Professional Documents
Culture Documents
Applied Maths Book
Applied Maths Book
I
'I
I U niversiteit / University
I van / of
Johannesburg
I
I
I
I Toegepaste Wiskunde 1 / Applied Mathematics 1 .
I
I Kopiereg voorbehou / Copyright reserved
Januarie / January 2005
I
I
(
(
I
I INHOUDSOPGAWE CONTENTS
I HOOFSTUK 0
LINEeRE PROGRAMMERING
CHAPTER 0
LINEAR PROGRAMMING 1
I 0.1 INLEIDING
0.2 VOORBEELD VAN 'n LINEeRE
PROGRAMMERlNGSPROBLEEM
0.1 INTRODUCTION
0.2 EXAMPLE OF A LINEAR
PROGRAMMING PROBLEM
1
I HOOFSTUK 1
VEKTORALGEBRA
CHAPTER 1
VECTOR ALGEBRA 6
1.1 INLEIDING 1.1 INTRODUCTION 6
I 1.2 VERWYSINGSTELSELS
1.2.1 Een-dlmensionele Verwysingstelsel
1.2.2 Twee-dimensionele Verwysingstelsel
1.2 REFERENCE SYSTEMS
1.2.1 One-dimensional Reference System
1.2.2 Two-dimensional Reference System
6
6
7
1.3 VERPLASING
1.2.3 Three-dimensional Reference System
1.3 DISPLACEMENT
8
10
1.3.1 Notasie
I 1.4.2 Skalaar
1.4.3 Notasie
1.4.4 Gelokaliseerde Vcl<tore
1.4.2 Scalar
1.4.3 Notation
1.4.4 Localised Vectors
16
16
16
I 1.5.3 VektotSom
1.5.4 Nulvektor
1.5.5 Vektoverskil
1.5.3 Vector sum
1.5.4 Null Vector
1.5.5 Vector Difference
17
19
19
1.5.6 Produk van Skalaar en Vektor 1.5.6 Product of Scalar and Vector 20
I 1.6 MEETKUNDIGE TOEPASSINGS 1.6 GEOMETRIC APPLICATIONS 21
1.7 KOMPONENTVORM VAN VEKTORE 1.7 COMPONENT FORM OF VECTORS 26
I 1. 7.1 Eenheidsvektor
1.7.2 Komponente en Projeksies van Vektore
1. 7.1 Unit Vector
1. 7.2 Components and Projections of Vectors
26
27
1.7.3 Sommasie van Vektore Lt.v. Komponente 1. 7.3 Summation of Vectors in terms of
I 1.7.4 Komponentvorm
1.7.5 Posisievektor
Components
1. 7.4 Component Form
1. 7.5 Position Vector
28
29
32
I
I
I
I
I 1.8SKALAARPRODUK
1.8.1 Definisie
1.8 SCALAR PRODUCT
1.8.1 Definition
35
35
1.8.2 Spesiale GevaUe 1.8.2 Special cases 36
I Vektore
1.9VEKTORPRODUK
components of vectors
38
1.9.1 Definisle 1.9.1 Definition 43
I 1.9.2 Spesiale Gevalle
1.9.3 Algebraiese Eienskappe van die
Vektorproduk
1.9.2 Special cases
1.9.3 Algebraic Properties of the Vector
Product
43
45
I 1.9.4 Komponentvorm van die Vektorproduk 1.9.4 Component form of the Vector
Product 49
1.10 MEEROUDIGE PRODUKTE 1.10 MULTIPLE PRODUCTS 53
61
I
2.1.1 Basiese Begrippe 2.1.1 Basic Concepts 61
2.1.2 Toepassingsvclde van Megailika. 2.1.2 Fields of Application of Mechanics 62
2.1.3 Beperkings van Klassieke Meganika 2.1.3 Limitations of Classical Mechanics 62
I 2.5 AKSIOMAS
2.6 EWEWIG VAN 'N DEELTJIE
2.6.1 Ewewigsvoorwa.a.rde
2.5 AXIOMS
2.6 EQUILIBRIUM OF A PARTICLE
70
72
2.6.1 Condition of Equilibrium 72
KRAGTE FORCES 81
I 2.7.1 Resultant van Nie-Ewewydige Kragte
2.7.2 Resultant van Ewewydige Kragte
2.7.3 Die Koppel
2.7.1 Resultant of Non-parallel Forces
2.7.2 Resultant of Parallel Forces
82
82
2.7.3 The Couple 84
I ii
I
I
I 2.10 RESULTANT VAN STELSEL VAN KRAGTE
2.10.1 Reduksiestelling
2.10 RESULTANT OF SYSTEM OF FORCES
2.10.1 Reduction Theorem
98
98
2.10.2 Spesiale Geval 2.10.2 Special Case 100
I DIMENSIES
2.13 TWEE-DIMENSIONELE RAAMWERKE
DIMENSIONS
2.13 TWO-DIMENSIONAL TRUSSES
122
124
2.13.1 Knooppuntmetode 2.13.1 Method of Joints 125
I 2.13.2 Snitmetode 2.13.2 Method of Sections 129
I HOOFSTUK 3
KINEMATIKA VAN 'N PUNTDEELTJIE
CHAPTER 3
KINEMATICS OF A PARTICLE 132
I
3.1 KINEMATIKA 3.1 KINEMATICS 132
3.2 BAANVERGELYKING 3.2 PATH EQUATION 132
I
3.3.4 Grootte en Rigting van Snelheid 3.3.4 Magnitude and Direction of Velocity 135
3.4.7 KettingreeJ
3.4.6 Derivative of the Vector Product of Vector Func-
tions
3.4.7 Chain Rule
138
139
I 3.4.8 Notasie
3.5 VERSNELLING
3.4.8 Notation
3.5 ACCELERATION
140
140
3.5.1 Definlsie 3.5.1 Definition 140
I 3.5.2 Notasie
3.5.3 Dimensies
3.5.2 Notation
3.5.3 Dimensions
141
141
3.6 REGHOEKIGE KOMPONENTE VAN SNELHEID 3.6 RECTANGULAR COMPONENTS OF VELOC-
I EN VERSNELLING
3.7 VLAKBEWEGING IN TERME VAN
ITY AND ACCELERATION 142
3.7 PLANAR MOTION IN TERMS OF POLAR CO-
I
POOLKOORDINATE ORDINATES 145
3.8 TANGENSIALE EN NORMALE KOMPONENTE 3.8 TANGENTIAL AND NORMAL COMPONENTS
153
I
I Hi
I
I
I HOOFSTUK 4
DINAMIKA VAN 'N DEELTJIE
CHAPTER 4
DYNAMICS OF A PARTICLE 159
I
4.3.2 Deeltjie wat vertikaaI beweeg naby aardoppervlak 4.3.2 Particle that moves vertically near the surface of
the earth 163
4.3.3 Projektielbeweging 4.3.3 Projectile motion 163
4.3.4 Tydafhanklike krag 4.3.4 Time-dependent force 167
I 4.3.5 Spoedafhanklike krag
4.3.6 Posisie-afhanklike krag
4.3.6.1 Beweging in 'n Gravitasieveld
4.3.5 Speed-dependent force
4.3.6 Position-dependent force
4.3.6.1 Motion in a Gravitational Field
168
171
171
179
I 4.5 MOMENTUM
4.5.1 Behoud van Momentum
4.5 MOMENTUM
4.5.1 Conservation of Momentum
186
187
4.6IMPULS 4.6 IMPULSE 187
I 4.7 ROTASIEBEWEGING
4.7.1 Die Eenvoudige Slinger
4.7 ROTATIONAL MOTION
4.7.1 The Simple Pendulum
191
192
4.7.2 Behoud van Hoekrnomentum 4.7.2 Conservation of Angular Momentum 194
I 4.8 HOEK-IMPULS 4.8 ANGULAR IMPULSE 196
I HOOFSTUK 5
MEERVERANDERLIKE FUNKSIES
CHAPTER 5
MULTIVARIABLE FUNCTIONS 198
I
5.1 INLEIDING 5.1 INTRODUCTION 198
5.2 MEERVERANDERtIKE FUNKSIES 5.2 MULTIVARIABLE FUNCTIONS 198
5.3 PARAMETRlESE l(ROMMES 5.3 PARAMETRIC CURVES 201
5.4 SKALAAR- EN VEKTORVELDE 5.4 SCALAR AND VECTOR FIELDS 203
I 5.6 GRADIENT
5.6.1 V1/J·dr
5.6 GRADIENT
5.6.1 V1/J . dr
213
214
5.6.2 Geometric meaning of gradient 215
I
5.6.2 Meetkundige betekenis van gradient
5.6.3 Grootte en Rigting van V1/J 5.6.3 Magnitude and Direction of V1/J 217
5.6.4 Opsomming van eienskappe van V1/J 5.6.4 Summary of Properties of V 1/J 217
I 5.7INTEGRASIE
5.7.1 Integraal van Skalaarfunksie
5.7.2 Lynintegrale van Vektorfunksies
5.7 INTEGRATION
5.7.1 Integral of Scalar Function
5.7.2 Line Integral of Vector Functions
218
218
219
5.7.3 Die integraal fr V1/J . dr 5.7.3 The integral fr V1/J . dr 222
I
I iv
I
I
I HOOFSTUK 6
ARBEID EN ENERGIE
CHAPTER 6
WORK AND ENERGY 224
I 6.1 INLEIDING
6.2 ARBEID
6.1 INTRODUCTION
6.2 WORK
224
224
6.3 KINETlESE ENERGIE EN DIE ARBEIDS·. 6.3 KINETIC ENERGY AND THE PRINCIPLE OF
I ENERGIE BEGINSEL
I ENERGIE
6.6 ARBEIDSTEMPO
ENERGY
6.6 POWER
239
243
I HOOFSTUK 7 CHAPTER 7
DYNAMICS OF A SYSTEM OF PARTICLES
I
DINAMIKA VAN 'n STELSEL DEELTJIES
245
I 7.2 NOTASIE
7.2.1 Posisle
7.2 NOTATION
7.2.1 Position
245
245
7.2.2 Kragte 7.2.2 Forces 246
7.3 MASSAMIDDELPUNT
7.2.3 Summation over particles
247
I 7.3.1 Definisie
7.3.2 Eienskappe van Massamiddelpunt
7.3.3 Momentum en Massamiddelpunt
7.3.1 Definition
7.3.2 Properties of Centre of Mass
7.3.3 Momentum and Centre of Mass
247
248
249
I 7.5.4.1 Vuurpyle
7.5.4.2 Botsings
7.5.4.1 Rockets
7.5.4.2 Impacts
253
256
I
I v
I
I
I 7.10 ARBEID EN ENERGIE
7.10.1 Klnetiese Energie
7.10 WORK AND ENERGY
7.10.1 Kinetic Energy
269
269
7.10.2 Arbeid . 7.10.2 Work 270
I 7.10.3 Arbeid-Energie Beglnsel
7.10.4 PotensU!le Energie
7.10.5 Energlebehoud
7.10.3 Principle of Work and Energy
7.10.4 Potential Energy
2.10.5 Conservation of Energy
272
273
274
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I vi
I
I
I VOORWOORD FOREWORD.
I
In die Toegepaste Wiskunde word probleme ult die In Applied Mathematics, real-life problems are solved
werkllke lewe opgelos deur lniddel van wlskundlge mod- by means of mathematical modelling. Therefore, an ap-
e1lering. 'n Toegepaste Wiakundlge moet dus oor twee plied mathematician must have two sk11ls: firstly, he
vaardighede besklk: Eerstens moat hy die vermoe must have the ability to analyse a problem from any
I om 'n probleem ult enlge cliselpllne te kan anallseer en
te kan "vertaal" na 'n wlskundlge probleem, en tweedens
moat by die tegnlese vaarclighe!d om die wlskundlge
discipline and 'translate' It Into a mathematical prob-
lem, and secondly he must have the technical skill to
solve the mathematical problem. The undergraduate
Hoofstuk 1 word gewy san die ontwlkkeling van 'n bale Chapter 1 is devoted to the development of a very pow-
kragtige wlskundige diseipline, te wete dle Vektoralge- erful mathematical discipline, viz. Vector Algebra. To
I bra. Om die begrlppe van bierdie algebra te vestlg,
word dit toegepas op 'n wye reeks van meetkundlge
establish the concepts of this algebra, they are applied
to a wide range of geometric problems. Since three-
dimensional geometry and mechanics can be handled in
probleme. Aangesien die drle-dimensionele meetkunde
I
. kursus ingevoer word.
I
I
I vii
I
I
I Die res van die kursus (Hoofstukke 4 tot 8) word gewy
san die fundamentele vraag in die meganika: Hoe be-
The remainder of the course (Chapters 4 to 8) is devoted
to the fundamenta.! question in mechanics: How does a
weeg 'n deeltjie of 'n liggaam wat onderhewig is san part or a body that is subjected to given forces move?
I gegewe kragte? Die essensiele fisiese kennis waarop a.!
hierdie vraagstukke berus, is die Tweede Bewegingswet
The essentia.! physica.1 knowledge on which a.11 these is-
sues rests is Newton's Second Law of Motion. Chapters
van Newton. In Hoofstukke 5 en 6 word die toepassing 5 and 6 fully investigate the application of this law of
I dinamika.
Sterk klem moet hier geU, word op die wyse waarop Emphasis must be placed on the way in which the stu-
die student hierdie kursus (en a.!le ander kursusse in dents approach this course (and a.11 other courses in ap-
I Toegepaste Wiskunde) moet benader. Aangesien enige
kursus van wiskundige aard nie net 'n Iys van feite is
nie maar eerder 'n progressiewe ontwikkeling van be-
plied Mathematics). Since any course of a mathematical
nature is not simply a list of facts, hut rather a pro-
gressive development of concepts, two requirements
I
sorg het. aged the production of these notes.
I
C.M. Villet
I
I
I
I
I viii
I
I
I HOOFSTUK 0 CHAPTER O·
I LINEERE PROGRAMMERING LINEAR PROGRAMMING
die leiding op die gebied. The current areas of application include Financial Plan-
I Huidige toepassingsgebiede sluit o.a. die volgende
ning, City Planning, Airline Management, Traffic Sys-
tems, Criminal Investigations.
in: Finansiele beplanning, stadsbeplanning, lugdienB-
I
I Tyd per eenbeid (min)
Produksie-
I 1
2
1
1
2
4
430
460
I Wins/eenheid (R) 1 3
I p=xl+3x 2 (0.1)
I 1
I
I
I Die beperklngs op hierdie funksie Is die produksie-
vermoe van die twee stadiums:
The constraiut8 on this function represent the pro-
duction capacity of the two stages:
I Negatiewe hoeveelhede lean natuurlik nle geproduseer Naturally, negative quantities cannot be produced:
word nle:
I (0.2b)
I
Figuur 0.1
I
I 2
I
I
I Die toegelate waardes van "" en "" word in die """"-
vlak bevat deur die geat'seerde gebied - die. sogenaamde
oplossingsruimte. Pie objekfunksle word verteen-
The permitted values of x, and X2 are contained by
the shaded area in the x, "" plane - the so-called so-
lution space. The object function is represimted by
woordig deur 'n reguitlyn met helling - i; die waarde a straight line with slope - the value of p will obvi-
I van p bepaal die reguitlyn se "'", afsnitte. Die waarde
van p sal klaarblyklik 'n maksimumwaarde vir toege-
ously reach a maximum value for the permitted x at
one of the extreme points A, B,e or D. The correct
late '" bereik by een van die ekstreme punte A, b, extreme point can be obtained either by means of an
I "" = 0
A: "" = 430; "" = 0 ; p = R430
"" + 2"" =430'
I
B: p=RO
I
x, = 0
x, = 0; x, = 115; P = R 345
I C:
x, + 4x.=460'
x, + 2x. =
I
430
D: x, = 400; x. = 15; P = R445
"" +4x' = 460'
I Die optimum produkBieplan is dus die by D. The optimum production plan is thus represented by
D.
I Probleme Problems
PO.S.l Vind graftes die oplossingsruimte vir die vol- PO.S.l Graphically find the solution space for the fol-
x, +x. :S 4
I 4x, + 3x, :S 12
-x, +"" 1
I x, +x. :S 6
Xl, X2 0
I 3
I
I
I
"1 +"2 :> 10
I "1
"1,"2
= 5
0
I PO.S.S Beskou die volgende probleem: PO.S.S Consider the following problem:
I Maksimeer Maximise
p = 6"1 - 2",
"1-"':>
I 3"1 -"2 :>
x"X.
1
6
0
I konstant bly.
I 4
I
I
I . PO.3.6 Die maatskappy "MacDougal, MacHine and
MacAtini" bemark 'n rare versnyding van Skotse whisky.
PO.3.6 The "MacDougal, MacHine and MacAtini"
company markets a rare blend of Scotch whisky. The
Die versnyding moet presies 43% aIkobol bevat, ten min- blend must contain exactly 43% alcohol, at least 25%
Stookproduk
I Bestanddeel
A B C D
I % Alkohol 46 40 45 40
% Hoogland 33 20 28 18
I % Mout 10 5 12 2
I Koste(R/liter) 7 8 11 9
I
(c) Los die twee-dimensioneie probleem gralles op om der to' obtain the optimal mixture.
die optimummengsel te ver kry.
I TWK3A-kursus.
I
I
I 5
I
I -
I
HOOFSTUK 1 CHAPTER 1
I VEKTORALGEBRA VECTOR ALGEBRA
In hierdie hoofstuk word die vektoralgebra ontwikkel This chapter develops vector algebra on the basis of sim-
I 'n Begrip wat van baie groot belang in die meganika is, is
dh! van die puntdeeltjie: 'n Liggaam wat in 'n gegewe
situasie as Idein genoeg beskou kan word om beskryf te
A concept that is very important in mechanics is that
of the particle: a body, which in a given situation, can
be regarded as small enough to be described as a mass
word as 'n massa by 'n meetkundige punt. Daarom at a geometrical point. Therefore, it is necessary to
I is dit nodig om die posisie van 'n meetkundige punt
te kan vasstel. Hiervoor word gebruik gemaak van 'n
be abie to establish the position of a geometrical point.
To this end we make use of a fixed reference system.
vaste verwysingstelsel. S6 'n stelsel word so opgestel Such a system is set up in a way that makes it possible
I van die stelsel te dien. 'n Keuse word oak gemaak the so-called origin of the system. A choice is also
I
I 6
I
I
I
I
I o
s
I
,,
I __ ________ ________ __________________
)X
0'
I Figuur 1.1
I nie. tem.
I
I
I
I +
o 'j y
I
I ,----_._-_ ..• I
I +
x
I Flguur 1.2
I + 'I
I
I +
I x
I
Figuur 1.3
I Hier word (byvoarbeeld) drle anderUng laadregte ver- This requires (far example) three mutually orthogo-
wysingsasse deur 'n vaste oorsprong 0 vereis (Figuur nal axes of reference through a fixed origin 0 (Figure
I 1.3). Let ap die wyse waarop die drie-dimensionele
figuur ap die twee-dimensianele vlak van die bladsy
1.3). Note the way in which the three-dimensional fig-
ure is represented on the two-dimensional surface of
voorgestel ward: Die X-en Y -asse ward gekies om in the page: the X and Y axes are drawn to lie in the
I
bladsy staan, word geteken sodat die positiewe rigting the page, is drawn so that its positive direction forms
daarvan stomp haeke maak met die positiewe rigtings obtuse angles with the positive directions of both the
van beide die X-en Y -aBse. X and Y axes.·
I
I 8
I
I
I In ooreenstemming met die algemene konvensie sal ons
verder altyd 'n regterhandstelsel gebruik: Indien 'n
In keeping with the general convention, we will always
use a right-hand system: if the spiral part of a
kurktrekker met 'n regsdraad se spiraaigedee!te lood- corkscrew with a right-handed thread Is held per-
I reg op die XY -vlak gehou word en die bandvatse! word
langs die kortste pad van die positlewe X-rigting
pendicular to the XY plane and the handle is turned
along the shortest route of the positive X direction to
na die posltlewe Y -rlgting gedraai, beweeg die spi- the positive Y direction, the spiral part moves in the
I gemaak word, sal die sin steeds waar bly. still be true.
'n Verwyeingstelse! 8008 wat hierbo beskryf word, word A reference system, as described above, is called a rect-
I
I 9
I
I
I Probleme Problems
P1.2.1 Maak vir dleoelfde keuse van 'n verwysing- P1.2.1 Draw sketches for the oam.e choice of a refer-
I stelsel sketse waaruit die posisie blyk van die punte met
kOOrdinate (1, 1, 1); (1, -1, 1); (1, 1, -1) en (-1, -1, -1).
ence system which shows the position ofthe points with
coordinates (1, 1, 1); (1, -1, 1); (1,1, -1) and (-1, -1, -1).
I
I
I
I - - - - - -.,1-----+
,.
I
I Flguur 1.5
I vet lettertipe gebruik, dit wil se a, en in handgeskrewe notes), we wilI use bold face symbols, e.g. a, and in a
I 10
I
I
I teks sal ons 'n balkie gebruik, dit wiJ se a. Ander no-
tasies wat ook in die literatuur gebruik word, is onder
hand-written text we will use a bar over the letter, e.g.
a. Qther notations also used in the literature include
andere P,P., a, a, II en Wanneer ons slegs na die M, a, a, II and If we refer only to the magnitude
I grootte van die verplasing in Figuur 1.5 verwys, sal ons
dit aandul as 1J5;J'21, lal of a.
of the displacement in Figure 1.5, we will indicate it by
IP;P;I, lal or a.
I 1.3.2 Grootte en Rigtlng van Verplasing 1.3.2 Magnitude and Direction of Dis-
placement
I (1.1a)
I
en dan vir /:; P,T p.:
. .'
C =a' +a'
and then for /:; P, T p.:
I a' = C + a2z = a=
2
+ a211 + a2
Die grootte van die verpJasing P,P. is dus The magnitude of displacement PI p. is therefore
I
I Let daarop dat ons die positiewe wortel neem in (Llb). Note that we take the positive root in (Llb).
I 11
I
le.: {oS cl. -,. a.::
jO: (liS i3-=
I n: 15:-
- - -."l
, /
I /
,
H "2.-2,1"'-
I f·-------
••
I I
I
•
I•
"'.,'
.' ,0
.' I
).-- ----
Po
_ _ _ ... - - ..2'1."",1)_
I 1. ;, ."
.... - ---'/
Q
.I , , ..
C ' / r.& r: 2 .
c. :: O. &) 2 t( CH) l.
/
I (a)
I
I sy,---_ __
I I
,Q.}
I
I
y
I
T
I
I (b)
I -
,'\
Figuur 1.6
+
,
I t:=
m:= cosfj =
cos a = b.•
(l.lc)
•
I n:= cos'Y =
I 12
I
I
I Indien beide kante van (l.lc) gekwadreer word en die
som van al drie gevind word, word 'n baie
If we square both sides of (1.1c) and calculate the sum
of all three equations, we obtain a very useful1dentity:
nuttige identiteit verkry:
I e +m' +n' = 1 (l.ld)
I Let op dat (1.1d) impllseer dat a, /3 en 'Y nie onafhanklik Note that (1.1d) implies that a, /3 and 'Y are not inde-
van mekaar Is nie. pendent of each other.
I
1.3.3 Samestelling van Verplasings 1.3.3 Composition of Displacements
I
I
I
I
I
o If
I
I Figuur 1.1
I (1.2)
I
I
I 13
I
I
I Probleme Problems
Pl.3.l P en Q is punte met koordinate (3,-2,1) en P1.3.l P and Q are points with coordinates (3,-2,1)
I (-1,1,1) respektieweJik.
(a) Wat is die afstand van P na Q ?
and (-1,1,1) respectively.
(a) What is the distance from P to Q?
(b) Watter hoeke mw die gerigte Iynstuk 'PQ met die (b) Which angles does the directed line segment 'PQ
I positiewe rigtings van die koordlnaatasse? make with the positive direction of the axes of coordi-
nates?
I
Pl.3.2 'n Helikopter vlieg 100 'meter vertikaal op- P1.3.2 A helicopter flies 100 metres vertically up-
waarts, dan 700 meter horlsontaal suid en dan 300 meter wards, then 700 metres horizontally south and then 300
horlsontaal oos. Hoe ver is hy van By beginpunt ? metres horizontally east. How far Is the helicopter from
its starting point?
I Pl.3.3 ABCD is die vloer en EFGH die plafon van
'n kubiese kamer; al die afmetings is 4 meter en E, F, G
P1.3.3 ABCD is the floor and EFGH the ceiling of
a cubic room; all the measurements are 4 metres and
I enE:
(a) Noem die gerigte Iynstukke op die vloer sowel as op
die plafon wat die projeksies van bogenoemde lynstukke
and E:
(a) Name the directed line segments on the floor and
the ceiling, which are the projections of the above line
is. segments.
I (b) Bereken die iengtes en rigtingskosinusse van die
gerigte lynstukke m. b.t. die XY Z-stelsel.
(b) Calculate the lengths and direction cosines of the
directed line segments with regard to the XY Z system.
(c) Bereken die hoeke wat die lynstukke met die X-, y- (c) Calculate the angles that the line segments form with
P1.3.4 In P1.3.3 sit 'n spinnekop by A en bemerk 'n P1.3.4 In P1.3.3 there is a spider at A that notices an
I mier by 'n punt M op die plafon; die hoogtehoek van die
mier by A is 8 waar cos 8 = f,v en M vertikaa\ boksnt
ant at point M on the ceiling; the angle of elevation of
the ant at A is 8 waar cos 8 = f,v and M lies vertically
'n lyn le wat 'n hoek 45° met die X-as mw. above a line that forms an angle of 45° with the X axis.
I (a) Bereken
(I) Die koordinate van M.
(iI) Die afstand tussen A en M.
(a) Calculate
(i) The coordinates of M.
(iI) The distance between A and M.
(iii) Die hoeke wat AA? mw met die positiewe (iii) The angles that AA? forms with the positive
I koordlnaatrigtings.
(b) Die spinnekop ksn van 'n groot aantal gerigte Iyn-
direction of the coordinates.
(b) The spider could use a large number of directed line
stukke gebruik maak om die mier te bereik, bv. AD + segments to reach the ant, e.g. AD + 1511 + 1lKl.
I 151l + 'H1il.
(i) Noem nog vier moontlikhede.
(i) List four more possibilities.
(iI) Which of these possibilities will give the spi-
(iI) Watter een van hierdie moontlikhede sal vir die der the shortest distance to the ant?
P1.3.5 Punt P(2, 5, d) is 'n afstand 5 meter vanaf P1.3.5 Point P(2, 5, d) is a distance of 5 metres from
I 14
I
I
I PI.3.6 Die positlewe X-as Is horlsontaal en oos gerig,
die posltiewe Y -as Is vertikaai opwaarts gerlg en die posl-
P1.3.6 The positive X axis is horisontal and directed
to the east, the positive Y axis is vertical and· directed
tiewe Z-as Is horlsontaal en suid gerlg. 'n Waarnemer sit upwards and the positive Z axis is horizontal and di-
I op die grond by die oorsprong. Die toppunt van 'n kerk-
torlng het 'n hoogtehoek van 30· t.o. v. die oorsprong
rected to the south. An observer sits on the ground at
the origin. The top-most point of the church steeple has
en le In 'n rlgtlng 50· oos van suld. Watter hoeke maak an angle of elevation of 30· with regard to the origin
I X-as en 'n hoek van 45· met die positlewe Y-as. Wat
kan gese word van die hoek wat dlt maak met die posl-
tiewe Z-as?
an angle of 45' with the positive Y axis. What could
be said about the angle that it forms with the positive
Z axis?
1.4.1 IJerlatUsie
tors.
1.4.1 IJefinition
I p
I
-=0----- OCes)
I
I s
Flguur 1.8
I 15
I
I
I (c) 'n Snelheid van 4 meter per sekonde in 'n NW voor
te stel op die skaal 1 cm : 1 meter per sekonde.
(c) A velocity of 4 metres per second in a NW direction
on a scale of 1 cm : 1 metre per second.
(d) 'n Magneetveld van 4.0 x 10-& tesla in 'n NW rigting (d) A maguetic field of 4.0 x 10-& tesla in a NW direc-
I . voor te stel op die skaal 1 cm : 10-& tesla. tion on a scale of 1 cm : 10-&.
I 1.4.2 SkaJaar
'n Skalaar is 'n hoevee1heid wat gespesifeer kan word
1.4.2 Scalar
A scalar is a quantity that can be specified by a single
I 1.4.3 Notasie
I ings, sal voortaan vir vektore gebrUik word. be used for vectors.
I
is. In die meganika het ons te doen met vektore wat nie row is at the origin. In mechanics we deal with vectors
noodwendig by die oorsprong aangryp nie. Dink aan 'n that do not necessarily take effect at the origin. Think
groep persone wat 'n motor stoot; die kragte (vektore) about a group of people pushing a car; the forces (vec-
gryp aan daar waar hulle hande en die motor kontak tors) take effect where their hands and the car make
I ste!. visually.
I 16
I
I
I
I
I Figuur 1.9
I aan 'n derde vektor c wat verkry word asof hulle opeen-
volgende verplasings is. Ons dui die vektorsom in
Figuur 1.11 BOOS volg aan:
c, which is obtained as though they were successive
displacements. We denote the vector sum in Figure
1.11 as follows:
I c=a+b (1.6)
I
I
I
I Figuur 1.11
Let op die volgorde: Vektor a kom eerste voor in a + b Note the sequence: vector a appears first in a + b, so
I en word dUB eerste voorgestel; vektor b se voorstelling
word dan 56 geteken dat ay beginpunt saamval met die
it is represented first; vector b's representation is then
drawn so that its initial point coincides with the end
eindpunt van a se voorstelling. point of a's representation.
I 17
I
I
I Die algebrai'ese eienskappe van die vektorsom kan al-
mal uit die definisie vervat In Flguur 1.11 verkry word:
The algebraic characteristics of the vector sum can all
be obtained from the definition contained in Figure 1.11:
I a+b=b+a. (1.7)
I
I
I
I
I
I Figuur 1.12
I (c) Die vektorsom is assosiatieC - Uit Figuur 1.13 (c) The vector sum is associative - it follows from
volg dat Figure 1.13 that
I
d = (a + b) + c = a + (b + c). (1.8)
I
I 1.
I
I
I
Figuur 1.13
I 18
I
I
I 1.5.4 Nulvektor 1.5.4 Null Vector
'n Verplaslng 8 gevolg deur - 8 het geen verplasing A displacement a followed by - 8 has no displacement
I tot gevolg - die nulverplaslng genoem. Soortgelyk sal
die som van enlge vektor met 6Y teengeste1de 'n vektor
lewer waa.rva.n die grootte nul en die rlgting natuurlik
- this is called the null displacement. Similarly, the
sum of any vector and its opposite produces a vector the
ma.gnltude of which is zero and the direction of which
a+ (-a):= 0
I
(1.9)
Indien die nulvektor by enlge vektor getel word, sal dit IT the null vector is added to a.ny vector, the vector will
obviously rema.in unchanged:
I uitera.&.rd die vektor onveranderd la.a.t:
a+O=a (1.10)
I a-b:=a+(-b) (1.11)
I -b A
fE-----
,,
I ,,
,
I ,
,,
,
I cs
I Figuur 1.14
I 19
I
•
• 1.5.6 Produk van SkaJaar en Vektor 1.5.6 Product of Scalar and Vector
•
(-p)a = -(pal (1.13)
Oa = 0
•I
Hierdle definisie word visueei voorgestel in Figuur 1.15 This definition is represented visually in Figure L15 for
vir I' > 1. 1'> 1.
_____ a.
f>ii
.. - - - - -__
I Figuur 1.15
I (a) Assosiatiwiteit - Van (1.13) volg (a) Associativity - it follows from (1.13) that
• p(qa)lIqalla
•I en
en dUB
Ip(qa)I =plqal =p(qlal) = (pq)lal·
and
and hence
= (pq)a.
I p(qa) (1.14)
I
(b) Distributiwiteit - Uit figuur 1.16 volg dat aan- (b) Distributivity - it follows from 1.16 that since
geslen
I (i) allpa,
I (ii) bllPb,
•I
IPaI Ipbl_
(iii) jiiI = lbI- p,
20
is t:J.OAB en t:J.O ' A' B' gelykvormlg. Dan volg that t:J.OAB en t:J.O' A' B' are similar. It then fol-
lows that:
cll(a+b)i lal:1bl=Pi
d.w.s. i.e.
I c=p(a+b)
"''0 S'
"' ....
B \>0-
I \,
...Cl-.I(
"'c. .,.
I 0
a.
A 0' A'
I Figuur 1.16
I Voorbeelde Examples
V1.6.1 Toon ann dat indien die middelpunte van opeen- V1.6.1 Show that if the centre points of the successive
I
I 21
I
I
Oplo8.ing: Ons begin deur die gegewe inligting eerstens Solution: We begin by writing the given informa-
I In vektorvorm op te skryf. Die feit dat die Iynstukke
AB, BC, CD en DA respektieweJik by E, F, G en
tion in vector form. The fact that the line segments
AB, BC, CD and DA are halved by E, F, G and H
H halveer word, word in figuur 1.7 aanskoulik gemaak respectively is made evident in Figure 1.7 by means of
I vektorsom:
2a+2b+2c +2d = 0
I As hierdie vektorvergelyking nou aan albei leante met If the vector equation is now multiplied by ! on both
vermenigvuldig word, vind ons met behulp van (1.15) sides, we find with the help of (1.15) that:
I a+'b+c+d = O.
I
D
I c
I b
c
I F
j;
I A a E a
I Figuur 1.17
Aangesien ons die vektore in hierdie vergelyking sover Since we may manipulate the vectors in this equation
I dit die + en - operasies betref, lean manipuleer net soos
skalare, lean ons die vergelyking omskryf as
with regard to the + and - operations as we would
scalars, we can rewrite this equation as
I d+a=-b-c.
Uit inspeksie van figuur 1.17 volg dan onmiddelik 1£ we inspect Figure 1.17, it follows immediately that
I e= r,
waarmee ons dan aangetoon het dat EFGH 'n parallel- and we have shown that EFG H is a parallelogram.
I ogram is.
I V1.6.2 Toon aan dat die lyn wat die middelilUnte van
twee sye van 'n driehoek verbind, ewewydlg aan die
derde sy is en dat die lengte van die lyn die helfte van
V1.6.2 Show that the line that joins the centre points
of two sides of a triangle is parallel to the third side, and
that the length of this line is half that of the third side.
die van die derde sy is.
I
I 22
I
I
I
I
I
I c
b
I Figuur 1.18
Oplolling: Met behulp van dieselfde algebraiese eien- Solution: With the help of the same algebraic proper-
I smppe as in die vorige probleem, volg in figuur 1.18 ties as those used in the previous problem, it follows in
Figure 1.18 that
I
I V1.6.3 Ons herlei hier 'n hulpresultaat wat ons in
staat stel om die feit dst drie punte op 'n reguitlyn le,
V1.6.3 Here we derive an auxiliary result that enables
us to represent the fact that three points lie on a striaght
in vektorvorm te ste!. line in vector form.
I
I
I o
I
I Figuur 1.19
I In figuur 1.19 le A, B en C op 'n reguitlyn, sodat In Figure 1.19, A, Band C are on a straight line so that
1RJ = er BA. .
I Die vektorverskille in b.OBC en b.OBA word In hi-
erdie vergelyking ingestel:
The vector differences in b.OBC and b.OBA are sub-
stituted in this equation:
I c-b=er(a-b)
Indien (bv.) c nou die onderwerp van die vergelyking If c is now made the subject of the equation (for in-
I gernaak word, volg dan 'n bale nuttige resultaat:
c = aa + (1 - er)b
stance), a very useful result follows:
(1.16)
I 23
I
I
I
Ons ate! maklik vas dat ons ook byvoorbeeld die verge- We easily establish that we can also write the equation
Iyking in die vorm as
a =pb + (1 - Plc
I kan skryf; die som van die koeffisiente Ban die regterkant
is net BOOS in (1.16) geJyk Ban 1.
As in (1.16), the sum of the coefficients on the right is
equal to 1.
I Vl.6.4 Toon &an dat die diagonale wn 'n parallelogram Vl.6.4 Show that the diagonals of a parallelogram bi-
mekaar halveer. sect each other.
I
a.
I
I
I
I A
Figuur 1.20
a.
I Oplo•• i"g: In figuur 1.20 le A, P en C op 'n reguit Iyn: Solutio,,: In Figure 1.20, A, P and C lie on a straight
line:
I AP=aAC
Aangesien D, P en Book op 'n reguit Iyn le, volg dan Since D, P and B are also on a straight line, it follows
I wn (1.16):
Ph + (1 - p)a = a(b + a)
from (1.16) that:
I p-a
a+p
=
=
0
1
I a=p=-2
1
I 24
I
I
te verkry, waarmee die gevraagde resultaat dan bewys which then proves the required result.
