Professional Documents
Culture Documents
Yildiz Teknik Üniversitesi: Bölüm 6 ' Tünellerin Sismik Tasarimina Giriş
Yildiz Teknik Üniversitesi: Bölüm 6 ' Tünellerin Sismik Tasarimina Giriş
Yildiz Teknik Üniversitesi: Bölüm 6 ' Tünellerin Sismik Tasarimina Giriş
Bölüm 6’
TÜNELLERİN SİSMİK TASARIMINA GİRİŞ
2015/İstanbul
1
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
AÇIKLAMA NOTU
Bilgi föyünün hazırlanmasında ülkemizde tünel mühendisliği konusunda büyük bilgi birikimi ve deneyimleri olan Yapı Merkezi
İnşaat A.Ş.’ nin arşivlerinden ve yayınlarından geniş ölçüde istifade edilmiştir.
Çalışmanın dijital ortamda hazırlanmasında büyük emeği geçen Yük.Müh. Fatma Sevil MALCIOĞLU, Dr. Müh. Burak GÖKÇE ve
Prof. Dr. Müh. Ali Osman YILMAZ’ a teşekkür edilir.
Çalışmada kullanılan bilgi föyleri, sunu malzemesi vs. kaynak gösterilmek kaydıyla kullanılabilir.
Bilgi föyü kapsamında yapılan bütün çıkarımlar, değerlendirmeler ve görüşlerden Ergin ARIOĞLU sorumludur. Çalıştığı
kurumu bağlamaz.
2
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
• Fayın-yırtılan kırık- kayma alanı (Af) (Yüzeyde gözlenen kırık uzunluğu (L)xArtçı şokların ortalama derinliği), m2
• Ortalama yerdeğiştirme miktarı (D), m
• Fay alanı içinde yer alan kayanın kayma modülü, N/m2. Örneğin, yüzey kırıklarında bu değer, µ=3 x 1010 N/m2
alınabilir (Day, 2002).
Sismik Moment:
𝑴𝒐 = 𝝁 ∙ 𝑨𝒇 ∙ 𝑫, 𝑵∙𝒎
Ülkemizde ise en büyük deprem, Kuzey Anadolu Fay sistemindeki 1938 Erzincan Mw≈Ms=7.8 depremdir. (Kuzey
Anadolu Fay (KAF) sisteminin en doğusunda aletsel dönemde gözlenen depremi olup, 40 bin can kaybı olduğu rapor
edilmektedir.)
4
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Fayın yırtılması sırasında boşalan enerji, sismik enerjini büyüklüğü ise, McCarhy, 1998’e göre,
𝑬 = 𝟏𝟎𝟒.𝟖+𝟏.𝟓𝑴𝒔 , 𝑱𝒐𝒖𝒍𝒆
olmaktadır. Deprem büyüklüğündeki "bir" ‘lik artış boşalacak enerjiyi 31.5 kat arttırmaktadır (Arıoğlu, Ergin ve diğ.,
2000).
5
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
TÜNEL SİSMİK ANALİZİNDE İZLENECEK AŞAMALARA AİT GENEL BİR AKIŞ DİYAGRAMI
Cisim dalgaları
özelliklerinden birisi de her türlü ortamda -katı, sıvı ve
gaz- ilerleyebilmeleridir
Deprem istasyonuna ikinci sırada ulaşan dalgalar olup,
hızları saniyede yaklaşık 4.5 km kadardır. Gerek P
gerekse S dalgaları-nın yayılma hızları geçtikleri
Çift genlik
Dalga uzunluğu jeolojik birimlerin özellikleri ile-katman kalınlığı, çatlak
“S” Dalgaları
Love Dalgaları yapıları, porozite vb-yakından ilişkilidir.Bu dalgalar
sadece katı ortamlarda ilerleyebilmekte ve cisimleri
aşağıya-yukarıya ve sağa-sola doğru hareket ettir-
mektedir. Dalgaların arasında en “tahripkar” olanıdır.
