Rachunkowość zarządcza:

I. Systemy rachunku kosztów

1. Badanie zmienności kosztów:

A. Metoda dwóch punktów:

Jednostkowy koszt zmienny:

TC h−TC l
v=
x h−x l

Koszt stały:

TC=VC + FC =v × x + FC

FC=TC−VC =TC−v × x

B. Metoda najmniejszych kwadratów (analizy regresji):

Jednostkowy koszt zmienny:

n n n
n× ∑ x × TC−∑ x × ∑ TC
i=1 i=1 i =1
v= n
n × ∑ x 2−¿ ¿ ¿ ¿
i=1

Koszt stały:
n n

∑ TC ∑ x
i=1 i =1
FC = − ×v
n n

Gdzie:
TC – koszty całkowite (h oznacza najwyższy produkcji oznacza najniższy poziom produkcji)
VC – koszty zmienne
FC – koszty stałe
v- jednostkowe koszty zmienne
x – wielkość produkcji
n – liczba obserwacji

2. Rachunek kosztów pełnych:

Przychody ze sprzedaży

- Koszty produkcyjne wyrobów sprzedanych

 Wynik brutto na sprzedaży (marża brutto)

- Koszty sprzedaży i ogólnego zarządu

Wynik operacyjny (wynik na sprzedaży)

3. Rachunek kosztów zmiennych:

Przychody ze sprzedaży

- Koszty zmienne wyrobów sprzedanych

- Marża pokrycia 1 (brutto)

- Koszty zmienne sprzedaży i ogólnego zarządu

Marża pokrycia 2 (brutto)

- Koszty stałe produkcyjne

- Koszty stałe sprzedaży i ogólnego zarządu

Wynik operacyjny (wynik na sprzedaży)

II. Kalkulacja kosztów

1. Kalkulacja podziałowa prosta:

A. Ogólna postać przy braku produkcji niezakończonej:

Ko
kj =
x

gdzie:
kj – koszt jednostkowy produktu
Ko – koszty całkowite poniesione w okresie
x – wielkość produkcji wyrażona w jednostkach naturalnych

B. Występuje produkcja niezakończona na koniec okresu:

Ko
kj =
x+( p× x n)

gdzie:
p – stopień przerobienia produkcji niezakończonej wyrażony w procentach w stosunku do wyrobów
gotowych
x n - liczba wyrobów niezakończonych

C. Występuje produkcja niezakończona na początek i koniec okresu:

 a) Metoda średniej ważonej
S p + K o−S k S +K o
kj = = p
x x +( p × x n )

gdzie:
Sp – koszty stanu początkowego produkcji niezakończonej
Sk – koszty stanu końcowego produkcji niezakończonej
Ko – koszty całkowite poniesione w okresie
x – wielkość produkcji gotowej wyrażona w jednostkach naturalnych
p – stopień przerobienia produkcji niezakończonej wyrażony w procentach w stosunku do wyrobów
gotowych
𝑥𝑛 - liczba wyrobów niezakończonych

b) Metoda FIFO:

Ekwiwalentna wielkość produkcji (EWP) = jednostki przeliczeniowe niezbędne do dokończenia

produkcji w toku na początek okresu + produkcja rozpoczęta i zakończona w bieżącym okresie +
jednostki przeliczeniowe produkcji niezakończonej na koniec okresu

Jednostki przeliczeniowe niezbędne do dokończenia produkcji w toku na początek okresu = jednostki

fizyczne stanu początkowego produkcji w toku x (100% - % zaawansowania stanu początkowego
produkcji w toku)

Ko
kj =
EWP

gdzie:
Ko – koszty całkowite poniesione w okresie
EWP – ekwiwalentna wielkość produkcji

2. Kalkulacja podziałowa ze współczynnikami:

1. Wytworzone w ciągu okresu produkty gotowe i niezakończone sprowadza się do produkcji

wyrażonej w jednostkach umownych w wyniku zsumowania iloczynów wielkości produkcji
poszczególnych asortymentów wyrobów przez współczynniki przeliczeniowe:

RPP = x + (p × x n)

lujk = RPP × współczynnik

gdzie:
RPP – razem przeliczona produkcja
lujk – liczba umownych jednostek kalkulacyjnych

2. Ustala się koszt umownej jednostki kalkulacyjnej, dzieląc całkowite koszty danej pozycji
kalkulacyjnej lub koszty całkowite wytworzenia przez wielkość produkcji wyrażoną w
jednostkach umownych:
 koszty danej pozycji kalkulacyjnej
kujk =
suma liczby umownych jednostek kalkulacyjnych

gdzie:
kujk – koszt umownej jednostki kalkulacyjnej

3. Oblicza się koszt jednostki naturalnej danego asortymentu mnożąc koszt jednostki umownej
przez odpowiadający mu współczynnik przeliczeniowy:

Koszt jednostkowy = kujk × współczynnik

4. Ustala się koszty wytworzenia wyrobów gotowych ogółem w wyniku pomnożenia kosztu
jednostki naturalnej asortymentu przez wielkość produkcji wyrobów gotowych; koszty
wytworzenia produkcji niezakończonej oblicza się mnożąc koszt jednostki naturalnej przez
ilość tej produkcji sprowadzonych do wyrobów gotowych:

Koszt wytworzenia wyrobów gotowych = kj × x

Koszt wytworzenia produkcji niezakończonej = kj × p × x n

3. Kalkulacja doliczeniowa

Wartościowy klucz rozliczeniowy

Wskaźnik narzutu kosztów pośrednich wyrażony procentowo (W%):

roliczane koszty pośrednie × 100 %

W% =
wartosciowy klucz rozliczeniowy
Narzut kosztów pośrednich na dany przedmiot kalkulacji (np. zlecenie):

W %  × część klucza przypadająca na przedmiot kalkulacji

N=
100 %

Ilościowy klucz rozliczeniowy

Stawka kosztów pośrednich na jednostkę klucza w zł (S):

rozliczane koszty pośrednie

S=
ilosciowy klucz rozliczeniowy
Narzut kosztów pośrednich na dany przedmiot kalkulacji (np. zlecenie):

N = S × liczba jednostek klucza przypadająca na dany przedmiot kalkulacji

4. Kalkulacja sprzężona (przy produkcji łącznej)

Kalkulację kosztów przy produkcji łącznej przeprowadza się na podstawie umownych założeń:
 1. Koszty wytworzenia odpadów produkcyjnych nie są kalkulowane. Odpady uwzględnia się w
celu zbilansowania wsadu materiałowego z ilością uzyskanych produktów. Jeśli są ponoszone
dodatkowe koszty likwidacji odpadów, to zwiększają one koszty całkowite procesu łącznego.
2. Koszty wytworzenia produktów ubocznych wycenia się na poziomie przychodu z ich
sprzedaży, pomniejszonego o koszty sprzedaży, przeciętny udział kosztów ogólnych zarządu
oraz koszty dodatkowej obróbki uszlachetniającej tych produktów, gdy przeprowadza się
dodatkowo takie zabiegi. Jeśli produkty uboczne są zużywane w przedsiębiorstwie, wycenia
się je umownie uwzględniając rynkowe ceny produktów o podobnych właściwościach.
3. W celu ustalenia kosztu wytworzenia ogółem produktu głównego (produktów głównych)
koszty procesu łącznego są pomniejszone o koszty wytworzenia wszystkich produktów
ubocznych.
4. Procedura obliczenia kosztu jednostkowego wytworzenia jest uzależniona od liczby
produktów głównych uzyskiwanych w procesie łącznym. W przypadku jednego (kilku)
produktu wykorzystujemy kalkulację podziałową prostą (ze współczynnikami).

5. Kalkulacja fazowa
A. Metoda półfabrykatowa

K f + x p ×k p
kj =
xf
Gdzie:
Kf – koszty całkowite wytworzenia w danej fazie
kp – narosły koszt jednostkowy półfabrykatu z poprzedniej fazy
xp – liczba zużytych półfabrykatów z poprzedniej fazy
xf – liczba półfabrykatów danej fazy albo liczba wyrobów gotowych, jeśli kalkuluje się ich koszt
wytworzenia po ostatniej fazie produkcji

B. Metoda bezpółfabrykatowa

( )
Kf ubytek kp
kf = ∓ ×
xf nadwy ż ka xf

gdzie:
Kf – koszty wytworzenia całkowite w danej fazie
xf – liczba półfabrykatów wytworzonych w danej fazie albo liczba wyrobów gotowych , jeśli kalkuluje
się koszty jednostkowe ostatniej fazy
kp - narosły koszt jednostkowy półfabrykatu z poprzedniej fazy

III. Koszty w rachunkach decyzyjnych krótkiego okresu

Koszty całkowite
TC=FC+VC =FC + v × x
gdzie:
TC – koszty ogółem,
FC – koszty stałe
VC – koszty zmienne
v – jednostkowe koszty zmienne
X – wielkość produkcji w jednostkach naturalnych