I is.
I Probleme
PI.8.1 Toon grafies aan dat -(a - b) = -a+ b.
Problems
P1.8.1 Show graphically that -(a - b) = -a + b.
I van A en I' as
(a) C die middelpunt van AB is.
(b) A die middelpunt van CB is.
the values of A and I' if
(a) C is the midpoint of AB.
(b) A is the midpoint of CB.
(c) C tussen A en B is met AC = lAB. (c) C is between A and B with AC = !AB.
I P1.8.4 As a en b gegewe vektore is wat die diagonale P1.8.4 If a and b are given vectors representing the
diagonals of a parallelogram, find the sides of the par-
I
van. 'n parallelogram verteenwoordig, vind die sye van
die parallelogram. alellogram.
P1.8.S In 6ABC is P, Q en R respektiewelik die mid- Pl.6.S In 6ABC, P, Q and R are the centre ponts of
I delpunte van sye AB, BC en CA. Toon aan dat vir
enlge punt 0 geld (jA + Oli + or; = 1J15 + OQ + OR.
sides AB, BC and CA respectively. Show that for any
point 0, (jA + OB + (f(J = 1J15 + OQ + OR.
I
I
I
8
I Figuur 1.21
I 25
I
I
1.7 KOMPONENTVORM VAN VEK- 1. 7 COMPONENT FORM OF VEC-
I TORE TORS
1.7.1 Eenheidsvektor 1.7.1 Unit Vector
I Beskou die vektor Consider the vector
I
I Van dellnisie volg It follows from the dellnition that
I Iql = G) lal = 1.
I (1.17)
I
I 26
I
I
I
I
I
x
I Figuur 1.22
I 1.7.2 Komponente en Projeksies van Vek- 1.7.2 Components and Projections ofVec-
tore tors
I Ons het reeds in §1.3.2 kennis gemaak met kompo-
nente van verplaslngs. Dit is nuttig om hier byvoor-
We became acquainted with components and dls-
placements In §1.3.2. It is useful to focus our attention
beeld ODS aandag te vestig op boP, QP. wat voorkom in here on triangle boP, QP., found in Figure 1.6(b) and re-
I figuur 1.6(b) en wat gereproduseer word in figuur 1.23.
Uit laasgenoemde figuur het ons vir die x-komponent
produced in Figure 1.23. From the latter figure we have
the following for the x component of the displacement:
van die verplasing,
I Gz =acosCt'
I
I
I
I
I Figuur 1.23
I a, := acos8 . (1.19)
I
I 27
I
I
I
I cl
I
I Flguur 1.24
I
b
I
I --
I 0"
A
e
)
I Flguur 1.25
I
I
I 28
I
I
Theorem The e component of the vector sum of two
I
Stelling Die e-komponent van die vektorsom van twee
vektore is geiyk aan die som van die vektore se e- vectors is equal to the sum of the e components of the
komponente. vectors.
I BeWJIS: In figuur 1.26 geid Proof: The following is valid in Figure 1.2.6
Aangesien die groottes van die vektore aan belde kante Since the magnitudes ofthe vectors on both sides of the
I van die vergelyking gelyk meet wees, voig dan die
gevraagde resultaat:
equation must be equal, the required resuit foHows:
I c=a+b==}c,=a,+b, (1.21)
I
I
,
I r;;
I
I
I
I
1.7.4 Komponentvorm 1. 7.4 Component Form
I In figuur 1.27 word die voorstelling van vektor a getoon In Figure 1.27, the representation of vector a is shown
I saam met 'n gekose verwysingstelsel. Dit is duidelik dat with a chosen reference system. It is evident that a is
a gelyk is aan die som van ay X-, v- en z-projeksies: equal to the sum of its x, V and z projections:
I
I 29
I
I
I
I
I
I
I
Flguur 1.27
I Ona sal voortsan na (1.22) verwys 88 die kompo- We shall refer to (1.22) 88 the component form of a
nentvorm van 'n vektor. Omdat die komponente van vector. Since the components of a are shown explicitly
I a in die vorm eksplisiet getoon word, sal dlt blyk dat
daar groot voordele verbonde is san hierdie voorstelling
in this form, it will become obvious that there are huge
advantages to this representation of a vector. In fact, we
van 'n vektor. Inderdaad kan ons nou 'n hele santal al- can now reformulate a number of algebraic characteris-
(a) Grootte en Rigtlng: Indien liguur 1.27 verge- (a) Magnitude and Direction: If Figure 1.27 is
I Iyk word met liguur 1.6(b), is dit duldelik dat
die resultate in vergelykings (l.1b) en (1.lc) vir
compared to Figure 1.6(b) , it is evident that the
results in equations (1.lb) and (1.lc) can be ob-
enige vektor verkry kan word. Die grootte en rig- tained for any vector. The magnitude and direc-
I (1.23a)
I terwyl die rigting daarvan vervat word in die while the direction thereof is contained in the
rigtingskosinusse direction cosines
I
a.
I t:= cos a
m:= cos/3 ==
=
a
a. (1.23b)
a
I n:= cos')' =
a.
a
I a=b. (1.24a)
I 30
I
I
I Ona Skty£ beide vektore in komponentvorm: We write both vectors in component form:
I
I Na standaard-manipuiasie volg Standard manipulation yields
I c = a+ h. (1.2Sa)
I (1.25b)
I 31
I
I
I Met behulp van die IiJgebraiese eienskappe van die
produk van 'n skalaar en 'n vektor volg dan
From the algebraic properties of the product of a
scalar and a vector then follows .
I (1.26)
I Indien 'n vektor met 'n skalaar >. vermenigvuldig Hence, if a vector is multiplied by a scalar >. each
of its components is multiplied by the factor >..
I word, word elkeen van sy komponente dUB met
die faktor >. vermenigvuldlg.
(e) Komponente van Eenheidsvsktor: Beskou (e) Components of Unit Vectors: Consider
I
I = lx+m1i+nz
(1.27)
I
Die komponente van a is die rigtingskosinusse The components of a are the direction cosines
I van a. ofa.
I
I
I
x
I Figuur 1.28
I dan vir die komponente van r: (1.1a) for the components of r that:
rz = x - 0; rl' = 11 - 0; r z = z - o.
I r =:tX +110 +
Oos kan natuurlik ook r formeel skryf in die vorm
zz. (1.28)
Of course we can also write r formally in the form
I 32
I
I
I r=rr , (1.29)
waar where
Dit is gerieffik om verplaslngs in terme van posisievek- It is convenient to deal with dispiacements in terms of
I tore te hanteer. In figuur 1.29 het ons byvoorbeeld vir
die verplaslng van P, (x',I/" zt} na Po (xo, 110, zo)
position vectors. In Figure 1.29, we have the following
for the displacement from P, (X" 1/" z,) to p. (xo, 110, zo)
I waar where
I sodat
r, = x'x + I/,g + Z,%; ro = xox + I/og + ZO% ,
so that
I (1.31)
I
I
I
I Figuur 1.29
I Voorbeelde Examples
I r, = -x + 3g + 4Z;
Die verplasing word dan in komponentvorm gegee deur
r, = 2x - 30 + 2%.
The displacement is then given in component form by
I a:=PiJ'2=r.-rl =
=
{2-(-1)}x+{-3-3}0+{2-4}%
3x - 60 - 2%.
I 33
I
I
I Die grootte van die verpiasing word verkry m.b.v.
(1.23a):
The magnitude of the dispiacement is obtained by means
of (1.23a):
,,= .,13' + (-6}' + (-2)' - 7
I Die rigtingskosinusse van a word verkry uit (1.23b): The direction cosines of a are obtained· from (1.23b):
I l = 7;
3
m
-6
= T; n =T
-2
I (2,1,-2).
Oplo•• ing: ana weet dat die posisievektor van 'n punt Solution: We know that the components of the position
se komponente gegee word deur die punt se koordinate. vector of a point is given by the coordinates of the point.
I (1.30):
r = .,12' + l' + (-2)' - 3
(1.30):
I = G)H G)O- G) z.
I
Probleme Problems
I Pt. 7.1 Aan watter vereiste moet a en bvoldoen sodat P1.7.1 Which requirements must a and bmeet so that
a + book 'n eenheidsvektor is ? a + bis also a unit vector?
I Pl. 7.2 Los die vergelyking r = Cl,:t + a20 op vir '"
en '" as r 'n vektor met grootte 10 is wat in die eerste
PI. 7. 2 Solve the equation r = a,:t + ",11 for a, and Go
if r is a vector of magnitude 10, which is found in the
first quadrant of the XY plane and forms an angle of
I
kwadrant van die XY-vial< le en wat 'n hoek van 30·
met die positiewe X -rigting maak. 30· with the positive X direction.
I
I 34
I
I
I PI.7.3 Vind die groottes van die volgende vektore sowel
as die hoeke wat hulle maak met die kOOrdinaatrigtlngs:
P1.7.3 Find the magnitudes of the following vectors as
well as the angles that they form with the coordinate
(a) - 14% + tfi + 14£ directions:
I (b) - 3% +60 - 2£
(c) 8% - 8y + 14£
(a) - 14% + 7y + 14£
(b) - 3% +60 - 2Z
(c) 8% - 80 + 14Z
I (a) 2a - b + 3e in komponentvorm,
(b) la+b+el,
(c) 13a - 2b + 4el en
(b) la+b'+el,
(c) 13a - 2b + 4el and
(d) a unit vector with the same direction as 3a - 2b +4e.
(d) 'n eenheidsvektor met dieselfde rlgtlng as 3a - 2b +
I 4c.
PI.7.5 'n Deeltjie word vanaf die punt (1,2,3) verplaas PI. 7.5 A particle is displaced from point (1,2,3) over a
I oor 'n afstand van 6 meter In 'n rigtlng waarvan die rigt-
Ingskosinusse gegee word deur -0.81, 0.32 en -0.49. Wat
Is die kOOrdinate van die endpunt van die verplasing ?
distance of 6 metres In a direction, the direction cosines
of which are given as -0.81, 0.32 and -0.49. What are
the coordinates of the end point of the displacement?
I
drleboek kan vorm. the sides of a triangle.
(b) Bereken die lengtes van die driehoek se mediane. (b) Calculate the lengths of the medians of the triangle.
PI.7.7 Vind die vergelykings van die reguit Iyn tussen P17.7 Find the equations of the straight line between
( 'Ia-.":"b-:-_-a7b-co-s71
el
I
(1.32)
I b
I
I
Figuur 1.30
I
I 35
I
I
I In die literatuur word dikweis na hierdie produk verwys
as die binne-produk, die dotproduk of die puntproduk.
Aidrie hierdie name mag voorkom in die res van die
In the literature, this product is often referred to as the
inner product, the dot product or the point product. All
three names may occur in the rest of this course.
kursus.
I 1.8.2 Spesiale gevalle 1.8.2 Special cases
I a 2 :=a a=a2 .
o
(1.33)
I (b) Van definisie (1.32) voig onmiddelik dat die (b) It follows from definition (1.32) that the scalar
skaiaarproduk a· b gelyk aan nui is indien product a . b is equal to zero if
1 (c) As e en j twee eenheidsVektore is en 6 is die (c) If e and j are two unit vectors, and 6 is the angle
1 hoek tussen hulle voorwaartse rigtings, volg between their forward directions, it follows that
= (1)(1) cos O· = 1
1 ft· ft
en
1 tussen die C&rtesiese eenheidsvektore neei-skryf: scalar product) between the Cartesian unit vec-
tors:
1 ft·ft=y·y=z·z=1
ft·y=ft·z=y·z=O
(1.36)
1 36
I
I
I (e) Vir die vektore a en il in figuur 1.24 het ons (e) Fbr vectors a and il in Figure 1.24, we have
I a· il = (0)(1) cos/l.
I Van definisie (1.19) volg dan onmiddelik It then follows from definition (1.19) that
I aoe=Oe o (1.37)
I sodat so that
I b·a=a·b. (1.38)
I
I
I
I Figuur 1.31
I 37
I
I
I OIlS men dus dat skalare wat voorkom in 'n
skalaarproduk, gemanipuleer kan word 880f hulle
We see therefore, that scalars that occur In a scalar
product can be manipulated as if they occur in a
voorkom in 'n produk van skalare: product of scalars:
I
(era) . (Ph) = (er13)a. b (1.39)
I
(d) Die skalaarproduk Is distributler - Van (1.21) (d) The scalar product is distributive - From (1.21),
=nc + bc•
I d,
I
I
I
I e
I Van (1.37) volg dan
Figuur 1.32
I
As ons vervolgens hierdie vergelyking met c ver-
I menigvuidig, kan ons dan die eienskap (c) hierbo gebruik
om die vergelyking te skryf in die volgende vorm:
If we multiply this equation by c, we can use property
(c) above to write the equation In the following form:
I 1.8.4 SbJaarproduk in terme van die 1.8.4 Scalar product in terms of the com-
Komponente van Vektore ponents of vectors
I Ona OlDllkryf nou a· b in terme van die komponente van We now write a· b in terms of the components of a and· b
a en b deur die komponentvorm van belde Vektore In die by setting the componentlal form of both vectors in the
I 38
I
I
I
I = (a.x). (b.x) + (a.x) . (b.g) + (a.x) . (b ... )
+(a.g) . (b.!) + (a.g) . (b.O) + (a.O) . (b... )
I (1.41)
Saam met definisie (1.32) stel hierdie resultaat ona nou Together with definition (1.32), this result enables us
I in staat om die hoeke tussen Iyne in die ruimte te bepaal
en om inderdaad 'n groot aantai meetkundige probleme
to determine the angles between the lines in the space
and to solve a large number of geometric problems in an
algebraic way.
op algebraiese wyse op te los.
I Voorbeelde Examples
I V1.S.1 As a =
a·b:
3x - 50 + 3.. en b = -2! + 0 + 2':, vlnd V1.S.1 If a =
a·b.
3x - 5y + 3.. and b = -2x + y + 2.. , find
I V1.S.2 Bepaal die komponent van a = 9x - 3y + 6£ in V1.S.2 Determine the component of a = 9x - 3y + 6..
die rigting van die vektor e = 4X + 2y - 4£. in the direction of vector e = 4X + 20 - 4...
I e (2).
e• = e = 3 x + (1).
3 11 - (2).
3 z.
I Van (1.37) volg dan From (1.37) it then follows that:
I 39
I
I
I
I
= 6-1-4
I = 1.
VI.8.3 Vind die hoek wat die iyn tussen die punte VI.8.3 Find the angle which the line between the points
I (2,1,2) en (3,4,0) onderspan by die oorsprong. (2,1,2) and (3,4,0) spans at the origin.
OploBsing: Ons skryf eerstens a en b in flguur 1.33 in Solution: Firstiy, we write a and b in Figure 1.33 in
a=2:1:+0+2%; b=3z+40
I
I
I
I
I
Flguur 1.33
I Deur (1.32) en (1.41) te kombineer, het ons dan By combining (1.32) and (1.41), we then have
I cos9 =
I =
(2)(3) + (1)(4) + (2)(0)
(3)(5)
I =
2
3'
I en dus
9 =48.19·.
and hence
I
I
I 40
I
I
I Probleme
PI.8.1 Vlnd die skalaarproduk tussen die volgende vek-
Problems'
P1.8.1 Find the scalar product between the following
I tore:
(a) 3! - 50 - 2£ en -6! + 70 -
(b)!-20+3% enO-z
z
vectors:
(a) 3! - 50- 2z and -6!+ 70 - z
(b) ! - 20 + 3i and 0 - %
(c) U+O en2!-0 (c) 2! + ii and 2! - (;
I PI.8.2 Vind die hoeke tussen P1.8.2 Find the angles between:
z
(a) 2! - 3(; + and 2! - 60 ,
I (a) 2! - 30 + zen 2! - 60 ,
(b) die posisievektore van die punte met koordinate
(3,0,5) en (3,-2,-2) ,
(b) the position vectors of the points with coordinates
(3,0,5) and (3,-2,-2) ,
(c) die lyne AB en AC waar A, B en C die punte met (c) lines AB and AC where A, B and C are points
PI.8.S Vind die hoek tussen twee diagonale van 'n PI.8.S Find the angle between two diagonals of a cube.
I kubus.
PI.8.4 Skryf 2a+3b+4c as die skalaarproduk van twee P1.8.4 Write 2a + 3b + 4c as the scalar product of two '
I vektore.
a b)2
PI.8.S Toon aan dat ( a2 - b'
(a_b)2
= a2b'
vectors.
a' b)2
PI.8.S Show that ( a2 - b2
(a_b)'
= a2b'
I PI.8.6 Vind die komponente van 'n vektor met grootte P1.8.6 Find the components of a vector with magni-
3 en wat gelyke hoeke maak met -!, -0 en z. tude 3 which forms equal angles with -!, -0 en z.
I P1.8.7 Toon aan dat die vektore a = 3! - 20 +
b = ! - 30 + 5£ en c = 2! + 0 - 4Z die sye van 'n
z, P1.8.7 Show that vectors a = 3!-2!i+z, b = !-30+5£
and e = 2! + 0 - 4i form the side of a right-angled tri-
I
reghoekige driehoek vorm. angle.
P1.8.8 Vind, In komponentvorm, die projeksies van P1.8.8 Find, in component form, the projections of
a = ! - 20 + £ respektiewelik ewewydig aan en loodreg z
a = ! - 20 + respectively parallel and perpendicular
I op b = 4! - 40 + 1£. tob=4!-40+7Z.
PI.8.D Die hoekpunte van 'n driehoek het a, b en e as P1.8.D The vertices of a triangle have a, b and c as
I posisievektore. Toon aan dat die hoek 9 by die hoekpunt
met posislevektor e gegee word deur
position vectors. Show that angle 9 at the vertex with
position vector c is given by
I cos 9 = :-:-_.,.-'-(a;",-_c.:.)..,'"..(b;",---,:.c!..,):-:---:-'"
j(a - c) . (a - c) (b - c) . (b - ell t
I PI.8.10 Daar is gegee dat e, j en e - j almal een- P1.8.10 It is given that e, j and e - j are all unit
heidsvektore is. Gebruik die skalaarproduk om verdere vectors. Use the scalar product to obtain further infor-
e- e en j e- e and I
I P1.8.11 Die vektor 21 het 'n grootte 2j
eenheidsvektore. Vlnd die hoek tilssen en f. e
is P1.8.11 Vector 21 has a magnitude of 2;
e
are unit vectors. Find the angle between and j.
I 41
I
I
I PI.8.12 Onder watter voorwaardes geld a· c = b . c ? P1.8.12 Under which conditions Is a· c =b . c true?
PI.8.13 As a = (a· b)b wat kan van b gese word? P1.8.13 If a = (a. b)b what could be said about b?
I PI.8.14 Vind die projeksie van r = 5:& + 20 - 3£ op P1.8.14 Find the projection of r = 5:&+ 20- 3£ on the
XY plane.
die XY-vlak.
PI.8.18 'n Eenheldsvektor e maak hoeke van 45·, 60· P1.8.18 Unit vector e forms angles of 45·, 60· and
I en 120· respektiewelik met die X -, Y- en Z-asse. Vind
die e-komponent van die vektor :& - fj - £.
120· with the X, Y and Z axes respectively. Find the
e component of vector :& - fj - z.
I P1.8.19 Gebruik die skalaarproduk om die kosinusreel
te bewys.
P1.8.19 Use the scalar product to prove the cosine
rule.
I P1.8.20 Bewys dat 'n deursnit van 'n sirkel 'n regte
hoek onderspan by enige punt op die sirkel se omtrek.
P1.8.20 Prove that an angle inscribed in a semi-circle
is a right angle. .
I
I
I
I
I
I 42
I
I
I 1.9VEKTORPRODUK
1.9.1 Defl.nisie
1.9 VECTOR PRODUCT
1.9.1 Definition
I (1.42)
I
la x b:= absin9i1
I b
I
I n"
I a
Figuur 1.34
I Dit is bale be1angrik om te let op die rol wat die vol- It is very important to note the role that the order of
gorde van die vektore in die vektorproduk vul: By the vectors plays in the vector product: when estab-
I die bepaling van die rigting van die produk word die
kurktrekker se handvatse1 gedraai vanaf die vektor wat
eerste voorkom in die produk na die vektor wat laaste
lishing the direction of the product, the handle of the
corkscrew is rotated from the vector that occurs first
in the product to the vector that occurs last.
I daarin voorkom.
I 43
I
I
I a xb = O. (1.43)
I
b
1 10'
>
l
180
0
ii
1 b Cl
1 Flguur 1.35
ax a= O.
A special case of this is
(1.44)
1 (b) Vir die Cartesiese eenheidsvektore, wat getoon (b) For the Cartesian unit vectors, shown in Figure
word in figuur 1.36, het ona van (1.44) dat enige 1.36, we know from (1.44) that any vector prod-
1 vektorproduk van twee identiese eenheidsvektore
gelyk Is aan die nulvektor. Vir twee versklllende
uct of two identical unit vectors is equal to the null
vector. For two different vectors we for instance
have
vektore het ona byvoorbeeld
1
z x y = (1)(1) sin 90· z.
I
1
1 0·';----4>"
1 Figuur 1.36
1
I 44
I'
I
I 1.9.3 Algebraiese Eienskappe van die Vek-
torproduk
1.9.3 Algebraic Properties of the Vector
Product
I
1.34 that
b x a = ba sin 9(-fi) .
I
Ona het dUB die bultengewone eienskap van die Therefore, we have the extraordinary property of
I (1.46)
I Dit is duldeJik dat ona voortaan kennis moet It is obvious that we shall have to take note of
neem van die volgorde van vektore wat voorkom the order of the vectors that occur in the vec-
I
I
I
I
Flguur 1.3'7
I
I 45
I
I
I waar ons die eienskappe van die produk van 'n
skalaar en 'n vektor in die laaste stap gebrulk het.
where we used the properties of the product of a
scalar and a vector in the last step. The associa-
Die assosiatiwiteit 800S hierbo beskryf, volg on- tivity, as described above, follows immediately:
I middelik:
a X b = a X bol . (1.48)
I
I
I
I
a
I
Flguur 1.38
I
Vir vektor c volg dan byvoorbee1d For vector c, it then follows that
I a x c = a x Col = a X bol = a X b .
I a x (b + c) = a x b + a x c. (1.49)
I
I 46
I
I
I BoeweI.hierdie eipnskilpvan die vektolp>odukBet
8008 dill vir die prodllk van skaiare 4aK. Wi&len, Iaeka juR like
properties of the the vector product
of the product of scalars, in
Is 4il In die IIg vU dle aatlkommutatiwiteit van view of antlcommutatlvlty of the vector product,
I die veIaorproduk bale belaogr1k om te let op die
'volsa.des In 1.49: Die pare {." b} en {a, c} kom
IndhaeWe volgorde voor &an beide Iamte van die
It is verr important to note the orders in 1.49:
the pairs {a, b} and {a, c} occur In the same or-
der on both sides of the equation.
"rI:,. lIIftCIiIIi'II tilt malA ea waatvan die a p&ra1leIOgram, whiCh Ues;m S; the sides of which
I 'f'IIIl
tu
... £ !& . • , 'epd ! ' hJlDll c respectlwly.
The mapitudes of the products that occur in
I gpaJa. ....
prqdukte verkry word,
vektore
alm8i in
1&. Die vektore b, c en b + c word dus in ef- r .
b, c.
all the vectors
plrOd11cts also Ue in S.
+ c are in effect ro-
fekiJiiji"DW'IiiS geiOteer en met 'Ji'FiJitQr a vel"- tateG,tIlfougb, 90° In S rmd increased in magnitude
I groat, !)It bet' 'qlat a x (b + c) die cItagooaal is
van 'n pal'aUeUogram met B)'8 a X b en a x c. Die
bye. factor o. 'Tbls means that a x (b + c) is the
diagoIIaI of a parallelogram. with sides a x b and
vektoraoni in (1.49)volg dan onm1ddellk. a x c. The vector sum in' (1.49) follows immedi-
I ately.
I
I
I
I
I ......
I Figuur 1.39
I 47
I
... :
I
I (11) OIls toon DOU &aD dat (1.49) oak geld In die al-
geval. Scioa ptoon In flguur 1.40 lean ons
(iI) Now we show that (1.49) also applles in general.
gemeD8 A. shown in Figure 1.40, we can regard b and
I d :=
=
b+c
(b.l. + C.l.) + (bit + clt)
= d.l.+dlt,
I where d.l. = b.l. + C.I. and dll = bit + clt are respectively
the projections of d perpendicular and parallel to a.
I
I
I
I
I
I Figuur 1.40
aX d = ax d.l.
I = a x (b.l. + C.I.)
In die laaste uitdrukklng kom daa.r nou die BOm voor In the last expression we Bee the Bum of two vectors
I van twee vektore wat belde loodreg op a Is. In (i) het
ons reeds gesIen dat die dIstrIbutlwitelt van die vektor-
that are both perpendicular to a. In (i) we saw that
the distributivity of the vector product ·iB valid in such
produk welln so 'D geval geld, en met behulp van (1.48) a case, and with the help of (1.48) we show that (1.49)
I toon ons clan &aD dat (1.49) In die algemene geval geld: applies in general:
a x (b + c) =
I =
a X d
axb.l.+axc.I.
= axb+axc
I 48
I
I
1.9.4 Komponentvorm van die Vektorpro- 1.9.4 Component form of the Vector
I duk Product
Ona omskryf nou a x b In tenne van die komponente van We now write a x b in terms of the components of a and
I (1.45):
I =
I (1.50)
I axb =
x 0 ..
0 21 ar
b. b. b.
Q. (1.51)
I
Cll
C =( C.I
C31
I
I
I 49
I
I
(Ons let op <!at C/J die element In die i-te ry en j-te (Note that CiJ is the element in the i-th row and j-
I kolom is.) Die determinant van hierdie matriks word
dan soos volg aangedui en gedefinieer:
th column.) The determinant of this matrix is then
denoted and defined as follows:
I det C =
Cll
Col
C12
Co.
C13
Cos
I
CS1 CS2 Css
Die 3 x 3-matriks is natuurlik net 'n speslale geval van The 3 x 3 matrix is of course only a special case of a
I 'n n x n-matriks.] n X n matrix.]
Soortgelyk aan die geval van die Bksiaarproduk, kan As in the case of the scalar product, (1.46) and (1.51)
I Examples
Voorbeelde
I V1.9.1 Vind, In komponentvonn, 'n eenheidsvektor
loodreg op belde a = £ - Y+ 3% en b = -z - %.
V1.9.1 Find, in component fonn, a unit vector perpen-
= =
dicular to both a £ - iJ + 3£ and b -z - z.
I OpIoB.ing: Ons weet dat c := a X b loodreg op beide
a en b is, en dat c = 'n eenheidsvektor met dieselfde
Solution: We know that c := a x b is perpendicular to
both a and b, and that c= is a unit vector with the
c
c
same direction as c. We first calculate c by the use of
I
rigting SOOB C is. Ons bereken eers C m.b.v. (1.51):
(1.51):
I c=axb =
£
1 -1
Y
3
%
-1 0-1
I
= [(-1)(-1) - (0)(3)]H [(3)(-1) - (1)(-1)]Y + [(1)(0) - (-1)(-1)]£
I = £-2y-%
I Die grootte van c word verkry uit (1.23a), The magnitude of c is obtained from (1.238)
I
I
'I 50
I
I
V1.9.2 Bereken die oppervlaktes van 'n drlehoek en 'n V1.9.2 Calculate the areas of a triangle and a parallel-
I parallellogrBln m.b. v. die vektorproduk. ogram with the help of the vector product.
I
I
a:
I Flguur 1.41
I Sp = Ilh
= Ilbsln8
I 1
Sd = -ck
2
I =
I 1
= 21c x dl·
I V1.9.3 Vind die kortBte afstand van (6,-4,4) na die lyn
tussen (2,1,2) en (3,-1,4).
V1.9.3 Find the shortest distance from (6,-4,4) to the
line between (2,1,2) and (3,-1,4).
I
I b
I
I
I Figuur 1.42
I 51
I
I
I h
1
= hin9 = -(absin9)
a
1
= -la
a
x bl
I Ons bereken hlerdle hoeveelheid m.b.v. (1.1) en (1.51): We calculate this quantity with the help of (1.1) and
(1.51):
I sodat
en b=n=4%-5D+2z
so that
a= ';1 2 +(-2)2+2 2 -3 m
I en and
I ax b = 1 -2
0 £
2
4 -5 2
I
.
I Die gevraagde afstand is dan The required distance then is
I h = + 60 + 3£1
I = :'';62 + 62 + 32
3
= 3m
I Probleme Problems
I P1.9.1 As a
(i) a x b ,
(il) b x a en
= - 3D - z en b = + 4D - 2%, vind P1.9.1 IT a
(i) a x b ,
(ii) b x a and
= 2x - 30 - £ and b = + 4Ji - 2£, find
(ill) (a + b) x (a - b) .
I PI.9.2 As a = - D+ 2%, b = 2x + 0 - £ en
(iii) (a + b) x (a - b) .
PI.9.6 Bewys die sinusreel vir driehoeke deur gebrulk PL9.6 Prove the sine rule for triangles by using the
I te mask van die vektorproduk. vector product.
I 52
I
I
PI.D.7 Vereenvoudig die volgende twee ultdrukklngs: P1.D.7 Simplify the following two expressions:
I PI.D.IO Vereenvoudig (a + b). [(b + c) x (c + all. P1.D.IO Simplify (a + b). [(b + c) x (c + all.
'n Meetkundige betekenls kan aan die skalaar- A geometric significance can be given to the scalar
I
I ,,
.,
I " ,
,,
11 ,
,
I
---- ----_.
I .. 1-··· c .
b
I Flguur 1.43
I
I 53
I
I
Uit mel!tkundige oorwegings is dit bekend dat die vol- We know from geometric considerations that the volume
I ume V8J:l die parallelepipedum gegee word deur die pro-
duk van die oppervlakte S van die basis met die lood-
of the parallelepiped is given by the product of the area
S of the base with the perpendicular height h.. We also
regte hoogte h. Verder het ons in V1.9.2 gesien dat ons saw in V1.9.2 that we can write S as Ib x cl. Therefore,
I v =
=
Sh
Ib x cl(ac08/1)
= Ib x cl(a. 11)
I = Ob xciII) . a .
I V=±a·bxc,
6f or
/
a: all a,a::
I a .b x c = b.
c:
b.
ea,
b.
Col
(1.53)
I
I
I a·bxc =c·axb=b·cxa
=-a·cxb =-b·axc=-c·bxa
(1.54)
I (3) indien enlge twee van die drie vektore gelyk is.
[GevaUe (2) en (3) is natuurlik net spesiale gevalle van
(1), maar dit is nogtans goed om hulle uit te BOnder.]
(3) any two of these three vectors are equal.
[Naturally, cases (2) and (3) are only special cases of
(1), but it is still good to point them out.]
I Laasgenoemde eienskappe van die skalaar-drIeproduk, The latter properties of the scalar triple product as well
sowel as die voorskrlf (1.53) vir die berekening daarvan, as prescription (1.53) for the calculation thereof enable
I Voorbeelde Examples
Oplo88ing: Ons mw gebruik van die simmetriee in Solution: We use the symmetries in (1.54) and result
I (1.54) en die resultaat (1.51): (1.51):
I axb·c = a·bxc
I =
1
-2
3
1
-1
-1
1
3
-3
I = 14
I
I
I
I 55
I
I
V1.l0.2 Vind die vergelyking van die plat vlak deur V1.l0.2 Find the equation of the plane through
I
I
I
I Flguur 1.44
I punt in die vlak. Die vergeiyking van die vlak is die al-
gebraiese verband tussen x, 1/ en z, en ona kan hierdie
verband vasstel deur daarop te let dat (byvoorbeeld)
point in the plane. The equation of the plane is the alge-
braic relation between x, 1/ and z, and we can establish
this relation by noting that (for instance) vectors p, s
die vektore p, s en t saamvlakkig is. Ona skryf dus eers and t are coplanar. Therefore, we first write these three
I hierdie drle vektore in komponentvorm, vectors in component form,
I p
s
=
=
ijJ5 = (x - 3)x + (1/ + 1)71+ (z - 2)£
QS=-2x-5£
t = QT=x-20-1£,
I waarna ons eis dat after which we demand that
I
/
o = p·sxt
I =
x-3 1/+1 z-2
-2
1
o -5
-2 -1
10x + 71/ - 4z = 15 .
Therefore, the equation of the plane is
I Probleme Problems
I Pl.IO.l Bereken (2x - 30) . (x +0 - £) x (3x - i). P1.10.1 Calculate (2x - 30) . (x + 0 - i) x (3x - i).
P1.10.2 Bereken die volume van die parallelepipedum P1.10.2 Calculate the volume of the parallelepiped
I =
met sye a = 2x-3y+4i, b = x+2y-£ en c 3x-y+2i. with sides a =
c = 3x -0 + 2£.
2x - 30 +4£, b =
x + 2i} - £ and
I 56
I
I
I P1.10.3 Bepaal die konstante p sodat die vektore
2! - 0 + i, %+ 20 - 3£ en 3% + PO + 5£ saamvlakkig
is.
P1.10.3 Determine the constant p so that vectors
2% - 0 + i, % + 2jj - 3£ and 3% + PO + 5i are copla-
nar.
>'1 Vi
I a·bxc= >'.
>."
Vs
Vs
(I· m x n) .
I
I , ,
bxc , '/-
: -.=c--- -
I , , ,
,. ,
.
,. I
I
I
, , , "
, '
"
,
,I
I
/
, , I
'_"'/ 0
,__ _. -. - 0 --). y
,
,,
I
I Figuur 1.45
I 57
I
I
I Aangesien b x c van definisle loodreg op beide b en c
is, is dit gerig in die positiewe Z-rigting. Die vektore a
Since b x c is perpendicular to b and c by definition,
it is directed in the positive Z direction. Vectors a and
en b x c le dus In 'n vial< wat loodreg op die XY -vial< b x c therefore lie in a plane that stands perpendicular
I staan en enige Iyn loodreg hierop sal ewewydig aan die
XY-vlal< wees. Maar a x (b x c) is loodreg op beide a
to the XY plane, and any line perpendicular to this
will be parallel to the XY plane. But a X (b X c) is
en b x c. Die vektor a x (b x c) is dus ewewydig aan die perpendicular to both a and bxc. The vector ax (bxc)
a X (b x c) # (a X b) xc, (1.55)
I d.w.s. die vektorproduk Is rue assosiatlef nie. i.e. the vector product is not associative.
Die mef!tkundige argument hierbo stel ons nou in staat The geometric argument stated above enahles us to de-
I om die vektorproduk d := a X (b X c) op 'n baie nuttige
wyse te omskryf. Aangesien d in dieselfde vial< Hi soos
b en c, is dit duidelik uit figuur 1.46 dat ons 'n paral-
scribe vector product d := a x (b x c) in a very useful
way. Since d lies in the same plane as b and c, it is clear
from Figure 1.46 that we can construct a parellelogram
I
I
I c
I
Figuur 1.46
I Uit figuur 1.46 volg nou dat d as 'n vektorsom S008 volg It follows from Figure 1.46 that d can be written as a
geskryf kan word: vector Bum:
Ona neem aan beide beide kante van hierdie vergelyking On both sides of this equation we tal<e the scalar product
I die skalaarproduk met a:
a·aX (b xc)
with a:
+'Y(a·c)
b) + 'Y(a· c) =0 .
I 58
I
I
I ODS het nou een verge!yking in die twee onbekendes /3 en
'Y en ons kan hoogstens oplos vir die verhouding tussen
hulle:
We now have one equation in the two unknow8 {J and "I
and we can only solve for the ratio between them:
I 'Y a· b
I
d= = a.,e ... - aze"
I Aangesien die x-komponent aan beide kante van die Since the x component on both sides of the equation
verge1yking ge1yk moet wees, volg dus A == 1, en (1.57) must be equal, it follows that A == 1, and (1.57) yields a
(1.58)
I
Probleme Problems
I P1.10.8 Bewys dat (a x b) . (c x d) = (a· c)(b. d) -
(a· d)(b. c).
P1.10.8 Prove that (a x b) . (c x d) = (a· c)(b· d) -
(a· d)(b . c).
I
I 59
I
I
= (a.bxc)2.
I P1.10.10 Bewys dat (axb).(bxc)x(cxa) P1.10.10 Prove that (a x b) . (b x c) x (e x a) =
(a. b X c)'.
PI.IO.n As exb = e en bxc =e, bewys dat exe =b. P1.10.1l IT e x b =e and b x e = e, prove that
I ex e=b.
I P1.10.12 Los die volgende vergelykings op vir r: P1.10.12 Solve the following equation for r:
r·a = Q
PI.I0.14 Bewys dat a die volgende identiteit bevredig: P1.10.14 Prove that a satisfies the following Identity:
I
I PI.IO.15 Toon aan dat (a x b) x (b x c) = (a. b x e)b. P1.10.15 Show that (a X b) X (b x c) = (a· b x e)b.
