geoinżynieria
geoinżynieria
Projektowanie ścian głębokich
wykopów - teoria i praktyka
1. Wstęp
W artykule przedstawiono problemy projektowania ścian
głębokich wykopów – w tym metod analizy statycznej, oceny
warunków geotechnicznych oraz wartości parametrów wytrzy-
małościowych gruntów, a także zagadnień oceny przemieszczeń
obudowy wykopu i jego wpływu na otoczenie. Celem referatu
jest też pokazanie, jak wybór metody obliczeniowej oraz pa-
rametrów wpływa na wartości teoretyczne sił wewnętrznych
i przemieszczeń i jakie to ma odniesienie do wartości pomie-
rzonych.
2. Projektowanie – uwagi ogólne
Projekt ściany głębokiego wykopu jest jednym z elementów
dokumentacji, którą wykonuje się pod nazwą „Projekt budowla-
ny” (o zakresie wymaganym przez prawo budowlane), koniecz-
nym do uzyskania pozwolenia na budowę. W odniesieniu do
głębokich wykopów projekt ten określa ogólne rozwiązanie,
lecz bez szczegółów konstrukcji, jak również przesądza sposób
wykonania robót. Zawiera on obliczenia statyczne głównych ele-
mentów, na ogół tylko najbardziej obciążonych i decydujących
o wymiarach konstrukcji. Praktycznie oznacza to wyznaczenie
wartości momentów zginających w ścianie (na tej podstawie do-
bór np. grubości ściany, zbrojenia, rodzaju pali i ich rozstawu),
a także reakcji w miejscu podparcia.
Założenia przyjęte w projekcie budowlanym poprzedzone są
wnikliwą analizą techniczno-ekonomiczną inwestycji tzn. de-
cyzją o głębokości wykopu, technologii zabezpieczenia ścian
i wynikającym z tego sposobie odwodnienia terenu. Z technolo-
gii wynika również fazowanie robót w wykopie, a więc kolejne
schematy statyczne podparcia ściany, sztywność podparć i siły
w stropach, kotwach lub rozporach, przesądzające czasem o re-
alności rozwiązania, oraz wpływ wykopu na otoczenie – powsta-
nie przemieszczeń ściany i otaczającego terenu. Na tym etapie
projektowania niezbędna jest współpraca architekta, konstrukto-
ra, geotechnika i wykonawcy obiektu lub obudowy wykopu.
3. Metody obliczeń sił wewnętrznych i prze-
mieszczeń
Jednym z głównych problemów w projektowaniu ścian głę-
bokich wykopów jest wybór metody analizy statycznej, co
wiąże się z możliwościami określenia sił wewnętrznych oraz
przemieszczeń w zależności od fazy budowy. Nie ma krajowe-
go przepisu czy innego opracowania, obejmującego komplek-
sowo całokształt zagadnień projektowania obudów wykopów,
a w szczególności kwestii ustalania parametrów geotechnicz-
nych. Dokumentami regulującym projektowanie konstrukcji
ścian wykopów oraz elementów związanych z technologią głę-
bienia są następujące normy i wytyczne:
• EN 1997-1 Eurocode 7 Geotechnical design – Part 1: General
rules (Final draft 4/2002) – rozdziały 2 i 9 [1];
• PN-83/B-03010 „Ściany oporowe. Obliczenia statyczne i pro-
jektowanie”. Norma ta określa stany graniczne ścian oporo-
wych, wartości współczynników obciążenia dla parcia i odpo-
ru gruntu itp. Jednak wymagania dotyczące ścian oporowych
nie odpowiadają warunkom pracy obudów głębokich wyko-
16 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)
pów i nie obejmują wszystkich zagadnień [1];
• PN-EN 1538:2002 „Wykonawstwo specjalnych robót geotech-
nicznych – Ściany szczelinowe” [3];
• PN-EN 1537:2002 „Wykonawstwo specjalnych robót geotech-
nicznych – Kotwy gruntowe” [4];
• „Wytyczne projektowania ścian szczelinowych – wersja ankie-
towa rozszerzona”, opracowanie IBDiM 1991 [5].
Istotne jest w projektowaniu ścian głębokich wykopów jest
właściwe wyznaczenie obciążeń zarówno docelowych, jak i wy-
stępujących w kolejnych fazach robót.
Podstawowym obciążeniem poziomym ścian wykopów jest
parcie gruntu. Jego wartość i rozkład na głębokości zależą od
rodzaju i stanu gruntów, obciążeń naziomu oraz przemieszczeń
konstrukcji. Do obliczeń parcia i odporu gruntu wskazane jest
przyjmowanie wartości charakterystycznych parametrów geo-
technicznych. Otrzymane wartości sił mnożone są przez współ-
czynniki obciążenia. Wartość parcia maleje do granicznego par-
cia czynnego już przy małych przemieszczeniach w kierunku
wykopu, natomiast do wzbudzenia granicznego odporu ko-
nieczne jest dużo większe przemieszczenie w stronę gruntu. Do
dokładnego obliczenia tych zmian konieczna jest analiza współ-
działania gruntu i obudowy i znajomość odpowiednich progra-
mów obliczeniowych uwzględniających te współpracę.
Często ściany podziemi budynków przenoszą obciążenia pio-
nowe, gdy stanowią fundament konstrukcji oraz współpracują
z płytą denną. Nadmierne obciążenie pionowe może wywołać
osiadanie ściany lub nierównomierne osiadania w przypadku
współdziałania płyty dennej z baretami stanowiącymi podparcie
dla konstrukcji budynku.
Obciążenie wodą gruntową należy uwzględniać jako parcie
hydrostatyczne rosnące liniowo z głębokością poniżej zwiercia-
dła wolnej wody gruntowej, wraz ze zmianą ciężaru szkieletu
gruntowego wskutek działania wyporu. Trzeba też rozważyć
działanie ciśnienia spływowego w przypadku ruchu filtracyjne-
go wody w gruncie, wyrażone jako zmiana ciężaru objętościo-
wego gruntu i ewentualne zmiany parametrów mechanicznych
podłoża gruntowego spowodowane zmianą poziomu zwiercia-
dła wody i ciśnienia porowego. W przypadku ścian poddanych
różnicy parcia wody należy sprawdzać bezpieczeństwo na moż-
liwość zniszczenia wywołanego przebiciem hydraulicznym i wy-
płukiwaniem gruntu podłoża.
W projekcie ściany wykopu należy określić metodami ana-
litycznymi cechy geometryczne i mechaniczne układu ściana
– grunt, zapewniające jego wytrzymałość, stateczność, bezpie-
czeństwo i ograniczenie do minimum niekorzystnego wpływu
tych konstrukcji na obiekty sąsiadujące. Najistotniejszym ele-
mentem projektowania jest właściwy dobór parametrów geo-
technicznych gruntów.
Jak wspomniano, najtrudniejszym etapem projektowania jest
analiza statyczna obudowy głębokiego wykopu. W praktyce wy-
różnić można trzy zasadnicze podejścia:
• obliczanie obudowy wykopu jako statycznie wyznaczalnego
ustroju prętowego, poddanego danemu obciążeniu parciem
i odporem gruntu (metody klasyczne),
• obliczenia obudowy wykopu jako ustroju statycznie niewy-
 geoinżynieria
geoinżynieria

