈¬ΔÕ ⁄Û∑ «√ßÿ ÁΔ «Ò÷≈¬Δ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ È≈Ò
«ÓÒÁΔ √ΔÕ ¿∞È∑ª È∂ Íß‹ ÍÂ∂ ¡≈͉∂ ’ØÒØ∫ «Ò÷ ’∂ ◊zßÊ È≈Ò ‹ØÛ «ÁºÂ∂ ¡Â∂
‘Ø ÚΔ Ú≈Ë∂ ’ΔÂ∂Õ «¬√ ÏΔÛ Ï≈∂ Ì≈¬Δ ’≈È∑ «√ßÿ ‹Δ È≈̪ ◊∞Ӻ Ó≈Âß‚
«Ú⁄ «Ò÷Á∂ ‘È, TÁ√Ó ◊zßÊ ÁΔ «¬’ ÏΔÛ Ì≈¬Δ √∞º÷≈ «√ßÿ ͇È∂ √≈«‘Ï ◊zßÊΔ
È∂ ÌΔ «Ò÷Δ ‘À, «‹√ «Ú⁄ ¤º’∂, Ì◊ΩÂΔ √ÂØÂz ¡≈«Á’ Ù≈«ÓÒ ’ «ÁºÂ∂ ‘ÈÕ
Ó±÷ «Ò÷≈Δ¡ª ÁΔ «’zÍ≈ È≈Ò ’¬Δ ‘Ø ÏΔÛª ÌΔ Ï‰ ◊¬Δ¡ª ‘È ¡Â∂ ¡ʪ
Á∂ ¡ÈÊ ‘Ø ◊¬∂ ‘È, Í «’√∂ ◊∞Ó Íz∂ÓΔ È∂ «¬√ Á∂ ͱÈ √∞Ë≈ Á≈ ¿∞Í≈Ô
È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ U ¿∞È∑ª È∂ «¬’ ‘Ø ◊zßÊ ÚΔ Ï‰≈«¬¡≈ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‘≈’Ó «√ßÿ ȱß
√Ω∫Í «ÁºÂ≈ «‹‘Û≈ ÓØÂΔ Ï≈◊ Ú≈Ò∂ ◊∞Á∞Ú≈∂ «Ú⁄ ‘À ‹Ø «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ
È∂ ÚΔ Á∂«÷¡≈Õ «’¿∞∫«’ ⁄Û∑ «√ßÿ ÁΔ «Ò÷≈¬Δ ◊∞± √≈‘Ï È≈Ò «ÓÒÁΔ √Δ
«¬√ Ò¬Δ ’¬Δ Âª Á∂ ‘Ø ◊zßÊ ÚΔ Ï‰≈¬∂Õ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ √≈‘Ï Á∂ Á√Â÷ª ÁΔ
È’Ò ’’∂ ¿∞È∑ª Á∂ Ȫ ‘∂· ͇È∂ Ú≈Ò∂ √≈˪ È∂ ⁄Ω◊‰Δ ’Ó≈¬Δ ’ΔÂΔÕ «¬√
Âª «‹‘Û∂ ◊zßÊ ÓØÂΔ Ï≈◊, ͇È≈, «ÁºÒΔ «Ú÷∂ ÒØ’ª Í≈√ ͬ∂ ‘È ¿∞‘ ͇È∂ Á∂
√≈˪ ÚÒØ∫ ’Ó≈¬Δ ’È Ò¬Δ «Ò÷∂ ◊¬∂Õ Îß◊Δ √’≈ 鱧 ‹Á «¬È∑ª √≈˪ Ï≈∂
ÍÂ≈ Ò◊≈ ª ¿∞È∑ª È∂ «¬È∑ª ’ØÒØ∫ ◊zßÊ ÷ΔÁ ’∂ ¿∞√ «Ú⁄ Ú≈ËÀ ’≈’∂ «¬È∑ª
≈‘Δ∫ Íß‹≈Ï «Ú⁄ «Ì‹Ú≈¬∂ Â≈«’ «√º÷ ËÓ È±ß ÷ÒÂ-ÓÒ ’È Ò¬Δ «√÷ª
«Ú⁄’≈ Ùß’∂ ÍÀÁ≈ ’ √’‰Õ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AED

(¬) Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «ÓÊ Á≈ ¡≈ßÌ: «¬’ Îzß◊Δ √≈˜Ù
«‹ºÊ∂ ÚΔ ¡ß◊z∂˜ª È∂ ¡≈͉≈ ≈‹ √Ê≈Í ’È ‘∞ßÁ≈ √Δ ¿∞Ê∂ Í«‘Òª
«ÓÙÈΔ¡ª ÚÒØ∫ ÒØ’ª 鱧 «¬√≈¬Δ ÏÈ≈¿∞‰ Á≈ ’ßÓ ¡≈ßÌÁ∂ √ÈÕ «ÓÙÈΔ¡ª ȱß
«¬‘ «√÷Ò≈¬Δ «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘À «’ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ¿∞‘ √Ê≈È’ ◊ΔÏ ‹ßÂ≈ ȱß
Ø˜Δ Ø‡Δ Á≈ Ò≈Ò⁄ Á∂’∂ ¡≈͉∂ ͺ÷ «Ú⁄ ’È ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ ¿∞È∑ª Á∂ ËÓ
◊zßʪ ÁΔ ÓÔ≈Á≈ 鱧 ◊ßËÒ≈ ’’∂ ÒØ’ 鱧 «¬√≈¬Δ ω≈¿∞‰ ÚÒ Í∂È Õ «¬‘Ø
ÍÀ∫ÂÛ≈ ¿∞È∑ª È∂ «√º÷ ≈‹ 鱧 ÷Ò ÓÒ ’È Ò¬Δ Ú«Â¡≈Õ
AHÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ ¡÷Δ «Ú⁄ ‹Á ¡ß◊z∂˜ª È∂ Áº÷‰ ͱÏΔ «¬Ò≈’∂ «‹ºÂ
’∂ ¡≈͉≈ ≈‹ ͺ’≈ ’ «Ò¡≈ ª ¿∞È∑ª È∂ «ÁºÒΔ ¡Â∂ Íß‹≈Ï ÚÒ Ó±ß‘
ÓØ«Û¡≈Õ ¿∞√ Ú∂Ò∂ Íß‹≈Ï «Ú⁄ «√÷ «Ó√Òª Á≈ ≈‹ √Δ «‹È∑ª ÁΔ¡ª «√º÷ ÎØ‹ª
ÁΔ Â≈’ ¡Â∂ Ï‘≈ÁΔ ÂØ∫ ¡ß◊z∂˜ ‚Á∂ √ÈÕ «Ó√Òª Á∂ √Á≈ ◊∞± È≈È’
Á∂Ú ÚÒØ∫ Ó±Ò ÓßÂ «Ú⁄ Í«Ì≈Ù ’ΔÂ∂ ◊¬∂ «¬’ ÍzÓ≈ÂÓ≈/Ï Á∂ √ß’ÒÍ
¡Â∂ Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘ Á∂ ¡≈Á∂Ù, “◊∞± Ó≈«È¿±∫ ◊zßÊ” «Ú⁄ Ô’ΔÈ ÷Á∂ √ÈÕ «¬√
Ò¬Δ «ÓÙÈΔ ÍÀ∫ÂÛ∂ «‘ ¿∞È∑ª È∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «√º÷ª Á∂ ËÓ ◊zßÊ “◊∞± ◊zßÊ
√≈«‘Ï” 鱧 ◊ßËÒ≈ ’È ÁΔ ÓÈÙ≈ È≈Ò Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «ÓºÊ Ù∞± ’ΔÂΔÕ ¿∞È∑ª
«ÁȪ «Ú⁄ ͇È∂ √≈«‘Ï Á≈ Â÷ ’Ò’ºÂ∂ «Ú⁄ √Ê≈Í ‘Ø ⁄∞’Δ ¡ß◊z∂˜
‘’±Ó ‘∂· ¡≈¿∞∫Á≈ √ΔÕ ¿∞È∑ª 鱧 ÍÂ≈ √Δ «’ «√º÷ª ÁΔ Â≈’ «¬’ ºÏ-«¬’
◊zßÊ-«¬’ ÍßÊ Á∂ √ß’Í «Ú⁄ «ÚÁÓ≈È ‘À «‹√ ÁΔ ¡Ë≈«ÙÒ≈ “◊∞± Ó≈«È¿∞∫
◊zßÊ” ‘ÀÕ √ÏÏ È≈Ò ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á≈ ‹ÈÓ ÚΔ Í‡È∂ Á≈ √Δ «¬√ Ò¬Δ
¡ß◊z∂˜ª È∂ ¬Δ√≈¬Δ √≈˜Ù ͇È∂ √≈«‘Ï ÂØ∫ Ù±± ’ΔÂΔÕ «¬√ √≈˜Ù «Ú⁄ ͇È∂
Â÷ Á∂ ’Â≈ ËÂ≈ «ÈÓÒ∂ √≈Ë «Á¡≈Ò «√ßÿ, ÈÚÒ «√ßÿ ¡Â∂ ◊zßÊΔ √∞º÷≈
«√ßÿ √È ¡Â∂ ’Ò’ºÂ∂ Á∂ ◊∞Á∞¡≈∂ Á≈ ÷Ú≈Ò≈ ¡≈ÂÓ≈ ≈Ó Ù≈«ÓÒ √ΔÕ «¬È∑≈
Í≈√ “È≈È’ ÍßÊΔ ’≈«ÚÔ” È≈ÓΔ∫ ◊zßÊ √Δ ‹Ø «‘ßÁÚΔ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √Δ
«‹√ Á≈ «˜’ «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ È∂ “ÍßÊ Íz’≈Ù” «Ú⁄ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ (√∞º÷≈
«√ßÿ ◊zßÊΔ ¡ΩÕ Õ ⁄Δ ÏΔÛ Í‡È∂ ÓÀ ◊ΩÕ Õ )Õ «¬√ ÏΔÛ Ï≈∂ ⁄≈Ò˜ «ÚÒ’È
È∂ ÚΔ AGHA ¬Δ. «Ú⁄ √∞«‰¡≈ √ΔÕ «¬√ ◊zßÊ Á∂ Ȫ ÂØ∫ Ì≈√Á≈ ‘À «’ «¬√ «Ú⁄
◊∞± È≈È’ ÚÒØ∫ ⁄Ò≈¬∂ ◊¬∂ «√º÷ ÍßÊ È≈Ò √ßÏßÁ Ï≈‰Δ √Δ, ¡Ê≈Â, «¬‘
¡≈«Á/’Â≈Í∞Δ ÏΔÛ ÁΔ È’Ò ‘Δ √Δ «‹√ «Ú⁄ «ÈÓ«Ò¡ª È∂ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ ‹Δ Á∂ Ȫ ‘∂· ¿∞‘ Ï≈‰Δ ÚΔ Á‹ ’ º÷Δ √Δ, ’∞fi ‹Ø ¿∞√ Ú∂Ò∂ Íz⁄ºÒÂ
√Δ ¡Â∂ ’∞fi ¡≈͉∂ ’ÒØ∫ «Ò÷ ’∂ Í≈¬Δ ‘Ø¬Δ √Δ «‹√ ÁΔ ¡◊Ú≈‘Δ «◊¡≈ÈΔ
«◊¡≈È «√ßÿ ÚΔ «ÁßÁ≈ ‘À:
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEE
Í∞È≈ ⁄Û «√ßÿ Â≈’∂ ͱÂÕ Õ ¡÷ Á√Ó ◊∞∞ √Ó√±ÂÕ Õ
’ ’À ͪ⁄ ÍÂ∂ ¡ΩÕ Õ ◊∞∞ ÂÎØ∫ «Ò÷ Í≈¬∂ ◊ΩÕ Õ
¡Ω ◊zßÊ «¬’ ÚÀ√≈ ’Δ˙Õ Õ √Ø Ï≈Ï∂ ‘≈’Ó «√ßÿ ÒΔ˙Õ Õ
¿∞√ Ú∂Ò∂ ’Ò’ºÂ∂ «Ú⁄ ’ØÒÏ∞’ «Ïz«‡Ù ¡À‚Ó«È√‡z∂‡ √Δ, ⁄≈Ò˜
«ÚҒȘ «Ïz«‡Ù Ò≈«¬Ïz∂Δ Á≈ «¬È⁄≈‹ √Δ ¡Â∂ ‹Ω‘È ÓÀÒ’Ó «ÓÒ‡zΔ
¡À‚Ó«È√‡z∂‡ √ΔÕ Ò◊Á≈ «¬¿∞∫ ‘À «’ «¬È∑ª ◊Ø«¡ª È∂ «ÈÓ«Ò¡ª È≈Ò «ÓÒ
’∂ “◊∞± È≈È’ ’≈«ÚÔ” «Ú⁄Ø∫ Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘ ÁΔ Ï≈‰Δ 鱧 ‹∞Á≈ ’Ú≈’∂ «¬√
«Ú⁄ ◊∞± ‹Δ ÁΔ Ï≈‰Δ È≈Ò «ÓÒÁ∂-‹∞ÒÁ∂ ‘Ø √ÒØ’ª 鱧 Ò≈«¬¡≈ Â≈«’ «¬√
鱧 Á√Ó ◊zßÊ Á≈ ±Í «ÁºÂ≈ ‹’≈ √’∂Õ ’¬Δ «¬«Â‘≈√’≈, «‹Ú∂∫ ’∂√ «√ßÿ
«¤ºÏ (Ïß√≈ÚÒΔÈ≈Ó≈) ¡Â∂ Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ («√zΔ ◊∞ÍÂ≈Í √±‹ ◊zßÊ) ’∞fi
“÷≈√ ͺ«¡ª” Á≈ «˜’ ’Á∂ ‘È ‹Ø ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ √≈«‘Ï ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂
ÁÏ≈Δ ’ÚΔ¡ª ÚÒØ∫ ⁄∂ „∂ √≈∂ √≈«‘ Á∂ √√≈ ÈÁΔ «Ú⁄ ÈÙ‡ ‘؉ ÂØ∫
Ï≈¡Á ’∞fi «√º÷ª Á∂ ‘ºÊ Òº◊∂ √ÈÕ «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ È∂ “ÍßÊ Íz’≈Ù”
(AHH@) «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ √∞º÷≈ «√ßÿ (‹Ø Ï≈¡Á «Ú⁄ º÷ ͇È≈ √≈«‘Ï
Á≈ ‹Ê∂Á≈ Ï«‰¡≈) Á≈ Í∞ºÂ ⁄Û∑ «√ßÿ «¬È∑ª ÷≈√ ͺ«¡ª Á∂ ¿∞Â≈«¡ª ȱß
Ó∞ºÒ Ú∂⁄ ’∂ ’Ó≈¬Δ ’Á≈ √ΔÕ Ù≈«¬Á «¬‘ ¿∞‘Δ ÍºÂ∂ ‘؉ «‹È∑ª Â∂ «Ò÷Δ ‘جΔ
Ï≈‰Δ 鱧 Á√ÚΔ∫ Í≈ÂÙ≈‘Δ ÁΔ «’¡≈√ ’’∂ “È≈È’ ÍßÊΔ ’≈«ÚÔ” «Ú⁄
Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ «¬‘ ÚΔ «Ò«÷¡≈ «ÓÒÁ≈ ‘À «’ √∞º÷≈ «√ßÿ ÁΔ ‘ºÊ-«Ò÷Â
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ ‘Ê-«Ò÷ È≈Ò «ÓÒÁΔ √ΔÕ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ¿∞√ È∂
«ÓÒÁ∂ “÷≈√ ͺ«¡ª” ÁΔ «Ò÷Â È±ß Ú≈⁄ ’∂ ¡«Ì¡≈√ È≈Ò ¡≈Í‰Δ ‘ºÊ-
«Ò÷Â È±ß ¿∞È∑ª Â∂ «Ò÷∂ ‘ج∂ ¡º÷ª Ú◊≈ ω≈ «Ò¡≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ «¬‘ ◊∞‰
