Professional Documents
Culture Documents
Banaag at Sikat
Banaag at Sikat
3 3433 01340591 9
VISION
Part
* ORI
Santos
.de Chicago.
Al Prof. Frederick Stan Se la Univ
A
Lope K. Santos
T
A
A
N
K
-44141413
T
3050 144
A I
4+42
T
B A S
MAYNILA, S. P. , 1906
++
+++
ge s
Malay langua - Pralect
подавед
Alle
必
Wala nag karapat -dapat paghandugán ng iság katutuboğ buga
ng aki'g isip at kalooban, kundi ağ mga pinagkakautağan ko ng
lalòğ mabibisàg patabâ na nakapagpalusóg niyaríg mga likás at
sarilig pananalig, na, ağ tunay na kabayanihan ay hindi nagága
náp kundi sa karurukan lamağ ng Baya'g Marálitâ . ****
**
NOBELAG TAGALOG
BANAAG AT SIKAT
KATHA NI
LOPE K. SANTOS
UNAG PAGkápalimbÁG
MAYNILA, S. P.
1906
THE NEW YORK
PUBLIC LIBRARY
883901A
ASTOR , LENOX AND
TILDEN FOUNDATIONS
A 1937 L
QUEN
Support
a daunty
PAUNAWA
CHI BK 19NOV36
IV
aralang kanin, sapagka't katulad ng sabi ni Felipe'y : " saán man mày mámu
"muhunán at mangagawà , may maylupà at magsasaka , panginoón at alilà,
'mayaman at dukhâ, ang mga aral ng Sosyalismo ay kailangan ; sapagka't
"diyán kailan man namúmugad ang pagkaapí ng mahihinà at pagpapasasà
"ng filán sa dugo ng karamihan ...... ”
Ang pinaka-ubod ng BANAAG AT SIKAT... ¡ ah ! totoong mapaklá, hindî
wari bagay sa ating nğalá-ngalá. Sa dakong hulí ay sinasabi ni Felipe :
"¡ah! sapagka't sa tibay ay lakás lamang ang makapag-gúguhô . Sa kapang
"yarihan ay kamatayan lamang ang makasúsupi!. Kaya ang mga harì ,
"ang mga pangulo , ang mga punò ay sinúsunód ng buô-buông bayan, ay
"sapagka't mayhawak siláng lakás ng kapangyarihan: makapagpaparusa
44
' sa sumúsuway. Kayâ makunat baguhin ang masamâng samahán ngayón
❝ng Sangbá-sangbayanán , ay dahil sa pagmamatigás ng mga pámunùán .... "
Sa aking sarili , ang mga aral at pangungusap na itó ni Felipe ay dapat
ipahatid sa Rusia. Sukat na ang balità sa atin, subalì pa ngâ't ang sabáy
at huling pasiyá ni Delfín at ni Felipe ay " iwan nati't palipasin ang Dilim
ng Gabi".
Palipasin ang dilim ng gabi! Ito ay isang malaking katotohanan
at mahalagang katwiran. Sayang ang tayo'y maglakád , kung dahil sa
kadiliman ng gabi, ay di natin mátutuhan ang landás. Tayo muna'y
mag-isip-isip bago ikilos ang kamay at paá. Ang anománg malalaking bagay
na nangyari óʻginawa ng isang bayan ay nagbuhat muna sa isang pagmu
munakalà . Bago dumating ó magkatawang-tao si Hesukristo ay.... ginanap
muna ang paglalathalà ng mga propeta. Bago natin mákamtán ang mga
iláng biyaya ng kalayàan, ay pinukaw muna ang ating damdamin at binuksán
ang ating pag-iisip ng mga mahalagang lathalà ni Rizal!
Sang-ayon akó sa palagay ni Delfín na “ ang Sosyalismo .... ay isáng
“daán ó landás lamang na lalòng maaliwalas at matwid , kaysa kasalukuyan
"nating nilálandás." Sakali man na ang Sosyalismo ay matwíd at maali
walas na landás, humimpíl muna tayo : kailangan muna ang maliwanag
na ilaw ng ating pag-iisip at kailangan din naman ang sariling lakás , upang
makatagal sa paglakad. Ang ilaw na lubhang kailangan nati'y ang pagkilala
sa tunay na katwilan. Ang pag-iisá, pagdadamayán , pagtitinginan at pag
iíbigan, ang siyáng tunay na lakás. Yamang malimit bangitín ng kumathân
si Juan Grave, mangyayari namáng ilagay sa bibig ng matimpîng loob ni
Delfín, ang isang pananagót sa mapusók na si Felipe. Ganitó : "Siyá na
ang kapangyarihan ng karunungan , siyá na rin naman ang dahás ng kalá
kasan. Ang taong marunong ay may kautangan sa kapisanan. Ang taong
marunong (ganoón din ang mayaman) ay dî dapat humigit ng pangangaila
ngan, kaysa mahirap." At dugtungán pa natin ng ganitong sabi : “ Lahát
ay maykatwirang humanap ng ikagíginhawa , lahat ay bahagi lamang ng
kapisanan: ang malakás ay tumulong sa mahinà, ang marunong ay mag-:
turò sa mangmáng, nang ang lahat ay tumamó ng kaginhawahan. Kapág
ang karunungan at kayamana'y ipinagkaít ó ipinagmalakí ng íiláng mapa
palad, libo-libong mahirap ang manghihimagsik."
VII
Macario Adriatico.
Maynila, Disyembre , 1906.
I
Sa Batis ng Antipulo
517
-Kailan man pông nagpakárami-rami ang taong umahon
dito ay di gaya ngayón - anáng isáng taga-Antipulo sa iláng
taga-Maynilang nanunuluyan sa kanyang bahay. - Palibhasà
pô, bukod sa pagkakasunog na nangyari, itóng aming baya'y
nasalantâng totoo at nagpakadáli-dálitâ , sanhî sa mga nagdaáng
guló sa kastilà at lalò na sa amerikano. Awà na pô sa amin ng
Milagrosa Nuestra Señora de la Paz y Buenviaje ang pagkaka
pistá sa taong itó ng lubhâng masaya ! Nguni't ang lalò pông
matao ngayon ay ang mga páliguáng batis ....
Humigít kumulang sa katotohanan, ang ganitong sabi ng
taga-Antipulo ay siyá rin namáng nápuná at násasabi-sabi ng
maraming nagsiparoón , mulâ nang mga una pang araw ng Mayo
hangang nang mga huli ng Hunyo ng 1904.
