Γ.ΙΙ. Κοινωνία και Οικονομία (1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία, 2.

Η
νομοθεσία της Μακεδονικής Δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς»), σελ. 48-
51)

Διδακτικοί στόχοι (βιβλίο καθηγητή, σελ. 73 και 75):

Οι μαθητές:

1. Να διακρίνουν τις κυριότερες οικονομικές εξελίξεις και τα βασικά χαρακτηριστικά της

κοινωνίας του Βυζαντινού Κράτους.
2. Να αντιληφθούν το περιεχόμενο και τη σκοπιμότητα που εξυπηρετούσαν οι «Νεαρές» των
Μακεδόνων.

Σκεπτικό αξιοποίησης του σώματος γραπτών πηγών

Το σώμα των πιο κάτω γραπτών πηγών μπορεί να αξιοποιηθεί για τη διδασκαλία των
υποκεφαλαίων 1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία (σελ. 48-49) και 2. Η νομοθεσία της
Μακεδονικής Δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς» (σελ. 50-51). Οι συνάδελφοι
μπορούν να επιλέξουν από το σώμα τις πηγές εκείνες που κρίνουν κατάλληλες ότι μπορούν να
βοηθήσουν τη μαθησιακή διαδικασία, έχοντας υπόψη και τις ανάγκες και ιδιαιτερότητες των
μαθητών τους. Μπορούν, επίσης, οι πηγές να αξιοποιηθούν στην κατ’ οίκον εργασία των
μαθητών.
Η συστηματική επεξεργασία των πηγών είναι σημαντική για την καλλιέργεια δεξιοτήτων
των μαθητών μας, την οικοδόμηση της ιστορικής γνώσης από τους ίδιους και την ανάπτυξη
ιστορικής κριτικής σκέψης.
Μεταξύ των βασικών δεξιοτήτων που πρέπει να καλλιεργηθούν στους μαθητές είναι η
δυνατότητα της αναγνώρισης του είδους της πηγής, την οποία επεξεργάζονται (πρωτογενείς ή
άμεσες πηγές: εκείνες που προέρχονται από μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο του
παρελθόντος, σύγχρονη μ’ αυτή που μελετά ο ιστορικός, δευτερογενείς ή έμμεσες πηγές: οι
μεταγενέστερες μαρτυρίες) και η διερεύνηση της αξιοπιστίας και της εγκυρότητάς της.
Οι βασισμένες στις γραπτές πηγές διδακτικές και μαθησιακές δραστηριότητες είναι
δυνατό, σύμφωνα με το Δ. Μαυροσκούφη (Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας, Ιστοριογραφία,
Διδακτική Μεθοδολογία και Ιστορικές Πηγές, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη,
Θεσσαλονίκη 2005), να έχουν τις πιο κάτω μορφές:
(α) Αξιοποίηση ενός σώματος πηγών με στόχο τον εντοπισμό, την ανάλυση και την κατανόηση
ιστορικών εννοιών-κλειδιών, π.χ. της έννοιας «αριστοκρατία των αξιωμάτων».
(β) Ερωτηματική μέθοδος διδασκαλίας με τη χρήση γραπτών πηγών – προφορικές ερωτήσεις και
απαντήσεις.
(γ) Γραπτές απαντήσεις σε ερωτήσεις, πάνω σε μία ή λίγες πηγές που περιέχονται σε φύλλο
εργασίας – ενθάρρυνση των μαθητών να διατυπώνουν και δικές τους.
(δ) Δομημένη ερευνητική εργασία (πηγές και ερωτηματολόγιο) για όλη την τάξη, σε ομάδες ή
ατομικά στην τάξη ή στο σπίτι ή μη δομημένη (project) ερευνητική – ανακαλυπτική εργασία.
(ε) Χρήση γραπτών πηγών με στόχο την ανάπτυξη των αναγνωστικών δεξιοτήτων των μαθητών.

Για την κριτική ανάγνωση – αξιολόγηση των πηγών μπορούν οι διδάσκοντες να

συμβουλευθούν το κείμενο – πρόταση του Δ. Μαυροσκούφη «Η Ιστορία μέσα και έξω από το
σχολείο», το οποίο είναι αναρτημένο στο εκπαιδευτικό υλικό της Ιστορίας.
Ο θεσμός της παροικίας

Η παροικία ήταν μια ιδιαίτερη μορφή αγροτικής εργασίας και από τον 10ο αιώνα μέχρι το
τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας αποτελούσε τον κυρίαρχο τρόπο καλλιέργειας των
μεγάλων αγροτικών κρατικών, εκκλησιαστικών και ιδιωτικών περιουσιών.