(¡Ω◊‰) ◊∞± ‹Δ Á∂ Ȫ ‘∂· ÓßÿÛ Ï≈‰Δ «Ò÷‰ Á∂ ’ßÓ ¡≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂Õ
«◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ È∂ ÚΔ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ ⁄Û∑ «√ßÿ È∂ Íß‹ ͺÂ∂ ¡≈͉∂
’ØÒØ∫ «Ò÷ ’∂ ◊zßÊ «Ú⁄ Í≈¬∂ (’ ’À ͪ⁄ ÍÂ∂ ¡ΩÕ Õ ◊∞∞ ÂÎØ∫ «Ò÷ Í≈¬∂ ◊ΩÕ
Õ )Õ «¬‘ ÁÒΔˇ ·Δ’ Ò◊ÁΔ ‘À «’¿∞∫«’ ⁄Û∑ «√ßÿ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ Ȫ
‘∂· ͺ«¡ª Á∂ ¿∞Â≈∂ Ú∂⁄Á≈ √Δ ¡√ÒΔ ¿∞√ Í≈√ «‘ßÁ∂ √ÈÕ ‹∂ ¿∞‘
ͺ«¡ª Á∂ ±Í «Ú⁄ Ï≈‰Δ Ú∂⁄ √’Á≈ √Δ Âª Ò≈Ò⁄ «Ú⁄ ¡≈’∂ ¿∞√ È∂ ◊∞±
‹Δ Á∂ Ȫ ‘∂·ª ‘Ø Ï≈‰Δ ÚΔ «Ò÷Δ ‘ØÚ∂◊Δ ‹Ø “È≈È’ ͺÊΔ ’≈«ÚÔ” «Ú⁄ ◊∞±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ Ȫ ‘∂· Á‹ ’ΔÂΔ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
¿ØØ’Â ÓÈΩª (Hypotheses) Ó±ÒØ∫ ÓÈÿÛ ¡Â∂ ÁÒΔˇ «‘ ȑΔ∫
‘È «’¿∞∫«’ «¬È∑ª ÁΔ «Í·Ì±ÓΔ «Ú⁄ «¬«Â‘≈√’ ◊Ú≈‘Δ ÚΔ «ÓÒÁΔ ‘ÀÕ «¬√
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEF
Âª «ÌßÈ «ÌßÈ «Ò÷ª Á∂ ‹ØÛ È≈Ò ‹Á “È≈È’ ÍßÊΔ ’≈«ÚÔ” Úº‚ ¡≈’≈≈
◊zßÊ Ï‰ «◊¡≈ ª ¡ß◊z∂˜ª È∂ «¬√ 鱧 «ÈÓ«Ò¡ª ’ØÒØ∫ ◊∞Ó∞÷Δ «Ú⁄ «ÒÍΔ¡ßÂ
’Ú≈’∂ «¬√ Á≈ Ȫ “◊∞Ó∞÷Δ ◊zßÊ Á√Úª Í≈Ù≈‘Δ” º÷ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ Í‡È∂
Ú≈Ò∂ «ÈÓ«Ò¡ª ÚÒØ∫ ω≈¬∂ «¬√∂ ◊zßÊ È±ß ’ØÒÏ∞’ È∂ Íz≈Í ’’∂ ’Ò’ºÂ∂
«Ú÷∂ «¬√ ÁΔ ’≈ÍΔ Ï‰≈¬Δ ¡Â∂ «Ïz«‡Ù Ò≈«¬Ïz∂Δ È±ß √Ω∫Í «ÁºÂΔ «‹√ Á≈
«¬È⁄≈‹ ⁄≈˜ «ÚҒȘ √ΔÕ «¬√∂ ◊zßÊ È±ß ‹Ω‘È ÓÀÒ’Ó È∂ ¡≈Í‰Δ Í∞√Â’
Sketch of the Sikhs (1810-1812) «Ò÷‰ Ò¬Δ Ú«Â¡≈Õ ¡Â∂ «¬√∂ ◊zßÊ È±ß
«ÈÓ«Ò¡ª ÁΔ √‘≈«¬Â≈ È≈Ò Íß‹≈Ï Á∂ ◊∞Á∞¡≈«¡ª «Ú⁄ Ë«¡≈ ¡Ê≈Â,
Transplant”” ’ΔÂ≈ «◊¡≈ Â≈«’ «√º÷ ËÓ È±ß ÷Ø≈ Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’∂Õ
Ó‘≈≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ È∂ «Ó√Òª 鱧 «¬’º·≈ ’’∂ AGII ¬Δ. «Ú⁄
Íß‹≈Ï Â∂ ≈‹ √Ê≈Í ’ «Ò¡≈Õ Îzß◊Δ ≈‹ÈΔÂΔ Ú ’∂ ¡ß◊z∂˜ª È∂ √ÂÒ∞‹
Á«¡≈ Á∂ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ ÁΔ¡ª «√º÷ «¡≈√ª È≈Ò AH@I ¬Δ. «Ú⁄ √ßËΔ ’’∂
√«ÂÒ∞‹ Á∂ «¬Ò≈’∂ º’ Í‘∞ß⁄ ’≈«¬Ó ’ Ò¬ΔÕ ¿∞ÍØ’Â ◊zßÊ È±ß √ÂÒ∞‹ Á∂
⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ º’ Úß‚ ’∂ «√º÷ª 鱧 ÌßÏÒ̱√∂ «Ú⁄ Í≈¿∞‰≈ Ù∞± ’ «ÁºÂ≈Õ
Ó‘ª≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ Á∂ ≈‹ «Ú⁄ «’√∂ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ ÿº‡ ÚË ‘Δ ÍÂ≈ √Δ
¡Â∂ È≈ ‘Δ «¬‘ ◊zßÊ ’Á∂ ÁÏ≈ √≈«‘Ï «Ú⁄ Íz’≈Ù ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ √È
AHDF «Ú⁄ ËØ÷∂ È≈Ò ¬À∫◊ÒØ «√º÷ ÒÛ≈¬Δ «‹ºÂ‰ ¿∞Íß ¡ß◊z∂˜ª È∂ «¬√ ◊zßÊ È±ß
‹ÈÚΔ AHDG «Ú⁄ «‘ßÁΔ «Ú⁄ ¿∞ÒÊ≈ ’∂ «‘ßÁ±¡ª ¡Â∂ «√º÷ª 鱧 «¬’Ø ËÓ
ÓÔ≈Á≈ È≈Ò ‹ØÛÈ≈ ⁄≈«‘¡≈Õ ⁄ΩÚΔÙ ¡ÚÂ≈ª Á∂ È≈Úª Á∂ ¡Ë≈ Â∂ «√º÷
ËÓ Á∂ «¬’ ˙∫’≈ Á∂ √ß’ÒÍ ÁΔ Ú‹≈¬∂ ¡È∂’ ˙∫’≈ ÁΔ «ÓÊ ¬Δ‹≈Á ’’∂
«√º÷ª 鱧 «‘ßÁ±¡ª È≈Ò Ò◊‚ ’È≈ ⁄≈«‘¡≈, ˙∫’≈ ˘ ˙ «Ú⁄ ÂÏÁΔÒ
’ΔÂ≈Õ ¡Ê≈Â, «√º÷ ËÓ Á∂ √±Â “Ó±ÒÓßÂ” «Ú⁄ ¡ß’ «√º÷ª Á∂ «¬’
¬ΔÙÚ≈ÁΔ √ß’ÒÍ È±ß ÂØÛÈ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔÕ «¬√ Í’≈ AHDI «Ú⁄ «‘ßÁ±
¡Â∂ «√º÷ª 鱧 ’߇ØÒ «Ú⁄ ’’∂ “«√º÷” ¡Â∂ “«‘ßÁ±” Á∂ Ì∂Á È±ß Ó‡≈¿∞‰≈ ⁄≈«‘¡≈Õ
Ó‘ª≈‹≈ ÁÒΔÍ «√ßÿ È±ß Âª ⁄º’ ’∂ «¬ß◊Ò∂∫‚ ÒÀ ◊¬∂ Â≈«’ Íß‹≈Ï ⁄Ø∫ «√º÷ ≈‹
Á≈ È≈ÓØ«ÈÙ≈È ‘Δ «Ó‡ ‹≈Ú∂Õ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ «¬‘ Í«‘ÒΔ Á∞ÿ‡È≈ ‘À «‹ºÊ∂
«’√∂ Ó∞Ò’ Á∂ ‘∞’Ó≈È È±ß Ëº’∂ È≈Ò ⁄∞º’ ’∂ Á∂Ù «È’≈Ò≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂
¡Â∂ ËÓ ÏÁÒ‰ Ò¬Δ Ó˜Ï± ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ
A. ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ (Mss D5 Punjabi (HT Colebrook)
’Ê Á√Ó ◊zßÊ Á≈ Ó∞º‚ ’ØÒÏ∞’ (Colebrook) Ú≈ÒΔ ÏΔÛ ÂØ∫ Ϻfi≈Õ
¡·≈ÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ ¡÷Δ º’ «’√∂ ÚΔ ◊zßÊ ÁΔ ’Ø¬Δ ¿∞º◊-√º∞ÿ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔ «‹√
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEG
Á≈ Ȫ “«√zΔ Á√Ó ◊zßÊ”, “Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘Δ Á≈ ◊zßÊ”, “◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á≈
◊zßÊ” ‹ª “Á√Ó ◊zßÊ” ‘ØÚ∂Õ ¿Ø∞ÍØ’Â «ÁºÂ∂ Íß‹≈ÏΔ «¬«Â‘≈√’ √ت Á∂ È≈Ò
È≈Ò, Ì≈ÂΔ, ¡ÏΔ-Î≈√Δ ¡Â∂ ͺ¤ÓΔ √ØÓ≈ √Ø ÚΔ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ Ï≈∂
⁄∞ºÍ ‘ÈÕ «‹È∑ª ◊zßʪ Á≈ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ «˜’ ¡≈«¬¡≈ ‘À «‹Ú∂∫ √Ó∞ßÁ √≈◊
(’∂√ «√ßÿ «¤ºÏ), «Ú«Á¡≈ √≈◊ (√±Í Á≈√ ̺Ò≈), «Ú«Á¡≈Ë ◊zßÊ
(Ì≈¬Δ √ßÂØ÷ «√ßÿ), ¡Â∂ «¬’ºÒΔ¡ª ÍØÊΔ¡ª («◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ), «¬È∑ª
«Ò÷’ª ¡È∞√≈ «¬‘ √≈∂ ÈÙ‡ ‘Ø ⁄∞’∂ ‘Ø ⁄æ∞’∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬Δ «√º÷ «¬«Â‘≈√
«Ú⁄ ’Ø¬Δ ÚΔ “Á√Ó ◊zßÊ” È≈ÓΔ ◊zßÊ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ ‹Ø ◊∞± √≈«‘Ï Á∂ Á√Â∂
Ó∞Ï≈’ È≈Ò «⁄¡≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ Í«‘ÒΔ Ú≈ ‹Ω‘È ÓÀÒ’Ó (John Malcolm)
È∂ ¡≈Í‰Δ Í∞√Â’, Sketch of the Sikhs, «Ú⁄ TÁ√Úª Í≈ÂÙ≈‘ ’≈ ◊zßÊU
Ȫ Ú«Â¡≈Õ ¿∞√ È∂ «Ò«÷¡≈ «’ Íß‹≈Ï «Ú⁄Ø∫ AH@E ¬Δ. «Ú⁄ ¿∞√ 鱧 ’∂ÚÒ
T◊∞± ◊zßÊ √≈«‘ÏU ÁΔ ’≈ÍΔ «ÓÒΔ Í “Á√Ú≈∫ Í≈ÂÙ≈‘Δ ’≈ ◊zßÊ” ÁΔ ’≈ÍΔ
’Ò’ºÂ∂ ÂØ∫ ¡À⁄. ‡Δ. ’ØÒÏ∞’ (H.T. Colebrook) ’ØÒØ∫ «ÓÒΔ ‹Ø ¿∞√ È∂ ¡‰Ê’
÷Ø‹ ’’∂ ÏÛ∂ ÔÂȪ È≈Ò Íz≈Í ’ΔÂΔÕ ÓÀÒ’Ó Á∂ ¡≈͉∂ ÙÏÁª «Ú⁄
«Ò«÷¡≈ ‘À:
TI succeeded with difficulty in obtaining a copy of the Adi-
Granth and some historical tracts, the most essential parts of which,
when I returned to Calcutta, were explained to me by a Sikh priest of
the Nirmala order, whom I found equally intelligent and communicative,
and who spoke of the religion and ceremonies of his sect with less
restraint than any of his brethren whom I had met with in
Penjab…however, that the indefatigable research of Mr. Colebrook
has procured not only the Adi-Granth, but also the Dasima Padshah ka
Granth; and that, consequently, he is in possession of the two most
sacred books of the Sikhs.