Yüzey Dalgaları
P Birincil-basınç- 𝟒
𝑲 + 𝟑𝝁 𝝀 + 𝟐𝝁 𝟏 − 𝝂 .𝑬
dalgasının hızı 𝑽𝒑 = = =
𝝆 𝝆 𝟏 + 𝝂 𝟏 − 𝟐𝝂 𝝆
S İkincil- kayma-
𝝁 𝑬
dalgasının hızı 𝑽𝒔 = =
𝝆 𝟐 𝟏+𝝂 𝝆
𝟐𝝁 𝝂𝑬
Lame değişmezi 𝝀=𝑲− =
𝟑 𝟏 + 𝝂 𝟏 − 𝟐𝝂
𝑲𝒂𝒚𝒎𝒂 gerilmesi 𝝉
𝝁= =
𝑩𝒊𝒓𝒊𝒎 kayma şekil değiştirme 𝜸
Bazı kaynaklarda “ ” yerine “G” notasyonu kullanılmaktadır. Maksimum değeri – çok küçük birim kayma şekildeğiştirmede
Kayma modülü 𝛾 ≈ 10−6 − 10−5 :
𝝁𝒎𝒂𝒌 𝑮𝒎𝒂𝒌 = 𝝆. 𝑽𝟐𝒔
olarak ifade edilir.
Zaman
1. Episantır yakınındaki istasyon
süre ve genlikleri bazındaki
S-Dalgaları Yüzey dalgaları
görünümleri Şekilde (Filratrault,
İvme
gösterilmiştir.
Yüzey dalgaları
İvme
Episantıra yakın bölgede alınan kayıtta ilkin P, sonra S dalgaları ve daha sonra yüzey dalgaları
sıralanmaktadır. S dalgalarının frekansları daha düşük buna karşın genlikleri P dalgasına kıyasla daha
büyüktür. Bu yüzden ki S dalgaları çok daha tahripkardır. Ayrıca, etkime süresi daha uzundur.
Episantırdan uzak bir istasyonda alınan kayıtta ise P dalgası sönümlendi-ğinden ötürü gözlenmemektedir.
Özellikle S dalgalarının varlığı nedeniyle depremin “tahripkar” özelliği halen devam etmektedir. (Cisim
dalgalarının genlikleri odaktan itibaren artan R -odak uzaklığı- ile azalmaktadır.)
Episantırdan çok uzak bulunan bir istasyona sadece yüzey dalgaları ulaşmaktadır.
9
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
TÜRKİYENİN
1900-2003 DÖNEMİ
1900-2003DEPREMLER (Ms 5)(Ms≥5)
DÖNEMİ DEPREMLER VE MEVCUT SİSMİK
VE MEVCUT BOŞLUKLAR
SİSMİK (*)
BOŞLUKLAR (*)
AVRASYA PLAKASI
AFRİKA PLAKASI
Deprem Büyüklükleri :
27 29 31 33 35 37 39 41
1999a 1999b
1912 (M = 7.4) (M = 7.2) K A R A D E N İ Z
(M = 7.3) İstanbul 1951
40 (M = 6.9) Havza
MARMARA Bolu
Gölcük
Düzce
Bursa 1992
39 Ankara (M = 6.8)
1953 1964
(M = 7.4) (M = 7.0) 1949
Kırılan faylar
Ladik....................... ~ 3.000 Can Kaybı
Bolu – Gerede......... ~ 4.000 Can Kaybı
Kurşunlu................. ~ 60 Can Kaybı
Bolu – Abant........... ~ 100 Can Kaybı
Adapazarı-Akyazı.... ~ 100 Can Kaybı
Kocaeli-Gölcük........~ 20.000 Can Kaybı
Düzce..................... ~ 850 Can Kaybı
Kaynak: Arıoğlu, Ersin, Sözen, Gülkan, 2005. 12
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