Pagsampalataya man ó pagkaigaya lamang ang nakapag
úudyók sa halos boông Maynilà at sa mga kun tagá-tagasaáng
lalawigan, na magsiahon doon, ay dî maikákaít na waring may
mahiwagang bató-balanì, na, tubò at tanyág sa kagulurang
yaón , ay nagiging kabighá-bighanì at masidhing panghalina sa
lalong malalamig na pusò at sa lalong malalalim na supot .
Bagaman ang pananampalataya sa mabisà at mapaghima
lâng tubig-Antipulo ang siyáng dî maitátakwil na unang umakit
sa mga maysakít na ibig gumaling sa pagpaligò ; dátapwâ, ngayón
ay malamang na ang idinádayo dahil sa lamíg at linaw na lamang
ng tubig at sa kasaganàan ng mga ligayang doo'y natítipong
parati, kay sa dahil yao'y mga tubig na "pinaghihimalaán ng
Inang Birhen." Hindi na ngayón kagalang-galang na gaano
ang mga batis ; hindî na pinakaáaring lunas ng mga kálulwáng
nakákamandagán ng sala ... Mahanga'y madalás na lamang
maging saksi ng mga kalihiman ng pusò ng isang dalaga, ng
mga kapangahasan ng matá ng isang binatà at ng kaparanga
lanán ng mga hiyás ng katawán at damdamin ng loob ng isa't-isá.
"Maligò sa batis " ay dî na kasabiháng gaano sa Antipulo
kun ibig ipahayag ang nasàng "magpagaling ng sakit," kundi
ang "manood ng mga bitùing palaboy ng langit . " Anopa't
gaya na rin ng paggamit ngayóng karaniwan sa salitang " mag
1-47064
2 LOPE K. SANTOS
•
-Iyán na namán ang dinahilán mo sa akin ! Sa akalà
yatà ni Meni, ang ako'y linawin ay makababawas sa pagma
mahál sa kanyang magulang ! Nábangít mo ang pag-aaral ko ,
¿kulang ka bang tiwalà sa akin , pagka't walâ pa akóng título
ng pagka-abogado? Sukat na ngâng makaluwág ng panhík
doón sa inyó ang mga kilala kong titulado!
-Tignan mo siyá, kun saán dinádalá ang sálitâan ! ...
Ang binata'y nagmasayáng mukhâ, ngumitî't bakâ ang
kausap ay mabigatán sa kanyang kasasabi pa lamang .
-Ang sinasabi ko-ipinatuloy ng binibini - ay baká maguló
ang iyong pag-aaral. Akó , ang pag-aaral ko ay ano pa ! Nguni't
ikáw !.. Kaya sa mga sulat mo'y di na ako nagsásasagot ay
nang wala kang mapagkabalamán .
-Gayón palá ang dahil ! Sa ganáng iyó ay mabuti palá
ang di akó pagsasagutín . Babayi ka ngâ ! Hindi mo sukat
málaman na kaming mga lalaki hanga't di ninyó sinásagót sa
bawa't sulat , ay walâng ibang lamán sa ulo kundi pangarap ,
walâng hari sa loob kundî laging pag-aantáy, at bawa't makitang
papel, akala'y iyón na ang inyong liham.
-Hambóg !
-Siyáng totoo !
-Kun dî kayó pinagsásasagót , titigil kayó ng kasusulat , at
makapag-aaral kayong mabuti.
-Sinungaling ! mahangà pa'y ...
-Ay anó? kun dî kamí sumúsulat na mga babayi, walâ
kayóng mábabasang mga lalaki : ang ibabasa ninyó sa sagót
namin, máibabasa na sa mga libróng pinag-aaralan .
-Malayò ka , Meni ! Lalò mo akong ayaw papag-aralin
niyán ! Sa akalà mo ba , si Delfín ay magpapakasikap sa kan
yang pag-aaral, kung walâng Mening anák ni Don Ramón Miran
dang kinahihiyán?
-¡ Nakú?...
Sukat ang nakung itong nasabi niyá . Mápapatawa'y
pinigil . Nágunitâng maykahalong isáng kimpál na kabu
laanan ang gayóng karirinig pang salita . Sapagka't nang
magkakilala silá, si Delfín ay balità nang masipag sa pag-aaral .
Nguni, ni kabulaanan ni kapalalùa'y di niyá máipangalan sa
gayóng sabi. Sa kaibuturan ng puso ay may isáng damdamin
siyang parating naghaharì, kapag si Delfín ang nakakausap .
Ang lasáp niyá sa anománg mapaít na galing sa bibig ni Delfín ,
ay maytamis ; anománg sabihin , sukdáng di totoó, ay dilì ang
hindi mangyayari .
BANAAG AT SIKAT 13
Fu
SIKA
AT
" ANAA
B
"
.-
Santo
K.
Lope sT G
4
1
tsiyá
sa
. ang
]y
...
Ang
"m
-aay
pag
mo átanghaliin
alimot
paliligo
o ..-
o
o
Ipangdubdób
[Naral pagkákaít
?.aking
pa
000000000 20732322277364
DOROT ලලල00
II
00000 000000
Salapi at Pawis
04✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪✪
Kung noón, sa dagat pa'y sinunog na disin ang mga kung anó
anóng libróng nápagkikitá ko ngayón sa Librería de Colón, sa
Agencia Editorial, sa Manila Filatélico, sa kay V. Castillo atb ."
Sa wakás, ay hindî na nakatiís na dî punahín at sumangín
ang gayong mga natututuhang paghahakà ni Delfín . Hindî
na ang tungkol sa nagsiaklás sa págawàan nilá ni Don Filemón
ang inungkát, kundi ang anya'y masasamang hingil ng batang
katalo, mga hingíl na kundî mas úsugpô agád, ay inaakalà niyáng
siyang magpapabuwáy sa mga kapanatagán ngayón ng pamu
muhunan sa Pilipinas.
