Professional Documents
Culture Documents
Stan Brakhage
Stan Brakhage
فهرست مطالب
•مقدمه
•نگاهی به زندگی برکیج
•زندگی هنری برکیج
•سخن پایانی
•فهرست منابع
مقدمه:
فیلمهایتجربی،عرصهوسیعیازهنرسینمارادربرمیگیرندوبههماناندازههنرمندانزیادیراازداخلسینماوحتیدیگررشتههایهنریبهخودمجذوبکردهاست.اینمهمسبب شدهاست
کهتجربیاتمختلفبصریِهنرمندانِمتفاوت،بامقولةتصویرمتحرکعجینشودتاهموارهدربهایجدیدیراروبههنرسینمابازکردهوباعث پیشرفتآنشوند.
فیلم بهمثابهمجموعهایازتصاویر،پسازالتقاطباجادویسینما،زمینةتجربیاتگوناگونیرابرایعالقمندانبهاینرشتهفراهمکردهاست.بخشیازگسترةوسیعفیلمهایتجربیبهآثاری
تعلقمیگیردکهباکارکردنرویفریمهایفیلموتصاویرمنجمدشدهبررویآنها،درصددکشفتواناییهایجدیدسینمابرمیآیند.
درمیانایندنیایحدوداً ١٢٨سالهودرمیانتعدادبسیارزیادفیلمسازانیکهکاریرادرسینماوبرایسینماانجامدادهاندوهمچنیندربینهنرمندانیکهنامآنهابینچهرههایبرجسته
فیلمهایتجربیبهچشممیخورد،نامجیمزاستنلیبرکیجاگرنهبهعنوانخورشیدیفروزاندراینعرصهامابسیارپرفروغترازاکثریت دیگرهنرمندانفیلمتجربیاست.
هدفازاینپژوهشبررسیسینمایِتجربیِاستنلیبرکیجوجایگاهفیلمسازیاوبهعنوانستارهایدرآسمانسینمایتجربیآمریکاوجهان است.برکیجکهدرجستوجویدیدنبدونچشمِ
سَرونگریستنباچشمیواقعیتراست،درنهایتموفقمیشودزبانینودرگسترهسینماایجادکندوبیآنکهترسیازتجربهکردنهایگوناگونومتعددداشتهباشد،برای رسیدنبهاینزبانبه
مسیریناهمواروتاریکگامنهادکهپسازاووبهلطفتجربیاتگستردهاش،حاالبسیاربیشازپیشروشناست.
برکیجازهنرهایدیگردرراستاوباهدفرشدسینمااستفادهکردوسینماراازبندزنجیرروایتوداستانگوییِصرفْ،رهانیدوبهرقمتالشهایشوساختنبیشاز ۳٥۰فیلم،حاالبهعنوان
یکیازبزرگترینوتاثیرگذارترینفیلمسازانتجربیتاریخسینمایجهانوآمریکابرشمردهمیشود.
درمنابعفارسیزبان،اطالعاتبسیارکموناچیزیدربارةزندگیشخصیوزندگیپربارهنریاستنلیبرکیجوجودداردوشایدحتیغلطنباشداگربگوییمبهنسبتحجمِکاریِبرکیجدرطول
هفتادسالزندگیاش،بهمقداریبسیارناچیزوحتیهیچ،دردسترسمحققیناینپژوهشقرارگرفتهاست.فلذادراینپژوهشتماماًمجبوربهخواندنوترجمهمطالبیازدوزبانانگلیسیو
روسیبودیمتابتوانیممطالبیدرخورِاینمردِبزرگوتجربهگرِسینماپیداکردهوبنویسیم.
بااینکهدراینتحقیقبهعلتمحدودیتهایموجودنتوانستیمبهتمامیفیلمهایبرکیجبپردازیموازتکتکآنهامطالبوتصاویریرا آوردهوآنهارازیرذرهبینبررسیقراردهیم،سعیشد
تاحدامکانودرمیانمتنگردآوریشده،مثالهاییرابگنجانیمتاخوانندهبتواندهرچهبیشترباکارنامهجیمزاستنلیبرکیجآشناشود.
شایانذکراستکهآثاربرکیجگاهاًدارایاسامیمتفاوتیهستندکهبرایدستیابیبهآنهامیتوانبهویکیپدیایانگلیسیاونیزمراجعهکردامابهعلتفارسیبودنزباناینتحقیق،الزم
دانستیمکهدرزمانذکرنامآثاراوایناسامیراترجمهکنیم .سعیشدترجمةایناسامیِگاهاًبسیارپیچیدهباتوجهبهریشهکلماتاستفادهشده،نکاتگرامریِزبانِمبدأوهمچنینبسترهای
فرهنگیآنترجمهکردهوتاحدامکانبهمعنایاصلیآنوفادارباشیم.
نگاهی به
زندگی برکیج
کودکی و نوجوانی
جیمزاستنلیبِرَکِیج(،)Stan Brakhageفیلمساز،فیلمبردار،تدوینگر اهل ایاالتمتحدهآمریکا بود .اورایکیازبرجستهترینفیلمسازان سینمایتجربی میدانند.
برکیجدرکودکیبهعنوانخوانندهسوپرانویپسرفعالیتکردوصدایاوازرادیوپخششد.اودرگروههایکُرکلیساونیزبهعنوانتکخوان دررویدادهایدیگر،آوازخواند.
اودربارهدبیرستانوموقعیتیکهباعثرشداوشدمیگوید:
برکیجدرنیویورکباتعدادیازهنرمندانبرجستهومهمآنروزگارازجمله«مایادرن»( Maya
- Derenفیلمساز،هنرپیشهوهنرمندرقصِزادهاوکراینِاهلآمریکا)آشناشدوحتیمدتکوتاهی در
آپارتماناونیززندگیکرد.اوهمچنینباویالردماس( - Willard Maasفیلمسازآمریکایی)،یوناس
مکاس( - Jonas Mekasفیلمسازلیتوانیایی)،ماریمنکن( - Marie Menkenفیلمسازتجربی
آمریکایی)،جوزفکورنل ( - Joseph Cornellفیلمسازوهنرمندتجسمیآمریکایی) وجانکیج
( - John Milton Cage Jr.آهنگسازونظریهپردازموسیقیآمریکایی) آشناشد.برکیجدربارهماری
منکنگفتهاست:
"اگرتنهایکفیلمسازباشدکهمنبیشازهمهبخاطرپیشرفتدرساختفیلمهایممدیوناوباشم،آن
فردقطعاًماریمنکنخواهدبود".
اوبعدهادربارهتأثیردیگرهنرهابرخودشاذعانمیکند:
"...یکفیلمچیزیکامالًمتمایزومتفاوتازیکقطعهداستان(نثر)است.خباینکاریاستکهمنانجاممیدهموهمیناستکهتفاوتایجادمیکند؛کمیطول
میکشدتابتوانبهآنعادتکرد.کمیطولمیکشدتابتوانید[ذهن]خودراآنقدربازکنیدتااجازهدهیدتصاویررویذهنتان جاریشوندوآنهارابهاینشکل
احساسکنید.ایننکتههموجودداردکهفیلمدرمیانهنرها،بسیاربسیارنزدیکبهموسیقیستزیرا[آن نیز]برزمانمتکیاست.این(سینما)نیزیکهنرتداومی
استیعنیدریکدورهاززماناتفاقمیافتد(یکبرههزمانی .)period of timed -شمابایدیکفیلمرادر گذرزمان تجربهکنیدودرطولاینبازهزمانی،بافتها
ورنگهایآنرادرکوبهعبارتدیگراحساس کنید“.
برکیجهمچنینباجوزفکرنلهمکاریکردودوفیلمبااوساخت(گنیرردنووقرنهایژوئن)وازموسیقیجانکیجبرایموسیقیمتناولینفیلمرنگیخودبهنام
«درمیان»()In Betweenاستفادهکرد.
دوره افول و ازدواج
برکیجچندسالبعدیرادرفقر زندگیکردوازآنچهبهعنوانشکستکارخودمیدیدافسرده
بودوخودشرادرکارشغرقمیکرد.اوحتیدرایندورهاززندگیاشبهخودکشی نیزفکر
کرد.زمانیکهدردِنورزندگیمیکردبامریجینکولوم()Mary Jane Collomآشناشدو
دراواخرسال١۹٥٧بااوازدواجکرد.
درسال،١۹٥٨مِریجِیناولینفرزندازپنجفرزندخودناممارینا ()Myrrenaرابهدنیاآوردو
برکیجاینرویدادرادرقالبیکفیلمدرسال ١۹٥۹ثبتکرد؛برکیجمجبورشدبرایتأمین
مخارجزندگیاششغلتولیدفیلمهایکوتاهصنعتی(فیلمهایصنعتیفیلمهاییهستندکهمراحل
تولیدیکمحصولرانمایشمیدهند.همچنینفیلمهایتبلیغاتینیزنوعیفیلمصنعتیبهحساب
میآیند).رابپذیرد.
اودربارهزندگیهنریاشوآثارشمیگوید:
"...وقتیبزرگترشدماینحسراداشتمکهنمیتوانمفقطچشمدرونم یعنینزدیکترینو
مخفیانهترینچشمامرابهتصویربکشم؛حتیاگراین چیزیباشدکهبیشترازهمهبادیگرانبه
اشتراکمیگذارم.منخودمراموظفمیدانستمکهتاحدیهنجارهایفرهنگخودرابپذیرم...
