Nikon (patriarcha Moskwy)

Nikon, imię świeckie Nikita Minow, rzadziej: Minin (ur. Nikon

7 maja 1605 w Wieldiemianowie, zm. 17 sierpnia 1681 w
Troickiej Słobodzie koło Jarosławia) – patriarcha Moskwy i Nikita Minow
całej Rusi w latach 1652–1666. Patriarcha moskiewski i całej Rusi

Pochodził z rodziny chłopskiej spod Niżnego Nowogrodu.

Podstawowe wykształcenie zdobył w Makariewskim
Monasterze Trójcy Świętej, gdzie we wczesnej młodości
został posłusznikiem. Pod naciskiem rodziny zrezygnował
jednak ze ślubów zakonnych i ożenił się, po czym przyjął
święcenia kapłańskie. W 1639, po śmierci trójki dzieci,
wstąpił do skitu Trójcy Świętej na Wyspie Anzerskiej. Z
klasztoru tego wyjechał po kilku latach po konflikcie z jego
przełożonym, Eleazarem. Został wówczas przyjęty do
wspólnoty Kożejezierskiego Monasteru Objawienia
Pańskiego i w 1642 objął w nim funkcję przełożonego. W
czasie kilkukrotnych wyjazdów do Moskwy w celu
przeprowadzania kwesty na potrzeby klasztoru został
zauważony przez cara Aleksego I, który umożliwił mu
objęcie funkcji przełożonego Monasteru Nowospasskiego w
Moskwie. W 1649 Nikon został metropolitą nowogrodzkim, Data
zaś w 1652 objął urząd patriarchy moskiewskiego i całej 7 maja 1605
i miejsce
Wieldiemianowo
Rusi. urodzenia
Data 17 sierpnia 1681
W pierwszych latach sprawowania urzędu Nikon posiadał i miejsce
Troickaja Słoboda
pełne zaufanie cara, co umożliwiło mu przeprowadzenie śmierci
reformy liturgicznej w Kościele. Jej celem było usunięcie z Miejsce Nowe Jeruzalem
ksiąg cerkiewnych błędów i naleciałości powstałych w toku pochówku
wielowiekowego przepisywania ksiąg. Wprowadzone przez Patriarcha moskiewski i całej Rusi
patriarchę zmiany obrządku, przywracające w Cerkwi
Okres 1652–1666
Rosyjskiej pierwotne obyczaje liturgiczne, oparte były na sprawowania
księgach greckich. Spotkały się one z protestem części
duchowieństwa i wiernych Kościoła, co po odsunięciu Wyznanie prawosławne
Nikona od godności doprowadziło do rozłamu. Kościół Rosyjski Kościół
Nikon był również czynnie zaangażowany w bieżącą Prawosławny
politykę państwa: częściowo z jego inicjatywy Rosja Śluby 1635
zakonne
prowadziła wojnę z Rzecząpospolitą, następnie ze Szwecją.
Celem aktywności patriarchy na tym polu była budowa Diakonat ok. 1624
prawosławnego imperium, w którym wiodącą rolę miał Prezbiterat ok. 1624
odgrywać Kościół oraz działający w porozumieniu z nim
car. Chirotonia 9 marca 1649
biskupia
Po sześciu latach sprawowania przez Nikona urzędu jego Wybór 1652
patriarchy
relacje z Aleksym I uległy znacznemu pogorszeniu. Nikon
usunął się wówczas z życia publicznego i zamieszkał w
ufundowanym przez siebie monasterze Nowy Jeruzalem. W
1666 został formalnie pozbawiony godności patriarszej i
biskupiej i skazany na zesłanie do Monasteru Sukcesja apostolska
Terapontowskiego, następnie do Monasteru Cyrylo-
Data konsekracji 9 marca 1649
Biełozierskiego. Po śmierci Aleksego I jego następca
Fiodor III Romanow umożliwił Nikonowi powrót do Konsekrator Paisjusz
Moskwy i planował ponowne obsadzenie go na tronie Współkonsekratorzy Józef
patriarszym Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.
Schorowany duchowny zmarł jednak w drodze. Konsekrowani biskupi [pokaż]

Życiorys

Młodość

O najwcześniejszych latach życia Nikona wiadomo niewiele. Jedyne informacje na ten temat
pochodzą z Żywota spisanego przez wieloletniego hipodiakona patriarchy, Iwana Szuszerina.
Według niego Nikon urodził się w ubogiej, ale bardzo pobożnej rodzinie chłopskiej we wsi
Wieldiemianowo k. Niżnego Nowogrodu. Na chrzcie otrzymał imię Nikita na cześć św. Nikity
Słupnika. Jego rodzice nosili imiona Mina i Mariana[1]. Ich nazwisko pojawia się natomiast w
literaturze w wersjach Minow[2][3][4][5][6], Minin[7][8] lub Minin-Łarionow[7].

Zdaniem S. Łobaczewa imiona rodziców przyszłego patriarchy mogą świadczyć o mordwińskim

pochodzeniu rodziny, chociaż zauważa on, że inni jego znani krewni posiadali imiona typowo
ruskie. Trzej bracia przyszłego patriarchy nosili imiona Grigorij, Siemion i Nikifor. Jeszcze w
dzieciństwie przyszły hierarcha stracił matkę i znalazł się pod opieką obcej kobiety, Kseni,
następnie zaś był wychowywany przez ojca i jego drugą żonę. Według Żywota macocha
nienawidziła Nikity do tego stopnia, iż trzykrotnie usiłowała go zabić[9].

W młodym wieku Nikita został oddany przez ojca na naukę czytania i pisania i spędził pewien czas
u nieznanego z imienia nauczyciela. Po powrocie do rodziny zdecydował się, jako dwunastolatek,
na opuszczenie domu i udał się do Makariewskiego Monasteru Trójcy Świętej. Jego przełożony
zgodził się na przyjęcie młodzieńca do wspólnoty jako posłusznika. Nikita samodzielnie studiował
Pismo Święte, ponadto ze szczególnym zamiłowaniem śpiewał w czasie nabożeństw. Istnieje
legenda, jakoby napotkany przypadkowo Tatar (w innej wersji Mordwin) przepowiedział
przyszłemu hierarsze objęcie urzędu patriarchy Moskwy. S. Łobaczew jest jednak zdania, że
spisujący ją Szuszerin powtórzył motyw znany z wielu innych hagiograficznych opowieści o
świętych biskupach, nie zaś odniósł się do rzeczywistego epizodu[9]. Młody posłusznik nie złożył
ślubów mniszych, gdyż jego rodzina zażądała od niego zawarcia małżeństwa. Ożenił się w 1624 lub
1625[7]. Z nieznaną z imienia żoną osiedlił się we wsi Łyskowo lub Kirikowo (ziemia
niżnonowogrodzka) i przyjął święcenia kapłańskie[10]. Przez pewien czas przebywał również w
Moskwie[11], gdzie według niektórych źródeł był proboszczem jednej z parafii[7][12]. Jego
małżeństwo okazało się nieudane, ponadto wszystkie pochodzące z niego dzieci (trójka) zmarły
przedwcześnie. Najpóźniej w 1636 skłonił żonę do złożenia ślubów mniszych w monasterze św.
Aleksego w Moskwie, sam zaś wstąpił do skitu Trójcy Świętej na Wyspie Anzerskiej (filia
Monasteru Sołowieckiego)[13].

Życie mnisze

Pobyt w skicie Trójcy Świętej na Wyspie Anzerskiej

Przyszły patriarcha złożył wieczyste śluby mnisze przed
późniejszym świętym mnichem Eleazarem, twórcą i przełożonym
skitu Trójcy Świętej[7]. Według niektórych autorów jego decyzja o
wstąpieniu do monasteru była podyktowana chęcią zrobienia
kariery w hierarchii duchownej. Zdaniem Łobaczewa teza ta nie
ma wyraźnych podstaw, gdyż życie w skicie było niezwykle
surowe; ponadto jego mnisi mogli zostać biskupami jedynie po
wcześniejszym sprawowaniu odpowiedzialnych funkcji w Skit Trójcy Świętej na Wyspie
Monasterze Sołowieckim, gdzie w praktyce do objęcia godności Anzerskiej, monaster, w którym
ihumena niezbędne były szerokie koneksje. Autor ten nie ma późniejszy patriarcha Nikon
wątpliwości, iż powołanie mnicha Nikona było autentyczne[14]. rozpoczynał życie zakonne

Według żywota opracowanego przez Szuszerina duchowny

wykazywał się gorliwością w modlitwie. Odbył także raz z przełożonym skitu Eleazarem podróż do
Moskwy w celu przeprowadzenia kwesty na budowę murowanej klasztornej cerkwi[15]. Po
powrocie na Wyspy Sołowieckie w 1639 między obydwoma mnichami wybuchł spór związany
najprawdopodobniej z zebranymi pieniędzmi i podjętą budową cerkwi. Gdy prace z nieustalonych
powodów przeciągały się, Nikon zasugerował Eleazarowi przekazanie posiadanej sumy w depozyt
do Monasteru Sołowieckiego, by nie została ona zrabowana w czasie licznych napadów na klasztor,
lub też próbę usprawnienia budowy. Przełożony skitu uznał jego wypowiedź za osobistą krytykę. W
wyniku sporu między duchownymi Nikon opuścił skit[16]. W czasie podróży łodzią podczas burzy
był blisko śmierci. Jak sam wspominał kilka lat później, został wyrzucony na brzeg wyspy Kij. Na
pamiątkę tego zdarzenia pozostawił na tym miejscu drewniany krzyż, zaś w 1660 powołał do życia
monaster Podwyższenia Krzyża Pańskiego[17]. Po uspokojeniu się pogody duchowny dotarł na stały
ląd, następnie przez dziesięć dni przemieszczał się na południe, by ostatecznie dotrzeć do
Kożejezierskiego Monasteru Objawienia Pańskiego[18].

Pobyt w Kożejezierskim Monasterze Objawienia Pańskiego

Po dotarciu do klasztoru mnich Nikon otrzymał zgodę na

osiedlenie się w pustelni w jego sąsiedztwie, gdzie mógł wieść
życie według reguły przyjętej w skicie na Wyspie Anzerskiej. W
oczach mnichów był kontynuatorem dzieła mnicha Nikodema,
który w tym samym miejscu spędził 30 lat w całkowitym
odosobnieniu i był uważany za świętego starca. Jego autorytet
wzrósł na tyle, że w 1642, po śmierci poprzedniego przełożonego,
Kożejezierski Monaster
ihumena Jonasza, Nikon został wybrany na jego następcę i
Objawienia Pańskiego, widok z
podniesiony do godności ihumena przez metropolitę
2008
nowogrodzkiego[19].

Okres kierowania monasterem przez Nikona był czasem jego

rozkwitu. Wcześniej wspólnota ta zaliczała się do biedniejszych klasztorów rosyjskich. Dzięki
zabiegom przełożonego wspólnota otrzymała nadania ziemskie oraz prawo połowu ryb w części
biegu Onegi, ponadto do grona jej dobroczyńców dołączyła część bogatych i wpływowych bojarów
rosyjskich. Nikon wielokrotnie udawał się do Moskwy w celu pozyskiwania środków dla
monasteru, nawiązując znajomości, które miały znaczący wpływ na jego dalszą karierę duchowną.
Według Łobaczewa decydującą rolę zarówno w pozyskiwaniu pieniędzy dla klasztoru, jak i dla
wejścia Nikona w kręgi najbliższe władcom Rosji odegrał mnich Bogolew (Lwow), zamieszkujący w
monasterze Kożejezierskim, którego brat Grigorij był jednym z nauczycieli cara Aleksego I
Romanowa i wpływowym politykiem w Posolskim Prikazie. G. Gunn uważał, że wzrost swojej
pozycji Nikon zawdzięczał wsparciu Eleazara Anzerskiego. Natomiast w ocenie S. Sołowiewa,
powtarzanej następnie przez większość autorów, Nikon zwrócił na siebie uwagę najbardziej
wpływowych ludzi w Rosji swoimi osobistymi zdolnościami i głęboką religijnością[20]. Ludwik
Bazylow stwierdził wręcz, iż ihumen wywarł ogromne wrażenie podczas przypadkowej audiencji u
cara[21].