-Delfín, Delfín ! -ang may pagka- " salitâng-amá" na gina
mit ni Don Ramón . -Magdahan-dahan ka , madulás at matiník
ang tinutungo mong iyán ! Ang mga mangagawà nati'y mala
yòng-malayò pa sa lagay ng mga mangagawà sa ibáng lupaing
ginígitawan na ng mga sosyalista at anarkista . Ang pasahod
at palagay sa mga magpapaupáng pilipino, ay makápupông
mabuti kay sa upahán at pálagayan sa Alemanya man . Hindi
apí rito ang mga mangagawa, kung nakita mo lamang ang kala
gayan ng mga mangagawàng kastilà, ruso at iba pa . Siláng
yaón ang maáaring aralan ng mga doctrinas socialistas at anar
quistas. Nguni't tignan mo naman ang nagíging bunga sa kanilá
ng nangásabing aral. Masasakláp na bunga , Delfín , mapapaít !
at lason sa mga mangagawà rin ! Magsabi ang mga pátayan
kung may welga silá, ang mga nakawán, lásingan , panga gagá
sa mga babayi at pagkakamatay sa gútom . Huwag niyong
ipahamak ang ating bayang totoong mapaniwalaín , hangál pa
at napakákaladkád saan man dalhin ng malakás-lakás na agos
6 hihip ng hangin ! Pag ang iyong mga paghahakàng iyán
ang napagdirinig ng mga mangagawà, ay lalò mong inud
yukán ang kanilang likás na katamaran ...
-Nálalaman pô ba ninyo kung bakit nasasabing tamád
ang mga mangagawà natin? -ang ipinatláng na mga salitâ ni
Delfín .
-Hintáy ka , hintay ka ! Ang mga bagay na ito'y hindî
makukuha sa kapusukán ninyong mga bata. Saán ninyó
dádalhin ang bayan kung kayong mga batà ang paíiyahan ?...
Ang mga mangagawà nati'y hihingi ng hihingi ng mga karapatán
at di na makaáalaala sa kanilang mga katungkulan. Marami pang
bagay ang hindî nilá nálalaman . Marami riyáng magsubo na
lamang ng kanin ay di pa marurunong , ¡ túturùan na ninyó ng
mga ganyang kapalaluan , ng mga ganyang panaginip ng Sosya
lismo ! Ano ang muwáng ng mga mangagawàng pilipino sa
tinatawag na Sosyalismo?
-Kailangan ngâ pông ipakilala sa kanilá ......
BANA AG A T SIKAT 29
3
32 LOPE K. SANTOS
1
BANAAG A T SIKAT 41
Re
IV
Sa isang Pásulatán
I
"Cuarto poder" ang naging katawagán na sa mga páma
hayagán : ikaapat na kapangyarihan : anopa't ang mga mag
lalathalâ (periodista ) ay gumaganap na pang-apat sa katung
kulang pagtataguyod ng bayan . Samantalang ani Ernesto
Bark, ang mga "periodista" ay siyáng una-unang mangatátawag
na "proletarios de levita :" mga kapak na ang lamán ng tiyán
ay bulak (hindi namán burak) . Busóg sa káiisip, pámingalan
ng lalong masasarap na salitâ, alaala saán mang anyayahan,
pinangingilagang-kinasásabikán ng madlâ, samantalang parating
hungkág ang bulsá, mahapding lagi ang tiyán at ang isang paa'y
nakaumang tuwî na sa pintô ng Bilibid : itó ang mga manunulat ,
itó ang mga maglalathalâ.
Dito pa ba kayâ sa Pilipinas , na ang hilig at layà sa pag
basa ay bago lamang nag- úugát, hindi mangaging marálitâ
ang mga taong iyáng kung mamuhunan sa buhay ay pawis na
iginígitî ng kamay, noó at pusò , at kung magkabisalà pa'y ng
buhay na rin nila at kapalaran !
Batang-bata pa ang mga pahayagang pilipino , kun sa bagay ;
dátapwa't marami na rin ang mánunulat na nagdaranas ng
ganitong alangán at tiwalîng pamumuhay.
Sa isang bayang walâng sariling kasangkapang gamit sa
paglilimbag, na ang papel, tintá, letra, mákina at patí ng káliit
liitang patalim ng naglalathalâ ay ináangkát na lahát sa ibáng
lupà at ipinagbabayad na pawà ng matataás sa Adwana, at ang
halaga ng pahayagán sa sangbuwan ay hindî namán mang
yaring mapataás sa kináugalian nang piso mulâ-mulâ pa , kundî
mahanga'y lalong kailangang babàan, dahil sa kung pagtú
tuusín , ay ipinan únuyò mo pa ang basahin ka lamang ; sa bayang
ganyán, paano mang nasàin; ay dî mátatamóng magkaroon
ng maginhá-ginhawáng buhay ang isáng mánunulat ó magla
lathalâ , lalo na't kun sa paglalathalà ng kanyang mga hakà at
salaysay ay naghahari sa loob ang adhikâng mátuto at kátu
tuhan, at mapanganib na ang sarili makapagsangaláng lamang
ng ibá, gaya ng hangad ng mga nangangahás sumagip sa isang
kaawa-awang nalulunod.
BANAAG AT SIKAT 47
--Sulat ! ...
At siya?
-Doón pa sa Antipulo iyán ginawâ kagabí , nang mapag
káyarián kahapong kami'y úuwî na ngayón .
-Walâ pa kayóng siyám na araw.
-Walâ pa ; nguni't inabot na silá ng iníp , dahil sa káuulán
sapúl pa kamakalawá.
Hindi magkantututo halos kun saán púpunitin ang "sobre ."
Hindi niyá ugaling iwalat ang tungkól nangagaling kay Meni :
sampung mga balot ay iníingatan niyang malilinis . Madalás
na kundi babarin sa laway ó sa tubig ang pagkakádikít ng búkasan,
ay ginúgunting pa mandín ng boông ingat ang pinakaibabaw
na gilid upang madukot na buô ang lamán at buô rin sampûng
balutan . Buhat ng makasulatan si Meni ay iyón pa lamang
ang ikaapat niyáng nátatangáp na liham , bagamán ang náipa
dádalá nang ganang sulat niyá namán , ay marahil higít pa sa V
sampû, bukód ang mga ginupit na tulâ ó salaysay sa pahayagán
na kay Meni ay kanyáng ipinatútungkól at palihím na ipinadádalá ,
kábukasan ng pagkálathalà . Si Meni ay maramot na talagá
sa pagsagót . Sa mulâ-mulâ pa'y nakatatló munang sulat siyá ,
bago pinapagtamó ng unang kasagutan. Kailán ma'y hindi
nagkusàng sumulat kay Delfín, na paris ngayón . Sa kato
tohana'y wala pa namáng sukat na ipaging katungkulan na
niyá ang magkusà.
Pagkabukás ng balot, ay nag-unahán halos sa pagtunghay
ang mga mata ng dalawá . Binasa ni Delfín at ganitó ang ná
sasaysay :
Ki
I HES H
39999:
Magnanakaw . . !
}€€€€€€€€€€€€€€€€€€、€€€€€
-¡ Meni?
-Delfín !
-Asa ko'y títiisín mo na akóng magdamagín dito !
