Bedug

FRAGMENTA ISLAMICA
STUDIËN OVER
HET ISLAMISME IN NEDERLANDSCH-INDIË
DOOR
Dr. G. F. PIJPER,
Adjunct-Adviseur voor Inlandsche Zaken in Nederlandsch-Indië
LEIDEN
E. BRILL
J.
1934
J
UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT
3470 9117
FRAGMENTA ISLAMICA
FRAGMENTA ISLAMICA
STUDIËN OVER
HET ISLAMISME IN NEDERLANDSCH-INDIË
DOOR
Dr. G. F. PIJPER,
Inlandsche Zaken in Nederlandsch-Indië
Adjunct-Adviseur voor
LEIDEN
E. J. BRILL
1934
Gedrukt bij E. J. BRILL te Leiden
INHOUD
blz.
1
De vrouw en de moskee
61
Handel in slangenhuiden
•
79
Echtscheiding en apostasie
Java 97
De opkomst der Tidjaniyyah op
12
c
5
Mi radj
denkbeelden in Benkoelen 159

Nieuwe godsdienstige . .
VOORREDE
beoefenaar der Oostersche weten-

De Duitsche taalgeleerde en
schappen Max Muller heeft eenmaal een boek uitgegeven, genaamd
Aan dien titel heb ik gedacht,

„Chips from a German workshop”.
Islamica” noemde. Ook deze

toen ik deze studiën „Fragmenta
„Fragmenta” zijn spaanders uit eene werkplaats. De werkplaats
staat in Nederlandsch-Indië en heet het Kantoor voor Inlandsche
Aan deze die inden Maleischen volks-

Zaken. Landsinstelling,
het den Godsdienst” heet,

mond „Kantor Agama”, „Kantoor van
heb ik, nu bijkans negen jaar aan een stuk, gelegenheid gehad
den Islam in Nederlandsch-Indië te bestudeeren. Behalve met
brieven en rapporten, boeken en pamfletten, den Islam betreffende,
in veelzijdige, levende aan-

bracht mijn ambtelijke werkkring mij
menschen, dienst-
raking met Moslimsche toestanden en en talrijke
reizen, over Java en door verschillende deelen der Buitengewesten,
wat in
stelden mij in staat, ervaring op
te doen van er omgaat
Moslimsche wereld. Zoo verzamelde ik veel

de hedendaagsche
liet de
materiaal, maar mijn drukke werkkring mij geen tijd,
bouwstoffen termijn te bewerken. Mijn leermeester,

op langen
bederf
Professor Snouck Hurgronje, ried mij, tot voorkoming van
in het materiaal, de uitkomsten mijner onderzoekingen over ver-
schillende te vatten in korte verhandelingen,

onderwerpen samen
maken de Aan dien raad danken

en een begin te met uitgave.
deze hunne afwerking. De zesde studie,

eerste zes „Fragmenta”
denkbeelden in Benkoelen”, heeft een

„Nieuwe godsdienstige
VIII VOORREDE
is ontstaan uiteen aan de

bijzonderen oorsprong gehad: zij
reis naar Benkoelen, die

Regeering uitgebracht rapport over eene
in verband met het Moslimsche

mij in 1933 was opgedragen
in dat
godsdienstonderwijs gewest.
den letteren niet, het woord van Conrad

Het misstaat naar
karakter te vertoonen.
Busken Huet, somtijds een maatschappelijk
bedoeld als wetenschappe-

Deze studiën zijn inde eerste plaats
de kennis den Islam in Nederlandsch-Indië.

lijke bijdragen tot van
dat het leven zelf ontsproten, óók

Maar ik verbeeld mij, zij, aan
bruikbaar zullen hen die midden in het leven staan en

zijn voor
die, als ambtenaren of als belangstellende leeken, voorlichting
het levender Moslims om hen

behoeven omtrent godsdienstig
wereld der Nederlandsch-Indische Moslims

heen. De geestelijke
noch
wordt slecht gekend: de Westerling weet gemeenlijk van
noch de idealen die hen

hunne godsdienstige gebruiken af, van
dat in het laatste

als geloovigen bezielen. Nog minder beseft hij,
kwart eeuw voor het Moslimsche Oosten van Marokko tot Java
door vruchtbare
een nieuw geestelijk tijdperk is begonnen, deels
dat
het Westen, deels door eigen nadenken, en
aanraking met
ook de Oostindische Moslims in die groote beweging zijn op-
genomen.
Islam in Nederlandsch-Indië is niet de-

De hedendaagsche
midden
zelfde als die van vijf-en-twintig jaar geleden. Wij staan
waarin nieuwe krachten zich losmaken en

ineen overgangstijd,
worden Haasten wij ons, iets vast

nieuwe problemen opgeworpen.
zooals het is zooals het

te leggen van het godsdienstig leven, en
worden gaat.
dat ook ontwikkelde Moslims dit boek in handen

Ik voorzie,
zullen krijgen. Hun verzeker ik, dat slechts oprechte belangstel-
dat ik veel
ling in hunnen godsdienst mij gedreven heeft, en te
ondoordachte critiek te
eerbied heb voor hunne overtuiging om
oefenen. Den wetenschappelijken onderzoeker vaneen godsdienst

VOORREDE IX
past slechts deze bede uit den Koran: „o mijn Heer, doe mij
toenemen in wetenschap” (Koran XX: 113).
Altijd heb ik het eene goede gewoonte gevonden, als schrijvers
van studiën zooals de onderhavige, waarvoor de inlichtingen
noodig waren van velen, dankbaar de namen hunner bericht-
gevers vermeldden. Maar, nu ik zelf sta voor die taak, zie ik dat zij
schier ondoenlijk is. Redenen tot bijzondere dankbaarheid heb ik
tegenover Pangeran Adipati Ahmad Djajadiningrat, Lid

gewezen
van den Raad van Nederlandsch-Indië, en zijn’ jongeren broeder
Professor Raden Aria Dr. Hoesein Djajadiningrat, Hoogleeraar
der Rechtshoogeschool te Batavia; aan beider leerrijken omgang
ben ik veel Een Patih’s, Hoofd-

verplicht. groot getal Regenten,
wier bladzijden zouden

Panghulu’s, Panghulu’s namen een
paar
vullen, verstrekten mij met echt Indonesische bereidwilligheid
of stelden te behoeve in.

inlichtingen onderzoekingen mijnen
Van nut is mij dat ik zeven jaar een

groot voor geweest,
in het Mohammedaansche recht heb de

leergang gegeven
aan
Inlandsche ambtenaren, studeerende aan de Bestuursschool te
vruchtbare gedachten met deze Mos-

Batavia; uitwisseling van
limsche ambtenaren, uit alle deelen van Indië herkomstig, is
daarvan het Ik denk ook het-

gevolg geweest. gaarne terug aan
ik in het te danken heb Pangeran Haria

geen bijzonder aan
Hadiwidjaya VI van Surakarta, Raden Hadji Muhammad ïsa,
Serang, Muhammad Hasan, Hoofd-

Hoofd-Panghulu te Hadji
c
Panghulu te Batavia, Sayyid Alï b. ‘Abd al-Rahman al-Habashï,
Ahmad b. Muhammad Sürkatï al-Ansarï, Husain b. Sa'ïd Ba
c c
Mashmüs, Sayyid Abd-Allah b. Salim al- Attas, allen te Batavia;
voorts aan Raden Adipati Arija Wiranatakoesoema, gewezen
Raden Pandi Prawira di Nata, Raden

Regent van Bandoeng,
Hadji Ahmad al-Djuwainï, Hoofd-Panghulu te Soekaboemi, Raden
Abd te Bandoeng, Raden Hadji

Hadji al-Qadir, Hoofd-Panghulu
Ahmad Tasikmalaja, Mas Hadji

Dasuqï, Hoofd-Panghulu te
X VOORREDE
te Cheribon, Raden Hadji

Muhammad Siradjï, Hoofd-Panghulu
c
Surakarta, Hadji Ahmad

Muhammad Adnan, Hoofd-Panghulu te
Mas Hadji cAbd-

Kamaludiningrat, Hoofd-Panghulu te Jogjakarta,
Hoofd-
al-Rahman, Panghulu te Demak, Mas Hadji Ngalimustaha,
Mukhtar, Eerste Secretaris het

Panghulu te Kediri, Hadji van
Jogjakarta, Raden Hadji

Hoofdbestuur van Moehammadijah te
Hadjid, Hoofd der Kweekschool van Moehammadijah

gewezen
enkele moet ik
te Jogjakarta. Bij deze opsomming van namen
het laten.
Bij de transcriptie van woorden uit het Arabisch, Javaansch,
die eiken des-

Soendaneesch, Maleisch zijn vaste regels gevolgd,
kundige aanstonds duidelijk zullen zijn. Maar tegenover sommige
vooral ontzonk mij de

veelgebruikte eigennamen, aardrijkskundige,
moed, om ook hun het keurslijf eener wetenschappelijke spelling
dat ook
op
te dringen. Ik troost mij met de wijsgeerige gedachte,
hier overdreven stelselzucht rechtstreeks ten verderve zou voeren.
l8 1934 C
Batavia,
G. F. PIJPER.
Muharram H.
3 1353
DE VROUW EN DE MOSKEE
DE VROUW EN DE MOSKEE.
In communi bonas mulieres

omnes Deo commenda.
Thomas a Kempis.
Eene der buurten

teekenachtigste inde oude Sultansstad
Jogjakarta is de Kaoeman.
wijk Het is een doolhof van nauwe
straatjes witte blinde de

en
muren, waarlangs vreemdeling met
moeite den vindt. Er

weg hangt eene stemming van stilte en
ingetogenheid over deze

volkrijke en toch altijd rustige buurt,
vermoedt het
men
teruggetrokken levender bewoners in hunne
halfduistere binnenkamers. dicht de

Hier, bij Groote Moskee, die
statig oprijst achter de lage het

huizen, woont vrome volk bijeen,
de Moslims die ernst maken met hun geloof en
getrouw hunne
godsdienstplichten vervullen. Het zijn meerendeels Javaansche

kooplieden, tot den kleinen middenstand behoorende, wien de
handel in stoffen
gebatikte welvaart gebracht heeft; verder wonen
hier vele godsdienstleeraren en imam's, khatïb's, mic’adhdhin’s en
andere moskeedienaren. Krachtens oud

een privilegie, van den
Sultan afkomstig, uitsluitend Moslims in deze

mogen stadswijk
Chineezen Christenen
wonen, en
zijn buitengesloten. Wereldsche
vermaken zooals de gamela?i en de dansen der talèd'ek's worden
geweerd. Inde Vastenmaand zal niemand het

wagen, overdag in
het openbaar te eten, te drinken of te rooken. Wanneer iemand
ergernis geeft door grove verwaarloozing van zijne godsdienst-

plichten, wordt hem duidelijk gemaakt, dat hij beter doet naar
elders te verhuizen.
Dwaalt men het vallen den

tegen van avond door Kaoeman,
dan klinkt uit vele huizen het eentonige geluid van het heilige
Koranreciet, en door de half openstaande deuren ziet men, bij
een lampje, knapen en meisjes bezig hunne godsdienstlessen te
leeren. Inden schemer komt men mannen en vrouwen

tegen,
op weg naar het bedehuis om daar hunne devotie te verrichten;
Pijper, Fragmenta Islamica. j
2 DE VROUW EN DE MOSKEE
de vrouwen dragen hare witte bidgewaden (Jav. rukuh ) over den
arm. Maar dit leven, naar den schijn ver van de wereld, heeft
metterdaad zijne historische beteekenis, want inde Kaóeman te
Jogjakarta is de vereeniging Moehammadijah (ten rechte: Muham-
die, klein hare

madiyyah) geboren, begonnen, tegenwoordig met
talrijke afdeelingen bijna allé eilanden van den Indischen Archipel
omspant en de machtigste godsdienstige gemeenschap is welke
de Islam in Nederlandsch-Indië kent.
De in Kaoeman is daar ineen

merkwaardigste plek waar, nauw
straatje achter een hoog ijzeren hek, een nieuw, wit, steenen
gebouw staat. Dit is de vrouwenmoskee, het bedehuis dat uit-
sluitend voor vrouwen bestemd is. Het sobere inwendige is dat
eener moskee. Door de openstaande deuren ziet men de

gewone
binnenruimte die, den wille der salat's, geheel ledig is

om gelaten ;
de marmeren vloer is gedeeltelijk met matten bedekt. Inden
witten achterwand is eene nis uitgebouwd, de mihrab ; aangezien

de moskee pal het Westen staat, de muren dezer nis
op geeren
het Noord-Westen, zoodat zij de

wat naar juiste qiblah aangeven.
De matten den vloer liggen dezelfde reden

op om een weinig
scheef. Om drie zijden van het gebouw loopen smalle open
galerijen, die plaats voor de salat bieden als de toeloop groot is.
Op de voorgalerij bevindt zich de kentongan (Jav.), het uitgeholde
houtblok, vervaardigd ndugkd- hout, met den hamer

van
(Jav.
tabuh ); eene oude vrouw heeft tot taak, geregeld de kentongan
op
de der salat's de
tijden aan te
geven. Op Zuidelijke galerij staat
de lijkbaar (Jav. bandosd), die door hand als

eene vrome waqf
ter beschikking is gesteld en bij sterfgeval eener vrouw wordt
uitgeleend. Aan de Noordzijde der moskee, door eene overdekte
gang van deze gescheiden, zijn bijgebouwen: vooreerst een ver-
trek, aan de voorzijde open,

waarin zich een put en een
gemet-
selde bak, gevuld met water, bevinden, hier reinigen de vrouwen
die blootsvoets gekomen zijn, zich de voeten; daarnaast is eene
kamer, aan dén voorkant met eene deur afgesloten, waarin even-
eens water en waschgelegenheid zijn, ingericht voor de ritueele
reiniging (Arab. wiidvc") ten

gerieve van vrouwen die, bijv. omdat
de salat- tijd haar overviel, moskeewaarts zonder

gegaan zijn,
eerst thuis den wudtf gedaan te hebben, of die door de eene of
andere oorzaak in ritueel onreinen toestand geraakt zijn. Aan

3
het einde de overdekte tusschen de moskee

van
gang en hare
bijgebouwen slaapt ’s nachts de oude doove vrouw die de moskee
schoonhoudt, vijf keeren in het etmaal het van de salat

uur aan-
kondigt de die, als

op kentongan en eene Moslimsche Anna, niet
wijkt uit den dienende

Tempel, nacht en
dag (Lucas 2 vs.
37).
Met haar overnachten hier gewoonlijk nog eenige andere oude
die uit armoede deze of

vrouwen, slaapplaats zoeken, koopvrouwen
buiten de stad, die nacht te
van een Jogjakarta overblijven.
Voor alle vijf verplichte dagelijksche saldt’s komen vrouwen
in deze moskee de den

samen, voor „devotie van
vroegen morgen”
(salat al-subh ) reeds Vaste
een vijftigtal. voorgangsters, imamah's,
leiden den dienst. Zelfs komen er enkelen, om zonder imamah
de onverplichte „devotie den

van
voormiddag” (salat al-duha)
te verrichten, omstreeks negen uur ’s
morgens. De meesten komen
in hare kleedij, het hoofd bedekt met de witte

gewone mahramah,
en trekken haar bidkleed eerst als de dienst zal
aan
beginnen;
sommigen echter hare
gaan over straat, terwijl zij rukuh reeds
dragen hoofd
over en bovenlijf, opgeschort tot het middel, aan-
gekomen inde moskee laten zij de rukuh neervallen tot de
voeten. Eens inde week heeft er eene algemeene nachtelijke
godsdienstoefening, de
tahadjdjud, plaats, namelijk inden nacht
van Vrijdag op Zaterdag. Reeds te twee uur ’s nachts komen
er
vrouwen, meerendeels bedaagde, zoowel uit de Kaoeman als
uit andere der

wijken stad, naar deze moskee. Na
afloop van
den tahadjdjud, die om drie wordt wordt

ongeveer uur gehouden,
de kentongan einde de
geslagen, ten vrouwen die thuis den
tahadjdjud gedaan hebben, te waarschuwen dat de

godsdienstles
zal beginnen. Deze les, onder
leiding vaneen
godsdienstleeraar,
duurt tot de tijd de salat al-subh is Na
van
aangebroken. nog
gezamenlijk deze „devotie van den

vroegen morgen” te hebben
verricht, gaande vrouwen huiswaarts.
Eiken avond, tusschen de salat de

0
al-maghrib en salat al-îshd

,
wordt inde vrouwenmoskee Tot

godsdienstonderwijs gegeven.
het jaar 1930 gaf een grijze Kjahi deze les, maar sinds dien
heeft hij zijne taak

overgedragen aan twee
vrouwen, die elkander
afwisselen. Toehoorsters alléén

zijn volwassen, en meestendeels
oudere Wie dien de moskee

vrouwen. om tijd langs komt, ziet
een
grooten kring van geheel in witte bidgewaden gehulde vrouwen
4
in stille aandacht luisterende naar de leerares

op
den grond zitten,
in haar midden.
ofschoon hare weder-

Deze vrouwenmoskee te Jogjakarta, men
misschien inde landen van den Islam vinden zal,

gade nergens
hare Kleinere bedehuizen

is niet de eenige in soort op Java.
voor gewoonlijk met den Javaanschen naam lauggar,

vrouwen,
treft sinds de
of met den Arabischen musalla aangeduid, men
andere plaatsen aan. Alle danken

laatste jaren ook nog op eenige
hunnen oorsprong aan de werkzaamheid der vrouwenafdeeling van
Moehammadijah, genaamd Aisjijali (= A‘ishiyyah, aldus geheeten

c 3
der den Profeet). Die inde
naar A ishah, eene vrouwen van
in het jaar 1 H.
Kaoeman te Jogjakarta is de oudste, gesticht 134
(1922/23 C.). Te Garoet heeft de plaatselijke afdeeling van Aisjijah

inde
een tweeden Masdjid Istri *) opgericht wijk Pèngkolan;
moskeetje, staande op de binnen-
een eenvoudig, vierkant, steenen
zich ook afzonderlijk bedehuis

plaats vaneen hofje, waar een
voor mannen bevindt; een opschrift meldt:
1 FEBRUARI 1926 »A
ISTRI
MASDJID
vrouwenmoskee staat te Karangkadjèn, eene buiten-

Eene derde
het De be-
wijk van Jogjakarta, en dagteekent van jaar 1927.
Het kunstelooze
bedrag van zesduizend gulden.
grooting beliep een
steenen gebouw, dat zich uiterlijk niet van eene gewone langgar
vensterlooze
onderscheidt, steekt met zijne witgekalkte, muren
bamboe uit. In
hoog boven eene heining van gevlochten eene
Soeranatan, is later een

andere buitenwijk van Jogjakarta, nog
Men vindt verder een te

bedehuis voor vrouwen geopend. er
inde wijk Plampitan, te Surakarta, inde wijk Keprabon,

Soerabaja,
behoorende onder het regentschap
en in het plaatsje Adjibarang,
hebben de meisjesleden van
Purwakerta. Op twee plaatsen
Eene afbeelding inden Almanak Moehammadijah Tahoen 134.6 Hidjrah, Jog-

1)
blz. 138.
jakarta, z.j., tegenover
DE VROUW EN DE MOSKEE 5
die vereenigd zijn inde onderafdeeling van

Moehammadijah,
Aisjijah, geheeten Nasjiali ( Nash?ah, d.i. jong meisje), blijk
gegeven van bijzonderen godsdienstijver: te Jogjakarta en te
Slawi, in het regentschap Tegal, hebben zij een eigen gebouw
voor de salat en voor godsdienstige bijeenkomsten ingericht.
Te lieten woonhuis dit doel

Jogjakarta zij een gewoon
voor ver-
bouwen. Door het uitbreken van binnenmuren verkregen zij eene
in met behulp hekwerk.

groote ruimte, tweeën gescheiden vaneen
De voorste helft dient voor vergaderingen, de achterste helft is
ineen vierkant
de eigenlijke musalla
;
vier houten stijlen, ge-
deze ruimte eenigszins het aanzien eener

plaatst, geven aan
verrichten hier hare salat’s;

moskee. De leden van Nasjiah
komen zij hier ook hare lessen
voorzoover zij schoolmeisjes zijn,
leeren. Eindelijk is er,

wederom inde Kaoeman te Jogjakarta,
ook voor de godsdienstige behoeften van den vrouwelijken
ouderdom sinds tijd is hier bedehuis, uit-

gezorgd: eenigen een
sluitend ten oude

gerieve van vrouwen.
Het bestaan van zoovele bedehuizen voor vrouwen

op Java
leidt tot eene reeks van Zij kunnen aldus worden samen-
vragen.
hoe oordeelt de Moslimsche Wet over het deelnemen van

gevat:
vrouwen aan den eeredienst? en: welk aandeel nemende Mos-
limsche den eeredienst, binnen buiten

vrouwen
op Java aan en
de moskee ? In het zullen deze hare beant-

navolgende vragen
woording vinden.
I.
De Moslimsche Wet legt in het algemeen de vervulling van
de welke zij den voorschrijft, ook den

godsdienstplichten mannen
vrouwen
op.
Ook voor haar geldt dus als plicht, vijfmaal daags
de salat te verrichten, den cijns voor de armen ( zakat ) te

op
inde maand Ramadan, in het leven

brengen, te vasten en eens
de bedevaart ( hadjdj ) naar de Heilige Plaatsen te ondernemen.
Maar, om licht te bevroeden redenen, samenhangende met de
der Wet in
vrouwelijke natuur, zijnde voorschriften soms bijzon-
derheden anders voor vrouwen dan voor mannen. De beoefenaren
de der godsdiensten de volkenkunde

van
geschiedenis en van
zullen hierin gedeeltelijk overblijfselen herkennen uit den tijd

eener primitieve beschouwing van de vrouw en van het geslachts-

leven '), maar anderdeels zijn deze bijzondere voorschriften stellig
te verklaren uit het bewuste dat kenschetsend is
streven, voor
den Islam, in het verkeerder de

geslachten ingetogenheid te
bevorderen bovenal de
en
godsdienstige handelingen te vrijwaren
alles wat het
voor naar geslachtelijke zweemt. Het is goed, tel-
kens deze ascetische trek inden Islam te letten.

op
De salat der verschilt die des in

vrouw van mans vijf opzichten.
c
Aangaande den den ruk w den

man: i.
hij verwijdert, bij en
bij
sudjüd, zijne ellebogen van zijne zijden; 2. hij trekt zijn buik
c
terug van zijne dijen, eveneens bij den ncku en bij den sudjüd ;
hij reciteert hardop de spreuken welke de salat
3. bij te
pas
komen, althans zulks is hem

waar
voorgeschreven; 4. wanneer
onverwachts iets onder de salat iemand

gebeurt (bijv., vraagt
verlof, te
mogen binnentreden en hij wil dat verlof
geven, of de
imam vergeet iets, hij wil hem

en
daarop opmerkzaam maken,
of hij wil blinde waarschuwen dan
een
tegen vallen), zegt hij:
subhan Allah! (lof zij schaamte de
Allah!); 5. zijne ijaurah ) bij
salat, d. w. z. het gedeelte van zijn lichaam dat bij de salat be-
hoorlijk moet bedekt zijn, is het tusschen navel knie.

gedeelte en
Wat betreft de drukt hare lichaamsdeelen

nu vrouw: zij zooveel
mogelijk dus zij drukt hare

samen, 1.
ellebogen tegen hare zijden,
2. zij brengt haren buik hare den rukvf
samen met dijen, bij en
bij den sudjüd-, zij onderdrukt hare indien de salat

3. stem, zij
verricht in tegenwoordigheid van vreemde doch, indien
mannen,
zij buiten tegenwoordigheid van vreemde mannen hare salat vol-
brengt, dus, hetzij alléén, hetzij met andere vrouwen, hetzij met
2
mannen die hare mahram'’s ) zijn, dan reciteert zij de spreuken
De literatuur dit is schier onafzienbaar

1) over onderwerp \ wegwijzers zijn: E.
Westermarck, The history of human marriage ,

fïfth ed., 3 vols., London, 1921, en
E. The A
Crawley, mystic rosé. study of primitive marriage and of primitive thought
in its hearing on marriage , new ed.

by Th.
Besterman, 2
vols., London, 1927.
Over het levender Moslimsche volken handelen

godsdienstig vrouw bij o. a. twee
werken, beide door A. M. La vie Mzab

vrouwen geschreven: Goichon, féminine au
,
W. S. The Fellahin
2
tomes, Paris, 1927 —1931, Blackman, of Upper Egypt, London,
Vgl. ook: Mansour La condition de la dans la tradition et

1927. Fahmy, femme
Vévolution de Vlslamisme, Paris, 1913.
2) Zie, voor eene omschrijving van het begrip mahram , Th. W. Juynboll, Hand-
leiding tot de kennis de Mohammedaansche Wet , derde

van druk, Leiden, 1925,
blz. nt. I. Het woord mahram wordt Java dikwijls uitgesproken muhrim.
153, op
hardop, tenminste daar waar zulks is voorgeschreven; 4. wanneer
onverwachts iets onder de salat dan zij in

haar gebeurt, klapt
door slaan den binnenkant der rech-

de handen, namelijk te met
terhand den der linkerhand; hare schaamte ( aurah )

op rug 5-
de salat is haar geheele lichaam, behalve haar gezicht

bij en
de deze het
hare handpalmen tot polsen *). Uit bepaling van
„schaamte” volgt, dat ook het hoofdhaar daartoe behoort

begrip
zoomede de onderkant der voeten; voetzolen en hoofdhaar moeten
dus bedekt zijn bij de salat. De voetzolen nu gelden voor

ge-
bedekt door den de staat, althans

noegzaam grond waarop
vrouw
in staande Maar, indien iets

zoolang zij houding blijft. er van
zichtbaar den of indien haar

hare voetzolen wordt bij sudjüd,
c
rukü of den dan is hare

hiel zichtbaar wordt bij den sudjüd,
2
Wij zullen aanstonds zien, hoe
salat meteen
ongeldig ( batil ) ).
met deze voorschriften omtrent het bedekken van hoofdhaar en
voetzolen de der bijzondere salat-

ten nauwste samenhangt vorm
welke de inheemsche Java elders in

kleeding bij vrouwen op
en
den gebruikelijk is. Buiten de salat gelden

Indischen Archipel
de Wet andere omtrent de „schaamte” der

voor begrippen vrouw:
in vreemde omvat hare aurah haar

tegenwoordigheid van mannen
gansche lichaam, in tegenwoordigheid van ongeloovige vrouwen
buiten welke
alles wat valt de lichaamsgedeelten onopzettelijk
komen bij de uitoefening beroep, indien

te voorschijn vaneen en
is of in Moslimsche of
zij alléén tegenwoordigheid van vrouwen
in tegenwoordigheid van mannen die hare mahrands zijn, dan is
c
hare aurah gelijk aan die van den man bij de salat en reikt
3
dus van navel tot knie ).
welke de de salat zijn in
De houdingen vrouw bij aanneemt,
beeld de plaat „Musulmane faisant la prière,

gebracht op groote
in het vermaarde werk D’Ohsson het achttiende-

Namaz”, van over
4
eeuwsche Turkije Sinds het Oostende methode
). van aan-
de verschillen tusschen de salat den man en die der het

-1) Zie, over van vrouw,
Fath inde uit-

desbetreffende hoofdstuk ( fasl) bij Ibn Qasim al-Ghazzï, al-Qarïb ,
gave van L. W. C. Van den

Berg, Leiden, 1894, p. 144 —149,
en bij Al-Badjïïri,
c
Hashiyah [ ala Fath al-Qarïb], Kairo, 1340

H.
(1922 C.), I, 179 —I& 2 *
2) Al-Badjürï, Hashiyah , I, 146.
3) Al-Badjürï, Hashiyah I, 146, 182.

,
Tableau de Vempire otkoman Tomé I, Paris Planche

4) D’Ohsson, général ,
1
I S) tegenover p. 156.
schouwelijk onderwijs heeft leeren kennen, zijn godsdienstige

leerboekjes verschenen waarin, aan de hand van eene reeks af-
beeldingen, de salat der vrouw beschreven wordt ten dienste
van het godsdienstig onderricht. In één

zoodanig leerboekje,
uit
Egypte afkomstig, dat ik
op Java heb
aangetroffen, vindt men
negentien plaatjes vaneen jong meisje dat eerst de ritueele
wassching (; wudü?) en daarna de salat verricht

1
).
Het is de Wet
volgens verdienstelijk ( sunnah ), dat twee hande-
lingen aan de
voorgeschreven salat's
voorafgaan: de tot
oproep
de
godsdienstoefening, genaamd de adhan
,
en de tweede, verkorte
2
genaamd de
oproep, iqamah ). Mannen en vrouwen staan echter
hierin niet gelijk. Slechts de iqamah is

onvoorwaardelijk aan-
bevelenswaardig (:mandüb ) voor

vrouwen,
zoowel wanneer zij als
enkelingen de salat verrichten, als deze doen tezamen

wanneer
zij
met andere aldus leert het
vrouwen
Al-Tuhfah, beroemde
-
Wetboek Ibn al-Haitamï 3

van Hadjar ). Aangaande den adhan
verklaart dat deze

Al-Tuhfah, voor vrouwen niet aanbevelens-
waardig {mandüb) is, en geeft als reden

op,
dat het verheffen
van de stem bij het afroepen den adhan

van
gevaar oplevert
voor bekoring en voor het
gaan gelijken van vrouwen
op mannen.
Daarom is het haram voor eene vrouw, bij den adhan hare
stem te verheffen indien er een vreemde inde

man nabijheid
4
is die haar kan hooren De
). glossator op Al-Tuhfah, Ibn
c
Qasim al- Abbadï, teekent hierbij nog aan, dat dit verheffen van
de stem haram is, zelfs indien de niet

vrouw bedoeld heeft,
te gelijken op mannen, en hij wijst op
de
tegenstelling met het
voordragen van Koranverzen, immers de geleerden hebben zich
uitdrukkelijk erover
uitgesproken, dat het der vrouw
geoorloofd
is, hare stem te verheffen bij het van Koranverzen in
opzeggen
de salat, zelfs in
tegenwoordigheid vaneen vreemden
man, en
eveneens buiten de salat-, het onderscheid berust hierop, dat het
gewenscht {sunnah) is, bij het hooren van den adhan daarnaar
Husain
1) Tauflq wa- ‘Atiyyah Muhammad, Al-TaHïm al-dïnï lil-atfdl, al-djuz
3
al-awwal lil-banat H.
, Kairo, 1350 (1931 C.), B°, 31 blz.
Fath
2) al-Qarlb , p. 136 s., en elders.
3) Ahmad b. Hadjar al-Haitamï, bisharh

Tuhfat al-muhtadj al-Minhadj, (Kairo,
5
z.
j.), Djuz I, 210.
4) Al-Tuhfah ,
t. a.
p.
luisteren die den adhan doet hooren, te zien

te en dengene aan
twee voorschriften welke ten opzichte van het hooren van Koran-
voordracht ontbreken'). De schrijver van Al-Tuhfah zegt
verder: dat den adhan doet hooren

„gesteld eene vrouw aan
andere zóó, dat het kunnen dan is

vrouwen, zij juist verstaan,
2
het niet afkeurenswaardig ( niakrüh )” ). Degene die
op geldige
wijze den adhan zal doen hooren aan mannen, behoort zelf een
man te zijn, zoodat de adhan van eene vrouw of vaneen herma-
of niet geldig
phrodiet, gericht tot mannen tot hermaphrodieten,
is 3
Dezelfde omtrent adhan iqamah met betrek-
). bepalingen en
komen zij ’t in ietwat andere bewoor-

king tot vrouwen voor,
dingen, bij Abü Bakr b. Muhammad Shatta, den negentiende-
eeuwschen schrijver van het uitgebreide fiqh-boek Panat al-talibïn ;
deze drukt zich aldus uit: „Het is sunnah voor eene vrouw, de
iqamah te doen, namelijk voor zich zelve en voor andere vrouwen,
niet Het is niet sunnah

voor mannen en hermaphrodieten. voor
haar, in volstrekten zin, den adhan te verrichten. Het onderscheid
tusschen de den adhan is, zooals staat inden

iqamah en com-
dat de iqamah dient de aanwezigen

mentaar
op Al-Manhadj, om
[tot de salat) aan te zetten, waarbij geene stemverheffing noodig
is, doch de adhan dient om den afwezigen kennis te

geven,
waarbij wèl stemverheffing noodig is. Wat nu betreft de vrouw,
het is dat uit het verheffen

te vreezen bekoring ontstaat van
4
hare stem” ).
De uitzondering den Vrijdag-

voorgeschreven salat's, met van
c
met andere geloovigen
dienst ( salat al-djum ah), gemeenschappelijk
te verrichten, geldt voor eene „hoogverdienstelijke handeling”,
5
sunnah Men behoort in deze hooge verdien-
eene miAakkadah) ).
stelijkheid, welke aan de godsdienstoefening-in-gemeenschap [salat

wordt uiting te zien het
al-djama ah) toegeschreven, eene van
c c
Ibn al- Tuhfat al-muhtadj ], in margine van
1) Qasim Abbadï, Hashiyah \ ala
Al-Tuhfah ,
t. a. p.
2) Al-Tuhfah ,
Djuz I, 211.
3) Al-Tuhfah , I, 213.
3
Abü Bakr b. Muhammad Tanat al-talibïn Djuz I, Kairo, 1346, blz. 233.
4) Shatta, ,
5) Minhadj al-talibïn inde uitgave van L. W. C. Van den

Berg, Batavia, 1882,
,
Volume Al-Tuhfah, I, Fath al-Qarïb 163; Al-Badjürï Hashiyah I,

I, 127; 352; , , ,
sunnah blz. 48 382.

200. Over het begrip ?nu'akkadah zie Juynboll, Handleiding, en
gemeenschapsgevoel inden godsdienst, dat overal ter wereld het
cement van het geloof is ’). Maarde Wetgeleerden maken een
fijn onderscheid tusschen het hoogverdienstelijke der salat al-
het
djamalah voor mannen en hoogverdienstelijke daarvan voor
zij dat de salat het karakter

vrouwen; zeggen al-djamtfah van
sunnah mi?akkadah méér heeft ten aanzien van mannen dan van
vrouwen, en dat dit is de voortreffelijkheden der mannen

vanwege
boven de vrouwen, immers Allah heeft gezegd: de mannen

„en
hebben ééne trede boven haar

[namelijk, de vrouwen]” (Koran
II daarom is het nalaten de salat
:
228), van
al-djamöfah voor
2
mannen afkeurenswaardig ( makrüh ), niet voor vrouwen ).
Wanneer mannen en vrouwen tezamen de salat verrichten,
behoort een man als voorganger, imam, op

te treden
: de handeling
is ongeldig, ba til, indien zich stelt onder
een man leiding eener
ook den redeneertrant der

vrouw, zoo om
uitgesponnen jiqh-
boeken voor eene wijle te volgen in drie andere gevallen,
nog
namelijk, een man onder leiding vaneen hermaphrodiet, een
hermaphrodiet onder hermaphrodiet

leiding eener vrouw, een
onder leiding terwijl in de

vaneen hermaphrodiet, vijf gevallen
handeling geldig, sahih, is: onder

een man
leiding vaneen man,
een hermaphrodiet onder leiding vaneen man, eene vrouw onder
leiding vaneen man, eene vrouw onder leiding vaneen herma-
3
phrodiet, eene vrouw onder leiding van eene vrouw ).
Eene vrouw kan dus voorgangster, imamah, zijn van andere
bij de salat. Hare is dan echter niet, zooals

vrouwen plaats van
een mannelijken imam, vóór, maarte midden van de vrouwen
4
die zij voorgaat ); dit is althans aanbevelenswaardig (mandüb),
c
3
naar het voorbeeld van twee vrouwen des Profeten, A ishah en
5
Umm Salimah ). Anders bedeeld dan de mannen zijn ook de
die de salat verrichten,

vrouwen gezamenlijk met mannen gelijk
inde handboeken tot de Wetgeleerdheid omstandig wordt be-
schreven: wanneer één man, als imam, de salat verricht met
Hebr.
1) 10 vs.
25.
2) Panat al-talibïn, 11,4 vlg.
3) Al-Badjürï, Hashiyah , vlg. Minhadj al-talibïn

I, 203; , I, 134; Al-Tuhfah,
I, 374-
4) Minhadj al-talibïn, I, 138; Al-Tuhfah ,

I, 383.
5) Al-Tuhfah ,
t. a.
p.
EN DE MOSKEE 11
DE VROUW
nog
één man,
dan staat deze laatste aan zijne rechterhand, een
achteren; komt derde man bij, dan gaat

weinig naar er
nog een
deze aanvankelijk staan ter linkerhand van den imam, vervolgens
of, de voorkeur
treedt de imam een weinig naar voren hetgeen
zoodat zij met hun
verdient, de beide anderen wijken achteruit,
achter den imam ; wonen twee
tweeën eene rij (saff) vormen
of of één één knaap, de salat

mannen, twee knapen, man en
achter den imam. Nu het geval,

bij, dan staan zij op eene rij
dat één of meer vrouwen de salat bijwonen: dezen staan altijd,
het één ééne

van meet af aan, achter den imam. Zijn man en
salat dan staat de de

vrouw die de medeverrichten, man aan
den de schaart zich achter den

rechterhand van imam, en vrouw
man. Zijn het een volwassen man, een knaap en eene vrouw,
achter den imam, de vrouw

dan staan de twee eerstgenoemden
Bestaat het uit
staat achter den man en den knaap. gezelschap
dan staat de man
een man, een hermaphrodiet en eene vrouw,
achter hen
ter rechterzijde van den imam, de hermaphrodiet
is de
beiden, daarachter de vrouw. Bij grootere gezelschappen
aldus: de eerste rijen staan de man-

voorgeschreven volgorde op
de ten slotte de vrouwen'). Naar luid

dan volgen knapen,
nen,
beste
der H. Overlevering heeft Allah’s Gezant gezegd: „De van
is de voorste de slechtste is de
de rijen der mannen en ervan
de der is de voorste
achterste, en de slechtste van rijen vrouwen
en de beste ervan is de achterste”

2
). Na afloop der godsdienst-
totdat de
oefening wachten de mannen met heengaan, vrouwen
hebben
3
dat is, omdat het zich van
zich verwijderd ); mengen
mannen onder vrouwen het vermoeden zou wekken van zedelijke

4
verdorvenheid ).
Een belangrijk verschil valt op

te merken inde bepalingen
betreffende den wekelijkschen Vrijdagdienst (salat al-djuniah )

ter anderer zijde.
voor mannen ter eener zijde, voor vrouwen
1) Minhadj al-talibïn I, 138; Al-Tuhfah , I, 382.

,
2) Ahmad b.
Hanbal, Musnad
,
Kairo, z.j., Djuz 11, blz. 336: _j
••
•
—i\\
J
—•»- JjW j\>-
t)ezelfde kleine t. a. blz. 247, 354.

H. Overlevering, met varianten, p.,
js~Q\ .
al-talibïn Al-Tuhfah, I, 278.

3) Minhadj ,
I, 95*,
t.
4) Al-Tuhfah ,
a.
p.
Het bij wonen van dezen plechtigen dienst is een „plicht van den
al- ain ) elkeen die voldoet deze

enkeling” ( fard, voor aan zeven
voorwaarden: hij moet zijn i. geloovig ( muslim ), 2. volwassen
[baligk), 3. bij zijn verstand Cdqil), 4. vrij ( hurr), 5. een man
[dhakar), 6. gezond ( sahlh ), 7. ter plaatse gevestigd ( mustawtin ,
Hieruit volgt, dat de salat al-djun£ah fard al-

muqim )'). geen
cain voor vrouwen is, gelijk de Wetboeken ook uitdrukkelijk vast-
Q
2
stellen De aanwezigheid bij de salat al-djum ah
). van vrouwen
niets tot de den dienst: deze is slechts

draagt bij geldigheid van
indien minstens veertig deelnemen, die zijn,

geldig, mannen eraan
behalve geloovig, volwassen, bij hun verstand, vrij, en ter plaatse

ziekte der deelnemers heft de der godsdienst-
gevestigd; geldigheid
3
niet De kunnen zich beroepen
oefening op ). vrouwen op eene
verontschuldiging ( udhr ) van duurzamen aard voor haar wegblijven
van de salat al-djunfah haar wordt overigens aanbevolen, de

;
4
salat al-zuhr te verrichten zoodra de tijd daarvoor is aangebroken ).
uit deze bepalingen afleiden, dat de Wet de

Mag men vrouwen
uitsluit van moskeebezoek ? Geenszins. Er is eene H. Overlevering,
de moskeeën niet, hare

luidende: „Verbiedt uwe vrouwen maar
5
beter haar” De besluiten uit
huizen zijn voor ). Wetgeleerden
deze H. Overlevering, dat het voor de vrouw beter is, de salat
thuis den deze H.

al-djama'ah te verrichten, terwijl voor man
geldt: „De beste salat is de salat den in

Overlevering van man
zijn huis, behalve de voorgeschreven \ i salat’s\”, immers de

„voor-
saldt’s”, d. de vijf dagelijksche de salat al-

geschreven w. z. en
worden juist het best inde moskee, niet tehuis,

djunfah, ver-
-1) Minhadj al-talibïn ,

I, 164; Al-Tuhfah ,
I, 434;
Fath al-Qarïb , 176 ; Al-Badjürï,
Fanat al-talibïn 11, 2

vlg.. Fath al-Qarïb bezigt
Hashiyah , I, 219 vlg.; ,
5
voor de zevende voorwaarde den term de Minhadj al-talibïn spreekt van
het verschil tusschen beide termen wordt toegelicht bij Al-Badjürï, Hashiyah ,
I, en inde Fanat al-talibïn 11, 53*

220, ,
Fath al-Qarïb , Fanat al-talibïn 11,

2) 176; Al-Badjürï, Hashiyah , I, 220; ,
53.
3) Minhadj al-talibïn
I, 1695 Al-Tuhfah I, 446 vlg.; Fath al-Qarïb , 1785 Al-
,
,
Badjürï, Hashiyah Fanat al-talibïn 11, 56 vlg..

, I, 223 vlg.; ,
4) Minhadj al-talibïn, I, 166; Al-Tuhfah , I, 440.
5) a?V_V\ r»V_> V Over moskeebezoek van vrouwen vol-
gens
den canonieken Hadith zie bij Wensinck, A handbook of early Muhatnmadan
tradition Leiden, 255, s. v. Woman Womin.

, 1927, p. ,
richt
1
Verder wordt verhaald van ‘Ahshah, dat zij gezegd heeft:
).
Allah Allah Hem en schenke Hem
„Zoo de Gezant van zegene
heil wat nieuwe dingen de vrouwen gedaan

gezien had, voor
den
hebben, Hij zou haar de moskee hebben ontzegd, gelijk zij
der Israëlieten is”. Het is in het bijzonder op

vrouwen ontzegd
grond dezer H. Overlevering afkeurenswaardig (makrüh) voor
moskee te
vrouwen vaneen bekoorlijk uiterlijk, inde aanwezig
ter
zijn tegelijk met mannen. Dit is voorts nog afkeurenswaardig
welke de
oorzake van het
gevaar voor bekoring ( fitnah ), van
2
kan ). Het is voor eene
tegenwoordigheid van vrouwen uitgaan
omdat dit bijdraagt tot het verre

vrouw beter, thuis te blijven,
houden van kwade vermoedens, welke het gevolg kunnen zijn
van uitgaan, vooral indien zij eene vrouw is die begeerte opwekt,
dat is
of eene die zich opschikt; vandaar het afkeurenswaardig
de diensten inde moskee

voor eene vrouw, gemeenschappelijke
ook al heeft zij have-
bij te wonen èn ingeval zij begeerlijk is,
is
looze kleederen aan,
èn ingeval zij niet begeerlijk maar op-
De tot de moskee kan haar

schik of reukwerk draagt. toegang
worden Het is verboden

in zulke gevallen ontzegd. eener vrouw
de moskee te zonder verlof van haren voogd

(,har dm ), naar gaan
of echtgenoot ).
3
Aldus de voorstelling welke gezaghebbende hand-
omtrent de verhouding der
boeken tot de Wetgeleerdheid geven
die handboeken vooral be-

vrouw tot de moskee. Zijn grootere
stemd voor hen die ernstige studie van den godsdienst maken,
in die de voornaamste
er zijn vele kleinere geschriften omloop
bepalingen der Wet mededeelen ineen algemeen begrijpelijken
wat in zulke korte hand-

en het is leerzaam, na te gaan
vorm,
het volk bestemd, staat over het moskeebezoek

leidingen, voor
van vrouwen. Zoo is er bijvoorbeeld inde talrijke geschriften

c
al- Alawï,
c
c
Uthman b. Abd-Allah b. Aqll b. Yahya
van Sayyid
den bekenden Wetgeleerde van Batavia (f 1914)1 meermalen sprake
salat
van den plicht der vrouw, geregeld de vijf dagelijksche s
de moskee heet het in

waar te doch ten aanzien van
nemen,
dat merkwaardige boekje Djarrf al-Fawcfid (dat eigenlijk een
Tanat al-talibïn 11,5.

1) Al-Tuhfah , I, 355; ,
Tanat al-talibïn 11, 5*

2) Al-Badjürï, Hashiyah ,
I, 200; ,
Al-Tuhfah Tanat al-talibïn 11,5.

3) ,
I, 355; ,
14
kort het moskeerecht is): „Het is plicht, de

begrip van vrouwen
te verbieden naar de moskee te

gaan en zich te mengen onder
mannen in eene moskee of eene langgar, hetzij om de salat te
verrichten, hetzij om godgeleerde wetenschap te hooren, hetzij
dhikr al die dat

om te doen, want van dingen staat te vreezen
zijn minst komt de zonde hieruit

zij leiden tot zondigen. Op
voort dat men elkander ziet. Zooveel temeer [geldt het verbod]
indien te vreezen is dat
[het gaan naar de moskee] eene ver-
zonde” Ineen ander Pe-

leiding is tot eene groote *). geschrift,
riasan anak-anak perempuan, Schoone Sieraad
Bagus bagi „Het
voor meisjes”, eene soort van brevier voor de Moslimsche vrou-
welijke wordt geleeraard, de hand H. Over-

jeugd, aan eener
dat de salat inden hof harer woning beter

levering, eener vrouw
is dan hare salat inde moskee, dat hare salat in haar huis beter
is dan hare salat inden hof harer dat hare salat in

woning, en
2
hare binnenkamer beter is dan hare salat in haar huis ); ook
somt de schrijver de belooningen op voor de trouwe vervulling
van den salat- plicht, en de straffen welke staan, in dit leven en
3
in het verzuimen dezen des
hiernamaals, op
van pijler geloofs ).
is de hellestraf welke Boek der Duizend

Vreeselijk volgens „Het
Vragen” de vrouwen wacht die salat hebben willen doen:

geene
zij worden bij de ooren opgehangen aan een berg, en hare hoofden
4
worden den worden
vastgespietst aan grond, terwijl zij gefolterd ).
Er is één toestand waarin de vrouw wettelijk ontheven is van
hare verplichting, de salat te verrichten, ja, waarin het haar ver-
boden ( haram ) is, dien godsdienstplicht te vervullen, en tevens,
eene moskee te betreden: wanneer het haar gaat naar de wijze
c c
1) Sayyid ffJthman b. \Abd-Allah b. Aqïl b. Yahya al- Alawï, Dj a>n al-Fawc?id
minima yatd'allaqu bi-salat al-djiwi'ah wal-masadjid., nieuwe steendruk, Batavia, 1334
H. blz. 82.
(1926 C.),
c c c
2) Sayyid 'Uthman b. Abd-Allah b. b. Yahya al- Alawï, Periasan

Aqïl Bagus
bagi anak-anak ferempuan , nieuwe steendruk, Batavia, Radjab 1346 H. (1927 C.),
blz. Er is ook nieuwe steendruk in
12. —
een van 1923, en eene uitgave het Soen-
daneesch, getiteld Ijeu Risalat dingaranan Perhijasan Alus

Batavia, z. j., B°,
, 31
blz. is de uit het Maleisch in het Soendaneesch

blz.; blijkens 30 vertaling met ver-
c
lof van den schrijver vervaardigd door Muhammad Basrl b. Abd-Allah.
3) Periasan Bagus, blz.

9 —ll.
Zie uitgave Het Boek der Duizend

4) mijne van
Vragen, Leiden, 1924, blz. 89
van den Maleischen tekst.

der vrouwen. Aan eene vrouw die in dien toestand verkeert, zijn
de salat-, het het

acht dingen verboden, namelijk: i. 2. vasten; 3.
den Koran; het aanraken en het dragen van

voordragen van 4.
het betreden moskee; 6. de

een Koranexemplaar; 5. van eene
rondom de Ka bah; de geslachtelijke

ommegang ( tawaf ) 7. ge-
8. het aanraken de lichaamsdeelen

meenschap; wellustige van
tusschen navel en knie '). Dezelfde verbodsbepalingen zijn toe-
2
hare bevalling ).
passelijk op
de kraamvrouw tot veertig dagen na
Omtrent het verbod, eene moskee te betreden, zij nog medege-
dat hieronder wordt verstaan, behalve het vertoeven in

deeld,
het enkele moskee. Het

de moskee, ook doorgaan van eene ver-
bod geldt echter alléén, ingeval de vrouw zelve vreest, de moskee
heeft die niet, dan is het niet haram

te bezoedelen; zij vrees
3
slechts makruh In
voor haar, de moskee te betreden, maar ).
duidelijkheidshalve, dat
dit verband worde ook nog opgemerkt,
het in moskee te vertoeven, óók geldt ieder

verbod, eene voor
’t geslachtsomgang in
die, ’t zij man, zij vrouw, tengevolge van
toestand onreinheid” ( djanabah)

den van dusgenaamde „groote
doch dat het dezulken niet haram is, door de

geraakt is, voor
moskee hunnen te binnengaande door de ééne deur,

weg nemen,
4
en langs eene andere de moskee weder verlatende ).
Behalve den eeredienst inde moskee dagen en

op
op gewone
kent de Islam ook de bijzondere godsdienst-

Vrijdagen nog
der feesten, het

oefeningen ter
gelegenheid twee godsdienstige
c
Feest van het Breken der Vasten { ld al-Fitr) op

1 Shawwal, en
Dhü’l-Hidjdjah, De plaats
het Offerfeest (fld al-Qurban ) op
10
de deze feestdagen, salat al- ld

waar godsdienstoefening op ge-
is voorkeur de moskee, behalve

naamd, moet gehouden worden, bij
wanneer er eene omstandigheid is die dit verhindert, bijvoorbeeld
in dat is het afkeurens-

gebrek aan ruimte inde moskee; geval
terrein inde lucht
waardig, den dienst daar te houden, een open
de
5
Deze salat al-ïd valt onder
is dan
aangewezen plaats ). nu
andere regelen dan de Vrijdagdienst: zij is

geen plicht, maar
1) Fath. al-Qarïb , 99 s.; Al-Badjürï, Hashiyah ,

I, 117 vlgg.
Fanat al-talibin I, 73.

I, 117; ,
al-talibin I, Al-Tuhfah I, 169; Al-Badjürï, Hashiyah , I, 119.

3) Minhadj ,
52; ,
Fanat al-talibin I, 69.

4) Minhadj al-talibin, I, 33; Al-Tuhfah , I, 114; ,
5) Minhadj al-talibin , X, 190; Al-Tuhfah , I, 501; Al-Badjürï, Hashiyah , I, 233.

eene hoogverdienstelijke handeling, eene sunnah mif'akkadah, óók
voor en het verzuimen ervan is afkeurenswaardig ').

vrouwen,
welke de Wet
Evenzoo zijnde bijzondere godsdienstoefeningen
voorschrijft bij zons- en maansverduisteringen, onderscheidenlijk
salat sunnah ak-

salat al-kusüf en al-khusuf geheeten, eene mii
kadah ook voor en wederom is het makrüh, haar te

vrouwen,
2
verzuimen ). Eindelijk is ook de bijzondere dienst, voorgeschreven
verkrijgen, de salat al-istisqd’ ook voor

bij droogte om regen te ,
3
vrouwen eene sumiah mtk'akkadah ). Wanneer de imam zich met
deelnemers in de inde lucht

de optocht begeeft naar plaats open
wordt hem
waar deze godsdienstoefening gehouden, vergezellen
oude oude tezamen
knapen en meisjes, mannen en vrouwen,
4
Het echter, dat als
met de huisdieren ). eigenaardige gebruik
dat
eene sunnah bij deze salat al-istisqi? is
opgenomen, namelijk,
de khaßb en de mannelijke deelnemers hun bovenkleed omkeeren,
niet de „opdat hare schaamte

geldt uitdrukkelijk voor vrouwen,
c 5
niet worde ontbloot” ).
( aurah)
in korte trekken, schets hoe de godsdienstige Wet

Aldus, eene
zich het deelnemen van vrouwen aan den eeredienst, binnen en
heeft. Het deze

buiten de moskee, gedacht uitgangspunt van
komt ineen ander licht

studie: de vrouwenmoskee op Java, nu
te staan. Inde Wetsbepalingen vindt men van haar geen spoor;
het godsdienstig leven inde ver-

leest men beschrijvingen van
schillende landen van den Islam, dan vindt men soms wèl, soms
niet vermeld dat vrouwen aan de openbare godsdienstoefeningen
deelnemen, méér niet. Een opzettelijk onderzoek

gewoonlijk naar
den der Moslimsche inde onderscheiden

godsdienstzin vrouw
6
). De vrouwenmoskee
landen is nog slechts zelden ingesteld op
waardoor de Islam in dit land

Java, de merkwaardige instelling
1) Minhadj al-talibïn, I, 188; Al-Tuhfah ,

I, 497; Fath al-Qarïb , 186; Al-Badjürï,
Hashiyah ,
I, 233.
I, 237 vlg.
3) Al-Badjürï, t. a.
p., I, 240.
4) Fath
al-Qarïb , 196; Al-Badjürï, Hashiyah , I, 241.
5) Al-Badjürï, t. a.
p., I, 243.
boek A. M.
6) Een lichtend voorbeeld is het reeds aangehaalde van Goichon,
La vie Mzab 1
féminine ati
,
2 tomes, Paris, 1927 —
193 -
nadere te
eenig is, was mij eene aanleiding om gegevens
ver-
in het
zamelen omtrent het aandeel dat de vrouwen
op Java
den eeredienst inde moskee. Er kan iets

algemeen nemen aan
den der hier te lande uit het

blijken van godsdienstzin vrouwen
materiaal. Maar tevens vond ik

bij mijn onder-
bijeengebrachte
die èn uit
zoek eenige instellingen, gebruiken, toestanden, mij
voorkwamen
godsdienstig èn uit volkenkundig oogpunt belangrijk
tot dusverre, naar ik meen, óf óf te weinig

en
waarop geene
aandacht gevallen is.
11.
De is in hart ziel. Het

Indonesische vrouw godsdienstig en
gevoel voor het

goddelijke is haar van nature eigen. Is zij nog
haar in tal heilige

Heidensche, dan uit zich godsdienstzin van
offeranden bloemen
handelingen, magische gebruiken, feesten, van
vruchten, in streken die Heidensch gebleven

en gelijk men nog
den kan doch nergens schooner

zijn, tot huidigen dag waarnemen,
Behoort zij
dan
op Bali, het eiland der staag offerende vrouwen.
zooals dan wordt haren

tot een Moslimsch volk, op Java, op
den Islam zij onder-

godsdienstzin het naamcijfer van gedrukt en
kennis den ook blijft, toch

gaat, hoe gering hare van godsdienst
iets den invloed der leer die de haar

altijd van Kjahi van dorp,
inde
de
guru
van den Koran en de dorpsgodsdienstbeambte tot
meest afgelegen désa vertegenwoordigen. Zij toont haren gods-
door waarneming de voornaamste plichten

dienstijver vooreerst van
die de Islam voorschrijft, vooral de vijf dagelijksche godsdienst-
het vasten inde maand Ramadan zoo hare mid-

oefeningen, en,
delen zulks toelaten, de bedevaart naar Mekka. Het is eene open
in het verrichten de salat

vraag,
of de vrouwen ijveriger zijn van
het wel, dat dit wisselt met de streek

dan de mannen; schijnt
en verband houdt met allerlei maatschappelijke en godsdienstige
Zoo verzekert dat in Bantam de mannen

verhoudingen. men mij,
méér aan salat doen dan de maar dat het in Krawang

vrouwen,
is. Men wel deze verklaring de lauw-

juist omgekeerd geeft van
heid der den salat- plicht: zij hebben hunnen

mannen tegenover
arbeid die hen vaak belet, de salat's

dagelijkschen buitenshuis,
daar staat dat de vrouwen

op tijd te verrichten; tegenover,
2
Pijper, Fragmenta Islamica.
huiszittend leven leiden dus alle gelegenheid

meestentijds een en
hare te vervullen. Zooveel is zeker,

hebben om godsdienstplichten
uit alle standen, zoowel jonge als
dat vele vrouwen
op Java,
ontwikkelde, in het verborgen een grooten

oude, eenvoudige en
Die komt uit, wellicht méér dan

geloofsijver bezitten. ijver nog
in het waarnemen der salat's, in het nakomen van den vasten-
Ook die die zelden of nooit salat doen, vasten

plicht. vrouwen,
in het inhalen verzuimde

in Ramadan, en zij zijn getrouw van
wel nalatig zijn. Zelfs

vastendagen, waarin de eens zwan-
mannen
vasten in Ramadan, hoewel de Wet haar voor

vrouwen
gere
die ook
haren toestand uitstel verleent, en er zijn zwangeren,
verrichten. Wanneer het haar

hare salat's met bijzonderen ijver
alle de salat behoorlijk uitte

te zwaar wordt, bewegingen van
inde achtste
voeren, verrichten zij de salat desnoods zittende; pas
salat door deze

maand laten sommigen de geheel na. Zij hopen
getrouwe vervulling harer godsdienstplichten eene gemakkelijke

kind Het is verder
verlossing en heil voor haar te erlangen.
merkwaardig, dat de Bedevaart een dieperen indruk schijnt te
maken op
de vrouw dan op
den man: de vrouwelijke hadji's,
dan de
in hare oude omgeving teruggekeerd, zijn nauwgezetter
mannelijke in het nakomen van hare godsdienstplichten, zij ge-
Nooit
dragen zich ingetogen, zij zijn altijd behoorlijk gekleed.
zal men op Java hadjis rouwen aantreffen, tezamen met mannen
ook onder haar, die geld uit-

badende inde rivier. Wel zijn er
die de
leenen tegen hooge rente, maarde sluwe wereldwijsheid
wordt nimmer
volksmond den mannelijken hadjis toeschrijft,
haar in die mate ten laste gelegd.

der Inheemsche Java komt ook
De godsdienstzin vrouw op
het beschouwt het samenleven met

uit tegenover huwelijk. Zij
een man als eene verhouding, die door den godsdienst geheiligd
met
moet zijn, vandaar dat buitenechtelijke samenlevingen man-
zeld-
nen,
althans van haar eigen volk en godsdienst, betrekkelijk
Zoo is de de gevolgen ontucht

zaam zijn. diep vrees voor van
3
die zich buiten
(, zina ) geworteld, dat zelfs vrouwen, een tijd lang
hebben geplaatst door concubinaat

de Inlandsche samenleving
in hare eigen désa
met een Europeaan of Chinees, terugkomende
niet zullen met te samenwonen vóór-

het wagen
een man
gaan
c
al-nikah ) hen
dat de Panghulu het huwelijkscontract ( aqd over
heeft. En die eenige

beiden gesloten eene getrouwde vrouw,
zal niet licht nalaten, voor de

kennis van den
godsdienst heeft,
uitte die Al-Ghazalï heeft
geslachtsdaad de formule spreken aan-
bevolen '): bismillah (in den naam van Allah).
Men neemt dikwijls verkeerdelijk aan, dat de vrouwen op Java
den de hoogte
door de bank minder goed van godsdienst op
zijn dan de mannen,

dat hare godsdienstige opvoeding verwaar-
is dan die der

loosd wordt, dat haar godsdienstijver geringer
is in hare algemeenheid averechtsch.

mannen. Die voorstelling
is voornamelijk in handen
Het godsdienstonderwijs op Java
Maar ook vrouwelijke guru's die
van mannelijke guru’s. er zijn
Koran inde eerste beginselen van den gods-

les geven inden en
dienst. Dikwijls wordt het eerste onderwijs van meisjes, maar
zoo’n vrouwelijke guru toever-

ook wel van kleine jongens, aan
trouwd. Te Batavia zijn onder de honderden godsdienstonder-
verscheidene die inde ochtend- of avonduren

wijzers vrouwen,
”
inde Irsadul-anam inde Sipat

les geven
inden Koran, „
en
„
d.i. Irshad al-anam, Slpat dua-

duapuluh ”. Irsadul-anam”, en
v
„
puluh”, d.i. Kitab sifat duapuluh, twee geschriftjes van Sayyid

c
c c c
b. al- Alawï, zijnde meest
Uthman b. Abd-Allah b. Aqïl Yahya
leerboekjes bij het godsdienstonderwijs aan meisjes en

geliefde
overal te Batavia te
jongens; exemplaren van deze werkjes zijn
die blootshoofds
vinden. De kleine meisjes, gewoonlijk gaan,
dit haar hoofd met den witten, ook wel

bedekken bij onderwijs
die de karakteristieke, dage-
gekleurden doek, kudimgan genaamd,
emp'o's de ouder-
lijksche hoofddracht is der volwassen (zooals
luidt der Bataviasche vrouwen). Ook

wetsche aanspraaktitel
inde Preanger geven
vrouwen vaak les inden godsdienst, een-
voudige vrouwen uit het volk, of echtgenooten van mannelijke
bloedverwanten het
of, in pasantren's, vrouwelijke van
guru’s,
hoofd der
pasantren, soms ook zijne meergevorderde vrouwelijke
hare in
Deze vrouwelijke guru’s ontvangen leerlingen
leerlingen.
woning, of ook wel komen zij bij de meisjes aan

hare eigen
hare leerlingen tot
huis, en met name is dit het geval wanneer
de standen behooren, doch de tadjug, de gewone plaats

hoogere
3
al-bab al-thalith, al-
i) Al-Ghazalï, IhycÜ al-dïn
,
Djuz 11, Kitab al-Nikah,
c
adab al- ashir.
wordt door
voor het godsdienstonderricht van mannelijke guru’s,
vindt het onder-
de vrouwelijke gemeden; slechts in pasantrén’ s
ook wel inde tadjug plaats, eene
wijs van vrouwelijke guru’s
enkele maal dient hiervoor ook de voorgalerij der dorpsmoskee.
Anders dan te Batavia dragen de meisjes niet altoos een doekje
(Sd.: tijung of, inde fijne taal, gebezigd tot hoogergeplaatsten,
kukudung), over het hoofd; dit schijnt eerst inden laatsten tijd,
onder den invloed der opleving van het godsdienstig bewustzijn,

oudere Soendaneesche vrouwen
algemeen in
zwang
te
zijn gekomen,
blootshoofds. Ineen af-
reciteeren den Koran (Sd.: ngadjï) nog
meermalen het
gelegen dorp
inde Preanger had ik gelegenheid,
hier
godsdienstonderwijs eener vrouwelijke guru bij te wonen;
Het de den
volge eene korte beschrijving. was echtgenoote van
het eenvoudig die met zijn groote

Kijai van dorp, een man,
ineen huis de moskee woonde. Ongeveer één

gezin tegenover
der salat verzamelden zich een

uur vóór den tijd al-maghrib
de moskee. zitten, ineen
achttal kleine meisjes bij Zij gingen
hare leerboekjes vóór
kring, op
de voorgalerij (Sd.: tepas), met
den vloer. Alvorens te met haar Koranreciet

zich op beginnen
of wit goed, of ook
schikten zij een gekleurd doekje, een lap
wel een kleinen handdoek bij wijze van tijung {kukudung) over
de
het hoofd. Dan hieven zij plotseling met hooge stemmetjes
zij lieten
basmalah aan: Bismilldhir-rahmanir-rahïm, waarop
de het eerste
volgen, de reeds gevorderden aanvangsverzen
van
de die bezig
hoofdstuk van den Koran, Al-Fatihah, jongsten, nog
het Arabische schrift te leeren, de letters van het Ara-

waren
school
bische alfabet: alif, baj tdj enz. In deze genoeglijke
zich buren te storen elk kind trachtte

behoefde niemand aan zijne :
luide telkens herhalen van de les hare

het weer
bij opzeggen en
overschreeuwen. Daarop kwam de leerares binnen,

medeleerlingen te
eene gezonde boerenvrouw, moeder vaneen talrijk kroost, waar-
van de oudste reeds getrouwd, de jongste nog een zuigeling was.
viel maken, dat zij juist