وقتیبهسمتفیلمهاییمانندضبطلحظاتتولدیکجنینحرکتکردم،احساسکردمبهسمت
منظرهاجتماعیکشیدهشدهامکههمانچیزیاستکهمنبهعنوانیکفرهنگ بابقیههمنوعهایم
بهاشتراکمیگذارم،متوجهمنظورمهستید؟وقتیصحبتازلحظاتحیاتیایمیشودکه برایما
بسیارمعنیداروپراحساسهستند،مانندزمانیکهیکنوزادبهدنیامیآیدواقعاًچهچیزی رابا
آنهادرمیانمیگذارم؟مننیزدرچنینلحظاتیبهسمتآنچهکههمهمعاصرانمحرکتمیکنند
میروم"...
آغاز دوره طالیی
هنگامیکهدردهه ١۹٥۰اولینفیلمبرکیجبهنمایشدرآمد،موردتمسخر
قرارگرفتامادراوایلدهه ١۹٦۰چندنمایشگاهوچندیازمجالت
سینماییازجمله مجلهفیلمکالچر()Film Cultureجوایزیرابرایفیلم
«مردگان»()The Deadبهاواهداءکردند.یوناسمکاسمنتقدیکهبعدها
بهیکفیلمسازتجربیتأثیرگذاریبدلشددربیانیهاهداءجایزهاینفیلم
گفت:
"برکیجبااینفیلم،عقلوخرافاتراکهاغلبمنحصربههنرهایقدیمیاند
رابهسینمابرگرداند“.
برکیجهمچنیندر ١۹٦۳درهمینمجلهدربارهنظریهخودنوشت:
"...چشمیراتصورکنیدکهتوسطقوانینچشماندازساختهدستبشر
کنترلنشدهباشد،چشمیکههیچگونهمنطقترکیبیباعثپیشداوریآن
نشدهباشد،چشمیکهبهنامُهمهچیزپاسخنمیدهد(وقتینامچیزیمیآید
تصویرآنرامتصورنمیشود)،امابایدهرشیءایراکهدرزندگیباآنمواجه
میشودوشناختیازآننداردراازطریقماجراجوییادراکبشناسد"...
درسال،١۹٦۴گایدِوِنپورت()Guy Mattison Davenportنویسنده
ومنتقدکهازطرفدارانبرکیجنیزبوداورابهدانشگاهکنتاکیدعوتکردو
سعیکرددرآنجااقامتگاهینیزبرایاوایجادکند.برکیجهمچنانبهسفردر
سراسرکشوروخارجازکشورادامهدادتاشناختهشدوبهیکیاز
برجستهترینچهرههادرجنبشفیلمآوانگاردآمریکاتبدیلشد.
Stan Brakhage and Jonas Mekas at SUNY Buffalo conference, March 1973. Photo: Robert Haller
برکیجمشهورترینفیلمخودیعنی«انسانِستارةسگی» کهدرحقیقتیکمجموعهفیلماسترابینسالهای ١۹٦١تا ١۹٦۴ساخت.
( - Dog Star Manستارهسگیبخشیازصورتفلکی Canis Majorاستکهدرالتینبهمعنی"سگبزرگتر" است -شایانذکراستکهدر
منابعروسیزبان،نامایناثربهصورت«»собачка Звезда Человекآمدهاستکهآننیزبهصورت«انسانِستارةسگی»معنیشدهکهبا
ترجمهنویسندگاناینپژوهشازمتنانگلیسیبرابریدارد -بایددانستکهنامایناثردرترجمهویکیپدیایفارسیبهصورت«مرد شباهنگ»آمدهو
اطالعاتبسیاراندکیکهدربارهاینمجموعهفیلمتجربیپنجقسمتیدرگوگلفارسیدردسترساست،ازطریقایننامقابلدستیابیست).این
مجموعهفیلمیکیازآثارکلیدیآوانگاردآمریکاییدهه ١۹٦۰بهحسابمیآیدکهاوایناثررابااستفادهازرنگ،نقاشیرویفیلمولنزهای
دارایاعوجاج،درحالیکهگوییخلقتجهانرابهتصویرمیکشید،آزمایشهایتجربیمآبخودراادامهداد.ایناثربابرهمنشینیشرارههای
خورشیدیوزنجیرهایازکوههابرفرازهمسرشبهپایانمیرسد.
خانوادهبرکیجدرسال ١۹٦۴بهکلورادونقلمکانکردندوخودبرکیجنیزمرتباًبهنیویورکسفرمیکرد.دریکیازاینسفرهاتجهیزات فیلم
١٦میلیمتریاوبهسرقت رفتواوکهقادرنبوددوبارهآنهاراتهیهکند،اینبارتجهیزاتفیلم٨میلیمتری راکهارزانتربودند،تهیهکرد.
اودراینقابشروعبهکارکردوتعداد ۳۰فیلم٨میلیمتریخودکهازجملهآنهامیتوانبهمجموعه«آهنگها»اشارهکردراساخت.مجموعه
آهنگهاشامل ٢۹فیلماست()Song 1 - 29کهبرکیجآنهارابینسالهای ١۹٦۴تا ١۹٦۹ساختهاست.
برکیجدرسال ١۹٦۹تدریستاریخزیباشناسیفیلمرادرمدرسهانستیتوهنرشیکاگوآغازکرد.اوهمچنینبهعنواناستادبرجستهمطالعاتفیلم
دردانشگاهکلرادودربولدرتدریسکرد.اودریافتکنندهسهدرجةافتخاریوجوایزمعتبرمتعدداست.ویدرسال ١۹٨۹مدالادواردمکداولرا
دریافتکرد.اوسخنرانیهایگستردهایدرموردفیلمسازیوهنرداشتونیزنویسنده ١١کتاباست.
چشم اندازی جدید
دردهه ١۹٧۰میالدیبرکیجبرایفیلمسازیرویکردهایجدیدیرابررسیو
Portrait of filmmaker Stan Brakhage, Boulder, Colorado, 1981.Photo by Chris Felver
مورداستفادهقرارداد.درسال ١۹٧١مجموعهایازسهفیلمراباالهامازمؤسسات
دولتیواقعدرشهرپتسبرگبهپایانرسانید.این سه فیلم به ترتیب «چشمها»
(« ،)Eyesدِئوساکس»( )DeusExو « عمل دیدن با چشم خود»( The Act
)of Seeing with One's Own Eyesنام داشتند.
درسال ١۹٧۴برکیجفیلمبلنددیگریبانام«متننور»()Text of Lightرا
ساختکهمتشکلبودازتصاویریازنورشکستهشدهتوسطیکزیرسیگاری
شیشهای.اودراواخردهه ١۹٧۰و ١۹٨۰میالدی،نظریهسینماییخودتحت
عنوان«تفکربصریمتحرک»راخلقومطرحنمودوسپسآثارمعروفدیگرخودبه
اسمسریالهای (مجموعههای)رومیوعربیراساختکهبهترتیبهفتونوزده
قسمتداشتند.
پایان زندگی
دهههای ١۹۹۰و ٢۰۰۰کهدهههایآخرزندگیبرکیجونیزفعالیت
هنریاوبود،کارنامهبرکیجرابیشازپیشتکمیلکرد.اودرایندودهه
باافرادبسیاریهمکاریکردوتوانستآثارمهمیراخلقکند.
اودرسال ١۹۹٧مبتالبهسرطانمثانهشد،تحتعملجراحیقرارگرفت
کهموفقیتآمیزبهنظرمیآمداماپسازمدتیسرطانبهبدناوبازگشت.
درسال ٢۰۰٢برکیجدریکمصاحبهتلویزیونیگفتکهسرطاناو بخاطر
استفادهازرنگهایآنیلینیست(رنگهایجوهری)کهویازآنهابرای
نقاشیمستقیمبررویفیلمها(نگاتیوها)استفادهمیکردهاست.اودراین
سالازتدریسبازنشستهشد،بهکانادارفتوباهمسردومخودمرلینو
دوپسرشدرویکتوریا،بریتیشکلمبیاسکنیگزید.
جیمزاستنلیبرکیج،فیلمسازبرجستهتجربیوازمهمترینچهرههای
سینمایآوانگارآمریکا،درنهممارس ٢۰۰۳ودرسن ٧۰سالگیودر
حالیکهبیشاز ۳٥۰فیلمساختهبوددرگذشت.آثارویتماماًبازتابیاز
میلبهتجربهگریاوهستند.اززمانیکهاودرسال ١۹٥۰شروعبهخلق
آثارسینماییکرد،تاسال ٢۰۰۳ودرزمانمرگشدستازتجربهوخلق
نکشیدوسرانجامدنیایسینماوخصوصاًسینمایآوانگاردآمریکارابه
کارنامهکاریدرخشانخودشمزینکردوجهانراترکگفت.
Photo by Allen Ginsberg
زندگی
هنری
برکیج
نگاه کلی به سبک و نگاه برکیج
کسانیکهازسینمابهعنوانیکهنرروایی،انتظارداستانسراییدارند،آنرامبتنیبرقصهگوییمیدانندومعتقدندکهفیلمهابایدواجدشروع،میانهو
پایانباشند،مطمئناًباکارهاوآثاراستنبرکیجمشکلخواهندداشت.زیراکهبرکیجدرزمرهکسانیاستکهمایلبهکنارگذاشتنتوهممرسوماز
سینمایداستانپردازوقواعدآنمثلپرسپکتیو،منطقرواییواستفادهازامکاناتدیگرمثلانواععدسیهاهستند.