‹Ω‘È ÓÀÒ’Ó, ÒΩ‚ Ò∂’ (Lord Lake) È≈Ò AH@E «Ú⁄ Íß‹≈Ï
¡≈«¬¡≈; ¿∞√ È≈Ò «¡≈√ ‹Δ∫Á Á≈ ≈‹≈ Ì≈◊ «√ßÿ ÚΔ √ΔÕ «¬‘ √≈∂
«Ï¡≈√ Á«¡≈ º’ ◊¬∂Õ Í«‘ÒΔ ◊ºÒ ª «¬‘ ‘À «’ ÓÀÒ’Ó È±ß ¡‹∂‘Δ «’‘ÛΔ
ÒØÛ ÍÀ ◊¬Δ √Δ «’ ¿∞√ 鱧 «√º÷ª Á∂ ËÓ ◊zßʪ 鱧 Ì≈Ò‰ Ò¬Δ Íß‹≈Ï ¡≈¿∞‰≈
«Í¡≈ ¡Â∂ ÏÛΔ Ó∞Ù’Ò È≈Ò “¡≈«Á ◊zßÊ” Íz≈Í ’ √«’¡≈ Í Á√Ó ◊zßÊ
Î∂ ÚΔ ¿Í∞ÒºÏÁ È‘Δ∫ ‘Ø«¬¡≈Õ Íß‹≈Ï «Ú⁄ ¿∞√ Ú∂Ò∂ «√º÷ª ÁΔ ‘’±Ó √Δ ¡Â∂
«¬‘ «√º÷ ’ΩÓ Á≈ Ó∞Ò’ √ΔÕ Ó‘≈≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ Á∂ ≈‹ «Ú⁄ ¡’≈ÒΔ Î±Ò≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEH
«√ßÿ ¡Â∂ ‘Δ «√ßÿ ÈÒ±¬∂ Ú◊ ‹ØË∂ Á√Ú∂∫ ◊∞± Á∂ √ßͱÈ «√º÷ √ÈÕ ‹∂ ¿∞È∑ª Ï«⁄Âz È≈‡’ (CI-GC), ⁄ß‚Δ ⁄«Âz-A (GD-II), ⁄ß‚Δ ⁄«Âz-B (A@@-
鱧 «’√∂ Á√È ◊zßÊ Á≈ ÊΩ ÍÂ≈ È‘Δ∫ √Δ Âª ‘Ø «’√∂ 鱧 «’Ú∂∫ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ AAI), Ú≈ Á∞◊≈ ’Δ (AAI-ABG), «◊¡≈È ÍzÏØË (ABG-AEE), ⁄ΩÏΔ√ ¡ÚÂ≈
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ Íß‹≈Ï Á∂ «√º÷ ≈‹ «Ú⁄Ø∫ ÓÀÒ’Ó È±ß Á√Ó ◊zßÊ «’¿∞∫ È≈ (AEE-FAA), Ïz‘Ó ¡ÚÂ≈ (FAA-FCE), ∞Áz ¡ÚÂ≈ (FCE-G@I), (Î∞‡’Ò
«ÓÒ √«’¡≈? «¬√ Á≈ ¿∞Â «¬‘ ‘À «’ Íß‹≈Ï «Ú⁄ ¿∞√ Ú∂Ò∂ ’∂ÚÒ “◊∞± ◊zßÊ ⁄È≈Úª) ÙÏÁ ‘‹≈∂-≈Ó’ÒΔ Í≈. A@ (G@I-GAB), √ÚÀÔ∂ (GAB-GAF),
√«‘Ï” ‘Δ ◊∞Á∞¡≈«¡ª «Ú⁄ Íz’≈Ù ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ «’¿∞∫«’ «¬√ ÂØ∫ Ú◊À ÷≈Ò√≈ Ó«‘Ó≈-√ÚÀ Ô ∂ (GAF-GAG), √√Âz È≈Ó Ó≈Ò≈ (GAG-H@H),
«√º÷ª Á≈ ’Ø¬Δ ‘Ø ◊zßÊ ‘À ‘Δ È‘Δ∫ √Δ «¬√ Ò¬Δ Á√Ó ◊zßÊ «’ºÊØ∫ «ÓÒ‰≈ √ΔÕ ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È (H@I-ACHH), ‹ÎÈ≈Ó≈ (ACHI-ACID) ¡Â∂ «‘’≈«¬Âª
«ÁÒ⁄√Í Í ‘À≈ÈΔ Ú≈ÒΔ ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ ÓÀÒ’Ó È±ß Á√Ó ◊zßÊ ’Ò’ºÂ∂ «Ú⁄Ø∫ (ACID-ADBH)Õ Ó∞’≈ÏÒ∂ Â∂ ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ «Ú⁄ «¬‘ ÂÂΔÏ ’¬Δ Ê≈Úª Â∂
’ØÒÏ∞’ ’ØÒØ∫ Íz≈Í ‘Ø«¬¡≈ «‹ºÊ∂ «√º÷ª ÁΔ Ú√Ø∫ ¡≈‡∂ «Ú⁄ Ò±‰ Úª◊ √ΔÕ «ÓÒÁΔ ‘À ’¬Δ «‘«√¡ª «Ú⁄ ’≈ÎΔ ¡ßÂ ‘ÀÕ ÁØ‘ª «Ú⁄ Ï≈‰Δ¡ª ÁΔ ÂÂΔÏ
͇È≈ ¡Â∂ ’Ò’ºÂ∂ «Ú⁄ ◊∞Á∞¡≈∂ √È «‹È∑ª 鱧 «ÈÓÒ∂ ’߇zØÒ ’Á∂ √È ‘∂· «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
«‹È∑ª È≈Ò «ÓÒ ’∂ ◊Ø«¡ª È∂ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «ÓºÊ 鱧 Ù∞± ’ΔÂ≈Õ
’«Ê Á√Ó ◊zßÊ ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ
ÓÀÒ’Ó ÁΔ Í∞√Â’ AHA@ ¬Δ. «Ú⁄ ¤≈ÍΔ ◊¬Δ «‹√ «Ú⁄ Í«‘ÒΔ Ï≈ A. ‹≈Í∞ A. ‹≈Í∞
“Á√Úª Í≈ÂÙ≈‘ ’≈ ◊zßÊ” Á≈ Ȫ Ú«Â¡≈ «◊¡≈ ‹Ø ¿∞√ È∂ ’ØÒÏ∞’ ÂØ∫ B. ¡’≈Ò ¿∞√« B. ¡’≈Ò ¿∞√«Â
Íz≈Í ’ΔÂ≈Õ ¡À⁄. ‡Δ. ’ØÒÏ∞’ È∂ «¬‘Ø ÏΔÛ AHAB «Ú⁄ «Ïz«‡Ù Ò≈«¬Ïz∂Δ, C. Ï«⁄Âz È≈‡’ (¡ÍÈΔ ’Ê≈) C. Ï«⁄Âz È≈‡’ (¡ÍÈΔ ’Ê≈)
ÒßÁÈ È±ß √Ω∫Í «ÁºÂΔ ‹Ø Ò≈«¬Ïz∂Δ ’À‡≈ÒΩ◊ ÈßÏ (Mss D5 Punjabi (H.T. D. ⁄ß‚Δ ⁄«Âz (¿∞’«Â «ÏÒ≈√) D. ⁄ß‚Δ ⁄«Âz (¿π’«Â «ÏÒ≈√)
Colebrook) Ȫ ‘∂· Á‹ ‘ÀÕ «¬‘ ÏΔÛ «’‘Û∂ √≈Ò, «’ºÊØ∫, «’Ú∂∫, ¡Â∂ «’‘Á∂ E. ⁄ß‚Δ ⁄«Âz (Á±‹≈) E. ⁄ß‚Δ ⁄«Âz-B
’ØÒØ∫ Íz≈Í ’ΔÂΔ ◊¬Δ, «¬√ Ï≈∂ È≈ ª ÏΔÛ «Ú⁄ ’Ø¬Δ √≈«÷¡≈ ◊Ú≈‘Δ ‘À, F. Ú≈ √zΔ Ì◊¿∞ÂΔ ‹Δ ’Δ F. Ú≈ Ì◊¿∞ÂΔ ‹Δ ’Δ
È≈ ’ØÒÏ∞’ ‘Δ ’∞fi Á√Á≈ ‘À ¡Â∂ È≈ ‘Δ ÓÀÒ’Ó È±ß ’Ø¬Δ ÊΩ‘ ÍÂ≈ ‘ÀÕ Í «¬’ (Ú≈ Á∞◊≈ ’Δ)
◊ºÒ «È√«⁄ ‘À «’ «¬‘, ÊØÛΔ¡ª √Âª 鱧 ¤º‚ ’∂, ’Ê ◊zßÊ È≈Ò «ÓÒÁΔ G. «◊¡≈È ÍzÏØË G. «◊¡≈È ÍzÏØË
‘ÀÕ ‘∂·ª √ØË’ ’Ó∂‡Δ ÚÒØ∫ √ØË∂ Á√Ó ◊zßÊ ¡Â∂ ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛª ÁΔ H. ⁄ΩÏΔ√ ¡ÚÂ≈ («Ï√È≈ÚÂ≈) H. ⁄ΩÏΔ√ ¡ÚÂ≈
√Ó≈ÈÂ≈ ¡Â∂ ¡ßÂ Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈ ’Á∂ ‘ª I. ¿∞Í ¡ÚÂ≈ (Ïz‘Ó≈ ¡Â∂ ∞Áz) I. Ïz‘Ó≈ÚÂ≈
A@. ÙÏÁ ‘˜≈∂ A@. ∞Áz≈ÚÂ≈
B. Á√Ó ◊zßÊ ¡Â∂ ’ØÒÏ∞Ï Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ¡ßÂ AA. CC √ÚÀÔ∂ AA. Ù√Âz È≈ÓÓ≈Ò≈
√Ì ÂØ∫ Í«‘ÒΔ ¡Â∂ Ó‘ºÂÚͱÈ ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ ’ØÒÏ∞’ ¡Â∂ ¤Í∂ ‘ج∂ AB. ÷≈Ò√≈ Ó«‘Ó≈ AB. CB √ÚÀÔ∂
Á√Ó ◊zßʪ ÁΔ¡ª Ú÷ Ú÷ ÏΔÛª «‹Ú∂∫, ‹Ú≈‘ «√ßÿ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ (AIGI ¬Δ.), AC, Ù√Âz È≈ÓÓ≈Ò≈ AC. ÷≈Ò√≈ Ó«‘Ó≈, √ÚÀÔ∂
⁄Â «√ßÿ ‹ΔÚÈ «√ßÿ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ (AIIH ¬Δ.), ÂÈ «√ßÿ ‹º◊Δ (AIII ¬Δ.) AD. ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È AD. ÙÏÁ ‘˜≈∂
ÚÒØ∫ ‡Δ’∂ Ò¬Δ ÚÂΔ ◊¬Δ ÏΔÛ «Ú⁄ ÊØÛ≈-Ú≈‘Ò≈ Î’ ‘ÀÕ «¬‘ √≈Δ¡ª AE. ˜¯È≈Ó≈-«‘’≈«¬Âª AE. ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È
ÏΔÛª √ØË’ ’Ó∂‡Δ ÚÒØ∫ √ßÍ≈Á ’ΔÂ∂ ◊¬∂ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ¡ª ’≈ÍΔ¡ª ‘Ø‰Δ¡ª AF. óóóóóó AF. ˜¯È≈Ó≈
⁄≈‘ΔÁΔ¡ª √È Í «¬È∑ª «Ú⁄ ÚΔ ÊØÛ∑≈ ÊØÛ∑≈ Î’ ‘ÀÕ ¡√Δ∫ ’∂ÚÒ ⁄Â «√ßÿ AG. óóóóóó AG. «‘’≈«¬Âª
‹ΔÚÈ «√ßÿ ÚÒØ∫ Íz’≈Ù ’ΔÂ∂ ‘ج∂ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ È≈Ò
Â∞ÒÈ≈ ’ª◊∂Õ
⁄Â «√ßÿ ‹ΔÚÈ «√ßÿ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ⁄È≈Úª ÁΔ ÂÂΔÏ, «√ºË ‘À «’ ÁØ‘ª ÏΔÛª «Ú⁄ ’∞fi Ï≈‰Δ¡ª ÁΔ ÂÂΔÏ «ÓÒÁΔ ‘À Í
√«Î¡ª √Ó∂Â, «¬√ Í’≈ ‘À: ‹≈Í∞ (A-A@), ¡’≈Ò ¿∞√« (AA-CH), ’∞fi ÁΔ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔÕ Í ÁØ‘ª «Ú⁄ √≈Δ¡ª Ï≈‰Δ¡ª ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ √ØË’ ’Ó∂‡Δ

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AEI ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AF@
È∂ ‹Á AHIG ¬Δ. ÁΩ≈È Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ ’ΔÂΔ Âª ’Ø¬Δ CB ◊zßʪ √ÚÀÔ≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(¡√Ú≈«¡ª) Á≈ ¡≈√≈ «Ò¡≈ «◊¡≈Õ «¬‘ ◊zßÊ Úº÷∂ Úº÷∂ √ߪ, √≈˪ ‹ª G. ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È Á∂ ’∞Ò GEEF ¤ßÁ ‘È Í
Óº·ª Á∂ ‚∂«¡ª «Ú⁄ ÓΩ‹±Á √È ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ¡≈Í‰Δ ¡≈Í‰Δ ÙË≈ ¡È∞√≈ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ’∞Ò GEEE ‘ÈÕ «¬‘ «◊‰ÂΔ ’È «Ú⁄ ˆÒÂΔ ‘À
ÍÛ∑∂ ¡Â∂ ͱ‹∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ ¡ÚÂ≈ª ¡Â∂ Á∂ÚΔ Á∂«Â¡ª ÁΔ Ó‘ºÂÂ≈ ‘ ‚∂∂ Ò¬Δ «’¿∞∫«’ ⁄«Âz Èß. D@C ¤ßÁ GAEA Â∂ ÷ÂÓ ‘∞ßÁ≈ ‘À, ⁄«Âz D@D «Ú⁄
Úº÷Δ Úº÷Δ √ΔÕ «’√∂ ÁΔ «’zÙÈ ¡ÚÂ≈ ¡Â∂ «’√∂ ÁΔ ≈Ó ¡ÚÂ≈ «Ú⁄ D@E ¤ßÁ ‘È «¬√ Ò¬Δ ’∞Ò ‹ØÛ GEEF ωÁ≈ ‘À ‹Ø ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ
ÙË≈ √Δ ¡Â∂ ’¬Δ Óº· ¡‹∂‘∂ ÚΔ √È ‹Ø «¬√ÂzΔ«⁄ºÂ √È ¡Â∂ ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È ÏΔÛ Á∂ Ï≈Ï ‘ÀÕ
«Úº⁄Ø∫ ’≈Ó-√ Ú≈ÒΔ¡ª ’Ê≈Úª Á≈ Í≈·-Í·È ’Á∂ √ÈÕ ‹≈ÍÁ≈ ‘À «’ H. ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ ˜¯È≈Ó≈ ¡Â∂ «‘’≈«¬Âª Á∂ ¡ß «Ú⁄
√ßÍ≈ÁÈ≈ ÁΩ≈È ‚∂«¡ª Á∂ ÍzÌ≈Ú ‘∂·ª Ï≈‰Δ¡ª ÁΔ ÂÂΔÏ «Ú⁄ ¡ÁÒ≈ ¤ßÁª Á≈ ’∞Ò ‹ØÛ HEH «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘À Í Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ¡ß Â∂
ÏÁÒΔ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ØÚ∂Õ «¬√∂ ’’∂ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ √ßÍ≈ÁÈ≈ Á∂ Ó∞„ «Ú⁄ ¡‹∂‘≈ ’Ø¬Δ ’∞Ò ‹ØÛ È‘Δ∫ ‘ÀÕ Í «◊«‰ÂΔ ’È È≈Ò «¬‘ ÈßÏ
‘Δ √ØË’ ’Ó∂‡Δ Á∂ ÁØ Ë«Û¡ª (Ò≈‘Ω ËÛ≈ ¡Â∂ ¡ß«Óz√ ËÛ≈) «Ú⁄ Ï≈‰Δ¡ª HEH ‘Δ Ï‰Á≈ ‘ÀÕ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ «‘’≈«¬Â Èß. AB «Ú⁄ ¤∂ ¤ßÁ
ÁΔ ¡√«‘ÓÂΔ ’’∂ ¡‰Ï‰ ‘Ø¬Δ √Δ! ÎÒ√±Í, ¿∞√ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú⁄ ¤≈Í∂ ◊¬∂ Ú≈˱ ‘ÈÕ
Á√Ó ◊zßʪ ÁΔ¡ª ÏΔÛª «Ú⁄ ÊØÛ∑≈ Ï≈‘Ò≈ ¡ßÂ ¡≈«¬¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ
Í≈·’ª ÁΔ √‘±ÒÂ Ò¬Δ «¬‘Ø Ú≈’ÎΔ¡Â «¬’ ⁄≈‡ Á∂ ±Í «Ú⁄
2. Á√Ó ◊zßÊ ¡Â∂ ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ Á∂ ÂÂ’«¡ª ÁΔ Â∞ÒÈ≈: «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
Á√Ó ◊zßÊ, ÊØÛ∑Δ¡ª ‹‘Δ¡ª «ÌßÈÂ≈Úª ¿ÍßÂ, ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ
È≈Ò «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ◊Ω‘ È≈Ò Í«Û∑¡ª «¬È∑ª ÁØ‘ª ◊zßʪ «Ú⁄ Ï≈‰Δ¡≈ ÁΔ ÂÂΔÏ Ï≈‰Δ Á√Ó ◊zßÊ ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ È؇
«’zÙÈ ¡ÚÂ≈ BDIB BDI@ ’ØÒÏ∞’ «Ú⁄ ¤ßÁ Èß. BDI@ È‘Δ∫ «‹√
¡Â∂ ¡ßÁÒΔ √Ó◊Δ «Ú⁄ ‹Ø ÊØÛ∑∂-Ï≈‘Ò∂ ¡ßÂ ‘È ¿∞‘ ‘∂· «ÁºÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
«Ú⁄ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ AFHH ¬Δ. «ÁºÂΔ ‘ÀÕ
¤ßÁ AE@I+AEA@= ’ØÒÏ∞’ ¤ßÁ Èß.