Uit hare slordige kleeding altijd op
te
het dat haar

uit het huishouden was weggeloopen; eenige van
gewone vrouwen inde désa onderscheidde, was de stijf geplooide
mihram Soendaneesche uit-

witte doek [mihramah of volgens
het hoofd want
spraak, ’t Arab. mahramah) dien zij om droeg,
zij was hadji. Zij zette zich neer ineen hoek der voorgalerij,
21
schaarden zich om haar heen. Om de beurt moesten

en de meisjes
de hare lesjes en dan een nieuw stukje

nu leerlingen opzeggen
de
instudeeren. Met een stokje dat zij inde hand hield, wees
als het reciet van

woord voor woord inde leerboekjes aan;
guru
liet woord of
de Arabische klanken moeilijkheden gaf, zij een
zij met de
eene lettergreep tot vele malen toe herhalen. Terwijl
de anderen onverdroten door

ééne leerlinge bezig was, gingen
met het instudeeren van hare lesjes, elk

op
haar eigen houtje.
samendoen met één boek, de ééne

meisjes moesten
Sommige
enkele Het gebeurde
was de andere dan slechts regels voor. soms,
korten tijd onderbrak en naar

dat de
guru
haar onderwijs voor
de borst te Dit bracht echter

haar jongste geven.
buiten ging om
of Anima
stoornis in het reciet van Al-Fatihah ,
van Djuz
geen
hoofd-
laatste dertigste deel van den Koran, beginnende bij
(het
het kort begrip
stuk LXXVIII), of van de Javaansche Madjmvfah,
dienst deed '). Toen
der Wetgeleerdheid dat bij dit onderwijs
het slaan kohkol en bedug het uur van de saldt al-maghrib

op
werd de les opgeheven; lachende en stoeiende liepen

aankondigde,
de heen.
meisjes
ook vinden inden Kraton van den
Vrouwelijke guru's zijn te
Susuhunan te Surakarta. Binnen de muren van dit Javaansche
wordt slechts weinig aan saldt gedaan. Maar altijd

vorstenverblijf
hier eenige vrouwelijke hadji's (Jav. abdidalem kadji èstri),

zijn
den Koran
wier voornaamste taak het is, omstreeks zonsondergang
reciteeren. Immers dit tijdsgewricht is vol van onheil, waar-

te
doet zich te a. door in huis te

tegen men goed wapenen, o.
kinderen niet buiten spelen, geen

leven maken,
blijven; mogen
al-Samaranï de uit
Muhammad Salih b. ‘Umar (d.i. man
titel H.
l) De was:
üh oA steendruk, Bom-
Semarang), jj.
,
blz. Javaansche leerboeken zijn altoos bij het godsdienstonderwijs

bay, z. j., 389
hun invloed neemt af. Het oudere

doch ge-
inde Preanger gebruikelijk geweest,
de de woorden der Geloofsbe-
slacht der Soendaneezen leerde verklaring van
nog
Al-Fatihah en van andere gewijde teksten

in het Javaansch. Nog altijd,
lijdenis, van
dan santrïs uit de

Preanger naar Midden- en Oost-Java,
zij ’t minder vroeger, gaan
De ouderwetsche pasantren s
om eenigen tijd in pesantren's aldaar door te brengen.
het de
het Javaansch als voertaal bij onderwijs,
inde Preanger bezigen soms
nog
de madrasah's het Soendaneesch.

nieuwe godsdienstscholen, ,
niet zwaarzieken zelfs worden

niet hard loopen, men
mag slapen,
Koranreciet is werkzaam middel
op dezen tijd gewekt. nu een
af De èstri zijn verder noodig

om booze invloeden te weren. kadji
voor de lijkwassching en voor de salat al-djinazah. Zij vergezellen

den Susuhunan, zij de moskee gaat.
de gemalin van wanneer naar
Maar ook is haar opgedragen, den jongen prinsen en prinsessen
inden Koran.
onderwijs te geven
pesantrèn, Sd.
De ouderwetsche godsdienstscholen op Java (Ja
Toch komt
pasantrèn) zijn hoofdzakelijk bestemd voor jongens.
het hier en daar voor,

dat vrouwen en meisjes deze godsdienst-
1
scholen bezoeken. Inde oude pesantrèn van Boentet, in Cheribon ),
oude
vertoeven geregeld tien tot
vijftien vrouwelijke santrïs, vrou-
ineen het huis

wen, die samenwonen pondok ter zijde van van
het hoofd der Zij beschikken eigen langgar,

pesantrèn. over eene
waarin de vijf dagelijksche devoties verrichten.

zij gezamenlijk
de bewoners der
Op Vrijdag gaan zij niet, zooals mannelijke
pesantrèn, op naar de moskee voor de salat al-djum'ah, maar zij
in hare de salat al-zuhr onder

volbrengen eigen langgar gewone
imamah. Deze geeft ook eenvoudig godsdienst-

leiding van eene
Eens inde week krijgen zij les den

onderwijs. van guru pesan-
uit boeken mondeling de

trèn, die dan niet onderwijst, maar
hoofdzaken den uitlegt. Deze blijven

van godsdienst vrouwen
maanden inde dan huis

ongeveer
vier pesantrèti en
gaan
naar
Inde of meisjes inde

terug. Preanger wonen geene vrouwen
ik heb kunnen is dit ook vroeger

pasantrèn, en voor zoover
nagaan,
Professor Snouck wien ik

geene gewoonte geweest. Hurgronje,
vroeg
of wellicht in zijn Indischen tijd (1889 —1906) vrouwen en
schreef in „Ik heb

meisjes in pasantrètis verbleven, mij 1931:
inde meisjes intern

nooit van pasantrèns Preanger gehoord, waar
en slechts bij uitzondering van zulke inrichtingen, waar

waren,
de lessen bij woonden. Meestal vond

vrouwelijke leerlingen overdag
het allerelementairste liet men hun
men voor meisjes genoeg en
dit dooreen Dat meisjes

vrouwelijke goeroe bijbrengen”. over-
is ook thans
dag in eene pasantrèn godsdienstonderwijs krijgen,
zeldzaamheid inde komt ook elders Java
geene Preanger en op
Nader deze in het hoofdstuk De opkomst der Tidja-

1) over
pesantrèn hierachter,
niyyah op Java.
die inde buurt wonen

of die
voor,
dit zijn dan altijd meisjes
familieleden, nabij de pasantren
worden bij
tijdelijk gehuisvest
zooveel
In Bantam daarentegen, het landschap waar
woonachtig.
bewaard bleef, zijn meisjes soms eene wijle
ouds en eigenaardigs
een Inlandsch
inwoonster eener pasantren. Mijn eerste zegsman,
als leerling der Op-

moest
ambtenaar, Bantammer van geboorte,
Inlandsche ambtenaren inde

vacantie eenigen
leidingsschool voor
last
nabij Pandeglang,
van
in eene pasantr'en op
tijd doorbrengen
ten-
zijn vader, die niet wilde dat zijne godsdienstige opvoeding
verwaarloosd worden. Hier ont-
gevolge der schoolopleiding zou
dooreen gelukkig toeval, het veertienjarige meisje

moette hij,
ook de is niet
dat later zijne huisvrouw werd, want pasantren
als santri, met eenige andere meisjes,

zonder poëzie. Zij vertoefde,
die uit verscheidene pondok's bestond. Natuurlijk
inde pasantr'en,
werd tucht gehandhaafd. De lessen voor jongens
eene strenge
en voor meisjes waren gescheiden. De jongens gingen s morgens
of werkten het land van den Kijdi, of zij

wel uit bedelen, op
santri s be-
hielden het erf schoon, bezigheden die mannelijken
behalve
tamen. Ook de meisjes hadden hare vaste bezigheden:
zich zelf koken
hare godsdienstlessen leeren, moesten zij voor
samenwonen was
hare kleeren wasschen. Een zoodanig
en eigen
uiteraard alleen mogelijk doordat de ouders der meisjes volledig

den in
vertrouwen hadden inde rechtschapenheid van Kijai en
tucht. Dit was in !93* waren er,

zin orde en
zijn voor
met eene
in dezelfde streek, nog eenige andere pasantren' s ge-
Eéne was bestaande uit

ongeveer twintig
mengde bevolking. er,
vijftal meisjes. De laatsten ontvingen onderwijs,

jongens en een
behalve den pasantr'en zelven, ook van zijne vrouw.

van guru
ander voorbeeld: eender invloedrijkste Kijai s van
Nog een
is de vermaarde
Bantam, het land der ouderwetsche godgeleerden,
Deze heeft twee
Kijai Ru’yanï van Kadupinang nabij Pandeglang.
de is bekend om hare kennis van den godsdienst.

vrouwen, jongste
aantal meisjes inden kost, aan wie zij gods-
Zij heeft altijd een
dienstlessen geeft.
oudere overdag of inde avonduren, bij eene
Dat vrouwen,
komt ook buiten Ban-

vrouwelijke guru godsdienstlessen nemen,
in Tasikmalaja, die
tam voor. Bij een bekenden godsdienstleeraar
heeft in eene madrasah,
zijne ouderwetsche pasantren omgezet
d.i. godsdienstschool met nieuwere

eene
onderwijsmethoden '),
zijn vele vrouwen school. Getrouwde oude

op vrouwen, vrouwen,
jonge meisjes zitten tezamen in ééne klasse. Zij ontvangen, uit-
sluitend inde de
middaguren, onderwijs van vrouw van den
Kijai. De lessen omvatten Korenreciet de eerste

en grondbegin-
selen den godsdienst, de rukun Islam. Hier
van
dusgenaamde
houdt dus, ondanks den
men oveYga.r\gva.npasantrènX.otmadrasah,
vast aan het ouderwetsche beginsel, dat vrouwen door eene vrouw
behooren te worden onderricht. in

Elders, bijvoorbeeld Bantam,
erkent wel het bezwaar, dat les geeft
men een mannelijke guru
aan volwassen maar men omzeilt soms de moeilijkheid

vrouwen,
op eigenaardige wijze: de
guru mag zijne leerlingen niet zien.
Dit wordt bereikt doordat de lessen ’s avonds in het donker ge-
worden. Bantamsche zich

geven vrouwen leggen namelijk gaarne
toe de studie het Koranreciet onder

op van leiding vaneen ver-
maarden leeraar, die schoone stem heeft kunst te

eene en zijne
Mekka veredeld heeft. Zij komen daarvoor ’s avonds in huis
zijn
tezamen en vormen eene rij langs den éénen wand van het
vertrek, de zit de voordrachts-

guru aan
overzijde en geeft zijne
kunst ten beste onzichtbaar daar alles donker is.
aan een
gehoor,
Voor de leden der vele dui-
vereeniging Moehammadijah
zenden in is het vraagstuk, of
getal! een man eene vrouw
mag onderwijzen en, omgekeerd, of eene vrouw les

mag geven
de Ma-
aan een man, voorgoed opgelost op jaarvergadering te
kassar in Toen heeft de het dat

1932. Madjlis Tardjlh, college
belast is het behandelen
met van godsdienstige vraagstukken,
uitgemaakt dat het zoowel als het andere

eene geoorloofd ( djai’iz)
is, met de toevoeging, voorzooveel het onderwijs van eene vrouw
aan een man betreft, mits men

op zijne hoede zij voor bekoring
Deze werd
(fitnah ). beslissing gestaafd met bewijsplaatsen uit de
2
H. Overlevering ).
Tot dusverre voornamelijk sprake
was van godsdienstonderwijs
uit het volk of den die
aan vrouwen en meisjes middenstand,
het
1) Over begrip madrasah wordt omstandiger gehandeld in het hoofdstuk
Nieuwe godsdienstige denkbeelden in Benkoelen hierachter.

,
2) Zie de Arabische afgedrukt in het gedenkschrift Perin-
gatan Congres Moehammadijah ke XX/, Jogjakarta, z. j., blz. 124—130.

of schoolopleiding gehad hebben. De oprichting van

weinig geen
scholen Westerschen trant sedert de laatste twee tientallen

naar
beteekend het
van jaren heeft echter eene omwenteling voor
meisjes die
Moslimsche godsdienstonderwijs op Java. Jongens en
den ochtend de schoolbanken zitten, hebben

ganschen op geen
de De oudvaderlijke
tijd meer om naar pesantrèn te
gaan. ge-
dat de in pesantrèn
woonte, een prijaji opleiding van zijn zoon eene
uit den De der

liet beginnen, is tegenwoordig tijd. groote zorg
schoolsche hunne kinderen is

ouders voor eene opleiding van
oorzaak dat in vele kringen der Inlandsche maat-

geworden,
de verwaarloosd wordt. Ouders
schappij godsdienstige opvoeding
echter die, zelven herkomstig uit eene godsdienstige omgeving,
stellen godsdienstkennis bij hunne kinderen, staan tegen-

prijs op
de keuze, óf hun kroost bijzondere school

woordig voor naar eene
te zenden waar tevens godsdienstonderwijs gegeven wordt, gelijk
vele andere
vereenigingen die hebben
Moehammadijah en opge-
richt, óf hunnen kinderen buiten de schooluren afzonderlijke lessen
inden Schreef ik schets de

te laten geven godsdienst. eene van
het in het ik
ontwikkeling van godsdienstonderwijs algemeen,
zou van den uitnemenden arbeid dien Moeham-

gaarne gewagen
talrijke schoolvereenigingen onafhankelijke school-

madijah, en
hiervoor hebben verricht. Ik slechts dat ook

mannen stip aan,
meisjes tot deze nieuwe scholen godsdienstigen grondslag

op
worden toegelaten, die dus hetzelfde godsdienstonderricht ont-
als de jongens. Ook worden aan vele madrasah's namid-

vangen
in het bijzonder bestemd kinderen

dagleergangen gegeven,
voor
die ’s eene lagere school bezoeken. Zulke middag-

morgens gewone
lessen inde madrasah bijvoorbeeld van drie tot vijf uur,

,
geven
natuurlijk minder leerstof dan de ochtendleergangen van dezelfde
soort scholen, doch voor schoolgaande meisjes is dit vaak de
eenige om iets van den godsdienst te leeren. De hoogere

weg
standen echter zenden hunne dochters niet naar madrasah's noch
naar bijzondere onderwijsinrichtingen, maar naar Gouvernements-
scholen: Hollandsch-Inlandsche scholen, Europeesche lagere scho-
Mulo-scholen, Algemeene Mid-

len, bij voortgezet onderwijs naar
delbare scholen, Hoogere Burgerscholen. Het zou volmaakt
zijn, als de godsdienstige opvoeding deze intel-

begrijpelijk van
lectueel belaste verontachtzaamd werd. Dit

zwaar jonge meisjes
is echter lang geen regel, en het getuigt van den godsdienstzin
der hoogere standen dat zij meestal wel eenige zorg dragen voor
doch-
de Moslimsche vorming van hunne Europeesch opgevoede
In moeders kan trouwens reeds thuis
ters. gezinnen met vrome
worden de moeder onderwijst hare doch-

de
grondslag gelegd:
het de houdingen bij de
tertjes inde beginselen van ngadji, en
de al heel hare moeder af. Maar,

salat zien meisjes vroeg
van
doch hare
als de moeder wel de kunst van het ngadji verstaat
Arabische klanken wan-

eigen uitspraak van sommige moeilijke
trouwt, dan wordt öf de hulp ingeroepen vaneen vrouwelijk
öf de worden
familielid, die voor ter dege deskundig geldt, meisjes
toevertrouwd eene vrouwelijke Deze, vaak eene een-

aan guru.
voudige vrouw uit het volk, of de echtgenoote vaneen godsdienst-

komt bij de dochters
leeraar, of eene zelfstandige guru ngadji,
huis daar het de
van den Regent of Patih aan lesgeven, tegen
ouderwetsche zijn, als de meisjes daarvoor

goede gewoonte zou
staat
naar de woning der
guru gingen. De duur van den leertijd
wordt
niet vast, evenmin als de leeftijd waarop
het onderwijs
die sinds hare

ontvangen. Er zijn dochters van hoogere prijaji's,
zich oefenen inde Koranvoordrachtskunst
prille jeugd geregeld
hoofdstukken
en les krijgen inde voor haar belangrijkste van
den fiqh ;
er zijn er ook, bij wie de godsdienstige opvoeding pas
bijvoorbeeld haar dertiende,

na de kindsche jaren begint, op
vier keer inde week meldt zich

veertiende jaar; van twee tot
de
guru aan, en dat één, of twee, of zelfs drie jaar lang. Tegelijk
hare salat’s te verrichten. Dit
worden zij aangespoord, geregeld
doch
geeft wel moeilijkheden, in verband met de schooltijden,
die
er zijn meisjes, uit eene godsdienstige omgeving afkomstig,
de Middelbare School bezoeken en de studie van

Algemeene
met die van den
wiskunde en Engelsch weten te vereenigen
’t niet alle de vast-
Koran, en bovendien hare vijf salat's, zij op
Ook inde internaten te

gestelde tijden, geregeld volbrengen.
Batavia en elders zijn schoolgaande meisjes uit de hoogere standen,
die hare godsdienstplichten trachten na te komen, de vijf dage-

inde
lijksche devoties wellicht minder dan het jaarlijksche vasten
maand Ramadan, waarin velen bijzonder nauwgezet zijn. Althans,
voorzoover zij Soendaneeschen zijn; het heet dat Javaansche meisjes
in deze minder ijver betoonen.

over het algemeen dingen
Men kan dus van het jongere geslacht spreken als van „le
Er onder haar Tawaddud’s '), jonge

blé qui léve”. zijn nog geene
in alle wetenschap, wellicht

meisjes ervaren godgeleerde maar
ook alléén voor inde ver-

komen dergelijke geleerde vrouwen
Nacht”. Laat
beeldingen der „Duizend-en-Eene ons aannemen,
zich de drie vol-

dat de Moslimsche vrouwelijke jeugd van Java
maakte der H. Overlevering tot levensidealen heeft ge-

vrouwen
lmran, de gemalin
steld: Maryam de dochter van Asiyah van
2
c
‘Adishah de Moeder der geloovigen ). Bij uitstek ge-
Fir aun, en
de ‘Adishah
liefd zijn overigens in godsdienstige kringen namen van
en van Fatimah; twee bekende godsdienstige vrouwenvereenigingen

c
zijn naar deze beroemde vrouwen genoemd, namelijk A*ishiyyah
in streken ook Ngaisiali) en Fati-

(vulgo Aisjijah, Javaansche
dat enkele
miyyah (vulgo Fatimiah). Het is opmerkelijk, geene
heeft
vrouwenvereeniging bij het kiezen vaneen naam gedacht
wier beeld in
aan Khadldjah, de eerste vrouw van den Profeet,
den Islam met zulke aantrekkelijke kleuren

de geschiedenis van
volmaakt echt
geteekend is en die met den Profeet in gelukkigen
hebbe haar
heeft geleefd. Khadldjah, „Allah welgevallen aan .
Door te
gewagen
van twee godsdienstige vrouwenvereenigingen
de
heb ik tevens eene nieuwe bron van godsdienstkennis voor
Moslimsche vrouwen
op Java aangeboord: het vereenigingsleven.
der laatste tien jaren heeft aan-

De Moslimsche vrouwenbeweging
welke krachten inde Indonesische vrouwen,

getoond, godsdienstige
vooral uit het volk en den middenstand, verborgen waren; zij
de kennis
heeft gelijktijdig het godsdienstig bewustzijn verhoogd en
den bevorderd. Talloos zijnde vrouwenvereeni-

van godsdienst
vertakte, de leden samenkomen

gingen, plaatselijke en waarvan
stichtelijke toespraken, in
om zich door voordrachten, lezingen,
laten onderrichten. Die het woord voeren in
den godsdienst te
dergelijke bijeenkomsten zijn niet alleen mannen, maar dikwijls
ook Ik moet ervan afzien, de verschillende Moslimsche

vrouwen.
in haren aard werkzaamheid te schetsen,

vrouwenvereenigingen en
daar ik slechts haren invloed op

de kennis en den godsdienstzin
der hedendaagsche vrouwen in het oog

wil vatten. Beperken wij
Kitab Alf Lailah wa-Lailah Kairosche uitgave van 1279 H., 436 -ste tot
1) ,
462-ste Nacht.
Bab
2) Al-Bukharï, Sahth, Kitab al-at'imah, al-tharïd.
VROUW EN DE MOSKEE
28 DE
Inde vereeniging Moehamma-

ons tot de voornaamste: Aisjijah.
is de dusgenaamde tabligh '),

d.i. godsdienstverkondiging,
dijah
tot verbreiding van denkbeelden ;
een machtig middel gebleken
lieden die zich aan tabligh wijden, heeten muballigli's, godsdienst-
verkondigers. Maar er zijn ook vrouwelijke godsdienstverkondigers,

zekere
genoemd, die, evenals de mannelijke, aan
nmballigliah's
kennis moeten voldoen aleer zij uitge-
eischen van godsdienstige
Zij bezoeken
zonden worden om op vergaderingen te spreken.
eenvoudige kennis van

op hare reizen afdeelingen van Aisjijah ,
den Islam verbreidende en opwekkende tot trouwe vervulling van
heeft invloed
godsdienstplichten. Op schoolgaande meisjes Aisjijah
2
Van de werkzaamheid van
door hare onderafdeeling Nasjiah ).
die haar bezielt, kan men zich een

den geest
Aisjijah en van
door de lectuur van het tijdschrift „Soeara

denkbeeld vormen
d.i. Stem Aisjijah”. Hierin worden de gods-

Aisjijah”, „de van
de reinheids-
dienstplichten der Moslimsche vrouw besproken,
de die haar wordt
wetten die voor haar gelden, ingetogenheid
in de veredelende invloed die

aanbevolen in kleeding en gedrag,
kan Een vruchtbaar
van haar als moeders en opvoedsters uitgaan.
de rechten der vrouw,
de huwelijkswetten en
onderwerp vormen
Dikwijls zijnde bijdragen

van
zooals de Islam die gedacht heeft.
die der vrouw meer
apologetischen aard: er is
geen godsdienst
vóór de den
recht heeft doen ervaren dan de Islam, zending van
Profeet Mohammed was de vrouw slechts koopwaar, een speelbal
Islam eerst heeft haren staat ver-

de lusten der mannen, de
van
De toestand der Moslimsche

hoogd en hare rechten gewaarborgd.
vrouwen in andere landen wordt beschreven, belangrijke ge-
de Moslimsche én de Onmos-
beurtenissen uit de vrouwenwereld,
Daarnaast vindt talrijke berichten

limsche, worden vermeld. men
uit de afdeelingen van Aisjijah, verslagen van vergaderingen en
dus indruk van het

tabllgJis. Geeft „Soeara Aisjijah” eenigen
dezer het merkwaardigste werk van Aisjijah

streven vereeniging,
vrouwenmoskeeën. En hier-
is toch wel geweest de oprichting van
deze
mede ben ik teruggekeerd tot het eigenlijke onderwerp van
Nieuwe denkbeelden
1) Meer over het begrip tabligh in het hoofdstuk godsdienstige
in Benkoelen hierachter.
,
2) Zie hiervóór, blz. 5.

het aandeel dat de vrouwen Java in het algemeen

studie: op
aan den eeredienst inde moskee.

nemen
der komt nooit

De overgroote meerderheid vrouwen
op Java
Die de salat verrichten, doen dit thuis, overeen-

inde moskee.
Wet. Slechts in enkele streken komt het

den geest der
komstig
zal blijken dat vrouwen
voor gelijk beneden omstandiger
zich voor hare dagelijksche devoties naar het dorpsgodsdiensthuis
of de moskee begeven, of dat zij hare salat's volbrengen

naburige
in het open
veld. Dit geldt alléén van de voorgeschreven vijf
salat's; wat de andere godsdienstoefeningen betreft,

die op Vrijdag,
wij zullen
op
de twee feestdagen, bij bijzondere gelegenheden
hebben
zien dat zich hieromtrent merkwaardige gewoonten ge-
de bepaalde Moslimsche
vormd, zoomede, dat ook viering van
zooals Mi radj en Maulid veelvuldig met vrouwen

gedenkdagen,
inde moskee geschiedt.
Wanneer eene vrouw zich opmaakt tot de salat, dan hult zij
witte dracht, die in het Soendaneesch

zich inde eigenaardige
Batavia of mukena (dialec-
mukena, in het Maleisch van telekong
rukuh heet. Dit bidkleed
tisch ook mukene ), in het Javaansch
Nederlandsche benaming te bezigen, hoe gebrekkig

(om eene
te
deze ook zij, want „salat doen” is geen „bidden”, en om
is
„bidden” heeft men inden Islam geen „bidkleed” noodig),
der Hier-
een onderdeel van de godsdienstige kleeding vrouw.
over moge de volgende uitweiding geoorloofd zijn.

z
der Wet omtrent de aurah der vrouw bij de

De voorschriften
salat en daarbuiten
1
), voorts de algemeene aanwijzigingen voor
hebben ook wel elders

een ingetogen gedrag, op Java en
tot het niet enkel van eene vaste salat-kleeding,

geleid ontstaan,
maar ook van andere gewoonten van godsdienstige kleeding bij
de vrouwen.
Het bidkleed is altijd wit en gemeenlijk van vrij

dusgenaamde
doch ook
stof, bijvoorbeeld ongebleekt katoen, vervaardigd,
grove
De meeste maken haar
dikkere stoffen worden gebezigd. vrouwen
bezitten meer dan één. Ook vrou-

bidkleed zelf. Welgestelden er
wen die niet geregeld hare salat's verrichten, zorgen meestal toch
bezoeksters.
wel een bidkleed in huis te hebben, ten gerieve van
i) Zie hiervóór, blz. 7.

30
Alle bidkleeden komen hierin overeen, dat zij het geheele lichaam,
het bedekken in wijde plooien over han-

uitgezonderd gezicht, en
zoodat enkele beweging iets van

den en voeten vallen, bij geene
z 1
De salat- kleeding bestaat
de aurah zichtbaar wordt ). volledige
witte pij, die
uit twee stukken, ten eerste, eene ruime, gesloten,
ook korter is, ter
van de kruin tot over de voeten reikt, soms
het
hoogte van het gezicht eene ronde opening heeft, en over
ten tweede, afzon-

hoofd heen wordt aan- en uitgetrokken; een
dat het onderlijf wordt gedragen, van

derlijk kleedingstuk over
het middel tot over de voeten, eveneens van witte stof; men
trekt dit onderkleed door erin te stappen, men doet het uit,
aan,
door het te laten zakken; het wordt aan het middel vastgemaakt
door de in te Te Batavia heet dit kleedingstuk,

plooien stoppen.
kain herinnert maar be-

dat in vorm aan een gewonen sarung
kain in het Soendaneesch wordt

nedenwaarts langer is, sembajang,
mukena Vele Bataviasche vrouwen
het wel samping genoemd.
den of mukena (mukenè) als opper-
dragen dus bij de salat telekong
kleed en den kain sembajang als onderkleed. De kain sembajang
te schaffen of als
als heeft aan
mag,
men
geen geld om er een
worden dooreen
hij tijdelijk niet te gebruiken is, vervangen ge-
kain of dooreen kain van

wonen, eenvoudigen pandjang sarung
de soort die als kam plekat

2
) bekend staat. Op dezelfde wijze
inde Preanger en in Bantam mukena en samping

draagt men
die echter wat

mukena, öf mukena en een gewonen samping,
de stad de kust van Koromandel in Zuid-Indië, die

2) Aldus genoemd naar op
be-
in het Maleisch Palekat Pelekat heet, en Palleacatta bij Valentijn (.Keur lijke
,
Choromandel Arrakan, Bengalen , Mocha, enz., Dordrecht, 1726,

schryving van , Pegu ,
Zie den naam H. Von de Wall, Mal.

blz.
13), het Pulicat der Engelschen. over
Ned. Woordenboek Deel 11, Batavia, 1880, blz. 430; R. J. Wilkinson, Malay-English
,
in het Surakarta
Part 200. De uitspraak Jav. van
Dictionary , 11, Mytilene, 1932, p.
is Plékat in het Sd. Polekat (ontbreekt bij

S. Coolsma, Soend.-Holl.
; zegt men
Valentijn o. m. van Palleacatta: „In

Woordenboek
,
tweede
dr., Leiden 1913). zegt
ingezameld te worden”,
oude tyden plagten hier veel lynwaaten geschilderd, en
in hevwaards afge-
Mylen Landwaard gemaakt, en
„welke kleeden wel 40 a 50
t. blz. 14). Zie verder H. Yule, Hobson-

bragt wierden”. (Zie Valentijn, a.
p.,
de beteekenis
eene samenvatting van
edition, London, 1903, p. 736 ;
voor
Jobson ,
new
in Ned.-
der Palèkat-doeken zie G. P. Rouffaers artikel Batikken
,
Encyclopaedie van
Indiè
,
tweede dr., Dl. I, blz. 198, 200.
dan de Daar inde Preanger onder

langer is daagsche. men een
mukena ander onderkleed pleegt te dragen, moet

samping geen
mukena tamelijk dik zijn, door-

de stof van den samping om
beletten. echter, zooals veelal inde

schijning te Draagt men
Preanger en in Bantam, den mukena met een laag afhangenden

dat dit onder-
samping daaronder, dan brengt de gewoonte mede,
deze afkeer gebatikte stof

kleed nooit gebatikt mag zijn; van
is te verklaren uit de dat daarop zouden

vermoedelijk vrees,
levende hoezeer ook gesti-

voorkomen afbeeldingen van wezens,
In elk wil de dat weefsels met

leerd. geval gewoonte, men
dus
eenvoudige, meetkunstige versieringsmotieven gebruike, een
polekat- doek of een van pol'eng- stof, en dan liefst zoo licht mogelijk
gekleurd. In Cheribon zijn gebatikte stoffen toegestaan, mits zonder
hebben ’t algemeen
dierfiguren. Javaansche vrouwen over geen
bezwaar, bij gebreke vaneen wit onderkleed, een gebatikten tapih

die onder den
ook bij de salat te dragen, en in ’t bijzonder zij
invloed der Nieuwe Richting staan, bijvoorbeeld die aangesloten
zullen dat de betrach-

zijn bij Moehammadijah, u uitleggen ware
ting van den godsdienst zich met dergelijke kleinigheden van
niet Het onderkleed dat de salat bestemd

kleedij ophoudt. voor
alléén hiervoor met het eigenlijke

is, wordt gebruikt en tezamen
bidkleed bewaard. dragen onder de kap van

Sommige vrouwen
hoofdbedekking (Sd. kuku-

het bidkleed nog
hare godsdienstige
Bat.-Mal. of krudungan), of
dung, Jav. kudung, kudungan een
houden bij het

gewonen
witten doek, om de haren ordelijk te
uittrekken van het bidkleed. Over het hoofd heen loopt

aan- en
soms een wit bandje of lintje, dat onder de kin of om het achter-
einde het voorstuk het bid-

hoofd wordt vastgeknoopt, ten van
kleed, strak te houden. Aan de uiteinden

om het gezicht heen,
door welke de
der mouwen zijn soms lusjes vastgenaaid, vrouw
beletten dat de
hare middenvingers steekt, om te mouwen zou-
den waardoor immers hare aurah bloot komen.

opschuiven, zou
dat alle die bij de salat

Altijd zorgt men, kleedingstukken men
tahir, In verband daarmede laten

aanheeft, ritueel rein, zijn. soms
die het land werken of thuis bezig-

vrouwen uit het volk, op
heden verrichten waardoor hare bovenkleederen gemakkelijk vuil
worden, haar baadje bij de salat uit. Ook ter oorzake van haast,
of de hitte des verricht de salat zonder

om daags, men soms
32
bovenkleeding. Eene vrouw die zich

pas gebaad heeft,
e gewone
niets anders draagt dan een
olbrengt wel de salat terwijl zij
mukena daar-
nderkleed, vastgeknoopt onder de oksels, en een
die reeds de devotie van

verheen. Maar er zijn ook vrouwen,
vol-
ien morgenstond, de salat al-sub h volledig gekleed
vroegen ,
vóór de eerste uch-

zij staan op
van hare legerstede
irengen:
verrichten de vereischte ritueele wasschingen,

endschemering,
hullen zich daarna in haren mukena. In die
deeden zich aan, en
de vrouwen
treken langs de Noordkust van Midden-Java waar
dragen, d.i. een nauwsluitende, van voren

:en klambi kurung
of, uitster-
kiel, reikende tot de heupen volgens eene
gesloten
tot de knieën, bestaat de salat-kleeding uit rukuh,
/ende mode,
witte een klambi kurung is

Dnderlijfje (Jav. kutang) en sarung ;
dat het der vrouw

warm en dikwijls vuil. Tegenover de opvatting,
mits slechts de
volstaan met lichtere kleeding,
geoorloofd is, te
\urah behoorlijk bedekt zij, staat het geloof, dat het ongepast
In
anders dan volkomen gekleed de salat te volbrengen.
is,
dat de die zonder baadje
Midden-Java zegt het volksgeloof, vrouw
de salat doet, „door den vloek getroffen” zal worden (Jzend sum-
deelen dit bijgeloof met, doch

Dèsa-v rouwen inde Preanger
pah).
haar trouwens ook bij anderen
wèl vindt men soms bij
is salat te doen, niet
de voorstelling,
dat eene vrouw die bezig
worden; het heet, dat zij om

door vreemde mannen mag gezien
reden nooit salat doen inde open lucht, en zorg dragen,

die
hare devoties binnenshuis onzichtbaar te

het verrichten van
bij
vreemde bezoekers.
blijven voor
dat vrouw zich bij

Hier en daar leeft de volksopvatting, eene
zilve-
de salat niet opschikken met juweelen en gouden en
mag
ring, een armband,

ren sieraden; slechts haar gewone opsmuk, een
zouden haar geoorloofd zijn.

in Tanah
Op de voorgalerij (Sd. tepas) van dorpsmoskeeën
mukhia's overeen stok hangen.
Prijangan ziet men soms eenige
behoeve vafr vrouwen die hare salat
zijn waqf gemaakt
ten
Deze
der moskee, komen verrichten en geen

hier, inde voorgalerij
thuis heb-
mukena bezitten of haar bidkleed gemakshalve
eigen
ben gelaten.
wier mukena
Vrouwen uit de hoogere standen inde Preanger,
is, hebben wel de bekoorlijke ge-

soms van batist vervaardigd
welriekend maken met wierook, of

woonte, hare bidkleedij te
met geurige bloemen, zooals malati, kananga , tjampaka.

korte de salat- kleeding in
Thans volge eene beschrijving van
ineen der residentie Kedu staat de nederige

gebruik. Ergens dorp
Javaanschen landbouwer. Het is tegen zons-

woning vaneen
de drukkende hitte des daags is er koelte en rust

ondergang, na
natuur mensch. Het werk is gedaan, heeft

gekomen over en men
zich In het vensterlooze huis is het

gebaad en opnieuw gekleed.
reeds schemerdonker, een klein olielampje flikkert
op
de breede,
amben die den geheelen Westelijken wand

met matten belegde
van het binnenhuis inneemt. Zes menschen zitten hier rustig, op
wachten de inde buurt den

den rand der amb'en, te tot
bedug
tijd der salat al-maghrib zal aankondigen: het zijnde huisvader,
huurlieden, de des huizes.

twee jeugdige zoons, twee en vrouw
Allen hebben zooeven de ritueele wassching, Jav. wulu, verricht,
houten sandalen, Jav. klètèq, hunne voeten niet te

zijn op
om
bevuilen, het vertrek binnengekomen en hebben hunne klètèq's
vóór de amben uitgedaan. De vrouw is in dagelijksche dracht:
Als de doffe slagen

een witte klambi en donkerkleurige tapih.
de weerklonken hebben, nemende de amben

op bedug mannen
op
in: de huisheer vlak vóór den wand, met het

hunne plaatsen
gezicht naar de qiblah gekeerd, achter hem de twee huurlieden,
dezen de beide Alvorens met de salat te begin-

achter jongens.
houdt zich in zittende houding, met

nen,
men eenigen tijd bezig,
het zacht heen Dan
dhikr, bovenlijf en weer
bewegende. roept
eender knapen met hooge stem den tweeden

oproep tot de salat,
de iqarnah, uit, het gezelschap staat

dusgenaamde en op, en
schikt zich tot de salat. Nu klimt ook de vrouw des huizes, die
tot toe werkeloos heeft toegezien, de amben, ter zijde

nog op
bidkleed dat
van de mannen. Zij neemt haar witte ( rukuh ) op,
daar klaar ligt, en schuift dit, in staande houding,

opgevouwen
over haar hoofd benedenwaarts. De wijde plooien vallen haar
de haar is zij
over voeten, op rug gezien opeens eene vorme-
de
looze witte gedaante geworden. Zwijgend volbrengt zij met
mannen de salat al-maghrib. Na afloop der godsdienstoefening
schuift zij, de knieën vooroverliggende, de rukuh weer over

op
haar hoofd af.
Inden tijd tusschen de salat al-maghrib en de salat al-'ishci
Pijper, Fragmenta Islamica. 3

34
de beide knapen
onderwijst de ééne buurman, die
guru ngadji is,
inden Koran. Gedrieën zitten zij ineen kring om het olielampje,
ieder met een laag, houten lezenaartje (Jav.

de twee jongens
Uit
vóór zich, in welks holte de Koran ligt opgeslagen.
dumpal),
eerbied voor den Koran hebben zij de beleefde zithouding aan-
de beenen gekruist onder het lichaam (Jav.

genomen, namelijk
Allen hebben rietstokje inde hand, de guru om bij

sild). een
woord woord
nieuw stukje tekst voor
het instudeeren vaneen
zelven den alleenzang

aan te wijzen, de leerlingen om zich bij
houden. Als de bedug weer-

van het Heilige Boek bij te opnieuw
de salat al- isha.
klonken heeft, maakt men zich gereed voor
de staan het
hetzelfde als zooeven: mannen
Wederom gebeurt
eerst de amben inde houding tot de salat daarna pas voegt

,
op
haar rukuh zich latende neervallen.

de vrouw zich bij hen, over
de Wet, die
Na de salat al-Hsha heeft nog overeenkomstig
ook de
dit sunnah noemt een dhikr plaats, waaraan
gebruik
rozenkrans (Jav. tasbèh) inde hand, even-
vrouw deelneemt, een
als de mannen.
de salat te verrichten,
Eene vrouw die
gewoon is, geheel alleen
in haar
heeft hiervoor vaste afzonderlijke plaats
gemeenlijk eene
in hare binnenkamer, waar zij zich vooi

huis. Soms is het hoekje
dooreen schutsel aan het oog
ont-
hare devoties afzondert, nog
trokken. Een amben zooals inde woning van den Javaanschen

,
in streken waar men

den
landman in Kedu, is alleen noodig op
de onreinheid die dezen onvermij-

aarden vloer huist, vanwege
aankleeft. Zelden vindt men daarentegen in die gedeelten

delijk
dus inde Pre-
de huizen palen staan,
van West-Java waar op
en de Zuidelijke helft van Bantam, de lage, langwerpige

anger
de salat bestemd, die in het Soendaneesch

bank, uitsluitend voor
van Cheribon wel bangku pasalatan (niet pangsalatan ) genoemd
inde Soendalanden de vrouw op

eene mat,
wordt. Veelal staat
die den
Sd. samak pangsalatan of kortweg pangsalatan *), op
vloer wordt uitgespreid en na het gebruik weer wordt opgerold,
en in
Het (aldus de uitspraak inde Preangei
i) Soendaneesche pangsalatan
in Koeningan, Madjalengka, Bantam zegt men pasalatan),
Buitenzorg; Cheribon,
de salat heeft drie beteekenissen: I. een mat, tapijt, doek, waarop

„plaats van ”,
den
men de salat verricht; 2. een vlakke steen in het veld, in eene rivier, of langs
in het veld.
staat bij de salat; 3. een open bidhuisje
wegkant, waarop
men
dat deze mat tahir is. Op de plaats aan het

men zorgt altijd
den het hoofd wordt
hoofdeinde der mat, waar bij sudjüd neer-
in
gebogen, ligt de pangsudjudan, dat is, zijn eenvoudigsten vorm,
of anders wit
een witte zakdoek of handdoek, een doekje, van
stof ook zijde. Dan bezigt men ver-

eenvoudige maar soms van
der
nog wel, over de mat heen, een tapijtje, sadjadah (Arab.
meestal de bekende soort die heet te worden
sadjdjadalï), van
uit Dus kan de mat die

ingevoerd Bombay. men
op
eene vrouw
hare salat's de aantrefïen:

voor gebruikt, volgende voorwerpen
een mukena, een samping mukena, een pangsudjudan, een sadjadah
en een tasbèh.
Mannen ziet in streken Java vaak de salat

men
sommige van
inde open
lucht verrichten: op
een vlak rotsblok in eene rivier,
op een vlakken steen midden

op
het veld of langs den wegkant
vaak worden neergevlijd bepaalde plaat-

(zooals er met
opzet op
of dezer vlakke
sen, terwijl het eene
open vraagt blijft, sommige
niet reeds uit den tijd vóór den Islam

steenen dagteekenen en
voor tapa hebben gediend), op een ritueel rein geacht grasveldje,

ineen
boven ineen wachthuisje op palen (Jav. Sd. ranggon )
in steden ook wel langs de straat, namelijk,

rijstveld, groote op
het vlakke metselwerk eener brug, op

het gras
vaneen plant-
een vlot in eene rivier of kanaal, zooals inden Molen-

soen, op
zich deze
vliet te Batavia. De reizende koopman behelpt op
manieren, als onderweg de tijd der salat voor hem aanbreekt,
die het veld is tijd heeft

evenzoo de landman op bezig en
geen
om voor Ac salat naar huis te

gaan, en voor de stadsbevolking
den
die in krotwoningen huist, is dit vaak de eenige uitweg om
salat- plicht ritueel reine plaats, immers

naar behooren, op eene
inde te Komt het

altijd nabijheid van water, volbrengen. nu
óók voor,
dat vrouwen aldus inde
open
lucht hare dagelijksche
devoties verrichten? Voor ik heb kunnen is de

zoover nagaan,
dit veel voorkomt, het land

éénige streek op Java waar vrij van
Cheribon: hier kan men soms midden den dag of laat inden
op
namiddag op
de akkers vrouwen zien, die haren veldarbeid hebben
zich ritueel hebben in stroomend

afgebroken om, na gereinigd te
salat in hare witte bidgewaden '). Eén-

water, te doen, gehuld
hoofdstuk De
i) Zie ook hierachter, inden aanhef van het opkomst der Tidja-
tiiyyah op Java.
maal heb ik ook in eene afgelegen streek van Bantam eene vrouw
salat zien doen langs den Inde Preanger heerscht de

weg. op-
vatting, dat vrouwen salat behooren te doen inde

geene open
lucht
1
inden breken zij de der salat's den
); oogsttijd op uren
arbeid het af huiswaarts, is hare

op rijstveld en
gaan maar, woning
ver zoodat zij niet in korten tijd heen en weer kunnen

weg,
z
dan verrichten zij de salat al-zuhr en de salat al- asr wel

gaan,
enkelen keer het veld inde Vroeger

een
op dusgenaamde saung.
moet het echter in bepaalde gedeelten van Java méér zijn voor-
dat in het salat deden: volgens het

gekomen, vrouwen openbaar
verhaal vaneen ooggetuige geschiedde het vóór veertig jaar nog
in Surakarta, dat in rukuh's langs den

dorpen van vrouwen weg
de sembahjang verrichtende. En R. A. Kern heeft

gezien werden,
uit het archief van Patjitan eene merkwaardige mededeeling op-
Assistent-Resident uit het 1858 den

gediept vaneen jaar over
godsdienstzin der bevolking in die streek; deze bestuursambtenaar
trof „vromen en daaronder ook verscheidene bejaarde vrouwen
(aan), om hunne gebeden bestendig de meest open-

gewoon op
bare plaatsen te verrigten”. Dat kon moeilijk verboden worden,
werden inden den

maar
Regent en
Panghulu arm
genomen
om
menschen ’t verstand dat minder in het

aan te brengen, „op oog
loopende wijze verrigte godsdienstige pligten, den Hemel niet
minder gevallig welligt gevalliger zijn, en heeft het aanstoot
2
gevende vertoon dan ook tegenwoordig een einde genomen” ).
Zelden komt het dat zich hare
voor, vrouwen voor dagelijksche
salat's het de bale Bantam,
begeven naar dorpsgodsdiensthuis, van
de langgar der Bataviasche landen en van Midden- en Oost-Java,
de tadjug der Soendalanden. Dit hangt ongetwijfeld samen met
de bekrompen ruimte dezer bedehuizen, waardoor aanraking van
vrouwen met mannen niet te vermijden zou zijn. Ook leeft in
sommige streken iets voort van de oorspronkelijke bestem-

nog
ming dit voor-moslimsche die

van gebouwtje, namelijk van mannen-
huis : in Zuid-Bantam is de balè soms de plaats waar de santri's

nog
overdag leeren ’s nachts in Noord-Bantam is de

en
slapen, en
zorg
1) Vgl. hiervóór, blz. 32.
R. A. Uit oude bescheiden. het Binnenlandsch Bestuur

2) Kern, Tijdschrift voor
,
Deel XXXIV, blz. 17S.

voor de balè gelijk trouwens ook wel elders toevertrouwd
aan gebrekkige mannen, halfblinden, halflammen, die geene eigen
woning hebben en ongetrouwd zijn, zij slapen inde balè, houden
haar schoon, slaan de aandeel de

op bedug, en
ontvangen een van
zakat de andere Gedurende de Vasten-

en jitrah en vrome
gaven.
maand slapen in Bantam de jongens inde balè, zij slaan er om
beurten de achtereen; zij ook: ’s middags

bedug, uren eten er
zij onder ’t van „piring, piring” (borden, borden!)

gaan geroep
schotels rondbrengen de huizen, den avond

leege aan en tegen
halen die vol den inhoud, het breken de

zij terug, om na van
vasten, met oudere bezoekers van de balè te eten. Zoo verklaart

op
het slechts hier

zich, dat vrouwen dorpsgodsdiensthuis mijden, en
daar komt het voor, o. a. in Midden-Java, dat vrouwen die dichtbij
hier hare salat's doen. Inde Ommelanden van Batavia

wonen,
verrichten soms vrouwen hare salat's ineen met doek afgeschut
gedeelte der langgar. Ineen dorp de hoogvlakte van Garoet

op
ik eens een oud vrouwtje om twee uur ’s middags uit de tadjug

zag
komen, haar bidkleed en rozenkrans over den arm, en men ver-
telde mij daar, dat vrouwen wel de salat's inde tadjug verrichten,
maar eerst kwamen de mannen, en daarna de vrouwen. Aan

pas
den weg van Nangkadjadjar naar Tosari, hoog inde bergen van
Oosthoek, de Islam is door-

Java’s ligt een dorp waar
nog weinig
gedrongen, immers sommige bewoners voor het sluiten van

gaan
een huwelijk nog naar een dukun, anderen naar den panghulu-,
zij die hunne plichten als Moslims komen de

betrachten, voor
salat's in het huis den

dagelijksche samen van
guru ngadji, en
bij de salat verschijnen hier ook Elders,

al-maghrib vrouwen.
bijvoorbeeld inde Preanger, bouwt men wel tegen de tadjug een
bijvertrek aan voor vrouwen, met eene afzonderlijke toegangsdeur.
Eindelijk bestaan er ook bidplaatsen, uitsluitend voor vrouwen:
aan het meer van Pandjalu, Situ Lèngkong, beroemd om zijn
onvergelijkelijk natuurschoon, staan langs den oever verscheidene
bamboezen huisjes, die voor verschillende doeleinden in gebruik
zijn, als wasch- en badhuisjes, maar ook als pangsalatan's. Twee
ervan, geheel boven het water gebouwd, en te bereiken langs een
vonder, zijn pangsalatan's voor vrouwen. Zij bestaan uit twee
vertrekjes, het ééne dient voor het verrichten van de ritueele
wasschingen, het andere de salat. den der

voor Tegen tijd gods-
ziet haar mukena den

dienstoefeningen men vrouwen, over arm
dragende, het vondertje in d

overgaan en pangsalatan verdwijnen.
Soms ook nemen zij, behalve haar mukena, ook vaatwerk of kleeren
mee, die zij eerst in het voorvertrek wasschen, om daarna zich
zelven voor de salat te reinigen en zich in het bidvertrek op te
sluiten.
Vaker dan het dorpsgodsdiensthuis bezoeken vrouwen de moskee.
Zij komen er om hare dagelijksche salat's te verrichten, zij wonen
ook den salat zijn ook als

er Vrijdagdienst, bij, zij er
de Maulid herdacht
twee godsdienstige vierdagen, en
Mt'radj,
worden. Niet overal, en niet altijd in
grooten getale, maar het is
eene wijdverbreide dwaling, dat het moskeebezoek van vrouwen
Er zelfs dat
op Java niet inde zeden zou liggen. is een bewijs,
dit bezoek is dan tegenwoordig. Dat

vroeger algemeener geweest
is de aanwezigheid, in vele oudere moskeeën op Java, vaneen
uitsluitend bestemd. Aan deze

afzonderlijk vertrek, voor vrouwen
allermerkwaardigste instelling is tot toe noch uit het oogpunt

nog
der bouwkunst, noch uit dat der studie van den Islam, aandacht
besteed. Het is dat men dit vrouwenvertrek niet bij den

waar,
maarde zaak verdient ten volle met

eersten oogopslag opmerkt,
belangstelling te worden beschouwd.
Het is bekend, dat de moskeeën de oudste tot

op Java, van
de nieuwste, alle in hare bouworde twee vaste kenmerken ver-
het dak het zuiver vierkante Dit

toonen: gestapelde en grondvlak.
welks meestal de windstreken
eenvoudige grondvlak, zijden pal naar
gericht zijn en waarbinnen, ook ineen vierkant, vier grondzuilen
(Jav. sdkd guru) staan, wordt aan den Oostkant, waar de ingang is,
dikwijls verlengd door eene voorhal (Jav. surambi, serambi, srambi);
den Westkant bevindt zich in het midden den

aan altijd, van
uitbouw wijze mihrab. Aldus de opzet der

muur, een bij van
moskee in haren eenvoudigsten vorm. Bij vele oudere moskeeën
nu, en ook bij vele nieuwere die herbouwd zijn naar een
vroeger
dat dezelfde plek heeft bevindt zich langs

gebouw op gestaan,
de aanbouw, die deuren of vensters het

Zuidzijde een met op
der moskee uitkomt doch toe-

inwendige gewoonlijk eene eigen
gangsdeur heeft: dit is het

vrouwenverblijf, in het Jav. geheeten
in het Sd. pangwa-
pawestren (Ngoko) en pangwadonan (Krama),
in Cheribon pawadonan. Dat dit
donan, het Jav. van paèstrhi en
DE EN DE MOSKEE
VROUW 39
vrouwenverblijf reeds eeuwen

geleden bestond, bewijst zijne aan-
wezigheid in die moskeeën welke tot de oudste van Java mogen
worden gerekend, met name de kleine moskee inde wijk Pan-
Cheribon de moskee den

djunan en de Masdjid Agung te '), op
den naast de Astana, het heilige graf-

top van Gunung Sembung
2
gebouw van Sunan Gunung Djati ), en de moskee te Giri bij
de moskeeën den der vorstelijke be-

Grissee. Ook aan ingang
de oudste heerschers
graafplaatsen te Kuta Gedé en Imagiri, waar
van Mataram begraven liggen, zijn voorzien van vrouwenverblijven.
het als onderdeel der

Nadat mijne aandacht op vrouwenverblijf
Javaansche moskee gevallen was,

heb ik een onderzoek ingesteld
naar veelvuldigheid van voorkomen en van gebruik over geheel

ook door
Java, gedeeltelijk door eigen aanschouwing, gedeeltelijk
navraag, schriftelijk en mondeling, bij Regenten, Hoofd-Panghulu s
uitkomst dit onderzoek hier kortelijk

De
en Panghulu’s. van
moge
ook het moskee-

worden medegedeeld, en in aansluiting daaraan zal
in het worden behandeld.

van vrouwen algemeen
inde moskeeën te
In Bantam trof ik vrouwenverblijven aan
Kanari; de eerste drie moskeeën

Serang, Tjilegon, Pandeglang en
die Kanari is uit den

de
zijn uit negentiende eeuw, van nog
Sultanstijd. De vrouwenverblijven te Serang, Tjilegon, Pandeglang
der moskee, maar slechts een

beslaan niet de geheele Zuidzijde
gedeelte. Die te Serang en te Tjilegon zijn geheel buiten gebruik,

enkele den
te Pandeglang komen er op Vrijdag nog vrouwen
dienst bijwonen en de Panghulu herinnert zich dat er, toen hij
te Kanari
nog
kind was,
veel meer kwamen. Het vrouwenverblijf
Inde oude
is thans eene plaats voor godsdienstige maaltijden.
Sultansmoskee te Banten wordt een afgescheiden gedeelte van
ook het hoofdstuk De

Zie deze moskeeën, behalve hierbeneden,
1) over twee
opkomst der Tidjaniyyah op Java.
2) Ten onrechte meent men vaak, van het heiligdom Gunung Djati sprekende,
dat Gunung Djati de heuvel is waarop

zich het graf van Sunan Gunung Djati be-
dat is de steil uit het vlakke

vindt. Men moet onderscheiden: I. Gunung Djati ,
bedekte heuvel, rechts

land oprijzende, met boomen en
gras begroeide, met graven
dat is de heuvel
van den weg als men van Cheribon komt, 2. Gunung Sembung,
zich bevindt de het heilige graf van Sunan

links van den weg, waarop Astana,
de
Gunung Djati, te bereiken langs terrassen; voorts staat op dezen heuvel, aan
Oostzijde, eene moskee, tot welke men opklimt dooreen glooienden gang, loopende
den Oostmuur van de Astana.

langs
het aanvankelijk vierkante als het

inwendige aangewezen voor-
malige vrouwenvertrek. Dit kan echter de oorspronkelijke toe-
stand niet zijn geweest, want het is

duidelijk, dat deze moskee
vertimmerd is: van de vierkante binnenruimte is aan de Zuidzijde

eene breede strook afgenomen, een tusschenmuur is opgericht,
het de
en
grootste gedeelte van aldus ontstane gesloten zijruimte
is ingericht tot begraafplaats der latere Sultans, waarschijnlijk
toen het eigenlijke grafgebouw der Sultans van Bantam, genaamd
Sébakingking'), vol het kleinste werd

was; gedeelte vrouwen-
vertrek, doch heeft thans zijne bestemming verloren.
Noch inde stad Batavia noch in hare Ommelanden bezitten
de moskeeën vrouwenvertrekken, evenmin is het hier

en gewoonte
dat vrouwen hare salat's inde moskee komen verrichten. Ver-
moedelijk moet de oorzaak worden inden in-

gezocht grooten
vloed dien de Arabieren de zeden der Batavianen hebben
op
2
geoefend en oefenen ). Die invloed heeft onder meer eene
nog
strenge scheiding der geslachten bevorderd, zooals vooral uitkomt
bij de bruiloftsviering in echt Bataviasche families. Eene schijn-

bare uitzondering vormt het heiligdom Luar nabij
van Batang,
de oude stad Batavia bestaande uit moskee
gelegen en eene en
een
heilig graf, waarheen bedevaartgangers uit geheel
opgaan
West-Java. Hier doen wel vrouwen salat, maar het zijn meest
vrouwen van elders, die zich daartoe bij gelofte ( nadhr ) verbonden
hebben, zij worden niet tot de moskee

en eigenlijke toegelaten
maar verrichten hare devoties eene daarvoor plaats
op aangewezen
inde nabijheid. De Bataviasche vrouwen hebben zich de ver-
c c c
maningen Sayyid Uthman b. Abd-Allah b. b. Yahya

van Aqïl
c
3
al- Alawï ter harte die, gelijk wij hierboven
genomen, ) zagen,
het moskeebezoek niet gunstig Dat

van vrouwen
gezind was.
te Batavia bij bijzondere gelegenheden, de

vrouwen o.a. bij viering
4
van MJradj ), toegang hebben tot de moskee, zal hieronder
nog
ter sprake komen.
Zie H. Critische de Sa-

1) over Sébakingking: Djajadiningrat, beschouwing van
djarah Bant'én , Haarlem, 1913, blz. 125.

c
2) Vgl. mijn opstel Lailat al-Nisf min Sha ban of Java, in Tijdschrift voor
Indische blz.
Taal-, Land- en Volkenkunde
,
Deel LXXIII, 413.
3) Blz. 14.
4) Zie het hoofdstuk Mfradj.