Σύμφωνα με το θεσμό της παροικίας, παραχωρείτο σε έναν καλλιεργητή γη για καλλιέργεια εις
το διηνεκές. Ο καλλιεργητής, ο πάροικος είχε δικαιώματα κυριότητας, δυνατότητα
κληρονομικής μεταβίβασης καθώς και δικαίωμα εκποίησης.

Ήταν όμως υποχρεωμένος να καταβάλει ένα μικρό αρχικό ποσό, όχι πάντα, και να παρέχει
στον κύριο της γης, τον μεγαλογαιοκτήμονα, ένα μέρος της παραγωγής (θεωρητικά το 10%)
και ορισμένες αγγαρείες. Έπρεπε επίσης να πληρώνει στο δημόσιο το φόρο παραγωγής.

Ο πάροικος (δουλοπάροικος, δουλευτοπάροικος) ανήκε στην κατηγορία των «ελεύθερων»

ανθρώπων, αλλά ήταν αναπόσπαστα δεμένος με τη γη, γι’ αυτό υπόκειτο στη «δουλεία» της γης
που καλλιεργούσε. Δεν μπορούσε να την εγκαταλείψει, παρά μόνο εάν άφηνε αντικαταστάτη
(αντίσηκον), ενώ σε περίπτωση που έφευγε, ο κύριος της γης είχε το δικαίωμα να τον
επαναφέρει με τη βία.

Από την άλλη ο μεγαλογαιοκτήμονας δεν μπορούσε να μετακινήσει ή να διώξει τον πάροικο
από τη γη που του αντιστοιχούσε. Με το πέρασμα του χρόνου ο δεσμός του πάροικου με τη γη
μεταβλήθηκε σε προσωπικό δεσμό με τον κύριο της γης.

Πηγή: Χονδρινού Στ., «Οι απαρχές ενοποίησης του Ευρασιατικού χώρου», Ιστορία των Ελλήνων, τόμ. 6,
Εκδόσεις Δομή, 282.

Βυζαντινό κτηματολόγιο, από το πρακτικό που παραχωρεί στο μέγα δομέστικο Δούκα
ένα κτήμα στην περιοχή των Αλωπεκών (1073)

"'Aλλο περιβόλι με το χωράφι το λεγόμενο Αριβάλη, που είναι δρυμός του κτήματος Ολύνθου.
Λιβάδι του κτήματος (εκτάσεως) περίπου 40 μοδίων (ο μόδιος ισοδυναμούσε με 889 ως 1280
τ.μ.). Σπόρος για σπορά που βρέθηκε στο κτήμα: σιτάρι 260 μόδιοι (εδώ ο μόδιος είναι μέτρο
όγκου, που τυπικά δεχόμαστε ότι ισοδυναμεί με 20 περίπου κιλά), κριθάρι 150 μόδιοι, φάβα 5
μόδιοι, λιναρόσπορος 5 μόδιοι [...] Δύο ζευγάρια βουβάλια και ένα ζευγάρι βόδια που
βρέθηκαν και παραδόθηκαν (στον Ανδρόνικο), δύο άροτρα με όλο τους τον εξοπλισμό [...]
Όσο για τους δούλους, κανείς, επειδή έχουν πεθάνει [...] Οι πάροικοι του κτήματος της
Βάρεως: Γεώργιος ο Τσικός, έχει γυναίκα 'Aννα, γιο Ιωάννη, (χωράφι) ενός βοδιού, ακτήμων
(η πτωχότερη κατηγορία χωρικού τον 11ο αιώνα), (πληρώνει φόρο) ενάμισυ (χρυσό) νόμισμα
[...] 'Aννα, χήρα του Χασάνη, έχει κόρη Μαρία, γαμπρό Λέοντα, ένα ζευγάρι (βόδια), μια
φοράδα, (φόρο) τρία νομίσματα. Μιχαήλ Χηνάριος, έχει γυναίκα 'Aννα, ένα ζευγάρι (βόδια),
τρία αργά (βόδια δηλαδή που δεν δουλεύουν), μια φοράδα, ένα γαϊδούρι, 14 χοίρους, (φόρο)
τρία νομίσματα και δέκα μιλιαρίσια (αργυρό νόμισμα που ακόμη εκείνη την εποχή ήταν το 1/12
του νομίσματος)".

Miklosich, F.-Mueller, J., Acta et diplomata graeca, 6:6 κ.ε., Βιέννη 1860-90 (μετάφραση
Δημήτρης Τσουγκαράκης).

