¾I HÞC VINH

TH¯ VIÊN

515.071
PH-A/96
DT. 004600
?

GIAI TI CH SÞ
^ Sweep, method^

/ Input ao.ai,00,0i,n, A,B I

km 1/n

I
l,2,...,n- 1

5 = 2 + jjjh; m, m 2(gX - 2)/S;

m = (2-p k)/S; /, = 2/,/S
i

Co = ai/(a h 4 0tß)\ do = Ah/otß

a

1
2,...,n /

1
4Jc, = l/(m, - n.Cj-i); dß 4 fth? - n,c _id,_i
t

"1 ,)/(>.* +A'+ ftc-l)

rK ' " =n

_i Ki = c,(d, - Sf,+ i)

/ Print

ß
( End ~)

. Þ
« NHA XU¾T BAN AI H(| c QUÕC GIA HÀ NÞI
 PH¾ M Kþ AN H

GI¾ I TÍCH SÔ

*JHiÀ XU¾ T B¾ N ¾ I HÞ C QUÞ C GIA H À NÞ I 1996

 LÒI NÓI ÂU

Giáo trình Gi¿i tích sß (GTS) này ±ÿc biên so¿n theo ch±¡ng trình c¿i
cách cÿa Bß Giáo dÿc và ào t¿o. Ch±¡ng trình này ã c¿t gi¿m thòi l±ÿng cÿa
môn GTS tÿ 6 ¡n vß hßc trình (vht) cho sinh viên khoa Toán - C¡ - Tin hßc
tr±ßng ¿i hßc Tßng hßp Hà nßi xußng còn 3 vht cho sinh viên nhóm ngành ì
và dÿ ßnh d¿y trong giai o¿n ì.
Tuy nhiên quá trình thÿ nghißm gi¿ng d¿y giai o¿n ì ß tr±ßng ¿i hßc
Tßng hßp Hà nßi cho th¿y do khßi l±ÿng kiến thÿc ¿i c±¡ng quá lßn nên GTS
ph¿i chuyßn sang d¿y ß giai o¿n li, vói thòi l±ÿng lßn h¡n (4 vht).
Vì v¿y m¿c dù ±ÿc giao viết giáo trình GTS vßi thòi l±ÿng 3 vht, song ß
áp ÿng nhu c¿u sÿ dÿng a d¿ng cÿa các ßi t±ÿng khác nhau và xu thế nâng
cao ch¿t l±ÿng ào t¿o cÿa ¿i hßc Qußc gia Hà nßi, trong Giáo trình này
chúng tôi v¿n trình bày trong kho¿ng tÿ 4 ến 6 vht nhÿng v¿n ề c¡ b¿n cÿa
GTS.

Trong quá trình biên so¿n, chúng tôi giÿ quan ißm là dù có tinh gi¿n ến
âu, giáo trình GTS ngày nay ph¿i sÿ dÿng ngôn ngÿ cÿa Toán và Tin hßc ±¡ng
¿i. Nhiều thu¿t toán ußc minh hoa bói các ví dÿ sß, các so ß khßi và kết qu¿
ch¿y máy. Dây là mßt trong nhÿng ißm khác bißt cÿa Giáo trình này so vói các
giáo trình GTS b¿ng tiếng Vißt hißn có.

Kinh nghißm gi¿ng d¿y lý thuyết và hußng d¿n thÿc hành máy cÿa tác gi¿
cho th¿y s¡ ß khßi chi tiết giúp sinh viên dß l¿p trình và hißu sâu thu¿t toán
h¡n. Dĩ nhiên nhÿng s¡ ß khßi mà chúng tôi trình bày ß ây còn mang tính hßc
thu¿t. ß áp dÿng vào thÿc tế, hßc viên c¿n sáng t¿o thêm. Ví dÿ ß gi¿i ph±¡ng
trình f(x)=0 b¿ng ph±¡ng pháp l¿p, ta không nên chß dÿng máy theo mßt tiêu
chu¿n Xít — X/t 4 Ì < £1 mà nên xét thêm các quy tác dÿng khác, nh± sß l¿n
l¿p quá lßn n >Nmax hay l±ÿng không khßp ã khá bé I f{x) I < £2.

Do thòi gian và trình ß có h¿n, Giáo trình này không tránh khßi thiếu sót.
Chúng tôi r¿t mong ±ÿc b¿n ßc góp ý và l±ÿng thú.

Hànßi 11-6 - 1995

Tác gi¿
 Ch±¡ng mß ¿u

GIÞI THIÞU VÈ GI¾I TÍCH sß

§1. Gi¿i tích sß là gì?

Gi¿i tích sß (Numerical Analysis) hay còn gßi là Ph±¡ng pháp sß (Numerical meth­
ods), Ph±¡ng pháp tính (Computational methods), Toán hßc tính toán (Computational
mathematics), theo cußn Bách khoa toàn th± về khoa hßc và kÿ thu¿t, NXB Mc.Graw
Hill 1992, là mót khoa hoe nghiên cÿu cách gi¿i g¿n úng, chÿ yếu là gi¿i sß, các ph±¡ng
trinh, các bài toán x¿p xß hàm sß và các bài toán tßi ±u.
Tho¿t ¿u, toán hßc phát sinh do nhu c¿u gi¿i các bài toán thÿc tế: Tính dißn tích
¿t ai, quÿ ¿o sao chßi, ±ßng i cùa các tàu buôn trên biền V. V... Nh± v¿y có thß
nói lúc ¿u toán hßc ÿng nghĩa vßi toán hoe tính toán. Cùng vßi sÿ phát trißn nßi t¿i
cÿa toán hßc và các ngành khoa hßc khác, toán hßc chia thành toán lý thuyết và toán ÿng
dÿng. Tuy nhiên, nhÿng nhà toán hßc vĩ ¿i nh± Newton, Lagrange, Euler, Lobasepski,
Gauss, Chebysev, Hérmitte, v.v... ều có các công trình nền móng trong Gi¿i tích sß.
Tÿ nhÿng nm 50 trß l¿i ây, nh¿t là tÿ nhÿng nm 80, Gi¿i tích sß ¿c bißt phát
trißn cùng vßi s± phát trißn cùa Tin hoe.
Ngày nay, vßi sÿ xu¿t hißn cùa siêu máy tính (Super Computer) kh¿ nng song song
hoa các quá trình tính toán ±ÿc rßng mß. Nhiều thu¿t toán song song ã ±ÿc ề xu¿t
và áp dÿng gi¿i các bài toán thÿc tế.
Nh± trên ã nói, ba nhißm vÿ chính cÿa Gi¿i tích sß là:
1. X¿p xì h¿m sß : Thay mót hàm có d¿ng phÿc t¿p, ho¿c mßt hàm cho d±ßi d¿ng
b¿ng b¿ng nhÿng hàm sß ¡n giàn h¡n. Trong lý thuyết x¿p xß hàm, ng±ßi ta th±ßng
nghiên cÿu các bài toán nôi suy, bài toán x¿p xß ều và x¿p xß trang bình ph±¡ng.
2. Gi¿i g¿n úng các ph±¡ng trình: Ph±¡ng trình ¿i sß và siêu vißt, hß ph±¡ng trình
ai sß tuyến tính, hê ph±¡ng trình phi tuyến, bài toán tìm vector riêng, giá tri riêng cÿa
mßt ma tr¿n, gi¿i ph±¡ng trình vi phân th±ßng, ph±¡ng trình ¿o hàm riêng, ph±¡ng
trình tích phân và ph±¡ng trình vi - tích phân.
3. Gi¿i g¿n úng các bài toán tßi ±u: quy ho¿ch tuyến tính, quy ho¿ch lÿi, quy ho¿ch
toàn phir¡ng, quy ho¿ch nguyên, iều khißn tßi ±u, trò ch¡i vi phân v.v...
Tuy nhiên, trong các giáo trình Gi¿i tích sß truyền thßng, ng±ßi ta chì ề c¿p ến
hai nhißm vÿ ¿u cÿa Gi¿i tích sß, còn nhißm vÿ thÿ ba dành cho các giáo trình về Quy
hoach.

5
 §2. Sÿ khác bißt giÿa toán lý thuyết và toán hßc tính toán (toán
tính).

Nếu toán lý thuyết chß quan tâm ến vißc chÿng minh tßn t¿i nghißm, kh¿o sát dáng
ißu và mßt sß tính ch¿t ßnh tính cÿa nghißm thì toán tính ề xu¿t thu¿t toán gi¿i trôn
máy. Gi¿i tích sß ¿c bißt quan tâm ến các v¿n ề: thßi gian máy, bß nhß c¿n sÿ dÿng
ß gi¿i bài toán, tßc ß hôi tÿ và sÿ ôn ßnh cÿa thu¿t toán.
Sau ây là mßt sß ví dÿ về sÿ khác bißt giÿa toán tính và toán lý thuyết.
Ví du 1. Già sÿ ta c¿n tính tích phân

I = í x e - dx (n > 1).
n
n x ì

Jo

Tích phân tÿng ph¿n, ta ±ÿc

In=x r
^ x-ißi_ ß x ~ t ~ dx = Ì - nin-]
e n
n x x x

Jo

Ngoài ra

h= Þ xt - dx =
x

Jo Jo
x

e
xt*- \\- x
ß t ~ dx= - ~ 0,367879
x l

ến ây, ng±ßi làm lý thuyết cho r¿ng có thß tính ±ÿc In theo công thÿc truy hßi

In = Ì - nin-!', Jj = - a 0,367879. Thÿc ra không ph¿i nh± v¿y vì / 2í -0,068480, 9

e
kết qu¿ hoàn toàn không chính xác vì Vn, I > 0. n

Cho dù ta có tính é chính xác ến nh± thế nào chng nÿa thì ta v¿n nh¿n ±ÿc
-1

IN < 0 vßi N ù lßn. Nguyên nhân cùa sÿ thiếu chính xác này là do sai sß ban ¿u m¿c
ph¿i khi tính e tuy r¿t nhß nh±ng bß khuếch ¿i sau mßi b±ßc.
-1

ß kh¿c phÿc hißn t±ÿng này, ta tính theo công thÿc truy hßi ng±ÿc

/>_! =n" (l -/>). 1

ß ý r¿ng

0 < /> < / x dx = (n + 1)- .

n 1

Jo

nen
lim In = 0.

Nếu cho I 0 ^ 0 thì sai sß m¿c ph¿i là £20 < 4 " Khi ó ii9 ~ 4 vßi sai sß £19 < — X 4.
2

ến/i5, sai sß chß còn £15 < 4 X lo và/ ~ 0,091623. "

-8
9

6
 Ví du 2. Cho hß ph±¡ng trình ¿i sß tuyến tính:

Ax = b, (2.1)

trong ó A là ma tr¿n vuông c¿p n X n; ò là vector n - chiều và detA ¾ 0. về nguyên

t¿c, có thß gi¿i hß (2.1) theo quy t¿c Cramer:

* ^ (i = M) (2.2)
í=

trong ó A = detA, còn A, là ßnh thÿc cùa ma tr¿n, nh¿n ±ÿc tÿ A b¿ng cách thay
cßt thÿ i b¿ng cßt ò.
e tìm nghißm theo (2.2), ta ph¿i tính (n + 1) ßnh thÿc.
Mßi ßnh thÿc có ni sß h¿ng. Mßi sß h¿ng có n thÿa sß, do v¿y ß tính mßi sß hang
ph¿i thÿc hißn (li 4 1) phép nhân. Nh± v¿y, riêng sß phép nhân ph¿i thÿc hißn trong
(2.2) ã là n!(n + l)(n 4 1). Gi¿ sß n = 20 (trong thÿc tế, ôi khi ta ph¿i gi¿i hê (2.1)
cho n = O(10 )), và máy tính cÿa ta thÿc hißn ±ÿc lo phép nhân trong mßt giây. Khi
3 5

ó ß thÿc hiên hết các phép nhân theo (2.2) cũng ph¿i m¿t 3 X lo nm! 8

Ví dÿ 3. Xét hß (2.1) vßi ma tr¿n A = diag(0.1,0.1,0.1) và ri = 100. Khi ó

detA 4 lũ ~ 0, và theo quan ißm lý thuyết thì ma tr¿n ¾ r¿t suy biến. Thÿc ra
-100

hoàn toàn không ph¿i nh± v¿y, A~ = 10..É, trong ó E là ma tr¿n ¡n vi. Trong toán
x

hßc tính toán, ng±ßi ta dùng mßt ¿c tr±ng khác, gßi là sß iều kißn cond(A) cùa A ß
kißm tra tính suy biến cÿa nó.
Nếu cond(A) càng lßn thì ma trân A càng g¿n suy biến. Trong ví dÿ này cond(A) = Ì,
và A ±ÿc coi là ma tr¿n iều kißn - tßt (well conditioned).

í Ì V
Ví du 4. Hê (2.1) vßi ma trân Hilbert A = à 7 1 th±ßng gp trong

bài toán x¿p xì trung bình ph±¡ng b¿ng a thÿc ¿i sß. Ma tr¿n A kh¿ nghßch và
A~~ = (ttjj), trong ó

L) ìuv+jr-i-i
_jU _ uC -_
~ c}~
L/> ni
n i 1
a- " 4
Ußj 4^(4 n+i rß+J 1 i+J 2

Tuy nhiên, cho ến nay vißc gi¿i hß này v¿n còn là mßt thách thÿc ßi vßi nhÿng ng±ßi
làm ÿng dÿng. e th¿y ±ÿc khó khán trong vißc gi¿i sß hß (2.1) vßi ma tr¿n Hilbert,
ta xét tr±ßng hÿp ¡n gi¿n n = 3. Ta có hß:

Ì 1/2 1/3 \ /x,\ / 11/6 \

1/2 1/3 1/4 xa = 13/12 (2.3)
1/3 1/4 1/5/ V^3/ V47/60/

7
Nghißm úng cÿa (2.3) là X* = (1,1,1) . Nếu thay 1/3 ~ 0,333 và tìm nghißm theo
T

nhÿng ph±¡ng pháp sß tßt nh¿t, ta nh¿n ±ÿc X ~ (Ì, 090; 0,4880; Ì, 491) . Kết qu¿
1

hoàn toàn không chính xác. Nguyên nhân là do nia tr¿n Hilbert r¿t iều kißn x¿u: Khi
n » Ì, cond(À) = ()((").
Qua nhÿng ví dÿ trên, ta th¿y trong quá trình gi¿i sß mßt bài toán, có thê này sinh
nhiều v¿n ề mà toán lý thuyết không quan tâm và không gi¿i quyết ±ÿc. Nh± v¿y,
c¿n phái có mßt khoa hßc riêng, chuyên nghiên cÿu vißc gi¿i sß các bài toán - ó chính là
toán hoe tính toán.

§3. Quan hß giÿa toán tính và tin hßc.

e gi¿i sß mßt bài toán thÿc tế, ng±ßi ta ph¿i l¿n ì±at thÿc hißn các công o¿n cùa
quá trình mô phÿng sß sau:
1. Xây chmg mô hình toán hoe cÿa bài toán thÿc tế.
2. Phân tích mô hình: Tính t±¡ng thích giÿa mô hình vßi hißn t±±ng thÿc tế. V¿n
ß tßn t¿i (và có thê duv nh¿t) cÿa lßi gi¿i.
Ph±¡ng h±ßng tính toán.
3. Rßi r¿c hoa mô hình: Ng±ßi ta th±ßng dùng các ph±¡ng pháp sai phân ph¿n tÿ
hÿu h¿n v.v... ß quy bài toán liên túc về bài toán vßi sß ¿n hÿu h¿n.
4. Xây dÿng thu¿t toán. ¡ công oan này, ng±ßi ta còn chú ý ến các v¿n ề: ô
phÿc t¿p cÿa thu¿t toán, tính hôi tÿ, ôn ßnh cùa ph±ßng pháp gi¿i bài toán.
5. Cài ¿t và khai thác tin hßc.
Giÿa toán tính và tin hßc có mßi liên hß m¿t thiết và sÿ tác ông qua l¿i. Dí) vißc
tng tßc ß tính toán cÿa máy g¿p nhiều khÿ khn về kÿ thu¿t, h¡n nÿa l¿i òi hßi chi
phí lßn, nên ß tính toán nhanh ng±ßi ta thiên về c¿i tiến các ph±¡ng pháp giai bài toán.
Tÿ ó xu¿t hißn phép biến ßi nhanh Fourier, các thuât toán song song v.v... Cùng vßi
sÿ ra ßi cùa các siêu máy tính: Máy tính song song, máy tính vector v.v..., xu¿t hißn
nhiều ph±¡ng pháp so. Ig song. Hißn nay ta ±ÿc chÿng kiến xu thế song song hoa ang
iền ra trong t¿t c¿ các lĩnh vÿc cùa Gi¿i tích. e tiết kißm bß nhß trong máy tính,
ng±ßi ta ã ề xu¿t nhÿng ph±¡ng pháp hÿu hißu xÿ lý hß lßn, th±a: nh± kÿ thu¿t nén
ma tr¿n, kÿ thu¿t tiền xÿ lý ma tr¿n V.V....

§4. Mßt Sß khái niêm c¡ b¿n cÿa Gi¿i tích hàm.

4.1. Không gian metric.

Hàm sß ¿ ±a mßi c¿p ph¿n tÿ {x,y} cÿa t¿p X vào 2R ±ÿc gßi là kho¿ng cách
1

(hay metric) nếu vßi moi x,y,z G X ta có:

s
 a) d(x, y) > 0. D¿u b¿ng x¿y ra khi và chß khi X 4 y.
b) d(x,y) = d(y,x).
c) d(x,z) < d(x,y) + d(y,z) (b¿t ¿ng thÿc tam giác).
C¿p (X, ã) gßm t¿p nền X, metric d xác ßnh trong X, ±ÿc gßi là không gian metric.
Nếu không sÿ nh¿m l¿n, ta có thß dùng ký hißu X ß chß không gian metric {X,d).
Vßi mßi Xo ¬ X cß ßnh, t¿p

S(x ,JÞ) {x ¬ X : d(x,x ) < R}

0 0

±ÿc gßi là hình c¿u mß tâm Xo, bán kính Ì?. Tir¡ng tÿ nh± v¿y các t¿p

S(X ,R) := {.r ¬ X : d(x,x ) < R}vkS°(x ,R) = {x G X : d(x,a: ) = i?}

0 0 0 0

d±ÿc gßi là hình c¿u óng ho¿c m¿t c¿u tâm Xo, bán kính /ß. Ta nói dãy c X hßi
tÿ ến ph¿n tÿ X e X (ký hißu: £> 4> x) nếu d(x ,x) —> 0(?2 —> oo). Anh x¿ ¾ ±a
n

không gian metric X vào không gian metric K liên tÿc t¿i ißm X ¬ X khi và chß khi mßi
dãy ;r 4* X suy ra A(x ) 4> A(x).
n n

Dãy {#>} là dãy Cauchy, hay dãy c¡ bàn, nếu:

Ve > 0 3N(e) Vn,.m > N(e) d(x ,x ) < £ n m

Không gian metric X là ¿y ù, nếu moi dãy c¡ b¿n hßi tÿ ến mßt ph¿n tÿ nào ó
thußc X.
Anh x¿ A ±a không gian metric (X, ã) vào trong nó ±crc gói là ánh x¿ co nếu tßn
t¿i h¿ng sß q G [0,1) sao cho vßi mßi x,y e X, d(A(x),A(y)) < qd(x,y). H¿ng sß (ß ±ÿc
gßi là hß sß co cÿa ¾. Dß th¿y mßi ánh x¿ co ều liên tÿc.
Nguyên lý ánh x¿ co (Banach). Cho A là ánh x¿ co trong không gian metric ÿ
(X,(ß). Khi ó:
a) Tßn t¿i duy nh¿t X* e X sao cho A(x*) = X*. Ph¿n tÿ X* gßi là ißm b¿t ßng
cua ánh x¿ ¾.
b) Mßi dãy l¿p £ = A(x ) (n > 0) xu¿t phát tÿ x> b¿t kÿ ều hßi tÿ. Ngoài ra,
n+J n

ta có các ±ßc l±ÿng sau

d(x ,x*)<q (l-q)- d(x x ) (n > 1) (4.1)

n
n 1
0ì l

rf(.T>,x*) < 5(1 - g)- d(x>_ ,a:>) (n > 1) (4.2)

1
1

Chÿng minh.
1. Vì d(a:> i,ar ) = d(A(z>), A(x>_i)) < ?d(x>, x _!) < ... < ÿ ±(:r , Xj)
+ B n
n
0

nên
"E n ì 3- n+1 £n+l ) 2"'n+2 ) + """ + d(x -ß. — ĩ , x -ß. n m n m

)<

9
 < q d(x ,x ){l + q+ ... + q - } < q (l - q)-' d(x , X,).
n
0 1
m 1 n
0

Tÿ ây suy ra dãy {x } là c¡ b¿n. Do X ¿y ÿ nên £>4>£*. Qua gißi h¿n trong biêu
n

thÿc X 1 = A(x ) ta ±ÿc X* = A(x*).

n+ n

2. Gi¿ sÿ là hai ißm b¿t ông cÿa ¾. Ta có

0 <d(e,0 = d(A(fM(0 0-

Tÿ ây suy ra d((, <r) = 0 hay £ = ĩ.

3. Cho m —• oo trong bißu thÿc

n l
d(x ,x )n n+m < q (l - q)~ d{
*0 ß Ì/

ta ±¡c

e nh¿n ±¡c (4.2) ta ánh giá

d(x ,xn

n-ß-m
1 1
) < qd{x > x ){l + q + ... + q" - } < q(l - q)-' d(x
n u n

Qua gißi h¿n khi ra 4> oo, ta có (4.2). (pcm)

Hê qu¿. Già sÿ Vx,y ¬ 5(x ,r) c X, trong ó X là không gian metric ù,
0

d(A(x), A(y)) < qd(x,y) vßi h¿ng sß q ¬ (0,1). Nếu d{A{x ),x ) < (Ì - q)r thì j4 0 0

có duy nh¿t vßi mót ißm b¿t ßng trong S(x ,r). 0

Chÿng minh. T¿p z := S(z ,r) vßi metric ¿ cũng là mßt không gian metric ÿ. ß
0

áp dÿng nguyên lý ánh x¿ co, ch¿ c¿n chÿng tß A ±a t¿p z vào z. Th¿t v¿y,

Vx e z d(A(x),x ) < d(A(x), A(x )) + d(A(x ),x ) < qr + (Ì - q)r - r,

0 0 0 0

nghĩa là A(x) G z.(pcm)

4.2. Không gian tuyến tính.

Ta nói trên X xác inh mßt c¿u trúc tuyến tính A, nếu vßi mßi x,y ¬ X, vßi mßi
í ¬ -K (ho¿c í £ C) xác ßnh phép cßng X + y G -X và phép nhân íx ¬ X, thoa mãn các
1

tính ch¿t san:

&)x-\-y = y + x (giao hoán)
b) (x + y) + z = X + (y + z); s(tx) = (st)x (kết hßp)
c) (s + t)x = sx + tx; t(x + y) = tx + ty (phân phßi)
d) Tßn t¿i ph¿n tÿ không: X + ô = X Vx £ X
e) Tßn t¿i ph¿n tÿ ßi: X + (4x) 4 6 Vx ¬ X,
ĩ) 1.2 = X,

10
trong ó X, y,z là các ph¿n tÿ b¿t kÿ thußc X, s,t là hai sß thÿc (phÿc) b¿t kÿ.
Không gian tuyến tính (X, A) là t¿p nền X ±ÿc trang bß c¿u trúc tuyến tính A. Sau
này, nếu không sÿ nh¿m l¿n có thß dùng ký hißu X ß chß không gian tuyến tính (X, X).
T¿p F c X là không gian con cÿa không gian tuyến tính X, nếu F kín ßi v¿i phép
cßng và phép nhân v¿i ¿i l±ÿng vô h±¿ng:

Va,/3 e Sþ{C); Vx,y ¬ F => ax + 0y ¬ F

Bao tuyến tính cùa t¿p hÿp M c X, ký hißu là Span(M), là t¿p các ph¿n tÿ có d¿ng

^JijXj, trong ó ti e M , Xi e M, (i = ĩ~n), n 6 IV.

1

i=l
n

Hß {Xi}?=! 9 l¿p tuyến tính nếu tÿ ¿ng thÿc yjjXj = 0 suy ra tß = ... =
là  c

t„ = 0. Ng±ÿc l¿i, ta nói hß {xj}j phÿ thußc tuyến tính. Không gian X là n chiều, nếu
tßn t¿i hß n vector ßc l¿p tuyến tính trong X, còn mßi hß (n + 1) vector ều phÿ thußc
tuyến tính. Nếu trong X có vô h¿n các vector ßc l¿p tuyến tính thì ta nói không gian
X vô h¿n chiều.

Ánh x¿ A ±a không gian tuyến tính X vào không gian tuyến tính Y ±ÿc gßi là
toán tÿ tuyến tính, nếu v¿i mßi x,y G X, và a,Þ3 E iR^C), ta có

¾(ax + /Jy) = aAx + /?Ay.