dalgaların yol açacağı yapısal hasarlarınn tanımlanmasında "kuvvetli yer sarsıntısı " kayıtlarından yararlanılır. Bunlar
yer ivme, hız ve yerdeğiştirme kayıtlarıdır. Şekilde sözkonusu yer sarsıntı parameterelerinin deprem süresi boyuna
Hız (m/sn)
İvme (g)
Süre (sn)
Kaynak: FHWA,2011’den değiştirilmiştir. 14
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Yukarıdaki temel parametrelerin yanı sıra özellikle şev, portal şevi stabilite değerlendirmelerinde kullanılan diğer
büyüklükler şunlardır:
• Arias Şiddeti, IA
𝝅 𝒕𝒅
𝑰𝑨 = 𝟎
𝒂(𝒕) 𝟐 𝒅𝒕 , (𝑨𝒓𝒊𝒂𝒔, 𝟏𝟗𝟕𝟎)
𝟐𝒈
𝑰𝒐
𝒕𝒅 ≅ 𝟕. 𝟓
𝒂𝟐𝒎𝒂𝒙
Burada,
g = yer çekimi ivmesi,
a(t)=ivme-süre kaydı,
td=yer hareketinin süresi,
amax=maksimum pik yatay yer ivme değeri (Kimi literatürde PGA (Peak Ground Acceleration) ile ifade edilir ).
𝟐𝒈
𝑰𝒐 = × 𝑰𝑨
𝝅
Kaynak: FHWA,2011’den değiştirilmiştir. 15
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝟏 𝒕𝒅 𝟎.𝟓
𝑹𝑴𝑺𝑨 = 𝒂(𝒕) 𝟐 𝒅𝒕 , (𝑯𝒐𝒖𝒔𝒏𝒆𝒓, 𝟏𝟗𝟕𝟓)
𝒕𝒅 𝟎
𝟐𝒈 × 𝑰𝑨
𝑹𝑴𝑺𝑨 =
𝝅 × 𝒕𝒇
Arias Şiddeti [cm/s] veya [m/s] olarak ifade edilir. RMSA büyüklüğü ise yer ivme birimindedir yani [cm/s2]’dir.
İvme (g)
olan süre, sismolojide çeşitli biçimlerde ifade
+0.05g
edilir. Örneğin, Bolt, 1973 tarafından önerilen eşik
-0.05g
ivme süresine- bracketed duration- göre (ivme-
zaman kaydında ±a =0.050 g eşik ivme değerinin
ilki ile sonu arasında kalan süre olarak
alınmaktadır.
Süre (m)
16
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝑫𝒃 = 𝟏𝟖. 𝟔 − 𝟑. 𝟑 = 𝟏𝟓. 𝟑 𝒔𝒏
Dikkat edilirse, Arias Şiddetinde kullanılan süre ise, td=40 sn’dir Bu süre hareketin başlangıcı ile sonu arasındaki
zaman aralığını tanımlamaktadır.).
17
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝑰𝑨 = 𝟎. 𝟎𝟎𝟒 × 𝒂𝟏.𝟔𝟔𝟖
𝒎𝒂𝒙
R=0.91
Arias Şiddeti, IA (cm/sn)
R=0.94
18
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Not: 𝑎= ivme değerlerinin aritmetik ortalaması, n= veri sayısı, r= regresyonun korelasyon katsayısı,
Grafiklerdeki kısaltmalar ivme kayıt istasyonlarını ifade etmektedir.
YATAY YER İVMESİNİN DEPREM ŞİDDETİ VE FAYA OLAN DİK UZAKLIK İLE DEĞİŞİMİ
17 Ağustos 1999 Doğu Marmara
depreminde maksimum yatay yer
ivmesi (ay) ile takdir edilen
değiştirilmiş Mercalli deprem
şiddeti, I arasındaki ilinti elde
edilmiştir.