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I 60
I
I
I
HOOFSTUK 2 CHAPTER 2
I STATIKA STATICS
Die grootste en en mees fundamentele bydrae tot die The largest and most fundamental contribution to me-
Bale ander belangrike bydraes is gemaak in die tydperk Many other contributions were made in the period be-
tussen die vyftiende en negentiende eeue. Inderdaad tween the fifteenth and nineteenth centuries. In fact,
I het wiskundiges en wetenskaplikes (en selfs som-
mige kunstenaars) hulle gewy aan hierdie veld, mense
most mathematicians and scientists (and even some
artists) dedicated their time to this field, e.g. Da Vinci,
SOO8 Da Vinci, Varignon, Euler, D'Alembert, La- Varignon, Euler, D'Alembert, Lagrange, Laplace,
I grange, Laplace, Hamilton, Jacobi en bale ander. Hamilton, Jacobi and many others.
I
aan hierdie herlewing, en navorsing van internasionale
the dynamics of non-linear systems is being done
geh8Jte in die dinamika van nie-lineere sisteme word
here.
hier gedoen.
'n Aantal begrippe is van fundamentele belang by die A number of concepts are of fundamental interest to
I studie van die meganika, en hoewel hulle nie a1ma1streng
definieerbaar is nie, is dit nodig om 'n intuitiewe begrip
the study of mechanics, and although they are not all
strictly definable, it is necessary to have an intuitive
daarvan te he. understanding thereof.
I
I 61
I
I
I Ruimte is die meetkundige gebied waarln liggame ver-
keer en waarin hulle posisies d.m.v. 'n verWYSingstelsei
Space is the geometric region area occupied by bodies
and in which their positions can be established by means
vasgesteJ word. . of a reference system.
I Tyd is dit wat deur 'n horiosie gemeet word. Time is measured by a watch.
Krag is die wedersydse invloed van liggame op mekaar. Force is the mutual influence of bodies on one another.
I 'n (Punt)deeltjie is 'n Ilggaam wat in 'n gegewe situ- A particle is a body that can be regarded as small
asie as Idein genoeg beskou kan word om beskryf te word enough in a given situation to be described as a mass at
Meganika word logies verdeei in twee deie: statika, Mechanics is divided logically into two parts: statics,
I
geidig is nie. lndien 'n deeitjie bv. teen 'n sneiheid be- ticle moves at a velocity that is comparable to that of
weeg wat vergelykbaar is met die van lig, word sy gedrag light, for instance, its behaviour is described by rela-
beskryf dellr die relatiwistiese meganika (ontwlkkel tivistic mechanics (developed by Einstein in the first
deur Einstein in die eerste twee dekades van hierdie two decades of this century), whereas the behaviour of
I eeu), terwyl die gedrag van 'n mikroskopiese deeltjie
(d.w.s. eel\ waarvan die deursnee in die orde van die
a microscopic particle (Le. the diameter of which is in
the order of that of an atom, Le. 10-10 metres) is de-
van 'n atoom is, m.a.w. 10- 10 meter) deur die kwan- scribed by quantum mechanics (developed by a large
I 62
I
I
I 2.2 NEWTON SE WETTE 2.2 NEWTON'S LAWS
Die klassieke meganlka berns in sy gehee1 op drie beweg- Classical' mechanics as a whole is based on three laws
I ingswette wat deur Isaac Newton gestel is In sy Prin-
cipia Mathematica van 1686 (tite1bladsy gereproduseer
of motion postulated by Isaac Newton in his Principia
Mathematica of 1686 (the title page is reproduced in
In Figuur 2.1). Hierdle wette lui soos volg (ons sal in die Figure 2.1). These laws state the following (we shall In
I vervolg kortweg na bv. die eerste wet verwys as NI): future for instance refer to the first law as NI):
Newton I 'n Deeltjie verkeer in rus of beweeg In 'n re- N I A particle remains at rest or continues to
I guit Iyn teen 'n konstante snelheid indien die resultante
krag daarop nul is.
Newton 2 Die versneUing van 'n deeltjie Is eweredig
mo,ve In a straight line with a constant velocity if the
resultant force on it is zero.
Newton 2 The acceleration of a particle is proportional
(2.1)
I Dit is be1angrik om te let op die vektoraard van N2: It is important to note the vector nature of N2: not
Nie alleen1ik is die groottes van F en rna dieselfde nie, only are the magnltudes of F and ma the same, but F
I
sy beurt die wedersydse invloed van twee liggame op tual influence of two bodies on each other. This states
mekaar. Dit stel naamlik die felt dat indien liggaam A the fact that if body A exercises a force F on body B,
'n krag F uitoefen op liggaam B, sal liggaam B 'n krag body B will exercise a force of -F on body A, i.e. a
- F uitoefen op liggaam A, d. w.s. 'n krag wat dieselfde force that has the same magnitude as F, but a direction
I grootte het as F maar waarvan die rigting teengeste1d
is &an die van F. N3 is daarom van groot belangby die
ondersoek van die ewewig van stelsels van deeltjies of
that is opposed to that ofF. N3 is therefore very impor-
tant in the investigation of the equilibrium of systems
of particles or bodies.
I liggame.
I
I
I 63
I
I
I
I
I PHILOSOPHIlE
I
·N A T II R A LIS
I
I PRINCIPIA
I MATHEMA l.-'ICA·
I
I Autore J s. NEWToN, 1'rin. ColJ. Calltl1b. Soc. . Machefeos
Profe(fore Luuji,Jno, & Societatis Regalis Sodali.
I
I IMPRIMA TUR·
S. PEP Y S, Keg. Soc. P R .lE S E S.
I 11111i S. 1686.
I
L O·N DIN 1,
I
Jl1ffit Sodelalif :1e Typis Jofopbi Profbt apud
I .plures Bibliopolas. AI/no MDCLXXXVIl.
I
I Figuur 2.1
I 64
I
I
I 2.3 EENHEDE 2.3 UNITS
Vier fundamentele hoeveelhede kom voor in die Four fundamental quantities occur in mechanics: time,
I meganika: tyd, afstand, massa, en krag. Die eenhede
wat gebruik word by die meting van hierdie hoeveei·
distance, mass and force. The units used to measure
these quantities cannot be chosen independently be-
hede kan nie onafhanklik van mekaar gekies word nie, cause they must be consistent with (2.1). In this course,
I eenhede waarin afstand, massa, tyd en krag gemeet word It is interesting to note the most recent defiultions of
respektiewe1ik die meter, die kilogram, die sekonde en each of these units:
die Newton is. Ter wille van interessantheid gee ons
hier die nuutste defiulsie van elk van hierdie eenhede:
I Die sekonde (afkorting s) is die tydsverloop van 9 192
631 770 periodes van die uitstraling gepaardgaande met
A second (abbreviation s) is the duration of 9 192
631 770 periods of the radiation associated with the
die oorgang tussen twee spesifieke hiperfyn vlakke van transition between two specific hyper fine levels of the
I die cesium1SS-atoom. cesium 133 atom.
Die meter (afkorting m) is die afstand wat lig in vacuo A metre (abbreviation m) is the distance that light
I
sifieke silinder, gemaak van 'n platinum-iridium allooi, cylinder, made of a platinum-iridium alloy, which is kept
wat deur die Internasionale Buro van Mate en Gewigte at the International Bureau of Weights and Measures in
bewaar word in 'n kluis in Sevres, Frankryk. a safe in Sevres, France.
I
2.4 KRAGTE 2.4 FORCES
I 2.4.1 Aangrypingspunt 2.4.1 Point of Application
I 65
I
I
I
I A
I
---t--F
I F
I Flguur 2.2
I Na aanleiding van die voorafgaande kan ons nou 'n bale In view orthe above, we can now state a very important
be!angrike feit ste!: 'n Krag word alleenlik valledig fact: A force is only specified fully by the provi-
I gespesifiseer deur die opgaaf van sy grootte en
rigting sowel as die posisie van sy aangryp-
sion of its magnitude and direction as well as the
position of its point of application •.
ingspunt.
I
kragte in twee dimensies voorkom.
I
I 66
I
I
I (a) 'n Veldkrag Is 'n krag wat 'n liggaam ondervind (a) A field force Is a force that a body experiences
omdat dit in die kragveld van 'n ander voorwerp because it resides in the force field of another body.
I (b) Kragte kan deur m1ddel van toue of stange op (b) Forces can be exerted on bodies by means ofropes
I liggame uitgeoefen word [Figuur 2.4(b )]. Die tou or rods [Figure 2.4(b)], in which case the rope or
of stang Is in s6 'n·geval die medium wat die krag rod is the medium that transfers the force. The
oordra. Die aangrypingspunt van die krag Is uiter- point of application of the force obviously Is the
aard die punt waar die stang of tou &an die voor- point where the rope or rod Is attached to the
I (c) 'n Veer wat uitgerek [soos in Figuur 2.4(c)] of (c) A spring that is stretched [as in Figure 2.4(c)] or
saamgepers Is, oefen 'n herstelkrag uit, d.w.s. compressed exercises a restorative force, i.e. one
I
F=kz , (2.2)
I
waar die veerkonstante (of kragkonstante) k 'n where the spring constant k Is a measure of the
I maat van die styfheid van die veer is. rigidity of the spring.
I 67
I
I
I
I
I
I ,11 -
\./
(a)
I (b)
I
I
I x .
I (c)
.I.1JII/IJIIJ 11
(d)
I
I
I
I
I
(e)
I (f)
I Figuur 2.4
I
I 68
I
I
I kom voor word in Figuur 2.4(e), waar 'n raamwerk possibilities are Bhown in Figure 2,4(e), which
getoon word wat vas &all 'n muur is. Aangesien Bhows a trues attached to a wall. Since joint A
I die Bkarnier A op roilere. rue, kan die reaksie N
by A Biege loodreg op die muur uitgeoefen word.
restB on roilers, the reaction N at A can only be
perpendicular to the wall. Joint B is fixed; the
Skarnier B is vas; die reaksiekrag R daarop kan reaction force R on it can have any direction and
I (e) Indien die voorwerp in Figuur 2.4(b) op 'n ruwe (e) If the object in Figure 2.4(b) were on a rough Bur-
I
'I. (i) Die wrywingBkrag is tangensiaal (of rw-
Iynig) &all die kontakoppervlak en is teengeBteld
gerig &all die rigting van beweging of imminente
beweging van die liggaam. (Anders geetel, die
wrywingskrag werk altyd sy ooreaak tee.)
(i) The friction force is tangential to the contact
surface and has a direction that iB 0ppoBed to, the
direction of the movement or imminent movement
of the body (In other words, a friction force always
opposes its cause).
(ii) Net voldoende wrywing tree op om die beweg- (ii) Only sufficient friction acts to prevent the
ing te voorkom eolank dit wel moontlik is. movement for as long as It is pOBBible.
I geld dus
I (2.3)
I
I
•
69
I
I op tellon. Aangesien ons in die statika slegs Since we are only concerned with the static fric-
gemoeid Is met die statlese wrywlngskoeffisii!nt, sal tion coefficient In statics, we shall indicate the lat-
I ona voortaan laa8genoemde bloot deur 11 aandui.
Vir meeste toestande geld
ter by 11 only. The following applies under most
conditions:
I (2.4)
I (iv) Uit eksperiment is bekend dat 11 konatant is (iv) Experiments have shown that 11 is constant
en dat dit nle afhang van die grootte van die kon- and that it does not depend on the size of the
I takoppervlakte nle. In figuur 2.4(f) Is N die nor-
male reakslekrag en r die wrywlngskrag. Die hoek
contact surface. In figure 2.4(f) N is the normal
reaction force and f is the friction force. Angle </>
</> tU88en die resulterende reaksiekrag R en die between the resultant reaction force R and the
I tan</>= L
N
I Maar van (2.3) is I = IlN, sodat But from (2.3) I = IlN, so that
I tan</>=Il· (2.5)
I
2.5 AKSIOMAS 2.5 AXIOMS
I Ons wil nou ona aandag vestig op deeltjies en liggame in We shall now focus on particles and bodies in equilib-
ewewig, d.w.s. wat in rus verkeer of 'n unlforme beweg- rium, Le. in a state of rest or uniform motion. According
I Aksioma 2.1 Twee kragte is ekwivalent (d.w.s. hulle Axiom 2.1 Two forces are equivalent (Le. they have
het dieselfde meganiese effek) as en slegs as hulle ge1yke the same mechanical effect) if and only if they are equal
I vektore is waarvan die werklyne saamval. vectors with coinciding lines of action.
Hierdie aksioma impliseer dat die aangrypingspunt van This axiom implies that the point of application of a
I
I
I
I
••- - - 4 ) - - - - - . - - - - . - - -' ... ----.
I F 8 F
I Figuur 2.5
I
I
ft
I o/
;
,
I .'
I ,,
,
P _ _--;.'. ___ ._-------. )
I 0'
I Figuur 2.6
I
I
I 71
I
I
I 2.6 EWEWIG VAN 'N DEELTJIE 2.6 EQUILIBRIUM OF A PARTICLE
2.6.1 Ewewigsvoorwaarde 2.6.1 Condition of Equilibrium
I In die gevai van 'n (punt)deeltjie waarop (se) die n In the case of a particle acted on by n forces {F j; i =
kragte {Fj; i = 1,2, .. . ,n} inwerk (Figuur 2.7), het ai I, 2, ... , n} (Figure 2.7), ail the forces and hence their
I die kragte en dus ook hul resultant noodwendig diese!fde
aangrypingspunt. Na aanieiding van NI en Aksiorna 2.2
resultant have the same point of application. According
to NI and AxIom 2.2, the condition of equilibrium of a
kan die ewewigsvoorwaarde vir 'n deeltjie dan soos volg particle can therefore be formulated as follows:
I geformuleer word:
'n Deeltjie Is in ewewig as en slegs as die vektor- A particle is in equilibrium If only and only If the
som van die kragte wat op die deeltjie inwerk, vector sum of the forces acting on the particle is
I die nulvektor is. the null vector.
I F,
I
I ,,
\
\
,,
I ....
I Figuur 2.7
Vir die kragte wat die dee!tjie in Figuur 2.7 in ewewig Hence for the forces that maintain the particle in Figure
I hou, geid dus
F,+F.+···+Fn=O.
2.7 in equilibrium, the following applies:
(2.6)
I
I
I 72
I
I
I In (2.7) is F.k, F •• en
z-komponente van F •.
respektiewelik die X-, y- en In (2.7) F•• , F•• and F.. are the x, y and z components
of Fk respectively.
I d.w.s.
F, + F2 + Fa + F 4 + F5 = 0
i.e.
I
I y
I
I x
I
I Figuur 2.8
I
= [ .A 4(lA v'3 A) 6 '"S( v'3 A lA)
- 8(1A .j3 A)l N·
I F5 2"+TY - 2"-TY
= (x - v'3y) N
I 73
I
I
I Fa kan nou grafies voorgestel word (figuur 2.9) en die
grootte en rigting daarvan volg uit elementere vektoral-
Fa can now be represented graphically (figure 2.9) and
its magnitude and direction follow from elementary vec-
gebra: tor algebra:
I
F5 = J1 3 + (../3)3 N = 2 N
I en and
I ../3
tana=T a =60·
I
y
I
I
•
,'« N
I Figuur 2.9
I V2.B.2 'n Deeltjie (gewig W) hang onder invloed van V2.B.2 A particle (weight W) is suspended in the
die aarde se gravitasieveld soos getoon in Figuur 2.10. earth's gravitational field, as shown in Figure 2.10. Cal-
I Vind die kragte in die toue. culate the forces in the ropes.
I I I
I
To
I
I Figuur 2.10
I Tl +T. +W=O
in die vektordiagram in Figuur 2.11 SaaID te vat. in the vector diagram in Figure 2.11.
I 74
I
I
I
I
I
I Figuur 2.11
I Uit die diagram volg direk It follows directly from the diagram that
I Tl
en/a:nd T.
=Wcos300=:!l-W
=W cos 60° =!W .
I (
I
I y
I
I Figuur 2.12
Op/o8sing: Daar ka:n vier kragte geidentifiseer word wat S o/ution: We ca:n identify four forces acting on the par-
P+W+f+N=O
I
I 75
I
I
I aIIe koinponente van die nulvektor nul IS, sal
onder andere die 11:- en komponente van boataande
Since all the components of the nuU vector are zero, the
and " components, among others, of the above vector
11:
vektotsom nul weei vir die keuse van sum will be zero for the choice of reference system In
I In Flguur 2.12. Ona kan blerdIe twee komponente
bereklm deur In gedagte te hou clat 1?v. die II:-komponent
Figure 2.12. We can calculate these components by
bearing In mind that the 11: component of the vector sum
van 'n vektorsom gegee word deur die BOlD van die 11:- is given, for Instance, by the sum of the 11: components
I komponente van die vektore In die som: of the vectors In the sum:
I »-komponent/component:
..-komponent/component:
Poos{J-Walna-,.N =0
PaIn{J+N-Wcoea =0
(a)
(6)
U1t Ch) wig: It follows from Ch) that:
I N = W coea;'" Psln{J
0Ds ste\ h1erd1e ultdrukldng vir N In' (a): We substitute this expression for N In (a):
I , Pcos{J - Walna- I'Wcoea + jU'aIn{J = 0
I 0Ds lam dan die V8D die eksterne krag die on-
derwIIrp van die vergelyklng maak om te vind
We can then make the magnitude of the external force
the subject of the equation to find
P2.8.3 In Flguur 2.14 word 'n deeltjle met gewlg W . P2.8.3 Figure 2.14 shows a particle with weight W SUB-
I met kragkonatante k. Vlnd die ultrekking van die veer. with force constant k. Calculate the extension of the
sprIDg.
P2.8.6 V1nd die grootte van P In V2.6.3 Indlen die P2.0.6 Calculate the magnitude of P In V2.6.3 If the
I net op die punt Is om afwaarts te gly. maes is juet about to sUde downwards.
I 76
I
I
I
I
I
I
I Flguur 2.13
I Sa.
I
I
I y
I
I Figuur 2.14
I
I
I
Figuur 2.15
I P2.6.6 'n Massa met gewig W rus op 'n ruwe horison- P2.6.6 A mass with weight W rests on a rough hori-
I tale vlak en word deur 'n krag F wat 'n hoek f3 met die
horisontaal maak, getrek. As die wrywingskoeflisient p
is, vind dan vir watter waarde van f3 die grootte van
zontal surface and is pulled by a force F, which forms
angle f3 with the horizontal. If the friction coefficient
is p, establish for which value of f3 the magnitude of
die krag 'n mlnlmumwaarde sal aanneem wanneer die the force will assume a minimum value when the body
I Jiggaam net op die punt Is om te beweeg. (WENK: Be-
nader die probieem grafies.)
is just about to move. (HINT: Approach the problem
graphically. )
I 77
I
I
I P2.6. '7 Beantwoord P2.6.6 vir die geval waar die vlak
waarop die massa rus, 'n hoek Q mw met die horison-
P2.6. '7 Answer P2.6.6 for the case in which the surface
on which the mass rests forms angle Q with the horizon-
taal en waar die massa op die punt is om tal and the mass is about to move:
I (a) opwaarts en
(I» afwaarts teen die vial< te beweeg.
(a) upwards and
(b) downwards along the surface.
I
I
I Figuur 2.16
'l'wee deeltjies wat deur middel van 'n tou verbind is, Two particles linked by means of a rope are in equilib-
I Voorbeelde Examples
I (Figuur 2.18) vir elkeen van die deeltjies aan watter which forces are being exerted on each of the particles.
I 78
I
I
I
I " "
B
"-;'
.k-
,,
I ,
lA
I Figuur 2.1'1'
I kragte daarop uitgeoefen word. Hoewel ons weet dat Although we know that the rope exerts a pull on both
die toutjie trekkragte op die twee deeltjies uitoefen en particles and we know the direction of the rope force
I dUB die rlgtings van die toukrag oral ken, ken ons uiter-
aard nie ten aanvang die groottes van die kragte wat die
toutjie op die twee deeltjies uitoefen nie. Die groottes
everywhere, we do not initially know the magnitudes
of the forces that the rope exerts on the two particles.
The magnitudes of the forces Tl and T. are therefore
I
-
T,.
I , k
-'
I f -
-
W
'
I
I
Figuur 2.18
I Vervolgens word die ewewigsvoorwaarde vir elkeen van We then write down the conditions of equilibrium of
I Ewewig van/Equilibrium of B:
:z>okomponent/component:
Tl+W+f+N
Tl- iN
=0
=0 (a)
I rrkomponent/component:
Ewewig van/Equilibrium of A:
N-W
T2+ P
=0
=0
(b)
I
I
I Die drie vergeiykings (a), (b) en (c) bevat die vier on-
bekendes N, T1 , To en P, en meer inllgting is nodig voor
The three equations (a), (b) and (c) contain the four
unknowns N, T1 , To and P, and more information is
die probleem volledig opgeios kan word. Hierdie inlig- required before the problem can be solved fully. This
I ting word vervat in die feit dat die die trekkrag in die
tou oral dieselfde is, d.w.s. dat die groottes van TI en
information is contained in the fact that the tensile force
in the rope is the same everywhere, I.e. that the magni-
T. dieselfde is: tudes of TI and T. are the same:
I Tl =T. (d)
I Die vergelykings (a) tot (d) kan nou maklik opgelos word
vir al vier onbekendes:
Equations (a) to (d) can now be solved easily for all four
unknown quantities:
I N=W; Tl
1
= T. = -W;
3
P
1
= -W
3
I Probleme Problems
In al die volgende probleme kan toue as massa.ioos en In the following problems, the ropes have no mass and
I katrolle as glad beskou word. the puileys are smooth.
P2.6.8 In Figuur 2.19 is die gewigte van blokke A en P2.6.8 In Figure 2.19, the weight of blocks A and B
P2.6.9 Die massas A en B in Figuur 2.20 se gewigte P2.6.9 The weight of masses A and B in Figure 2.20
I Figuur 2.19
I
I 80
I
I
I
I
I
I
I
I Figuur 2.20
I
I
I
I B
I Figuur 2.21
P2.6.11 In Figuur 2.21 is m8S8BB A en B se gewigte P2.6.11 The weight of masses A and B in Figure 2.21
I respektieweiik W, en W. en die twee vere se kragkon-
stantes is respektieweiik /C, en /C.. Bereken aitwee vere
are W, and Wo respectively, and the stiffness constlints
of the two springs are /C, and /co respectively. Calculate
se uitrekking by ewewig. the extension of both springs in equilibrium.
I
2.7 TWEE-DIMENSIONELE STELSELS 2.7 TWO-DIMENSIONAL SYSTEMS
I VANKRAGTE OF FORCES·
Indlen die fisiese a£m.etings van 'n starre liggaam in 'n IT the physical me.BBurements of a rigid body in a given
I 81
I
I
I 2.7.1 Resultant
Kragte
van Nie-Ewewydige 2.7.1 Resultant of Non-parallel Forces
I
I
I
I
I
I Figuur 2.22
Ons beskou twee kragte F, en F. waar We consider two forces Fl and F., where
I (2.8)
I 82
I
I
I
I
I
I ,,
"
I o
:' ,
" "...
+--+ F
I
I
I
I Flguur 2.23
Die kragte F 1 en P gryp belde by A aan en ka.n daar Forces F 1 and P both act on A and can be added there
I
siomas 2.1 en 2.2 ka.n hulle dan by die punt 0 waar hul can be summed to a single force at point 0 where their
werklyne sny, gesommeer word tot die enkele krag lines of action intersect:
I Fl q F. q
- - - en/and - - -
I sodat
P - Xl P - X.
so that
I en dus
Pq = FIXl en/and Pq = F.x.
and hence
I (2.10)
I
83
I
I
I Aangesien (2.10) nie vir P 6f q bevat nie, is hierdie re-
sultaat onalbankJik van die besonderhede van die kon-
Since (2.10) does not contain P or q, this result is inde-
pendent of the details of the construction, and the line
I
struksie en is die werklyn van F uniek vasgeste\. of action of F is determined uniquely.
Probleme Problems
I P2.'T.l Teken Figuur 2.23 oor vir die geval waar Fl en
P2.'T.l Redraw Figure 2.23 for the case in which the
directions of Fl and F. are opposed, and calculate a
F. se rlgtings teengesteld is en verkry dan 'n resultaat
I Fl + P = o(F. - P) .
Van (2.8) het ons dan From (2.8) we then have
I .\F. +P = o(F. - P}
I en dus
I .\ - 0 = 0 en/and 0 +1 = 0
I sodat
'\=0=-1 .
so that
I as 'n koppel.
I F
I d.
-F-
I Figuur 2.24
I 84
I
I
I 'n Koppel lean noolt na 'n enkele krag gereduseer
word nie.
A couple can never be reduced to a single force.
Mo=Fd (2.11)
I In (2.11) word die moment van F om 0, Mo, The moment of F on 0, Mo, is defined in (2.11). How-
gedefinieer. Die rotasie-effek het egter kJaarblyklik 'n ever, the rotational effect 'has a preferential direction,
I voorkeurrigting, en we! om 'n as loodreg op die vlak
wat F en r (die posisievektor van F se aangrypingspunt
which is about an axis perpendicular to the plane that
contains F and r (the position vector of F's point ofap-
m.b.t. 0) bevat. Dit is natuurlik om dan die mo- plications with regard to 0). Therefore, it is natural to
Mo = Frsin9 = \r x F\,
I
I 85
I
I
I
I
I
I
I
I •
- - .. J ......,
I
I
I
R
I , I
I
Figuur 2.25
I volg die volledige definisie van die moment van F om the complete definition of the moment of F about 0
0:
I
is:
IMo=rxFI (2.12)
I
2.8.2 I>itnensies 2.8.2 I>itnensions
I Uit definisie volg onmlddelik dat die dimensies van 'n It follows immediately from this definition that the di-
moment die produk is van die dimensies van krag en ai- mensions of a moment are the product of the dimen-
=
I stand. In die SI-stelse1 het ons dUB [M] Nm. sions of force and distance. In the SI system, we have
[M]=Nm.
I 2.8.4 I>ie Vektoraard van Motnent 2.8.4 The Vector Nature of Motnent
I §1.5 gehoorsaam. Eksperimenteel kM vasgeste1 word §1.5. Experiment have shown that this is indeed true.
I
86
I
I
I dat dit we! die geVsl is. Wat veral van belang is, is die
feit dat momente 8008 vektore sommeer. Anders gestel:
Of particular Importance is the fact that moments sum
like vectors, in other words: the resultant rotational
I Mo =Mo,+Mo2+···+Mo n
= r, x F, + r2 x F2 + ... + rn x F n (2.13)
n
2:r, xF,.
I =
1=1
I
I
I
I
I
I Figuur 2.26
I Voorbeelde
V2.S.1 In Figuur 2.27 word 'n krag P op 'n hefboom
Examples
V2.S.1 In Figure 2.27, a force P is applied on a lever.
I
I
I
I
I Figuur 2.27
87
I
I
I OploBBing: Aangeslen ol'ls hier 'n twee-dlmenslonele Solution: Since we have a two-dimensional problem
probleem het, kan ons Mo direk uit (2.11) bereken; die here, we can calculate Mo directly from (2.11); the di-
I Vir die gekose aaseste1sel In Figuur 2.27 het ons dan Therefore, for the chosen reference system In Figure 2.27
we have:
Mo = .342Pa(-£) .
I V2.8.2 Die mas AB in Flguur 2.28 se lengte Is 6 m en
dit word In ewewlg gehou deur drle kabels soos getoon.
V2.8.2 The length ofma&t AB In Figure 2.28 Is 6 m, and
it is kept in equilibrium by three cables, as shown. The
I y
B
I
I c
I I
2ml
I
I
I
I •
Figuur 2.28
I OploB.ing: Omdat die vial< waarin s (die poslsievektor Solution: Since the plane in which 8 (the position vector
van T se aangrypingspunt m.b.t. C) en T le nie een of T's point of application with regard to C) and T lie Is
I van die koordinaatvlakke Is nie, moet ons noodwendig
gebrulk maak van die definlsie (2.12):
not one of the coordinate planes, we must use definition
(2.12):
I Mo=sxT
Die vektorproduk kan maldik bereken word Indien 8 en The vector product can be calculated easily if we can
I 8 =
=
(3 - O)x + (6 - 2)0 + (0 - 3)£ m
3x+40-3£m .
88
I
I
I 7J1!J = (6 - 3)£+ (0 - 6)0 + (2 - 0)£ m
=
I 3£-6f}+2Zm
Ons konstrueer vervolgens 'n eenheidsvektor 11 met die- We then construct a unit vector iI with the same direc-
I n,
selfde rigting as tion asn,
I
11= 1:1 =
waarna ons dan vir T in komponentvorm kan skryf: after which we can write T in component form:
I
T=TII = B40 (3£ - 60 + 2%) N
I =
7
I Dan voig vir die gevraagde moment, It then follows for the required moment that
I Mc = sxT
£ fj £
=
I 3 4 -3
360 -720 240
Nm
I Probleme Problems
P2.B.2 'n Krag F van BO N werk by A in op die hand- P2.8.2 A force F of 80 N is applied to A on the handle
I 89
I
I
I
I
I m
I
I . m I
I
I Figuur 2.29
I
I
I
I
I
Figuur 2.30
I
I
I
I
I
I Flguur 2.31
I 90
I
I
I P2.8.4 Die mas in Flguur 2.32 steun 'n verkeerslig met
gewig W. Bereken die moment van die gewig om A.
P2.8.4 The mast in Figure 2.32 supports a traffic light
with weight W. Calculate the moment on the weight
about A.
I
I
I
I
I
I Figuur 2.32
I ,
I f------a-------7
I
I
I
I Figuur 2.33
I
I 91
I
I
I
I
I
I
I
I
I Figuur 2.34
I
A
I
J.
I
B -F
I
I
Figuur 2.35
I Ona het in §2.7.3 'n koppel gedefinieer as twee We defined a couple in §2.7.3 as two opposite forces with
tef\ngeste1de kragte met verskillende werklyne; voortaan different working lines; we shall henceforth for instance
I sal ons byvoorbeeld die koppel in Figuur 2.35 aandui
deur {F, -F}. Beskou ons 'n willekeurige punt P,
sal beide die kragte in 'n gegewe koppel momente om P
indicate the couple in Figure 2.35 by {F, -F}. IT we
consider an arbitrary point P, both the forces in a
given couple will have moments on P. From (2.13), we
he. Van (2.13) kan ons die totale moment Mp van die
I koppe1 om P verkry deur hierdie momente te sommeer,
en in Figuur 2.35 volg dan
can obtain the total moment Mp of the couple about P
by summing these moments, and in Figure 2.35 it then
follows that
I 92
I
I
I Mp = sAxF+SBX(-F)
I =
=
(SA - SB) X F
8xF.
In (2.14) is ii loodreg op die vlak wat {F, -F} bevat en In (2.14), ii is perpendicular to the plane that containes
I sy rigting word deur die regterhandreel uit die koppei se
rotasie-sin verkry. Ons sien dus dat die grootte van 'n
{F, -F} and its direction is found by means ofthe right-
hand rule from the couple's sense of rotation. Therefore,
koppel se moment die produk is van die grootte van we see that the magnitude of a couple's moment is the
I Ons toon nou &an dat in elkeen van hierdie drie gevalle
'n ekwivalente koppel verkry word.
We now show that in each of these three cases an equiv·
alent couple is obtained.
I
I
I 93
I
I
I (i) Getoon in Figuur 2.36 is die koppel {F, -F} met
aangrypingspunte by A en B; m.b.v. Aksioms 2.1 kan
hierdie punte s6 gekles word dat AB loodreg op beide
(i) Couple {F, -F} with points of application at A and
B is shown in figure 2.36; with the help of Axiom 2.1,
these points can be chosen such that AB is perpendic-
kragte is. Die nuJkrag word nou by die stelae! gevoeg, ular to both forces. The null force is now added to
I en wel deur teengestelde kragte -(o-l)F en (o-l)F op
Q, die middelpunt van AB, te laat inwerk. Van §2.7.2
the system by letting oppessed forces -(0 - l)F and
(0 - l)F act on Q, the midpoint of AB. From §2.7.2,
kan one dan Fen (0 -l)F sommeer tot 'n enkele krag we can then sum F and (0 - l)F to a single force -oF
I of by A' en soortgelyk lean -F en gesommeer
word tot -oF by B'. Van (2.10) volg verder vir A' se
poslsie dat
at B'. It follows from (2.10) for the position of A' that
I
= (o-l)Fa
I d
a=-.
20
I Netso volg vir B' se posisie dat Similarly, it follows for the position of B' that
I b=-,
20
d
sodat die alBtand tussen A' en B' gegee word deur so that the distance between A' and B' is given by
I d
d' =a+b=-.
I One sien dUB dat die operasie (a) hierbo bloot neerkom
o
I 94
I
I
I
-I
I -F
I F
f:j'
F-
I 6' .,-
.
• 'It'
., I
-F 9 \-:-,' j!
I •
\ ........... -
I F'-F
Flguur 2.37
I (il) In Figuur 2.37 word die koppe! {F, -F} getoon; die (iI) Figure 2.37 shows couple {F, -F}; the points of
aangrypingspunte A en B word weereens s6 gekies dat application A and B are again chosen 80 that AB Is
I AB loodreg op die kragte is. Die lynstuk AB word nou
deur 'n willekeurige hoek 9 geroteer om sy midde!punt
perpendicular to the forces. Line segment AB is now
rotated through an arbitrary angle 9 about its centre
om die lynstuk A' B' te verkry. Die nulkrag word dan point to obtain line segment A' B'. The null force Is
I • 9
(3 =,),=90 - -.
2
I Vir die volle hoek om D volg dan It then follows for the complete angle about D that
2a + 29 + 2(90· - = 360· ,
I sodat so that
I 9
a=90·--=/3=')'.
2
I 95
I
I
I Ona sien dUB dat et en {3 teenoorstaande hoeke is, wat
beteken dat die krag F' - F dieseJfde rigting het as OD.
Ona kan vervolgens deur 'n soortge1yke argument vassteJ
Therefore, we see that et and {3 are opposite angles,
which means that force F' - F has the same direction
as OD. We can establish through a slIDilar argument
dat die krag F - F' dieselfde rigting het as oe. Aan- that force F - F' has the same direction as oe. Since
I geslen DOe 'n regult lyn is, het F - F' en F' - F dUB
dieselfde werklyn, en ken hulle op hlerdie werklyn ge-
DOe is a straight line, F - F' and F' - F have the same
line of action, and they can be summed on this line of
sommeer word tot die enkele krag (F-F')+(F' -F) = O. =
action to the single force (F - F') + (F' - F) O. The
F(a + b) = (2F)b
I
I
I
I
I
I
I
I
I .-F
(b)
I Figuur 2.38
I 96
I
I
I en dUB
a=b.
and hence
I
Slegs een vraag i.v.m. koppels moet nog beantwoord Only one question about couples stili has to be an-
word, naamlik die gesamentlike effek van twee of meer swered, i.e. the joint effect of two or more couples being
koppels wat inwerk op 'n iiggaam. applied to a body.
I
I
I
I - F,
I
I
Figuur 2.39
I Ons beskou enige twee koppels met momente Ml en M. Consider any two couples with with moments Ml en
I
I 97
I
I
I dat s die gemeenskaplike skeidingsvektor van die aan-
gryplngspunte van die onderskeie kragtepare in die twee
koppe1s is (Figuur 2.39). Die kragte F, en F. is ulter-
that s is the common separating vector of the points of
application of the respective pairs of forces in the two
couples (Figure 2.39). Forces F, and F. obviously are
aard sodanlg dat M, = s X F, en M. = s X F •. Aange- such that M, = s X F, and M. = s X F.. Since F,
I sien F, en F. nou dleselfde aangrypingspunt B het. kan
hulle vervang word met 'n ekwivalente krag F = F, +F.
and F. now have the same point of application B. they
=
can be replaced by an equivalent force F F, + F. on
by B. Netso kan -F, en -F. by A vervang word deur B. Similarly. - F, and -F. at A can be replaced by
I 'n ekwivalente krag -F. Ons het dus 'n resuiterende
koppel {F. -F} met moment
an equivalent force -F. Therefore. we have a resultant
couple {F. -F} with moment
I M = sxF
= s X (F, + F.)
(2.15)
= s X F, +s X F.
I = M,+M2'
I
Ons het in die derde reel van (2.15) gebrulk gemaak van In the third line of (2.15). we used the well-known prop-
die we1bekende eienskap (1.49) van die vektorproduk. erty (1.49) of the vector product.