Ánh x¿ / ±a không gian tuyến tính X vào 2R gßi là phiếm hàm. Nếu / là toán tÿ
1

tuyến tính ±a X vào m} ta nói / là phiếm hàm tuyên tính.

T¿p M c X là t¿p hÿp lßi, nếu v¿i mßi X, y e M, ta có

[*, v] :={<* +(Ì-í)y:te [0,1]} CAT

4.3. Không gian tuyến tính ßnh chu¿n.

Ta nói trên không gian tuyến tính X xác ßnh mßt c¿u trúc chu¿n nếu v¿i mßi IÞX,
xác ßnh mßt sß ||x||, gßi là chu¿n cÿa X, thoa mãn 3 tính ch¿t sau:
a) Xác ßnh d±¡ng: > 0, d¿u b¿ng x¿y ra khi và chß khi X = 6.
b) Thu¿n nh¿t d±¡ng: ß|tx|| = |t|||x|| Vx ¬ X Ví <= R . 1

c) B¿t ¿ng thÿc tam giác: ||x + y|| < ||x|| + ||y|| V;r,y ¬ X.
Mßi không gian tuyến tính ßnh chu¿n là không gian metric v¿i kho¿ng cách d(x, y) : =
lßa: 4 y\\. Dãy {x ) c X hßi tÿ ến X e X khi và chì khi ||x - x|| —> 0 (n —> oo).
n n

Không gian Banach là không gian tuyến tính ßnh chu¿n ¿y ù. Hai chu¿n ||.||] và
||.||2 xác ßnh trong không gian tuyến tính X gßi là t±¡ng ±¡ng, nếu tßn t¿i hai h¿ng

sß í" Ì, c2 > 0 sao cho

VXÞI c, 11*11, < \\x\\ < c \\x\u
2 2

li
Trong không gian hÿu h¿n chiều, moi chu¿n ều t±¡ng ±¡ng. Toán tÿ tuyến tính A
±a không gian tuyến tính ßnh chu¿n X vào không gian tuyến tính ßnh chu¿n Y gßi
là gißi nßi (bß ch¿n) nếu tßn t¿i H¿ng sß M > 0, sao cho

Vrex \\AX\\Y < M\\x\\x

Toán tÿ tuyến tính là liên túc khi và chß khi nó gißi nôi. Gói C(X,Y) là táp h¿p
các toán tÿ tuyến tính liên túc ±a không gian tuyến tính inh chu¿n X vào không gian
tuyến tính ßnh chu¿n Y. c¿u trúc tuyến tính trong C(X,Y) ±¡c xây dÿng nh± sau:
vi, J9 ¬ £(A". r); Ví ¬ iR ; v.r ¬ X
!

(A +,B)x := Ar + Bx; (Íi4);r := t{Ax).

¿t

IWI =sup

IFII .||I||<I
w= sup
ii ii-
Aa;

D¿ dàng kißm tra các tính ch¿t cùa chu¿n, do ó C(X,Y) trß thành không gian tuyến
tính ßnh chu¿n. C(X,Y) ¿y ÿ nếu Y - ¿y ù. Không gian liên hÿp À'* cÿa không
gian X là ÍT?. ). Nh± v¿y X* := C{X,R ) luôn ¿y ù.
1 L

Trong không gian hÿu h¿n chiều X = iR , khi có mßt c¡ sß cß ßnh, toán tÿ tuyến
n

tính A ch rác cho bßi ma tr¿n (a jYßj . l =1

Chu¿n trong M có thß xác ßnh nh± sau

N

/ n \!/P
= ^ |x;| , vßi Ì < p < +00.
p

Ba chu¿n th±ßng dùng là:

I y/2
\ h = y^kil; INI2 = K'| , và ||x||oo = max |xi|.
x 2

Ì \i=l

Ba chu¿n t±¡ng ÿng cÿa ma trân A là

\\ h = max
A
53
- 2=1

||A|| = { max A (A A)}V2,

2 4
T

Ì<ß <n

trong ó Xß(A A) là các giá trß riêng cùa ma tr¿n ßi xÿng A A,
ri

mu00 4 max |a,-j|.

Ì < í < ri 4 4

12
 4.4 Không gian có tích vô h±ßng

Hàm sß (.,.) ±a mßi c¿p x,y trong không gian tuyến tính H vào 1R gßi là tích vô 1

h±ßng cùa x,y, ký hißu là (x,y) nếu nó thoa mãn các tính ch¿t sau:
a) (x, x) > 0. ¿ng thÿc cày ra khi và chß khi X = 9
) (x,y) = (y,x)
b

c) (oi + 0y, z) = a(x, z) + P(y, z) Var, y,z ¬ H; Va, ¿ ¬ JR X

C¿p (H, (.,.)) gßi là không gian có tích vô h±ßng hay không gian tiền Hilbert. Mßi không
gian có tích vô h±ßng là không gian ßnh chu¿n, vßi chu¿n = (x, x) /2. 1

Không gian Hilbert là không gian tiền Hilbert ¿y ÿ.

Vßi mßi x,y £ H ta có b¿t ¿ng thÿc CBS (Cauchy-Buniakovski-Schwartz):

|(x,y)|<|Þx|||Þyß|.

Hai ph¿n tÿ X, y là trÿc giao nếu (x, y) = 0. Hß {e, }^ trÿc giao nếu (e>, e ) = 0 (n 7^ m), m

trÿc chu¿n nếu (e ,e ) = ß (n,m G W).

n m nm

Hß {x }^° ¿y chß nếu Span({x }^°) = H, nghĩa là:

n n

n
Me > 0, Vx e H, 3S = cßXß (cß ¬ iR ; n = n(e) G JV): ||5> - x|| < c
n
1

i=l

Gi¿ sÿ {e,}^ là hß trÿc chu¿n trong không gian Hilbert. Vßi mßi X £ H, ta, l¿p tßng
3

n
Fourier Su = c,e,-, vßi Cj =

Ta nói chußi Fourier hßi tÿ ến X nếu ||S> 4 x|| 4> 0 (n —> oo).
Trong không gian Hilbert, 4 mßnh ề sau t±¡ng ±¡ng.
So
(a) X = 5^(x,-,e;)ej Vx ¬ H
1=1

(b) li re li
2
= J^K^e,-)! (¿ng thÿc Parseval)
2

1=1
(c) Hß { }~ ¿y ù
ei

(d) Nếu ;c trÿc giao vßi mßi e, (i 6 W) thì X = 0

Trong giáo trình n¿y chúng tôi ±a ra khá nhiều s¡ ß khßi ß mô t¿ các thu¿t toán.
Sau ây là mßt sß ký hißu th±ßng g¿p trong các s¡ ß khßi:

/ Input / - Nh¿p sß Hß lêu

Compute - Tính toán

Cond Kißm tra iều kiên

13
 ^ 1 = 1,2,n ^ - Chu trình

/print/ - In kết qu¿

( End ) - Kết thúc ch±¡ng trình

Ví dÿ. Thu¿t toán tìm "epsilon" cÿa máy ±ÿc mô t¿ b¿ng s¡ ß khßi sau

eps = Ì

eps = eps/2

5 = 1 + eps

¥1
tua

Þ Prdnt eps ÿ

( End )

14
trong ó:

0j + Ì nếu 0.5KP <fi< lo 3

ĩp /3j nếu 0 < ßx < 0.5 10 J

Nếu /i = 0.510- thì ¿j = Þ3j nếu /3j là ch¿n và ¿j = /3j nếu /3j -lè vì tính toán vßi S(ß
7

ch¿n tißn lÿi h¡n.

Ví dÿ. 7T ~ 3.141592 ~ 3.14159 ~ 3.1416 ~ 3.1412 ~ 3.14 ~ 3.1 2- 3.
Sai sß thu gßn ra > 0 là mßi sß thoa mãn iều kißn:

\ 4 a\ < Ta.

Yia = ¿ ìOP + ... + ¿ w + fi,

p j

còn ã = Ppio? +... + ¿ iio + PjlO ,

j+
j+1 3

nên \a-ã\ = - Pj)10 + ÿ\ < 0.5 wj

Sau khi thu gßn, sai sß tuyßt ßi tng lên:

|a* - ã| < \a* - a\ + \a - ã\ < Aa + Ta.

1.3 Chÿ sß ch¿c Chÿ sß có nghĩa là mßi chÿ sß khác "0" và c¿ "0", nếu nó k¿p
giÿa hai chÿ sß có nghĩa ho¿c nó ¿i dißn cho hàng ±ÿc giÿ l¿i.
Ví dÿ. a = 0.0030140. Ba chÿ sß "0" ¿u không có nghĩa
Mßi chÿ sß Þ, cùa a 4 ±(Þ3plO + ... + /9p_ 10 ~ ) gßi là chÿ sß ch¿c, nếu
p
s
p s

Ao<wx 1(T

trong ó LO- là tham sß cho tr±ßc. Tham sß LO ±ÿc chßn ß mßt chÿ sß vßn ã ch¿c sau
khi thu gßn v¿n là chÿ sß ch¿c. Gi¿ sÿ chÿ sß ch¿c cußi cùng cÿa a tr±ßc khi thu gßn là
ß{. ß và các chÿ sß tr±ßc nó v¿n ch¿c, ph¿i có

Aa + Ta < c± X 10 .Suy ra Ui X 10* + 0.5 X 10 < LO X 10'

í+1 í+1 +1

hay Lú > 5/9. Ta sẽ gßi chÿ sß ch¿c theo nghĩa h¿p (rông) nếu Ui = 0.5 (u; = 1).
Khi viết sß g¿n úng, chß nên giÿ l¿i mßt hai chÿ sß không ch¿c ß khi tính toán sai
sß chß tác ßng ến các chÿ sß không ch¿c thôi.

1.4. Quan hê giÿa sai sß t±¡ng ßi và chÿ sß ch¿c

Gßi 7a là sß chÿ sß ch¿c (theo nghĩa rßng) cÿa a. Quan hß giÿa 7a và Aa ã xét
trong mÿc 1.3. Þây chúng ta nghiên cÿu mßi quan hê giÿa 7<z và Sa
Xét mßt sß gßm toàn sß ch¿c ai = 314 X 10"~ (i = 1,2,...) vßi Aa,- = 10 . Khi
ß+1 -1+1

ó 8a = 1/314 (ĩ > 1)
t

16
 Ta nh¿n th¿y:
a) Sai sß t±¡ng ßi không phÿ thußc vào vß trí d¿u ch¿m th¿p phân trong mßt sß.
Nh± v¿y Sa = Ì /a° trong ó a° là sß a gßm toàn chÿ sß ch¿c và chÿ sß ch¿c cußi cùng ß
hàng ¡n vß.
b) Nếu a° > b° (> 0) thì a chính xác h¡n b. iều kh¿ng ßnh này còn úng nếu
•ya > ~fb.
Biết sai sß t±¡ng ßi cÿa mßt sß có thß tìm ±ÿc sß chÿ sß ch¿c cÿa nó và ng±ÿc
l¿i. Cÿ thß han ta xét hai bài toán sau:
Bài toán 1. Biết 7a tìm Sa
Gi¿ sÿ a = J7. (¿ > 1), a = s, ta có: {/no*- < a° < (p + 1)10*-» < lo*, do ó
7
1

6(1
(¿+ 1)10^ - - ¿ĩõ^'

Nếu không biết /3 ta l¿y

Bài toán 2. Biết Sa tìm 7a;

Gi¿ sÿ a = ~¾~. (¿ > 1), còn Sa = Al0 (0.1 < A < 1). Ta có Aa = A|a|10 . T¿m
_m _m

thßi dßi vß trí d¿u ch¿m th¿p phân cùa a ß có sß a vßi m + Ì chÿ sß trvrßc d¿u ch¿m
m

th¿p phân. Ta có

am < (/i + l)10 =" Ao = a ßa = a 6a = a AlO < A(/i + 1).

m
ro m m m
_m

Vì 0.2 < X(¿ + 1) < 10 nên ta có thß kết lu¿n:

a) Nếu \(p + 1) < Ì, thì A« < Ì, do ó o có m + Ì chÿ sß ch¿c và không nhiều
m m

h¡n (vì Aa > 0.2).

m

b) Nếu xÿi + 1) thì Ì < Ao < 10, nh± v¿y a có ĨÌI chÿ sß ch¿c và không ít h¡n
m m

(vì Aa < 10).

m

Do lý lu¿n trên không phÿ thußc vào vß trí cÿa d¿u ch¿m th¿p phân nên ta có qui
t¿c sau: Già s± a = ¿... (¿ > 1), và Sa = Al(T (0.1 < A < 1). Khi ó a có m + Ì chÿ sß
m

ch¿c nếu X(fi + 1) < 1. Ng±ÿc l¿i, nếu \{P + 1) > Ì thì a có m chÿ sß ch¿c. Nếu không
biết 0 thì a có ít nh¿t ra chÿ sß ch¿c.

§2. Sai Sß tính toán

Trong tính toán ta th±ßng g¿p 4 lo¿i sai sß sau:

a) Sai sß gi¿ thiết - Do mô hình hoa, lý t±ßng hoa bài toán thÿc tế. Sai sß này không
lo¿i trÿ ±¡c.

17
 b) Sai sß ph±¡ng pháp - Các bài toán th±ßng g¿p r¿t phÿc t¿p, không thß gi¿i úng
±±c mà ph¿i sÿ dÿng các ph±¡ng pháp g¿n úng. Sai sß này sẽ ±ÿc nghiên cÿu cho
tÿng ph±¡ng pháp cÿ thß.
c) Sai sß các sß lißu - Các sß lißu th±ßng thu ±ÿc b¿ng thÿc nghißm do ó có sai
sß. Sai sß cÿa các sß lißu g¿n úng ã ±ÿc nghiên cÿu trong §1
d) Sai sß tính toán - Các sß vßn ã có sai sß, còn thêm sai sß thu gßn nên khi tính
toán sẽ xu¿t hißn sai sß tính toán.
Gi¿ sÿ ph¿i tìm ¿i l±ÿng y theo công thÿc:

y = f(xi,X2,...,x ) n

Gßi X*, y* (i = Ì, n) và Xi, y (i = Ì, n) là các giá trß dùng và g¿n úng cùa ßi sß và hàm
sß. Nếu f kh¿ vi liên tÿc thì

\y-y*\ = l/Oi,...,*»)-/(sĩ,...,OI = Y^\ft\\xt -X-I

i=ì

trong ó J ß là ao hàm 44 tính t¿i các ißm trung gian. Do -jj- liên tÿc, Axß khá bé ta
Ox ß 1

có thß coi
n
Áy = ^ |/-(XÞ ,x )\Axi,
n

1=1

do ó
Áy
/S.Xß.
¡Xi
1=1

Sau ây là sai sß cùa các phép tính c¡ b¿n

a) Sai sß các phép tính công trÿ

Vì
ày
dxß

nên Áy = Ax t

1=1
Gi¿ sÿ
Ax 4 max Axi
m
Ki<n

và chÿ sß ch¿c cußi cùng cÿa x ß hàng thÿ fc, nghĩa là Ax = 10*. Ta có Áy > Ax =
m m m

10*, vì v¿y khi làm phép cßng ¿i sß, nên qui tròn các Xi ến mÿc giÿ l¿i Ì ho¿c 2 chÿ
sß bên ph¿i hàng thÿ k.

18
 Trvrßng hÿp tßng ¿i sß r¿t nhò, nghĩa là |y| <c Ì thì Sy = ^J -j—p > Ì, do ó kết
i=l lyi
qu¿ không chính xác.
Cho nên trong tính toán nên tránh các công thÿc có hißu cÿa hai sß g¿n nhau. Nếu không
tránh ±ÿc thì c¿n l¿y các sß vßi nhiều chÿ sß ch¿c ß hißu cùa chúng có thêm chÿ sß
ch¿c.

b) Sai sß cÿa các phép tính nhân chia

Già sÿ
Xß...Xp
y-
£p+1 """X n

Khi ó
Vn

lny = ^^lnxi 4 lnxj,

,=1 j=p+ĩ

suy ra

i=l

G OI
8x = max ßXß và 7X = ¾;,
m m

Ì <i<n

ta th¿y ßy > 8x do ó 7 < ¾;. Vì vßy khi làm các phép tính trung gian ß tính y, chì
m ?/

c¿n l¿y k + 1, k + 2 chÿ sß là ÿ.

c) Sai sß cÿa các phép luÿ thÿa, khai cn, nghich ¿o

Cho y = ,T , khi ó Sy
a
"lny Ax 4 \a\Sx
dx
- Nếu Q > Ì (phép lũy thÿa) thì 8y > 8x, do ó ß chính xác gi¿m
- Nếu 0 < a < Ì ta có phép khai cn, khi ó ßy < ßx, hay ß chính xác tng.
- Nến a = 4Ì ta có phép nghßch ¿o, Sy = Sx nghĩa là ß chính xác không ßi
Ví du. Dißn tích hình vuông s = 12.34, AS 4 0.01 tính c¿nh a. Ta có a = \/S ~
3.5128 Vì ss = A5/5 ~ 0.01/12.34 ~ 0.0008 ~ 1.4 X lo nên Au ~ 3.5128 X 0.0004 ~
-3

1.4 X 10~ . Nh± vßy a có 4 chÿ sß ch¿c và a ~ 3.513.

§3. Bài toán ng±¡c cÿa lý thuyết sai sß

Gi¿ sÿ ¿i l±ÿng y tính theo công thÿc y = f(x\,I ). Hßi ph¿i l¿y Ai, b¿ng bao
n

nhiêu è Ay < const cho tr±ßc?. Sau ây là hai ph±¡ng pháp ¡n gi¿n ß gi¿i bài toán
nêu trên.

19
 3.1. Nguyên lý ¿nh h±ßng ều

a) Ta coi
df
Axi 4 c (const) (i = l,n),
dx,
suy T±,
df
Axß = ne,
dxß
1=1

v¿y
Áy
Ax, (i = l,n)
ỀL ÞL
dxß n dxi

b) Nếu coi Ax, = const (ì = ß, rì) thì

Áy
Ax, =
En dxj

c) Nếu coi ÞX\ = 6x2 4 ... 4 6x và ¿t k 4 thì

n

Áy
Áy = fc Xi ẼL hay fc =
dx,
1=1
Ylj=ĩ

do ó
\xi\Ay
(i = l,n).
i dxj
x

Ví du. Mßt hình trÿ có bán kính áy R = 2m, chiều cao /ß = 3m. Hßi Aiß và AÞI
ph¿i bàng bao nhiêu dề thß tích ý ±ÿc tính chính xác tßi o.lm 3

Ta có V = 7ri? /ß. Áp dÿng nguyên lý ¿nh h±ßng ều thÿ nh¿t (xem ph¿n (a)), ta
2

có. ^r4
«2,
dv

= it /ì = 12; nên
þ7T

ATT = < 0.003; % = 2*Rh = 37.7

3 X 12 ÿit

suy ra
Ai? = - < 0.001; |£ = Tri? = 12.6,
0,1 2

3 X 37.7 ¡n
do ó
0.1
A/ì < 0.003.
3 X 12.6

20
 3.2 Ph±¡n g phá p biê n

Gi ¿ s ÿ hà m y = /(li , ...,.T> )  ßn g biế n theo các biế n Xi , ...,Xp và nghßc h biế n theo
các biế n còn l¿ i Xp+I , ...,x> . Nế u biế t c¿ n tha y  ß i cÿ a  ß i s ß Þ ,< X j < Xi (i = l,n ) th ì

y ""= f{x\,-,x ,Xp+\,...,x ) <

p n y < ÿ: = /(xi , ...,Zp,£ p+1 , ...,x n ).

T ÿ â y su y r a 0 < Á y < ÿ 4 y .

§4. Sa i s ß ng¿ u nhiê n

Sai s ß ng¿ u nhiê n tron g cá c kế t qu à quan tr¿ c l à khôn g th ß trán h khß i tron g mß i
qu á trìn h thÿ c nghiêm . V ì tron g qu á trìn h thÿ c nghißm , cá c yế u t ß nh± : Th ß tr¿ng , tâ m
lý ng± ß i trÿ c tiế p quan tr¿c ,  ß chín h xá c h¿ n chế cÿ a cá c thiế t b ß o , tá c  ßn g ng¿ u
i nhiê n cÿ a mô i tr± ßn g xun g quan h v.v.. . c ó th ß ¿n h h± ßn g  ến kế t qu ¿ qua n tr¿c . D o
ó xu¿ t hiß n sa i s ß ng¿ u nhiên . Tron g tÿn g tr± ßn g hÿ p c ÿ thß , sa i s ß ng¿ u nhiê n c ó th ß
án h gi á ±¡ c kh i biế t phâ n phß i xá c su¿ t cÿ a nó .
Gi à s ÿ  ¿ i l± ÿn g a ± ÿ c  o n l¿ n vß i cá c gi á tr ß a\,...,a tron n g  ó chÿ a cá c sa i s o
ng¿ u nhiê n t±¡n g ÿn g ßk = ÿk 4 - a

Nế u các sai s ß qua n tr¿ c ßk c ó phâ n b ß chu¿ n th ì xá c su¿ t xu¿ t hiß n sa i s ß  ó c ó

d¿n g

Pk := P(8k <ß<ßk AS)~ 4^=ex+ p (-^ßr ) AS k = )J* .

¡ \/2i* V 2 ¡
/
Xá c su¿ t cùn g xu¿ t hiß n cá c sa i s ß  ó b¿n g

P{6 ~ Su ...,ßn\a) ~ (-^ ] ex p { - 4 > J ß } (4.1) .

Giá tr ß châ n thÿ c cù a a th± ßn g khôn g biết , ta ch ß c ó th ß xá c  ßn h gi á tr ß g¿ n ún g a x¿ p

l x ß tß t nh¿ t a the o nghĩa bìn h th± ßn g tß i thißu :
n

ß : = y~^( ã 4 ai) 2
4 > min
i= l

T ÿ 4 = 0 su y r a a = 4 > aÿ.
ã " n ^4'
k=ì
Iß n

Dè th¿ y ã = a + 4 } Ok- T ÿ (4.1 ) t a th¿ y ¡ l à tha m s ß cù a côn g thÿ c c ¡ b¿ n cù a l ý

fc=i

thuyế t sai s ß ng¿ u nhiên . Tha m s ß nà y liê n qua n ch ¿ t chẽ  ế n sai s ß trun g ph±¡ng :
1/2
ì" \
m
n

21
và sai sß trung bình

M = -9= (4.3).

Th¿t vây, (l¿t /i := 4-=, ta có

¡ÿ2

Ta sẽ tìm /ß ß p át c±c ai

áp / \ "

Tÿ ây suy ra

¡ = 4^- = ß -y Sß ß = ni.

Trong thÿc tế ta không biết sai sß thÿc ßi 4 (lß 4 a mà chß tính ±ÿc ß vênh sai sß
Si 4 a,ì 4 ã vßi trung bình cßng, nghĩa là

Ì"Ì"
)ß = ai - a - - 6k = Si - y Sk.
fc=i fc=l

Do ó (4.2), (4.3) ±¿c thay b¿ng các công thÿc t±¡ng ÿng

ì " \ /ì " \
1/2 1/2

m
n
1=1

22
 Bà i tá p

1) Tín h s ß e chín h xá c tß i 8 ch ÿ s ß sa u d¿ u ch¿ m th¿ p phân .

ín -1 J
Bà i gi¿i : The o côn g thÿ c Maclaurin , t a c ó e = S+4Þ, tron g  ó s = Tß- ; £ e (0,1) .
7
1= 0 z

e3
Dß th¿ y A S = \s - e | < - ni7 n< !
V¿ y muß n tín h e chín h xá c tß i 8 ch ÿ s ß sa u d¿ u ch¿ m th¿ p phâ n t a c¿ n tín h tßn g s vß i
Ì lo
- 8

n tho a b¿ t (l¿n g thÿ c 47 < 444

n! 3
Tín h toá n tiế n hàn h theo s ¡  ß khß i sau :

X = s =Jb=1

X = + 1)

k= k + l

"no

2) S ÿ dÿn g kha i triß n

T 35 r 2n- l
(tg.r)" 1
=X-ĩ l + ĩ l + .. . + _ ,
3 5 (Z12 — 1) +

tì m (tgl ) vß i 8 ch ÿ s ß ch¿c .