Przychody ze sprzedaży
S= p × x
gdzie:
S – przychody ze sprzedaży
p – jednostkowa cena sprzedaży
x – wielkość sprzedaży

Zysk operacyjny
EBIT =S−TC
EBIT =S−FC −VC
gdzie:
EBIT – zysk operacyjny (inaczej Z)

Analiza Koszt-wolumen-zysk (CVP) dla jednego produktu

Marża pokrycia
Mp = S – VC = FC + Z
gdzie:
S – przychód ze sprzedaży
VC – koszty zmienne
FC – koszty stałe
Z – zysk operacyjny

Stopa marży pokrycia

Mp V ( FC + Z)
Mp’ = =1- =
S S S
a w ujęciu procentowym:

Mp’ =
Mp
S
× 100 %=
S [
( FC +Z )
] V
(
× 100 %= 1− × 100 %
S )
Jednostkowa marża pokrycia
mp = p – v
gdzie:
p – cena zbytu jednostki produktu równa – w przypadku funkcji liniowej – utargowi krańcowemu
v – jednostkowy koszt zmienny, który w przypadku funkcji liniowej ma stałą wartość i jest równy
kosztowi krańcowemu

Stopa jednostkowej marży pokrycia

( p−v ) v
mp’ = =1−
p p
a w ujęciu procentowym:
 mp’ = (
mp
p
¿ ×100 %= [
( p−v )
p ] v
×100 %= 1− ×100 %
p ( )
Ilościowy próg rentowności
FC FC
xR = =
( p−v ) mp
gdzie:
FC – koszty stałe
p – cena zbytu jednostki produktu równa – w przypadku funkcji liniowej – utargowi krańcowemu
v - jednostkowy koszt zmienny, który w przypadku funkcji liniowej ma stałą wartość i jest równy
kosztowi krańcowemu
mp – jednostkowa marża pokrycia

Wartościowy próg rentowności

FC FC FC FC
= = =
SR = p−v mp mp ' Mp ' lub S R= p × x R
[ ] [ ]
p p
gdzie:
mp’ – stopa jednostkowej marży pokrycia
Mp’ – stopa marży pokrycia

Marża bezpieczeństwa
Mb = S - SR
W ujęciu ilościowym marża bezpieczeństwa nazywana jest marginesem bezpieczeństwa i
wyrażona jest za pomocą wzoru:
Mbx = x - xR

Stopa marży bezpieczeństwa

M b S−S R
Mb’ = =
S S
zaś w ujęciu procentowym:

Mb% =
Mb
S
×100 %=
S−S R
S [×100 % ]
Stopa marginesu bezpieczeństwa
M bx (x−x R )
Mbx’ = =
x x
zaś w ujęciu procentowym:

Mbx% =
M bx
x
× 100 %= [
( x −x R )
x ]
×100 %

Wielkość produkcji dla planowanego poziomu zysku

 FC + Z FC + Z
x= =
p−v mp

Wartość sprzedaży dla planowanego poziomu zysku

FC + Z
S= lub S= p× x
v
1−
p

Próg płynności
Ilościowy próg płynności opisany jest wzorem:
FC
xF =
[ p−v ]
zaś wartościowy próg płynności wzorem:
FC
S F= p × x F=
v
[1− ]
p
FC – koszty stałe będące wydatkami

Analiza CVP dla produkcji wieloasortymentowej

A. Metoda średniej marży pokrycia

Ilościowy próg rentowności

Etap I
xi
x %i=
x
Gdzie:
x%i - procentowa struktura sprzedaży dla i-tego wyrobu
xi – wielkość sprzedaży i-tego wyrobu
x – łączne rozmiary sprzedaży

Etap II
mp i= pi −v i
Gdzie
mpi – jednostkowa marża pokrycia i-tego wyrobu
pi – jednostkowa cena sprzedaży i-tego wyrobu
vi – koszt zmienny jednostkowy i-tego wyrobu
Etap III
n
WAmp=∑ mp i × x %i
i=1
Gdzie:
WAmp – średnia marża pokrycia
mpi – jednostkowa marża pokrycia i-tego wyrobu
x%i - procentowa struktura sprzedaży dla i-tego wyrobu
Etap IV
FC
xR=
WAm p
Gdzie:
xR – umowny próg rentowności
FC – koszty stałe
WAmp – średnia marża pokrycia

Etap V
x Ri=x R × x % i
Gdzie:
xRi – ilościowy próg rentowności dla i-tego wyrobu
xR – umowny próg rentowności
x%i - procentowa struktura sprzedaży dla i-tego wyrobu

Wartościowy próg rentowności

∑ Mp
WAm p = i=1n
'