A. Á√Ó ◊zßÊ Á∂ Ó∞’≈ÏÒ∂ Â∂ ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ «Ú⁄ Ù√Âz È≈ÓÓ≈Ò≈, CB AE@I ‘ÀÕ
√ÚÀÔ∂, ÷≈Ò√≈ Ó«‘Ó≈, ÙÏÁ ‘˜≈∂ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
ÙÏÁ ‘‹≈∂ A@ G Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ¡÷ΔÒ∂ «ÂÈ ¤ßÁ Ú≈˱
B. Ó∞’≈ÏÒ∂ Â∂ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ÙÏÁ ‘˜≈∂ ¡Â∂ CB √ÚÀÔ∂, ÷≈Ò√≈
‘ÈÕ
Ó«‘Ó≈ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘ÈÕ
C. ÁÙÓ ◊zßÊ «Ú⁄ «’zÙÈ≈ÚÂ≈ Á∂ ¤ßÁª ÁΔ «◊‰ÂΔ BDIB Í ’ØÒÏ∞’ √ÚÀÔ∂ CC CB ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ «Ú⁄ Í«‘Ò≈ √ÚÀÔ≈ È‘Δ∫
ÏΔÛ «Ú⁄ BDI@ ‘ÀÕ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ ¤ßÁ Èß. BDI@ ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ‘ÀÕ
ÏΔÛ «Ú⁄ Á‹ È‘Δ∫Õ «¬√ ¤ßÁ «Ú⁄ «’zÙ≈ÚÂ≈ ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷
⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È GEEE GEEF ÁØ‘ª «Ú⁄ D@D ⁄«Âz ‘ÈÕ Á√Ó ◊zßÊ
√ßÓ AGDE (AFHH ¬Δ.) «ÁºÂΔ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ √≈Î ˜≈«‘ ‘À «’ «¬‘ ¤ßÁ «Ú⁄ ⁄«Âz A ÂØ∫ D@C º’ GAEA ¤ßÁ
Ï≈¡Á «Ú⁄ Á‹ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ Â≈«’ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ ‘È, ⁄«Âz D@D «Ú⁄ D@E ¤ßÁ ‘È;
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ’≈Ò È≈Ò Ó∂⁄Δ ‹≈ √’∂Õ ’∞Ò «◊‰ÂΔ ‘Ø¬Δ GAEA+D@E=GEEFÕ
«¬‘ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «◊‰ÂΔ «Ú⁄ ˆÒÂΔ
D. Á√Ó ◊zßÊ Á∂ ¤ßÁ Èß. AE@I ¡Â∂ AEA@ ’ØÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄
‘ÀÕ
¤ßÁ Èß. AE@I «Ú⁄ √ß«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ
E. Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ≈Ó’ÒΔ Á∂ A@ ¤ßÁ ‘È ‹Á«’ ’ØÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ ‹ÎÈ≈Ó≈ ¡Â∂ HEH+F¤ßÁ HEH Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ «‘’≈«¬Â AB «Ú⁄ F ¤ßÁ
«Ú⁄ ’∂ÚÒ G ‘ÈÕ «‘’≈«¬Âª ÁΔ ’∞Ò «◊‰ÂΔ Ú≈˱ ‘ÈÕ
F. Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ CC √ÚÀÔ∂ ‘È ‹Á«’ ’ØÒÏ∞’ «Ú⁄ CB ‘È, Í«‘Ò≈

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFA ¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFB
 ¡≈Í‰Δ ÁÒΔˇ 鱧 ‘Ø √ͺه ’È Ò¬Δ ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È ÁΔ ¿∞Á≈‘È
ÒÀ∫Á∂ ‘ª ‹Ø ’Ê Á√Ó ◊zßÊ Á≈ Â’ΔÏÈ ÂΔ‹≈ «‘º√≈ ‘ÀÕ ‹Ú≈‘ «√ßÿ Ú≈ÒΔ
Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ ÏΔÛ ¡Â∂ ‚≈. ‹º◊Δ ÚÒØ∫ ÚÂΔ ◊¬Δ ÏΔÛ, “√zΔ Á√Ó ◊zßÊ
√≈«‘Ï-Í≈· √ßÍ≈ÁÈ ¡Â∂ «Ú¡≈«÷¡≈” «Ú⁄ ⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È Á∂ D@E ⁄«Âz
‘ÈÕ ‹Ú≈‘ «√ßÿ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ «¬’ ÂØ∫ D@D ⁄«Âz º’ GAEA ¤ßÁ ‘È
¡Â∂ ⁄«Âz D@E «Ú⁄ D@E ¤ßÁ ‘È; ’∞Ò «◊‰ÂΔ ‘Ø¬Δ GAEA+D@E= GEEF ‹Ø
’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ Á∂ Ï≈Ï ‘ÀÕ ‹º◊Δ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ «Ú⁄ «¬’ ÂØ∫ D@C ⁄«Âz º’
GACD ¤ßÁ ‘È ¡Â∂ ⁄«Âz D@D «Ú⁄ C@E ¤ßÁ ‘È, ’∞Ò «◊‰ÂΔ ‘Ø¬Δ GACD+
C@E = GDCI ¤ßÁÕ D@EÚª ⁄«Âz ⁄ΩÍ¬Δ Á∂ ±Í «Ú⁄ ‘À «‹√ «Ú⁄ ◊zßÊ ÁΔ
«Ò÷‰ Â≈Δ÷ AGEC «Ï’ÓΔ (AFID ¬Δ.) «ÁºÂΔ ‘Ø¬Δ ‘À ‹Ø √ÂÒ∞‹ Á∂ ’ß„∂ ÏÀ·
’∂ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈Õ («¬‘ ⁄ΩÍ¬Δ Ï≈¡Á «Ú⁄ Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬Δ Â≈«’ ⁄È≈ ȱß
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ Ú∂Ò∂ ÁΔ «√ºË ’ΔÂΔ ‹≈ √’∂Õ )Õ ‹º◊Δ ¡È∞√≈ T ’∞fi ⁄«Âz
’Ê≈Úª «¬’ ÂØ∫ ÚºË ¡«Ë¡≈Úª «Ú⁄ Í√Δ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ‘È, «‹Ú∂∫ ¡È±Í ’Ω Á∂
⁄«Âz Á≈ Ú‰È «ÂßÈ ¡«Ë¡≈Úª (BA,BB ¡Â∂ BC) «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√∂
Âª ¡«‘«Ò¡≈ ◊ΩÂÓ ÁΔ ’Ê≈ ÚΔ «ÂßÈ ¡«Ë¡≈Úª (AAE, AAF ¡Â∂ AAG)
«Ú⁄ Ú«‰Â ‘ÀÕ «¬√ Âª Á∂ ’∞fi ‘Ø ⁄«Âz-Íz√ß◊ ÚΔ ‘ÈÕ √ÍÙ‡ ‘À «’
⁄«Âz √ß«÷¡≈ D@D ÂØ∫ ÚΔ ÿ‡ ‘ÀÕ ¡È∞Ó≈È ‘À «’ «¬‘ «◊‰ÂΔ CIE (⁄«Âzª)
Á∂ È∂Û∂ Â∂Û∂ ÏÀ·∂◊ΔUÕ
’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷:
’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ Á∂ ¡ßÁ «’Â∂ ÚΔ «’√∂ ¤ßÁ «Ú⁄ ‹ª «’√∂ ‘Ø ±Í
«Ú⁄ ’Ø¬Δ ÍzÓ≈«‰’ ÂÚ≈Δ÷ Á‹ È‘Δ∫ ¡Â∂ È≈ ‘Δ «¬√ Â∂ «’√∂ Ò∂÷’/
’≈«ÂÏ Á≈ Ȫ ‘ÀÕ Í ’∞fi ‘∂·Ò∂ º «¬√ ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ Ï≈∂ ⁄≈ȉ≈
Í≈¿∞∫Á∂ ‘È:
A. ÏΔÛ Á∂ AEH ¡Â∂ AEI Ú«’¡ª Á∂ «Ú⁄’≈ C&B «¬ß⁄ ÒßÏΔ ’≈Â
º÷Δ ‘Ø¬Δ «‹√ Á∂ «¬’ Í≈√∂ Â∂ AHD@ «ÓÂΔ Í±ÙÏÁΔ (ÍØ‘), AE
Óß◊ÒÚ≈ (Á√ßÏ BC, AGHC ¬Δ.) «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ¡ßÁÒΔ ◊Ú≈‘Δ ÂØ∫
ÚΔ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «¬‘ Á√ßÏ BC, AGHC 鱧 «Ò«÷¡≈ «◊¡≈Õ
B. √ßÈ AIGF «Ú⁄ ‚≈. ÙÀ’Ò ÚÒØ∫ «Ò÷Δ ◊¬Δ Í∞√Â’, “Catalogue of
the Punjabi and Sindhi Manuscripts in the India Office Library’
«Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ «¬√ ◊zßÊ ÁΔ ÙÀÒΔ ÂØ∫ «¬‘ AHÚΔ∫ √ÁΔ ÁΔ «’Â
‹≈ÍÁΔ ‘ÀÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFC
C. √ßÈ AGHA ¬Δ. «Ú⁄ ⁄≈Ò˜ «ÚÒ«’È (Charles Wilkin) È∂ ͇È∂
«Ú÷∂ “È≈’’ ÍßÊΔ ’≈ÚÔ” ◊zßÊ Ï≈∂ √∞«‰¡≈ √Δ, ‹Ø «‘ßÁÚΔ ¡Â∂
√ß√«’z «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √Δ ¡Â∂ ¿∞√∂ È±ß Ì«Ú÷ «Ú⁄ ¡È∞Ú≈Á
’≈¿∞‰ Ï≈∂ ÚΔ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ◊zßÊ È±ß Ï≈¡Á «Ú⁄ “Á√Úª
Í≈ÂÙ≈‘ ’≈ ◊zßÊ” «Ú⁄ ÂÏÁΔÒ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ ’ØÒ Ïπ’ È∂ «¬√ ˘
÷Û≈ Èø. MSS DS 5 Punjabi (HT Coebrook) Á∂ Ȫ ¡ËΔÈ
«Ïë‡Ù Ò≈«¬Ï∂Δ «Ú⁄ Á‹ ’≈«¬¡≈Õ
D. ‰ËΔ «√ßÿ ¡≈Í‰Δ Í∞√Â’, “ÙÏÁ Ó±ÂóÁ√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ Á≈
«¬«Â‘≈√” (AIFE), Á∂ EB ÍßÈ∂ Â∂ «¬’ ¤Í∂ ‘ج∂ ◊zßÊ È±ß Ú≈⁄ ’∂
«Ò÷Á≈ ‘À «’ «¬‘ AGHC ¬Δ. «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊zßÊ ¿∞√