o zmiennej wartości. W wyniku tego nastę-

puje przemieszczenie wypadkowej oraz redy-
strybucja parcia. Na podstawie publikacji [5]
zaleca się obecnie stosowanie zastępczych
wykresów parcia czynnego (rys. 1) w zależ-
ności od rodzaju gruntu, w jakim posadowio-
na jest obudowa wykopu, a do wyznaczenia
odporu, oprócz klasycznego, zaproponowany
przez Strecka [9]. Gdy w zasięgu oddziaływa-
nia wykopu znajdują się budowle wrażliwe
na osiadania, należy w analizie statycznej jego
obudowy przyjmować wartość parcia zawartą
pomiędzy parciem czynnym a spoczynkowym
- tzw. zwiększone parcie czynne. Wartość siły
wypadkowej Paz przyjmuje się według nastę-
pującego wzoru:
Paz = 0,5 (Pa + P0) (1)
lub: Paz = 0,75 Pa + 0,25 P0 (2)
gdzie:
Rys. 1. Schematy zastępczych wykresów parcia

znaczalnego, poddanego znanemu obciążeniu parciem gruntu Paz – wypadkowa zwiększonego parcia czynnego gruntu,
i nieznanej reakcji podłoża modelowanego za pomocą analo- Pa – wypadkowa parcia czynnego,
gu sprężynowego (metody modułu sztywności podłoża), P0 – wypadkowa parcia spoczynkowego.
• analiza statyczna płaskiego ustroju, złożonego ze ściany, kon- W praktyce, według doświadczeń własnych autorki najczę-
strukcji zapewniającej jej stateczność oraz współdziałającego ściej przyjmuje się:
masywu gruntowego, metodą elementów skończonych. • wzór (1) – dla ścian, których naziom obciążony jest budynka-
Podstawowym kryterium właściwie zaprojektowanej ściany są mi bezpośrednio sąsiadującymi z wykopem,
jej przemieszczenia. Podejście przemieszczeniowe związane jest • wzór (2) – dla ścian, których naziom obciążony jest tylko ob-
również z badaniami w skali naturalnej: długotrwałą obserwacją ciążeniem użytkowym od sprzętu budowlanego.
odkształceń konstrukcji i przyległego terenu, pomiarami sił w Na rys. 2 przedstawiono strefy zabudowy przy wykopie i za-
kotwach i analizą wyników, na podstawie których skaluje się lecane wartości parcia gruntu [10]. Parametry gruntu stosowane
modele numeryczne. Wymaga to dużych nakładów finansowych w obliczeniach metodami klasycznymi to:
na przeprowadzenie eksperymentów i analizę numeryczną oraz • ciężar objętościowy gruntu γ,
stwarza konieczność stałej, długoterminowej współpracy z inwe- • kąt tarcia wewnętrznego φ´ i spójność c´ ,
storem oraz przedsiębiorstwami wykonującymi tego typu kon- • współczynniki parcia czynnego Ka , parcia biernego Kp i par-
strukcje. Współpraca ta jest na ogół dla przedsiębiorstwa kłopo- cia spoczynkowego K0
tliwa, co wynika z konieczności przestrzegania harmonogramu Współczynniki parcia można wyznaczyć zgodnie z [2]. W skła-
pomiarów we wszystkich kolejnych fazach wykonywania obiek- dowych parcia i odporu uwzględnia się ich nachylenie w stosun-
tu. W warunkach rynkowych prowadzenia budowy (terminy, ku do ściany:
czas realizacji) nie zawsze jest to możliwe do spełnienia. • δa = 2/3 φ´ dla parcia czynnego oraz δp = 1/2 φ´ dla odporu.
Metody klasyczne są szczegółowo opisane w literaturze,
a podstawową pozycję stanowią obszerne opracowania [6]
sin
tg

i [7], gdzie zaproponowano stosowanie teorii granicznej rów-
nowagi parcia i odporu gruntu. Zakłada się, że obudowa tg
 tg
tga 
wykopu jest belką poddaną działaniu obciążenia wywo- gdzie δ - kąt tarcia gruntu o ścianę, zaś cos