∑S
i=1

FC
S R=
WAmp '

B. Metoda segmentowa

Ilościowy próg rentowności

Mp i
FC i + n
× FC p
∑ Mpi
i=1
x Ri =
mp i

Gdzie:
xRi – ilościowy próg rentowności dla i-tego wyrobu
Mpi – marża na pokrycie i-tego wyrobu
mpi – jednostkowa marża pokrycia i-tego wyrobu
FCi – koszty stałe przypadające na i-ty wyrób
FCp – koszty stałe wspólne dla wszystkich wyrobów

Wartościowy próg rentowności

 Mp i
FC i + n
× FC p
∑ Mpi
i=1
x Ri = '
mp i

Gdzie:
mpi' – jednostkowa stopa marży pokrycia i-tego wyrobu

C. Wartościowy próg rentowności – uniwersalna formuła dla obu metod

S Ri=x Ri × p i

Gdzie:
SRi – wartościowy próg rentowności dla i-tego wyrobu
xRi – ilościowy próg rentowności dla i-tego wyrobu
pi – jednostkowa cena sprzedaży i-tego wyrobu

D. Metoda skumulowanej marży pokrycia (na przykładzie dwóch produktów)

M psk =M pA + M pB

Mpsk – skumulowana marża pokrycia

MpA – marża na pokrycie dla produktu A
MpB – marża na pokrycie dla produktu B

Z=M psk−FC

Ssk =S A + SB

Ssk – skumulowany przychód ze sprzedaży

FC
S Rsk=
M psk
S sk

SRsk – skumulowana wartość przychodu ze sprzedaży w punkcie krytycznym

M bsk =S sk −S Rsk

Mbsk – skumulowana marża bezpieczeństwa

M bsk
M bsk ' =
Ssk
Mbsk’ – stopa skumulowanej marży bezpieczeństwa
 1
d osk =
M bsk '

dosk – skumulowana dźwignia operacyjna

Ryzyko

Dźwignia operacyjna
∆ EBIT
EBIT x ×( p−v)
do = =
∆x x × ( p−v )−FC
x
do= (EBIT %
s%
=
Mp
Z )( )
(S−V ) (FC + Z) FC
do= = =1+( )
Z Z Z

gdzie:
x – wolumen produktu
p – średnia cena sprzedaży
v – jednostkowy koszt zmienny
FC – koszt stały ogółem
Z – zysk operacyjny

Właściwości dźwigni operacyjnej

Jeśli sprzedaż S zmieni się o ΔS, to w ujęciu procentowym zysk operacyjny (EBIT) zmieni się o:

( ∆EBIT
EBIT
)× 100 %=d × [ ( ∆SS ) ×100 %]=d ×( EBIT
o
s%
%
o )

EBIT% = d o × s %

Inną ważną właściwością wskaźnika dźwigni operacyjnej jest jej związek ze stopą marży
bezpieczeństwa, który opisuje zależność:
1 S x
do= = =
M b ' M b M bx
'
d o × M b =1

Dźwignia finansowa
∆ Zn ∆ Zb
Zn Zb
df = =
∆ EBIT ∆ EBIT
EBIT EBIT
 EBIT S−VC−FC
df = =
EBIT−I S−VC −FC −I
gdzie:
EBIT – zysk operacyjny przed odsetkami i opodatkowaniem
I - odsetki

Dźwignia łączona
S−VC
dt=
S−VC −FC−I

d t =d f × d o

IV. Analiza odchyleń budżetowych

Odchylenia kosztów bezpośrednich

Odchylenie ogółem - Vo
V o =AQ × AP−NQ × NP
V o =V p +V q
I sposób: bez uwzględnienia odchyleń łącznych:

Odchylenie cenowe (stawki) – Vp

V p= AQ × AP− AQ × NP= AQ × ( AP−NP )
Odchylenie zużycia (wydajności) - Vq
V q =AQ × NP−NQ × NP=NP ×( AQ−NQ)

II sposób: analiza trzech odchyleń, tj. uwzględnienie odchyleń łącznych ilości zużycia i ceny
(wydajności i stawki) – Vpq:
V q =NP× ( AQ−NQ )
V p=NQ × ( AP−NP )
V pq= ( AQ−NQ ) × ( AP−NP )
V o =V p +V q +V pq
gdzie:
AQ – faktyczna ilość zużycia materiałów bezpośrednich (jednostek czasu pracy)
NQ – normatywna ilość zużycia materiałów (czasu pracy) dozwolona dla faktycznej produkcji
AP – cena (stawka) faktyczna
NP – cena (stawka) standardowa