Deprem üretme olasılığı taşıyan yüzey uzunluğu (L) 90 km olan doğrultu atımlı aktif faya dik uzaklığı (D) 25
km’de bulunan bir yörede tünel inşaatı yapılacaktır. Ön geoteknik araştırmalar sonucunda zeminde ölçülen
ortalama kayma dalga hızı (Vs) 200 m/sn olarak belirlenmiştir. Olası bir depreme ait sismolojik büyüklükleri
kesitiriniz.
Problemin Çözümü
Aşağıda verilen Wells ve Coppersmith (1994) (Arıoğlu, Ergin, Yılmaz, 2000) bağıntısı kullanılarak, depremin
moment büyüklüğü elde edilebilir.
𝑴𝒘 = 𝟓. 𝟏𝟔 + 𝟏. 𝟏𝟐𝒍𝒐𝒈𝑳
L= fayın uzunluğu, km
L= 90 km için, moment büyüklüğü, Mw
𝑴𝒘 = 𝟓. 𝟏𝟔 + 𝟏. 𝟏𝟐𝒍𝒐𝒈 𝟗𝟎 = 𝟕. 𝟑𝟓 ≅ 𝟕. 𝟒
olarak elde edilir.
Kaynak: Arıoğlu ,Ergin ve diğ., 2001. 24
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
25
Kaynak: Arıoğlu ,Ergin ve diğ., 2001.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
ad=198.5 cm/sn2
ay=230 cm/sn2
26
Kaynak: Arıoğlu ,Ergin ve diğ., 2001.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
I=8.4
ay=230 cm/sn2
27
Kaynak: Arıoğlu ,Ergin ve diğ., 2001.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Tünel ekseni
Zeminin eksenel
yerdeğiştirmesi R dalgaları
S dalgaları
Deprem Zeminin enine
dalgası yerdeğiştirmesi P dalgaları
Tünel ekseniyle “ 𝜙 ” açısı yapan basit harmonik-sinüs- Tünelde boyuna ve eğilme birim kısalmasına
dalganın zeminde oluşturduğu boyuna “ux” ve enine “uy” yol açan deprem dalgaları (P, S, R) (𝜙 açısı
yerdeğiştirmeler (L=Dalga boyu) deprem dalgalarının tünel ekseniyle yaptığı
açıdır).
yoğunluğu, Birimhacimağırlık , m indisi ile belirtilen büyüklükler maksimum değere karşı gelmektedir.
Yerçekim ivmesi
𝑴𝒘
𝑺 = 𝑨 × 𝑴𝒘 𝒆 𝑩
𝑴𝒘
𝑼𝒎𝒂𝒙 = 𝑨 × 𝑴𝒘 𝒆 𝑩
L=60 km km
𝑴𝒘
𝑺 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟑𝟐 × 𝑴𝒘 𝒆 𝟏.𝟓
Mw=7.2
Ters Fay Ters Fay
FAYIN KIRILMA SÜRESİ İLE DEPREM MOMENT BÜYÜKLÜĞÜ ARASINDAKİ AMPİRİK İLİŞKİ
depremi ve gözlemsel
veriler kulanılarak, deprem
moment büyüklüğü ile fay
kırılma süresi arasında bir
ilişki olduğu görülmektedir.
Artan deprem büyüklüğü ile
fay kırılma süresi
artmaktadır.
Deprem Büyüklüğü, Mw
zarfı
eğri
büyütme oranı kabaca 0.32 g/0.1g 3 olmaktadır. Artan
maksimum yatay yer ivme-kayada- değerlerinde zemin
büyütme etkisini büyük ölçüde yitirmektedir. Bu sonuç
amax – kaya-g
içeren projelerin dinamik analizleri büyük özenle
yapılmalıdır.
NOT: Özellikle tünel portallarındaki kaya kütleleri zayıf dayanımlı /kırıklı ve ayrılmış durumdadır. Bu özellikleri ile, bu
gibi formasyonlar zemin gibi davranış gösterirler. Yukarıdaki abaktan hareketle, zemin için maksimum yatay yer ivmesi
kestirilebilir. Örneğin, zeminde amax = 0.2g olan durumda, kaya da yaklaşık 0.3g olmaktadır. Görüldüğü gibi bu gibi
formasynlarda ivme büyümüştür.