łanego parciem i odporem gruntu przyłożo-
nym z jednej lub drugiej strony ściany z ewen-
tualnymi dodatkowymi obciążeniami (ciągłe
i skupione obciążenie naziomu, parcie hydro-
statyczne) oraz siłami skupionymi modelującymi
podparcia. Rozkład parcia czynnego zależy od
fazy głębienia wykopu, tzn. schematu statycznego
ściany: pracującej jako wspornik lub ściana jedno-
krotnie i wielokrotnie podparta. Należy tu zwró-
cić uwagę, że klasyczny, trójkątny rozkład parcia
czynnego według Coulomba, stosowany do ścian
wspornikowych utwierdzonych w gruncie, nie
odpowiada rzeczywistym rozkładom parcia na
wielokrotnie podparte obudowy wykopów. Po-
twierdziły to badania opisane w [8]. Wokół punk-
tów podparcia następuje koncentracja obciążenia

Rys. 2. Strefy zabudowy przy wykopie i zalecane wartości parcia gruntu [ 8]

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 17

geoinżynieria
geoinżynieria
Współczynniki parcia czynnego i biernego wyznaczone dla
podanych wyżej wartości δa i δp zestawiono w tablicach Caquota
i Kerisela [11]. Zaletą metod klasycznych jest stosunkowo prosty
tok obliczeń. Dla przypadków wspornika i ściany jednokrotnie
kotwionej wymiarowanie może być przeprowadzone bez użycia
komputera. W praktyce inżynierskiej istnieje wiele programów
pozwalających na wyznaczenie momentów zginających i sił we-
wnętrznych. Są to np. programy PAL, Ścianka (bazujący na teorii
Bluma) lub opcja w programach konstrukcyjnych typu ROBOT,
gdzie na belkę nakłada się równomierne obciążenie o wartości
wynikającej z obliczeń parcia czynnego gruntu. Należy zwrócić
uwagę, że ten ostatni sposób projektowania obudowy wykopu
jest obarczony dużym błędem, wynikającym z nieuwzględniania
istoty współpracy gruntu z konstrukcją. W przypadku obudów
głębokich wykopów wielokrotnie podpartych w ich analizie
statycznej należy stosować metody uwzględniające współpracę
gruntu, ściany i podparć, pozwalające na określenie przemiesz-
czeń ściany i przylegającego terenu, w każdej fazie wykonania
konstrukcji. Do takich należą metody podłoża sprężystego oraz
elementów skończonych.
Metoda podłoża sprężystego nazywana w obcojęzycznej li-
teraturze [12] metodą modułu sztywności podłoża, w matema-
tycznym modelu obliczeniowym obudowy wykopu uwzględ-
nia nieliniowy model zachowania gruntu oraz jego współpracę
z konstrukcją, w każdej fazie jej realizacji i eksploatacji. Kon-
strukcja zabezpieczająca ścianę wykopu jest traktowana jako
belka sprężysta, a wartość poziomego odporu sprężystego grun-
tu w rozpatrywanym punkcie jest wprost proporcjonalna do po-
ziomych przemieszczeń ściany w tym samym punkcie i opisana
następującym równaniem [12]:
pz = kh y(z) (3)
W praktyce wykorzystuje się dwa rozwiązania:
• metodę belki na podporach sprężystych, pozwalającą obliczać
siły w podparciach i siły wewnętrzne w ścianie obudowy, jak
również oceniać jej przemieszczenia, wykorzystując np. typo-
we programy do analizy ustrojów ramowych;
• metodę belki na podporach sprężysto-plastycznych, uwzględ-
niającą graniczne wartości parcia i odporu oraz automatycznie
dokonującą redystrybucji oddziaływań gruntu na ścianę.
Wykorzystuje się tu model podłoża winklerowskiego, zdefi-
niowany założeniem o zależności pomiędzy osiadaniem dowol-
nego punktu powierzchni sprężystego podłoża a pionowym ob-
ciążeniem jednostkowym w tym punkcie. Należy zwrócić uwagę
na różnice pomiędzy hipotezą Winklera a rzeczywistą pracą ścia-
ny poddaną działaniu obciążeń poziomych. Oprócz parametrów
obliczeniowych wymienionych powyżej, potrzebnych w projek-
towaniu ścian metodami klasycznymi, należy dodatkowo okre-
ślić wartość współczynnika kh, którego nie można utożsamiać
ze współczynnikiem sztywności podłoża zdefiniowanym przez
Winklera. Nie jest on mierzalną wielkością fizyczną charaktery-
styczną dla gruntu, lecz parametrem obliczeniowym, trudnym do
ścisłego zdefiniowania w przypadku projektowania ścian wyko-
pów, a jego wartość zależy od sztywności ściany (EI), geometrii
układu, warunków gruntowych i rozmiarów powierzchni naci-
sku na grunt. Wartość współczynnika kh dla różnych gruntów
podawana jest w granicach od 5 do 300 MN/m3. Można ją też
określać na podstawie badań presjometrycznych, dylatometrem
lub próbnych obciążeń poziomych ściany. Najbardziej wiarygod-
ne są wartości parametrów uzyskane z interpretacji (tzw. analizy
wstecznej) pomiarów przemieszczeń ścian obiektów. Inną moż-
liwością jest uzależnienie wartości kh od modułu odkształcenia
18 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)
E0, który jednak zaleca się przyjmować na podstawie danych
doświadczalnych z podobnych obiektów. Zależnie od kierunku
przemieszczeń ściany należy rozróżniać wartość modułu E0 przy
obciążeniu lub przy odciążeniu.
Wadą tej metody jest fakt, że wybór wartości kh decydującej
o wynikach obliczeń sił wewnętrznych i przemieszczeń jest
trudny, a interpretacja rezultatów dyskusyjna i wymagająca od
projektanta obudowy wykopu dużego doświadczenia. Należy
podkreślić, że jest to metoda bardzo popularna wśród projek-
tantów ścian wykopów; istnieje wiele programów komputero-
wych (PAROI, RIDO, GGU WALL, LARIX, DENEBOLA), które są
powszechne w użyciu. Powstaje jednak pytanie, na ile wyniki
obliczeń są miarodajne i porównywalne z innymi metodami oraz
z rzeczywistymi wartościami np. przemieszczeń. Na podstawie
wielu prac wykonanych w Zakładzie Geotechniki i Budowli
Podziemnych Politechniki Warszawskiej [13] można stwierdzić,
że rozbieżności w wynikach są na tyle duże, że obliczone war-
tości przemieszczeń należy urealniać – porównując z danymi
z pomiarów na rzeczywistych, podobnych obiektach.
Trzecia z najczęściej stosowanych metoda elementów skoń-
czonych – teoretycznie pozwala najbardziej dokładnie obliczać
przemieszczenia oraz naprężenia i odkształcenia w elementach
obudowy wykopu, zarówno w zakresie sprężystym, jak też
z uwzględnieniem nieliniowych zależności dla gruntu, a także
dla konstrukcji żelbetowej. Jest to jedyna metoda analityczna
do wyznaczania odprężenia dna wykopu, odkształceń podło-
ża w sąsiedztwie wykopu oraz osiadań przyległych budowli,
z uwzględnieniem uwarstwienia gruntu, jak też złożonych kształ-
tów konstrukcji w przekroju i w planie.
Jednym z podstawowych czynników decydujących o wyni-
kach analizy statycznej obudów głębokich wykopów z zastoso-
waniem MES jest wybór modelu gruntu. Nie jest to jednak wybór
dowolny. Obliczenia wykonuje się programami komputerowy-
mi, które wyposażane są przez autorów w określony pakiet mo-
deli gruntów. W mechanice gruntów stosuje się sklasyfikowane
przez Gryczmańskiego [14] następujące modele gruntów:
• modele sprężysto-idealnie plastyczne o stowarzyszonym
prawie płynięcia i izotropowej powierzchni plastyczności:
Coulomba-Mohra, Tresci, Hubera–Misesa-Hencky’ego, Druc-
kera-Pragera,
• modele sprężysto-plastyczne o wzmocnieniu izotropowym
typu objętościowego, tzn.:
– klasyczne modele stanu krytycznego: Cam Clay, Modified
Cam Clay,
– modele stanu krytycznego o wzmocnieniu kombinowanym,
np.: Novy;
– modele „cap” o wzmocnieniu kombinowanym, np.: Prévo-
sta-Höega, Vermeera.
Do analizy statycznej ścian wykopów w praktyce najczęściej
stosuje się sprężysto-idealnie plastyczne modele z warunkiem
plastyczności Coulomba-Mohra lub Druckera-Pragera oraz kla-
syczne modele stanu krytycznego CamClay i Modified CamClay.
Ich przydatność wynika z małej liczby parametrów modelu, jakie
należy wyznaczyć podczas badań geotechnicznych, a mianowi-
cie cztery (E, ν, φ, c), lub pięć (dodatkowo Ψ) w przypadku
niestowarzyszonego prawa płynięcia. Tyle samo – pięć parame-
trów (G, λ, κ, M, Γ) opisuje klasyczne modele stanu krytycznego
CamClay i Modified CamClay. Natomiast wybór bardziej złożo-
nych modeli gruntu, wymagających dodatkowych badań labora-
toryjnych i in situ powinien być poprzedzony analizą kosztów.
Do obliczeń MES stosuje się programy komputerowe po
uprzednim ich przetestowaniu i zweryfikowaniu wyników ob-
liczeń. Najczęściej stosowane to PLAXIS, ZSOIL, HYDROGEO,
 geoinżynieria
geoinżynieria