Na mocy gramoty cara Aleksego I z 15 marca 1646 ihumen Nikon został wezwany do Moskwy,
gdzie miał przyjąć godność archimandryty i stanąć na czele Monasteru Nowospasskiego[20].

Pobyt w Monasterze Nowospasskim

Po przyjeździe do Moskwy archimandryta Nikon nawiązał kontakt

z grupą duchownych i świeckich, których celem była odnowa życia
religijnego mieszkańców Moskwy, walka o rzeczywistą realizację
etyki prawosławnej w życiu codziennym oraz przeciwstawienie się
upadkowi obyczajów wśród duchowieństwa. Głównymi
ideologami grupy byli bojar Fiodor Rtiszczew oraz protopopi
Joann Nieronow i Stiefan Wonifatiew[22].

Od 1648 Nikon należał już do najbliższego otoczenia cara

Aleksego I[23]. Ze względu na znaczenie Monasteru
Nowospasskiego regularnie spotykał się z władcą i wiele z nim
rozmawiał[24]. Zaczął również zyskiwać w społeczeństwie opinię
protektora biednych, gotowego pośredniczyć przed carem w
sprawach najuboższych i skrzywdzonych, co faktycznie
czynił[23][24]. W początkowym okresie swojego przebywania w
otoczeniu cara archimandryta nie miał jeszcze jednak wpływu na Sobór Przemienienia Pańskiego
kluczowe dla polityki państwa sprawy[23]. W tym samym 1648 w kompleksie zabudowań
roku Nikon, jako przełożony jednego z najważniejszych Monasteru Nowospasskiego,
monasterów w kraju, podpisał się pod nowym zbiorem praw poświęcony w czasie
(Ułożenie soborowe[25]), ale nie brał udziału w pracy nad jego sprawowania przez
archimandrytę Nikona
opracowaniem[26]. Powstanie ludowe, które przekonało Aleksego
obowiązków przełożonego
I do podjęcia prac nad zbiorem praw, skłoniło go do poszukiwania
wspólnoty
poparcia u duchowieństwa, a w konsekwencji do wsparcia grupy
Rtiszczewa, Nieronowa i Wonifatiewa[27].

Na początku stycznia 1649 do Moskwy przybył patriarcha jerozolimski Paisjusz. Archimandryta

Nikon był jednym z dostojników Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, którzy podejmowali go w
stolicy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W liście do cara Paisjusz wysoko oceniał osobę Nikona,
pisząc o nim jako o człowieku pobożnym i wiernym wobec swojego władcy. Spotkania z hierarchą
jerozolimskim były dla archimandryty tym ważniejsze, że już wcześniej wykazywał on
zainteresowanie prawosławiem tradycji greckiej[28]. Przyjazd Paisjusza skłonił również grupę
Rtiszczewa, Wonifatiewa i Nieronowa do zintensyfikowania agitacji na rzecz przeprowadzenia
gruntownej reformy wewnętrznej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Aleksy I poparł te
działania; wobec oporu wyższej hierarchii cerkiewnej na czele z patriarchą moskiewskim Józefem
podjął ku temu kroki, obsadzając wakujące katedry biskupie duchownymi związanymi z grupą
zwolenników reform. W tych okolicznościach doszło do chirotonii biskupiej archimandryty
Nikona, który 9 marca 1649, przy udziale patriarchów jerozolimskiego Paisjusza i moskiewskiego
Józefa, został wyświęcony na metropolitę nowogrodzkiego[29], drugiego po patriarsze w hierarchii
biskupiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[30].

Metropolita nowogrodzki
Objęcie przez Nikona katedry nowogrodzkiej było możliwe dzięki odsunięciu od jej zarządu
metropolity Atoniusza, który oficjalnie zrezygnował z urzędu z powodu podeszłego wieku[31]. W
nowej siedzibie metropolita został uroczyście przyjęty 24 marca 1649[32]. Działalność w
Nowogrodzie rozpoczął od budowy kilku nowych świątyń, przebudowy starszych oraz pałacu
biskupiego[33]. Eparchia otrzymała również wysokie nadania ziemskie od cara Aleksego I[34].
Popularność hierarchy spadła jednak z powodu surowego traktowania podległych mu
duchownych, jak również świeckich mieszkańców Nowogrodu[35], chociaż Nikon prowadził
również szeroką działalność dobroczynną, wspierając finansowo i materialnie najbiedniejszych[36].

W 1650, w czasie powstania nowogrodzkiego, Nikon potępił powstańcze władze miejskie, co stało
się przyczyną jego pobicia przez tłum uczestników zamieszek. Po stłumieniu buntu car zwrócił się
do metropolity z listem pochwalnym, a wpływy duchownego jeszcze wzrosły. Sam Nikon prosił
wówczas władcę o udzielenie amnestii wszystkim uczestnikom wystąpień, którzy złożą przysięgę na
wierność carowi[37]. W roku następnym metropolita uzyskał od cara wyjątkowe w porównaniu z
przysługującymi innym hierarchom prerogatywy w zakresie władzy sądowniczej nad
duchowieństwem eparchialnym oraz należącym do monasterów chłopstwem: Nikon otrzymał
wyłączne prawo ich sądzenia poza sprawami o rozboje i zabójstwa. W tym samym roku na
posiedzeniu Uświęconego Soboru Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przegłosowany została
popierany przez metropolitę nowogrodzkiego i krąg zwolenników reform w cerkwi zakaz
równoczesnego śpiewania różnych części Świętej Liturgii, tzw. mnogopienija[38]. W swojej
eparchii Nikon angażował się w walkę z pijaństwem[39] i jako jeden z pierwszych duchownych w
Rosji zaczął obowiązkowo głosić w czasie każdej niedzielnej liturgii kazania[40].

Wiosną 1652 Nikon udał się do Monasteru Sołowieckiego, gdzie

znajdowały się relikwie św. metropolity moskiewskiego Filipa II,
zamordowanego przez Malutę Skuratowa za sprzeciw wobec
polityki wewnętrznej Iwana Groźnego i działalności opriczników.
Z inicjatywy metropolity relikwie zostały przeniesione do
Moskwy[41]. Wyjazd metropolity i towarzyszącego mu księcia
Iwana Chowańskiego z Moskwy miał miejsce 11 marca 1652. Z
powodu trudności w żegludze rzecznej dotarł na Wyspy
Sołowieckie dopiero 3 czerwca, zaś w stolicy pojawił się z
relikwiami w lipcu[42].

Przeniesienie relikwii Filipa II do Moskwy było postrzegane w

historiografii przede wszystkim jako akt podkreślenia wyższości
władzy religijnej nad świecką lub przynajmniej ich Car Aleksy Michajłowicz i
równorzędności. Zdaniem Łobaczewa wydarzenie to należy patriarcha Nikon przed
wpisać w szerszy kontekst i połączyć z innymi działaniami relikwiami św. Filipa, obraz
Nikona: pozyskaniem kopii Iwerskiej Ikony Matki Bożej, Aleksandra Litowczenki
równoczesnym transportem do Moskwy szczątków innych
rosyjskich świętych, a w przyszłości budową monasteru Nowe
Jeruzalem. W ocenie tego autora Nikon działał na rzecz stworzenia w Moskwie centrum
duchowego światowego prawosławia, zaś wpływ przeniesienia relikwii na stosunki Kościoła
prawosławnego i cara był pobocznym skutkiem całego przedsięwzięcia[43].

Patriarcha moskiewski i całej Rusi

Wybór na patriarchę
15 kwietnia 1652, gdy Nikon zajmował się sprawą relikwii Filipa II
i był poza Moskwą, zmarł patriarcha Józef[44]. Na nowego
patriarchę został obrany Nikon. O jego wyborze przesądziły
wcześniejsze związki z grupą wspierającą reformę Rosyjskiego
Kościoła Prawosławnego oraz poparcie dla niej ze strony cara
Aleksego I. Według S. Sołowiewa car osobiście zdecydował o
wyborze Nikona, którego uważał za swojego zwolennika i
przyjaciela[45]. Istnieje pogląd, jakoby Nikon został wybrany na
urząd patriarchy drogą losowania, i to w momencie, gdy
pierwotnie wybrany kandydat odmówił przyjęcia godności[46]. N.
Kaptieriew uważał natomiast, że decydującą rolę w procesie
elekcyjnym odegrali zwolennicy reform, którzy z poparciem cara
zaproponowali objęcie urzędu Stiefanowi Wonifatiewowi. Ten
jednak odmówił przyjęcia godności i sam wskazał na Nikona jako
najodpowiedniejszego kandydata. Pogląd Kaptieriewa jest obecnie Sobór Zaśnięcia Matki Bożej na
najbardziej rozpowszechniony w historiografii rosyjskiej[47]. Kremlu był tradycyjnym
miejscem intronizacji patriarchów
Z jego tezą polemizowała O. Koszelewa, zdaniem której wybory moskiewskich
patriarchy przebiegały w sposób znacznie bardziej burzliwy, niż
przyjęto przedstawiać, zaś kandydatura Nikona spotkała się ze
sprzeciwem ze strony bojarów. Metropolita nowogrodzki był, obok Bonifatiewa, spowiednika cara,
najpoważniejszym kandydatem na patriarchę, przegrał jednak w głosowaniu i objął urząd jedynie
dzięki rezygnacji protopopa[48]. Wśród przeciwników Nikona wymienia się Nikitę Odojewskiego
oraz Iwana Chowańskiego[49]. Istnieje również pogląd, jakoby protektorem metropolity
Nowogrodu był Boris Morozow, jednak Łobaczew uważa tę opinię za bezpodstawną[50]. W ocenie
Łobaczewa jeszcze przed powrotem Nikona do Moskwy wąski krąg najbliższych
współpracowników cara (w tym Bonifatiew) podjął decyzję o poparciu metropolity
nowogrodzkiego w czasie wyborów patriarchy; te jednak musiały odbyć się z zachowaniem pełnych
procedur przewidywanych przez Cerkiew[51].

Nikon oficjalnie objął urząd patriarchy 25 lipca 1652[7]. Ceremonię intronizacji poprzedziła seria
zwyczajowych wizyt składanych mu przez bojarów, w czasie których miało miejsce konwencjonalne
„przekonywanie” do objęcia urzędu rzekomo wahającego się hierarchy. 22 lipca ogłoszony został
publicznie jego wybór na patriarchę, jednak Nikon zgodnie ze zwyczajem odmówił. Również w
dniu uroczystej intronizacji zgodnie z tradycją udawał, iż przybycie do soboru Zaśnięcia Matki
Bożej na moskiewskim Kremlu na ceremonię zostało na nim wymuszone. Wówczas wszyscy
obecni, w tym bojarzy i car, padli przed nim na kolana i przysięgli szanować go jako hierarchę i być
mu posłuszni. Dopiero wtedy Nikon ogłosił swoją zgodę na przyjęcie wyboru na patriarchę[52].
Najprawdopodobniej metropolita nowogrodzki sam wybrał datę intronizacji, pragnął bowiem
wstąpić na tron patriarszy dokładnie w rocznicę objęcia urzędu metropolity moskiewskiego przez
Filipa II, którego darzył szczególnym kultem[53].