Kaynak: Arıoğlu, Ergin ve Yılmaz., 2006. 33
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Temel Bağıntı
25 m tünel aks derinliğinde ölçülen ortalama Vp hızı ile normalize edilmiş kaya kütle faktörü Qc arasında,
𝑽𝒑 ≈ 𝟑. 𝟓 + 𝒍𝒐𝒈 𝑸𝒄
regresyonu vardır. Normalize edilmiş kaya kütle faktörü Qc ise ,kaya kütle faktörü, Q cinsinden,
𝑸 ∙ 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃
𝑸𝒄 =
𝟏𝟎𝟎
İle tanımlanmaktadır (Barton, 2002). Burada, 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃 [MPa], sağlam numunenin tek eksenli basınç dayanımını
ifade etmektedir. Böylece, kaya kütle faktörü, Q ve sağlam numunenin tek eksenli basınç dayanımı 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃 bilindiği
takdirde, P dalgası hızı aşağıdaki ekilde bulunabilmektedir.
𝑸 ∙ 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃
𝑽𝒑 ≈ 𝟑𝟓𝟎𝟎 + 𝟏𝟎𝟎𝟎𝒍𝒐𝒈 , 𝒎/𝒔𝒏
𝟏𝟎𝟎
𝑽𝑹 ≈ 𝟎. 𝟗𝟐𝑽𝒔
(Tshering, 2011)
𝟎. 𝟏 ∙ 𝟓
𝑽𝒑 ≈ 𝟑𝟓𝟎𝟎 + 𝟏𝟎𝟎𝟎𝒍𝒐𝒈 ≈ 𝟏𝟐𝟎𝟎 𝒎/𝒔𝒏
𝟏𝟎𝟎
𝑽𝒔
𝝀=
𝒇
genel bağıntısından hareketle istenen frekans, f değeri için belirlenebilir. Örneğin, f= 10 Hz için kayma hızının
dalga boyu, aşağıdaki şekilde hesaplanabilir.
𝟔𝟗𝟐
𝝀= ≈ 𝟔𝟗 𝒎
𝟏𝟎
Hatırlatılmalıdır ki, boyuna/kayma dalga hızları, artan tünel aks derinliği ile artmaktadır. Vp=f(Q) değişimi derinlik
ve kaya kütlesinin porozite değeriyle değişimi, takip eden sayfadaki Barton (2002) abağında görülmektedir. Bu
abak yardımıyla verilen derinlik, porozite ve Qc (Q) değerleri için boyuna basınç dalga hızı kestirilebilir.
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015. 35
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Qc=Normalize edilmiş Q faktörü, σci=sağlam numunenin tek eksenli basınç dayanımı, MPa
uygulanması gerekir.
Genel
Barton, 1984’e göre deprem sırasında, Q faktörü içinde yer alan SRF (Gerilme Azaltım Faktörü)
𝑺𝑹𝑭 𝒔 ≈ 𝟐 × 𝑺𝑹𝑭
𝑸 𝒔𝒊𝒔𝒎𝒊𝒌 ≈ 𝟎. 𝟓 × 𝑸
olmaktadır. Yukarıdaki bağıntıda, statik durumda kaya kütle faktörü Q ile ifade edilmiştir.