23
 3) Tính ln(1.2) vßi 7 chÿ sß sau d¿u ch¿m th¿p phân, biết r¿ng

3 5
X X

Ì 4X

4) Tính hißu þ)Õ2 - V*õ* chính xác tßi 4 chÿ sß sau d¿u ch¿m th¿p phân
5) Cho a = 10.00 i 0.05; 6 = 0.0356 ± 0.0002; c = 15300 ± 100; ¿ = 62000 ± 500. Tìm
sai sß tuyßt đßi cÿa Si = a + 6 + c 4- (ß; 52 = a + 5c 4 d; S3 = c 3

24
 Ch±¡n g l i
PHÉ P NÞ I SU Y

Tron g thÿ c tế , nhiề u kh i t a ph¿ i tì m hà mÿ = /(x) , ch ß biế t gi á tr ß Ui t¿ i cá c i ß m

x¬
t [a, b] (i = 0 , Ì , ...n) . Cũn g c ó tr± ßn g hÿ p biß u thÿ c gi¿ i tíc h f(x )  ã ch o nh±n g qu á
cßn g kềnh . Kh i  ó dùn g phé p nß i su y t a c ó th ß d ß dàn g tín h ± ÿ c / t¿ i b¿ t k ì X G [a , bß
m à  ß chín h xá c khôn g ké m ba o nhiêu .
Mÿ c tiê u cÿ a phé p nß i su y kh á nhiều , nh±n g ch ÿ yế u l à tì m thu¿ t toá n ¡ n gi¿ n
tín h gi á tr ¿ f(x ) ch o nhÿn g X khôn g n¿ m tron g b¿n g Xi,Ui (i = 0,n) . Mß t b ß s ß liß u
Xi, Vi ÿ 4 0,« ) v à mß t ch±¡n g trìn h ng¿ n gß n c ó th ß tha y mß t b¿n g r¿ t dà i cá c gi á tr ß
Xi, f(xß) . Ngoà i r a s ÿ dÿn g kế t qu ¿ cÿ a phé p nß i suy , c ó th ß tì m  ¿ o hà m f'(x ) ho¿ c tíc h
phâ n cÿ a f(x ) trê n o ¿ n [a , b]

§1 . Nô i su y b¿n g  a thÿ c a i s ß

Ngoà i ý nghĩ a lßc h s ÿ ra ,  a thÿ c  ¿ i s ß th± ßn g ± ÿ c dùn g tron g phé p nß i su y v ì l ý

d o ¡ n gi¿ n sau : cá c phé p toá n công , trÿ , nhân ,  ¿ o hàm , tíc h phâ n d ß dàn g thÿ c hiê n
trê n  a thÿc . H¡ n nÿ a nế u P(x) l à  a thÿc , cò n c - l à h¿n g s ß th ì P{cx) v à P(x + c)
cũn g l à  a thÿc .
Bà i toá n nß i su y  ¿ t r a nh ± sau : Ch o cá c mß c nß i su y

a < Xo < Xì < " " " < x n < b.

m
Hã y tì m  a thÿ c b¿ c m , P m (x ) = dßx'
»= 0
sa o ch o

Pm(xi) = Vi:=f(xi) (i = 0,n) .

' Ynghĩ a hìn h hß c cù a bà i toá n nß i su y là : hã y xâ y dÿn g ± ßn g con g  ¿ i s ß y = P m (x )

 i qu a cá c i ß m ch o tr± ß c (x t ,y t ) (i = 0,7?) . Nh ± v¿ y t a c¿ n xá c  ßn h ( m + 1 ) h ß s ß Oi
(i 4 0,m ) t ÿ h ß ph±¡n g trìn h tuyế n tín h sau :

þ ^a.jx{=y i( i = 0,n ) (1.1 )

3=0

D ß th¿ y nế u m < n ( m > n) h ß nó i chun g v ô nghiß m (v ô  ßnh) . Kh i m = n, h ß (1.1 )c ó

in h thÿ c Vandermon d

1 XQ
n
xi " x
1 ~n
Xi ¾ " x\
A= l ß (Xi-Xj )^o .
0<i<j<n
1 x n
<" xn

25
Suy ra ph±¡ng trình (1.1) có nghißm duy nh¿t.

§2. a thÿc nôi suy Lagrange

Sau ây ta sẽ trình b¿y cách xây dÿÞìg a thÿc nßi suy mà không c¿n gi¿i hß (1.1)
Tr±ßc hết, ta tìm a thÿc Pß{x) có b¿c ri, sao cho

Pi(xj) = Sij (x,j=0,n).

Dß th¿y
Pi(x) = Aß(x - Xo) " " " (x - Xß-i)(x - " " " (x - x ). n

Vì
Ì = Pi(Xß) = Ai(xi - Xo)- - " (Xi - Xi-ß ){x - Xi+i) " " " (Xi - Xu).
t

nen
(x - Xo) " " " (x - Xi-l)(x - Xi+i)- " " (x - x ) n

p,(x) =
(xi - XO)-- - (XÌ - Xi-i)(xß - X 1 ) " " " (x, - In) i+

¿t
n
P(x) = ^y P,(x), t

i=0

ta có

P( J) = ^2yi i( j) = yj (i = o,n).
x p x

t=0

Nh± v¿y, P(x) là a thÿc nôi suy (duy nh¿t) c¿n tìm.
X 4 X,
Nếu các mßc nôi suy cách ều, tÿc là Xß+Ì — Xi = h (ì 4 0, n 4 1) thì ¿t í: = -
hay X = Xo + í/i ta ±ÿc

í 4 ? n!

Tóm l¿i,

P(x + í ft) = ß > 74: y, (2.1)

nì 4' ĩ — I
0
z

ß=0

Trong công thÿc (2.1), các hß sß ( 4 \) ~ C không phÿ thußc vào hàm sß /(x), mßc
n l l
n

nôi suv và birßc h. Do ó chúng ±ÿc tính s¿n, l¿p b¿ng ¿ sÿ dung nhiều l¿n.
Công thÿc nßi suy Lagrange trình bày ß trên có tru i¿m ¡n gi¿n nh±ng nếu thêm
mßc nôi suy ph¿i tính l¿i toàn bô. Nh±ÿc i¿m này ±¡c kh¿c phÿc trong công thÿc nôi
suy Newton V.V..
S¡ ß khßi tính giá trß hàm f(x) theo phép nßi suy Lagrange r¿t ¡n gi¿n

2ß
 Inpu t n ,x , {Xj,yi} " ÿ

p= 0

< k = 0 , Ì, n

G= Ì

i = 0 , Ì, n

no

G= G (x - Xi)j{x k - X. )

P= P + y G
k

Prin t f (x) ÿ

V í d u 1 . Tì m đ a thÿ c nß i su y b¿ c ha i cÿ a hà m y 4 3 trê n đo ¿ n [41,1 ] t¿ i cá c mß c X

nß i su y Xo = -Ì ,X i = 0 ,x 2 = Ì , T a c ó y = 1/3 ; XJ\ = 1 ; y = 3 ;
0 2

Þ ( g - 0)( ¿ - Þ ) ( z + l)(x-l )( x + l) x 4 x 2x 2

2 1j
~ 3 (- 1 - 0)(- l - 1 ) ( +
0 + 1)( 0 4 1 ) ( 1 + 1) 1 3
4
3

27
Ch o x = l/2 t a ± ÿ c
ì /-.2 1
3*=V3~ l+ - + ;; ~ 1.8 .
36

V í d u 2 . Tì m  a thÿ c nß i su y b¿ c bß n trùn g vß i hà m y = 2 COS 44 t¿ i cá c i ß m

Xi - 2 44/ 30 4/ 32

yi 0 1 21 0

( * + f )z (*-f)(.T -2 ) ( x + 2)x(x-|)(x-2 )
(- 2 + I ) (E -2 ) (- 2 - I ) (- 2- 2 ) " +
(- 1 + 2 ) (-!)(-§-ß ) (-í-2) +

(.r + 2)(x +|)(.T -|)(x-2 ), (x - + 2)( x + |)x(x-2 )

+ "( 0 + 2)(0+|)(0-i)(0-2 ) +
"( i + 2)( i + i)i(i-2 ) +

(x + 2)( x + f)x(x-f ) 9s < - 196*3+64 0

+
( 2 + 2 ) (2 + 1 )2 (2- 1 ) 32 0 ; l j 0 0

Sai s ß 1/(1 ) - P(ĩ)\ < 0.001 5

§3 . Sa i s ß cÿ a phé p nô i su y

3.1 Sa i s ß ph±¡n g pháp .

Gi ¿ s ÿ P(x) l à  a thÿ c nß i su y b¿ c n cÿ a hà m f(x) , tÿ c l à P{x ) = t /(.Ti ) ( í = 0,n) .
Ta c ß  ßn h gi á tr ß X £ àa , 6 ] tu y ý v à tì m các h ± ß c l± ÿn g sa i s ß R(x) 4 f(x ) 4 P(x). Dĩ
nhiê n ch ß câ n xé t X þ x
iÿ 4 0< ) v ì R( i) = n x
0 (i = 0 , n) .
Xé t hà m b ß tr ÿ
F(z):=iß(« )-
n
tron g  ó U )(z) = 4 Xi).
1=0

H¿n g s ß ¾ ; cho n t
i ề u kiê n F(x) — 0, nghĩ a l à k = —— . Má t khá c F(xi) — 0
' '
(i = 0, n) do  ó -F(z ) c ó n + 2 nghiß m phâ n biß t X , .To , Xi, x n . The o  ßn h l ý Roll e F'(z)
có ( n + l ì nghiß m vv... ,Fß ' ) (z) n+ 1
c ó nghiß m £ ¬ [a , 6] :

0 = F< B+1
>( 0 = / (n+1)
( 0 - *( n + 1)! , ha y =7^- ^= fc.
(n + 1) !
So sán h ha i các h viế t cÿ a k t a có :

f(n+i)(£ )

28
Gßi M = sup Þ/ (.x)Þ, tÿ (3.1) suy ra:
(n+1)

a<i<6
M
\f{x)-P(x)\< \(x - Xo)- " " (x - x )\ n
(3.2).
(n + 1)!

Ví dÿ. ±ßc l±ÿng sai sß phép nßi suy b¿ng a thÿc b¿c 3 tính sin 6° vßi các mßc
ÍT . 7ÍT lĩ Un
n¿i suy Xo = 4; Xi
36 180'^ 20' 180 Xi

Ta có f(x) = sinx; n = 3; a = ^ = 5°; b = ^ = li ; X = ^ = 6°; /< >(x) = sin*0 4

30
00 loi)
Ai = sup |/ (x)| = sinll
(4)
° = 0.190809
a<!<6

ày
0.190809 • 7T 7T \ / 7T Ĩ7T
Þ sin6° -P(6°)| <
4! ,30 ~ 36/ V3Õ 180

n\ín
/ 7T 7T \ llTT -9
1.106 X 10
V30 ~ 20/ 30 180

ß có kết lu¿n cÿ thß h¡n về phép nßi suy, ta ph¿i nghiên cÿu dáng ißu hàm u>(x
[x 4 X
Xét tr±ßng hÿp các mßc nßi suy cách ều x = Xo + ih (Ì = 0, n). ÿt t =
t
ta có

(x)=u{x +th) = h <p(t),

0
n+1

trong ó ÿ(í) = tßt 4 1) " " " (t 4 n). Nh± v¿y ta qui vißc nghiên cÿu dáng ißu hàm Ijj(x)
ve vißc kh¿o sát hàm <p(t).
Các tính ch¿t hàm cÿa íf(t)
7ì
1) <£> là hàm chn (l¿) ßi vßi iếm (n/2;0) nếu Tß lè (chn). Th¿t v¿y, ÿt 2 * 2' = 4

ta có
n-2
v?(í) = v> [z + ^ z-
2

Nếu n chn thì trong bißu thÿc cÿa if có n + Ì thÿa sß, do ó còn mót thÿa sß không
ghép ôi ±ÿc, do ó ip là hàm lè. Ng±ÿc l¿i, nếu ri lè thì if gßm (ri + lì thÿa sß có thß
ghép ôi hết, do ó <p là hàm ch¿n.
2) ÿ>(t + 1) = (t + ĩ)t(t -!)...(*- n + 1) = Xét phân ho¿ch [0,n] =
í — rß
ur=0 '" + !]" Giá tri cÿa ip(t) trên o¿n [ß, i + 1] là giá trß t±¡ng ÿng trong-o¿n tr±ßc
nhân vßi 4-4 < 0 khi ì G [0, n]. Nh± v¿y, d¿u cùa <p(t) an nhau khi chuyßn tÿ o¿n
này qua o¿n khác
n-ì t+l ß+Ì~+Ì
3) Do V/ ¬ 0, 44 < 4 , = Ì nên max \ÿ>(t)\ gi¿m d¿n
t - rß
khi í thay ßi tÿ 0 ến n/2 sau ó lai tng do tính ch¿t ßi xÿng cÿa tp

29
 4) Ngoài o¿n [0, n] ÿ>(t) tng r¿t nhanh. Tÿ 4 tính ch¿t cùa ip(t) ta rút ra hai kết
luân sau:
a) Ph¿n d± R(x) r¿t lßn ngoài o¿n [x ,x>], do ó dùng công thÿc nßi suy ß thÿc
0

hißn phép ngo¿i suy sẽ m¿c ph¿i sai so lßn.

b) Phép nßi suy có ß chính xác cao ßi vßi c¿c o¿n [xi,Xi + 1] Þ trung tâm và ß.
chính xác th¿p ßi vßi các o¿n ngoài rìa.

3.2 Sai sß tính toán

Gi¿ sÿ thay vì biết các giá trß úng ÿi = f(xß), ta chß biết các giá trß g¿n úng y . l

Khi ó thay vì a thirc nßi suy

**>=!><,-,;>><,,)"

ta có
n
c± X,
(x - Xi)u'(xi)
i=0

Gi¿ sÿ ly, 4 ÿi\ < A?/i, khi ó sai sß tính toán

Lo'(x)
\AP\ = \P-P\<Y ^Vi t
(x - Xi)u)'(xi)
:=0

Nếu các mßc nßi suy cách ều và Áy, < /9 (i = 0,7i) thì

|AP| |<(«-l)...(t-n)|^
11 p
- rú ¾-i\t-i\
1=0

§4. Chon mßc nôi suy tßi ±u

Nếu hàm f(x) ã cho thì M 4 sup hoàn toàn xác ßnh. Tÿ công thÿc (3.2)
a<r<6
suy ra sai sß tuyßt ßi cßa phép nßi suy chß còn phÿc thußc vào u(x) = (x 4 Xo)--- (x 4 x )..' n

V¿n ề ¿t ra là ph¿i chßn các mßc nßi suy a < Xo < Xß <"" "<£>.< 6 nh± thế nào ß
max l±íx)! nhß nh¿t?
a<x<b

Ta i ến bài toán min-max sau:

max —> min

a<x<b a<x <.Xi<-<x <b
0 n

30
 4. 1  a thÿ c Chebyse v

T (x):= co
n s [ T I arccos.r ] (|.r |< 1 )

 ¿ t 6 = arccos x v à  ß ý r¿n g cos( n ±1)8 4 CO S ß COS n ¡ = F si n ß si n n¡ , t a ±¡ c cos( n +

1)9 + cos(n -1)9 = lô CO S n8 hay :

r >_ (x ) = 2xT
1 n (a :)-r n _ (x) . (4.1
1 )

Ngoà i r a Ti(.r ) = x; Ĩ2{x) = cos[2arccos x] = 2.r 2

— 1; T (:r ) = 1. B¿n 0 g qu i nap , d ê dàn g
chÿn g min h cl±¡ c T (x) l
n à  a thÿ c b¿ c li vß i h ê s ß d¿ u l à 2 n_ 1

2i + Ì ' '
Nghiê m cÿ a T (x) l
n à Xi = CO S '4 7 T ( ß = 0, n 4 1) v à ar c tr i cù a n ó
2)1

max\ ß<i\T {j-)\ =

r u Ì

á t ta i

TÞ — COS — (i = 0,77 )
n
in h lý . Tron g t¿ t c ¿ cá c  a thÿ c b¿ c n vß i h ß s ß  ¿ u b¿n g Ì ,  a thÿ c Chebyse v

T (x)/2 ~ c
n
n i
ó  ß lác h (s o vß i 0 ) nh ò nh¿ t trê n o ¿ n [41,1] . Nghĩ a là , nế u

P(.r ) = +«>_,J-"- 1
+ """+« >

th ì
ma x | IPi >, ma x " '
|T ( r) |1

I'-l í I kl< ! 2" 2"- _ 1

'

Chÿn g minh . Gi ¿ s ÿ tì m ± Þ c  a thÿ c

P{x) = x + n
a n - x - +
ì
n ß
""" + «>

Þ T (X 1
sao ch o ma x |P(.r) | < 44- . Kh i  ó d a thÿ c Gßx) = 4- 4 PÍX' ) c ó b¿ c khôn g qu á
li ß < ĩ 1
2 1 n- J
' 2 n_ 1

Tì — Ì , ngoà i ra t¿ i cá c i ß m .T , = CO S 4 (? ' = 0,7 ? ), t a có :

G(x ) = i ±2^ ĩ -P(x i ) .

Nh ± v¿ y G(.c ) luâ n phiê n ô i d¿ u qu a Xi, (i -4 0,7/ ) d o  ó G(x) c ó í t nh¿ t n nghĩ ßßn .

Tí ß). Ì
Suy ra . G í x ) = 0 ha y P(.r ) = ' , . iê u nà y mâ u thu¿ n vß i gi ¿ thiế t max|P(a;) l < r— — r
V > J Þn- 1" ° |j'|< lÞ n —Ì
(pcm )

4.2 Cho n mß c nô i su y

31
 Trong tr±ßng hÿp a 4 41; ß = Ì ta l¿y mßc nßi suy Xi là nghißm cÿa a thÿc
2i -Þ- Ì Ì
Chebysev T +i(x), nghĩa là: Xi = COS lĩ (i — 0, rì). Khi ó CJ(X) = (x 4 Xo) " " " ( X 4
n

2(n + l)
X" í ì
x ) = 44 có ô lßch nhò nh¿t, và ±ßc l±ÿng tßt nh¿t cÿa phép nßi suy là:
n

MM
(n + 1)! 2"(n + l)!
1vn

2x 4 b 4 a
Trong tr±ßng hóp a < b b¿t kÿ, ta dùng phép thế biến t = —;— ±a oan [à, 6] về
0— a '
o¿n [41,1]. Các mßc nßi suy tßi tru là nghißm cÿa a thÿc Chebysev:

Xi = i{( ~ )b a cos
7~T~T\
7r
+ (ft + )} (* = M)
a

¯ßc l±ÿng tßt nh¿t cÿa phép nßi suy trong tr±ßng hÿp này là:

M (b-a) n+ì

\P(x)-f{x)\<
(n + 1)! 2 2rß+1

§5. Sai phân và các tính ch¿t

Già sÿ f : m. -> JR là mßt hàm sß cho tr±ßc và h - const ^ 0. Ta gói sai phân c¿p
* A/(x)
Ì cùa f(x) là ¿i l±ÿng Af(x) = f(x + h) - f(x). Tÿ sai phân c¿p ß cÿa f(x) là -~4.
Mßt cách tßng quát A /(x):=A[A - /(x)] (n > 1), A°/(z):=/(z)-
n n 1

Các tính ch¿t cÿa sai ph¿n:

1) A là toán tÿ tuyến tính, nghĩa là:

Va,/?eJR; \/f,g =» A(af + Pg) = aAf + PAg.

2) Nếu c = const thì Ac = 0

3) A"(x ) = n!/i ; A (z") = 0 (m > n) Th¿t v¿y, A(x") = (z + /ß)" - z" =
n n m

n l
nhx ~ +""";
A (x") = &{nx ~ h) + """ = nhA(x - ) + " " " = n(n - l)/i A(x"- ) + ... = """ = n!/i":
2 n l n J 2 2

T
tính ch¿t (2) suy ra A (x ) = 0 vßi mßi m > n.
m n

4) Nếu P(x) là a thÿc b¿c n thì theo công thÿc Taylor

" ui
AP:=P(x + h)- P(x) = ]T ^p (z) (i)

1=1

32
 5) f(x + nh) = Y C /
t
n A f(x )
t

1=0

Th¿ t v¿ y f( x + h) = f(x ) + Af(x ) = ( Ì + A)/(.r ) ( ß â y Ì l à toá n t ÿ ¡ n v¿) . Á p dÿn g

nhiề u l¿n , t a ± ÿ c

f( x + nh) = ( Ì + A)/( x+ ( n- = " " " = ( Ì + A) n

/(x ) =
i= 0
2 C;A7(x )

6) AV(x ) = ^(-l)«c;,/(. r + ( n - i)h) T a c ó A'7(x ) = [( Ì + A ) - l] B

/(x ) =
i= 0
ri n

£(-i)''ci( i + A)"-7(- 0 = ^(-I) l

c;/( x+ ( n- OA)
1= 0 t= 0

7) Gi ¿ s ÿ / 6 c [a , 0 ] và(.r , X + n/ß ) c [a , 6].

n

Kh i  ó

^M =/ (n) ( x+ ßn7 ĩ ) ߬ (0,l ) (5.1 )

T a chÿn g min h (5.1 ) b¿n g qu i n¿p . Vß iT I= Ì , t a c ó côn g thÿ c s ß gi a hÿ u h¿ n

f{ x + h) - f(x )_ ^ + ß/ì ) Gi ¿ s ÿ ^ 5 ^ ún g ch o mß i fc < n T a chÿn g min h

cho k = n + 1 . Thá t vâ y

A n+
7(x ) = A[A"/(x) ] = A[/i"/ (n)
( x + ß'n/i) ]

tron g  ó ß ' 6 (0,1) . Á p dÿn g rôn g thÿ c s ß gi a hÿ u h¿ n ch o f( n

\ x + 6'nh), t a ±¡c :

A n+1
/(x ) = /ß"A/ (n)
(. r + 0'n/i ) = /i"[/ (rt)
(a : + ß'n/ ì + fc) - / (n)
"( x + 0'n/i) ]

= h n+l
f( n+1
\ x + 0'nh + 0 n
h)

tron g  ó ß',ß "G (0,1) .  ¿tß = (0 'n + ß")/( n + 1 ) 6 (0,1) , t a ± ÿ cA n+1

/(x ) =
f {n+1)
(x+6( n + l)h).

H ß qu¿ . Nế u / e C"[a,ò ] th ì kh i h ch ß nh ß / (,t)

(x ) ~ A
" /(
' c)
. (pcm)

§6. Mß t S Þ qu i t¿ c nß i su y hà m s ß trê n l± ß i  ề u

6.1 B¿n g sa i phâ n

Gi ¿ s ÿ hà m y = f(x ) ch o d± ß i d¿n g bàn g y = t f(xß) t¿ i cá c mß c Xi các h  ều :
X,-+ 1 — X , = / ì = cons t ( i > 0) .

33
 Khi ó sai phân cÿa dãy Þji ±ÿc xác ßnh nh± sau:

Áy, = ÞÞ/Í+! - yi\

A y, = A(Ay,-) = Ay,+1 - Áy,,...

2

A"y **A(A - y ) = A - y - A"- ^

t
n i
i
n l
i+l
1

Tính ch¿t 5,6 §5 ±ÿc viết l¿i nh± sau

yn+i = ÿ^C^Vi;
j=0

lì

Ta láp b¿ng:

y.-2
Ayi-2
í/í-1 A y-2
t 2

Áy,-1 A y,-
3
2

y. A y,-1
2

Áy, A y,-1
3

y.+i A y,2

Ayi 1 +

yt+2

6.2. Nôi suy ß* ¿u b¿ng

Mßc nßi suy ±ÿc x¿p xếp theo thÿ tÿ Xo < Xi < " " " < £>.
Ta tìm a thÿc nßi suy d±ßi d¿ng

P(x) = a + ai(x - Xo) + a (x - x )(x - Xi) -ß + a (x - Xo) " " " (x - z>-i).
0 2 0 n

Áy
Cho X = Xo, ta ±¡c do = y ; X = X\ => ai = 474. Nói chung át X = Xi, ta có
/1
0

a, = 47T~~ " ßi biến t = -—;——, X = Xo + th, ta ±¡c

ĩ!/ß' /ß

/(j- + ÍA) = y + 4 Ay + 4r:4A y H + -ÿ A y +

0 0 0 0 0

Ì! 2! n!

/ (0,> i
(n+1)
+
h t(t-
n+1
!)...(*-n) (6.1)
(n + 1)!

34
Ta gßi (6.1) là công thÿc nßi suy Newton tiến

6.3 Nôi suy ß cußi b¿ng

Mßc nßi suy s¿p xếp theo thÿ tÿ gi¿m d¿n x > :r _i > " " " > x . ¿t t 4
n n 0
h
X 4 x + th. a thÿc nßi suy Newton lùi tìm d±ßi d¿ng p(x) = a + a-ß{x 4 x ) + a (x 4
n 0 n 2

x )(x - x _i) + h a>(:r - x ){x - x>-i) " " " (x - Xi).

n n n

Cho X = x do = y ; X = x _i => a + ai(-/i) = y _i ai = 4^4.

n n n 0 n

Ay _ !

Tông quát, át X = Xj, ta ±¡c a, = 4rrp4 (ß = 0,n)

iÞ/ß'

Nh± v¿y công thÿc Newton lùi sẽ có d¿ng

/(x> + í/i) = y> + YßAy _i + - A y>-i + " " " + ^ A y +

n a

+ 1 \ h t(t + l)---(t + n) (6.2)

ì n+l

(n + 1)!