Pierwsze decyzje

Bezpośrednio po wyborze na patriarchę Nikon cieszył się nieograniczonym zaufaniem Aleksego

I[21][54][55]. W początkowym okresie sprawowania urzędu realizował w praktyce idee grupy
Rtiszczewa, Wonifatiewa i Nieronowa. Kontynuował podjętą w Nowogrodzie walkę z alkoholizmem
wśród Rosjan i starał się eliminować ze społeczeństwa wszelkie wpływy zachodnie. W październiku
1652 wydał ukaz zabraniający protestantom żyjącym w Moskwie noszenia rosyjskich strojów i
zatrudniania służących tej narodowości. Następnie doprowadził do zburzenia dwóch kościołów
ewangelickich w mieście oraz do wydzielenia poza jego murami strefy, w której mieli osiedlać się
cudzoziemcy. Mimo to zarówno wystąpienie przeciwko obcokrajowcom, jak i walka z pijaństwem
nie przyniosły spodziewanych efektów[56]. Szczególną niechęć Nikon demonstrował w odniesieniu
do Rosjan, którzy hołdowali zwyczajom zagranicznym. Dowiedziawszy się o tym, iż krewny cara
Nikita Iwanowicz Romanow posiada w domu wiele szat angielskich i niemieckich, patriarcha
poprosił go o przysłanie kilku w celu ich obejrzenia, następnie zaś demonstracyjnie spalił
przekazaną mu odzież[57].

W 1653 Nikon ostatecznie zerwał z grupą Nieronowa i Wonifatiewa. Zwolennicy głębokich reform
w Rosyjskim Kościele Prawosławnym zostali odsunięci od wszelkich wpływów; Nikon sam
zdecydował o nowych nominacjach na katedry biskupie[58]. W lipcu 1653 na soborze lokalnym
doszło do otwartego konfliktu między patriarchą a Nieronowem: kapłan oskarżył hierarchę o
przekroczenie swoich kompetencji, uleganie pochlebcom i odwrócenie się od dawnych
zwolenników po objęciu tronu patriarszego. Nikon za zgodą cara dokonał wówczas rozprawy ze
zwolennikami reform: Nieronow został uwięziony w Monasterze Simonowskim, następnie
przeniesiony do klasztoru Nowospasskiego i później do monasteru Przemienienia Pańskiego na
Wyspie Kamiennej. Represjom poddani zostali również jego zwolennicy służący w soborze
Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Moskwie i w innych miastach Rosji, zesłani do odległych
miejscowości lub umieszczeni pod strażą w odosobnionych monasterach[59].

W tym samym roku wydany został Psałterz uzupełniony modlitwami, w którym ograniczono z 16
do 4 liczbę pokłonów towarzyszących odmawianiu modlitwy wielkopostnej św. Efrema Syryjczyka
oraz nakazano wykonywanie znaku krzyża trzema palcami zamiast dwoma. Wydarzenie to uważa
się za początek walki Nikona z ruskimi obyczajami liturgicznymi[60]. Patriarcha Nikon nie był
pierwszym zwierzchnikiem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, który podjął tego typu działania.
Próby oczyszczenia rytu z naleciałości podejmowane były już w okresie zwierzchnictwa Filareta[24].

Reforma cerkiewna

Dalsze działania na rzecz oczyszczenia liturgii prawosławnej

z typowo ruskich naleciałości, powstałych w wyniku
błędnego przepisywania ksiąg liturgicznych pochodzenia
greckiego[61], Nikon podjął w 1654, rozsyłając do
przełożonych monasterów pismo, w którym zawarł
pouczenie nt. prawidłowej techniki wykonywania pokłonów.
Nie wywołało ono polemiki wśród adresatów, ani też w
społeczeństwie[62]. W tym samym czasie patriarcha w
swoich wystąpieniach publicznych zaczął poruszać problem
Patriarcha Nikon przedstawia
błędnego wykonywania znaku krzyża przez wiernych[63]. W
poprawione księgi liturgiczne, obraz
tymże roku sobór Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego pod
Aleksieja Kiwszenki
jego przewodnictwem zatwierdził druk poprawionych ksiąg
liturgicznych opracowanych według wzorców greckich.
Poprawki do ksiąg zostały wprowadzone na podstawie
informacji uzyskanych przez mnicha monasteru Troicko-Siergijewskiego Arseniusza (Suchanowa)
w metropolii kijowskiej, na górze Athos oraz u patriarchy jerozolimskiego Paisjusza. Szersze
wprowadzenie do Rosji wynalazku druku umożliwiło wydawanie poprawionych ksiąg w większych
niż do tej pory nakładach: poprawiony Służebnik w ciągu trzech kolejnych lat został
rozpowszechniony w ponad siedmiu tysiącach egzemplarzy[63].

W soborze udział wziął car oraz 34 duchownych (biskupów, przełożonych klasztorów,

protopopów). Uczestnicy przyjęli założenia reformy liturgicznej i zgodzili się na dalszy druk
poprawionych ksiąg pod kierunkiem mnichów sprowadzonych z metropolii kijowskiej i ze
starożytnych patriarchatów prawosławnych. Nikon wygłosił również mowę, w której głosił równość
władz świeckiej i duchownej. Uczestnicy soboru nie byli jednak jednomyślni; część z nich, w tym
biskup kołomieński Paweł, uznała, iż sprowadzeni z zagranicy mnisi są heretykami i oprotestowała
samą ideę reformy[24].

W 1656 Nikon przeprowadził drugi sobór, który potwierdził decyzje poprzedniego. Oprócz
biskupów rosyjskich w obradach wzięli udział patriarcha serbski Gabriel oraz patriarcha
antiocheński Makary. Sobór potępił osoby opowiadające się za zachowaniem starych obyczajów,
zwłaszcza wykonywanie znaku krzyża dwoma, nie zaś trzema palcami. W kwietniu tego samego
roku sobór zebrał się po raz trzeci i potwierdził klątwę rzuconą przez poprzedni na
staroobrzędowców, wykonujących w ten sposób znak krzyża[24]. Nikon prosił o poparcie dla
reformy również patriarchę konstantynopolitańskiego, który wyraził się o niej bardziej sceptycznie,
podkreślając, iż zewnętrzne różnice między liturgiką grecką i rosyjską nie miały charakteru
dogmatycznego[64].

Zdaniem Łobaczewa reforma tekstów liturgicznych została przeprowadzona w zbyt szybkim tempie
i w oparciu o zbyt wąski, w dodatku stosunkowo nowy, materiał źródłowy pochodzenia greckiego.
Jako jedno ze źródeł dla Służebnika wydanego w 1655 wykorzystany został grecki euchologion
opublikowany w 1602 w Wenecji. Wywołało to w przyszłości oskarżenia o przeprowadzanie reform
w sposób pobieżny i w oparciu o teksty „skażone” wpływami zachodnimi. Zarzuty tego typu
pojawiły się jednak dopiero w kolejnej dekadzie. Pierwsze polemiki związane z reformą nie
przybrały masowego charakteru; rozłam na tym tle (raskoł) w Rosyjskim Kościele Prawosławnym
nastąpił już po odsunięciu Nikona od tronu patriarszego[65].

Łobaczew sądzi, iż istnieją podstawy, by twierdzić, wbrew ocenom wielu późniejszych autorów, że
Nikon nie uważał reformy cerkiewnej za najważniejsze zadanie jako patriarchy. Według tego
autora hierarcha dążył do szerszego wzmocnienia pozycji duchowieństwa w społeczeństwie i
podniesienia prestiżu prawosławia[66]. Podkreśla on, że już w 1657 Nikon z mniejszym
zaangażowaniem zajmował się reformą tekstów liturgicznych. Pogodził się również z Nieronowem,
choć ten ostatni po ucieczce z miejsca odosobnienia dotarł na dwór patriarszy i ponownie
zaatakował patriarchę. Nikon pozwolił dawnemu przyjacielowi zamieszkać w pałacu patriarchów i
odprawiać nabożeństwa z użyciem ksiąg sprzed reformy[67].

W ocenie Zbigniewa Wójcika reforma Nikona miała na celu przede wszystkim wzmocnienie pozycji
Kościoła w państwie i przeciwstawienie się centralizacyjnym dążeniom cara, których częścią było
podporządkowanie Cerkwi władzy świeckiej[68]. Kostomarow uzasadniał reformatorskie działania
Nikona jego charakterem i ambicją, która skłaniała go do aktywności twórczej, a nie powielania
starych wzorów. Autor ten podkreśla jednak, że brak szerokiego wykształcenia czy kontaktów z
Europą zachodnią uniemożliwił patriarsze odegranie w Rosji takiej roli, jaką np. w metropolii
kijowskiej odegrał Piotr Mohyła. Jego zdaniem dziesięcioletnia służba Nikona w charakterze
kapłana wiejskiego sprawiła, iż przejął on brutalne obyczaje typowe dla swojego otoczenia.
Ponadto jego postrzeganie prawdy i wiary nie różniło się od spojrzenia współczesnych mu Rosjan:
przyjęcie greckich, a więc „poprawnych” obyczajów liturgicznych traktował jako pewniejszy środek
na drodze do zbawienia. W ślad za nim podążać miała odnowa wewnętrzna Cerkwi, a następnie jej
wiodąca rola w społeczeństwie[24].

Jerzy Ochmański twierdził, iż car poparł reformę Nikona, gdyż miała ona podnieść autorytet caratu
i ułatwić Aleksemu I realizację jego planów wyzwolenia spod okupacji tureckiej prawosławnych
narodów bałkańskich[69]. A. Bogdanow wyraził podobny pogląd: jego zdaniem ambicje Aleksego I
w zupełności pokrywały się z planami Nikona, który uważał, że obowiązkiem Moskwy, jako
kontynuatorki dzieła Rzymu i Konstantynopola, jest zjednoczenie wszystkich prawosławnych
chrześcijan w jednym państwie. Unifikacja obrzędów była jednym z kroków na drodze do realizacji
tego celu[70].