Πηγή: http://www.fhw.gr/chronos/09/gr/sources/index.html

2
Οι Δυνατοί παρανομούν

«Οι Δυνατοί και οι Υπερέχοντες* στο Θέμα των Θρακησίων**, περιφρονώντας τους
βασιλικούς νόμους, το φυσικό δίκαιο και τη δική μου προσταγή, δε σταματούν να εισέρχονται
στα χωριά και, προφασιζόμενοι την αγορά, τη δωρεά ή την κληρονομιά κτημάτων, να
τυραννούν τους πένητες χωρικούς και να τους κάνουν μετανάστες στον τόπο τους και στα
κτήματά τους».

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος***, Νεαρά (Μάρτιος 947 μ.Χ.)

*Υπερέχοντες: Έτσι ονόμαζαν αυτούς που με την εξουσία των αξιωμάτων τους, είχαν στην
κατοχή τους μεγάλο γεωργικό κλήρο.

**Θέμα Θρακησίων: βλέπε σελ. 20-21 του βιβλίου σου.

***Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος: Αυτοκράτορας (945-959) και συγγραφέας.

Πηγή: Γλεντής Σ., Μαραγκουδάκης Ελ., Νικολόπουλος Ν. και Νικολοπούλου Μ., Ιστορία Ε΄ Δημοτικού, Στα
Βυζαντινά χρόνια, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006,76.

Οι μικροκαλλιεργητές έρμαια των δυνατών

«Η πίεση που ασκούσαν οι φοροεισπράκτορες στους στρατιώτες έκανε αυτούς καθώς και τους
μικρούς και μεσαίους ελεύθερους ιδιοκτήτες έρμαια των αδηφάγων δυνατών, δηλαδή των
οικονομικά και γενικότερα κοινωνικά ισχυρών, οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι την ισχύ τους
επεδίωκαν να απορροφήσουν την περιουσία των αδυνάτων, που συχνά γειτόνευαν μαζί τους.
Μετά από μια κακή σοδειά ή μια επιδημία στα ζώα, η οποία οδηγούσε ορισμένους αγρότες
στην πτώχευση και την απελπισία, καιροφυλακτούσαν οι ισχυροί γείτονές τους για να
αγοράσουν σε εξευτελιστική τιμή τη γη τους. Ο κίνδυνος να εκλείψει η κατηγορία των μικρών
και μεσαίων ιδιοκτητών γης από τον πληθυσμό της υπαίθρου, η κατηγορία που εξασφάλιζε μια
κοινωνική και δημογραφική ισορροπία, κυρίως όμως εξασφάλιζε στο στρατό δωρεάν έμψυχο
υλικό, οδήγησε τη βυζαντινή κυβέρνηση να λάβει μέτρα προστασίας των μικρών κλήρων και
των στρατιωτικών κτημάτων ειδικότερα».

Ταξιάρχης Κόλλιας, Η θέση του στρατιωτικού στη Βυζαντινή κοινωνία, εκδ. Ιδρύματος
Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1994, σελ. 24-25,27.

Πηγή: Αζέλης Α. και Λαμπάτος Γ., Ιστορία της Β΄ και Γ΄ Λυκείου Γενικής Παιδείας, Οι Ιστορικές πηγές,
Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, 112.

3
Δυνατοί και πένητες

Όσους η φορά των καιρών βοήθησε να γίνουν μεγαλογαιοκτήμονες, δεν ικανοποιούνταν από
την εύνοια αυτή της τύχης, μα επεδίωκαν να αυξήσουν ακόμη περισσότερο τις γαίες τους χωρίς
να κάνουν διάκριση σε τρόπους και μέσα. Το κακό τούτο εκδηλωνόταν στην τότε κοινωνική
ζωή σαν προσπάθεια των μεγαλογεούχων να αυξήσουν τις γαίες τους σε βάρος των
μικροκαλλιεργητών είτε πιέζοντάς τους ωμά και απροκάλυπτα είτε εκμεταλλευόμενοι
οποιαδήποτε οικονομική τους δυσπραγία. Κάτω από τις συνθήκες αυτές η μικρή ιδιοκτησία
κινδύνευε να απορροφηθεί τελείως από τη μεγάλη και το μέγιστο μέρος των ελεύθερων
μικρογεούχων να μεταβληθεί σε ακτήμονες και εξαρτημένους εργάτες.