هنربرکیجستایششورمندانهایاستکهدرآندوربینبهیکابزارشهودیبدلمیشودتابادیدیداراینوعیمعصومیتوناآگاهی(بدون پیشفرضو
پسزمینهذهنی)بهطبیعتوجهانپیرامونبنگرد.
استنبرکیجدراواسطقرن ٢١ظهورکردوتقریباًبهتنهاییسینمایتجربیراازاتکابرادبیاتوسایکودراماهایسوررئالیستیدورکردو بهفرمی
کامالًشخصی،درونیوخیالیتغییرداد.اودرمجموعهایازفیلمهاییکهدراواخردهه ١۹٥۰واوایلدهه ١۹٦۰ساخت،ازجنبههایمختلف
زندگیروزمرهاشبرایتمرکزبررویموضوعاتیچونافکاراگزیستانسیالیستی،عشقوتمایالتجنسیوفروپاشیجهاناستفادهکردودرطیخلق
اینآثاربهاینفرمدستیافت.
آنچهازمجموعهآثاراتوبیوگرافیاو(خویشسرگذشتنگاری) -ازاثاراگزیستانسیالیستیاشمثل" "Anticipation of the Nightتامجموعه
" "Dog Star Manوپژوهشهایانتزاعیاشمثلاثربدوندوربیناویعنی" - "Mothlightبهدستآمد،درکتصویررانهصرفاًبهعنوانیک
روایتوبازنماییمحتوا،بلکهبهعنوانثبتعملدیدنبهطوردقیقوخاص ) (the record of an intensive act of seeingمعرفیمیکند.این
فیلمهادرنهایتبه«استعارههاییدربارهدیدن» ) (metaphors on visionتبدیلشدندکهرسالهاصلیبرکیجدرموردفیلمهابود.
همچنیناوبرایاولینباراز«زبانجدید»سینماییسخنگفت؛زبانیکهپیشنهادیبرایتجسمبخشیدنبهفرایندتفکرانساناست.برکیجباتأمل دردامنهگستردهایاز
فیلمهاودرراستایضبطودرتقابلباجریانرایجداستانگوییدرسینما،بهطورفزایندهایاستداللکردکهآنچهکهفیلمواقعاًمیتواندبهبهترین شکلانجامدهد،
آشکارساختنآنچیزیاستکهاوازآنبهعنوان«تفکربصریمتحرک»یادمیکند( -)visual thinking movingبهسخندیگرچیزی«غیرکالمی،غیرنمادینو
غیرعددی» -بااینتفکردربهترینحالتونزدیکترینمعناوتعریف؛«چیزیغیرقابلتوصیفوغیرقابلگنجایشدریکناممشخص».
اوباسعیدردرکافعالذهنبهعنوانبخشیکهدائماًدرتعامل مداوماستوهمچنینبابررسیعناصربصریوصوتیدریافتشدهتوسطمغزوریتمهاییکهتوسطآن
تجربهشدهاند،ایننظریهرامطرحکردکهایجادمفهومیزیباییشناختیازریتمهایمنظمبصرییاصوتی میتوانندمعادلهایمعناداری برایافعالدرونیذهنباشند.
ازنظراستنبرکیج،هدفسینمارهاییچشمازچشمیَّتآن()Liberation of the eye itselfوخلقیکعملدیدنیبود؛اینعملقبالًوباتوجهبهقراردادهای
بازنمایی،غیرقابلتصوروتعریفنشدهبودند.برکیجچشمرابهعنوانیکابزارپردازشیتلقیمیکندوآنرادرطبیعیترینحالتخودودرحالتیبدونتعصب(تعلیم
ندیده)ودرستهمانندچشمهاییکگربه،زنبوریانوزادمیپندارد.بایددانستتعدادکمیازفیلمسازانسعیبرتعلیمتماشاگردارندتابهاوبیاموزندبهنوعدیگریببیند
واستنبرکیجقطعاًیکیازاینفیلمسازاناست(.عبارت"کارگردان" گسترهمحدودیرادربرمیگیردازاینرودراینموردازعبارت"فیلمساز" استفاده میکنیم).
برکیجدرمصاحبهایدربارهدنیایشاینگونهتوضیحمیدهد:
"...مندرگیرترین (اوازلغتدرگیربهمعنیدرمیانچیزیبودنودرآنغرقشدناستفادهکردهاست)مستندسازجهانهستم،زیراکهمنعملدیدنوهمچنینهر
چیزیکهنوربرایمبهارمغانمیآوردرامستندمیکنم.مننمیخواهموسعینمیکنمراهجدیدیبرایفیلمسازبودنابداعکنم.این]نوعنگرش[ فقطیکمحصولکناری
وجانبیازتالشهایمنبرایرسیدنبهحسبینایی[واقعی]بودوبهنظرمنمنطقیبهنظرمیرسیدکهفیلمبایدمبتنیبردیدنانسانباشد،یعنینهفقطشاملچشمهای
فیزیکی،بلکه[شامل]چشمذهن؛چهاتفاقیمیافتدوقتیچشمما،تصاویریازمحیطبیرونرادریافتمیکندوچگونهآنهاباتصاویریکهقبالًدرذهنمماثبتشدهاند
دردرونخودارتباطمتقابلدارند...چگونهبهدیدخوددستمییابیموسپسچگونهبادیدمانتصورمیکنیم؟ -چگونهبالهایکبوتررارویبدنگربهسانمیگذاریمو
گریفین(موجودیافسانهایبابدنشیروسروبالعقاب)رامیبینیم؟(تصورمیکنیمومیآفرینیم)"...
دنیای برکیج
برکیجدرطولپنجدهه،نزدیکبه ۳٥۰فیلمساختکهاکثرآنهابانگاتیوهای ٨یا ١٦میلیمترفیلمبرداریشدهاندوطولآنهابین ۹ثانیهتا ۴ساعتاستکهبهجزچنداستثنا،بدون
صدا ساختهشدهاند.اوترجیحمیدادفیلمهایشرااستعاری،انتزاعیوبسیارذهنی بدانند؛گوییهمچوننوعیشعرکهبانورسرودهمیشود.
اودراینبارهاینگونهمیگوید:
"...چندرنگدرزمینی[پوشیده]ازچمنبرایکودکیکهچهاردستوپامیرودوغافلازرنگ"سبز" است،وجوددارد؟(کودکیکهنمیداندسبزچیستواینرنگرا نمیشناسد)نور،
چندکمانرنگینمیتواندبرایچشمتربیتنشدهایجادکند؟دنیاییزندهرابااشیاءنامفهومتصورکنیدکهباتنوعیبیپایانوباحرکاتبیشمارومتعددمیدرخشند.دنیاییراقبلاز«در
آغازکلمهبود»تصورکنید( "...اشارهبهپیدایشدرانجیلیوحنا)
برکیجتاحدزیادی،ایندنیایجدیدرادرککرد،بهطوریکهآثاراوبرچسبهایآوانگاردیاتجربیمیخورند،وحتیامضایاوبههمان اندازهواقعیبودکهبهمعنایواقعیخودکلمهی
«واقعی»نزدیکمیشد(اوحروفاولنامخودرامستقیماًرویامولسیونفیلمدرتیتراژپایانیخراشمیداد).اومانندیکنقاشیامجسمهساز،بهصورتدستیبررویموادخود کار
میکرد،اغلبسلولوئیدراخراشمیداد،رنگمیکردوتغییرمیدادونیزبهتکنولوژیدیجیتالوابزارهایامروزیبیاعتناییمیکرد .اوقابهایخالیفیلم١٦میلیمتریرابادستنقاشی
میکردواشیاءرابهشکلکوالژرویآنهامیچسباند.برایمثال،درفیلمنورشبانه( Mothlight -ناماینفیلمدرترجمهبهصورت«نورشبانه/نورشبپره»میآید.درحقیقتاین
کلمهمتشکلاستازدوکلمه Mothبهمعنیپروانه،شبپرهیاحشراتموذیو Lightبهمعنینور؛گوییکهتصاویریهستندمسلسلوارازحشراتموذیوحتیبرگهاوعناصرطبیعی
درزیرنور)،اوبالهایپروانهراروینوارهاییازفیلمچسباندوبهنظرمیرسیدکهایننوردرخشانحشراترازندهمیکند.
درحقیقتپروژهوهدفغاییوبزرگبرکیج،کشفماهیتنوروهمهاشکالبینایی بودوهمینامرباعثشدآثاراوطیفوسیعیازموضوعاترادربربگیرد.اواغلبازآثارخودبه
عنوان"موسیقیبصری" یا"تفکربصریمتحرک" یادمیکرد.
اوآثاریرابااستفادهازفرمهاییبصریکهبهصورتمتداومتجدیدوجایگزینمیشدند()constantly renewing visual formsخلقکردکهنهتنهابهانواعچیزهایدیدهشده
پاسخمیدادند -درحالیکهبهطورهمزمانیکجنبوجوشداخلیرانشاندادهوالیههایپیچیدهایازبازخوردنورییا"دیدباچشمبسته" ) (closed-eye visionرامستندمیکردند
-بلکهچیزیقابلقیاسباآنچهموسیقیدرهنگامشنیدنِ«موسیقیبصری») (visual musicبهمامیداد رابهچشمها(وذهن)متبادرمیساختند.