Relacje Nikona z duchowieństwem

Jako patriarcha Nikon zminimalizował rolę soboru biskupów w

zarządzaniu Kościołem, jednoosobowo decydując o nowych
nominacjach biskupich i odsunięciach hierarchów od pełnienia
urzędów. Nie konsultował również swoich decyzji personalnych z
carem[71] i realizował własne zamierzenia w sposób bezwzględny i
niepodlegający dyskusji[54][72]. Dzięki jego poparciu metropolitą
rostowskim został były przełożony monasteru Objawienia
Pańskiego w Rostowie Jonasz, katedrę nowogrodzką objął mnich
Makary z monasteru Przemienienia Pańskiego w Kazaniu,
natomiast metropolitą sarskim został archimandryta Sylwester,
dotąd przełożony monasteru Objawienia Pańskiego w Moskwie –
wszyscy z grubsza popierali plany Nikona. Natomiast przeciwnik
reformy cerkiewnej, metropolita kołomieński Paweł został z tego
powodu zesłany i zmarł w nieznanych okolicznościach (Łobaczew Nikon z duchowieństwem, obraz
odrzuca jednak popularną tezę, iż Nikon osobiście nakazał wykonany przez nieznanego
pozbawić go życia)[73]. W 1654 Nikon wyświęcił na biskupa autora najprawdopodobniej za
twerskiego Laurentego, dotąd zwykłego mnicha jednego z życia patriarchy
monasterów nowogrodzkich. W 1657, po śmierci metropolity
Korneliusza, Laurenty objął katedrę kazańską, co było wyjątkowo
szybkim awansem w hierarchii cerkiewnej[74]. Z kolei metropolita kruticki Pitirim, udzielający
wsparcia Joannowi Nieronowowi, został w 1659 przez Nikona ekskomunikowany pod pretekstem
naruszenia reguł liturgicznych świętowania Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. Decyzja ta wywołała
protesty części wyższego duchowieństwa. Hierarchowie skierowali do cara pisma ze skargą na
samowolę patriarchy[75]. Przeciwko działaniom patriarchy protestował również biskup wiacki
Aleksander. Nikon w 1655 wyświęcił go na biskupa kołomieńskiego w miejsce odsuniętego z
katedry Pawła, następnie jednak dokonał reorganizacji eparchii i skierował go do biednego regionu
Wiatki. W rezultacie Aleksander stał się jednym z największych jego przeciwników[76].

Szczególnie bezwzględnie Nikon obszedł się ze zwolennikami starych obrzędów, którzy należeli do
duchowieństwa Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Zostali oni pozbawieni dotychczasowych
funkcji i zesłani do odległych monasterów i eparchii. Zdaniem Kostomarowa, oprócz charakteru
patriarchy, na jego decyzję o rozprawie z przeciwnikami reform miało wpływ obecne na soborach
je potwierdzających duchowieństwo greckie. Nikon wymagał od duchowieństwa również
nienagannych obyczajów, odczytywania w cerkwiach pouczeń (co nie było dotąd praktykowane),
zaś kapłanów niespełniających jego oczekiwań surowo karał[24].

W 1657 zredagowany został zbiorowy list duchowieństwa rosyjskiego do cara, w którym

skrytykowana została polityka personalna Nikona, jego sposób odnoszenia się do hierarchii Cerkwi
oraz sama reforma liturgiczna. Nikt jednak nie miał odwagi wręczyć pisma Aleksemu, stąd
pozostało ono w kremlowskim soborze Zwiastowania i tam zostało odnalezione dopiero w 1668;
wcześniej do szerszej wiadomości przeniknęły jedynie jego fragmenty[77]. W liście zawarta została
skarga na nowe obowiązki nałożone przez patriarchę na duchowieństwo parafialne oraz na
niedostępność samego zwierzchnika Cerkwi, który w odróżnieniu od poprzedników niechętnie
osobiście spotykał się z podległymi mu kapłanami. Krytykowano podniesienie podatków płaconych
przez parafie na rzecz Kościoła oraz fakt, iż patriarcha bardziej interesował się sprawami państwa
niż samym administrowaniem Rosyjskim Kościołem Prawosławnym. Autorzy listu w szczególny
sposób zbulwersowani byli faktem, iż Nikon zmuszał monastery i eparchie do przeznaczania części
dochodów na cele państwowe, np. wojsko[78]. Jeszcze w XVII w., a więc bezpośrednio po upadku
Nikona, funkcjonowały opinie, iż o jego zerwaniu z carem przesądziły skargi duchowieństwa, na
które hierarcha pragnął odpowiedzieć represjami, a na co z kolei nie przystał Aleksy I. Zdaniem
Łobaczewa opinia ta jest jednak przesadzona[79].

Zaangażowanie polityczne, wojna z Rzecząpospolitą i ze Szwecją

22 kwietnia 1653 Nikon spotkał się z poselstwem przybyłym od

Kozaków zaporoskich Bohdana Chmielnickiego, następnie zwrócił
się do Chmielnickiego z osobistym listem. Było to działanie
wyjątkowe w porównaniu z aktywnością jego poprzedników na
tronie patriarszym, z których jedynie Filaret podejmował
samodzielne działania polityczne (wystąpienia pozostałych
patriarchów sankcjonowały jedynie postanowienia władców
świeckich)[80]. W tym samym okresie po raz pierwszy w stosunku
do Nikona użyty został tytuł wielki gosudar[81], noszony
wcześniej jedynie przez patriarchę Filareta[21]. 25 maja 1653
Sobór Ziemski opowiedział się za zbrojnym wsparciem
Chmielnickiego; wystąpienie to miało charakter doradczy.
Łobaczew uważa jednak, że wpływ Nikona na cara i jego apele o
„obronę prawosławia” w Rzeczypospolitej przełożyły się na Mitra patriarchy Nikona
ostateczną decyzję o rozpoczęciu wojny polsko-rosyjskiej, której w
Rosji nadano silny wydźwięk religijny[82].

Wpływ Nikona na cara około roku 1654 zaczął być przedmiotem zawiści bojarów, zwłaszcza
negatywnie nastawionych do wojennych zamiarów patriarchy[83]. W końcu kwietnia 1654 car i
patriarcha wspólnie żegnali wojska odchodzące do walki z Polską. Po pierwszych sukcesach wojsk
rosyjskich Nikon uznał siebie za ich twórcę, co przypisywał swojej modlitwie i radzie. Zaczął
również posługiwać się tytułem całej Wielkiej i Małej Rusi (mimo istnienia prawosławnej
metropolii kijowskiej[84]) i podjął szeroko zakrojone działania na rzecz nawracania na prawosławie
wyznawców innych religii przebywających na terenach zajmowanych przez Rosjan. Z jego
inicjatywy wojsko otrzymało księgi mające służyć kampanii misyjnej, Nikon nakazał również
mnichom we wszystkich klasztorach modlić się za jej powodzenie. Po zdobyciu w 1654 Smoleńska
powołał w tym mieście prawosławną eparchię[85]. Z jego polecenia razem z carem na wojnę
udawali się biskupi i duchowni, którzy wygłaszali kazania dla wojska, organizowali modlitwy za
zwycięstwo, następnie zaś wznosili cerkwie na podbitych ziemiach i prowadzili działania
misyjne[71].

W okresie nieobecności cara w Moskwie władza została przekazana w ręce komisji sformowanej
przez bojarów, której teoretycznie przewodniczył małoletni carewicz Aleksy. Ponieważ opiekę nad
nim powierzono Nikonowi, w praktyce pod nieobecność cara to on sprawował jego
obowiązki[86][54]. W lipcu 1654 w Moskwie wybuchła epidemia, która skłoniła patriarchę – w
porozumieniu z carem – do wyjazdu do Ławry Troicko-Siergijewskiej razem z carycą Marią i
carewiczem. Pozostawał jednak w kontakcie z monarchą, jak również kierował, za pośrednictwem
bojara Pronskiego, walką z rozprzestrzenianiem się epidemii. W sierpniu wrócił na krótko do
Moskwy, jednak obawiając się dalszych postępów epidemii wyjechał ponownie do monasteru w
Kalazinie[87]. W okresie tym podjął działania przeciwko rozpowszechnianiu się w Rosji ikon
pisanych na wzór realistycznego malarstwa zachodnioeuropejskiego. Część odnalezionych
wizerunków tego typu patriarcha osobiście zniszczył[88]. Do lutego 1655 praktycznie wycofał się z
życia publicznego, przebywając w różnych klasztorach[89]. Zdaniem Łobaczewa w tym właśnie
okresie był u szczytu swojej potęgi[90].
W 1656, po zawarciu z Rzecząpospolitą rozejmu w Niemieży, Rosja podjęła działania wojenne
przeciwko Szwecji. Zdaniem J. Kurskowa i J. Kobzariewej jednym z doradców, którzy skłonili
Aleksego I do tego kroku, był patriarcha Nikon[91]. Łobaczew twierdzi, że Nikon marzył o budowie
prawosławnego cesarstwa od Bałtyku do dawnego Konstantynopola[92]. Po wyjeździe monarchy na
wojnę ponownie władzę miała sprawować komisja bojarów, jednak nadzór nad nią w praktyce
pozostawał w rękach patriarchy, który działał w pełnym porozumieniu z carem (utrzymywał z nim
korespondencję)[93], nawet gdy nie przebywał w Moskwie (styczeń i luty 1656 spędził w
Nowogrodzie i Wiaźmie[94]).

W czerwcu 1656 z inicjatywy Nikona powstał monaster Podwyższenia Pańskiego na wyspie Kij[95].

Do ok. 1656 wpływ Nikona na państwo był tak znaczny, że car nie podejmował bez konsultacji z
nim żadnych decyzji. Patriarcha ingerował również w prywatne życie Aleksego I, który pod jego
wpływem zrezygnował z licznych świeckich rozrywek, w tym ulubionych polowań, jako czynności
sprzecznych z prawosławną etyką[90].

W ocenie Łobaczewa cała samodzielna działalność polityczna Nikona podporządkowana była

celowi rozprzestrzeniania się prawosławia[71]. Podobny pogląd wyraził historyk cerkwi hieromnich
Tichon (Polanski), który twierdzi, iż cała aktywność hierarchy miała na celu duchowe odrodzenie
Rosji (Rusi), następnie zaś jej wzmocnienie i poszerzenie jej wpływów. W ten sposób Nikon
rozwijał koncepcję „Moskwy – Trzeciego Rzymu”[96].

Wzrost majątków Patriarchatu Moskiewskiego i budowa Nowego Jeruzalem

W okresie sprawowania urzędu patriarchy przez Nikona doszło do

znaczącego powiększenia majątków zarządzanej przez patriarchę
eparchii moskiewskiej kosztem innych administratur Rosyjskiego
Kościoła Prawosławnego. W celu wzmocnienia pozycji założonych
przez siebie klasztorów (Zmartwychwstania Pańskiego w Istrze,
Świętojezierskiego i Podwyższenia Krzyża Pańskiego na wyspie
Kij), Nikon odebrał ziemię innym monasterom i parafiom,
zamieniając łącznie 12 klasztorów i 45 cerkwi w filie zakładanych
Monaster Zmartwychwstania
przez siebie ośrodków monastycznych. W 1657 patriarcha
Pańskiego w Istrze, zwany
zdecydował również o likwidacji samodzielnej eparchii
Nowym Jeruzalem, miał w
kołomieńskiej, włączając ją do eparchii moskiewskiej i tym
zamyśle Nikona stać się nowym
samym przejmując znaczną część jej ziem na rzecz Nowego
centrum świata prawosławnego
Jeruzalem[97].

Sama budowa monasteru została rozpoczęta w 1656. W czerwcu

tego roku patriarcha wykupił ziemię we wsi Woskriesienskoje, gdzie ukształtowanie terenu
przypominało mu krajobraz starożytnej Palestyny. Obiektom geograficznym nadano na
wykupionych gruntach nazwy nawiązujące do Nowego Testamentu. Pierwsza cerkiew w
kompleksie klasztornym została wyświęcona w 1657[98].