Cliú ý:
a. Công thÿc nßi suy Newton tiến (lùi) chß là mßt cách viết khác cÿa công thÿc
Lagrange.
b. Nếu c¿n tính f(x) t¿i X ~ Xo (x ~ x ) ta nên dùng công thÿc nßi SUV Newton
n

tiến (lùi) thì ô chính xác cao h¡n.

c. Dùng công thÿc nßi suy Newton tiến (lùi) không ph¿i tính l¿i t
¿u nếu thêm
mßc nôi suy mßi.
Tính toán theo công thÿc nôi suy Newton tiến trên máy tính d±a vào s¡ ß khßi sau:

35
 Input Xo, h,x, {yi}o

í = (x - x )/h
0

( í = 0,1,.. ., n 4 1

•Pi = (yi+1 -

y = y + i£>
0 0

j =2,3...,n
>
ß = 0,1, ...,n - j\

Di = {Di+i-Di)/h

t = t(t-j + l)/j

y = y + tDo

7
Print, «//

( End )

36
 6.4 Nô i su y ß " giÿ a b¿n g
Cá c côn g thÿ c Newto n tiến , lù i ch ì man g  ¿ c tr±n g mß t phía . Nhiề u kh i t a c¿ n s ÿ
dÿn g cá c côn g thÿ c nß i su y chÿ a gi á tr ß tr± ß c v à sa u gi á tr ß ba n  ¿u . Cá c côn g thÿ c nß i
suy thôn g dÿn g nh¿ t l à cá c côn g thÿ c chi m sa i phâ n trun g tâm . Gi ¿ s ÿ cá c mß c nß i su y
± ÿ c x¿ p xế p nh ± sau : X i = Xo + ih (i = 0 , ±1,±n) .
a. Công thÿc nôi suy Gauss ì
 a thÿ c nß i su y tì m d± ß i d¿n g "ha i tiến , mß t lùi" :

P (x ) = do + O,Þ(X - Xo) + o 2 (x- x 0 )( x - Xi )+ a 3 (x- X-i)( x- x 0 )( x - Xi ) + .. .

V <Í2n-\{x - x_( n _!) ) • • • ( x - x_i)( x- Xo) " "" ( x- x n -l ) +

+a >( z - £_(>_!)
2 )""" (x - x-i)( x- x 0 )( x - Xi )" "" ( x- x n -i)( x - x n )

n u _ r __ _ Ay 0 A 2
y_ i
Ch o X = Xo do = y ;X 0 = X i => • a i = -yß^ ; X = X-I => •a 2 = 2 ,^ 2 , 4
Nó i chun g '

a2
'- 1=
(2 t- ; = (2# ĩ (
= 1,n)
-

á t biế n mß i t = 4-4- , ta c ó

P(x) = P(x + 0 th) = y + ^Ay + 0 0 + { t+

= l )
A 3
y- 1 +

,(<+- 4! 1)(
- < - 2 ) 4 »- (t < " 5 + 2)(t + Þ)t( 1 t - - 2 ) A 5

(* + n - l)...( - At y_
+ 2 H TÞ
l)f(*-l)...(f- n +T A
l) A2w , ^ y _2 + h

+
Í2»-1) ! A +

+
(Þßß A y
- n

b. Công thÿc nôi suy Gauss li

T a tì m côn g thÿ c nß i su y d± ß i d¿n g " Ì tiến , Ì lùi "

P(x) = do + <Zi( x - Xo) + a (x -

2 x-ì)(x - Xo) + a (x - 3 2 _i)( x - x )(x - 0 Xi) +

+a 4 ( x- x_ 2 )( x - x_i)( x- x 0 )( x -Xi )H h

Þ- a 2 n-i{ x - £_(>_]) ) " " " í re - X-i)( x- x 0 )( x - Xì )" "" ( x- x n -ĩ) +

+a 2 n( x - X-n) - • • (.r - X-Þ )(X - x 0 )( x - Xi )" "" ( x- z n _i )

Ch o X = X j {ì = 0 , n) ,t ac ó

Ay _ i A 2
y-1A 3
y_2
a = y ; a i = -jy^— ; « 2 = OI,
0 0 7; a
3= 3Þ ^ 3 ; """
 A «-V. . _ A 'y_i
2 2

° - - (2i - ° ' " 2i!fc«

2 1 ; 2

ßi biến í = (x — x )/h ta ±ÿc 0

P(x) = P(x + th) = Vo + Ay_! + -^A M +

0
2
^ J -A ;
3
y_2 +

(t + 2)(* + l)í(t-l) A4
A y-2 +
4

4!
(t +n-Þ)...(t+ !)<(<-Þ)... (t-n+i)
""" (2^=1)! -"
+ Ay +

(í )(t n _ Þ) " " " ¿ + - Þ)... (i - n Þ)

+ Vl^jp A y_+n +

B
+

c. Công thÿc nßi suy Stirling

¿t í = (x 4 x )/h, l¿y trung bình cßng hai công thÿc Gauss ì, li ta ±ÿc công thÿc
0

Stirling

P(x) = P(x, + í/i) = y + yÿ 2 2!

0 0
y_1
3! 2

, * ( -!) A4.. L *(' - !)(* -

2 <2 2 2
2) 2
A
Vs + y-2 A5

4! 3 5! -A
2 y_2 +
,2 2 _ 2 _ 2 ^
(í l2)¡ 2 } t(f2 _ 2 _ 2 . . .2 _ _
l2)(í 2 } ¡ (n 1)2)

y-3 + """-+-
6! * " (2n-l)!

(2§! - Ay n

¿. Công thÿc nßi suy Besseß

Sÿ dÿng (2n + 2) móc cách êu x_ x_( _i), " " " ,x _i,x ,3?T»+1. Xuat phát tÿ Xo, n; n n n

dùng các mßc nôi suy Xít (fc = 0, ±1,±n) và công thÿc Gauss li ta có:

P(x) = P(x +th) = y + ß Ay., + £±Þ^AVI +

0 0
(t +
~ A y_2 +
1} 3

(í + 2)(í + l)t(t-l) 4 , ( -l)...(t- l)

| t+w w+

4! (2n-l)! -A y_2 H 1 rr- rr; A y- + n

(t )( _l)...(t_ l)
+n í+n n+

A y_ (6.3)
2n
n
(2n)!

38
 sÿ dung (6.3) xu¿t phát tÿ Xì, (lùng các mßc Xk+Ì {k = 0, ±1,in), đ¿t

X - Xi X 4 Xo 4 (Xi - Xo,
=t-Ì

(thay í: 4í 4 1; fc:=fc + 1) ta có:

P(x) = >+(,- DA,. + AV + '('-'X'-V,.,*

3!
2!

(* + l)<(t-l)(t-2) a4 ( t+w . 2) ...(*->) 2n _x

H r; A y_i H 1 4 ~ A y_( _!) +
4! (2n- 1)!
n

( í+ >_l)...(*_>)
4A y-(n-i) (6.4)
(2n)!
* L¿y trung bình cßng công thÿc Gauss (ì) và công thÿc (6.4), ta đ±ÿc công thÿc Bessel:

P W= P (I > + íA) = w+a + ( _ 1)

( Ay . + *(«-i)AV, + A'». +

(í - l/2)í(í - 1) 3 *(*- l)(í + l)(í - 2) AV2+AV1

4-A y-1 +
A

3! 4!
(f - l/2)<(< -!)(< + !)(*- 2)
^ A y_ +
a5

Nói riêng, vßi n = Ì,

p, \ _ v£±jh. / 1\ A , <Qt - Þ) A Vi + A y 2
0

y + yi - (vi - Vo) .
0 . , tßt -1)A

.+ tAy + 44[Ay4 0 0 Ay_! + Áy! - Ay 0 \

t(l-t)
Vo + tAy B (At/! - Ay-i)

Kinh nghißm cho th¿y, khi \t\ < 0.25 nên dùng công thÿc Stirling, khi í ¬ [0.25; 0.75] dùng
Bessel; Nếu t ~ 0 (í ~ 1) dùng công thÿc Newton tiến (lùi).

39
 §7. Mót sß ví dÿ áp dung sai phân và các công thÿc nßi suy

7.1. Tính giá tri đa thÿc

Gi¿ sÿ degP = n. Nếu biết P(x) t¿i (n + 1) đißm phân bißt, sÿ dÿng tính ch¿t
A p = 0 (m > n), ta có thß tính P(x) t¿i các đißm khác.
m

X vßi X = 4,5,6,. .. L¿p bàng

3

X y Áy Ay
3

0 0
1
1 1 6
7 6
2 8 12
19 6
3 27 18
37 6
4 64 24
61
5 125

Biết 6 = A = A y - A yi = A y - 12 suy ra A y = 18 = Ay - Ay = Ay - 19,

3
yi
2
2
2 2
2
2
2 3 2 3

hay Ay = 37 = 1/4 - !/3 = ĩ/4 - 27. V¿y 2/4 = 64, v.v.

3

7.2 Tính tßng

5> = Ì + 2 + " " " + n ; A5> = 5 - 5> = (n + Ì) ;
2 2 2
n+1
2

A S = AS - ASn = (n + 2) - (n + Ì) = 2n + 3;
2
n n+1
2 2

A 5> = A S - A 5> = [2(n + 1) + 3] - [2n + 3] = 2 = const.

3 2
n+1
2

L¿p b¿ng:

n AS, A 5 A 5>
2
n
3

1 1
4
2 5
9
3 14

77. -Ì
Sÿ dÿng công thÿc nßi suy Newton tiến t = —-— — n — Ì

s = 1 + 4(n 4 1) + |(n - l)(n - 2) + |(n - l)(n - 2)(n - 3) = ^n(n - l)(2n + 1)

n

Hoàn toàn t±¡ng tÿ, ta có thß tính tßng

Sn = Ì + 2 + 3 + " " " + n

3 3 3

40
 Ta c ó

A5 > = ( n + 1) 3
;A 2
5 = 3n
n
2
+ 9 n+ 7 ;A 3
5 > = 6 n + 12 ; A 4
S = 6 = cons t
n

V¿ y 5 > l à  a thÿ c b¿ c 4 .

n Su AS > A 5>2
A 5 A
3
n
4
S n

ì 1
8
2 9 19
27 18
3 36 37
64
4 100
' TI — ì
¿ t í = = n 4 Ì, the o côn g thÿ c nß i su y Newto n lù i t a có :

ß= , 1 (»-l)(n-2
R Í ) (n-l)(n-2)(n-3 )
5 = Ì + 8( n - 1 ) + 1 9 ß
n h 18 h

(n-l)(n-2)(n-3)(n-4 )
24
7.3 S ÿ dun g côn g thÿ c nô i su y
Gi ¿ s ÿ hà m f (x ) ch o d± ß i d¿n g b¿n g sa u

X 0 0. 1 0. 2 0. 3 0. 4 0. 5

y0 0.100 2 0.201 3 0.S04 5 0.410 8 0.521 1

Tì m /"(0.14 ) the o côn g thÿ c nß i su y Newto n tiến . Dÿ a và o s ¡  ß khß i nê u tron g §6 ,

d ß dàn g viế t mó t ch±¡n g trìn h co n th± c hiê n phé p nô i su y Newton - tiến . Kế t qu ¿ tín h
toá n ch o th¿ y /(0.14 ) ~ 0.1405 . Sa i s ß m¿ c ph¿ i

1/(0.14 ) - P(0.14) |< ° m

ĩ
0l
0 A X 0.6 X 1.6 X 2.6 < ßl0~ 6

( Þ â y t a sÿ dÿn g h ß thÿ c / (4)

( 0 ^ ^pf - v à 1/(0.14 ) - P(0.14)
2
|< ¿ ĩ^/ ß X 0.4 X 0.6 X 4

, 1. 6 X 2.6 )

41
 §8. Nôi suy hàm sß trên l±ßi không ều

8.1 Tÿ sai phân

Gi¿ sÿ các mßc nßi suy ±ÿc s¿p xếp theo thÿ tÿ: a < Xo < Xi < ... <
sai phân c¿p mßt
/{lĩ) - f(x ) 0
f(x Xi) =
0ß

X\ X Q

f(x )-f(x,)
2

f(x x ) =
u 2

x - Xì
2

/(xi,£2) - /(Xo, Xi)

f{x ,Xi,X )
0 2

£2 - £0

Mßt cách tßng quát:

,,_ V _ /(xi,...,Xfc+i) -/(x ,...,Xfc) 0

J(X ,Xi, ...Xfc,£jt+1 ) = 44 .

0

Xk+1 4 Xo

Tính ch¿t 1.
k

f(x ,...,x )
ÞM
= V 477-7-
0 k

1=0 v1

trong ó U)(x) = 4 Xj)

j=0
Chÿng minh. Vßi fc = Ì, ta có

Xo 4 X] Xj — Xo

Gi¿ sÿ ta chÿng minh ±ÿc cho ¾: < n. Khi ó

/(xx,...,x i) - f(x ,...,x )

n+ 0 n

f(x ,Xi, ...,£>+i) =

0

n+1
ĩ ty* JM_ þ f( >) Þ x

vßi c±i(x) = ^¿-; w>(i) = và = (x - x )...(x - Xn+i) Nh± v¿y

0
* 4.0 X X rì -f-1

/Ý* .T ..X ì = ß&t Þ /(*n+l)

u^(;r )(x - x>+i) wÞ(x i)(x i - Xo)
0 0 n+ n+

ÿ gai ' - ' i +{

^ x - Xo w'iixi) u' (xi)

n+l 0

42
t ÿ (8.1 ) su y r á

f(x ,...,x )=Y^-)£- (pcm

0 n+1 )
t=0 v 7

H ê qu ¿ 1 . T ÿ sa i phâ n l à toá n t ÿ tuyế n tín h

Ta có

(af + fig)(x ..*> ) = þ

0ì ^ = a ^ + /? ^ ^

= «/ (

) + Pg(x 0,...x )n

H ß qu ¿ 2 . T f(x
ÿ sa i phâ
Xì ) n l à)hà
...,x
0 ì 4m /(x
ß i xÿn
i , x g, x
n 0 n ) 4 .. . 4 ^ ^ ,
ur(xi )
/(Si )

H ê qu ¿ 3 . Côn g thÿ c  ß i biế n X = at + ( ß (cv / 0)

Ì
f (x 0 ,...,x n )= 4 g(t 0 , in )

tron g  ó Xi = ati + (ß (ì = 0,n )

Chÿng minh.  ¿t

- JÞ( l- li )

1=0

1=0

/(Xo, ari,...,«> ) = 2^-7T \

f^u;'(xi
=

) u/(aí
X 7 7 1 "T = nl^^7l7\
j + p) a ũ {ti)
m n
=
>ÿ
Oí n ¡< » ••• > *n )

Tín h ch¿ t 2 . T ÿ sa i phâ n c¿ p m + Ì cÿ a  a thÿ c b¿c . ra  ßn g nh¿ t b¿n g không .

Chÿng minh. Ch o

P(x) - a x m
n
+ a _ix m
m
~ + .. . + a .
]
0

Ta c ó P(x , x)
0 l à  a thÿ c b¿ c m 4 Ì cÿ a X vì

P(s)-P(x 0 ) ^j*>(*0 ,_ t- 1

X 4 X o0 z
4' ^ !
i= i

4^
Tiếp theo P(x ,xi,x ) là a thÿc b¿c m - 2 vì hàm sß P(x x) - P(x ,xi) có nghißm
0 2 u 0

X = Xo nên theo ßnh lý Bedu, a thÿc b¿c m - 1: P(xi,x) - P(x ,xi) chia hết cho ÿ

X - Xo. L¿p lu¿n t±¡ng tÿ cho th¿y P(x , ...X,n-1, X) là a thÿc b¿c không, tÿc là
0

P(z ,x _i,x) = c = const. Do ó

0 m

P(x , ...x ,x) = -44 = 0 (pcm)

c4c
0 m
X 4 Xo

8.2 Công thÿc nßi suy Newton trong tr±ßng hÿp mßc không cách ều
Cho
a < Xo < Xi < ... < x < b n

là các mßc nßi suy. Gßi L (x) là a thÿc nßi suy Lagrange vßi mßc nßi suy {x , ...£*}.
k 0

Khi ó
p (x) = L (x) - Lk-i(x)
k k

là a thÿc b¿c k. Vì Pjfc(xj) = 0 (i = 0, k 4 1) nên

Pjt(x) = A(x - x )...(x - Xfc_i) = Auj -i(x).

0 k

Mát khác
Pk(xk) = Vk - L -i(x ) = Ajjt_i(£fc) k k

suy ra
y* - Ijt-i(xjt) f(xk)
A=
Wjfc-ifzfc) (zfc - x )...(xfc - XJb-l) 0

E fc-1 f( \(.Xk-Xo)---{xk-Xj-\)(xk-Ti + \)...(Xk-Tk-\

1=0 J\ t) (x -x )...(xi-Xi- )(xi-x )...(xi
J
i 0 l i+1
- J" fc -1

(x - x )...(x - Xk-1 )
k 0 k

/(ft) , f

( 1 - Xo)...{Xi - Xi--[){Xi - X )...(Xi - Xk)

X
t+ß

Vây
£n(x) = /(lo) + /(z ,:ri)(x - x ) + /(x ,X],x )(.r - x )(x - Xi) + ...
0 0 0 2 0

""" +/(x ,.T],...X )(x - x )(x - Xi)...(x - x>_l)

0 n 0

Trong công thÿc nßi suy Newton này thêm mßc nßi suy, ta không ph¿i tính l¿i tÿ ¿u.
S¡ ß khßi c
a phép nßi suy Newton nh± sau:

ÿ u
IInput n , :r , {j,},')' , {iy } o t j/

y = Vo

ì = 0 , Ì , ..., n — Ì

Pi = (y,+ i - yi)/(x i+ ì - Xi )

coe f = X 4 X o

y = y + coe f * P o

<~2 2, 3 r i
>
^Þ = 0,1 ,- j^ >

Pi = (Pi+i - Pi) / (x i+ j - Xi)

coe:;f = coe f * ( x 4 Xj )

y = y -ß- coe f * P o

Prin t y

( En d)

45
 8.3 Bài toán nôi suy ng±¡c
Gi¿ sÿ ta có b¿ng giá trß

{*fc,/(**))ĩaO

C¿n tìm X trong kho¿ng (x ,x ) ß 0 n

f(x) = ÿ

cho tr±ßc. Nếu hàm f(x) ¡n ißu, tÿc là sgn Af(xk) = const (¾: = 0, n) thì ta có thß
xây dÿng a thÿc nßi suy P(y) d±a vào sß lißu

{yjb,x*

trong ó yk'.4f(xk)- ¿t y 4 ÿ ta tìm ±ÿc X ~ .P(ÿ)

Nếu hàm /(x) b¿t kÿ, ta thay /(x) ~ -P(z)- a thÿc nßi suy cÿa hàm f(x) và gi¿i
ph±¡ng trình P(x) = ÿ ß tìm g¿n úng X.
Ví du: Xét công thÿc Newton tiến ĩ:=(x — x )/h trong tr±ßng hÿp các mßc cách 0

ều,ta có

y = y + t.Ay H A y H ^ A y ....
0 0 ÿ 0

Tÿ ây suy ra

7 r- <þ-1) 2 *(<-!)(*-2) 3 _
1
A A

__| _ A y i -Ay>-...j (8.2)

i= y yo 0

Ay 2 6 0

Bß qua sai phân c¿p hai trß i, ta ±ÿc:

*1 = T4\y - Vo)-

Sÿ dÿng ?1 và sai phân ến c¿p hai, ta tìm ±ÿc x¿p xß tiếp theo:

<2 = T4-{ý - y» 04 A

T±¡ng tÿ, sÿ dÿng <2 và sai phân ến c¿p ba, ta có:

1
/-_ hãi—Ũ. ¾* *2(*2-i)(<2-2) 3 A

Ay
A A
0
{ý-Vo--47; Vo - - a y°s - vv

Quá trình tính toán ±ÿc tiếp túc cho ến khi \tk — tk+\I < £, trong ó £ > 0 là ß chính
xác c¿n ¿t. Trß l¿i biến X, ta có Xk = Xo +

46
 §9. Giß i thiß u v ề hà m ghé p tr¡ n (Spline )

Nh ±  ã biết , ph±¡n g phá p nß i su y b¿n g  a thÿ c c ó mß t nh± ÿ c i ß m l à nế u nhiề u

mß c nß i su y th ì b¿ c cÿ a  a thÿ c nß i su y r¿ t lßn , i ề u nà y r¿ t khôn g thu¿ n tiß n tron g
tín h toán .
Ta c ó th ß thÿ c hiß n phé p nß i su y nh ß nhÿn g hà m ghé p tr¡ n (Spline ) l à nhÿn g a
thÿ c tÿn g khú c ± ÿ c ghé p nß i tr¡ n tru . Xé t mß t phâ n ho¿c h cÿ a o ¿ n [à , ß] :

A = {a = Xo < Xi < ... < x n = 6}

Hà m Splin e b¿ c m trê n A l à hà m sß :
i / Thuß c lß p c - [a,b] (mm l
> 1)
'ú/ L à  a thÿ c b¿ c m trê n mß i o ¿ n co n Aj — [xj-ì,Xj] ( j 4 Ì,rĩ. )
Gß i Vm l à t¿ p cá c  a thÿ c b¿ c m , þ2 Tl l à t¿ p cá c spline s b¿ c m trê n A , t a c ó
Vm cj2m-  ß th¿ y þ^ m l à mß t khôn g gia n tuyế n tính . Gi ¿ s ÿ S m G x^m ' t¿ o bß i
ri  a thÿc , mß i  a thÿ c c ó (m + 1 ) h ß sß , nh ± v¿ y c ó n(rn + 1 ) h ß sß . Tu y nhiê n c ó
(n 4 1) i ß m nß i Xi (i = l ,n 4 1) t¿ i  ó Sm liê n tÿ c  ế n c¿ p ( m 4 1), v¿ y b¿ c t ÿ d o bß t
i (ri 4 l) m cò n l¿ i n( m + 1 ) 4 ( n 4 l) m = n + m . Nh ± v¿ y dim^ m = m + n .
Gi ¿ s ÿ hà m f (x) ch o trê n A . T a c¿ n tì m splin e 5 m (x) , sa o cho :

s>,("', ì f(x t )( i = M)hay5 m | A = /| A (9.1 )

Hê thÿ c (9.1 ) ch o t a / 7 + 1 i ề u kiß n  ß xá c in h s ,n(x).

Nế u 77? > Ì th ì cò n thiế u ( m — 1) i ề u kiß n  e hoà n toà n xá c  ßn h S m . Cá c i ề u kiê n
b ß sun g ± ÿ c gß i l à i ề u kiß n biên , v ì n ó liê n qua n  ế n gi á tr ß cù a S m v à  ¿ o hà m cÿ a
n ó ta i o , ß)
Sau â y chún g t a trìn h bà y mß t s ß kế t qu ¿ cù a Ahlberg , Nilso n v à Wals h về splin e
b¿ c ba : m 4 3
 ¿ t Aj = [xj-\,Xj] ;h j4 X j4 Xj -i ; nij 4 S"{xj) ( j = 0,n )
Do S"(x) l à  a thÿ c b¿ c Ì trê n Aj nê n

5"'(:r ) = -x ) + /?,(x-x > _ ).