Μερικές φορές στην κακή αυτή εξέλιξη συνέβαλαν και διεφθαρμένοι υπάλληλοι είτε
επιδιώκοντας δικά τους προσωπικά ωφελήματα είτε συντείνοντας με τη σκληρή συμπεριφορά
τους στην εξαθλίωση των μικροκαλλιεργητών. Πραγματικά, πολλές φορές, ελεύθεροι
μικροκαλλιεργητές προσπαθώντας να αποφύγουν τη σκληρή κρατική ταμιευτική πολιτική και
τις πιέσεις και την ωμότητα των υπαλλήλων προσέφευγαν για να προστατευθούν σε ισχυρούς
μεγαλογαιοκτήμονες που δείχνονταν πρόθυμοι να τους προστατέψουν. Έτσι αναπτύχθηκε ο
θεσμός της προστασίας (patrocinium). Εννοείται ότι οι μεγαλογαιοκτήμονες σ’ αντάλλαγμα
της προστασίας έπαιρναν τις γαίες των αδυνάτων που κατέφευγαν σ’ αυτούς, και που στο εξής
εργάζονταν σαν μισθωτοί στα κτήματα που άλλοτε ήταν δικά τους.

Είναι αλήθεια πως στις επεκτατικές προσπάθειες της μεγάλης ιδιοκτησίας επανειλημμένα
αντιτάχθηκαν οι αυτοκράτορες, που αντιλήφθηκαν γρήγορα τι σοβαρό κίνδυνο για την όλη
πολιτική, κοινωνική και οικονομική υπόσταση του κράτους εγκυμονούσε η επιτυχία της
επεκτατικής διαθέσεως των γαιοκτημόνων. Σωστά, μάλιστα, τόνισαν πως η κοινωνική ιστορία
του Βυζαντίου δεν ήταν παρά μια αδιάκοπη πάλη ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τη
μεγάλη ιδιοκτησία.

Πηγή: Καραγιαννόπουλος Ι., Το Βυζαντινό Κράτος, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996, 447-448.

Οι κρατικοί λειτουργοί και η προστασία των μικρών αγροτών

Ο χωρικός δεν μπορούσε στην πραγματικότητα να ανακτήσει πάντοτε, την περιουσία του, γιατί
στις περισσότερες περιπτώσεις οι άδικοι αγοραστές, από τους οποίους έπρεπε να τη
διεκδικήσει, δεν φαίνεται να ήταν άλλοι από τους κατά τόπους ισχυρούς εκπροσώπους του
κράτους, τους συγγενείς ή και τους φίλους τους. Οι μεγαλογαιοκτήμονες και οι κρατικοί
λειτουργοί αποτελούσαν μια ενιαία τάξη… Αυτοί που ήταν υπεύθυνοι για την εφαρμογή των
αυτοκρατορικών διαταγών είχαν κάθε συμφέρον να επιδιώκουν την ματαίωση της εφαρμογής
τους.

G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμ. Β’, 152-153

Πηγή: Δημητρούκας Ι., Ιωάννου Θ., Μπαρούτας Κ., Ιστορία του Μεσαιωνικού και Νεότερου Κόσμου, 565-1815,
Βιβλίο καθηγητή, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2003, 37.

4
Οι δυνατοί στις νεαρές του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού (920-924)

«Θα πρέπει να θεωρούνται δυνατοί εκείνοι, οι οποίοι, και αν δεν είναι σε θέση με την
προσωπική τους ισχύ να εκφοβήσουν αυτούς που πουλούν τη γη τους [ώστε να την αγοράσουν
σε χαμηλή τιμή], έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι τέτοιο λόγω της σχέσεώς τους με ισχυρά
άτομα»

Πηγή: Αζέλης Α. και Λαμπάτος Γ., Ιστορία της Β΄ και Γ΄ Λυκείου Γενικής Παιδείας, Οι Ιστορικές πηγές,
Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, 112.

Νεαρά Λέοντα Στ'(886-912) που περιορίζει το δικαίωμα της προτίμησης

"...είναι άδικο ένας πένητας, που επιθυμεί να πουλήσει το κτήμα του, να πρέπει να εμποδιστεί
από την τακτική καθυστέρησης των άσχημα διατεθειμένων απέναντί του γειτόνων. Αυτός
μπορεί να το πουλήσει σε όποιον επιθυμεί, ενώ οι γείτονες έχουν το δικαίωμα μέσα στους έξι
πρώτους μήνες να διαμαρτυρηθούν γι' αυτό και αποζημιώνοντας τον αγοραστή, να γίνουν
κύριοι του κτήματος".

Jus Graecoromanum, I., Π. Zέποι, Nεαραί και Xρυσόβουλλα των μετά τον Iουστινιανόν
Bυζαντινών αυτοκρατόρων, τ. 1, Aθήναι 1931.