Hatırlanacağı üzere uzun süreli tünel projelerinde Q faktörüne bağlı olarak düşey kaya basıncı –
statik yükleme-
𝟐𝟎
𝑷𝒅 = 𝑸 −𝟎.𝟑𝟑𝟑 , 𝒕/𝒎𝟐
𝑱𝒓
bağıntısı ile belirlenebilir ve sismik yükleme durumunda ise düşey kaya basıncı,
𝟐𝟎 −𝟎.𝟑𝟑𝟑 𝟐𝟎 𝒕
𝑷𝒔𝒊𝒔𝒎𝒊𝒌 = 𝟎. 𝟓 × 𝑸 = 𝟏. 𝟐𝟓 × 𝑸 −𝟎.𝟑𝟑𝟑 ≈ 𝟏. 𝟐𝟓 × 𝑷𝒅 ,
𝑱𝒓 𝑱𝒓 𝒎𝟐
𝑷𝒅
olmaktadır. Dikkat edilirse, dinamik yükleme durumunda, tünel kaya basıncı %25 artmaktadır.
Yukarıdaki bağıntılarda geçen, Jr, Q sisteminde çatlak pürüzlülük durumunu ifade eden faktördür.
𝟒𝑩
𝑷𝒅 = 𝑸 −𝟎.𝟑𝟑𝟑 , 𝒕/𝒎𝟐
𝑱𝒓
𝟓𝑩 𝒕
𝑷𝒔𝒊𝒔𝒎𝒊𝒌 ≈ 𝟏. 𝟐𝟓 × 𝑷𝒅 ≈ 𝑸 −𝟎.𝟑𝟑𝟑 ,
𝑱𝒓 𝒎𝟐
olarak belirtilebilir.
Sayısal Örnek
B=8 m, Q=1 ve Jr=1 –çatlak prürüzlülük faktörü düzgün/düzlemsel durum için, sismik yükleme durumunda, düşey
yükleme basıncı aşağıdaki şekilde elde edilebilir.
𝟓×𝟖 𝒕
𝑷𝒔𝒊𝒔𝒎𝒊𝒌 ≈ 1 −𝟎.𝟑𝟑𝟑 = 𝟒𝟎 𝟐
𝟏 𝒎
Dikkat edilirse Bhasin ve Grimsad, 1996’ın ampirik düşey kaya basıncı ifadesinde, "tünel kazı açıklığı" yer
almaktadır. Bu açıdan orjinal Q sisteminde tanımlanan düşey basınç değernde çok farklıdır. Ders notunun mualifi
de zayıf dayanımlı kaya kütlelerinde tünel kazı açıklığının, düşey iksa basıncını olumsuz etkilediğini savunur.
39
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝑬𝒎 𝟏 − 𝝂𝟐𝒊 𝑹𝟑
𝑭=
𝟔𝑬𝒊 𝑰𝒊 𝟏 + 𝝂𝒌
Poisson oranı iksa ve kaya kütlesi için νi ≅ νk = 0.25 alındığında, yukarıdaki ifade aşağıdaki şekilde
yazılabilir.
𝑬𝒎 𝑹𝟑
𝑭 = 𝟎. 𝟏𝟐𝟓 ×
𝑬𝒊 𝑰𝒊
Burada,
Em=Kaya kütlesinin elastik modülü, MPa
Ec=Beton/püskürtme beton kaplamasının 28 günlük elastik modülü, MPa,
𝑮𝒎 × 𝑾
𝑭=
𝑺×𝑯
Burada,
Gm=Kaya kütlesi/zeminin kayma modülü,
W=Tünel açıklığı,
H=Tünel yüksekliği,
S=Yatay yönde birim öteleme için gerekli kuvvet,
Esneklik oranı, F’e göre tünel kaplama esneklşiği aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir (Pitilakis ve Tsisnidis, 2014),
F Değeri Tanımlama
F=1 Tünel iksası ile ortam (zemin/kaya kütlesi durumunda) arasında, "sıkılık" (stiffness) aynı
ölçüde paylaşılmaktadır. Tünel iksa sistemi, sismik kökenli deformasyonlarla uy umludur.
F>1 Yanal ötelemenin düzeyi büyüktür.