Ons kan hierdle be1angrike resultaat soos vol saam- We can summarise this important result as follows: a
I
2.10 RESULTANT VAN STELSEL VAN 2.10 RESULTANT OF SYSTEM OF
I KRAGTE
Ons het in §2.5 na die vektorsom (op 'n spesifieke werk-
FORCES
In §2.5 we referred to the vector sum (on a specific line
I
lyn) van 'n twee-dlmensione1e stelael van kragte verwys of action) of a two-dimensional system of forces as the
as die stelael se resultant. Ons wil nou hierdle begrip ult- system's resultant. We will now expand this concept for
brei vir enige stelael van kragte: Die resultant van 'n any system of forces: the resultant of a system of
stelsel van kragte is die eenvoudigste stelsel wat forces is the most simple system that is mechan-
I
(2.16a)
I
I 98
I
I
I
I
I A,
,;_---+ F,,
1'1....
I S, s;
I
I -F,
t
I Figuur 2.40
I (2.16b)
I Hierdie stelling is van fundamentele belang vir ons This theorem is very important for our analysis of sys-
ontleding van stelsels van kragte, en daarom formuleer tems of forces, so we formulate It in words as follows:
I ons dit woordeliks 8008 volg: Die resultant van 'n stelsel
van kragte bestaan in die a1gemeen uit 'n enkele krag
by 'n willekeurige (d.w.s. vryelik gekose) punt Pen 'n
the resultant of a system of forces consists in general
of a single force at an arbitrary (i.e. chosen freely)
point P and a couple, where
I koppel, waar
(a) die krag die vektorsom van die kragte in die
gegewe stelsel is en
(a) the force is the vector sum of the forces in the
given system, and
(b) die moment van die koppel die totale moment (b) the moment of the couple is the total moment of
I van die gegewe stelsel om Pis.
I
I 99
I
I
I
I
I
I
I , /
,,
,,
I A (111., 0,0) x
I Figuur 2.41
=
I Oplo••'ng: Hierdie stelsel bestaan uit die vier kragte
Fl = 4F(-i), F2 = 2P(-z), F3 = 4P(-z) en F4 =
5P( -.e), waarvan die posisievektore m.b.t. 0 respek-
Solution: This system consists of the four forces Fl
= =
4P(-z), F2 2P(-z), F3 4P(-z) en F4 5P(-Z), =
the position vectors with respect to 0 of which are given
tiewelilt gegee word deur 81 = 0, 82 = 3a.x, 83 = by 81 = 0, 82 = 3a.x, 83 = 3a.x + 2ay en 84 = 2ay
I 3a.x + 2a17 en 84 = 2al7. Die krag by 0 is dUB respectively. Therefore, the force at 0 i8
I terwyl die moment van die koppel gegee word deur whereas the moment of the couple is given by:
I Mo =
=
81XF1+82XF2+83XF3+S4XF4
0 X (-4Fz) + (3a.x) x (-2PZ) + (3a.x + 2ali) x (-4Pz) + (2ali) x (-5PZ)
= 0 + 6Pay + 4Pa(31i - - 10Pa.x
I = + 18y) .
(2.17)
I in (2.16), kan die stelsel vervang word 6f deur 'n ekwiva- in (2.16) the system can be replaced either by an equiv-
lente krag 6f 'n koppel. alent force or a couple.
I
I 100
I
I
I BetD!l.: Vergelyking (2.17) ka.n op drle wyses bevredig
word:
(a) Indien F = 0, bly net die koppe! oor.
Proof: Equation (2.17) can be satisfied in three ways:
I
I Mo
I
I
I
I (a)
I
I -F
'"
p
/KJ.
I Q .:
" F
• f
I (b)
I Figuur 2.42
I 101
I
I
I In die geval (c) hierbo, is dit natuurlik onprakties om
die aangrypingspunt Q van die resultant elke keer d.m. v.
'n konstruksle te verkry. Ons sal eerder gebruik maak
In the case of (c) above, it Is of course impractical to
obtain the point of application Q of the resultant each
time by means of a construction. We shall rather use the
van die felt wat aan die elnde van §2.1O.1 genoem fact mentioned at the end of §2.10.1, i.e. that the mo-
I word, naamlik dat die moment van twee ekwlva-
lente stelsels van kragte om enige punt dieselfde
ment of two equivalent systems of forces about
any point Is the same.
is.
I Voorbeelde Examples
Oplosoing: Ons het in V2.10.1 'n gegewe stelse! van Solution: In V2.10.1 we reduced a given system of forces
I kragte gereduseer na 'n krag F = -15P! by 0 en 'n kop-
pe! met moment Mo = 18Pa(-£ + 0) [Figuur 2.43(a)].
to a force F = 15P! at 0 and a couple with moment
Mo = 18Pa( -£ + 0) [Figore 2.43(a)]. Since F "I- 0 and
Aangesien F "I- 0 en Mo "I- 0 Is die resultant 'n enkele Mo "I- 0, the resultant is a single force F with point
I bruik van die feit dat die twee ste!sels in Figure 2.43(a)
en (b) ekwIvalente stelsels Is en dat die moment van
beide stelaels om (se) 0 dieselfde moet wees. Dan volg:
two systems in Figores 2.43(a) and (b) are equivalent
systems and that the moment of both systems about 0,
for instance, must be the same. It then follows that:
I
I 'I
I
F
I
(a)
I
I y
I
I o X
I (b)
I Figuur 2.43
I 102
I
I "
I O+Mo=sxF
In komponentvorm: In component form:
I 18PB(-t+y) = (d + IIY + z£) X (-15PZ)
= 15P(.,y -lit)
I As ons nou die .,- en II-komponente weerskante van die IT we now equate the., and 11 components on both sides
vergelyklng aan mekaar ge!yk stel, volg ., = IBen of the equation, it follows that ., = IB and 11 = lB.
I 11 = lB. Ons let op dat daar geen beperking op Z
gelltel word deur hierdie opl088ing nie, 'n felt wat nie
We note that no restrictions are placed on z by this SD-
lution, a fact that is not surprising since (fB, fa, z) are
ver&88end is nie aangesien (iB, fB,z) die koordinate is the coordinates of a stralght line that is parallel to the
tB,
I van 'n reguit lyn wat ewewydig is aan die Z-8S en wat
die XY-vlak any in die punt (lB, lB,O). K1aarblyklik is
hierdie regult Iyn die werklyn van die resultant.
Z axis and intersect the XY plane at point (ia, 9).
Obviously, this straight line is the line of action of the
resultant.
I Probleme Problems
I (b) B = 1.5 m en
(c) B = 2.5 m.
(a) a = 1 m
(b) a = 1.5 m and
(c) a= 2.5 m.
I m
I
I
I Figuur 2.44
I
I 103
I
I
I z
I
I
I
I
_ _ _ 5m _ _Y
I Flguur 2.45
P2.10.5 Vind die resultant van die twee koppela wat 2.10.5 Calculate the resultant of the two couples that
I in Figuur 2.46 inwerk op die slinger. acton the pendulum in Figure 2.46.
I y
I 300 N
I
I N
I
I 200N
Flguur 2.46
I
I 104
I
I
I
I
I
I
I Figuur 2.4'7
I
I y
30.-
P
I IfP
/
I •
I f
I Figuur 2.48
I
I y
I
I
I
•
I Figuur 2.49 I
I
I
I 105
i
I
I
I 2.11 EWEWIG VAN STARRE
LIGGAME
2.11 EQUILIBRIUM OF A RIGID
BODY
I F =
n
LFl=O
I
1=1 (2.18)
n
Mp = LSlXFl=O
1=1
I
I y
I ,
I F'"
o
I Figuur 2.50
I 106
I
I
I identies geiyk aan nuJ, terwyl hulle momente om enige
punt in die vlak slegs z-komp,onente sal Die sea
their moments about any point in the plane will have
only % components. The six scalar equations in '(2.18)
skalaarvergeiykings in (2.18) verminder dus na drie: are thus reduced to three:
I n n
F. = LF F. = LF•• =0
I
o' =0
1=1
n
.=1 (2.19)
Mp= LM.,=O
I
i=1
In (2.19) is P enige punt in die vlak, F., en F., is In (2.19), P is any point In the plane, F., and
I moment 'n anti-kloksgewyse (kloksgewyse) sin het. moment has an anti-clockwise (clockwise) sense.
Voorbeelde Examples
I Ons sal deurgaans die volgende feit as gegee aanvaar: We shall accept the following fact as a given through-
Die gewig van 'n simmetrlese, uniforme iiggaam gryp out: the weight of a symmetrical, uniform body acts at
I
I
I ,,
I
I Figuur 2.51
x
I
I 107
I
I
I Op/ossing: Die kragte wat op die staaf inwerk (Flguur
2.51) is sy gewig W (wat aangryp by BY simmetriepunt
Solution: The forces acting on the rod (Figure 2.51) are
its weight W (which acts at its point of symmetry B)
B) en die reaksiekragte N en R; omdat geen wry- and the reaction forces N and R. Since there is no fric-
I Mp = 0: N(-!!-) - W(8osina)
sma
= 0 (c)
I W
N=-
sina '
I
W -8Wosina=0
I Dan volg onmiddelik dat
sm a
I sin a = !; a=30·.
2
I Die vergelykings (b) en (a) kan vervolgens gebruik word Equations (b) and (a) can now be used to calculate N
om N en R te vind. and R.
I V2.11.2 'n Uniforme leer rus met sy punte V2.11.2 A uniform ladder rests with its ends respec-
Ilk op 'n ruwe vloer (wrywingskoliffisiiint 1') en 'n gladde tively on a rough floor (friction coefficient 1') and a
I muur. Vind die hellingshoek van die leer as dit net op
die punt is om te gly.
smooth wall. Find the slope angle of the ladder if it
is just about to start sliding.
I
I 108
I
I
I
y
I
I
I
I N
x
I Flguur 2.52
I F. = 0: R- p.N = 0 (a)
I F.
MA
= 0:
= '0 :
N- W
=
0
0
(b)
(c)
I N=W (d)
R=p.W
and (d) can be substituted into (a):
(e)
I Wa cos a - 2p.Wasina = 0,
I waarna ons kan oplos vir a: after which we can solve for a:
= -2p.1
I
tan a
I 109
I
I
I V2.11.3 'n Bol, straai a en gewig W, rus op 'n gladde
vla.k wat 'n hoek van 60· met die horisontaai maak.
'n Toutjie van lengte a waarvan die een punt san die
V2.11.3 A sphere, beam a and weight W, rests on a
smooth surface that forms an angle of 60· with the hor-
izontal. A rope of length a, the one point of which is
I Oplo ••ing: Die drie kragte wat op die bol inwerk, word Solution: The three forces being exerted on the sphere
getoon in Flguur 2.53. Die gewig W gryp aan by are shown in Figure 2.53. Weight W acts at the point
I die simmetrie-punt 0 van die bol, en ult e1ementere
meetkunde weet ons dat die normale rea.ksiekrag N se
of symmetry 0 of the sphere, and we know from ele-
mentary geometry that the line of action of the nor-
werklyn ook deur 0 gaan. Van die laaste ewewigsvoor- mal reaction force N also passes through O. It follows
I £>=30· .
I Die grootte van die toukrag word direk ult die eerete
voorwaarde in (2.18) verkry:
We obtain the magnitude of the force in the rope directly
from the first condition in (2.18):
I Dan volg
F. =0: Teas£> - Wsin60· = 0
I T=W.
I
I 110
I
I
I V2.11.4 Die uniforme betonbalk (gewig 2.5 x loa N)
getoon in Figuur 2.54 word stadlg laat sak met behulp
V2.11.4 The uniform concrete beam (weight 2.5 x
lOG N) shown in Figure 2.54 is lowered slowly with the
van twee kabels, elk met 'n breekkrag van 5 X lOG N. help of two cables, each of which can yield a maximum
I (a) Sal die kabels hou, en Indien nie, watter oon sal oorste
breek?
tensile force of 5 X lOG N.
(a) Will the cables resist the weight, and if not, which
one will break first?
(b) Indien 'n kabel brook, op watter stadium sal dit (b) If a cable breaks, at which stage will this happen?
I gebeur?
(Gegee: AB = 6 m, AC = 6 m, CE = 2 m) (Given: AB = 6 m, AC = 6 m, CE = 2 m).
I E
I
I
I
I
I Figuur 2.54
I
F. = 0: To - T, cos £ = 0 (i)
I MA = 0: T, (3asin!) - W(2acos9) = 0 (il)
I - 2Wacos9 = 0
I
I 111
I
I
I Vervolgens ste! ons vas of hierdie verge!yking opgelos
kan word vir (J. Eerstens skryf ons die hele vergelyking
We then establish whether or not this equation can be
solved for (J. We first write the whole equation in terms
. terme van 1i'
In 6 oq.
I 3sin - (1- = 0
2 2
I Ons verkry dus 'n kwadratiese verge!yking in sin !, We then obtain a quadratic equation in sin;,
I + 3 sin -1 = 0,
I • (J _
Sln2'- -3±4 v'I7 -
_ 0. 281 6flor -1.781.
I t
Aangesien Isin I :5 1 is die tweede oplossing nie ge!dig
nie. Die eerate oplossing bepaal egter die waarde van
£
Since Isin I :5 1 the second solution is not valid. How-
ever, the first solution determines the value of (J for
(J waarvoor kabe! BC sal breek. Ons kan nou die hele which cable BC will break. We can now answer the
I vraag beantwoord:
(a) Die kabel BC sal eerste breek, en wel vir
whole question:
(a) Cable BC will break first, for
(b) (J = 32.61°. =
(b) (J 32.61°.
I Probleme Problems
I van die sfeer, toon dan san dat dit 'n hoek van 2), met
die horisontaal maak waar ), die wrywingshoek by albei
die eindpunte is.
the sphere, show that it forms an angle of 2), with the
horizontal, where ), is the angle of friction at both end
points.
I 112
I
I
I P2.11.& 'n Uniforme balk rus met een end op 'n ruwe
horisontale vlak, wrywingskoeffisient 1', en die ander end
2.11.5 A uniform rod rests with one end on a rough
horizontal surface, friction coefllcient /J, and the other
word deur 'n krag wat loodreg op die balk werk, onder- end is supported by a force that is exerted perpendicu-
P2.11.6 'n Uniforme leer rus met een end op 'n ho-
can you deduce for the case /J = 2?
I punt is om te gly.
I punt aan die muur vas is. 'n Man met gewig 9W k1im
versigtig teen die leer ult, maar die tou breek wanneer
hy die middelste sport van die leer bereik. Wat is die
end to the wall. A man weighing 9 W climbs up the
ladder carefully, but the rope breaks when he reaches
the middle rung of the ladder. What is the maximum
tou se breekkrag? tensile force that can be supplied by the rope?
I P2.11.10 Die hoepel in Figuur 2.55, gewig W en
deursnit 4a, word in ewewig gehou deur twee g1adde
P2.11.10 The hoop in Figure 2.55, weight W and di-
ameter 4a, is held in equilibrium by two smooth nails
P2,.11.11 Die uniforme staaf AB In Figuur 2,56 le in P2.11.11 The uniform rod AB in Figure 2.56 lies in
I 'n vert\kale vlak met sy endpunte teen die gladde opper-
v1aktes AC en BC. Vind die hoek 9 vir ewewig indien
(a) Q = 30·,
a vertical plane with its end point against the smooth
surfaces AC and BC. Calculate the angle 9 for equilib-
rium if
I (b) Q = 40· en
(c) Q = 60·.
(a) Q = 30·'
(b) Q = 40· and
(c) Q = 60·.
I 113
I
I
I
I
I
I Figuur 2.55
I
I A
-..
I " B :,'i
I C ,r
a
I Figuur 2.56
I
kabel AB wat vasgemaak is aan die rniddelpunt van to the centre point of the topmost edge of the door and
die boonste rand van die deur en deur twee stelle wry- by two sets of frictionless rollers at A and B. Each set
wlngslose rollers by by A en B. Elke atel bestaan ult consists of two rollers on opposite sides of the door. The
twee rollers aan weerskante van die deur. Die rollers A rollers A are free to move in horizontal grooves and the
I is vry om In honsontale kanale te beweeg en die rollers rollers B move In vertical grooves. If the door is held
I
E D
I O.Sm
I 2.4 m
I
I
Flguur 2.57
I 114
I
I
I B beweeg in vertlkale kanale. As die deur In die poslsie
gehou word waarvoor BD = 1.2 m, bepaal
a position where BD = 1.2 m, calculate:
(a) the tension in cable AE and
(a) die spanning in die kabel AE en (b) the reaction on each of the four rollers.
P2.1l.1S 'n Verkeerslig kan ondersteun word op drie P2.1l.13 A traffic Ught can be supported In three ways,
wyses soos getoon In Figuur 2.58; in die geval (c) word as shown in Figure 2.58. In the case of (c), the tension in
I die spanning in kabel BC gemeet as 1950 N. Bepaal die
reaksles by A vir elk van die drie geval!e.
cable BC Is measured as 1950 N. Calculate the reactions
at A for each of the three cases.
I 2.1 m 2.1 m
I N
811==_'
N
I 4000N
I
I
I (a) (b)
Figuur 2.58
(c)
I P2.11.14 Terwyl die enjin van die vliegtulg in Figuur 2.11.14 While the engine of the aircraft in Figure 2.59
2.59 loop, word die vertikale reaksie wat die grond op is running, the vertical reaction that the ground exerts
I
I
\
I A
fo---2m
B
I Flguur 2.59
I 115
I
I
I P2.11.15 Bereken die gl'ootte en rigtlng (J van die
beenkrag FB en die grootte van die splerkrag T wat
P2.11.15 Calculate the magnitude and direction (J of
the bone force F B and the magnitude of the muscle force
nodlg is om die bal, gewlg 100 N, In ewewig te hou T required to maintain a ball of weight 100 N (Figure
I (Figuur 2.60). Die bal se gewlg gl'YP aan by G. 2.60) in equilibrium. The weight of the ball acts at G.
I
I
I
I
I Figuur 2.60
I Is.
I
I
I
I
I
I Figuur 2.61
I
I
I
B
I
I
I
I
I
I Figuur 2.62
I
In die algemenoa geval waar kragte in willekeurige rig- Generally, if forces are directed in arbitrary directions,
tings gerig is, moet die volledige ste! voorwaardes in the complete set of conditions in (2.18) must be en-
(2.18) afgedwlng word. Dit impliseer dat al die 81 en FI forced. This implies that all the 81 and F I must be
in komponentvtlrm geskryf moet word en dat die al die written in component form and that al the components
I komponente van die twee vektorvergelykings dan aan
nul gelyk geatel moet word.
of the two vector equations must be set equal to zero.
I Voorbeelde Examples
V2.11.5 Die moor E (gewig W) in Figuur 2.63 word on- V2.11.5 Sphere E (weight W) in Figure 2.63 is-sup-
I dersteun deur 'n mas wat rus op 'n bal-en-potjie skarnier
en wat ondersteun word deur die kabe!s AB en AC. Die
gewlgte van mas en kabe!s is weglaatbaar klein in
ported by a mass that rests on a ball-and-socket joint
and is supported by cables AB and AC. The weight of
the mass and the cables is negligible in comparison with
Oplo8sing: Die eerste ewewlgsvoorwaarde in (2.18) sien Solution: The first condition of equilibrium in (2.18) is
I in hierdie geval BOOS volg daaruit:
Tl+ T.+ R + W =O
as follows in this case:
(a)
I In (a) is W 'n krag met bekende grootte en rigting: In (a) W is a force, the magnitude and direction of
which are known:
I W=W(-z)
I 117
I
I
I z
I A
I
I
7. O.sm
I 10m
I 4m
7
I
0.5 m
I
I x
I Figuur 2.63
(c)
I Die krag T 1 in !tabel AC se grootte Tl is onbekend maar The magnitude Tl offorce T 1 in cable AC is unknown,
sy rigting is we! bekend; dit is naamUk dieseJfde as die but its direction is known, i.e. It is the same as that of
I van die lynstuk F. Ona kan dUB skryf dat line segment F. Therefore, we can write that
I
I Vir A(O, O,10} en C( -4,
102 en IFI =!
O} volg F
v' 465, en ons het
= -4% - For A(O,a,la} and C(-4, -!,O} it follows that AV =
=
-4% - !" ... 102 and IAVI !v'465, and we have
I Soortgelyk het ona vir die krag in !tabel AB Similarly, we have the following for the force in cable
AB that
I
I 118
I
1
-t£ - =
1 Vir A(O,O, 10) en B(-f, -!,O) voIg AB =
10.. en IFI = iv' 426, en dus
For A(O, 0, 10) and B(-i,-!,O) It follows that AB
- i£ - ;0 - 10.. and IFI = iv' 426, and therefore
1 T. = ....!!...(-£ -
v'426
50 - 20.. ) (e)
1
1 Aangesien elke komponent van die vektor aan die
lInkerkant van bostaande vergeiyldng nul moet wees, het
Since each component of the vector on the left hand side
of the above equation must be zero, we have the three
ons die drie skalaarvergelyklngs scalar equations
I
I- (f)
(g)
I (h)
I in die vyf onbekendes R., R", R .. Tl en To- Die ander in the five unknowns R., R", R .. Tl and T.. The other
twee verge!yldngs wat nodlg is om die probIeem op te two equations required to solve this problem are ob-
1 los, word verkry uit die tweede eis In (2.18): tained from the second condition In (2.18):
MD=O
I D word hier as 'n verwyslngspunt gekies omdat R nie 'n D is chosen as a reference point because R does not
have a moment about it. The three unknowns R., R"
I moment daarom het nie; die drie onbekendes R., R. en
R. sal dus nie In hierdle ewewigsvergeIyking voorkom
nie. Ons bereken nou die totale moment om D:
and R. will therefore not occur found in this equation of
equilibrium. We now calculate the total moment about
D:
1
1 = 10.. x .2L(-8£ -0 - 20.. ) + 10.. x .2L(_£ -
v'465 v'426
50 - 20 ..)
I
I
I 119
1
I
I Aangesien al die komponente van MD nul moet wees,
verkry ona die twee skalaa.rvergelykings wat benodig
word om die oplOBBing te verkry:
Since all the components of MD must be zero, we obtain
the two scalar equations required to obtain the. solution:
I 50T.
(i)
+ v'426 = 2
I lOT.
ff26
= 2W (j)
I Tt =
v'465
52
W = 0.4l5W
I T. =
3v'426
65
W = 0.953W,
I
I Die grootte van die reaksiekrag is dus R = 2.330W en The magnitude of the reaction force is therefore R =
dit is 'n drukkrag. 2.330W, and is a compressive force.
I Vraag: Hoekom is daar slegs vyf onbekendes in hierdie
probleem?
Question: Why are there only five unknowns in this
problem?
I Probleme Problems
I 120
I
I
I y
8.4 kN
rr
c
I B
I !Om
7m D
I %
I 6m
:
I Figuur 2.64
I
I
I
I
I
Figuur 2.65
I
I y
I
I .A/
c
1 G 0,75 m
0.75 m
/B
%
I
\.25 m. D
Jm
z 5kN
I Figuur 2.66
I 121
I
I
I 2.12 STATIESE BEPAALBAARHEID
IN TWEE DIMENSIES
2.12 STATIC DETERMINACY IN TWO
DIMENSIONS
Laat die kragte wat op 'n liggaam Inwerk, 800sln §2.11.2 Let the forces acting on a body, as in §2.11.2, lie in the
I in die XY-vlak le. Die ewewigsvoorwaardes word dan
deur (2.19) geatel:
XY p1a.ne. The conditions of equilibrium are then set
by (2.19):
I Mp=O (2.20)
Aangesien (2.20) beataan uit drie skslaarvergelykings, Since (2.20) consists of three scalar equations, it can be
I ka.n dlt gebruik word om vir drie en slegs drle onbek-
endes op te los. Omdat 'n twee-dlmenslonele liggaam In
used to solve for three and only three unknown ele-
ments. Because a two-dimensional body In a plane has
'n vial< drie vryheidsgrade het (m.a.w. daar is drie en three degrees of freedom (I.e. three and only three coor-
I
Iykings bied egter nie noodwendlg al die Inligting wat of equilibrium do not necessarily supply all the Infor-
nodlg is om al die onbekende kragte te vind wat ult- mation required to find all the unknown forces that are
geoefen word op 'n liggaam in ewewlg nie. Die beperk- exerted on a body in equilibrium. The constraints (of
Ings (van beweging) op 'n liggaam bepaal naamlik of dlt movement) on a body namely determine whether this is
I F. = 0: p.+S = 0; p. = -S
MA = 0: Qb-Sc-Ra = 0; Q = f(cS + aR)
In hlerdie geval se ons die Iiggaam is volledig begrens In thls case, we say that the body is completely con-
I en die reaksiekragte is staties bepaaIbaar. strained and the reaction forces are staticaIly deter-
minate.
In Figuur 2.67(b) word 'n Iiggaam getoon wat beide by Figure 2.67(b) depicts a body that is attached at both
I A en B aan vaste ateunpunte bevestlg is. Daar is vier
onbekendes p., p., Q. en Q. en (2.20) dus bied nie 'n
A and B to fixed points. There are four unknowns
p., p., Q. and Q. and (2.20) does not offer a full
volledige oplossing van die probleem nie: solution to the problem:
I
bQ. - Sc - Ra . = 0;
I MA
F.
F.
= 0:
= 0:
= 0:
P,,+QJI-R
p.+Q. +S
=
=
Dj
0;
Q. =
p.
p.
=
+
HcS+aR)
R - Q. = t[(b - a)R - cS]
Q. =-S
I
I 122
I
I
I
I
I
I p.
p.
6
q.
I
11
(a) (b)
I i>X
l.
I
I
(c) (d)
I Figuur 2.67
I onbepaalbaar.
Die voorwerp in Figuur 2.67(c) rus op twee gladde The body in Figure 2.67(c) rests on two smooth rollers
rollers, sodat daar slegs die twee onbekendes P en Q so that there are only two unknowns in the problem.
I in die probleem is. Vergelyking (2.20) lewer dan die
volgende:
Equation (2.20) yields the following:
I MA = 0: Qb - Ra - Sc = 0; Q = f(cS + aR)
= 0: P+Q-R = P = S - Q = t[(b - a)R - cS]
I F. 0;
F. = 0: Slegs as/only if S = 0
Hoewel dit nodig is om drie reaksiekomponente te he Although it is necessary to have three reaction compo-
I vir ewewig, is die bestaan van drie sulke komponente
nie voldoende nie, soos blyk uit Figuur 2.67(d). Daar
nents for equilibrium, the existence of three such com-
ponents is not sufficient, as is apparent from Figure
is wel die drie reaksies P, Q en T wat inwerk op die 2.67(d). Though three reactions P, Q and T are exerted
=
I liggaam, maar weereens kan die verelste F. = 0 nie
bevredlg word tensy S = 0 nie. In hierdie geval is die
on the body the requirement F. 0 cannot be satisfied
uuiesB S = O. In this case, the body is improperly
I 123
I
I
I liggaam onvoldoende begrens en is die reaksiekragte
weereens staties onbepaalbaar.
constrained and the reaction forces are statlcally in-
determinate.
I Probleme
P2.12.1 Nege Identlese reghoeklge plate, almal met
Problems
P2.12.1 Nine identical right-angled plates, with wieght
I baar is en
(c) of ewewig behou word in die getoonde posisie.
determinate and
(c) equilibrium is maintained in the shown position.
I
I
(i) (iI) (iii)
I
I (iv) (v) (vi)
I
I (vii) (viii) (ix)
I Figuur 2.68
I 124
I
I
I
I
I Flguur 2.69
I
I
I
lV\. 5
Figuur 2.70
I -3) =n+3.
m=6+2 ( n
-2-
I Daar ka.n dus opgei08 word vir die kragte in die n st&oge Therefore, we can solve for the forces In the n members
sowel &8 die drle onbekende kragkomponente wat die &8 well &8 the three unknown components of force, which
I tiseer:
(1) Beha.ndei eers die ewewig van die hele struktuur. (1) Firstly, treat the equilibrium of the whole struc-
ture.
(2) Beskou dan telkens 'n knooppunt waarop twee (2) Then iteratively consider a joint on which two un-
I . onbekende kragkomponente inwerk. known components of force are exerted .
Ons s&! in die vervolg &lie kragte in etange ten aan- We will Initially consider &11 forces in rods &8 com-
I 125
I
I
I Oos U1ustreer die prosedure san die hand van 'n voor-
beeld.
We illustrate the procedure on the basis of an example.
I Voorbeelde Examples
V2.13.1 In Flguur 2.71 word 'n raamwerk getoon wat V2.13.1 Figure 2.71 depicts a truss supported at A and
I
I
I 50.
I
I
Figuur 2.71
I Oplossing: Ons dui voortsan bv. die krag in stang AE Solution: We will indicate the force In rod AE as FAE
san as FAE (6f FEA) en beskou dlt ten aanvang as 'n (or FEA) and consider it initially as a compressive force.
I drukkrag.
(a) aDS beskou eersteDS die ewewig van die struktuur as (a) Firstly, we consider the equilibrium of the structure
I geheel: as a whole:
F. = 0: Q+R-SW = 0; Q = SW-R=¥-W
I F. = 0: P = 0
F.
=
= 0:
0: R- FABsin,8 = 0;
I 126
I
I
I Waar ons nou in verdere berekenlnge vir FAE benodig,
kan ons een van twee werkswyses volg: ons kan FAE 88 'n
trekkrag beskou (en dlt so op Figuur 2.71 aandui) 6f ons
Where we now need FAE for further calculations we can
follow either of two methods: we can regard FAE 88 a
tensile force (and indicate this on Figure 2.71) or we can
regard FAE 88 a compressive force (88 in Figure 2.71)
I kanFAE beskou 88 'n drukkrag (soos in Flguur 2.71) met
'n negatlewe drukkomponent. In hierdie aantekenlnge
sal die tweede alternatlef deurgaans gevolg word.
with a negative compresslve component. In these notes,
we shall follow the second alternative throughout.
I FEO+FBocosa-'FDo =0;
FDO = -NW + J,s -TS
I = -MW
(g) Die ewewlg van knooppunt D kan 88 kontrole gebruik (g) The equilibrium of joint D can be used 88 a check:
I word:
F. = P+FOD +FDCCOSt/ = 0+ + Hm = 0
I F. = '
I Probleme Problems
Gebruik die knooppuntmetode om die kragte P2.13.1 Use the method of joints to calcuiate the forces
I
I 127
I
I
I
I 2 kN 2kN
I J J
I
... .3 In -l- .3 111
I (a)
I
I lOO :'.J :'.J -tOO N ·lOO :'.J ·100 N
I cl
B C D E
ta
I G H I
U
I 'La-La I a-LaJ
I (b)
I 5kN
I
I
I
I (c)
I Figuur 2.72
I 128
I
I
I 2.13.2 Snitmetode 2.13.2 Method of Sections
Aangesien elke onderdeel van 'n struktuur in ewewig Since each part of a structure is in equilibrium, such
I Voorbeelde Examples
V2.1S.2 Bereken die krag in stang BC van die raam- V2.13.2 Calculate the force in rod BC of the truss in
I werk in V2.13.1. V2.13.1.
I
I
,f
____-<Mc.
L X
,
I
"
I
44 I
,I
I R
,0. I
"a.
E
: pI
I
1'1',,1"" '
J.W
Flguur 2.73
I Oplossing: Soos in V2.13.1 bereken ons eers die ek- Solution: As in V2.13.1, we first calculate the external
steme reakaiekrsgte. Vervolgens word die liggaam ABE reaction forces. Then we isolate body ABE by means
I d.m.v. snit PP' geisoleer. ABE Iran dao beskou
word as 'n starre liggaam wat in ewewig gebou word
of section PP'. ABE can then be regarded "as a rigid
body that is maintained in equilibrium by forces W, .
deur krllgte 2W, FEG, FBG en FBo. Aangesien 2W, FEG, FBG and FBo. Since three of these forces
I is:
9 33
+ 2W(6a) - 4W(9a) =
I MG=O: FBo(4a) 0; FBo= -W -DS
16
I
I
I 129
I
I
I V2.1S.S Bereken FOH vir die raamwerk in Flguur 2.74. V2.1S.S Calculate FOH for the truss in Figure 2.74.
I IS
I G
I E
I
I a. L y;
B C.
I A
c.. 0-
:s' c...
j)
w IN W
I Flguur 2.74
I
-Foo -2W=0; Foo = -2J2W -TS
I
Probleme Problems
I Gebrulk in al die volgende probleme die snitmetode om Use the method of sections in all the folIowing problems
elke gevraagde krag direk te bereken. to calculate each required force directly.
I
15kN A B 5kN
•
I 3m
15kN j:
I .
3.m
I 3m
I
I
I Flguur 2.75
I 130
I
I
I P2.13.3 Bereken die kragte in stange DF, CD en CE
van die raamWllrk in Figuur 2.76.
P2.13.3 Calculate the forces in members DF, CD and
CE of the truss in Figure 2.76.
I
I 30 kN 20 kN
I A B
I Ilml
I
I
I Figuur 2.76
P2.13.4 Bereken die krag in stang GJ van die raamw- 2.13.4 Calculate the force in member GJ ofthe truss
I A 15kN
I -+
I.
2m
-+
B
I 2m
--a
I 2m
I
I
Figuur 2.77
I
I
I
I
I 131
I
I
I HOOFSTUK 3 CHAPTER 3
I KINEMATIKA VAN 'N
PUNTDEELTJIE
KINEMATICS OF A PARTICLE
In hierdie hoofstuk sal ons ons beperk tot die beweging In this chapter, we shall limit ourselves to the motion
van puntdeeltjles. Hierdie beperking is nie bale ernstig of particles. This restriction Is not very serious - if we
I nie - as ons by. die vlug van 'n vliegtuig beskou is die
afmetings van die vliegtuig ignoreerbaar in vergelyking
consider the flight of an aircraft, the dimensions of the
aircraft are negligible in comparison with the radius of
met die krommingstraal van sy baan. curvature of its path
I
3.2 BAANVERGELYKING 3.2 PATH EQUATION
I
I
I fU)
I y
I Figuur 3.1
I d.w.s.
r = r(t) , (3.1)
I
I 132
I
I
I waar t die tyd is. Indien die funksionele verband in
(3.1) bekend is, is die baan waarin die deeltjie beweeg
where t is time. 1£ the functional relation in (3.1) is
known, the path in which the particle moves is also
bekend; die posisie daarvan kan vir elke waarde van t known. We can calculate its position for each value of
I Voorbeelde Examples
V3.2.1 Ons beskou as voorbeeld die baanvergelyking V3.2.1 As an example we consider the path equation
I 11 = z' - 1; z = 0 (3.3)
I 'f
I
I
o
I ri.)
1'(' )
x
-I
I Figuur 3.2
I
3.3 SNE;LHEID 3.3 VELOCITY
I 3.3.1 Gemiddelde Snelheid 3.3.1 Average Velocity
In Figuur 3.3 word 'n deeltjie getoon in baan r(t). Oor Figure 3.3 depicts a particle in path r(t). In the course
I 'n tydverloop sal die posisievektor van die deeltjie
verander met 'n hoeveelheid waar
of time the position vector of the particle will change
by a quantity where
Die gemiddelde tempo waarteen die deeltjie verplaas The average rate at which the particle is dispiaced in
I word oar word die gemiddelde snelheid van die
deeltjie tussen Pi en P, genoem:
is called the average velocity of the particle between
P, and P,:
I 133
I
I
I 6.r
Vg:=- (3.5)
I 6.t
I Po
I
I
I y
x
I Figuur 3.3
I Voorbeelde Example
V3.3.1 Ons beskou weer die baanvergelyking (3.2) en V3.3.1 We consider the path equation (3.2) again and
I bereken aan die hand van Figuur 3.4 Vg in die omgewing
van t. Van (3.4) en (3.5) volg da,t
calculate Vg in the vicinity of t on the basis of Figure
3.4. It follows from (3.4) and (3.5) that:
I en dus
= 6.tx + [2t6.t + (6.t)2]O
and hence
I y
I
I
o
I x
I
Figuur 3.4
I 134
I
I
I 3.3.2 Oombliklike Snelheid 3.3.2 Instantaneous Velocity
'n K1aarblyklike beperking in die definisle (3.5) van die An apparent restriction in definition (3.5) of the aver-
I v=limvg
At-+O
, (3.7)
I Van (3.5) volg nou vir definisie (3.7): It now follows from (3.5) for definition (3.7) that:
I v = lim := dr .
dt
(3.8)
I Daar word na :
torfunksie r(t}.
verwys as die afgeleide van die vek- We refer to :
r(t}.
as the derivative of the vector function
I Voorbeeld Example
VS.S.2 In V3.3.l volg van (3.6) dat VS.S.2 It follows from (3.6) in V3.3.l that
I v = At-+D
lim [f + (2t + = f + 2tli .