41
Inde Preanger althans inde volgens

was, hoofdplaatsen,
mededeelingen van ouderen, het moskeebezoek van vrouwen
veelvuldiger dan
vroeger tegenwoordig:
Haec mihi non vani nee erat cur fallere vellent,

Narravere senes.
Eigenlijke pangwadonan s zijn echter zeldzaam. In nieuwe mos-
keeën ontbreken Een kwamen in

zij. dertig jaar geleden Tjiandjoer
en Bandoeng de diensten inde moskeeën
nog vrouwen bijwonen.
Hare plaatswas te Bandoeng de
op Zuidelijke zijgaanderij, achter
een voorhangsel, zoodanig aangebracht, dat de voorste saff der
de verschillende der de
vrouwen houdingen mannen bij salat,
c
zooals rukü sudjüd, konden zien. is dit
en
Langzamerhand ge-
regelde moskeebezoek niet alleen

van vrouwen, inde hoofdplaats
van het regentschap, maar ook inde hoofdplaatsen der districten,
in onbruik Te Garoet echter is één der beide

geraakt. torenge-
bouwen (Sd. die de der
munara ) voorgalerij moskee flankeeren,
ingericht tot pangwadonan door deur houdt

; eene openstaande
het vrouwenvertrek gemeenschap met de doch
voorgalerij, ge-
durende den dienst wordt vóór deze deur schutsel

een gezet.
c
Hier wonen eenige vrouwen de salat al-maghrib, -
ishal en -subh
,
bij, ook de salat Als de

zoo
al-djunPah. beperkte ruimte gelijk-
vloers bezet wordt ook
op Vrijdagen geheel is, de bovenver-
dieping der haar

munara voor ingeruimd.
Pangwadonan heet ook het met een gordijn afgescheiden ge-
deelte de overdekte die den hof het

van
gaanderij open van
heiligdom van Pamidjahan, ten Zuiden van Tasikmalaja, aan vier
zijden omgeeft. Hier vertoeven de vrouwelijke bedevaartgangers

dit vermaarde dat bezoekers trekt tot uit Midden-
naar
heiligdom,
Java. Mannen verblijven hier drie tot tien

en vrouwen van dagen
en nachten, en brengen den tijd door met salat Koranreciet en
,
andere korten afstand

vrome oefeningen. Op van dit heilige graf
bevindt zich de heilige grot van Pamidjahan, even merkwaardig
uit het oogpunt der natuur als uit dat den De
van godsdienst.
verbeelding ziet inde ruimten deze

vrome
geheimzinnige van
uitgestrekte grot allerlei plaatsen, met den eeredienst verband
houdende: ééne ruimte bekend

groote, hooggewelfde staat als
de moskee, inden wand

en eene spelonk wordt de plaats van
42
imam elders wijst ruimte

den (Sd. paimaman ) genoemd, men eene
aan als de pasantrèn, hier heeft de natuur langs de wanden breede
richels uitgesneden, die beschouwd worden als de bergplaatsen
van onzichtbare kitab's. Er is eene spelonk, eindigende in

ergens
rond dit is de de
een laag poortje: weg
naar Mekka, waarlangs
Mekka bereikten
heiligen ( walis ) vroeger
in één oogopslag om,
na de salat inde Heilige Moskee te hebben verricht, weer even
snel te keeren. Mekka zelf is hier inde

naar Pamidjahan terug
ziet de Moskee in één der gewelven,

grot aanwezig: men Heilige
langs welks wanden de natuur zuilenachtige vormen heeft uitge-
is ook kom die Zamzam heet, hier

sleten, en er eene met water,
de dat huiswaarts in
scheppen pelgrims water, zij meenemen
bamboezen kokers. Er is ten slotte ook eene ruimte, nabij de
die wordt dat

moskee, pangwadonan genoemd en men zegt
hier salat verrichten, gelijk de

vrouwelijke pelgrims eene manne-
doen inden In elk geval

lijke dikwijls dusgenaamden masdjid.
vaak zelfs den door

volbrengen vrouwen, zwangere, ommegang
de ruimten en nauwe spleten van deze heilige grot; de zwangeren
wellicht inde hoop eene gemakkelijke verlossing.

op
Inde der is het gansch niet dat

dorpen Preanger ongewoon,
vrouwen één of meerder dagelijksche salat's inde moskee komen
verrichten. Natuurlijk geldt dit alléén van godsdienstige streken,
want er zijn gedeelten der Preanger, bijvoorbeeld het schaars

nog
bevolkte de Zuidkust, de bevolking door

bergland tegen waar
onkunde hare slecht nakomt. Ook is

godsdienstplichten er soms
verscheidenheid van
gewoonten inde verschillende kampung' s van
dezelfde desa-, inde ééne komen de wèl hare

kampung vrouwen
devoties vervullen inde moskee, inde andere kampung blijven
zij daarvoor altijd thuis. Waar zij komen, is hare plaats op de
voorgalerij (Sd. Het volgende tafereel dorpsche gods-

tepas). van
dienstigheid kan een en ander verduidelijken.
Het was het bebloemde voorerf vaneen dier sierlijke dorps-

op
moskeetjes met witte muren, roode pannen en witgroen geverfde
luiken, waarin de Soendaneesche netheid en zin voor kleuren op
hun best uitkomen. Door de ruiten was het inwendige geheel
zichtbaar: de helderwitte wanden behangen met Arabische spreu-
ken en heilige namen in lijsten, gekleurde tegels op den vloer,
inde breede nis aan den achterwand de houten minbar, voor-

zien voorbeeld levende boersche

van houtsnijwerk, goed van
nog
kunstnijverheid. Tegen den tijd der salat al-maghrib kwamen
De
talrijke dorpelingen opzetten, mannen, jongens en vrouwen.
reeds met hare mukena's aangedaan,

dichtstbijwonende vrouwen
de anderen hare den Die

bidgewaden over arm meedragende.
thuis den wudv? niet volbracht hadden, begaven zich eerst

nog
naar het bamboezen huisje voor de ritueele wasschingen ter zijde
moskee. onder luid geplas

van de Terwijl een
paar vrouwen
achter de deur met haren wudul bezig stonden

gesloten waren,
buiten reeds te wachten tot de beurt hen

eenige mannen aan
zou komen. Als de vrouwen uit het

huisje te voorschijn kwamen,
het onderkleed weinig de

liepen zij haastig, een opgeschort,
de moskee. Hier
mukena inde hand, over de tatapakan ') naar
schaarden zich inde

aangekomen, betraden zij de voorgalerij,
der andere lieten den mukena het hoofd
rijen vrouwen,
over neer-
terstond roerloos met de salat Na afloop der

vallen, vingen aan.
bleven de mannen, in het der moskee,

godsdienstoefening inwendige
nog eene wijle dhikr doen, de vrouwen verspreidden zich dadelijk
door de middelerwijl ingevallen duisternis.
Inde residentie Cheribon, waar zooveel ouds bewaard bleef,
Ik noemde
zijn bij de moskeeën nog
vele paèstrèn's [pawadonan's).
het inde ter hoofd-
reeds overoude moskeetje wijk Pandjunan
den de moskee bovenop den Gunung

plaats, Masdjid Agung en
2 is buiten
Sembung ). De pawadonan inden Masdjid Pandjunan
dient thans tot bergplaats. De toegang is
gebruik geraakt en
dooreen oud niet dan één meter, waarin

laag poortje, hooger
bedekt oud houtsnijwerk. Tusschen

een vleugeldeurtje, met zeer
de moskeeruimte is deur,
de pawadonan en inwendige eene en
de niet doorgetrokken tot het dak.

muur is, denkelijk met
opzet,
inden beslaat slechts klein
De pawadonan Masdjid Agung een
dat inden loop der

gedeelte van het grondvlak, herhaaldelijk
heeten in het Sd. de die van afstand tot afstand zijn gelegd
1) 7'atapakan steenen
deze
tusschen de plaats voor de ritueele wasschingen en de moskee; men stapt over
niet bevuilen door de met den onreinen

steenen om de voeten weer te aanraking
Men vindt ook vaak in pasantr'en's, tusschen de woning

grond. dergelijke opstapjes
moskee of ook het erf welgestelde vrome
van den Kijaï en zijne tadjug, zoo
op van
lieden, die een eigen tadjug bezitten.
2) Blz. 39.
tijden is uitgelegd. De ruimte voor de mannen werd telkens ver-
groot, het afgeschoten vertrek voor de vrouwen bleef hetzelfde.
De pawadonan onmiddellijk den

grenst aan Zuidelijken muur van
het vierkante bouwwerk van roode baksteenen, twee-

ongeveer
en-een-halven meter hoog, dat thans midden inde huidige moskee
gelegen is en waarin men de moskee in haren oudsten vorm te
zien heeft. Voor het moskeebezoek inden tegenwoordigen tijd,

vooral op feestdagen, biedt deze voldoende ruimte
pawadonan geene
ziet de dan ook inde open lucht,
meer, en men vrouwen ter zijde,
aan den dienst deelnemen. Toen Mulud, het feest
groote van
Cheribon, eens op een Vrijdag viel, zag ik, tegen het uur van
c
de salat al-djum ah, binnen het ommuurde moskeeërf, ruim hon-
derd gehuld in Anderen,

vrouwen, bidgewaden, op rijen staan.
die aankwamen, zich de

pas begaven eerst naar waschplaatsen
het erf, zich de ritueel te be-
op om
op godsdienstoefening voor
reiden. Mannen, die voor hetzelfde doel bezig waren, liepen

tusschen deze vrouwen door, en er waren vrouwen die uit de
waschplaatsen te
voorschijn kwamen, alléén gekleed in eene onder
de oksels vastgeknoopte die uit Moslimsch

sarung, eene kleeding
geheel onvoldoende heeten. Dan zich

oogpunt moet wierpen zij
haar bidkleed zochten tusschen de wachtende,
om, en eene plaats
of reeds salat's
met vrijwillige bezig zijnde vrouwen.
Het vrouwenverblijf den is de

op Gunung Sembung tegen
moskee bereikbaar. Met
aangebouwd en langs eene steenen
trap
de moskee staat het in verbinding door deur. Deze
eene lage
pawadonan wordt alléén

op Vrijdag gebruikt.
In het achterland Cheribon vindt
van men, bijvoorbeeld te
Madja, het vervallen bergplaatsje de den

op helling van Tjermè,
ruime pawadonan, die de der moskee be-
een
geheele Zuidzijde
slaat. Maar alléén komen hier de
op Vrijdag vrouwen, en
op
voorgalerij der moskee staat een scherm, met wit doek bespan-
waarmede alledag inde der

nen, men
vroegte een gedeelte
voorgalerij afscheidt voor de vrouwen die hier de salat al-subh
komen verrichten.
Wij komen thans het Midden-

tot eigenlijke Javaansche land,
en Oost-Java. Evenmin als voor West-Java is hier een vaste regel
te stellen de vrouwenvertrekken
omtrent veelvuldigheid van en
van moskeebezoek van vrouwen; er heerscht eene bonte ver-

scheidenheid. Over vier regentschappen van Midden-Java, Ban-
jumas, Bandjarnegara, Temanggung en Magelang, bezit ik, dank
zij de hulp der aldaar bescheiden Regenten, uitvoerige gegevens,
districts-, soms dorpsgewijs verzameld. Eene samenvatting moge
hier volgen. Het moskeebezoek van vrouwen is in Banjumas noch
algemeen, noch geregeld; er zijn désa's, waar zij alleen inde
moskee komen voor den Vrijdagdienst, er zijn er ook waar zij

de dagelijksche salat's inde moskee verrichten. Ook zijn er
désa's, de de diensten de beide

waar vrouwen
op feestdagen,
c
c ld al-Fitr ld al-Qurban, benevens de

en viering van Mfradj,
bij wonen. Hare plaats is gewoonlijk achter schutsel. de
een Op
hoofdplaatsen hangt het moskeebezoek, naar het schijnt, dikwijls

af de aansporing den districts- of
van van
onderdistricts-panghulu,
of van het voorbeeld van zijne vrouw. Ongeveer dezelfde ver-
bestaan inde Te-

houdingen regentschappen Bandjarnegara en
In het is het
manggung. regentschap Magelang dagelijksche mos-
keebezoek van vrouwen gering; in het district Salaman, waartoe
de onderdistricten Salaman, Barabudur, Tempuran en Kadjoran
behooren, is het algemeen, het aantal

maar vrouwen bedraagt
slechts tiende dat der komen in
een van mannen.
Op Vrijdag
de groote moskee te Magelang en inde moskeeën der meeste
kleinere plaatsen, ook désa's, vrouwen in beperkten getale; in
het district Muntilan is dit getal niet grooter dan tien of vijftien;
in het district Salam zijn slechts zes désa's waar vrouwen den
Vrijdagdienst bij wonen, en haar geheele aantal is

vijftig. Slechts
in twee districten, komen de

Magelang en
Bandongan, op twee
feestdagen vrouwen inde moskee, daarentegen is het overal ge-
dat zij de herdenking Bovendien

woonte, van
MFradj bijwonen.
wordt de moskee te
Bandongan altijd den 21 sten Ramadan
op
door vrouwen bezocht; dit bezoek heeft het karakter eener bede-
vaart, wijl volgens de overlevering een Wall de stichter dezer
moskee zou zijn geweest.
Onderzoekingen omtrent den toestand inde regentschappen
Batang, Kendal, Purbalingga, Purwakerta, Tjilatjap en Kebumèn
hebben dezelfde uitkomsten het

ongeveer opgeleverd: dagelijksche
moskeebezoek van vrouwen komt voor, maar schaars, vaker komen
zij op Vrijdag inde moskee, soms

op de twee feestdagen, het
drukst bij den Mfradj. Op de hoofdplaatsen vinden, naar het

de den de moskee dan

schijnt, vrouwen gemakkelijker weg naar
inde désa-, dit is denkelijk eensdeels te verklaren uit den band
der adat, die inde désa sterker is dan inde hoofdplaatsen;
anderdeels uit de grootere godsdienstige ontwikkeling der vrouwen
aldaar, de inde désa.

vergeleken bij vrouwen
Inde Vorstenlanden klopt het hart van Java; de steden Sura-
karta geestelijk, ook

en Jogjakarta zijn middelpunten van van
leven. Wij reeds in het begin dezer studie,

godsdienstig zagen
dat de der hier

gebouwen oprichtte, uit-
godsdienstzin vrouwen
sluitend voor haren eeredienst bestemd. Uiteraard dienen deze
vrouwenmoskeeën niet voor den Vrijdagdienst. Daartoe strekken
de als
bij uitsluiting Vrijdagsmoskeeën (djami ), waar een man
imam minstens veertig den dienst be-

voorgaat en mannen aan
hooren deel te nemen, zoo deze geldig zal zijn '). Te Jogjakarta
wordt
nu zijn tegenwoordig zeven plaatsen waar Vrijdagdienst
gehouden, maar vroeger waren er slechts twee, één op Sultanaats-
gebied, inde Sultansmoskee de Noordelijke aloon-

groote aan
aloon, één het den Vorst Paku Alam. Zoowel in

op gebied van
de Sultansmoskee als in die van Paku Alaman is een vrouwen-
in beide moskeeën komen des den

verblijf, en
Vrijdags vrouwen
dienst bijwonen.
Te Surakarta zijn vier Vrijdagdiensten, maarde voornaamste
die inde Groote Moskee

zijn {Masdjid Gedé, Masdjid Ageng)
aan de Noordelijke aloon-aloon van des Sunans Kraton, en inde
hoofdmoskee van het Mangkunagaransche rijk, gelegen nabij den
Astana van den Mangkunagara. In beide moskeeën komen

ge-
regeld vrouwen.
De indrukwekkende Groote Moskee (die uit bouwkunstig oog-
studie overwaard deze

punt eene afzonderlijke zou zijn) vertoont
in haren dat de
evenmatigheid opzet, aan weerszijden van
binnenste moskeeruimte over de geheele lengte der zijmuren
vleugels zijn aangebouwd, die met deuren verbinding hebben met
de de is in als
hoofdruimte; Noordelijke zijvleugel gebruik ver-
Rad de Zuide-
gaderzaal van de godsdienstige rechtbank, Agdmd,
lijke is het vrouwenverblijf. De deuren naar de binnenruimte
zijn gedurende den dienst geopend, doch inde deuropeningen
i) Vgl. hiervóór, blz. 12.

47
worden dan schutsels neergezet. Hier wonen

op Vrijdagen van
dertig tot tweehonderd vrouwen de saldt al-djunfah bij. Zij komen
binnen, onzichtbaar voor de mannen, namelijk niet langs de
de surambi, maar langs een ingang op zij. Hier bestaat voor haar
gelegenheid om de ritueele wasschingen te verrichten. Eene
merkwaardigheid is dit: de Groote Moskee is, gelijk zoovele

nog
moskeeën in Midden- en West-Java, aan de voorzijde voorzien
gemetselde watergoot (Jav. die de surambi

van eene blumbang ),
aan drie kanten omgeeft, zoodat niemand althans dit is de
bedoeling de surambi of de moskee kan betreden zonder door
het water te hebben gewaad; vóór den ingang nu naar het
vrouwenverblijf heeft men eene afzonderlijke blumbang aangebracht.
Wanneer de Susuhunan met

gevolg de Groote Moskee bezoekt,
vergezellen Zijne Vorstelijke Hoogheid altijd vele vrouwen der
De vorst is dan in Arabische dracht,

hofhouding. gekleed hij
draagt bij deze gelegenheid geen kris, maar een dolk, en een
langen staf inde hand; de prinsen dragen eveneens de Arabische
kleeding stok, de andere staatsie-

en een hovelingen Javaansche
d. dodot, of bebed, gelang hunnen
kleeding, w. z. een een naar van
Wat de vrouwen betreft, de hofjuffers dragen een tapih

rang.
en een dodot doch kemben, de prinsessen dragen njamping

geen
en
semekan, en daarover een makend (mekend ), dat is het kleeding-
stuk gelijk het woord, van Arabische herkomst, reeds zou doen
vermoeden dat deze dracht tot eene godsdienstige moet stem-
pelen: een doek, die het hoofd geheel omgeeft, het gezicht
vrijlatende, en die afhangt over de schouders; bij de vrouwen
van den hoogsten is de makend van gekleurd bij de

rang gaas,
lagergeplaatsten van wit goed. Bij den dienst inde moskee wordt
de makend door het bidgewaad rukuh ). De

vervangen (Jav.
vindt echter hare niet in het
vrouwelijke hofhouding plaatsen
gewone vrouwenverblijf: voor den Sunan en zijn gevolg is namelijk

inden Zuid-Westelijken hoek der moskee een ruimte afgeschoten,
die weer in twee kamers, eene groote en eene kleine, is verdeeld;
hier vertoeven de Vorst, zijne gemalin, de

prinsessen en de hof-
de der moskeebezoekers.
juffers, ongezien voor
oogen gewone
De hoofdmoskee van het Mangkunagaransche rijk, gebouwd in
1925, bezit geen vrouwenverblijf meer, als zijvleugel aangebracht

naast de vierkante binnenruimte, gelijke oudere moskeeën er een
hebben. In stede daarvan is hier een langwerpig gedeelte van het
inwendige, inden Zuid-Westelijken hoek, met houten schotten
afgescheiden tot een pawèstrèn-, de ingang is aan de Oostzijde,

hoewel hier buitendeur inde nabijheid is,
en eene
afzonderlijke
waarlangs de vrouwen kunnen binnenkomen, moeten

zij toch
altijd eenige schreden doen door de moskeeruimte die voor de
mannen bestemd is. Het heet dat Vrijdagen hier wel honderd
op
vrouwen komen, tegen zeshonderd mannen.
Dat inde moskeeën bij de vorstelijke begraafplaatsen van
Kuta Gedé ingericht, werd

en
Imagiri vrouwenverblijven zijn
hierboven reeds vermeld Het komt dat de oude,
'). mij voor,
heilige moskee KutS. Gedé het voorbeeld is dat in

van
geweest
de latere Sultansmoskee te Jogjakarta in het groot is nagevolgd.

De
pawèstrèn te Kuta Gedé is
Vrijdagen in ook
op gebruik, zoo
de feestdagen. De kleine moskee te heeft pawèstrèn

op Imagiri een
die de geheele Zuidzijde inneemt; de ingang is aan de Oostzijde,
overeen blumbang heen.
In 1927 heeft het Mangkunagaransche Zelfbestuur eene Vrij-
dagsmoskee gebouwd te W&nagiri. Van het begin af hebben ook
in de in deze
vrouwen betrekkelijk grooten getale Vrijdagdiensten
moskee bezocht, wat voornamelijk te danken is de
geweest aan
werkzaamheid der vereeniging Moehammadijah.

De streek ten Noord-Oosten van Semarang, Demak, Kudus,
is oud land den Islam. De vermaarde oude

Japara, een van
moskeeën te Demak en Kudus bezitten elk een vrouwenverblijf.

Te Demak is de niet de moskee
pawèstrèn aan vastgebouwd,
maar dooreen van deze gescheiden, terwijl inde moskee

gang
zelve, aan den Zuid-Oostelijken kant, een gedeelte is dat door
gordijnen kan afgescheiden worden den

op stangen en vrouwen
tot verblijf kan strekken. Hoe de deze

eveneens vrouwen heilige
z
moskee den
dag van ld al-Q,2irban overstroomen, zal beneden
op
nog ter sprake komen. Te Kudus, waar twee moskeeën zijn, ééne,
de nieuwere, de aloon-aloon, ééne, de in het oude

aan heilige,
stadsgedeelte der Javaansche kooplieden, de dusgenaamde Masdjid

Kudus Kulon, ook Mandrd het
kortweg Masdjid genoemd (naar
1) Blz. 39.
Hindoeïstische bouwwerk ernaast *)) bevindt zich bij laatst-

hooge
genoemde moskee een pawèstrèn. Het is een witgekalkt gebouwtje,
aanleunende tegen de moskee; het ligt ineen soort van hofje,
In het hofje zitten of

waartoe een smal poortje toegang geeft.
die hier hare vijf salat’s
liggen eenige oude vrouwen, geregeld
komen verrichten. Door de deuren de pawèstrèn

openstaande van
hoe deze de moskee in staat: vuilwitte

ziet men met verbinding
ter halver in twee deuropeningen

gordijnen zijn hoogte opgehangen
naar de binnenruimte de moskee.
moskeeën te Mantin-
Pawèstrèn s ontbreken inde te Japara en
doch deze betrekkelijk nieuw. Dit schijnt in

gan, gebouwen zijn
de aanwezigheid
tegenspraak, voor wat Mantingan betreft, met
oude met die inde dezer moskee

van steenen dierfiguren muren
zijn ingemetseld en afkomstig moeten

zijn uit het tijdperk van
2
het komt méér is
godsdienstovergang ), maar op Java voor, en
in met de Wetsvoorschriften, dat mate-

geheel overeenstemming
3
rialen moskee verwerkt worden inde nieuwe ).
eener afgebroken
wel dat de moskee Man-
Ik houd het voor zeer mogelijk, van
ineen staat wèl vrouwenverblijf bezeten

tingan vroegeren
een
heeft, vooral daar de moskee van Giri, evenals die van Mantingan
staande vóór heeft, wel zeer

een grafgebouw, er nog een en een
te Giri vertoonen m.i.

antiek; de heiligdommen te Mantingan en
eene treffende overeenkomst in bouwkunstigen aanleg.
komen verder in verschillende moskeeën

Vrouwenverblijven voor
zelfs te Tuban, welks

langs de Noordkust, o. a. te Rembang en
het jaar
moskee, in onjavaanschen stijl gebouwd, dagteekent van
komen hier echter In het oude stadje

1894; er geene vrouwen.
nieuwe moskee, zonder pawèstrèn het is

Grissee staat eene vrij ;
in dit dat inde moskee

regentschap geene gewoonte, vrouwen
betreft, hier heerscht

komen. Wat het binnenland van Oost-Java
verscheidenheid als in aanzien het

dezelfde Midden-Java ten van
1) Afbeelding bij Krom, Inleiding tot de Hindoe-Javaansche kunst ,

tweede druk,
derde deel, ’s-Gravenhage, 1923, Plaat 106, en in het plaatwerk Masdjid dan Makarn
doenia Islam uitg. „Balai Poestaka”, Weltevreden, 1926, blz. 13.

,
2) Zie over deze steenen, die vooral uit godsdiensthistorisch oogpunt merkwaardig
moskee! D. K. Bosch] in Oudheidkundig Verslag
zijn dierfiguren op
eene
—: [F.
blz. 52 enz.
igjo ,
moskeeën in Oudheidkundig Verslag igs°i blz.

3) Zie mijn opstel Afbraak van
240 vlgg.
Islamica. 4
Pijper, Fragmenta
50
moskeebezoek van vrouwen. In Madiun, Blora, Ngawi, Kediri,
komen zij, althans inde regentschapshoofdplaatsen, minder echter
niet inde kleinere af-

of in ’t geheel hoofdplaatsen; waar
geen
inde Te
zonderlijk vrouwenvertrek is, verblijven zij zijgalerijen.
is doch niet dan tien
Madjakerta een pawèstrèn, meer vrouwen
den dienst bij. In het regentschap Blitar is

wonen
op Vrijdag
het slechts
op
enkele plaatsen gewoonte, dat vrouwen op Vrijdag
moskee komen, in het heet dit alléén

inde regentschap Malang
te Singasari het geval te zijn. Bij de groote moskee van Ngampèl
is evenmin die inde wijk

te Soerabaja geen pawèstrèn, en bij
Te het heilige graf Radèn Rahmat

Kemajoran. Ngampèl, waar van
de moskee vertoeven eenige oude

(Sunan Ngampèl) aan
grenst,
ineen nacht; zij houden het erf

vrouwen wachthuisje dag en
vóór het der pelgrims liefde-

heilige graf schoon, ontvangen van
gaven, en zijn ijverig in het nakomen van hare godsdienstplichten.

Van Sidaardja af bezocht ik verder de moskeeën te Bangil,
Pasuruhan, Prabalingga, Lumadjang, Djember, Banda.wS.sa en
doch deze moskeeën bezit

Banjuwangi, geen van een vrouwen-
Nu is de laat Moslimsch land

verblijf. Oosthoek betrekkelijk een
zoodat niets verwonderlijks is in deze ontstentenis.

geworden, er
Het bezoek van vrouwen aan de moskee is hier slechts in

nog
twist die in uitbrak ineen désd

zijne opkomst, getuige eene
1932
het district inden uitersten Oosthoek: hier

van Ragadjampi,
Vrijdag inde moskee te

waren eenige vrouwen begonnen, op
komen, doch eene mannen verzette zich tegen deze nieuwig-

groep
toen het de toelaatbaarheid niet werd,

heid, en men over eens
verzochten de voorstanders van de oude adat het Districtshoofd,
dat hij den vrouwen den toegang tot de moskee zou verbieden.
Madoera bezit ik slechts uit de

Aangaande eenige gegevens
regentschappen Bangkalan en Sampang. Het moskeebezoek van
vrouwen schijnt eene zeldzaamheid te zijn.
Inde beschrijving, tot dusver

gegeven,
is alleen rekening ge-
houden met het komen van vrouwen inde moskee op gewone
Nu dan is echter reeds gebleken, dat

dagen en
op Vrijdagen. en
zij ook bij andere, buitengewone gelegenheden daar verschijnen,
met name
op r 'ld al-Fitr en
Q
ïd al-Qurban, bij de viering van
c
Manlid al-Nabl en van den Mi radj. Het zou langwijlig worden,
indien in in welke streken in

wij bijzonderheden nagingen, en
51
welke mate het moskeebezoek van vrouwen

op die hoogtijden
voorkomt. Volsta de vaststelling van het feit, dat zelfs daar
waar de adat den vrouwen op gewone tijden den toegang tot de
moskee de moskeedeuren haar

verbiedt, voor
openstaan op feest-
Niet overal, niet in nemende
dagen. en
grooten getale, vrouwen
deel aan de salatal-Id op I Shawwal en io Dhü 1-Hidjdjah, maar
er zijn vele streken, dit tot de vaste behoort.

waar gewoonten
c
Een bijzonder karakter draagt de viering van /</ al-Qurban in
de heilige moskee Demak. Men dat volks-

van weet, volgen-c-het
malen de bedevaart Demak heboen
geloof zeven naar te gedaan
gelijkstaat met éénmaal den Hadjdj te hebben volbracht. Dit
behooren dan zeven ononderbroken keeren te zijn, slechts door
ziekte of overmacht is men verontschuldigd als men eens een
jaar overslaat. Eigenlijk moet men te voet naar Demak gaan,
de die komen het

maar tegenwoordig leggen pelgrims van verre
grootste gedeelte van den met den trein, de tram of de

weg
autobus af, en loopen het laatste gedeelte. De meeste bedevaart-
komen den achtsten Dhïfl-Hidjdjah, en blijven drie dagen.

gangers
D
Op den achtsten en negenden Dhü l-Hidjdjah vasten sommigen,

Q
hetgeen volgens de Wet sunnah is, op den tienden, ld al-Qurban,
is dit den godsdienst verboden ( haram ). Reeds den achtsten

vanwege
3
Dhü is de aloon-aloon vóór de moskee in drukke
1-Hidjdjah eene
markt veranderd, waar tallooze tentjes van eetwaren staan, maar
ook vermaak, bijvoorbeeld bioscoop. Ook

inrichtingen van eene
zijn hier dansvrouwen.
de avonden d.i. vóór den negenden den

Op van en
tienden Dhïfl-Hidjdjah biedt de moskee een eigenaardig schouw-
spel. De ernstigen onder de bedevaartgangers doen dag en nacht
c
i inde moskee verlaten haar slechts tijdelijk de
tikaf en om
op
aloon-aloon te eten. Het- is inde moskee stampvol; tot op de
den die de surambi leidt, zitten menschen.

trappen van overloop naar
Hier, inde is de der de

en paw'estrèn ter zijde, plaats vrouwen,
moskeeruimte zelve is vol met tusschen wie echter ook

mannen,
vrouwen en kinderen zijn binnengedrongen. Velen liggen languit
anderen met dhikr of met Koranreciet bezig of

te
slapen, zijn
doen salat. Het is stikkend warmte midden der dicht opeen-
gepakte menigte; sommige mannen liggen halfnaakt, oudere
vrouwen hebben de borst halfbedekt. Vlak vóór den mihrab is

52
ook plek midden

eene ruimte opengelaten, blijkt er eene
open
vóór der vier

inde moskee te zijn uitgespaard, namelijk eene
heilige zuilen, die

gezegd wordt van Sunan Kalidjaga te zijn, en
hier pakjes met welriekende bloemen. Het zijn meest

liggen
uit die hier verzameld zijn, maar ook
menschen Midden-Java,
Batavia
komen er bedevaartgangers uit Soerabaja, Bandoeng, en
vinden inde moskee, inde surambi

Bantam. Die geene plaats
het moskeeërf of inde kantoren
of inde pawestrèn, vertoeven op
van den Panghulu. Men blijftin den nacht, voorafgaande aan
salat inde moskee, dan

*ïd al-Qurban, tot den
tijd der al-subh
gaat men naar buiten voor de ritueele wasschingen, en vervolgens
de salat al-subh. Om half ’s wordt

verricht men zeven morgens
c
de feestelijke godsdienstoefening, salat al- ïd, gehouden. Volledig-

dat de hun Ftikaf in
heidshalve zij nog
vermeld, pelgrims met
bezoek het
de moskee verbinden, op io Dhrdl-Hidjdjah, een aan
dat
graf van Sunan Kalidjaga in het nabijgelegen Kadilangu, en
op
dezen dag, onder toeloop eener menigte, de plechtigheid ge-
het schoonmaken het de kris

schiedt van van opperkleed en van
die hier bewaard worden.

den heilige,
cld-
Thans, als tegenstelling, de godsdienstige herdenking van
c
ld al-Qurban nieuweren inde lucht.
al-Fitr en naar trant, open
De vereeniging Moehammadijah is met deze openluchtbijeen-
veld thans worden

komsten op een bij Jogjakarta begonnen, en
in gehouden, de laatste jaren

zij op
vele plaatsen Midden-Java
ook hier en daar in West-Java, sinds ook te Batavia. Blijkens

1934
z
werd de salat al- ld ter

het onderschrift eener afbeelding ge-
c
ld al-Qurban terrein te Jogjakarta in het
legenheid van op
een
H. (1927 C.) bijgewoond door tienduizend menschen,

jaar 1345
Een schatte het aantal deelnemers

mannen en vrouwen'). getuige
inde lucht den dag van
aan de godsdienstoefening open op
drie-
c
ld al-Fitr 1352 H. (1934 C.), eveneens te Jogjakarta, op
duizend, waarvan één duizend vrouwen. Te Surakarta hielden op
10 Dhü l-Hidjdjah 1350 (1932 C.) driehonderdvijftig mannen en
vrouwen de Noordelijke aloon-aloon de salat Bij ge-

op
c
ld al-Fitr H. werden inde residentie Ban-

legenheid van 1352
Tahoen blz. Van blz

-1) Almanak Moehammadijah IJ4-6 Hidjrah ,
tegenover 194*
Hari Raja, sembahjang ditanah lapang.

195 tot 199 een opstel over
jumas op
zestien verschillende plaatsen vanwege Moehammadijah
inde lucht gehouden; de musalla' s

godsdienstoefeningen open
waren gelegen op
terreinen buiten de désa's, op hoofdplaatsen
hiervoor Te Batavia werd

werden vooral voetbalvelden gebruikt.
het in
eene zoodanige godsdienstoefening voor eerst gehouden
c
Januari 1934, met ld al-Fitr 1352 H.; zij werd herhaald met
c
Jd al-Qurban 1352 H. (Maart 1934). Beide malen ging de stoot
uit. Den eersten

van de plaatselijke afdeeling van Moehammadijah
het veld de Struiswijkstraat, den
keer waren er
op nabij aan
buitenkant der stad, onder de duizend deelnemers nog geene

c
maar toen hier de saldi al- ld van het Offerfeest zou

vrouwen,
worden onder de drieduizend aanwezigen een

gehouden, waren er
honderd Zij betraden het veld langs

kleine vrouwen en meisjes.
stelden zich in hare witte
een afzonderlijken toegangsweg, en
achter doek, achter de

bidgewaden op
eene heining van mannen.
Velen harer hadden, als de mannen, matten en kleedjes meege-
bracht, anderen spreidden kranten uit

op
het gras. Luidsprekers
gaven
de stem door van den Khatib, die op een primitief, voor
deze gelegenheid vervaardigd spreekgestoelte zijne khutbah, groo-
tendeels in het Maleisch, met eenige Arabische pericopen, voor-
hetzelfde werd in vele moskeeën langgar's

droeg. Op uur en
van Batavia dezelfde godsdienstoefening gehouden, maar

nergens
kan de zijn dan hier, inde

wijding grooter geweest morgenzon
onder den wijden hemel. Na den dienst verlieten de vrouwen
het eerst het veld. Toen volgde nog

de godsdienstige handeling
van het slachten der offerdieren. Ineen hoek van het veld had men
in die ten
hiervoor één buffel en twintig geiten gereedheid gehouden,
geschenke waren
gegeven om als offer ( qurban ) te worden geslacht.
Het vleesch was bestemd om verdeeld te worden onder de armen.
Men kan licht bevroeden dat deze godsdienstoefeningen inde
eenmaal hebben Java,

open lucht, nu zij ingang gevonden op
inde hand hand zullen dat

eerste jaren nog
over toenemen, en
de vrouwen daarin haar aandeel zullen hebben. Totdusver waren
bij haar geliefder het Geboortefeest van den Profeet ( Maidid al-
z-
Nabi) en vooral de herdenking van des Profeten Hemelreis ( Mi
radj). Het is een merkwaardig feit, dat over geheel Java Mfradj
feest is, ook Uit-

het meest geliefde godsdienstige bij vrouwen.
voeriger zal dit feest beschreven worden in het hoofdstuk Mfradj.

54
Hier moge
slechts worden eene eigenaardige
gewezen op ge-
woonte, waardoor dit feest, dat tot inde kleinste desa gevierd
wordt, in vele streken zich kenmerkt, zoowel inde als

Preanger
in Midden-Java: de mannen nemen plaats op de voorgalerij der
moskee, waar de voorganger, die het verhaal van den Mfradj
voordraagt, gezeten is, de vrouwen daarentegen vertoeven bin-
nen inde moskee, vanwaar zij stil toeluisteren. De vergelijking

is stout, maar dringt zich met het Javaansche schimmenspel:
op,
daar zittende óók den kant den

mannen aan van dalang, en de
vrouwen achter het scherm.
Het Geboortefeest van den Profeet trekt eveneens vrouwen
moskeewaarts, het wordt evenals

maar gevierd, trouwens Mfradj ,
óók bij de menschen huis. Er ook Manlid- herdenkingen

aan zijn
voor vrouwen alléén. Ineen desa ten Zuiden van Tasikmalaja,
de moskee in beheer is bij den het dorp, had
waarvan
Kijai van
zekeren het Maulid-feest

op morgen plaats, eerst voor vrouwen,
daarna Het binnen

voor mannen. gebouw was geheel gevuld met
allen de knkudung of, het

vrouwen, met voor zoover hadji-\ rouwen
de mahramah het hoofd. de vóór-
waren, over Op en
zijgalerijen
zaten de mannen toe te luisteren, de vrouwen hadden de leiding.
Op eene lage bank, geschoven vóór de middelste deur tusschen
moskee en voorgalerij, zaten tien

meisjes ineen kring gezamenlijk
uit reciteeren. Van
Al-Barzandjï te tijd tot tijd vielen de mannen
met het reciet in, tot lof den Profeet. Aan het slot
van sprak
de Radèn Aju van den Regent eene korte vermaning tot de
vrouwen uit. Daarna verlieten de vrouwen de moskee, en achter
haar aan drongen de mannen met honderden binnen, want nu
de Maulid de
zou voor mannen
beginnen.
De godsdienstige vrouwenvereenigingen in Midden-Java hebben
hare eigen Maulid-w ieringen. Soms ook doen verschillende Isla-
mietische Maulid al-Nabï herdenken

vereenigingen samen om te
in moskee; ook de voorkeur

eene voor vrouwen wordt dan, bij
inde surambi, eene plaats ingeruimd.
De salat boven werd ook
al-istisqod, waartoe, gelijk vastgesteld,
vrouwen
toegang hebben, immers ook voor haar is zij eene
sunnah mifakkadah '), wordt bij aanhoudende tal

droogte op van
plaatsen over geheel Java gehouden. Uiteraard méér in het lage
i) Blz. 16.
land dan in wel stroomend

vlakke bergstreken, waar altijd nog
zelfs toch zijn ook in

water is, inden droogsten Oostmoesson,
de dezen aard niet onbekend.

Preanger godsdienstoefeningen van
afzien, de die ik uit verschillende

Ik moet ervan aanteekeningen
streken over de salat al-istisqaP verzamelde, hier te verwerken,
slechts deel dit onderwerp.

daar zij voor een belangrijk zijn voor
Slechts worde dat niet overal de deelnemen

aangestipt, vrouwen
aan de salat zelve, maar wèl komen zij mee naar het veld, en
hare taak is in sommige streken, voor den maaltijd te

zorgen
wordt in het Sd.

die na
afloop der salat gehouden en hadjat
istiska heet. is beschrijving de salat-al-

Overigens er eene van
vinden inde brieven Radèn Kartini:

istisqa? te van Adjeng
Was buiten ’t veld. Mensch dier vereenigd in

„’t op en waren er
de dorstige aarde te laven

„een gebed tot den Allerhoogsten om
„met hemelwater.
„Vooraan zaten de priesters en santries, daarachter priesteressen,
honderden
„in witte
gewaden, en aan weerszijden mannen, vrou-
stonden
„wen en kinderen. Schapen, geiten, paarden, karbouwen,
leidde den dienst, stond
„aan paaltjes gebonden. Een priester
de bad met luide stem. De menigte viel in met

„aan spits en
zich het der schapen” *).

„
„amin, amin”, waarbij mengde geblaat
Nog aan andere godsdienstige handelingen nemen vrouwen

op
aandeel, de herdenking
Java een werkzaam zoo bijvoorbeeld van
nacht het midden der maand Sha ban. De des-

den heiligen van
2
heb ik elders beschreven ).
betreffende gebruiken
Batavia houdt bekend Arabisch godsdienst-
Te een en gevierd
c c
Alï b. Abd-al-Rahman al-Habashï (wiens werk-
leeraar, Sayyid
c
hoofdstuk Mi nader zal

zaamheid hierachter, in het radj, nog
worden beschreven), sinds eene reeks van jaren godsdienstige

taswiran genaamd, inde moskeeën van Kwitang
voordrachten,
stichtelijke toespraken ineen trant

en van Pekodjan. Het zijn
c
die het volk de eenvoud Sayyid All verklaart zijn

pakt; van
de Batavia
ontzaglijken geestelijken invloed op bevolking van en
Ommelanden, die toestroomt om hem te hooren. Meestal houdt
1) R. A.
Kartini, Door duisternis tot licht. Gedachten over en voor hetJavaansche
volk. Bijeengegaard en
uitgegeven
door Mr.
J. H. Abendanon, vierde dr., ’s-Graven-
hage, 1923, blz. 331.

c
in het
2) Zie mijn opstel Lailat al-Nisf min Sha ban op Java Tijdschrift voor
Indische Taal Lan- en Volkenkunde Deel LXXIII, blz. 405 —
\2b.
,
hij zijne voordrachten in het avonduur tusschen de salat

al-maglirib
c
de salat al- isha het is dat Batavia-

en
,
en
merkwaardig, hij den
schen vrouwen dan toestaat, te komen luisteren. komen in

Zij
scharen, zitten dicht elkander ineen
en
op afgescheiden gedeelte.
Er is andere
geen prediker te Batavia wiens invloed dien van
Sayyid Alï nabijkomt, en hij alleen ook kan zich veroorloven,

de breken
gewoonte te en vrouwen tot zijne taswiran's toe te laten.
Het komt ten slotte voor,

dat vrouwen inde moskee ver-
schijnen om den zoogenaamden verzwaarden eed af te leggen ').

Maar dit behoort niet tot den het recht.
eeredienst, maar tot
Zijn weleens inde of andere verbon-

vrouwen eene bediening
den aan eene moskee? Deze die in andere landen
vraag, onge-
rijmd zijn, is Java minder vreemd dan het

zou
op zij op
eerste
gezicht lijkt, immers de vrouw heeft hier altijd eene bijzondere
plaats inde samenleving ingenomen. De

geschiedenis van Java
is vol die bekleedden
van geëerde vrouwen, hooge posten aan
de vorstelijke hoven, die als die aandeel

optraden gezanten,
hadden inde staatkunde. Denken wij Emban

aan eene Njaï
Rangkung, verzorgster den Vorst Bantam,

van
minderjarigen van
tevens 2
die de lakens uitdeelde in het
degene rijk ); aan eene
Ratu Blitar, die Bantam Amangkurat II werd

van naar
gezonden,
met opdracht den Susuhunan te halen de
over tot partij van
3
Bantam de Nederlanders vooral de twee
en
tegen ), en aan hoogge-
plaatste die het lot het Bantam in hare

vrouwen van rijk van
handen hebben gehad: de gemalin van Sultan Hadji, met haar
„briefken van 2 regels, door de vrouwe van Syn Hoogh. zelve
4
geschreven” de Regeering te Batavia in 1682 de
aan ), en avon-
tuurlijke Vorstin Ratu Sharïfah Fatimah, bekend uit den Ban-
5
tamschen opstand in het midden der achttiende eeuw ). „Onder-
tusschen zijnde Vrouwen van aanzien hier te lande in groote
hoogachting, en wanneer zij uitgaan, ’t zelden gebeurt,

geen
moeten alle Mansperzoonen, die haar zelfs te Bantam

ontmoeten,
1) Uitvoeriger dezen eed in het hoofdstuk

over
Echtscheiding en
apostasie, hierachter.
2) H. Djajadiningrat, Critische beschouwing \an de

Sadjarah Banten, blz. 153.
3) De Jonge, Opkomst van het Nederlandsch

gezag
in Oost-Indïé
,
Deel VII, blz.
LXXXVII
vlg..
4) De Jonge, Opkomst ,
Deel VII, blz. 380, CLIX vlg..
P. C.
5) J. B. Robidé van der
Aa, De
groote Bantamsche opstand, in B. K. 1., 4,
V, blz. 1 F. De Haan, Priangan , Eerste blz.

—127; Deel, (Batavia), 1910, 251 vlg..
niet haar uit den De

de Koning uitgezonderd, voor weg gaan.
Heeren kunnen met haar niet spreeken zonder de toe-

grootste
haarer mannen”, aldus uit zich een schrijver der acht-

laating
tiende Met alle deze voorbeelden ontleend
eeuw >). opzet zijn
aan de geschiedenis van Bantam, want het eenige voorbeeld, mij
die ambt bekleeden, is

bekend, van vrouwen een godsdienstig
het Bantamsche Sultansrijk: in het plaatsje
nog een overblijfsel van
Banten, de laatste rest van de vroegere hoofdstad, zijn twee
welke de
vrouwelijke beambten, bedaja's geheeten, naam aan
Surakarta herinnert. Haar is

hofhoudingen te en Jogjakarta op-
des de godsdienstige feestdagen bloemen

gedragen, Vrijdags en
op
de heilige Maulana Hasan-ud-Dïn

te brengen naar
graven van
Ratu dat wil niet

en zijn geslacht. Zij mogen geene zijn, zeggen,
behooren tot de afstammelingen der

vroegere
Sultans. Zij zijn
uit het de overlevering

altijd afkomstig dorp Kaganteran. Volgens
moesten de bewoners van dit dorp inden ouden tijd bloemen
de bloemen den
kweeken voor Sultans en dagelijks brengen naar
de kweekt in dit dorp

Kraton en heilige graven. Nog altijd men
melati. De bij het

bloemen, met name kenanga en bedaja's zijn
bloemenstrooien in hofdracht: hebben de schouders

zij en armen
haar onderkleed zwart borst-

bloot, en dragen over
gewone
een
kleed dat tot de oksels reikt, om haar hals hangt een groengele
Aldus zij, begeleid door

bandelier ( slempang ). uitgedost, dragen
metalen kistje met bloemen
piekeniers en pajongdragers, een ge-
2
vuld van de Tiamah, het gebouw in oudhollandschen stijl ), langs
voorkant der moskee den het

den naar ingang van grafgebouw.
uit den der
Zoo handhaaft zich dus een vroom gebruik tijd
is
Sultans, lang nadat de laatste glans van Sultan Ageng’s rijk
1) Zie het naamlooze geschrift Batavia

,
in deszelfs gelegenheid , enz., Amsterdam,
blz. 33 vlg..
1799,
dit zeventiende-eeuwsche gebouw en
2) Over de oorspronkelijke bestemming van
Arabisch vele in
over de beteekenis van den
naam,
die wel klinkt, zijn legenden
thans gebouw maal-

omloop en gissingen mogelijk. Het is een voor
godsdienstige
tijden, o. a.
op
2 Shawwal, als de Regent van Serang in staatsie met al zijne ambte-
soms begeleid door de andere

Regenten van Bantam, de
heilige graven bezoekt.
naren,
Afbeeldingen der Tiamah o. a. bij G. P. Groenhof, Enkele geschiedkundige plaatsen
den Batavia, afb.

in Bantam
,
in Jaarboek van Topografischen Dienst 29/9, 1920,
de Korte Gids Oud-Banten den Oudheid-

6; V. I. Van Wall, voor (Uitgave van
kundigen Dienst in Nederlandsch-Indië), Batavia, z. j., afb. 5.

uitgebluscht. Maar dat twee hofjuffers, als bestond er

nog een hof,
haren devoten arbeid van bloemen brengen kunnen blijven ver-
richten, is mirabile dictu te danken aan eene beschikking
van het Nederlandsche Gouvernement, die reeds in 1832 werd
is In dat werd de laatste

genomen en nimmer herroepen. jaar
titulaire Sultan van Bantam opgelicht en over zee naar Soerabaja
gevoerd, welke stad hem als verblijfplaats was aangewezen. Bij
Resolutie der Augustus 1832 N°. werd be-

Regeering van 15 4
paald, dat „ten behoeve van des Sultans bloedverwanten te Bantam,
en van andere personen,

alsmede tot onderhoud van tempels en
ander de
vorstelijke graven,
een en overeenkomstig aanwijzing
—”
den deze Resolutie staat ’s maands f 552.
op aan geannexeerden
worden de Resolutie behoort die
zou uitgekeerd. Bij een staat,
tot heeft: „Staat der afstammende de

opschrift personen van
Sultans van Bantam dewelke om derzelver Famielie betrekkingen
en uit aanmerking van armoedigen Staat onderstand behoeven,
uit de aan den Titulairen Sultan van Bantam Moehamat Safioed-
thans toegekende schadeloos-

din, naar Soerabaija gerelegeerd,
stelling benevens hetgeen zal worden toegekend voor het onderhoud
het houden Gods-

van voorouderlijke graven en toelagen tot van
zooals dit uit de

dienstige feesten in drie groote Tempels, vroeger
inkomsten gevolglijk latelijk uit de schadeloosstelling

vorstelijke en
had”. Uit dezen staat blijkt, dat ƒ3O. ’s maands werd uit-
plaats —
bloemen het bestrooijen der vorstelijke

getrokken „aan
voor graven,
alle vrij dagen, het bewaken derzelven, benevens onderhoud van dien”.
In tijden van bezuiniging, gedurende de negentiende eeuw en
is bloemen het
ook de twintigste, aan deze toelage „aan
voor
Het
bestrooijen der vorstelijke graven” herhaaldelijk getornd.
verminderd maarde bleef gehandhaafd. Er is

bedrag is toelage
niet zoo heel veel romantiek inde geschiedenis der Nederlanders
op Java; daarom doet het goed te weten, dat tot den huidigen
kosten het Nederlandsche Gouvernement bloemen

dag op van
worden de den onverzoenlijken vijand

gestrooid op graven van
der Sulthan Bantam” ') zijn geslacht,

Compagnie, „Agon, van en
dat vrouwenhanden dit in stand houden.

en vrome gebruik
in door Jonkheer Onno

1) Agon ,
Sulthan van Bantam. Treurspel vijf bedrijven
Zwier van Haren, Fries Edelman. Te Leeuwarden, 1769*

HANDEL IN SLANGENHUIDEN
In
1927 en volgende jaren verwekte eene eigenaardige strijd-
onder de Moslims der Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo

vraag
inden handel veel vraag huiden

beroering. Destijds was er naar
de deze dieren bracht in

van slangen en leguanen, en jacht op
velen voordeel. Binnen verluid

dit Gewest aan een jaar, naar
wordt, verzond men eldersheen ruim tweehonderdduizend huiden,
behoorende tot de soort die in

voornamelijk van slangen, meest
eiland ular of genoemd

het Maleisch van dit puratja peratja
eenmaal, terwijl de handel in vollen werd

wordt'). Op gang was,
of door handel
van godsdienstige zijde de vraag opgeworpen,
men
deze zich niet schuldig maakte

te drijven in slangenhuiden aan
Allah’s Wet. dat door het

overtreding van Spoedig bleek, men
stellen deze had van wie men

van vraag geesten opgeroepen,
zich niet gemakkelijk weer kon bevrijden. Diepgaand meenings-
verschil kwam te voorschijn, zoowel bij de Moslimsche gemeente
zelve, als bij hare geestelijke leidslieden, de Wetgeleerden, Muftl’s,
aanzien de hoe uit godsdienstig

Penghulu’s, ten van
vraag, men
oogpunt moest oordeelen over het

vangen,
het villen, het koopen
de Tot de verwarring der geesten

en verkoopen van puratja.
dat iedereen juist begrip had

droeg nog bij, geenszins een om-
de de het
trent den waren aard, eigenschappen, en leefwijze van
zoowel het land

dier. Sommigen verklaarden, dat de puratja op
in het leefde evenals de kikvorsch

als water en dienvolgens, en
de kreeft, behoorde tot de dieren welke den mensch verboden,
de wat haram is aldus

haram, zijn tot spijze; aanraking met
verder behoort worden vermeden, daarom

betoogden zij te en
is ook het villen en het verhandelen van puratja- huiden haram.
De Prof. Dr. H. C. Delsman te Batavia mij

1) wetenschappelijke naam is, naar
mededeelde, Acrochordus Javanicus Hornst..

62 HANDEL IN SLANGENHUIDEN
Anderen hielden vol, dat niemand ooit levende

eene
puratja op
het land had, zoodat
gezien zij geneigd waren haar uitsluitend
als waterdier te beschouwen, niet vallende onder het oordeel van
haram te zijn, noch uit het der

oogpunt spijswetten, noch uit
eenigen anderen hoofde. Weer anderen dat iets dat

betoogden,
onrein is,
( nadjis) geen voorwerp vaneen geldig koopcontract
kan zijn, de der Shar?ah
volgens bepalingen ,
en dat, aangezien
doode puratja onrein is, ook het koopen
eene en verkoopen van
hare huid ongeldig worden Dan

moet geacht. waren er, die de
kern der zaak zochten inde vergiftigheid der meeste slangen;

daar de niet is, redeneerden
puratja vergiftig zoo zij, valt zij
niet onder de dieren die den mensch verboden of
zijn waarvan
hij de aanraking moet schuwen. Ook dat

wezen sommigen erop,
het handeldrijven in dieren die als voedsel verboden zooals

zijn,
tijgers en roofvogels, geenszins verboden is, zoodat, al ware de
puratja uit het der haram, toch

oogpunt spijswetten zij een
voorwerp van handel kon zijn.

Het is uit het voorgaande duidelijk, dat zuivere Wetsbepalingen,
zooals die inde handboeken tot de Moslimsche Wetgeleerdheid
te vinden zijn, hier vermengd werden met volksvoorstellingen
omtrent de begrippen haram nadjis Het bewust-
en . godsdienstige
zijn des volks dit valt in vele Moslimsche streken te

op
merken onderscheidt niet tusschen dat is

-—■
altijd haram, ver-
boden, en nadjis, dat is onrein; soms ook wordt aan deze be-
grippen eene uitbreiding gegeven,

welke zich met de leer der
Wetboeken niet verdraagt.

Klaarheid was inde onderhavige twistvraag ten hoogste ge-
wenscht, daar de zaak van uitnemend

practisch belangwas.
Opkoopers van slangenhuiden, zich in hun bedrijf bedreigd ziende,

wendden zich tot den Resident te met het verzoek,
Bandjarmasin
dat hij den Muftl’s en Penghulu’s zou opdragen, het volk naar
waarheid in te lichten. Zij dat

wezen er
op, onbevoegden, ge-
dreven door de zucht zich laten misschien ook door

te gelden en
broodnijd, zich voorlichters des

opwierpen tot godsdienstige volks.
Eene bron volkswelvaart onder

belangrijke van dreigde ten te
indien de bevolking redenen de

gaan, om godsdienstige slangen-
vangst zou staken.
Het werd dus tijd, dat zich

gezaghebbende Wetgeleerden over
HANDEL IN SLANGENHUIDEN 63
de strijdvraag uitspraken. Nu ontbreekt het in Zuid-Borneo van
oudsher
geenszins aan kundige beoefenaren der Moslimsche
wetenschappen. De de Muftï’s
godsdienstleeraren, en de Penghulu’s
ontvangen hunne opleiding óf bij guru's ter plaatse hunner

ge-
boorte, óf ook bij guru's van naam uit eene andere streek. De
gewoonte, welbekend Java, dat leerlingen inde

van godgeleerd-
heid tot bestaat ook
van
guru guru trekken, hier. Er zijn
trouwens geestelijke banden tusschen het Bandjareesche gebied
en Oost-Java: de
vereeniging van oudgeloovige Schriftgeleerden,
c 3
genaamd Nahdat al- Ulatna (vulgo: Nahdatoel Oelama ), die in
Oost-Java ontstaan is, heeft sinds enkele hare

jaren vertakkingen
1
in Zuid-Borneo Vele
). Bandjareezen studeeren, eene oude traditie
volgende, eenigen tijd te Mekka, bij bekende Arabische en Indo-
nesische leeraren, onder wie één Naast den wordt

Bandjarees. fiqh
in Zuid-Borneo ook de de
mystiek beoefend, aan hand van
geschriften als Sair al-salikln ila ibadat Rabb al-abidin 2

), eene
c
Maleische bewerking Al-Ghazalï’s
van Ihyal ulüm al-dtn, en
Hidayat al-salikln fi sulük maslak 3

al-muttaqln ), eene Maleische
vertaling van Al-Ghazalï’s Bidayat al-Hidayali met

bijvoegselen,
c
beide van Abd al-Samad al-Palembanï, die anderhalve eeuw
4
geleden te Mekka leefde ). Van de tarlqah' s is de Shadhiliyyah
vertegenwoordigd te Bandjarmasin en Marabahan, zooals valt
op
te maken uit de ambtelijke registers van

godsdienstleeraren,
laatstelijk einde die het Binnenlandsch Bestuur

van 1931, bijhoudt;
ook ten aanzien van deze
tarlqah blijkt vaneen ononderbroken
Over de
1) betrekkingen van
Bandjarmasin met Java in vroegere eeuwen zie A.
A. Cense, De kroniek Bandjarmasin blz.

van
, Santpoort, 1928, 115 —118.
Zie Van
2) Ronkel, Catalogus der Maleische handschriften in het Museum van
het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en

Wetenschappen ,
Batavia, 1909, blz. 383
vlg.; dezelfde, Supplement-Catalogus der Maleische en

Minangkabausche handschriften
inde Leidsche Universiteits-bibliotheek blz.
,
Leiden, 1921, 109; vgl. ook
Juynboll,
Catalogus de Maleische Sundaneesche
van en
handschriften der Leidsche Universiteits-
bibliotheek,, Leiden, 1899, blz. 287 vlg. Gedrukte uitgave onder den titel Sair
al-salikïn fï tariqat al-sadah al-süfiyyah ,

jang diterdjemahkandia (sic) daripada kitab
c
Lubab Ihya? ulüm al-dïn Kairo, H.
, 1350 (1931/1932 C.), 4 dln. in 2 bdn.
3) Zie v.d.
Juynboll, Catalogus Mal. en Sund. handschriften enz., blz. 261—264;
Van Ronkel, Catalogus blz.
enz., 429 vlg. 5 dezelfde, Supplement-Catalogus enz. blz.
113* Dit werk wordt te Bombay te Kairo

en
nog gedurig herdrukt.
4) Snouck Mekka S.
Hurgronje, ,
11, 390 ( Mekka in the lat ter part of the iqth
century , p. 289).
64
in Snouck Hurgronje te Mekka

verband met Mekka. Toen 1885
studeerden daar vele uit het voormalige

vertoefde, jongelieden
Sultansrijk Bandjarmasin '), doch de traditie gaat nog veel verder
H. (1785/1786 C.) Muhammad

terug, daar reeds in het jaar 1200
te
Nafls b. Idris b. Al-Husain uit Bandjarmasin, woonachtig
der geloofs-
Mekka, een Maleisch werk over eenige hoofdpunten
2 3
Al-Durr dat reeds in 1885 )
leer opstelde, genaamd al-Nafls ),
4 is.
) Kairo gedrukt
en ook
nog eenige jaren geleden te
Muhammad Nafls was een ander

dezen
Een tijdgenoot van
Muhammad Arshad b. Abd-Allah al-

Bandjareesch geleerde,
Bandjarï, wiens geschriften tot den huidigen dag gelezen worden,

als geleerde is nog door
ook buiten zijn geboorteland. Zijn roem
der werd
heel Borneo verbreid. De beoefening godgeleerdheid
is de stamvader reeks van
in zijn geslacht erfelijk: hij van eene
inde Kelam-
Muftï’s en Penghulu’s. Hij ligt begraven kampung
pajan, in het district Martapoera; zijn graf is heilig ( keramat ).
Het Maleische werk over de Wetgeleerdheid, waaraan hij een groot
Sabïl al-
deel zijner vermaardheid te danken heeft, is getiteld
al-dïn. Hiervan bevinden zich hand-
muhtadïn lil-tafaqquh fi amr
5
Leiden 6 doch
schriften inde verzamelingen te Batavia ) en te ),
wel te Kairo; in mijn

het boek is ook herhaaldelijk gedrukt en
den derden druk, die jaartal

bezit is een exemplaar van geen
doch van de laatste jaren moet zijn, daar de tweede druk,

draagt
die mij onder oogen gekomen is, blijkens eene aanteekening op
laatste voltooid is inde maand Ramadan 1343 H.,

de bladzijde
het C.. Drie drukken bewijzen
dat is in voorjaar van
1925 genoeg-
zaam,
hoe geliefd het boek nog altijd is; het wordt gebruikt bij
in Zuid-Borneo dient velen in moei-

het godsdienstonderwijs en
ook inden de
lijke gevallen tot vraagbaak, strijd om puratja
den Sabïl
werd het
geraadpleegd. De wordingsgeschiedenis van
of the icjth
ï) Snouck Hurgronje, Mekka
,
11, S. 387 ( Mekka in the latter part
century , p. 288).
handschrift te Batavia.
2) Van Ronkel, Catalogus enz., blz. 403, beschrijft het eenige
S. in the latter part of the iqth
3) Snouck Hurgronje, Mekka
,
lij 387 {Mekka
century , p. 287).
c
Abd al-Samad al-Palembanï’s Hidayat al
4) In margine de van
van uitgave
11
salikln fï sulük maslak al-muttaqïn, Kairo, 1347 ■ (1928/1929 C.).
Van Ronkel, Catalogus blz. vlg.

5) , 373
Van blz. 111.

6) Ronkel, Supplement-Catalogus,
al-muhtadïn is niet zonder belang: blijkens de voorrede van den
schrijver wilde hij een ander boek inde plaats van het
geven
bekende werk over de Wetgeleerdheid Al-Sirat al-mustaqim van
c
Nür al-Dïn Muhammad b. Alï b. Muhammad
Djllanï Hasandjï
Hamïd al-Ramrï, welks gebruik vele bezwaren opleverde, o. a.
verband houdende met Atjehsche taaleigenaardigheden. In het
jaar H. (1779 C.) verlangde Sultan Tahmïd Allah b. Tamdjïd

1193
hem, dat hij boek de

Allah') van een over Wetgeleerdheid zou
vervaardigen, den grondslag van den madhhab van Al-Shafm,

op
ineen Maleisch dat onderdanen bekend

zijnen was, en dat hij
ma sWil zou ontleenen aan de latere Shafirietische geschriften,

3
zooals den Sharh den al-tullab al-
op Manhadj van Zakarïya
Ansarl, Mughnï al-muhtadj van Al-Sharblnï, Al-Tuhfah van Ibn
Hadjar, Al-Nihayah van Al-Ramlï. Muhammad Arshad voltooide
zijn werk de narede Rabï II H.

blijkens op 27 1195 (22
April 1781 C.). De Sabll al-Muhtadïn is dus geschreven voor de
behoeften en in het Maleisch van het Bandjarmasinsche Sultans-
rijk. Later stelde Abd al-Rashïd, uit

eveneens een Bandjarees,
eenige geschriften van Muhammad Arshad het volksboek Kitab
2
perukunan besar ) samen, waarin men ineen kort bestek veel
over de godsdienstplichten, de gebeden en andere gewijde for-
mulieren bijeenvindt; ook dit geschrift is in wijden kring geliefd:

3
in verscheen zelfs eene Soendaneesche vertaling ).
1931
Blijkt uit het vorenstaande toereikend, dat de Wetgeleerdheid

in Zuid-Borneo vlijtige beoefening vindt, de geschiedenis van den
strijd de zal klaarder licht stellen.

over puratja dit
nog
in het
In achtte de rechtbank te den

1929 godsdienstige Bandjarmasin
tijd gekomen, om eene vergadering te beleggen met verschillende
z
ulamad uit Bandjarmasin, Martapoera en de afdeeling Oeloe Soen-
gai. Bij de opening deelde de Voorzitter den Raad

van Igama
mede, dat hij deze had einde te maken
vergadering belegd om een
aan de heerschende onzekerheid en de gedurige twisten over het
godsdienstige oordeel ( hukm ) aangaande den handel in puratja-
-1) A. A. Cense, De kroniek van

Bandjarmasin blz. 91, noemt een
„Soeltan Tahmid
,
Allah, van wien wij weten, dat hij van 1785—1808 regeerde”.
c
2) Kitab perukunan besar
, bagi Hadji Abd al-Rashïd Bandjar, diambil daripada
setengah karangan Shaikh Muhammad Arshad Bandjar. Bombay, z. j.
3) Kitab parukun ged'e, door Muhammad Shadhilï. Batavia, (1931).
Pijper, Fragmenta Islamica. 5

huiden. werd exemplaar de puratja der ver-

Vervolgens een van
ook aal \belut, balut ')), opdat zich

gadering vertoond, en een men
eene goede voorstelling kon vormen van de eigenschappen der
het onderscheid tusschen aal.

puratja, en van puratja en
c c
Abdurrahman, dlim uit Marta-

Daarna verkreeg Hadji een
poera,
het woord, om zijne zienswijze uiteen te zetten. Hij betoogde
uitvoerig, dat de puratja niet kan worden verkocht, wijl zij onrein
dat het is, hare ongelooide huid, of-

(:nadjis ) is, doch geoorloofd
schoon verhandelen door middel naql al-yad, waar-

nadjis, te van
aanhaalde uit de Al-

voor hij eene bewijsplaats Hashiyah van
2
den Fath al-Qarïb Ibn Qasim al-Ghazzï ).
Badjürï op
van
Na hem werd Shaikh Mahmüd Abd al-Djawad, een godgeleerde
Omtrent dezen
uit Medina, uitgenoodigd zijne meening te
geven.
vooraf dat hij behoorde tot die

Arabier zij hier medegedeeld,
c
dolende ulamcd uit het Heilige Land, die goed geluk naar
op
den Indischen Archipel komen, leerarende op verschillende plaatsen
tijd, voorzien eenig

vertoeven, soms na verloop van van spaar-
geld, naar Arabië terugkeeren, soms ook reizende en trekkende
bestaan als hebben

blijven tot zij ergens een vast godsdienstleraar
c
Shaikh Mahmüd Abd al-Djawad was in 1926 in Neder-

gevonden.
landsch-Indië aangekomen, had eerst verblijf gehouden te Garoet,
waar hij uit de dochteren des lands eene vrouw getrouwd had,
in met deze verhuisd naar Bandjarmasin,

en was 1927, vrouw,
hier, gevende het verzoek landgenoot,

om gehoor aan vaneen
de zich te school Moslimschen

leiding op nemen van eene op
grondslag. Sedert wijdde hij zich geheel aan zijne school, ver-
willen stond
klaarde niet meer naar Medina te terugkeeren, en
de Arabieren Bandjarmasin bij de

in aanzien bij overige te en
Ondanks met
inheemsche bevolking. zijn veeljarigen omgang
kende niet Maleisch zich in deze

Maleiers hij nog genoeg
om
te kunnen uitdrukken, daarom

plechtige vergadering behoorlijk
Sabll al-Muhtadïn Deel blz. den hierboven vermelden

1) Inden ,
11, 257, van
wordt
derden druk, gespeld o
JtK>.
is bedoeld de plaats in Al-Badjürl, Hashiyah , I, 356 (Kitab

2) Waarschijnlijk
c
ahkam \ is\ Cry-
al-buyü ):
67
had in
hij zijn advies het Arabisch
op schrift
gebracht, en één
der aanwezigen droeg den inhoud in het Maleisch voor.
De strekking van het advies den Shaikh

van was deze, dat
alle d. dieren die

krengen, w. z. zonder ritueele
slachting ( dhakat
sharHyyah) gestorven zijn, onrein (nadjis ) zijn, voorts, dat het
verboden (, haram ) is, de ongelooide huiden van

krengen te ver-
koopen, wijl die huiden deel

een zijn van de krengen en het
verboden is, maitaKs tot het

voorwerp vaneen
koopcontract te
maken. Volgens H.
eene
Overlevering bij Al-Bukharï en Muslim
heeft de Profeet heeft

gezegd: „Allah haram verklaard het ver-
koopen van den wijn, van de maitah, van het

zwijn en van de
afgodsbeelden”; daarop werd

gezegd: „O Gezant van Allah, zie
de der maitah ?
eens, vettigheden immers daarmede worden de
schepen ingesmeerd, en daarmede worden de huiden bestreken,

en de menschen gebruiken die hunne
voor lampen?”; toen heeft
1
Hij gezegd: „Neen, het is haram” ).
c
Nog werd gehoord Hadji Marwan, alim

een van
Bandjarmasin,
die betoogde, dat het de
geoorloofd is
puratja te
verkoopen,
redeneerende analogie 3
naar van hetgeen in Al-Ghazalï’s Ihya
ulum al-dïn staat het
over
geoorloofd zijn van het verkoopen
2
katten tijgers verder
van en
). Hij wees
erop, dat de
puratja
dier is dat in het leeft
een water (, hayawan bahrï), en dat het
c
geoorloofd is, een dergelijk dier te eten. Een andere alim uit
Bandjarmasin sloot zich bij dit betoog aan.
Daarna verklaarde de Voorzitter het voor noodzakelijk, juiste

berichten in te winnen de
omtrent levenswijs der puratja, en hij
verzocht de aanwezige deskundigen, inlichtingen te verstrekken.
Toen traden vier mannen die allen

naar voren, verklaarden, de
leefwijze der
puratja nauwkeurig te kennen, doordat zij van het
bewerken het dier hun hadden

van
bedrijf gemaakt. Hun werd
de eed afgenomen, en
hierop getuigden zij eenstemmig, dat
de
puratja eene slang is die zoowel
op
het land als in het
water leeft.
1) De hadith is te vinden bij Al-Bukharï, Sahïh Kitab al-Buyü‘, Bab bai

c
al-
,
maitah wal-asnam.
3
2) Al-Ghazalï, Ihya 1 ,
Djuz 11, Kitab adab al-kasb wal-ma'ash, Bab 11, Al-bai':
• A-Tj £t>_s £;!