1

Cho X = X.. _1 , t ac óm ? _i= O'j/i j ha y otj — ntij-i /hj . T±¡n g tÿ , ch o X = X j t ac ó

¿j = m-j/h]. Nh ± v¿ y

S"(x) = 7
^p-(xj - x)'+^( x - Xj-O ,

suy r a

_ . 777 -7 4 1 .' } ĩĩ l ß , ß ^ -~ -

47
ß tính ¿j và ãj ta l¿n l±ÿt cho X 4 Xj và X = Xj-\. Dß th¿y:

1 mjh ß\
2

hj \ y j - ?)"<

(
1/ rrij-\h j 2

Vß-ì
kß \ 6

Vây trên Aj ta có

Tí
-(*- -Xi-
ì

Ì / m,7ij
yj ^4 (z -Xj-i) X G (9.2)
hj

Tÿ (9.2) suy ra

. m,._i , mß, Ì / \
w = "aif <*> - ¿j<* - ' - i ÿ'-' - 6 J
s9
s x) + +

Áp dÿng (9.3) đß tính S'(zj ± 0), ta đ±ÿc:

S»( _ 0) = ^m + ^m, + Ií^Jt=i. 0 = ra

Xj iAl

(9.4)
5'(x> +0) = -^m - ^m + u = Õ^T=T) ; i+1

Vì S'(x) liên tÿc t¿i Xj, do đó 5'(xj - 0) = S'ßxj + 0) (j - Ì, ra - 1). Ta thu đ±ÿc (n - 1)
ph±¡ng trình vßi (n + 1) ¿n m,- (í = 0, n)

6 j-l T 3 Tlj -t- 6 m i -

m
;+ + 1 fcj ^ 5

j = l,n - Ì

"nia hai vế (9.5) cho - ——và đ¿t

A- " hj+l

hj + hj+i'
3

hi
ßiß = Ì - \j =

/ W+1 - Vi Vi - Vi-ß
6

dß 4
hj + hj \ hj+ì hj
+ĩ
 ta c ó th ß viế t l¿ i (9.5 ) d± ß i d¿ng :

fijiUj- i + 2mj + AjJTij +1 = OI ß( j= Ì , ra - 1 ) (9.6)

Bâ y gi ß t a  ¿ t mß t s ß i ều kiß n biên :
a. Buß c 5"(a ) = y"(0 ) = do , ta ± ÿ c m = d T±n g t ÿ nế u 5"(ß ) = y" > = án , t a c ó ¡ 0

m = á n
n

*b . C ó th ß ch o i ều kiß n biê n the o các h khác , ch¿n g h¿n :

S'(a) = y' ; s'(b) = y' 0 n

Sÿ dÿn g i ều kiß n (b ) t a có :

2m + m =0 ì ± - y' ) = do 0

m _ , + 2m
n n = £ ( ;-= y d n

Tron g tr± ßn g hÿ p (a ) m = ¿ \ m = 0 0 n d Mß
n t các h tßn g quát , i ều kiß n biê n c ó th ß
viế t d± ß i d¿n g
2m + 0 \ mi =
0 d ; Þi
0 n m -] +
n 2m 4 n d n
(9.7)

tron g  ó IAßÞ , \nn\ < 2

Kế t hÿ p (9.6 ) vß i (9.7) , t a ±¡ c h ß ph±¡n g trìn h tuyế n tín h

/2 A 0
\ ( m
° \
Hì 2 Ai m\
/J 2 2 A 2 m 2 d 2
(9.8)

ßi -\ 2
n A n _! m>_ i d -\
n

V tin 2 / Vm >/ \d Þ n

tron g  ó m a tr¿ n h ß (9.8 ) l à m a tr¿ n ± ßn g ché o v à c ó tín h ché o trôi , nê n ph±¡n g trìn h
(9.8) c ó nghiß m du y nh¿ t v à phé p l¿ p Jacob i ho¿ c Gauss-Seidel hß i tÿ . (Xe m ch±¡n gv u
- Ph±¡n g phá p s ß tron g  ¿ i s ß tuyế n tính )

§10. Bài t¿ p

1. Biế t cosa; ta i các mß c X = 0 ; 4 . Tì m CO S — v à ± ß c l±¡n g sa i sß

ß, ' 64 3 2 1 2" *
2. Ch o b¿n g cá c gi á tr ß cù a e " , Xi = ih (i = 0,100) ; h = 0.01 . Hß i sa i s ß tß i  a cù a
J

phé p nß i su y tuyế n tín h là bao nhiêu ?

49
 3. Tÿ b¿ng sau, hãy tìm sß hßc sinh bß đißm kém h¡n 45 (thang đißm 100)

ißm 30 - 40 40 - 50 50 - 60 60 - 70 70 - 80

Sß hoe sinh 31 42 51 35 31

4. Tìm sß h¿ng tßng quát cùa d«j^ sß: 3,9,20,38,65...

5. Tìm sß lißu còn thiếu trong b¿ng sau:

X 0 12 3

y Ì 3 9 ? 81

6. Sÿ dÿng công thÿc nßi suy Lagrange đß phân tích phân thÿc hÿu tÿ sau:

3x + X + 1
2

(x - l)(x -2)(x-3)

thành tßng các phân thÿc tßi gi¿n

Bài gi¿i. L¿p b¿ng giá trß t
sß t¿i X = 1,2,3

X Ì23

f(x) 5 15 31

(»-2)(»-8) (x-!)(*-3) (x - 1X» - 2)

=8- + 15 + S1

-Ì

ß(x - 2)(x - 3) - 15(x - l)(x - 3) + 4(x - l)(x - 2)

Tÿ đây suy ra

3x + X + ì
2
15 21
+
(x - l)(x - 2)(x - 3) 2(x-ĩ) x-2 2(x-3)

X +X-
2
3
7. Biếu dißn phân thÿc thành tßng các phân thÿc tßi gi¿n
X 3
-2x - x + 2
2

X + 6x + Ì
2

8. Bißu dißn hàm thành tßng các phân thÿc tßi gi¿n
(x - l)(x + l)(x -4)(z -6)
9. Cho b¿ng

X 50 52 54 56

/(*) 3.684 3.732 3.779 3.825

Tìm X đß /(x) = 3.756

50
 Ch±¡n g II I

X¾ P X Þ Ê U

§1 . á t bà i toá n
Ch o hà m s ß / ¬ [ót , b]. Gß i Vu l à t¿ p hÿ p cá c  a thÿ c c ó b¿ c khôn g qu á n trê n [tì , 6].
Ta ph¿ i tì m  a thÿ c p 6 Vu c ó " ß lßch " nh ò nh¿ t s o vß i / trê n [a , 6] tÿ c là :

ma x \f(x ) - P(x)\ = mi n ma x- Þ(x) | (1 )

r¬[a,o ] Q&Pn x¬[a,6 ]

Nế u tron g C[a , 6] t a xé t chu¿ n \\<p\\ = ma x G C[a , 6] ) th ì bà i toá n (1 ) c ó d¿ng :

te[a,b]
Tì m p G Pn , sa o ch o
li/ - P| | = £?>(/): = mi n li/ - Ql l (2 )

Ph¿ n t ÿ á t c± c tiß u k í hiê u l à p = ar e mi n l i / 4 Ql l

Bà i toá n (2 ) c ó th ß xé t tron g bß i c¿n h tôn g quá t h¡n : Ch o X l à khôn g gia n tuyế n

tín h  ßn h chu¿n , Xo c X l à khôn g gia n co n hÿ u h¿ n chiề u và, X £ X là, mß t ph¿ nt ÿ c ß
 ßnh . C¿ n tì m Xo G Xo sa o cho :

\\x 4 x \\ =
0 d(x,X ):= in
0 f ||: r — t>|| (3 )
v£Xo

§2. X¿ p X Þ tß t nh¿ t tron g khôn g gian tuyế n tín h in h chu¿ n

in h l ý 1 . Bà i toá n x¿ p xß-(3 ) luô n c ó nghiê m

Chÿng minh.  ¿t j = {v € Xo : IHI < 2||i||} . D ß th¿ y nế u V G X \n 0 th ì
|| D — x\\ > \\v\\ — \\x\\ > \\x\\ = \\x — 9\\, do  ó V khôn g x¿ p x ß X tß t b¿n g ph¿ n t ÿ 6 ¬ 0 .
Nh ± v¿ y t a c ó th ß giß i h¿ n viß c tì m x¿ p x ß tß t nh¿ t tron g íĩ . D o j là t¿ p óng , giß i nô i
tron g khôn g gia n hÿ u h¿ n chiề u Xo nê n í í là compact . Xé t hà m $(t>):=|| x — v\\. Ta có

|$(v ) - = \\\x - HI - \\x - v'\\\ < \\v - v'\\ (v,v' € i).

T ÿ â y su y r a $ l à hà m liê n tÿ c trê n compact , d o  ó <Þ>  ¿ t cÿ c tiß u

3x £
0 : $(x ) =
0 minß(i> ) = mi n lßa ; 4 v\\. pc m
t>sn v£Xo

in h nghĩa . Khôn g gia n tuyế n tín h  ßn h chu¿ n X ± ÿ c gß i l à lß i thÿ c s ÿ nế u

Vx,y^6 \\x + y\\ = \\x\\ + \\y\\ =» y = Xx(\ > 0 ) (4 )

51
Y nghĩ a hìn h hß c cÿ a h ê thÿ c (4 ) l à m¿ t c¿ u ¡ n v ß tron g khôn g gia n lß i thÿ c s ÿ khôn g
chÿ a b¿ t k ÿ o ¿ n th¿n g nào . D ß th¿ y mß i khôn g gia n Hilber t l à lß i thÿ c sÿ . Th¿ t
v¿y , bìn h ph±¡n g ha i vế  ¿n g thÿ c \\x + y\\ 4 ll^ll + ||y| | y à ± ß c l± ÿn g cá c s ß h¿n g  ßn g
d¿n g t a ± ÿ c (x ,y) = ||x||||y|| . T ÿ b¿ t  ¿n g thÿ c Cauchy - Bunhiacovsk i - Schwart z su y r a
y = Xx(\ > 0) . Khôn g gia n c [a, b} khôn g lß i thÿ c sÿ , v ì vß i x (t) = 1 ; y(t) = ( í 4 a)/(b 4 a),
ta c ó || x + y\\ 4 \x\ + \\y\\ = 2 nh±n g y ^ ¾x.
in h l ý 2 . Tron g ìchôn g gia n tuyế n tín h  ßn h chu¿ n lß i thÿ c sÿ , x¿ p x ß tß t nh¿ t
tß n ta i v à du y nh¿ t
Chÿng minh. S ÿ tß n t¿ i x¿ p x ß tß t nh¿ t su y r a t ÿ  ßn h l ý 1 . Gi ¿ s ÿ Xo , X i 6 Xo l à
hai x¿ p x ß tß t nh¿ t cù a X £ X, tÿ c là :

lßa ; 4 l i l i = d:4d (x,X )(i = 0 Ì , 2)

Xé t ha i tr± ßn g hÿ p
a. ¿ = 0 ==> Xi = x{i = 1,2 )

b. à > 0 ; ¿ < \\x - - I - l i <ß\\x- x ì l i + ß\\x-x \\=d

2

"nh ± v¿ y
ĩ — Xi X — Xo ,, .. X — X i ..X — Xo
— + -\\ = — + —
2 2 11 11
2 11
2
Do X lß i thÿ c s ÿ nê n

^ = M^ Þ (A>0) .

T ÿ â y su y r a
d = \\x 4 X i li = A|| x 4 Xi l i = X¿

v¿ y A = Ì D o  ó
X 4 X2 X 4 Xi
4- 4 4 4- 4 ha y Xi = X\.

§3. X¿ p X Þ  ều tß t nh¿ t

Tron g ph¿ n nà y t a xé t
X = C [a,b\, x =v .
0 n

Do mß i  a thÿ c Q e v : Q(x)
n = J2
1=0
CßX 1
 ¿ c tr±n g bß i vecto r cá c h ß s ß c(c 0 ,C! , ..c ) G
n

nê n Xo l à khôn g gia n co n cÿ a X v à di m Xo = n + Ì
The o  ßn h l ý Ì , bà i toá n x¿ p x ß  ề u (2) luô n c ó nghißm . Tu y nhiê n  ßn h l ý Ì khôn g
cho t a tiê u chu¿ n kiß m tr a xe m liß u mß t  a thÿ c p ¬ V n c ó ph¿ i l à  a thÿ c x¿ p x ß  ều
tß t nh¿ t ha y không .

52
 in h l ý 3 . (Valleé-Poussin )
Gi à s ÿ / 6 C[a, bß v à ß ¬ V n . Nế u tß n t¿ i n + 2 i ß m phâ n biß t a < Xo < Xi < ... < -
Zn+ 1 < ß Ha o ch o /(xi ) — Q(x, ) l¿ n l± ÿ t  ß i d¿u :

Sgn{(-l)'[/(x 0 - Q (x<)]} = cons t ( i = 0, n + 1 )

th ì

E n ÿ)>fi: = mm_\f (xi) - Q (xi)\

1=0,n+ 1

Chÿn g minh.
a. / X = 0 kh i  ó £>(/ ) > 0 = ßi
b . / i > 0 . Gi ¿ sÿ E n (f ) < ÿ, v à p G Pn l à  a thÿ c x¿ p x ß  ¿ u tß t nh¿ t cÿ a / trê n
[aj ß Kh i  ó li/ - P| | /i .
Su y r a ÞP(x,- ) - /(x,) | < \\p - /l i < / i < IQv 'i ) - /(ar.-)ß - D od ó
sgn[Q(z» ) - P(xi) ]=
sgn{[Q (xi ) - /(*,) ] + [/(Xi ) - P(x,)] } = Sgn[g(x 0 - /(x,-) ]( i= cũ + *) .
Nh ± v¿ y  a thÿ cQ — p £ Vu  ß i d¿ u n + 2 l¿ n nê n c ó í t nh¿ t ( n + 1 ) nghiêm , su y
ra þ = p . T a có ÿ, > \\Q 4 /l i > mixi j — = /i . Mâ u thu¿ n nh¿ n ± ÿ c su y r a
i ề u ph¿ i chÿn g minh .
Chú ý :  ßn h l ý Valleé-Poussi n l à mß t tron g s ß í t nhÿn g  ßn h l ý c ó gi ¿ thiế t  ßn h
tín h v à kế t luâ n  ßn h l± ÿng .
Din h l ý 4 (Chebysev) . i ề u kiß n c¿ n v à  ÿ  ß p E Vu l à  a thÿ c x¿ p x ß  ề u tß t nh¿ t
cÿ a / G C[a, ì)] l à tß n t¿ i ( n + 2 ) i ß m luâ n phiê n Chebyse v a < Xo < Xi < .. < X n+ 1< 6
sa o ch o

f(x t ) - P(x. ) = a(-lÿ|ß / - P||( i - Õ^TT) ) (5)

tron g  ó ¡ = ± 1
Chÿng minh.

i ề u kiß n ù :  ¿ t L:=|| / - P|| , t ÿ (5 ) t a c ó L = ÿ. The o  ßn h l ý 3 , ,1 < E n (f ) <

li / - PÞ | = L. V¿ yE n (f ) = L = \\f 4 p\\, ha y p l à  a thÿ c x¿ p x ß  ề u tß t nh¿ t cÿ a/
trê n [a , /; ]
i ề u kiß n c¿ n chÿn g min h phÿ c t¿ p h¡n . B¿ n  ß c qua n tâ m c ó th ề tha m kh¿ o cá c
tà i liß u chuyê n kh¿o .
 ßn h l ý Chebyse v ch o t a tiê u chu¿ n kiß m tr a xe m mß t  a thÿ c c ó ph¿ i l à  a thÿ c
x¿ p x ß  ề u tß t nh¿ t cÿ a hà m / G C[a. b] ha y khôn g ! ? N ó cũn g ± ÿ c s ÿ dÿn g  e chÿn g
min h nhiề u tín h ch¿ t cÿ a  a thÿ c x¿ p x ß  ề u tß t nh¿t .
Nh ± trê n  ã nó i X = C[a,b\ khôn g l à khôn g gia n lß i thÿ c sÿ . D o  ó t a khôn gá p
dÿn g ± ÿ c  ßn h l ý 2 . Tu y nhiê n t a có :
in h l ý 5 .  a thÿ c x¿ p x ì  ề u tß t nh¿ t cÿ a / G C[a , bß l à du y nh¿t .

53
 Chúng minh. Gi¿ sÿ p, Q ¬ Vu là hai a thÿc x¿p xß ều tßt nh¿t cÿa / trên [a, bß.
Khi ó ~! 3 £ cũng là a thÿc x¿p xì ều tßt nh¿t, vì
p
2
<

En < li/ - ^1^11 < - P|| + ß\\f- Q\\ = EM)

p+Q
Gßi {xj}"-t là (n + 2) ißm luân phiên Chebysev cÿa : , ta có
0

ÞP(X.) + Q(xj) M_rwrv_n T~TN

I 2 = E ÿ)(i = 0,n + 1)
n

Tÿ ây suy ra

2£ (/) - |P(xi) - /(x.) + Q(xi) - /(Xi)! < \P(xi) - f( )\ + \Q(xi) - f( )\ <

n Xi Xi

\\P-f\\ + \\Q-f\\=2E (f) n

Do ó
\P( ) - /(xoi = \Q(xi) - /(xoi = £>(/)(« = M+T),
Xi

hay P(xi) - /(XÌ) = Aj[Q(xj) - /(x,)]vßiA,- = ±1 Ta có

(Ì + Xi)ÌQ(xi) - f(xi)\ = (Ì + A,)£>(/) = 2£ (/) n

hay Xi = Ì Tÿ ây suy ra P(xß) = Q(xß) (0,n + 1) hay p = Q.

inh lý 6. a thÿc x¿p xß ều tßt nh¿t p ¬ V cÿa mßt hàm / ¬ C[4 Ì, 1] ch¿n n

(lè) cũng là hàm ch¿n (lè)

Chÿng minh. Gi¿ sÿ / là hàm ch¿n. Vßi mßi X ¬ [41,1]

\f(x) - P(x)\ < \\f - p\\ = E (f). n

Thay x:= 4 X, ta có

|/(-x) - P(-x)\ = |/(x) - P(-x)| < £>(/) Vx ¬ [-1,1].

Suy ra P(4x) cũng là a thÿc x¿p xß ều tßt nh¿t cùa /. Do tính duy nh¿t cùa x¿p xß
ều tßt nh¿t, ta ±ÿc P(4x) = P(x)Vx G [41,1]
inh lý 7. Gi¿ sÿ / G C"[a,ò], còn /( )(x) gißi nßi và không ßi d¿u trên [a,b].
n+1

Khi o

inf \f (x)\ ( ~ ) <E (f)< SUD ßf (x)\ ( ~ )

{n+1) 6 a n+1 {n+1) fe Q ra+1

.gìn" 1 X}l22"+I(n + 1)! - -/eMl 2'»+i(n + 1)!

n¯j ( jl

54
 Chÿng minh. Gß i p l à  a thÿ c nß i su y cÿ a / vß i cá c mß c nß i su y l à nghiß m cÿ a
a+ b b - a (2k - l )ir
 a thÿ c Chebyse v x = 4ß 1 k 4 CO S - ß (k = l, n + l) : f(x ) - P(x k )
k

{k = l, n + 1 )

The o côn g thÿ c± ß c l± ÿn g sa i s ß cÿ a phé p nô i suy , t a c ó \f(x ) — P(x)\ <

su p |/ (rt+1)
(x) | rc + W n , vß i mß i X ¬ [a , 6] . T ÿ â y su y r a

^(/)<|l/-P||< T l/'-'(x)|^g ^

Gi ¿ s ÿ Q l à  a thÿ c x¿ p x ß  ề u tß t nh¿ t cÿ a hà m / trê n [a, bß. Kh i  ó the o  ßn h

lý Chebyse v f 4 Q  ß i d¿ u ( n 4 - 2 ) l¿ n nê n f 4 Q có í t nh¿ t ( n + 1 ) khôn g i ß m ß/ i
(í = l, n + 1) : f(yi ) = Q(yi) ( ß = l, n + 1) . Nh ± v¿ y Q l à  a thÿ c nß i su y cù a hà m / vß i
* cá c mß c nß i su y {y t ÞÞÞ^ 1
:

/ (n+1)
íf )
/(ĩ)_ ß( ĩ) =
(Þf Wn+l(l )

tron g  ó
n+ 1

w> i(x ) = þ [(x -+ Vi) , í = É(x ) ¬ [a , 6]

i= l

Gi ¿ s ÿ |a> +i(a:) |  ¿ t ma x t¿
n iI = I 0 G [a,6] . T a c ó

EnU) = li / - 311 > - <?(*.)! = l/ (B+1

H «*«)l^7 i±
r? # >
( n + 1) !

'( n + l) ! - X v /l
2 "+ ( n + 1) !
2 1

H ê qu á 1 .  a thÿ c x¿ p x ß  ề u tß t nh¿ t b¿ c n cù a mß t  a thÿ c b¿ c n + 1 : /(x )

a + ai x + " " " + a
0 n+ ix n+ 1
(a n +i þ 0 ) c ó d¿n g

2x -{a + b)\ (fe-a)" + 1

Q( ) = x
f( x
)- a T Þ
n+ì n+
6- a Þ 22"+ !

Chÿng minh. T ac ó

/ (n+1)
(x ) = a n+1 ( n + l) ! = const .

T ÿ  ßn h l ý 7 su y r a

= 22n+ 1 •

55
a thÿc Q có b¿c không quá TI, ngoài ra

i tí \-n< M-l |U Í2x-(a + b)\ (b-a)** 1

\f(x) -Q(x)\ = \a \ * T +1
b—a 2n + l
n+ĩ n

Các ißm Chebysev cÿa Q là

a + b b 4 a Tri
Xi 4 H cos444 (z = 0, n)
2 ' 2 ~"n + l

và li/ - Qll = £>(/) pcm

§ 4. Mßt Sß tr±ßng hßp ¿c bißt

4.1 X¿p xß b¿ng a thÿc b¿c không

Mßnh ề 1. Cho

/ Þ Cßa, 6]; M:= max f(x); m= min f(x)

x¬[a,b] xe[a,b]

Khi ó Q(x) 4 44 là a thÿc x¿p xì ều tßt nh¿t b¿c không cÿa f(x) trên [a, bß
Chÿng minh. Vì ra < f(x) < M Vx Þ [a, bß nên

-^</(*)-Q(*)<^

hay

- < Vx¬[a,ò].

Gi¿ sÿ /(xi) = M; /(^2) = m ta có

./X ^w M — m ,, M — ra
/On)-Q(*i) = ^y^; /(*a)-Q(* ) = 4^24. a

V¿y li/ 4 Qll = và £1,2:2 là hai ißm Chebysev.

4.2 X¿p xß b¿ng a thÿc bác nh¿t

Cho f(x) là hàm lßi trên [a, bß. Nếu f(x) là hàm tuyến tính thì a thÿc x¿p xß ều
tßt nh¿t b¿c nh¿t Q{x) = f(x).
Bây giß gi¿ sÿ f(x) không ph¿i là hàm tuyến tính. Khi ó gßi Q(x) = a + dßX là 0

a thÿc x¿p xß ều tßt nh¿t cÿa / trên [a, b], ta có f(x) 4 (a + a\x) cũng là hàm loi,
0

nên át cÿc trß t¿i m

t ißm trong duy nh¿t c G [a,b]. Theo ßnh lý Chebysev, tßn t¿i

56
3 i ß m luâ n phiê n Chebysev , t¿ i  ó Þ/(. í) 4 (do + (Ißx) \  ¿ t cÿ c  ¿i . D o  ó ha i i ß m
Chebyse v cò n l¿ i ph¿ i l à a v à 6 . T a c ó f(a) 4 ß (lo + a\à) 4 aL; f(c ) 4 (do + ã\c) = 4aL;
f(b) 4 (a + ai6 ) = aL, tron
0 g  ó L 4 li / 4 Qll ; a = ±1 .
T ÿ h ê thÿ c  ¿ u v à cußi , su y r a « 1
= (f(b ) - f(a))/(b - a). N¿ u / kh ¿ v i th ì i ß m c
tì m t ÿ i ề u kiß n f (c ) = 0 ,1. s ÿ dÿn g ha i h ß thÿ c  ¿ u t a ± ÿc :
f(a ) + f(c) a + cf(b)-f(a )

f(a)-f(c ) c-q
| /(6 )-/(q )
L= \f(a ) - (d o+ a a)
x
b4 a

Y nghĩa hình hßc:

Nß i ha i i ß m A(a , /(a)) , 5(6 , /"(ß) ) b¿n g o ¿ n
th¿n g
y = ¿i( x 4 a ) + /(a ) = CL\X 4 - /(° 0 - aa
i
K ¿ tiế p tuyế n son g son g vß i AS :
y = ai( x - c ) + /(c ) = ÿj x + /(c ) - Cÿ ]
± ßn g c¿ n tì m l à ± ßn g trun g bìn h cÿ a ha i
± ßn g AB v à CD :

/(a ) + /(c ) à+c/(ß)-/(a )

y= a-íX + a 0 ; do
ß) 4 a

V í d u 1 . Tì m  a thÿ c x¿ p x ì  ề u tß t nh¿ t

>
w

i 8
b¿ c nh¿ t cÿ a hà m f (x) = Þ or I trê n o ¿ n [41,5 ]

a i
= Í T
5- Ì 2/3 ; c = 0 ;
"1)
25
tr ßn g th¿n g qu a y = - £ + - ± ßn g
33
i 2 A/
than g qu a C(0,0 ) son g son g vß i AB: y 4 -X
3
25
± ßn g trun g bìn h cù a AD, CD: y = -X + - ì c
36
2

V í d u 2 . Tì m  a thÿ c x¿ p x ß  ề u tß t nh¿ t b¿ c 3 cÿ a hà m f (x) 4 e trê

x
n oa n
[-1,1] .
Vì / l à hà m ch n nê n  a thÿ c x¿ p x ì  ề u tß t nh¿ t Qz{x) cũn g ch n d o  ó Qz(x) =
a + a x. 
0 2
2
¿ t ß = X ; fi 2
(t ) 4 é\ Q {t) = 3 a + a t; í
0 2 £ [0,1] . Ph±¡n g trin h ± ßn g th¿n g
qua ¾(0,1)
Ì ; B(l,e ) c ó d¿n g y = (e - l)t + 1 . Tì m C(c,/i(c) ) tron g  ó f[(c) = a 2 =
e- 1 .
Ì- 0

57
 Ta có e° = e 4 Ì, suy ra c = ln(e 4 1). Ph±¡ng trình tiếp tuyến vßi ±ßng cong
y = fß(t) t¿i c có d¿ng

y = (e - l)(í - c) + /!(c) = (e - l)(t - ln(e - 1)) + (c - 1) =

= (e-l)< + [(e-l)-(e-l)ln(e-l)]

V¿y ph±¡ng trình cùa ±ßng trung bình cÿa ±ßng th¿ng AB và tiếp tuyến có d¿ng:

= / IV Þ e-(e-l)ln(e-l)
y = (e - 1)< + ß

Trß lai biến X ta có:

Q (x) = (e - l)x + [e - (e - l)ln(e - l)]/2

3
2

Ví du 3. Tìm a thÿc b¿c Ì x¿p xß ều tßt nh¿t f(x) = X trên [41,1] 3

Vì f(x) là hàm l¿ nên a thÿc x¿p xß ều tßt nh¿t b¿c hai và b¿c nh¿t trùng nhau.
Ta i tìm a thÿc b¿c hai x¿p xì tßt nh¿t /:

3 T (x) 3
3
Q (x) = X - -¿- = ßx
2

§5. Bài táp

Tìm a, ò ho¿c c tÿ iều ki¿n sau

1. max \x + ax + bß 4* min
2

|x|<i ã, ĩ

2. max \yjx — (ax + 6)1 —> min

x6[0,l] a, b

3. max |x + ax + bx + c\ —> min

3 2

|x|<] a,6,c

4. max I — 4x + 2x + a\ —• min 2

ief-1,2] 1

5*. max \ax + bx + lß 4" min

2

|I|<1 a,b

6*. max lax + X + 61 4> min, b

2

|i|<! a

7. Cho p, Þ G "P , trong ó p là a thÿc x¿p xß ¿u tßt nh¿t cÿa / G C[a, bß. Tìm
n

a thÿc b¿c không quá n, x¿p xì ều tßt nh¿t / 4 Q.