GEO4 i inne. Stosując programy MES używane do analizy kon- -35.000 -30.000 -25.000 -20.000 -15.000 -10.000 -5.000 0.000 5.000 10.000 15.

strukcji (np. ABAQUS), należy pamiętać o sprawdzeniu, jaki mo-

del ośrodka został „wbudowany” do algorytmu oprogramowania, 0.000

i z rezerwą podchodzić do wyników obliczeń. Parametry me-

-5.000
chaniczne (wytrzymałościowe i odkształceniowe) podłoża należy
przyjmować na podstawie wstępnych studiów. Decydujące zna-
-10.000

czenie ma ustalenie wartości modułu odkształcenia E0, zwłaszcza

ze względu na silną nieliniowość zachowania gruntu. Wartości -15.000

modułu E0 wyznaczone na podstawie obserwacji przemieszczeń

obiektów są zwykle parokrotnie większe od wartości z badań la- -20.000

boratoryjnych lub odczytanych z normy [2]. Podczas obserwacji

ściany głębokiego wykopu w Warszawie [15] przeprowadzono -25.000

metodą analizy wstecznej ocenę hipotetycznej wartości modułu

-30.000
odkształcenia iłu plioceńskiego. Na rys. 3 przedstawiono dyskre-
tyzację obszaru, na rys. 4 obraz rzeczywistych przemieszczeń po- -35.000