Dalsze rozszerzanie majątków patriarchatu odbywało się drogą nadań i wykupów. W pierwszych
latach sprawowania urzędu przez Nikona Aleksy I nadał eparchii moskiewskiej, zarządzanej przez
zwierzchnika Cerkwi, jak również osobiście patriarsze znaczne obszary ziemskie. Znane były
również przypadki, gdy patriarcha odwoływał zarządzenia carskie nadające ziemię innym osobom i
sam przejmował dane majątki, czemu nie sprzeciwiał się Aleksy I. Nikon otrzymał również szereg
ziem, których właściciele zmarli bezpotomnie[99]. Zamiłowanie patriarchy do przepychu wyrażało
się także w noszonych przez niego wyjątkowo wystawnych strojach[100], m.in. w 1655 zakupił nowe
nakrycie głowy za 1000 rubli[101]. Ponadto w 1652 Nikon rozpoczął budowę pałacu patriarszego w
obrębie moskiewskiego Kremla, który wyposażył w drogocenne meble i sprzęty[102].
Zafascynowany kulturą grecką, Nikon starał się na co dzień naśladować obyczaje greckie, kupował
książki napisane w tym języku i otaczał się mnichami tej narodowości[100]. Zapoczątkował również
w Rosji kult Iwerskiej Ikony Matki Bożej, jednego ze świętych wizerunków przechowywanych na
górze Athos[103].

Oprócz kwestii religijnych Nikon interesował się geografią i astrologią, był również zwolennikiem
rozwoju drukarstwa w Rosji i posiadał znaczny talent polemiczny. Jego zachowane teksty cechuje
ekspresja i emocjonalność stylu z częstym użyciem ironii jako środka stylistycznego[104].
Patriarcha angażował się również w organizację działalności charytatywnej, sam odwiedzał
więzienia i organizował w swojej rezydencji obiady dla ubogich[105].

Konflikt z carem i odejście do monasteru Nowe Jeruzalem

Między rokiem 1655 a 1658 relacje cara i patriarchy uległy

znacznemu pogorszeniu. Do pierwszej publicznej kłótni obydwu
doszło w Wielki Piątek 1656. Jej okoliczności nie są dokładnie
znane, wiadomo jednak, iż car, urażony pysznym zachowaniem
Nikona, publicznie wypomniał mu chłopskie pochodzenie i obraził
obelżywymi słowami. Do eskalacji konfliktu mogło dojść w 1657,
gdy car, pod wpływem obserwacji poczynionych w czasie wojen z
Rzecząpospolitą i Szwecją, na nowo wprowadził na dwór świeckie
rozrywki potępiane przez patriarchę. W 1658 Aleksy I przestał Zerwanie między Nikonem i
uczestniczyć w nabożeństwach odprawianych w kremlowskich Aleksym I. Obraz Siergieja
cerkwiach przez Nikona, nie pojawił się nawet na uroczystościach Miloradowicza
wielkanocnych[106]. Incydentem, który ostatecznie zakończył
pozytywne relacje cara i patriarchy było pobicie księcia
Mieszczerskiego, podającego się za „człowieka patriarchy”, przez
bojara Bogdana Chitrowo w czasie uroczystego wjazdu do
Moskwy cara gruzińskiego. Poproszony przez patriarchę o
ukaranie winowajcy, car nie zareagował[107]. Wydarzenie to miało
miejsce 6 lipca 1658. Dwa dni później Aleksy I nie pojawił się na
Świętej Liturgii z okazji święta Kazańskiej Ikony Matki Bożej, nie
wziął również udziału w obchodzonych 10 lipca święcie Złożenia
Szat Pańskich. Wówczas w czasie Świętej Liturgii Nikon
publicznie zdjął szaty patriarsze i odstawił biskupi żezł, po czym
ogłosił rezygnację z urzędu i odejście do monasteru. Następnego
dnia, w szatach zwykłego mnicha, przeniósł się do zbudowanego
przez siebie monasteru Nowe Jeruzalem[108]. Uczynił to mimo
protestów części moskiewskich wiernych[109].

Zdaniem części historyków (m.in. Zyzykina i Koszelewej) Nikon w monasterze Nowe

ostateczną przyczyną wycofania się Nikona z życia publicznego Jeruzalem, obraz Wiaczesława
była działalność opozycji bojarskiej, która poprzez swoje intrygi Schwarza
doprowadziła do załamania się doskonałych relacji między
patriarchą i carem[110]. Zdaniem Koszelewej patriarcha dążył do
podporządkowania bojarstwa Kościołowi, co wywołało sprzeciw najbardziej wpływowych
przedstawicieli tej warstwy społecznej. Zyzykin podobnie uważał, iż występując przeciwko
Nikonowi bojarzy bronili swoich przywilejów przed działalnością „progresywnego” patriarchy[110].
Pipes wprost ocenia, że to intrygi dworskie poróżniły Nikona i Aleksego I[111]. W ocenie ks.
Paprockiego konflikt między carem i patriarchą był w rzeczywistości walką o utrzymanie
niezależności Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i próbą powstrzymania działań na rzecz jego
całkowitego podporządkowania carowi[112]. N. Zyzykin uważał, iż konflikt ideologiczny między
Nikonem obejmował zarówno kwestię kompetencji Cerkwi i jej miejsca w społeczeństwie, jak i
zakresu władzy carskiej i jej relacji z duchowną. Wpisuje on wydarzenia te w proces kształtowania
się pojęcia władzy w Rosji[113].

Łobaczew podkreśla, iż sprzeciw bojarów budziło osłabienie ich pozycji na korzyść wpływów
Nikona oraz część przywilejów, jakie patriarcha otrzymywał na swój wniosek od cara, m.in.
wyłączenie chłopów należących do instytucji cerkiewnych spod świeckiej władzy sądowniczej i
systemu podatkowego[101]. Zaznacza również, iż Nikon dążył do budowy w Rosji państwa opartego
w pełni na chrześcijańskich zasadach moralnych, z wiodącą rolą Cerkwi i prawosławnym,
współpracującym z nią ściśle carem[108]. Polityka ta, w połączeniu z trudnym charakterem
hierarchy, doprowadziła do całkowitego upadku jego popularności wśród bojarów, a także
duchowieństwa, co musiało zakończyć się również utratą poparcia cara[108][54].

Odosobnienie

Zdaniem Pipesa opuszczając Moskwę Nikon oczekiwał na gest

przeprosin ze strony cara, który jednak nie nastąpił[54]. Podobne
motywy swojej decyzji przedstawiał sam hierarcha w liście do
patriarchy konstantynopolitańskiego Dionizego w 1666[114].
Wyjazd patriarchy ze stolicy wywołał konsternację. Z duchownym
skontaktował się bojar A. Trubiecki, który usłyszał od Nikona, że
jego decyzja jest nieodwołalna. Patriarcha zaprzeczył również, by
kierował się uczuciem gniewu wobec cara. Formalnie Nikon
pozostawał zwierzchnikiem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego,
jednak w praktyce zaprzestał kierowania nim. Wywołało to licznie
nieporozumienia wśród duchowieństwa[115]. Co więcej, 12
czerwca, w czasie spotkania z Trubieckim, wręczył mu pismo, w
którym apelował o dokonanie wyboru nowego patriarchy i
przeklinał sam siebie, w razie gdyby zechciał ponownie objął
zarząd Cerkwi. Mimo tego w początkowym okresie swojego
odosobnienia miał nadzieję na pojednanie z Aleksym I, oczekiwał Skit Nikona w Nowym Jeruzalem
jednak od niego pierwszego kroku [114] . Jeszcze w 1659, po
obchodach Niedzieli Palmowej, Nikon napisał do cara list, w
którym skarżył się na fakt, iż tradycyjny obrzęd wjazdu patriarchy na ośle został przeprowadzony
pod jego nieobecność, z udziałem metropolity krutickiego Pitirima[116].

Z czasem hierarcha skupił się wyłącznie na rozbudowie monasteru, przede wszystkim jego
głównego soboru, który miał być upiększoną repliką bazyliki Grobu Pańskiego. Wzorcem dla
obiektu był model bazyliki przekazany Nikonowi w 1649 przez prawosławnego patriarchę
Jerozolimy Paisjusza. Obiekt, według osobistych wskazań pomysłodawcy, był budowany od 1
września 1658, nie został jednak nigdy ukończony w przewidywanym przez niego kształcie[117].

Przebywając w monasterze, Nikon żył według reguł przewidzianych dla zwykłych hieromnichów:
regularnie odprawiał nabożeństwa, pościł, pracował fizycznie w ogrodzie, na budowie soboru i
łowił ryby w stawach klasztornych[114][118]. Dzięki wizytom duchownych w klasztorze wiedział o
bieżących wydarzeniach w kraju[119].

Latem 1659 Nikon postanowił udać się do Moskwy, być może sądząc, iż jego konflikt z carem
wygasł. Został przyjęty przez Aleksego i było to ich ostatnie spotkanie przebiegające w dobrej
atmosferze. Natychmiast został ponownie zaatakowany przez swoich przeciwników, którzy
oskarżali go przed carem o złe gospodarowanie majątkiem Kościoła i bezprawne posługiwanie się
tytułem wielkiego gosudara. Aleksy poprosił wówczas Nikona o wyjazd do monasteru w Kalazinie,
czego patriarcha nie uczynił, udając się na powrót do Nowego Jeruzalem. Hierarcha uznał
wówczas, iż nikt nie oczekuje jego powrotu do pełnienia urzędu i udał się na pielgrzymkę do
założonych przez siebie klasztorów[120]. Z korespondencji ze swoim dawnym protegowanym, N.
Ziuzinem, wiedział, iż na styczeń 1660 zaplanowano sobór, który miał zdecydować o jego dalszych
losach. Twierdził jednak, iż jest szczęśliwy w swojej obecnej sytuacji i nie ma zamiaru podejmować
starań na rzecz powrotu do dawnej pozycji[121].

Pozbawienie godności patriarchy

Sobór w 1660

Przygotowania do soboru mającego zadecydować o dalszych losach Nikona i wyborze jego

ewentualnego następcy rozpoczęto w lutym 1660. Początkowo za kwestię kluczową uważano
rozstrzygnięcie, jakich dokładnie słów użył patriarcha, zapowiadając 10 lipca 1658 odejście z
urzędu: w razie gdyby jednoznacznie ogłosił on obłożenie samego siebie klątwą w przypadku
powrotu, sobór nie miałby prawa prosić go o powrót do Moskwy[122]. Jednakże świadkowie tego
wydarzenia, głównie duchowni, twierdzili, iż nie słyszeli dokładnie słów hierarchy lub też że nie
wypowiedział on słowa anatema. Poszukiwania dalszych świadków trwały także po 17 lutego 1660,
gdy sobór wydał wstępne oświadczenie, iż odejście Nikona nie było efektem prześladowań. W tym
samym czasie z polecenia soboru do przebywającego na wyspie Kij Nikona udał się Matwiej
Puszkin, prosząc go o błogosławieństwo na wybór następcy. Patriarcha odmówił[123]. W związku z
powstałym w ten sposób impasem sobór zwrócił się o radę do przebywających w Moskwie
hierarchów starożytnych patriarchatów prawosławnych, którzy stwierdzili, iż porzucający swoją
katedrę biskup powinien zostać pozbawiony godności. Nikona bronił przybyły z Kijowa mnich
Epifaniusz Sławiniecki, jego wcześniejszy współpracownik w okresie reformy ksiąg, który wskazał,
iż kanony soborów powszechnych, na które powołali się hierarchowie greccy, mogły być różnie
interpretowane, nie istnieje zatem jednoznaczna zasada postępowania w podobnych przypadkach.
Epifaniusz sugerował przeprowadzenie wyborów nowego patriarchy bez pozbawiania Nikona
tytułu. Ostatecznie jednak w maju 1660 sobór ogłosił, iż o losach patriarchy zdecyduje jego
następca, Nikon nie zachowa jednak godności biskupiej i będzie musiał zamieszkać w
wyznaczonym mu monasterze[123]. Łobaczew podkreśla, iż obrady soboru przebiegały pod
jednoznacznym wpływem władz świeckich (komisji badającej postępowanie Nikona w 1658
przewodniczył bojar P. Sałtykow), któremu ulegli obecni na nim biskupi. Również opinie
hierarchów greckich nie były bezstronne, gdyż kierowane przez nich eparchie były finansowo
zależne od wsparcia carów[124].