تاثیرات برکیج علیرغمماهیتنسبتاًشخصیبسیاریازآثارش،دغدغههایشوتبعیدتحمیلیخودشدر
کوههایکلرادو،برکیجازطریقایجادمحتوایجدیدوکاوشدرایجادفرمهایبیانی
جدیددرمدیومسینما،تأثیرعظیمیبرنسلهایبعدیفیلمسازانگذاشت.اوهمچنینبا
مشروعیتبخشیدنبهفیلمسازیآماتوروتولیدآثارخانگی ،بسیاری ازویژگیهای
سینمایآوانگارددردههبعد -ازتکنیکهایفرمالسینمایشخصیگرفتهتاظهور فرمی
ضدفرهنگیدرفیلمهایزیرزمینی– رارقمزد.
اودرستایشازآماتورمیگوید:
"بیشازپانزدهسالاستکهفیلممیسازم.درفیلمهایتجاریزیادیدرمقامکارگردان،
عکاس،تدوینگر،نویسنده،بازیگر،وحتیدستیارفیلمبردارو گاهترکیبیازهمهیاینها
ایفاینقشکردهام.امااغلب بدونمقاموعنوانوبدونثبتاینهمکاریهاباآنان.من به
تنهاییودرخانه،رویفیلمهاییفاقدهرگونهارزشتجاریکارکردهام...درخانه با
مدیومیکهبهآنعشقمیورزممشغولساختفیلمهاییبودهامکهمثلفرزندانمبرایم
عزیزند .بابهرسمیتشناختهشدناینفیلمهایخانگیوراهیافتنآنهابهعرصهی عمومی،
بهمن،بهعنوانسازندهشان،القابیهمچون«حرفهای»«،هنرمند»و«آماتور» نسبتداده
شد.درمیاناینسهلقب،آخرینشان،یعنیآماتور،لقبیاست کهحقیقتاًبهآنمیبالمواز
آنخرسندم...هرچندغالباًکسانیکهکارهایمرادرکنکردهاندبرایانتقادآنرابهکار
میبرند".
اوهنرمندرویاپردازیبودکهآثارش،طیفگستردهایازموضوعاترادربرمیگرفتند؛از
نمایانساختنکاملمراحلزاییدهشدننوزاد،وحشتهایجنگ،خشونتکالبدشکافی،
زندگیخانوادگیوتمایالتجنسیگرفتهتاماهیتادراکومراحلرشدخودآگاهانسان،
خویشسرگذشتنگاریها،زندگیحیواناتدرزمین،خودکرهزمینوحتیپیوندمابا
ستارگان.کارهایاوغالباًبهصورتمجموعهفیلمهاییوسیعهستندکهشاملبخشهای
متعددیشدهوهریکرامیتوانبهعنواناثریمستقلنیزدرنظرگرفت.
آثار اولیه
برکیج مانندمایادرن،فیلمراازطریقشعر درککردواولینفیلمهایاوشبیهفیلمهایدرنوهمعصرانش بود.
فیلمسازاناولیهآوانگاردآمریکاییتمایلداشتندآزادانهازاکسپرسیونیستها وسوررئالیستهایآلمانی وام
بگیرند:بازیهایتصنعی،نمادگرایی،نورپردازیغیرطبیعیومضامینروانی-جنسیدرآثاراینفیلمسازان
ویژگیهایرایجوعموماًتکرارشوندهایبودند.اینفیلمهاکهاساساًداستانمحوربودند،تمایلداشتندازروایت
آزادوغیرخطیوموقعیتهایدراماتیکبرایایجادروابطاستعاریبینتصاویراستفادهکنند.فیلمهایدرنبه
فیلمهایسوررئالیستهانزدیکتربود.اگرچهاونیهیلیسمِاغلبْبدبینانهآنهاراردمیکرد،فیلمهایشغرقدر
نمادگراییپرمعنایفرویدیبودند.
فیلمهایاولیهبرکیجنیزازاینویژگیهاپیرویمیکردندونسبتبهباقیآثارش،ابتداییتربودند.استناداوبه
ایدههایفرویدیدراینآثار،بسیارواضحترازآثاردرنبود.ازنظر ایدهآلیسمذهنیدرن،برکیجنسخهایخامو
روانشناختیازواقعیترانشانمیداد.درحالیکهفیلمهایاولیهبرکیجبرمضامینروانشناختیتأکیدداشتند-
مثالًتضادبینآرزوورؤیاوواقعیت -وویژگیدراماتیکاثرراحفظمیکردند،تجربههاییازجهشهای
فرمال ) (formal leapراهمارائهمیدادندکهتقریباًادامهیافت.
INTERIM
اولینمحصولکارگردانیبرکیجوباهمکاریدوستانش
" "Interimبودکهدرسال ١۹٥٢ساخت.ایناثر،
فیلمی ١٦میلیمتری،سیاهوسفید،بدوندیالوگو
حدوداًبیستوپنجدقیقهایبودوموضوعآندررابطهبا
مواجههایعاشقانهمیاندختروپسریغریبهبود.اوایناثر
راتحتتأثیراصولآیزنشتاین،کوکتوونئورئالیسم
ایتالیایی خلقکردهوموسیقی ایناثرراهمدوست
دبیرستانش،جیمزتنیساختهبود.اینفیلمبرایبرکیج
چنانلذتبخشبودکهتصمیمگرفتبرایتحصیلدر
رشتهفیلمسازیبهمدرسههنرهایزیبایکالیفرنیابرود
کهاینمحیطهمباعثآزردگیاوشدوبدونگرفتن
مدرک،تحصیالتشرانیمهکارهرهاکرد.
Unglassed Windows Cast
a Terrible Reflection
استنلیبرکیجفیلمبعدیخودراباعنوان«پنجرههایفاقدشیشه،بازتاب
هولناکیایجادمیکند» ( Unglassed Windows Cast a
)Terrible Reflectionدرسال ١۹٥۳ساخت.اینفیلم ٢۹دقیقه
طولداردوسیاهوسفیدوصامتاست.موضوعفیلموقوعیکجنایتو
مکافاتبعدازآناست.دوزنوسهمردبههمراهیکرانندهدرحالطی
کردنجادهایهستند.ماشینناگهانخرابمیشود.یکیاززنهاکهدو
تنازمردهابرسراوباهمدررقابتهستند،پیشنهادمیدهدتابهسمت
ساختمانهاییکهدرنزدیکیقراردارندبروند.بارسیدنجمعبه
ساختمانهامشخصمیشودکهساختمانهامتروکهورهاشدهاند.
فضاهایتخریبشده،تصاویرانتزاعی()abstractورفتارهایمتفاوت
زننسبتبهدیگربازیگران،درکنارموسیقیتعلیقآمیز،هراسآورو
رمزآلود،فضاییغیرملموسرابرفیلمحاکمکردهاست.اگرچهفیلم
داراینوعیداستاناستامادردستهفیلمهایرواییمعمولقرار
نمیگیردودرانتهایفیلمدوزنسرگردانویکمردناپدیدشدهداریم
کهسرانجامشانبرایمخاطببههیچوجهمعلومنیست.
Desistfilm
فیلمبعدیبرکیج" "Desistfilmنامداردکه ٧دقیقهوسیاهو
سفیداست.برکیجاینفیلمرادر ١۹٥۴ساخت.اینفیلم
بیحوصلگیتعدادیجوانرادراتاقیبهتصویرمیکشدکهشامل
چهارپسرویکدخترهستند.پسریکهازخارجازاتاقوارد
میشودبهزودیبهدخترنزدیکمیشودوچهارپسردیگرکهمشغول
کارهایبیسرانجامیبودند،حاالبهایندوخیرهمیشوند.طنز
عجیب،ضرباهنگموسیقی،تصاویرتاروگذرا کهدیدنظارهگران
رابهتصویرمیکشد،ازویژگیهایاینفیلماست.باتوجهبه
تجربیاتاودراینآثار،بهنظرمیرسدبرکیجرفتهرفتهازساختار
رواییبیشترازپیشفاصلهمیگیردوبرایمثالدرفیلمبعدیخود
"راهیبهباغسایه"( )The Way to Shadow Gardenاین
تجربیگراییبارزترمیشود.
The Way to
Shadow Garden
اینفیلمیازدهدقیقهاستکهبرکیجدر ١۹٥۴آنرا
ساختوهمانندفیلمهایقبلیسیاهوسفیدبودهوبا
موسیقیمتنهمراهیمیشود.ایناثر یکبازیگرداشته
کهدراتاقیخودرامحبوسکرده،بهخودآسیب
میرساندوبعدبابازکردنِدرب،واردباغیمیشودکه
ازلحاظبصریبدیعوعجیببهنظرمیرسندزیراکه
بیننده نگاتیوفیلمرامشاهدهمیکند.
برکیجیکیازاولینفیلمسازانیبودکهازخودنوار
فیلم برایانتقالمفاهیماستعاریاستفادهکرد.
Reflections on Black
بارزتریننمونهاستفادهاز تکنیکنوارفیلم،درفیلمهایاولیهاش ماننداثر
«بازتابرویسیاهی»رخمیدهدوقابلجستوجواست.
( Reflections on Black -بهعقیدهمترجم،باتوجهبهموضوعفیلم و
تصاویریکهفیلمراویآنهااستونیزچندمعنیبودنِهرسهعبارت
on ،reflectو Blackدرزبانانگلیسی،ترجمهنامایناثربهصورت
عبارت«تأمالتیدربارهتاریکی»پیشنهادمیشود).اینفیلمدرسال
١۹٥٥ساختهشدهکهمانندباقیآثاراولیهاشسیاهسفیدبودهودارای
موسیقینیزهست.اینفیلمتصاویریخیالیازمردینابینا،درحالیکهدر
شهریقدممیزندوازپلههایآپارتمانشباالمیرودوبهخانهمیرسدرا
نشانمیدهد.برکیجدرایناثرباخراشفیزیکیچشمهایقهرمانداستان،و
باپیوندتکههاییازفیلمنگاتیوسعیمیکندکهحستجربهجهانبهعنوان
یکنابیناراتصویرکند.