-Paano , hindî akó makapaná-panaog, maraming tao sa
salas . Kangina ka pa ba ?
-Oh!... kagabi pa !
-Palalò ! Nátanáw ngâ kitá mulâ sa bintanàng iyón ! ...
-Dî na katá nákita !
-Malabò ang matá mo ! ... Anó iyón? ¿ mayroon ka ngâ
bang sasabihin ?
-Ay Meni ! ... mayroón, marami, mahahalagá, malu
lungkót kung iyong palúlungkutín , masasayá kung iyong pasá
sayahin !
64 LOPE K. SANTOS
Nilisan ng dalawang magkasi ang lugal na kinátatayuan . Sapupo ng kanang kamay ni Delfin
1
BANAAG AT SIKAT 69
Ren
mmm mm በጠበጠ
VI
Si Felipe.
A
BANA AG A T SIKAT 79
1
BANAAG AT SIKAT 83
VII
Sa Concordia
883901A
100 LOPE K. SANTOS
8
108 LOPE Ꮶ . SANTOS
VIII
MGA SULAT
ANG NAG-USAP
wwwwwwwwwwwww
Kayamanan nang Mahirap
-Ah , iyán ang bayaw natin! -ang tuksó ng isá pang tila
nakakakilala na sa batà.
Ni ang bata ni si Felipe, ay hindî nakitungo sa gayóng mğa
salita. Sabáy siláng lumálabás na parang may hinahabol.
-Kayó ba lamang dalawa ang naparito ? siyá ba ang nagturò
sa iyo ng pintûang itó ? -ang inusisà ni Felipe , nang sila'y
makalabás na .
-Opò : nároón si ate sa kabilâng daán .
-At ano ang lagay ng tatay mo?
Ang bata'y walâng náitugón kundî isáng tingín , saka tumu
ngó nang mapapaluhà. Sa gayo'y nakapag-isáng akalà na lamang
si Felipe : hindi sásalang ang amá ni Tentay ay namatay na.
Sa ilang salitâ ng sulat ni Tentay ay walâng nasasabi kundî ang,
para nang awà sa kanila'y magpaalám na muna siyá sa Limbagan,
¡huwag ang hindî ! sapagka't may malakíng dahilán .
-Namatay na ba ang tatay mo?-ang, sa dî pagkakásiyang
loób, ay itinanóng pa rin kay Lucio .
-Hindî pa pô nang kamí ni ate'y umalís : kayó ang
hinahanap mayâ't mayâ.
-Akó ! ? ...
Sukat itong nasalitâ niya at siyang pagkátanaw na kay
Tentay, tátayô-tayo sa may likô ng isáng dáanan. Hindi pamu
mugtô lamang ng matá ang nakita sa kanya ni Felipe, kundi
luha at luhà rin , at pagkakálapít nilá'y iláng buhól ng hininga
ang malakás na gumaralgál sa lalamunan ng kahabág-habág
na dalaga.
-Ay, Felipe, marahil di mo na abutin ang tatay ko!
Sakâ sinundan ng magkapatid ng isáng timpîng iyák na
danga't na sa lansangan, sana'y naging malalakás na hagulhól .
Si Felipe'y kauntî nang máparamay sa íyakan . Ang kahambál
hambál na anyo ng minámahál na magkapatid, sa mğa
sandaling yao'y sukat nang mapagdamayan ng buhay man at
di lamang ng luhà . Nguni't nagpakita siyá ng isáng pilit na
husay ng loob at mukha . Inakalang ang luhà niyá kung mái
pakita, ay magiging kahoy pa , kung bagá sa apóy, na pangdubdób
na lalò sa nag-aalab na. Sa daán nama'y walâ nang maraming
taong lumalakad . May isá ó dalawang marahil ay nakapansín
din sa kanilá .
-Kun gayon ay tumawag tayo ng kalesa at nang madali
-ani Felipe.
Nagpalingón-lingón silá at nagpadunghál- dunghál sa mag
kábi-kabilâng lansangan ; nguni't kung ilang sandali na'y walâ
pang makita .
BANA AG A T SIKAT 121
A
( nim na
.!aná
.....k kayamanan
mahirap
ng
).....
!.Oh
na
anák
manga
BANAAG AT SIKAT 131
"
BANA AGAT SIKAT 133
FLAB
X
"Huling Pati"
ng isang Amá
10
138 LOPE K. SANTOS
Bay
***** *****
€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€ €€€€
XI
Si Talia at si Yoyong
tao noóng Nuestra Señora del Pilar . Ang kulay na ito'y palasak
na ; ang kulay na iyán ay hindi bagay sa mga boda: ang kulay na
iyon ay pangit sa gabí. Ang is úsuót sa simbahan ng ikákasál
ay putî, sa bahay ay bughaw na mura, sa sayawan ay derosas:
kayâ hindî nárarapat parisan. Kinakailangan ang ibang kulay,
ibáng ayos , ibâng gayák namán , na huwág maging alangán sa
kinasál ni sa iba pa mang magsísidaló ..." Itó ang mga pag
kukuròng pumúpunô sa ulo at guni-guni ng mga dalagang kai
bigan ni Talia sa Santa Cruz, gayón din sa mga taga-Kiyapò ,
Troso at Binundók na nagsitangáp ng balità at paanyaya. Ano
pá't ang mga makapál-kapál ay nagsipamilí pa ng bago ; at ang
mga walang magawa ay nangagpunô-punô na lamang ng mga
kulang sa paglalagay ng bagong palamuti, bagong panutóp,
palawit at iba pang kabaguhang ayos sa matá ng mga títingín :
Bílihan , táhîan, bílaran at súkatan ngâng di kawasà ang
nakaguló na namán , nang mga apat ó ilang araw na yaón , sa
bahay ng mga dalagang makikipagkásalan .
Nguni't sa lahát , ay si Isiang ang dî mahapayang gatang sa
paghahanda ng dáramtín . Siya ang áabay kay Talia sa pag
dedesposada sa sábado ng hapon, at siyá ring maglálagáy ng belo,
kábukasan ng umaga . Ang áabay kay Yoyong ay si Martín
Morales , ang parmaseútiko ni Isiang, ang matapang umakyát
at malakás lumuglóg ng duhat sa batis ng Antipulo. Kay inam .
na pagkakapili ! Pakanâ ng isa't isa. Talagang nilakad ni Isiang
na siyá na ang maging abay ni Talia , at ni Morales namán upang
siyá ang maging kay Yoyong . Pinagkáwikàán niláng pag nag
belo ay má-bebelohan...