ziomych ściany wykopu, a na rys. 5 wyniki obliczeń dla sześciu

Rys. 3. Odkształcona siatka modelu ściany w fazie najgłębszego wykopu [11]
kombinacji wartości kąta tarcia wewnętrznego i spójności przy
przedziale wartości modułu odkształcenia od 65 do 280 MPa.
Wartości modułu sprężystości iłu plioceńskiego, wyznaczone
na podstawie analizy wstecznej, dla których, uzyskano naj-
bardziej miarodajne, porównywalne z rzeczywistymi warto-
ści przemieszczeń poziomych ściany (dla ε ≤ 0,01) wynoszą
E ∈ <85, 10>MPa. Należy pamiętać, że wartości modułów od-
kształcenia zależą od wielkości i kierunku odkształceń oraz od
stanu naprężenia, związki są silnie nieliniowe: przy odciążaniu
oraz przy małych odkształceniach (ε < 0,1%) moduły są kilka-
krotnie większe niż przy obciążaniu i przy dużych odkształ-
ceniach (ε rzędu 2 do 5%). Obliczone na podstawie wartości
normowych (24 MPa dla iłu plioceńskiego) przemieszczenia
poziome analizowanej ściany były znacznie większe od obser-
wowanych w rzeczywistości, a nawet ściana nie zachowywała
stateczności. Dlatego należy dążyć do oceny wartości modułu
odkształcenia gruntu na podstawie badań in situ. Koszt takich
badań jest niewspółmierny do korzyści wynikających z oszczęd-
ności w projekcie zabezpieczenia wykopu.

4. Rozpoznanie geotechniczne i parametry gruntów

Zgodnie z rozporządzeniem MSWiA [16] projektant wspólnie
z geotechnikiem określa kategorię geotechniczną zadania, któ-
ra determinuje skalę wymagań rozpoznania geotechnicznego,
złożoności analiz projektowych, konieczności monitorowania
otoczenia itp. Ściany głębokich wykopów, zgodnie z zalecenia-
mi normy [1], zalicza się zwykle do najwyższej – 3. kategorii,
a tylko w prostszych przypadkach do 2. kategorii geotechnicz-
nej. Powoduje to zwiększone wymagania dotyczące rozpozna-
nia i dokumentacji geotechnicznej. Nie opłaca się oszczędzać na
badaniach podłoża. Znaczenie jakości badań jest bardzo duże,
a pozorne oszczędności zwykle powodują wielokrotnie większe
dodatkowe koszty budowy. Do głębokich wykopów nie można
stosować danych z [2], odnoszących się do płytkich posadowień.
Wskazane jest korzystanie z lokalnych doświadczeń i obserwa-
cji, co pozwala uniknąć wielu błędów i trudności. Dowodem
tego są narzucane przez zagranicznych specjalistów, z których
pomocy chętnie korzystają obcy inwestorzy, przedziwne wyma-
gania i rozwiązania, pochodzące z zupełnie innych regionów.
Do projektowania ścian głębokich wykopów potrzebne są na-
stępujące parametry:
• właściwości fizyczne gruntów,
• parametry wytrzymałościowe całkowite i efektywne: kąt tarcia
wewnętrznego i spójność,
• współczynnik parcia spoczynkowego K0,
• moduły odkształcenia lub ściśliwości i parametry konsolida-
cyjne,
Rys. 4. Rzeczywiste pomierzone przemieszczenia poziome ściany wykopu [11]
• wodoprzepuszczalność warstw gruntów itp.,
• graniczny opór podłoża.
Zasadnicze znaczenie ma racjonalny dobór parametrów, który
jest najtrudniejszym zadaniem w obliczaniu konstrukcji współ-
działających z gruntem. Parametry wytrzymałościowe gruntu,
przyjmowane do obliczeń parcia i odporu, są do pewnego stop-
nia parametrami obliczeniowymi, nieodpowiadającymi ściśle
wielkościom fizycznym otrzymywanym z badań gruntu. Warto-
ści parametrów gruntu nie są stałe, zależą od stanu naprężenia
w rozpatrywanym punkcie. Wartości kąta tarcia wewnętrznego
i spójności gruntu oraz współczynnik Ko mają zasadnicze zna-
czenie przy wyznaczaniu obciążeń, tzn. określaniu parcia gruntu
na obudowy głębokich wykopów. Właściwe wyznaczenie ich
wartości jest niezbędne w każdej z trzech opisanych powyżej
metod analizy statycznej ścian głębokich podziemi i rzutuje
w decydujący sposób na wyniki obliczeń przemieszczeń i sił

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 19

geoinżynieria
geoinżynieria

wewnętrznych. Można przez odpowiedni dobór parametrów

i współczynników parcia spoczynkowego, czynnego i biernego,
sterować wielkością obciążeń działających na ścianę wykopu.
Wieloletnie doświadczenia z budów metra w Niemczech wy-
kazały, że wartości kąta tarcia wewnętrznego φ gruntów nie-
spoistych oraz zastępczego kąta φc gruntów spoistych są tam
w granicach 32,5-37,5o. Wartościom tym odpowiadają wartości
współczynników parcia
• minimalne (parcie czynne) Kah = 0,20-0,25,
• maksymalne (parcie spoczynkowe) K0 = 0,39-0,46.
Wyniki pomiarów odpowiadające wartościom parcia spo-
czynkowego otrzymano tylko w rzadkich przypadkach. Tłuma-
czy się to nieuchronnymi przemieszczeniami obudów w czasie
głębienia wykopów. W zagranicznej praktyce projektowej (np.
niemieckiej, amerykańskiej) bardzo rzadko spotyka się warto-
ści K0 większe od 0,5, i to tylko w gruntach słabych. Pewnym
potwierdzeniem doświadczeń zagranicznych są wyniki pomia-
rów sił w rozporach na obiektach metra w Warszawie (wykona-
nych przez IBDiM, Metroprojekt, ITB). Należy pamiętać, że gdy
w sąsiedztwie wykopu znajdują się budynki, pochopne przyj-
mowanie wartości współczynnika parcia spoczynkowego zbli-
żonego do przedziału 0,8 – 1,00, tłumaczone często względami
bezpieczeństwa, prowadzi do znacznego wzrostu wypadkowej
tzw. zwiększonego parcia czynnego, a w konsekwencji wzrostu
wartości momentów zginających w ścianie.
Z dostępnych wyników badań wyłania się złożony obraz pro-
blemu. Mimo ogromnego zasobu danych doświadczalnych oraz
doskonalenia techniki badań gruntów i pomiarów na obiektach,
w doborze parametrów geotechnicznych do projektowania
ścian głębokich wykopów pozostaje jeszcze wiele niewyjaśnio-
Rys. 5. Wyniki analizy wstecznej dla 6 wartości c i ϕ oraz zmiennej wartości
nych zagadnień. E0. Jako punkt odniesienia wybrano punkt 202 zaznaczony na rys. 4