De voorzitter verklaarde vervolgens, dat de zaak nu voldoende
de rechtbank in raadkamer ging. Hier

was toegelicht, waarop
alle leden de zaak te

kregen gelegenheid, overwegen, en men
het beslissing uitsluitend te

kwam overeen, bij nemen van eene
rade te met den Koran en de H. Overlevering van den

gaan
Profeet, voorzoover sahih. Nadat de openbare zitting heropend
dat het hararn

was,
werd de uitspraak bekend gemaakt, luidende,
is, de puratja te eten, en dat het hararn is, hare ongelooide
huid te verkoopen.
werd ineen stuk,
Deze uitspraak ook schriftelijk vastgelegd
hier niet in hoofdpunten te worden weer-

te merkwaardig om
Na de der geraad-
gegeven.
eene opsomming van argumenten
%lamc? de vermelding de onder eede afgelegde

pleegde en na van
vier de Raad Igama de

getuigenissen der deskundigen, verwerpt
c
alle 'ülam3‘ behalve van Shaikh Mahmüd Abd

argumenten van
de der
al-Djawad, overwegende, dat argumenten eerstgenoemden
slechts aanleiding kunnen geven

tot
disputeeren ( mudjadalah),
wijl zij ontleend zijn aan de

geschriften der geleerden, terwijl
Shaik Mahmüd zich heeft het den Koran

beroepen op gezag
van
De Raad beschouwt de redevoering

en van de H. Overlevering.
van Shaikh Mahmüd als een bruikbaren grondslag tot het bepalen
oordeel inzake de puratja, daar

vaneen godsdienstig {hukm) men
niet de kitab's der idams? in

ingeval van dispuut {mudjadalah)
behoort terug te tot den
beschouwing moet nemen, maar gaan
Koran de is inden Koran

en H. Overlevering, gelijk geboden
Allah gehoorzaamt
zelven: „O die gelooven! gehoorzaamt en
den Gezant en die bevel voeren van ulieden, vervolgens, indien
elkander hebt iets, brengt het

gijlieden met geschil over terug
tot Allah en den Gezant” (Koran IV : 62). De Raad neemt verder
der dat de in
in aanmerking de verklaring getuigen, puratja twee
2
werelden leeft'), in herinnering, dat volgens „de kitab's )
en brengt
de H. haram is wat leeft het land en in
en Overlevering” op
Maleische luidt: „peratja hidup ber'alam dua (hayun piderain)”

1) De tekst
( hayyun fï’l-darain).
2) Zie o. a. Minhadj al-talibln , 111, 312; Al-Tuhfah, IV, 293; Al-Badjïïrï, Hashiyah,
Abü Bakr b. Muh. Shatta, Panat al-talibïn, 11, 352. De uitdrukking

11, 303;
V» zonder dat hare herkomst

,j g.M
komt algemeen in voor,
wordt opgehelderd.
het water. Dan overweegt de Raad, dat huiden van dieren, op
zich zelf onrein rein worden krach-

( nadjis), ( tahir ) door looiing,
tens de uitspraak van den Profeet inde H. Overlevering: „Wan-
de huiden rein” Ten slotte

neer gelooid zijn, zoo zijn zij ').
de Raad de H. Overlevering, die Shaikh Mahmüd
verwijst naar
in het geding had gebracht: „Allah heeft haram verklaard het
verkoopen van den wijn, van de maitah van het zwijn en van
,
de afgodsbeelden”; daarop werd gezegd: Gezant Allah,

„O van
zie de der maitah} immers daarmede worden

eens, vettigheden
de daarmede worden de huiden bestre-
schepen ingesmeerd, en
ken, en de menschen gebruiken die voor hunne lampen?”; toen
” 2
heeft Hij gezegd: „Neen, het is haram ). —Op grond van voren-
staande overwegingen komt de Raad dan tot de slotsom, gelijk

hierboven reeds medegedeeld werd, dat het haram is, de puratja
te eten, en dat het haram is, hare ongelooide huid te verkoopen.
Nog wordt daaraan de opmerking toegevoegd, dat het verhan-
3
delen van ongelooide huiden door middel van naql al-yad ) niet
is besproken, omdat het te beschouwen is als eene hïlah.
De den Raad
uitspraak van
Bandjarmasinschen van Wetgeleerden
maakte echter einde aan de twisten over de puratja. In
geen
September belegde daarom de Muftï van Amoentai eene

1930
c
bijeenkomst met eenige ulama? uit de streek, om het vraagstuk
opnieuw te bespreken. Ook deze kwam tot de slot-

vergadering
som,
dat het eten en het ten verkoop aanbieden van de
puratja
als haram moest worden beschouwd; echter werd daaraan
nog
toegevoegd, dat het van de puratja niet haram was, en

vangen
dat iedereen in het van het dier moest worden vrijge-

vangen
laten. Met opzet koos de Muftï dezen vorm van eene geleerde
z y
samenspreking ulama niet terechtzit-

van eenige ,
en van eene
den Raad Amoentai, wel wetende dat

ting van Igama te eene
uitspraak van den Raad Igama, strekkende tot een verbod om
de de die haar levensonderhoud

puratja te
vangen, bevolking
vond in het der dieren, zou benadeelen. Toch kon deze
vangen
tegemoetkomende houding niet verhinderen, dat in Februari 1931
1) Muslim, Sahïh
,
Kitab al-haid, Bab taharat djulüd al-maitah bil-dibagh: lil
blz. -***
2) Hiervoor, 67. '
3) Maleisch: „berpindah tangan”.

aantal lieden uit de Benoea in het

een
kampung Anjar, district
Alabio, geleid door zekeren Hadji Sulaiman, zich schriftelijk tot
den Muftï te Amoentai wendden met de klacht dat zij, die in
de hun bestaan zochten,

puratja berispingen en beleedigingen
moesten verduren menschen die niet het wenschten
van aan bedrijf
deel te zij dat de landbouw
nemen; wezen
erop, bijna geen middel
van bestaan meer opleverde, en dat zij toch levensonderhoud
behoefden voor hunne vrouwen en kinderen, en geld om hunne
belastingen te betalen. Zij om een einde te maken aan

vroegen
het godsdienstige krakeel over de puratja. Bij meer dan ééne
bespreking, die Hadji Sulaiman daarna met den Muftï van Amoentai
had, beriep hij zich op eene fatwa welke hij zeide uit Mekka
,
te hebben ontvangen, volgens welke de handel in

en
puratja’s
eischte hij
geoorloofd was; voorts
opheldering omtrent de uit-
spraak der ulamf September den Muftï

van
1930. Volgens was
echter de voorgebrachte Mekkaansche stuk, in Borneo

fatwa een
opgemaakt en daarna naar Mekka gezonden, waar een

gezag-
hebbend geleerde het met zijn naam onderteekend had. Ook
wees hij dat het verzoek van Hadji Sulaiman om eene uit-
erop,
spraak van den Raad Igama niet kon worden ingewilligd, dewijl
de Raad in zaken als deze geene uitspraak behoorde te
geven.
Hadji Sulaiman evenwel, niet tevreden met de antwoorden van
den Muftï, begaf zich Batavia, zijne klachten den

naar om
bij
Adviseur Inlandsche Zaken Dit had
voor voor te brengen. ten
gevolge, dat te Amoentai onderzoek werd

een van Bestuurswege
ondernomen, ten einde de juiste toedracht van het gebeurde vast
te stellen. Toen bleek, dat Hadji Sulaiman, hetzij om zich

op
den voorgrond plaatsen, hetzij omdat uit

te hij godsdienstige
redenen hij behoorde tot de Nieuwe
dusgenaamde Richting
de geestelijkheid wilde dwarszitten, de zaak de
op spits gedreven
had; zijne medeonderteekenaars van het request aan den Muftï
hadden slechts medegedaan zijne aanstoking. Inmiddels was

op
Hadji Sulaiman reeds metterwoon naar Samarinda vertrokken;
na zijn vertrek luwde de

belangstelling der bevolking in het
puratja -vraagstuk aanmerkelijk.
Het was de Muftï van Kandangan, die in 1932 de zaak

op-
rakelde. Omdat hem zoo dikwijls gevraagd werd, hoe men uit
godsdienstig oogpunt over de puratja denken moest, gaf hij

in dat jaar een blauwboekje uit, Peratja getiteld ').
Hierin redeneerde hij als volgt: er zijn twee soorten van slangen,
inde Wet haram dat

ten eerste slangen die genoemd worden,
die bestendig het land leven,

zijn landslangen vergiftig zijn en op
halal dat
ten tweede slangen die inde Wet genoemd worden,
waterslangen die niet vergiftig zijn.

zijn
Wat betreft de landslangen, inden Sabïl al-Muhtadln staat:
2
haram. is de omdat zij vergiftig is” ). Uit deze woorden
„
slang,
niet erbuiten vallen. In het
volgt, dat
slangen die vergiftig zijn,
boek worden in het Arabisch vele soorten

Hayat al-hayawan
3
ook blijkens de taal der lands-
van slangen opgeteld ), gelijk er
ular lidi, ular ular ambelaras,

kinderen vele soorten zijn: putjuk,
ular ular birang, ular

ular tanah, ular
kapajang, tampukung,
ular ular ular sawah. Het
kumbang, ttlar lombok, paikat, mura,
oordeel de slangen is, gelijk vermeld

godsdienstig ( hukm ) over
in „De hukm is: haram is het eten

wordt Hayat al-hayawan-.
4
hare schadelijkheid” Hetzelfde wordt
van de slangen, wegens ).
i
in Hier weidt de
gezegd in Al-Tuhfah ') en Al-Nihayah.
6
de hand verhalen in Hayat al-hayawan ),
schrijver, aan van
eene
poos
uit over de wonderlijke eigenschappen der slangen,
welke zijne belezenheid in Al-Damlrï’s

uitweiding meer getuigt van
dat zake doet.

dierkundig woordenboek, dan zij ter
Komende de de Muftl dat de puratja

tot waterslangen, zegt
tot deze behoort. Vele lieden, die zich op

het puratja- bedrijf
de in handen
toeleggen, hebben hem verteld, „dat zij puratja
Mohammad Mufti Kandangan]. Ban-

1) Mas'alah Peratja ,
[door Hadji Joenan,
in Arabische in karakters.
djarmasin, 1932.
8
+ 8 blz., 8°; tekst en Latijnsche
2) Sabïl al-Muhtciaïn
,
11, 257' V~u A p j’P •
Bedoeld is het bekende werk Kamal al-Dïn Muh. b. Müsa al-Damïrf, Hayat
3) van
inde
al-hayawan al-kubra. De aangehaalde plaats is te vinden, uitgave van
Kairo,
3
blz. De schrijver van Mas'alah Peratja heeft, blijkens
1330 H., Djuz I, op 493.
zijne verwijzingen, eene andere uitgave gebruikt.
4) Hayat al-hayawan , Djuz I, 504.
5) Waarschijnlijk is bedoeld de plaats in

Al-Tuhfah , IV, 293. V+U +.*.l
. ojJ jg- •
■ *
6) Hayat al-hayawan, I, 493 vlg..
krijgen met een vischsnoer ( undjun), waarvan het aas een stukje
visch is, vastgehaakt aan een ijzerdraad, welk snoer vervolgens

wordt neergelaten in het water tot den bodem: wanneer er
op
puratja is, deze het De

eene
bijt dadelijk snoer aan. puratja
is niet vergiftig, en wel eens zijn menschen door haar gebeten,
maar het leverde hinder Wanneer het Oostmoesson is,

geen op.
kan zij worden aangetrofifen in gaten inden grond die uitloopen

ook kan zij ’s nachts worden in
op water, en
gezien terwijl zij
de is ratten te zoeken. eieren als visch,
weer om Zij legt een
dadelijk komen de jongen in grooten getale uit haren buik te
voorschijn, zooals jonge visschen, en ze zwemmen in het water,
niet zooals landslangen, want

landslangen leggen eieren ineen
gat inden grond en bewaken ze totdat de eieren stukbreken en
uitte komen”. deze

er jongen voorschijn Op grond van
gegevens
wenscht de schrijver te toonen, dat de valt onder

aan
puratja
het godsdienstig oordeel van halal te zijn, wanneer men de vol-
gende bewijsplaatsen in aanmerking neemt. In Hayat al-hayawan

wordt vermeld: „AL-DJIRRÏTH. Dit is de visch die lijkt op
de
slang,... zij wordt ook genoemd al-djirrl. Het is eene vischsoort
die lijkt de slang en in het Perzisch heet marmahi ')

op ...
Al-Djahiz heeft gezegd, dat zij ratten eet, eene waterslang zijnde.
Het godsdienstig oordeel over haar is, dat zij halal is. Al-Baghawl
heeft gezegd bij Allah’s Woord: ulieden is
„voor geoorloofd
het visschen inde het ervan” V
gemaakt zee en eten (Koran : 97):
dat de
djirrlth halal is volgens eenstemmig oordeel, het is de
c c
leer van Abü Bakr en Umar en Ibn Abbas en Zaid b. Thabit
Abü Hurairah. Hetzelfde hebben Sharlh Al-Hasan

en geleerd en
c s
Ata het is de leer Malik de leer
en
,
en van en duidelijke van
c
2
Al-Shafi ï” ). —Er staat den hamish van Al-Nihayah, gelijk
op
inde hashiyah op Al-Tuhfah, en bij Al-Budjairimï in Al-Iqnah:

3
„De slang en de nasnas
) en de zeeschildpad zijn dus ha1a1....
1) Letterlijk: slang-visch*, de aal, volgens Steingass, A comprehensive Persian-English
dictionary , second impression, London, 1932, sub voce.
2) Hayat I, De Mas'alah
al-hayawan , 345. schrijver van Peratja sloeg eenige
gedeelten van den tekst over.
3) Zie over het fabelachtige wezen nasnas

,
nisnas : Al-Damlrï, Hayat al-hayawan ,
11, 612; Dozy, Supplément aux dictionnaires arabes

,
11, 668 en de daar aangehaalde
literatuur.
73
ook al leven het land

ze
op *)”. Beschouwt men den djirrltk
of djirrl met behulp de aldus
van aangehaalde bewijsplaatsen
is de slotsom den dan is het
van schrijver duidelijk, dat hij tot
dezelfde soort behoort, dezelfde heeft als d &

eigenschappen puratja.
Het verzoenende standpunt van den Muftï van Kandangan
bleef niet Toen in
onaangevochten. hij 1932 zijn oordeel over
een gansch ander vraagstuk, verband houdende met den Vrijdag-

Q
dienst, in wijden bekend

kring gemaakt had, diende een alim
c
te Wasah Uir
(Kandangan), Hadji Abdullah Siddlq, hem van
antwoord ineen behalve het

vlugschrift waarin hij, Vrijdagdienst-
geschil, ook het de orde stelde

2
Inden
aan ).
vorm van eene fatwa behandelde hij inde eerste plaats de vraag,
welke hukm de moet worden De

over
puratja uitgesproken. puratja
is haram als voedsel, omdat zooals
ten eerste zij eene slang is,
blijkt uit hare

gedaante, lengte, kleur, reuk, levenswijs, en uit
het feit dat alle menschen, geloovigen haar

en ongeloovigen, eene
slang en geen visch noemen. Volgens den

idjmcf nu van alle
Moslimsche geleerden is de slang haram als voedsel, zooals ver-
meld wordt in alle

fiqh- boeken: „
haram is het eten van de
3
slangen hare schadelijkheid” Met wordt
wegens ). schadelijkheid
bedoeld vergiftigheid: haar is het
wanneer men eet, mogelijk
dat men sterft, of ziek wordt, of huidziekte of be-
eene krijgt,
wusteloos wordt, of zijn verstand verliest. De kwade reuk van
de puratja is één de kenteekenen hare

van van vergiftigheid.
Ten tweede is de puratja als voedsel haram, omdat behoort
zij
tot de dieren die in twee werelden (kayyun ftl-daravn) leven, in
het water het land. Er

en
op zijn proeven genomen met de puratja,
c
1) Sulaiman al-Budjairimï, Tuhfat al-habib ala sharh al-Khatib (hashiyah op
den
commentaar Muhammed al-Sharbïnï, hall

van
Al-Iqricd fï alfaz Abï Shudjaï), Kairo,
H.
1338 (1919/1920 C.), 4 dln.; dl. IV, blz. 260: aJ-U
Geschichte Litte-
(Job •
• • Brockelmann, der Arabischen
rator, I, 393, schrijft: al-Bagirmi, maar in Nederlandsch-Indië, waar het werk van
dezen
glossator veel gebruikt wordt, spreken Arabische en Indonesische geleerden
altijd uit Al-Budjairimï, overeenkomstig de den het titelblad:

schrijfwijze van naam
op
2) H. Abdullah Siddïq, Sidal djawab. Mas*alah vicdashir al-muslimïn (rahimakum
Allah) dan madalah ular

puratja. Bandjarmasin [1933].
3) Vgl. boven, blz. 71.

74
of het land kan leven. In het droge jaargetijde blijft de

zij op
drie maanden in het leven, drogen grond te

puratja twee, op
mits slechts overal heen kan

midden van rietgras, zij gaan om
haar voedsel te zoeken. De puratja eet visschen en eet alle
dat aarde Aldus is de levenswijs

kleine gedierte op de kruipt.
der
puratja, volgens de vele stellige berichten die wij gevraagd
hebben visschers lieden die het wilde

aan van
beroep en aan op
veld wonen. Elk dier dat leeft in twee werelden is haram om
te worden haram te worden verkocht, naar den

gegeten en om
den madhhab Al-Shafi ï; de bewijs-

idjmcf der geleerden van van
luidt in alle Haram is wat leeft te land

plaats yf^-boeken: „
en
water” Ten derde is de als voedsel haram, omdat

te '). -
puratja
khabïth dat is slecht, slechtsmakend, afkeer verwekkend,
zij is,
Koran: zal hun de goedsmakende
gelijk er staat inden „en Hij
halal maken, Hij zal hun de slechtsmakende dingen

dingen en
haram maken” (Koran VII: 156). Verder is er een hadith, luidende :
de Moslims hebben als dat is bij Allah

„Wat gezien leelijk,
2
De is één de dieren die Moslim
leelijk” ). puratja nu van geen
verkiest te eten.
Na aldus den hukm over de puratja te hebben vastgesteld,
de schrijver de of de redeneering naar

bespreekt vraag, men
de puratja, vergeleken met

analogie ( qiyas) mag toepassen op
den Dit ontkent vastberaden: de puratja behoort

djirrlth. hij
het de djirrlth het visch. Na hierover
tot
genus slang, tot
genus
hebben komt de schrijver slotte tot de

te uitgeweid, ten vraag
naar welker beantwoording alle puratja-v isschers reikhalzend
zullen hebben wat de reden zijn dat het haram

uitgezien mag
Dit is omdat zij behooren tot

is, puratja- huiden te verkoopen.
c
de zaken die nadjis zijn en geen nut (manfa ah) hebben, terwijl
twee voorwaarden voor het verkoopen van goederen zijn, dat zij
tahir hebben. Dit is bekend, staat in alle jiqh-

zijn en nut en
-1) Vgl. hiervóór, blz. 68.
<s\ V». De schrijver heeft de herkomst deze

2) öyi Xs- Uji °l> van
Arabisch geleerde, dien ik raadpleegde, zou de

spreuk niet opgegeven. Volgens een
volledige tekst fLi Xs.

o\j V»
c
<üs\ het den Profeet zijn, maar van Abd

Crd Jus-; voorts zou geene uitspraak van
Allah b. Mas'üd.
75
1 c
boeken ). De Imam Al-Rafi ï heeft gezegd: „Het verkoopen van
wat
geen nut heeft, behoort tot het ijdellijk verteren van
goederen,
2
wat uiteraard verboden is” ). Allah heeft gezegd: „Verteert niet
uwe
goederen onder ulieden met het ijdele” (Koran II: 184,
IV: 33)- jEn Allah weet het best de waarheid”.
Is het laatste woord de hiermede

over puratja gesproken ?
Dit valt moeilijk aan te

nemen, want
dergelijke geschillen hebben
een taai leven, het ontbreekt in het land der

en
pïiratja aan
een
geestelijk gezag, dat zijne beslissing zou kunnen opleggen.
Sinds de reformistische denkbeelden in Zuid-Borneo hunnen in-
tocht hebben gedaan, is de Moslimsche in

samenleving gestadig
twee kampen verdeeld geweest, die immer gereed staan om
elkander te bestrijden. Men heeft in het laatste tiental fel

jaren
getwist over de eetbaarheid, uit godsdienstig oogpunt, van de
slak genaamd kelemHiai, heeft het

men geschilpunt opgeworpen
of de Vrijdagsche preek inde landstaal

mag
worden
gehouden,
men heeft strijd gevoerd de
over
wettigheid van bepaalde Vrijdag-
c
diensten, over bid ah's bij den eeredienst, men heeft gekrakeeld
de studio maxime ducitur.
over
benoeming van
muftï's. Suo quisque
1) Zie bijv. Al-Badjürï, Hashiyah , I, 356: 4.,

j Minhadj
al-talibïn I, 8
, 349; Al-Tuhfah , 11, vlg..
2) Pd j uA 4 )'j 4.44 V
•&J tl tl
ECHTSCHEIDING EN APOSTASIE
De Moslimsche Wet heeft der

gehuwde vrouw, die echtscheiding
tracht te buiten haren
verkrijgen medewerking van echtgenoot,
den niet geëffend. Immers, indien het haar niet
weg gelukt haren
tot het uitspreken
man van eene verstooting ( talaq) te
bewegen,
en zij evenmin in slaagt, huwelijksontbinding door
er te erlangen
dusgenaamden loskoop {khuf), blijft haar rechtens niet anders
over dan te streven

nietigverklaring hare
naar van huwelijksover-
eenkomst ( faskh). De echter waarin kan
gevallen faskh worden
toegepast, zijn inde Wetboeken eng omschreven en weinig talrijk,

daarom vindt ook deze wijze van huwelijksontbinding betrekkelijk
zelden toepassing. Doch, zoolang er Moslimsche mannen zijn die
Allah’s gebod: haar 1

„maar gaat goed met
(de vrouwen) om” )
niet opvolgen, Moslimsche
en
zoolang er vrouwen zijn, op wie
het woord den Moslimschen

van Qitfïr, Potifar, toepasselijk is:
2
„waarlijk uwe list is groot” ), zoolang ook zullen er vrouwen
gevonden worden die zinnen op andere middelen om den huwe-
lijksband te verbreken.
Op Java nu nemen Indonesische èn Arabische vrouwen soms
als uiterste redmiddel te baat: de de

apostasie, verzaking van het
3
Moslimsche geloof ). Apostasie (Arabisch: riddah, irtidaa■) geldt
naar godsdienstigen maatstaf als eene verfoeilijke daad, waarop
Koran IV:
1) 23.
2) Koran XII: 28.
3) Over apostasie in het algemeen zie Th. W. Muhammadan

men o. m.
Juynboll,
in Vol.
Apostasy Encyclopaedia of Religion and Ethics , Edinburgh, 1908, I, p. 625 s.,
de daar vermelde S. M.
en
literatuur; Zwemer, The law of apostasy in Islam. I.ondon.
[1924], passim A. S. Tritton, The Caliphs and their non-Muslim

; subjects , London,
I Islam and the in
93°i passim; dezelfde, protected religions ,
Journal of the Royal
Asiatic Society , April etc., vooral —De
1931, p. 311 p. 333. voorstellingen van
Zwemer die Tritton

uiteen; het is
en van loopen ver zeer
gewenscht, ze
gestadig
met elkander te vergelijken.
80 ECHTSCHEIDING EN APOSTASIE
straffen gesteld zijn èn in deze wereld èn in het hiernamaals. De
Koran zegt over apostasie onder meer: „Wie uwer afvalt van
daarna sterft als ongeloovige, de werken

zijnen godsdienst en
derzulken zijn ijdel in deze wereld en inde andere wereld; zij
zullen zijnde bewoners der Hel, voor altijd daarin verblijvende”‘).
De rechtsgevolgen van riddali, in beginsel reeds aanwezig inde
2
H. zijn inde
Overlevering ), fiqh- boeken stelselmatig ontwikkeld
3
in hoofdstukken
afzonderlijke ), terwijl nog andere bepalingen door
4
de rechtsboeken heen De voornaamste deze:
verspreid zijn ). zijn
de straf voor den afvallige ( murtadd) die onbekeerlijk blijkt, is
de dood, ritueele lijkwassching wordt aan hem voltrokken,

geene
de ritueele lijkdienst is hem ontzegd; hij wordt niet eene

op
Moslimsche begraafplaats begraven; daarenboven wordt de murtadd
beperkt in zijn vermogensrecht, het erfrecht geldt niet meer voor
hem, het huwelijk wie

van
apostaat wordt, hetzij man, hetzij vrouw,
is ontbonden. De Wetboeken beschrijven de scheiding tusschen
de echtelieden aldus: indien beide echtgenooten tezamen van het
geloof afvallen, dan wel slechts één van beiden, vóórdat de dukhul
heeft plaats gehad, dan wordt de scheiding dadelijk voltrokken;
indien echter de apostasie, hetzij van beiden, hetzij van één van
beiden, na den dukhül geschiedt, dan wordt de scheiding nog
opgeschort. Brengt terugkeer tot den Islam de echtelieden wederom
z
de dan het
samen gedurende iddah, blijft huwelijk bestaan, maar
in het tegenovergestelde geval, dat is, indien de iddah voorbij-
gegaan is zonder dat terugkeer tot den Islam heeft plaats gehad,
1) Koran II: 214.
worde hier de
2) Kortheidshalve verwezen naar artikelen Renegades ,
Repentci?ice ,
Punishment A handbook Muhammadan

bij Wensinck, of early Iradition, Leiden, 1927.
c
3) Zie bijv., voor de rechtsschool van Al-Shafi ï: Minhadj al-talibïn 111, 205 —
Panal al-
210; Al-Tuhfah , IV, 117 —130; Al-Badjïïrï, Hashiyah ,
11, 263 —266;
De zich ook
talibïn, IV, 132 —142. priesterraden op Java beroepen gaarne op
c
Muhammad Nawawï Banten’s Mirqat üd al-tasdïq een commentaar Sullam
su
, op
c c
b. Tahir b.
al-taufïq ila mahabbat Allah ala?l-tahqïq van Abd-Allah b. al-Husain
c
Muhammad b. Hashim Ba Alawï (over welken grondtekst men zie Van Ronkel,
the Museum of
Supplement to the
catalogue of the Arabic
manuscripts preserved in
the Batavia Society of arts and Sciences , Batavia, 1913, p. 107, 145 s.). De Mirqat
c
su üd al-tasdïq is eender latere werken van Muhammad Nawawï
Banten, het komt
niet voor inde lijst zijner geschriften bij Snouck Hurgronje, Mekka 11, S.
nog ,
365 —367; het is

uitgegeven te Kairo, z. j.; over riddah wordt gehandeld blz. 9 —15.
4) Minhadj al-talibïn ,
I, 284, 2975 11, 183, 243, 260, 349, 41 7 > UI, 408.
ECHTSCHEIDING EN APOSTASIE 81
dan is de scheiding een feit geworden, te rekenen van het tijd-

c
stip der apostasie af. De echtelijke gedurende de iddah

omgang
is verboden').
Het zijn deze bepalingen betreffende de scheiding van echte-
lieden door riddah de zich als zich

, waarop vrouwen beroepen zij
op Java bij een priesterraad vervoegen

met de verklaring dat
2
zij murtadd ) geworden zijn. Verklaarden zij aldus ineen Mos-
limsch land, geregeerd door Moslims, zij zouden de hachelijke

kans loopen, dat de straf riddah, de straffe des doods, aan
op
haar werd voltrokken. In Nederlandsch-Indië is zulks onder het
Nederlandsche bewind ten eenenmale uitgesloten, en van deze
omstandigheid maken soms Moslimsche vrouwen gebruik om haar
huwelijk door den rechter ontbonden laten

godsdienstigen te ver-
klaren, zonder de
vrees voor gevolgen.
Toen mij eenige jaren geleden enkele betreffende
rechtsgedingen
riddah van vrouwen bekend geworden waren, heb ik verdergaande
onderzoekingen ingesteld. Verscheidene personen, uit de Inheem-
sche uit de Arabische Java, wisten mij

en
samenleving op te
vertellen gevallen in hunne omgeving. Ik raadpleegde

van
eigen
verder dan allen voorzitters
meer twintig Panghulu’s, van priester-
raden, in West-, Midden- en Oost-Java. Het materiaal, dat ik op
deze wijze bijeenbracht, in het hiervolgende beknoptelijk

moge
worden medegedeeld.
Inde residentie Bantam, bekend de Moslimsche
om
strenge
gezindheid harer bevolking, schijnen sinds menschenheugenis de
priesterraden vonnissen riddah hebben

geene van te uitgesproken.
Wel herinnerde zich de Hoofd-Panghulu van Serang, dat om-
streeks het jaar toen hij Panghulu van Tjilegon was,

1910, nog
eene vrouw bij den priesterraad aldaar een eisch tot echtscheiding
had ingesteld, daar haar man niet nafaqah verschafte en
genoeg
zij met hem in voortdurende oneenigheid leefde. De priesterraad

wees haren eisch niet toe, daar hij voldoende termen
geene
vond. later verscheen de

aanwezig Eenigen tijd vrouw opnieuw
voor den priesterraad, thans met de mededeeling, dat zij murtadd
geworden was en tot het Christendom overgegaan. De priesterraad
1) Minhadj al-talibïn , 11, 349 s.; Al-Tuhfah , 111, 236.
2) De vrouwelijke vorm,
murtaddah
,
is
op Java ongebruikelijk; men schrijft
murtad murtat.
,
Islamica. 6
Pijper, Fragmenta
weigerde echter uitspraak te doen, daar uit niets bleek dat de
vrouw inderdaad Christin geworden was. Deze ging daarop naar
haar dorp terug, doch werd de

nu
verhouding tusschen haar en
haren weldra
man
ondraaglijk: hoewel zij zich
nog
als met
elkander gehuwd beschouwden, durfden niet

zij meer leven als
man en uit de
vrouw vrees voor godsdienstleeraren, die zeiden:
„de wettelijke verhouding van deze twee is onzeker geworden

door de der
verklaring vrouw, dat zij murtadd is; mocht zij
werkelijk murtadd zijn, dan is het haram voor den haar als
man,
zijne vrouw te beschouwen”. Ten slotte vond deze

men
oplossing,
dat de priesterraad twee scheidsrechters
(. hakam ) aanwees, één
uit de familie van den één uit die der

man,
vrouw, die eene
echtscheiding wisten te
bewerkstelligen. Dit is dus eender
zeldzame voorbeelden van

huwelijksontbinding door scheids-
rechterlijke tusschenkomst
op grond van dusgenaamden shiqaq
(ernstige echtelijke oneenigheid) *).
Uit Batavia zijn mij twee gevallen bekend van vrouwen die,
op grond van
riddah, huwelijksontbinding erlangden van den
priesterraad. Het waren beiden Arabische vrouwen. In

1922,
op 30 Juli, verscheen eene achttienjarige Arabische vóór den
priesterraad met het verzoek, dat de Raad haar

huwelijk voor
ontbonden verklaren,
zou
wijl zij den Islam verlaten had en zich
der
aan
geen godsdienstige plichten die de Islam oplegt, meer
wilde
onderwerpen. Hare riddah had plaats gevonden 16
op April,
sinds dien had drie malen
zij inden toestand van haid verkeerd,
c
zoodat hare iddah voorbij was. De priesterraad nam hare ver-
klaringen aan, en sprak de

echtscheiding uit. Het andere
geval betreft, merkwaardigerwijs, eene vrouw, muwalladah, die
zeer godsdienstig hare

was en
godsdienstplichten getrouw nakwam.
Mijn zegsman
is haar broeder. Het
huwelijk van deze Arabische
was ongelukkig, en de familie van haren man maakte haar het
leven Er die
ondraaglijk. waren menschen, haar den raad gaven,
riddah te wenden
aan om
echtscheiding te
verkrijgen. Eindelijk
ging een mannelijk familielid voor haar naar den priesterraad en
1) Zie over huwelijksontbinding door

scheidsrechterlijke tusschenkomst
op grond
van
shiqaq-. Minhadj al-talibln 11,
, 407 s., Al-Tuhfah , 111, 318 vlg.; Al-Badjürl,
Hashiyah , 11, 133, Panat al-talibin 111, 378.
,
gaf kennis, als haar wakll

,
van hare afvalligheidsverklaring. Na
c
afloop de iddah sprak de priesterraad de

van
huwelijksontbinding
uit. Intusschen was de hare salafs
vrouw
voortgegaan, te ver-
richten zich ook als Moslimsche

en overigens te gedragen. Hare
verklaring riddah had dus alleen doel zich

van ten gehad, van
den huwelijksband te bevrijden, en de openbare meening in haren
kring gaf haar gelijk.

In 1928 te
Krandji, in het
was er
regentschap Meester-Cornelis,
eene vrouw die van haren man wilde scheiden om met haren
minnaar te trouwen. Haar vader, die hadji den

was, gaf raad,
te dat zij Christin geworden

voor
geven was. Werkelijk gelukte
het haar, die wijze
op huwelijksontbinding te bewerkstelligen.
Weldra verscheen zij opnieuw vóór den priesterraad, thans om
te verklaren dat zij tot den Islam als

was teruggekeerd en Mos-
limsche nieuw huwelijk wilde sluiten. De

een
Regent van Meester-
Cornelis, wien het geval ter oore was gekomen, ontbood haren
vader en wees hem zijn onbetamelijk gedrag. Aan de

op uitspraak
den priesterraad werd niet
van
getornd.
De liefdewas in het
eveneens spel bij eene vrouw te Buitenzorg,
die in den aldaar
1920 van priesterraad huwelijksontbinding op
grond van riddah verkreeg. Zij was gehuwd met een veel ouderen
man, een Arabier, die ook eene andere vrouw had. Hare
nog
vrees was, dat zij met die medevrouw in één huis zou moeten
Daarom den
gaan wonen.
vroeg zij bij priesterraad echtscheiding
welke haar geweigerd werd.
aan, Zij ging daarop naar haar
ouderlijk huis hier haar

terug, en
zag een
godsdienstleeraar die,
bekoord door hare schoonheid, haar ten huwelijk vroeg. Hij ried
haar, ten aanhooren van den

priesterraad te
getuigen, dat zij uit
den Islam getreden Christin De

en
geworden was. priesterraad,
haar getuigenis aangehoord hebbende, stelde uit
zijne beslissing
c
tot na afloop der iddah .
Wederom verscheen toen de vrouw
voor den priesterraad, te verklaren, dat volhardde

om
zij bij
hare riddah, dat zij de woorden der Geloofsbelijdenis (Shahadah)
niet had dat
meer
uitgesproken, zij geene salat meer verricht
had, dat zij ook de vasten der pasverloopen maand Ramadan niet
had gehouden. Haar de Arabier, die ter

echtgenoot, terechtzitting
aanwezig was, antwoordde, desgevraagd, dat hij aan deze ver-
klaring niets had toe te Na in raadkamer

voegen. geweest te zijn,
EN APOSTASIE
84 ECHTSCHEIDING
eischeres thans
besliste de priesterraad, dat de apostasie van
de uit, zich beroepende

vaststond, en sprak huwelijksontbinding
de desbetreffende rechtsregelen in Al-Qawanln al-shar iyyah,

op
al-talibin Dit heeft

voorzoover ontleend aan Minhadj '). geval
echter in breeden kring ergernis gewekt, en de godsdienstleraar
is aanzien invloed kwijtgeraakt.

die erbij betrokken was, zijn en
In Soekaboemi heeft, zoover de herin-

het regentschap voor
slechts
nering van den tegenwoordigen Hoofd-Panghulu terugreikt,
met de
éénmaal eene vrouw zich tot den priesterraad gewend
dat murtadd De priesterraad heeft
mededeeling, zij geworden was.
willen der vrouw

toen echter geene beslissing nemen, maar ge-
hare te komen zich met haren

raden, van verklaring terug en
is, nadat de priesterraad

man te verzoenen. Hetgeen geschied
den raad der verzoening had

ook den echtgenoot gegeven.
te
Een opmerkelijk geval deed zich eenige jaren geleden voor
Eene Soendaneesche vrouw van middelbaren ouderdom

Bandoeng.
het haren met wien
had zich te beklagen over gedrag van man,
zij dertig jaar getrouwd was. Zij bewoog hem, ten overstaan van
llq uitte spreken,

den priesterraad als getuige, een bijzonderen ta
dagelijks ander-
waarbij hij zich verbond, ten eerste, zijner vrouw
halven gulden als nafaqali te zullen overhandigen, ten tweede,
die haar had, te zullen

bepaalde kleederen hij ontnomen terug
haar niet met woorden te zullen kwetsen, ten

geven,
ten derde,
den met haar te zullen uitoefenen.

vierde, eiken nacht bijslaap
de den bij den priester-

Na korten tijd klaagde vrouw man aan
belofte niet gehouden had, en

raad, dat hij zijne viervoudige
De
vroeg
vast te stellen, dat één talaq gevallen was. priesterraad
onderzocht de klacht, legde den man een dusgenaamden ver-
zwaarden eed nl., een eed den kansel {minbar) inde mos-
op, op
2 De
kee ), en verklaarde de vordering voor ongegrond. vrouw
c
Kitab al-
c
Uthman b. ‘Abd-Allah b. ‘Aqïl b.
Yahya al- Alawï, al-Qawanïn
1)
H. blz. 64. Over de
sharHyyah, nieuwe steendruk, Batavia, 1344 (1925/1926 C.),
beteekenis van dezen „Gids voor de priesterraden” zie Snouck Hurgronje, Sajjid
Oethman's Gids voor de priesterraden in Verspreide Geschriften IV, I, ,

blz. 283 —303.
,
kansel” behoorende tot de verzwaarde eeden

2) De „eed bij den Are-),
zie de Aanat al-talibin IV, 3 1 7, en Th. W. Juynboll, \Eed inde

(waarover men
,
Adatrechtbundel blz. vlg.) wordt Java

moskee\ in ’s-Gravenhage, 1922, 303 op
de met het gelaat

somtijds niet bij ,
maar
op den kansel afgelegd: eedsaflegger zit,
legde, wederom in
nam met deze uitspraak geen genoegen, en
tegenwoordigheid van den priesterraad, de bekentenis ( iqrar) af,
uit den Islam verbindende daaraan het

dat zij was getreden, ver-
zoek, hare huwelijksontbinding vast te stellen. Vijf maanden bleef
de zaak onbeslist, toen ondervroeg de priesterraad de vrouw

op-
herhaalde haren eersten iqrar, nadat komen

nieuw, zij en was
dat haar voldeed de drie voorwaarden

vast te staan, iqrar aan
nl. meerderjarigheid ( bulügh), bezit verstan-

van geldigheid, van
besliste de
delijke vermogens vrije verkiezing ( ikhtiyar ) ‘),
dat zij inderdaad murtadd was, dat haar huwelijk,

priesterraad, en
2
krachtens de bepalingen in Al-Tuhfah ), moest beschouwd wor-
ontbonden sinds den harer afvallig-

den als te zijn dag eerste
heidsverklaring.
Minder voorspoedig in haar pogen om een gehaten huwelijks-
band te verbreken was eene Arabische vrouw te Bandoeng, die
heimelijk de echtelijke woning had verlaten en gevlucht was naar
Hier meldden zich zekeren dag bij officier

Magelang. op een van
het des Heils Arabier Arabische

Leger een en eene vrouw aan,
naar hun echtelieden, die den wensch te kennen gaven,

voorgeven
Christen te worden. De officier, die de zaak niet recht vertrouwde,
zeide dat hen niet staanden voet als Christenen kon be-
hij op
schouwen, eerst zouden zij een tijd lang onderricht inden Chris-
telijken godsdienst moeten volgen. Wel bad hij met hen, en op
het der gaf hij haar

verzoek vrouw om een Christelijken naam,
den dat is Maria. Korten daarna bracht de

naam Maryam, tijd
bij den het verzoek

ware echtgenoot te Bandoeng priesterraad
uitte maken of voortvluchtige inden
voor, om zijne vrouw
3
tïfah wel nushüz verkeerde De haren
staat van dan ). vrouw van
naar de qiblah gekeerd, op een laag bankje dat inden minbar geplaatst is, terwijl
de eedsafnemer achter hem eender treden staat ook komt het dat de
op 5 voor,
de eedsafnemer vóór den

eedsaflegger den minbar zelven staat of zit, terwijl
op
minbar staat. Ook vrouwen worden soms voor deze sumpah munbar (Soend., Jav.)
inde moskee verkeeren inden toestand haid dan leggen zij

toegelaten 5 zij van
,
den eed af inde deur der moskee.
11,4.
2) Zooals hierboven, blz. 80, is

weergegeven.
3) Nushüz als terminus technicus inden fiqh ,

beteekent echtelijke ongehoor-
,
zaamheid, en is tegenovergesteld aan

tcfah, echtelijke gehoorzaamheid. Nushüz kan,
worden zoowel den als

volgens Al-Badjïïri, Hashiyah, 11, 132, toegepast op
man
op
kant liet den dat zij te Magelang tot den

priesterraad weten,
dat zij verzocht haar

Christelijken godsdienst was overgegaan en
het Christendom, ontbonden

huwelijk, wegens overgang tot voor
verklaren. In éénzelfde werden de uiteen-

te priesterraadszitting
verzoeken der beide behandeld: dat der
loopende echtgenooten
werd de dat zij steeds
vrouw afgewezen, priesterraad nam aan nog
tot den Islam behoorde, daar uiteen ingekomen brief van den
Kommandant het des Heils in Nederlandsch-Indië

van Leger
dat het des Heils haar niet als Christin kon be-
bleek, Leger
onvoldoende het
schouwen, m verband met hare voorbereiding;
verzoek van den verlaten echtgenoot daarentegen werd ingewilligd,
de als oordeel uit, dat de verplicht

priesterraad sprak zijn vrouw
was tot ta'ah.
den
In het regentschap Koeningan vervoegde zich in
1928 bij
Panghulu, voorzitter van den priesterraad, eene vrouw,

die
rapah ')
wenschte te doen, d. w. z. aangifte van haren eisch tot ontbinding
haar de reden gaf zij dat zij

van huwelijk. Gevraagd naar op,
anderen te De
voornemens was tot een godsdienst over gaan.
haar plan.
Panghulu vermaande haar, doch zij bleef halstarrig bij
Om te voorkomen, dat de vrouw, teruggekeerd in hare desa,
de den
zich als murtadd zou gaan gedragen, verzocht Panghulu
betrokken Districts-Panghulu om den

echtgenoot te waarschuwen;
den Naib hem de hoogte te houden.

tevens droeg hij op, op
Zoo werd de zaak ruchtbaar en kwam ook het Inlandsch Bestuur
De Wadana den of de hare

ter oore.
vroeg Regent, vrouw, na
de vrouw:
o-”
maar Java wordt het uitsluitend gebezigd van de vrouw. Voor eene begripsbe-
op
behalve t. a. ook
paling van nushüz worde
verwezen,
naar Al-Badjürï, p., o. a. naar
de Panat al-talibln 111, 370 enz.; voor eene eenvoudige omschrijving in het Maleisch
,
Kitab blz. 106 Het woord nushüz in het

zie men al-Qawanïn al-sharîyyah , vlg. ,
Arabisch een substantief, wordt in ’t Sd. en

Jav.
als adjectief gebruikt, het luidt dan
c
’t Sd. is ta ah tot adjec-

gewoonlijk, in nusus
,
in ’tjav. nudjus , nodjus ; evenzoo een
het in den toat gekregen. Wanneer

tief geworden, heeft, ’t Sd. en ’tjav., vorm
inden toestand nushüz is haar niet

eene vrouw van verkeert, echtgenoot meer ver-
haar te die reden lokken soms mannen wier vrouwen

plicht, nafaqah verschaffen; om
den waarin wordt vastgesteld

zijn weggeloopen, eene
uitspraak van priesterraad uit,
dat hunne vrouwen inden staat van nushüz verkeeren.
Ook in Sd. ’tArab. Zie Th. W.

1) rapa , rapak ,
en Jav.; van raf .
o. m.
Juynboll, Handleiding , blz. 210.

verklaring van riddah beschouwd kon worden als de wettige

, nog
echtgenoote van haren en de Regent antwoordde, dat dit

man,
inderdaad het geval was, en dat slechts de priesterraad bevoegd
aanleiding den der oordeel te

was, naar van
rapah vrouw een
vellen haren Inmiddels de uit

over huwelijkschen staat. was vrouw
hare desa verdwenen, en men vernam dat zij te Pekalongan bij
een bloedverwant verblijf hield. Nu werden, op aanstichting van
het Bestuur de huwelijksbeambten in het district

te Koeningan,
dat zekere uit die wel-
Pekalongan ingelicht, vrouw Koeningan,
licht nieuw wenschen sluiten, steeds

een huwelijk zou te nog
hoewel zij reeds gesproken had haar

wettig getrouwd was, van
plan, den Islam te verzaken. Ook verzocht de Panghulu van
den Hoofd-Panghulu Pekalongan der

Koeningan van om vrouw
alsnog een verhoor af te nemen aangaande hare verklaring van
riddah. Maarde van Bestuur en geestelijkheid kwamen

zorgen
te laat: uit Pekalongan werd bericht ontvangen dat de priester-
raad, na een behoorlijk onderzoek, het huwelijk der Koeningansche
reeds voor ontbonden verklaard had, grond van hare mede-

op
z
murtadd te zijn, dat de afloop harer iddah

deeling, en vrouw, na
,
zich wederom tot den Islam bekeerd had door het uitspreken
der geloofsbelijdenis.
andere Javaansche, toonde
Nog tegenover eene vrouw, eene
de te Pekalongan zijne rekkelijke opvatting het

priesterraad van
huwelijksrecht. Uit het summiere vonnis in deze zaak blijkt slechts,
dat de vrouw verklaard had vóór den priesterraad, Christin te
niet
zijn geworden; bewijs van godsdienstovergang schijnt te zijn
is ook, dat het vonnis eindigt

gevorderd. Merkwaardig met eene
eischeresse: dat, indien zij afloop hare

mededeeling aan na van
Hddah wenschen te keeren tot den Islam, haar

zou
terug gewezen
echtgenoot haar niet meer als zijne vrouw zou mogen beschouwen,
en dat er bezwaar is, dat zij met een anderen man een
geen
huwelijk sluit.
het is mij bericht, dat enkele

Uit regentschap Bandjarnegara
het land, die den harer
jaren geleden eene vrouw van man
ge-
Menadonees, wilde haren wettigen

negenheid, een volgen en van
talciq kon afdwingen, zich tot den Panghulu

echtgenoot geen
wendde grond hare bekeering

om huwelijksontbinding op van
tot het Christendom. De Panghulu vroeg het Inlandsch Bestuur

88
om raad, en dit besliste, dat het door

huwelijk geloofsovergang
niet ontbonden was. Daarop steunende, weigerde de
Panghulu
der vrouw zijne tusschenkomst. De verliefde Javaansche volgde
daarop haren Menadoneeschen minnaar zonder
voorafgaande ont-
binding van haar huwelijk.

In het Surakarta moet
gewest naar
mij van betrouwbare
zijde verzekerd is
echtscheiding op grond van apostasie onbekend
zijn, daar de hier onder het
vrouwen
geldende adatrecht gemak-
kelijk op eigen houtje huwelijksontbinding kunnen verkrijgen,
dank zij haar recht lumuh
van rapak *).
Het is niet uit
mij gelukt, andere
regentschappen van Midden-
Java betrouwbare te verzamelen

gegevens omtrent
echtscheiding
wegens apostasie. De
Panghulu’s Banjumas,
van
Purwaredja,
Magelang, Demak, Japara, en Blora antwoordden
op mijne vragen
slechts, dat zoo iets bij hun weten nooit

nog was voorgekomen.
Uit Oost-Java bereikte mij een vonnis van den priesterraad te
Kediri uit den jare 1919. Supini was eene eenvoudige vrouw uit
de désa, die haren reeds

man
vijf kinderen gebaard had, toen
hij haar verliet zonder

achterlating van nafaqah. Ruim drie
jaar
bleef zij toen diende den
eenzaam, zij bij priesterraad den eisch
in, dat haar man haar het onderhoud

noodige zou verschaffen,
zoo niet, dan wilde scheiden,
zij en
zij was bereid, als
wang
2
ngiwal ) tweehonderd gulden te betalen benevens de kosten van
het geding. De
echtgenoot, opgeroepen, erkende de
juistheid der
feiten, doch verklaarde zich niet bereid, te

nafaqah geven, daar
zijne vrouw zijns inziens ongehoorzaam ( nudjus) was geweest; hij

wilde wel scheiden, dan moest huis
maar
Supini hem afstaan en
erf rijstveld, die

en zij van haren vader had
gekregen, benevens
eene som van vijfhonderd gulden, als

wang ngiwal. Supini weigerde
deze zware voorwaarden in
op te de
gaan, en priesterraad stelde
de
beslissing tot een naderen dag uit.
Bij eene tweede behande-
ling van hare rechtszaak herhaalde de vrouw haren eisch tot
echtscheiding, en onverwachts deelde zij den priesterraad mede,

dat zij Moslimsche wilde dat
geene meer zijn, zij Mohammed
1) Zie over rapak lumuh: Adalrechtbundel XXVIII blz.

, 47.
2) Ngiwal (waarnaast ook

pangiwal voorkomt) is het
Arabische
c
iwad, de losprijs
door
bij echtscheiding loskoop (khtcV ).
niet als erkende. Men kan dat

meer profeet veilig aannemen,
deze bedenksel haar

ketterij geen eigen van Supini was, maar
was ingeblazen. De priesterraad toonde zich ontzet over den
iqrar der vrouw, en vermaande haar, die woorden te herroepen.
Maar zij bleef er bij, zij vier maanden uitstel kreeg om

waarop
zich te bezinnen. De echtgenoot, ingelicht zijnde over de riddah
zijner vrouw, zeide alleen: „zij is nü mijne echte vrouw, morgen
zal zij ook mijne echte vrouw zijn”. Ten derden male, vier maanden
later, verscheen de vrouw voor den priesterraad, om mede te
deelen, dat zij volhardde in haar ongeloof, en dat de natuurlijke

c
voorwaarden harer iddah vervuld waren. De priesterraad, die
getuigen meer van noode had, wees terstond vonnis: het

geene
huwelijk der vrouw werd ontbonden verklaard.
Dat niet alle zich

mannen
dadelijk neerleggen bij eene priester-
raadsuitspraak waarbij hunne echtgenoote hun grond van eene

op
verklaring van apostasie wordt bewijst de geschiedenis

ontnomen,
van eene vrouw te Tuban. Haar huwelijk was ongelukkig, ge-
ruimen tijd leefde zij gescheiden van haren man, en toen deze
dan jaar had haar zenden,

meer een
opgehouden, nafaqah te
hem den Deze stelde

klaagde zij aan bij priesterraad. nauwkeurig
vast, hoeveel de
echtgenoot verplicht was als nafaqah te ver-
schaffen: eene passende woning, kleeding, dagelijks één mudd
rijst, vleesch, bijgerechten, kokosolie en koffie, huisraad, verlich-
vrouwelijke bediende. Bevreesd, dat haar echtge-

ting, en eene
noot inderdaad aan zijne verplichtingen zou voldoen, begaf zij
één de vaststelling de nafaqah, opnieuw

zich, dag na van naar
den vergezeld haren vader, legde de

priesterraad, van en ver-
klaring af, dat zij geloofde in het bestaan van twee Allah’s, en
dat zich mitsdien beschouwde als uit den Islam getreden. Zij
zij
werd vermaand, zich zoo spoedig mogelijk van hare dwaling te
bekeeren en de Shahadali uitte spreken, doch zij weigerde. Toen
besliste de priesterraad, ten eerste, dat, aangezien zij tengevolge
haren haar huwelijk dat

van iqrar afvallig was geworden, van
af ontbonden tenzij zij zich gedurende de iddah

oogenblik was,
zou bekeeren, ten tweede, dat haar man ontheven was van zijne
echtelijke verplichtingen jegens haar. Vier maanden later, toen
de vrouw hare bekentenis van riddah herhaald had en medege-

c
deeld, dat de harer iddah vervuld werd de

dagen waren,
oorspronkelijke uitspraak bevestigd. Twee

jaren verliepen, en de
stond het nieuw

vrouw
op punt om een huwelijk aan te
gaan
met iemand uit het

aangrenzende regentschap Bodjanagara, toen
de eerste dat
man van huwelijksplan op de hoogte kwam. Daar
hij zich steeds als beschouwde,

nog wettig getrouwd waar-
schuwde hij den Regent die den

van Bodjanagara, voortgang van
het huwelijk deed beletten. Later werd dit echter toch te Tuban
voltrokken.
Dit laatste riddah hoewel

geval van
,
het zich grootendeels in
Tuban had afgespeeld, toch den

was Regent van BodjUnag&ra
aanleiding tot het treffen die

vaneen maatregel, een merkwaardig
voorbeeld is den invloed het
van van
sommige regenten op gods-
dienstige recht: hij gelastte den Moslimschen huwelijksbeambten

van zijn regentschap, aanvragen tot
echtscheiding wegens over-
tot ander geloof eenvoudig af te De kracht

gang een
wijzen. van
dezen ondervond de dochter

maatregel vaneen dorpshoofd, die
acht jaren haren

met echtgenoot in onmin
geleefd had en her-
haaldelijk getracht, echtscheiding te verkrijgen, hetzij langs den
weg van
faskh, hetzij langs dien van khul grond van shiqaq.
op
Telkenmale was haar eisch afgewezen, daar de priesterraad geene
voldoende redenen onder-

voor eene echtscheiding aanwezig achtte,
handsche het worden
pogingen van man en vrouw om eens te
c
c
overeen zwad voor een khiil waren mislukt door het
overvragen
den zóó kwam de vóór den

van man, en vrouw ertoe, priester-
raad de verklaring af te dat drie Allah’s
leggen, zij aan geloofde
dus in hare eigen murtadd Maarde
en
oogen geworden was.
priesterraad ging die niet

op verklaring in, en toen de vrouw
afloop hare iddah terugkwam

na van en om eene uitspraak ver-
zocht, werd haar die nadat haar vader

geweigerd. Eindelijk, nog
hoogerop recht gezocht had dochter, de

voor zijne en openbare
meening, vooral inde désa, partij had vóór de

gekozen vrouw,
werd deze oplossing gevonden, dat de priesterraad het bestaan
van shiqaq tusschen haar en haren man vaststelde, en twee hakanCs

c
die ten slotte khid
aanwees, een met een afkoopsom van vijf
gulden wisten tot stand te brengen ‘).

Een zeker opzien, ook inde verwekte het
dagbladen, geval van
i) Zie hiervóór, blz. 82 noot.

te Soerabaja, wie in
eene vrouw tegen 1929 eene
vervolging was
ingesteld wegens het misdrijf, bedoeld in artikel

279,1,1° van het
Wetboek van Strafrecht. Een bekend volksleider stond mede
terecht medeplichtigheid: hij had, zonder daartoe krach-

wegens
1
de de in het
tens Huwelijksordonnantie ) bevoegd te zijn, vrouw
huwelijk verbonden. Hij verklaarde den rechter,

voor tot zijne
onwettige daad gekomen te zijn, omdat de eerste echtgenoot der
haar jaren lang verwaarloosd had deze

vrouw zes
terwijl tevergeefs
herhaaldelijk getracht had, van den priesterraad echtscheiding te
verkrijgen. De eerste echtgenoot, gehoord, verklaarde dat hij zijner
vrouw inderdaad zes jaren lang nafaqah had maar

geene gegeven
dat hij daartoe ook niet verplicht was geweest, daar zij inden
staat van nushüz verkeerde. Er kwam verder aan het licht, dat
de ten einde raad, gereedelijk had

vrouw, geloofd wat een voor-
der haar dat door

man
volksbeweging gezegd had, namelijk zij
de onderhandsche, door getuigen aangehoorde verklaring, murtadd
te zijn, op eigen gezag, zonder medewerking van den priesterraad,

haar huwelijk kon ontbinden. Na deze
eigenmachtige huwelijks-
ontbinding was zij, naar haar tot den Islam teruggekeerd,

zeggen,
en eerst toen zij, wederom ondershands, zonder de tusschenkomst
vaneen huwelijksbeambte, een nieuw huwelijk had gesloten, had
de gerechtelijke aanklacht haar duidelijk gemaakt, dat haar eerste
huwelijk volstrekt niet ontbonden was door hare verklaring van
apostasie.
De geschiedenissen van riddah, die ik tot nu toe behandeld
heb, zijn alle voorgevallen inde lagere standen der maatschappij:

het eenvoudige uit het of ontwik-
waren vrouwen volk, weinig
kelde middenstandsvrouwen, die naar het laatste redmiddel der
apostasie waarschijnlijk zonder zich de

grepen, van godsdienstige
beteekenis recht bewust te zijn. Dat men echter tot inde hoogste
kringen der Javaansche desnoods dit middel

samenleving van
gebruik durft maken, bewijst het volgende geval, dat zich, nu
ruim vijf-en-twintig jaar geleden, in Oost-Java heeft voor-

ergens
gedaan. De Radèn Aju vaneen Regent verliet, diens zin,

tegen
de echtelijke woning huiselijke onaangenaamheden, en
wegens
2) Huwelijksordonnantie 1929, Staatsblad N°. 348; gewijzigd bij Staatsblad 1931
N°. 467.
92
trok elders bij haren broeder in. Twee jaren lang trachtte zij
tevergeefs haren echtgenoot te bewegen, haar den talaq te

geven,
ook bemiddeling van familieleden mocht niet baten. Men houde
hierbij in het dat echtscheiding voor eene aanzienlijke

oog,
Javaansche vrouw eene schier ondraaglijke vernedering beteekent,
zij zal zich ergernissen, verwaarloozing, mededinging van jongere
vrouwen, liever laten welgevallen, dan de openbare schande der
verstooting. De Radèn Aju, die tot eiken prijs echtscheiding
wilde, eindelijk den laatsten

ging over tot stap: zij legde voor
den voorzitter den de

Panghulu, van priesterraad, verklaring af,
dat zij murtadd Maarde noch ook de
geworden was. Panghulu,
priesterraad, durfden uit deze verklaring van riddah besluiten
tot de nietigheid van het huwelijk van twee zoo hooggeplaatste

Zoo bleef de zaak totdat
personen. slepende, partijen eindelijk
overeenkwamen, hun geschil ineen den

regelmatig rechtsgeding
priesterraad voor te leggen, die daarop het huwelijk langs den
weg van faskh ontbond.
Het is uit het medegedeelde materiaal wel gebleken dat, terwijl
de motieven der vrouwen tot riddah vrijwel overal dezelfde zijn,

de houding welke de priesterraden daartegenover aannemen, geen
beeld zijn die de

éénvormig vertoont: er priesterraden vrouw
door trachten hare in te trekken,

vermaning te bewegen, verklaring
andere die een onderzoek instellen naar de motieven welke aan
hare verklaring ten grondslag liggen, er zijn er ook, die de bepa-

der Wetboeken de
lingen eenvoudig toepassen en godsdienstige
gevolgen laten der Dan is

voor rekening vrouw. er nóg een
dat zooals die

afwijkend standpunt sommige Panghulu’s van
Demak innemen tegenover dergelijke afvalligheidsverklaringen:
door hare riddah zijnde vrouwen

geene Moslims meer, de
priesterraad nu neemt alléén kennis van verzoeken tot echt-
Moslims, derhalve het den priesterraad niet

scheiding van staat
verzoeken in
vrij, op dergelijke van afvallige vrouwen te
gaan.
c c
Reeds Sayyid Uthman b. Aqil b. Yahya, de beroemde Wet-
geleerde van Batavia, heeft in zijn tijd in zijn Kitab al-Qawanin

c
al-shar iyyah gewaarschuwd tegen het kwaad van riddah bij
Als euvel vermeldt

priesterraden '). een even ernstig hij daarbij
i) Kitab al-Qawa?iïn (zie hiervóór, blz. 84 noot 1), blz. 62 enz..

dat soms de Panghulu (Qadï, Muftï) en de leden der priesterraden,
eene vrouw, die gaarne van haren man gescheiden zou worden,
maar wie daarvoor geene wettige middelen ten dienste staan,
leert voor een oogenblik van haar geloof afvallig te worden ‘).
Snouck Hurgronje, deze plaats inden Kitab al-Qawariin al-shar Q-
iyyah besprekende, maakt ook nog van eene andere praktijk
laat zulk onmiddellijk nadat zij door

gewag: men eene vrouw
het afleggen van eene of andere verklaring van den Islam is
afgevallen, door het uitspreken der geloofsbelijdenis en wat dies
meer zij hare dwaling herroepen en verklaart haar huwelijk dan
2
voor ontbonden ). Dezelfde geleerde deelt mede, dat hem per-
3
soonlijk voorbeelden bekend zijn ), en noemt het begrijpelijk,
dat de vrouw de conniventie van den rechter niet zonder klin-
4
kende stand
argumenten tot brengt ).
Er is of het riddali
geen twijfel mogelijk, gebruik van ter
verkrijging van huwelijksontbinding wordt door den godsdienst

veroordeeld. In zooverre had de Javaansche Regent, die den
godsdienstbeambten het in behandeling nemen van dergelijke

5
zaken verbood Het valt echter bezien,
), ontegenzeglijk gelijk. te
mijne of den Nederlandsch-Indischen Overheden

naar meening,
het recht toekomt, hier in te grijpen. Men kan uitgaan van het
standpunt, dat verklaringen van riddah met het uitgesproken
doel, echtscheiding te verkrijgen, niet oprecht zijn en daarom
aandacht den rechter verdienen,

geene van godsdienstigen maar
daar staat dat niemand, ook niet den rechter,

tegenover, aan aan
het oordeel over iemands geloof toekomt. Wie, door eene on-
dubbelzinnige verklaring van ongeloof, zich buiten de godsdienstige
gemeenschap plaatst, moet de gevolgen van die verklaring aan-
vaarden, doch het moet eene beperking van iemands persoonlijke

in het
vrijheid belijden van godsdienstige meeningen genoemd
1) Zie Snouck Hurgronje’s bespreking van den Kitab al-Qawanin al-shaViyyah
in blz.
Verspreide Geschriften , IV, 1, 294.
2) Snouck Hurgronje, t. a.
p..
Ik herinner dat leermeester te Leiden eenige

3) mij, mijn op zijne colleges voor-
beelden van riddah van vrouwen Java ter verkrijging van echtscheiding placht
op
te bespreken.
4) Snouck Hurgronje, t. a.
p..

worden, indien men de geldigheid eener zoodanige verklaring

ontkent. Het artikel der Indische
Staatsregeling, dat de volkomen
vrijheid van belijdenis van

godsdienstige meeningen waarborgt '),
komt dan in
bedenkelijk het
gedrang. Het ware te wenschen,
dat de
huwelijksverhoudingen algemeen zóó waren, dat
geene
getrouwde vrouw hare toevlucht behoefde te nemen tot uit

een,
hooger standpunt beschouwd, onzedelijk middel om den huwelijks-

band te verbreken. Men neme verder in
aanmerking, dat de
op
zich zelve
verwerpelijke gewoonte, behalve
op Java, ook elders
wordt Moslims onder Westersch bestuur 2

waargenomen waar
staan ),
en ten slotte, gedachtig aan het leed dat de vrouwen droegen
vóór zij afvallig werden, herhale men voor zich den
versregel
van
Frankrijks groote dichteres, Marceline Desbordes-Valmore:
Vois-tu! d’un coeur de femme il faut avoir 3

pitié.... ).
1) I.S. art. 173.
2) Muhammad Iqbal, Six lectures the reconstruction

on
of religious thought in
Islam
, Lahore, 1930, p. 235 : „In the Punjab, as
everybody knows, there have been
cases in which Muslim women wishing to get rid of undesirable husbands have been
driven to apostasy”.
3) Marceline
Desbordes-Valmore, Révélation.
DE OPKOMST DER TIDJANIYYAH OP JAVA
x
DER OP JAVA )
DE OPKOMST TIDJANIYYAH
veld de studie den Islam

Een nieuw, nog ongeploegd voor van
is het romantische land van Cheribon. Hier zijn, schier

op Java
uit het gods-
ongerept, historische herinneringen tijdperk van
Hier ligt het heiligdom

dienstovergang bewaard gebleven. van
de vermaarde „graf-stede van Sjeich Ibn

Gunung Djati, zeer
reeds de oudheden
Moelana”, voor Valentijn „een van grootste
niet alleen ’t Eiland Java, zelfs van

en zeldzaamheden, van maar
2
de hedendaagsche toestand stemt
’t gansche Oosten” ); nog over-
schoon niet uit eigen

een met de beschrijving welke Valentijn,
3
uit vrijwel
aanschouwing, ervan
gegeven
heeft ). Bedevaartgangers
alle bezoeken de heilige stede. Inde stad

gewesten van
Java
Cheribon met hare teekenachtige oude buurten bevinden zich de
drie drie Princen Tsjeribon”, levende

vorstenhoven van „de van
getuigen van zeventiende-eeuwsch Javaansch hofleven, waarvan
vooral de Kraton Kasepuhan en de Kraton Kanoman merkwaardig
zijn uiteen oogpunt van oudheidkunde en kunstgeschiedenis;
zij zijn het middelpunt van de Mulud-viermg, het groote gods-
dat heinde duizenden be-

dienstige feest, jaarlijks van en verre
zoekers naar Cheribon trekt. Men moet de overstelpende drukte
in die hebben te beseffen, welk eene plaats de

dagen gezien om
Cheribon inde volksvroomheid beslaan. Aan

heiligdommen van
de aloon-aloon den Kraton Kasepuhan

de Westzijde van van
behandeld in
1) Ineen voorloopigen vorm heb ik dit
onderwerp 1928 op eene
het Bata-
vergadering der Afdeeling Taal-, Land- en Volkenkunde van Koninklijk
kort mijne
viaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen; een verslag van
Mededeelmgen Af-
voordracht is opgenomen
onder de Verslagen en van
genoemde
in Indische Taal Lan- Volkenkunde Deel LXIX
deeling het Tijdschrift voor en
,
blz. 169.
(1929),
2) Valentijn, Beschryving van Groot Djava ofte Java Major, enz,, Dordrecht,
blz.
1726, 15.
3) Valentijn, t. a.
p.
blz. 15 —17.
Islamica.
7
Pijper, Fragmenta
98 DE OPKOMST DER TIDJANIYYAH OP JAVA
verheft zich, hoog, de

zwaar en Masdjid Agung, de Groote Moskee,
die der oudste moskeeën is de
eene van Java en bij bevolking
inden reuk uit
van
heiligheid staat; haar primitief grondplan
hare
en
bouwgeschiedenis zou men een belangrijk stuk der historie
den moskeebouw kunnen

van
op Java ontwerpen. Hoe uitgestrekt
de stad Cheribon ook geworden is, zij kent slechts ééne
Vrijdags-
moskee, deze Masdjid Agung en het geldt als
,
een groot voor-
recht, in deze moskee of