Si Isiang sa gayón, ay maykatwiran na ngâng makapag
palakí sa ulo ng kanyang inang si ñora Loleng. Nagalà na niláng
mag-iná at napamilìan ang París- Manila , ang Islas Filipinas,
Ricart y Soler, La Bella Filipina, Nuevo Siglo, Siglo XX
at patí na ng Almacén ni Velasco, pagdating sa bahay at nang
ginagawa na ang mga nábilíng damit , ay tila hindî pa rin nasí
siyaháng loób. Tatló ring kasúutan ang kanyang ipinagawâ
anaki'y nagnanais pang mapagkámalán sa sábado na siya ang
ikinasál. Anopá't kun gulóng-guló ang magkapatid ni Talia
at ang mga mánanahì at nagpípintá sa mga kagayakan nitó,
ay guló rin naman ang mag-iná ni ñora Loleng sa pananahî at
pagpapatahî ng kanilang pang-abay at pangásalan .
At ang mga lalaki ? Ang mga lalaki ay naghahandâan din,
nguni't anó pa : may bagong sapatos at bagong kurbata lamang
ay naipangdádayà na ang traheng itím kahi't íisá, lalò na't sa
gabing paris ng dádaluhán .
BANA AG AT SIKAT 155
12
-Isiang
?. Isiang
?. i
tao
isang
ng
]biglang
ábag
pag g
matanda'y
nakáanag
sumasagot
-ang
.N
[Wguni't
alang
10.a:
wb.1
BANAAG AT SIKAT 169
13
184 LOPE K. SANTOS
-Aywán ko .
Iláng mga sálitâan pa , at ang dalawa'y nagkayayàán
na sa pagtulog. Si Gudyô ay nábalík na madalî sa dating him
bíng, at si Felipe ay ipinaghele pa muna ng ilang mapapangláw
na bulong ng gunam-gunam at sikdó ng pusò tungkol sa pag
dating ng kanyang amá, bago nakalimot na ng túluyan hangáng
umaga .
*
Nang umaga rin ngâng iyón, silá'y dumalaw sa Concordia .
Nguni't si Sela'y hindi gaanong nakaulayaw, gawa ng di
maaaring pakábalamin sa paghahanda ng mga igágayák sa gabí.
190 LOPE K. SANTOS
骤
$55
BBB
XIII
Tinik ng Bulaklak
XIV
Pagkatao ni Delfin
হ্যাতে
Sa lyó :
Dig Di Gogg
***********************************************
XV
Your zwurmmrm
ལཎསཨཽ ཡ
Key
NanananananananaIJIJIJIJIJIJIJ
XVI
Si Nora Loleng
]€€€€€€€€€€€€€€«
.ang
]kamay
g rebolber
mayhawak
na
;ng
pagkababayi
lakás
boong
inagap
amá
Isiang
ni
Niyapós
..
[..
2
BANA AG A T SIKAT 275
19
278 LOPE Ꮶ . SANTOS
F
GGGG GGGG
XVII
20
294 LOPE K. SANTOS
-Aywán ko pô.
-At hindî ba lumabás?
--Hindî pô.
-At sino ang nagpasok ng pagkain?
-Ang señorita pô .
-Si Yoyong, náritó ba?
-Walâ pô : hindi pô umúuwî.
-Si Siano?
-Lumakad na pô kangina pa.
Ang tanungang ito'y mahinà : hindi sukat máriníg ni ma
pagsiyá hangáng sa kuwarto ni Meni. Inibig man ng alilà ang
siya'y magmalakás ng salitâ upáng máulinig sa loob ang kanyang
sinasabi, ay hindî maarì : ang mga pangungusap ng panginoón
ay marahang pawà : sumagot sa kanya ng malakás ay kalapasta
nganan . Sakâ, kundî sana nasirà agad ang kanyáng loób.
Tumalikód na si Don Ramón at ang tinungo'y salas na malakí.
Mulâ rito'y kita nang lahat ang pinto ng apat na kuwarto, na
ang isa'y kay Meni at isa'y sa mag-asawa ni Talia : ang isa'y
kanyang aklatan at ang isa'y hindi tinátahanán nínomán ,
kundi ng ilang mga kasangkapan . Si Don Ramón at ang
mag-asawa ni Siano ay may tig- isang kuwarto sa dakong labás :
ayaw sila sa loob at may kainitan .
Ang pinto ng kuwarto ni Meni at ang pintô ng kuwarto ni
Talia , ay kapwà nakapuwang ng kaunti. Nakáramdám siyá
ng mga gahól na káluskusan at tila ánasan pa sa kuwarto ni
Meni . Nguni't kung nakáramdám siyá sa loób , siyá nama'y
náramdamán din ng nangasa loob .
Hindi akalain niná Talia, Meni , ng hipag at ni Delfín na ang
kinatatakutang amá ay dumating nang walâng anó-anó sa mga
oras na yaón . At ang dalawang bantay nilá, isá sa silong at isá
sa hagdán?. Si Delfín, na mulâ nang dumating sa bahay
ay sadya nilang pinakapag-ingatang katulad halos ng isang
haring ipinangingilag másila ng anarkista , saán itátagô ngayon?
May nakapagsabi na kayang talaga kay Don Ramón na si Delfín
ay kanilang ipinasundô at naparoón namán agád ? ...... Anó
ang dapat gawin ? ¿ anó ang sasabihin?
Si Don Ramón ay ga-tumigil pa ng sandali sa tapát ng
pintuan ng may ánasang kuwarto ; doo'y nanainga ng parang may
ináalip-íp. Pagkuwa'y nagpatuloy hangán sa mğa dúrungawan
sa dulo ng salas, at nang siya'y bábalík na, ay siyang paglabás
sa pinto ng manugang na babaying namúmutlâ, namámamád
BANAAG A T SIKAT 297
Nigil
u
-pnag
pag
sa
Talia
lakás
,h
amá
sa
tumalon
na
halos
napapatili
nama'y
Meni
si
( bos
guni't
abang
gumibik
at
kama
a
pag
sa
.)- awatán
BANAAG A T SIKAT 299
Gay
55
XVIII
Paghuhunos -dili
BRIS
******* *** *** *** *** *** *** ***
****** * ***** * *** ***
*** ********* ******* **
*** ****** * ***** * ****** ******
* *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** *
XIX
Wala ng alapaap
BRA JURAD
XX
Ang nagagawâ
ng Salapî
Boy
XXI
Si Meni,
হ্যাতে
sa Pagkatiwalag
Mga Layon
ni Madlâng-layon
XXIII
+ maan
** * *
Wala pa si Felipe, nguni't malapit nang dumating, nang
sila'y gawan ni Kantanód ng isang kapaslanging simulâ na ng
maraming kabagabagán sa dampâng yaón at sa mğa kapit-bahay.