41
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝑹𝑴𝑹−𝟏𝟎
𝑬𝒎 = 𝟏𝟎 𝟒𝟎 , 𝑮𝑷𝒂
𝑬𝒃 = 𝟖𝟒𝟖𝟎𝜶𝜷 𝒇𝟎.𝟑𝟑𝟑
𝒃 , 𝑴𝑷𝒂 (10 MPa < fb < 115 MPa için)
Burada,
𝜶𝜷=Agrega faktörü,
𝟎.𝟓
𝜶𝜷 = 𝟎. 𝟏𝟒𝟖𝟓 𝑬𝒂 (10 GPa < Ea < 115 GPa için)
𝟎.𝟗𝟑
𝑬𝒂 = 𝟎. 𝟒𝟏 𝝈𝒃,𝒂 , 𝑮𝑷𝒂 (15 MPa < 𝝈𝒃,𝒂 < 400 MPa için)
Yukarıdaki bağıntılar yardımıyla, kaya kütlesinin ve betonun elastik modülü kestirilebilmektedir. Verilen
kaplama kesitinin atalet momenti, i için, esneklik oranı, F proje koşulları için tanımlanabilir.
43
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
İvme (g)
𝑾
𝑭= × 𝒂𝒎𝒂𝒙 = 𝒌𝒚 × 𝑾
𝒈
ile tanımlanan yatay itkiye maruz kalır. Burada, W kayma
dairesinin ağırlığını ifade eder. amax ise kuvvetli yer
sarsıntısının oluşturduğu yatay yer ivmesi büyüklüğüdür. g
Hız (cm/sn)
is yerçekimi ivmesini göstermektedir. ky ise sismik katsayı
olarak tanımlanır.
𝒂𝒎𝒂𝒙
𝒌𝒚 = , (𝒃𝒐𝒚𝒖𝒕𝒔𝒖𝒛)
𝒈
Genellikle sismik yüklemem altında şevin stabilite analizi
Yerdeğiştirme (cm)
psedo-statik yöntemle yapılır. Şevin kalıcı yerdeğiştirme
miktarı ise Newmark, 1965 tarafından geliştirilen blok
analizi yöntemi ile bulunur. Bu yöntem ile psedo-statik
çözümlemede güvenlik katsayısının FS=1 olma durumuna
Süre (sn)
karşı gelen kritik ivme ac’nin ve kalıcı yerdeğiştirme,D
belirlenir. Aşağıdaki şekilde bu prensip açıklanmıştır.
Kaynak: Jibson, 2007. 45
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝒂𝒄 = 𝑭𝑺 − 𝟏 ∙ 𝒈 ∙ 𝒔𝒊𝒏𝜶
ile verilir.
Burada,
Örneğin, FS=1.5 ve α=45⁰ olsun. BU udurmda sismik yükleme için kritik ivme büyüklüğü ,
bulunur.
Kaynak: Jibson, 2007. 46
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
𝟐.𝟓𝟑 −𝟏.𝟎𝟗
𝒂𝒄 𝒂𝒄
𝒍𝒐𝒈 𝑫𝑵 = 𝟎. 𝟗𝟎 + 𝒍𝒐𝒈 𝟏− ∓ 𝟎. 𝟑𝟎, 𝒄𝒎
𝒂𝒎𝒂𝒙 𝒂𝒎𝒂𝒙
(6.6 < Ms < 7.2)
amax= Analiz edilen şev bölgesindeki maksimum yatay yer ivme değeri,
o Jibson, 2007,
𝟐.𝟑𝟑𝟓 −𝟏.𝟒𝟕𝟖
𝒂𝒄 𝒂𝒄
𝒍𝒐𝒈 𝑫𝑵 = −𝟐. 𝟕𝟏𝟎 + 𝒍𝒐𝒈 𝟏− + 𝟎. 𝟒𝟐𝟒𝑴𝒘 ∓ 𝟎. 𝟒𝟓𝟒, 𝒄𝒎
𝒂𝒎𝒂𝒙 𝒂𝒎𝒂𝒙
(5.3 < Ms < 7.6)
Mw= Moment büyüklüğü
Genellikle, kaya kütlelerinin oluşturduğu şevlerde izin verilebilir kalıcı yerdeğiştirme miktarı 5 cm alınabilir.