I Ona sal voortaan aanvaar dat die limiet in (3.7) in alle
fisiese gevalle bestaan. (Indien dit vir 'n gegewe waarde
We shall henceforth accept that the limit in (3.7) exists
in all physical cases. (If it were not to exist for a given
van t nie sou bestaan nie, sou dit onfisiese effekte toelaat value of t, it would allow non-physical effects, such as
I soos die verdwyning van 'n deeltjie.) the disappearance of a particle.)
I
in Figuur 3.5. in Figure 3.5. .
I 135
I
I
I
I o
I
I
I Figuur 3.5
I v = tJT 1 (3.9)
I tJ =
.
Ivl = .!l.t->o
hm - = lim -
.
.!l.t->o
= -,
d.
dt
(3.10)
I 3.4.2 Afgeleide van Som van Vektor- 3.4.2 Derivative of the Sum of Vector
funksies Functions
I Deur die eienskappe van die limiet te gebruik vind ons
vir die Bom van die twee vektorfunksies r(t) en s{t},
By using tbe properties of the limit, we find for the sum
of the two vector functions r(t) and s(t) tbat
I 136
I
I
I
d . k\(r + s)
I dt(r+s) = Ilm -'-.,....,.....!.
", ... 0 k\t
I =
lim [r(t + k\t) + set + k\t)]- [r(t) + set)]
" .... 0 k\t
I =
lim r(t + k\t) - r(t) + lim set + k\t) - set)
", ... 0 k\t ",...0 k\t
I
I 3.4.3 Afgeleide van Produk van Skalaar-
en Vektorfunksies
3.4.3 Derivative of the Product of Scalar
and Vector functions
Vir die produk van die skalaarfunksie J(t) en die vek- It follows for the product of a scalar function J(t) and
I torfunksie r(t) volg a vector function r(t) that:
I d
dt (lr) =
lim J(t + k\t)r(t + k\t) - J(t)r(t)
" .... 0 k\t
I =
lim [/(t + k\t)r(t + k\t) -/(t)r(t + k\t) + I(t)r(t + k\t) -/(t)r(t)]
", ...0 k\t k\t
I = lim I(t + k\t) -/(t) lim r(t + k\t) + llm I(t) lim r(t + k\t) - r(t)
" ....0 k\t " ....0 " ....0 ", ...0 k\t
I Ons verkry dus 'n reel soortgelyk aa.n die vir die produk Therefore, we obtain a rule simlar to that for the prod-
van twee skalaarfunksies: uct of two scalar functions:
I d d,f dr
-(lr) = -r+ 1- (3.13)
dt dt dt
I Van (3.12) en (3.13) volg It follows from (3.12) and (3.13) that:
I
I
I 137
I
I
I Aangesien :t, g, z tydkonBtante vektore is, volg van
(3.8) dat : = 0 ens., en ons Blen dat indien ons 'n vek-
Since:t, g, and z are time-constant vectors, it follows
d:t
from (3.8) that dt = 0 etc., and we see that if we have
tor in Cartesiese komponentvorm het, word die funksie a vector in Cartesian component form, the components
I se koml>onente afsonderlik gedifferensieer: of the function are differentiated individually:
I c/r
dt
dr. _ dr. _ dr••
- = -:1:+ - I I + - Z
dt dt dt
(3.14)
I d
-(r. &)
dt
I
I
I
I Van (3,14) volg dan 'n reel soortgelyk aan die vir die
produk van twee skalaarfunksies:
A rule similar to that for the product of two scalar func-
tions then follows from (3.14):
I d c/r
-(r· B) = - . s + r· -
dt dt dt
ds
(3.15)
I
I dr. dB. dr. dB.).
= ( - B . +rll - - - 8 J1 -r.- x
I dt dt dt dt
I
I 138
I
I
I Ons herrangskik die terme: We rearrange the terms:
I
I
I
I
I Met behulp VQn (1.50) en (3.14) verkry ons weereens With the use of (1.50) and (3.14), we obtain a rule sim-
'n reeI soortgelyk aan die vir die produk van twee ilar to that for the product of two scalar functions, but
I d
-(r X
dr
s) = - X s +r
ds
X - (3.16)
dt dt dt
I
I
I
I Die vir vektorfunksies sien dus daaruit net
soos die vir ska.laarfunksies:
Therefore, the chain rule for vector functions is the same
as that for scalar functions:
I dr dr du
dt = du dt
(3.17)
I
I
I 139
I
I
I 3.4.8 Notasie 3.4.8 Notation
Ons het totdusver die Leibnitz-hotasie : gebruik om We have so far used the Lelbnitz notation': to in-
I v=-=r
dt
dr .
(3.18)
I In hierdle notasie sien (3.15) SOos volg daaruit: In this notation, (3.15) would be indicated as follows:
I -d (r'B )
dt
'
=r·s+r·s.
I Voorbeeld Example
V3.4.1 As 'n toepassing van (3.14) beskou ons die baan V3.4.1 As an application of (3.14), we consider the path
r = tz + (t' - 1}0 ;
I v = dr = dtdt z+ dt _ l}y =z + 2ty
dt
I Hierdie resultaat is natuurlik dleselfde soos die een wat This result obviously is the same as the one obtained in
in V3.3.2 verkry is ult definisie. V3.3.2 from definition.
I
I 3.5 VERSNELLING
3.5.1 Definisie
3.5 ACCELERATION
3.5.1 Definition
t1v
I a,:= t1t (3.19)
I 140
I
I
I
I
I
I
I
I y
x
I Figuur 3.6
I •
a:= lim a = lim -
.0.1-+0'
• /:;.V
.0.1-+0 /:;.t
dv
= -
dt
(3.20)
I 3.5.2 Notasie
Ons kan die versnelling op verskillende wyses skryf
3.5.2 Notation
We can denote acceleration in various ways with the
m.b. v. die notasie tot ona beskikking: help of the notation at our disposal:
I
(3.21)
I
3.5.3 Dimensies 3.5.3 Dimensions
I Van definisie (3.20) volg dat versnelling in SI-eenhede It follows from definition (3.2) that acceleration is given
aangegee word in m s-·. in m s-' in SI units.
I Voorbeeld Example
v= Z + 2tli
I M.b.v. (3.14) vind ons dan die versnelling: With the use of (3.14), we calculate the acceleration:
I a =dv d()_
-=-
dt dt
l x + d(2)-
- ty= 2-y
dt
I 141
I
I
I Die baanvergelyklng (3.2) I. dus die van 'n deeltjie wat
'n konstante versnelling van 2 m .-. in die Y -rlgting
The equation of trajectory (3.2) is therefore that of a
particle that experiences a constant acceleration of 2
ondervind. m s-' in the Y direction.
Die posisievektor word in terme van die reghoekige The position vector is written in terms of the rectangular
I koordinate van die deeitjie geskryf as coordinates of the particle as
r=d+lID+zi . (3.22)
I Omdat die Carteslese eenheidsvektore per definisie tyd- Since the Cartesian unit vectors are time constant by
a =xx + vg + zz (3.24)
I
I
I
... "
I
I A
@
Y
"
I Figuur 3.7
I tJz=z
oz=%
v,,=iJ
Il,,=ii
tJ ..
a..
= .i
=z
(3.25)
(3.26)
I 142
I
I
I Voorbeelde Examples
VS.6.l Die kromlynige beweging van 'n deeltjie word VS.6.l The curvilinear movement of a particle is given
I gegee deur z = 3t' , 11 = 4t + 2 en z = 6t" - 8, waar die
Z-, 11- en z-koordinate in meters gegee word en die tyd
in sekondes. Bereken die grootte en rigting en rigting
by z = 3t', 11 = 4t + 2 and z = 6t 3 - 8, where the z, 11
and z coordinates are given in metres and the time in
seconds. Calculate the magnitude and direction of both
Oploaaing: Die posisievektor van die deeltjie word op Solution: The position vector of the particle at time t
I tydstip t gegee deur
r = 3t'x + (4t + 2)i/ + (6t 3 -
is given by:
8)£ .
I Van definisies (3.8) en (3.20) volg dan It follows from definitions (3.8) and (3.20) that
I v=: =6tx+40+18t'"
en and
I dv 6'z+ 36'
a=dt= tz.
I v
a
= (12x + 4y + 36£) ms- 1
= (6x + 18£) m s-,
I Ons gebruik dan die resultate (1.1) om vas te stel dat We then use result (1.1) to establish that v is a vector
v 'n vektor is met grootte tI = 4v'9I m S-1 wat respek- with magnitude tI = 4v'9I m S-l, forming angles of er =
tiewelik hoeke van er = 71.67°, fJ = 83.98° en 'Y = 19.36°
I met die X-, Y- en Z-asse maak. Netso vind ons vir a dat
Cl = 6v'IO m s-, en er = 71.57°, fJ = 90° en 'Y = 18.43°.
71.67°, fJ = 83.98° and 'Y = 19.36° with the X -, Y - en Z
axes respectively. Similarly, we find for a that Cl = 6JIO
m s-, and er = 71.57°, fJ = 90° and 'Y = 18.43°.
I Oplosaing: Van definisie (3.20) volg Solution: It follows from definition (3.20) that
I dv =1. 6
a= Tt ' 6t-'1/.
tz+ '-'
I a = {3.2x + m s-'
Ona gebruik dan (1.1) om te vind dat = 5.31 m s-' en We then use (1.1) to find that = 5.31 ms- 2 and er =
I
Cl Cl
er = 52.97°, fJ = 37.03°, 'Y = 90°. 52.97°, fJ = 37.03°, 'Y = 90°.
I 143
I
I
I Probleme Problems
Die argument van trigonometriese funksies word deur- The argument of trigonometric functions is given in ra-
P3.6.1 Vind die sneiheid en versnelling op tydstip t vir P3.6.1 Calculate the velocity and acceleration at time
I e!keen van die volgende twee bane. t for each of the foHowing paths.
I P3.6.2 Die
tydstip t word gegee deur
van 'n bewegende deeltjie op P3.6.2 The position vector of a moving particle at time
t is given by
I r = costx + sinty + tZ .
I (a) Maak 'n skets van die baan van die deeltjie.
(b) Vind die grootte en rigtingskosinusse van die snei-
heid op tydstip t = i s.
(a) Draw a skets of the path of the particle.
(b) Calculate the magnitude and direction cosines of hte
velocity at time t = i s.
I waar die beginsnelheid Vo in die XY-vlak ie en 'n hoek where the initial velocity Vo lies in the XY piane and
o met die X-as maak. . forms an angle 0 with the X axis.
I 1, 5, en 20s.
P3.6.4 Die beweging van 'n deeitjie word gegee deur die
t= 15, and 20s.
V3.6A The movement of a particle is given by the
vergeiykings:J: = e i , 11 = e- i en z = 0 vir sy k05rdinate, equations :J: = e!- , 11 = e - i and z = 0 for its coordinates,
I
I
I 144
I
I
I P3.6.6 'n Deeltjle P is vasgemaak op die omtrek van
'n hoepel met straal R. Die hoepel rol sonder om te glip
P3.6.6 A particle P is attached to the circumference of
a hoop with radius R. The hoop rolls without slipping
op 'n horisontale vlak, en wel so dat die hoepel self deur- on a horizontal plane and remains in the same vertical
I
3.7 VLAKJ;JEWEGING IN TERME VAN 3.7 PLANAR MOTION IN TERMS OF
I POOLKOORDINATE POLAR COORDINATES
y
I
I
I o
Figuur 3.S
I ODS beperk ons in hierdie afdeling tot die beweging In this section, we shall restrict ourselves to the move-
van 'n deeltjie in 'n plat vlak. In 'n groot aantal van ment of a particle in a plane. In many of these cases
r = cosBx + sin8y
It follows from Figure 3.9 that
(3.27)
I
I 145 i
I I
I
I
I
I
I o
I en
Figuur 3.9
and
I db= -
-
dt
db-de= ( -cos e-X-Bm
de dt
. e-)e'
11
I Ons verkry dus die simmetriese verbande Thus, we obtain the symmetrical relations
I di'
-=oe
dt
.-
-
db
dt
= -81'
.
'
(3.29)
r = rr (3.30)
I Die snelheid word verkry deur differensiasie, The velocity is obtained through differentiation,
I dr
v=-=-r+r-,
dt
dr _
dt
di'
dt
I 146
I
I
I en met behulp van (3.28) volg dan and with the help of (3.28), it follows that
v = ff + rOB. (3.31)
I Dos let op dat It I = Ivl = ..;v:v = Jr> + (r9)2 'i' f. We note that It I = Ivl =..;v:v = Jr> + (r9), 'i'r.
I Die versnelling word deur verdere differeosiasie verkry: The acceleration is obtained through further differenti-
ation:
I a= -
dv
dt
df..
= ff+r- +f98+r89 +r8-
dt
..• .dO
dt
I Met behulp van (3.29) volg dan With the help of (3.29), it then follows that:
I Die radiale en transversale kom ponente van die snelheid The radial and transversal components of acceleration
en versnelling is dus therefore are
I v,. = r V9 = r9 (3.33)
I ar = r-rlP
Dit is belangrik om hier op te let dat Or Die gelyk is &an
09 = re + 2f9 (3.34)
I Voorbeelde
VS.T.I As 'n toepassing van die resultate in hierdie
Examples
V3.T.1 As an application of the results in this section,
I afdeling, beskou ODS nou die baie belangrike geval van
'n deeltjie wat 'n slrkelbeweging uitvoer. In hierdie
geval is die radiale koordinaat r' van die deeltjie kon-
we now consider the very important case of a particle in
circular motion. In this case, the radial coordinate r
of the particle is constant, i.e. r = R, where R is the
stant, d.w.s. r = R waar R die straal van die sirkel is
I (Figuur 3.10).
radius of the circle (Figure 3.10).
y
I
I
I
I Figuur 3.10
I 147
I i
I
I (3.35)
I en and
(3.36)
I Ons let op dat ons die u1tdrukking (3.35) vir die snelheid
ook maklik m.b. v. die resultate in §3.3.4 kon verkry het:
We note that we can obtaln expression (3.35)' for the
velocity with the help of the results in §3.3.4: It follows
Van Figuur 3.10 volg dat die booglengte, from Figure 3.10 that the arc length,
I 8=R8 . (3.37)
I
Die spoed word dan m.b.v, (3.10) verkry: The speed is then obtained with the help of (3.10):
ds .
v= -=R8 (3.38)
I dt
Aangesien die snelheid raak1ynig aan die sirkel is, moet Since the velocity is tangential to the circle, it must also
I dit verder loodreg op 'n straal van die sirkel wees en dus
gerig in die rigting van {j (natuurUk vir 8 > 0).
be perpendicular to the radius of the circle and thus
directed in the direction of {j (of course for iJ > 0).
Sover dit die versneUing betref, is dit belangrik om With regard to acceleration, it is important to note that
I daarop te let dat dit altyd 'n negatlewe radiale kom-
ponent het. Beskou in die besonder die geval waar die
deeltjie teen konstante spoed beweeg, se v = "0' Dan,
it always has a negative radial component. Consider
in particular the case in which the particle moves at a
constant speed, say v = I}o. It then follows from (3.38)
I van (3.38):
•
6=- ;
I}o
that
R
I Vergelyking (3.36) word: Equation (3.36) becomes:
I a = 0 - R ( VO)2
R f = R (-f)
I V3.1.2 Die rotasie van die 1 m-lange stang OA in V3.1.2 The rotation of a 1 m rod OA in Figure 3.11 is
I
I
I
I Figuur 3.11
I 148
I
I
I Figuur 3.11 word gedefinieer deur die vergelyking defined by the equation
9 = 0.15t' , (a)
I waar 9 in radiale gegee word en t in sekondes. Blok B where 9 is given in radians and t in seconds. Block B
gly langs die arm op 80 'n manier dat sy afstand vanaf slides along the arm in such a way that its distance from
I o gegee word deur o is given by
r = 1- 0.10t' , (b)
I waar r in meter en t in sekondes gegee word. Vind die where r is given in metres and t in seconds. Calculate
grootte en rigting van beide die snelheid en versnelling the magnitude and direction of both the velocity and
I Van (a) en (b) vind ons verder die eerste en tweede From (a) and (b) we also find the first and second time
tydafgeleides van r en 9: derivatives of r and 9:
I r = 1- 0.10t' 9 =
iJ = 0.30t
0.15t'
" = 0.20t
Ons bereken vervolgens die waardes van hierdie hoeveel- We then calculate the values of these quantities at 9 =91
I hede by 6 = 91 deur t = h daarin te stel: by substituting t = t1:
I "1
i'1
=
=
-0.374 ms- 1
-0.20 m S-2
iJ
91
=
=
0.556 rads- 1
0.30 rad s-'
I
I
I Beide hierdie vektore word voorgestel in Figuur 3.12.
Uit hierdie figuur voig dan
Both vectors are represented in Figure 3.12. It then
follows from this figure that:
I
I
I
I :J e :O'3I.S9 ",S-r
.'
A
A
9
1'.
I '\T, cf,---""":W'
, 6
I 11,
I
Figuur S.12
I Probleme Problems
I (a) Maak 'n skets van die baan en vind dan vir t = 4 s
(b) r, v en R,
(c) r, vena,
(a) Draw a sketch of the path and then for t = 4 s
calculate
(b) r, v and R,
(d) f' en 9, (c) r, 11 and a,
I (e) die radiale en
en
komponente van v en R (d) f' and 9,
(e) the radial and transversal oomponents of v and R,
(f) die hoekspoed 8. and
I
I It
v a
I
I
I Figuur S.13
I 150
I
I
I die radarstel by A. Vind die snelheid van die vuurpyl in
terme van b, 9 en 9.
system at A. Calculate the velocity of the missile in
terms of b, 9 and 9.
P3.7.5 Soos die staaf OA in Figuur 3.15 roteer, beweeg PS.7.5 As the rod OA in Figure 3.15 rotates, pin P
I die pen P langs die parabool BCD. As die vergelyking
van die parabool gegee word deur r = 2b/(1 + COB 9) en
moves along the parabola BCD. If the equation of the
parabola is given by r = 2b/(1 + cos9) and if 9 = /et,
as 9 = kt, bereken die snelheid en versnelling van P vir calculate the velocity and acceleration of P for (a) 9 = 0
I
I
I o
I
I Figuur S.15
I gleuf beweeg teen 'n konstante spoed vo, vind die hoek-
spoed van B om 0 sowel as die radiale komponent tJ r
van B se snelheid (a) vir = O· en (b) vir 90·.
speed vo, calculate the angular speed of B at 0 as well
as the radial. component Vr of B's. velocity (a) for = O·
and (b) for = 90·.
I
I 151
I
I
I
I
I 24() 111m
I L
I c
I Figuur S.16
I
I
I p
I
I Figuur S.17
I
I
I
I
I 152
I
I
I 3.8 TANGENSIALE EN NORMALE
KOMPONENTE
3.8 TANGENTIAL
COMPONENTS
AND NORMAL
I T=-
V
(3.39)
I
I
I
I
I o X
I Figuur 3.18
I Ona sal sien dat die rigtlng loodreg op l' van groot
meetkundige belang is. Met die oog hierop, deflnieer ons
nou aan die hand van Figuur 3.18 die normale eenhei-
We shall see that the dlrectio perpendicular to l' is of
great geometric importance. In view of this, we now
define the normal unit vector /\ on the basis of Figure
'.1._ .1.-"
df = -Sln",z+cos",II="
I d.p (3.42)
I 153
I
I
I Ona sou egter graag net soos In §3.7 die afgeleldes van
f en ii met betrekking tot t wou he. Om dit te doen, Is
However, as In §3. 7, we would prefer to have the derlva-
tl vas f and ii with respect to t. To be able to do
'n baie belangrlke meetkundige Inslg nodig, een wat In this, we need one very important geometric Insight, one
I raak\ynig aan die sirkel by die punt waar die straal die
omtrek van die slrkei sny, Is ii noodwendig gerjg na
M. Indien die boek waardeur f vanaf P na Q roteer
the radius intersects the circumference of the circle, ii Is
of necessity directed towards M. If the angle through
which f rotates from P to Q Is glven by A1/!, the line
aangegee word deur A1/!, sal die lyn wat M met die that connects M with the particle and is perpendicular
I deeltjie verblnd en wat loodreg staan op f, ook deur
A1/! roteer.
to f will also rotate through A1/!.
I M
I
I
I
I Figuur 3.19
I volg dat
A1/! 1
I -AB "'-p'
en OnB maak dan hierdie verband presies deur te eis dat and then we make this relation exact by letting AB -+ 0:
I A. -+ 0:
d.p 1
I ds = P (3.44)
Die tydafgeleides van f en ii word nou verkry deur die The time derivatives of f and ii are now obtained by
I kettingreel soos volg toe te pas: applying the chain rule as follows:
I 154
I
I
I
I df
dt
=
df drfJ dB
drfJ ds dt
df tI. dfl tI •
-=-n -=--T
I
(3.45)
dt p dt p
Dit is inter...sant om te let op die ooreenkoms met It is interesting to note the similarity to (3.29).
I (3.29).
Belde die snelheid en versnelling kan nou omskryf word Both the velocity and acceleration can now be written in
I
V=VT. (3.46)
Ons differeneieer (3.46) om die versnelling te verkry: We differentiate (3.46) to obtain the acceleration:
I a=-=-T+V-
dv
dt
dtl.
dt
df
dt
I Die afgeleide van fI word uit (3.45) verkry, en ons het The derivative ofn is obtained from (3.45), and we have:
I (3.47)
I ar = dt
dtl
an =
tl2
(3.49)
p
I Die normale komponent van die snelheid is dus altyd nul The normal component of the velocity therefore always
en die normale komponent van die versnelling is altyd is zero and the normal component of acceleration always
I
te vind.
I 155
I
I
I Voorbeeld Example
I Z
1
=-11
9
2
z=o
I te verkry, en die baan is dus 'n parabool in die Therefore, the path is a parabola in the XY plane,
XY-vlak soos getoon in Figuur 3.20. Omdat 11 as shown in Figure 3.20. Since 11 decreases as t in-
I k1elner word as t grnter word, Is die bewegingsrig-
ting van die deeltjie in die baan soos aangedui dour
creases, the particle's direction of movement in the
path is as indicated by the arrow.
die pyltjie.
I
I y
I
I o x
I
I
I (b) Van die baanvergelyklng
Figuur 3.20
I volg
r = 4t'z - 6tY
that
I 156
I
I
I
v= dr =8tz-6ji
I en
dt
and
I dv
a=-=8z.
dt
I r = (16z - 12ji) m
(c) Van (I) volg dat
v = (16z - 6y) m S-l a = (8z) m s-· .
(c) It follows from (i) that
(i)
I (iii)
I z
Omdat T, n en drie onderling loodregte eenheidsvek-
tore is (sien Figuur 3.20), lam ons die normale een-
z
Since T, n and are three mutually perpendicular unit
vectors (see Figure 3.20), we can obtain the normal unit
heidsvektor vir t = 2 s verkry soos volg: vector for t = 2 s as follows:
I
_ .. _ (iv)
I
n=ZXT=
J73
(d) Van (i), (iii) en (iv) volg (d) It follows from (I), (iI) and (iv) that:
I (e) Van (3.49) volg vir die krommingstraai dat (e) For the radius of curvature, it follows from (3.49)
I ,,'
that
p=-,
an
I en van (iI) en (vi) volg dan vir t = 2. and from (iI) and (vi) for t = 2 s that
I p=
6
m • (vii)
I (f) In Figuur 3.20 het ons vir die posisievektor van die
krommingsmiddelpunt
(f) In Figure 3.20 we have for the position vector of the
centre of curvature,
I 157
I
I
I R=r+pfi,
I en van (i), (iv) en (vii) volg dan and it follows from (i), (iv) and (vii) that:
Die krommingsmiddelpunt is dus die punt Therefore, the centre of curvature is point
Probleme Problems
I PS.8.l Die baanvergelyking van 'n deeltjie word gegee PS.8.l The equation of the trajectory of a particle
deur r = 4 eos(2t)f + 4 sin(2t)y , waar alle hoeveelhede is given by r = 4eos(2t)f + 4sin(2t)y, where all the
PS.8.S Skryf die baanvergelyking neer van die deeltjie PS.8.S Write down the equation of the trajectory of
I P in P3.6.6 en vind
(a) f·en n,
(b) die tangensiale en normale komponente van v en a,
particle P in P3.6.6 and calculate
(a) f and n,
(b) the tangential and normal components of v and a,
I s.
PS.8.6 Die verband tussen die spoed " en die afstand P3.8.6 The relation between speed" and the distance
• wat 'n deeltjie langs 'n gekromde baan a.fiii word gegee 8 that a particle travels along a curved path is given by
PS.8. T Bereken die krommingstraal van die baan in PS.8.T Calculate the radius of curvature of the path in
I P3.6.S (a) vir pt = 0 en (b) vir pt = P3.6.5 (a) for pt = 0 and (b) for pt =
I 158
I
I
I HOOFSTUK 4 CHAPTER 4.
I DINAMIKA VAN 'N DEELTJIE DYNAMICS OF A PARTICLE
Die versnelling van 'n deeltjie is eweredig Mn die re- The acceleration of a particle is proportional to the
I IF=mal (4.1)
I
ing N), kilogram (afkorting kg) en meter per sekonde viated kg) and metre per second squared (abbreviated
kwadraat (afkorting ms- 2 ). Daar is in die SI-stelsel ms- 2 ) respectively. In the SI system, no conversion con-
geen omsettingskonstantes nodig nie; 'n krag van IN stants are necessary; a force of IN being exerted on a
wat uitgeoefen word op 'n massa van 1 kg sal dit dus mass of 1 kg will therefore accelerate it at 1 ms-'.
I versnel teen 1 ms- 2 .
Die kompleksiteit wat in N2 verskuil kan word, kom The complexity that can be implicit in N2 is revealed
na vore sodra ons besef dat die versnelling a in (4.1) in as soon as we realise that the acceleration a in (4.1) is in
I werklikheid die tweede afgeleide van die posisievek-
tor is. [Sien (3.21)J. Ons kan dus (4.1) skryf as
reality the second derivative of the position vector
[see (3.2.1)J. Therefore, we can write (4.1) as
I F-m-
- dt'
d'r
(4.2)
I r = r(t) (4.3)
moet vind, sien ons dat (4.2) in beginsel altyd die oplos- we see that (4.2) is in principle always the solution of a
I
I 159
I
I
I (1) F se tydafuanklikheid kan ingewikkeld wees of selfs
nie eksplisiet gegee wees nie.
(1) F's dependence can either be complex or not be
given explicitly.
(2) Various particles can be involved in the problem:
I
(2) Verskeie deeltjies kan in die probleem betrokke
wees; hul interakeies met mewr word deur N3 their interactions with each other are determined
bepaal (sien §2.2). by N3 (see §2.2).
I
In hoofstuk 3 het ons die keuse van 'n verwysingstelsel In chapter 3 we left the choice of a reference system
oop gelaat. In die geval van toepassings van N2 is open. However, in the case of applications of N2, this
hierdie keuse egter kritiek. Gestel bv. die krag op 'n choice is crucia)' If the force on a particle is zero (some-
deeltjie is nul (iets wat gemeet kan word!) en ons thing that can be measured), for instance, we find that
I vind dat die versnelling van die deeltjie m.b.t. ver-
wysingspunt 0 ook nul is, soos ons verwag. In terme
the acceleration of the particle with regard to reference
pont 0 is also zero, as expected. In terms of this ref-
van hierdie verwysingspunt stem ODS waarnemings dan erence point, our observations correspond to N2. How-
I
ons verwysingstelsel in die deeltjie se bewegingsrigting reference system in the particle's direction of motion
(Figuur 4.1), Die krag op die deeltjie word dan gegee (Figure 4.1). The force on the 'particle is then given by
deur
I 160
I
I
I
I 0
I
f
,,"" / )
: , ;t.
I ./
:ae
Figuur 4,1
'j
I F=Fi, (4.4)
I r = xx. (4.5)
Ons stel (4.4) en (4.5) in (4.2): We substitute (4.4) and (4.5) in (4.2)
I Fa: = mxi
I ..
z= - :=a,
F
m
(4.6)
I varm
d:i:
-=a
I of
dt
or
I d:i:=adt.
Integreer: Integrate:
I A is 'n integrasiekonstante wat ingevoer moet word A is an integration constant that must be hitroduced
vanwee die onbepaalde integrale in (4.7). Deurvoering because of the indefinite integral in (4.7). The impl-
I van die integrasie lewer die spoed v
van tyd:
=
:i: as 'n funksie =
mentation of the integration produces the speed v :i:
as a function of time:
I 161
I
I
I v=;,=at+A (4.8)
I Vo = O+A
Dus word (4.8): Therefore, (4.8) becomes:
I . d.,
.,= dt =vo+at (4.9)
I Die voorafgaande prosedure word herhaal om die posisie The preceding procedure is repeated to obtain the posi-
as funksie van tyd te vetkry: tion as the function of time:
I d., = (vo + at)dt
I J d., = J(vo+at)dt+B
I (4.10)
I 1 2
" = "0 + vot + 2at (4.11)
I geldig is.
I
I 162
I
I
I 4.3.2 Deeltjie wat vertikaal beweeg naby
aardoppervlak
4.3.2 Particle that moves vertically near
the surface of the earth
I W
g:=- .
m
(4.13)
I
o
I
I
I
I Figuur 4.2
Daar word na 9 verwys as die gravitasieversnelling We refer to 9 as the gravitational acceleration on the
I 163
I
I
I mg=mr
I of
g=r.
or
(4.16)
I
I
I
I
Figuur 4.3
I Aangesien g 'n konstante vektor (beide in grootte en Since g is a constant vector (both in magnitude and
rigting) is, kan hierdie vergelyking op soortgelyke wyse direction), this equation can be integrated in the same
I SODS (4.6) geintegreer word. Ons skryf dit eerstens as way in which (4.6) is integrated. We first write it as
I
I Vermenigvuldig met dt en integreer: Multiply by dt and integrate:
! ! gdt+A
I
dt=
r=gt+A (4.17)
I [Hier het ons gebruik gemaak daarvan dat die integraal [Here we have made use of the fact that the integral on
aan die linkerkant die vorm ! du het, en dat ons dit the left-hand side has the form ! du, and that it can
I kan skryf as therefore be written as
I
I Aangesien die drie Cartesiese eenheidsvektore konstante
vektore is, kan hulle uit die betrokke integrale geneem
Since the three Cartesian unit vectors are constant vec-
tors, they can be taken out of the given integrals, so
word, sodat that we have
I
! du = x! du.+y Jdu.+z J du.
I =
=
xU z +yull +zuJ:
u,
I 164
I
I
I en ons het dieselfde resultaat as in (4.17).J
I .
r
dr
= - = gt+vo .
dt
(4.18)
I J dr= j(gt+vo)dt+B
I 1
r = 2gt2 + vot + B (4.19)
I r(t) = 2gt2
1
+ vot . (4.20)
Soos in hoofstuk 3 kan ons die geometrie van die baan- As in Chapter 3, we can analyse the geometry of the _
I vergelyking analiseer deur die tyd te elimineer. Van
(4.21) het ons naamlik vir die projektiel se Cartesiese
koordinate
equation of the trajectory by eliminating the time. We
note that from-(4.21) we have for the projectile's Carte-
sian coordinates that
I
I 165
I
I
I " = votcosO
Y = vot sin 0 - tgt' (4.22)
I z = O.
Van (4.22) sien ons dat die projektiel in 'n vertikale From (4.22) we Bee that the projectile moves in a ver-
I =
vlak beweeg (z 0), en wel die een wat die beginsnel-
heid bevat. Sy baan in hierdie vlak word verkry deur
tical plane (z = 0) - the one containing the initial
velocity. Its path in this plane is obtained by writing
die eerste vergelyking in (4.22) te skryf as the first equation in (4.22) as
I t=--
:c
vd cos 0
=r(t) = vocosOi+
I vet)
Die horisontale komponent van beweging is dUB die van The horizontal component of motion therefore is that of
I 'n kragvrye deeltjie. Die vertikale komponente van die
beweging word van (4.21) en (4.24) gegee deur
a force-free particle. From (4.21) and (4.24), the vertical
componentB of the motion are given by
I
I
I
I
o
I Figuur 4.4
I
I 166
I
I
I
. 1 t2
11 = lIotsmu-2u
I ". = iJ = 110 sin 9 - ut,
(4.26)
wat in ooreenstemming is met die resultate (4.11) en which corresponds to the results of (4.11) and (4.9) for
I (4.9) vir die eendimensionele beweging van 'n dee1tjie
onder die invloed van 'n konstante krag.
the one dimensional motion of a particle under the in-
fluence of a constant force.
I Probleme Problems
I
waartydens die projektlel opwaarts en afwaarts beweeg during twhich the projectile moves up and down, and
en vergelyk die finale ". met die oorsponklike v•. compare the final v. with the initial " •.
(b) Bereken die spoed 11 = ItI as funksie van tyd. (b) Calculate the speed 11 = ItI as a function of time.
(c) Bepaal die hoek waarteen die projektiel gevuur (c) Calculate the angle at which the projectile must be
I Bereken die sne1heid en posisie op 'n tydstip t = 2to. Calculate the velocity and position at time t = 2to.
I te verkry. Ons illustreer dit aan die hand van die (ietwat
akademiese) voorbee1d van 'n massa m onderhewig aan
die krag
illustrate this on the basis of the (somewhat academic)
example of a mass m, subject to the force
I Ons ken nou met dt vermenlgvuldig en integreer: We can now multiply by dt and integrate:
I (4.28)
I 167
I
I
I
r =Vo + ! [x J t dt + 21/ J
t' dt ]
I Hier is reO) = Vo as beginvoorwaarde gebruik. Here reO) = Vo was used as the initial condition.
I
I (4.30)
I Probleme Probleme
P4.3.3 'n Massa m beweeg onder invloed van 'n krag P4.3.3 A mass m moves under the influence of a force
I F = (atx + 2f3t 2 fi). Op 'n tydstip t = 1 is die posisie
r( 1)= ax + f3fi en is die deeltjie in rus. Bereken die
F = (atx + 2f3t2fi). At a time t = 1 the position is
r(l) = ax +f3fi and the particle is in a state ofrest. Cal-
snellieid en posisie as funksie van tyd. Wat is die een- culate the velocity and position as a function of time.
I (4.31)
I
I 168
I
I
I o
'\J-='\fc .- - ----I
I
I
I
I Figuur 4.5
I Ons kan hierdie vergelyking een maal integreer deur We can integrate this equation once by firstly noting
eerstens op te let dat that:
I (4.32)
I g-c>v= dt'
dv
(4.33)
I waaz ODS vir gerief die kODstante where we have introduced the following constant for con-
venience:
I 0' =-
k
m
(4.34)
I g- c>v
Vervolgens kan ons beide kante van die vergelyking in- Then we can integrate both sides of the equation, of
I tegreer met natuurlik die invoer van 'n integrasiekon-
j
stante A:
course with the introduction of an integration constant
A:
I J dv
9 - c>V
= Jdt+A
I -ilnlg-c>vl = t+A
I 169
I
I
I Voordat ons die integrasiekonstante aansuiwer, maak
onB v die onderwerp van die vergelyking:
9 _ av = e-·(HA) := Be-·'
Before we fix the integration constant, we make v the
subject of the equation:
I (4.35)
I
-dx = V = -1 [
9 -(9 - avo )e- a'] . (4.36)
dt a
I Hierdie vergelyking bevat die belangrikste deel van die This equation contains the most important part of the
oplossing van die probleem (die valskermspringer is im- solution to the problem (the parachutist is more con-
I mera meer begaan oor sy spoed as sy posisie), en verdien
om geinterpreteer word. Eerstens sien ons dat sangesien
e- at :5 1 en 9 - avo < g, ea] v > 0; 'n onverassende re-
cerned about his speed than his position), and deserves
to be interpreted. Firstly, we see that since e-'" ::; 1
and 9 - QVo < g, we have v > OJ an unsurprising re-
Vg= - = - (4.37)
I bereik. In die praktyk kan ons natuurlik die eweredig-
a k
I x v_
= Vgt + _g _ e- a, + C
-VD
a
(4.38)
O=---+
Vg - VD C
; c = _ Vg -a VD
I "
I 170
I
I
I As ons hierdie waarde van C in (4.38) stel, het ons die
springer se posisie as funksie van tyd:
If we substitute this value of C Into (4.38), we have the
position of the parachutist as a function of time:
I Z = lJ,t -
t1 -
I
"
Vo
(1 - e- Q ' ) (4.39)
I Probleme
P4.3.4 Wat is die dimensies (in die SI-stelsel) van die
Problems
P4.3.4 What are the dimensions (In the SI system) of
konstantes le en " in die voorafgaande voorbeeld? the constants k and " in the preceding example?