Pumanhik isáng hapon , nang bago pa lamang lumúlubóg
ang araw. Pinakamatagál na niváng panhík na dati-dati ang
hangáng ika-siyám ng gabí ; kaya ang mag-iiná , máliban sa mga
batang pinaúunang pakanin , kung may kákanin , bago mákatulog
ay karaniwang nag-áantay na ng gayong pagpanaog bago mag
BANAAG AT SIKAT 383
Boy
27
ADANA Wild hddd
XXIV
***.
Iná at Anák
taan ng kahi't gapaták na luhà ! .... Nguni't, anó, anák ko, ang
iyong mahahanap pa sa isang biyanáng babayi, na gaya ko na
ngâ ay mistulang isáng señora sa asawa, at nang mabao na
lamang natutong mag-alaala sa pagkabuhay....
Sinásaysay ang mga kaginhawahang itó ng kanyang
kahapon, na ang dalawang mata'y binába tisan ng luhà . Inaga
wan pa mandín si Meni ng mga sandaling yaón ng masaklap na
pagdidili-dili. At kun ang paghihingahang yaón ng mga tampó
at damdamin ay hindi na nakalalâ, ay dahil sa pagkakáiyák ng
sangól na nákalibangán ni Meni sa pagkáangát na ilang sandalî
ng bibig sa kanyáng matamis na dibdib.
Itinindíg ang bata at sa pagkakákandóng sa dalawa niyang
bisig, ay niyugyóg-yugyóg ng mahinay, habang pinatátahán sa
pag-ivák.
-Tignan mo, tignan mo ang iyong gawâ : --anáng biyanáng
nápatindíg din -pasásamâín mo ng pasásamâín ang iyong loob
at sakâ pasúsusuhin ang batà.
Si Meni ay hindi kumikibô .. Patuloy ang pagdudulot ng
kanyang dibdib sa nagbábalisáng sangól na anaki'y sinúsubàan
sa paglulumivád at pag-angal.
-Bákit, nápapaano iyán?-ang tanong ng biyanán , na
---
tinunghán ang sangól at hinihinging siya ang magkalong.
Akin na , akin na ; patí batà ay mararamay sa iyong mga kabali
wan ....
At ayaw-ayaw pa mang ibigay ng iná, ay ibinigay na sa
kápipilit ng matandâ. Siya ang nakapagpata hán . Sabihin
pa ang pag-aarugâ at tagurî ng mga nunò !
-Makikinig ka ba sana sa akin , anák ko !-ang lingap kay
Mening susunod-sunod sa kanilang dalawang magnunò - Ma
rami na ang nangaling sa aking katawán , kayâ akó nakapagsasabi
sa iyo ng masama at magaling sa bata at nanganák. At ikaw
na madalás makápaták ng luhà sa mukha ng iyong anák, mákikita
mo't lalaki ang batang itó na mukhâng malumbay at kakaníng
hirap. Lalaki pa namán ! Ang luhà ay lasong-lason sa gatas .
Hala ka walâng ano-ano'y nawawalan ka ng anak. Yaóng
ibáng iná, kaya nakakapagpasuso sa anák ng kahi't maysamâ
ng loob, ay dahil sa malupit ó mangbababayi ang asawa .
Dapwa't si Delfín namán ay hindi lalaking malikót , ¿ anó't
pasúsusuhin mo pa ng sama ng loób itóng anak ninyo?
-Hindî na pô namán masama ang loob ko .
-Hoy ! .... magpahingá ka ngâ ! ....
Anomang paklí ay hindi na nagbitiw si Meni . Nupô na
lamang na palupagi sa sahig at pasandál sa sawaling tabing ng
BANAAG A T SIKAT 411
*****
XXV
Kumparing Felipe
-Malaking tao!.
Parang pumutok sa taynga ni Felipe at ni Tentay, pag
bungad sa pintuan ng bahay niná Delfín, ang mga pasalubong
na salitang ito ni Meni.
Araw ng lingó noón , at hapon. Nang sábado ng hapong
sinundán, bago naghiwalay sa limbagan si Felipe at si Delfín , ay
pinag- usapan muna nila ang tungkol sa pagpapabinyág sa batà.
Nagkayaring kabukasan nga'y isásama si Tentay sa pagdalaw
sa mag-ina ni Meni, upáng doón na magtapós ng sálitaan . Si
Tentay at si Felipe'y nagsadyâ namán . Sa ganáng kay Tentay
ay yaón ang kauna -unahang panhík sa bahay ng matalik na
kaibigan ni Felipe, at siyá ring kauna-unahang kita kay Meni;
kaya, bagamán sapúl nang máturang silá ni Felipe'y fisáng pusò
na't katawán, ay hindi na halos nagpapanaóg sa bahay; dátapwâ,
nang matalós na kiná Meni dádalaw, ay naganyák ng pagsama
at nagmapili ng pakikipagkilala .
-Malaking tao ka , Felipe ! -ang ulit ng kinákapatíd
Magmula ng ikaw ay magkaasawa , ay dalawin-dilì mo na kamí ...!
Magka-asawa! ..... salitâ itong wari'y masamang hanging
sumabukáy sa pagkatao ni Tentay, nang máriníg. Nanglamíg
na biglâng-biglâ at nagmaputlâng- kulay. May nanalaytay sa
kanyáng mga ugat na kamandag ng pagkahiyâ. Siyá man
nama'y hindi rin makapagsabi kung bakit tila nápapangimian
pang tangapin ang tawag na asawa , hangán sa mga araw na yaón .
Kun sa bagay, ang pagka -baguhan ay karaniwang mahihiyâín.