W czasie obrad soboru Nikon przebywał w monasterze na wyspie Kij, gdzie przez pewien czas
ciężko chorował i podejrzewał próbę otrucia. Do Nowego Jeruzalem wrócił w grudniu 1660[125].
Nadal działał na rzecz rozwoju monasteru, do którego przeniósł swoją bibliotekę, planował również
założyć w nim drukarnię. Stale rozbudowywany klasztor stał się ważnym ośrodkiem artystycznym,
zaś liczba przebywających w nim mnichów wzrosła do pięciuset[126].

Wystąpienie metropolity Paisjusza i odpowiedź Nikona

W 1662 do Moskwy przybył metropolita Gazy Paisjusz, który zasugerował Aleksemu I

przeprowadzenie sądu na Nikonem za porzucenie przez niego swojej eparchii[127]. Paisjusz napisał
również list do patriarchy, apelując do niego o pokutę i powrót do stolicy. Równocześnie jednak
nawiązał korespondencję z bojarem Strieszniewem, któremu, w cyklu odpowiedzi na pytania
dotyczące poszczególnych działań Nikona, przedstawił własną opinię teologiczno-kanoniczną na
temat jego aktywności. Paisjusz w całej rozciągłości popierał niechętne Nikonowi stanowisko cara,
krytykując działalność patriarchy[128]. W odpowiedzi patriarcha napisał Возражение или
Разорение смиреннаго Никона – obszerny tekst, w którym bronił się przed zarzutami,
formułował również swoją koncepcję miejsca Kościoła w świeckim państwie. Paisjuszowi zarzucał
natomiast stronniczość i świadome oszczerstwa[129]. Nikon głosił w tekście przede wszystkim
prymat władzy kościelnej nad świecką, które porównywał do słońca i księżyca[130]. Utrzymywał, że
o ile duchowieństwo ma prawo brać udział w polityce, o tyle carowi nie przysługuje prawo do
ingerencji w życie Kościoła[54]. Na poparcie swoich tez cytował obszernie pisma Ojców Kościoła
(Jan Chryzostom, Teodor Studyta, Jan z Damaszku[113]) i Biblię. Część autorów uważa także, iż
inspiracją dla patriarchy były poglądy papieża Innocentego III. W ocenie G. Biernadskiego
podobieństwo (nawet w używanych metaforach) nie zmienia faktu, iż koncepcje Nikona nie były
prostym powtórzeniem idei powstałych w Kościele katolickim. Łobaczew podkreśla, że nie jest
nawet pewne, że Nikon, nieznający języka łacińskiego ani greki w stopniu umożliwiającym
samodzielną lekturę, znał poglądy Innocentego III[130]. Zyzykin jest zdania, że idee Nikona
opierały się na tekstach Ojców Kościoła, zaś za ich założenie wyjściowe należy przyjąć
starochrześcijańskie przekonanie o tym, iż władza kościelna i świecka wspólnie dąży do utrwalania
i obrony tej samej prawdy (z czego wynika ścisła współpraca cara i patriarchy). Wyższość władzy
kościelnej w ujęciu Nikona nie oznacza kontroli duchownych nad świeckimi, a jedynie ma
charakter duchowy – wynika z uznania przez patriarchę zbawienia duszy za cel ważniejszy niż
polityka. Autor ten twierdzi, iż w swoim wystąpieniu Nikon przede wszystkim bronił pozycji, jaką
Kościół miał w Rosji, nie zaś domagał się rozszerzenia jego prerogatyw. Jako ideał polityczny i
duchowy przedstawiał państwo teokratyczne, z prawosławnym carem i wspierającym go patriarchą
– zwierzchnikiem Kościoła. Zyzykin podkreśla również, iż koncepcje Nikona zostały źle
zrozumiane przez współczesną mu hierarchię cerkiewną[113].

W grudniu 1662 car i bojarzy zdecydowali o przeprowadzeniu nowego soboru, który miał
ostatecznie zamknąć sprawę Nikona[130]. Aleksy I polecił również P. Sałtykowowi, jednemu z
członków komisji przygotowującej sobór, odnalezienie jak największej liczby dowodów
umożliwiających oskarżenie patriarchy o kradzież majątku Kościoła i inne przestępstwa
niezwiązane z prawem kanonicznym. Do komisji napłynęły listy od przeciwników Nikona, m.in.
pismo biskupa wiackiego Aleksandra, wprost określającego patriarchę jako heretyka. Za radą
metropolity Paisjusza car zaprosił do wzięcia udziału w soborze patriarchów
konstantynopolitańskiego Dionizego, aleksandryjskiego Paisjusza, antiocheńskiego Makarego oraz
jeruzalemskiego Nektariusza, przesyłając im dodatkowo dary pieniężne[131]. W czerwcu 1663,
wskutek donosu, jakoby Nikon w czasie nabożeństwa przeklął rodzinę carską, w monasterze
Zmartwychwstania Pańskiego pozostawiono oddział strzelców w celu nadzoru nad duchownym.
Równało się to z jego faktycznym uwięzieniem[132].

Powrót do Moskwy

Do 1664 planowany sobór w dalszym ciągu nie dochodził do

skutku. Tymczasem wobec zmiany sytuacji politycznej (zawarcie
pokoju polsko-szwedzkiego, klęski wojsk rosyjskich w walce z
Rzecząpospolitą) patriarcha podjął próbę pogodzenia się z
Aleksym I. Zachęcał go do tego również Ziuzin[133]. W nocy z 17
na 18 lutego 1664 Nikon nieoczekiwanie wrócił do Moskwy, udał
się do soboru Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu i w czasie
nabożeństwa całonocnego czuwania, odprawianego przez Sąd nad Nikonem, ilustracja A.
metropolitę rostowskiego Jonasza, zajął miejsce przeznaczone dla Ziemcowa, 1892
patriarchy. Następnie pobłogosławił Jonasza i innych obecnych
duchownych, po czym polecił mu poinformować cara o swoim
powrocie[134]. Po przybyciu do soboru grupy bojarów i metropolity krutickiego Pawła oznajmił, iż
wrócił do sprawowania urzędu z własnej woli, tak, jak niegdyś opuścił Moskwę. Zapewnił, iż jego
zamiary są pokojowe i twierdził, że miał poprzedniej nocy widzenie św. metropolity moskiewskiego
Piotra, który polecił mu powrót. Gdy mimo wszystko zażądano od niego opuszczenia świątyni,
wyszedł z niej, zabierając symbol władzy patriarszej – żezł
metropolity Piotra, i wyjechał z Moskwy[135]. Po negocjacjach,
jakie przeprowadził z nim metropolita kruticki, Nikon przesłał
żezł do cara za pośrednictwem archimandryty Nowego Jeruzalem
Gerazyma. Zapowiadał również, iż nie będzie interweniował w
sprawy Cerkwi po wyborze swojego następny; prosił niemniej o
pozostawienie w jego zarządzie trzech założonych przez siebie
klasztorów i ich filii[136]. Następnie wrócił do dotychczasowego
miejsca pobytu. Nadal interesował się jednak sytuacją w kraju, Pozbawienie Nikona szat
ponadto skierował do patriarchy Konstantynopola pismo, w patriarszych. Obraz nieznanego
autora, XIX w.
którym skarżył się na niesprawiedliwe potraktowanie go przez
cara. List ten nie dotarł do adresata, gdyż posłaniec został
zatrzymany przez wojska Aleksego I[137].

Sobór w 1666

2 listopada 1666 do Moskwy dotarli patriarchowie Paisjusz i

Makary. Trzy dni po swoim wjeździe spotkali się z carem, który
jednoznacznie poinformował ich, jakim wynikiem ma skończyć się
planowany sobór. Żaden z hierarchów nie bronił patriarchy
Moskwy[138].

Ostateczny sąd nad Nikonem odbył się 1 grudnia 1666 z udziałem

całej Dumy Bojarskiej, Aleksego I oraz hierarchów rosyjskich i
Monaster Terapontowski
zaproszonych greckich. Sam car oskarżył Nikona o samowolne
zaprzestanie wykonywania obowiązków, a tym samym narażenie
Kościoła na niespotykany dotąd zamęt wewnętrzny. Następnie
patriarchowie przeprowadzili przesłuchanie obwinionego. Dwa dni później Nikonowi odczytane
zostały zarzuty uznane za udowodnione: odejście z urzędu patriarszego połączone z rzuceniem
klątwy, co naraziło na gniew cara, bezpodstawne oskarżenia pod adresem hierarchii rosyjskiej w
liście do patriarchy Konstantynopola, obrazę patriarchów przybyłych na sobór oraz pozbawienie
urzędu biskupa kołomieńskiego Pawła. W tym samym dniu obydwaj patriarchowie ponownie
spotkali się z Aleksym I. Ostateczny wyrok w sprawie Nikona zapadł 12 grudnia 1666. Z
wymienionych tydzień wcześniej powodów został on pozbawiony godności patriarszej oraz
biskupiej, zaś patriarcha aleksandryjski osobiście zdjął z niego kłobuk i panagię[139]. Następnego
dnia duchowny został zesłany do Monasteru Terapontowskiego[140]. Żaden z biskupów
protegowanych ongiś przez Nikona nie wystąpił na soborze w jego obronie[97].

Chociaż sobór odebrał Nikonowi godności duchowne, potępiając tym samym jego działalność jako
biskupa, uznał jego reformy liturgiczne za ważne i obłożył klątwą ich przeciwników[141].

Wygnanie

Pobyt w Monasterze Terapontowskim

Konwój z byłym patriarchą Nikonem dotarł do Monasteru Terapontowskiego 21 grudnia 1666. Po

przyjeździe do miejsca odosobnienia duchownemu odebrano symbole godności biskupiej i
osadzono w pojedynczej celi, z zakazem prowadzenia korespondencji[142]. Nikon mógł
kontaktować się jedynie z przełożonym monasteru i stale przebywał pod strażą[143].
W ostatnich latach życia Aleksego I warunki życia duchownego zostały złagodzone. Nowy faworyt
cara, Aleksiej Matwiejew, przekonał go, iż były patriarcha nie jest osobą niebezpieczną. W związku
z tym w 1672 Nikonowi zezwolono na swobodne poruszanie się po monasterze i okolicy, zaś od
1674 posiadał 22 służących[144]. Były patriarcha, podobnie jak inni mnisi, pracował w lesie i w
ogrodzie, jednak w porównaniu z nimi żył w komfortowych warunkach – pozwolono mu na
posiadanie obszernego księgozbioru, własnych strojów i sprzętów użytku codziennego[145]. Nikon
mógł również przyjmować gości i leczyć przybyłych w tym celu okolicznych chłopów[146]. Zaczęto
mu nawet przypisywać cuda uzdrowienia[147].

Wkrótce nastąpiło jednak ponowne pogorszenie sytuacji Nikona. Nowy patriarcha moskiewski i
całej Rusi Joachim obawiał się, iż nawet usunięty z Moskwy duchowny może wpływać na przebieg
wydarzeń w kraju i umniejszać tym samym jego własny autorytet. Z jego inicjatywy w 1676 Nikon
został przeniesiony do Monasteru Cyrylo-Biełozierskiego[147].