I P4.3.5 'n Koeill met massa m dring 'n medium teen 'n .
spoed 110 blnne waarin dit 'n weerstandskrag ondervind
P4.3.5 A bullet of mass m penetrates a medium at a
speed of 1J0, where it experiences a resistance that is pro-
I F=G mlm2 .
r2 (4.40)
I G = 6·6732 X 10- 11
N m 2 kg-2. (4.41)
I 171
I
I
I Fo = mg, (4.42)
I Mm
Fo=G R2 ' (4.43)
I middelpunt). Van (4.42) en (4.43) volg dan It follows then from (4.41) and (4.43) that
Mm
= G R2
I mg '
I GM=gR2 . (4.44)
Dit is oak interressant om (4.43) te gebruik om vas te It is also interesting to use (4.43) to establish in which
I stel oar watter gebied (4.42) nog 'n goeie benadering
is. Last Fh die gravitasiekrag op hoogte h bokant die
aardoppervlak wees. Van (4.40), (4.42) en (4.44) volg
range (4.42) is still a good approximation. Let Fh be
the force of gravitation at height h above the surface of
the earth. From (4.40), (4.42) and (4.44) it then follows
I dan that
Fo g / GMm • / gR2
I Fh=m (R+h)2=g (R+h)2'
en and hence
I
dUB
I
Vir bv. h = 10 km ('n tipiese hoogte vir 'n passasier- For for instance h = 10 km (a typical height for an
Fo
- = 1·003
I Fh '
I 172
I
I
I 'n verBkil van BlegB 0 . 3%. DUB iB (4.42) vir meeBte
toepasBings naby die aardoppervlak 'n uitstekende be-
nadering.
a difference of only 0.3%. Therefore, (4.42) is an ex-
cellent approximation for most applications close to the
surface of the earth. .
I Deeltjie ver van aardoppervlak Particle far from the surface of the earth
I .
mr= - a-Mm
r
2-
I
I
I
I Figuur 4.6
.. gR2
I r=---
r2
(4.46)
Omdat die (veranderlike) posisie van die deeltjie aan die Because the (variable) position of the particle occurs on
I regterkant voorkom, kan ons hierdie vergelyking slegs
met behulp van 'n gepaste kunsgreep oplos, en wel deur
the right-hand side, we can solve thiB equation only with
the help of a suitable trick, viz. the chain rule:
van die kettingreel gebruik te maak:
I .. dr df dr . dr
r=-=--=r- (4.47)
dt dr dt dr
I Dan word (4.46) Then (4.46) becomes
I .d"
r-----
dr -
gR2
r2'
I 173
I
I
I 'n vergelyking wat deur skeiding van veranderlikes opge-
108 kao word:
an equation that can be solved through the separation
of variables:
I ! f df = -gR' ! +A
I (4.48)
I
I Dus word (4.48) Therefore, (4.48) becomes
I
Die spoed van die deeltjie is dus bekend as 'n funksie The speed of the particle therefore is known as a func-
I van sy posisie: tion of its position:
I v = -r= V (! __R+h
29W 1_)r
(4.49)
As 'n spesifieke geval van ERB beskou ons die beweg- As a specific example of a SHM we consider the move-
I ing van 'n massa m onder die invloed van 'n veer met
styfheidskonstante k (Figuur 4.7).
ment of a mass m under the influence of a spring with
stiffness constant k (Figure 4.7).
I 174
I
I
I
I
I
I Figuur 4.1
mf= -kx
I DUB Hence
.. k
I x=--x
m
(4.50)
Die koiifBsiiint van x Ban die regterkant van (4.50) is The coefficient of x in the right hand side of (4.50) ob-
I W={£. (4.51)
I (4.52)
Vergelyking (4.52) moet nou tweekeer geintegreer word. Equation (4.52) now must be integrated twice. In order
Ten einde die eerste integrsal te verkry, skryf ons to obtain the first integral, we first write (4.52) in the
I eerstens (4.52) as form
d:i: •
I dt=-wx. (4.53)
'n Tegnieoe probleem blyk dadelik: (4.53) bevat drie ve- A technical problem is immediately evident: (4.53) con-
I randerlikes (t, x en x). Soos in §4.3.6.1 mask ons dus
van die kettingreiil gebruik om die linkerkant te skryf as
tains three variables (t, x en x). As in §4.3.6.1 we there-
fore utilize the chain rule to write the left hand side of
(4.53) as
I
I 175
I
I
I Vergelyking (4.53) word dus Equation (4.53) now becomes
I
. dX •
"'dx=-w",.
I 1,.
-x-
2
1. ,
= --w
2 '" +A
(4.54)
I is dan
"'="'0, :i:=0.
1 1 •
0= --w'",'o + A-
I 2 '
A=-w",o
2
Na geringe vereenvoudiging word (4.54) dan After some simplification (4.54) then becomes
I :i:' = _ ",') .
I (4.55)
I Die feit dat daar in (4.55) 'n keuse van die teken is,
weerspieel net die fisiese verskynse! dat m se beweging
The fact that (4.55) allows a choice of signs simply re-
flects the physical phenomenon that the movement of m
o•• illerend is. Ons kan ons aandag beperk tot 'n gedeelte is o.cillatory. We can limit our attention to a part of the
I dx
dt
= _",' .
I Ona kan vasste! dat die keuse van die negatiewe teken
dieselfde resuitaat sal gee soos
nou veranderlikes skei en integreer:
wat volg. Ona kan
It can be verified that the choice of a negative sign yields
the same result as the one that follows. We can now
separate variables and integrate:
I ",2
=fwdt+a
.
(4.56)
I 176
I
I
I Ten einde die integraal aan die linkerkant te vind, maak
ons gebruik van die substitusie
In order to find the integral on the left hand side, we
make use of the substitution
I Dan volg
z=zoBinB.
It then follows that
(4.57)
I J "0 cos 9 d9
Zo COB u
n =wt+er.
I Die integraal aan die linkerkant is nou triviaal: The integral on the left hand side now is trivial:
J d9=Q=wt+er. (4.58)
I Natuurlik is 9 net 'n hulpveranderlike. Ons stel dus die Of course 9 only is an auxilliary variable. We therefore
Vergelyking (4.59) is die oplossing van die EHB- Equation (4.59) is the solution of the SHM equation
I %
I
I
I
+%
I %0
I °0
. . . . _---=------
I -%
I Figuur 4.8
Van Figuur 4.8 blyk ook dat ,,(t) die projeksie op die ,,- From Figure 4.8 it also is clear that ,,(t) is the projection
wT=21T.
the period is therefore found from the relation
I 177
I
I
I Dus volg Hence
I IT = I (4.60)
I Die konstante '" in (4.60) word die fase van die EHB
genoem en word deur beginvoorwaardes bepaal.
The constant", in (4.60) is called the pha.eofthe SHM.
It is fixed by initial conditions.
I
I Probleme Problems
P4.3.7 Integreer (4.49) en vind dan hoe lank dit 'n P4.3.7 Integrate (4.49) and calculate how long it takes
I deeltjie neem om die aardoppervlak te bereik indien dit
uit rus op hoogte R begin val.
a particle to reach the surface of the earth if it falls from
a state of rest at height R.
Figuur 4.9
I P4.3.9 'n Tonnel word van die aardoppervlak tot by die P4.3.9 A tunnel is drilled from the earth's surface to .
aarde se middelpunt geboor (Figuur 4.10). the centre of the earth (Figure 4.10).
I
I
I
I Figuur 4.10
Ons kan (met 'n bietjie moeite) aantoon dat indien 'n We can (with some trouble) show that a particle at dis-
I deeltjie op afstand r vanaf die aarde se middelpunt is,
ondervind dit van wee sferiese simrnetrie slegs die gravi-
tance r from the earth's centre experiences - owing to
spherical symmetry - only the gravitational field of that
I 178
I
I
I tasieveld van die gedeelte van die aarde binne die sfeer
met straal r. Bereken die tyd wat dit vir 'n deeltjie neem
om die aarde se middelpunt te bereik indien dit van die
part of the earth within the sphere with radius r. Calcu-
late the time that it takes a particle to reach the centre
of the earth if it falls from the surface of the earth into
aardoppervlak in die tonnel val. (WENK: Die analise the tunnel. (HINT: The analysis of §4.3.6.2 is applica-
I van §4.3.6.2 is hier toepaslik.) ble.)
I By die analise van sulke probleme moet ons altyd die vol-
gende voor oe hou: N2 geld slegs vir 'n enkele deeltjie
en N3 geld a1tyd by die interaksie tussen deeltjies.
analysing such problems, we must always remember the
following: N2 applies only to a single particle and N3
always applies to the interaction between particles.
I Voorbeelde Examples
I
I
I
I
Figuur 4.11
I Oplossing; Soortgelyk aan statiese probleme is dit nodig Solution; Similar to statical problems, it is necessary to
dat ons elkeen van die twee deeltjies in die stelsel isoleer isolate each of the two particles in the system and write
I en N2 vir e1keen moet neerskryf. Een aspek van N2
waarop daar reeds baie klem gele is, is die feit dat ons
deurgaans traagheidstelsels vir verwysing moet ge-
down N2 for both. One aspect of N2, which has been
emphasised throughout, is the fact that we must always
use inertial systems for reference. Therefore, we begin
I bruik. Ons begin dUB deur die posisie van die .twee
deeltjies vas te stel deur hul afstand "'1 en "" respek-
tiewelik vanaf die vaste katrol' A te gebruik. Dit im-
by establishing the position of the two particles by using
their distances "1 and "" from the fixed pulley A. This
implies that we also measure their velocities and accel-
pliseer dat ons oak hulle snelhede en versnellings t.o.v.
I A gaan meet en aus oak bv. dat die verplasing "'I en die
versnelling '"1 van ml in dieselfde rigting as positief
erations with respect to A and thus that for instance
the displacement "1 and the acceleration "1 of ml are
measured as positive in the same direction.
gemeet word.
(a)
I 179
I
I
I Die rigtings van T, en m,g is beide bekend. A.g.v ons
keuse van 'n verwysingstelsel word die posisievektor van
m, gegee deur
The directions of T, and m,g are both known. Because
of our choice of a reference system, the position vector
of rn, is given by:
I
en sy versnelling deur and its acceleration by:
I
. Die ",,-komponent van (a) sien dus soos volg daaruit: Therefore, the "'2 component of (a) is as follows:
I (b)
I
I i',.
I
I
•
x,
9"",3
(a)
10:,
(b)
I Figuur 4.12
I Vervoigens
N2 soos volg:
ons vir mt [Figuur 4.12(b)]. Hier Iyk We now isolate rnt [Figure 4.12(b).] For N2 we here
have:
(c)
I Aangesien mt Se posisievektor t.o.V. A gegee word deur Since the position vector of mt with respect to A is given
by
I Die "'t-komponent van (c) lewer dus Hence, the "t component of (c) yields:
I
Vergelykings (b) en (d) is twee vergelykings in die vier Equations (b) and (d) are two equations in the four un-
I onbekendes Tt,T"Xt en X2. Die ontbrekende twee
vergelykings Olb die probleem oplosbaar te maak, word
knowns TII T2 ,:i3 1 and Z2. The two equations necessary
to make the problem solvable are provided by
verskaf deur
I (i) N3: Omdat die massa van die tou ignoreerbaar is, (i) N3: Since the mass of the rope is negligible, the
is die graotte van die toukrag orals langs die tou tension in the rope is the same everywhere, ie.
I dieselfde, d. W.s.
I 180
I
I
I T,=T,:=T. <e)
I (ii) Meetkundige beperkings: Last l die (konstante) (ii) Geometric restrictions: let £ be the (constant)
length of the rope. It then follows that
lengte van die tou wees. Dan volg
I = l,
I en as ons twee keer m.b.t. die tyd differensieer, and if we differentiate it twice with respect to time:
I (f)
Result"at (f) is een w"t ons onmiddellik uit elementere We could have written result (f) immediately from ele-
I insig kon neergeskryf het: Die groottes van die twee
deeltjies versneHings is dieselfde. (Die tekenverskil
weerspieEH maar net ons keuse van verwysingstelsel: As
mentary insight: the magnitudes of the ""celeration of
the two particles are the same. (The difference in sign
reflects only our choice of reference system: if." de-
I (
m2 - m18ina)
m, +m,
g:= a
(g)
I
Uit (g) ons dat a > 0 vir m, sin a < m,. Solank From (g) we see that a > 0 for m, sin a < m,. If
I sin a <
waarin
rn,
r2
sal m, dus afwaarts beweeg, in die rigting
in die figure gekies is. Vir sin er > rn2; sal
.
in which
m,
sm et < - , m2 Wl'11 move downwar d'
m,
r, was chosen in the
8 m t he d'nectlon
.
I
(h)
I Let in hierdie verband weer op dat vir alle m" en rn, Note in this case that for allrn" rn,
and 9, T> 0 applies
9 weer geld dat T > 0, sodat die wiskunde die fisiese again so that the mathematics produces the physically
I korrekte uitspraak lewer dat die toutjie nooit die massa
kan stoot nie, maar slegs trekkragte kan uitoefen!
correct result that the rope can never push the mass,
but can only exert a pull!
I 181
I
I
I Toets 1: Dimensionele analise: Ons merk op dat die oplos-
sings (g) en (h) onderskeidelik die eenhede (of di-
Test 1: Dimensional analysis: we note that solutions (g)
and (h) contain the units (or dimensions} of accel-
mensies) van versnelling en mass a x versnelling elation and mass x acceleration == force reepee·
I Hoe vergelyk die ska.allesing met die man se gewig? in Newtons. How does the reading of the scale compare
with the man's weight?
I
I
I Figuur 4.13
I
I
I
I Figuur 4.14
I 182
I
I
I op m, naamlik mg en die reaksiekrag R wat die skaalpan
op m uitoefen. Die versnelling van m is die versnelling
on m, namely mg and the reaction R, which the scale
exerts on m. The acceleration of m is the acceleration
a van die hysbak. N2 lewer dan a of the elevator. N2 then yields
I R+mg=ma. (a)
R=W+ma (c)
I Vir a > 0 (hysbak versnel opwaarts), Is dus R > W For a > 0 (elevator accelerating upwards), R > W so
sodat die man 'n skynbare gewigstoename ondervind. that the man experiences an apparent weight increase.
I Vir a = -g ('n vry vallende hysbak), is For a = -g (a free-falling elevator), we have
R=W-mg=O (d)
I sodat die skynbare gewlg nul is. Vandaar die elfens mis- so that the apparent weight is zero. Thus, the slightly
leidende bewering dat 'n voorwerp in vrye val (a = -g) misleading statement that an object in free fall (a = -g)
I "gewigloos" is, ondanks die feit dat daar nog steeds 'n
gravitasiekrag mg op die voorwerp inwerk.
is "weightless", despite the fact that there is still a grav-
itational force mg on the free-falling object.
I
I
I
I Figuur 4.15
I 183
I
I
I
I
I
'L A
t
Figuur 4.16
I Nou weet ons uit bloot kinematiese oorwegings dat 'n Now we know from purely kinematical considerations
massa wat in 'n sirkelbaan teen konstante hoekspoed be- that a mass that moves in a circular path at a constant
I weeg, 'n
(3.36) in
versDelling ondergaan, wat van
verwysingstelsel van Figuur (4.16) gegee
angular speed has a centripetal acceleration, which from
(3.36) is given in the reference system of Figure 4.16 by
word deur r8 2 ( -r). N2 sien dus soos volg daaruit: rO'( -r). Thus, N2 is as follows:
I R+mg+ f = -mr0 2 r (a)
pR-mg=O
I en dus and hence
R= mg . (b)
I
I en die hoeksnelheid waarby die deeltjie op die punt is
om af te gly,
and the angular velocity at which the particle is about
to slide downwards,
.fY.
I 9=yp;'
I Probleme
'.
Problems
P4.4.1 'n Gewigopteller kan 'n krag M 9 met sy spiere P4.4.1 A weightlifter can exert a force Mg with his
P4.4.2 Bepaal die waardes van waarvoor die balk in P4.4.2 Calculate the values of for which the beam in
I Figuur 4.17 in ewewig kan wees. Let op dat die balk in
ewewig kan Wees terwyl M versne!!
Figure 4.17 can be in equilibrium. Note that the beam
can be in equilibrium while M accelerates!
I 184
I
I
I
1. •
I
Ji,<
,. ",
I
I
Figuur 4.17
I P4.4.3 Bepaal die versnelling van die massas in Figuur 4.4.3 Calculate the acceleration of the masses in Figure
4.18 indien wrywing en die massas van die katrolle en 4.18 if friction and the masses of the pulleys and rope
I tou buite berekening gelaat word. In alle gevalle is katrol
A se as vas, 80dat A nie lean transleer nie.
can be neglected. In all cases the axis of pulley A is
fixed so that A can not translate.
I
I
I
I (a) (b)
I
I
I
I (c) (d)
I Figuur 4.18
P4.4.4 Herhaal (c) en (d) in Figuur 4.18 indien wrywing P4.4.4 Repeat (c) and (d) in Figure 4.18 iffrietion acts
I 185
I
I
I
I
I
I
I ,,
......... -- ......
I Figuur 4.19
cr. cr.
I P4.4.6 Aanvaar 'n he:fktag loodreg op die vlerke van
'n vliegtuig met lugspoed •. Bereken die hoek waardeur
die loods die vliegtuig Oloet kantel om 'n sirkelvormige
P4.4.6 Assume that there is a lift perpendicular to
the wings of an aircraft with air speed •. Calculate the
angle through which the pilot must roll the aircraft to
draai van straal p in 'n horisontale vlak te maak. make a circular turn of radius p in a horizontal plane.
I P4.4.7 Bereken die hoek waardeur 'n fietsryer sy fiets
moet kantel om 'n sirkelvormige draai te maak. Toets
P4.4.7 Calculate the angle through which a cyclist must
incline his bicycle to make a circular turn. Test your
P4.4.8 'n Satelliet beweeg in 'n sirkelbaan om die aarde P4.4.8 A satellite moves in a circular path round the
I op 'n hoogte van 1 000 km. Wat is sy spoed? earth at a height of 1 000 km. What is its speed?
I ing form:
I
dv
F=ma=m-
. dt
(4.61)
I Dimensies: Uit definisie volg dat in die SI-stelsel [PJ = Dimensions: It follows from definition that in the SI
kgms- 1 . ' . . =
system [P] kgms-".
I Ons let op dat, vir tydkonstante rn, We note that for rn constant with respect to time, we
have
I 186
I
I
I dp d dv
- = -(mv)=m-
I dt
I IF = dt I
dp (4.63)
I Hierdie vergelyking word ook eksperimenteel gel dig This equation is also found experimentally valid for the
bevind vir die algemene beweging van deeltjies, selfs al general movement of particles , even if m is not constant.
I IF = 0 :} P = konstant I (4.64)
I
I
I
I t.
Figuur 4.20
t,
F = F(t)
We consider a body on which a force
(4.65)
I 187
I
I
I dp =F(t)dt
I sodat so that
I t. lP1
I F(t)dt = dp = Pl - Po := Lip . (4.66)
to Po
Die hoeveelheid aan die linkerkant van (4.66) word die The quantity on the left hand side of (4.66) is called the
I impuls I van die krag genoem: impulse I of the force:
I 1"
1:= to F(t)dt (4.67)
Dimensies: Uit deftnisie volg dat in die SI-stelsel [1] = Dimensions: It follows from definition that in the SI
I Ns =!<gms- 1 .
I Voorbeelde Examples
V4.6.1 'n Motoris (massam = 80 kg) bots teen 100 km V 4.6.1 A motorist (mass m = 80 kg) collides at 100 km
I Oplossing: Solution:
I
I
I o
I Figuur 4.21
I 188
I
I
I Hierdie impuls word verskaf deur 'n snel-veranderende
krag F(t). As die gemiddelde waarde daarvan Fg is,
volg uit definisie (sien Figuur 4.21)
This impulse is provided by a fast-varying force F(t).
If the average value thereof is F g , it follows (rom the
definition (see Figure 4.21) that
I Ib
I
1=
lo
Fgdt =Fgtb
.
I I
Fg = - = -8.9
tb
X
3
10 N = -11.3 mg ,
I wat is die aanjaer se snelheid wanneer dit verwoes word? the speed of the missile when it is destroyed?
I
I
I
I (a) (b)
,
I Figuur 4.22
I
I 189
I
I
I
I Die impuls op die aanjaer oor die verloop van 28 is dan The impulse on the booster over 2 s then is
I
I
I
= - 4T.
- z - 2mgy• ..
I '/r
Die snelheid van die aanjaer wanneer dit begin roteer is The velocity of the booster when it begins to rotate is
I
waar m die massa van die aanjaer is. DUB volg where m is the mass of the booster. Thus, it follows
I that
I
I = ' -4T.
10 y- 2'
: t : - gy
'/rm
= (-14.15:i:-9·6 211)ms- 1
I Die spoed is dus v,= 17.1 ms- 1 (61·6 kmh- 1), maar Therefore, the speed is v,.=17.1 ms- 1 (61·6 kmh- ),
'
I Probleme
P4.6.1 Met behulp van 'n hoespoedkamera word 'n
Problems
P4.6.1 With the help of an high speed camera, " golf
I 190
I
I
I P4.6.2 Indien die veiligheidsoffisier in V4.6.2 die aan-
jaer verwoes 1s nadat dit begin roteer, wat is sy snelheid
op die tydstip van die ontploffing?
P4.6.2 If the safety officer in V4.6.2 destroys the missile
1s after it begins to rotate, what is its velocity at the
time of explosion?
I P4.6.3 P4.6.3
I
I
I
I Figuur 4.23
I tografies stel sy Vas dat die impak met die masker 0·02
s duur en dat die ghoen terugspring teen 5 ms-'.
impact with the mask lasts 0·02 s and the puck rebounds
at 5 ms-'.
I
(a) Wat is die impuls wat deur die ghoen op die maske. (a) What is the impulse that the puck exerts on the
uitgeoefen word? mask?
(b) Wat is die gemiddelde krag wat die ghoen op die (b) What is the average force that the puck exerts on
masker uitoefen'? the mask?
I
4.7 ROTASIEBEWEGING 4.7 ROTATIONAL MOTION
I Newton Be tweede wet is uit (4.63) bekend as From (4.63), we know Newton's second law as
I F -- dp
dt' (4.69)
I hier 'n natuurlike hoeveelheid iB om mee te werk. Die are a natural quantity to work with in this case. The
moment van 'n krag F om oorsprong 0 op 'n deeltjie moment of a force F about origin 0 of a particle with
met posisievektor r t.o.V. 0 is in (2.12) gedefinieer as . position vector r with regard to 0 was defined in (2.12)
as
I Mo =rx F. (4.70)
I (4.71)
I 191
I
I
I Differensiasie van (4.71) m.b.t. tyd t lewer Differentiation of (4.71) with regard to t yields
I dHo.
dt
dp
= rxp+rx Tt
I .
= rxmr+rx'dt,
. dp
I torproduk: product
I dHo
Tt=O+rxF
Indien ons nou die definisie (4.70) aan die regterkant If we now substitute definition (4.70) on the right, we
I instel, volg have
I (4.72)
I
Hierdie is die Iotasie-bewegingsvergelyking van 'n This is the rotational equation of motion of a partide. It
deeltjie. Dit kan "afgelees" word van die translasie- can be "read or' from the translation movement equa-
bewegingsvergelYking (4.68) deur die oorgang F - tion (4.68) by making the transition F .... Mo; p ....
Mo; p .... Ho te maak. Twee aspekte van (4.72) moet Ho. Two aspects of 4.72 must be emphasised: firstly, it
I beklemtoon word: Eerstens is dit net 'n nuttige her-
formulering van N2. Tweedens word H en M t.o.v.
dieselfde punt gemeet. Hierdie punt is in bogenoemde
is only a useful reformulation of N2; secondly, Hand
M are measured with respect to the same point. In
the above section, this point was chosen as the origin.
I ./
o
I
I
I
I Figuur 4.24
I 192
I
I
I As 'n toepassing van (4.6.1) ontleed ons die beweging
van 'n eenvoudige slinger. Dit bestaan uit 'n deeltjie
wat aan In massalose tOll met lengte t vas is en wat vry
As an application of (4.6.1) we analyse the motion of
a simple pendulum. It consists of a particle that is
tied to a weightless rope of length l and is free to move
Aangesien die deeltjie in 'n sirkelbaan beweeg, weet ons Since the particle moves in a circular path, we know
I van (3.35) dat sy snelheid.v altyd loodreg op r is en in
grootte gegee word deur lO. Van (4.71) volg dan vir die
from (3.35) that its velocity v is always perpendicular
to r and its magnitude is given by eo.
It then follows
deeltjie se hoekmomentum om 0, from (4.71) that the particle's angular moment about 0
I Ho = r X mv = l(mlO)z (4.74)
N2 in die vorm (4.72) lewer dus Therefore, N2 in the form (4.72) yields
I m1 2 ijz = -mglsinOz,
and if we equate the z components:
I
en as ons die z-komponente aan mekaar gelyk stel:
" 9
0= -tsinO (4.75)
" 9
imation sin 0 "" 0 and (4.75) becomes
0=--0. (4.76)
e
I Indien ons (4.76) met (4.52) vergelyk, sien ons dat (4.76) If we compare (4.76) to (4.52), we see that (4.76) is a
'n EHB vergelyking is met SHM equation with
I
w=/f. (4.77)
I Die beweging van die slinger is dus periodes en die pe- The motion of the pendulum therefore is periodic and
riode daarvan word gegee deur its period is given by
I
(4.78)
I
I 193
I
I
I Dit moet beklemtoon word dat (4.72) nie 'n nuwe to-
evoeging tot ons kenois is nie. Inderdaad kon ons
die vorm (4.69) van 1"2 ook gebruik het om die be-
It must be emphasised that (4.72) is not a new addition
to our knowledge. In fact, we could have also used the
form (4.69) of N2 to obtain the equation of movement
I
I
I
I Figuur 4.25
Die behoud van hoekmomentum speel 'n belangrike rol The conservation of angular moment plays an important
I en dUB
Mo =r x T =r x (-Tf) = 0
and hence
I 194
I
I
I
I
I
I
I Figuur 4.26
I Ho = c (konstant).
Verder is Furthermore, we have
I dr "
Ho = r x mv = r x m dt = r x mr99,
I waar (3.35) in die tweede terrn ingestel is. Dan volg where (3.35) has been substituted into the second terrn.
It follows that
I uZ = CZ.
H o = mr 2 ';··
I .
9=-
mr2
c
I sodat iJ groter word indien r kleiner gemaak word. so that iJ increases if r is decreased.
Probleme Problems
I P4.7.1 By perigeum (sy nallSte punt aan die aarde) P4.7.1 At perigee (its closest point to the earth), the
is 'n satelliet se spoed up= 7000 ms- 1 en is sy sf· =
speed of a satellite is up 7000 m s-l and its distance
I stand vanaf die aarde rp = 10 000 km (Figuur 4.27).
By apogeum (sy verste punt van die aarde) is hy op sf·
form the earth is rp = 10000 km (Figure 4.27). At
apogee (its furthest point from the earth) the satellite
stand r A = 16000 km van die aarde. Wat is sy spoed is a distance of r A = 16000 km from the earth. What
I
I
I 195
I
I
I
I
I
I Figuur 4.27
I
I
I
I
I
Figuur 4.28
I
4.8 HOEK-IMPULS 4.8 ANGULAR IMPULSE
I Aangesien die bewegingsvergelyking N2 vir 'n deeltjie
dieselfde vorm het of dit i.t.v. lineere momentum (4.63)
Since the equation of movement N2 for a particle has
the same form whether it is written in terms of linear
I Mo=--
dH o
dt
I Integrasie tussen twee spesifieke tydstippe tl en t2 lewer Integration between two specific times tl and t2 yields
I 196
I
I
I
I J" Modt = JdHo
dt
dt
"
'1 '1
I = JdHO
'1
I = Ho(t,) - Ho(td .
I J o = ] Mo dt ,
'1
(4.80)
I vind ons 'n vergelyking analoog aan (4.68): we have an equation analogous to (4.68):
Jo = L:.Ho (4.81)
I Probleme Problems
I P4.8.1 'n Krag Fii werk vir 'n tyd T sekondes in op 'n
massa m met beginsnelheid Vo = wat op die :z:y-vlak
P4.8.1 A force Fii is exerted on a mass m for a time T
seconds with an initial velocity Vo =
voi which moves
langs die lyn y = Yo beweeg. Gehruik impuls en hoek- on the xy plane along line y = Yo. U Be the impulse
I irnpuls om die momentum-verandering te bereken. as well as angular impulse to calculate the change in
momentum.
I
I
I
I
I
I
I
I 197
I
I
I HOOFSTUK 5 CHAPTER 5
I MEERVERANDERLIKE
FUNKSIES
MULTIVARIABLE FUNCTIONS
U is reeds goed vertroud met skalaarfunksies van 'n You are already familiar with the scalar functions of a
I enkele veranderlike soos byvoorbeeld single variable, e.g.:
11 =ax' +bx+c.
I Hier bepaal die keuse van die een veranderllke, x, een- Here, the choice of one variable, x, uniquely determines
duidig 'n funksiewaarde II(X) , sodat IIslegs van x afhank- a function value II(X), so that 1/ is dependent only on x.
I Ilk is. Grafies word hierdie funksie voorgestel deur 'n
paraboliese kromme in die xlI-vlak.
This function is represented graphicaliy by a parabolic
curve in the XII plane.
II=II(X)
Since the domain D of the function
(5.1)
I 198
I
I
I In die geval van baie ander funksies, kan die
funksiewaarde slegs eenduidiglik bepaal word deur
In the case of many other functions, the function value
can only be determined uniquely by assigning. values to
waardes aan 'n aantal veranderlikes toe te ken. As voor- a number of variables. Consider the example of the vol-
I V =1Ta'h
Beide a en h, die twee veranderlikes, moet gespesifiseer Both a and h, the two variables, must be specified to
I
word om 'n waarde vir V te verkry, V is dus 'n skalaar- obtain a value for V. Therefore, V is a scalar function
funksie (aangesien volume 'n skalaar is) van a en h, (because volume is a scalar) of a and h, indicated as
aangedul BB
I V= V(a,h}.
Die algernene vorm van 'n funksie van twee veranderlikes The general form of a function of two variables therefore
I is dus
z=z(""I/} ,
is
(5.2)
I
I
I
I ,
1
o 1
,
I
1--1-------1
1
I
x .
I
.Figuur 5.2
I
I
I 199
I
I
I Voorbeeld Example
V5.2.1 Beskou die funksie V5.2.1 Consider the function
I z2 11"
z =z(x, 1/) = 1 - Q' -, IJ2 ' (5.3)
I waar Q en b konstantes Is. Stei dit grafies voor. where Q and b are constants. Represent it graphically.
a parabola in the
I vlak.
Kies z = 0 sodat r:.
+ = 1 - 'n ellips in die ZI/-vlak.
xz plane.
Choose z = 0 so that
XI/ plane.
+ r:. = 1 - an ellipse in the
I i!
I 1
I
I
I
I
I Flguur 5.3
I 200
I
I
I Probleme Problems
P5.2.1 Stel die volgende funksies grafies voor. P5.2.1 Represents the following functions graphically.
I (a) oz+by+cz+d=O
(b) :r:' + 1/' + z' = 4
(c) z = (J";:e' + 1/'
(a) oz + by + cz + d = 0
(b) :e' + 1/' + z' = 4
(c) z = a";>? + 1/'
(d) z = b(:r:' + 1/') (d) z = b(:r:' + 1/')
I (e) z· =
:e'
-+-
(J' b'
,p (e) z' = -+
:r:'
a'
•
b"
I wat van §5.2 deur 'n vial< in die ruimte voorgestei word,
beskou word saam met 'n beperklng
represented by a surface in space according to §5.2, to-
gether with a restriction
I 1/ =I/(:e) (5.5)
op die :e en 1/ veranderlikes van (5.4), is al die punte (:e,,,) on the :e and 1/ variables in (5.4), all the points (:e,I/) on
I op die ZIf-vlal< nie meer besklkbaar vir toekenning van
z-waardes nie (Figuur 5.4), sodat 'n kromme op die vial<
the :el/ plane are no longer available for the 8Bsignment
of z values (Figure 5.4) so that a curve on the surface
(5.4) uitgesonder word. Ons verwys na krommes wat op (5.4) is singled out. We refer to curves obtained in this
I
I ••
I M
,,
1 ' 1
I o I
I
:
I
--1-:
I r
I
r
;
I
'-1-- I
I
1-1-_..,
--iI")
I \.i"
d
I i : I
I 1
1
1
.. )I
I
Figuur 5.4
I Meer formeel kan ons hierdie resultaat 800S volg beskryf: We can describe this result more formally 8B follows: if
Indien ons (5.5) in (5.4) stel, volg we substitute (5.5) into (5.4), it follows that.
I z = z(:e, ,,(:e» = z(:e) , (5.6)
I 201
I
I
I en z is 'n funksie van slegs een veranderlike sodat dit
graties deur 'n kromme voorgestel word.
and z is a function of only one variable so that it is
represented graphically by a curve.
I
triese krommes te skep, soos blyk uit die volgende voor- ric curves, as we can see from the following example.
beeld.
I Voorbeelde
V5.S.l Ter Illustrasie beskou ons weer die vlak in V4.2.1
Example
V5.S.l As an example, we again consider the plane in
V5.2.1,
I
:z:' 1/'
I z=l- - - b'l'
a:;l
- (5.7)
en vereis verder dat (:Z:,I/) op die reguit Iyn and reqnire that (:Z:,I/) should lie on the straight line
I r = ro + se (5.8)
moet le met with
I
I
I
I
I
s
I
(a) (b)
I Figuur 5.5
I 202
I
I
I Dlt Is egter meer natuurlik om • BB onafhanklike veran-
derlike ult te sonder. Uit (5.8) en (5.9) volg naamlik
dat
However, It Is more natural to single • out BB an Ind...
pendent variable. It follows from (5.8) and (5,9) that
I te lewer. Hierdle is die vergelyklng van 'n parabool In This Is the equation of a parabola in the ZB plane, BB
die Z8-vlak, 800S getoon in Figuur 5.5(b). shown In Figure 5.5(b).
I Die verband (5.8) [en dus (5.1O)]lewer dus formeel Therefore, the relation (5.8) [and thus (5.10)] yields
sodat 8 optree BB die enigste onafhanklike veranderlike. 80 that B acts BB the only variable. By substituting
I Vervanging van (5.12) in Z = Z(Z, 1/) lewer dus
Z = Z(X(8), 1/(8)) = Z(8) ,
(5.12) in Z = Z(X,II) we therefore have
(5.13)
=ZX + I/V,
I kan ons dit kortweg skryf BB
r
we can write it briefly BB
I 203
I
I
I P=P(:O,II,%}=p(r} ,
v = v(r,t} (5.15)
I geskryf kan word. v is dus 'n vektorfunksie van die Therefore, v is a vector function of the variables :0,11, z
veranderlikes :0,11, % en t; 'n meerveranderlike vektor- and t; a multivariable vector function. A vector func-
I %= %(:O,II) = 1-
en Ides twee reguit Iyne met rigtings B en p op die 11:1/- and select two straight lines with directions 8 and p on
I r =r, + 88.
= :O(8} =:O(8} and 11 =1I(8}
I Vir veranderlikes :0 en 11 op hierdie Iyn is dus
en 11 = 1I(8} 80dat
:0 For variables:o and 11 on this line, :0
so that'
%= %(:O(8) , 11(8» = %(8) .
I Soortgelyk volg vir punte op die Iyn met rigting p deur Similarly, it follows for points on the line with direction
r. dat p through r. that
I r =r. +W,
met p 'n veranderlike booglengte gemeet vanaf r •. Vir with p a variable arc length measured from r.. For:o
I en 11 op hierdie Iyn, geld
:0
% = Z(:o(P},II(P» = z(P} •
and 11 on this line, one has
I 204
I
I
I Die funksies Z(B) en z(P) is in Figuur 5.6 geskets vir die
geval waar B ¥ p, en dit is duidelik dat hierdie krommes
Functions %(B) and %(p) are sketched in Figure 5.6 for
the case where i ¥ P and it is clear that these curves
afhanklik is van die rigtings i en p. are dependent on the directions i and p.
I <hI
tU '='0
¥ <hI
dp PPo .
I
I
I
I s
I
I Figuur 5.6
Aangesien die hellings afhang van die rigting van die Since the slopes depend on the direction of the lines to
I lyne waartoe (z, 1/) beperk word, word sulke hellings 00-
derskei van gewone afgeleides deur dit te skryf as
which (z, 1/) is restricted, such slopes are differentiated
from ordinary derivatives by writing them as
I 8%
8B waar/where % = %(B) (5.16)
I 6f or
I 8%
8p waar/where % =%(p) . ·(5.17)
I 205
I
I
I 1= I(u,v,w) (5.18)
u = u(s); v =v(s);
can be considered with restrictions
w = w(s) , (5.19)
I Voorbeelde
VS.S.l Ons bereken by P(l, 1) die rigtingsafgeleides van
Examples
VS.S.1 At P(l,l), we calculate the directional deriva-
(5.3) In twee vetskillende rigtlngs 8 en p soos aangetoon tives of (5.3) in two different direction § IUld p, 88 shown
I in Figuur 5.7. in Figure 5.7.