Vrijdagnachts inde maand Ramadan
z
retraite {i tikaf) te doen.

mogen Nog merkwaardiger wellicht,
uiteen geschiedkundig gezichtspunt, is de kleine moskee inde
wijk Pandjunan, die ouder heet te zijn dan de Masdjid Agung,

c
daar de legende den bouw toeschrijft aan Maulana Abd-ur-
Rahman, die vóór zijn’ broeder, den lateren Sunan

Gunung Djati,
te Cheribon zou zijn gekomen en er de eerste moskee hebben
zou
gebouwd. De Hindoejavaansche die het moskeeërf

muur
aan de
voorzijde afsluit, en de bijzonder lage muren van het inwendige,

ter manshoogte, wijzen in elk geval op een zeer hoogen ouder-
dom, en wellicht
dringt zich
nergens sterker de hypothese op,
dat de oude moskee
Javaansche een
open gebouw zonder wanden
geweest is. Dit primitieve moskeetje van Pandjunan is een datum
inde oudste geschiedenis van den Islam op Java en zou eene
afzonderlijke beschrijving verdienen, gelijk men de

geschiedenis
het kleine
van
Javaansche bedehuis, de
langgar, zou kunnen be-
studeeren aan twee opmerkelijke langgar's inden Kraton Kase-
puhan, die de
aan voorzijde geheel open zijn, en
nog geen rnihrab,
noch mihrab bezitten.
-aanduiding
Heilige plaatsen, vooral

heilige graven, zijn door het geheele
land Cheribon De
van
verspreid. oudgeloovige vroomheid ver-
toont zich
op Java nergens duidelijker dan in Bantam en Cheribon.
Dit is ook het land van de ouderwetsche

pesantrèn' s en van de
Kijai' s, die hunnen invloed

op
de
bevolking tot den huidigen
dag hebben bewaard. Het
geheele godsdienstige leven is
nog op
voorvaderlijke leest geschoeid: de nieuwere stroomingen inden
godsdienst zijn aan Cheribon tot dusver voorbijgegaan, noch
Moehammadijah noch de Sarekat Islam hebben hier vasten voet
kunnen krijgen, wèl de

maar
vereeniging van oudgeloovige god-
geleerden, de Nahdat al-'Ulamal
(vulgo: Nahdatoel Oelama ), en
in het Zuiden der in

residentie, Madjalengka, is de Perserikatan
DE OPKOMST DER TIDJANIYYAH OP JAVA 99
Oelama ontstaan. Hoe diep de volksvroomheid inden Islam
geworteld is, blijkt wellicht uit niets zoo duidelijk als uit de
dat hare devotie [salat) het

gewoonte, vrouwen soms
op open
veld verrichten, die, voorzoover mij bekend is,

eene
gewoonte
anders in die mate wordt
nergens op Java aangetroffen: wanneer
men inden namiddag gaat over de vlakte, die verzengd wordt door
de dan kan men soms de akkers, ver van de dorpen,

zon, op
roerlooze witte gedaanten zien, rechtopstaande, daarna, eene wijle
zich voorover buigende, het zijn vrouwen die, toen zij ''haar het
rijstveld gingen, hare witte bidkleeden van huis hebben mede-
als het de salat is de ritueele

genomen, om, uur van gekomen,
wassching te verrichten ineen naburig stroompje, en hare god-
vruchtige oefening midden het veld te volbrengen *).

op
De den ouden hebben macht

godgeleerden van stempel over
het volk. Het wie de santrï s inde leer

zijnde guru' s, bij gaan
de kennis de de
voor van Wetgeleerdheid ( fiqh ), geloofsleer
c
( ilm al-tauhïd, usïïl al-dïn), en andere gewijde wetenschappen.
Het zijn ook de geëerbiedigde, wijze leiders en raadgevers van
het volk, die rijke geschenken ontvangen van hunne bezoekers
uitdeelen. Welk staat zulke

en
zegen een
Kijai’s soms voeren,
daarvan levert de Kijai van Kratjak, inde desa Tjipeudjeuh, in
het district Sindanglaoet een voorbeeld, die in 1930 ter gelegen-

heid van het huwelijk en de besnijdenis zijner kinderen een
tweedaagsch feest gaf, waaraan omstreeks zevenduizend

genoo-
digden deelnamen, afkomstig, behalve uit het regentschap Cheri-
bon, ook uit Indramajoe, Koeningan, Garoet, Tasikmalaja, Tjiamis,
Tjilatjap, Banjumas, Pemalang, Pekalongan en Semarang. Een
andere machtige Kijai uit Sindanglaoet gaf omstreeks dienzelfden
tijd godsdienstigen maaltijd den honderdsten het

een
op dag na
sterven van zijn vader, tezamen met een huwelijksfeest voor eene
nicht; de duizend uit

gasten waren gekomen, Westelijk tot
Bantam, Oostelijk tot uit Grissee. In het algemeen gaat van deze
Kijaï’s, rustige lieden, geen verkeerde invloed uit, en een ver-
standig Bestuur weet hunne macht over de bevolking te waar-
deeren, en te zijner tijd aan te wenden.
De mystieke broederschappen ( tariqah' s, tarèkai’s, tarèk’s) zijn

100 DE OPKOMST DER OP
TIDJANIYYAH JAVA
in Cheribon door verscheidene leeraars vertegenwoordigd. Vooral
de Qadiriyyah, Naqshibandiyyah, en Shattariyyah vinden hier
beoefening, daarnaast, in mindere de

maar mate, Shadhiliyyah
de Khalwatiyyah. heeft zich, sinds
en
Daarbij 1928, eene nieuwe
leer gevoegd, die der Tidjaniyyah, de deze

en aan opkomst van
mystieke orde is de onderhavige studie gewijd. De geschiedenis

de verbreiding der die zich als het
van
Tidjaniyyah, ware
op
klaarlichten dag heeft voltrokken, levert een merkwaardig voor-
beeld hoe mystieke leer

op, eene op Java vasten voet verkrijgt.
Inde maand Maart van het jaar 1928 kreeg het Bestuur te
Cheribon bericht, dat in

eenige désa’s nieuwe
eene
godsdienstige
beweging gaande Twee werden

was.
godsdienstleeraren genoemd,
die schare duizenden zouden
eene van
heilbegeerigen inwijden
in nieuwe mystieke leer, de
eene
tariqah Tidjaniyyah, waarvan
men te voren nimmer gehoord had. Men wist evenmin, waar de
der beweging te zoeken Arabisch

oorsprong was, maar een boekje,
dat bij de werd
aanhangers gevonden, vermeldde als bewerker
c c
Arabier uit Medina, Alï b.
een
woonachtig te
Tasikmalaja, Abd-
Allah al-Tayyib al-Azharï. Dit boekje, Kitab

getiteld Munyat
al-murïd '), „Het Boek den Wensch den leverde
van van Leerling”,
den sleutel tot nader onderzoek de nieuwe
een van mystieke
beweging, die weldra bleek zich niet tot Cheribon te bepalen

doch zich uitte strekken ook andere West-
over gedeelten van
en Midden-Java.
De mystieke orde der Tidjaniyyah, die, voorzoover men heeft
kunnen vóór 1928 Java

nagaan, op geene aanhangers telde, is
vooral verbreid over geheel West- en Noord-Afrika, verder over
Egypte West-Arabië. Naar hare haar karakter

en
geschiedenis en
behoeft nieuw onderzoek

geen gedaan te worden, beide zijn ge-
noegzaam bekend. Slechts enkele historische feiten, voorzoover
1) Op het omslag: Kitab al-Munyah fV l-tarïqah al- op

de
bladzijde
c
den titel: Kitab li- allamat
van
Munyat al-murïd zamanihi al-mashhür bibni Baba
al-Shinqïtï aKAlawï al-musamma bil-Tidjanï. Gedrukt te Sha ban

c
Tasikmalaja,
1346 H. (Jan. 1928 C.), blz., B°. De bewerker noemt zich zelven laatste blz..
32 ter
Bevat behalve den hier daar

en verkorten tekst van het gedicht Munyat al-murïd
,
eenige toevoegingen den zijne betrekking

van
bewerker, o. a. over tot de Tidjaniyyah,
en een
gedicht van zijne hand.
OP 101
DE OPKOMST DER TIDJANIYYAH JAVA
studie zullen hier kor-

zij voor de onderhavige van belang zijn,
telijk worden
opgehaald.
c
Stichter der orde de Abü’l- Abbas Ahmad b.

was Algerijn
c
Muhammad b. al-Mukhtar te Ain Madï in
al-Tidjanï, geboren
Van stamde hij af
het jaar 1150 H. (1737/1738 C.). vaderszijde
c
van Hasan den zoon van Alï, den zoon van Abü Talib. Den
naam Al-Tidjanï, of Al-Tidjdjanï, ontleende hij aan een stam,
genaamd Tidjanah, waaraan hij van moederszijde verwant was.
Op zijn zevende jaar kende hij den Koran van buiten, en hij
zooveel de dat hij

legde zich met ijver op wetenschappen toe,
als leeraar kon Men

reeds
op jeugdigen leeftijd optreden. roemt,
behalve kennis, ook zijn karakter. Op zijn

zijne groote vroom
met
een-en-twintigste jaar begon hij zijn’ omgang
voorname
1186 H. begaf hij zich ter

Sufi’s. In het
jaar (1772/1773 C.)
zocht in den
bedevaart naar Mekka, onderweg, o. m. Egypte,
verschillende leerde tijdens bezoek

omgang met SüfCs, en een
aan Medina Muhammad b. Abd al-Karïm al-Samman ') kennen,
van wien hij geheimenissen leerde. Alle voorname godsdienst-

kenners hadden hem lief hem zijne blijde toe-
en
voorspelden
komst. Na de Bedevaart verricht te hebben keerde hij naar zijn
vaderland terug. In het jaar 1196 H. (1781/1782 C.) begaf hij
zich van Tilimsan (Tlemcen) naar Abü Samghün en Al-Shalalah.
Daarop gewerd hem het groote gezicht zijns levens: hij aan-
schouwde, niet
slapende, maar wakende, den Gezant van Allah,
en Deze leerde hem hoe zijn wird moest zijn, namelijk honderd-
gewijde zegswijze Allah (ik Allah

maal de astaghfir vraag om
vergeving), en honderdmaal de zegenbede ( salat ) over den Profeet,
beval hem dezen wird leeren alle Moslims die

en Hij te aan
zouden hem ook, zich los maken

erom
vragen, en Hij zegde te
van alle andere shaikh’s en hunne daar Hij zelf zijn

wegen,
middelaar en helper zou zijn. In het jaar 1200 H. (1785/1786 C.)

vulde de Profeet den wird nog aan met honderdmaal tahlll dat
,
is de gewijde zegswijze la ilaha illallah (er is

geen
God dan Allah),
nadat de Profeet zijne treden

en weifelingen om
op
te over-
-1) Stichter der Sammaniyyah; zie Snouck Hurgronje, De Atjehers ,

11, 220 enz.
216 Van Ronkel, Cata-

(The Achehnese , 11, s.), Verspreide Geschriften, IV, 2, 389;
logus
der Maleische handschriften in het Museum van het Bataviaasch Genootschap
Kunsten blz.
va?i en Wetenschappen ,
421 —424.
102 DE OPKOMST DER
TIDJANIYYAH OP JAVA
had door hem te de

wonnen
zeggen: „gij zijt eene
poort voor
behoudenis eiken overtreder Allah’s die zich

van van geboden, bij
u aansluit”, begon hij zijne leer te
verkondigen. De nieuwe
tarïqah
verbreidde zich heinde
spoedig en ver. Daarna vertrok hij naar
Fez, en woonde daar tot

hij zijnen Heer ontmoette, inden
Shawwal H.
vroegen morgen van 17 1230 (22 Sept. 1815 C.),
tachtigjarigen ouderdom. Hij is te Fez

op begraven.
Aldus, der kortste

naar eene en
eenvoudigste beschrijvingen '),
het leven den Meester. Over
van
heiligen den voortgang zijner
tarïqah zijn’ dood hare lotgevallen inde

na en
negentiende eeuw
worde idpleegd het bekende werk

gera van Depont en Coppolani,
2
Les confréries religieuses musulmanes
).
De oefeningen der tarïqah be-
Tidjaniyyah zijn eenvoudig, zij
staan uiteen wird, tweemaal daags, éénmaal
eene wazïfah daags,
en eene haylalah op Vrijdag. De wird is, gelijk hierboven reeds
werd medegedeeld, samengesteld uit de woorden

astaghfir Allah,
honderdmaal, de zegenbede ( salat) over den Profeet (in haren
z
kortsten Alldhuntma salli ala Muhammad
vorm: sayyidina. wa-
zala alihi „o Allah, heer Mohammed

zegen onzen en Zijne Familie”,
3
maar een langere vorm wordt aanbevolen )), honderdmaal, la
ilaha illallah, honderdmaal. De tijd voor het van dezen

opzeggen
wird is ’s ’s namiddags, namelijk, ’s

morgens en
morgens bij voor-
keur na de salat al-subh tot de salat al-duha, doch voor wie dan
bezigheden heeft, duurt de tijd tot zonsondergang; ’s

namiddags bij
voorkeur na de salat al-~asr tot de salat al-dshal, doch voor wie
dan bezigheden heeft, duurt de tijd tot zonsopgang. De

wazïfah
c
is als volgt Allah al- azïm
samengesteld: astaghfir alladhï la
ilaha illa. huwa al-hayy al-qayyüm („ik vraag Allah, den Groot-
machtige, om
vergeving, buiten Wien er
geen
God is, den Levende,
den bij Zich bestaande”), de
dertigmaal, zegenbede over den
c
c
Muh. b. Abd-Allah b. Hasanain al-Shafi I
1) al-Tasfawï, Kitab al-Fath al-rabbani
fïma yahtadj ilaihi al-murid al-Tidjam, Kairo, z. j., blz.

6—9.
2) O. Depont et Xavier
Coppolani, Les confréries religieuses musulmanes Alger, 1897,
,
zie ook D. S. in
p. 413 —'441; Margoliouth, Tidjaniya , Enzyklofaedie des Islam
,
en
de daar aangehaalde literatuur.
3) NI. de salat \1 \l
z.g. al-fatih: \;A^
J \ Ll]\
. ooj->i Jc_j ji-h ji-1 jd\i
la ilaha illallah,
Profeet, nl. de salat al-fatih '), vijftigmaal,
2
twaalfmaal. De
honderdmaal, het gebed Djauharat al-kamal ),
is het etmaal, maarde nacht is

tijd voor de wazlfah gansche
de slechts éénmaal in
beter dan de dag; verplicht is wazlfah
het staat vrij, haar tweemaal te zeggen,
het etmaal, maar op
éénmaal ’s morgens en éénmaal ’s namiddags, zooals de wird.—
De haylalah Vrijdag bestaat uit dhikr van la ilaha illallah,

op
of van Allahu, Allahu, of van beide, een onbepaald aantal malen,
den de salat al-

c
tot zonsondergang. Indien iemand
op tijd na asr
inde heeft, moet hij dezen dhikr gezamenlijk

broeders tariqah
met hen verrichten.
deze zijn: dat men

Voorwaarden ( shurüt ) voor oefeningen
dat iemands lichaam, kleederen en de plaats waar

ritueel rein zij,
alle dat de schaamte
hij zich bevindt vrij zijn van onreinheid,
dat
c
aurah ) bedekt zij, dat niet dan bij noodzaak spreke,

( men
formuleere, dat
men bij ’t begin de vrome bedoeling ( niyyah )
men bij den wird en bij de wazlfah de zittende houding aan-
zich wird. haylalah richte naar

neme,
dat men voor
,
wazlfah en
de qiblah, dat men zich den Stichter voor den geest brenge bij
hem dat zich de beteekenis

alle wird's, en bijstand vrage, men
den dat men na afloop der

van de woorden voor geest brenge,
oefeningen zwijgzaam en rustig blijve, en

nog eenige voorwaar-
den meer.
andere welke de leerling echter niet

Er zijn nog oefeningen,
den leeraar.
verrichten mag
zonder bijzondere toestemming van
De leerling moet de vijf dagelijksche devoties (salat's) blijven
verrichten in gemeenschap met anderen, indien het mogelijk is,
der Wet vervullen. Gehoorzaamheid

en de geboden godsdienstige
en eerbied jegens den leeraar zijn hem voorgeschreven, gelijk
ouders hem wordt ingeprent.

ook vrome genegenheid voor zijne
de der behoort hechte band van

Tusschen broeders tariqah een
bestaan. Streng verboden is het

liefde en dienstvaardigheid te
buiten
zoeken van
omgang
met mannen van godsdienstig gezag
de den Shaikh
de tariqah, en in het algemeen volge leerling na
in zijn haat en in zijne vriendschap.
1) Zie vorige noot.
tekst dit worde naar de hand-

2) Voor den vrij langen van gebed verwezen
hierboven Kitab al-Fath blz. 60.

boeken der tariqah ,
o.a. den genoemden
Aldus, in eene korte schets, eenige karakteristieke instellingen

der tarlqah Tidjdniyyah, welke te vinden zijn in elke der vele
handleidingen tot deze mystieke orde. Het bovenstaande is voor-
namelijk ontleend aan het handboek van Al-Tasfawï, Kitab al-
Fath al-rabbani '), vindt hetzelfde, of uit-

maar men beknopter
c
gebreider, medegedeeld inden Kitab Rimah hizb al-Rahlm ala
c c
2
nuhür hizb al-radjlm Umar b. Sa ïd al-Fütï inden Kitab
van
),
3
Munyal al-murïd ), die de stof in dichtvorm geeft, inden uit-
c
commentaar dien Muhammad al- Arabï
voerigen daarop vervaar-
4
digde onder den titel Kitab inden
van Bughyat al-mustafld ),
beknopten Kitab al-Futuhat al-rabbaniyyah ffl-tariqah al-ahma-
diyyah al-Tidjaniyyah van Ahmad al-Tidjanl b. Muhammad al-
Shinqïtï, en inden kleinen Kitab al-sirr al-abhar fi awrad
al-qutb al-akbar sayyidl al-Shaikh Ahmad b. Muhammad

al-Tidjanl
c
5
Muhammad Alawan al-Djusiqï Alle deze
van
). geschriften zijn
op Java te vinden.
Inde stad Cheribon woonde de oude godsdienstleeraar Kijdi
Madrais, ten rechte: Muhammad Ra°Js, een eenvoudig man,

die
sinds onheuglijke jaren onderwijs had inden

gegeven godsdienst,
voornamelijk inde Wetgeleerdheid, doch ook in

tasawwuf, aan
de hand Al-Ghazalfs Sinds het

van
Bidayat al-hidayah. begin
van
1928 kwam er in zijn onderwijs verandering: hij
eene groote
trad snel wassende schare als leeraar

op, voor eene van leerlingen,
der
tarlqah Tidjaniyyali. Tegenover zijne armelijke woning inde
wijk Pekalangan stond een gebouwtje voor

godsdienstoefeningen,
eene dusgenaamde tadjug, hierin ontving hij eiken
morgen zijne
leerlingen, de mannelijke van zes tot zeven,

de vrouwelijke in
het volgende uur. Het waren allen volwassenen, die zich tot het
onderricht van Kijdi Madrais aangetrokken gevoelden, en

grooten-
-1) Zie hierboven, blz. noot I.

102,
2 ) Afgedrukt in margine ''Alï Harazini b. aßArabl al-Fasfs Kitab

van
Djawahir
al-mdanï al-amanï
wa-bulügh fi faid sayyidl Abï 'l-Abbas al-Tidjanl, 2de dr., 2
dln., Kairo, 1345 H. (1926/1927 C.).
3) Vgl. hiervóór, blz. too.
4) Uitgegeven te Kairo, z.
j..
5) Deze twee geschriften zijn, vermeerderd met de

levensbeschrijving van den
Stichter der Kitab al-nafhah

orde, al-qudsiyyah fï'l-sïrah al-ahmadiyyah al-Tidja-
c
niyyah door Muhammad Alawan in één boekdeel
al-Djüsiqï, uitgegeven te Kairo, z. j..
deels lieden uit het volk en ouden van dagen. Een enkele be-
het onderwijs deel met het

vriende godsdienstleraar nam aan
later de leer verder te verbreiden. Wanneer de Kijaï

doel,
’s morgens in witte Arabische dracht zich de

vroeg zijne naar
de reeds wachten, zoowel

tadjug begaf, zaten heilbegeerigen te
in als de die bekrompen allen te bevatten.

om tadjug, te was om
Voor deze bepaalde zich het onderwijs

eenvoudigen van
geest
haylalah '), slechts

tot den wird, de wazïfah en Vrijdagsche
enkelen vorderden tot de studie der Arabische bronnen, met
den de Bughyat
name de Munyat al-murid en commentaar daarop,
2
al-mustafïd ).
Hoe was de Cheribonsche godsdienstleraar tot de uitheemsche
De had hij
tarïqah Tidjdniyyah gekomen? eerste opwekking ont-
den Arabier, den der Munyat al-murïd, Alï

vangen van uitgever
c
b. Abd-Allah al-Tayyib al-Azharï, die hem met dat geschrift
bekend had gemaakt.

dezen Arabier iets naders mede te
Het schijnt noodig, over
deelen. Toen ik hem in nabij Tjiandjoer ontmoette, waar

1929
reeds veroudend Hij behoorde

hij destijds woonde, was hij een man.
3
dolende uit Arabië, dat hiervóór ), bij
tot dat slag van
eene andere gelegenheid, gekenschetst is. Geboren te Medina,
had zich af te Kairo de godgeleerde

hij van zijn negende jaar op
zich daarna als

wetenschap toegelegd, twintig jaren lang, om
leeraar te Mekka te vestigen. Na zes jaar was hij naar zijne ge-
boortestad hij het ambt al-fatwa

teruggekeerd, waar van amin
4
eerst
bekleed had ). Tien jaar later was hij naar Java gekomen,
mudïr de Madrasat miiawanat al-ikhwan, eene nieuwe

als van
school te Tjiandjoer, toebehoorende aan eene groep van Arabieren;
had dezen verwisseld school in

na drie jaar hij post voor eene
Madrasat al-wahi-
de Arabische wijk te Buitenzorg, de al-falah
Daarna had
diyyah, welke hem ook drie jaar had vastgehouden.
als Tasikmalaja de Inheemsche

hij, zelfstandig godsdienstleeraar, te
1) Zie
hiervóór, blz. 102.
Hiervóór, blz.
2) 105.
3) Blz. 66.
Over de beteekenis van dit ambt zie Snouck Hurgronje, Mekka 11, 245, 255
4) ,
(Mekka in the latter part of the ic)th cetitury , 180, 185) en Verspreide Geschriften ,
111, 68.
TIDJANIYYAH JAVA
gurus onderricht inde hoogere vakken van wetenschap, met
c c
inden ilm al-hadïth den ilm Van
name en al-tafsïr. Tasikmalaja
had hij tweetal werkzaamheid
na een jaren zijne verlegd naar
de hoofdplaats Tjiandjoer, ik hem leerde

en toen kennen, woonde
hij welaangenaam ineen bergdorp de den Gedè.

op helling van
Destijds had hij leerlingen om zich heen, maar hij

geene voorzag
in zijn onderhoud, gelijk vele andere Arabische geleerden op Java,

door den Arabische
verkoop van
boeken, waarvoor hij reizen
placht te doen van Bantam tot Soerabaja. Hij sleet aldus Korans,
boeken de ook
over
Wetgeleerdheid, maar zijne eigen werken,
waaronder levensgeschiedenis den Profeet drie-

eene van ’), een
2
talig godsdienstig handboekje ), een strijdschrift tegen het Re-
3
formisme ), ten slotte ook, het
en waar
pas gaf, zijne uitgave
de al-murïd. Aan het slot
van Munyat van dit laatste boekje
heeft zelf in
hij medegedeeld, welke betrekking hij stond tot de
tarïqah Tidjaniyyah-, de Shaikh Adam b. Muhammad Sha ib al-
Barnawï had hem in het jaar dat hij de Bedevaart deed, in 1324 H.
(1906/1907 C.) verlof tot het verbreiden van alle wirdks

gegeven
der hem dat

tarïqah, en tevens gezegd, hij op zijne beurt een
zoodanig verlof had bekomen Ahmad

van zijn’ Shaikh, al-Bananï
al-Fasï inde Azhar te Kairo in het jaar H. die

1295 (1878 C.),
c
wederom verlof had gehad van zijne twee Shaikh''s, Abd al-
Wahhab al-Ahmar en Muhammad b. al-Qasim al Bisrï, die beiden
verlof hadden den Meester, Ahmad

ontvangen van al-Tidjanï
c c
zelven. een’ anderen had Alï b.
Nog langs weg Abd-Allah al-
Tayyib zijne bevoegdheid tot inwijding inde tarïqah gekregen,
namelijk den Shaikh Muhammad al-Hashimï, ook

van
genaamd
Alfa Hashim, te Medina, die haar had die
van Al-Hadjdj
c c
haar ontleende aan den Shaikh Umar b. Sa ïd, die haar dankte
aan Muhammad al-Ghalï, die haar ontvangen had van den Shaikh
Al-Tidjanï zelven, die zijne bevoegdheid had onmiddellijk van
c c
den Profeet. Alfa Hashim had hem, Alï b. Abd-Allah al-Tayyib,
1) 'Alï b. Abd-Allah al-Tayyib, Kitab Mishkat al-anviar fï sïrat al-nabï al-
mukhtar, Tasikmalaja, z. j., 70 blz., B°. Tekst in Arabisch en Maleisch.
2) Dezelfde, Kitab Tuhfat al-mubladiïn

fl ma tadjibu ma~rifatuhu min al-dïn
,
Tasikmalaja, z. j., 118 blz., B°. Tekst in Arabisch, Maleisch en Soendaneesch.
3) Dezelfde, Kitab al-Tadhkirat al-munirah li-ahl al-basïrah, Garoet, 1344 H.
(1925/1926 C.), 101 blz., B°. Tekst in Arabisch en Maleisch.

DE OPKOMST DER OP
TIDJANIYYAH JAVA 107
op
den eersten Radjab 1334 (4 Mei 1916 C.) volledig bevoegd
verklaard om anderen, mits de daarop staande voorwaarden
(shurut) aanvaardende, in te wijden inde tarlqah. „En de voor-
waarden der dat haren wird niet dat

tarlqah zijn, men nalate,
andere lid dat andere

men van
geene tarlqah zij, en men
geen
hulp dan van zijn’ Shaikh, of van den Profeet of van de

vrage
Metgezellen des Profeten” ').

c c
De Medinenser Alï b. Abd-Allah al-Tayyib, zelf behoorende
tot de heeft dus door de

Tidjaniyyah, uitgave en
verspreiding
de al-murld bijgedragen tot de bekendwording dezer
van Munyat
tarlqah op Java. Maar, onafhankelijk van hem, was

nog langs
een ander spoor,

rechtstreeks uit Medina, de Tidjaniyyah naar
Java geleid. Dat spoor

vond zijn eindpunt eveneens in Cheribon,
doch eenige uren afstand Oostwaarts van de stad, inde gods-

op
dienstschool Boentet.
( pesantrèn ) van
de desa de
Nabij Mertapada, rakelings langs spoorbaan van
Cheribon naar Kroja, ligt, achter boomen en struikgewas ver-
scholen, de oude pesantrèn van Boentet. Het is een oord, ver
van de wereld, en toch een middelpunt van godsdienstig leven
in De is zich zelf, met

wijden kring. pesantrèn een dorp op eene
vele de
eigen Vrijdagsmoskee, tadjug' s, pondok's voor leerlingen,
huizen de De santri's, vierhonderd in

en voor guru's. ongeveer
getal, zijn afkomstig, behalve uit het regentschap Cheribon, ook
uit Tasikmalaja, Brebes en Banjumas. Eene eigenaardigheid van
dat ook vrouwelijke santri's verblijf

deze
pesantrèn is, er eenige
2
broeders leiden het
houden, uitsluitend bedaagde vrouwen ). Vijf
c
onderwijs aan deze godsdienstschool, de oudste, Kijaï Abbas,
hoofd. Met medeweten is jongere broeder,

staat aan het zijn een
Kijaï Anas, begonnen de tarlqah Tidjaniyyah te onderwijzen.
Deze Anas, een tengere, nog jonge man met de bleeke, scherpe
die santri's dikwijls kan kwam

gelaatstrekken men bij waarnemen,
C.) uit het Heilige Land

inde maand Muharram 1346 (Juli 1927
trad sinds C.) rekent

terug, en Radjab 1346 (Dec. 1927 men
achter de heining der met Hidjrah- jaren

pesantrèn nog gaarne
als Shaikh Medina leeraar in

tarlqah-\eeraa.r op. Zijn waste een
1) Munyat al-murïd
,
blz. 26 vlg..

108 DE OPKOMST DER TIDJANIYYAH OP
JAVA
de Heilige Moskee ( mudarris ftl-masdjid al-haram ), Alfa Hashim,

c c
dezelfde die indertijd Alï b. Abd-Allah al-Tayyib had ingewijd.
Te Medina bestudeerde hij de voornaamste handboeken tot de
tarïqah, met name de Djawahir al-mci anï, de Munyat al-murïd,
en de Bughyat al-mustafïd. Te Boentet waren zijne eerste leer-
lingen, niet de jeugdige bewoners der pesantren, maar volwassen
heilbegeerigen uit den omtrek, die Vrijdagen

op Maandagen en
het erf der samenkwamen in Anas’

op pesantren om
Kija'i eigen
te worden onderwezen inde beginselen der Tidjaniyyah
tadjug
zich hem inden wird de oefenen. Op
en met en wazïfah te
Vrijdag had verder, na de salat al- de voorgeschreven

asr, ge-
meenschappelijke oefening, de haylalah, der broeders plaats.

De eenvoudige eischen welke de Tidjaniyyah haren volgelingen
stelt, werkten hare uitstek inde hand. De leer-

verbreiding bij
lingen worden in korten tijd hunne beurt leeraren,

op en dragen
de leer verder. En zoo heeft men kunnen vaststellen, grond van
op
een eenvoudig onderzoek van Bestuurswege, dat de Tidjaniyyah

inden loop van 1928 reeds bekend was verschillende plaatsen
op
van de regentschappen Cheribon, Brebes, Pekalongan, Tasikmalaja

Maar weldra stuitte de
en
Tjiamis. zij op den tegenstand van
leeraren der vanouds bekende tarïqah’s, de Naqshibandiyyah,
Qadiriyyah, Shattariyyah, Shadhiliyyah, en Khalwatiyyah. Zij

zich in hunnen invloed lieten niet
zagen aanhang en bedreigd, en
na, de Tidjaniyyah in kwaden reuk te brengen. Zij wezen

op
enkele onrechtzinnigheden inde leer, in ’t bestreden

en bijzonder
zij de
bedenkelijke uitspraak van den Stichter, dié wie zijn wird
geregeld tot zijn dood toe zou volhouden te reciteeren, het
Paradijs zal betreden zonder afrekening en zonder straf, hij zelf,
zijne beide ouders, zijne vrouwen en zijne kinderen '). Een ander
bezwaar de nieuwe dat haren

tegen tarïqah was, zij aanhangers
2
verbood, van eene andere tarïqah lid te zijn ). Hier en daar
ontstond tusschen de leeraren

eene
gespannen verhouding en
de leerlingen der eenerzijds, de

Tidjaniyyah en
vertegenwoor-
-1) Al-Fath al-rabbanï blz. 46, 48 si>\ jf \

,
0
<uc.
JVa)
,—Aïc. iVi
ö ] j A d* 'Jj yc>\ AA A •'.ac.
(ol Hetzelfde in
Mtmyat al-murïd , blz. 22.
2) Zie hiervoor, blz. 107.

der ouder-
digers der oude tarïqah's anderzijds. De tegenstand
wetsche tarïqah's had ten gevolge, dat de aanhang der Tidjaniyyah

de bekoeld
verminderde; bovendien, toen eerste geestdrift was,
nieuwe daar de
trokken velen zich weer uit de tariqah terug,
eischen wird wazifah hun te

dagelijks terugkeerende van en
Toen ik in voor de tweede maal de voor-

zwaar waren. 1929
der in het Cheribonsche bezocht,

naamste leeraren Tidjaniyyah
bleken de aantallen hunner leerlingen te zijn geslonken. Kijaï

dat al hem inden
Madrais te Cheribon klaagde, zijne aanhangers
steek hadden gelaten, op

twee getrouwen na,
die nog dagelijks
kwamen; hij weet den achteruitgang vooral aan de tegenwerking
die de menschen bevreesd hadden gemaakt

der andere tarïqah's,
verheugde zich
om zich bij de Tidjaniyyah aan te sluiten; hij
had, het zaad der

echter, dat in Tegal, naar hij vernomen
wèl Een andere leeraar inde stad

Tidjaniyyah was opgeschoten.
zien tanen. Bij leeraar
Cheribon had zijn aanhang eveneens een
in het onderdistrict Plèrèd, was het aantal leerlingen

te Weroe,
vrijwel onveranderd gebleven: een zestigtal mannen en vrouwen
In het moederhuis der

beoefende nog
steeds de Tidjaniyyah.
orde, de pesantren van Boentet, leeraarde nog steeds Kijdi Anas,
zijne volgelingen waren hem in meerderheid trouw gebleven, en
toekomst in. In het regentschap Tasik-

hij zag
de hoopvol
denzelfden erkende vertegen-
malaja waren omstreeks tijd zeven
woordigers der Tidjaniyyah, voornamelijk godsdienstleeraren, maar
het einde het jaar

hun aanhang scheen gering te zijn. Op van
was in het regentschap Brebes één leeraar der Tidjaniyyah

1931
bleken vier leeraren te zijn,
bekend, in het regentschap Tegal er
hun zeiden te hebben ont-

die allen de idjazali voor onderwijs
c c
van Shaikh Alï b. Abd-Allah al-Tayyib. Nasporingen

vangen
in West- Midden-Java leverden

andere regentschappen van en
nieuwe maar toch kan men veilig aannemen,

geene gegevens op,
in het de Tidjaniyyah beoefend werd,

dat hier en daar verborgen
hielden niet haar te
immers, de tegenstanders der tariqah op
haren invloed ducht-

bestrijden, wat reeds een bewijs is, dat zij
hebben reden
ten. Leeraren eener tariqah hunnerzijds genoegzame
vanouds staan de
om hun onderwijs geheim te houden, want
tarïqah's bij het Bestuur slecht aangeschreven, overigens om
redenen die inden tegenwoordigen tijd verouderd lijken.

Telkens verschenen inde

er jaren 1928 tot
1931 vliegende
blaadjes en pamfletten, veelal in het Arabisch waarin
gesteld,
de vijanden de
en voorstanders der
Tidjaniyyah elkander te
lijf
gingen. Eene
verdachtmaking wierpen de der
verdedigers nieuwe
t.arïqah verre van zich: dat zij Wahhabietisch zou zijn. Men kan
de kracht dezer
aantijging slechts gevoelen als dat de
men weet,
term Wahhabï (in Sd.
Jav. en
Wahabi) inden strijd der gods-
dienstige richtingen Java eene
afgeleide,
op hoogst ongunstige
beteekenis heeft gekregen; hij wordt in het kamp der
Oudgeloo-
vigen toegepast, niet zoozeer
op
de leer van Muhammad b. cAbd-
al-Wahhab zelven, met welke men weinig aanrakingen heeft, als
op alle nieuwe, reformistische denkbeelden;

„Wahabi” is de naam
waarmede de
men
richting van Al-Irsliad en van de reformistische
vereeniging Persatoean Islam brandmerkt, is

„Wahabi” in som-
mige ouderwetsche kringen de

kenmerking van
Moehammadijah,
in het
en, algemeen, wie
zijn godsdienstigen tegenstander voor-
goed verdacht wil maken, bestempelt hem met den gehaten naam
„Wahabi De kampvechters der

.
Tidjaniyyah nu wezen
erop,
dat de
eigenlijke Wahhabieten
geslagen tegenstanders zijn van
alle
tarïqah s, en dat zij zelfs den vermaarden
vertegenwoordiger
der
Tidjaniyyah te Medina, den Shaikh Alfa Hashim, verboden
hadden de wird’s van zijne tarïqah te doen hooren inde moskee
van den Profeet.
Beide partijen zich

voorzagen van den steun van gezaghebbende
buitenstaanders. Die der
Tidjaniyyah verkregen van den voor-
naamsten
godgeleerde in het
regentschap Tasikmalaja, Hadji
Sudjai (ten rechte:
Shudja ï),
c
eene
schriftelijke verklaring, waarin
deze eerwaarde
Kijdi erkende, dat
hij nimmer had
getwijfeld of
de
grondvester der Tidjaniyyah was een walï, voorts dat de
tarïqah Tidjaniyyah de
hoogste was alle door walï's
van
tarïqah's,
gesticht, dat moest
men
ophouden haar te belasteren dat
en hij
vijf boeken gelezen had waarin
godzalige mannen den lof en de
grootheid van den Stichter der orde

verkondigden.
De der
tegenstanders Tidjaniyyah hadden het onvoorziene
ge-
luk, dat een Mekkaansch geleerde, op Java vertoevende, hunne
partij opnam. Dit was

Sayyid
c
Abd-Allah b. Sadaqah Dahlan,

een neef van
vaderszijde van den beroemden Sayyid Ahmad b.
Zaim
Dahlan, Muftï der ShafPieten te Mekka en overste der
geleerden aldaar, over wien wij eene verhandeling bezitten van
c
1
Snouck Hurgronje ). Sayyid Abd-Allah b. Sadaqah Dahlan is
eerst Muftï van den Sultan van Kedah het schiereiland Malakka
op
geweest, en daarna hoofd van eene Arabische godsdienstschool
inde Benedenstad van Batavia. Hij hield ambteloos te Garoet
verblijf, toen de twisten over de Tidjaniyyah in het Cheribonsche
hoogliepen; later is hij naar Zuid-Celebes gegaan, waar hij zich
het eerst als tegenstander van

tarlqah's heeft doen kennen, hij
verwekte hier eene zekere beroering door felle bestrijding, in
woord in dein zijne rechtzinnige

en geschrift, van
oogen ver-
derfelijke Khalwatiyyah. Nog op Java zijnde schreef hij eene
verhandeling overeen wetgeleerd onderwerp, waarop men zijne
aandacht gevestigd had, namelijk huwelijksontbinding op grond

2
van shiqaq ), en een tweede bewijs van zijne belangstelling in
de het land zijner

godsdienstige verhoudingen van
vreemdeling-
schappen is eene verhandeling getiteld Kitab Irshad dhawt l-ahlam
ila wadjibat al-qudat wal-hukkam, welke nog

slechts in hand-
schrift bestaat doch bestemd is om te worden uitgegeven en den
Java tot handleiding te strekken.

panghulu's op
c
Nadat Sayyid Abd-Allah b. Sadaqah Dahlan te Garoet meer-
malen was aangezocht om de Tidjaniyyah te bestrijden, en nadat
hij kennis genomen had van den Kitab Munyat al-murïd inde
c c
uitgave van zijn landgenoot Alï b. Abd-Allah al-Tayyib, en van
z 3
den Kitab Rimah hizb al-Rahim ala nuhür hizb ),
al-radj lm
zwichtte hij voor den hem geoefenden aandrang en gaf een
op
geschrift uit, geheeten Kitab Tanblh al-ghafil wa-irshad al-mustafld

c
i
al- aqil ). Inden titel mag men eene toespeling zien op een werk
s
zijn’ de mystiek, Tanblh ). Het is
van oom over al-ghafilln van
belang, bij dit merkwaardige strijdschrift wat langer stil te staan.
1) Snouck Hurgronje, Een rector der Mekkaansche universiteit in

Verspreide Ge-
,
in
schriften, 111, 64 —1225 dezelfde, Mekka ,
II ( Mekka the latter
part of the iqth
passim ; vgl. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur 11, 499 f.;
,
T. H. Dahlan in des Islam

Weir, , Enzyklopaedie , I, 931.
Zie
3) hiervóór, blz. 104.
c
4) Volledige titel: Kitab Tanblh al-ghafil wa-irshad al-mustafld aKaqil ila ba d
ma fï kutub difat al-tarlqah al-Tidjaniyyah min al-dalal wal-batil. Gedrukt te
Tasikmalaja, Dhïfl-Hidjdjah 1349 H. (April 1931 C.), 51 blz., B°.
5) Snouck Hurgronje, Verspreide Geschriften 111, 70.

,
het dat, hoewel vele

De schrijver gaat uit van beginsel, er
niets in Hem doet be-

wegen zijn die leiden tot Allah, hetgeen
c
reiken in strijd mag zijn met de goddelijke Wet ( Skar ). Elke
tarlqah die iets behelst dat in strijd is met de

goddelijke Wet,
leidt niet alleen niet tot Allah, maar is onwaar, en het staat
buiten twijfel, dat het verboden is, lid van eene zoodanige tarlqah
Wie beweert dat een’ bereikt heeft dien

te worden *). hij trap
Profeten bereikt heeft, dat allen die zijne

geen
der ooit bijv.
het Paradijs zullen binnengaan zonder afreke-

tarlqah aannemen
zonder verschenen de Plaatse der Samen-

ning en te zijn op
drijving (<al-mahshar), hij is een uitdenker van verzinsels, een
leugenaar. De richtingen ( madliahib) der rechtzinnigen zijn tot
betrouwbare die
ons gekomen op gezag van godgeleerden, een-
dat de de Wets-
stemmig van meening zijn, bewijsgronden voor
oordeelen ( ahkam) vier in getal zijn: het H. Boek, de Sunnali,
de Idjmtf, en de Qiyas. Maar welk eene godsdienstige ongebon-

denheid aanschouwen wij tegenwoordig op Java, waar men zijn
eigen idjtihad volgt, afwijkende van dien der vroegere geslachten !
Men dat de reeds volmaakt is, krachtens het

vergeet, godsdienst
heb Ik ulieden godsdienst vol-
Koranvers: „Heden voor uwen
maakt” (Koran V:5); een-en-tachtig dagen na de nederdaling
dit Koranvers de dood den Profeet; Wets-

van volgde van geen
oordeel nu kan berusten iets dat men ontleent aan den Profeet
op
dat is in de volmaking
na Zijn’ dood, immers strijd met van
den welke vaststaat krachtens de uitdrukkelijke be-

godsdienst
het het is ook in strijd
woordingen van aangehaalde Koranvers,
met het eenstemmig oordeel der Metgezellen van den Profeet,
dat het met dat der gezagheb-

met van volgende geslacht, en
Wat de walis betreft, veelvoudig

bende godgeleerden. mogen
hunne zijn, maar hun doel is één: tot Allah’s welbehagen

wegen
door oefening de ziel, door haar te

te geraken strenge van ver-
haar onvolkomenheden haar te

nederen, te reinigen van en ver-
zich uitsluitend wijdt

sieren met voortreffelijkheden, terwijl men
aan den dienst van Allah en zich afwendt van alles wat daar-
buiten Maar inden loop des tijds zijnde menschen van

ligt.
kennis zeldzaam geworden, menschen
voortreffelijkheid en van en
i) Tanbili cil-ghafil, blz. 4.

zonder kennis hebben aanspraak gemaakt het

op ze/«/«-schap.
Reeds Al-Qushairï heeft dezen achteruitgang ').
op gewezen
Na deze inleiding geeft de schrijver de

eene opsomming van
onrechtzinnigheden die hij in al-murid in Rimah hizb

Munyat en
al-Rahïm heeft de
aangetroffen, daarbij opmerkende, dat uitgever
van
Munyat al-murïd enkele maal den tekst
eene van Al-Shinqltï
niet nauwkeurig heeft in is
weergegeven en tegenspraak gekomen
met den inhoud Rimah hizb al-Rahïm.
van
Hij wijst erop, dat
c
Alï al-Tayyib het aantal voorwaarden 2

de
[shurüt] ) welke Tidja-
niyyah haren oplegt,

volgelingen beperkt heeft, vergeleken bij
den schrijver van Rimah hizb al-Rahïm wellicht omdat anders
,
3
niemand de tarïqah willen Om laten welke
zou volgen ). te zien,
eischen de Tidjaniyyah haren aanhangers stelt, noemt Sayyid
c
Abd-Allah b. Dahlan onverkort de
Sadaqah drie-en-twintig shurüt
c c
op, gelijk men die vindt in het geschrift van Umar b. Sa ïd
4
al-Fütï Het hoofdstuk behelst
). volgende eene uitvoerige be-
schrijving van de wird's der Tidjaniyyah, den wird van ’s mor-
’s avonds, de wazïfah de
gens en en haylalah , uitvoerig, wijl
immers, de
naar verkondigers der
Tidjaniyyah beweren, het vol-
harden in hare wird's ten heeft dat bewaard

gevolge men blijft
de Hel niet behoeft de Plaatse der
voor en te verschijnen op
Samendrijving. De schrijver komt tot de slotsom dat, hoewel hij

met de aandacht alle woorden die inde wird's
grootste voor-
komen, beschouwd heeft, daarin, enkele

hij afgezien van eene
onbeduidende bijzonderheid, niets heeft ook niet

gevonden wat
bij andere
tarïqah's voorkomt, zoodat hij zich afvraagt, welken
zin het heeft, den murïd intrede inde

bij zijne tarïqah Tidjaniyyah
tot voorwaarde te stellen, de wird's van andere
tarïqah's te
op
5
geven ). Vervolgens onderwerpt hij een negental shurüt aan
critiek, uitgaande van de

stelling, dat de Shaikh eener mystieke
orde het recht heeft, murïd's
zijnen de voor waarden
op
te leggen
welke hij verkiest waarin voordeel leer-
en hij ziet voor zijne
lingen, mits die voorwaarden in de

overeenstemming zijn met
1) Tanbïh al-ghafil, blz. 4—7.
2) Zie
3) Tanbïh al-ghafil, blz. 7 —ll.
Tanbïh
4) al-ghafil, blz. ll —l3.
5) Tanbïh al-ghafil blz.11 15.

,
Pijper, Fragmenta Islamïca. 8

Shartah en voldoen aan de bedoelingen der tarïqah. Aan dezen
maatstaf van beoordeeling beantwoorden de meeste shurüt der
Tidjaniyyah niet, bijvoorbeeld niet deze, dat de leerling zich
onthoude van de wird’s van andere Shaikh's, reeds hierom niet,
wijl deze voorwaarde ongetwijfeld ten gevolge moet hebben, dat
vele wird's en dhikr’s, die afkomstig zijn van den Uitverkoren
Profeet, nagelaten worden en verloren niet deze, dat de

gaan;
leerling de salat's blijve verrichten, hare tijden, in

op gemeen-
anderen, indien het is de

schap met mogelijk ‘), want beperking
die opgesloten ligt inde woorden „indien het mogelijk is”, is
onaanvaardbaar; niet deze, dat de leerling zich verdiepe inde
liefde tot den Shaikh, alle tijden en onder alle omstandig-

op
heden, zoodat slechts denkt in die liefde, zich slechts

hij en
haar slechts bekommerd is haar, slechts

voor beweegt, en om en
verheugd is door haar, en slechts bedroefd is wegens haar, want
dit is in strijd met het algemeen aanvaarde beginsel, dat de
leerling zich slechts behoort te

verdiepen inde liefde Gods; niet
deze, dat hij die dhikr doet, zich het Voorbeeld, dat is, den
2
Stichter der tarïqah, voor den geest brenge ) en hem bijstand
want het doel van dhikr is, dat men zich zijnen Heer
vrage,
voor den
geest brenge en dat de harten gedrenkt worden uit Zijne
3
liefde, en dat men in Hem hoopt en in Hem vreest ).
Het volgende hoofdstuk van het strijdschrift is gewijd aan eene
de bewering der verkondigers der Tidjaniyyah,

weerlegging van
als zoude hunne tarïqah zich door vele bijzondere voortreffelijk-

heden boven alle andere mystieke orden onderscheiden. Daar zij
voor enkele van die voortreffelijkheden een bewijsgrond uit

geen
de H. Wet kunnen bijbrengen aldus de schrijver is het

—,
niet geoorloofd, iets daarvan Zoo beweren zij, dat

te
gelooven.
Al-Tidjanï de eerste onder de walïs is, dat hij reeds walï was
toen de schepping van Adam niet was voltooid, dat hij het
nog
walï- schap kan, dat hij de laatste der walïs is, dat
vergeven
zijne alle andere dat de verwachte Imam Mahdi

tarïqah opheft,
zal voortkomen uit zijne leerlingen en zijne tarïqah zal omhelzen,
Tanbih al-ghafil,, blz.

3) 15 —19.
dat Al-Tidjanï de goddelijke welke hij de

gaven ontvangt van
Profeten, verdeelt onder de walï's, dat elk zijner leerlingen den
trap walt zal bereiken, dat de Profeet is

van
aanwezig bij het
iegelijk der leerlingen

sterven vaneen van Al-Tidjanï, zoo ook
diens in het Verder beweren

bij ondervraging graf. zij, in
strijd
met de rechtzinnige leer aangaande den Laatsten dat de
Dag,
aanhangers hunner tarlqah niet zullen verschijnen de Plaatse

op
der Samendrijving, dat

en
geene afrekening van hen gevorderd
zal worden, ook al hebben zij allerlei zonden en allerlei daden
van ongehoorzaamheid jegens Allah begaan. Het kost den
schrijver uiteraard weinig moeite, al deze

beweringen als onrecht-
zinnig de kaak te stellen; bij sommige komt elk

aan
betoog
hem zelfs overbodig doch de dat de lieden der
voor, voorstelling,
Tidjaniyyah den Dag der

op Opstanding met
onderscheiding
zullen worden behandeld is hem aanleiding tot eene uitvoerige
weerlegging, waarvoor hij put uit het gansche arsenaal van Koran-
teksten, Korancommentaren H.
en
Overleveringen '). Dan spreekt
hij nog
de mare tegen, die
op Java ruchtbaar gemaakt is, als
de verbreid
zou Tidjaniyyah algemeen zijn inden Maghrib, in
Egypte in Hidjaaz, als zouden de

en en geleerden in die landen
haar hebben „Ik weet niet of iemand te Mekka

aangenomen.
deze tarlqah heeft ik heb niemand

aangenomen, en van
gehoord
die haar trachtte te verbreiden, behalve dan dat de
uitgever van
den Kitab Munyat al-murld eenige jaren te Mekka gewoond heeft;

toch heb ik niet gehoord dat hij deze trachtte te verbreiden.
tarlqah
Later is hij gekomen heeft daar
naar Java en hij eenige jaren
vertoefd, hij heeft eerst in het jaar

maar
1349 openlijk getracht
de tarlqah Tidjaniyyah te verbreiden door middel van het ge-
schrift genaamd Munyat al-murld, dat hij heeft laten drukken
te
Tasikmalaja. Dus is de dat deze
bewering tarlqah algemeen
verspreid is en dat de geleerden haar aangenomen hebben, leugen-

2
achtig” ). Ineen slothoofdstuk betoogt de schrijver nogmaals
3
),
uitgaande van Koran V: 5, dat iets te ontkenen aan den Pro-
feet Zijn’ dood in

strijd is met de
na
gewaarborgde volmaking
1) Tanbïh al-ghafil, blz. 19—38.
2) Tanbïh al-ghafil blz. 39 vlg..

,

TIDJANIYYAH JAVA
c
den godsdienst, in strijd ook den der
van met
Idjma Metgezellen
van den Profeet, met dien van het volgende geslacht en met dien
der gezaghebbende godgeleerden. De verschillende uitleggers van
den Koran hebben zich

duidelijk er over uitgesproken, dat ont-
leening den Profeet slechts

aan
mogelijk was tijdens Zijn leven,
terwijl men na Zijn’ dood aangewezen is

op Zijne Sunnah. Ware
dit anders, zoo zou het den Metgezellen van den Profeet en den-
die hen gekomen zijn, niet

genen na
mogelijk geweest zijn van
meening te verschillen den

over eenige bepaling van godsdienst,
integendeel, dan zou het hunne taak zijn, tot

geweest overeen-
stemming te geraken met behulp van den Profeet, voor welke
taak zij waardiger geschikter geweest zouden dan iemand

en
zijn
anders').
Onaangezien dit waarschuwende woord van den Mekkaanschen
geleerde gezag genoot, doofde de

belangstelling voor de Tidjaniy-
in Cheribon niet
yah uit, integendeel, inde eerste helft van het
jaar 1931 werden er verschillende teekenen dat de

waargenomen,
beweging opleefde. Ook bleven de strijdmiddelen niet be-

langer
perkt tot
vliegende blaadjes en
pamfletten, maar men ontwierp
plannen om eene bijeenkomst te beleggen waar de voorstanders
der oude die der

tarlqah's en
Tidjaniyyah elkander konden ont-
moeten en hunne geschilpunten bespreken. Van weerskanten
verklaarden bekende Kijaï’s zich tot

en Schriftgeleerden eene zoo-
danige vergadering bereid, toch is het nimmer tot een geregeld
godsdienstgesprek gekomen, en wel voornamelijk wijl de invloed-
rijke Kijaï Anas Boentet zijne

van
medewerking weigerde: hij
verklaarde aan een dergelijk twistgesprek alléén te zullen deel-
nemen, indien hij daartoe opdracht kreeg van het Bestuur!
Weldra de der
zou beweging Tidjaniyyah op Java een’ sterken
ontvangen. De zesde der

ruggesteun jaarvergadering vereeniging
c
:>
Nahdat al- Ulama bracht in Augustus honderden Schrift-
1931
geleerden den ouden uit alle deelen

van stempel van Java te
Cheribon Onder de
samen.
negen-en-veertig vraagpunten ( masD-
alali s) welke der werden
vergadering voorgelegd, was er ééne,
luidende: „Hoe is het oordeel de
(hukm) over tarïqah Tidjaniyyah,
is zij goed of verkeerd ? Indien is
zij goed is, zij dan voortreffelijker
1) Tanbih al-ghajil blz.

} 41 —44.
dan de tarïqah Naqshibandiyyah of dergelijke?

Shattariyyah en
Hoedanig is het verschil tusschen tarïqah en sharfah ? Is er eene
sharfah die geene tarïqah is, of eene tarïqah die sharfah

geene
is?” Verschillende sprekers voerden de der

over rechtzinnigheid
Tidjaniyyah het woord; het onderwerp bleek in staat, de harts-
tochten gaande te maken. Eindelijk maakte het hoofdbestuur
der vereeniging, na ruim een uur beraadslaagd te hebben, zijn

antwoord bekend, dat, vertaald uit het Javaansch, aldus luidde:
„De tarïqah is het hare wiridan,

Tidjaniyyah goed, op punt van
zooals dhikr, salawat, istighfar, Nochtans: de uit-

en dergelijke.
spraken en voorwaarden die in overeenstemming zijn met de
Sharfah zijn eveneens goed; wat betreft dezulke die schijnbaar

in strijd zijn met de Sharfah, indien vatbaar
zij zijn voor over-
drachtelijke uitlegging ( tcfwïl ), laten wij ze over aan de deskundigen

der indien niet vatbaar
tarïqah-, zij zijn voor overdrachtelijke
uitlegging duidelijk in strijd de Sharfah, dan

en met spreken wij
dit oordeel erover uit, dat zij verkeerd zijn”.
Van dit voorzichtig gestelde antwoord nu maakten de vrienden
der Tidjaniyyah misbruik. Als

loopend het
een vuurtje ging
bericht door de stad, dat de Nahdat al-Ulamit de Tidjaniyyah
had erkend als die
rechtzinnig. Strooibiljetten werden verspreid,
heetten uitte gaan van het bestuur der vereeniging, doch welker
inhoud veel verder ging dan de uitspraak der Nahdat aNUlamat.
Het bestuur dan ook verstoord de der

was zeer over uitgifte
strooibrieven, achterhaalde
nog een zevenhonderd
exemplaren en
vertoonde deze den

volgenden dag ter vergadering, daarbij zijne
afkeuring uitsprekende over de ongepaste handelwijze van de
vrienden der Het bestuur echter oordeel

Tidjaniyyah. sprak geen
uit het kreupele Maleische de

over
lofgedicht op Tidjaniyyah,
mede op de strooibrieven afgedrukt, waarvan ook ik niet heb
kunnen besluiten hier één halen.

regel aan te
Eenige dagen nadat de jaarvergadering der Nahdat al-Ulama
uiteengegaan, bruiloft ten huize den

was was er van Schriftgeleerde
c
Kijai Alï inde desa onder Cheribon Vele

Kanggraksan, gelegen.
leden der Nahdat aNUlamaf daaronder invloed-
waren genood,
rijke godgeleerden uit Cheribon en omstreken, uit Pekalongan,

uit uit
Jogjakarta, Djombang. Natuurlijk kwam ook de Tidjaniyyah
ter sprake, en het voorbarige gedrag van de voorstanders der
I 118 DE OPKOMST DER TIDJANIYYAH OP JAVA
tarïqah werd over den hekel gehaald. Men besloot, na beraad,
hunne uitgifte van strooibiljetten met tegenzet te beant-

if een
woorden, verscheen, twee maanden later,

en zoo een pamflet
onder den titel Plan, waarin hun
„Bekendmaking”, zeven Kijai's
der uiteenzetten.
standpunt ten opzichte Tidjaniyyah Deze „Be-
kendmaking” behelst in ’t Javaansch, den

vooreerst volledigen
c
tekst van de uitspraak der Nalidat al- UlamP betreffende de
het kort verhaal de der

Tidjaniyyah, dan, van bijeenkomst zeven
vervolgens de mededeeling
Kijai's, die verder gaat dan de
beslissing der Nahdat aKUlamad dat aldaar overeenstemming

bereikt is over de ongeldigheid van de tarïqah der verkondigers
der Tidjaniyyah, dat alle die die
en Kijai's bij bespreking waren,
de ongeldigheid van de
tarïqah der verkondigers der Tidjaniyyah
toegeven, inzonderheid de tarekat die verbreid is

van Tidjani
c
door Shaikh Alï al-Tayyib. Nadat kond gedaan is, hoe

nog
geleerden in Egypte, inden Maghrib, te Mekka en Medina, zoo
ook Java de hebben

op Tidjaniyyah voor ongeldig verklaard,
begint het eigenlijke godgeleerde betoog, dat de feilen der
Tidjaniyyah moet aantoonen. Hoofdzakelijk zijn het dezelfde

c
bezwaren die reeds in het strijdschrift van Sayyid Abd-Allah b.
Sadaqah Dahlan ontwikkeld werden, doch men vindt ze hier in
beknopteren vorm en soms met verwijzing naar andere kitab’s.
De naamlooze vermeldende het verbod der

opsteller, Tidjaniyyah
andere Shaikh's
om en tarïqah's aan te
hangen, noemt als voor-
beeld Abd al-Qadir al-Djïlanl, en verraadt hiermede, naar het
schijnt, dat hij iets uitte heeft de der

staan met broederschap
Qadiriyyah, die Java aan macht heeft ingeboet ten voordeele

op
der Tidjaniyyah. is dit méér

Overigens geschrift, dan het Ara-
c
bische Abd-Allah b.
van Sayyid Sadaqah Dahlan, bestemd en
geschikt het volk, welks taal het

voor spreekt.
Maarde felste vijand der zich
Tidjaniyyah moest nog doen
hooren. Dit was de Kijai van Kratjak, Muhammad IsmaM, van
wiens rijkdom macht hierboven is Uiteen

en sprake geweest ').
geslacht van Kijai’s gesproten, was hij sinds vijf-en-twintig jaar

te Kratjak gevestigd als leeraar der Qadiriyyah der
en Naqshi-
bandiyyah. Tot deze tarïqah’s hij

was ingewijd gedurende een
i) Blz.
99.
leertijd te Mekka, gevolgd dooreen verblijf inde

tienjarigen
moederstad der Te Kratjak omringde hem
Qadiriyyah, Baghdad.
gestadig eene betrekkelijk kleine

groep
van eerbiedige leerlingen,
behalve uit Cheribon, ook uit Bantam, de Preanger,
herkomstig,
Brebes, Tegal, Pekalongan, Purwakerta; eene enkele maal kwam
zelfs een santri uit Madoera zijn onderwijs volgen. Veel grooter
echter was altijd het aantal der heilbegeerigen, die, aangetrokken
door zijn’ grooten naam, hem bezochten om zijn’ zegenrijken
reis die zij

invloed deelachtig te worden, hetzij voor eene verre
wilden ondernemen, hetzij voor genezing van ziekte, of voor ver-
of staat.
betering van levensomstandigheden, voor verhooging van
c
de maanden Rabï al-
Geregeld werd, op den vijftienden dag van
D
c
Sha ban Dhü te zijnen huize godsdienstig
awwal, en l-Hidjdjah, een
feest aangericht, bestaande uit vrome oefeningen en een gastmaal
kwamen ten naasten bij duizend oudleerlingen van

(hadjat). Dikwijls
den dit feest ook bevriende Kijdi's uit den omtrek
Kijdi bij wonen,
Zoo wies
verschenen hier, en arme weezen werden er gespijzigd.
den gedurig, tot de Tidja-
het aanzien van Kijdi van Kratjak
hem afbreuk te doen. Reeds toen
niyyah verscheen en begon
hij zich, dat eenige leer-

ik hem in 1928 bezocht, beklaagde
die volgens
lingen waren overgeloopen naar de nieuwe tartqah,
vertoonde het Wahhabietendom. Hij toonde

hem eene neiging naar
mij een’ brief van Kijdi Anas van Boentet, waarin deze de nieuwe
dat Al-
leer tegen die beschuldiging verdedigde en erop wees,
echte walï naar het oordeel van vele

Tidjanï een geweest was,
Maar deze brief de het geschrift

godgeleerde mannen. en lezing van
slechts versterkt
Munyat al-murld hadden den Kijdi van Kratjak
in de Tidjaniyyah. Sinds dien ontkiemde

zijn wantrouwen tegen
er vijandschap tusschen de leerlingen van den Kijdi van Kratjak
en die van Kijdi Anas. De

Kijdi van Kratjak, hoewel hij bij zijn
waarschuwde de Tidjaniyyah,
onderwijs en in gesprekken tegen
bleef in het openbaar zwijgen tot het jaar 1932, toen hij een
half in het half in het Arabisch, de

scherp pamflet, Maleisch,
wereld inzond. Hierin heet het onomwonden: „De tarïqah van
lieden der is bidïah, hunne sharfah is

de Tidjaniyyah eene onge-
loof, en hunne haqiqah is de Hel”. Volgt eene verwerping van
vooral deze immer bij de

sommige hunner leeringen, van (welke
wekken), dat
tegenstanders der Tidjaniyyah ergernis pleegt te
wie zich houdt den wird der niet inde Hel zal
aan
orde, komen,
noch hij zelf, noch zijne ouders, noch zijne kinderen, noch zijne
doch dat zij allen, zonder af
vrouwen, verantwoording te leggen
of straf te
ondergaan, het zullen
Paradijs betreden. Deze voor-
stelling is in strijd met de leer den Koran: dat de

van
„En
mensch slechts heeft, zich door
wat hij eigen inspanning ver-
heeft” (Koran LUI: Een tweede

worven
40). bewijs van ongeloof
is het verbod, andere walts immers
te bezoeken, dit verbod is
in strijd met den Van

Idjm<£. ongeloof getuigt ook de bewering,
voorkomende inden Kitab Rimah hizb dat
al-Rahlm, de Hel de
lieden der
Tidjaniyyah niet zal verteren, ook al heeft één van
hen zeventig menschen gedood, indien zich bekeert

hij ‘), want dit
is in strijd met de leer den Koran: zal niet door

van
„Het zijn
wenschen noch de wenschen der
uwe
Schriftbezitters; wie kwaad
heeft gedaan, hem zal daarvoor zal

vergolden worden, en hij
voor zich, buiten Allah, beschermer noch vinden.
geen helper
Maar wie goede heeft
dingen gedaan, man of
vrouw, terwijl hij
geloovige is dezulken zullen het

een
Paradijs binnengaan en
hun zal onrecht worden

geen aangedaan zoo
groot als het groefje
van eene dadelpit” (Koran IV: 122 vlg.). De slotsom dat de
is,
inzettingen der Tidjaniyyah moeten leiden tot afval van het Mos-
limsche geloof. De schrijver rechtvaardigt zijn optreden tegen

de ketterijen der door zich te
Tidjaniyyah beroepen op de spreuk,
voorkomende inde H.
Overlevering: „Wanneer de ketterij zich
de
vertoont, en godgeleerde zwijgt, zoo is
op hem de vloek van
Allah, van de Engelen alle menschen” 2

en van
).
Een jaar later is de overleden
Kijaï van Kratjak aan eene
slepende ziekte. Zijne vijanden strooiden het

gerucht uit, dat
zijn lijk vreemde wijze aldus

op was opgezwollen: zou de
heilige
Al-Tidjanï zijn misnoegen hebben getoond over het onbehoor-
lijke gedrag van den Kija'i jegens zijne tarlqah.