Pobyt w Monasterze Cyrylo-Biełozierskim

W nowym miejscu odosobnienia warunki pobytu Nikona

ponownie zostały zaostrzone. Duchowny mógł odtąd
przemieszczać się jedynie w obrębie klasztoru, zawsze pod strażą.
Większość jego mienia, oprócz części przedmiotów użytku
codziennego, trzech ksiąg i odzieży została skonfiskowana, służbę
zaś ograniczono do trzech osób. Nikonowi zabroniono również
swobodnie rozmawiać z innymi mnichami, by nie doprowadził do Śmierć Nikona
wybuchu buntu[148].

Nieoczekiwanie w 1679 car Fiodor III Romanow zaczął

przychylniej odnosić się do wygnanego patriarchy, co zdaniem P.
Siedowa było wynikiem jego planów związanych z dalszym
rozwojem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, m.in. projektem
reorganizacji jego podziału administracyjnego oraz nowymi
staraniami na rzecz włączenia w jego jurysdykcję metropolii
kijowskiej. Istnieje teza, według której Fiodor zamierzał na nowo
uczynić Nikona zwierzchnikiem Kościoła oraz doprowadzić do
jego oficjalnej rehabilitacji[149]. Nie bez znaczenia był wpływ Wejście do kaplicy św. Jana
ciotki cara, Tatiany Michajłowny, wysoko ceniącej Nikona[150]. Chrzciciela w głównym soborze
Nowego Jeruzalem, gdzie został
pochowany patriarcha Nikon
Śmierć i pogrzeb

W momencie pojawienia się opisanych planów Nikon był już ciężko chory. Według relacji
przełożonego Monasteru Cyryla-Biełozierskiego i zarazem jego spowiednika, ihumena Nikity,
zesłany duchowny był przygotowany na bliską śmierć i złożył w związku z tym śluby mnisze
wielkiej schimy z zachowaniem dotychczasowego imienia[151]. Mimo tego, gdy w lipcu otrzymał
prawo powrotu do Nowego Jeruzalem (którego wcześniej wielokrotnie mu odmawiano),
natychmiast opuścił dotychczasowe miejsce odosobnienia i ruszył w podróż po rzekach Szeksnie i
Wołdze. W drodze, w okolicach Jarosławia, 17 sierpnia 1681 zmarł[152].

Ciało Nikona zostało przewiezione do Nowego Jeruzalem 26 sierpnia tego samego roku[153]. Jego
pogrzeb, w którym wziął udział cały synod Kościoła oraz rodzina carska, został wbrew dyspozycjom
patriarchy Joachima przeprowadzony według rytu przewidzianego dla zmarłych zwierzchników
Kościołów. Władca Rosji osobiście czytał na nim część modlitw za zmarłych[154]. Jeszcze we
wrześniu 1682 Fiodor III zażądał również od patriarchy konstantynopolitańskiego dokonania
oficjalnej rehabilitacji zmarłego, co faktycznie nastąpiło[153]. Nikon został pochowany w tym
samym monasterze, w kaplicy św. Jana Chrzciciela[155]. W 2013 jego sarkofag został otwarty w
czasie prac konserwatorskich na terenie zdewastowanego w okresie radzieckim monasteru Nowe
Jeruzalem, okazało się wówczas, że jest pusty[156].

Upamiętnienie
Po jego śmierci część duchowieństwa twierdziła, iż jego ciało nie uległo
rozkładowi, zaś za jego pośrednictwem miało miejsce co najmniej jedno
uzdrowienie. Kanonizację patriarchy uniemożliwiła jednak zmiana
sytuacji politycznej Cerkwi rosyjskiej, jaka nastąpiła pod rządami Piotra
Wielkiego. Nieformalny kult Nikona przez pewien czas funkcjonował w
monasterze Nowe Jeruzalem[157]. W tym też klasztorze w II poł. XIX
wieku otwarte zostało muzeum pamięci patriarchy, czego inicjatorem był
jego wielki admirator, archimandryta Leonid (Kawielin)[158]. Po 1991
podobne muzeum otwarto również w Monasterze Świętojezierskim[159].

Kwestia uznania patriarchy Nikona za świętego była poruszana przed

soborem biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 2000, jednak
nie została wówczas rozstrzygnięta pozytywnie[157].

Pierwsza publikacja drukiem dokumentów związanych z patriarchą oraz

jego Wozrażenija.... została przygotowana przez profesora Oxfordu
Williama Palmera, który też przełożył je na język angielski. Pierwsza
publikacja tego tekstu w języku oryginalnym miała miejsce w 1982[160].
W 2004 wydany został w języku rosyjskim pełny zbiór tekstów i kazań Postać Nikona na
pomniku „1000 lat Rosji”
Nikona[161].
w Nowogrodzie Wielkim

Oceny
Działalność patriarchy Nikona wzbudzała wśród badaczy liczne kontrowersje i była różnorako
oceniana. Dwudziestowieczny rosyjski historyk Cerkwi Anton Kartaszow uważał, iż celem
hierarchy było całkowite zdominowanie władzy świeckiej przez struktury władzy duchownej[162].
Witold Jakubowski określił przekonania Nikona jako „formę papizmu”[55]. Odmienną ocenę
Nikona w poświęconej mu pracy przedstawił Nikołaj Zyzykin. Twierdził on, że Nikon bronił zasady
symfonii w relacjach władz państwowych i kościelnych, przeciwstawiał się całkowitemu
podporządkowaniu Kościoła rządom świeckim[162]. Utrzymywał również, iż wiele negatywnych
sądów o Nikonie, w tym zarzucających mu dążenie do osobistej władzy i pychę, było powtarzanych
przez historyków na podstawie wspomnień osobistych przeciwników patriarchy, np. metropolity
Gazy Paisjusza[113]. Również Richard Pipes ocenił, iż dzięki postawie patriarchy równowaga
między władzą świecką i kościelną została czasowo przywrócona[54]. Wasilij Kluczewski napisał, że
Nikon był najwybitniejszym Rosjaninem XVII w., zaś Nikołaj Kostomarow – jedną z
najwybitniejszych postaci w całej historii kraju[163].

J. Juchimienko określił Nikona jako postać skrajnie kontrowersyjną nie tylko z powodu jego
własnych burzliwych losów, ale także ze względu na skutki podejmowanych decyzji: reforma
liturgiczna, która miała unifikować Kościół, doprowadziła do rozłamu w nim, zaś próby
umocnienia władzy duchownej pośrednio zakończyły się jej całkowitym podporządkowaniem
instytucjom caratu[103]. Z kolei N. Kaptieriew oceniał, iż Nikon istotnie pragnął przywrócić
równowagę między Kościołem i państwem, jednak z powodu swojego trudnego charakteru i
stosunku do podległych mu biskupów w rzeczywistości nie wzmocnił roli Cerkwi, a jedynie swoją
własną pozycję. Tę zaś stracił, gdy car uznał, że znaczne wpływy Cerkwi nie przynoszą pożytku
państwu[164]. Władysław Serczyk określił Nikona jako patriarchę surowego, doktrynerskiego, a
niekiedy okrutnego. Podkreślił jednak znaczenie jego reform dla całej historii Kościoła
Rosyjskiego[165].

Podobnie różne poglądy postać Nikona wywoływała wśród prawosławnych duchownych. Zdaniem
metropolity moskiewskiego Makarego (Bułgakowa), autora prac poświęconych dziejom
Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, Nikon dążył do zdominowania władzy świeckiej w Rosji
przez władzę duchowną[162]. Polski biskup prawosławny i teolog Jeremiasz (Anchimiuk) ocenił
pozytywnie reformy Nikona, zaliczając je do „zdrowego nurtu cerkiewnego”, chociaż przyznawał, iż
posługiwał się on typowymi dla swojej epoki brutalnymi metodami[162]. Z kolei działający na
przełomie XIX i XX wieku metropolita Antoni (Chrapowicki) wyrażał pogląd, iż patriarcha Nikon
jeszcze za życia dokonywał uzdrowień i zostanie w swoim czasie kanonizowany[162]. Jego zdaniem
Nikon był najwybitniejszą postacią w całej historii Rosji[8].

Postać Nikona przywołuje w swoich tekstach rosyjski historyk i historiozof Lew Gumilow, który
uważa go za twórcę reform umożliwiających Rosji ekspansję na ziemie ukraińskie oraz na
Bałkany[166]. Z kolei w historiozofii Aleksandra Sołżenicyna reformy Nikona stanowiły początek
„niszczenia i dławienia ducha rosyjskiego”[167].

Szczególnie negatywny obraz Nikona i jego działalności zawiera literatura rosyjskich

staroobrzędowców, zwłaszcza ich pierwszego pokolenia. W pismach Awwakuma Pietrowa i innych
liderów raskolników Nikon jawił się jako wcielenie wszelkiego zła, lub nawet diabeł na
ziemi[168][169].