8*. Cho /,g ¬ C[4 Ì, 1], trong ó / là hàm ch¿n còn g là hàm l¿.
Chÿng minh r¿ng E (f + g) > max{£>(/), E (g)}
n n

58
9. Tìm a thÿc b¿c không quá 4 x¿p xß ều tßt nh¿t hàm f(x) = X 5
trên [0,3]
lũ. L¿p ch±¡ng trình tính các hê sß cùa a thÿc Chebysev n = 0,10
li. L¿p ch±¡ng trình tính giá trß cÿa a thÿc Chebysev theo s¡ ß khßi sau:

(Begin)

/Input n, ~x7

TÞ = 1; T 2 =x

k=Ì

r = 2xT - Ti
3 2

k<n

k = k + ì; Ti =r ; T 2 2 = r 3

ì 3
ri lít T¿/

c End

59
 Ch±¡n gI V

X¾ P X Þ TRUN G BÌN H PH¯¡N G

§1. M ß  ¿ u

Chún g t a  ã biế t hai ph±¡n g phá p x¿ p x ß hà m s ß b¿n g  a thÿc : Ph±¡n g phá p nß i

suy v à ph±¡n g phá p x¿ p x ß  ều . Tuy nhiê n hai ph±¡n g phá p nà y cũn g có mß t s ß nh± ÿ c
i ßm :
1. Ph±¡ng pháp nßi suy
a. Nế u nhiề u mß c nß i su y th ì b¿ c cÿ a  a thÿ c nß i su y r¿ t lßn , i ều nà y r¿ t khôn g
thu¿ n tiß n tron g tín h toán .
b. Gi á tr ß Ui 4 f(xi ) (i = 0,n ) th± ßn g nh¿ n ± ÿ c b¿n g thÿ c nghiß m nê n m¿ c sa i
sß . D o v¿ y  òi hß i P{xß) = Vi (i 4 0, n ) ch± a th¿ t hÿ p lý , ngoà i r a dùn g phé p nß i su y sẽ
m¿ c sa i s ß lßn .
2. Ph±¡ng pháp x¿p xß  ều
a. Lß p hà m c [a, 6 ] kh á h¿p . Tron g thÿ c tế c¿ n x¿ p x ß nhÿn g hà m thuß c L [a,ò ] 2

b.  òi hß i x¿ p x ß  ề u t¿ i mß i i ß m X £ [a , b] ô i kh i qu á ch¿t .
Ph±¡n g phá p x¿ p x ß trun g bìn h ph±¡n g kh¿ c phÿ c ±¡ c nhÿn g nh± ÿ c i ß m trên .

§2. X¿ p X Þ tß t nh¿ t tron g khôn g gia n Hilber t

2.1 B¿ t  ¿n g thÿ c Besse l v à  ¿n g thÿ c Parseva l

Cho {e. i }ßl ĩ là h ß trÿ c chu¿ n v à  ¿ y  ÿ tron g khôn g gia n Hilber t H tÿ c là : (ei , e.j) =
tiij (hj ¬ W ) v à Span(ei ) = H.
Vß i mß i X £ H t a thàn h l¿ p tßn g Fourie r

n
S '.4
n ^ ^ CßÊÞ ,
i= l

tron g  ó C j : = (x , eì) ± ÿ c gß i l à h ß s ß Fourie r cÿ a X.

Ta c ó

2
2
Vn ¬ IN 0 < \\x - s \\ = n
2
\\x\\ -2{Sn,x) +
2 2
\\Sn\\ = \\x\\ 2
-J2°j= l ci
Do  ó
n

J2 i<\\ \\ VnelV
c x 2
.
1=1

60
i ề u nà y chÿn g t ß chuß i cß hô i t ÿ v à
1= 1

£c?<i|x|| 2

1= 1

H ê thÿ c (1 ) gß i l à b¿ t  ¿n g thÿ c Bessel .

co
Mên h  ề 1. Chuß i Fourie r hß i tÿ , h¡ n nÿ a X = Cßti
1= 1
Chÿng minh. D o

n+ m

|S > - 5 n+m || 2
= c
ĩ —' 0 (m- > co )
i=n+ l

nê n dã y 5 c ¡ b¿n . T ÿ â y su y r a S 4>
n n s (ĩ H. Vß i mß i ¾ ; cß  ßnh , t a xé t

(x - s, e)=k (x, e ) - k (5 , e ) = k Ch - (S - S , e n k ) - (S n ,e ).
k

Kh i n > k t a c ó

(x - 5 , e ) = k c - (S
k - s ,e n )-
k c = (5 > - 5 , e
k fc ).

Nh ± v¿ y
0 < ||( x - 5,e fc )| | = ||(5 > - s,e )\\ < k \\Sn - s\\ 4 » 0( - oe )

ha y ( x - 5 , ffc ) = 0 Vf c 6 ÍV . D o Span (p ) = H nê n tì m ± n ÿ c

/ß n = 2^**
« "' e

1= 1

sao ch o h n 4+ X 4 s. V ì

r - 5|| 2
= li m( x- s,h ) = n 0
TI — " o o

nen
oo
X= 5 = c ,
i=
1=1

T ÿ mßn h  ề Ì , su y r a  ¿n g thÿ c Parseva l

oo
2
Þ «?= l
1=1

61
Thát v¿y,
n
|2
I*-S>II = NI -E
2 2

1=1

Cho n 4" oo và ß ý r¿ng 5> 4> X ta ±ÿc (2).

Mênh ề 2. Hê vector {e;}" dóc láp tuyến tính khi và chß khi inh thÿc Gramm
G(e ..,e ) = det(< eß,ej >)",=! khác không.
u n

Chÿng minh.
1. Nếu {ej}" phÿ thußc tuyến tính thì tìm ±¡c ¡i (i 4 Ì,ri) không ßng thßi b¿ng
n
không sao cho a,e, = 8. Khi ó nhân vô h±ßng vßi tj (j = Ì, n) ta ±ÿc
i=l

^a (e ,e )=0 (j = l,n).
í 1 J

i=l

Do hß ph±¡ng trình thu¿n nh¿t có nghißm {cvi}" không t¿m th±ßng, ßnh thÿc
G(ei,..e,j) ph¿i b¿ng không.
2. Ng±ÿc lÿi, nếu G(e\, ..e>) = 0 thì hß ph±¡ng trình

Tí

5^a,-(ei,ej) = 0 0 = l,n)
»=1

có nghißm ftj (ĩ = l,n) không t¿m th±ßng. ¿t

Tß

i=l

Ta có

1=1
do ó

||e|| = (e, e) = (e, i j) = '( ' j> = °-

2 a e a e e

1=1 1=1

Suy ra e = 6 hay hß {e,}" phÿ thußc tuyến tính.

2.2 X¿p xß tßt nh¿t trong không gian Hilbert.

Bài toán. Cho Ho là mßt không gian con, óng cÿa không gian Hilbert H. Tìm
h ¬ Ho, sao cho:
0

lia; 4 h \\ = do := 'mĩ \\x — h\\ — d(x,H ) (3)

0 0

h£Ho

62
 Mßn h  ề 3 . Gi ¿ s ÿ ho = are ; mi n lßa : 4 h\\. Kh i  ó . r 4 ho J L iĩ 0

Chÿn g mini ,c ß  ßn h ph¿ n t ÿ h ( E H o b¿ t kÿ . Xé t hà m F(a ) : = || x 4 /l o + <*/i|| 2

=
lia; 4 (ho 4 a/ß)l| 2
tron g  ó a e -ĩ?' . De th¿ y

mi n F(a) = F(0) = \\x - h 0\\ . 2

D o  ó F'(a)| a= o = 0 . Nh±n g

F'(a) = 2(x - x ,h) + 0 2a\\h\\ 2

.

D o v¿ y t ÿ F'(0 ) = 0 , su y r a (x 4 ho, h) = 0 vß i mß i h 6 H 0 . Nh ± v¿ y X 4 ho -L H 0 .

Mên h  ề 4. Nế u X — ho 1. Ho th ì ho — axe mi n lßa ; 4 h\\

Chÿn g minh . Vß i mß i h ¬ ií 0 ,t ac ó

|Þx - /l|| 2
= ||( x - ho) + (ho - h)\\ 2
= li * - K\\ 2
+ \\h 0 - h\\ 2
> \\x - h 0 \\ 2
.

D¿ u b¿n g x¿ y r a kh i v à ch ß kh i h = h .
0

Mßn h  ề 5. Gi ¿ s ÿ di m Ho < -Þ-oo .

Kh i  ó x¿ p x ß tß t nh¿ t ho 4 arg mi n lßa : 4 h\ tß n ta i v à du y nh¿t .
h£Ho
Chÿng minh. Kế t lu¿ n cù a mßn h  ề 5 suy ra t ÿ  ßn h l ý 1, 2 ch±¡n g IU . Tu y nhiê n
có th ß chÿn g min h trÿ c tiế p mßn h  ề này .
a. Du y nh¿t: Gi ¿ s ÿ hi 6 # 0 (? ' = 1,2 ) l à ha i ph¿ n t ÿ c ó \\x 4 hi\\ 4 mi n \\x 4 h\\.
k G Ho
The o mên h  ề 3, X — /ß 2 - L Ho, d o  ó X 4 / ß 2 - L / ß 2 4 /li :

/ || x - /i ! li = li * - fc + /l
2
2 2 - MI 2
= li* ' - MI 2
+ 11* 2 - MI 2

Vì \\x - hi\\ = \\x - h \\ = d(x,H ) nê 2 0 n / ß 2 = /ì ]

n
b. Tß n t¿i : Gi ¿ s ÿ {é;} "l à c ¡ sß cÿ aH 0 . Kh i  ó /l o = ^^ c
i e
íD oX 4 h ±
0 Ho nê n

X 4 /l o _ L ej ( j = Ì , n) . T ÿ â y su y r a

5^Cj(ei,ej ) = (x,ej )( j = Ì, :
1= 1

Do {ej} "  ß c l¿ p tuyế n tín h nê n G(c.\, e-2, ••• í ti ) / 0, suy ra h ß ph±¡n g trìn h  ¿ i s ß tuyế n
tín h c ó nghiê m du y nh¿t : C j ( í = Ì , ra)

63
 Nhir v¿y ß tìm x¿p xß tßt nh¿t ho = Cjej, ta c¿n gi¿i hß
:=1
ri

Cj < ei,ũj > = < x,ej >

j=i (4)
j = l,n

Ngoài ra, ta c¿n ±ßc l±ÿng ph±¡ng sai (bình ph±¡ng sai sß)

ếß = \\x - h \\* 0 (5)

Ta xét hai tr±ßng hÿp

1. Tr±ßng hÿp hß {e,}" trÿc giao:

(e,-,ej) = ||e;|| ßíj 2

Hß (4) trß thành

(x,eß)
kill 5

Còn ph±¡ng sai ßn tính theo công thÿc:

|x|| = ||x - h \\ + \\h \\ (ho e H ;x -h _L Ho)

2
0
2
0
2
0 0

\x 4 h
.li 2
= NI -IM = 2 2
NI -Ênrir 2

,=1 ll ll
e<

Tÿ ¿ng thÿc Parseval, suy ra 6 4> 0 (n 4> oo) n

2. Tr±ßng hÿp hß {e;}" là c¡ sÿ b¿t kß cÿa Ho

àn
2
= ll - M| = (x - /lo, X - /lo) = (x - /lo, x) - (x - ho, ho)
x 2

Tß

= (x - /i ,x) = ||x|| - (/i ,z) = ||z|| - Cj(g, e,)

0
2
0
2

1=1

Tÿ (4) và hß thÿc cußi ta có

TI

5^Cj(e,-,ej) - l(x,Cj) = 0 (i = ĩ~n) (6)

fii -l(IMI -*¿) = 0 2

Vì (ci, ...c>, 4 1) là nghißm không t¿m th±ßng cùa hß thu¿n nh¿t (6) nên ßnh thÿc cÿa
hß ph¿i b¿ng không.

<ej,ei> """ <ei,e > < x,ei > n

=0
<e ,ei>
n """ <e ,e>> <x,e >
n n

< x,ei > """ < x,e > \\x\\ - 6ß n

2

64
 => G(ei,e 2 ,...e n ,x ) - S 2
n G(e ...e u n )= 0

Do  ó
2 G(e 1 ,e ,...e2 n ,x )
0> = (7 )
G(ei,...e> )
Nó i riêng , nế u h ß {e;} #  ß c l¿ p tuyế n tín h th ì G{e\, ...e ) > 0. Th¿
n t v¿y , vß in = Ì
¡(ei ) = (ei,ci ) = ||ei|| 2
. Gi ¿ s ÿ G(e ...e ) > u n 0 kh i  ó the o (7 ) t a c ó

<i(e +i,Span({e
n t '}") ) = G(ei , ...e n+ i)/G(ei , ...e n ),

VI

d(e n+ i,Span({e,}") )> 0 v à G(ei,...e> )> 0

the o gi ¿ thiế t qu i n¿p , nê n G(ei , ...e>+i )> 0

§3 . X¿ p X Þ tß t nh¿ t tron g L 2 [a,b]

Xé t khôn g gia n cá c hà m bìn h ph±¡n g kh ¿ tíc h vß i trßn g p trê n [a, b]. Hà m p(x)
khôn g â m trê n [a , b] v à mes{ x 6 [a , b} : p(x ) = 0 } = 0 . T a  ßn h nghĩ a tíc h v ô h± ßn g
(/>#) :
= faP ( )f ( )9 (x)d
x x
x

3.1 X¿ p x ß b¿n g  a thÿ c a i s ß

Ch o h ß hà m  ß c l¿ p tuyế n tín h trê n [a, bß. Gß iV n l à tá p hß p t¿ t c ¿ cá c  a

thÿ c c ó bá c khôn g qu á n. R õ ràn g l à Vu = Span({x'}o) . The o mßn h  ề 5 tß n t¿ i du y
nh¿ t  a thÿ c p ¬ sa o cho :

* ß "" = li / - ^ll 2
= /%(*)[/(* )- n*)] d * = m 2
ß li / - Qßß 2

á t

?
i : =
/ p(x)x dx ; m ,: =/ f(x)p(x)x t
dx
Ja J a

H ß (4 ) tr ß thàn h
SC +
0 0 Sic-i I + 5 n c = m n 0

SiC +0 .S 2 C] -!""" + .s n+1 c = n m-ß

(8 )

"S c + s
n 0 n+ <c< H + -s 2 n^ n = ni,ĩ
r
v à ph±¡n g sa i ĩ)\ tín h the o côn g thÿ c

So Sn m 0

Si Sn+Ì mi So " ••s n

Sn " " S2n m n Su " ••s 2 n

m • 0 • m n ll/ll 2

65
 Chú ý. Khi p(x) = 1; a = 0, b = Ì thì

ý .Ì 1

Si = ß x dx = "44 (i = 0,2n).
l

Jo * + Ì

Ma tr¿n cùa hß (8) là ma tr¿n Hilbert

Ì
i+J- Ì

Ma tr¿n này r¿t iều kißn x¿u (ill- conditioned)

- Vì v¿y ng±ßi ta th±ßng không dùng c¡ sß ¿i sß mà dùng các c¡ SÞ trÿc giao
- Có thß sÿ dÿng các ph±¡ng pháp ¿c bißt nh± khai trißn kì dß (SVD) V.V.. ß gi¿i
hê iều kißn x¿u.

3.2 X¿p xß b¿ng a thÿc tr±c giao

Trong không gian Lß[a,b} các h¿m bình ph±¡ng kh¿ tích vßi trßng p(x) ta có các
kh¿ng ßnh sau:
1. Hai hß a thÿc trÿc giao chß khác nhau nhÿng thÿa sß h¿ng sß.
2. Sß nghißm thÿc cÿa a thÿc trÿc giao Q>(x) trên [a, b] úng b¿ng Ti
3. Nghißm cùa Q _i(x) và Qn(x) xen kẽ nhau.
n

4. Mßi a thÿc trÿc giao Q thoa công thÿc truy hßi:

n

1n,n+lQn+l(x) + (a - x)Q (x) + a _i ,>ß>-l (x) = 0

n>n n n

a. a thÿc Legendre p(x) = 1; a = 4 1; b = Ì

- Công thÿc Rodrigue:

- Công thÿc truy hßi:

(n + l)L i(x) - (2n + l)xL {x) + nL -x(x) = ũ

n+ n n

- Ph±¡ng trình vi phân:

étt -*')£] + »(» +Di. = 0

1

Chu¿n

||L.|| = (/_ W) = VST

1 1/2

66
 ß5 ^-3 Q x

L (x) =
0 1 ; L,(.r) = L 2 {x) = ~(3x - 2
1) ; L 3 (s ) = ;

, , 35x
r
4
- 30x + 3 63x
2 5
- 70x 3
+ lõa :
L (x) = Ý ~ ; L (x) = ß -
v,v
4 5 þ

Cá c  a thÿ c Legendr e th u ± ÿ c b¿n g qu á trìn h trÿ c gia o ho a Schmid t trê n o ¿ n

[-1,1] h ß c ¡ s ß  ¿ i s ß l,x,x 2
.r",.. .
n

 ß gi¿ i bà i toá n (3 ) t a tì m  a thÿ c x¿ p x ß tß t nh¿t :P n (x) = 2 ^ kLk(x) vß

c
i
«= 0

2fc + Ì f
l

Cfc = ~'" y f(x)Lk(x)dx (f c = 0,n )

2 /-
9
Þ
Ph±¡n g sa i

^= / X
[/(* ) - P>(aO] 2
ds = / '/ 2
(*>i r - £ 2Ĩ^T 4
fc=o

b.  a thÿ c Chebÿse v p(x ) = 4== ;a = 41 ; ò = Ì

v i4 X 2

- T>(:r ) = cos[narccosx ]X ¬ [41,1 ]

- Côn g thÿ c tru y hß i r>-j-i(x ) = 2xT n (x ) 4 T>_i(x )
- Ph±¡n g trìn h v i phâ n ( Ì - x )T\{x) - 2
xT' (x) + n
2
n T (x) = n 0
- Chu¿ n

IIT.I I = (/_'J^V / "2 I" _/^ V 2 n

> 0

-  a thÿ c x¿ p x ß tß t nh¿ t

c
p (x) = J2 iTi(z
n )
1=0

tron g  ó

Ì f n
2 f n

Co 4 _ ß /(co s T)(ÞT ; Ck 4 4 / /( COST) COS krdr (k > 1 )

W oJ o

X 2
4 í f 2
( )ì x
^rr ,2 , 2 , I 2 ]

.7 -1 V( 1- X 2
) 2
2
c. Da thÿc.Hermitte p(x) = e _ I
; a = 4 oo; / ; = +C O

#>(* ) = (-1)^ *4 (C- ')

ax "

67
 Công thÿc truy chÿng

H {x)-2xH (x) + 2nH - (x)= 0 (n > 1)

n+l n n 1

Ph±¡ng trình vi phân

H " - 2xH' + 2nH = 0.
n n n

Chu¿n
oo /2
e- Hß(x)dx)^ =(2"n! ^)
xĩ 2 1

/
v

-oo

a thÿc x¿p xß tßt nh¿t có d¿ng P (x) — ^^CßHi(x), trong ó

n

1=0

(-1)«
-IV f°°
reo_ 2
-fj= / é" f(x)Hi(x)dx.
1

'2

d. a thÿc l±ÿng giác p(x) = 1; a = 4 7r; 6 = 7T.

- Hß hàm l±ÿng giác {Ì, COS X, sin X,..., COS )ÞX, sin 7ÌX,...} trÿc giao và ¿y ÿ trong
# = L [-7T,7r].
2

- Chu¿n
||1|| = / ldx = 2TT
2

"/ 4 7T

COS ,kx\\ = / cos kxdx = lĩ; (k > 1)

2

./—lĩ

li sin fcx|| = / sin kxdx = 7T.

2 2

J—lĩ

a thÿc x¿p xß tßt nh¿t có d¿ng

n
Pn(x) 4 Co + ^^( fc a
cos
^ + fcfc sin kx)
k=l

VÞI

do = 4 / f(x)dx; a,k = — Þ f(x) COS kxdx; bk = — I /(x) sin kxdx.

Ta l¿i nh¿n d±¡c khai trißn Fourier theo ngh*a h¿p. Ngoài ra

in = li/ - ^nll =
2
f f\x)dx - n{2al + f> 2
fc + bß)}.
J — Tí Jt=l

68
Nh ±  ã biết , chuß i Fourie r hß i t ÿ tron g L'ß[a, bß. Nế u / 6 c^(a, b) có th ß chÿn g min h ± ÿ c
r¿n g chuß i Fourie r hß i t ÿ  ề u trê n mß i o ¿ n co n hÿ u h¿ n thuô c (a,i ) ( Þ â y a > 4 oo;
6 < co) .
V í d ÿ 1 . X¿ p x ß trun g bìn h ph±¡n g hà m f(x )= 3 1
trê n [-1,1 ] b¿n g  a thÿ c b¿ c 3 .
3

Cách 1. Tì m  a thÿ c x¿ p x ì tß t nh¿ t d± ß i d¿n g Qìix) = OLßX .

i
Tr± ß c hế t t a tín h
i=0

Ì-(-!)*+ !
s = Þ x
k dx =
k
- ß ( * = 0,6 )

và

mi — Þ x'3 x
dx ( í = 0,3) .

Tha y và o h ß (8) , t a ± ÿ c

2
2a + 0 -c *2 = mo ß 6a 0 + 2c *2 = 3m 0 = 7.281 9
2 «"1 +
, I 2<*"2 = m i ha1 .y I 2o i + 1.2o = 3m i = 2.473 9 3

2(* + 1.2 « 2 = 3m = 2.777 9

0 2
<*o + 5 « 2 = rri 2
2.8c*i + 2c *3 = 7m ã = 3.536 6
, |ÿ i+ ÿí *3 = m 3

Gi¿ i h ß ph±¡n g trình , t a c ó o = 0.9944 ; dß =

ÿ 1.1000 ; a = 2 0.6576 ; « 3 = 0.2335 . Nh ±
v¿ y
Q (x) =
3 0.994 4 + l.lOOO x + 0.6576a: 2
+ 0 .233ÕI . 3

Cách 2. Tì m  a thÿ c x¿p r

x ß tß t nh¿ t d± ß i d¿n g Qß(x) — ^^CßLi(x) tron g ó
i=0

L (x) =
0 1 ; Li(x) = x; L 2 (x) = 3 x
4 1
;L 3 (x ) = - 4 ;

Co = 1.2137 ; C i = 1.2371 ; c 2 = 0.4384 ; c 3 = 0.09345 ;

Q (z ) = 0.994 5 + 1.0968X + 0.6576z

3
2
+ 0.2336a; 3
.