È∂ ’Ò’ºÂ≈ «Ú÷∂ ◊∞Á∞¡≈≈ “¤Ø‡≈ √ß◊Â, ±Ò≈ ͺ‡Δ” «Ú⁄ Á∂«÷¡≈
√ΔÕ ¿∞√ ¡È∞√≈ ’Ò’ºÂ∂ Ú≈ÒΔ «¬‘ ÏΔÛ, «◊¡≈ÈΔ «◊¡≈È «√ßÿ
‹Δ ÚÒØ∫ «Ú⁄≈Δ¡ª ◊¬Δ¡ª ⁄≈ ÏΔÛª «Ú⁄Ø∫ «’√∂ È≈Ò È‘Δ∫ «ÓÒÁΔ
¡Â∂ È≈ ‘Δ «¬‘ ÓÈΔ «√ßÿ ÏΔÛ ¡Â∂ ͇È≈ √≈«‘Ï Ú≈ÒΔ ÏΔÛ È≈Ò
«ÓÒÁΔ ‘ÀÕ Í «¬‘ AI@@ «Ú⁄ √ØË’ ’Ó∂‡Δ ÚÒØ∫ ¤≈Í∂ Á√Ó ◊zßÊ
È≈Ò «ÓÒÁΔ ‘ÀÕ ‹≈ÍÁ≈ ‘À «’ «¬‘ ¿∞‘Δ ÏΔÛ √Δ ‹Ø ¡ß◊z∂˜ª È∂ «Â¡≈
’Ú≈¬Δ ¡Â∂ «‹√ ÁΔ ’≈ÍΔ ’’∂ ’ØÒÏ∞’ È∂ Òß‚È Ò≈«¬Ïz∂Δ È±ß
√Ω∫ÍΔÕ
¿∞ÍØ’Â «ÚÙÙÒ∂Ù‰ ÂØ∫ «¬‘Ø ÈÂΔ‹≈ «È’ÒÁ≈ ‘À «’ ’Ò’ºÂ∂ Ú≈Ò∂
◊zßÊ ÁΔ «Ò÷‰ Â≈Δ÷ AGHC ¬Δ. ‘À ‹Ø ’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ ÁΔ Â≈Δ÷ AGHC È≈Ò
«ÓÒÁΔ ‘ÀÕ ÁØ‘ª ÁΔ √Ó◊Δ «ÏÒ’∞Ò «¬’ ‘À ‹Ø √ØË’ ’Ó∂‡Δ Á∂ ◊zßÊ È≈Ò
Â’ΔÏÈ ÚΔ Ó∂⁄ÚΔ∫ ‘ÀÕ «¬√ Á≈ √≈ß√ «¬‘ ‘À «’ ’ØÒÏ∞’ È∂ ’Ò’Â∂ Ú≈Ò∂
◊zßÊ ÁΔ ’≈ÍΔ ’’∂ «Ïz‡Ù Ò≈«¬Ï∂Δ È±ß Á≈È ’ «ÁºÂΔ ¡Â∂ «¬’ ’≈Â Â∂
«Ò÷‰ Â≈Δ÷ AGHC Á‹ ’’∂ ÏΔÛ «Ú⁄ º÷ «ÁºÂΔÕ
’Ò’ºÂ∂ «Ú÷∂ “◊∞Á∞¡≈≈ ¤Ø‡≈ √ß◊” √Ì ÂØ∫ Í∞≈‰≈ ‘À ‹Ø ‘Ó∂Ù≈
͇È≈ √≈‘Ï ◊∞Á∞¡≈∂ Á∂ «ÈÓ«Ò¡ª Á∂ ¡«Ë’≈ «Ú⁄ «‘≈Õ «¬‘ ◊∞Á∞¡≈≈,
Â÷ ‘ÓßÁ √≈«‘Ï, ͇È≈, ÁΔ ÓÒ’Δ¡Â √Δ ¡Â∂ ͇È≈ ¿∞√ Ú∂Ò∂ Ïß◊≈Ò
ÍzªÂ Á≈ «‘º√≈ √Δ (see Sikhs in Bihar by Ved Parkash) Õ Ò◊Á≈ ‘À «’
«ÈÓÒ≈ ¡≈ÂÓ≈ ≈Ó ’Ò’ºÂ∂ Á∂ «¬√ ◊∞Á∞¡≈∂ Á≈ ◊zßÊΔ √Δ «‹√ ÂØ∫ ’ØÒÏ∞’
È∂ «¬√ ◊zßÊ ÁΔ ’≈ÍΔ Íz≈Í ’ΔÂΔÕ √Ú’ Â∂ «ÈÓ«Ò¡ª ÚÒØ∫ «Ò÷∂ TÈ≈È’
ÍßÊΔ ’≈«ÚÔU Á∂ ¿∞ºÂ∂ ÒΔ’ Ú≈‘ ’∂ T◊∞Ó∞÷Δ ◊zßÊ Á√ÚΔ Í≈ÂÙ≈‘ΔU «Ò÷
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFD
«ÁºÂ≈Õ «¬√ «Ú⁄ º÷Δ C&B «¬ß⁄ ’≈Â Â∂ «Ò÷∂ ‘ج∂ ÙÏÁ “ͱÙÏÁΔ” ÂØ∫ ÚΔ
˜≈«‘ ‘À «’ «¬√ ÏΔÛ Á≈ ⁄∂Â≈ Íß‹≈ÏØ∫ Ï≈‘Ò≈ ’Ø¬Δ «ÈÓÒ≈ ‘À «‹√ Á≈ Ȫ
¡≈ÂÓ≈ ≈Ó √ΔÕ ¡≈ÂÓ≈ ≈Ó È∂ ¡’≈Ò ¿∞√« «Ú⁄ ¤ßÁ B@A ¡Â∂ ⁄≈
¤ß◊ (ABF-AC@) «◊¡≈È ÍzÏØË «Ú⁄ ¡≈͉∂ ÚÒØ∫ «Ò÷ ’∂ ¡ß«’ ’ΔÂ∂ ‹≈ÍÁ∂
‘ÈÕ «¬È∑ª ¤ßÁª Á≈ Ú∂Ú≈ «¬√ Í’≈ ‘ÀÕ
Ó‘≈ √∞ Í≈«¬˙ È«‘ Í≈Õ Õ B@Õ Õ B@@Õ Õ ÂÚÍz√≈«ÁÕ Õ ÁØ‘≈Õ Õ
¬∂’ √ÓÀ √zΔ ¡≈ÂÓ≈ ¿∞⁄«˙ Ó «√¿∞ ÏÀÈÕ Õ
√∞ ÍÂ≈Í ‹◊ÁΔ√ ’Ø ’‘Ø √’Ò «ÏË ÂÀÈÕ Õ AÕ Õ B@BÕ Õ ÁØ‘≈Õ Õ
’Ø ¡≈ÂÓ≈ √±Í ‘À ’‘≈ «√z√‡ ’Ø «Ï⁄≈Õ Õ
’¿∞È ËÓ ’Ø ’Ó ‘À ’‘Ø √’Ò «Ï√Ê≈Õ Õ BÕ Õ B@BÕ Õ ÁØ‘≈Õ Õ
«◊¡≈È ÍÏØË Á∂ ¤ßÁ «Ú⁄ ÚΔ ¡≈ÂÓ≈ ≈Ó Á≈ Ȫ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À:
Í≈Ë¤Δ ¤ßÁ ÂÚÍz√≈«ÁÕ Õ «ÁÈ ¡‹Ï ¬∂’ ¡≈ÂÓ≈ ≈ÓÕ Õ
’ØÒÏ∞’ È∂ ͇È∂ Á∂ ◊ßÊΔ √∞÷≈ «√ßÿ ÁΔ ÓºÁÁ È≈Ò «¬√ ◊zßÊ È±ß
Ó∞’ßÒ ’ΔÂ≈ «‹√ ÁΔ ÓΩÒ’ ’≈ÍΔ ’Ò’ºÂ∂ ÁΔ Ò≈«¬Ïz∂Δ È±ß Á∂ «ÁºÂΔ ¡Â∂ «¬’
¿∞Â≈≈ ’Ú≈ ’∂ Òß‚È Ò≈«¬Ïz∂Δ È±ß Á∂ «ÁºÂ≈Õ
’ØÒÏ∞’ ÏΔÛ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ’∞fi ¤ßÁª ÁΔ «◊‰ÂΔ «Ú⁄ Î’
‘À Í Ï‘∞Â≈ È‘Δ∫Õ ¿∞Á≈‘È Á∂ ÂΩ Â∂ ’∞fi Ï≈‰Δ¡ª Á≈ ¡ßÂ ¿∞ºÍ «ÁºÂ≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ
‹Ω‘È ÓÀÒ’Ó È∂ Sketch of the Sikhs (AHA@) «Ú⁄ «¬‘ ÚΔ «’‘≈ ‘À
«’ ¡≈Í‰Δ Í∞√Â’ «Ò÷‰ Ò¬Δ ¿∞√ È∂ ‚≈. ˇ∂‚È Á≈ ¡È∞Ú≈Á ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈
“Ï«⁄ºÂ È≈‡’” ◊zßÊ Ú«Â¡≈Õ Í Ò∂‚È È∂ ’∂ÚÒ Ï«⁄ºÂ È≈‡’ Á∂ AD ÏßÁª
Á≈ ¡È∞Ú≈Á ’ΔÂ≈ √Δ «‹√ Á≈ ÷Û≈, MSS IOR EUR Mckanzie volume
40, Á∂ Ȫ ‘∂· «Ïz‡Ù Ò≈«¬Ïz∂Δ «Ú⁄ √ª«Ì¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Á∂ Ó∞÷ ÍßÈ∂ Â∂
«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À:
Sri Bichetra-Natuk by Guru Govind Singh Translated from a
Sikh MS by Dr. Leyden.
«¬√ ÷Û∂ «Ú⁄ «’Â∂ ÚΔ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ Ȫ È‘Δ∫ ‘ÀÕ «¬√ ÁΔ ¡ßÁÒΔ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFE
◊Ú≈‘Δ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «¬√ «Ú⁄ ’¬Δ ˆÒ «Ï¡≈ÈΔ¡ª ‘È «‹Ú∂∫,
◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Ú≈Ò≈ ’ª‚, ‹Ø Íß‹≈ÏΔ ÁΔ ¿∞Í-ÏØÒΔ ‚Ø◊Δ «Ú⁄ ‘À,
¡ÚÂ≈ª È≈Ò Ù∞± ‘∞ßÁ≈ ‘À ¡Â∂ ◊∞± √≈«‘Ï ÁΔ¡ª Í‘≈ÛΔ ≈«‹¡ª ¡Â∂ ÷≈Ȫ
È≈Ò ‘Ø¬Δ¡ª ÒÛ≈¬Δ¡ª Ï≈∂ ‹≈‰’≈Δ Á∂‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊∞± √≈«‘Ï Á∂ ӱߑ Ò’Ø
’∂ ¡ºËΔ ≈Â È±ß ⁄Ó’Ω ÁΔ ◊Û∑Δ «Ú⁄Ø∫ ’±⁄ ’È È≈Ò ¡ß ‘∞ßÁ≈ ‘ÀÕ
Ì◊ ÂÈ≈ÚÒΔ Ú≈Ò∂ Ì≈◊ «Ú⁄ ‹Ø È≈ÁÓ∞ÈΔ, Íz‘Ò≈Á, ≈‹≈
‹È’, ≈‹≈ ‘ΔÙ ⁄ßÁ, ÁzØÍÂΔ, ͪ‚Ú, ‹ÀÁ∂Ú, È≈ÓÁ∂Ú, ÂzÒΩ⁄È, ËßÈ≈
‹º‡, ’∞Ú∂, «¬ßÁz≈, Ï≈ÒÓΔ’, ◊Ø«ÏßÁ ≈¬∂, «’zÙÈ≈ Ï≈∂ «Ò«÷¡≈ ‘À ¿∞‘ Ì≈¬Δ
◊∞Á≈√ (‹Ø ¡≈«Á ◊∞∞ ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ ’≈«ÂÏ √Δ) ÁΔ Á√ÚΔ∫ Ú≈ Á≈ ¿∞ÒÊ≈
‘ÀÕ
«◊¡≈È ÂÈ≈ÚÒΔ Ì≈¬Δ ◊∞Á≈√ ÁΔ Í«‘ÒΔ Ú≈ Á≈ ¿∞ÒÊ≈ ‘ÀÕ
3. ’Ê Á√Ó ◊zßÊ Á∂ Ȫ Á≈ Í«‘ÒΔ Ú≈Δ Úȉ:
Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ ◊≈Ê≈ ‹Ω‘È ÓÀÒ’Ó ÁΔ Í∞√Â’, “Sketch of the
Sikhs Á∂ ¤Í‰ È≈Ò Ù∞± ‘Ø¬Δ «‹√ «Ú⁄ Í«‘ÒΔ Ú≈Δ Èª “Á√Úª Í≈ÁÙ≈‘ ’≈
◊zßÊ” (Dasima Padshah Ka Granth) ¡≈«¬¡≈Õ «¬√ Á≈ ¡Ë≈ ’ØÒÏ∞’
Ú≈ÒΔ ÏΔÛ √Δ ‹Ø AGHC ¬Δ. «Ú⁄ Ó∞’ºÓÒ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ ’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ Á∂
√Ú’ Â∂ «‘ßÁΔ «Ú⁄ ÁØ Èª «Ò÷∂ ‘ج∂ ‘È: Í«‘Ò≈ Ȫ √Δ “È≈È’ ÍßÊΔ
’≈«ÚÔ” ¡Â∂ «¬√ Á∂ ¿∞ºÂ∂ ÒΔ’ Ú≈‘’∂ «‘ßÁΔ «Ú⁄ T◊∞Ó∞÷Δ ◊zßÊ Á√ÚΔ
Í≈Â√≈‘ΔU «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ÁØ‘ª È≈Úª Á≈ «Ò÷‰ „ß◊, ÙÀÒΔ ¡Â∂ «√‘≈¬Δ
«Ú⁄ Î’ ‘ÀÕ «‘ßÁΔ «Ú⁄ «Ò÷‰ ÂØ∫ Ì≈√Á≈ ‘À «’ «¬‘ ◊zßÊ Í«‘Òª «‘ßÁΔ «Ú⁄
√Δ ¡Â∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ «¬√ 鱧 ◊∞Ó∞÷Δ «ÒÍΔ «Ú⁄ «ÒÍΔ¡ßÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬√
Á≈ ÓÂÒÏ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ ¡·≈ÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ ¡≈÷Δ º’ «’√∂ Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ
’Ø¬Δ ¿∞ºÿ-√∞ºÿ È‘Δ∫ √ΔÕ ¡ß◊z∂˜ª È∂ √Ø⁄Δ √ÓfiΔ ⁄≈Ò ‘∂· «¬‘ ◊zßÊ ÍÀÁ≈ ’
«Ò¡≈ Â≈«’ Ó‘ª≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ Á∂ «√º÷ ≈‹ «Ú⁄ «√º÷ª Á∂ ÓȪ «Ú⁄
Á∞«ÏË≈ ¡Â∂ ÌÓ Ì∞Ò∂÷∂ Í≈’∂ Î∞º‡ Í≈¬Δ ‹≈ √’∂Õ ¿∞È∑ª Á≈ Ó±Ò Ó∞ºÁ≈ «√º÷ ≈‹
鱧 ÷Ø≈ Ò≈’∂ Íß‹≈Ï È±ß Î«‘ ’È≈ √Δ «‹√ «Ú⁄ ¿∞‘ ¡ßÂ È±ß ’≈ÓÔ≈Ï ‘Ø ◊¬∂Õ
’ØÒÏØ’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ Á∂ √ß’ÒÈ √Ó∂∫ ¡È∂’ ‘Ø ÏΔÛª ÚΔ «ÓÒÁΔ¡ª