Dátapwa't hindi itó ang nakapanánaíg kay Tentay. Sa mga
salita ni Meni , ay parang may bumukál na liwayway na nagpa
basa sa kanyang alaala , na , ang mag-asawang dinadalaw ay kasál,
at silá ni Felipe ay hindi. Sa budhî nivá at panimdím ay may
náuulinig na mga bulóng na nagsasabing siya'y di pa nárarapat
424 LOPE K. SANTOS
1
ta waging asawa , kundî ... ¡ kay kahiya-hiyâng sambitín !.
kinákasama lamang . Itó ang salitang angkáp lamang ita
wag sa kanyang kalagayan kay Felipe, alinsunod sa mga ka
salukuyang pananampalataya pa hangá ngayon ng maraming
pilipino. Ang magsama ng hindi nákasál sa harap ng kahalili
ng Diyos, kahì't na ang kanilang pag-iíbiga'y sumúsukô sa langit,
ay dî ugaling kapitan ng tawag na mag-asawa na . At ang mákasál
namán sa hindi simbahang romano, kundî sa aglipayano, ó sa
protestante ó sa mga tinatawag na kasál-katipunan, kasál-presi
dencia, kasál-proboste, kasál-civil, ay ipinalalagay pa ng karami
hang kasal na dikít-laway lamang, pagsasamang tali-hugsô, mag
asawang tanga lin ... Sa ganáng mga taong iyang walâng
nálalaman ó walâng ibig bilangin kundi ang pito't sikolong ipina
mana sa kanila ng mga magulang, ay walang halaga ang mğa
paraáng ito ng pagbibigkís ng dalawang pusong magsing-irog,
gaya ng halaga ng pagbibigkís ng mga simbahang romano na
marahil ay pikít-matá na lamang nilang sinasampalatayanan ....
Dî lalong-lalo na ang magiging isipan ni Tentay sa pagkakálagáy
nilá ni Felipe, na sa alinmán sa mga kuskús-baluñgos at kuntil
butil na palakad na iyán ng nagpapaligsahang mga pananampa
lataya ngayon, ay hindî silá nagdaán ? .... Kundangang sa
kabuhayan ng mga babayi ay may mga dating ng palad na paká
tangihán ma'y hindî na maiwasan , sana'y hindî siyá nápasuóng
sa gayong kalagayang hindi pa maatím-atím ng kanyáng mahi
nàng budhîng sa kasamang palad ay inaalipin pa ng mga sulsól
at balà ng pananampalataya .
Nguni't ano pa ang magagawâ? Nátitirá pa sa kanya ang
pag-asang balang araw si Felipe ay mahíhimok ding maniwalà sa
pagkakailangang sila'y mákasál sa Simbahan , upáng huwág
manatili sa pagkakásala .... Sa ganitong pagdidili- dili ay
nanumbalik sa kanyáng loób ang pagkapayapà ng mga unang
sigabó ng kahihiyán, at siya'y natuluyan na ring nakibagay
sa malugód at matapát na pagbatì ng bagong kakilalang sumá
salubong. Ipinaubayà niya ang mga unang pagtugón sa bibíg
ni Felipe, at itó ngâ ang kay Meni'y nagsasalitâ ng boông katwâán
at pagkapalagáy-loób.
-Hindî namán sa pagmamalaking tao na ang dî ko ikiná
pagpaparitó .
-At anó, ayaw ka bang paparituhin ni aling Tentay?
ang masayang parungít ni Meni na isinabáy sa isáng tingín,
mulâng ulo hangáng paá, sa kasama ni Felipeng babayi.
Si Tentay ay napangiti . Sa gayón pa lamang na mga unang
pagbati at pananalitâ ni Meni, ay parang nababató-balanì na ang
kanyang pusò , at sa sarili'y náwikàng :
-Itó palá ang si Meni ! ... kay-gandáng loob ngâ namán !
BANAAG AT SIKAT 425
kay Delfín ? .... " Delfíng, Delfín !" Kayâ namán Delfín din
nga ang ibig niyáng máipangalan sa batàng iyón !.
-Delfín ngâ rin ang inyong ipangalan saba tàng itó !-aní
Tentay. -Lálabás din itong marunong na paris ng amá, at ma
sayáng paris ng iná.
Ang bata sa kalamkám ng káhahalík ni Tentay ay napukaw
na ngâ. Iminulat ang matáng anaki'y nasisilaw. Hindi tumá
tawa , indî namán umíiyák. Habang gayón , ang ali ni Delfín
ay sásusulpót. Mámalas-malas sa dalawang na tútuwâ, lalòng
lalò na sa babaying panauhin na walâng málamang gawin sa batà.
-Bakâ mainit ang inyong matá !? ......—ang paalaala
ng matandâ, habang nag-áaga wán sa isang aklát ang dalawa
niyáng anák namán sa gitna ng kabahayán .
Nápalingón si Tentay, at pagkasabi sa kanya ni Mening
yao'y ali ni Delfín at siyang pinaka-iná nilá sa bahay, ay muling
hinarap ang sangól . Ang sangól namá'y kátaóng nápangitî,
na filíng- ilíng ang ulo.
-Tignan niyó, tignán niyó : -ang dali-daling sabi ni Meni
maybutas ang pisngi kung tumawa
-Nakú, kaygandá ! -ang sabi naman ng natútuwâng si
Tentay.
-Mangyaring dî maybutas ang pisngi niyán, ay inagapan
namin ng hilot na pagkaputol na pagkaputol ng pusod , ay isinulsól
at idiniín sa magkábilâ niyáng pisngi.
-Ganoón ngâ raw pô ang mabuti.
--At iyáng batàng iyán, -idinugtóng ng nunò - tinitignan ·
niyóng mapulá at parang kayumangí, maputî iyán pag-lakí-lakí ;
mákikita ninyo't nagkakabuhay pa tayo, pagbabagong- tao
ng apó kong iyán , ay .... maraming bakod ang sisiràin
-Paris pô ba ng amá? -ang sambót na pabirô ni Meni .
-Abá .... si Delfín namán , ang masasabi ko sa iyó, hindî
sapagka't akin , ay mabaít na nagbinatâ. Hindî nakámana sa
nangasirà niyang amá at mamà, na inilúluhà ng bató ng kani
kanilang asawa .
--Sa makatwid pô , -ang habol ng manugang - may mğa
asawa na sila'y malilikót pa ? Pasásaán ang inyong pamangkín
na di magmámana rin, ay lipì palá ! .... bago-bago pa lamang
kamí ngayon, kaya, kung bagamán, ay hindî pa ....
-Oy, oy, oy ! anó ang kaululáng sinasabi mo ?. -ang
maragasang sabád ni Delfín , na nakarinig ng gayóng mga salitâ
tungkol sa kanyá, at dali-daling pinasok sa silíd ang nagsalitâ.
SIKAT
.'AT
B "
.-
Santos
K.ANAAG
Lope
-Kamukhang
!.
amá
ng
kamukha ...-
)
Tentay
- ni
Baká
inyong
ang
.mainit
....!?
amatá
).(
matanda
ng
paalaala
(ang
BANA AG A T SIKAT 427
W
XXVI
30
448 LOPE K. SANTOS
31
464 . LOPE K. SANTOS
Pag-uwi sa Sarili
62-52525252525252
ཁ་
Kasaysayan
་
ng Pitong taon
525252525
33
བངའི སྤྲུལ - བང -ལཎེ RAN༢- འ mmm
བངབལིང བངབང NARAWN བ་
XXIX
འ།︽︽པ་
-Marcela !