Nh¿ n xé t
- S ÿ dÿn g  a thÿ c  ¿ i s ß th± ßn g d¿ n  ế n h ß  ¿ i s ß tuyế n tín h i ề u kiê n x¿u . Nghiß m
khôn g Þ n  ßn h vß i cá c sa i s ß là m tròn . Tín h toá n vß i  a thÿ c trÿ c gia o ß n  ßn h h¡n .
¿ c bißt , nế u thê m s ß h¿ng , dùn g  a thÿ c trÿ c gia o khôn g ph¿ i tín h l¿ i t ÿ  ¿u .

V í d u 2 . X¿ p x ì trun g bìn h ph±¡n g hà m f(x ) = \x\ trê n [-1,1 ] b¿n g  a thÿ c b¿ c 5 .

69
 Vì fßx) là hàm ch¿n nên f(x)Li(x) là hàm ch¿n (l¿) nếu i - ch¿n (l¿). Do ó

4fc + Ì
c
2k = Þ f{x)L k{x)dx = (4fc + ĩ) Þ xL k{x)dx;
2 2 2

C2M-1 = 424 y /(x)L fc+i(^)aa; = 0 2

Ta có
Co
1
w=_-;ìCo- 4
=- /ílax R í0. Igflziw -5
1
X. ax = 4Þ

Jo 2' yo 2 8'
ß 35x - 30x + 3 , 3
1 4 2

CA = 9 / X ai = .
Jo 8 16
V¿y
- , , Ì 5 3x - Ì 3 35x - 30x +3 15 , > , > 2 ,.
2 4 2
4

Q (x) = - + 4 4 = 44 (-7x + 14a: + 1)

5
4 2

** 2 8 2 16 8 128^ -r •- T ,
v}

Hai ví dÿ sau ây chÿng tß có thß dùng a thÿc trung bình ph±¡ng ß tính g¿n úng a
thÿc x¿p xß ều.
17 X
Ví du 3. Tìm a thÿc x¿p xß ều hàm f(x) = ln( — — —) vßi ß chính xác £ = 0.0005
trên [-1,1]
Do / ¬ c [41,1] nên chußi Fourier cÿa hàm / theo a thÿc Chebysev hßi tÿ ều.
l

ß có khai trißn Fourier theo a thÿc Chebysev cÿa hàm /(x), tr±ßc hết ta chÿng minh
công thÿc
°° a"
\a\ < ĩ (9)
ln(l - 2acosß + a ) = -2^2 COS n¡n=ì
2

át
(a*)»
:= cos 9 + i sin 6; f(z) :=
n
n=l
Dß th¿y

Re / = 4 cos n¡.
n
71=1

M
t khác,
oo

n=l

do ó /(z) = - ln[l -aè]+c vì /(0) = 0 = c nên /(z) = - ln[l - az).

Nếu Ì - az = re* thì v

r = |1 4 02r| = (Ì - 2acosß + a ) / ; /(«) = -ln(re' ) = -lnr - itp.

2 1 2 v

70
Nh ± v¿ y
Ìa n

Re 7 = -ln r = - - ln( l - 2acos ß + á ) = 2 J 4 1

cosnß .
n= l

T ÿ â y su y r a côn g thÿ c (9) .  ¿ t X 4 CO S ß ; a 4 ß, tÿ (9 ) su y r a

17 0
Ì 0

fix) = ln ( 4 4 4 ì = 4 2 > ^ 4 4 cos(narccosß ) =

n= l
00
= -2Y^-T (x ) = S + R n n n ,
4' 4 n / n

n= l

tron g  ó
" l 0 0
Ì _

Jfc=n+1

Ta c ó
l*>l< 2 Þ ^M< 2 Þ >
k=n+ĩ k=n+l

2 Ì0 0
2
< —7 y 7 r = TÍT -TTT - < £ = 0-0005
+ 1
„
fc=n+l ( + i) " 4 3 n 4

vó i moi n > 5.
Nh ± v¿ y

/ - s = -|r , - ^T
5 2 - ir 3 - ^r - -Lr 4 5 =
31 24 17 2 1 33 X 4
X 5

=
51 2 ~ 5)2 1
~ 64 1
~ 384 x
~ 64 ~ *ẽõ *

Ta có th ß là m tß t kế t qu ¿ nh ± sau : Tho¿ t tiê n t a x¿ p x ß / ~ 5 6 vß i sa i s ß

l/(x)-5 6 (x)| < 3 x 7

2
x4 6 c 0.00002 .

Vì
s (x ) = - 2 X
6 - / = X .
6X 4 4 6 6
X 6
* (x)
1

Ta nh¿ n th¿ y 4^ 4 ~ 0 , sa i s ß m¿ c ph¿ i

,T (x ) Þ 6 = Þ
1
2 2 51 5
3 2*
Nh±n g
T (x ) = 4 (32x - 48z
6
6 4
+ 18x - 1 ) ~ 0 , 2

ZD

71
nen
.6 _ 34 92 Ì
2 16 32 ' v

Nh± v¿y
-2 X 2 2 X 2 _
5
fi
5

V¡I sai so
2X 2 . Ì Ì 5

44- X -T = 44T - 0.00008.

6X 4 2 3X 46 5 6

V¿y thay

/( )--6 *^
x X P4(x) +

m¿c ph¿i sai sß 0.00084-0.00002 = 0.0001. Ta tìm ±ÿc a thÿc b¿c 5 x¿p xì ều / chính
xác g¿p 5 l¿n a thÿc S5.
10 + 2
Ví du 4. Tìm a thÿc x¿p xß ều hàm fix) = • trên oan f-l.ll vßi ô
chính xác £ = lo . -5

át
00

z = cosß + isinß; f(z) = a z = 4- n n

az'
n=0
ta CÓ
Ì — a cos 9 nr V—^ „ „
Re / = 2ja 2 .
n n

Ì 4 2a cos ß + a 2

n=0

Cho a = 4 4; X 4 COS ß ta ±¡c

10 + x ~ (-1)"

loi + 20x ^ 10
n=0
Vì
00
ÌÌ
1**1* ¾ )ÕHT* 9X10^ <£

k=N+l
nên N > 4. Ta có thß l¿y

/ - < = ¾Jfc=0
s
y£ *M- r

§4. X¿p XÞ trung bình ph±¡ng hàm cho d±ßi d¿ng b¿ng
. Cho {xj}JL =: A" c [a,6]; a < x < Xi < """ < x < b. Gßi H(X) là t¿p
0 0 n

hÿp các hàm xác inh trên X. Ta nói hai hàm /, g trùng nhau trên táp X: f = g n¿u

72
Vi = 0 ,nf {xß ) = g{xi). H ß hà m {ÿ}þo c H{X ) ± ÿ c gß i l à  ß c l¿ p tuyế n tín h trê n X
in
nế u 0 ipi = O kh i v à ch ß kh i /í J = 0 (i == uũ,, mì.
X
t

i=0
Nế u n ^ > Ì th ì s ÿ dÿn g  a thÿ c nß i su y khôn g c ó lÿ i v ì ha i lẽ :
a. B¿ c cÿ a  a thír c nô i su y r¿ t lßn , khôn g thu¿ n tiß n tron g tín h toá n
b . B¿ n thâ n cá c gi á tr ß y , c ó sa i sß , nế u buß c P(xi) = Di l à nh¿ n sa i s ß cÿ a s ß lißu .
Ph±¡n g phá p x¿ p x ß trun g bìn h ph±¡n g trìn h bà y d± ß i â y tßn g quá t h¡ n ph±¡n g
phá p nß i su y v à kh¿ c phÿ c ± ÿ c cá c nh± ÿ c i ß m vÿ a nêu .
T a ± a và o c¿ u trú c tuyế n tín h v à c¿ u trú c chu¿ n tron g H(X ) b¿n g các h á t

(/ + g)( Xi ) : = /(Xi ) + g( Xi y , (Xf)(x t ) : = x.f (xi )¿ = 0 ,n )

n

[/,<?] :=£/(*iM*.) ; \\\f\\\""= VÚT}-

i=0

Gi ¿ s ÿ {^i} # l à h ß hà m dó c l¿ p tuyế n tín h trê n X . T a tì m

m
p € T>m = e*jV>j : aß ¬ iR 1
( i = 07^) }
j= 0

t ÿ i ề u kiê n
III / - PHI 2
= mi n III/-QUI 2
.
m
T ÿ (4 ) su y r a p = c,'V ?ti v à C i ( í = 0 , rà) l à nghiê m cù a h ê
i= 0

= Þ/ , Vi ]
(10 )

í= 0 ,m

 ô lßc h nh ß nh¿ t xá c  ßn h bß i côn g thÿ c

£ = III/--P|II 2
= III/III 2
-$>[/.<*] " (9 )
1=0

Nế u h ß {<^i} # trÿ c gia o trê nX , tÿ c l à [ÿ>i,ÿ>j] = |||y«ll| 2

^i j th ì nghiß m cÿ a h ê (10 )l à

c
i 4 l iI M l ov à ph±¡n g sa i Si, c ó dan g
lllv.lll 2

m
2 _ £ í/ ,w
2
,= 0 "I #

73
ß cÿ thß ta cho

<Pi(x) = x' (ì = M)); .Si = J2 xi (i = 0,2m);

¾c=0
Tß

*>:=xy*/(*fc) (j = M*).
fc=0

Hß (10) có d¿ng

Sß+jCj = ti (i = 0,m). (li)

>=0

Hß (li) có thß gi¿i b¿ng các ph±¡ng pháp l¿p ho¿c ph±¡ng pháp cn b¿c hai.
Trvrßng hÿp các mßc cách ều: £,-+1 — Xi = h (i = 0, n — 1) ta có thß ßi biến, ±a
hß (li) về d¿ng ¡n giàn h¡n, trong ó các hß sß Si chß phÿ thußc vào n. Nh± v¿y các
hê sß có thß tính s¿n và sÿ dung mãi.
Xét tr±ßng hßp n ch¿n, n = 2k. ôi biến

X — Xk
u := — X = Xk + rau.
ri

Ta có

{xo,xi,...,x *}. -> {-*,-* + l,...,0,...,Jfe-l,Jfc}

2

Gßi a thÿc c¿n tìm là Q (x) = a, + hu + ... + /J », ta ±ÿc

m mU

,9 +j/3j = í j (ß = 0, m), trong ó Si = ui, (i=0,2m)

t

j=0 i/=0

2fc *
tí> = 4 fc + ì/ (i/ = 0,2fc); *i = ^ß/i/uß, (i = 0,m).
i/=0

Dß th¿y Sj = 5 = ".. = S m-1 = 0. Các hß sß S2i (i = 0, m) chß phÿ thußc vào ¾; và tính
3 2

tr±ßc ±ÿc.
Nếu n l¿, n = 2k 4 Ì, ta ¿t

2(x-xjt_i) , , (tí + l)h I

u= Ì hay X = h X -1- k

Khi ó

{x ,x ...,X2k-i} -» {-2*+ 1,-2*+ 3, ...',-1,1,..., 2*-3,2*-1}.

0 u

74
Hß (li ) tron g tr± ßn g hÿ p nà y cũn g có Si = 53 = • • • = s 2m - ì = 0. Nh ± v¿y , tron g mß i
tr± ßn g hÿ p c ó th ß  ß i biế n  ß cá c h ß s ß Si tron g h ß (li ) c ó tín h ch¿ t S2Ì-Ì = 0 ( í = Ì , m) .
Cá c h ß s ß S2i ch i ph ÿ thuß c và o n , d o  ó c ó th ß tín h s¿ n v à dùn g mã i ± ÿc .
ß kế t thú c §4 ta chÿn g t ß r¿n g tron g tr± ßn g hÿ p m = n ,  a thÿ c bìn h ph±¡n g tß i
thiß u trùn g vß i  a thÿ c nß i suy. Th¿ t v¿y , gi ¿ s ÿ p l à  a thÿ c nß i suy , Q l à  a thÿ c bìn h
ph±¡n g nh ß nh¿ t (deg P < n ; deg Þ < n) cÿ a hà m f(x ) t¿ i cá c mß c phâ n biß t {xi}"_ 0 .
Kh i  ó
Tì

0 < 111 0 - /II I < HÍ P - /II I = (£|/(x. ) - P(x,)| 2

) 1/ 2
= 0 ,
1= 0

v¿ y
tì

^|/(x,)-Q(x,)| 2
=0 , ha yQ (xi) = f(x t ) = P (xi) ( í = Õ~n) .
i=0

T ÿ â y su y r a Q = p.

§5. Bà i t¿ p
1. L¿ p ch±¡n g trìn h và in kế t qu ¿ the o b¿n g
a) Cá c h ß s ß cÿ a  a thÿ c Chebyse v n = 0,2 0
b) Cá c h ß s ß cÿ a  a thÿ c Lengendr e n = 0,2 0
2. a ) L¿ p th ù tÿ c tín h tíc h phâ n the o côn g thÿ c Simpso n (ch±orn g 5 )
b) Á p dÿn g  ß tì m x¿ p x ì bìn h ph±¡n g nh ß nh¿ t b¿ c 3 cÿ a hà m f (x) = 3 trê n [-1,1]
Z

theo côn g thÿ c

li 5
+ Ì Z" 1

Qs{x) = ^CjLi(ß) ;c , = 4 4 / ¥Li(x)dx,

i=Q 2 J
~ l

tron g  ó Lß(x) l à  a thÿ c Legendre .

3. Tì m a, b, c t ÿ i ều kiß n

/ (ax 2
+ bx + c 4 cos x) dx 4 2
" mi n

4. C± ßn g  ß phón g x ¿ t ÿ mß t nguß n phón g x ¿ ± ÿ c ch o bß i côn g thÿ c / = I t~ .

0
at

Hã y xá c  ßn h h ß s ß a, h¿n g s ß lo, biế t r¿n g

t 0. 2 0. 3 0. 4 0. 5 0. 6 0. 7 0. 8

/ 3.1 6 2.3 8 1.7 5 1.3 4 1.0 0 0.7 4 0.5 6

Chß d¿n . L¿ p b¿n g tín h gi á tr ß ìn ì. Dÿ a và o b¿n g nà y tì m  a thÿ c trun g bìn h ph±¡n g

b¿ c nh¿ t a + bi. Kế t qu à c¿ n tì m l à lo = e ; a a
4 4 ò.

75
Sau ây là s¡ ß khßi và kết qu¿ ch¿y máy cÿa bài4¿pr~2.
- Thÿ tÿc tính giá trß a thÿc LegenềreT= 0,5.

fo(x) = 1; fi(x) = x

^i=2 ...,5

fi(x) = — -xfi-i(x) + —Afi- (x)

l
2
lß

^ Returnj

Ch±¡ng trình chính

Þ Input n Þ

h= 1/n

i = 0,..,5
>
Si =/i(-l)/3 + 3/<(l)

ß' = l,2,..,2n-l y

X = jh 4 ] ; i2 = 3*
 Si = Si + 4fi{x)R Si = Si + 2fi(x)R

ß Si = s,/3 n

2i + Ì
Ci = 4^4Si] prin tc ,

c En d)

Kế t qu ¿
Co = 1.213652 ; C i = 1.237054 ; c 2 = 0.438184 ;

c = 0.094492 ; c
3 4 = 0.014656 ; c 5 = 0.001785 .

77
 Ch±¡n gV
TÍN H G¾ N ÚN G  ¾ O HÀ M V À TÍC H PHÂ N

§1. Tín h g¿ n ún g a o hàm .

Tron g thÿ c tế , nhiề u kh i t a ph¿ i tì m  ¿ o hà m mß t hà m s ß ch o d± ß i d¿n g b¿ng , ho¿ c

hà m ch o d± ß i d¿n g gi¿ i tíc h nh±n g phÿ c t¿p . Tron g nhÿn g tr± ßn g hcy p ó , t a th± ßn g
dùn g ph±¡n g phá p tín h g¿ n ún g  ¿ o hàm . T a tha y f(x ) b¿n g  a thÿ c nß i su y cù a nó :
/(x ) = P(x) + R(x), tron g  ó ph¿ nd ±

/ (n+1)
( 0 TT
(ri + ly. J

i= 0
- A

Kh i  ó f'(x ) = P'(x) + r(z ) vß i r(x) = R'(x).

D ß th¿ y phé p tín h g¿ n ún g  ¿ o hà m nh ± trê n khôn g chín h xá c b¿n g phé p nß i su y
v ì t ÿ h ß thÿ c /(.TÞ )= P(xi) (i = 0 ,n ) khôn g su y r a f'(x t ) ~ P'(xß) (i = 0,n).

1.1. S ÿ dun g  a thÿ c nô i su y Lagrange .

T a c ó P(x) = y k Ph(x), tron g óp k (x)

k=0 [[(Xk-X t )
ijTk
Vì

^"^-éO >nc -) eS¿n(.-.. 1=0

v + ' 1 =0
)

Xé t tr± ßn g hÿ pn = Ì ,t ac ó

7-. / s X 4 X\ X 4 Xo f"(f )
P(x) = Vo ^ 4+ Vi JÌ_ÍÍL ,R X = J
-^-(x - x ){x -
0 Xi).
Xo - Xi Xi - Xo 2 !

Su y r a P'(x ) = 0 f ^ v à
r(x 0 ) = R'(x ) = 0 ^(x y- Xo). Nh ± v¿ y

f, ( r V /(*i)-/(*o ) ra )_
ý {Xo) = 4 -
Xi 4 X o 2 !

T ÿ â y t a l¿ i nh¿ n ± ÿ c kha i triß n Taylor :

/(si )= + ĩ '(x 0 )(x i - Xo) + —21 (* 1 - ^

78
 1.2. Tr±ßng hßp các mßc nôi suy cách ều.
Ta có thß sÿ dÿng các công thÿc nßi suy Newton tiến, lùi, Gauss ì, li, Stirling, Bessel
ß tính g¿n úng ¿o hàm. Ví dÿ ß tính f'(x), /"(x) cho X ~ x 0 , ta dùng a thÿc nßi
suy Newton tiến

P(x) = yo + ^rt + Ẽ&tÿ -1) + ^pf(f - m - 2)+

2!

A y n

+ ...+ í(í-!)"""(*-n + 1),

0

n!
trong ó í = (x 4 x 0 )/h.
Dß th¿y

_ dP dì _ Ì dP _ Ì 2í-l^ 2 3í 2
- 6< + 2 A 33
"
2 ( 1
-A y +
0
(ßa; di dx h di h 2! 3!

2í - 3
9t 2
+ Hí - 3 !
A y + ---}
4
0
12
d P d fdP^ dí _ 1 _d /dP\ _
2

G?£ 2
dí \dx ) dx h át \dx J

6t - 18t + n
2

= ^{A 2
y +(í- l)A 3
y + 4
A y + """}.
12
0 0 0

A y , 2
0 A 3
y A 0
4
y ,A
0
5
y
Nói riêng, /'(i 0 ) ~ ^{Ay 0 ^+ + "};

/"(*>) ~ ¾{A 2
y - A
y + ^A
0
3
0
4
y + """}.
Q
12
Sai sß cÿa phép tính g¿n úng ¿o hàm

r(x) = i?'(x) = n< _o' t

í/i? dí
dí c?x
da: Þ (n + 1)!
Þ h"* 1

/<»+!)(£) í(< -!)"""(* - n)+

Ã(n + 1)! (/í

+/
(Of t [t't-l)- "(t-n)] y
Khi X = Xo, í = 0, ta ±¡c

(n + 1)! (n + 1)

l) /i" A
rì n+1
y (-1)"
0
TI A n+1
A71+1, Þ/ 0

(n + 1) /1"+! n + 1 /ì

70
 Ví dÿ. Tìm f (50) cÿa hàm f(x) cho d±ßi d¿ng b¿ng sau:

Xy Áy A 2
y A 3
y

50 1.6990
414
55 1.7404 -36
378
60 1.7782 -31
347
65 1.8129

Ta co
1_r ri I ,1f A _ A^yo A 3
y 0

/ß = 5; / (lo) ~ - Ay +
/ì V 23
0

/'(50) ~ -(0.0414 - 0.0018 + 0.0002) = 0.0087.

0
Giá tri chính xác cÿa hàm

ru , /ì M / lnx Y Ì Ì 0.43429 >

/'w vX = g.r ' = -44 = -.74 -" - 0.0087.
. 6
' V lnl
0/ X In 10 50

1.3. Ph±¡ng pháp Spline bác ba.

Ph±¡ng pháp tính g¿n úng ¿o hàm nhß các hàm Spline b¿c ba là mßt trong nhÿng
ph±¡ng pháp tißn lÿi nh¿t hißn nay. sÿ dÿng công thÿc (9.2) - (9.4) ch±¡ng li, ta có
the tính g¿n úng ¿o hàm b¿c nh¿t và b¿c hai cÿa f(x): f'(x) ~ S'(x); f"(x) ~ s n
(x)
(x e [a,ò]).
Ví du. Cho f(x) = sinx; 0 < X < 7T.
L¿y TI = 2; h 4 lĩ/2, ta có y 0 =y 2 = 0; Vi = 1; m 0 = ĨĨ12 = 0. Tÿ công thÿc (9.6)

suy ra: m 0 + 4rĩß] + m 2 = -rz{y 0 4 2yi + y-i) hay mi = 4 12/-7T . Công 2

thÿc (9.2) cho ta
hàm Spline trên tÿng o¿n con.
2x 3x 3

Ví du, khi X e [0,7r/2], 5(X) = - 9 , + , suy ra s"(-) = 4 ~ 0.71619725.

7T [ 7T^ 2 4 47T

Giá trß úng /'(-) = 4= - 0.70710681. Sai sß t±¡ng ßi là 1.28%.

5"(Þ) = -4- ~ -0/60792710. Giá tri úng /"(-) = == ~ -0.70710681. Sai sß

4 7T M ^/2 2

t±¡ng ßi b¿ng 14.03%. Nếu gi¿m /ß, ta có thß tính chính xác hem f'(x), f"(x).

§2. Tính g¿n úng tích phân.

Trong thÿc tế, nhiều khi ta ph¿i tính tích'phân xác ßnh cÿa hàm sß mà không biết
n-1

nguyên hàm cÿa nó. Nếu dùng inh nghĩa tích phân / = lim y f(x l )Ax l thì tßng
*oo '
n4>oo J

i=0

80
 Darbou x hß i t ÿ r¿ t ch¿m , d o  ó  ß  ¿ t ± ÿ c  ß chín h xá c khôn g cao , t a v¿ n ph¿ i thÿ c
hiß n mß t khß i l± ÿn g tín h toá n r¿ t lßn . Ngoà i ra , tron g nhiề u tr± ßn g hÿp , hà m f(x ) ch ì
± ÿ c ch o d± ß i d¿n g b¿ng , v ì v¿ y khá i niß m nguyê n hà m tr ß nê n v ô nghĩa .
Ph±¡n g phá p ¡ n già n nh¿ t  ß tín h g¿ n ún g tíc h phâ n xá c  ßn h l à tha y f{x) b¿n g
 a thÿ c nß i su y P(x), sa u  ó  ¿t :

ì := í f(x)dx ~ ß P{x)dx.
Ja J ri

2.1 . Côn g thÿ c hìn h thang .

Ta chi a o ¿ n [a , ß ] thàn h n ph¿ n b¿n g nha u vß i cá c i ß m chi a Xi 4 a + ih (i = 0,n) ;
h = ( ò 4 a)/n.
Tha y diß n tíc h hìn h than g con g b¿n g diß n
ty tíc h hìn h than g vuông , t a ±¡ c (xe m hìn h bên )

Ý*
/ f(x)dx = - 4 h. T±¡n g tÿ , t a c ó

fb n 4 Ì, x . , , ti 4 Ì

Xß J a
1=0 Jx
i t= 0

Nh ± v¿ y

ß" b4a
(y + 2y +"'" " + 2y _ ! + y ). (2.1)
2n
0 1 n n

Þ f{x)dx ~
Ja
Sa i s ß ph±¡n g pháp .
f X ì
Vo + Vĩ
a) Sa i s ß  ßa ph±¡ng. Thÿ c ch¿ t cÿ a viß c tha y / fdx h là x¿ p x ß hà m
J x>
f(x ) trê n o ¿ n [x 0,Xß] b¿n g  a thÿ c nß i su y b¿ c nh¿t :

f{x) ^P, (x )= yA ^iÿ + yß t *-*o )

Xo - .T i .T i - Xe

Sai s ß cÿ a phé p nß i su y tuyế n tín h là:

|iĩ,(x) | = no (x - c )( x - 0 Xi ) < — (x - x )(a ;i -

0 Xo) ,

T tron g  ó M = sup{|/"(x) |: X G [ar > i >]} . D ß th¿ y

3
Mh
ri :=| Þ' fdx
1
- ^~^ -h\ < l
£ \R l{ -)\dx < M jp( _ )( _ )dx = x Xo Xl x

12

Mh Mÿ> 3
-a )
b) Sa i s ß toà n pii¿n . V = n.
12 1J

81
 Sai sß tính toán sẽ trình bày chung cho các công thÿc c¿u ph±¡ng (tính g¿n úng
tích phân).
__f dx 5

Ví dÿ. Tính / = / 4 = In 5. L¿y n = 4, theo (2.1) ta có

Ji X

5-1 / 2 2 2 1\ loi
~ 2x4 \ 2 +
3 +
4 +
5j =
60 '

Vì /"(x) = 2x~ 3
nên < 2 (Vx ¬ [1,5]) và nh± v¿y

2x4 o 2
r = X Ì = - ~ 0.66.
12 3
2.2. Công thÿc parabol (Simpson).
Chia [a, b] thành 2n ph¿n b¿ng nhau vßi b±ßc h = (b 4 a)/2n. Trên mßi o¿n
[x2i-2,^2i] (* = Ì,") ta thay /(x) b¿ng a thÿc nßi suy b¿c hai (parabol) vßi các mßc
nßi suy X2Í-2, ^2.-1, £2i

V TJ /\ (x-x 2 ,_i)(a;-x 2 i)
(z2i-2 - x 2 i-l)(x 2 i_2 - Z2i)

(x - x i-2)(a; 2 - X2i) , (x - x 2 i-2)(z - Z2i-l)

+)/2Í-1 77 " ~T + V2Í
(x ,-i - z
2 2 «-2)(z2i-i - Z2i) (X2i - Z2i-2)(*2i - ^2i-i)
t
rx 2i Þ-X2Ì ÿ

Þ fdx ~ / p 2 (z)dx = ß(y2i-2 +4y 2 .-i +ß/2i)-

'Xßi-2 « /
*2i-2

Vì

fdx = Y^ fdx~Ys -ß(y 2 i-2 + 4y 2 «-i + V2i)

nên ta có công thÿc sau:

rb b-a

Þ fdx~-^4 (y 0 +4y 1 +2y 2 + --- + 4y 2n _ +y 1 2n ). (2.2)

Sai sß ph±¡ng pháp.
Sai sß ßa ph±¡ng.
Xét hàm F(t):=$(t) - (£) 5
(0 < í < /ì), trong ó

*{*) = f i+t
fdx - ß±iXi - t) + 4/(*i) + /(Xi + í)].