I (a) Die posisievektore van punte op OP word gegee deur (a) The position vectors of points on OP are given by
I r
+0) ;
=ro + S8. =Z. + y. + • (X.,fi.
I dus volg vir huUe koordinate dat hence it follows for their coordinates that
I Die parametriese kromme wat dus uitgesoek word, volg The parametric curve that is selected thus follows from
uit (5.3): (5.3):
I Z = 1-
1 (
02
.)2 -
1 +.,fi.
1 (
b2 1 +
8)2
.,fi.
I 206
I
I
I Die rlgtingsafgelelde in die B-rlgting Is dan The directional derivative In the B direction then is
I
= 0 at P, and
I Aangesien 8 per keuse VBl1af P gemeet word, geld
by P, en dus
B =0 Since we chose to measure
therefore
B from P, 8
I
I (b) Op PQ geld (b) On PQ we have that
. (-Z+O) ,
I r=ro+pp=z+ji+p,j'i
I
I en die rlgtingsafgeleide in die p-rigting Is and the directional derivative in the p direction Is
I
I Aangesien p ook vanaf P gemeet word, geld dan Since p is also measured from P, we then have
I 8..I
8z =f. 8;:
8P.·
I
I Probleme
PIi.Ii.1 Bereken die rlgtingsafgeleide van z. = ox + by by
Problems
=
PIi.Ii.1 Calculate the directional derivative of z az +
I 207
I
1
I' P 5.5.2 Bereken die rigtingsafgeleide van z = 1_",2 + b 2
in die rigtings %, fj en %- fj vir lyne op die "'lI-vlak wat
P5.5.2 Calculate the directional derivative of z = 1 -
z" + b" in the directions %, fj and % - fj for the lines
on the "'11 plane which pass through the point ("'0,110).
deur die punt ("'0,110) gaan.
1 'n funksle
1= I(z, 11, z)
sider the function
(5.21)
(5.22)
1
I
I
1
1 Figuur 5.8
I 5.8:
(5.23)
"'="'O+B; 11=110; Z=Zo
1 en van definisie (5.9) volg (B = 80 = 0 by Po) and it follows from definition (5.9) that (B
Po)
= BO = 0 at
I al lirn 1(80 + Ll8) -/(.0) = lim I(zo + Ll8, I/o, Zo) -/(zo, I/o, Zo)
aB = ·A.... O llB A .... O 68
1 Van (5.23) sien ons egter dat Ll. = Ll"" en dus However, from (5.23) we see that 6. = Ll"" and there-
fore
1 81 lim 1("'0 + 6"" !lo, zo) -/("'0, I/O. zo) 81 (5.24)
a. = A ....O 6", := a",
1 208
I
I
I Hierdie besondere rlgtingsafgelelde staan bekend as 1 se This specific directional derivative Is known as the par-
b
tial derivative of with respect to z. The partial
parsiele afgelelde
:!
z. Die parsii!le afgeleides
derivatives and o! are found in analogous ways by
I
I =2az+bl/+O
I
I Soortgelyk by (zo, 11o, %0) Similarly, at (Zo,1I0,.to)
I Probleme Problems
Bereken die parsii!le afge\eides van die onderataande Calculate the partial derivatives of the following func-
I funksies by die aangetoonde punte:
P5.5.S '" = z + 11 + % by (1,1,1)
tions at the indicated points:
PS.5.S '" = z + 11 + % at (1,1,1)
P5.5.4 '" = zll + Z% + Z'II' % by (2, -2, -1) P5.5.4 '" = Zl/ + Z% + ""11'%
at (2, -2, -1)
I
I 209
I
I
I 5.5.3 Rlgtingsafgeleides en ParsiiHe Dif-
ferensiasie
5.5.3 Directional Derivatives and Partial
Differentiation
I (5.25)
I Uit Figuur 5.9 is dit duideilk dat It is clear from Figure 5.9 that
I
I
I
I
Figuur 5.9
I met t, m en 0 die rigtingscosinusse van s en fl."" fl.y en where t, m and 0 are the direction cosines of i and
fl.z die Carteslese komponente van fl.r. Nou word fl..p fl."" fl.y and fl.z are the Cartesian components of fl.r.
I volledig bepaal deur .p(r+fl.r)-.p(r) en is dus onafhank-
ilk van die spesifieke wyse waarop die totale verpiasing
Now fl..p is determined completely by .p(r + fl.r) - .p(r)
and therefore is independent from the specific way in
fl.r = fl.BS bewerkstelllg is. Ons kan dus fl.r beskou as which the total displacement fl.r = fl.si is realised. We
I saamgestel uit drie agtereenvoigende verplasings therefore can regard fl.r as composed of three consecu-
tive displacements
Laat fl..p_ nou die inkrement in .p wees weens die ver- Now let fl..p. be the increment in.p that is caused by the
I
I Ons lean hierdie verband op 'n meer bruikbare manier We can write this relation in a more useful way as
skryf as
I 210
I
I
I
t:.x = 8t/I
t:.t/!. 8x + E. waar/ where -+ 0 as / if t:.x -+ O.
I
E.
Soortgelyke resultate word verkry vir die verplasings Similar results are obtained from the displacements t:."ii
I t:.1JO en t:.Z£, sodat Olll! die volgende het: and t:.Z£, so that we arrive at the foUowing:
I Deur opte1iing volg vir die totale inkrement in t/!, The total increment in t/! follows through addition:
I Deei deur t:.. en neem die limiet t:.. -+ 0: Divide by t:.s and take the limit tu -+ 0:
I 8t/! . t:.t/!
- = lim -=-t+-m+-n
88 t:..
8t/!
8x
8t/!
ay
8t/!
8z
(5.31)
Voorbeelde Examples
I V5.5.S Olll! bereken die rigtingsafgeieide in V5.5.1 deur
(5.31) toe te pas op die funksie
V5.5.3 We calcuiate the directional derivative in V5.5.1
by applying (5.31) to the function
I
I
Vir die gegewe rigting Is 8 = it :n0 en dus t = m = For the given direction, 8 = it and thus l =
I 1
,fl' n = O. Van (5.31) voig dan
1 1
,fl' m = ,fl' n = O. It foUows from (5.31) that
I 211
I
I
I
I 81/1
88
= .2.. 81/1 + .2.. 81/1 + 0
..;2 8x ..;2 8y
I
I
I en by punt P and at point P
I 81/11
88 (1,0)
= -..;2 ( I, +
a b
I Probleme Problems
I
Bereken die rigtingsafge!eide van Calculate the directional derivative of
P5.5.T '" = xyz + y2 z by (-I, I, -1) in 'n rigting P5.5.T 1/1 = XIIZ+II'z at (-1,1,-1) in a direction
x -0 + z. x -0 + z.
% = x' + 11 + ZI/' = x' +11 +ZI/'
3 3
P5.5.S by (2, -I, 1) in 'n rigting PS.S.S Z at (2,-1,1) in a direction
I x + 20.
P5.5.D % = ax' + by + c by (-1,1) langs die kromme
x + 20.
% = ax'
PS.5.D + by + c at (-1,1) along the curve
r=7a ("x - II") · x
r=7a - II") ·
("
I Twee nuttige newerellultate kan uit (5.29) verkry word. Two useful auxiliary results can be obtained from (5.29).
Ona dee! eerstens die vergelyking deur Firstly, we divide the equation by .
I
I
I Indien nou -t 0, sal van (5.28) bv.
E. -t O. Dan volg
!: -t : indien IT -t 0, then from (5.28) e.g. !: -t : if E. -t O.
It then follows that
I dl/l
-
dB
=81/1
- -dz+81/1
8x dB
-- dll 81/1 dz
+--.
811 dB . 8% ds
(5.32)
I
= + + + E; 0 as/if 0 , (5.33)
I
E -t -t
I 212
I
I
I waar die substitusies .1z = l.1., .111 = m.1., .121 =
n.1s weer gemaak is. Hierdie vergelyklng sal handig te
where the substitutions az =la., all =ma., 6021 =
na. are made again. This equation will come in handy
pas kom wanneer die begrlp van die van 'n when the concept of the gradient of a function is dis-
Indien 'n vektor V.p (of ook geskryf grad .p), genoem IT a vector V.p '(or also written as grad .p), called the
I die gradient van .p, ingevoer word as gradient of.p, is introduced as
volg nou uit (5.34) dat it now follows from (5.34) that
I . (5.36)
I Hierdie verband lewer nou 'n vinnige metode om rig- This relation produces a quick method of calculating di·
tingafgeleides te bereken, aangesien V.p eers bepaai rectional derivatives because V.p is first determined and
I Let op dat die simbool V (of grad) Note that the symbol V (or grad)
8 .8 .8
I
M ..
gr ad := v :="'-+11-+21- (5.37)
8z By 821
slegs formeel in die bostaande vorm geskryf kan word; can be written oniy formally in the above form; V is
I V kry eers betekenis indien die differensiaaioperator op
'n skalaarfunksle Inwerk om V.p te vorm. V word ook
soms die "del" - of "nabia"-operator genoem.
given significance only if the differential operator is ap-
plied to a scalar function to form V.p. V is sometimes
also called the "del" or "nabla" operator.
I Voorbeelde Examples
I VS.6.l Bereken die rigtingsafgeleide van VS.6.1 Calculate the directional derivative of
.p = ZI/ + 1121 + zz
I by P(l,l,l} in die rigting van 'n Iyn wat P en at P(l,l,l} In the direction of a line that joins P and
Q(2, -1,3} verbind. Q(2, -I,3}.
I 213
I
I
I
I
I
Figuur 5.10
I Oplouing: Ons bereken eerstellB t/J se gradient: Solution: We first calculate the gradient oft/J:
I '=
,8t/J + 11-
x-
8x
,8tjJ + z
8y
,81/1
-
8z
I -8t/J ,I
& = vt/J· 8 = -3 [(V + z) - 2(x + z)+ 2(V + x)]
1
= -(3V-
3
z)
I
I Probleme Problems
I Herhaal die probleme P5.5.T tot P5.5.Y deur gebruik Repeat problems PS.5. T to P5.5.9 by using the gradi,
te maak van die gradient. ent.
I (5.38)
I 214
I
I
I waar dl/l, dx, dll en rk infinltesimale k1ein getalletjies is
wat as differensiale bekend staan. Let op dat die inkre-
where dl/l, dx, d" and dz are infinitesimally small num-
bers, known as differentiate. Note that the .increment
ment dl/l nog steeds afhanklik is van die verhoudings dI/J is still dependent on the relations between the mag-
I tussen die groottes van die infinitesimale inkremente
dB, dll en rk, m.a.w. van die rigting § van
n1tudes of the infinitesimal increments dB, dll and rk,
i.e. of the direction Bof
I Uit die definlsie van VI/I en (5.39) volg direk It follows directly from the definition of VI/I and (5.39)
I that
I
I
en van (5.38) volg dan and then from (5.38)
I VI/I· dr = dl/l . (5.40)
I I/I(X,II,Z) = c, (5.41)
waar c 'n konstante is. 'n Spesiale gevaJ is die verge- where c is a constant. A special case is equation (5.3);
I Iyking (5.3); dit kan naamlik herrangskik word in die
vorm
i.e. it can be rearranged in the form
I
I Grafies word die vergelyklng (5.41) dan voorgestel deur
'n vlak s008ln Figuur 5.11.
Graphically, equation (5.41) is then represented by a
surface, as in Figure 5.11.
I
I 215
I
I
I
I l
I
I
I
I
I x
Figuur 5.11
I Ons het reeds in (5.40) gesien dat dt/l = Vt/l·dr met natu-
urlik dt/l = t/I(r + dr) - t/I(r). Kies nou soos in Figuur
We saw in (5.40) that dt/l = Vt/I· dr with dt/l = t/I(r +
dr) - t/I(r). As in Figure 5.11, we now choose dr so that
5.11 dr s6 dat r en r + dr posisievektore van punte op r and r + dr are position vectors of points on the plane
I obtained by calculating
I (5.42)
I
te bereken.
Beskou nou 'n willekeurige rigting 8. Van (5.36) het Now consider an arbitrary direction 8. From (5.36) we
ons dan dat have
I met 9 die hoek tussen die normaalll en • (Figuur 5.12). where 9 is the angle between the normal 11 and • (Fig-
Dit is duidelik dat : in (5.43) sy maksimumwaarde ure 5.12). It Is clear that : in (5.43) will achieve Its
I 216
I
I
I
I
I
I
I
I Figuur 5.12
I (5.44)
I 5.6.3 Grootte en Rigting van V'I/J 5.6.3 Magnitude and Direction of V'I/J
I 5.6.4 Opsomming van eienskappe van V'I/J 5.6.4 Summary of Properties of V'I/J
I 2. Die normaal op 'n vlak .p(r) = c word gegee deur 2. The normal on a surface !/J(r) = c, is given by
I
I
I 3. Die maksimale rigtingsafgeleide van !/J word verkry
in 'n rigting n normaal op .p = c en word gegee
deur
3. The maximal directional derivative of !/J is ob-
tained in a direction n, normal to !/J = c, and
given by
I 217
I
I
I
I
I 4. Die rigtingsafgelelde in 'n rigting 8 is 4. The directional derivative in a direction 8 is
I
I 5. V.p· dr = d.p
Probleme
I PS.6.1 Rereken V.p, die maksimale rigtingsafgeleide en
Problems
PS.6.1 Calculate V.p, the maximal directional deriva-
=
die norm ale eenheidsvektor op die vlakke .p c vir tive and the normal unit vector on the planes .p == e for
I (a) .p = :r;'I/' + :r;z'
(b) .p = r + 1/' + z'. Toon aan dat i' = vir hierdie
(a) .p = rl/' + XZ·
(b) .p = x' + 1/' + Z2. Show that f = In this case.
geval. (c) .p = ax + bl/ + cz. Give a geometric reason for the
81P 8.p
I PS.6.2 l3ereken 88
(a) in die rigting 5: + fj by (1,1,1) vir .p = xl/z + c.
(b) in die rigtlng 25:+0-z by (2,-'1,1) vir.p = X2(I/+Z).
PS.6.2 Calculate os
(a) in the direction 5: + fj at (1,1,1) for .p == Xl/z + c.
=
(b) in the direction 25:+f)-z at (2,-1,1) for.p r(l/+z).
=
I (c) in die rigting 35: + 4fj by (0,1,2) vir .p
sin ""I/Z.
conx + (c) in the direction 35: + 40 at (0,1,2) for .p = COS 1<X +
sin ""I/Z.
PS.6.3l3ereken die hoek tussen die vlekke x+l/+z = c, PS.6.3 Calculate the angle between the planes x + 1/ +
I en - 21/ + Z = co. Z = Cl and - 21/ + Z = c•.
I 218
I
I
I
I
I ) •- - - - -
I
I Flguur 5.13
I I.
Cl
b
I(x) dx:= Hm
N
L: l(x n ).6.xn ,
N .... CCI n=l
(5.45)
I en gee die oppervlakte begrens deur x = a; x = b; 11 = and is equa.! to the area of the surface bounded by x =
o en11 = I(x). Indien !F(x) = I(x), volg van
d
a; x = b; 11 = 0 and " = I(x). If dx F(x) = I(x), it
I Fundamentele Ste1ling van die Analise foliows from the Fundamenta.! Theorem of Anaiysis that
op 'n kromme r tUBBen twee punte ro en r, (Figuur on a curve r between two points ro and r, (Figure 5.14),
I 5.14), waar r beskryf word deur 'n funksie
r = r(s) = x(s)x + ,,(s)y + z(s)z .
where r is described by a function
(5.49)
I 219
I
I
I
I
I
I
I
I Figuur 5.14
Die kromme r word nou bena.der deur N verplasings The curve r Is now approximated by N dlsplacements
I !r
a· dr:= lim
N-+oo
n=l
a(rn) . .6.rn , (5.50)
Opmerking: 'n Lynintegraal is in die algemeen Remark: A line integral is path dependent in general.
I padathllDklik.
Voorbeelde Examples
I V5.T.t Bereken die lynintegraal van p = "'X +1/2 0 langs VG.T.1 Calculate the line integral of p = ",x+I/'y along
'n kromme 1/ = ",. op die tussen die punte (1,1) a curve 1/ = ",' on the "'11 plane between points (1,1) and
I en (2,4). (2,4).
Oplouing: Eerstens word die vergelyking van die Solution: Firstly we need the equation of the curve in
I kromme benodlg in die vorm r = r(.). Ons weet
r = """ + I/Y
the form r = r(.). We know that
(a)
I 220
I
I
I Die punte ro en r I stem tespektiewelik ooreen met s 1
en s = 2. Aangesien s nou vir r bepaal, word die funksie
= Points ro and r I correspond to s = 1 and s = 2 re-
spectively. Since s now determines r, the function p is
p vir punte op r bepaal deur vervanging van (b) in p: determined for points on r by substituting (b) in p:
I (c)
Verder volg uit (b) It follows from (b) that
I dr • 2"
ds = Z+ SN,
I sodat die differensiaal dt gegee word deur so that the differential dr is given by
I dr = + 2sj)ds . (d)
Die Iynintegraal word nou [met vervanging van (c) en The line integral now becomes [with the substitution of
I (d») (c) and (d»):
I I p·dr =
.=2
I + 0'0) . + 2sjj)ds
r .=1
I •
= I(s + 20")d.
I 1
(-s'
1 + _S6)
1 I'
I
=
2 3 1
= 22.5
I
vir die kromme neer te skryf. curve.
Probleme Problems
I P5.7.1 Bereken fra.dr met a =
rwat
vir die baan P 5.7.1 Calculate fr a . dr with a = z· + cyj} for the
path r, which is
I 221
I
I
I 5.7.3 Die integraal fr vt/l· dr 5.7.3 The integral fr Vt/l· dr
Beskou die IntegraaJ Consider the integral
I
(5.51)
I langs 'n krOlnme r t\l8sen twee punte r A en rB. Met along a curve r between two points r A and r B. With
= the help of result (5.40), i.e. Vt/J· dr = dt/J, It follows
I
behulp van die resultaat (5.40», nI. Vt/J· dr dt/J, volg
that
I l Vt/J· dr =
'A
J'.dt/J = t/J(rB) - t/J(rA) , (5.52)
I
I r
I
I
I
x
I
Flguur 5.15
I Vervolgens word (5.51) beskou langs enige geslote baan We now consider (5.51) along any closed path r (Figure
r
I (Figuur 5.15) en soos volg bereken: 5.15) and calculate It as follows:
I Die kringetjie op die integraalteken dui integrasie iangs The circle on the integral symbol Indicates integration
'n geslote kromme san, en die Integrasieproses begin en along a closed orbit, and the integration process begins
I eindlg by dieselfde punt P. Die resultaat (5.53) hang
k\aarblyklik nie van die vorm van r af nie, sodat sonder
and ends at the same point P. Result (5.53) obviously
does not depend on the form of r so that we can state
dubbelsinnlgheid geatel kan word dat unambiguO\l8ly that
I 222
I
I
I
f Vt/l· dr = 0 , (5.54)
I r.
aangesien hlerdie resultaat vir alle geslote krommes r since this result applies to all closed curves
I geld.
I ta.dr=O vr (5.55)
I word gesl! dat die slrkulasle van a nulla. Ult die vooraf- we 88y that the circulation of a Is zero. Therefore, It
gaande bespreking volg dus dat Vt/lse sirkuJasle nulla. follows from the above discussion that the circulation of
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I 223
I
I
I HOOFSTUK 6 CHAPTER 6
I ARBEID EN ENERGIE WORK AND ENERGY
I
die herformulering van N2 wat verkry word ons in st ....t obtained in this way will enable us to solve a number of
stel om 'n groot aantal probleme op 'n eenvoudige wyse problems simply.
op te los.
I
I
I
I o
I Figuur 6.1
I N
L F(r,) . ar,
i=l
I 224
I
I
I dus 'n benadering wees van die arbeid wat langs r
verrig word. Hierdie benadering kan nou eksak gemaak
word deur N --.. 00 op s6 'n wyse dat elke .6.ri - 0,
will therefore be an approximation of the work done
along r. This approximation can now be made exact by
letting N --> 00 in such a way that each ...:. 0, i.e.
d.w.s.
I N
I W = n_oo£...J
Jim '\"' F(r,) .
i=l
I Dimensies: Indien F in Newton en afstande in me- Dimensions: If F is measured in Newton and distance
I Voorbeelde
V6.2.1 Beroken die arbeid wat verrig word deur 'n kon-
Examples
I
I
I
0
I I
"x,
Lr cl./'·
Figuur 6.2
"Xo'" S
,
Jt
I (6.3)
met F. die konstante x-komponent van F. Die arbeid where F. is the constant x component of F. The work
I verrig volg deur (6.3) in die definisie (6.2) te vervang en
te integreer:
done follows by substituting (6.3) in definition (6.2) and
integrating it:
I W = J F . dr =
£'0+'
J F. dx = F.
I r "
I W= F.s. (6.4)
I 225
I
I
I Die arbeid verrig deur 'n konstante krag word dus gegee
deur die komponent van die krag in die verplasingsrig-
ting vcrmenigvuldig met die totale verplasing, mits die
The ·work done by a constant force is therefore given
by the component of the force in the direction of the
displacement, multiplied by the total displacement, pre>-
I verplasing langs 'n reguit Iyn gemaak is. Let op dat 'n
krag wat loodreg op die baan is (sodat F . dr = 0) dus
geen arbeid verrig nie.
vided that the displacement occurs along a straight line.
Note that a force that is perpendicular to the path (so
that F . dr = 0) does not do any work.
I en rJ.
Oplossing: Solution:
I r
I
I
I Van definisie (6.2) volg
Figuur 6.3
It follows from definition (6.2) that
I (F konstant/ constant) .
w= F·llr, (6.5)
I waar llr = r, - ro onatbanklik van f is. where llr =r, =ro is independent of f.
I V6.2.3 'n Krag F = az,o + bzyfj (a en b konstant) ver-
plaas 'n deeltjie langs 'n reguit lyn van die oorsprong
V6.2.3 A force F = az,o + b"yfj (a and b constant) dis-
places a particle along a straight line from the origin to
tot by 'n punt r, =
2,0 + fj. Bereken die arbeid verrig a point r,= 2,0 + fj. Calculate the work done by F.
I deur F.
Oplossing: In hierdie geval is F klaarblyklik posisie- Solution: In this case, F obviously i. position-dependent
I afhanklik, en ons moet die lynintegraal and we must calculate the line integral
(a)
I eksplisiet bereken. explicitly.
I Van Figuur 6.4 is die baan van die deeltjie 'n reguit lyn
gegee deur
From Figure 6.4, the path of the particle is a straight
line given by
I 1
y= -z.
2
(b)
I 226
I
I
I
I
I
o
I x.
Figuur 6.4
I
Die posisievektor van 'n punt op die lyn word dus gegee The position vector of a point on the line is thus given
I deur
1
by
I Die krag F word natuurlik in (a) slegs by punte op r In (a), force F is obviously calculated only for points on
bereken, d.w.s. waar die verband (b) geld. Ons kan dus r, i.e. where the relation (b) holds. Therefore, on r we
I (d)
I As ons (c) en (d) in (a) stel, het ons dan If we substitute (c) and (d) in (a), we then have
I 2
= 2a + 3b.
I
I 227
I
I
I Probleme Problems
P6.2.1 Bereken die arbeid verrig deur gravitasie en die P6.2.1 Calculate the work done by gravitation and the
I A
I
I
I Figuur 6.5
I
6.3 KINETIESE ENERGIE EN 6.3 KINETIC ENERGY AND
I DIE ARBEIDS-ENERGIE BE- THE PRINCIPLE OF WORK
GINS EL AND ENERGY
I
Beskou N2 in die vorm Consider N2 in the form
I dv
F=m- (6.6)
dt
I en bereken die arbeid verrig deur F, die resultante krag and calculate the work done by F, the resultant force
op rn, in 'n verplasing van ro na r J langs die baan r: on rn, in a displacement from ro to rJ along the path r:
I
I 228
I
I
I In die algemeen geld dat r = r(t), sodat dr =
Dus volg
dt. In general,
that
r= r(t) so that dr = : dt. It then follows
I
W = (F.drdt
Jr
I dt
I
=
1 r
dv
m-·vdt
dt
Nou weet ons van die differensiasiereel (3.15) dat Now, we know from the differentiation rule (3.15) that
I d dv dv dv
-(v.v) = -·v+v· - = 2 v · -
dt dt dt dt'
I en dUB and hence
I W = '12 m J{d
r
1 {
dt (v. v) dt = '2 m J d(1I2) .
r
waar Vo en v, respektiewelik die snelhede by ro en r, where Vo and v, are the velocities at ro and r, respec-
I is. Dus volg tively. Thus, it follows that
I (6.7)
Die hoeveelheid !m1l'speel 'n belangrike rol in die The quantity !m1l 2 plays an important role in mechan-
I meganika en word die kinetiese energie, T, genoem: ics and is referred to as the kinetic energy, T:
IT = i mv2 = !mv .v I
I (6.8)
Dimensies: T het die eenhede van arbeid uit (6.7) Dimensions: T has the units of work from (6.7), i.e.
I
Vergelyking (6.7) 'is 'n baie belangrike herfomulering van Equation (6.7) is a very important reformulation of N2,
N2, nl. die Arbeids-energie beginsel, wat soos volg i.e. the Principle of Work and Energy, which reads
lui: Die arbeid verrig deur die krag op 'n deeltjie as follows: the work done by a force on a particle
is gelyk aan die verandering in sy kinetiese en- is equal to the change in its kinetic energy. Thus
I ergie. Dus
I 229
I
I
I (6.9)
I
I
I o
I Van (6.9) het ons
Figuur 6.6
I W
1 2
= -mv -
1 2
-mvo
2 2
I 2
m
(6.10)
I W = Ir( -mgy) . dr
I = (-mgy). Irdr
= -mgy·r,
I en dus and hence
I 230
I
I
I Vervanging van (6.11) in (6.10) lewer
W=-mgh. (6.11)
Substitution of (6.11) in (6.10) yields
I v= - 2gh . (6.12)
I Probleme
P6.3.1 Toon aan dat (6.10) vir 'n konstante krag en
Problems
P6.3.1 Show that (6.10) for a constant force and move-
I
A
I
I
I Figuur 6.7
I P6.3.4 Die krag uitgeoefen deur die veer op m is kx, 6.3.4 The force exerted on m by the spring is kx, where
waar x die verlenging vanaf die vrye lengte van die veer x is the extension from the natural length of the spring
I
I
"'11"" ;';1"'"
I Figuur 6.8
I 231
I
I
I P6.3.S 'n Massa m gly 'n a£Stand • teen die hellende 6.3.5 A mass m slides a distance. along the inclined
vlak (wrywingskoeffisient J.I) waarna dit deur die veer plane (friction coefficient J.I) after which it is retarded
vertraag word (Figuur 6.9). by the spring (Figure 6.9)
(a) Bepaal die maksimum-samedrukking van die veer. (a) Calculate the maximum compression of the spring.
I (b) Sal m weer opwaarts beweeg? (b) Will m move upwards again?
I r
I
I
I Figuur 6.9
I
waar hy nie meer kontak met die ye sal behou nie indien he will no longer maintain contact with the ice if he be-
hy op 'n maksimum hoogte R (gelykstaande aan die gins to move at a maximum height R (equal to the radius
str",,1 van die hemisfeer) begin beweeg. of the hernisphere).
I
I
I
I Figuur 6.10
I ..
6.4 POTENSIELE ENERGIE 6.4 POTENTIAL ENERGY
I Die arbeid deur 'n krag verrig is in §6.3 gedefinieer as
'n lynintegraal. Nou weet ons reeds uit hoofstuk 4 dat
The work done by a force was defined in §6.3 as a line
integral. Now know from Chapter 4 that line integrals
Iynintegrale in die algemeen baanafhanklik is, en moet are path-dependent in general, so in calculating work
I ons inderdaad by die berekening van arbeid in die alge-
meen baie spesifiek wees oar die baan waarlangs
in general, we must be very specific about the path
along which we integrate. However, we saw in §5.7.3
qns integreer. Ons het egter in §5.7.3 gesien dat daar that there is a set of vector functions for which the line
I q = 'V1j!.
I 232
I
I
I 6.4.1 Konserwatiewe Kragte
'n Kragveld F(r) word konserwatief genoem indien
6.4.1 Conservative Forces
A force field F(r) is called conservative if there is a
daar 'n skalaarfunksie .p(r) bestaan Bodat scalar function .p(r) such that
I F = V.p. (6.13)
I W=[v.p.dr.
I Van (5.40) kan onB dit omskryf as From (5.40), we can rewrite it as
I
I 'n skalaarintegraal wat nou nie rneer padathanklik is nie,
en dUB
a Bcalar integral that iB no longer path-dependent, and
therefore
I (6.14)
I (6.15)
I Voorbeelde
I serwatief is:
(a) F = yi + (:>: + z)y + yi
(b) F = yzi + :>:zif + yi
conservative:
(a) F = y:i:+(:>:+z)y+yz
=
(b) F yzi + :>:zif+ yi
V.p = F
I 6f or
I 233
I
I
I
I Ons moet dus 1/J kan vind sodat We must, therefore, be able to find 1/J such that
I a1/J
ax =v;
a1/J
ay = x + z;
a1/J
az = v· (i)
1/J = Vx + h(v,z)
z constant in the process:
(ii)
bereken, kan ons soos in (ii) altyd enige funksie in y en we calculate we can - as in (ii) - always add any
1/J=xy+yz,
I en F is konserwatief. and F is conservative.
I (b) Indien F konserwatief is, moet 1/J bestaan sodat (b) If F is conservative, ,p must exist such that
I a,p. a,p.
ax x + ay y + 7h z
iN .
= yz-x• ••
+ xzy + yz
I Ons integreer (v) op dieselfde wyse as (i): We integrate (v) in the same way as (i):
(vi)
I 234
I
I
I ,p = rtVZ + g2(rt, Z)
,p =VZ + 93(rt, v)
(vii)
(viii)
I Probleme Problems
I (a)
(b)
F = (V' - 2rtyz8)i + (a + 2xv - rt 2Z8)y + (6z 3 - art'yz')z
=
F (rt 2y _ z8)i + (artyz + u 2)y + (2rt 2yz + VZ4)£
= (art 2 + 2y + 4);' + (2rt - 3y2 - 2y)y
I
(c) F
(d) =
F 2rty2z i + 2rt 2yzy+ ,,2y2£
F
I
I
I o
Figuur 6.11
I Beskou In deeltjie onderhewig aan 'n konserwatiewe Consider a particle, subject to a conservative force F,
I VCr) := _ {r F. dr
Jr.
(6.16)
I 235
I
I
I dus enkelwaardig. Hierdie funksie het klaarblyklik will be single valued. This function obviously has the
dieselfde dimensies as arbeid of energie en word die same dimensions as work or energy and is called the
potensiele energie van die deeltjie t.o.v. die verwys- potential energy of the particle with respect to the
ingspunt Po genoem. reference point Po.
I Omdat F konserwatiefis, kan ons verder (6.13) in (6.16) Because F is conservative, we can substitute (6.13) in
(6.16):
ste!:
I
V(r) = _ [r Vt/! . dr
Jro
I
= _ fr dt/!
I =
Jr ,
t/!(ro) - t/!(r).
VV=-Vt/!
(6.17)
I Vergelyking (6.16) en (6.17) is klaarblyklik mekaar se Equation (6.16) and (6.17) obviously are the inverse of
inverses. each other.
I Voorbeelde Examples
I
I v = - J,P mg( -li) . dr
Po
I = mg J,P dy
Po
=
I en dus
mg(y - Yo)
and thus
I V= mgh, (6.18)
I 236
I
I
I
I ----r--- ------ p
h
I --_J_- po
I o
I Figuur 6.12
I 6F OR
I iiV
a:<
=0; V= My, z)
I iiV
- ay = -mg; V= mgy+h(:<,z)
I av
-rh =0; V = h(:<, y)
I Hierdie uitdrukkings vir V is identies as ons die keuse These expressions for V are identical for the choice
V = mgy+c.
I V6.4.3 Bereken die potensHae energie van 'n veer met V6.4.3 Calculate the potential energy of a spring with
I veerkonstante k.
Oplossing: Ons aanvaar voorlopig dat die veerkrag kon-
stiffness k.
Solution: We assume provisionaily that the spring force
serwatief is en dat ons dUB 'n potensiele energie V kan is conservative and that we can thus calculate a poten-
I 237
I
I
I
I
I
Figuur 6.13
I Omdat die krag in die veer altyd gerig is langs die veer Because the force in the spring is always directed along
se lengte (Figuur 6.13), sal in enige beweging loodreg the length of the spring (Figure 6.13), no work will be
I op die veer geen arbeid verrig word nie (F J. dr). Ons
hoef dus slegs 'n reglynige baan, se in die ",.rigting, te
done in any movement perpendicular to the spring (F J.
dr). Therefore, we only need to consider a straight path,
beakou. As ons die natuurlike lengte van die veer as i.e. in the '" direction. If we use the natural length of
I verwysingspunt gebruik, het ons dan the spring a reference point, we have
I v = - [p F· dr
Jp,
I (6.19)
I Probleme Problems
P6.4.3 Vind die potensiele energie van 'n deeltjie wat P6.4.3 Calculate the potential energy of a particle that
I in die aarde se gravitasieveld beweeg tot op hoogtes wat
in dieselfde orde is as die van die aarde se straal.
moves in the earth's gravitational field up to heights in
the order of that of the earth's radius. .
I
I 238
I
I
I 6.5 BEHOUD
NIESE ENERGIE
VAN MEGA- 6.5 CONSERVATION OF ME-
CHANICAL ENERGY
I Beskou 'n deeltjie wat Van Pl na P2 beweeg onder die Consider a particle that moves from P, to p. under
invloed van die konserwatiewe krag F (Figuur 6.14). the influence of the conservative force F (Figure 6.14).
I
I
I
I Figuur 6.14
I Van die arbeids-energie beginsel (6.9) geld 'nou dat From the Principle of Work and Energy (6.9), it follows
that
I waar W12 die arbeid is wat verrig word vanaf r, tot r2.
Van (6.2) volg dan .
where W12 is the work done from r, to r2. From (6.2)
we then' have
I
I
= 1 r
1 , F . dr +
r
, F . dr
I rl ro
r
= - 1, + 1r,
I ro
F . dr
ro
F . dr,
I waar ons in die tweede stap gebruik gemaak het van feit
dat F konserwatief is. Van definisie (6.16) volg dan
where we use - in the second step - the fact the F is
conservative. It follows then from definition (6.16) that
T(r.) - T(r,) = VCr,) - V(r.),
(6.20)
I Aangesien ons r, en r. willekeurig kan kies, impliseer Since we can choose r, and r. arbitrarily, (6.20) im-
(6.20) dat die som van die deeltjie se kinetiese en plies that the sum of the particle's kinetic and potential
I 239
I
I
I AB 'n deeltjie onderhewig is aan 'n konserwatiewe krag
is sy meganiese energie t gedefinieer as
If a particle is subject to a conservative force, its
mechanical energy, defined as
(6.21)
I
Voorbeelde Examples
I V6.5.1 Bereken net soos in V6.3.1 die spoed v van 'n
projektiel op hoogte h as sy beginspoed op nulhoogte Vo
V6.5.1 As in V6.3.1, calculate the speed v of a projec-
tile at height h if its initial speed at zero height is Vo.
I is.
I
I
I
I Figuur 6.15
Oplo•• ing: Die enigste krag wat op die deeltjie inwerk Solution: The only force being exerted on the particle is
I is sy gewig en ons weet reeds dit is konserwatief. Van
(6.20) volg dan
its weight and we know that it is conservative. It follows
from (6.20) that
I
en Van (6.18) (ons gebruik 0 in Figuur 6.15 as verwys- and from (6.18) (we use 0 in Figure 6.15 as a reference
1 2 1 2
:imvo + 0 = :imv + mgh.
I Ons verkry dieselfde resultaat soos in V6.3.1: We obtain the same result as in V6.3.1:
I
I
V6.5.2 'n Massa m gly van rus by A langs die wry- V6.5.2 A mass m slides from rest at A along a friction-
I
I
I
I A
I
I
Gt
I
""5
o
I
1"
I Figuur 6.16
I Ons neem komponente ;n d;e rigtmg van R: We take components ;n the direction of R:
I E = Tp + Vp = TA + VA ,
en dus 'and hence
I 1
2mv' + mgrcos8 = 0 + mgr,
I waar 8 die hoekverplasing by P t.o. v. A is en v die where 9 is the angular displacement at P with respect
spoed by P i8. Ons maak mv' die onderwerp van die to A and v is the speed at P. We make mv 2 the subject
I Die massa m sa! op die baan bly solank R > 0 en dus The mass m will remain on the path as long as R > 0
and hence
I m sal dus die baan verlaat by die punt waar Therefore, m will leave the path at the point where
I cos9=3;
2
I
I 241
I
I
I Probleme
P6.5.l Een punt van 'n tou van lengte l is vas en aan die
Problems
P6.S.l One end of a string of length l is fixed and a
ander punt van die tou is 'n massa m vasgemaak (Figuur mass m is fixed to the other end (Figure 6.17). What
I 6.17). Wat moet die maksimumspoed van m wees sodat
dit net in vertikale sirkels kan swam? Bereken ook die
should the maximum speed of m be so that it will just
complete circles? Also calculate the tensile force in the
trekkrag in die tou en m se spoed as funksie van posisie. string and the speed of m as a function of position.