5. Projektowanie ścian wykopów według Eurokodu 7 możliwą do zastosowania w omawianym poniżej przykładzie,
Przedstawiony powyżej, w miarę uporządkowany obraz me- kombinację 2 z pierwszego podejścia projektowego tzn. :
todyki projektowania ścian głębokich wykopów diametralnie • podejście projektowe 1:
zmieniają zasady i reguły stosowania normy europejskiej EN Kombinacja 1: A1 + M1 + R1;
1997-1 Eurocode 7 Geotechnical design – Part 1, potocznie na-
zywanej Eurokodem 7. Według tej normy dla każdej geotech-
Symbol Zestaw
nicznej sytuacji obliczeniowej należy sprawdzić, czy nie zostanie Oddziaływanie
przekroczony żaden stosowny stan graniczny. Stany graniczne A1 A2
mogą wystąpić w podłożu albo w konstrukcji lub też łącznie
w konstrukcji i podłożu. Sprawdzenie stanów granicznych może Niekorzystne 1,35 1,0
zostać wykonane za pomocą jednej z poniższych metod lub ich Trwałe γG
kombinacji: Korzystne 1,0 1,0
• metodami analitycznymi (obliczeniowymi), Tab. 1. Współczynniki częściowe do oddziaływań (γF) lub do skutków od-
• na podstawie wymagań przepisów, działywań (γE) [1]
• metodami doświadczalnymi lub na podstawie próbnych ob-
ciążeń, Kombinacja 2: A2 + M2 + R1.
• metodą obserwacyjną. Współczynniki częściowe A1 i A2 dotyczą oddziaływań lub
Opisane w referacie metody mieszczą się w obszarze metod skutków oddziaływań i w normie podano je w tablicy A.3 [1].
analitycznych, chociaż norma szczegółowo opisuje zalecenia do- W przypadku rozważanych ścian oporowych przyjmują one
tyczące np. modeli numerycznych, których tu nie przytaczam. wartości przedstawione w (tab. 1).
Podstawową istotą Eurokodu 7 jest wprowadzenie częściowych Za oddziaływanie w przypadku ścian wykopów przyjmuje się
współczynników bezpieczeństwa w odniesieniu do obciążeń, ciężar gruntu, naprężenia w gruncie, parcie gruntu i ciśnienie
oporów i parametrów gruntów oraz podejść projektowych, wody gruntowej, obciążenia stałe i przyłożone od konstrukcji,
polegających na kombinacjach tych współczynników. General- obciążenia naziomu, siły kotwienia.
nie można stwierdzić, że konstrukcje oporowe (ściany głębo- Współczynniki częściowe M1 i M2 dotyczą parametrów gruntu
kich wykopów) sprawdza się w stanach granicznych nośności i przyjmują wartości z tablicy A4 normy Eurokod 7 [1], (tab. 2).
(GEO), w których wytrzymałość gruntu podczas zniszczenia lub Wartości obliczeniowe parametrów geotechnicznych (Xd) wy-
nadmiernego odkształcenia ma decydujące znaczenie. prowadza się z wartości charakterystycznych za pomocą nastę-
W punkcie 2.4.7.3.4. normy Eurokod 7 [1] sformułowane są pującego równania:
trzy podejścia projektowe. Po przeanalizowaniu możliwości Xd = Xk/γM
wprowadzania współczynników częściowych wybrano jako Współczynniki częściowe R1, R2 i R3 dotyczące odporu przyj-

20 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)