Wonder Ring
کمیقبلازساخت«تأمالتیدربارهتاریکی»،برکیجبهشهرنیویورکنقلمکان
کرد.درهمانسال،پارکرتایلر،منتقدسینما،برکیجرابهجوزفکورنلمعرفی
کردوکورنلبهاومأموریتدادتافیلمیازراهآهنهواییسوم کهبهزودیبرچیده
میشد،بسازد.برکیجکهبرایاولینباربدونبازیگریاطرحفیلمنامهکارمیکرد،
شروعبهتمرکزبرویژگیهایبیانیخودِمدیومسینماوتواناییهایآنکرد.در
نهایتفیلمیکهحاصلشد«حلقهشگفتانگیز»()Wonder Ringبودکه
نشاندهندهاولینگامبرکیجبهسمتبازاندیشیرادیکالاوازسینمااست.هیچ
داستانی،هیچقهرمانداستانیایوهیچخطروایتیجزخطمسیرخودقطاروجود
نداشتکهبهگونهایبیپایاندرحالسفربود.ایناثر،نمودکاملازجهانی بودکه
توسطقطارتعریفشدهواستعارهایخاصبرایمنطقعریانخودروایتبود.
چشم ناآموخته
برکیجبامانیفستمهمخودیعنی"استعارههاییدربارهدیدن"،نوعجدیدیازسینمارابهوجودآوردکهپیشازاینوجودنداشت.
ناگهان،یکسؤالمعرفتشناختیدرسینمامطرحشدکهتابهحالمطرحنشدهبود:ماهیترابطهبینتصویرمتحرکوجهانچیستو
چگونهمیتوانآنرابازنماییکرد؟برکیجقصدداشتنهازخودجهان،بلکهازعملدیدنجهان()The act of seeing the world
فیلمبگیرد.اکثریتقریببهاتفاقفیلمهایبرکیجکامالًصامتبودند.اومعتقدبودکهصدابردیدنتسلطداشتهو آنراهدایتمیکند
وتنهادرسکوت،میتوانبهریتمهایبصریظریفوپیچیدهایکهزیباییشناسیاوبهآنوابستهاستپیبرد.باتماشایآثاراو،از
بینندهخواستهمیشودکهنگاهکندونیزازنزدیکنگاهکند.درسینماییکهپیشینیاناوازاستعارهبهعنوانوسیلهایبرایارتباطتصاویر
بایکدیگراستفادهمیکردند،فیلمهایبرکیجخودبیانگریکاستعارهواحدوعالیبودند:ادراکبصری)visual perception(.
درایندستازآثار برکیجدوربینبهیکابزارشهودیبرایبیانتنوچشمبدلمیشود.نکتهمحوریدرزیباییشناسیاو ایده«چشم
ناآموخته»استکهمنظورازآننوعیمعصومیتوناآگاهی(بدونپیشفرضوپسزمینهذهنی)دررابطهباطبیعتوجهانپیرامون
است.اینرویکردامکانبازگشتبهمشاهدهفارغازایدئولوژیک،دانستههایفرهنگیوحتیمفهومیرافراهممیکند.البتهزیباییشناسی
برکیجصرفاًفیلمبرداریبیقاعدهازهرآنچهدربرابردوربینرخمیدادنبود.بااینوجود،امراتفاقی،امرشهودیوامرخودانگیخته،نقشی
عظیمدررویهاووروندفیلمسازیاشداشتند.
Anticipation of the Night
اثر«پیشبینیشب» ) (Anticipation of the Nightاولیناثربرکیجبودهکهدرآنبه
طورواضح،مفهوم«چشمناآموخته»مورداستفادهقرارمیگیرد.اودرایناثر،درعینحفظ
سادهترینعناصرروایت،بهطورکاملازدرامصرفنظرمیکندتاتجربهبکر
)(raw experienceرابهتربهتصویربکشد.فیلمنامهنهاییاینفیلم ۴۰دقیقهایبهجای
تعییندکوپاژنماهایخاص،شامل ١٦مفهومکلیاستوبرخالففیلمهایقبلیاوکهتنها
رگههاییازرؤیاهاراداشتند،اینفیلمتجربهبکربهتصویرکشیدنجهانیرؤیاگونهرارقم
میزند ) (capturing the dreamlike quality of raw experienceوپیشرفتای
درتوسعهسبکغناییبرکیجبهحسابمیآیدکهدرفیلمهایبعدیاشنیزازآناستفاده
میکند.برکیجبهتصاویرپرتنشیکهبادوربینرویدستگرفتهمیشدند،عالقمندبودو
روزانهیکتادوساعتاجرایاینتکنیکرابادوربینیبدوننوارفیلمتمرینمیکرد.
تکنیکهاییکهاودرایناثراستفادهکرد،بخشیازویژگیهایثابتآثارششدند برایمثال
اوابژههارامستقلازموقعیتشانوتوسطترکیببندیهاییبیتناسبوبدونخط افقِ
مشخصثبتمیکرد،اززاویهدیداولشخصروایتمیکردوحینفیلمبرداریاز
پدیدههایبصریهمچونرنگینکمان،ازهالهونوربازتابیدهشدهبهرهمیبرد.
برکیجدرآندورانبهدلیلازدواجناموفقبهخودکشیفکرمیکردوقصدداشتازحلق
آویزکردنخودفیلمبگیردوپسازمرگش،آنصحنهبهفیلمشاضافهشودامادرحین
تدوینفیلمدرپایانسال،١۹٥٧باجینکولوم،کهدانشجویاوبود،ازدواجکرد.اگرچه
اودیگرقصدخودکشینداشتامازمانیکهبرایفیلم،صحنهحلقآویزکردنخودشرا
فیلمگرفتنزدیکبودجانشراازدستبدهد.
Window Water Baby Moving
پسازازدواجبرکیجباجینکولوم،جینتبدیلبهسوژهاصلیکارهایبعدیاششد.خانوادهورسومزندگیخانوادگی،برایسالهابهموضوعاصلیفیلمهایبرکیجتبدیلشدهبود .تولد،رابطهجنسی
ومرگ،سهبنیاناساسیفیلمهایاوبودند.معروفتریناثرایندورهفیلمسازیبرکیج،فیلم«پنجره -آب-کودک -جنبش»بودکهدرسال ١۹٥۹ساختهشدوزایماناولینفرزندشانراباروشهای
تصویریمخصوصبرکیجامابیپردهبهتصویرمیکشیدWindow Water Baby Moving – (.ازآنجاییکهتماملغاتنامانگلیسیایناثرباحروفبزرگآغازشدهاند،واینعبارتخالیازفعل
استپسترجمهبههمراهخطوطتیرهپیشنهادمیشود/.همچنینترجمهایناسمبهصورت«پنجره،آب،کودک،هرسهحرکتمیکنند»نیزباتوجهبهمضمونومحتوایفیلممیتواندترجمهایدرست
باشد/.اگرباتسامحترتیبنمایانشدناینعناصردرفیلمرادرنظربگیریم،ناماینفیلمهمچنینمیتواندبهصورت«پنجره،آب،ودرنهایتکودکمیجنبد»نیزترجمهشود).
همسراستنبرکیج،اصرارداشتکهبرکیجدرتولددخترشانحضورداشتهباشد.اگرچهبرکیجاحساسمیکردکهاگررویفیلمبرداریاینرویدادمتمرکزنباشد،غشمیکند.بیمارستاندرابتدامجوز
فیلمبرداریرادادهبودامابعداًاینمجوزلغوشدودرعوض،برکیجتصمیمگرفتکهزایمانرابهخانهشانمنتقلکند.پسپرستاریرااستخداموتعدادیتجهیزاتگرانقیمتنیزبرایزایمانتهیه
کرد.جیندرابتداازفیلمبرداریایناثرخجالتمیکشیدامادرنهایتتسلیمخواستهبرکیجشد.اوگهگاهخودشدوربینرابرایثبتعکسالعملهایشوهرشبهدستمیگرفت.جینبرکیجبعداًاز
آنتولداینگونهیادکرد:
تدویناینفیلمدرمدتزمانیطوالنیودرطولچندینماهصورتگرفت.بهگفتهبرکیج،بخشیازاینتاخیربهایندلیلبودکهکداک اینفیلمراتوقیفکردهبود.برکیجایناتفاقرااینگونه
توصیفمیکند:
"وقتیفیلمرابرایپردازشفرستادم،کداکنوشتهایبرامفرستادکهکموبیشاینطورمیگفت«:اینجاراامضاکنیدتامااینفیلمرانابودکنیم(بهصورتیصلحآمیزوبدوندرگیری)؛درغیراین
صورت،آنرابهپلیستحویلخواهیمداد».پسازآن،دکترنامهایبهشرکتنوشتوماتوانستیمفیلمراپسبگیریم".