Het pamflet den
van Kijaï van
Kratjak was niet de laatste
aanval dien de Tidjaniyyah de der

van zijde oudere larïqah’s
had te verduren. Nog in moest het Bestuur tusschenbeide
1933
Deze zelfde
1) spreuk aangehaald bij Sayyid 'Abd-Allah b. Sadaqah Dahlan, Kitab
Tanbïh al-ghafil, blz. io.
2 ) aA*,9 •
DE OPKOMST DER OP 121
TIDJANIYYAH JAVA
komen, toen een al te heftig tegenstander der Tidjaniyyah haar
openlijk beschuldigde, met verdraaiing van eene uitspraak inden
Kitab Rimah hizb al-Rahïm, moord aanhangers van andere

op
tarïqali s te billijken.
De Tidjaniyyah zet onder dit alles vreedzaam hare werkzaam-
heid voort. Uiteen onderzoek, in dat

1932 gehouden, blijkt zij
leeraren en leerlingen telt in Cheribon, Koeningan, Tasikmalaja,
in verscheidene Op den
en regentschappen van Midden-Java.
duur zoo laat zich verwachten zal de strijd om haar wel
luwen, en de leeraren der oudere

tariqah's, hoezeer betimmerd
in hun licht, zullen haar leeren de Islam in

verdragen, gelijk
zijne geschiedenis, op Java en elders, méér voorbeelden heeft
opgeleverd vaneen bewonderenswaardig aanpassingsvermogen,
gepaard aan verdraagzaamheid. Of der Tidjaniyyah nog eene
toekomst beschoren is, echter de

groote mag men betwijfelen:
bloeitijd der tarïqah’s, althans op Java, schijnt voorbij, de nieuwe
richtingen inden godsdienst staan öf onverschillig öf vijandig

haar. „Al-Manar”, het
tegenover gezaghebbende tijdschrift van
het Egyptische Reformisme, dat ook wordt gelezen,

op Java
heeft oordeel de
een
vernietigend over Tidjaniyyah uitgesproken *).
1) Al-Manar ,
Mudjallad 26, Djuz 10 (Sha'ban 1344 H., Maart 1926 C.), 769-779.
C
MI RA DJ
MTRADJ
„Lof zij Hem Die Zijnen dienaar des nachts heeft doen reizen
van den heiligen masdjid naar den verst verwijderden masdjid,

welks omtrek Wij gezegend hebben, Wij hem Onze
opdat van
teekenen zouden is Ziende”.

toonen. Hij de Hoorende, de
Aldus de aanhef van het zeventiende hoofdstuk van den Koran,
de geheimzinnige Koranspreuk waarin het Moslimsche geloof van

oudsher de kern heeft de
gezien van wonderbaarlijke Nachtelijke
Reize den Profeet Mohammed uit Mekka
van naar Jeruzalem
(Isrif), verbonden met Zijne Hemelreis van Jeruzalem uit in den-
zelfden nacht (.MFradj). De heeft

Overlevering de Nachtelijke
Reize, en vooral de Hemelreis, omkleed met een’ overvloed van
schoone verhalen omtrent de onzichtbare wereld. Hoe de Profeet,
vergezeld den Engel Djibril, het

van
op gevleugelde rijdier Buraq
naar Jeruzalem reisde, hoe Hij hier de Profeten en
vroegere
Godsgezanten aantrof en hen voorging inde salat, hoe Hij ver-
volgens opklom tot de poort van den eersten hemel en in dezen
hemel Adam, den vader van het menschelijke geslacht, ontmoette,

c
daarna tot den tweeden hemel, waarin Hij ïsa en Yahya, tot
den derden, waarin Yüsuf,

Hij tot den vierden, waarin Hij Idrïs,
tot den vijfden, waarin Harün, den
Hij tot zesden, waarin Hij
Müsa, tot den zevenden, waarin Hij Ibrahïm hoe

ontmoette, Hij
werd opgeheven tot den Lotusboom het Einde al-
van
(.Sidrat
Muntaha), hoe het rivieren
Paradijs, zijne en zijne heerlijkheden
Hem getoond werden, hoe Godde-
Hij toegelaten werd tot den
lijken Troon met Zijnen Heer

en sprak, Die Hem geheimenissen
onthulde, hoe ook de Hel Hem werd ontsloten en Hij hare
gru-
welijkheden aanschouwde dit alles is

kleurrijk beschreven in
c
de talrijke Mi radj-we rhalen, die tot den huidigen den

dag ge-
loovigen tot stichting en onderwijzing strekken. De nacht van
is de
c
27 Radjab aan
herdenking van den Mi radj gewijd; overal
C
126 M1
RADJ
waar Moslims wonen, wordt dan geluisterd naar de Mi cradj-
verhalen met hunne tafereelen vol verf gloed. Meer dan

en
eenig
ander godsdienstig feest den Islam de nacht der
van
spreekt
Hemelreis tot de het
volksverbeelding, en voor bewustzijn der
menigte dragen de Hemel Hel het karakter

voorstellingen van en
eener apocalypse. Sinds korte jaren wij, dat de der

weten cyclus
z
Mi radj-\& rhalen niet enkel het godsdienstig gemoed der Mos-
limsche volken tot heeft inde

van eeuw eeuw geboeid, maar
Middeleeuwen ook reeds tot de

gedachtenwereld van Europa was
doorgedrongen zelfs heeft ingewerkt de

en
op wording vaneen
der Dante’s
grootste letterkundige kunstwerken: Goddelijke Ko-
medie. Wanneer Asin dat de

men met Miguel aanneemt, rijke
oogst der Mfradj- legenden als bij tooverkracht is

ontsprongen
de korte toespeling in dat ééne Koranvers XVII:
1
aan
(Koran i) ),
dan treft het als dat ééne enkele
ons eene grootsche gedachte,
Koranspreuk in staat is in het Moslimsche Oosten

geweest, en
in het Westen dit alles uitte XVII:

Christelijke werken; Koran i
blijkt dan één der machtigste den Koran

verzen van geweest
te zijn, eene werkelijke ayah, dat is, een wonderteeken.
De
herdenking van den nacht der Hemelreis behoort, voor wie
het ooit te beurt viel haar bij te

wonen, tot de aantrekkelijkste
feesten den Moslimschen kalender. De het
van
geleerden van
Westen die zich met den Islam bezighouden, hebben zich tot
nogtoe vooral aangetrokken gevoeld tot het onderzoek van den
Mfradj uit het oogpunt der godsdienstgeschiedenis; kortheids-
halve worde in dit verband slechts herinnerd aan de studiën van
2 3 4
Bevan ), Schrieke ), en Horovitz ). Beschrijvingen echter van de
hedendaagsche viering inde verschillende landen van den Islam
zijn zeldzaam, en voor zooveel Nederlandsch-Indië

aangaat, ont-
Islam and the Divine

-1) Miguel Asin, Comedy, London, 1926, p. 3.
2) A. A. Bevan, Mohammed's Ascension to Heaven, in Studiën zur semitischen
und
Philologie Rdigionsgeschick te, Julius Wellhausen gewidmet (Beihefte zur Zeit-
schrift für die alttestamentliche Wissenschaft Giessen, S.

, 27), 1914, 49 —61.
B. Die Himmelsreise
3) Schrieke, Muhammeds, in Der
Islam, Band
VI, S. I—30;
Isrcf, in Enzyklopadie des Islam, 11, S. 591 f..
4) J. Horovitz, Muhammeds Himmelfahrt, in Der Band S.

Islam, IX, 159 —183;
Koranische Untersuchungen, 1926, S. in des

Berlin, 140; Mfradi, Enzyhlopcedie
Islam, 111, S. 581 —584.

mPradj 127
breken zij bijna geheel: betrouwbare') zijn slechts voor-

gegevens
2 3
handen betreffende Atjèh ) Minangkabau ). Toch verdient
en juist
de viering in Nederlandsch-Indië
wetenschappelijke belangstelling,
z
de Mi is in ’t het volk
want
radj hier, bijzonder op Java, bij
de den nacht der Hemelreis is deel
geliefd, herdenking van een
van den volksgodsdienst, zij gaat gepaard met eigenaardige ge-
bruiken en heeft eene eigen letterkunde voortgebracht: de be-
werkingen de Mi radj-ve. rhalen in Indonesische talen.

van
Nog
uiteen ander is, sedert de laatste tien of daar-
oogpunt jaren
c
de den Mi
omtrent, viering van radj op Java belangwekkend
geworden: de nieuwe stroomingen inden godsdienst hebben de
traditioneele herdenking van de Hemelreis beïnvloed, en zoo kan
men aan de nieuwe vormen van Mfradj-hzv&enkmg die sedert
ontstaan
zijn, op merkwaardige wijze het voortschrijden der nieuwe
godsdienstige denkbeelden waarnemen.
Ik zal thans voorbeelden

eenige geven van de traditioneele
viering den Mfradj ineen drietal streken ik

van
op Java waar
die viering bij herhaling zelf heb bijgewoond, namelijk Batavia,
Bantam de Preanger; mijne persoonlijke heb ik

en
ervaringen
nog aangevuld met

inlichtingen van verschillende zijden. Vervol-
zal ik eenige mededeelen waaruit kan,

gens gegevens blijken
hoezeer Java, ook ten aanzien der Moslimsche feesten, nieuwe
op
gedachten nieuwe afbreuk te doen de

en vormen
beginnen aan
traditie.
Inde stad Batavia in hare Ommelanden is de

en viering van
den nacht der Hemelreis bij het volk in hooge In

eere. sommige
kringen begint de herdenking reeds vóór den

eenige dagen
27sten Radjab; zij vindt plaats bij de menschen huis, in

aan lang-
in moskeeën. die het feest thuis
gar’s en Zij vieren, noodigen
hunne vrienden een’ avond uit
tegen bepaalden om te komen
batja hikajat, zooals de vaste uitdrukking luidt. Het is goede
1) De twijfelachtige berichten omtrent den Mfradj in Zuid-Celebes bij B. F.

Matthes,
Bijdragen tot de Zuid-Celebes hlz. behoeven

ethnologie van
,
’s-Gravenhage, 1875, 84,
een nader onderzoek.
2) Snouck Hurgronje, De
Atjehers , I, The Achehnese I, 219).
234 ( ,
3) Van Ronkel, Over Minangkabausche maandnamen in Tijdschrift voor Indische

,
Taal-, Land- en Volkenku?ide, Deel LVI, blz.

329.
C
128 MI RADJ
vorm, dat de gasten zelven versnaperingen medebrengen. Eén
het leest uit de geliefde bewerking het

van
gezelschap voor van
c c
Mi^radj-verhaal van Sayyid 'Uthman b. Abd-Allah b. Aqïl b.
Yahya, Al-Zahr al-basim Abtl-Qasim '), geschreven in

fi atwar
het Bataviaasch Maleisch. Men voorschriften

draagt zorg, eenige
na te komen, die aan het begin van dat boek, uit eerbied voor
den Profeet, ter betrachting worden men zit niet

gegeven: op
stoelen, maar
op den vloer, vrouwen worden niet tot het gezel-
der doch toeluisteren, mits
schap mannen
toegelaten, mogen
van
de door een’ wand, onthoudt zich

mannen gescheiden men van
rooken, immers tabakslucht is één der onwelriekende geuren
welke bij de Engelen gehaat zijn, men brandt stoffen die een’
2
welaangenamen reuk verspreiden, zooals dupa ). Naast den voor-
lezer staat eene kruik ( kendi), gevuld met water; het eind
op
den avond nemende ieder dit

van gasten een weinig van water
in fleschjes mede naar huis, om het op te drinken of om de
gezichten van kinderen ermede te wasschen. De bijeenkomst, na
afloop van de salat al-ishat begonnen, eindigt gewoonlijk tegen

twaalf wordt besloten selametan.
uur, zij met eene eenvoudige
De Bataviasche hebben hare Mfradj-herden-

vrouwen
eigen
kingen, waarvoor zij in groepjes bijeenkomen, niet ’s avonds maar
inde ochtend- of middaguren. Eéne vrouw leest voor uit Al-Zahr
al-basim-, wanneer niemand van het gezelschap de leeskunst vol-
doende machtig is, wordt eene vrouw uit de buurt, die bekend
hare kunde de
staat om en godsdienstzin, uitgenoodigd leiding
zich te Na afloop de voordracht selametan.
op nemen. van volgt eene
Op den avond van den sten

Radjab komen de mannen in
27
grooteren getale bijeen in langgars en moskeeën. De Bataviasche
langgar’s geven
dan
gewoonlijk, na de salat al- ishct het volgende
,
zien: vloer aantal in

schouwspel te
op den zit een mannen rijen
geschaard langs de wanden, zóó, dat het middengedeelte der
langgar openblijft; in dit middengedeelte, vóór den mihrab, zit
de voorlezer, die zijn’ kitab vóór zich een lèkar heeft liggen,
op
terwijl dicht hem kendi kom-

bij staan eene met water en een
c c
-1) Sayyid ‘Uthman b. Abd-Allah b. b. Al-Zahr al-basim
Aqïl Yahya, fi atwar
Abtl-Qasim nieuwe 80
,
steendruk, Batavia, 1342 H. (1924 C.), blz., B°, met gekleurd
titelvignet.
2) Al-Zahr al-basim blz. 2 vlg..

,
C
MI RADJ 129
foor, ambar en gahru gebrand worden. Deze gahru eene

waarop ,
welriekende houtsoort wordt betrokken uit Arabische winkels

'),
inde wijk Pekodjan en heet
afkomstig te zijn uit Medina, de
stad van den Profeet; men brandt haar, naar men

zegt, om eer
te bewijzen aan den Profeet ( kasi hormat samè Nabi). Wederom
is Al-Zahr al-basim hier de geliefkoosde tekst, dien men voor-
doch overigens kunsteloos. De

draagt op zangerigen toon, voor-
lossen elkander af: die kwartier of langer het

dragers een aan
woord is, het boek ander zoodat in

geweest geeft aan een over,
den loop van den avond wel aan tien, of meer mannen de eer
te beurt valt, het Mfradj-ve. rhaal te zijn. De

voordrager van
anderen luisteren doch vallen in koor in, telkens

zwijgend toe,
als de gekomen is tot deze Arabische zegenbede

voordrager
de ’t Arabische die
[selawat, bij geletterden soldwat, van
tot inden tekst herhaald wordt:

pericoop pericoop
1 V..w
Z-S i "Z
1
>\ jV~p-
Allah! heil Heer Voor-

„o geef zegen en over onzen en onzen
spreker Mohammed, over Zijne Familie en Zijne Metgezellen!

onder de lieden
En stel ons onder de besten Zijner gemeente en
Zijner voorspraak, door Uwe barmhartigheid, o barmhartigste
der barmhartigen!”
Enkele die daartoe kundig zijn, lichten

voordragers, genoeg
den tekst met hunne eigen woorden toe.

moeilijke gedeelten van
Als den tekst in één avond wil uithebben, is

men geheelen er
natuurlijk tijd, doch

voor dergelijke uitweidingen geen gaarne
besteedt men méér dan één avond aan het batja hikajat ,
hetzij
dan dat den avond van Radjab begint en daarna

men
op 27
1) Gahru (in de Maleische woordenboeken gaharu , garu aloëhout) wordt gebrand,

,
behalve Mfradj', bij Manlid bij verschillende plechtigheden met godsdienstig

bij en
selametan's. De Hadramietische Arabieren noemen haar j> dukhn\

karakter, o. a.
hun voorbeeld de Batavianen den middenstand, die Arabische

zij, en
op van gaarne
gebruiken navolgen, mengen dukhn met mustaqï (zie over dezen bijvorm van
dictionnaires arabes de reukstof die bij

: Dozy, Supplément aux
,
s. v. j),
lijken boven aarde en

op begraafplaatsen gebrand wordt.
Pijper, Fragmenta Islamica.

C
130 MI
RADJ
nog eenige avonden samenkomt, hetzij dat men reeds drie avon-
den vóór Radjab begonnen is de lectuur

27 en
op Mfradj- avond
zelven besluit. Is in het laatste
men, geval, wat vroeg
met de
het
voorlezing van
Mfradj- verhaal klaar, dan brengt het gezel-
schap den tijd tot de selametan door met gemeenschappelijke

dhikr- oefeningen. Tegen twaalf ’s nachts heeft, inde
uur langgar
zelf, de maaltijd plaats, bestaande uit rijst en enkele bijgerechten;
de toespijzen hebben reeds den geheelen avond borden en
op
schalen klaargestaan in het voorportaal van de langgar, of onder
een afdakje, de rijst daarentegen wordt het laatste

pas op oogen-
blik dampende uit de huizen inde buurt

aangedragen.
Sommige langgar's hebben, langs een harer lengtezijden, een
vrij breed afdak, waaronder, op eenigen afstand van den grond,

een houten of bamboezen vloertje is dit is de
aangebracht: plaats
de die aldus, door een’
voor
vrouwen, ongezien, en wand van
de gescheiden, de voordracht mede aanhooren. Ook

mannen
zij
krijgen haar aandeel van den maaltijd, doch onder dit afdak.
Gelijk uit het is die

voorafgaande blijkt, de gewone tekst bij
Mfrat (aldus de Bataviasche wordt
uitspraak van
MFradj) voor-
c c c
gelezen, het geschrift Sayyid Uthman b. Abd-Allah b.

van
Aqïl
b. Yahya Al-Zahr al-basim '). Wanneer echter een godsdienst-
leraar of penghulu die Arabisch verstaat, de bijeenkomst leidt,
gelijk in moskeeën het is, dan leest

grootere soms geval deze
uit het dat de Batavianen

voor geschrift bij gemeenzaam
als
Dardir” bekend staat: dit is de Abïßl-Barakat

T hashiyah van
Ahmad al-Dardïr de Qissat al-M£radj al-Dïn al-

op van Nadjm
2
Ghaitï ), tekst hashiyah zijn Java bekend. Soms
en over geheel
neemt de dit niet de het
voordrager van geschrift moeite, Ara-
bisch in het Maleisch vertalen, zoodat de onder

te eenvoudigen
zijne hoorders er niets van verstaan, maar dit is voor velen

geen
bezwaar: zij komen slechts de barakah die de

voor aan herdenking
2) Hashiyat al-imam al-'a-rif billcih tdala Abtl-Barakat Sayyidï Ahmad al-Dardïr

c
ala Qissat al-Mi'radj lifallamah al-hammam barakat al-anam al-Dïn al-
Nadjm
Ghaitï Kairo, z.j., B°, 27 blz.. Vgl. over Nadjm al-Dïn al-Ghaitï en
zijn geschrift
,
Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, 11, 339, over Abüd-Barakat Ahmad
al-Dardïr en
zijne hashiyah denzelfden, a. a. 0., 11, Brockelmann spelt al
Gilt,
353.
maar ik hoorde nooit anders dan al-Ghaitï.

C
MI RADJ 131
van den Mïradj is verbonden. Eene nieuwe bewerking van het

z
Mi radj-verh.a.a.\ in het Bataviaasch Maleisch zekere
gaf een Hadji
Adam bin Hadji Kasman onder den titel Shcfir Nabï
Mfradj
Muhammad Het zelf den
‘). boekje vormt, naar inhoud, geene
eenheid, doch bestaat uit twee kleinere

geschriftjes van uiteen-
loopend karakter, die in kunstig verband zijn samengebracht:

het ééne heet Shciir dua
sifat puluh, en is, gelijk de titel reeds
c
doet vermoeden, het andere is, Ska ir
van
leerstelligen aard, de
c
Mi radj Nabï Muhammad. Dit is een berijmd verhaal, vooreerst
van het leven den Profeet in het daarna de

van
algemeen, van
Hemelreis in het bijzonder. De taal is karakteristiek Bataviaasch
Maleisch, met een’ sterken inslag van Arabische woorden, uit-
drukkingen en aanhalingen. Naar aard en strekking kan men het
boekje rangschikken onder ouderwetsche stichtelijke lectuur voor
het volk. Maar deze uitziende schriftuur

onschuldig heeft eene
geschiedenis gehad: kort nadat zij verschenen was, ontdekte de
reformistische vereeniging Izhar in haar

al-Haqq eenige plaatsen
die klaarblijkelijk tegen het Wahhabietendom gericht waren.
Destijds, met name in het begin van het jaar stonden de

1927,
leer en de levenshouding der Wahhabieten in het
nog middelpunt
der belangstelling velen De
van
op Java. Oudgeloovigen, zoowel
onder de Arabieren als onder de Inheemsche Moslims, vergaven
den Wahhabieten niet, dat zij ruwweg een eind

gemaakt hadden
aan de vereering heilige in het Land, als-

van
graven Heilige
mede dat zij onverdraagzaam waren opgetreden tegen een ieder,
die het met hunne
puriteinsche leerstellingen niet eens was. Op
Java werd het begrip Wahhabi verder
nog
in verband gebracht
met allerlei andere, reformistische denkbeelden, die in het kamp
van Al-Irshdd verwante werden 2
en
vereenigingen verkondigd ).
De z
vervaardiger nu van den Shcfir Mi radj Nabï Muhammad
vlocht in
zijn verscheidene
werkje toespelingen in, rakende de
tegenstellingen tusschen het overgeleverde geloof der vaderen en
1) ShaHr Mfradj Nabï Muhammad. [Door Hadji Adam bin Hadji Kasman], Batavia,
1926, B°, 64 blz.. De naam van den schrijver blijkt niet uit het titelblad, maar uit
verschillende plaatsen inden tekst (blz. 2,6, 7,22). Dat Hadji Adam inderdaad
het boekje heeft is

opgesteld, mij van meer dan
ééne, geloofwaardige zijde verzekerd,
reeds dadelijk na het
verschijnen.

C
MI
132 RADJ
de leer der
de reformistische godgeleerdheid, vereenzelvigd met
kwam Izhar al-Haqq in

Wahhabieten. Daartegen verzet, eene
die onder invloed der Al-Irshad-beweging ontstaan

vereeniging
was en onder hare leden, behalve Batavianen, Soendaneezen,
ook vooruitstrevende
Javanen en Minangkabauers, eenige jonge,
Arabieren telde. Vooral deze laatsten achtten zich op

geroepen,
te komen de scheeve voorstellingen omtrent het bewind

tegen
der Wahhabieten en den in hunnen kring zoo vereerden koning

c
Als Al-Irshad stond Izhar al-Haqq tegen-
Ibn Sa üd. spruit van
der onder de Arabieren; als verkondigster

over de partij Sayyid's
van reformistische denkbeelden ontmoette zij telkens de

tegen-
der rechtzinnigheid. Het boekje Shalir

werking oudgeloovige
Nabi Muhammad, doortrokken den der Oude
Mfradj van geest
haar duchtig met hare tegen-

Richting, gaf aanleiding om eens
standers af te rekenen. Maar toen het alarm, dat men om dezen
Shalir had, verstild, ook het zelf

gemaakt was geraakte boekje
ik dat het tegenwoordig veel

in vergetelheid, en geloof niet, nog
de Mlradj- viering gebruikt wordt.

bij
Onder de welke voorts te Batavia ook
geschriften nog
en
elders op Java bij de Mfradj- herdenkingen in gebruik zijn,
inde de bekende Arabische tekst-

vallen eerste plaatste noemen
boeken de Manlid al-Nabl, zooals dat Al-

voor viering van van
Barzandjï, welks twee bewerkingen, ééne in gebonden stijl ( nazm ),

in verscheidene,
ééne in ongebonden stijl ( nathr), voorkomen
ook het andere veelgebruikte

meest Bombaysche, uitgaven; zoo
Maulid- tekstboek al-Anam. Uiteen voorbeeld zal hier-

Sharaf
beneden blijken, hoe men voor den eenige toepas-

nog
uit die uitkiest. Dan is de Qissat

selijke gedeelten geschriften er
c
dat de stof der
al-Mi radj van Al-Barzandjï '), een geschrift
is
Mi’radj-vQ rhalen in beknopten vorm geeft; hiervan een Egyp-
tische druk in omloop, tot welken een Arabische uitgever op
2
den heeft. Bekend is ook de commentaar
Java stoot
gegeven ).
dien de Mekkaansche geleerde, uit Bantam afkomstig, Muhammad
1) Vgl. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur

,
11, 384.
c
2) Madjmïf yahtawï ala ig djauharah\ 1. Qissat al- Mfradj lil- Bar zand^ /z. Gedrukt
c
kosten Salim b. Sa d b.
Nabhan, te Soerabaja, H.
te Kairo, op
van
enz., 1351
(1932/33 C.), B°, 168 blz., waarvan de Qissat al-Mfradj blz. 2 —45 inneemt.
C
MI RADJ 133
werk vervaardigd heeft, getiteld Al-

Nawawl, op Al-Barzandjï’s
In het Maleisch is geschreven Surat
Durar al-bahiyyah *). een
z 2
Mi Muhammad Idrls b. Muhammad Tahir ). Tenslotte
radj van
verschillende Maleische Mi in handschrift

zijn er nog rddj-teksten
die echter inden strijd
voorhanden, langzamerhand ondergaan
de ik heb enkele
tegen goedkoopere gedrukte uitgaven; er ver-
zameld.
Tot dusverre heb ik alleen beschreven, hoe betrekkelijk kleine
samenkomende in huizen, langgar's moskeeën,

gezelschappen, en
te Batavia den nacht der Hemelreis herdenken. Er is echter in
deze stad ééne den MJradj, welke grootsch

herdenking van en
3
indrukwekkend is. Dat is die inde moskee van Pekodjan ), onder
Arabieren. De uit-
leiding van ongemeene aantrekkingskracht,
c c
Alï b. Abd-al-Rahman
gaande van den geliefden prediker, Sayyid
die dezen avond als doet
al-Habashï, op voorganger optreedt,
vele duizenden, Arabieren, Mooren en Inheemschen, mannen,
vrouwen en kinderen, naar deze moskee stroomen. Zij komen,
behalve uit de stad Batavia, ook uit de Ommelanden, uit Tand-
Meester-Cornelis Zelfs Arabische

joengpriok, en Tangerang. vrou-
deze bijzondere gebeurtenis in getale

wen
gaan voor grooten op
naar Pekodjan. Het geheele aantal vrouwen, van Arabischen en
Inheemschen landaard, kan drieduizend worden hare

op geschat;
plaatsen zijn de zij gaanderij en, achter spansels van witte

op
doeken. De herdenking nadat de de

begint mannen tezamen
salat verricht hebben, eindigt als de tijd de

al-maghrib en voor
salat al-isha? is Reeds vóór den is

aangebroken. lang aanvang
de moskee geheel gevuld. Nadat de salat al-maghrib is beëindigd,
is het wachten den den avond, den grijzen

op grooten man van
Alï, die weldra aankomt klein gevolg

Sayyid met een van aan-
zienlijke Arabieren en bij den versierden hoofdingang der moskee
Muhammad. Nawawl Al-Durar sharh al-khastf is al-

1) al-Shafi'ï, al-bahiyyah fï
nabawiyyah [fï akhbar

al-laylah al-isrPiyyah wal-mfradjiyyaK\ , Kairo, 1346 H.
(1927/28 C.), B°, 47 blz..
Surat
Manaqib shaikh Muhammad Samman Surat Mfradj pang
2) tua?i serta
punja H. Muhammad Idrïs b. Muhammad Tahir

, enz., Bombay, z. j., B°, 48 blz.,
waarvan de Surat Mfradj blz. 16—48, steendruk.
deze moskee heb ik in Lailat

3) Over de beteekenis van
gehandeld mijn opstel
al-Nisf min Shdimn op Java verschenen in het Tijdschrift voor Indische Taal-,
,
Land- en Volkenkunde Deel

LXXIII, blz. 407.
,
C
134 MI
RADJ
wordt begroet. Vuurwerk wordt afgestoken, terwijl de

Sayyid
uit zijn auto stijgt. houdt
Hij zijn’ plechtigen intocht, omstuwd
door zijne die hem

volgelingen leiden, door de nederzittende
menigte heen, naar eene vrijgehouden ruimte, vier-

langwerpig
kant, in het midden der moskee. Hier staat een spreekgestoelte
opgericht op een rood
tapijt; vóór den katheder zijn, van afstand
tot afstand, schenkbladen

neergezet, gevuld met losse
blaadjes
van rozen en van andere welriekende bloemen; voorts bevinden
zich het
op tapijt eenige wierookkomforen
(Arabisch: midkhanah),
waarop dukhn ’) ligt te walmen. één der
Langs lengtezijden van
het vak zitten

open eenige Arabieren eene rij, met tamboe-
op
rijnen (Arabisch: duff ) inde hand: zij zullen zoo aanstonds met
muziek den
en
zang spreker afwisselen.
Terwijl de Arabische hunne

lijfstoet plaatsen innemen, beklimt
de Sayyid het spreekgestoelte. Er gaat een

gegons van blijdschap
door de moskee, als de eerwaarde
c
gestalte van Sayyid Alï, ge-

kleed in witten tabbaard, zich
op
de
trappen van den katheder
vertoont. Nadat hij de schare heeft

begroet met
eenige welkomst-
woorden, zoowel in ’t Arabisch als in ’t Maleisch, spreekt hij

eene toepasselijke rede uit, beginnende met overvloedige lof-
prijzingen van den Profeet. Telkens worden verschillende

van
kanten zijne woorden onderbroken door vrome uitroepen, zooals:
al-hamdu lillah lof

(de aan Allah), ya Rasül Allah (o Gezant van
Allah), amln, ya
Rabb (amen, o Heer), Allah ! Na eenigen tijd
krijgt de rede het karakter eener nasïhah, eener vrome vermaning:
de redenaar wekt de het
geloovigen op tot
opvolgen van Allah’s
geboden, het
vermijden van zonden, het verrichten van
goede
werken. Boven alles uit klinkt de oproep
tot
lofprijzing van Hem,
Die Zijnen Gezant slechts gezonden heeft als barmhartigheid voor
de werelden XXI:
(Koran 107).
Op verzoek van den
voorganger vereenigen alle aanwezigen
zich in een’ dhikr, bestaande uiteen driemalen herhaald la ilaha
illallah, langzaam en plechtig uitgesproken, gevolgd door de
tweede helft der Shahadah, éénmaal, de Fdtihah, eveneens éénmaal.
Vervolgens draagt de
Sayyid met zijne welluidende, vèr klin-
kende stem eenige gedeelten uit het Maulid-\erha.a\ Al-

van
-1) Zie hiervóór, blz. nt.

129,
C
MI RADJ 135
inde met den aanhef,

Barzandjl, prozabewerking, voor. Beginnende
de den Profeet de
waar in verheven stijl afstamming van en
zwangerschap van Aminah vermeld worden, gaat de voordrager
tot dat gedeelte den tekst, dat in het bijzonder

geleidelijk over van
over de Hemelreis handelt: ij) iSaL lSf

is des nachts reis gezonden,
„vervolgens Hij op
lichaam in wakenden toestand, den verst

Zijn geest en Zijn naar
ruimten”. Het tekstboek

verwijderden masdjid en zijne heilige
bericht summier het bezoeken de

van Al-Barzandjï hierop van
zeven hemelen, het opgeheven worden tot den Lotusboom van
het het zien de Goddelijke Majesteit, de oplegging

Einde, van
verminderd tot vijf.

van de vijftig devoties ( salal’s ), geleidelijk
verhaal den met de woorden:
Dan besluit het sobere van Mfrddj
is in dienzelfden nacht. Al-Siddiq
„Vervolgens Hij teruggekeerd
Reize geloofd, ook elke
heeft aan Zijne Nachtelijke zoo ver-
nadenkende. Maarde hebben niet

standige en Qoeraisjieten aan
Hem is wien de Satan heeft doen dwalen

geloofd, en afgevallen
en verleid heeft”.
de in het begin
Hierna keert de voordrager terug tot plaats van
heeft de vervulling
Al-Barzandjï waar hij zooeven afgebroken: van
den Aminah’s zwangerschap de geboorte van den Profeet:

tijd van en
de barens-
\jy <üc <ü>\ AJJIaAd-V,. „En
baarde zij Hem Allah
weeën overmeesterden haar, en daarop
Hem en schenke Hem heil als een licht, welks glans

zegene
blinkende was”.
de den Profeet, is de
Dit nu,
de vermelding van geboorte van
oud de Manlid
plaats waar, volgens gebruik bij viering van en
behooren te staan.
de aanwezigen uit eerbiedigheid op
de woorden uitge-
Nauwelijks heeft de voordrager aangehaalde
sproken, of de
geheele moskee rijst omhoog.
is hiermede tevens beëindigd. Thans

Het reciet uit Al-Barzandjï
heffen de mannen met de tamboerijnen dit lied aan, dat voor-
komt in het bekende tekstboek voor de Maulid-v iering, Sharaf
al-anam '):
Zie het altijd bij de Maulid-v iering geliefde tekstboek Sharaf al-
l) over
nog
Achehnese
anam'. Snouck Hurgronje, De Atjehers , I, 226 (The , I, 212), Juynboll,
3 116.
de kennis de Mohammedaansche Wet blz.
Handleiding tot van
,
C
136 MI
RADJ
*—lAc V. dA.Ac Vj
* j\.i
■ f-i-Ac- 4jJ
\ \*P %
Cf-l-Ac .
.. .->~ V>
4
—,U « 1 ÜiG J-Ül èj.
’*■ * W CLli-w^
»0 Profeet, heil U, heil

over o Gezant, over U. O Geliefde, heil
over U, de
zegenspreuken van Allah over U. De volle maan is
over ons de andere daarvoor schuil-

opgegaan, en manen zijn
De gelijke Uwe schoonheid hebben nooit
gegaan. van
wij gezien,
o gelaat der vreugde”.
De twee worden
eerste
regels door alle aanwezigen bij wijze
van refrein herhaald, telkens nadat de al
zangers, voortgaande,
weer twee nieuwe versregels hebben Zoo
voorgedragen. wisselt
de klank van de stemmen der

zangers en van hunne gestadig
geslagen tamboerijnen af met het oorverdoovende geluid van de
zingende, gillende, in
godsdienstige opwinding gerakende menigte.
De laatste regels van het lied luiden:
\—-—£■ \i
l_jj
1
+>Z * ’twt' :Ij
„O Heer, heb dan erbarmen met ons allen, en wisch de slechte
daden uit. O Heer, heb dan erbarmen met ons allen, door alle
goede daden”.
Nog in staande houding spreekt kort

men een gebed uit, waarna
gaat zitten. De schare bekomt

men weer eene wijl van het in-
spannende beurtgezang, en gedurende deze korte rust wordt de
welriekende inhoud der schenkbladen verdeeld in kleine

plukjes,
die hand hand worden
van tot doorgegeven.
Nogmaals beklimt de Sayyid den katheder, tot het van

geven
eene korte nasihah, welke het karakter

gaandeweg aanneemt van
een persoonlijk afscheidswoord. Want de beminde prediker, die
week in week uit

zijne stem doet hooren inde Bataviasche
moskeeën, zegt zijn gehoor thans tijdelijk vaarwel voor den duur
van Laylat al-Mfradj tot na Shawwal, ten einde inde tusschen-
liggende maanden zich geheel aan zijne persoonlijke godsdienst-
plichten te kunnen wijden. Nu blijkt, hoezeer deze Sayyid meester
is de Bataviasche volksconsciëntie: als

van
hij gewaagt van zijnen
mTradj 137
eenzamen ouderdom en van de onzekerheid, of men elkander
z
ooit zal wederzien een’ anderen Mi barsten velen
op radj- avond,
in snikken uit.
De Sayyid besluit zijne toespraak met het uitspreken vaneen
gebed, niet uiteen uit het hart. Daarna bidt

gebedenboek, maar
hij den dito 1 slotte allen

nog al-qunüt en ten prevelen tezamen
de fatihah.
Dadelijk hierop roept een miïadhdhin, midden inde moskee
met het gelaat naar de qiblah staande, den adhan voor de salat
z
z
al- isha‘ uit. Dit is tevens het teeken, dat de Mi is
radj-\ iering
afgeloopen. Terwijl de zich scharen

mannen
op rijen voor de
salat, verlaten de de moskee

vrouwen langs een’ zijuitgang.
Aldus de inde
Mfradj-vï&nng moskee van Pekodjan, die èn
door de vergaderde menigte èn door haren eenvoud

innerlijken
indruk maakt. Wat de Arabieren te Batavia betreft, voor velen
hunner is deze korte dienst hunne den

eenige herdenking van
nacht der Hemelreis. In het algemeen trouwens maken de Arabieren
minder werk van Mi rddj dan het Inheemsche bevolkingsdeel.

Een godsdienstige maaltijd is voor de Arabieren niet de vaste
aanvulling de herdenkingsbijeenkomsten. Wèl die

van
zijn er na
de inde moskee thuis

afloop van viering eenige gasten ontvangen,
maar dit gebruik is noch vast noch algemeen. Sommige Arabieren
lezen of omstreeks den s^n

Radjab thuis Al-Zahr al-basim
op 2y
met hunne of vrienden. Dit is ook het dat de

zonen geschrift,
z
Arabische hare
vrouwen bezigen bij huiselijke Mi radj- her-
denkingen.
Er is te Batavia en ook wel elders eene andere,
nog
z
algemeene herdenking van den Mi radj inde moskeeën: één

op
of twee Vrijdagen inde maand vóór den

Radjab, gewoonlijk 2ysten t
is de preek (,khutbali ) bij den gewonen Vrijdagdienst gedeeltelijk

z
c
aan den Mi radj gewijd '), zooals inde maand Rabï al-Awwal de
l) In preekenbundels, bestemd om gebruikt te worden bij den moskeedienst,

komen dergelijke Mizradj- preeken voor. Inde
driedeelige verzameling van preeken,
c
door Muhammad Adnan Kitdb
uitgegeven (Hoofd-Panghulu te Surakarta), getiteld
Tdyïd al-Islam Bombay, z.

j., komt
voor,
in Deel 11, blz. 61 eene Vj"° .lA
,
•
T VA?" ."
.
\-° r<"i" -
OoA_j
(T' •
C
138 MI
RADJ
Manlid, in de Bedevaart, in Muharram het nieuwe
jaar vermelding vinden inde Vrijdagsche preeken.
In Bantam, waar de vroomheid geheel een ouderwetsch

nog
karakter draagt, is de Miradj volks-

een belangrijk godsdienstig
feest. Tot inde kleinste desa wordt de nacht der Hemelreis
herdacht. De
geheele maand Radjab wordt, vooral in Noord-
Bantam, als eene heilige maand beschouwd: velen vasten '), dob-
belspel wordt vermeden. Een is

algemeen eigenaardig gebruik
mij medegedeeld omtrent de

ronggèng's in dit gedeelte van
Bantam: deze vrouwen nemende

geheele maand Radjab vrijaf
van haar beroep, dezelfde wijze als inde Vastenmaand, sluiten
op
een huwelijk, zoo haar dit mogelijk is, en gedragen zich, zoolang
Radjab duurt, als eerbare vrouwen. Zoo verkeert men dus, in
alle kringen, reeds in als de nacht der

eene gewijde stemming,
Hemelreis nadert. De hebben huis, in
herdenkingen plaats aan
de
dorpsbedehuizen ( balè's ), en inde moskeeën. Men verlicht in
c
den Mi radj- nacht het erf van de moskee, van de balè, als
en,
de viering huize verlicht deze

ten vaneen
Kijaï geschiedt, zijne
woning. In sommige dorpen heerscht de alle huizen

gewoonte,
te verlichten, namelijk dooreen
lampje op
de
voorgalerij te laten
branden; inde bekend den

wijken Kaudjon en Kaloran, om
godsdienstzin harer bewoners, ter hoofdplaats Serang, bestaat
z
dit gebruik ook. Men komt samen na de salat al- ishif, en blijft
bijeen zóó althans in dorpen de oude

waar men
gewoonte
in houdt totdat de de den
eere tijd voor godsdienstoefening van
vroegen morgen ( salat al-subh ) is aangebroken. Mi radj is hier
dus echt de middernacht

nog een nachtelijk feest; bijeenkomst te
af te breken, geldt steedsche Daar

voor eene nieuwigheid. staat
tegenover, dat men slechts één nacht, dien van Radjab zelven,
27
de herdenking wijdt; de stof dan

aan blijkt te
lang te
zijn,
bekort men.
Mfradj (de uitspraak in Noord-Bantam is M?rat, Mèrai ) trekt
wellicht hierom sterk het hart des volks, wijl de

zoo Kijaï’s
gemeenlijk geen’ dorren tekst opdreunen, maar vertellen. Zij om-
schrijven, verklaren, breiden de gewijde verhalen der Hemelreis
het
1) Over vasten in Radjab zal beneden nog uitvoeriger worden gehandeld.
C
MI RADJ 139
uit, zóó, dat hunne beeldende taal ouden zelfs min

en jongen,
godsdienstigen boeit. Komt inden avond

men van
27 Radjab
inde buurt van eene Bantamsche balè, dan ziet men rondom
het verlichte bedehuisje kleine in luisterende

vrouwen en
meisjes
houding tegen de wanden geleund en vóór de geopende vensters
staan. Daarbinnen zitten, ineen halven knapen

kring, mannen en
rijen den die als lessenaar geel

op tegenover Kijaï, twee over-
trokken kussens vóór zich heeft Een wierookkomfoor staat

liggen.
in zijne nabijheid. Aan de hand de
van hashiyah van Al-Dardïr')
beschrijft hij, inde volkstaal, het Bantamsch Javaansch, de fabel-
achtige eigenschappen van Buraq, het rijdier met de juweelen

het aangezicht paradijsvrouw. zal niet
vleugels en eener De Kijai
schromen, Buraq’s snelheid te die der heden-

vergelijken met
als hij tot de der helsche

daagsche vliegtuigen, en beschrijving
straffen zal hij daaruit moraal trekken de volks-
gekomen is, voor
ondeugden van dobbelspel, losbandigheid en verwaarloozing van
godsdienstplichten. Terwijl hij aan het woord is, worden er

ge-
durig schotels met spijzen en toespijzen binnengedragen, en in
hoek der balè de die aanstonds

een
neergezet voor
hadjat zoo
zal plaats hebben.
Een eenigszins ander schouwspel biedt op dezen avond de Groote
Moskee Hier komen de menschen sinds vele

te Serang. jaren
den Hoofd-Panghulu, Radèn Muhammad
bijzonderlijk om
Hadji
e
lsa te hooren. Deze aanzienlijke geestelijke, even eerwaardig om
zijne geleerdheid als om zijne rechtschapen inborst, heeft inde
wereld Bantam altijd

godsdienstige van eene afzonderlijke plaats
bekleed. De heeren Bantam zijnde Kijai’s; de
geestelijke van
ondanks hunne kennis den komen

Panghulu’s, van godsdienst,
inde het volk achteraan. De

schatting van Hoofd-Panghulu van
Serang, behoorende het der Djajadiningrat’s,

tot regentengeslacht
wordt onder de ontvangt ook den eeretitel
Kijaï's gerekend, en
van
Kijaï. Op den avond van Radjab vereenigt zich om hem
27
heen inde voorgalerij der Groote Moskee een aanzienlijk gezel-
schap van prijaji’s, rustende prijaji's, moskeedienaren, priester-
raadsleden en andere godsdienstige lieden. De Hoofd-Panghulu

is als vóór links rechts hem
gezeten, guru, eene pilaar, en van
1) Zie hiervóór, blz.

130.
C
140 MI RADJ
zitten zijne notabele toehoorders gegroepeerd, naar en stand.

rang
Hoewel velen hunner in het dagelijksch levende Europeesche

kleederdracht volgen, dragen allen bij deze gelegenheid de sartmg,
die altijd voor de godsdienstige kleeding bij uitnemendheid

nog
Geen wierookkomfoor is hier te zien. Ter zijde de

geldt. van
moskee, in het halfduister, is eene van vrouwen zichtbaar

groep
die, gezeten eene uitgespreide mat, de voordracht van Al-

op
Dardïr volgen. Veel kunnen zij, door den afstand, niet verstaan,
maar zij komen ook meer voor de barakali. Sommige mannen
ook toonen door hunne dat het

trouwens houding, bijwonen en
niet het luisteren voor hen hoofdzaak is: zij staan van tijd tot
tijd op, om hetzij op

de trappen van de moskee, hetzij op eene
der zich vertreden, zelfs zijn die daar

zijgaanderijen wat te er
rooken. De overigen volgen in gespannen

aandacht het stichte-
verhaal der Hemelreis, dat

lijke soms uitgroeit tot eene godge-
leerde verhandeling, soms ook, in lichteren trant, dienstbaar
wordt gemaakt aan het uitdeelen van nuttige lessen van levens-
wijsheid. Daarbij wordt de humor niet geschuwd, en meer dan
eens brengt eene geestige opmerking het gehoor aan het lachen.
Om elf slaat de boek dicht. Dan

uur Hoofd-Panghulu zijn wor-
den twee rijen elkaar bedienden

er lange tegenover gevormd, en
de schotels met rijst, bijgerechten vruchten binnen.

dragen en
De maaltijd duurt slechts kort, vrij spoedig daarna verdwijnen

de meesten. Enkelen blijven rookende maar twaalf
napraten, om
is alles afgeloopen, de bedienden den moskee-

uur en reinigen
vloer het afval der
van hadjat.
Inde Preanger is de Mi radj-\ iering niet minder geliefd dan
in Bantam. Ziehier eene schets van de viering in eene landelijke
districtshoofdplaats van West-Priangan. Tegen acht uur’s avonds
zijn de voorgalerij der moskee, ter Westzijde van de alun-

op
alun, driehonderd verzameld. Het in-

een mannen en jongens
wendige der moskee men lette op dit eigenaardige gebruik

is gevuld met vrouwen. De voordeur en vensters zijn gesloten.
Van de overzijde der alun-alun nadert een kleine stoet, geopend
dooreen met eene lantaren: gaande vrouwen

oppasser voorop
van den Wadana, van den Naib en van eenige lagere ambte-
hen volgen de waardigheidsbekleeders zelven. De

naren, op
c
mi radj 141
vrouwen verdwijnen langs eene zijdeur inde moskee. Als de
ambtenaren hunne plaatsen hebben dat

ingenomen, op een tapijt
vóór de moskeedeur kan de
gespreid ligt, plechtigheid beginnen.
Voorganger is uit
een Kijaï den omtrek, het hoofd eener be-
kende pasantr'en. Hij zit in Arabische

zijne kleederdracht, waartoe
eene djambu-kleurige djubbah behoort, midden

op
de voorgalerij,
met het gelaat de moskee
naar gekeerd; eenige boeken, waaruit
c
hij straks het Mi radj-verha.a.l zal voorlezen (Soendaneesch: matja

Mirad of matja kitab Mirad), liggen op een kussen uitgespreid
vóór hem. De Kijaï geeft teeken, santri's
een
waarop vijf jeugdige
een Soendaneesch lied aanheffen ter
verheerlijking van den Pro-
feet. Dan de Kijaï zijne voordracht het

opent met
uitspreken
van de basmalah, eenige Arabische den Profeet,
zegenspreuken op
het eerste Koran XVII:

en vers van
„Lof zij Hem Die Zijnen
dienaar des nachts heeft doen reizen den
van heiligen masdjid
naar den verst verwijderden masdjid, welks omtrek Wij gezegend
hebben, opdat Wij hem van Onze teekenen zouden toonen.
Hij
is de Hoorende, de Ziende”. Dit vers geeft aanleiding tot eene
omstandige, taalkundige en godgeleerde, uitlegging, die het meeren-
deel der hoorders bewondert dan

meer
begrijpt. Zij worden
schadeloos gesteld, als de Kijaï begint te vertellen, want dit doet
hij louter in het Soendaneesch, in uiterst

en
bevattelijken trant.
Deze Kijaï is trouwens bekend zijne voorliefde de Mi

om voor
Qradj-
verhalen: van zijne hand is verschenen een Soendaneesch
ge-
c
dicht den Mi dat echter niet de
over
radj voor
herdenkingen
in als
tadjug s en
moskeeën, maar leesstof voor kinderen en
vrouwen bedoeld is. Een deskundig weet iets

zoo man
natuurlijk
persoonlijks in zijne voordracht treft
te leggen, en het hart zijner
toehoorders. Meermalen klinkt luid als de
gelach, Kijaï eenige
pakkende vergelijkingen ontleent aan het alledaagsche leven. Men
wel, dat de
zegt Kijaï’s met opzet de menschen van tijd tot tijd
aan het lachen brengen, om hen uit den dut te houden. Dit had
dan méér zin

vroeger dan nu, want, is tegenwoordig eene Mi cradj-
viering inde hoofdplaatsen der

Preanger op zijn laatst te mid-
dernacht geëindigd, ouden van dagen herinneren zich, dat in
c
i) Hasan Basrï b. Abd-Allah, Kitab al-Hullah wal-tadj fï qissat al-Isrc? wal -
c
Mi rad/\ Batavia, z. j.
142 mTradj
hunne de het
jeugd voorlezing van
MPradj- verhaal pas eindigde
met de salat al-subh. Inde onder
dorpen, leiding van plaatselijke
Kijai's, durende bijeenkomsten wel tot den tijd van die salat.
nog
Midden in het verhaal der Hemelreis houdt de de

Kijaï op;
rest een’ avond.

blijft over voor volgenden Het voorname doel
waarvoor velen dezen avond opgekomen zijn, is het verwerven
de barakah
van van den MPradj-n acht. De Naib en zijne hel-
pers brengen schalen met gebak en theegerei binnen; er vormen
zich groepjes, die zich het te doen; ook

aan
voorgezette goed
zóó spreekt men van
hadjat.
Inde regentschapshoofdplaatsen der Preanger, zooals Tjiandjoer,
Bandoeng, Garoet, Tasikmalaja, draagt de herdenking van den
MPradj soms een meer ambtelijk, en daardoor wellicht meer
ouderwetsch karakter. Het leven trouwens

openbare godsdienstige
in deze der
hoofdplaatsen Preanger heeft veel ouds bewaard,
dank zij vooral den regentengeslachten die, lang na de opheffing

het dusgenaamde Preangerstelsel in veel hunnen
van
1871, van
invloed godsdienstzaken hebben behouden. Inde

op genoemde
hoofdplaatsen dan kent overal elders in Tanah

men, gelijk Pri-
de inde kleinere
jangan, viering bedehuizen (tadjug’s), één of
meer nachten achter elkander; ook de inde huizen

zoo viering
der godsdienstigen. Welgestelden laten een’ bekenden
Kijaï aan
huis komen, die dan een’ kleinen

voor
kring van huisgenooten
c
genoodigden het Mi
en
radj- verhaal voorleest. Altijd is het slot
kleine onmisbaar
een
gemeenschappelijke maaltijd, waarvan een
bestanddeel de is, de
tumpeng kegel van rijst, vermengd met
koneng, vleesch, kip, en eieren. Welhaast elk gezin heeft dezen
avond zijn tumpeng ; lieden hem

sommige eten grootendeels thuis
op en brengen een deel ervan aan vrienden en kennissen, anderen
laten hem de of de
naar tadjug moskee brengen, ten nutte van
het hebben
gemeen. Sommige Regenten de gewoonte, op
één
der avonden omstreeks in hunne

27 Radjab kabopaten voor een
besloten gezelschap houden.

eene
MPradj- herdenking te De alge-
meene
viering heeft plaats inde de
regentschapsmoskee aan
alun-alun, onder leiding van den Hoofd-Panghulu in eigen per-
of bekenden de Inlandsche
soon vaneen
Adjengan-, ambtenaren,
ook de Regent zelf, deze ook
soms wonen plechtigheid bij, zoo
vele vrouwen. Te Tasikmalaja geschiedt de voornaamste

viering
C
MI RADJ 143
ten huize den

van Hoofd-Panghulu voor een honderdtal
genoo-
digden, mannen en vrouwen, ambtenaren, moskeedienaren en
andere
godsdienstigen; soms zijnde Regent en zijne Radèn Aju
mede deel
aanwezig; een der spijzen voor de
hadjat zijn ge-
schenken van de kabopatèn.

Een eigenaardig algemeen gebruik bij de dA'
inde Preanger verdient vermelding: velen brengen flesschen,

kruiken of kommen, gevuld met water
*) mede, en zetten die in
de nabijheid den
van voordrager neer, zoo ook menjan, dupa, en
klapperolie; jonge, maar ook wel oudere vrouwen, althans in
Bandoeng, reukwerk bedak. Na

en
afloop neemt men alles weer
mee huis. Het water wordt of het baden

naar
gedronken bij
gebruikt.
Toen Radèn Adipati Arija Wiranatakoesoema Regent van
Bandoeng werd in dit

was, er regentschap bij uitstek veel werk
c
den Mi Deze
van
radj gemaakt. Regent, die zijn aanzien bij de
bevolking ontleende niet alleen aan zijne afstamming uiteen der
2
oudste regentengeslachten der Preanger ), maar ook aan de om-
standigheid dat hij de Bedevaart de

naar
Heilige Plaatsen ver-
3
richt had Radjab af de
), placht van 21
districtshoofdplaatsen
rond te eiken avond één, inde moskeeën
gaan, en
Mfradj-
voordrachten te houden naar eene eigen schrift
op gebrachte
handleiding in het Soendaneesch. Deze bijeenkomsten begonnen,
c z
gelijk andere Mi
radj-\ ieringen, na de salat al- ishcP en duurden
1) Een treffend gebruik is mij bekend uit Tasikmalaja: bier brengen mannen
wier flesch water inde

vrouwen
zwanger zijn, op Vrijdag eene mee
regentschaps-
moskee ter
hoofdplaats (elders in het regentschap schijnt het niet te be-
gebruik
staan), en zetten die neer inden preekstoel; eiken Vrijdag staat hier eene rij van
of flesschen. Na den dienst worden de flesschen

vijf meer
afloop van weer
meege-
de vrouwen drinken den inhoud ter verlichting van hare
nomen; op, bevalling.
Zie de in het artikel in
2) geslachtslijsten Regenten-geslachten Priangan ,
inde
Encyclopaedie van Nederlandsck-Indü 2 Deel V, blz. 352 enz..

,
Zie onder den titel

3) zijn reisverhaal, uitgegeven Mijn reis naar Mekka
,
naar
het dagloek den Bandoeng Raden Adipati Aria

van
Regent van Wiranatakoesoema,
door G. A. Van Maleische
Bovene
,
Bandoeng, [1925]; eene
vertaling verscheen
onder den titel disalin

Perdjalanan saja ke Mekah
,
dari kitab jang dikarang oléh
G. A. Van Bovene menoeroet tjatatan R. A. A. Wiranata Koesoema, tjetakan kedoea,
Weltevreden, eene Soendaneesche onder den Lalakon KangdjëngDalëm-

1927; naam
Bandoeng angkat djarah ka Mekah, dipiwarang ditjaritakeun dina basa Soenda koe
R. Memed Sastra Hadi Prawira, Bandoeng, [1926].

C
144 MI RADJ
tot omstreeks middernacht, waarop

de gebruikelijke hadjat volgde.
Mannen woonden in getale deze bijeenkom-

en vrouwen grooten
sten bij; de Inlandsche ambtenaren en de moskeedienaren brachten
hunne mede. den avond den sten

Radjab had
vrouwen Op van
27
bijeenkomst plaats inde regentschapsmoskee te

eene groote
de Regent mede de leiding had. Een klein

Bandoeng, waar ge-
inde
zelschap vereenigde zich daarna
nog aan eene hadjat
maarde eigenlijke maaltijd vond plaats ten huize
kabopatèn ,
van
den hierheen zich velen

Hoofd-Panghulu, en begaven nog, na
anderen avond, kort

hun bezoek aan de kabopatèn. Op een na
den 27sten Radjab, hield de Regent nog eene afzonderlijke bijeen-
huize den Mi'radj de

komst te zijnen ter herdenking van voor
ontwikkelden, anderen leidraad volgde dan

meer waarbij hij een
voor het volk.

c
Het tekstboek bij de Mi radj- herdenkingen

geliefde gewone
inde Preanger is de reeds meermalen genoemde hashiyah van
Al-Dardlr de Qissat al-Mi radj van Nadjm al-Dïn al-Ghaitl,

op
die de voordrager in het Soendaneesch vertaalt en naar zijn’
smaak uitbreidt. Er bestaan echter in het Soendaneesch be-
z
zooals: Talkhïs al-Isrif
werkingen van de Mi radj-ve rhalen '),
2
door Radèn Muhammad Bakrï ), Al-Siradj al-
wal-MPradj en
3 3
door Ahmad Sanüsï ). Eene
wahhadj ftl-Isra zual-Mi'radj
polyglotte in drie talen, Arabisch, Maleisch en Soendaneesch,
verscheen onder den titel Al-Azhar al-wardiyyah fi tardjumat

4
); de grondslag liggende
qissat MSradj khair al-bariyyah ten
Muhammad Bishrï
tekst is die van Nadjm al-Dïn al-Ghaitx; ver-
vaardigde de Soendaneesche vertaling. Eene dichterlijke bewerking

c 5
is de Wawatjan Mi radj Rasoel Allah van H. R. B. Kartadiredja ).
kitab Talkhïs al-Isrdt wal-Mfradj beunang njundakeun kaula

2) Ijeu dingaranan
H.
Raden Muhammad Bakrï Tjiandjur , Batavia, Radjab 1347 (1928 C.),
ngaran
steendruk.
B°, 12 blz.,
5
3) Ijeu kitab dingaranan al-Siradj al-viahhadj ftl-Isra wal-Mfradj beunang

z
nukil djisimkuring anu dalïf Hadji Ahmad Sanust b. Hadji Abd-al-Rahïm

,
Batavia,
Muharram H. (1929 C.), B°, 67 blz., steendruk.

1348
4) Al-Azhar al-wardiyyah ft tardjumat qissat Mfradj khair al-bariyyah , Batavia,

0
Rabï' al-Awwal H. 28 blz., steendruk.
1345 (1926 C.), 4 ,
koe B.
5) Wawatjan Mfradj Rasoel Allah
,
didangding H. R. Kartadiredja,
Bandoeng, z. j., B°, 43 blz.
MfRADJ 145
In het vorenstaande is alleen de traditioneele

sprake geweest van
viering van Mfradj in die kringen welke zich bij voorkeur noemen
den ahl al-sunnah wal-djamcfah. Maar

met geliefden naam van
de nieuwe heeft ook hier zijn’ invloed doen gevoelen. De

tijd
nieuwen is reeds te daar,
klop van den tijd vernemen waar men
het twaalven, niet den tijd de

middernachtelijk uur van en voor
salat al-subh bepaalt als eindpunt der Mi radj-herdenking. Hij

die den
is ook merkbaar inde gewoonte, gaandeweg inburgert,
dus den volgende den nacht der Hemel-

27sten Radjab, dag op
maken tot een’ bijzonderen dag, welken men zijne

reis, te op
zooveel laat rusten. Vele winkels

gewone bezigheden mogelijk
te Batavia en elders zijn dien dag gesloten, het onderwijs aan
de scholen Moslimschen grondslag staat met Mi radj

bijzondere op
één twee dagen stil. Deze sluiting der scholen is naar

dag, soms
het voorbeeld van het Gouvernement, dat den dag der „Hemel-
vaart van Mohammad” *) als een Moslimschen feestdag beschouwt
daarom dien zijne Inlandsche scholen sluit. Daar het

en dag
wensch der Indische Regeering is, dat
verder de uitgesproken
voorzoover dit althans met de eischen van den dienst is overeen
zijde worde rekening gehouden

te
brengen van ambtelijke
de der Moslimsche feestdagen, welke als zoodanig

met viering
2
ook het amb-
inden Regeeringsalmanak zijn aangegeven ), staat
Radjab stil. De milde houding der

telijke leven op 27 nagenoeg
Mohammad” is de het
1) „Hemelvaart van ambtelijke benaming van godsdienstige
Mohammed” zou moeten heeten, immers van eene

feest, dat juister „Hemelreis van
ten hemel menschen beteekent,

„reis” keert men terug, maarde „vaart” van
heilige
dat wijze inden hemel werden Men spreke dus

zij op bovennatuurlijke opgenomen.
de hemelreis Mohammed. In
van de hemel vaart van Idrïs en
‘lsa, maar van van
het Besluit van den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië van 28 December
N°. 810) wordt onder de „jaarlijks wederkeerende

1922 N°. 2 (Staatsblad 1922
het eerste lid artikel het

feestdagen” welke
„voor de toepassing van van
153 van
Wetboek voor Nederlandsch-Indië met den Zondag gelijkgesteld

van Koophandel
worden” genoemd: „Hemelvaart van Mohamad (sic), de zeven-en-twintigste dag
in dit Gouvernements-Besluit komt de uitdrukking

van Redjeb”, en navolging van
„Hemelvaart van
Mohammad” voor in alle volgende jaarlijksche Besluiten betreffende
N°. N°. 614, 1926 N°. 39,
de vaststelling van feestdagen (St. 1924 579, 1925 1927,
N°. N°. N°.