 geoinżynieria
geoinżynieria

mują wartości z tablicy A13 normy Eurokod 7 [1], (tab. 3) Sym- Zestaw
W celu przedstawienia różnic w wartościach sił wewnętrznych Parametr gruntu
bol M1 M2
wynikających z metody projektowania ściany oraz sposobu in-
terpretacji zaleceń Eurokodu 7 wykonano analizę obliczeniową Kąt wytrzymałości na ścinaniea γϕ’ 1,0 1,25
dwóch przykładów przedstawionych przez Komitet ERTC-10
„Evaluation of Eurocode 7”. Szczegółowy opis tej analizy znajdu- Spójność efektywna γc’ 1,0 1,25
je się w publikacji [17]. W referacie przedstawiono jeden z nich
Wytrzymałość na ścinanie bez
– jest to wspornikowa ścianka szczelna posadowiona w piasku. γcu 1,0 1,4
odpływu
Szczegółowe dane umieszczono na rys. 6.
Wytrzymałość na ściskanie jedno-
Obliczenia wykonano następującymi metodami: γqu 1,0 1,4
osiowe
• metodą klasyczną programem PAL [18], wyznaczając wypad-
kowe parcia i odporu gruntu zgodnie z teorią Coulomba-Moh- Gęstość objętościowa γγ 1,0 1,0
ra, a
Współczynnik ten stosuje się do wartości tg ϕ’
• metodą stanów granicznych programem GEO 4 [19] (Program:
Ściana – projekt), Tab. 2. Współczynniki częściowe do parametrów gruntu (γM) [1]
• metodą modułu sztywności podłoża z uwzględnieniem sta-
nów granicznych programem GEO 4 (Program: Ściana – ana- Opór Symbol Zestaw
liza),
• metodą modułu sztywności podłoża programem RIDO [20]. R1 R2 R3
W obliczeniach wyznaczano zagłębienie ściany poniżej dna
wykopu oraz moment zginający w ścianie. Porównano też mak- Odpór gruntu γR;e 1,0 1,4 1,0
symalne przemieszczenia poziome ściany. Wykonano dwie serie
Tab. 3 Współczynniki częściowe oporu (γR) dotyczące konstrukcji oporowych [1]
obliczeń: przy założeniach zgodnych z PN 81-/B 03020 – I seria
oraz z wytycznymi EN 1997-1:2004 – II seria.
I seria obliczeń.
Poniżej podano wartości współczynników materiałowych,
współczynnika obciążenia, współczynnika bezpieczeństwa
w strefie odporu oraz współczynników parcia czynnego gruntu
i odporu oraz modułu podatności podłoża.
γm = 1,1 do ciężaru objętościowego w strefie parcia czynneg
i γm = 0,9 w strefie odporu;
γm = 0,9 do kąta tarcia wewnętrznego;
γf = 1,2 do obciążenia naziomu; redukcja odporu n = 1,5;
Współczynnik do wypadkowej parcia czynnego w programie
PAL n = 1,1
Kąt tarcia gruntu o ścianę δ = 2/3φ´obl w strefie parcia czynne-
go i δ = - 2/3φ´obl w strefie odporu. Rys. 6. Schemat ściany wspornikowej wraz z danymi geotechnicznymi [17]
II seria obliczeń.
Drugą serię obliczeń wykonano zgodnie z wytycznymi Euro- Kąt tarcia gruntu o ścianę przyjęto jako δ = 2/3φk w strefie
kodu 7. Z uwagi na korzystanie z oprogramowania nie w każ- parcia czynnego i δ = – 2/3φk w strefie odporu, przy czym współ-
dym przypadku było możliwe uwzględnienie wszystkich zale- czynnik γM zastosowano do tg φ´k i poprzez arctgφ´k/γM wyzna-
ceń normy europejskiej. czono zredukowaną wartość φk.
Ponieważ wybrano jako możliwą do zastosowania kombinację Założenia obliczeniowe – wspornikowa ścianka szczelna.
2 z pierwszego podejścia projektowego, przyjęto współczynniki Ścianka szczelna (rys. 6) jest posadowiona w piasku o nastę-
częściowe γG = 1 z zestawu A2 do oddziaływań, zredukowano pujących parametrach geotechnicznych:
parametry gruntu zgodnie z tablicą A4 wg współczynników czę- φ´k = 37o ; c´K = 0 ; γ = 18 kN/m3 ; γsr = 20 kN/m3; w oblicze-
ściowych z zestawu M2, a do odporu zastosowano współczyn- niach uwzględniono różnicę parcia wody gruntowej.
nik częściowy γR;e = 1.

wg PN-81/B-03020 wg EUROKODU 7

metoda modułu metoda modułu

metoda metoda
Parametry podatności podatności
klasyczna klasyczna
podłoża podłoża