برکیجبعداًاحساسکردکهایناثربهاندازهکافیاحساساتاورادرهنگامتولدفرزندشرانشانندادهاستودرزمانتولد
سومینفرزندش،فیلم” ”Thigh Line Lyre Triangularرابهعنوانیکپیشرفتدراینموضوعساخت.اینفیلمکه
شاملنقاشیوخراشبادستروینوارفیلمبود،انتزاعیتر ازفیلمقبلیاشیعنی«پنجره،آب،ودرنهایتکودک میجنبد»
شدهبود.اودربارهایناثرمیگوید:
"فقطدریکبحران،هردوحسیراکهبرایدیدنآنآموزشدیدهام(یعنیبادیدگاهیرنسانسی،منطقسهبعدی،رنگهاییکه
آموزشدیدهایمتاآنهارابهعنوانیکرنگبشناسیموبنامیم،وغیره)والگوهاییکهمستقیماًازدرونذهنوازطریق اعصاب
بیناییبیرونمیآیندرامیبینم -بهاصطالح،لکههاییکهجلویچشمانمنظاهرمیشوند -واینیکتجربهبسیارپرقدرت
وناراحتکنندهاماشادیبخشاست.منهربارکهیکبچهبهدنیامیآمداینحسراتجربهمیکردم...وهیچکدامازآنها
درفیلمهای«پنجره،آب،ودرنهایتکودکمیجنبد»نبودند؛ومنفیلمیبامضمونزایمانمیخواستمکهتمامآنچهدرچنین
زمانیمیبینمرابیانکند".
اودرفیلمهایدیگرآندورانشبهبررسیآیینهایمربوطبهمرگوجسمباقیماندهپسازمرگمیپردازد.فیلم«سیریوسبه
یادآورد» ) (Sirius Rememberedکهتجزیهتدریجیجسدسگخانوادهرامستندمیکندونیزفیلم«مردگان»
)(The Deadکهدرگورستانپرالشزدرپاریسساختهشده،همچونپیشنمایشیازفیلمهایبعدیاوهستندکهبههمین
مضمونبازمیگردند.
Dog Star Man
بلندپروازانهترینپروژههایبرکیجدراوایلدهه ٦۰عبارتبودنداز:
یک:مجموعهفیلم )Dog Star Man (1961-1964
ودو:مجموعهفیلم) The Art of Vision (1961-64کهدراصلیکفیلمبهدوروشمختلفبیان
میشد.
پسازتدوینوتکمیلفیلم«گهوارهگربه») ،(Cat's Cradleبرکیجشروعبهفیلمبرداریفیلم«مرد
شباهنگ» ) (Dog Star Manکرد.زمانیکهاوکاربررویاینپروژهراآغازکرد،هیچایدهخاصیدر
مورداینکهاینپروژهدرموردچهچیزخواهدبود،نداشت.عالوهبراین،درآنزمانبابحرانهایمختلفی
مثلزیرسؤالبردنرابطةدور)(Long Distanceباهمسرشجیندرآنزمان،تجربهرؤیاها،وتأمل
دربارهمرگوزوالمواجهشدهبود.فیلمبرداریفیلم«مردشباهنگ»بهتدریجصورتگرفتزیراکه
برکیجهمزمانباآنرویفیلممردگان کارمیکرد.
«مردشباهنگ»نشاندهندهگذارازسبکغناییومتمرکزبرتجربهفردیبهسبکیحماسیترو باتمرکزبر
مضامینمتافیزیکی گستردهاست.بهطورکلی،فیلممفهومیاسطورهایازمبارزهوسقوطانسانرابیان
میکند.ایناثرکهدرچهارقسمتوبایکپیشدرآمدساختهشدهاست،تدوینیشلوغوسریعداشتهو
سوپرایمپوزهایفراوانراشاملمیشودکهبهویژهدربخشپیشدرآمدبهعنوانیک"حماسهکیهانی" و
"اسطورهآفرینش" توصیفمیشود؛اودیسهایازیکمردچوببرریشو(برکیج)رابهتصویرمیکشدکه
باسگشازکوهیپوشیدهازبرفباالمیرودتادرختیراقطعکند.درحیناینصعود،اوبارؤیاهای
عرفانیمختلفباتصاویرپرتکرارمختلفمانندزن،کودک،طبیعتوکیهانمواجهمیشود.
پیشدرآمداینفیلمحدود ٢٦دقیقهاستوآنرابهیکیازطوالنیترینبخشهایاین
چرخهپنجقسمتیفیلمتبدیلمیکند.برکیجپیشدرآمدرابهعنوانیک"رویایخلق
شده" برایفیلمودرنقطهمقابلسوررئالیسم توصیفکردکهدرآنخوداثر(کلاثر)
ازرویایهنرمندالهامگرفتهشدهاست.اینبخشحاویبسیاریازتصاویریاستکه
دربقیهبخشهایفیلمتکرارمیشوندویکالیتموتیفبصریازتعدادزیادنمادهاو
مفاهیماینمجموعهفیلمایجادمیکند.مواردزیاددیگرینیزوجودداردکهبرکیجاز
آنباعنوان"دیدنباچشمبسته" یادمیکند.بهطورکلیودرمیانچیزهایدیگر،
بخشپیشدرآمداینمجموعهخلقتجهانرانشانمیدهد.
طوالنیترین چرخهفیلمکهحدود ۳۰دقیقهبهطولمیانجامد،قسمتاولاستکه
بیشترِروایتِچرخهفیلمراشاملمیشودوبرخالفبخشپیشدرآمدکهدرآن
نمونههایزیادیازتصاویررویهمقرارگرفتهاندکهبرایچشمانتزاعیترهستند،
قسمتاولبیشترحالتیامپرسیونیستی دارد.بیشتربخشهایفیلمبهصورت
اسلوموشن هستندودردیگرقسمتهاازعکاسیتایملپسوافزایشسرعتاستفاده
شدهاست.
یکیازمهمترینتصاویرقسمتاولاینمجموعه،کوهیاستکهبرکیجتالشمیکند
ازآنباالبرود.برخالفزمانهایطوالنیبخشهایقبلیاینمجموعه،قسمتدومبا
بخشهایکوتاهترآغازمیشودکهدرحدود ٥تا ٧دقیقهطولدارند.تمرکزاصلیآن
رویتولدیککودکاستکهبافیلمسیاهوسفیدفیلمبرداریشدهاستکهاز
فیلمهایخانگیبرکیجکهتاآنزمانفیلمبرداریکردهبود،بهحسابمیآمد.بهلحاظ
سبکی،فیلمبرداریزایمانبهروشیتقریباًمستندگونهوکامالًشبیهمجموعهفیلم
”“Window Water Baby Movingوبامحوریتزایماناست.دوالیهتصویر
برهمنماییشدهاندکهنشانمیدهدزندگیمردچوببُردرستازجلویچشمانش
میگذرد.
The Art of Vision
«هنردیدن»( -The Art of Visionمیتواندهنربصیرت،خیال
یاالهامنیزترجمهشودوباتوجهبهتصاویردروناینفیلمهرسه
درستجلهمیکنند).دقیقاًازفیلمهای Dog Star Manتشکیل
شدهاستامانسخهایطوالنیتر ازآنراارائهمیدهدوچرخههای
سوپرایمپوزفیلمرادرترکیبهایمختلفازهمجدا میکند
(.)separates the superimposed reels of film in various combinations
درعینحالکهعناصرفیلمبهتدریجساختهشدهوتوالیمییابند،
فردشروعبهدیدنارتباطاتمیانعناصر،چگونگیوچراییتکرار
مضامینخاصوجنبهحماسیوروانکاوانهفیلممیکند.
پسازاینفیلم،آثاربرکیجبهطورپیوستهمتافیزیکیترشدند.
MOTHLIGHT
درمیاناینآثاراوودرسال ١۹٦۳برکیجیکیازشناختهشدهترینفیلمهایخودراکهباتکنیککالژوبدوناستفادهازدوربینساخته
شدهاسترابااستفادهازبالحشرات(شبپره)،گلبرگگلوبرگعلفکهدرمیاندونوارفیلم ١٦میلیمتریقرارداد،ساخت.این
فیلم" "Mothlightنامداشتوبرکیجبرایساختآنازعناصریاستفادهکردهاستکهبسیارنازکباشندتانورازآنهاعبورکندودر
فیلمقابلدیدنباشند.
برکیجدرابتدابهایدهاستفادهازحشرات(موذی)دریکفیلمجلبشد،وقتیکهفهمیدبسیاریازآنهادرشعلهشمعمیسوزند .دراینباره
میگوید:
" اینفیلمیستکهازیکغمبزرگساختم.غمواندوهبهنوعیکارمناست،امااینغمدربیرونکشیدنفیلمکوچک(کوتاه)ازمن
مفیدبود،بخاطرهمینباخودمگفتم"اینحشراتهایدیوانهدرشعلهشمعپروازمیکنند،وخودراتاحدمرگمیسوزانند،واینچیزی
استکهبرایمننیزاتفاقمیافتد.منپولکافیبرایساختناینچنینفیلمهاراندارم،و...بخاطراینفیلمهایلعنتینمیتوانمغذای
مناسبیبرایفرزندانمتهیهکنم.ومنهماینجادرحالسوختنم''...اماچهکارمیتوانمبکنم؟'' مندراینراهتمامترسنوعیقربانیشدنرا
حسمیکنم".
بعدازسپریکردنمدتیدرتعقیبحشراتبادوربین،تمرینیکهبهشکلیبیثمربود،برکیجبهجایآنتوجهخودرابهاستفادهازحشرات
مردهسوقداد:
"دورحبابهایچراغپرازبالهایحشراتمردهاست،ومن...ازآنمتنفرم[.باخودمفکرکردم]چقدرغمانگیز؛حتماًبایدبشودکاریبا
آنهاکرد.منبامالیمتونرمیآنهارابرداشتموشروعبهچسباندنآنهابهیکنوارفیلمکردم،تابتوانم...مجدداًبهآنهازندگی بخشم،تا
دوبارهآنهارامتحرککنم،تابازهمآنهاراازطریقدستگاهتصویرمتحرک،بهنوعیاززندگی بازگردانم".