√È «‹Ú∂∫, (A) Ì≈¬Δ ÓÈΔ «√ßÿ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ (B), ͇È∂ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ, (C) √ß◊±
Ú≈ÒΔ ÏΔÛ, (D) ÓØÂΔ Ï≈◊ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ: (E) Ï≈Ï≈ ÁΔÍ «√ßÿ ÏΔÛ, (F) ¡≈ÈßÁÍ∞Δ
(‘˜±Δ) ÏΔÛ, (G) ͇È≈ ‹Δ «Ó√Ò ÏΔÛÕ «ÁÒ⁄√Í ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ «¬‘
√≈Δ¡ª ÏΔÛª √ÂÒ∞‹ Á«¡≈ Á∂ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ Ú≈Ò∂ Ó≈ÒÚ∂ Á∂ «¬Ò≈«’¡ª «Ú⁄
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFF
«ÓÒÁΔ¡ª ‘ÈÕ ’≈È «¬√ Á≈ «¬‘ ‘À «’ √ÂÒ∞‹ Á∂ Ò«‘ßÁ∂ Í≈√∂ Á∂ «¬Ò≈«’¡ª
«Ú⁄ Ó‘ª≈‹≈ ‰‹Δ «√ßÿ Á≈ ≈‹ √Δ ¡Â∂ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ «√º÷ «¡≈√ª √È
‹Ø ◊Ø«¡ª È≈Ò √ßËΔ ’ ⁄∞’∂ √ÈÕ Í ◊Ø«¡ª ÁΔ ¡º÷ Ó‘ª≈‹≈ ‰‹ΔÂ
«√ßÿ Á∂ ≈‹ Â∂ √ΔÕ «¬√ Ò¬Δ ¿∞È∑ª È∂ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ¡ª ÏΔÛª Í«‘Òª
Ó‘ª≈«‹¡ª Á∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Úß‚Δ¡ª Â≈«’ «√º÷ª «Ú⁄ Ú≈Á «ÚÚ≈Á ÍÀÁ≈
’’∂ ‘ΩÒΔ ‘ΩÒΔ «√º÷ ≈‹ 鱧 ÷Ø≈ Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’∂Õ «¬√ Ò¬Δ √ÂÒ∞‹ Á∂ ⁄Û∑Á∂
Í≈√∂ ÚÒ ¡È∂’ª ÏΔÛª Á∂ ÷Û∂ «ÓÒÁ∂ ‘È Í Á∞¡≈Ï≈ ¡Â∂ Ó≈ÒÏ∂ Á∂ «¬Ò≈«’¡ª
«Ú⁄ «¬È∑ª ÁΔ ÿ≈‡ ‘ÀÕ
(√) Á√Ó ◊zßÊ ¡Â∂ ‘Ø ÏΔÛª «Ú⁄ Ï≈‰Δ¡ª ÁΔ «ÌßÈÂ≈:
’ØÒÏ∞’ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ ÂØ∫ «√Ú≈¬∂ Òß‚È Ò≈«¬Ïz∂Δ «Ú⁄ ’∞fi ‘Ø ÏΔÛª
ÚΔ ‘È «‹È∑ª Á≈ ¡ß◊z∂˜ª ÚÒØ∫ «√º÷ «¬«Â‘≈√ È≈Ò ≈ÏÂ≈ «Á÷≈«¬¡≈ «◊¡≈
‘ÀÕ ‚≈. ‹√ÏΔ «√ßÿ Ó≈È È∂ «¬È∑ª ÏΔÛª 鱧 Ú≈«⁄¡≈ ÚΔ ‘À ¡Â∂ «¬È∑ª ÁΔ¡ª
’≈ÍΔ¡ª ’’∂ «√º÷ ‹◊ ÁΔ Í÷ ÍÛ⁄ØÒ Ò¬Δ Ó∞‘ºÔ≈ ÚΔ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª
ÏΔÛª Á∂ Ȫ «¬√ Í’≈ ‘È:
A. ÷Û≈ Èß. ‚Δ-F Á∂ÚÈ≈◊Δ (Punjabi?) (Mss D-6 Devnagri):
B. ÷Û≈ Èß. ¬∂‚Δ‚Δ-BADDEB (Mss ADD 214452):
C. ÷Û≈ Èß. Íß‹≈ÏΔ ¬Δ-A (Mss Punjabi E1):
¿∞ÍØ’Â ÏΔÛª «Ú⁄ Ï≈‰Δ¡ª ÁΔ √Óº◊Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÂÂΔÏ «Ú⁄
«ÌßÈÂ≈ ‘ÀÕ ÏΔÛª Á∂ Í≈·◊ «ÚÙÒ∂Ù‰ (Texual analysis) ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À
«’ «¬È∑ª «Ú⁄ ¤ßÁª ÁΔ Â≈√Δ, ÂÂΔÏ ¡Â∂ ’∞Ò ‹ØÛ «Ú⁄ ’≈ÎΔ Ú÷≈¿∞ ‘ÀÕ
«¬√ ÂØ∫ «¬‘ √≈Î ˜≈«‘ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ ’Ø¬Δ ‡’√≈ÒΔ ¡Â∂
ÍÓ≈‰Â ÏΔÛ È‘Δ∫ «ÓÒÁΔ «‹√ È±ß Ô’ΔÈ È≈Ò ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ
«’ Óß«È¡ª ‹≈ √’∂Õ «¬È∑ª ÏΔÛª ÁΔ ¡’≈Á«ÓÒ ¡Â∂ «Ú‘≈’ ÷Ø‹ ÂØ∫ Á√Ó
◊zßÊ Á∂ «È’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√ Ï≈∂ ’Ø¬Δ «È√«⁄ºÂ «È‰≈ È‘Δ∫ «Ò¡≈ ‹≈ √’Á≈,
’∂ÚÒ «ÌßÈ «ÌßÈ ◊zßʪ Á∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫ «√ «ÈßÂ «Ú’≈√ Á≈ ¡ßÁ≈˜≈ ‘Δ Ò≈«¬¡≈
‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ÍzÓ≈‰ Ú‹Ø∫ ‚≈. ÂÈ «√ßÿ ‹º◊Δ (Á√Ó ◊zßÊ Á≈ ’«ÂzÂÚ,
AIFF) ÚÒØ∫ ⁄≈ ÓÙ‘± ÏΔÛª Á≈ Â∞ÒÈ≈«Ӓ Ú∂Ú≈ ¿∞È∑ª Á∂ ÂÂ’«¡ª Á∂
¡Ë≈ Â∂ Í«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª «Ú⁄ Ì≈¬Δ ÓÈΔ «√ßÿ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ, ͇È∂
Ú≈ÒΔ ÏΔÛ, ÓØÂΔ Ï≈◊ Ú≈ÒΔ ÏΔÛ, Ï≈Ï≈ ÁΔÍ «√ßÿ ÏΔÛ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ «¬È∑ª ÂØ∫
Ú◊À ¡≈ÈßÁÍ∞Δ ÏΔÛ ¡Â∂ ͇È≈ ‹Δ «Ó√Ò ÏΔÛ ÚΔ «ÓÒÁΔ¡ª ‘ÈÕ Í «¬È∑ª
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFG
ÏΔÛª ÁΔ √Ó◊Δ «¬’ Á±‹∂ È≈Ò È‘Δ∫ «ÓÒÁΔ «‹√ Á≈ «√ºË≈ «‹‘≈ ¡Ê «¬‘
«È’ÒÁ≈ ‘À «’ ’Ø¬Δ ÚΔ ÍzÓ≈‰’ ÏΔÛ È‘Δ∫ «Ó’ÒÁΔ «‹√ 鱧 ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
È≈Ò ‹Ø«Û¡≈ ‹≈ √’∂Õ
(‘) √ØË’ ’Ó∂‡Δ Á≈ Á√Ó ◊zßÊ:
Îzß◊Δ ≈‹ Ú∂Ò∂ «√º÷ª Á∂ ◊∞Á∞¡≈«¡ª Â∂ ¡ß◊z∂˜ª È∂ Ó‘ß Ϸ≈ º÷∂ √È
«¬√ Ò¬Δ «¬È∑ª Á∂ ’߇Ø’ ‘∂·ª √ØË’ ’Ó∂‡Δ È∂ ⁄⁄ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ √ßÍ≈ÁÈ
AHIE-IF «Ú⁄ ¡≈ß«Ì¡≈, AHIG ¬Δ. «Ú⁄ Ó∞’ßÓÒ ’ΔÂ≈ ¡Â∂ AI@@ ¬Δ∫ «Ú⁄
Í«‘ÒΔ Ú≈Δ √ßͱÈ ◊zßÊ ¤≈«Í¡≈ «◊¡≈Õ Í «¬√ ÁΔ ÍzÓ≈‰’Â≈ Ï≈∂ Ú≈Á
«ÚÚ≈Á ÚΔ È≈Ò ‘Δ Ù∞± ‘Ø «◊¡≈Õ √ßÈ AHIE «Ú⁄ ‘Δ «◊¡≈ÈΔ √Á±ˇ «√ßÿ,
‹Ø √ØË’ ’Ó∂‡Δ Á∂ ÓÀ∫Ï √È, È∂ «¬’ «¬Ù«Â‘≈ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ «’ Á√Ó ◊zßÊ
√≈‘Ï Á≈ ¡√ÒΔ ¡√Ú≈≈ ‹Δ È≈ ‘؉ ’’∂ ¤≈Í∂ Ú≈«Ò¡ª È∂ «¬√ ËÓ
Í∞√Â’ 鱧 ¡Ù∞Ë ¤≈«Í¡≈ ‘À «¬√ ’’∂ ¡√Δ∫ «¬’ ’Ó∂‡Δ ω≈¬Δ ‘À ‹Ø «¬√
¡√Ú≈∂ 鱧 √ØË∂◊Δ «‹√ Ò¬Δ B@ ¡√Ú≈∂ «¬’º·∂ ’ΔÂ∂ ‹≈‰◊∂Õ «¬Ù«Â‘≈ ÍÛ∑
’∂ «¬’ ◊∞Í ÙË≈Ò± È∂ «Â¡≈ ’ΔÂ∂ ‹≈ ‘∂ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ¡È∂’ ˆÒÂΔ¡ª
’º„ ’∂ T÷≈Ò√≈ ¡ıÏ≈ Ò≈‘ΩU Á∂ ¡’±Ï E ¡Â∂ AA, AHIE, Á∂ ÈßÏª
«Ú⁄ “Ù∞ºËΔ ‘À «’ ¡Ù∞ºËΔ ‘À” È≈ÓΔ∫ «√Ò∂÷ ‘∂·ª ¤≈Í «ÁºÂΔ¡ªÕ «¬È∑ª ◊ÒÂΔ¡ª
«Ú⁄ Ò◊ª Ó≈Âª ÁΔ¡ª ˆÒÂΔ¡ª Á∂ È≈Ò È≈Ò Ï≈‰Δ «Ú⁄ ¡≈¬∂ ’«ÚÂ≈ Á∂
¤ßÁª «Ú⁄ ÚΔ ˆÒÂΔ¡ª ’º„Δ¡ªÕ «¬È∑ª ˆÒÂΔ¡ª Ï≈∂ √Á±Ò «√ßÿ «◊Ô≈ÈΔ
È∂ «¬√∂ ¡ıÏ≈ Á∂ ¡’±Ï BE, AHIE, Á∂ ¡ß’ «Ú⁄ “Á√Ó ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ ÁΔ
Ù∞ºËΔ” È≈ÓΔ∫ «√Ò÷ ‘∂·ª √ÍºÙ‡Δ’È «Áß«Á¡ª «’‘≈ «’ ’Ó∂‡Δ AH ÂØ∫ B@ ‹ª
«¬√ ÂØ∫ ÚΔ ¿∞Í Á√Ó ◊zßÊ Á∂ ¡√Ú≈∂ (÷Û∂) Ú≈⁄ ’∂ Ù∞ºËΔ ’ÁΔ ‘ÀÕ
«√ºË ‘À «’ Á√Ó ◊zßÊ Á∂ Ù∞ºË ¡Â∂ ¡Ù∞ºË ‘؉ Á≈ √Ú≈Ò «¬√ Á∂
√ß’ÒÈ Ú∂Ò∂ ‘Δ Ù∞± ‘Ø «◊¡≈ √Δ ¡Â∂ ¡º‹ º’ ⁄ºÒ «‘≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Ú∂Ò∂ «ÓÒÁ∂
’Ø¬Δ CB Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ¡ª ÏΔÛª «Ú⁄Ø∫ ’ª‡Δ-¤ª‡Δ ’’∂ √ØË’ ’Ó∂‡Δ È∂ ¡ÔØ’≈
Á√Ó ◊zßÊ Ï‰≈«¬¡≈Õ ’¬Δ ÏΔÛª «Ú⁄ Ú≈ Ó≈Ò’Ω∫√, Ú≈ Ì◊ΩÂΔ ‹Δ ’Δ, ≈◊
¡≈√≈ ¡Â∂ ≈◊ √Ø‡ Í≈ÂÙ≈‘Δ Á√, Ó≈fi Í≈ÂÙ≈‘Δ Á√, ¡√Í≈‡’ ’«ÏÂ
Ú◊À≈ «ÓÒÁ∂ ‘È; √ØË’ ’Ó∂‡Δ È∂ «¬‘ Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ Ù≈«ÓÒ È‘Δ∫ ’ΔÂ∂Õ
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ ’Ó∂‡Δ È∂ «’‘Û∂ ÍÀÓ≈È∂ ‹ª «ÓÔ≈ Á∂ ¡Ë≈ Â∂ ⁄⁄Â
Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ¡ß’ √≈Δ Ï≈‰Δ 鱧 ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ √≈‘Ï Á∂ Ȫ Ò≈ «ÁºÂ≈?