Dß th¿y F(0) = F(/i) = 0; F'(0) = F"(0) = 0, còn

no = -|[/ (3)
(x;+í) - / (3)
(z. - í)] -

82
hay
F (t) = -^
t
r lf (4)
(0 + yr*(h)}, (2.3)

trong ß £ £ (xj 4 í), Xi + í).

Áp dÿng ßnh lý Rolle ta có: do F(0) = i^/ß) = 0 nên tìm ±ÿc 6 (0,/ì) ß
F'(íi) = 0. Tiếp theo F'(0) = F'(*i) = 0, ta tìm ±ÿc t e (0,*i) ß F"(í ) = 0. Cußi 2 2

cùng, do F"(0) = F"(í ) = 0, tßn t¿i í

2 e (0,t ) sao cho F (í ) = 0. Tÿ (2.3) ta suy ra:
3 2
(3)
3

h 5
ì X.

= - gõ/ (0, ° g ó X, - *3 < £ < Xi + h.

tr n

Nh± v¿y:

f' +h
fdx = J[/(x, - /0 + 4/(*i) + /(Xi + /ì)] - ^/ (4)
(0- (2-4)
-h

¿t M = max{|/( 4
)(:r)| : X £ [a, ß]}, ta có ±ßc l±ÿng sau:

\ loc\ < •
r

Tÿ ây suy ra sai sß toàn ph¿n cùa công thÿc Simpson thoa mãn iều kißn:

Mh b-a . 5

\r \<n.^-= ^Mh\ (2.5) 0 ts

9lob 1

- dx 1

Ví du. Tính tích phân ì 4 ß 444- theo công thÿc parabol vßi ri = 2;
Jo Ì + z 2

I ~ y + 4y, + 2y
0 2 + 4y 4-1/4 = 1 + 3.76471 + 1.6 + 2.56000 + 0.5 ~ 0.785399.
3

ß ý r¿ng 7T = 47, ta ±ÿc bißu thÿc g¿n úng 7T ~ 3.141596.

Ph±¡ng pháp Runge trình bày d±ßi ây cho phép ta nh¿n ±ÿc các ±ßc l±ÿng h¿u
nghißm (a - posteriori) khá hißu qu¿ cÿa sai sß.
Gßi R là sai sß cÿa ph±¡ng pháp Simpson, theo (2.5) R có d¿ng R ~ Ch , trong ó 4

c 4 const > 0. Tính tích phân ì hai l¿n theo công thÿc (2.2) vßi b±ßc h và h/2, ta ±ÿc

i = ÿ +ch* = ÿ t i +c(h/2) 4

h h/2

Tÿ ây suy ra

R = Ch 4
X 16/15.
h/2 h

83
S¡ ß khßi tính tích phân theo ph±¡ng pháp Simpson nh± sau:

^/ĩnput a,b,nÞ

h = (6 4 à) /ßn

s = Vo
ì + 2/2n

>

<• = 1,2, ...,2n -

£ = a + i/i

1 r
s=5+ 2/(3;)

"""^ í 4 odd^>

ß V 9

Continue

s = s.h

/Print 5/

84
 2.3. Công thÿc Newton - Cotes.
-6
íX4 a

Gi¿ sÿ ph¿i tính tích phân ì 4 ß f(x)dx. ßi biến ( = , ta ±¡c

Ja b-a •

Þ fdx = (b-a) /%(CK,

trong ó $(() = f(a + (ß 4 a)Q. Chia oan [a, bß thành n ph¿n b¿ng nhau vßi b±ßc
^ ß) (X
h = , ta ±¡c Xi 4 a + ih và (i = T- (Ì = 0, n).
n
Thay 7 = (ß - a)/ $(C)^C ^ (ß - a) J
1 1
P(CK, trong ó P(C) là a thÿc nßi suy
Lagrange cÿa hàm $(C) vßi các sß liêu {£,<£(£,)} = {£-,/(x,-)}. ¿t j/i = f(xß), ta có:
n

( _ I _ 1)... ( _ D (C - 0)(C --)""" (C -1)

C )(c C

r p/ ì _ V? ni U ti 4- Þ/. : Z2 L
1)
" (0-ß)(0-|)...(0-l) (l-0)(l-ß)...(l-l)
yO +yi +

. , (C-0)(C-à)--(C- = )
w
a i

"(l-0)(l-ì)-..(l-^)-
+y

¿t

p,. /Ò(C - 0)(C - í)" " " (C - àlÌKC - :g)" " " (C - 1K
=

n
(Þ-OXÍ-ÞÞ-CÞ-^KÞ-^)-^-!) '
ta nh¿n th¿y các hß sß (i = 0,n) không phÿ thuôc vào hàm f(x) và o¿n l¿y tích
phân [a, bß, do ó chúng có thß ±¡c tính s¿n, l¿p bàng và sÿ dÿng lâu dài.
Trong bißu thÿc cÿa pß nếu ßi biến £ = Ì 4 £ ta dß dàng chÿng minh ±¡c r¿ng

P'n = Pn" (í = M).

Ngoài ra nếu ¿t f(x) = $(() = Ì, ta có P(x) = Ì và do ó

>" n

( _ _ ^p. hay =
ò a)s(6 a)

1=0 i=0

Ta xét các tr±ßng hßp riêng:

a) Khi n = Þ, PÞ" = PÞ = Ũ¾ÍSLDÞÞ. = à,

11
0-1 2

/dx ~ (ó - a)4-4.

Ta ±ÿc công thÿc hình thang (ßa ph±¡ng).

b) Vßi lĩ = 2, ta có:
OP „ /ÞÍC-IXC-IR 1 / (C-0)(C^Þ)dC 4-
2= pl = o
1
=

22
(0-ß)(0-l) 6 (ß-O)d-l) 6-
;2

85
Nh± vây / fdx ~ 44(y 0 + 4yi + 7/2). ây là công thÿc parabol (ìa ph±¡ng).
Ja 6
.
Khi n lßn, các hß sß Newton - Cotes khá phÿc t¿p. Vì v¿y, ta nên chia o¿n [0,1]
thành mßt sß ph¿n b¿ng nhau. Sau ó áp dÿng công thÿc Newton - Cotes vßi ri' nhß
h¡n trên tÿng o¿n con.
f dx
1

Ví du. Tính tích phân 1=1 _____ theo công thÿc Newton - Cotes.
Jo 1
+ x

Ta
la coró 41; /g•i —
r P - r= P - = ——
6
= Pĩ
Pì ^6 6
JL. p? =s —p? =
—=35' -5-- p„
A — 280' 6 ~ 105' '*
= h = = i 6Dãi. 6r r
3
— — -
0 6 ũ/|n

JlL. Di _ Dß _ 9 . E>2 _ D6 9 . D 3 _ 34 . u 4 1-0 _ Ì r»Xj.

840
Pi = 840Pe. Tÿ công thÿc Newton - Cotes suy ra
6,6

' = Þ> p
j = giô Þ>£-
i=0 i=0

Tính toán ±ÿc tiến hành theo b¿ng sau:

Xi Vi F,

0 1 41 "41
1/6 6/7 216 185.142857
1/3 3/4 27 20.25
1/2 2/3 272 181.333333
2/3 3/5 27 16.2
5/6 6/11 216 117.818182
1 1/2 41 20.25

s = 581.994372

/~ -Þ-E = 0.6933.
840
Trong khi ó giá trß úng cùa ì là / = In 2 = 0.69315.

2.4. Công thÿc Chebysev.

Công thÿc c¿u ph±¡ng Chebysev có d¿ng:

í f(t)dt~J2Bif(U)
i=i

Các hß sß Bß và giá trß tß 6 [41,1] ±ÿc chßn sao cho:

a) Bi = B ÿ = ĩ~ũ).
b) Gông thÿc (2.6) úng cho mßi a thÿc b¿c không quá ri. Dß th¿y công thÿc
2.6) úng cho mßi a thÿc b¿c không quá n khi và chß khi nó úng cho mßi ¡n thÿc t'

8<
 Nói riêng, khi ì = 0, / = Ì, ta có ¿ng thÿc

2 = y^B = nB, suy ra J5 = -.

i=ì

Nh± v¿y công thÿc (2.6) có d¿ng

f f(t)dt~-j2f(ti). (2.7)

Thay /(í) = t k
(k = l,n) vào (2.7) ta nh¿n ±ÿc hß ph±¡ng trình phi tuyến (n - ¿n, n -
ph±¡ng trình) ß xác ßnh ti (i = Ì, rì).

£g t?= / I
f . lB = lrI=^l (t . ra (2.8)

Nhà toán hßc Nga Berstein ã chÿng minh r¿ng vßi moi n > 8, hß (2.8) không có nghiêm
thÿc. ây cũng là mßt nh±¡c ißm cÿa ph±¡ng pháp Chebysev.
Sau ây ta sẽ xây dÿng công thÿc Chebysev cho tr±ßng hÿp n = 3. Khi ó hß (2.8)
có d¿ng:
ti + Ì2 + u = 0
tß + tß + tß-Ì (2.9)
tß + tß + tß = 0
¿t Cß:=ti + t 2 + Í3Þ C 2 :=Í1<2 + <1<3 + hh; C 3 :=<1<2*3-

Theo ßnh lý Vi-et, íi, *2j *3 là nghiêm cÿa ph±¡ng trình b¿c ba í 3
4 Cßt 2
+C2t — C3 — 0.
M¿t khác, tÿ (2.9) suy ra Ci = 0; c 2 ~-[c\- (tß + <2 _|_»)à = -ß;
t

C3 = ß[(ti +t 2 + hý - 3(<! + t 2 + *3)(*? + <¿ + <i) + 2(tß + «ß + *!)] = 0.

Nh± v¿y íj (í = 1,3) là nghißm cÿa ph±¡ng trình í 3

4 - = 0, suy ra ti = 4 í 2 = 0;
Í3 = ^. Do ó công thÿc Chebvsev (2.7) trong tr±ßng hÿp ri = 3 có d¿ng:

/>4à'B) +/(0)+/
(-M
ß tính tích phân I = J b
fdx,.ta làm phép ßi biến £ = —^—í H —. Tÿ (2.7) suy ra
công thÿc:

J* n
Þi
87
trong ó Xi = $=±ti +
2.5. Công thÿc Gauss.
Công thÿc c¿u ph±¡ng Gauss có d¿ng sau:

f f(t)dt~f]Bif(ti). (2.10)
"'-1 i=i

Các hß sß Bß và ti e [41,1] (i = Ì, ra) ±ÿc chßn, sao cho công thÿc (2.10) úng vßi các
a thÿc b¿c càng cao càng tßt.
ß ý r¿ng mßt a thÿc b¿c k, P(t) = Co + Cßt + " " " + Ckt hoàn toàn xác ßnh bßi
k

(k + 1) tham sß Co, Ci, Cfc. M¿t khác, trong (2.10) ta có 2n tham sß Bi, ti (i 4 Ì,rì).
Nh± v¿y (2.10) có thß trß thành ¿ng thÿc cho t¿t cÿ các a thÿc có b¿c không quá
2n 4 1. iều này t±¡ng ±¡ng vßi vißc (2.10) trß thành ¿ng thÿc cho mßi ¡n thÿc t
k

(k = 0,2n - ĩ).
Thay t vào (2.10) ta ±ÿc hß 2n ph±¡ng trình phi tuyến ßi vói 2n ¿n Bß, ti
k

(i = l,n).
JL 1 _ f_-h*+i
E Búi = k + 1 (* = 0,2n-l). (2.11)

Gauss ề xu¿t mßt cách giÿi r¿t ßc áo hß (2.11): Xét các a thÿc

P(t)=t P (t) (fc = 0,n-l),

k
n

trong ó Pn(t) là các a thÿc Legendre (xem ch±cmg IV, mÿc 3.2). Mßt m¿t do tính ch¿t
trÿc giao cÿa các a thÿc Legendre, ta có:

Þ pÿ)dt = J t p (t)dt = 0.
k
n

M¿t khác, vì áegP(t) < 2n 4 Ì (ký hißu deg - chß b¿c cÿa a thÿc) nên công thÿc (2.10)
úng cho P(t), tÿc là:

P(t)dt =J2B,P(ti) = ^BitÞPniU).

1=1 1=1

Tÿ lý lu¿n trên suy ra Bß, tß (i = ĩ~n) thoa mãn hß ph±¡ng trình

n
Y^Bit*P (ti) = >) (fc = 0,n-l) (2.12)
n

i=l

Nếu chßn ti (i = 1,2,n) là nghißm cÿa  i thÿc Legendre p> thì (2.12) m¿c nhiên úng.

^6
 Còn lai n tham sß B, (i = Ì, rì) ta xác ßnh tÿ n ph±¡ng trình ¿u cÿa hê (2.11):

Þ + (-i;
[k = 0,n - 1). (2.13)
k+ Ì
1=1

Do ßnh thÿc Vandermond cÿa hê det(í]) = 4 tß) ^ 0 nên tÿ (2.13) ta tìm ±¡c

Bi, B n.
5ß3 _ 3jf A3 ÿ4
Ví dÿ. Xét tr±ßng h¡p n = 3, Ps(í) = , ta có íÌ = t 2 = 0; í 3 = y 5.
Hß (2.13) có d¿ng:
Bi+B + 2 B 3 =2
-þ)B +0.B +
* 2 þ)B 3 =0
§¾ + O.B + §£3 2 =I
58
Tÿ ây suy ra 01 = £»3 = -; B2 = -.
9Q
Công thÿc c¿u ph±¡ng Gauss ((n = 3) có d¿ng:

5/(-\/^)+8/(0)+5/(^2)
/_','* * ß h-v!

Nếu [a, 6] b¿t kÿ, ¿t X = 1 -ß , khi ó công thÿc (2.10) có d¿ng:

b
b 4"
fdx-^J^Bifixi),
1=1

trong ó Xi = 4-4tß -ß 44 còn ti là nghißm cÿa a thÿc Legendre b¿c ri.

Sai sß cÿa công thÿc Gauss là: R (ß-«) 2n+1

(n!) 4
/ (2n)
(0
[(2n!)] (2n + l)
T
3

Công thÿc Gauss có ß chính xác cao. Nh±ÿc ißm cùa ph±¡ng pháp là các hß sß
Bi, tß nói chung là vô tÿ, vì v¿y tính toán theo công thÿc (2.10) khá phÿc t¿p.
Bây giß ta nói qua về sai sß tính toán trong các công thÿc c¿u ph±¡ng.
Gi¿ sÿ ta có công thÿc c¿u ph±¡ng sau

f fdx = ß / A f(x
t l ) + R(f), (2.14)

trong ó Xi ¬ [a, bß (ĩ = Ì, n) là các ißm chia, Ai (i = Ì, Ti) là các h¿ng sß d±¡ng và R(f)
là sai sß ph±¡ng pháp.
 Nếu Ai ±ÿc tính úng còn ĩßi 4 f(xß) tính vßi sai sß £, tÿc là thay vì công thÿc
(2.14) ta có:

fdx = ÿ j Aiÿi + R(f), (2.15)

trong ó \ĩji — yj < £ (?'• = l,n). Dß th¿y

n
R(f) = ÿ My -ÿ ) + Rþ)
/ l l

1=1

và do v¿y
rí

|S(/)|<e^A, + |/?(/)|.
1=1

Vì công thÿc (2.14) úng cho moi a thÿc b¿c không, nên vßi f{x) = Ì, ta có:
b
í
b 4 a = Þ dx = Ai. Nh± v¿y sai sß tính toán trong (2.15) sẽ là:

\R(f)\ < (b - a)e + \Rþ)\,

trong ó R(f) là sai sß ph±¡ng pháp cÿa công thÿc c¿u ph±¡ng (2.14).

2.6. Tính g¿n úng tích phân bôi b¿ng ph±¡ng pháp Monte - Carlo.
Nói mßt cách nôm na, ph±¡ng pháp Monte - Carlo là ph±¡ng pháp gi¿i bài toán
b¿ng cách sÿ dÿng nhiều phép thÿ ng¿u nhiên.
Gi¿ sÿ ta có hàm y = /(xi,x ) liên tÿc và gißi nßi trên miền fß. Ta c¿n tính tích
m

phân bôi sau:

7= J f(x)dx = J """ J f(xi,...,x )dxi-dx . m m

Gi¿ sÿ miền íĩ n¿m tr

n trong khßi hßp chÿ nh¿t li:

n c ĩl:={x e M : di <Xi<Aß(i = l,m)}.

m

B¿ng phép ôi biến Xi — ai + (Ai — (i = l,m), khßi hßp chÿ nh¿t n biến thành
khßi hßp ¡n vß
n = {£eiR : 0 < ft < Ì (i = ĩ~m)}.
m
o

Ta có ì = J f(x)dx = J F(£)d(, trong ó d( = d^Þ " " " d£ ,

n s m

Qx
F(í) = /(ai +(A -ai 1 )&,..., a m + (Am - a ){ ).det(^) =m m

= þß(Ai - Oi)/(ai + (Ai - ai)£i,a + (Am - a )£ ) m m m

1=1

90
 a) Xét tr±ßng hÿp F(0 > 0.
Gßi V = {(£, ý) e R + : í e 5; 0 < y < F(0}, ta có / = / dÞdy.
m l
v

Gi¿ sÿ 0 < F(Ó < 5. ¿t

„=1 và v = {(t,v)eR : ^5;0Þ<^}. m+ß

Dß th¿y
« c {(£,!/) : 0 < & < 1; 0 < í/ < Ì, í = l,m}.

Chßn (m+1) dãy sß ng¿u nhiên phân bß ều trên [0,1]: {É- },tó" }, (* = »2»-)
0 0 1

và xét ißm Mi(^\...,ÿ \ui).

t
m

Già sÿ trong iV (iV >> 1) ißm ng¿u nhiên Mß, có n ißm n¿m trong V. Khi ó:

1= í dßdy = B Þ dßdu = BP(Mi e V) ~ (2.17)

b) Xét tr±ßng hÿp hàm F ßi d¿u 4ß < < B. ¿t

F(0 = -b + (B + b)F(O,

ta có:

ý Fd£ = -6vol(5) + (B + b) J F(0d£,

trong ó 0 < F(£) < Ì và tích phân f F(^)dß có thß tính theo s¡ ß ã nêu trong ph¿n
s

(a). .
Dß ánh giá. sai sß trong công thÿc (2.lĩ), có thß coi B = Ì và lo 4 P(Mi ¬ V) ~ JJ.
Áp dÿng b¿t ¿ng thÿc Chebysev, ta ±¡c:

p \^-Io\<e)
x-(|^-/ >1- ° =4 °' >1-
|<e)>l-
v

TY 7 - f27v - 4e iV
0 01 2

1
Nếu chon —f- = ß thì p (I& - loi < e) > Ì - s.
N
Khi 8 cß ßnh ta th¿y £ = -j== = 0(ÿ=). iều này chÿng tß ph±¡ng pháp Monte
- Carlo hßi tÿ r¿t ch¿m. ß tng ß chính xác lên 10 l¿n, khßi l±ÿng phép thÿ ph¿i tng
lên 100 l¿n.
Nếu cho tr±ßc e, ß thì sß phép thÿ N = 4. Ví du khi e = lo ; 6 = 1(T thì JV -3 2

4e ß 2

b¿ng 25 trißu!!
Tuy nhiên, do sß phép thÿ không phÿ thußc vào sß lßp l¿y tích phân, nên ph±¡ng
pháp Monte - Carlo ¿c bißt có lÿi trong vißc tính tích phân nhiều chiều, khi các ph±¡ng
pháp t¿t inh tß ra b¿t l±c.
91
 Ví dÿ, ß tính tích phân 10 lßp b¿ng các công thÿc c¿u ph±¡ng trên khßi hßp em
vß vßi b±ßc h = 0.1, ta ph¿i tính tßng có chÿa tßi lo sß 'h¿ng. Trong khi ó ph±¡ng
10

pháp Monte - Carlo dß dàng cho ta lßi gi¿i thô cùa bài toán này.

§3. Bài t¿p.

í dx 1

1. Láp ch±¡ng trình tính tích phân ì = 44 theo công thÿc parabol. sß liêu
J 1+X
0
2

vào ho = 0.05; £ = lo . B±ßc l±ßi gi¿m i mßt nÿa (h\:=h /2) nếu kết qu¿ b±ßc tr±ßc
-4
0

so vßi b±ßc sau ch±a thoa mãn iều kißn 16 X ÿi — lo)/15 < £.
Sÿ dÿng ßng thÿc 4/ = n ß kißm tra kết qu¿ tính toán.
2) Trong lý thuyết sß hßc, ng±ßi ta ã chÿng minh r¿ng sß các sß nguyên tß trong
dx b

kho¿ng (a, b) x¿p xß b¿ng /

Ja liu
a) L¿p ch±¡ng trình tính sß các sß nguyên tß trong kho¿ng (100; 200).
b) Tính tích phân I = J"^ Y^- theo công thÿc parabol vßi n = 100. So sánh kết qu¿
00

vßi ph¿n (a).

3) Tìm J x dx vßi 4 chÿ sß ch¿c.
1 x

/•TT/2

4) Tính / 444dx vßi 4 chÿ sß ch¿c.

01+x J
5) Tính f ^ y/ĩ — 0.25 sin xdx vßi 5 chÿ sß ch¿c.
n 2 2

6) Tìm J ^ exp(sinx)cßx ến 5 chÿ sß ch¿c.

n 2

7) Nêu ý nghĩa hình hßc cÿa ph±¡ng pháp trung ißm

Xi

f(x)dx ~ hf , 1/2

trong ó / = f(-*-k4); h = xi- Xo.

1/2

Xl
Ì
fdx = /1/1/2 + ^/"(0^ » 0 < í < Xi.
3 x

8) Tìm ^Þ- t¿i X = 0.1 tÿ b¿ng sau:

dx

X I 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4

f(x) ß 1.0000 0.9975 0.9900 0.9776 0.9604

Sau ây là các s¡ ß khßi gi¿i bài 2.

a) ếm sß nguyên tß trong oan [a, bß.
 nít A'(int x) N=0

5=1 = ¿,¿ + Þ,...,6

"

4= 2,3,-, X - Þ y*-

L ÌV = ;v +1

5=0 / Print ¾T/

f Retum(5)^
GE
a = 100; 6 = 200.

Kết qu¿ ch¿y máy: N = 21.

/"200 dx

b) Tính tích phân ì = Þ -4- theo công thÿc parabol

/mo lnx

^ Input Ti Þ

s=l/ßog(100) + l/ßog(200)

ì = 1,2, ...,2n - 1

/ = l//ofli(100 + i*50/n)

93
 5 = 5 + 2*/

-no
"ß4 odd^

s = s + 2*f

Continue^*4

s = s* 50/3/n

i
Print 5.

( End )

Kết qu¿ ch¿y máy

n = lo J ~ 20.07
n = 100 / ~ 20.07
Tß = 300 / ~ 20.07
n = 800 I ~ 21.81
n = 1000 J ~ 21.61
n = 1500 / ~ 21.73
n = 2000 I ~ 21.74

94