اوبعدهادرسال ١۹٨١ازاینتکنیکدرساخت«باغلذتهایزمینی») (The Garden of Earthly Delightsاستفادهکردواینبار
ازگیاهانگوناگونیکمنطقهبرایساختفیلمخودبهرهگرفت.اینفیلمسهدقیقهایباالهامازنقاشیهایهیرونیموسبوشکههمین
عنوانرادارابودند،ساختهشدهاست.
فیلمهای 8میلیمتری
درطولبازدیدازشهرنیویورکدرسال،١۹٦۴تجهیزاتفیلم ١٦میلیمتری
برکیجبهسرقت رفت.اوکهقادربهپرداختهزینهجایگزینیتجهیزاتنبود،تصمیم
گرفتتجهیزاتفیلم ٨میلیمتریراخریداریکندکهارزانتربودندودرآنزمان
آماتورهادرفیلمهایخانگی) (Home Moviesازآنهااستفادهمیکردند.ازآثار
معروفآندورهمیتوانبهمجموعهآهنگها ) (Songsاشارهکرد.درمجموع۳١،
قسمتدراینمجموعهوجودداردکهبرکیجآنهارابینسالهای ١۹٦۴تا
١۹٦۹ساختهاستوهمهآنهابهجزیکیبهنوعیشمارهگذاریشدهاند.برکیج
گهگاهدوقسمتراباهمترکیبمیکردتایکفیلمبسازدودرمجموع ٢٥فیلم
ساختهشد.اگرچهاکثرآهنگهافقطچنددقیقههستند،برخیازآنهابهنیمساعتو
قسمتبیستوسومباعنوان”٦۹ ،”23rd Psalm Branchدقیقهطولدارد.
آهنگبیستوسوم) (Song 23بانامکامل«مناجاتبیستوسوم» (23rd
)Psalm Branchپاسخیازسمتبرکیجبهجنگویتناموپوششخبریآناست.
(مَزمور،٢۳بیستوسومینمزموردرکتابمزامیرداووداستکهدرنسخهکینگ
جیمزبهزبانانگلیسیاینگونهآغازمیشود":خداوندشبانمناست".کتاب مزامیر
بخشیازبخشسومکتابمقدسعبریوکتابیازعهدعتیقمسیحیتاست).این
پروژهکهقالبیسریالمانندداشت،درمجموعحدود ٢٨۹دقیقهراشاملمیشد.
Scenes from
Under Childhood
درسال،١۹٦۹شروعبهساختمجموعهفیلم ١٦میلیمتریجدیدیبهنام
«صحنههاییازدورانکودکی») (Scenes from Under Childhoodکرد.
ایناثردرچهاربخشمستقلبینسالهای ١۹٦٧و ١۹٧۰تولیدشد.اینفیلم
اغلببهعنوانتالشیازسویبرکیجبرایتجسمنحوهدیدفرزندانشازجهان
توصیفمیشود.اینآثارتحقیقاتعمدهبرکیجرادرموردمراحلآگاهی(شروع
باآگاهینوپاینوزادازخودودیگران)،وهمچنینالیههاییازبازتابهایزندگی
شخصیاشبهکمکمشاهداتزندگیفرزندانشرانشانمیدهد.وقتیازاو
(برکیج)خواستهشدتااینفیلمراتوصیفکند،اواینطورنوشتکهاین
"تجسمدنیایدرونییکرویان،جنین،کودک،بچهاست -درهمشکستن
«اسطورههایکودکی»ازطریقافشایافراطیوحشتخشونتآمیزکهشادی
بینظیرآنجهانرابرایبیشتربزرگساالنتیرهکردهاست...یک«پوئم
سمفونیک» برایچشمها -کهبسیارازموسیقیالیویرمِسیان ( Olivier
- Eugène Charles Prosperآهنگساز،ارگنوازوپرندهشناسفرانسویو
یکیازتأثیرگذارترینآهنگسازانقرنبیستمبود).الهامگرفتهاست.
دهه هفتاد
باآغازدهههفتاد،رویکردمتافیزیکی آثاربرکیجبیشترشد.حتیسهگانهمشهورپیتسبرگ اوکهدرسال ١۹٧١تکمیل
شد،کهظاهراًمستندیدربارهسهموسسهدولتیاینشهراست،درهستهآنبهمسائلمتافیزیکیهستیووجودیمیپردازد.
سهفیلمDeus Ex ،Eyes:و The Act of Seeing With One’s Own Eyesبهترتیبمستندهاییازپلیس،
بیمارستانوسردخانههستند.همهآنهابررویمکانیکبدن تمرکزمیکنند؛اینکهچگونهدرزندگینظممییابد،چگونه
درهنگامشکستندرمانمیشوند،وزمانیکهعاملزندهبودنازبینمیرود،چهچیزیازآنباقیمیماند.تصویرکلیدی
The Act of Seeing With One’s Own Eyesبهاحتمالزیادصریحترینبیانیهایاستکهدرموردوضعیت
انسانتابهحالفیلمبرداریشدهاست.درطیکالبدشکافی،پوستاطرافسرباچاقویجراحیبریدهمیشودو برایآماده
شدنونمایاندنوبررسیمغز،صورتهرجسدبهمعنایواقعیکلمههمچوننقابیکندهمیشود.
درسال ١۹٧۴برکیجفیلمبلند«متننور» ) (Text of Lightراساختکهتماماًازتصاویریازنورشکستهشدهدر
زیرسیگاریشیشهایتشکیلشدهبود.درسال ١۹٧۹اوبا Polvisionقالبیکهتوسطشرکت Poloroidارائهشدهرا
آزمایشکردوحدود ٥فیلم ٢.٢دقیقهایساخت.اومطالعاتخودرادرزمینهمنظره،ماهیتنوروپروسهوروندتفکر
ادامهداد .درهمینزمان،برکیجدرسرآغازیکتکاملجدیددرآثارخودبود.شایدبتوانفیلمهای«فرایندتفکر»
)(thought-process filmsدر،١۹٧٨همچونپلیمیانآثار«متننور» ) (Text of Lightوفیلمهایبهاصطالح
تخیلیاویعنیمجموعه«اعدادرومی» ) (Roman numeralوبعدازآن«عربیها») (Arabicsدانست.
دهه هشتاد
برکیجدراواخردهه ١۹٧۰و ١۹٨۰میالدی،ماهیتسینماییآنچهراکه«تفکربصریمتحرک»مینامیدراخلقکردکهدرآنهاانتزاعاتعکاسیرامعروف
بهسریالهایرومیوعربیساخت.مجموعههایرومیوعربیبهترتیبهفتونوزدهقسمتدارند.مجموعه«سریاعدادعربی»( Arabic Numeral
)Seriesکهگاهیاوقاتبهآن«عربیها»()Arabicsنیزگفتهمیشود،مجموعهایمتشکلاز ١۹فیلمکوتاه ١٦میلیمتریاستکهتوسطاینفیلمساز
تجربیآمریکایی،درسالهای ١۹٨١و ١۹٨٢ساختهشد.نامسریاعدادعربی ازاینگرفتهشدهاستکهفیلمهایاینمجموعه،فاقدعنوانهستندودرعوض
بایکعددعربیآغازمیشوند؛ برکیجمجموعهرومیرانیزدرهمینزمانتولیدکردکهفیلمهایآنهمگیبهجایعنواندارایاعدادرومیهستند.همه
فیلمهایاینمجموعهصامتهستندوباسرعت ١٨فریمدرثانیهنمایشدادهمیشوند.
فردکامپرمنتقدسینمادرمقدمهایکهدرسال ١۹۹٧برایبررسی[این]مجموعههانوشت،ازمجموعه«عربیها»بهعنوان«غنیترین»فیلماینفیلمسازدردهه
١۹٨۰یادکردوتوضیحداد:
" ...درحقیقتنورهاییکهمامیبینیمبهنظرمیرسدکهتقریباًهمیشهدرنقطهمقابل"تاریکی" قراردارندویاگهگاهدربرابرسفیدهستند.اینسوسو
زدنهایلحظهایکهازپوچی،مادیمیشوند(ازهیچوخالء،تجسممییابندونمایانمیشوند)باتاریکیِ"شب" متفاوتاندوسادهنیستند،بلکهاینفقدانو
نبودنور،انتزاعیترازنبودنورنیستو بازنماییایازیکخالءعمیقتراست.اینهانشاندهندهجهانیهستندکهازهمهمختصاتشناختهشدهوملموس
زمینیازآنمنفکشدهکهفقدانیغیرقابلاندازهگیریرامینمایاند.اینفیلمهایجذابکهبسیاردیدنیولذتبخشهستند،همزمانداراینوعیاز وحشت
نیزهستند؛غیرقابلپیشبینیبودنآنهاوعناصرشگفتانگیز،بینندهرادرنورغرقمیکندواورادرتاریکیرهامیسازد"...
برکیجاغلبازخطراتروانشناختینهفتهدرآثاراکسپرسیونیستهایانتزاعیصحبتمیکردکهمیلزیباییشناختیخوداونیزباآنهاقرابت داشت؛بسیار درونیبودنوفرورفتن
عمیقدرفرآیندتفکربنیادیکهمجموعههایاعدادرومی،عربیهاوسریهایمصری()١۹٨۴وهمچنیننقاشیرباعیدانته(،١۹٨٧جلداول)رابهوجودآورد،تهدیداتبالقوهای
را[برایسالمترواناو]بههمراهداشتکهمستلزمبازنگریدرچیزیتقریباًمتضادبود.