«¬√ Ò¬Δ «¬√ ◊zßÊ ÁΔ ÍzÓ≈‰’Â≈ Ï≈∂ Ùß’∂ ÍÀÁ≈ ‘؉≈ ’∞ÁÂΔ ◊ºÒ ‘ÀÕ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFH
(’) ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ, ¡’≈Ò Â÷ ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ:
√ßÈ AIBE «Ú⁄ ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ Á∂ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¿∞‰
ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï‘∞ÂΔ Ùß’ª ’Ê Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ¡ß’ ”⁄«ÂzØÍ≈«÷¡≈È” Ï≈∂
⁄ÒÁΔ ‘Δ «‹√ «Ú⁄ ¡«Â Á‹∂ ÁΔ¡ª ¡ÙÒΔÒ ’Ê≈ ’‘≈‰Δ¡ª Á≈ «˜’
‘ÀÕ «¬È∑ª 鱧 ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ ÁΔ ¡Á∞ÂΔ Ù÷√Δ¡Â È≈Ò ‹ØÛÈ≈ ª «¬’
Í≈√∂ «‘≈, «’¡≈√ ÚΔ ’È≈ ◊∞± √≈«‘Ï ÁΔ «√ºËΔ Ï∂¡ÁÚΔ ’È Ï≈Ï ‘ÀÕ
ÎÒ√±Í, «¬√ Ï≈∂ «√º÷ª ÚÒØ∫ ‘Ó∂Ù≈ «Âº÷≈ ¡Â∂ ’≈≈ «¬Â≈˜ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À
¡Â∂ ¡’≈Ò Â÷Â È±ß «¬√ Ï≈∂ √ÍºÙ‡Δ’È Á∂‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ «‘≈ Õ
¡≈÷ 鱧 AIGC «Ú⁄ ¡’≈Ò Â÷ ÂØ∫ «¬’ √ÍºÙ‡Δ’È «Ú⁄ «’‘≈ «◊¡≈ «’,
T ”⁄«ÂzØÍ÷Ô≈È” ‹Ø Á√Ó ◊zßÊ «Ú⁄ ¡ß«’ ‘È, «¬‘ “Á√Ó∂√ Ï≈‰Δ” È‘Δ∫Õ
«¬‘ Í∞≈ÂÈ «‘ßÁ± «Ó«Ê‘≈√’ √≈÷Δ¡ª Á≈ ¿∞Â≈≈ ‘ÀUÕ Í Î∂ ÚΔ ’∞fi ’º‡Û
«√º÷ª ¡Â∂ √ß√Ê≈Úª È∂ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ √≈Δ Ï≈‰Δ 鱧 ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ
È≈Ò ‹ØÛΔ º«÷¡≈Õ Ú≈Á «ÚÚ≈Á ¿∞√∂ Âª ÓÿÁ≈ «‘≈ ¡ßÂ È±ß «√º÷ «ÚÁÚ≈È≈
¡Â∂ √º⁄∂ «√º÷ª ÚÒØ∫ ˜Ø Í≈¿∞‰ Â∂ F ‹±È, B@@H «Ú⁄ Íß‹ «√º÷ √≈‘Ï≈È ÁΔ
«¬’ºÂzÂ≈ «Ú⁄ ◊∞ÓÂ≈ Í≈√ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ «‹√ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ «’,
T√zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ Á≈ C@@ √≈Ò≈ ◊∞Â≈ ◊ºÁΔ «ÁÚ√ √Ó∞⁄∂
«√º÷ ÍßÊ Ò¬Δ “◊∞± ◊zßÊ-◊∞± ÍßÊ” Á∂ «√˪ª ÍzÂΔ Ú⁄ÈÚËÂ≈ Íz◊‡≈¿∞‰ Á≈
√∞È«‘Δ ÓΩ’≈ ‘ÀÕ √≈«‘Ï √zΔ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ ¡ß«ÂÓ ‘∞’Ó “√Ì «√º÷È ’Ø
‘∞’Ó ‘À ◊∞± Ó≈«È¿∞∫ ◊zßÊ” Â∂ «√º÷ ÍßÊ ¡ÓÒ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ‘Ó∂Ù≈ √zΔ ◊∞±
◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ 鱧 ¡≈͉≈ ‹≈◊«Â ‹Ø«Â √«Â◊∞± √ÚΔ’≈ ’∂ «ÁzÛ∑Â≈ √«‘Â
Í«‘≈ «ÁßÁ≈ ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ «√º÷ ÍßÊ È∂ ‘ ’ΩÓΔ √ß’‡ ÁΔ «ÈÚzÂΔ Ò¬Δ ‹∞◊Ø-
‹∞◊ ¡‡ºÒ √≈«‘Ï √zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ ÂØ∫ «‘È∞Ó≈¬Δ ◊z«‘‰ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ √zΔ
Á√Ó ◊zßÊ √ÏßËΔ ÷Û≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ «ÚÚ≈Á «ÏÒ’∞Ò Ï∂ÒØÛ≈ ‘ÀÕ «√º÷ ÍßÊ ÚÒØ∫
Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ¡ª «‹È∑ª Ú≈«¬Âª 鱧 «√º÷ «‘ ÓÔ≈Á≈, «ÈÂÈ∂Ó ¡Â∂ ¡ß«ÓzÂ
√ß⁄≈ Ò¬Δ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ ⁄∞º’≈ ‘À, ¿∞È∑ª Ï≈∂ «’√∂ 鱧 Ú≈Á «ÚÚ≈Á ÷Û≈
’È Á≈ ’Ø¬Δ ¡«Ë’≈ È‘Δ∫Õ √Ó∞º⁄∂ «√º÷ ÍßÊ È±ß «Ú«Á ‘ØÚ∂ «’ √zΔ Á√Ó ◊zßÊ
«√º÷ ÍßÊ Á∂ √≈«‘ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√ Á≈ ¡«È÷ÛÚª ¡ß◊ ‘À, Í «¬√ 鱧 √zΔ ◊∞±
◊Ø«ÏßÁ ‹Δ È∂ √≈«‘Ï √zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ Á∂ Ï≈Ï Ó≈ÈÂ≈ È‘Δ∫ «ÁºÂΔÕ
¡≈Í ‹Δ ÚÒØ∫ ◊∞Â≈ ◊ºÁΔ ’∂ÚÒ ¡Â∂ ’∂ÚÒ √zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ 鱧 «ÓÒΔ ‘À,
«¬√ ’’ √zΔ ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï ‹Δ Á∂ Ï≈Ï ‘Ø «’√∂ ◊zßÊ Á≈ Íz’≈Ù È‘Δ∫
’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈UÕ
⁄⁄ Á√Ó ◊zßÊ Á∂ ¤Í‰ ÂØ∫ ’Ø¬Δ ÁØ Á‘≈’∂ Ï≈¡Á «√º÷ ◊∞Á∞¡≈≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AFI
¡À’‡, AIBE Ò≈◊± ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ◊∞Á∞¡≈«¡ª Â∂ ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈
ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ Á≈ ¡«Ë’≈ ‘Ø «◊¡≈Õ «¬√ ¡À’‡ «Ú⁄ ¡Á≈ÒÂΔ ¡ÓÒ∂ ÚÒØ∫
«√º÷ «√˪ª, √ß√Ê≈Úª, ◊∞Á∞¡≈«¡ª ¡Â∂ ◊zßʪ Ï≈∂ «È‰∂ «ÁºÂ∂ ◊¬∂Õ ¡Á≈ÒÂ
ÁΔ ÁÎΔ ’≈Ï≈¬Δ «Ú⁄ «’‘≈ «◊¡≈ «’ «¬√ ¡À’‡ Á≈ Ó’√Á «¬‘ ‘À «’
«√º÷ª Á∂ Ë≈Ó’ √Ó≈◊Ó ¡Â∂ √ÓØ «Ú≈‹ T◊∞± ◊zßÊ √≈«‘ÏU Á∂ «√˪ª
¡È∞√≈ ’ΔÂ∂ ‹≈‰Õ ¡À’‡ «Ú⁄ T«√º÷U ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ ’«Á¡ª «Ò«÷¡≈ ‘À «’
“«√º÷ ¿∞‘ ‘À ‹Ø ◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï, Á√ ◊∞±¡ª 鱧 Ó≈ÈÂ≈ «ÁßÁ≈ ‘À ¡Â∂ «’√∂ ‘Ø
ËÓ «Ú⁄ Ô’ΔÈ È‘Δ∫ ÷Á≈; ¬∂Ê∂ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ ’Ø¬Δ «˜’ È‘Δ∫ ‘ÀÕ «√º÷
◊∞Á∞¡≈≈ ¡À’‡ ÂØ∫ Ï≈¡Á «ÁºÒΔ «√º÷ ◊∞Á∞¡≈≈ ¡À’‡, AIGA ¡Â∂ ÈÁ∂Û
«√º÷ ◊∞Á∞¡≈≈ ¡À’‡, AIGC «Ú⁄ ÚΔ «¬‘Ø «’‘≈ «◊¡≈ «’ «√º÷ ¿∞‘ ‘À ‹Ø ◊∞±
◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ Ô’ΔÈ ÷Á≈ ‘À; «¬È∑ª ¡À’‡ª «Ú⁄ ÚΔ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ Ȫ
«’Â∂ È‘Δ∫ ¡≈¿∞∫Á≈Õ «Íº¤∂ ‹‘∂ Ì≈ ÁΔ Ó‘ª ¡Á≈Ò ÚÒØ∫ “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï”
鱧 ’≈È±È Íº÷Ø∫ «¬’ “Í∞Ù” (Juristic person) ◊Á≈«È¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡Á≈ÒÂΔ
ÎÀ√Ò∂ «Ú⁄ «’‘≈ «◊¡≈ ‘À «’ T◊∞± ◊zßÊ √≈«‘ÏU 鱧 ◊∞Á∞¡≈«¡ª «Ú⁄ «¬’
◊∞± Úª◊ √«Â’≈«¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «¬√ Ò¬Δ «¬‘ «¬’ “Í∞Ù” ÁΔ ÍÁÚΔ Á∂ √Ó≈È
‘ÀÕ ¬∂Ê∂ “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï” 鱧 “Í∞Ù” ÁΔ ÍÁÚΔ «ÁºÂΔ ◊¬Δ ‘À ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ È±ß
’Ø¬Δ Ó≈ÈÂ≈ È‘Δ∫ «ÁºÂΔ ◊¬ΔÕ
(÷) ¡ÔØ’Δ √«ÊÂΔ:
«√º÷ ËÓ “«¬’ ◊zßÊ «¬’ ÍßÊ” Á∂ «√˪ Â∂ ÷Û≈ ‘ÀÕ Í ‹∂ ’ÊÂ
Á√Ó ◊zßÊ È±ß “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï” Á∂ Ï≈Ï Ó≈ÈÂ≈ Á∂‰ Á≈ ¿∞Í≈Ò≈ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ª «√º÷ª «Ú⁄ Úß‚Δ¡≈ ÍÀ ‹≈‰◊Δ¡≈Õ «¬√ Á∂ ¡≈√≈ «Á√‰∂ Ù∞± ‘Ø ◊¬∂
‘ÈÕ ’º‡Û «‘ßÁ±Ú≈ÁΔ √ß√Ê≈Úª Á∂ ÍzÌ≈Ú ‘∂· Â÷ ͇È≈ √≈«‘Ï ¡Â∂ Â÷Â
‘˜± √≈«‘Ï Á∂ ‹Ê∂Á≈ √ßÏßÁ ◊∞Á∞¡≈«¡ª «Ú⁄ ÁØÚ∂∫ ◊zßÊ ÏØÏ≈Ï Í’≈Ù
’Δ ÏÀ·∂ ‘ÈÕ Ò◊Á≈ «¬¿∞∫ ‘À «’ A@@ √≈Ò Ï≈¡Á «¬«Â‘≈√ Ó∞Û ’∂ Á∞‘≈«¬¡≈
‹≈ «‘≈ ‘À; ◊∞Á∞¡≈∂ ‹Ê∂Á≈ª Á∂ ±Í «Ú⁄ ӑߪ Á∂ ¡«Ë’≈ ‘∂· ¡≈ ‘∂
‘ÈÕ Õ ¡ß◊z∂˜ª Ú∂Ò∂ ÁΔ √«ÊÂΔ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‘Δ ‘À ‹Á ◊Ø«¡≈ ÚÒØ∫ Ê≈Í∂ ‘ج∂ Ó‘ßÂ,
¿∞Á≈√Δ¡ª ¡Â∂ «È‘ß◊ª Á∂ ÏÒϱÂ∂, ◊∞Á∞¡≈«¡ª «Ú⁄ Á√Ó ◊zßÊ È±ß “◊∞± ◊zßÊ
√≈«‘Ï” Á∂ Ï≈Ï Íz’≈Ù ’Á∂ √È ¡Â∂ ‘«ÓßÁ √≈«‘Ï «Ú⁄ Ï∞ºÂ ͱ‹≈ ‘∞ßÁΔ
√ΔÕ Í«‘Òª «¬√ ’∞’Ó «Ú⁄ ¡ß◊z∂˜ Ù≈«ÓÒ √È ¡Â∂ ‘∞‰ ’º‡ÛÚ≈ÁΔ «‘ßÁ±
Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ Íß‹≈Ï «Ú⁄ «ÁºÒΔ Ú≈«Ò¡ª È∂ ‹∞Á≈ «ÁºÒΔ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’
’Ó∂‡Δ ω≈ Ò¬Δ ‘À ¡Â∂ ‘«¡≈‰≈ ¡Â∂ ≈«‹√Ê≈È Á∂ «√º÷ ¡≈Í‰Δ ¡≈͉Δ
◊∞Á∞¡≈≈ ÍÏßË’ ’Ó∂‡Δ¡ª ÏÈ≈¿∞‰ Ò¬Δ ÂÂÍ ‘ÈÕ ‹∂ «¬‘ ∞fi≈È ⁄ÒÁ≈
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AG@