Πηγή: http://www.fhw.gr/chronos/09/gr/sources/index.html

Νεαρά Ρωμανού Α' (922) υπέρ των μικρών καλλιεργητών

"απαγορεύουμε στους δυνατούς να αποκτήσουν οτιδήποτε ανήκει στους ευτελέστερους, είτε με

υιοθεσία ή απλή δωρεά, είτε λόγω θανάτου ή με διαθήκη, ή διά μέσου χρησικτησίας ή
προστασίας, ή φιλικής παραχώρησης, εκτός αν πρόκειται για συγγενείς... Αν κάποιος δυνατός
επιχειρήσει να πραγματοποιήσει (μια παράνομη συναλλαγή) θα δημευθεί η περιουσία του και
θα δώσει στο δημόσιο ταμείο το ποσό της τιμής".

Jus Graecoromanum, I., Π. Zέποι, Nεαραί και Xρυσόβουλλα των μετά τον Iουστινιανόν
Bυζαντινών αυτοκρατόρων, τ. 1, Aθήναι 1931

Πηγή: http://www.fhw.gr/chronos/09/gr/sources/index.html

Νομοθεσία Βασιλείου Β' Βουλγαροκτόνoυ (976-1025) υπέρ των πενήτων.

"Δημοσιεύσαμε την παρούσα νομοθεσία, η οποία από τη μια μεριά επανορθώνει (τις αδικίες
των δυνατών πάνω στους πένητες) που έχουν ήδη γίνει αλλά, από την άλλη, επίσης
χαλιναγωγεί τους σημερινούς δυνατούς και τους απαγορεύει να επιχειρήσουν τέτοια πράγματα
(επιθέσεις στους φτωχούς) στο μέλλον, εφόσον τώρα έχουν τη γνώση ότι αυτοί (οι δυνατοί) δεν
θα βρουν καμία βοήθεια από την πηγή αυτή (εμάς). Όχι μόνον οι ίδιοι θα απογυμνωθούν από

5
την περιουσία που ανήκει σε άλλους αλλά το ίδιο θα κάνουν και τα παιδιά τους ή
οποιοσδήποτε γίνει κληρονόμος τους".

Jus Graecoromanum, I., Π. Zέποι, Nεαραί και Xρυσόβουλλα των μετά τον Iουστινιανόν
Bυζαντινών αυτοκρατόρων, τ. 1, Aθήναι 1931, 263-67.

Πηγή: http://www.fhw.gr/chronos/09/gr/sources/index.html

Το αλληλέγγυον του Βασιλείου Β΄

[…] έβγαλε διαταγή (ο Βασίλειος Β΄) οι εισφορές των φτωχών (μικροκαλλιεργητών) που
είχαν καταστραφεί να πληρώνονται από τους δυνατούς. Ονομάστηκε δε η τέτοιου είδους
είσπραξη «αλληλέγγυον». Όταν δε ο πατριάρχης Σέργιος και πολλοί από τους αρχιερείς και
από τους ασκητές όχι λίγοι τον παρακάλεσαν να σταματήσει αυτό το παράλογο (!) βάρος, ο
βασιλιάς δεν υπάκουσε […]

Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις ιστοριών, Bas2+Const8.32, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα 2000.

Πηγή: Λ. Τσάκτσιρα – Ζ. Ορφανουδάκη – Μ. Θεοχάρη, Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή, Β΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ,
Αθήνα 2002, σελ. 248.

Νόμοι υπέρ των αδυνάτων

α. «Όλες οι αγοραπωλησίες που έγιναν ανάμεσα σε πένητες και δυνατούς δεν ισχύουν και είναι
παράνομες. Γι’ αυτό αποφασίζουμε την επιστροφή των κτημάτων στους πένητες, χωρίς την
απόδοση των χρημάτων της αγοράς, ούτε των φόρων και των δαπανών καλλιέργειάς τους.
Είναι αυτονόητο ότι η διάταξη αυτή ισχύει και για το μέλλον».

β. «Οι δυνατοί επιθυμούμε να αγοράζουν ακίνητα από τους δυνατούς, οι δε στρατιώτες και οι
πένητες γεωργοί επιτρέπουμε να συναλλάσσονται με τους όμοιους της δικής τους τάξης»

Βασίλειος Β΄, Νεαραί

Πηγή: Γλεντής Σ., Μαραγκουδάκης Ελ., Νικολόπουλος Ν. και Νικολοπούλου Μ., Ιστορία Ε΄ Δημοτικού, Στα
Βυζαντινά χρόνια, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006, 76.