Przypisy
1. Łobaczew 2003 ↓, s. 53.
2. Łobaczew 2003 ↓, s. 5.
3. Wójcik 1979 ↓, s. 675.
4. Pipes 2006 ↓, s. 353.
5. Bazylow 2006 ↓, s. 747.
6. Bogdanow 1999 ↓, s. 387.
7. Никон (Минин-Ларионов) (https://web.arch
ive.org/web/20160412204540/http://www.or
tho-rus.ru/cgi-bin/ps_file.cgi?2_4442).
[dostęp 2011-02-06]. [zarchiwizowane z
tego adresu (http://ortho-rus.ru/cgi-bin/ps_fil
e.cgi?2_4442) (2016-04-12)]. (ros.).
8. О Патриархе Никоне – создателе
Иверского монастыря на Валдайском
озере (https://web.archive.org/web/201510
29113902/http://www.iveron.ru/22/). [dostęp
2011-02-14]. [zarchiwizowane z tego
adresu (http://www.iveron.ru/22/) (2015-10-
29)]. (ros.).
9. Łobaczew 2003 ↓, s. 54.
10. Łobaczew 2003 ↓, s. 56.
11. Łobaczew 2003 ↓, s. 58.
12. Kartaszow A.: Istorija Russkoj Cerkwi (htt
p://web.archive.org/web/20070926214549/
http://www.krotov.info/library/k/kartash/kart2
03.html#_Toc531401474). [dostęp 2011-02-
14]. (ros.).
13. Łobaczew 2003 ↓, s. 58-59.
14. Łobaczew 2003 ↓, s. 60.
15. Łobaczew 2003 ↓, s. 61.
16. Łobaczew 2003 ↓, s. 61-62.
17. Nizowskij 2000 ↓, s. 423-424.
18. Łobaczew 2003 ↓, s. 62-63.
19. Łobaczew 2003 ↓, s. 65-66.
20. Łobaczew 2003 ↓, s. 66.
21. Bazylow i Wieczorkiewicz 2005 ↓, s. 116.
22. Łobaczew 2003 ↓, s. 71-77.
23. Łobaczew 2003 ↓, s. 78.
24. Kostomarow N.: Russkaja istoria w
żiznieopisanijach jejo gławniejszych
diejatielej. Gława XXXV: Patriarch Nikon (ht
tp://www.magister.msk.ru/library/history/kos
tomar/kostom35.htm). [dostęp 2011-02-12].
(ros.).
25. Bazylow i Wieczorkiewicz 2005 ↓, s. 114-
115.
26. Łobaczew 2003 ↓, s. 81.
27. Łobaczew 2003 ↓, s. 82.
28. Łobaczew 2003 ↓, s. 83-84.
29. Łobaczew 2003 ↓, s. 84-86.
30. Łobaczew 2003 ↓, s. 88.
31. Łobaczew 2003 ↓, s. 86-87.
32. Łobaczew 2003 ↓, s. 87.
33. Łobaczew 2003 ↓, s. 89-90.
34. Bogdanow 1999 ↓, s. 397-398.
35. Łobaczew 2003 ↓, s. 89.
36. Bogdanow 1999 ↓, s. 414.
37. Łobaczew 2003 ↓, s. 91-93.
38. Łobaczew 2003 ↓, s. 92-95.
39. Łobaczew 2003 ↓, s. 95-96.
40. Bogdanow 1999 ↓, s. 415.
41. Łobaczew 2003 ↓, s. 102.
42. Łobaczew 2003 ↓, s. 104-105.
43. Łobaczew 2003 ↓, s. 102-103.
44. Łobaczew 2003 ↓, s. 105.
45. Łobaczew 2003 ↓, s. 100.
46. Łobaczew 2003 ↓, s. 101.
47. Łobaczew 2003 ↓, s. 100-101.
48. Łobaczew 2003 ↓, s. 101-102.
49. Łobaczew 2003 ↓, s. 108-110.
50. Łobaczew 2003 ↓, s. 110.
51. Łobaczew 2003 ↓, s. 105-107.
52. Łobaczew 2003 ↓, s. 111-112.
53. Łobaczew 2003 ↓, s. 103, 112.
54. Pipes 2006 ↓, s. 241.
55. Awwakum 1972 ↓, s. 19.
56. Łobaczew 2003 ↓, s. 113-114.
57. Łobaczew 2003 ↓, s. 114-115.
58. Łobaczew 2003 ↓, s. 118-119.
59. Łobaczew 2003 ↓, s. 119-121, 123.
60. Awwakum 1972 ↓, s. 19nn.
61. Awwakum 1972 ↓, s. 9nn.
62. Łobaczew 2003 ↓, s. 125-126.
63. Łobaczew 2003 ↓, s. 126.
64. Bogdanow 1999 ↓, s. 432.
65. Łobaczew 2003 ↓, s. 127-128.
66. Łobaczew 2003 ↓, s. 129.
67. Łobaczew 2003 ↓, s. 128-129.
68. Wójcik 1979 ↓, s. 429.
69. Ochmański 1974 ↓, s. 143-144.
70. Bogdanow 1999 ↓, s. 407.
71. Łobaczew 2003 ↓, s. 174.
72. Łobaczew 2003 ↓, s. 177.
73. Łobaczew 2003 ↓, s. 174-177.
74. Łobaczew 2003 ↓, s. 177-178.
75. Łobaczew 2003 ↓, s. 179.
76. Łobaczew 2003 ↓, s. 180-181.
77. Łobaczew 2003 ↓, s. 186.
78. Łobaczew 2003 ↓, s. 187-188.
79. Łobaczew 2003 ↓, s. 188.
80. Łobaczew 2003 ↓, s. 134-135.
81. Łobaczew 2003 ↓, s. 135.
82. Łobaczew 2003 ↓, s. 136.
83. Łobaczew 2003 ↓, s. 137.
84. Łobaczew 2003 ↓, s. 144.
85. Łobaczew 2003 ↓, s. 142.
86. Łobaczew 2003 ↓, s. 147.
87. Łobaczew 2003 ↓, s. 151-154.
88. Łobaczew 2003 ↓, s. 152.
89. Łobaczew 2003 ↓, s. 155-156.
90. Łobaczew 2003 ↓, s. 200.
91. Łobaczew 2003 ↓, s. 161.
92. Łobaczew 2003 ↓, s. 173.
93. Łobaczew 2003 ↓, s. 162.
94. Łobaczew 2003 ↓, s. 169.
95. Łobaczew 2003 ↓, s. 6.
96. Tichon 2002 ↓, s. 227.
97. Łobaczew 2003 ↓, s. 185.
98. Tichon 2002 ↓, s. 227-228.
99. Łobaczew 2003 ↓, s. 193.
100. Łobaczew 2003 ↓, s. 233.
101. Łobaczew 2003 ↓, s. 194.
102. Łobaczew 2003 ↓, s. 234, 239.
103. Juchimienko J.: Swiaszczenstwo i carstwo
w diele patriarcha Nikona (http://www.sedmi
tza.ru/text/410660.html). sedmitza.ru.
[dostęp 2011-02-14]. (ros.).
104. Łobaczew 2003 ↓, s. 236-237.
105. Łobaczew 2003 ↓, s. 235.
106. Łobaczew 2003 ↓, s. 201.
107. Łobaczew 2003 ↓, s. 199.
108. Łobaczew 2003 ↓, s. 202.
109. Tichon 2002 ↓, s. 229.
110. Łobaczew 2003 ↓, s. 189.
111. Pipes 2006 ↓, s. 241-242.
112. Paprocki 1992 ↓, s. 7.
113. Zyzykin N.: Patriarch Nikon: jego
gosudarstwiennyje i kanoniczeskije idei (htt
p://www.ferapontovo.ru/objects/mainbrowse
r-608.pdf). ferapontovo.ru. [dostęp 2011-02-
16]. (ros.).
114. Łobaczew 2003 ↓, s. 204.
115. Łobaczew 2003 ↓, s. 203.
116. Łobaczew 2003 ↓, s. 205.
117. Tichon 2002 ↓, s. 230-232.
118. Tichon 2002 ↓, s. 233-234.
119. Łobaczew 2003 ↓, s. 207.
120. Łobaczew 2003 ↓, s. 208.
121. Łobaczew 2003 ↓, s. 208-209.
122. Łobaczew 2003 ↓, s. 209.
123. Łobaczew 2003 ↓, s. 209-210.
124. Łobaczew 2003 ↓, s. 210-211.
125. Łobaczew 2003 ↓, s. 211.
126. Tichon 2002 ↓, s. 235-238.
127. Łobaczew 2003 ↓, s. 213.
128. Łobaczew 2003 ↓, s. 214.
129. Łobaczew 2003 ↓, s. 214-215.
130. Łobaczew 2003 ↓, s. 215.
131. Łobaczew 2003 ↓, s. 215-216.
132. Łobaczew 2003 ↓, s. 217.
133. Łobaczew 2003 ↓, s. 220.
134. Łobaczew 2003 ↓, s. 218.
135. Łobaczew 2003 ↓, s. 218-219.
136. Łobaczew 2003 ↓, s. 219.
137. Łobaczew 2003 ↓, s. 220-221.
138. Łobaczew 2003 ↓, s. 223.
139. Łobaczew 2003 ↓, s. 224-226.
140. Łobaczew 2003 ↓, s. 227.
141. Crummey 1970 ↓, s. 4.
142. Łobaczew 2003 ↓, s. 250.
143. Bogdanow 1999 ↓, s. 390.
144. Łobaczew 2003 ↓, s. 253-254.
145. Łobaczew 2003 ↓, s. 254-255.
146. Łobaczew 2003 ↓, s. 257-258.
147. Łobaczew 2003 ↓, s. 258.
148. Łobaczew 2003 ↓, s. 258-259.
149. Łobaczew 2003 ↓, s. 261.
150. Łobaczew 2003 ↓, s. 263.
151. Łobaczew 2003 ↓, s. 244-246.
152. Łobaczew 2003 ↓, s. 264-265.
153. Łobaczew 2003 ↓, s. 265-266.
154. Tichon 2002 ↓, s. 246-247.
155. Łobaczew 2003 ↓, s. 265.
156. Вскрытый археологами саркофаг
патриарха Никона оказался пустым (htt
p://www.pravoslavie.ru/news/64589.htm).
(ros.).
157. Łobaczew 2003 ↓, s. 266.
158. Tichon 2002 ↓, s. 249.
159. Валдайский Иверский Святоозерский
Богородицкий мужской монастырь (http://
www.patriarchia.ru/db/text/349319.html).
patriarchia.ru. [dostęp 2011-02-14]. (ros.).
160. Łobaczew 2003 ↓, s. 272.
161. Patriarch Nikon. Trudy (http://www.ferapont
ovo.ru/index.php3?id=1033). [dostęp 2011-
02-15]. (ros.).
162. A. Matreńczyk: Reformy patriarchy Nikona
(http://archiwum.przegladprawoslawny.pl/ar
ticles.php?id_n=47&id=8). „Przegląd
Prawosławny”, luty 2002. [dostęp 2011-02-
06]. (pol.).
163. Heller 2009 ↓, s. 258-259.
164. Kaptieriew 1909 ↓, s. 530-547.
165. Serczyk 1992 ↓, s. 28.
166. Soska 2009 ↓, s. 88.
167. Soska 2009 ↓, s. 98.
168. Awwakum 1972 ↓, s. 26nn.
169. Łobaczew 2003 ↓, s. 269.

Bibliografia
Awwakum Pietrow: Żywot protopopa Awwakuma, przez niego samego nakreślony. Wstęp W.
Jakubowski. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1972.
hieromnich Tichon (Polanski): Putieszestwije w istoriju russkich monastyriej. Moskwa:
Russkoje Słowo, 2002. ISBN 5-94853-009-4.
Ludwik Bazylow: Historia nowożytnej kultury rosyjskiej. Warszawa: Państwowy Instytut
Wydawniczy, 2006. ISBN 83-01-05684-3.
Ludwik Bazylow, Paweł Wieczorkiewicz: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, 2005. ISBN 83-04-04641-5.
Andrej Bogdanow: Russkije patriarchi 1589-1700. Moskwa: Riespublika, 1999.
ISBN 5-300-02407-4. (ros.).
Robert Crummey: The Old Believers & The World of Antichrist. The Vyg community & the
Russian state. Madison, Milwaukee and London: The University of Wisconsin Press, 1970.
(ang.).
 Michaił Heller: Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009.
ISBN 978-83-05-13522-1.
N. Kaptieriew: Patriarch Nikon i car Aleksiej Michajłowicz. Siergijew Posad: 1909.
Sergiej Łobaczew: Patriarch Nikon. Petersburg: Isskustwo SPB, 2003. ISBN 5-210-01561-0.
(ros.).
Andrej Nizowskij: Samyje znamienityje monastyry i chramy Rossii. Moskwa: Wiecze, 2000.
ISBN 5-7838-0578-5. (ros.).
Jerzy Ochmański: Dzieje Rosji do 1861 r. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
Richard Pipes: Rosja carów. Warszawa: MAGNUM, 2006. ISBN 978-8389656-20-9.
Władysław Serczyk: Poczet władców Rosji (Romanowowie). Londyn: Puls, 1992.
ISBN 0-907587-83-6.
Michał Soska: Za Świętą Ruś. Współczesny nacjonalizm rosyjski – zarys ideologii. Warszawa:
von borowiecky, 2009. ISBN 978-83-60748-08-4.
Semiotyka władzy. W: Boris Uspienski, Wiktor Żywow: Car i Bóg. Semiotyczne aspekty
sakralizacji monarchy w Rosji. Przeł. i wstępem opatrzył Henryk Paprocki. Warszawa:
Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-02061-8.
Zbigniew Wójcik: Historia powszechna XVI-XVII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, 1979. ISBN 83-01-01315-X.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikon_(patriarcha_Moskwy)&oldid=70496822”