«‘≈ ª Ï≈‘ Ú√Á∂ «√º÷ ÚΔ ¡≈Í‰Δ¡ª ¡≈Í‰Δ¡ª ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ¡ª ÏÈ≈¿∞‰
Ò¬Δ Ó˜Ï± ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ √Ì ’∞fi ¡’≈Ò Â÷ ÁΔ ’Ó˜Ø ÍÀ∫ÁΔ ‹≈ ‘Δ
Ó≈‰ ÓÔ≈Á≈ ’’∂ ‘Ø «‘≈ ‘ÀÕ ¡’≈Ò Â÷ ‹Ø «√º÷ª ÁΔ ÓΔΔ-ÍΔΔ Á∂
√ß’ÒÍ Á≈ «⁄ßÈ ‘À, ’Ó˜Ø ‹Ê∂Á≈ª ’’∂ ¡≈͉≈ ∞ÂÚ≈ ◊∞¡≈ «‘≈ ‘ÀÕ
«¬«Â‘≈√’ ÂΩ Â∂ √≈∂ Â÷ª Á∂ ‹Ê∂Á≈ª È≈ÒØ∫ ¡’≈Ò Â÷ Á∂ ‹Ê∂Á≈ ȱß
ÚË∂∂ Ó≈ÈÂ≈ «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘À ¡Â∂ ¿∞√ ÂØ∫ ÓΔΔ-ÍΔΔ Á∂ √ß’ÒÍ È±ß ’≈«¬Ó º÷‰
ÁΔ ¡≈√ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ Í «¬‘ ¡≈√ È≈¿∞ÓΔÁΔ «Ú⁄ ÏÁÒ ‘Δ ‘ÀÕ «¬√
’∞’Ó È±ß ËÓ ÓÔ≈Á≈ ͺ÷Ø∫ ¡Â∂ ‹∂ ÒØÛ Í¬Δ Âª ’≈ȱßÈΔ ÂΩ Â∂ Ø’‰ Á≈
Ú’Â ¡≈ «◊¡≈Õ
√È AIBE Á∂ Íß‹≈Ï ¡À’‡ VIII ¡È∞√≈ ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’
’Ó∂‡Δ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬ΔÕ Ó‘ßª Á∂ ÍzÏßË ‘∂· ÷Ò ÓÒ ‘Ø ⁄∞’∂ «√º÷ «√˪ª ȱß
Ó∞Û’∂ Ï‘≈Ò ’È Ò¬Δ AIBG «Ú⁄ «¬’ “«‘ ÓÔ≈Á≈ ’Ó∂‡Δ” √Ê≈ÍÂ
’ΔÂΔ «‹√ È∂ AICB-AIDD ÁΩ≈È «‘ ÓÔ≈Á≈ Ó∞’ßÓÒ ’ΔÂΔÕ Íß‹ª ¡’≈Ò
Â÷ª Á∂ ‹Ê∂Á≈ ÚΔ «¬√ ’Ó∂‡Δ Á∂ ÓÀ∫Ï √È «‹È∑ª È∂ «¬√ 鱧 Ó≈ÈÂ≈ «ÁºÂΔÕ
«¬‘ «‘ ÓÔ≈Á≈ “◊∞± Ó≈«È¿∞∫ ◊zßÊ” Á∂ «√˪ Â∂ ¡Ë≈ ‘À, Ï≈’Δ ÁΔ¡ª
√≈Δ¡ª Ӻ˪ «¬√ «√˪ ÁΔ Í≈Ò‰≈ ’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬√ «√˪ ÁΔ √ÚØÂÓÂ≈
鱧 «È√«⁄ ÏÈ≈¿∞‰ Ò¬Δ AIDD «Ú⁄ Íß‹≈Ï ¡À’‡ VIII «Ú⁄ √ΩË ’ΔÂΔ
◊¬ΔÕ
«¬√ √ØË Á∂ ¡À’‡ AA ¡È∞√≈, ‹∂ ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ
Á≈ ’Ø¬Δ ÓÀ∫Ï, ◊∞Á∞¡≈∂ Á≈ ’≈Ó≈ ‹ª Â÷ª Á∂ ‹Ê∂Á≈ ’Ø¬Δ Ë≈Ó’ ’∞ΔÂΔ
«Ú⁄ Ì≈¬ΔÚ≈Ò Ï‰Á∂ ‘È Âª ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ ¿∞√ 鱧 Ï÷≈√Â
’ √’ÁΔ ‘ÀÕ Ë≈Ó’ ’∞Â≈‘Δ ÁΔ «¬’ ¿∞Í-Ë≈≈ f (Íß‹≈Ï ¡À’‡ Á∂ ’ª‚
AA, Óº∞÷ Ë≈≈ ACD) ¡È∞√≈ ‹∂ ’Ø¬Δ ÍzÏßË’ «’√∂ Ë≈Ó’ ’∞ΔÂΔ ‹ª ’∞’Ó
’’∂ ’√±Ú≈ ·«‘≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ª ’Ó∂‡Δ ¿∞√ ÁΔ ¤∞º‡Δ ’ √’ÁΔ ‘ÀÕ Í
͇È≈ √≈«‘Ï ¡Â∂ ‘˜± √≈«Ï Á∂ ‹Ê∂Á≈ª È∂, «‘ ÓzÔ≈Á≈ Â∂ Á√Â÷ ’È
¿Í∞ß ¡Â∂ ¡À’‡ ÁΔ «¬√ Ë≈≈ 鱧 ‹≈‰«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ÚΔ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ È±ß
“◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï” Á∂ Ï≈Ï Íz’≈Ù ’Δ º«÷¡≈Õ ¡Ê≈ ӑߪ Ú≈ÒΔ ÍzÊ≈ ȱß
Ï’≈ º«÷¡≈ ‹Ø ¡º‹ º’ ⁄ºÒ ‘Δ ‘ÀÕ «√ºË∂ ÙÏÁª «Ú⁄ ¿∞È∑ª È∂ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ ‹Δ Á∂ ‘∞’Ó “◊∞± Ó≈«È¿∞∫ ◊zßÊ” ÁΔ ’Ø¬Δ ÍÚ≈‘ È‘Δ∫ ’ΔÂΔÕ «¬√∂ ¡À’‡
ÁΔ ¿∞Í-Ë≈≈ g ¡È∞√≈ ‹∂ ’Ø¬Δ ÓÀ∫Ï “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï” Á∂ «√˪ª ÂØ∫ ¿∞Ò‡
◊∞Á∞¡≈∂ «Ú⁄ ‹ª ÒØ’ √Ê≈È Â∂ «’√∂ ’Ó’ª‚ 鱧 Ó≈ÈÂ≈ «ÁßÁ≈ ‘À ‹ª ¿∞√
«Ú⁄ Ì≈¬ΔÚ≈Ò Ï‰Á≈ ‘À ª ¿∞√ 鱧 ÚΔ Ï÷≈√ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ’¬Δ
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AGA
¡’≈ÒΔ ÒΔ‚/ÓÀ∫Ï Ï؇ª ÁΔ ÷≈Â «‘ßÁ± ’Ó’ª‚ª ¡È∞√≈ Óº«Ê¡ª Â∂ «‡º’∂
Ò◊Ú≈ ’∂ ‹ª ËØÂΔ¡ª Í«‘È ’∂ ‘ÚȪ «Ú⁄ Ù∂¡≈Ó Ì≈◊ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ÏΩ‡ª ÁΔ
÷≈Â √ߪ/ӑߪ Á∂ ‚∂«¡ª, Óº·ª ¡Â∂ ‡’√≈Òª Á∂ ◊∞Á∞¡≈«¡ª «Ú⁄
ÍzÚ≈‰Â «‘ ÓÔ≈Á≈ Á≈ ÿ≈‰ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ ’¬Δ √Ê≈Ȫ Â∂ Á√Ó
◊zßÊ È±ß “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï” Á∂ Ï≈Ï Ó≈ÈÂ≈ «ÁºÂΔ ‹≈ ‘Δ ‘À; «¬«Â‘≈√ Ó∞Û ’∂
Á∞‘≈«¬¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ Í Ô≈Á ‘∂ «’ ‹Á ÚΔ «’√∂ √’≈ ‹ª «’√∂ √ß√Ê≈
È∂ “«¬’ ÍßÊ-«¬’ ◊zßÊ” ¡Â∂ «‘ ÓÔ≈Á≈ Á∂ √±Â, “◊∞± Ó≈«È¿∞∫ ◊zßÊ” ȱß
ÂØÛÈ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‘À, ¿∞√ È±ß Ó±ß‘ ÁΔ ÷≈‰Δ Í¬Δ ‘ÀÕ ◊∞± ◊zßÊ ÁΔ Ó≈‰Â≈ ȱß
◊ßËÒ≈ ’È Ò¬Δ ¡ß◊z∂˜ª È∂ Á√Ó ◊zßÊ ÍÀÁ≈ ’ «Ò¡≈Õ «¬√ 鱧 Ó≈ÈÂ≈
Á∞ ¡ ≈¿∞ ‰ Ò¬Δ ◊∞  Á∞ ¡ ≈«¡ª «Ú⁄ Ó‘ß Â ª, ‡’√≈Òª Á∂ ¡Ω ‘ Á∂ Á ≈ª ¡Â∂
«ÈÓ«Ò¡ª 鱧 «Ï·≈ «ÁºÂ≈Õ Í «Î ÚΔ «¬‘ ¡Á≈∂ “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï” ÍzÂΔ
«√º÷ª ÁΔ ¡«Â¡ß ÙË≈ ¡Â∂ «¬√ ÁΔ √ÚØÂÓÂ≈ 鱧 È≈ ÂØÛ √’∂Õ «¬√ ºÊ
ÁΔ Ó‘≈ÈÂ≈ 鱧 √ÚΔ’≈ ’Á∂ ‘ج∂ ÓÀÒ’Ó È∂ ¡≈Í‰Δ Í∞√’ Sketch of the
Sikhs, 1810, Á∂ ¡ß «Ú⁄ Ì«Ú÷Ï≈‰Δ ’ΔÂΔ √Δ «‹√ Á≈ ÂØÛ√≈ «¬√
Í’≈ ‘À: ÚÀ≈◊Δ ÏßÁ∂ Ï‘≈Á È∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í È±ß «◊¡≈Úª ◊∞± Ê≈Í ’∂ ◊∞±
◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ √ß’ÒÍ, “◊∞± Ó≈«È¿∞∫ ◊zßÊ” 鱧 ÂØÛÈ≈ ⁄≈«‘¡≈ Í Ï∞Δ Âª
Î∂Ò ‘Ø «◊¡≈Õ «¬√∂ Âª ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ¡ß«ÓzÂ√ Á∂ ¡’≈ÒΔ ‘∞’Ó≈È,
‡’√≈Òª Á∂ ’Â≈ ËÂ≈ ¡Â∂ ◊∞Á∞¡≈«¡ª Á∂ «ÈÓÒ∂ ‹Ø ◊∞± ◊zßÊ È±ß ÍÛ∑Á∂
¡Â∂ √«Â’≈Á∂ ‘È, ◊∞± ◊zßÊ ÍzÂΔ ÙÁ≈ «Ú⁄ ÊØÛ∑Δ Ï≈‘ÒΔ ÂÏÁΔÒΔ «Ò¡≈¿∞‰,
Í ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹Δ Á∂ “◊∞± Ó≈«È¿∞∫ ◊zßÊ” Á∂ √ß’ÒÍ È±ß ÛØÛÈ≈ Ó∞Ù’Ò
‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ
√Ú≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞ßÁ≈ ‘À «’ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ Ï≈∂ Ì÷∂ Ú≈Á «ÚÚ≈Á Á≈
’Δ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂? «¬‘ ’Ø¬Δ Ó≈Ó±ÒΔ Ó√Ò≈ ª ‘À È‘Δ∫ «‹√ 鱧 ¿∞∂-Í∂ ’ΔÂ≈ ‹≈
√’∂Õ «√º÷ ËÓ Ò¬Δ «¬‘ «¬’ «√˪’ Ó√Ò≈ ‘À «‹√ È±ß È«‹º·‰≈ ¡«Â
‹±Δ ‘À «’¿∞∫«’ «¬√ È≈Ò ËÓ ÁΔ ‘Ø∫Á ‹∞ÛΔ ‘ØÍ¬Δ ‘ÀÕ √≈‚∂ «Ú⁄≈ «Ú⁄
ÙzØÓ‰Δ ◊∞Á∞¡≈≈ ÍzÏßË’ ’Ó∂‡Δ 鱧 «Èͺ÷ «Ú«ÁÚ≈Ȫ ÁΔ ’Ó∂‡Δ ÂØ∫ «¬‘
Ó√Ò≈ ‘ºÒ ’Ú≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ’Ó∂‡Δ Á√Ó ◊zßÊ Á∂ ͺ÷ ¡Â∂ «ÚØË
«Ú⁄ ÷Û∂ «ÚÁÚ≈Ȫ ÁΔ¡ª ≈Úª «¬’ºÂ ’∂ ‹Ø Ë≈Ó’ ÙË≈ ¡Â∂ ¡ßË
«ÚÙÚ≈√ ¡ËΔÈ È ‘؉ √◊Ø∫ Íͺ’ ÁÒΔÒª ¡Â∂ ·Ø√ ÍÓ≈‰ª Â∂ ¡Ë≈Â
‘Ø‰Õ ’∂∫ÁΔ È∞’Â≈ «¬‘ ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ ’Ø¬Δ ÚΔ ÁÒΔˇ “◊∞± ◊zßÊ √≈«‘Ï”
«Ú⁄ ¡ß’ «√º÷ «ÎÒ≈√ÎΔ ¡Â∂ ËÓ ÓÔ≈Á≈ Á∂ «Ú∞Ë È≈ ‘ØÚ∂Õ ◊∞± ◊Ø«ÏßÁ
«√ßÿ √≈«‘Ï ÁΔ¡ª ÍzÓ≈‰Â Ï≈‰Δ¡ª, ‹Ø √ΔÈ≈-Ï-√ΔÈ≈ √≈‚∂ Í≈√ Í‘∞ß⁄Δ¡ª
¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AGB
‘È ¿∞È∑ª Â∂ ’Ø¬Δ Ú≈Á «ÚÚ≈Á È‘Δ∫ ‘؉≈ ⁄≈‘ΔÁ≈Õ Ï≈’Δ ÁΔ¡ª ’ÊÂ
Ï≈‰Δ¡ª Á≈, «√º÷ «√˪ª ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’ ÍzÓ≈‰ª 鱧 Ó∞º÷ ÷«Á¡ª, Ì≈Ù≈
¡Â∂ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á∂ ¡Ë≈ Â∂ «È‰≈ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ’Ó∂‡Δ «Ú⁄ ⁄∞‰∂ ◊¬∂
«ÚÁÚ≈Ȫ ÁΔ «ÚÁÚÂ≈ ¡Â∂ «Èͺ÷Â≈ Á≈ «÷¡≈Ò º÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘
«ÚÁÚ≈È √ß√«’zÂ, ¯≈√Δ, «‘ßÁΔ, «Ïz‹ Ì≈Ù≈, «‘ßÁÚΔ ¡Â∂ Íß‹≈ÏΔ Ì≈Ù≈Úª
«Ú⁄ «ÈÍ∞ßÈ ‘؉ Â≈«’ ’Ê Á√Ó ◊zßÊ ÁΔ Ï≈‰≈ Á≈ Ì≈Úͱ ÈΔ÷‰ ¡Â∂
«È‰≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’∂Õ «¬È∑ª «Ú⁄ ’∞fi «ÚÁÚ≈È ¿∞‘ ÚΔ ‘؉∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘È ‹Ø
Í∞≈ÂÈ ¤ßÁ Ù≈√Â Á≈ ͱ≈ «◊¡≈È ÷Á∂ ‘؉Õ
Á√Ó ◊zßÊ Ï≈∂ ¤Í‰ ‘∂ ÓΩÈØ◊z≈Î ⁄Ø∫ ’ÙΔÁ ’ΔÂ≈ ‘Ø«¬¡≈

¡≈«Á ◊ÃøÊ ÂØ∫ Á√Ó ◊øÃÊ Âæ’ ¡’≈Á«Ó’ «ÚÙÒ∂Ù‰/ AGC