N». 1928 N°. 247, 1929 N°. 165, 1930 214, 1931 186, 1932 364,
377,
N°. uit het Staatsblad sloop de verkeerde benaming over naar alle
1933 277);
Regeeringsalmanakken en Indische kalenders.
2) De ambtelijke hieromtrent zijn vermeld bij Juynboll, Handleiding tot

gegevens
3
de kennis van de Mohammedaansche Wet blz. 118.
,
Islamica IO
Pijper, Fragmenta
C
146 MI RADJ
de Moslimsche is oorzaak
Regeering tegenover feestdagen ge-
worden, dat het Gouvernement, zonder zulks te willen, de viering
van sommige Moslimsche feestdagen, die oorspronkelijk niet veel
beteekende, heeft bevorderd. Dit geldt bepaaldelijk van Mlradj,
gedenkfeest dat immers niet ’s nachts behoort

een overdag, maar
te worden gevierd. Daar echter de 27ste Radjab een vrije dag
is, heeft men dan den tijd behalve den nacht, ook den dag
om,
aan de
herdenking te wijden. Dit geschiedt, vooral onder leiding
der door het houden

godsdienstige vereenigingen, van optochten,
schoolfeesten en godsdienstige bijeenkomsten. Op aanstichting van
de vereeniging Moehammadijah worden sinds eene reeks van jaren

in tal van steden van Midden-Java ter gelegenheid van den
duizenden deelnemen. Ook

Mlradj optochten gehouden, waaraan
werken vereenigingen zooals Moehammadijah, Sarekat Islam , Jong-

islamieten-Bond en andere, soms samen om een’ dergelijken op-
c
tocht grootsche wijze te doen slagen. Aan den Mi radj- optocht

op
te Surakarta in het jaar 1351 H. (1932 C.) deden, naar bericht
wordt omstreeks achtduizend menschen In hetzelfde jaar

*), mee.
men door de straten der stad

Semarang een’ MJradj- optocht
zag
trekken, bestaande uit volwassenen, padvinders en schoolkinderen.
Daar deze optocht bij avond plaats had, waren de deelnemers
voorzien van lampions en flambouwen, transparanten met

op-
schriften werden Bij tusschenpoozen hief in

meegedragen. men
koor de gewijde formule Allahu akbar aan, afgewisseld met het
de woorden der Moslimsche geloofs-

gezamenlijk uitspreken van
belijdenis. De stoet had tot eindpunt een vergadergebouw, en
hier hielden verschillende sprekers toepasselijke redevoeringen.
Het verdient vermelding, dat de vereeniging van oudgeloovige
Nahdatoel Oelama, deze betooging niet heeft

godgeleerden, aan
het heette wijl zij den opzet als te Westersch

meegedaan, naar
had veroordeeld.
uitsluitend kinderen, leerlingen Moslimsche

Optochten van van
in Midden- Te
scholen, komen eveneens voor en Oost-Java.
Surakarta zich in het voorbeeld der vol-

vereenigden 1933, naar
de anders verdeeld wel

wassenen, padvinders, over zeven ver-
Zie het Parahiangan Nr. 8 December (met

-1) tijdschrift ,
49, 1932, 79°
afbeeldingen).
C
MI RADJ
147
schillende pandu- bonden, trokken inden

en
morgen van den
2jsten Radjab in optocht door de stad met trommels en

vaandels;
de aloon-aloon
op Noordelijke werd halt gehouden, en hier be-
klommen de leiders der verschillende

padvindersvereenigingen
een
katheder, om te
spreken over de beteekenis den Mi
c
van
radj ,
de
over
broederschap onder de
padvinders en over vele andere
zaken die den

padvinders aangaan. Behalve
optochten, worden
op 27 Radjab ook vergaderingen scholieren

van
belegd, waar de
onderwijzers stichtelijke toespraken houden of ook wel de kin-

deren zelven de hebben.
leiding Knapen en
meisjes voeren het
woord de den
over levensgeschiedenis van
Profeet, de
over
gods-
dienstplichten welke de Islam oplegt, over het nut van
vroeg
opstaan en van vlijtig gedrag op school; wedstrijden en

spelen
komen daarna.
De bijeenkomsten voor volwassenen welke

uitgaan van gods-
dienstige vereenigingen bij gelegenheid van den
Mirddj, zijn
anders ingericht dan de traditioneele
herdenkingen der Hemelreis.
Het zijn vergaderingen, vaak inde

open lucht, waar redevoe-
ringen gehouden worden die weliswaar den Micradj tot

uitgangs-
punt doch overigens eene wijdere strekking hebben. Zij dienen
vaak tot het uitbrengen van algemeen stichtelijke, zoo ook

op-
voedkundige, historische apologetische

en
beschouwingen, den
Islam betreffende; eene enkele maal worden, naast de zuiver

gods-
dienstige, ook de staatkundige idealen van den Islam
aangeroerd.
Zoo wordt dus deze de
bij vereenigingen herdenking van den
c
Mi de
radj dikwijls tot eene gelegenheid om broeders te sterken
in hunne geloofsovertuiging en om de Moslimsche waarheden te
verkondigen. Men wijst dan bijvoorbeeld de

op hooge beteekenis
van den nacht der Hemelreis het

voor
godsdienstig leven, immers
de
instelling der vijf salat’s, die het dagelijksche leven van den
Moslim
beheerscht, is volgens den Hadith
’) in dezen nacht den
Profeet
medegedeeld. Op Zijne nachtelijke reize ontving de Pro-
feet menigerlei leering, welke is

nuttig gebleken voor de
geheele
menschheid. De verhalen omtrent Zijn' hemelschen tocht bevatten
veel, dat slechts door diep nadenken kan worden begrepen, en
sommige dingen zijn boven het bereik van ’s menschen verstand.
1) Zie
Al-Bukharl, Sahïh
,
Kitab al-salat, Bab I.
c
148 mi radj
De opvoedkundige beteekenis van het feit der Hemelreis is
deze: de Profeet werd gezonden Zijne gemeente in het

om geloof
op
te voeden, de Hemelreis nu strekt tot een toetssteen, wie
werkelijk gelooven wie niet. Vooral onder

en
tegenwoordig zijn er
de zoogenaamde intellectueelen velen, die de gansche geschiedenis

3
Isra zinsbegoocheling of
van en
MPradj voor eene voor bijgeloof
houden; hiertegenover past het den geloovige, dat hij bij voort-
during wijze de werkelijkheid het

op van gebeurde en
op
de
omschatbare waarde ’s Profeten Hemelreis het

van voor geloof.
Men blijve niet staan bij het wonderbare karakter dezer reis,
de der
want
schepping wereld, van zon, maan en sterren, is zeker
wonderlijk, de die de mensch be-

even en
dingen tegenwoordig
reikt met electriciteit en radio, zouden voor mirakelen
vroeger
hebben gegolden. De nacht, waarin dit luisterrijke feit geschied

is, behoort de geheele Moslimsche wereld door te worden
geëerd.
De geregelde viering dezen nacht zal het
van gedenkwaardigen
eenheidsgevoel der geloovigen versterken, en hen doordringen

het besef dat zij, hoezeer ook de aarde
van
verspreid over en
in volken verdeeld, toch tezamen ééne waarheid

godsdienstige
bezitten.
Voorts, wie zich inde

verdiept zinrijke verhalen van Isnf en
Mdradj, kan daarin zaken ontdekken welke alleen door zinne-
beeldige verklaring het juiste licht De nachtelijke

ontvangen.
tocht den Profeet heeft ten doel
van gehad, Zijne godsdienstige
kennis te vergrooten; zóó ook moet de mensch allen
ten tijde
streven de
naar
vermeerdering van
wetenschap. Vóórdat Profeet
tot
Zijne hemelsche reize werd werd borst
toegelaten, Zijne ge-
opend en Zijn hart gereinigd; de zin hiervan is, dat zelfs de
Profeet Allah als onvolmaakt hoeveel dan

voor
nog gold, meer
moet de den Profeet hare

nog gemeente van
overtuigd zijn van
gebreken! De onwil
aanvankelijke dien het onstuimige ros Buraq
toonde den Profeet te kwam uit
om dragen, voort zijn’ hoog-
moed zóó ook verzet de mensch zich vaak de bevelen
; tegen
van Allah, terwijl Allah toch het best weet hem

wat goed voor
is. Eindelijk wordt de

somtijds voorstelling verkondigd, dat
èn Isra" èn MPradj geheel symbolisch moeten worden opgevat.
Op eene vergadering der Persarikatan Oelama in Madjalengka

werd zelfs deze uitleg welke aan achttiende-eeuwsche
gegeven,
mi'radj 149
rationalistische bijbelverklaringen herinnert: de Isra? beteekent,
dat de Moslim reizen moet buiten zijn vaderland, de MPradj
wijst hem streven, dat wil zeggen,

op zijn’ plicht, naar hooger te
zijn’ eigen lot inde hand te nemen en vooruit te komen in
de wereld.
Het behoeft betoog, dat de hierboven geschetste moderne

geen
MPradj-herdenkingen van godsdienstige vereenigingen [Moeham-
madijah, Sarekat Islam Persarikatan Oelama ook de

, e.a.), zoo
gedachten die daar

en beschouwingen te beluisteren vallen, geens-
zins noch ook altijd in dezelfde in-

algemeen zijn gedaante zijn
gekleed. Maar wijzen in elk in

zij geval op eene verandering
de zoeken nieuwe ook een’
geesten, op
een naar vormen, soms
nieuwen inhoud het MPradj- feest. Inde laatste vindt

van jaren
de ook aandacht inde dagbladpers: Maleische
MPradj en Ja-
vaansche Java wijden omstreeks stich-
dagbladen op 27 Radjab
telijke beschouwingen aan het MPradj- feest.

vindt haar voornaamste arbeidsveld in Midden-
Moeliammadijah
en Oost-Java, niet inde Soendalanden. Toch is er te Batavia
Moeliammadijah die zich in een’ zekeren bloei

eene afdeeling van
Het merkwaardige feit is dat te

verheugt. nu, Moehammadijah
Batavia
geene afzonderlijke MPradj-herdenking kent. De afdee-
houdt avonden ’s weeks een’ het kan

ling geregeld twee tabllgh,
gebeuren, dat tabllgh juist valt den

een
op 27sten Radjab, maar
is dit niet het geval, dan zal men geen tabllgh ervoor verzetten.
Er zijn echter leden van Moehammadijah ,

die
gehecht blijven
de traditioneele dezen
aan
viering, en gaan op eigen gelegenheid
of moskee, Al-Zahr al-basim of een’ anderen

naar langgar om
tekst den hooren voorlezen. Hunne

over MPradj te vereeniging
laat hen daarin vrij.
De reformistische vereeniging Al-Irshad gaat verder. Hare leden
nemen uit beginsel geen

deel aan de traditioneele MPradj-her-
noch zich zelven, noch anderen,

denkingen. Zij lezen, voor met
geschriften, welke over den MPradj handelen, reeds hierom niet,
wijl die huns inziens veel verhalen (Ara-

geschriften verzonnen
bisch bevatten. Zij leeren, dat den Mfradj zelven

:
khurafat ) men
mag herdenken, zoo men daaraan behoefte gevoelt, maar dat de
gewoonte, deze herdenking op een bepaald tijdstip te houden,
niet is de Sahabah, noch de TabPün, noch

afkomstig van van
C
150 MI RADJ
zelfs al-A'immah al-mudjtahidün. De

van geheele viering, zoo
betoogen zij, is ten slotte zaak den

geene van godsdienst (tnas-
*alah dïniyyah), maar eene zaak van het landsgebruik
z
adiyyah). Het is den der scholen Al-Irshad niet

leerlingen van
verboden, de traditioneele viering den Mi deel

aan van radj te
nemen; om
tegemoet te komen aan het landsgebruik ( adah)
zijnde scholen Al-Irshad zelfs Maar

van
op 27 Radjab gesloten.
de ouderen de avond
voor gaat van 27 Radjab onopgemerkt
voorbij.
uit deze het welke
Mag men nu beschouwing van MFradj- feest,
men van de meerendeels Arabische aanhangers van Al-Irshad
kan vernemen, de slotsom trekken, dat deze reformistische be-
weging zich op een onrechtzinnig standpunt stelt ten aanzien
der leer
aangaande den
MFradj ? Dat zij verre. Hun leerstellig
standpunt dienaangaande is in het kort als volgt: men behoort
een scherp onderscheid te maken tusschen Isra* en Mfradj. De
werkelijkheid ( haqq) van den Isrit staat vast, op grond van de
openbaring in Koran XVII: 1, en zoo is het plicht, aan den Isrcd
te
gelooven. De Micradj daarentegen is niet
gewaarborgd uit den
Koran, doch uit de H. Overlevering. Ook hij is als werkelijkheid
te beschouwen, wijl de berichten over hem vaststaan. Slechts
behoort men te bedenken, dat niet alle berichten die over den
MFradj zijn overgeleverd, even betrouwbaar zijn, en juist vele
onbetrouwbare berichten den Mi hebben hunnen

over
radj weg
gevonden naar de volksboeken over den Micradj.

Deze zelfde leer nu is te vinden inde algemeen erkende recht-
zinnige handboeken tot de geloofsleer, waar deze over den Micradj

als leerstuk handelen. „En het bericht den is
van Micradj eene
daarom is wie het dwalende,

werkelijkheid, verwerpt, een een
c
ketter”. Aldus al-akbar II De Alï al-
Al-Fiqh '). commentator
-1) Abü Hanïfah al-Nu man b. Thabit al-Küfï, Kitab al Fiqh al-akbar met sharh
,
c
Alï blz.
van al-Qarï, Kairo, z.j., ioo:
jYj> jy^j
de al-akbar Von Mohammed bis

. Vgl. vertalingen van Al-Fiqh bij J. Heil,
Ghazali Jena, S. en bij A. J. Wensinck, The Muslim Creed\ Cambridge,

, 1915, 35,
1932, I y
gl« 2 43- Volgens Wensinck is Al-Fiqh al-akbar II in het
P- 9T-> P* pas
midden der tiende eeuw n. C. ontstaan (1.1., p. 94), terwijl Abü Hanïfah leefde van
688 of 690 tot 767.

mPradj 151
Qarï voegt daaraan toe, dat de overlevering ervan vaststaat langs
Inde Al-Nasafl wordt

veelvuldige wegen '). geloofsbelijdenis van
Allah’s Gezant (zegen heil

gezegd: „En de Mi'radj van en over
wakenden toestand den hemel,

Hem) in met Zijn’ persoon naar
Allah zij verheven) wilde den

vervolgens naar wat (Hij van
2
is werkelijkheid” ). De commentator Al-Taftazanï voegt
hoogen,
toe: „[De Mi'radj] staat vast door het welbekende bericht, zoo-
ketter is. Het ontkennen den

dat wie hem ontkent, een [van
het beweren dat hij ongerijmd is, is slechts gebouwd
Mfradj] en
3
op de beginselen der wijsgeeren” ).
het
De lieden van Al-Irshad hebben nog eene bijzondere, zij
reden, zij de traditioneele herdenkingen van

bijkomstige waarom
den mijden. Het is hetzelfde bezwaar dat zij

Mfradj om aan-
de herdenkingen van Manlid al-Nabï: bij de ver-

voeren tegen
de den Profeet behoort volgens

melding van geboorte van men
4
dit beschouwen als
oud
gebruik op te staan ), en gebruik zij
eene bid'ah. De stichter der Al-Irshad- beweging Ahmad b. Mu-
hammad Sürkatï al-Ansarl, heeft zijne stem tegen het gebruik
verheven, en het al of niet opstaan bij de vermelding van de
is daardoor geworden tot

geboorte van den Profeet een sjibboleth
tusschen de Oude en de Nieuwe Richting. Genoemde geleerde
heeft betreft het opstaan bij het voorlezen

geschreven: „Wat van
het Maulid-verhaal, het behoort niet tot de zaken van den gods-
dienst, en van de Imam s die mudjtahid waren heeft het

geen
het heeft is
gedaan. Er wordt geleerd: de eerste die ingesteld,
hieromtrent is indien de
Al-Subkï
geweest. De zaak eenvoudig,
1) Kifdb al-Fiqh al-akbar /ƒ, t. a.

p.: eMi A -h> •
‘'al'a lil-iniam Nadjm al-

2) Sa'd al-Dïn al-Taftazanï Sharh daqlid al-Nasafiyyah
Dïn 'Umar al-Nasafï Kairo, [1335 H-], blz. 138: S 'ld. \ Ac. al\
, TA'b
de
t\jQ 1 k-i V.O dl 1 d (■A-Alj. Vgl. ver-
l dl) f
talingen van de geloofsbelijdenis van Al-Nasafï bij D. B. Macdonald, Development
and Constitutional New York, 1926,

of Muslim
Theology ,
Jurisfrudence Theory ,
Der Islam mit Ausschluss des QoFans, Religionsgcschicht-

p. 313, en bij J. Schacht,
liches Lesebuch , Tübingen, 1931, S. 85.
3) Sa'd al-Dïn al-Taftazanï, Sharh

,
blz. 138 ojCu c,
\
<_£>■
,tjA> o-A
pi,, G.Xr..a
. ai—jkil 1
3
‘S'iy
4) Zie
C
152 MI RADJ
menschen niet gelooven dat het tot de zaken van den godsdienst
behoort en dengene die het nalaat niet berispen. Maar, wanneer
de menschen wèl gelooven dat het tot de zaken van den gods-
dienst behoort, achten die het nalaat, iemand te

en zij dengene
die kort schiet of die dan is het
zijn te ketterijen invoert, plicht
voor de godgeleerden om het te verbieden en het af te schaffen” ').

Daar men nu bij vele naar ouderwetschen
trant begint met de levensgeschiedenis van den Profeet op te
halen van Zijne geboorte af, achten de

aanhangers van Al-Irshad
het door te als alle

beter, geene ergernis te
geven blijven zitten,
andere aanwezigen opstaan: zij blijven dus weg.
Nog eene andere van Reformisten is gekant tegen de

groep
Mlradj- viering: de vereeniging Persatoean Islam te Bandoeng.

2
Voor hen is de Mfradj-, evenals de Maulid-v iering, eene ).
De bekend onder den welke

beweging, naam Ahmadiyyah,
haren hoofdzetel heeft te Lahore en sinds 1924 op Java eenige
verspreide aanhangers telt, verkondigt haar eigen inzicht inden
Mfradj de Mi Evenals Modernisten in

en radj-v iering. sommige
3 4
Britsch-Indië ) en Perzië ), beschouwt de Ahmadiyyah den
Mlradj
als visioen. is hierover de bekende Engelsche
een Ondubbelzinnig
Koranvertaling der Ahmadiyyah, vervaardigd door Maulvi
5
Muhammad Ali ), bij de uitlegging van Koran XVII: len 60.
Het visioen, bedoeld in Koran XVII: 60, is het „visioen der
8
Hemelreis” („the vision of Ascension” De gezegden den
). van
Profeet zich niet of de Hemelreis visioen

spreken er over uit, een
Ahmad b. Muhammad Sürkatï al-Ansarï in Al-Dhakhïrah al-

1) zijn tijdschrift
3
Islamiyyah Mudjallad I, Djuz 111, blz. 158 U\

, vlg.: jJjll Lai
4
—Cr* u\ y pV»\ «I*» “Ij jy
1
Cr*
El 1 vl SXimi s.i 'j

jy Cr* y
C.AA \c-Jccj» \ yA y''^

. j
\yssZ* ds
y
jh
Jy
1
Cr*
2) Zie het tijdschrift dezer vereeniging, Pembela Islam Aflevering 39, blz. 25.
,
3) Bijv. Syed Ameer Ali, The spirit of revised edition, London,

amplified and
1922, vgl. S. G. Wilson, Modern Movements Moslems New York etc.,

p. 44; among ,
1916, p. 155, 167.
4) Wilson, 1.1.
5) The holy Qur-an, containing the Arabic text with English translation and
commentary, by Maulvi Muhammad Ali, second edition, Lahore, 1920.
6) The holy Qur-an , p. 572, aanteekening 1441.

C
MI RADJ 153
geweest is, maarde omstandigheden toonen dit duidelijk aan.
Inden geest werd Hij weggevoerd tot de Heilige Persoonlijkheid,
werden Hem Hij met

en
groote
wonderen getoond, maar
zag ze
het niet in het lichaam en met het natuurlijke

geestelijke oog,
alleen worden met

oog,
want geestelijke dingen kunnen gezien
dus de Hemel-
het geestelijke oog '). De Mïradj was geestelijke
reis den Profeet, en moet worden uitgelegd als doelende op

van
de verhevenheid die de Profeet zou bereiken en de grootheid

2
waartoe de Islam zich zou verheffen ).
komen inden avond
De aanhangers van Ahmadiyyah samen
de hunne
van 27 Radjab, en ontvangen aansporing, geestelijke
de
krachten te versterken door getrouwe vervulling van vijfdage-
Verder
lijksche salat's en in ’t bijzonder van den tahadjdjud.
gedeelten uiteen stichtelijk boek

leest men samen eenige over
„The Ideal Prophet” Kamal-

het leven van den Profeet, bijv. van
3 niet voorkomt. Inde kringen der

ud-Dln ), waarin de Mïradj
dat er een hadith is
Ahmadiyyah-beweging zegt men gaarne
salat is de Hemelreis van den geloovige”

welke luidt: „De
Tot de vrome gebruiken, welke het godsdienstig bewustzijn

in verband behoort het
des volks soms met den Mïradj brengt,
al-tatawwiï) vóór of
vrijwillige verdienstelijke vasten ( saum op
is dit vasten in Radjab,

27 Radjab. Het noodig, waarvan men
in handboeken tot den Islam zelden vindt

Europeesche gewag
halen.
gemaakt, wat hooger op te
Radjab is één van de vier heilige maanden [al-ashhur al-liurunï)

c
van het Moslimsche jaar; de andere drie zijn Dhü’l-Qa dah,

4
DhtPl-Hidjdjah en Muharram ). Al-Ghazalï handelt inden lhya?
uitvoerig over de tijden die voor het vrijwillige vasten bijzonder
in aanmerking komen, en noemt daaronder de vier heilige maanden,
al dat der Sahabah het makrüh hebben ge-

weet hij, sommigen
-1) The holy Qur-an , p. 573, aanteekening 1441.
2) The holy Qur-an , p. 560.
3) The Khwaja Kamal-ud-Din, The Ideal Prophet , Woking, [i9 2 s]*
3
Kitab Bad Bab
4) Zie bijv. Al-Bukharï, Sahïh
,
al-Khalq, 2 :
\jts*
C
154 MI RADJ
oordeeld, de geheele maand Radjab te vasten

'). In het uitgebreide,
c
wordt de
negentiende-eeuwsche fiqh- boek I anat al-talibm leer
van het vrijwillige vasten omstandig ineen afzonderlijk hoofdstuk
2
hier heet het: beste maanden het
voorgedragen ), „De voor
vasten zijn, na Ramadan, de heilige maanden, en de beste daar-
is Muharram, Dhü l-Hidjdjah,

van vervolgens Radjab, vervolgens
3
vervolgens Dhüd-Qahdah” ). Ook wordt hier medegedeeld: „Mus-
4
tahabb is het vasten den dag van den Mfradj" ). Inde
op
Hashiyah van Al-Badjürï wordt het saum al-tatawwu slechts
summier de vier maanden worden niet

besproken; heilige ver-
meld, wèl wordt echter gezegd: Mustahabb is het vasten van

„
c ”
5
den dag den Mi ).
van radj
Wat is nu de practijk van dit vasten Java? Uiteraard is
op
het zóó uitgestrekt gebied betrouwbare

moeilijk, overeen
gegevens
in voldoende mate te verzamelen, vooral waar het gebruiken
betreft, die zoo nauw samenhangen met het persoonlijke gods-
dienstige leven. Maar uit de aanteekeningen die ik inden loop
der te hooi te maakte Bantam tot Jogjakarta,

jaren en
gras van
meen ik te besluiten, dat het vasten in Radjab in eere

mogen
is overal waar men de Hemelreis van den Profeet herdenkt op
de ouderwetsche wijze, zij het lang niet algemeen, slechts in
bepaalde, zeer godsdienstige kringen. Soms bepaalt zich het vasten
tot den den Micradj alléén, vast de geheele

dag van soms men
6
maand, of slechts een gedeelte ervan
).
Dat in Bantam velen vasten, dat zelfs voor de ronggeng's in
Noord-Bantam maand is, werd hierboven reeds

Radjab eene heilige
7
vermeld ). Oude lieden in Bantam, vooral vrouwen, vasten soms
/AyS Kitab al-fasl al-thalith, ffl-tatawwu'

1) Al-Ghazalï, ,
I, asrar al-saum,
bil-siyam.
3
Abïï Bakr b. Muhammad Shatta, Icanat al-talibm , Djuz 11, Kairo, H.,
2) 1342
c
blz. 264 —274 (Fasl fï saum al-tatawwu ).
Panat al-talibln blz.
3) ,
t. a.
p., 271 vlg..
4) Panat al-talibïn t. a. blz. 270.

, p.,
5) Al-Badjürï, Hashiyah , I, 314.
6) De dag vau den Mfradj is ook een gebruikelijke vastendag in Sudan, Egypte
aldus ik dente Batavia gevestigden geleerde Ahmad b.
en Hidjaaz, verneem van
Muhammad Sürkatï al-Ansarï, die door zijne afkomst uit Sudan, en door jarenlang
in de in die landen
verblijf Egypte en Hidjaaz, goed met
godsdienstige gebruiken
bekend is. 7) Blz. 138.

mTradj 155
de maand; de bewoners der

geheele jongeren, bijv. pesantrèn’s,
of 7 in Tjiomas, Pandeglang Menes vast
van i tot 3 Radjab; en
men wel van i tot

27 Radjab. Dit vasten staat bekend onder
den terwijl de maand zelve heet.

naam
puwasa Radjab, Redjep
Te Batavia komt het bulan slechts bij
puwasa Rèdjèp voor
Arabieren, ouderwetsche godsdienstleeraren,

sommige vromen,
oude het volk is dit onbekend.

vrouwen. Bij gewone vasten
Inde Preanger vasten sommige vromen de geheele maand
Radjab, maar meestal vast men slechts eenige dagen, bij voorkeur
drie het begin, drie dagen in het midden, drie

dagen aan en dagen
het einde der maand. Men verwacht het vasten in
aan van
Radjab
loon. beoefenen het vasten in
groot Jonge meisjes Radjab (gelijk
trouwens ook in andere maanden, bij voorkeur op Maandagen en
dat daardoor
Donderdagen) inde hoop, zij spoedig een echtgenoot
zullen vinden. Men zegt ook wel, dat Radjab de maand van
Allah is, Sha ban de maand van den Profeet, Ramadan de maand
der geheele menschheid.

NIEUWE GODSDIENSTIGE DENKBEELDEN IN
BENKOELEN
NIEUWE GODSDIENSTIGE DENKBEELDEN
IN BENKOELEN
Het Benkoelen is tot vóór kort afgesloten Mos-

gewest een
limsch gebied geweest, waar men den godsdienst beleed naar de
wijze der vaderen, en van nieuwe godsdienstige stroomingen,

geene
of van het onderscheid tusschen Oude en Nieuwe Richting afwist.
Daarin is sinds de laatste jaren een ommekeer gekomen, ook
Benkoelen is inde geestelijke welke

opgenomen beweging nu
een kwart eeuw lang doende is, voornamelijk van twee straal-
Minangkabau, den Islam in Neder-

punten uit, Midden-Java en
landsch-Indië te hervormen. Hoe die ommekeer in Benkoelen
zich voltrokken heeft en welke tegenstrevende krachten de Nieuwe
Richting daar op haren weg gevonden heeft, zal het onderwerp
deze studie zoekt daarbij het algemeene in het bij-

van zijn. Zij
zondere, want hetgeen thans in Benkoelen geschiedt, valt geens-
zins mutatis
te bezien als louter van gewestelijk belang: mutandis
herhaalt dezelfde in alle streken

zich telkens geschiedenis waar
de Nieuwe Richting doordringt, en zoo kan de aandachtige be-
de in Benkoelen het inzicht

schouwing van ontwikkeling ons
verhelderen, hoe de Nieuwe in haren in-

Richting eenig gewest
vloed begint en voortgaat te oefenen.
Benkoelen is een boerenland. Inde smalle kustvlakte en daar-
inde dalen het gebergte, eenvoudige

achter, van woont eene
landbouwende uit veelheid

bevolking, samengesteld eene van
het Noorden in het

groepen: in vindt men Minangkabauers,
in het
Zuiden, de streek van Kroë en Bintoehan, Lampongers,
Oosten daartusschenin vindt

zijn Palembangers binnengedrongen,
Mana Seloema, de Pase-
men inde onderafdeelingen Kauer, en
mahers en Serawajers, en inde onderafdeelingen Lebong, Redjang

DENKBEELDEN IN BENKOELEN
160 NIEUWE GODSDIENSTIGE
is de bevolking der
Zeer gemengd
en Lais, de Redjangers ').
havenstad met eenige
hoofdplaats Benkoelen, gelijk van eene
landbouwende
geschiedenis te verwachten is. Volkplantingen van
hebben in deze een element

in het binnenland eeuw nog
Javanen
eindelijk hebben inde laatste jaren Minangka-

toegevoegd, en
het land als

bauers van Sumatra’s Westkust zich over uitgestort
zien zullen, als verkondigers van

kooplieden, zoo ook, gelijk wij
vooral godsdienstige
nieuwe maatschappelijke, staatkundige en
denkbeelden.
Over de herkomst van den Islam in Benkoelen zijn geene
voorhanden. Wel wijst de geschiedenis van

duidelijke gegevens
verband zoo-
Benkoelen volgens de inheemsche overlevering op
als met Javaansche Vorstenrijken, met

wel met Minangkabau
Bantam, maar men vindt bij de mededeelingen

name Madjapahit en
3
2
Swaab L. C. Wes-
A. W. Van Ophuysen ), J. L. M. ),
van J.
5
Wink
6
de Benkoelensche
tenenk % O. L. Helfrich ) en P. ) over
materiaal betreffende den Islam.

geschiedkundige overlevering geen
twee
Eene authentieke bron, de Asal Usul Bangkahulu, waarvan
7
handschriften te Batavia bewaard worden ), laat de geschiedenis
Ratu die
met de regeering van Agung,
van Benkoelen beginnen
uit het land Madja-
sommigen een Vorst was, afkomstig
volgens
komende van den
pahit, volgens anderen een goddelijk wezen,
geraken in oorlog met Atjeh, en

berg Bungkuk. Zijne zes zonen
der Benkoelen o. a. L. C. Westenenk,

Zie de samenstelling bevolking van
1) over
het Bureau de Bestuurszaken der

voor
Memorie van
overgave (Mededeelingen van
Encyclopaedisch Bureau, Aflevering XXVIII),

z.
het p.
bewerkt door
Buitengewesten
Lais inde Residentie
blz. vlg.; P. Wink, De Onderafdeeling
of j. t. (1921), 54
Kunsten en
van het Kon. Bataviaasch Genootschap van
Bengkoeloe (Verhandelingen
blz. 11—20.
deel LXVI, tweede stuk), Batavia, 1926,
Wetenschappen,
in
lets over het ontstaan van eenige regentschappen
2) J. A. W. Van Ophuysen,
Indische Taal Land- en
de adsistent-residentie Benkoelen
,
in het Tijdschrift voor -,
Volkenkunde, Deel XI, blz. 193—196.

der onderafdeeling Redjang, inde Bijdragen
3) J. L. M. Swaab, Beschrijving
Kon. Instituut , Deel 7blz. 461 —47°*
L. Westenenk, t. a. blz. 19 enz..

4) C. p.,
in Adatrechtbundel 22
Helfrich, De adel van Bmgkoelen en Djambi , ,
5) O. L.
blz. 309 —325.

’s-Gravenhage, 1923,
P. t. blz. 11—20, 64 vlgg..

6) Wink, a.p.,
der Maleische Hand-
in Ph. S. Van Ronkels Catalogus
7) Zie de beschrijving
schriften, blz. 280.

enz.,
NIEUWE GODSDIENSTIGE DENKBEELDEN IN BENKOELEN 161
den Bungkuk terug. Vernomen hebbende

trekken zich op berg
de in Benkoelen, vier Pasirah’s uit

van regeeringloosheid nemen
het Lebong de macht in handen. Er breken echter

landschap
twisten uit, waarin de komst
onder hen bloedige oplossing brengt
den Vorst Minangkabau, Maharadja
vaneen afgezant van van
veertien is het
Sakti genaamd, die met
volgelingen uitgegaan om
De Pasirah’s bieden hem het

land te bezien. koningschap aan,
verwijst hen daarvoor Vorst, Seri

Maharadja Sakti naar zijn
Pagar De Vorst
Maharadja di Radja te Ruyung. van Minang-
het verzoek der Pasirah’s in,
kabau willigt en wijst Maharadja
Sakti Benkoelen aan '). Tot de oudste

als Radja van zoover
ge-
schiedenis van Benkoelen, waarin het eerste van Islamisme

spoor
afgezant den Vorst

voorkomt als de van van Minangkabau op-
het Allah Td'ala

treedt, want deze noemt eene
beschikking van
eiland Pertja afhankelijk is den Vorst te

dat het geheele van
2
in het verbond dat de Radja de Pasirah’s
Pagar Ruyung ), en en
ten overstaan van den Minangkabauschen Vorst

samen aangaan
wordt die het verbond zal loochenen vervloekt met den

degene
3 3
vloek van den Koran (dikutuk Qur’an tiga puluh djuz ). Maar
de herkomst den
deze loei zijn geene bewijsplaatsen voor van
Islam in Benkoelen. De Tambo Bangkahulu inde Bataviasche
4
die de voorrede eene vrije bewerking is
uitgave ), blijkens van
5
met de
de stof in oude geschriften ), vangt aan
regeering van
een Moslimschen Vorst, Ratu Agung genaamd, immers, als Ratu
komen bilal, chatib eri kadi ten

Agung overleden is, paleize om
8
Dit ziet Moslimsch
de lijkwassching te verrichten ). er
genoeg
waarschuwt dat dit één der

uit, maarde voorrede gedeelten is,
behandeld inde oude geschriften, die de

beknopt uitgevers,
H. Delais en J. Hassan, uitvoerig hebben naverteld. Inde hand-
schriften Asal Usid Bangkahulu komt niets van dien aard

van
Mal. Hs. Batavia N°. blz. N°. 148,

1) Asal Usul Bangkahulu , 143, 15—25,
blz. 18 —31.
2) Asal Usul Bangkahulu , t. a.

p., onderscheidenlijk blz. 18 en 22.
3) Asal Usul Bangkahulu t. a. p., onderscheidenlijk blz. 24 en

, 29.
Tambo door H. Delais

4) Bangkahoeloe [bewerkt en
J. Hassan, en uitgegeven
door Zie P. Voorhoeve’s

Volkslectuur], Batavia, 1933. bespreking in het Tijdschrift
voor Indische Taal Land- en Volkenkunde Deel LXXIII, blz. 387 vlg..
-, ,
5) Tambo Bangkahoeloe ,
t. a.
p.,
blz. 3; vgl. Voorhoeve, t. a.
p.,
blz. 388.
6) Tambo t. blz. 7•
Bangkahoeloe , a.
p.,
Pijper, Fragmenta Islamica 11

162 NIEUWE GODSDIENSTIGE DENKBEELDEN IN BENKOELEN
voor, zoodat men veilig kan aannemen dat dit gedeelte verdicht
is. Ook deze bron levert dus niets over den Islam
op.
Eene overlevering bij Valentijn wijst vermoedelijk de richting
aan waarin men zoeken moet: „Sjeich Ibn Moelana heeft ook
de kust van Lampon, of Bangkoelo, Sillebar, en alles van daar
Zuid-aan, al van die eerste tyden af veroverd, en aan kroon

zyn
heet het in Bantam”. Met

gehegt” *), zijne „Beschryvinge van
„Sjeich Ibn Moelana” wordt Susuhunan Gunung Djati bedoeld.
Volgens de Sadjarah Banten heeft echter zijn zoon, Hasan-ud-
Dln, een tocht naar Lampung, Indrapura, Sulebar en Bangka-ulu

2 3
ondernomen ), en deze tocht kan als historisch worden beschouwd ).
En in andere kroniek, Shadjarah Tjirebon wordt,
eene
Daftar ,
met tot denzelfden dat

blijkbaar betrekking krijgstocht, gezegd
Hasan-ud-Dln den Islam invoerde in Lampung, Indrapura en
4
Bangka-ulu ). De herinnering aan Bantams oppergezag over Ben-
5
koelen is inde Benkoelensche overlevering bewaard gebleven ).
Vindt men nu inden Islam zooals die in Benkoelen wordt be-
leden, van zijne Bantamsche herkomst? Ik

waag
het niet
sporen
dit beslissen, ik in bedenken, dat

te maar geef overweging te
Benkoelen van 1685 tot 1825 onder Engelsche heerschappij heeft
gestaan en dus bijkans anderhalve eeuw afgesloten is geweest
van Bantamschen invloed. Het Engelsche is wellicht óók

gezag
oorzaak dat de Islam in Benkoelen, afgesneden andere

geweest, van
Moslimsche landen, in achter is

sommige opzichten ten gebleven
en eene eigen geschiedenis heeft gehad. Zoo is het merkwaardig,
1) Valentijn, Beschryving van Groot Djava ofte Java Major Dordrecht, 1726,
,
blz. 216.
Critische de blz.
2) H. Djajadiningrat, beschouwing van Sadjarah Banten , 34.
3) Djajadiningrat, t. a.
p., blz. 193.
Zie H. N. Vander Tuuks het Londensche hs. der kroniek

4) beschrijving van
van de vorsten van Cheribon, Daftar Shadjarah Tjirebon in zijn Short account of
the to the Society London, 1866 (over-

Malay manuscripts belonging Royal Asiatic ,
druk uit Journal Royal Asiatic

Society , New Series, Vol. II), p. 20: „The Panembahan
Sura Sohan called also Mowlana Hasanu-daïn , introducés, according to this chronicle,
,
the Islam in Pajajaran ,

the Lampong country, Indarapura ,
Bangka-ulu (Bencoolen),
and Balo —
Hetzelfde in Vander Tuuks Kort
verslag der Maleische handschriften
toebehoorende aan de Royal Asiatic Society te Londen ’s-Gravenhage, 1866 (overdruk

,
uit BKI 1, III), blz.

24.
5) Djajadiningrat, t. a. blz. 118.

p.,
dat de Moslimsche inden

vereering van
graven van heiligen
weinig beteekent. Er zijn wel heilige

volksgodsdienst graven,
maar hun invloed reikt niet ver, het zijn heiligdommen,

geene
zooals zoovele zijn, die heinde bedevaart-

er
op Java van en ver
trekken. Ter hoofdplaats Benkoelen zijn slechts weinige

gangers
Moslimsche dat Sayyid Muhammad Zain

heilige graven,
o. a. van
verder is het
al-Madanï te Soeraulama, er heilige graf vaneen
Benkoelen, Kramat Anggut

vroegeren Penghulu van een en een
Kramat Pantai. Alle deze worden bezocht, de

graven op ge-
buiten Benkoelen hebben ook vele dusun’s hare

bruikelijke wijze;
dat de eigenlijke heilige
graven, maar het is opmerkelijk graven
voor de landbevolking niet zijn graven van Moslimsche heilige
van
de Vaderen, de nènèk mojang.
personen, maar
verhoudingen in Benkoelen zijn eenvoudig.

De godsdienstige
Er is stand godgeleerden, zooals in Bantam
geen machtige van
de wie het volk eerbiedig opziet. Hunne plaats

Kijaï’s, tegen
door de volkshoofden, de Pasirah’s,
wordt in Benkoelen ingenomen
die hun ontleenen aan afstamming en traditie. Maar zij

gezag
het al hebben zij ook op gods-

zijn dragers van wereldlijk gezag,
is, dat voornaam

dienstzaken invloed, die soms zoo groot een
deel het streven der Nieuwe Richting tegen dezen invloed

van
vertegenwoordigers den
zich keert. De hoogste ambtelijke van
Benkoelen de hoofd-penghulu, in
godsdienst zijn, ter hoofdplaats
de de imam De imam marga wordt uit de imam’ s
marga's marga.
der dusim’s gekozen. Hij is de wali hakim der marga, zorgt voor
de houdt toezicht de moskeedienaren in

huwelijksregisters, op
de alle dusun’s hebben

dusun’s, is lid van den margaraad. Bijna
den slechts enkele kleinere heb-

eene moskee voor Vrijdagdienst,
ben er Aan de moskee in eene dusun zijn veelal verbonden

geen.
De dusun
een
imam, een khatib, een bilal en een garim. imam
is het hoofd; ook hij is huwelijksbeambte doch houdt geen registers:
deze zijn bij den imam marga,

die geregeld zijne inlichtingen
der den imam dusun.
ontvangt over den stand huwelijken van
Het komt dat er andere moskeedienaar inde dusun

voor geen
doch anders hem ondergeschikt: de

is dan de imam, zijn aan
de voordraagt, de bilal, die den

khatib, die
op Vrijdag preek
veelal doet hooren, die de moskee

adhan (hier bang genoemd)
schoonhoudt en water aandraagt voor de ritueele wasschingen,
dit laatste die de

soms tezamen met een
garim, laagste moskee-
dienaar is'). De inkomsten dezer moskeedienaren zijn geregeld
volgens de adat. Zoo de imam deel de

ontvangt marga een van
zakat van het rijstgewas. Echter zijn deze inkomsten uit de zakat
niet adatrechtelijk vastgelegd. De zakat rijst wordt veel

van vrij
opgebracht, het is als dezen

geen adatvergrijp men cijns niet
opbrengt, wel is dan beschaamd

maar men
tegenover zijne dorps-
genooten. De fitrah mag men opbrengen aan wie men wil, aan
zijn godsdienstleeraar, aan armen en behoeftigen, aan familieleden.
Zoolang de Moslimsche Benkoelen

maatschappij in
nog rustig
was, zoolang er
geen afwijkende godsdienstige meeningen werden
verkondigd, had niemand er bezwaar dat het adatbestuur

tegen
ook zeggenschap oefende het Benkoelen

over godsdienstonderwijs.
is eender nimmer de het
gewesten waar Ordonnantie, regelende
van Bestuurswege uitte oefenen toezicht het Moslimsche
op gods-
2
dienstonderwijs ), is ingevoerd. Het ontbreken van eene wettelijke
regeling het toezicht het heeft in

van
op godsdienstonderwijs
Benkoelen eerst aanleiding gegeven tot moeilijkheden, toen onder-
wijzers de beginselen der Nieuwe in het

van
Richting, en bij-
zonder onderwijzers hunne werkzaamheid
van
Moehammadijah,
begonnen. Tegen hunne werkzaamheid is verzet zoowel
gerezen,
de de
van zijde van godsdienstigen der Oude Richting als van
de zijde der adathoofden. De verdedigers van den ouden toestand
hebben steun gezocht bij het Bestuur, en verbreiders van het
Nieuwe, van hun kant, hebben zich beklaagd over onduldbare
inmenging in godsdienstzaken de
en
belemmering van gods-
dienstige vrijheid.
Vreemdelingen hebben den knuppel in het hoenderhok

ge-
De Benkoelees trekt zelden uit is

worpen. weg zijn land, hij een
landbouwer verknocht zijn Dit verklaart, althans

en aan
grond.
1) Het woord garim is het Arabische gharim , d.i. schuldenaar. Het woord
gharim
wordt in het godsdienstig spraakgebruik als één
gebezigd benaming van der acht
soorten van
personen, wien grond van Kor. IX: 60 een aandeel inde zakat
op
toekomt. Als den ambt

naam voor
drager vaneen bij de moskee is het woord niet
Arabisch. Het is een van die godsdienstige termen uit het zooals
Arabisch, faqir ,
c
miskin amil. mu'allaf,, die inde talen den Indischen
, ,
van Archipel een gansch
anderen inhoud hebben gekregen.
2) St. 1905 N°. door St. N°.

550, vervangen 1925 219.
voor een deel, de achterlijkheid van zijn godsdienstig leven,
want ook voor godsdienstige doeleinden verlaat hij zelden zijn
geboorteland.
daarom de nieuwe denk-
Vreemdelingen moesten godsdienstige
beelden in Benkoelen komen verbreiden en tevens den stoot
het ouderwetsch
geven tot verbetering van gebleven godsdienst-
öf öf lieden
onderwijs. Die vreemdelingen waren Minangkabauers
brachten de eerste beginselen het Reformisme,

van
Java. Zij van
anders genaamd de Nieuwe Richting inden godsdienst, in
Benkoelen. Benkoeleezen die het begin der

Volgens godsdienstige
de eerste die reformistische
beweging hebben medegemaakt, was
denkbeelden in Benkoelen verbreidde een

Minangkabauer, Hadji
die zich omstreeks als koopman te Benkoelen

Ahmad, 1915
zich door niets zijne landgenooten

vestigde. Aanvankelijk van
onderscheidende, begon hij later godsdienstonderwijs te

geven
in
aanhang bleef echter gering. Eerst

reformistischen geest. Zijn
sinds omstreeks werd de Nieuwe Richting van meer

belang
1923
in Doch de snelle toename van den reformistischen

Benkoelen.
invloed eerst de jaren en 1928. In

dagteekent van 1927 1927
richtten ter hoofdplaats Benkoelen tezamen

eenige Minangkabauers
met
eenige Benkoeleezen eene godsdienstige vereeniging op,
Muhibbul-Thsan die bestaat doch weinig

genaamd , nog meer
beteekent. reformistischen grondslag heeft

Deze vereeniging op
die de ontwikkeling der

tenslotte een
stap gedaan voor gods-
in Benkoelen beslissende beteekenis heeft

dienstige verhoudingen
met de machtige
gehad: zij heeft betrekkingen aangeknoopt ver-
sinds dien heeft de Nieuwe

eeniging Moehammadijah en Richting
onder de vlag van

Moehammadijah-, daar-
voornamelijk gevaren
Persatoean Moeslim
naast heeft de Minangkabausche vereeniging
Indonesia, bij afkorting de Permi genoemd, vasten voet in Ben-
koelen doch haar invloed gaat achteruit,

weten te verkrijgen,
reeds hierom wijl zij zich niet heeft weten vrij te houden van
De intocht van Moehammadijah is aldus in

staatkundig gestook.
zijn werk in wenschte de vereeniging Muhibbul-
gegaan: 1928
Ihsan beter de te komen de beginselen
op hoogte van van
Moehammadijah, die zij als een geestverwant beschouwde, en zij
zond daarom een Minangkabauschen godsdienstonderwijzer als
waarnemer naar de achttiende jaarvergadering van Moehammadijah

te Jogjakarta. Deze bracht de reis uit

na terugkomst van verslag
van zijne bevindingen. Nadat de leden van Muhibbul-Ihsan de
beginselen van
Moehammadijah aldus hadden leeren kennen, kwam
er een
muballigh van
Moehammadijah uit Java naar Benkoelen,
die eigenlijk slechts voorhad in zamelen, doch zich

liefdegiften te
ook beschikbaar stelde het

gaarne om opnieuw streven van
Moehammadijah uiteen te zetten. Het gevolg was dat de eerste
afdeeling van
Moehammadijah in Benkoelen werd opgericht,
voorloopig bestaande uit dertien leden. Men gaf kennis van de
oprichting aan het Hoofdbestuur te Jogjakarta, en dit zond, over-
eenkomstig het gebruik, twee leden naar Benkoelen om den
toestand der nieuwe afdeeling op

te nemen. Eene openbare ver-
gadering werd tijdens het verblijf der twee Javanen belegd,

waardoor de beginselen in ruimeren
van Moehammadijah kring
bekend werden. De nieuwe afdeeling kon zich dadelijk aan
geven
taak, strookende met hare beginselen, doordat de

eene
oprichting
van eene godsdienstschool op nieuwerwetschen grondslag, eene
dusgenaamde madrasah, waartoe het plan tevoren reeds gevormd
was, nu aan haar werd opgedragen. Zoo heeft van meet af aan
Moehammadijah in Benkoelen zich met het onderwijs bezig
gehouden, daarin ziende het machtigste middel de

om geesten
voor hare denkbeelden te winnen.
Drie feiten verdienen dat

opmerking, namelijk, ten eerste
Moehammadijah in Benkoelen dus opgericht is door

Minangka-
bauers, bij wie zich enkele Benkoeleezen hadden aangesloten;

verder, dat die enkele vooruitstrevende Benkoeleezen voor een
deel te lid de P. S.
voren waren geweest van 1.1., die vroeger in
Benkoelen eenigen aanhang had bezeten; inde derde dat

plaats,
enkele lieden die tot het
Moehammadijah toetraden, bij Binnen-
landsch Bestuur niet bepaald gezien waren. Deze drie feiten echter
hebben niets bijzonders wie de

voor opkomst eener godsdienstige
vereeniging elders inde Buitengewesten heeft gadegeslagen. Tel-
kens herhaalt zich hetzelfde: voorkeur

weer vreemdelingen, bij
Javanen of Minangkabauers, brengen in eene streek het eerst de
nieuwe denkbeelden; de P. S. I. 1., die hare leden in

leerstellig
opzicht vrijlaat en alle godsdienstige richtingen, oudgeloovige en
reformistische, naast elkander laat bestaan, verliest tegenover de
ordelijk en naar vaste methoden arbeidende

Moehammadijah op
de nieuwe beweging sluiten zich bij

den duur terrein, en bij voor-
keur de hunne ouderwetsche omgeving ont-

aan onrustige, aan
ontevreden bestanddeelen der bevolking. Eerst allengs,

groeide,
die elemen-
als de nieuwe beweging volgroeid is, geraken roerige
lieden hebben dan hunne taak
ten
op
den achtergrond, rustige
als meestal zijn dit zonen van het land zelf.

leiders overgenomen,
scheen het dat Moehammadijah in Benkoelen

Aanvankelijk
ondervinden. Zoolang zij in stilte arbeidde
weinig tegenwerking zou
in kleinen kring, ging het goed,

door godsdienstonderwijs maar
uitbreidde, welhaast over het geheele

toen zij zich gaandeweg
of (gerombolan)
gewest, overal afdeelingen ( tjabang ) groepen op-
nieuwe beweging, die der Permi, naast

richtende, en toen eene
kwam de heerschende rechtzinnigheid in het

haar ingang vond,
der Nieuwe het
tegen de twee strijdmiddelen Richting:
geweer
Sindsdien kan in Ben-

godsdienstonderwijs en de tablïgli. men
steeds felleren strijd tusschen „Kaum

koelen spreken vaneen
Mudö”. Men verkettert elkander nog niet,

Tuwö” en „Kaum
elders inden strijd der richtingen wel is
zooals dat Java en
op
wederzijdsch wantrouwen, verdachtmaking,

voorgekomen, maar
pasar's de Nieuwe
kleine plagerijen, zijn in die marga's en waar
de orde den Laat

gezet heeft, aan van dag. ons
Richting voet
Nieuwe Richting, het godsdienst-

die der
twee strijdmiddelen
den tablïgh, in nadere beschouwing nemen.
onderwijs en
Moehammadijah geweest, dat

Het is vooral de verdienste van
heeft ingevoerd,
zij nieuwe methoden in het godsdienstonderwijs
en daardoor de Oude Richting tot grootere krachtsinspanning

ouderwetschen
heeft geprikkeld. Het godsdienstonderwijs naar
trap. Tevergeefs zoekt men in

trant stond zeker niet op hoogen
zooals de
Benkoelen naar inrichtingen voor godsdienstonderwijs
Java, waarin
pesantren's, de voorvaderlijke godsdienstscholen van
samenkomen om onder leiding

heinde en ver
jongelieden van
den Islam
heilige wetenschappen
van
van één of meer guru's de
is in Benkoelen
te beoefenen. Het lagere godsdienstonderwijs ge-
de kinderen leeren den Koran in het

als overal elders:
regeld
uit het hoofd eenige Arabische
Arabisch zij leeren
opzeggen,
formules welke bij de ritueele godsdienstoefening

spreuken en
leeren zij ook iets van

( salat te komen, soms
,
sembahjang) pas
de geloofsleer. Hunne leidslieden bij

de allereerste beginselen van
dit onderwijs zijn öf hunne ouders, óf de voornaamste geestelijke
het dorp, de imam dusun, ook diens

van soms een van
helpers,
de khatib of de bilal, dan wel de onambtelijke godsdienstonder-
wijzer, die een eigen koranschooltje er na houdt. Plaats van

op
dit onderwijs is de woning den ook wel het

van guru, dorps-
godsdiensthuis, of de moskee. Leerlingen die meer van den
godsdienst willen vinden daartoe bij

weten, gelegenheid meer
ontwikkelde imam's en khatib's wier onderwijs zich ook uitstrekt

,
de wetgeleerdheid Zeer weinige Benkoeleezen hebben

tot {fiqh).
hunne godsdienstige studiën ook buiten hun geboorteland voort-
gezet; de trek ging tot dusver noch naar de scholen van Sumatra’s
Westkust, noch naar dein rechtzinnige kringen zoo goed bekend
staande Bantam Batavia. Er slechts

guru's van en zijn weinige
godsdienstleeraren die Arabisch kunnen spreken. In dezen ouden
toestand is thans verandering gekomen; evenals in andere gewesten
heeft zich ook in Benkoelen sinds eenigen tijd eene hervorming
voltrokken inde methoden van het Moslimsche godsdienstonder-
wijs. Naast de oude overgeleverde vormen van onderwijs zijn
nieuwe opgekomen, met name de madrasah, voorts de gods-
dienstige leergang voor volwassenen. Met deze nieuwe vormen
hebben tevens hunne intrede de behoorlijk

gedaan: opgeleide
onderwijzer aan de madrasah, en de nieuwerwetsche godsdienst-
leraar. Wel hebben deze nieuwere

naast ontwikkelingsvormen
de oude methoden van godsdienstonderwijs zich gehandhaafd,
wel hebben het Koranonderwijs naar den ouden trant en de
ouderwetsche onderrichting inde kitab's het veld behouden, wat
mèèr is, zij hebben de schare altijd het meeste vat, maar
op nog
de madrasah wint terrein, de school die, zooals

gaandeweg op
Java reeds lang gebleken is, de toekomst voor zich heeft. De
madrasah immers het hier even worden vastgelegd

moge
zooals die Java en Sumatra en andere eilanden inde laatste

op
tientallen van jaren is ingeburgerd, is een schoolvorm die, wellicht
onmiddellijk uit Arabië, misschien ook uit Egypte is ingevoerd,
en die hier te lande, merkwaardig uit geschiedkundig

genoeg
oogpunt, den invloed heeft ondergaan van de Gouvernementsschool,
de „Standaardschool”. De madrasah geeft, behalve

dusgenaamde
godsdienstonderwijs, ook vakken als rekenen, lezen en schrijven

van de landstaal en van het Arabisch, geschiedenis, vooral ge-
NIEUWE GODSDIENSTIGE DENKBEELDEN IN BENKOELEN
169
wijde geschiedenis, en soms de beginselen der aardrijkskunde.
Dikwijls staat het onderwijs inde godsdienstige vakken niet hooger

dan het peil dat de bereikte. Maarde methoden
pesantren van
onderwijsgeven zijn anders, er is een duidelijk streven om de
methoden het
van Gouvernementsonderwijs over te
nemen, en
reeds het schoolborden schoolbanken beteekent

gebruik van en
een vooruitgang. Dan zijnde leerboeken vaak uit Egypte of,
indien zij reeds inde landstaal zijn gesteld, verraden zij duidelijk
den invloed Egypte, het godsdienstonderwijs al
van waar zoolang
nieuwe leest is geschoeid. De madrasah is echter niet uit-
op
sluitend het eigendom of het der Nieuwe ook

wapen Richting,
de Oude Richting bedient zich haar. in het
van
Nog jaar 1928
valt de de Khair
oprichting van
schoolvereeniging Djavfiyyat
ter hoofdplaats Benkoelen. Onverdachte voorstanders der Oude
Richting hadden hierbij de leiding. De onderhoudt

vereeniging
thans twee scholen te Benkoelen zelf, drie scholen zijn op ver-
schillende het binnenland

plaatsen van
gevestigd, en er zijn
andere scholen
plannen tot oprichting van inde maak. Ik heb
de moederschool van Djawfiyyat Khair te Benkoelen bezocht
indruk den aard den het

en een gekregen van en
geest van
onderwijs. Eene vergelijking met de beste madrasah's

op Java
zou ten nadeele van die in Benkoelen uitvallen. De school is
trouwens in opgericht en heeft daarom slechts vier

pas 1930 nog
klassen. Er zijn een kleine tweehonderd leerlingen, waaronder
slechts enkele meisjes; blijkbaar is inde ouderwetsche kringen

waaruit de leerlingen voortkomen, het vooroordeel het
tegen naar
school zenden niet het

van meisjes nog geheel overwonnen.
Bij
onderwijs is de grootste plaats ingeruimd aan de godsdienstige

vakken: Koran, Koranvoordrachtskunst (Arabisch tadjwid), Ara-
bische spraakkunst, wetgeleerdheid geloofsleer

( fiqh ), al-
tauhïd), uitlegkunde van den Koran {tafsïr). Vakken als lezen,
schrijven en rekenen komen achteraan. Voor de helft van het
aantal leerlingen is dit laatste evenwel niet want de school

erg,
is verdeeld in eene ochtendschool en in eene middagschool, dat
wil ’s morgens wordt het onderwijs volledig gegeven aan

zeggen:
die andere school bezoeken, ’s middags komt

leerlingen geene een
tweede ploeg leerlingen school die ’s de banken

op morgens op
eener Gouvernementsschool hebben gezeten en hier een verkorten

leergang volgen, bijna uitsluitend van godsdienstigen aard, met
weglating van vakken zooals het lezen en schrijven van Latijnsch

schrift. Inde laagste klassen wordt ook onderwijs in
gegeven
het verrichten de ritueele nadat de

van
godsdienstoefening; noo-
dige Arabische spreuken en formules die bij de salat te

pas
inde klasse onderwezen, leer-

komen, zijn gaan leerlingen en
meester naar een achter de school gelegen gebouwtje, ingericht
voor het houden van ritueele godsdienstoefeningen. Zoo komt
het in deze school dus inde

godsdienstonderwijs geheel plaats
van de elementaire godsdienstige opvoeding, die in het

vroeger
huisgezin of bij den Koranleeraar plaats vond. Inde klasse

hoogste
wordt de Arabische spraakkunst onderwezen, naar de wijze der
vaderen uiteen Arabischen sharh een Arabischen spraak-

op
c
kunstigen tekst, met name uit den sharh van Alï Nür-al-Dïnb.
z
Shihab-al-Dïn al-Kïlanï op Al-Tasrlf al- lzzl, het bekende werk
van Al-Zandjanï')•
Behalve de scholen van Khair vindt men tegen-
in Benkoelen verschillende kleine

woordig op plaatsen zelfstandige
madrasah''s, de behooren de Oude

waarvan
gurus tot Richting;
zij dragen fraaie Arabische namen: Al-Irshadiyyah, Al-Ikhlasiyyah,
Tarbiyatul-Ihsan, Djanfiyyat al-Ihsan, Tarbiyatul-Tullab. De
laatste school, te Kepahiang gevestigd, heeft den naam eene
zekere onafhankelijkheid te handhaven het

ten
opzichte van
dus noch de Oude noch de Nieuwe

richtingsverschil, en tot tot
Richting te behooren.
Dit alles is dus de terugslag geweest van de werkzaamheid van
die begonnen het oprichten stand-

Moehammadijah ,
was met van
aardscholen, Hollandsch-Inlandsche scholen, leer-

godsdienstige
voor volwassenen, leergangen inde Arabische taal, terwijl
gangen
haar middel de bereiken de

machtigste om menigte te tabligh
is geweest. Over het gewone schoolonderwijs behoef ik verder
niet uitte weiden; het godsdienstonderwijs betreft,

wat hierbij
deden zich met de adatbe-
na
eenigen tijd moeilijkheden voor
zoodat deze tak werkzaamheid

sturen, van van Moehammadijah
voorloopig weinig beteekent. Des te belangrijker is de tabligh.

Het Arabische woord tabligh beteekent: overbrenging, verkon-
i) Zie C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur I, S. 283.

,
Verwant is het woord

diging. muballigh, overbrenger, verkondiger.
In zijne eigenlijke beteekenis wordt dit woord den
gebruikt bij
moskeedienst: hier zijn die, de
muballigh's personen wanneer
moskee vol is, sacrale woorden

groot en
bepaalde van den voor-
met luide stem „overbrengen” naar de verderaf zich be-

ganger
vindende geloovigen. Inden nieuweren echter hebben

tijd tabligh
en muballigh eene gewijzigde beteekenis gekregen, die inde
Nederlandsche handboeken tot de kennis van den Islam niet

nog
te vinden is. Voorzoover mij bekend is, hebben moderne Mos-
limsche in Nederlandsch-Indië inde beteekenis

kringen tabligh
van: godsdienstverkondiging, godsdienstige propaganda, overge-
uit Britsch-Indië, onder de Hindoe’s vele

nomen waar ijverige
Moslimsche zendelingen godsdienstige propaganda, tabligh ge-
noemd, bedrijven '). Deze Moslimsche heeft in methode

zending
veel de Christelijke zending missie In Neder-
van en
afgezien.
landsch-Indië is de muballigh de leekeprediker, die godsdienstige
bijeenkomsten belegt en daar eenvoudig verstaanbare toespraken
houdt inde landstaal. Tabligh komt daardoor

eenigszins tegemoet
aan het gemis, door vele Moslims gevoeld, aan eene geregelde
prediking inde landstaal op Vrijdagen inde moskee, waar de
in het Arabisch
preek ( khutbah ) bijna altijd alleen wordt uitge-
sproken. De nieuwe godsdienstige vereenigingen hebben inden
tabligh vooral een middel tot verbreiding van hunne denkbeelden
gezien; Moehammadijah is daarin voorgegaan,

tenslotte zijn zelfs
vereenigingen de Oude Richting haar gevolgd,

van zoo
op Java
de Nahdatoel Oelama, in Benkoelen de Djaniiyyat Khair. Zóó-
veel heeft de tabligh als godsdienstige bijeenkomst

opgang ge-
maakt, dat afzonderlijke tabligh''s voor vrouwen in Moehammadijah
tegenwoordig zeer algemeen zijn en dat zelfs Arabische vrouwen
te Batavia, die in haar leven

strenge afzondering doorbrengen,
i) Murry T. Titus, Indian Islam a religious history of Islam in India London,

, ,
voorbeelden in Britsch-Indië. Eén leider dezer be-

1930, p. 54, geeft van tabligh
kenschetste haar doel aldus: To Muslims

weging viervoudig „i. strengthen through
To assist Muslims te improve their economie condition. To

religious teaching. 2. 3.
zeal. To Islam non-Muslims”.

inspire Muslims with missionary 4. propagate among
Titus noemt verder als vereenigingen voor tabligh de Jam’ïyat-i-Tablïgh-ul-Islam
the Inderdaad is de
(1.1. en
p. 201) „and Ahmadïyah propaganda organizations”.
Ahmadiyyah, in Nederlandsch-Indië welbekend, óók inden grond eene instelling
voor tabligh .
inden jongsten tijd hare eigen tabllgh's hebben, waar echter de
prediker onzichtbaar is achter een wit gordijn!