دهههای پایانی عمر او
برایسالهایطوالنی،برکیجدرکوهستانکلورادوساکنشدوبعددرشهربولدر) (Boulderاسکانیافت.درهمینزمانووقتیکهبهمحلجدیدنقلمکانکرد،
بیواسطگیدرگیرشدناوباویژگیهاینوروریتمآن،آنمکانهایدیگر(مکانهاییکهباآنهاناآشنابود)وجلوههایفرهنگیخاصآنها،باعثایجادبرخی از
عمیقترینآثاراوشدند.اینامردرمورد«خلقت») (Creationمحصول ١۹٧۹و«آشکارسازیشده» ) (Made Manifestمحصول( ١۹٨۰بهترتیبدرآالسکا
وهاوایی)ومجموعههای«رؤیاهایمدیتیشن») (Visions in Meditationوهمچنین) ،(City Streaming) ،(London Strataوچهارگانهجزیره
ونکوور ) (Vancouver Island Quartetمحصول ١۹۹١تا ٢۰۰١صادقاست.
دهههای ١۹۹۰و ٢۰۰۰دودههآخرفعالیتوسرانجامزندگیبرکیجاست.برکیجدرایندودههبسیارپرثمربودوبادیگرفیلمسازانیهمچونفیلسولومون
( - Phil Solomonهمکاربرکیجدردانشگاهکلورادو)همکاریکرد.اوهمچنینفیلمهاییچون«عبورازمیان:یکآئین»()Passing Through: A Ritualرا
باموسیقیفیلیپکورنروفیلمهای«رقصجنسیدستهجمعیمسیح»()Christ Mass Sex Danceو«اِلیپسِس»( - Ellipsesمجموعهایمتشکلازپنجحلقه
فیلمجدااست)راباموسیقیجیمزتنیساخت.
درسال،١۹۹٨برکیجپنجحلقهالیپسسراتکمیلکردکهدرتنهاقطعهصوتیآنمجموعهبهاوجخودرسید.حلقهپنجمیکیازچهارفیلمصوتیموجوددراین
مجموعهاست،واینسومینفیلمیاستکهبرکیجباموسیقیدوستآهنگسازدیرینهخودجیمزتنی(کهدرفیلمهاییچون Interimو Christ Mass Sex
Danceبااوهمکاریداشت).ساختهاست.برایحلقهپنج،برکیجفیلمخراشیدهونقاشیشدهخودرابافیلم«گردآمدن»)(Flockingکهقبالًضبطشدهبود،
ویرایشکردتابهعناصروزنیکسانیبدهد -اصلاصلیدراینشکلازساختار،عدمهمگامسازی،شکستنهرگونهارتباطمستقیمبینتصویروصدا استتابههر
کدامازآنهااجازهدادهشودتابهطورمستقل توسعهیابند.درایناثربصریوشنیداری،عناصرمتحرکدرحضوریکدیگرکامالًزندهجلوهمیکنند.همچنیندرتداعی
چشمگیرفضا،زمانومطابقتزیباییشناختیبسیارموفقاست.
نفسهای آخر
برکیجدرطولزندگیخودنهتنهابخاطرتفکروتجلیفرآیندفکریوتجربهبصریخود
الهامگرفت،بلکهجنبههایفرهنگیمشترکآناشکالرانیزدرنظرگرفتوانواع اشکال،
رنگها،فرمهاوحرکاتیراکهممکناستنمونهایازآنهاباشدرابررسیکرد.اوفرآیند
فکریبنیادینفرهنگهایمختلفرادرحالیکهمجموعههایاعدادرومی،عربیها،
سریالهایمصریوسریهایبابلرادربینسالهای ١۹٨۹تا ١۹۹۰میساخت،بررسی
کردکههمگیانتزاعیهاییازنوررنگیعکسبرداریشدهبودند.
نخستینآثارمجموعه«فارسیها») (Persiansازمجموعهمتشکلازهجدهفیلمکوتاهو
نقاشیشدهنیزگوییملیلههاییزیباوبارنگهایتیرهراارائهمیکنند.کلیتاینمجموعه
بهتدریجبهسمتخطوطفیلمنامهمانندحرکتمیکند.
ودرنهایت،آخرینفیلمبرکیج،مجموعه«چینیها» ) (Chinese Seriesمحصولسال
٢۰۰۳هستندکهبادستخراشیدهشدهاندوتنهاچندهفتهپیشازمرگاوبهپایان رسید
-ایدئوگرامهاییچینیدرسراسرصفحهنمایشسوسومیزنند،درحالیکهدرهمانزمان
ودرستهمانطورکهکورتنیهاسکینزفیلمسازمیخواهداحساساتیخاصرابرمیانگیزد:
«دویدندرمیانجنگلمرطوببامبو ...کهدرآنساقههایسبزوزرد،سایههاییدرخشان
ایجادمیکنندکهنورخورشیدرامیبرند».
سخن پایانی:
جیمزاستنلیبرکیجدرزندگیپرثمرخوددستازتکاپووتجربهنکشید.درختپرثمرزندگیاشبرسینمایتجربیوحتیکلسینماسایهافکنده
استتاهنرمنداناینهنربتواننددرزیرسایهایندرختتنومندازشرِآفتابِتندِترسازتجربهپناهبگیرندوهمازمیوههایآنبهرهببرند.ایندرختکه
ریشهدرخاکسینمادارد،بیآنکهآبچندانیبهآنبرسدرشدکردتاآنکهخودبهاندازهباغیثمرداد.
اینمردپرتالشوکوشش،حتیلحظاتیاززندگیاشرابهدورازعشقشیعنیسینمانگذراند.باوجودشرایطبسیارسختیکهپیشرویشبود،از
فشارهایروانیاطرافیانیکهدرکشنمیکردندگرفتهتافشارهایاقتصادی،بهراهخودادامهداد.سختاستکهبتواندرعاشقی،اینگونهبیپروا
تجربهکردامابرکیجاینکاررابهبهتریننحوممکنانجامداد.
سینمایبرکیجنهاینکهتنهاکارهاییتجربیدرراستایعالقهاشبودند،بلکهاوقطعاًوحتماًتوانستدربهایجدیدقدرتسینمارابازکردهونیز
نیرویسرکشپشتآندربراتاحدممکنرامکردهودراختیارهمگانقراردهدتاسینماگرانبتواننددوشادوشویبربلندایتجربهگری دست
یابند.
اوازجملهافرادیدرعرصهسینماستکهنهتنهابههنرجوانسینماکمککردتاراهطویلتاریخراکوتاهتروگوییبامیانبرطیکند و هرچهسریعتر
بهمکانیبرسدکهامروزدرآنایستاده،بلکهاووآثارشدرحوزههاییچونروانشانسیوزیستشناسیوخصوصاًشناختچگونگیکارکردبدنو
ذهنوخصوصاًچشمهایانسانوپردازشهایدرونذهن،کمکیغیرقابلچشمپوشیکردونظریاتاووآثارشدرمیانهراهایستادهاندتاعصای
دستوراهنمایراهپیمایانکوهپایههایسنگالخهنرامروزباشند.
او،اینفیلمسازتجربیکهبهغایتمیتوانداوراشجاعخواند،ازجانخودمایهگذاشتتادیگرانیکههماننداوعاشقاینهنرهستند ،بتوانددر
مسیریهموارترحرکتکنندونیزخودومعشوقخودرابیشتربشناسند؛بتواندبیشازپیشچشمهایخودراورزیدهکردهوبتوانندابعاددیگرویا
حداقلانواعدیگریاززیستهنریرادیدهودرککنند.
لیست منابع
• All that is light: Stan Brakhage on • Brakhage, Brakhage, Marilyn, :منابعروسیزبان
film, Gunguly, Suranjan, Sight amd University of Colorado Boulder,
Sound, January 12. 2023, Cinema Studies and Moving Image • Немой рассказчик Стэн Брекидж,
Arts, December 2007 Тютькин, Алексей, Cineticle, June
• By Brakhage: The Act of Seeing …, 17. 2012
Camper, Fred, The Criterion, May 25. • Stan Brakhage, Frye, Brian L., Senses
2010 of Cinema, December 2002 • Russian WikipediA
• Adventures in Perception: Stan • Stan Brakhage: The experimental
Brakhage in His Own Worlds, filmmaker who tought the world how :فارسیزبان
Gunguly, Suranjan, The Criterion, to see, Dhruv Bose, Swapnil, Far Out,
September 26. 2017, January 14. 2022 ،لطفعلیخانی،استنبراکیج:• معرفییکفیلمساز
چهارممرداد،کانونانسانشناسیوفرهنگ،زینب
• Some Notes on the Selection of Titles • Dialogues and Film Retrospectives: ١۴۰۰
for By Brakhage: An Anthology, Stan Brakhage, Jenkins, Bruce, The
Volume Two, Brakhage, Marilyn, The Walker, 1999 ،مهدا،پورمهدی،استنبرکیج:• دردفاعازآماتور
Criterion, May 2010, ١۳۹۹هجدهمخرداد،ویتاسکوپ
• Stan Brakhage filmography,
• Stan Brakhage: American filmmaker WikipediA, Last Edited one year ago ،اوپری،گرایشها،زمینهها،فرمها،• سینمایآوانگارد
who brought a unique eye to his Craft, by Hinnk (2022) چاپ،١۴۰١بهار،نشربان،روناک،رنجی،مایکل
Bergan, Ronald, The Guardian, March یکم
14. 2003,