-Kuya !
Panunód at halos panabáy itóng násambitlâ ng dalawang
bibig ng magkapatid , na kapwà nagitlahanan .
-Nárito ka ! ? -ani Felipe.
-Oo -ani Sela namáng inilabas na ang katawang mabulas,
at balót na balót ng luksâng kasúutan, batbát na batbát ng mga
palamuting pangluksâ rin , at ang mga dalirì, ang galáng-gala
ngán, ang dibdib, ang liíg, ang dalawáng taynga , ang buhok
ay para-para halos may mga balintatáw na nagkisláp -kisláp at
nangagpapahayag ng isang di maulatang kayamanan at dikít
na natutulog....
-Ngayon lamang tanghali dumating kaming dalawa ng
ta tay --ipinagpatuloy.
-Kasama mo ang tatay? ¿at saán nároón?
-Nasa loób.
-Ang nanay , hindi ba ninyo kasama?
-Hindi ; siváng naiwan sa bahay.
-Galít na galít pa ba sa akin ang tatay?
-Oo : huwag daw kitáng kákausapin kung makita ka rito.
Nápakagát-labì si Felipe , at ang kapatid nama'y parang
natitigilan at halos dî málaman ang sasabihin sa kuyang sanhi
ng maraming luhà niláng mag-iná.
-Kung gayón , -ani Felipe -ay huwag mong masasabi sa
tatay na ako'y náriritó .
-Hindi.
---Hindi ako pakikita .... Nğunì , ¿ anó ang ginagawâ mo rito?
Si Sela , bago sumagót ay nápalingón muna sa dakong loob
ng páligùán : tila may pinagsangunian ng isása gót, at pagkakuwa'y
paanás at paturòng sinabing :
-Nárito si Talia at si Meni : aking nililibáng-libáng at
sinásamahan.
-Ikaw ang lilibang na umíiyák din ?-ang winikà i Felipe
¿ saán nároón ang dalawang iyán ?
Si Felipe'y pumasok sa páligùán ng walâng ali-álinlangan .
At si Ruperto na isá mang bigkás ay hindi nakapakilahok sa
sálitâan ng magkapatid, ay nápamalikmatà mandín sa pag
kakátayô . Ang pagkakápakò ng mga matá sa himalâng yaón ng
kagandahan, ay napangawitan na tulóy, at maanong nakakisáp
ng kahì't isá man . Sa mga sandaling yaóng ipinanood niyá sa
nag-uusap, ay para siyang nakatulog. Ang natútubigang diwà
ay tila nápalipát sa hindi niyá nasásapit-sapit na himpapawid
ng isang bagong kabuhayan .
BANA AG A T SIKAT 499
Dilim at Kaliwanagan
E3E3E3E3
OM
RAYON MIRANDA
para mo nang nakita ang aking mga sinabi, sapagka't ang pinang
háha wakan ko'y kung may nangyari nang mga dî sukat mang
yari, ay mangyayari rin namang lalò ang mga sukat mangyari .
Ngayón, pag-isip-isipin natin, kun ang sinasabi ng maykathâ
ng La Sociedad Futura na ang totohanang REVOLUCIÓN SOCIAL
ay nangangailangan ng isang laganap na pagkakahandâ ng mga
bayan, ay maaaring matupad na kun sa mga panahón lamang
na itó . Birò-birò mong panahón ang kakailanganin natin upang
ang mga bayan sa Silanganan ay mangaging Pransiya nang 1789 !
Huwag na ang sila'y makaabót pa sa mga kasalukuyang lagáy
ngayon ng mga bayang europeo, na salamat sa mga kalayaan ng
pag-iisip at pamamahayag, ay nakalála ganap na mabuti ang mga
pagkukuròng sosyalista-anarkista ; kundi ang mangápatuloy na
lamang sa isang paghihimagsik laban sa kani-kanilang pámunùáng
dayo at mapanglupig, ó sa mga pámunùán mang sarili'y di mapag
palayà, ang ganito lamang ay nangangailangan na ng panahóng
dî kákauntî.
-Abá ! —ang sa katagalán ng dî pag-imík ay náisa gót ni Felipe
-¿at mapapadalî ba ang pagkilos ng mga bayang-Silanganan
kung walang mangagpápasimulâ at magbibigay-halimbawà sa
kanilang isang bayang dito rin ?
-Oo, kailangan na ang pasimulâ, kailangan na ang halim
bawà. Ang katungkulang ito ay maaaring maibunsód nating
mga pilipino, gaya ng pagpapás imunò ng mga hapón sa pagta
tabóy sa mga kapangyarihang dayo at namúmugad sa mga
lupàng-Kasilanğanan . Sa Hapón ang Sosyalismo ay walâng
gaanóng ugát pa. At sa akala ko'y may kalayùáng lumagô agád
dahil sa mga katangian ng pag-uugali at pananampalataya ng
mga taga-roón . Lalò na ang mga adhikâ ng isang sosyalista
anarkista , doón ay walâng maraming kaloobang kápupunlâán
at yayabungan . Ang boông kapalaran at pag-aakala ng hapón ,
ay nasasalig sa pagkilalang parang Diyos sa kanyang Emperador.
Lahát doo'y ginagawa nilá at ipinatútungkol sa Emperador .
Ang ilán mang buhay nila'y inihahandog ng pikít-matá sa pag
lilingkód at pagbubunyî sa Emperador. Ang ganito'y nálalaman
mo nang salungát na salungat sa mga layon at paraán ng Anar
kismo . Kinapópootán ng mga anarkista ang lahát ng pámunùán ,
bagay na ikinatawag sa kanilang layon ng anarkiyá (ANARQUIA :
sin gobierno: walâng pámunùán: walâng kapangyarihan) . Sa
mantalang ang mga hapón ay panalig na utang nila ang lahát
halos sa Emperador ó sa Pámunùán . Dito sa atin ay hindî
ganyan ang pag-aakala ng lalòng mga hangál mang taong-bayan.
Lalo na ngayon, ay laganap na ang pananalig -salamat sa mga
aral ng Kataas-taasa't Kagalang-galang na Katipunan ng mga
536 LOPE K. SANTOS
XXXI
WAKÁS
ग
JW
1
NOV 3 1936