Men zal in het moderne levender Nederlandsch-
godsdienstige
Indische Moslims den aanvaarden als zoodanig,
tabllgh moeten
en van Overheidswege er tevens

op bedacht moeten zijn dat,
evenals inde Protestantsche Katholieke preek,

en
op Christelijke
meetings, bijbellezingen, conferenties, en wat dies meer zij, wel
andere dan zuiver godsdienstige, ja zelfs onder-

eens
staatkundige
worden besproken, ook de wel dienst-
werpen zoo tabllgh eens
baar zal worden ander

gemaakt aan een dan een zuiver gods-
dienstig doel. Wie

op Java veel tabllgh's heeft bijgewoond, en
nog meer rapporten over tabllgh's gelezen, weet, dat men daar
veel kan de den Moslim,

vernemen over godsdienstplichten van
de voortreffelijkheid den Islam boven andere

over van godsdien-
de de
sten, over gewijde geschiedenis, over godsdienstige, soms
ook de staatkundige idealen den Islam. Dit alles

van pleegt te
worden voorgedragen in bevattelijken vorm,

in eene taal die
kinderen verstaan; de muballigh schuwt de anecdote niet, noch
het pakkende voorbeeld uit de

dagelijksche omgeving. Op hooger
strekt de het
plan tabllgh tot verdieping van geestelijk en
zedelijk leven.
De vereeniging heeft de waarde

Moehammadijah van tabllgh
ingezien en zich daarom toegelegd zijne volmaking. Zij heeft

op
leergangen muballigh's ingesteld, de is

voor en tabllgh een vast
onderdeel hare werkzaamheid evenals het onder-

van
geworden,
wijs, het
oprichten van bedehuizen en het uitgeven van Moslimsche
literatuur. Met het bevorderen van tabllgh geeft de vereeniging,
volgens hare eigen verklaring, uitvoering aan artikel

3
b harer
luidende: tracht haar doel te bereiken

statuten, „De vereeniging
d00r.... het houden van bijeenkomsten onder haar leden en
belangstellenden, waar onderwerpen uit de Mohammedaansche
godsdienstleer behandeld worden” '). De wegen

die zij daartoe
volgt zijn tweeërlei: {dagwak),

a.
oproep vermaning
prediking ( khutbah ), dan wel de uitlegging van geschriften over
1) Statuten dan Algemeen Huishoudelijk Reglement dari pada „ Moehammadijah”,

dikeloearkan oleh Pengoeroes Besar Moehammadijah Bahagian Taman Poestaka,
Jogjakarta, 1346 H. (1927 C.), Wlz. 10.

den Islam in vergaderingen of in scholen; b. beantwoording van
betreffende den Islam

vragen op broederlijke en beschaafde
wijze ‘). In het jaar is het leerplan

1931 voor eene tablïgh- school
bekend gemaakt, omvattende ineen twintig punten eene gansche
2
godgeleerde opleiding ).
Om de werking vaneen tablïgh te beseffen moet men niet van
hem lezen, maar hem hooren. Ik zal niet trachten hier den indruk
vaneen tablïgh weer te geven; ik kan slechts dat ik van

zeggen,
verscheidene tablïgh's voortreffelijke indrukken heb meegenomen,
zooals verschillende sprekers daar het woord

op rustigen toon
voerden godsdienstige
over en zedelijke onderwerpen, aan de
hand spreuken uit den Koran de H. of tot

van en
Overlevering,
nemende gedeelte
uitgangspunt een vaneen stichtelijk boek. Er
zijn tablïgh's voor mannen, er zijn er ook afzonderlijke voor
Van de laatste heb ik in

vrouwen. er een
bijgewoond, gezelschap
3
den Consul van
Moehammadijah ), zonder dat tevoren
van
wij
komst hadden aangekondigd. Wij ’s
onze
vervoegden ons middags
bij het vereenigingsgebouw, toen de

tablïgh reeds aan den
gang
nadat de reden van onze komst toonde

was; men vernomen had,
men bezwaar te hebben, ons toe te laten. Inde ruime

geen
het zaten den

bovenzaal van gebouw op met matten belegden
vloer een\ tachtig vrouwen en meisjes bijeen, geschaard ineen
grooten kring katheder; naast het

om een
spreekgestoelte zaten,
aan eene soort van bestuurstafel, eene voorzitster en eene secre-
taresse. Het luisterde in de

gezelschap gespannen aandacht naar
die de
toespraak van eene Javaansche vrouw, noodzakelijkheid
betoogde vaneen krachtig zelfbewustzijn bij de Moslimsche
zij in kleeding, in inde

vrouwen: moeten toonen, gedrag, waar-
hare godsdienstplichten, dat zij echte Moslimschen

neming van
zijn.
Wat toonden alle toehoorderessen reeds,
kleeding betreft, dat
1) Zie de „
Kaidah Peratoeran Moehammadijah Bahagian Tablegh'\ bekend
ge-
maakt in Almanak Tahoen
Moehammadijah 1344 Jogjakarta, [1925], blz. 77.
2) Zie het artikel Leerplan Tablighschool" in het tijdschrift Soeara Moehammadijah,

„
N°. 26
8, Juni 1931, blz. 897 vlg..
3) Onder den titel Consul stelt Moehammadijah in verschillende

van gewesten
vertegenwoordigers aan die de tusschenpersonen zijn bij de Overheid, de vraagbaak
zijn der afdeelingen en en geregeld de verstandhouding bewaren met het

groepen,
Hoofdbestuur te Jogjakarta.
174
Moslimschen de nauwgezetste
zij strenge waren. Zij waren naar
Wet hare hoofden het gezicht na,

wijze der gekleed: waren, op
d.i. witte, ook

geheel omwikkeld met een tengkuluk, een soms
hals wordt.
rosé of lichtblauwe doek, die om hoofd en geslagen
vrouwendracht die de leden van Moe-

Het is de godsdienstige
hammadijah, krachtens voorschrift, zooveel mogelijk moeten
aannemen.
werd werden
Er werd gecollecteerd, er gepauseerd, er ver-
daarna kwam andere

eenigingsblaadjes verkocht,
er eene
en nog
in trant het
Javaansche vrouw
op
den katheder om stichtelijken
vertellen den vromen Profeet Ibrahïm, die vele

verhaal te van
had Namrüd, door dezen zelfs

kwellingen te verduren van ja op
doch die door alles heen trouw

den brandstapel gebracht werd,
den Profeet
bleef aan zijnen Heer. Het krachtige geloof van
Ibrahïm de Moslimsche voorstelling) werd den vrouwen

(volgens
voorbeeld gesteld. Daarop was
van den
tegenwoordigen tijd tot
de godsdienstoefening van den namiddag

het tijd geworden voor
c
wordt Met het
(salat al- asr), die omstreeks half vier gehouden.
daarop werd de bijeenkomst onder dankzegging gesloten,

oog
uiteen thuis de voorgeschreven devotie

en de vrouwen gingen om
te verrichten.
gaan
volwassenen ander
Het godsdienstonderwijs voor draagt een
Het onderstelt zekere godsdienstige

karakter dan de tabligh's .
eene
hebben. Te Ben-
vorming; onontwikkelden zullen er weinig aan
twee avonden
koelen wordt deze soort van godsdienstonderwijs
c
de salat al- isha

inde week tusschen de salat al-maghrib en
gegeven;
inleider is vaak Hadji een godsdienstonderwijzer
in Benkoelen
van de Westkust afkomstig, die reeds eenige jaren
c
te Deze Hadji Isma ïl

de bevoegdheid heeft onderwijs geven.
tiental mannen het

bezigt als leidraad bij zijn onderwijs aan een
Islam door Siswawiata '), be-

moralistische werkje Tafawwoef ,
nevens het Arabische werk, „De vermaning der geloovigen”

uittreksel door al-Dïn al-
[MauHzat al-Midminïri), een Djamal
uit het hoofdwerk den Moslimschen
Qasimï al-Dimashqï van
kerkvader Al-Ghazalï „De levendmaking van de wetenschappen
werk is soort van

van den godsdienst”. Het eerstgenoemde een
i) Surakarta, 1927.
175
zedekundig handboekje, dat in

opzet, soms ook in
uitwerking
herinnert verschillende
aan
Christelijke „introductions a la vie
dévote”. Aan de hand deze boeken worden

van
op
de lessen
c
van
Hadji Isma ïl verschillende Moslimsche behandeld
ondeugden
zooals afgunst, hoogmoed, vertoon van vroomheid (riya*). Zoo
wordt de der
van
ondeugd afgunst aangegeven, welke hare vier
oorzaken zijn, hare in

uitwerkingen het hart van den mensch en
inde wereld, tenslotte wat haar geneesmiddel is. Op eenvoudige

wijze, met pakkende voorbeelden uit het dagelijksch leven wordt
de tekst hoe de
uitgelegd, bijv. afgunst heimelijk het hart binnen-
sluipt, sticht
vijandschap tusschen de menschen instede van de
door Allah gewilde broederschap, ook inden

familiekring kwaad
sticht, de leden één

en van
gezin van elkander vervreemdt.
Hoezeer dergelijke moralistische

uiteenzettingen inden smaak
vallen, blijkt uit tal van opmerkingen en die de

vragen leerlingen
stellen; sommigen laten de gedachten die hen bijzonder getroffen
hebben, door den leeraar herhalen. treffend
nog eens
Bijzonder
blijkt dan bijv. te zijnde gedachte, dat de Islam gelijkheid onder
de menschen of neerzien
wil, en
geen afgunst van den eenen stand
den anderen, zooals duidelijk uitkomt

op bij het jaarlijksche
Mekkaansche feest, als volgens godsdienstig voorschrift rijken en
armen gelijkelijk gekleed zijn in twee witte doeken. In deze soort
van
godsdienstonderwijs nu wordt den Benkoeleezen iets nieuws
gebracht. Eene dergelijke wijze van behandeling van

godsdien-
stige onderwerpen was reeds lang bekend
op Java, op Sumatra’s
Westkust overal elders het

en waar godsdienstonderwijs zich wat
vrijer beweegt, maar in streken die ouderwetsch gebleven zijn,

beperkt het godsdienstonderwijs zich altijd nog tot den Koran,
de de
wetgeleerdheid, geloofsleer, terwijl de meer diepzinnige,
persoonlijke opvatting den niet het volk
van
godsdienst tot
ge-
bracht wordt het voorrecht

maar
blijft van enkelen, die er die-
studie van maken. Hier wordt het volk dus iets

pere aan
gegeven,
waarvoor de lieden der Oude verzuimd hadden te

Richting zorgen.
Moehammadijah heeft ook leergangen inde Arabische taal voor
volwassenen ingesteld. Ook hierdoor komt zij tegemoet aan eene
behoefte die onder het jongere geslacht van eenige ontwikkeling

door geheel Indië duidelijk valt waar te nemen: men wil de
bronnen den inde

van
godsdienst, eerste plaats den Koran, in
DENKBEELDEN IN BENKOELEN
GODSDIENSTIGE
176 NIEUWE
taal leeren verstaan. In Benkoelen vereenigen

de oorspronkelijke
verschillende onder leiding van
zich ’s avonds jongemannen om
kennis
Minangkabausche onderwijzers (die dikwijls eene grondige
taal uit
van het Arabisch hebben) de
beginselen der heilige een-
leeren.
Egyptische schoolboekjes
te
voudige
is evenals overal elders,
Voor volwassen vrouwen opgericht,
de vrouwenafdeeling van Moehammadijah ,

genaamd Aisjijah.
is ook begonnen
Deze belegt, zooals reeds bleek, tablïgh's, en zij
volwassen Maar hier heeft de

scholen te voor vrouwen.
openen
de Khair
Oude Richting reeds een tegenbod gedaan: Djaniiyyat
onder den schoonen Sittï
heeft eene vrouwenafdeeling naam van
al-Zahrtf welke zich ten doel stelt den vrouwen meer

Fatimah ,
inden te
inzicht godsdienst geven.
Overal inde Buitengewesten waar Moehammadijah doordringt,
ontstaat een strijd tegen de adat, en

wel vooral tegen de gods-
Het ter voorkoming misver-

dienstige adat. schijnt noodig, van
hier onder wordt

stand, eerst even vast te stellen wat „adat”
verstaan. Dat het begrip adat eene soort van kameleon is, blijkt
reeds uit de eerste bladzijden van Van Vollenhoven’s „Adatrecht
Inden tusschen de Oude de

van
Nederlandsch-Indië” *). strijd en
Nieuwe Richting inden godsdienst doet het woord adat opgeld
om uitte drukken het geheel van godsdienstige opvattingen en
als bindende
gebruiken die de Oude Richting ergens
normen
al dan
gevoelt, onverschillig of deze opvattingen en gebruiken
de der godsdienstige
niet overeenstemmen met nauwgezetste wijze
Q
Shart ah). Het is bekend, dat overal in Moslimsche
Wet ( Shar ,
landen eene klove bestaat tusschen de idealen der godsdienstige
Wet en de practijk der godsdienstige leer. Er is altijd een strijd
tusschen leer en leven, tusschen ideaal en werkelijkheid

geweest
hebben altijd ten doel
inden Islam. Hervormingsbewegingen
den de
gehad, het ideaal nader te komen, zoo mogelijk staat,
maatschappij, het zedelijk leven, de geheele gedachtensfeer van
in te met de idealen
den mensch overeenstemming brengen van
den Islam. Moehammadijah is inden grond ook eene hervormings-
die met beide voeten de aarde staat,

beweging, maar eene op
Van Vollenhoven, Het Adatrecht Nederlandsch-Indïé Eerste Deel,

l) Zie van
,
Leiden, 1925, blz. 7 vlg.

inde invloed tracht

en eerste plaats te
krijgen op
den enkeling,
door hem onderwijs lectuur te hem
en
geven en zoo noodig
af te brengen het
van volgen van
overgeleverde godsdienstige
gewoonten, welke zich niet de

verdragen met voorschriften van
den Hiermede is de
godsdienst. strijd tegen de adat, inden hier-
boven bedoelden zin, reeds Het slechts

gegeven. hangt er vanaf,
welke
voorstellingen en gebruiken naar het oordeel der leiders
inde plaats in komen

eerste
aanmerking om te worden bestreden.
In Benkoelen het vooral de

zijn adatgebruiken bij huwelijk en
sterfgeval, die aanleiding geven tot wrijving tusschen de aanhan-
van Moehammadijah en Permi die der Oude

gers en
Richting.
Hieruit blijkt reeds dat de strijd tegen de adat lang niet zoo’n
scherp onverzoenlijk karakter heeft als

en
bijvoorbeeld in Minang-
kabau. Trouwens, het hier
moge uitdrukkelijk gezegd worden,
wellicht ten overvloede: de adat, inden ruimsten zin
genomen,
Benkoelen, vertoont volstrekt niet dat

van vast omlijnde, stelsel-
matige, waardoor de Minangkabausche samenleving zich onder-
scheidt. Daarom zal ook in Benkoelen de strijd tegen de adat
op Sumatra’s
gemakkelijker kunnen verloopen dan Westkust. Het
vooral de die het karakter

zijn Minangkabauers, van den strijd
in Benkoelen indien alleen Benkoeleezen
verscherpen; onderling
hervormingen zouden al dan niet geleid door

nastreven, Javanen
(die heel anders staan tegenover overgeleverde godsdienstgebruiken

dan reformistische de
Minangkabauers), zou strijd weldra veel
van zijne scherpte verliezen.
De de
adatgebruiken bij huwelijk ergeren aanhangers der Nieuwe
Richting redenen. Ten omdat

om twee eerste, volgens de adat
inde mar ga' s voor een huwelijk de toestemming van den Pasirah
wordt aansluiten
vereischt, waarbij zich adatheffingen, upah tua
genaamd. Men heeft er bezwaar tegen, dat hetgeen onder de
!
gelding der Huwelijksordonnantie ) op eenvoudige wijze is
ge-
regeld, onder het adatbestuur is uitgegroeid tot eene reeks van
knellende die niets den godsdienst

regelingen, met te maken
hebben. Geen imam zal het

wagen een huwelijk te
voltrekken,
als de Pasirah het heeft
geene toestemming tot huwelijk gegeven.
i) De „Huwelijksordonnantie Buitengewesten” (St. 1932 N°. 482) is, voor zoover
de residentie Benkoelen alleen

betreft, van toepassing op de hoofdplaats; zie art. 4 (1).
Pijper, Fragmenta Islamica 12

GODSDIENSTIGE DENKBEELDEN IN BENKOELEN
178 NIEUWE
uit verschillende dan moet

Zijn bruid en bruidegom marga’s, er
twee Pasirah’s dubbele upah tua.

toestemming zijn van en een
Het deze verschilt de inde

bedrag van upah tua naar mar
ga :
Bermani inde onderafdeeling Redjang, be-

marga Ilir, gelegen
Bermani in Redjang,
draagt zij f 17.50, inde
marga Hulu, eveneens
elders wel minder. Nu vindt de Nieuwe Richting

f 10,—, nog
drukkenden last, vooral daar de imam voor

deze upah tua een
de betaling vordert, wis-

zijne hulp bij huwelijkssluiting eveneens
de kleine onkos-
selende van ƒ3. — tot ƒ 5. —, afgezien nog
van
ten waarmede eene huwelijkssluiting noodwendig gepaard gaat.

der beschouwen èn het eischen
De voorstanders Nieuwe Richting
van verlof èn de upah tua als indruischende tegen de voorschriften
van den godsdienst; zij weten óók, dat dergelijke adatinstellingen

elders of reeds tot het verleden behooren, öf
op Java en lang
veel minder drukkend zijn.
De tweede reden waarom de aanhangers der Nieuwe Richting
bij huwelijk, is omdat de

zich
ergeren
over de adatgebruiken
kost-
huwelijksplechtigheden zoo uitgebreid, zoo langdurig en zoo
bekend ieder die hetzij in

baar zijn. Nu is het een feit, aan
studie de volken die

Zuid-Sumatra geweest is, hetzij eenige van
daar heeft dat het huwelijk daar is

wonen gemaakt, omgeven
vindt immers in
van eene
groote menigte adatinstellingen; men
Zuid-Sumatra verschillende huwelijksvormen naast elkander, o. a.
het huwelijks-
beschreven in Wilken’s verhandeling „Over en
Maar ook de bruiloft

erfrecht bij de volken van Zuid-Sumatra”').
die verschei-
bestaat uit eene reeks omslachtige plechtigheden,
streken bijvoorbeeld
dene dagen duren, inde Redjangsche on-
bruiloften, adat uluan,

derscheidt men drie soorten van bimbang
inde Bermani Ilir bimbang
bimbang adat malim, en marga nog
adat Eene bruiloft de eerste soort duurt

Palembang. groote van
eiken dag de plechtigheden

zeven dagen, en nauwkeurig zijn voor
vastgesteld; eene bruiloft van de tweede soort duurt vijf dagen,
ook hier is eene vaste volgorde van de voorgeschreven ge-

en
bruiken: het bouwen van de feesttent, het slachten van buffels,
of het die van verre

runderen geiten, ontvangen van
gasten ge-
verzameld door Mr. F. D. E. Van

-1) G. A. Wilken, De Verspreide Geschriften ,
Ossenbruggen, Deel 11, Semarang, 1912, blz. 217 —

3°B*
komen zijn, de godsdienstige plechtigheid der huwelijkssluiting,
het zitten in staatsie van het bruidspaar, en véél meer. Zoo

nog
zijn er ontzaglijk veel gebruiken bij huwelijk en bruiloft, die eene
in het
groote plaats innemen volksbewustzijn. Eene bruiloft is
inderdaad een
„ kerdja agung", een „groot werk”, waaraan de
deelneemt. En is de Nieuwe
geheele gemeenschap nu Richting
al die dat
spelbreekster: zij spot met adatregelingen en wenscht
de huwelijksplechtigheden één dag afgeloopen zullen zijn, n.l.

op
den de huwelijkssluiting. De lieden der Nieuwe

op dag van
onttrekken zich de adat het

Richting aan van onderling hulp-
betoon zij door hunne
bij huwelijken en soms geven ergernis
bruiloften in hunne omgeving. Het is
houding bij voorgekomen
ineen dorp in Zuid-Benkoelen dat, terwijl er eene bruiloft
ergens
aan den
gang was, een tabllgh van Moehammadijah op touw werd
ineen huis korten afstand van de bruiloft. Natuurlijk

gezet, op
het druk vroolijk bij de bruiloft toe, werd gedanst

ging en er
en zoodat de toehoorders van den tabllgh den voor-

gezongen,
Maar ook de
ganger bijna niet konden verstaan. bruiloftsgasten
zich, dat de lieden van den tabllgh zich zoo buiten de

ergerden
adat zich het feest niets aantrokken met
stelden, van groote en
ramen en deuren eene godsdienstige bijeenkomst in nieuwen

open
de dusun trad tenslotte den

stijl hielden. De Depati van tegen
het einde deze
tabllgh op, een woordentwist volgde; van
dorps-
ruzie behoeft niet te worden vermeld.
Wat de actie
tegen de adatgebruiken bij sterfgeval betreft, in
hoofdzaak de Nieuwe Richting hier dezelfde bezwaren

brengt
naar voren als elders in streken waar nog
de ouderwetsche gods-
is talqïn het graf, tegen

dienstgebruiken gelden: zij tegen op
de de
tahlïl op bepaalde dagen na begrafenis en
tegen daarbij
behoorende Om het talqïn is sinds

maaltijden. gebruik van
twintig
jaar in Nederlandsch-Indië een godgeleerde strijd ontbrand, waar-
studie behoorde te worden toe-

aan eigenlijk eene afzonderlijke
Voor de Oude is talqïn eene handeling die uit

gewijd. Richting
sunnah mandüb moet
godsdienstig oogpunt aanbevelenswaardig ( , )
werken den fiqh ‘).
heeten. Zij vindt dit inde gezaghebbende over
Ineen al-talibln worden de gronden

jong fiqh- boek als l dnat
I, 265: al-talibln 11,

i) Bijv. Al-Badjürl, Hashiyah , ,
140.
Pijper, Fragmenta Islamica

het gebruik berust, de

waarop vrome
wijze waarop
het behoort
te worden in acht de formules

genomen, en te bezigen uitvoerig
medegedeeld ’). Maar de Nieuwe
voor
Richting is het geheele
c
gebruik eene
ketterij, eene bid ah. De stichter der reformistische
beweging op Java, Ahmad Sürkatï al-Ansarï, heeft ten sterkste
ontkend dat talqïn een

rechtzinnig gebruik zou zijn: „Wat betreft
het
vóórzeggen aan den doode, na zijne begrafenis, van
datgene
dat hij had behooren te gelooven tijdens zijn leven, daarover is
niets zeker of als waar overgeleverd noch van Allah, noch van
Zijn Gezant, noch van één der

Metgezellen, noch van één der
vier beroemde Imam's, het is slechts eene bidcah, die opgekomen

is uit die
Syrië, sommige godgeleerden voor schoon (hasan)
hebben verklaard. Maar dat de godgeleerden iets voor schoon
verklaren, maakt eene bidcah niet tot eene sunnah

” 2
). Maar het
gebruik van talqïn behoort in Nederlandsch-Indië den volks-

tot
godsdienst, de Oude is
Richting er ten zeerste aan gehecht, en
zoo ziet men telkens het dat

weer
schouwspel, godgeleerden van
den ouden het arsenaal

stempel gansche hunner geleerdheid ten
koste leggen aan eene verdediging, terwijl de

aanhangers der
Nieuwe Richting niet in

ophouden, woord en in geschrift, het
gebruik talqïn als

van eene ketterij en als een dom bijgeloof te
brandmerken. Niet anders is het in Benkoelen. Ook hier houdt
de Oude Richting aan talqïn vast, terwijl de Nieuwe

Richting
de bezwaren
gewone daartegen inbrengt: ten eerste steunt het
gebruik niet den Koran of de Sunnah den

op op van Profeet,
dat zijnde bronnen den
ware van godsdienst, ten tweede
zegt
het gezond verstand, dat het onzinnig is een doode
nog
iets te
.willen leeren, en het is volslagen bijgeloof dat door

men
talqïn
den doode de straffen het
van graf zou kunnen verlichten. De
vier plichten die de Wet den levenden

oplegt tegenover de dooden
1) lanat al-talibïn t. a.
, p..
2) Fatwa van Ahmad Sürkatï al Ansarï, opgenomen in zijn tijdschrift Al-Dhakhïrah
al-Islamiyyah, Mudjallad I, Djuz’ 11, Safar 1342 H., blz. 18: j_«, \A
o < ~’
X? v •eb?- j Oc
fbd'l |_y> «cJ; J.a j_j.fi.ll i*> jYI i*tYl y,

Jol
'Jj iiWall
• W-5 AcjJl ‘VUI (j\_3el_l 'Vhél ■U_S«I_.I

Jij
zijn slechts: het lijk ritueel te het kleeden

wasschen, te ineen
lijkkleed, de godsdienstoefening voor de dooden

{salat al-djinazah)
het lijk te verrichten, het lijk
over te begraven. De
bijzondere
godsdienstige bijeenkomsten de
na begrafenis zijn niet
voorge-
schreven en verdienen dikwijls afkeuring.

In Benkoelen althans ter hoofdplaats, doch elders zal het
wel dezelfde wijze wordt

ongeveer op gaan volgens de adat
den avond den sterfdag de eerste

op van
godsdienstige maaltijd
gehouden, voorafgegaan door tahlïl den tweeden derden
, dag en
dag houdt men wederom een godsdienstigen maaltijd, evenzoo
den zevenden, den veertigsten, den honderdsten. Naar gelang

van den welstand eindigt men soms reeds vóór den honderdsten
dag, doch altijd is de laatste maaltijd de grootste; welgestelden

slachten dan een buffel. Op deze adatgebruiken staat straf
geene
bij nalating, maar toen Moehammadijah begon met deze adat-
gebruiken te verwaarloozen, zijnde lieden der Oude

Richting
begonnen met boycot: de pegawai de
een
agama, godsdienst-
ambtenaren, wilden niet komen als inden
voor een
sterfgeval
kring van
Moehammadijah hunne tusschenkomst
gevraagd werd,
zoodat de de aflegging, de salat

lijkwassching, al-djinazah, de
begrafenis, door de lieden van Moehammadijah zelf ter hand
moest worden genomen.
dan blijft zich verzetten alle

Moehammadijah tegen begrafenis-
gebruiken die niet inden godsdienst verplicht gesteld zijn, op
grond van hunne overbodigheid en kostbaarheid. In Benkoelen
brengen de maaltijden gezette tijden na een sterfgeval soms

op
wel duizend onkosten zich mede.

gulden met
In haren adatgebruiken heeft

strijd tegen bepaalde Moeham-
madijah hechten steun de Permi. Toch is

gehad van het voor
den dat
opmerkzamen toeschouwer duidelijk, er
gaandeweg ver-
wijdering komt tusschen de beide mededingsters. Dit blijkt op

treffende wijze reeds hieruit, dat te Benkoelen zoowel Moeham-
madijah als de Permi zonder eenige noodzaak een

eigen Vrijdag-
c
dienst hebben
( salat al-djmn ah) ingericht. Zelfs
op den dag der
samenkomst vermijdt men dus elkander te ontmoeten. Moeham-
madijah houdt tabllgh’s en de Permi houdt tablïgh’s, men denkt
niet gemeenschappelijken veldtocht

er aan een te
beginnen tegen
de TuwÖ”. is ook
„Kaum Er trouwens een
grondig verschil
tusschen de Permi en Moehammadijah in hare verhouding tot
de adat, want de Permi voert een onverzoenlijken strijd tegen
de de adat, toont niet

adatinstellingen en tegen dragers van en
den geringsten eerbied voor adat en adathoofden in Benkoelen,
voor haar immers een vreemd land. Moehammadijah daarentegen
ondoordacht al het oude,

heeft, na een tijd van optreden tegen
de adat: zij thans alleen strijd
een vergelijk aangegaan met voert
zich niet de
tegen de adat voorzoover deze bepaaldelijk met
voorschriften van den godsdienst verdraagt, anders uitgedrukt,
zij de onrechtzinnigheden, bidâh's inden

voert strijd tegen
niet de adat als
godsdienst, tegen zoodanig.
zal in dat in
Op den duur Moehammadijah Benkoelen, evenals
haar bestaan
andere gewesten is waargenomen, ongetwijfeld eigen
leven en evenals elders zal zij eene rustig werkende ver-

gaan
eeniging worden, die zich bezig houdt met onderwijs, godsdienst-
prediking, en maatschappelijk werk. Dan zal ook de gespannen
verhouding met de adatbesturen ophouden, die thans inde ver-
breiding van nieuwe

godsdienstige denkbeelden eene aanranding
zien van hun In Atjèh, de Oostkust van Sumatra, op

gezag. op
Sumatra’s Westkust, in
Palembang, in verschillende zelfbesturen
Celebes is het niet anders de verbreiders van de

op gegaan:
nieuwe godsdienstige denkbeelden, op Java en in vooruitstrevende
der
Buitengewesten gewend volstrekte ont-
gedeelten aan eene
het Bestuur in godsdienstzaken, kanten zich tegen

houding van
elke bemoeienis der adatbesturen den

met godsdienst, maar
op
den duur zien zij wel in dat zij, instede van wrijving te zoeken,
behooren te streven naar een vergelijk.
Er valt, sinds de laatste tien jaar, inde Moslimsche gedeelten

der Buitengewesten eene beroering der geesten waar te nemen
die, hoezeer ook vermomd, altijd een

godsdienstigen ondergrond
heeft. Het is vaak moeilijk, den aard der beweging te onderkennen,
want zij draagt nu eens het karakter van verzet

tegen adathoofden,
dan van onvergenoegdheid met verouderde godsdienstige instel-
dan ook Het

lingen, duidelijk vaneen godgeleerd geschil. god-
geleerde geschil is het voornaamste en het diepste.

REGISTER
REGISTER
'Abd 118 ambar

al-Qadir al-Djllanl 129
'Abd al-Rashid 65 ambèn 33
Abd ‘amil nt
al-Samad al-Palembanï 63 164 1
abdidalem èstri amln al-fatwa 105

kadji 21
Abu Bakr b. Muhammad Shatta Aminah 135

9
Abü Hanïfah vlg. apostasie 79 —94 passim

150
c
'adah aqd al-nikah 18
150
c
Adam al- Muh.
125 Arabï, 104
Adam b. hun invloed te Batavia

H. Kasman 131 Arabieren, 40,
adat, godsdienstige 176 vlg. 129 nt; 133, 137
adat in Benkoelen Arabisch in Benkoelen 168, 170, 175 vlg.

177
adat inde desa Arabische dracht 105,

46 141.
c
Arabische zie ook ulama’

adat, strijd tegen de 176 enz, geleerden 106;
Arabische
adatbesturen, hunne bemoeienis met den vrouwen 133, 137
Asal Usul Bangkahulu 160

godsdienst 177 vlgg., 182
ascetisme inden Islam 6

adatgebruiken bij huwelijk 177 vlgg.
Asin, Miguel 126

adatgebruiken bij sterfgeval 177,179 vlgg.
adathoofden in Benkoelen 164, 182; vgl. Asiyah 27
volkshoofden astagfir Allah 101 vlg.

Pasirah’s,
Astana bij Cheribon
adatinstellingen 178, 182 39
adhan 8 AstanS van den Mangkunagara 46

vlg., 163
Atjèh 160, 182

Adjibarang, vrouwenmoskee te 4 127,
Adviseur voor Inlandsche Zaken ‘aurah der vrouw 6 vlg., 29

70
c
afbraak van moskeeën nt aurah van den man 6, 103
49
afgunst 175 ayah 126
Agon, Sulthan Bantam Azhar 106

van
58
ahl al-sunnah al-Azhar al-wardiyyah enz.
144
wal-djama'h 145
Ahmad b. Hanbal 11 nt
Ahmadiyyah 152 vlg., 170 nt Baghdad 119
A’ishah balè 36 vlg., 138

4, 10, 13, 27
A’ishiyyah, zie
Aisjijah Bali 17
Aisjijah 28 Blndawasa, moskee te

50
4,27,
'Alt Bandjareezen te Mekka 63
al-Qarï 150 vlg.
'Alï b. c
met
Abd-Allah al-ïayyib 100,105 enz. Bandjarmasin, betrekkingen Java 63
'All b.' Abd-al-Rahman Bandjarnegara 45
al-Habashï, Sayyid
55 vlg., 133—137 Bandoeng 41, 142
'Alt b. Abï Talib 101 Bandongan, moskee te

45
Allah’s, bandosa 2
twee 89
Allah’s, drie
90 Bangil, moskee te 50
Amangkurat II 56 bangku pasalatan 34

186 REGISTER
Banjumas 45, 52 Celebes 182

111,
Banjuwangi 50 Cheribon 22, 31, 35, 43 vlg., 97—100,

Bantam 17, 23, 24, 36 vlg., 56 116—121
enz., 104 —109,
81 vlg., 98, 160, 162 kroniek der 162

Cheribon, vorsten van
Bantamsche Chineezen
Sultansrijk 57 1
Bantamsch Javaansch 139 Christendom, overgang tot het

81, 83, 85,
Banten 57 87
barakah Christenen I
130, 140, 142
al-Barzandjï 54, 132, 135 concubinaat 18
basmalah 20 Consul van

Moehammadijah 173
Batang 45 Coppolani 102
Batavia 19, 26, 29 vlg., 40, 55 vlg.,

53,
82 vlg., 168 Daftar
127—138, 149, 155, Shadjarah Tjirebon 162
Batavia, Ommelanden van

37, 127 Dag der
Opstanding 115
Bataviaasch Maleisch 128, Dag, Laatste

131 115
Batavianen den middenstand

van
129 Dahlan, ‘Abd-Allah b. Sadaqah 110 —116
batja hikajat 127, 129 Dahlan, Ahmad b. Zainï 110 vlg.

bebed
47 dalang 54
c
bedak bij Mi radj-viering 143 al-Damïrï, Kamal al-Dïn Muh. b. Müsa
bedaja 57 71 vlgg.
bedevaart (hadjdj) 5, Dante
18, 138, 175 126
bedevaart naar Demak 51 Dardir

130
bedug 21
al-Dardlr, Abü’l-Barakat Ahmad
130,
bedug 33 139, 144
Benkoelen
159—182 passim Demak 48, 51
Bevan 128
Depont 102
c
bid ah 182 dhakat
c
75, 119, 151 vlg., 180, shar iyyah 67
Bidayat al-Hidayah 63, 104 dhikr 33, 43, 51, 114, 134
103, 130,
bidkleed
29 Dhü’l-Hidjdjah 153 vlg.
bilal 168
163, Dhü’l-Qa'dah 153 vlg.
bismillah bij geslachtsdaad moskee
19 dierfiguren op 49
Blitar
50 Djam' al-Fawa’id 13
bloemen in moskee
52, 134 Djamal al-Dïn al-Qasimï al-Dimashqï 174
c
bloemen 58
op graven djami 46
Blora c
50 Djam iyyat Khair 169 vlg.
blumbang 47, 48 djanabah 15
Boek der Duizend Vragen 14 djauharat al-kamal 103
Boentet, pesantrèn van

22, 107 —109 Djember 50
Borneo, Zuider- en
Oosterafdeeling van Djibrïl 125
61—75 passim djirrï 72
Brebes
109 djirrïth 72
Britsch-Indië 170 djubbah 141
c
broederschappen, mystieke 99 vlg. al-Djüsiqï, Muh. Alawan 104
bruiloften in Benkoelen 178 'Amma
vlg. Djuz’ 21
al-Budjairimï, Sulaiman 73 dobbelspel 138, 139
Buitengewesten, beweging inde 182 dodot

47
Bungkuk, berg 160

D’Ohsson 7
Buraq 125, 139, 148 dorpsgodsdienstbeambte 17

REGISTER 187
dorpsmoskee inde Preanger 42 geloofsijver van vrouwen 18

c
du a’ gemeenschapsgevoel inden godsdienst
al-qunüt 137 io
dnff gerombolan 167

134
Duizend-en-Eene-Nacht geslachtsdaad 19
27
dukhn al-Ghaiti, Nadjm al-Dïn

129, 134 130
dukhül 80 al-Ghazall 63,

19, 104, 153 vlg., 174
dukun Giri
37 39, 49
dumpal godgeleerden, zie guru’s, ulama’

34
dupa bij godsdienstig bewustzijn des volks 62

Mi'radj-viering 128, 143
al-Durar al-bahiyyah godsdienstoefening inde lucht

133 open 16,
al-Durr vl
al-Nafïs 66 32, 35 g-, 52 vlg., 99
godsdienstonderwijs in Benkoelen 164,

echtscheiding 79 —94 passim 166, 167—176
echtscheiding van aanzienlijke Jav. vrouw
godsdienstonderwijs van en voor vrouwen
92
3, 19—29, 176
eed bij den kansel 84
godsdienstonderwijs voor
meisjes 19 —29,
eed inde moskee 84
169
eed, verzwaarde 56, 84
godsdienstonderwijs voor volwassenen 174
Egypte 100, 101, 115, 118, 168 vlg.
godsdienstonderwijs, wettelijke regeling
Egyptische schoolboekjes 8, 176
164
Engelschen in Benkoelen 162
godsdienstovergang, tijdperk 49
empö 19 zie
godsdienstschool, madrasah, pasan-
trèn, pesantrèn
faqïr 164 nt I
godsdienstzin der hoogere standen 26

fard al-'ain 12
faskh
godsdienstzin van vrouwen
17 enz.
79, 92
168
gouvernementsschool 25, vlg.
al-Fatihah 20 vlg., 134, 137
in Benkoelen
graven, heilige, 163
Fatimah
27
Gunung Djati 39 nt, 97
Fatimiah
27
Gunung Sembung 39, 43 vlg.
Fatimiyyah, zie Fatimiah
in Benkoelen
guru’s 167 vlg.
fatwa 180 nt
73, 2
guru’s in Cheribon 99
fatwa, Mekkaansche 70
Bantam 168
guru’s van
feestdagen, viering van Moslimsche 145

Batavia 168
guru’s van
vlg.
26
guru’s vrouwelijke 19, 21,
Fez 102
fiqh zie wetgeleerdheid

hadjat 119, 139, 142
al-Fiqh al-akbar
150 vlg.
hadji’s, vrouwelijke 18, 54
fitnah
13, 24
hakam 82, 90
fitrah 164
37,
c haqïqah 119
al-Fütï, Umar b. Sa'ld 104
Van 58
Haren, Onno Zwier nt
gahru Harïïn 125

129
c
Hasan Basrib. Abd-Allah nt
gamelan I 141
garim Hasan b. 'Alt b. Abt Talib 101

163 vlg.
Garoet al-hayawan, zie al-Damïrï
4, 41, 142 Hayat
geloofsbelijdenis 83, 87, 146 zie haylalah 102 vlg., 105, 108, 113
;
ook shahadah hayyun fï ’l-darain vgl. 68

73,
geloofsleer 'ilm al- heiligen, Moslimsche, in Benkoelen 163

99, 167, 175; vgl.
tauhïd Hel 113, 125

188 REGISTER
Hemelreis zie Mi'radj imamah

3, 10, 22
Hemelreis van Mohammed 145 Indrapura 162
Hemelvaart Mohammed
van
145 ingetogenheid 6
hermaphrodiet 9 vlgg. internaten te Batavia 26
hervormingsbewegingen inden Islam 176'; iqamah 8,33
vgl. Reformisme; Richting, Nieuwe

Iqbal, Muhammad 94
Hidayat al-salikïn fi sulük maslak al- al-Iqna' 72
muttaqln 63 iqrar 85
Hidjaaz 115 Irsadul-anam 19
Hidjrah-jaartelling 107 al-Irshad 131, 149 —152

Hindoeïstisch bouwwerk te Kudus Irshad al-anam
49 19
hofdracht 57 irtidad
79 enz.
hofjuffers 58 'lsa
125
hofleven, Javaansch 97 Islam, passim

Horovitz 126 ascetische
Islam, trek inden 6
huisje voor de ritueele wasschingen 43 Islam, wil gelijkheid 175

hukm 65, 68, 71 Islam in
Benkoelen, herkomst 160—163
huwelijksbeambte 90, 91 Isra’ 125, 148. 150
huwelijkscontract 18
istighfar 117
huwelijksontbinding door scheidsrechter- i'tikaf

51 vlg., 98
lijke tusschenkomst 82, 90 Izhar al-Haqq 131 vlg.
Huwelijksordonnantie voor Java 91 ‘iwad 88, 90
Huwelijksordonnantie voor de Buitenge-

Japara 49
westen 177
Javaansche leerboeken inde
Preanger
huwelijksplechtigheden in Benkoelen
21 nt
178 vlg.
Javanen in Benkoelen 160, 177
huwelijksvormen in Zuid-Sumatra 178
Jeruzalem 125
huwelijkswetten 28
Jogjakarta 1
enz,, 46
I'anat
Jong-Islamieten-Bond 146
al-talibïn 9
Ibn Hadjar al-Haitamï 8, 65 Kadilangu 52

Ibn Qasim al-'Abbadï 8 Kaganteran 57
Ibn Sa'üd, koning kain

132 pandjang 30
Ibrahïm 174
kain
plèkat
125, 30
'ln al-Fitr vlg. kain

15, 45, 50 vlg., 52 sarung 30
'ld al-Qurban kain
15, 45, 50—53 sembajang 30
'iddah 80 enz. Kairo 106
105,
den Islam
idealen, staatkundige, van
147, Kamal-ud-Dïn 153
172 kananga 33
Idjma' 112, 116, 120 Kanari, moskee van 39
idj tihad 112 Kaoeman te Jogjakarta I enz.
Idrïs 125 vrouwenmoskee

Karangkadjèn, te
4
'ilm al-hadïth 106 Radèn
Kartini, Adjeng 55
'ilm al-tafsïr katten
169 67
'ilm al-tauhïd Kaum

99, 169 Mudö 167, zie ook Richting,
Im&giri 39, 48 Nieuwe
imam dusun 163, 168 Kaum Tuwö zie ook

167,181; Richting,
imam 163 Oude
marga
REGISTER 189
Kebumèn Koran, vloek den 161

45 van
Kedah Koranexemplaar
ill 15
Kediri Koranonderwijs 168

50 19—26, vlg., 175
Kedu Koranreciet 168
33 I, 24, 51, vlg.
kelembuai 75 Koranvertaling der Ahmadiyyah 152 vlg.
kemben Koromandel 30 nt
47
kenanga 57 kraamvrouw 15
Kendal 45
Kraton Kanoman
97
kendi 128 Kraton Kasepuhan 97
kentongan Kraton Susuhunan 21

2 vlg.
kerdja agung 179 Krawang 17
Kern, R. A. 36 krudungan 31
ketterij 120; vgl. bid'ah kudungan 19, 31
Khadidjah 27
Kudus 48
Khalwatiyyah 100. 108, 111 kukudung 20, 31, 54
khatib 163, 168 Kuta Gedé 39, 48

khul c
kutang
79, 88, 90 32
khutbah Kwitang 55
137, 171
khutbah in het Maleisch 53

c
Kijaï’s in Bantam Lailat al-Nisf min Sha ban 55

139
in Benkoelen
Kijaï’s in Cheribon 98 vlg. Lampongers 159
Kitab al-Fath al-rabbanï enz. 102 nt I Lampung 162
Ki tab al-Futïïhat landsgebruik

al-rabbaniyyah enz. 104 150
Kitab al-Hullah nt langgar 4, 36 vlg., 98, 128, 130

enz. 141
Kitab in Kraton
al-sirr al-abhar enz. 104 langgar’s Kasepuhan 98
Kitab al-Tadhkirat al-muntrah 106 des Heils 85 vlg.
enz. Leger
nt 3 leguanen 61
Kitab lèkar 128
Bughyat al-Mustafid 104
Kitab Irshad dhawï ’l-ahlam 111 liefde tot Shaikh

enz. 114
Kitab Mishkat al-anwar nt lijkbezorging vlgg.

enz. 106, I 179
Kitab al-Murïd huiden 69

Munyat 100, 104 —108, looiing van
Lotusboom van het Einde 125, 135

Hl, 113, 115
Kitab Luar Batang 40

parukun gedè 65
Kitab perukunan besar luidsprekers 53
65
Kitab Rimah hizb aLßahïm Lumadjang 50
enz. 104,
ui—ll6, 121
Kitab sifat maaltijden, godsdienstige 179 vlgg.

duapuluh 19
Kitab Tanbih —ll6 de

begrafenis vlgg.
al-ghafil 111 maaltijden na 179
Kitab
Ta’yïd al-Islam 137
nt maanden, heilige 153
Kitab Tuhfat al-mubtadi’ïn 106 nt Madiun

enz. 2 50
klambi
33 Madja, moskee te
44
klambi M&djakerta 50
kurung 32
klapperolie bij Mi
c
radj-viering 143 Madjalengka 98
kleeding, Arabische 105, 141 Mldjapahit 160 vlg.
kleeding, godsdienstige 29 enz., 140, 174 Madjlis Tardjïh 24

c
klètèq 33 Madjmü ah 21
kohkol Madoera
21 50
Koran, passim Madrais, Kijaï 104 vlg., 109

190 REGISTER
madrasah 23, 25, 168 vlgg. Mirad

141
Magelang 45 Mi'radj 38, 40, 45, 50, 53 vlg., 125—155
Maghrib 115 passim

c
Maharadja Sakti 161 Mi radj als een visioen

152 vlg.
c
Imam
Mahdi, 114 Mi radj inde dagbladpers 149
c
mahramah 54 Mi
opvoedkundige beteekenis 148,
3, 20, radj,
al-mahshar 112
symbolische 148 vlg., zinnebeeldige 148
c
maitah 67, 69 Mi radj, rechtzinnige leer over vlg.
150
c
makena (mekena) 47 Mi radj-dag als vastendag 153 vlg.
Malang 50 Mi'radj-optochten 146

c
malati Mi
33 radj-teksten in hs. 133
al-Manar, 121 126

Mi'radj-verhalen vlg., 130 —133, 141,
c
manfa ah 74 144
Mangkunagaransche rijk, hoofdmoskee bid'ah

Mi'radj-viering eene 152
c
van het 46 vlgg. Mi in Bantam 138—140
radj-viering
Manhadj al-tullab 65 Mi'radj-viering in Batavia 127 —138
Mantingan 49 Mi'radj-viering in Preanger 140 —144

c
Maryam 27 Mi
radj-viering van godsdienstige vereeni-
mas’alah 116 vlgg.
gingen 146
mas’alah ‘adiyyah Mi’rat
150 130, 138
mas’alah dïniyyah 150 miskin 164 nt I
Masdjid Ageng te Surakarta 46 missie, Christelijke 171
Masdjid Agung te Cjieribon 39, 43, 98 Moehammadijah 2, 24 vlg., 31, 48, 52 vlg.,
Masdjid Gedé te Surakarta 46 146,149; in Benkoelen 164—182

110,
Masdjid Istri 4
•
passim
Masdjid Kudus Kulon 48 Molenvliet te Batavia 35
Masdjid Man £ 48 anderh

ar moord
op aanhangers van tarïqah’s
Mau'izat al-Mu’minïn 174 121
c
Maulana Abd-ur-Rahman 98 Mooren 133
Maulana Hasan-ud-Din 162

57, moskee, bouworde, op Java 38
Maulid al-Nabï 38, vlg.,
50, 53 129 nt, moskee van den Profeet 110
135; 138, 151 vlg., 152 moskeeën voor vrouwen 2 —5; 28,
Medina 118 moskeebezoek 12 —17,

105, 107, van vrouwen
Mekka 118
42, 105, 115, 38—52, 56
melati 57 moskeebouw, historie van den, op Java 98
c
menjan bij Mi radj-viering 143 moskeerecht 14
Mèrat 138 Moslims onder Westersch bestuur 81,94
Midden-Java 159 mu’adhdhin I, 137
middernacht 138, 141, 145 mu’allaf 164 nt 1
midkhanah 134 muballigh 28, 170; leergangen voor mu-
mihrab 38, 52, 98 balligh’s

2, 172
mihram 20 muballighah 28
c
mihramah 20 Muftï der Shafi ieten 110
Minangkabau 127, 159 vlgg.; vgl. Suma- muftl’s in Zuid- en Oost-Borneo 61—75
tra’s Westkust passim
Minangkabauers 159 vlg., 165 vlg., Mughnï al-muhtadj 65

c
1
77 Muhammad Adnan 137 nt
minbar 42, 85, 143 nt 1 Muhammad Ali, Maulvi 152

REGISTER 191
c
Muhammad Arshad b. Abd-AUah al- nushiïz 85 vlg
Bandjarï 64 nusus 86 nt
Muhammad Isa, R. H. 139
Muhammad Nafls b. Idrïs al-Husain 64 offerdieren

53
Muhammad Nawawl Banten 80 nt oneenigheid, ernstige

3, echtelijke (shiqaq)
ï33 vlg. 82, 90
Muhammadiyyah, zie Moehammadijah ontucht 18
Muharram vlg. Oosthoek van Java 37,

153 50
Muhibbul-Ihsan 165 opstaan bij Maulid- en

Mi'radj-viering
muhrim 6 nt 135, 151 vlg.
mukena 29 vlg. optochten met Mi'radj 146 vlg.

mukenè opvoeding, godsdienstige zie ook
29 vlg. 25;
Mulud te Cheribon 97 godsdienstonderwijs
44,
munara 41 Oudgeloovigen 131 vlg.; zie ook Richting,

Oude
muqïm 12
murtadd 80 enz.
Müsa padvinders 147

125
zie ook
musalla
4,5, 53 paèstrèn 38, 43; vrouwenverblijf,
vrouwenvertrek in moskee
mustaqï 129
mustawtin 12 Pagar Ruyung 161
paimaman 42
nadhr Paku Alaman, moskee van 46

40
nadjis 62, 69 Palèkat 30 nt
nafaqah 86 182
nt, 89 Palembang
c
Nahdat al- zie Nahdatoel Oelama Palembangers in Benkoelen 159
Ulama’,
Nahdatoel Oelama 116 vlg., Palleacatta nt
63, 98, 30
146 Pamidjahan, heiligdom en

grot van
41
Namrüd Pandeglang, moskee te

174 39
naql al-yad 66, 69 Pandjalu, meer van

37
Naqshibandiyyah 108, 117, 118 Pandjunan, moskee van 43, 98

100, 39,
al-Nasafï
151 pandu-bonden 147
Nashi’ah, zie Nasjiah Panghulu’s passim
nasïhah in
134, 136 Panghulu’s Bantam 139
Nasjiah 5, 28 pangiwal 88 nt 2
nasnas
(nisnas) 72 pangsalatan 34, 37
nènèk
mojang 163 pangsudjudan 35
ugadji, blootshoofds en met bedekten pangwadonan 38,41,42; zie ook vrouwen-
hoofde vrouwenvertrek in moskee

20 verblijf,
Ngaisiah 27 Paradijs 108, 112, 120, 125
Ngampèl 50 pasantrèn 19, 22—24; vgl. pesantrèn

Ngawi 50 Pasemahers 159
al-Nihayah 65 Pasirah’s 163, 177
niyyah 103 Pasuruhan 50
Njaï Emban Rangkung 56 Patjitan 36
njamping 47 pawadonan 38, 43 vlg.; zie ook vrouwen-
nodjus 86 nt verblijf, vrouwenvertrek in moskee
Noord-Bantam 36 pawèstrèn 38; zie ook vrouwenverblijf,
nudjus 86 nt, 88 vrouwenvertrek in moskee

192 REGISTER
pegawai agama 181 Ragidjampi 50
Pekodjan 55, 129, 133 enz. Ramadan 155
Pelèkat 30 nt, 31 al-Ramll 65

zie
peratja, puratja ranggon 35
Periasan Bagus enz. 86 nt

14 rapa
Permi 181
165, 167, 177, vlg. rapah 86 nt
Persa toean Islam II rapak 86 nt

o, 152
Persatoean Moeslim Indonesia 165; zie lumuh 88

rapak
ook Permi Nïïr al-Dln Muh.
al-Ranïrï, Djïlanï b.
Perserikatan Oelama 98, 148 'Alï

vlg. Hasandjï b. Muh. Hamid 63
pesantrèn 22—25, 98, 107 vlg.; zie ook Ratu, in Bantam

57
pasantrèn Ratu Agung t6o vlg.

Plaatse der Samendrijving 112, 115 Ratu Blitar 56
113,
Plékat nt Ratu Sharlfah Fatimah
30 56
Polèkat nt rechten der 28
30 vrouw
polen g 31 rechter, godsdienstige 93; vgl. priester-

pondok 107 raden
Potifar 160
79 Redjangers
Prabalingga 50 Redjep 155
Preangerstelsel 142 Rèdjèp 155
preekenbundels 137 nt Reformisme 106, 121, 132, 159 —182
preek inde landstaal 75 zie ook

passim; Richting, Nieuwe
priesterraden riddah 80 nt Moslimsche

en 3, 92 Regeering en
feestdagen 145
P.5.1.1. 166; zie ook Sarekat Islam vlg.
Punjab 94 Regenten inde

Preanger 142
puratja 61—75 passim regentengeslachten der Preanger 143

Purbalingga 45 Rembang 49
Purwakarta 45 retraite
98
bulan c
puwasa Rèdjèp 155 reukwerk bij Mi
radj-viering 143
puwasa Radjab 155 Richting, Nieuwe

31, 151 vlg., 159 —182
passim; zie ook Reformisme
Qadiriyyah 100, 108, 118 vlg. Richting, Oude 159 —182 passim
c
al-Qawanïn al-shar iyyah 84, 92 riddah 79 —94 passim
qiblah 2,33, 103, 137 riya’ 175
c
Qissat al-Mi radj 132 138,
ronggèng 154
Qitfir 79 Ronkel, Van

127
c
qiyas 74, 112
rooken, bij Mi
radj-viering nagelaten 128
.
qurban 53 rukuh
2,3, 29, 32 vlg., 47
al-Qushairï 113 Ru’yanï, Kijaï 23
rukun Islam
24
Raad Igama 65 enz., 69
Rad Agama 46 Sabïl al-muhtadïn 64
enz.
vlg.
Radèn Aju 91 vlg. sadjadah 35
Radèn Rahmat 50 Sadjarah Banten 56 nt 162
1,
Radjab, 27ste, a is feestdag 145 enz., als sadjdjadah 35
vastendag 153 vlgg. saff

11, 41
c
raf 86 nt
Sair al-salikïn enz. 63
al-Rafi'l 75 s&ki.
guru 38
REGISTER
193
salat, passim Sharaf al-anam

132, 135
c
salat al-djama ah 9 vlg. Shattariyyah 100, 108, 117
salat al-djinazah 181
al-Shinqïtï, Ahmad
al-Tidjanï b. Muh. 104
salat al-djum'ah II vlg., 181; zie ook shiqaq 82, 90, m
Vrijdagdienst shurïït
103, 107, 113
salat al-duha
3 Sidaardja 50
salat al-fatih Sidrat
102 nt 3, 103 al-Muntaha 125, 135
c
salat al- ld sila
15 vlg., 52 vlg. 34
salat
al-istisqa’ 16, 54 Sing&sari 50
salat al-khusïïf 16 Sipat duapuluh 19

salat al-kusüf 16 al-Siradj al-wahhadj enz. 144
salat der 6 al-Sirat
vrouw
al-mustaqlm 65
salat inde lucht Sittï Fatimah
open 32, 35 vlg., 52 al-Zahra’ 176
vl Situ
g-, 99 Lèngkong 37
salat-kleeding 7,29 —32 slachting, ritueele 67
salat’s, instelling der vijf 147 slangenhuiden 61—75 passim

salat’s
voorgeschreven 12 Slawi 5
salawat
129 slèmpang 57
samak pangsalatan Snouck

34 Hurgronje 22, 64, 93, m
al-Samaranï, H. Muh. Salih b.

c
Umar Soeara Aisjijah 28
21 nt
Soerabaja, vrouwenmoskee te
4; 50
c
al-Samman, Abd-al-Karïm 101 Soeranatan, vrouwenmoskee te 4
Sammaniyyah 101 nt Solawat 129
samping mukena
30 vlg. srambi
38
santri’s, vrouwelijke 22 vlgg., 107 Staatsregeling, Indische
94
Sarekat Islam 98, 146, 166 standaardschool 168
c
saum al-tatawwu
153 vlg. steen, vlakke 35
saung 36 Sultan Ageng 57
Sayyid’s 132 Sultan Hadji 56

schaamte, zie 'aurah Sultansmoskee te Banten
39
scheidsrechters 82 Sultansmoskee te Jogjakarta 46, 48
schimmenspel 54 Sultan van Bantam, laatste 58
Schrieke 126
Sumatra’s Westkust
160, 177, 182; vgl.
Sébakingking 40 Minangkabau
selametan
128, 130 sumpah minibar 85
selawat
129 Sunan Gunung Djati 162
39, 98,
semekan
47 Sunan
KalidjagS 52
serambi
38 Sunan Ngampèl 50
Serang, moskee te
39, 139 Sunnah den Profeet 180
van
112, 116,
Serawajers 159 Sunnah mu’akkadah 9, 16, 54
Seri
Maharadja di Radja 161
Surakarta, vrouwenmoskee te 36, 46, 88
4,
Sha'ban
55, 155 surambi 38, 47
Shadhiliyyah 63, 100, 108 Surat Mi'radj 133

shahadah
83, 89, 134 ; zie ook
ge- Sürkatl, Ahmad b.
Muh., al-Ansarï 151
loofsbelijdenis vlg., 180

Sha'ir
Mi'radj Nabl Muhammad 131 vlg.
c
Sha ir sifat
duapuluh 131 ta'ah 85 vlg.
Shar', Sharl'ah
176 tabakslucht 128
117, 119, bij Engelen gehaat
REGISTER
194
tabllgh 28, 169 —174 Tlemcen ioi
tablïgh’s voor vrouwen 173 toat 86 nt
tablïgh-school 173 Tosari 37
tabuh 2 Tritton 79 nt 3
Tagawwuf Islam 174 Troon, Goddelijke 125
tadjug 19 vlg., 36, 104, 142 Tuban, moskee te

49
tadjwïd 169; zie ook Koranreciet al-Tuhfah 8, 65
al-Taftazanï 151 tumpeng 142
tahadjdjud 3, 153
c
tahlïl
vlg. udhr 12
101, 179
c
Tahmid Allah b. Tamdjïd Allah 65 ulama’, dolende 66, 105
ular puratja 61 enz.

talaq 79
talèdèk 1 Umm Salimah 10
c
Talkhïs al-Isra’ wal-Mi radj 144 upah tua 177 vlg.
usül al-dïn
talqïn 179 vlg. 99
c
Tambo 161 Uthman b. 'Abd-Allah b. 'Aqïl b. Yahya
Bangkahulu vlg.
c
Tanbih al- Alawl 84, 128 vlg.

al-ghafïlln 111 13, 19, 40, 92,
tapih 31, 33, 47
tarèk Valentijn 97, 162

99
tarèkat 99
vasten in Radjab 155 vlgg.
tarïqah 99 —121 passim vasten van

jonge meisjes 155
tarïqah’s en het Bestuur vasten van vrouwen 18

109
tasbèh
35 vasten, vrijwillig 153 vlg.
al-Tasfawï 102 nt 1, 104 verdraagzaamheid 121
Tasikmalaja 23, 109, 110, 142, 143 nt I vereenigingen, opkomst van godsdienstige,
c
al-Tasrlf al- lzzï in Buitengewesten 166 vlg.
170
taswiran vereenigingsleven 27
55
tatapakan vergaderingen van scholieren 147

43
Tawaddud 27 verlichting bij Mi'radj 138

c
tawaf 15 vermaning (mau izah) 172
ta’wil
117 vermaning, vrome (nasïhah) 134, 136
vertoon vroomheid 175

Tegal 109
van
telekong 29 vlg. vliegtuigen 139
Teinanggung 45 vloek 32
vloek den Koran 161

tengkuluk 174 van
volkshoofden in Benkoelen 163; vgl.

tepas 20, 32
Tiamah te Banten adathoofden, Pasirah’s

57
c
Van
al-Tidjanl, Abü ’l- Abbas Ahmad b. Muh. Vollenhoven, 176
b. al-Mukhtar Vorstenlanden 46
101 vlg., 106,114 vlg.
Tidjaniyyah Vrijdag 103, 108

97 —121 passim 102, 105,
vlg., 163, 181

tijdperk van
godsdienstovergang 97 Vrijdagdienst II 75,
tijgers 67 Vrijdagnacht 98
tijung 20 Vrijdagsmoskee 98, 107, 163
tjabang 167 vrijheid in het belijden van godsdienstige
tjampaka 33 meeningen 93 vlg.
Tjiandjoer 41, 142 vroomheid, oudgeloovige 98

vertoon 175
Tjilatjap 45 vroomheid, van
Tjilegon, moskee te
39
vrouw en godsdienst I—sB1 —58 passim
REGISTER
195
vrouw, Indonesische Wensinck 150 nt

17
vrouwen als gezanten 56 West-Priangan 140
sharï'ah
vrouwen, Arabische 133, 137, 171 vlg. Wet, goddelijke 112;
zie shar',
vrouwen die een godsdienstig ambt be- wetgeleerdheid 99, 168, 169, 175
kleeden 57 wijsgeeren 151
vrouwen uit de standen Wilken 178

hoogere 32
R. A. A. vlg.
vrouwen, zwangere 18, 42 Wiranatakoesoema, 143
vrouwenbeweging, Moslimsche 27 wird 101 vlg., 105, 108, 113
vrouwenmoskeeën 2 28, 46 wiridan 117

—5,
in wudü’
vrouwenverblijf, vrouwenvertrek mos-
2, 43
kee wulu
38—51 33
vrouwenvereenigingen, godsdienstige, zie
Aisjijah, Nasjiah, Sittl Fatimah al-Zahra’ Yahya 125
Yüsuf 125
Wahabi 110
Wahhabï 110 al-Zahr al-basim enz. 128 vlg., 137, 149
Wahhabietisch 110
Zamzam
42
Wahhabietendom 119 al-Zandjanï 170
Wall zakat 37, 164

42, 45, 112, 114 vlg.
wali der Moslimsche
hakim 163 zelfbewustzijn vrouw 173
W&nUgiri 48 zending, Christelijke 171
wang ngiwal 88 zina’ 18
Waqf 2, 32 zonsondergang 21
c
water Zuid-Bantam
bij Mi radj-viering 128, 143 36
water inden Zuid-Celebes 111
preekstoel nt 1
143
Wawatjan Mi'radj enz.

144
Zuid-Sumatra 178
wazïfah 102 Zwemer 79 nt 3

vlg., 105, 108, 113
E. J. BRILL -
UITGEVER -
LEIDEN
� "
HET BOEK DER DUIZEND VRAGEN
DOOR
Dr. G. F. PIJPER
1924. xv, 90, 121 blz. met maleische tekst. B°. ƒ 6.

gr. . .
MEKKA
IN THE LATTER PART OF THE 19TH CENTURY
BY
Professor C. SNOUCK HURGRONJE
Daily Life, Customs and The Moslims of the East-

Learning.
Indian-Archipelago. Translated by J. H. Monahan. 1931.
vi, 309 blz. met 20 platen en 2 kaarten. B°. Gebonden ƒ9.—
HADRAMAUT
SOME OF ITS MYSTERIES UNVEILED
Printed for the Trustees of the „De Goeje Fund”, No. IX
1932. xxv, 248 blz. Met 94 foto-ill., 10 tekst-ill., een schetskaart
en een groote kaart van Hadramaut. gr. B°.
In linnen gebonden ƒ 9. —
DE OPKOMST VAN HET ZAIDIETISCHE IMAMAAT
IN YEMEN
DOOR
Dr. C. VAN ARENDONK
Uitgaven van de „De Goeje-Sfichting” No. 5.
1919. xvi, 348 blz. 8° ƒ 6.

gr.
Gebonden ƒ 7.50
DE ISRAËLIETEN TE MEKKA~
VAN DAVIDS TIJD TOT IN DE VIJFDE EEUW ONZER TIJDREKENING
DOOR
R. DOZY
1864. vi, 214 blz. met een tabel. B°. (ƒ2.40) ƒ 1.75
gr. . . .
HANDLEIDING TOT DE KENNIS VAN DE
MOHAMMEDAANSCHE WET
VOLGENS DE LEER DER SJAFITriSCHE SCHOOL
DOOR
TH. W. JUYNBOLL
1925. xvi, 430 blz. 8° ƒ 10.50
gr.
Gebonden ƒ 12. —

Bedug

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bedug

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FRAGMENTA ISLAMICA

HET ISLAMISME IN NEDERLANDSCH-INDIË

HET ISLAMISME IN NEDERLANDSCH-INDIË

denkbeelden in Benkoelen 159

beoefenaar der Oostersche weten-

schappen Max Muller heeft eenmaal een boek uitgegeven, genaamd

Aan dien titel heb ik gedacht,

Islamica” noemde. Ook deze

„Fragmenta” zijn spaanders uit eene werkplaats. De werkplaats

staat in Nederlandsch-Indië en heet het Kantoor voor Inlandsche

Aan deze die inden Maleischen volks-

het den Godsdienst” heet,

den Islam in Nederlandsch-Indië te bestudeeren. Behalve met

brieven en rapporten, boeken en pamfletten, den Islam betreffende,

in veelzijdige, levende aan-

reizen, over Java en door verschillende deelen der Buitengewesten,

Moslimsche wereld. Zoo verzamelde ik veel

bouwstoffen termijn te bewerken. Mijn leermeester,

in het materiaal, de uitkomsten mijner onderzoekingen over ver-

schillende te vatten in korte verhandelingen,

maken de Aan dien raad danken

deze hunne afwerking. De zesde studie,

denkbeelden in Benkoelen”, heeft een

is ontstaan uiteen aan de

reis naar Benkoelen, die

in verband met het Moslimsche

den letteren niet, het woord van Conrad

bedoeld als wetenschappe-

de kennis den Islam in Nederlandsch-Indië.

dat het leven zelf ontsproten, óók

bruikbaar zullen hen die midden in het leven staan en

die, als ambtenaren of als belangstellende leeken, voorlichting

het levender Moslims om hen

wereld der Nederlandsch-Indische Moslims

noch de idealen die hen

dat in het laatste

ook de Oostindische Moslims in die groote beweging zijn op-

Islam in Nederlandsch-Indië is niet de-

waarin nieuwe krachten zich losmaken en

worden Haasten wij ons, iets vast

zooals het is zooals het

dat ook ontwikkelde Moslims dit boek in handen

zullen krijgen. Hun verzeker ik, dat slechts oprechte belangstel-

oefenen. Den wetenschappelijken onderzoeker vaneen godsdienst

toenemen in wetenschap” (Koran XX: 113).

Altijd heb ik het eene goede gewoonte gevonden, als schrijvers

van studiën zooals de onderhavige, waarvoor de inlichtingen

noodig waren van velen, dankbaar de namen hunner bericht-

schier ondoenlijk is. Redenen tot bijzondere dankbaarheid heb ik

tegenover Pangeran Adipati Ahmad Djajadiningrat, Lid

van den Raad van Nederlandsch-Indië, en zijn’ jongeren broeder

Professor Raden Aria Dr. Hoesein Djajadiningrat, Hoogleeraar

der Rechtshoogeschool te Batavia; aan beider leerrijken omgang

ben ik veel Een Patih’s, Hoofd-

wier bladzijden zouden

vullen, verstrekten mij met echt Indonesische bereidwilligheid

of stelden te behoeve in.

Van nut is mij dat ik zeven jaar een

in het Mohammedaansche recht heb de

Inlandsche ambtenaren, studeerende aan de Bestuursschool te

vruchtbare gedachten met deze Mos-

limsche ambtenaren, uit alle deelen van Indië herkomstig, is

daarvan het Ik denk ook het-