I
I
I
I Figuur 6.17
P6.5.2 'n Massa m gly wrywingsloos langs die baan P6.5.2 A mass m slides without friction along the path
I
I
I
I Figuur 6.18
I P6.5.3 'n Massa m rus in 'n bakkie aan die punt van 'n
staaf wat glad in 'n vertikale vlak. roteer om A (Figuur
PS.6.3 A mass m rests in a bowl on the end of a rod
that rotates smoothly without friction about A in a ver-
6.19). Bereken die hoekspoed 8 waarvoor m in die plane (Figure 6.19). Calculate the angular speed
I bakkie sal bly as die staaf die vertikale posisie bereik
indien 90 die hoekspoed in die horisontale posisie is.
8 at which m will remain in the bowl when the rod at-
tains a vertical position if 90 is the angular speed in the
horizontal position.
I
I
I
Ai
I Figuur 6.19
I 242
I
I
P6.5.4 In P6.5.2 word 'n kart stukkie uit die Ius gesny P6.5.4 In P6.5.2, a short piece is cut out of the track ·at
I by A. Die massa m begin langs die baan beweeg by 'n
hoogte H > h. Hoe hoog sal m bo A uitspring?
A. The mass m begins to move along the path at height
H > h. How high will m jump out at A?
= dW
I P
eIt'
(6.23)
Dimensies: Van (6.23) het A die eenhede J s-l, Watt Dimensions: From (6.23), A has the unit J s-l, called
Van die definisie (6.2) van arbeid volg dat 'n hoeveelheid
Watt (W) in the SI system, so that 1 Watt = 1 J s-l.
I arbeid
aW=F·ar
verrig word denr 'n krag F oor 'n klein verplasing .6.r.
of work
I Dus is fore
dW
I P =
Tt
aw
I = lirn
dr_O at
I = lirn
dr_O
F·ar
at
I = F. dr
eIt
I 6f or
P=F·v. (6.24)
I
I 243
I
I
Andersom, indien die arbeidstempo bekend is as 'n On the other hand, if the power is known as a function
I funksie van tyd, kan die arbeid verrig uit (6.23) bereken
word deur integrasie:
of time, the work done can be calculated from (6.23)
through integration:
I (6.25)
I So bv. word die vermo. van 'n kragstasie in kW (kilo- So for instance, the capacity of a power station is pro-
watt) verskaf as aanduiding van die tempo waarteen vided in kW (kilowatt) as an indication of the rate at
I elektriese arbeid verrig kan word. Die verbruiker daar-
enteen, betaal vir die totale arbeid verrig, nl. die aantal
which electrical work can be done. The consumer how-
ever, pays for the total work done, i.e. the number of
kWh (kilowatt-uur) verbruik. Laasgenoemde het die di- kW h (killowatt-hourB) used, The latter has the dimen-
Probleme Problems
I P6,6,l 'n Motor van massa 1000 kg ry teen 'n konstante P6,6,l A car of masS 1 000 kg goes at a constant speed
spoed van 50 km h - I teen 'n helling van 5' uit. Bereken of 50 kmh- I up an incline of 5'. Calculate the power
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I 244
I
I
I HOOFSTUK 7 CHAPTER 7
I DINAMIKA VAN 'n STELSEL
DEELTJIES
DYNAMICS OF A SYSTEM OF
PARTICLES
I F=rna. (7.1)
I N3 Twee liggwne oefen wedersyde kragte op mekaar N3 Two bodies exercise mutual forces on each other,
uit wat ewe groot is maar teengesteld in rlgting is. equal in magnitude but opposite in direction.
I Hierdie twee wette beskryf klaarblyklik die beweging These two laws obviously describe the movement of
van pare van puntdeeltjies. Indien ODS dus die be- pairs of particles. Therefore, if we want to describe
I weging van 'n stelsel van dee!tjies wil beskryf, moet ons
noukeurig (7.1) vir elke deeltjie in die stelse! neerskryf
the movement of a system of particles, we must set up
(7.1) carefully for each particle in the system taking
met inagneming van N3 en die geometriese beperk- N3 and the geometric restrictions to which the sys-
I ings waaraan die stelsel onderhewig is. Ons sal sien dat
ons langs die weg kragtige veralgemenings van die resul-
tate in hoofstukke 4 en 6 kan verkry.
tem is subject into account. We shall see that in this
way we shall be able to derive powerful generalizations
of the results in chapters 4 and 6.
I
1.2 NOTASIE 1.2 NOTATION
I Die beskrywing van die dinamika van 'n stelsel van
deeltjies word vergemaklik deur die invoer van 'n goeie
The description of the dynamics of a system of particles
is simplified by introducing a good notation convention.
notasiekonvensie. Hierdie notasie word geskep sodat ons This notation is introduced in such a way that we can de-
I op 'n natuurlike wyse die poslsie van eike deeltjie kan
beskryf en die bagte op elkeen kan etiketteer.
scribe the position of each particle and label the forces
being exerted on each particle in a natural way.
I (Figuur 7.1). Die posisie van rn; ten opsigte van rni
word aangedui Il8
7.1). The position of rn; with respect to rni is indicated
as
I (7.2)
I 245
I
I
I .,.,.,.,
I f.·l.J = r. or·
"J
F,
I '"J.
I
I Figuur 7.1
I waar rj' die posisie van rnj ten opsigte van rn, is. Die
afstand tussen rn, en rnj is
where rj' is the position of rnj with respect to rn,. The
distance between rn,and rnj is
(7.4)
I Verder word 'n eenheidsvektor langs rn, en rnj se Furthermore, the unit vector along the line connecting
verbindingslyn gegee deur rn,and rnj is given by
I (7.5)
(7.6)
I
7.2.2 Kragte 7.2.2 Forces
I Ons vind dit gerieflik om by 'n stelsel van deeltjies 'n
onderskeid te tref tussen twee soorte kragte. Eerstens
We find it convenient to differentiate between two types
of force in a system of particles. Firstly, particles can
I
kan deeltjies kragte ondervind wat hul oorsprong buite experience forces that have their origin outside the sys-
die stelael het. (86 by. sal twee deeltjies naby die tem. (Two particles close to the surface of the earth wUl
aardoppervlak beide die invloed ervaar van die aarde for instance both experience the influence ofthe earth's
se gravitasieveld.) Ons verwys na sulke kragte as ek- gravitational field.) We refer to such forces as external
I sterne kragte en dui die result ante eksterne krag op
die i-te deeltjie aan deur f, (Figuur 7.2). Tweedens kan
forces and denote the resultant external force on the
i th particle by ti (Figure 7.2). Secondly, all the particles
a1le deeltjies in die stelaels kragte uitoefen op elkeen van in the systems exert forces on each of the other parti-
I fU = -fj' . (7.7)
I 246
I
I
I
I f·,
I
I ..
Jt
I o
I Figuur 7.2
I ,n Deeltjie oefen dus rue 'n krag op homself uit rue. Therefore, a particle does not exert a force on itself.
I N
(7.10)
I i=l
I 7.3 MASSAMIDDELPUNT
7.3.1 Definisie
7.3 CENTRE OF MASS
7.3.1 Definition
I gedefinieer deur
I 247
I
I
I
I (7.11)
I M in (7.11) is die totale massa van die stelse! deeltjies. M in (7.11) is the total mass of the system of particles.
I
I G
I o
I Figuur 7.3
I f; = p; +R. (7.12)
I MR = Lm;(p, +R)
I
I = Lm,p;+RLm;
I = Lm/Pi+ MR .
I Ons verkry dus 'n resultaat wat nie verrassend is nie, nl.
dat G se posisievektor t.o.v. homself die nulvektor is:
Therefore, we obtain a result that is not surprising, i.e.
that G'. position vector with respect to itself is the null
vector:
I LmiPi = 0
,
I 248
I
I
I Deur differensiasie volg dan It follows through differentiation that
I /
Die eienskappe (7.13) sal later van groot nut wees. The properties in (7.13) will be very useful later.
I (7.14)
I (7.15)
I Van (7.14) en (7.16) volg nou It now follows from (7.14) and (7.16) that
I p=Mit. (7.17)
I Vir die doeleindes van momentumberekening, tree die For the purposes of the calculation of momentum, the
stelael dus op as 'n enkele massa M met snelheid it. Die systems acts as a single mass M, with velocity it. The
momentum van ffi/ ten opsigte van die massamiddelpunt momentum of ffi/ p with respect to the centre of mass
is ffiil"h sodat die totale momentum ten opsigte van G is ffi/ so that the total momentum with respect to G is
(7.18)
I
Let ook op dat verdere differensiasie van (7.14) lewer Note that further differentiation of (7.14) yields
I (7.19)
I Omdat Since
I dp d" .
/
"
/
..
dt = dt L... ffi/r/ = L... ffi/r/ ,
I 249
I
I
I .. dp
MR=-, (7.20)
I
dt
waar p die totale momentum van die stelsel is. where p is the total momentum of the system.
I Probleme Problems
I
I
I Figuur 7.4
I
I --t-;;-I--;;-+->
l/.
I
I Figuur 7.5
I
I
I 250
I
I
I 7.4 TRANSLASIE VAN MASSAMID-
DELPUNT
7.4 TRANSLATION OF CENTRE OF
MASS
In N2 800S In (7.1) gestel, is F die resultante krag op In N2, as stated In (7.1), F is the resultant force on a
I 'n deeltjie. As ons die resultante krag op die '-te deeltjie
bepaai, dan is dit die som van die eksterne krag daarop
particle. If we determine the resultant force on the • th
particle, it will comprise the sum of the external forces
sowel as die Interne kragte wat deur al die ander exerted On It as well as the Internal forces exerted
I N -1 deeltjies daarop uitgeoefen word. Van Figuur
7.2 sal die resultante krag op die .-te deeltjie dan gegee
word deur
on It by all the other N - 1 particles. From Figure
7.2, the resultant force on the ith particle Is then given
by
I Fj:= f, + EflJ .
J
(7.21)
(7.24)
I is k1aarblykllk die totale eketerne krag op die stelael, obviously is the total external force on the system
I
en wsel van geval tot geval. Die dubbelsom in (7.23) and varies from case to case. The double sum over the
oar die interne kragte kan egter bereken word vir alle internal forces in (7.23) can, however, be calculated for
stelsels: all systems:
I
I
I Aangesien • en j sommasie- of "fop"- indekse is wat Since. and j are summation of" dummy" indices, both
belde oar dieselfde waardes wissel, kan ons nou bv. in die . varying over the same values, we can now rename. as j
I tweede dubbelsom vir. herbenoem na j en andersom: and mce versa in the second double sum:
I
I 251
I
I
I Van N3, d.w.s. (7.1), volg dan dat elkeen van die terme
fli + fil identles nul is, en dUB dat
It follows from N3, i.e. (7.7), that each of the terms
fii + fil is Identically equal to zero and therefore that
Iin.=O. (7.25)
f= 2:mifi. (7.26)
I I
Die translasie van die stelsel as gehee! hang dUB slegs af Therefore, the translation of the system as a whole d.,.
I (7.27)
I Die massamidde!punt van 'n stelse! beweeg dUB 'n Therefore, the centre of mass of a system moves like a
deeltjie waarvan die massa is van die hele stelsel en particle, the mass of which is that of the entire system
I wat onderhewig is san die resultante eksterne krag op
die stelse!.
and which is subject to the resultant external force on
the system.
I vir 'n enke!e deeltjle, kM ons die analise van die beweg-
ing van 'n enke!e deeltjie veralgemeen om die beweging
van 'n stelsel te beskryf. Ons le klem op drie aspekte.
ticle, we can now generalize the analysis of the motion
of a single particle in order to describe the motion of a
system. We emphasize three aspects.
I Soos in die geval van 'n enkele deeltjie volg uit (7.27): As in the case of a single particle it follows from (7.27)
that
If = 0 => p = konstant/constant I
I (7.28)
Hierdie resultaat is die behoud van totale momen- This result is the conservation of total momentum:
I
I 252
I
I
I 7.5.3 Impuls-Momentum Beginsel 7.5.3 Principle of Impulse and Momen-
tum
I
(7.29)
I Hierdie resultaat is die impuls-momentum beginsel This result is the principle of impulse and momen-
I
Beskou 'n vuurpyl met massa m(t) en snelheid (gemeet Consider a rocket with mass m(t) and velocity (mea-
t.o.v. 'n traagheidstelsel) v(t) (Figuur 7.6). Die sured with respect to an inertial system) v(t) (Fig-
vuurpyl werp in 'n tyd Ilt 'n massa -Ilm (> 0) uit met ure 7.6). In a time Ilt, the rocket discards a mass of
snelheid v, m.h.t. die vuurpyI. Aanvaar v, is kon- -Ilm (> 0) with a velocity v, with respect to the
I stant. Die absolute snelheid van die uitlaatgas (d.w.s.
die snelheid gemeet t.o.v. die traagheidstelsel wat as
verwysingstelsel gebruik word) is dus v + v,. Die wed-
rocket. Assume that v, is constant. The absolute ve-
locity of the exhaust gas (i.e. the velocity measured with
respect to the inertial system that is used as the refer-
I o 1-1
Figuur 7.6
I Ona beskou 'n vuurpyl wat in veldvrye ruimte beweeg. We consider a rocket that moves in force-free space. At
Op 'n tydstip t het die vuurpyl 'n momentum . a time t, the rocket has a momentum
I p=mv.
I
I 253
I
I
I Op 'n tydstip t+At het die vuurpyl verander na 'n stelsel
bestaande uit 'n "nuwe" vuurpyl met massa m + Am en
snelheid v+ Av tesame met uitlaatgas van massa -Am
At a time t + At, the rocket has changed into a system
consisting of a "new" rocket with mass m + Am and
velocity v + Av together with the escape gas or
mass
I en snelheid v + v,. aeen ekateme kragte tree op nie, -Am and velocity v + v,. No external forces are being
sodat momentumbehoud (7.28) moet geld: exerted, so that conservation of momentum (7.28) must
apply:
I en dus
pet) =pet + At)
and therefore
sodat so that
I
I Ons deel deur Am en neem die limiet as Am --I 0
[onthou dat m = met)]:
We divide by Am and take the limit as Am -+ 0 [re-
member that m = met)]:
I dv
m-+
dm
l'hm Am)-dmdv= v ,
m-t-O
Ons verkry dan die differensiaaivergelyking We then obtain the differential equation
I dv
m =ve1 (7.30)
I wat ons kan oplos deur skeiding van veranderlikes:
dm
I fdv=v,fd;:+A
I en dus and therefore
I v=v,lnm+A
I en (7.31) word
vo=ve1nmo+Aj A=vo-ve 1nm o1
and (7.31) becomes
I
Ons neem die komponente in die bewegingsrigting ii: We take the components in the direction of motion v:
I v= Vo -
m
v,ln-
mo
(7.32)
I 254
I
I
I Normaalweg ontbrand die brandstof van 'h vuurpyl teen
'n konstante tempo. Dan volg
The fuel of a rocket normally burns away at a constant
rate. It then follows that
I dm
Tt = -a; m = mo - at (7.33)
I en (7.32) word
tI = tlo
mo
+ tI, In --=....,.
and (7.32) becomes
(7.34)
mo - at
I Volledigheidshalwe bereken ona ook die afstand x deur . For completeness' sake we also calculate the distance 0:
die vuurpyl afgele. Van (7.32) volg covered by the rocket lis a function of t. It follows from
I (7.32) that
dx m
I dt = tlo - tI, In mo .
I m
1'=-
mo
(7.36)
I in. Dan volg van (7.33) dat It then follows from (7.33) that
dp, 1 dm a mo
I dt = ffl;;Tt = - mo; dt = -adp, ,
t = 0i x = 2:0 i m = mo .
I 255
I
I
I Dan volg nit (7.37) It then follows from (7.37) that
"'0 = -er-
motl, ( )
0 -1 + B ;
B
= "'0 + -er-
motl,
'
I en (7.37) word and (7.37) becomes
I '" =
motl,
"'0 + - - + tlot + -mtl,
Q "Q
(I n-
m
mo
)
- 1 , (7.38)
(7.39)
I
I
1/ V,
-
--'8---8- --
"\J1-
"'" I ... 10
Figuur 7.7
I
I 256
I
I
I (a) Vervormingsfase: Van eerste kontak tussen die sfere
(se by tt) tot by maksimumvervorming (se by t.) sal
'n vervormingskrag P(t)/i op m. uitoefen; van N3 oefen
m,
(a) Deformation phase: From tbe first contact bstween
the spheres (say at t,) up to the maximum deformation
(say at t.), m, will exert a deformation force P(t)/i on
m. in diese1fde tydsverloop die krag -P(t)/i op m, uit. m.; from N3, m. exerts a foroe -P(t)/i on m, during
I Van die impuis-moment beginsei se n-komponent geld
dan virm,
the same period. From the n component of the principle
of momentum and impulse, we then have for m, that
I en vir m2
I Iv =
1"" Pdt = m.(v. /i) - m.(u•. ii) , (7.41)
I -IH :=
1"
t,
(-P)dt = rn, (v, . ii) - rn, (v. /i) (7.42)
I en and
I IH =
1"" Pdt = m.(v•. ii) - m.(v . /i) . (7.43)
I Ons deel (7.42) deur (7.40) en (7.43) deur (7.41): We divide (7.42) by (7.40), and (7.43) by
IH VI' n - v on
I Iv = v . ii - u, • ii
(7.44)
I IH v •. ii - v . ii
Iv = v·/i-u.·ii
(7.45)
IH
I e=-
Iv
(7.46)
I
I 257
I
I
I wat die herstelkoiifllsliint of restituslekoiifllsiiint ge-
noem word, is uiters materiaalafhanklik en kan slegs
eksperlmenteel vasgestel word. 'n Botsing word
which is called the restitution coefficient is extremely
material-dependent and can be determined only expe....
imentally. A collision is called completely "elastic for
volkome elasties genoem vir e = 1 (suike botsings
I
e = 1 (such collisions occur only on atomic scale) and
kom net voor op atoomskaal) en onelasties vir e = O. inelastic for e = O. In general, the following applies to
Vir materiale geld in die algemeen materials:
I . O$e<l. (7.46)
Uiterate waardes is e ::! 0 . 9 vir staai op staai en e ::! 0 Extreme values are e ::! 0·9 for steel on steel, and e::! 0
I vir stopverf op enigiets andera. " for putty on anything else.
Ons stel nou (7.46) in (7.44) en (7.45) en kruisver- We now substitute (7.46) in (7.44) and (7.45) and crosll-
I e(v . n - u, . n)
e(v . n - u •. n)
=
=
v,· n - v· n
v.· n - V· n
Op die botsingslyn sal die relatiewe snelheid van die On the line of impact, the relative velocity of the two
I val met die botsingslyn nie (Figuur 7.8) sal daar klaar-
blyklik geen wedersydse impuIs in die f-rigting loodreg
n
op wees nie en die relatiewe snelheid in die rigting sal
coincide with the line of impact (Figure 7.8), there ob-
viously will be no mutual impulse in the f direction
perpendicular to n, and the components of velocity in
Ul . T= Vl . T j U2' f =
this direction will remain unchanged:
V2 . f (7.48)
I "'-v,. -
I "" ,
'.
• _ _ _ '. -
1:
'" .
,
.- "-.----'0
/ '\)'}.
I U,
m,'
'
I Figuur 7.8
Vergelykings (7.39), (7.47) en (7.48) verskaf die al· Equations (7.39), (7.47) and (7.48) provide the general
I gemene oplossing vir die botsingsprobleem. solution to the impact problem.
I 258
I
I
I Voorbeelde Examples
V7.5.1 In Figuur 7.9 word 'n reglynige botsing getoon V7.5.1 Figure 7.9 shows a straight-line impact, in which
I van 'n sfeer wat met spoed u, 'n stilstaande sfeer tref.
Vind beide massas se snelheid net nil. die botsing.
a sphere travelling at a speed of u, collides with a sta-
tionary sphere. Calculate the velocity of both' masses
just after the impact.
I
I
I
Voor botsing
G Na botsing
I Figuur 7.9
= -e(ul - = -eu, .
I 11, -.,.
Ons elimineer .,. deur dit eers die onderwerp van boge-
u.)
I = (ml - + em, e) u,
ml+m.
I
I 259
I
I
I
I Twee spesiale gevalle verdien vermelding: Two special cases deserve mention:
I (i) e =0 :
I Hier het ons 'n volkome elastiese botsing (soos amper Here we have a completely elastic impact (as nearly real-
I Probleme
PT.&.l NASA se bemande ruimtetuie na die maan is
Problems
T. 5.1 NASA's manned spacecrafts to the moon were
PT.&.2 Toon vir V7.S.1 aan dat e = 1 energiebehoud PT.&.2 Show for V7.5.1 that e = 1 results in conser-
I =
lewer terwyl e 0 die grootste moontlike energieverlies
lewer.
vation of energy whereas e = 0 results in the greatest
possible loss of energy.
PT.&.S Bespreek die botsing van 'n sfeer met die aarde PT.5.S Discuss the impact of a sphere with the earth
I deur m. -+ 00 te neem in V7.5.1. by letting m, -+ 00 in V7.S.1.
I 260
I
I
I
I • 11, I)
....,
I "'"0
•
x
"'L
I Flguur T.IO
I PT.S.T In Figuur 7.11 is ml '" 2m2 en " = 2/, h = T.5.T In Figure 7.11, ml = 2mo and " = 2/, h =
31 (f konstant). 'n Massalose staaf koppel rnl en m •. 31 (I constant). A massless rod connects ml and moo
I
I
I "
o
I Figuur T.11
I PT.5.S 'n Kanonkoeel word met 'n hoek van 60' met die
horisontaal en beginspoed "0 afgevuur. Op die hoog-
ste punt van die koeiH se baan ontplof dit om twee
PT.S.S A canon shell is fired at an angle of 60' with the
horizontal at an initial speed of "0. The shell explodes
at the highest point of its path to produce two fragments
I
brokstukke van gelyke massa te lewer. Een van die of the same mass. One of the fragments is momentarily
brokstukke is deur die ontploffing momentaan in rus ge- brought to a standetill by the explosion. Where does the
bring. Waar tref die ander brokstuk die (horisontale) other fragment hit the (horizontal) ground level? Cal-
grondvlak? Bereken die totale energie wat deur die ont- culate the total energy released by the explosion.
I ploffing vrygestel is.
PT.S.D 'n Koeel, massa m en spoed ", tref 'n blok van PT.5.D A bullet with mass m and speed" hits a block
masS8 M (Figuur 7.12). Bereken hoe hoog die blok sal
I
of mass M (Figure 7.12). Calculate how high the block
opswaai indien die koeel in die blok vassit na die bots- will swing up if the bullet gets stuck in the block after
ing. (Hierdie apparaat kan gebruik word om die snelheid . the collision. (This apparatus can be used to determine
van koei!ls te bepaal en staan as 'n ballistiese pendulum the velocity of bullets and is known as a ballistic pendU-
I bekend.)
I
I 261
I
I
I
I
I
I Figuur 7.12
I gemeet t.o.v. 'n vaste punt 0, van (4.71) gegee deur cle, measured with respect to a fixed point 0, is given
from (4.71) by
I waar r j dieselfde betekenis het BOOS in Figuur 7.1. Die where r j has the same significance as in Figure 7.1. The
I Soortgelyk aan §4.7 differensieer ons (7.49) m.b.t. t: Similar to §4.7, we differentiate (7.49) with respect to t:
I dHo
(it =
Die eerste term aan die regterkant is identies nul uit die The first term on the right is Identically equal to zero
I
I Dus volg We therefore have
I dHo
(it=Mo, (7.50)
I 262
I
I
I waar where
I (7.51)
oftewe1 die totale moment van die eksterne kragte om or the total moment of the external forces about 0 and
I Oen
mint = LLr. x fiJI (7.53)
i 1
I d.w.s. die totale moment van die interne kragte om O. i.e. the total moment of the internal forces about O.
mo sal ulteraard afhang van die presiese aard van die Of course mo will depend on the exact nature of the
I .<1 !>i
I = Lri! x fl;
i<1
I = L rijTi} X lii"i;,
i<;
I en van die definisie van die vektorproduk is elke term in and from the definition of the vector product, each term
I 263
I
I
I In (7.51) het ons dUB dat Therefore, in (7.51) we have that
(7.55)
I en weereens word die etelael se beweging slegs deur die and the motion of the system Is again only determined
by .the external forced being exerted on it. The rota-
I
eksterne kragte daarop bepaal. Van (7.55) en (7.50)
volg nou die rotasie-ekwivalent van (7.27): tional equivalent of (7.27) now follows from (7.55) and
(7.50):
I (7.56)
I Vergelykings (7.27) en (7.56) is twee verskillende Equations (7.27) and (7.56) are two different ways of de-
maniere om die beweging van die massamiddelpunt scribing the movement of the system's centre of mass.
I van die etelael te beskryf.
Probleme Problems
I P7.6.1 Toon aan dat die hoekmomentum van die aarde P7.6.1 Show that the angular momentum of the earth
en maan om die 80n konstant Is. and moon round the sun Is constant.
I
7.7 BEWEGING TEN OPSIGTE VAN 7.7 MOTION WITH RESPECT TO
I DIE MASSAMIDDELPUNT CENTRE OF MASS
In §7.4.1 het ons gesien dat die translasie van 'n etelael In §7.4.1 we saw that the translation of a system Is as-
I slegs geassosleerd i8 met sy massamiddelpunt G; van
(7.18) volg immers dat die totale momentum van die
stelael t.o.v. G nul Is:
sociated only with its centre of mass G, since it follows
from (7.18) that the total momentum of the system with
respect to G is zero:
I (7.57)
Mc = LP' x F, = LP'
, x m,r, (7.58)
I
Omdat dit uit Figuur 7.13 duidelik is dat p, - Pi = r'i' Because it is evident from Figure 7.13 that p, - Pi = r'i'
I volg nou net soos in (7.54) dat die interne kragte geen
bydrae lewer tot Mc nie, sodat
it now follows - as in (7.54) - that the internal forces
make no contribution to Mc, and therefore
I Mc = LP'
, x f,:= me . (7.59)
I
I 264
I
I
I
I
I
I
o
I Figuur 7.13
I Uit (7.58), (7.59) en Figuur 7.3 volg nou It now follows from (7.58), (7.59) and Figure 7.3 that
I
= LPi xm.r.
I
2>' x ml (R.+ Pi)
I =
I
me =E
, Pi x m.Pi1 (7.60)
I
aangesien I: m,PI = 0 van (7.13). 'n Massa ml met since I: m,PI = 0 from (7.13). The angular momentum
I I .
momentum PI = m,rl se hoekmomentum t.o.v. G is
p, x mlr" sodat die totale hoekmomentum t.o.v. G
I
with regard to G of a mass rn, with momentum PI =
mlr, is p, x m,r" so that the total angular momentum
gegee word deur with respect to G is given by
I
I
I
I 265
I
I
LPI xm.Il.+ LPI x md'l
I =
I I
(7.61)
I Fonoeel tref hlerdie uitdrukking dus nie onderskeld This equation does not formally differentiate between
I dHc
dt =
d"
dt L." Pi x miPi
i
.
I = L Pi x mlPi + L PI x miPi
I
I dHc" _
= L." PI x miPI .
-d-
t I
(7.62)
I mc=dHc.
dt
(7.63)
Die resultate van §7.4 en §7.7 bied saam 'n volledige The results of §7.4 and §7.7 together afford a complete
I beskrywing van die beweging van 'n stelsel van deeltjies.
Ona sien naamlik dat dit bestaan u1t twee onderskeibare
description of the motion oh system of particles. We see
that it consists of two distinguishabie aspects. Firstly,
aspekte. Eerstens word die beweging van die massamid- the motion of the centre of mass is described by the
I 266
I
I
I
(7.64)
I Tweedens word die rotasie van die stelsel t.o. v. G Secondly, the rotation of the system with respect to G
I
beskryf deur die vergelyking is described by the equation
(7.65)
I Die translasie- en rotasiebeweging kan dus onafhanklik Therefore, the translation and rotational motion can be
I mo = Z)Pi + R) x f,
I
I Ons kan dit omskryf as We can write this as
met me die resultante moment t.O.V. G, soos verkry in with me being the resultant moment with respect to G,
I (7.59), en met
mo :=Rx f
as obtained in (7.59), and with
(7.67)
I 267
I
I
I 7.9.2 Hoekmomentum
Die hoekmomentum H word op BOortgelyke wyse soos
7.9.2 Angular Momentum
The angular momentum H is rewritten in a way similar
In §7.9.1 omskryf: to §7.9.1:
I
I
= L(PI+R)xm,(p,+it.)
I I
I = L PI Xm/p + 0 + 0 + R x MR.
I
I met
Ho=Hc+Ha·
with
(7.69)
I Ha=RxMR
I 7.9.3 Rotasie-Bewegingsvergelykings
Differensiasie van He en Ha lewer
7.9.3 Equations of Motion for Rotation
Differentiation of He and Ha yields
I (7.71)
I dHa
= ! (RX MR)
dt
I = RxMR.+RxMR
I dHa
--=mo,
dt
(7.72)
I 268
I
I
I waar (7.27) en (7.67) in die laaste stap ingestel is. Aan-
gesien nou
where (7.27) and (7.67) were substituted in the last step.
Since now
dHc
I
dHo
mo=me+mo= lit + lit'
!tan die draaibeweging beakeu word as die rotasie- we can now consider the rotational motion as the rota-
I beweging van G om die oorsprong tesame met 'n rotasie-
beweging ten opsigte van die massamiddelpunt.
tional motion of G about the origin together with rota-
tional motion with respect to the centre of mass.
I Probleme Problems
PT.D.I In Tabel 7.1 word die massas van 'n stelsel van PT.D.I In Table 7.1, the masses of a Bystem of three
I drle deeltjies gegee BOWel as die kenstante kragte op el-
keen en elkeen se posisie en snelheid by t O.=
particles are given as well as the constant forces being
exerted on each and each particle's position and velocity
at t = O.
I 2 1 ii fo(x + 0) 0
2x + ii
I 3 2 -foZ 0
Tabel T.1
I Bereken Calculate
r,
I (a) r, as funksies van tyd.
..
(b) R = R(t). Toets off = MR = L.J
; t
-i .
(a)
(b) R
as functions of time.
- .
= R(t). Verify that f = MR = L.J di' .
,
dHo
I (c) Ho en moo Toets of mo = lit .
I
(7.73)
I Soos tevore, word· relatiewe koordinate weer ingevoer As before, relative coordinates are again introduced
r,
I d.m.v. die substitusie = R+p, om sodoende te verkry
dat
through the substitution r; = R + Pi SO as to ob-
tain
I 269
I
I
I
I
= 1" '2
+". 1" 2
I j i j
I
1 .2
+ '21 "
I
.2
= '2MR ,
I
I ToC = 1"
'2
I
·2
, (7.74)
I en die kinetiese energie van die massamiddelpunt, and the kinetic energy of the centre of mass,
1 '2
ingeveer word, ske! die totale kinetiese energie ook weer are introduced, the total kinetic energy is seen to consist
I 1:
I
I
I o
I Figuur '7.14
I 270
I
I
I in 'n bewesing langs 'n baan rl van 'n punt Pu na P21
(Flguur 7.14). Die arbeid verrig deur die resultante krag
op ml Is dus
motion along a path r l from a point Pu to 1'01 (Fig-
ure 7.14). The work done by the resultant force on ml
therefore is
I
(7.77)
I
Die totale &tbeld verrig op die stelsel is dan The total work done on the system then is
I
I
I
I waar ons N2, d.w.s. (7.22) vir FI gesubstitueer het. where we substituted N2, Le. (7.22), for F/. It now
Van (7.12) "olg nou dat dr; = dR + dp;, en ons het follows from (7.12) that dr/ = dR + dp/, and we have
I
I Laat nou r die baan wees waarlangs G verplaas Now let r be the path along which G is displaced during
I
I
Indien definisie (7.11) in die eerste term gesubstitueer If definition (7.11) is substituted in the first term, it
I word, volg follows that
(7.78)
I
Van die transiasiebewegingsvergelyking (7.27) kan ons From the equation of motion for translation (7.27), we
I dan die eerste term skryf as can write the first term as
Wa is klaatblyklik die arbeid verrig op G deur die resul- Wa obviously is the work done on G by the resultant
I tante eksterne krag. Die tweede term is dan die arbeid
verrig met betrekking tot G, en m.b.v. (7.22) kon
ons dit soos volg omskryf:
external force. The second term then is the work done
with respect to G, and with the help of (7.22) we can
rewrite it as follows:
I 271
I
I
I
I
I
I
I Laat r iJ die bMn is wat deur PiJ = Pi - PJ beskryf word.
Dan volg
Let riJ be the path that is described by PiJ = Pi - PJ'
Then we have
I (7.80)
W=Wo+Wc, (7.81)
I waar Wo en Wc deur (7.79) en (7.80) gegee word. Al where Wo and Wc are given by (7.79) and (7.80). The
only contribution by the internal forces is the second
bydrae deur die interne kragte is die tweede term in
I die arbeid is wat verrig word deur ekateme kragte en is the work done by external forces and
I (7.83)
(7.84)
I W=WE+W!,
I 272
I
I
I W =T, - To = AT , (7.85)
I waar W die arbeid verrig deur alle kragte is. where W is the work done by all the forces.
Probleme Problems
I PT.lO.l Twee blokke van massas m en M is op 'n gladde PT.lO.l Two blocks of masses m and M are linked to-
hori80ntale vlak aan mekaar gekoppe! met 'n veer, kon- gether by a spring, constant k and natural length t, on
I stante k en natuurlike lengte t. Die blokke word uit rus
losgelaat op 'n afstand 2t van mekaar. Bereken die sne!-
hede van m en M op die tydstip waarop die veerlengte
a smooth horizonal plane. The blocks are released from
a state of rest at a distance of 2t from each other. Cal-
culate the velocities of m and M at the time at which
I
I
I
,
['.
I
I
I Figuur 7.15
I Soos in (6.16) kan ons dan die potensiiHe energie vir die
i-te dee!tjie definieer as die enkelwaardige funksie
As in (6.16), we can then define the potential energy for
the i th particle as the single-valued function
I V,{r;) = -
1" F; . dr; . (7.86)
ql
I 273
I
I
I Die totale potensiille energie van die stelsel, gemeet t.o.v.
die verwysingskonfigurasie, is dan
The total potential energy of the system, calculated with
respect to the reference configuration, then is
I (7.87)
I is, kan die behoud van meganiese energie (6.22) vir elke
deeltjie neergeskryf word:
conservation of mechanical energy (6.22) can be written
for each particle:
waar die totale meganiese energie van die atelsel gagee where the total mechanical energy of the system is given
I word deur
E= LE.= LT.+ LV;'
by
(7.89)
•
I en waar die totale kinetiese en potensieie energie van
die atelsel respektiewelik in §7.1O.1 en §7.1O.4 bespreek
and where the total kinetic and potential energy of the
system are discussed in §7.1O.1 and §7.10.4 respectively.
I word.
I krag op die atelsel nie, sodat tant force on the system, so that
= f
I
F
Mo = mo
Mo = mo
I Die massamiddelpunt het bewegingsvergelykings The centre of mass has the equations of motion
I
I mG
dHG
= Tt,
I 274
I
I
I dHe
= Tt
I rno = mo+ma,
I
om die massamiddelpunt. Die arbeid verrig deur a1le the centre of mass. The work done by all the forces on
kragte op die stelsel, is the system is
W=Wa+We,
I waar Wa verrig word deur die resultante eksterne krag where Wa is done by the resultant external force on
op G, soos die geval is vir 'n enkele deeltjie. Die addi- G, as is the case for a single particle. The additional
I sione!e bydrae van die stelae! is contribution of the system is
I
I Die laaste term verdwyn indien die afstand tussen
deeltjies konstant bly. Die arbeids-energie beginse! en
The last term disappears if the distances between par-
ticles remain constant. The principle of work and en-
energiebehoud geld soos vir 'n enke!e dee!tjie, met ver- ergy and conservation of energy applies as for a single
I
I
I
I
I
I
I
I
I 275
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I