GEO 4 PAL GEO 4 RIDO GEO 4 PAL GEO 4 RIDO

D 4,24 5,84 4,20 4,20∗ 3,75 6,08 4,70 4,70

Mmax 114,83 93,86 94,60 92,52 105,10 95,01 121,84 110,71

umax - - 48,64 38,49 - - 55,62 53,23

Tab. 4. Wyniki obliczeń wspornikowej ścianki szczelnej

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 21

geoinżynieria
geoinżynieria
Dane dodatkowe:
φ´obl = 33,3o wg normy polskiej i φ´obl = 31,1o wg Eurokodu 7
Współczynniki parcia czynnego, uwzględniające tarcie gruntu
o ścianę:
Kah = 0,241 wg normy polskiej; Kah = 0,268 wg Eurokodu 7
Moduł sztywności podłoża (z nomogramu Chaidesson’a [21]):
kh = 36 MN/m3 (w obliczeniach wg normy polskiej); kh = 29,8
MN/m3 (w obliczeniach wg Eurokodu 7)
Wyniki obliczeń zestawiono w (tab. 4.) D [m] oznacza zagłę-
bienie ściany poniżej dna wykopu, M [kNm/m] – moment zgina-
jący, umax [mm] – maksymalne poziome przemieszczenie ściany.
Analizując wyniki stwierdza się, że wartości D, M i umax obli-
czone według założeń Eurokodu 7 są większe niż wyznaczone
według zasad polskiej normy. Wyjątek stanowią obliczenia ścianki
wspornikowej programem GEO 4, metodą klasyczną. Wzrost ten
w przypadku zagłębienia poniżej dna wykopu i momentu zgi-
nającego waha się w przedziale od 10 do 35% w zależności od
metody obliczeń, a w przypadku przemieszczeń sięga nawet 50%.
Wynik ten jest konsekwencją redukcji wg Eurokodu 7 wartości
kąta tarcia wewnętrznego gruntu współczynnikiem częściowym
γφ’ = 1,25, podczas gdy wg polskiej normy współczynnik mate-
riałowy wynosi γ = 1/0,9 = 1,11. Wartości kąta tarcia wewnętrz-
nego gruntu, a także spójności wpływają znacząco na tok obli-
czeń programami GEO 4 i RIDO.
6. Przemieszczenia ścian głębokich wykopów
Jak widać z wyników obliczeń, niezbędnym jest porów-
nywanie teoretycznych wartości przemieszczeń poziomych
z rzeczywistymi, pomierzonymi na obserwowanych obiektach.
Doświadczenia wykazują, że przemieszczenia obudowy wyko-
pu i otaczającego terenu są nie do uniknięcia. Przy starannym
wykonawstwie przemieszczenia obudowy w kierunku wykopu
mogą wynosić od 10 do 40 mm – zależnie od sposobu budowy
i warunków gruntowych.
Z prowadzonych pomiarów wynika, że przemieszczenia po-
ziome są zwykle większe od pionowych, zwłaszcza w przypad-
ku ścian wspornikowych, i wynoszą średnio 0,36% H. Według
[22] w mocnych gruntach spoistych zasięg przemieszczeń pozio-
mych od ściany wykopu wynosi do 2-3, a nawet 5 jego głęboko-
ści. W gruntach spoistych osiadanie gruntu za obudową osiąga
od 1 do 2% głębokości wykopu, a uniesienie odciążonego dna
od –30 do 60 mm [16]. Maksymalne przemieszczenia poziome
obudów rozpartych, kotwionych i wykonywanych metodą stro-
pową, w zależności od głębokości wykopu H, zawarte są w
przedziale 0,05% do 0,25% H. Statystyka świadczy, że należy
zawsze liczyć się z przemieszczeniami poziomymi rzędu 0,25%
H i osiadaniami 0,20% H. Obserwacje z obiektów budowanych
w Warszawie na ogół nie wykazują znacznych przemieszczeń
obudów. Przemieszczenia zależą głównie od schematu statycz-
nego ściany, sposobu i sztywności podparcia oraz od wysoko-
ści odsłonięcia ścian wspornikowych i od rozstawu pionowego
podparć. Szczególnie podatne są ściany wspornikowe w począt-
kowej fazie wykopu, przed wbudowaniem pierwszego poziomu
podparć.
Z podanych powyżej danych wynika, że w przypadku budo-
wy głębokich wykopów konieczna jest stała obserwacja prze-
mieszczeń zarówno obudowy wykopu jak sąsiednich obiektów,
a także osiadań powierzchni terenu i odprężenia dna wykopu.
Zakres, sposób i harmonogram prowadzenia pomiarów powi-
nien być określony w załączonym do projektu budowlanego
projekcie monitorowania przemieszczeń.
22 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)
LITERATURA:
[1] EN 1997-1 Eurocode 7 Geotechnical design - Part 1: Gene-
ral rules (Final draft 4/2002).
[2] PN-83/B-03010 „Ściany oporowe. Obliczenia statyczne
i projektowanie”.
[3] PN-EN 1538:2002 „Wykonawstwo specjalnych robót geo-
technicznych - Ściany szczelinowe”.
[4] PN-EN 1537/2002 „Wykonawstwo specjalnych robót geo-
technicznych – Kotwy gruntowe”.
[5] KŁOSIŃSKI B. SIEMIŃSKA-LEWANDOWSKA A., SZYM-
CZUK D., Wytyczne projektowania ścian szczelinowych – wersja
ankietowa rozszerzona, opracowanie IBDiM 1991.
[6] PECK R. B., Deep excavations and tunneling in soft gro-
und- State of-the-art report. Proc. 7th ECSMFE Mexico 1969,
Vol.1, State of the art, s. 225-290.
[7] WEISSENBACH A.: Baugruben. Teil II (1975), Teil III (1977)
- Verlag Ernst & Sohn, Berlin.
[8] TERZAGHI K., PECK R.B., Soil mechanics in engineering
practice. J. Wiley & Sons, New York 1967.
[9] STRECK A., 23 Jahre Baugrundforschung in der Hanno-
verschen Versuchsanstalt für Grundbau und Wasserbau Franzius
Institut, Hannover 1950.
[10] ROSSNER W., WINTER K.N, Normierte Verbau- und Ab-
deckkonstruktionen. V. Ernst & Sohn, Berlin 1982.
[11] CAQUOT A. , KERISEL J. Tables de poussée et de butée.
Ed. Gauthier- Villars, Paris. 1972.
[12] BALAY J., Recommandations pour le choix des paramtres
de calcul des écrans de soutnement par la méthode aux modules
de réaction. LCPC, Paris 1984, 24 s.
[13] MITEW-CZAJEWSKA M. Badania doświadczalne i analiza
numeryczna przemieszczeń ścian szczelinowych – praca doktor-
ska, Wyd. PW 2005.
[14] GRYCZMAŃSKI M., Wprowadzenie do opisu sprężysto-
-plastycznych modeli gruntów, Wyd., KILiW PAN, IPPT PAN,
Studia z zakresu inżynierii, Nr.40 ,1995, 156s.
[15] SIEMIŃSKA-LEWANDOWSKA A., Przemieszczenia ko-
twionych ścian szczelinowych. Prace naukowe - Budownictwo,
z. 139. Ofic. Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2001,
158 s.
[16] Rozporządzenie MSWiA w sprawie ustalania geotechnicz-
nych warunków posadawiania obiektów budowlanych. Dz. Ust.
nr 126/1998, poz.839.
[17] MITEW-CZAJEWSKA M. , SIEMIŃSKA-LEWANDOWSKA
A. Analiza ściany oporowej wg EN 1997-1:2004 Eurocode 7, In-
żynieria i Budownictwo nr 3/2005 s. 129 – 130.
[18] Instrukcja użytkowania programu PAL – BPBKiS „Metro-
projekt” (1984)
[19] Instrukcja użytkowania programu GEO 4 FINE (2004)
[20] Instrukcja użytkowania programu RIDO v. 4.02 Robert Fa-
ges Logiciels (2003)
[21] Chaidesson R. „ Parois continues moulées dans le sols „
Proc. of the 5th European Conf. on Soil Mechanics and Founda-
tion Engineering (Paris) Paris, Dunod, Vol. 2. s.563-568
[22] SIMPSON B. et all. Design parameters for stiff clays. Proc.
7th ECSMFE, Vol. 5, Brighton, 1979, s. 91-125.
autor dr hab. inż. Anna Siemińska-Lewandowska
Politechnika Warszawska
 geoinżynieria
geoinżynieria

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 23