Aynı şekil kullanılarak verilen yerdeğiştirme "DN "ve maksimum yatay yer ivme " amax " değerleri için kritik
ivme büyüklüğü " ac " belirlenebilir ve şevin geometrik boyutları (şev açısı, yüksekliği) tahkik edilebilir.
Kaynak: Jibson, 2007. 48
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Tunnel
(Tension) (Comp.) (Tension) Tünel/galeri eksenine paralel ilerleyen dalgaların tünel eksenini kıvrımlanmaya
zorlamasıdır. Şekilden görüleceği üzere negatif kıvrımlanmaya maruz kalan
bölgede tünelin üst kısmı çekme gerilmesine çalışırken alt kısmı basınç
gerilmesine maruzdur. Özellikle çekme gerilmesine maruz zonlarda kırılmalar-
yenilmeler- gözlenir. Basınç gerilmesine maruz kalan zonlarda ise aşırı ölçüde
basınç gerilmesi yoğunluğu sözkonusudur. Gerilme yoğunluğu düzeyine ve
çatlaklılık parametrelerine bağlı olarak kaya kütlelerinde ve tahkimat
sistemlerinde yenilmeler beklenmelidir.
Çatlak
ölçüde
üniform Limit denge konumunun çok yakınında
formasyon Su geliri
örneğin bulunan bu durumlar “kalıcı iksa”nın
kabaran Çamurtaşı katmanı
Ana kaya
çamurtaşı özellikleri yapılmadığı aşamada meydana gelen yakın
Su geliri Çatlak
Üst kaynaklı depremlerde potansiyel duraysızlık
Basamak
tabanı
Su geliri zonlarıdır. Diğer kelimelerle bu tür zonlarda
Kil içeren süreksizlik
Ana kaya
geçici iksaların sismik yükleme altında içsel
(3) Süreksizlik
özellikleri
Aşırı süreksizlik
düzlemleri olan Çatlak dengelerinin yitirme olasılığı çok yüksektir.
Göçük Göçük
ortam
Basamak Not: Statik yükleme durumunda stabilite
tabanı
Su geliri
koşulları bakımından kritik olan tünel
Ana kaya
Dayanımı düşük
(4) Aşırı ayrışmış
kaya kütlesi veya
kütleleri (fay
Çatlak
breşleri, aşırı Payanda Payanda
yüklemede kolaylıkla yenilme davranışına
kırılmış zonlar) Üst
Basamak
60º kayma yenilmesi tabanı Su geliri geçebilirler Bolu kara tüneli, bunun tipik bir
Not Çok önemli Önemli Çok önemli değil örneğidir.
tünellerde gözlenmektedir.
Hasar Durumu
Yok Orta
Hafif Ağır
Ortalama
yaklaşık ise %50 güvenirlikle tünelde
herhangi bir hasar beklenmeyecektir.
Kuvvetli sarsıntı hız kayıtlarının çoklu regresyon analiziyle değerlendirilmesi sonucunda Theodulidis ve
𝒍𝒏 𝑽 = 𝟎. 𝟕𝟗 + 𝟏. 𝟒𝟏 × 𝑴𝒔 − 𝟏. 𝟔𝟐 × 𝒍𝒏 𝑹 + 𝟏𝟎 − 𝟎. 𝟐𝟐 × 𝑺 + 𝟎. 𝟖𝟎 × 𝑷 , 𝒄𝒎/𝒔
R = proje noktası ile merkez üstü arasındaki uzaklık, km (Pratik hesaplamalarda proje lokasyonu ile deprem
S = zemin cinsini ifade eden faktör (Alüvyonel zeminde S=0, kayalarda ise S=1 kabul edilebilir)
P = olasılık katsayısı (%50 "orta değer için" P=0; %84 "orta değer + 1 standart sapma" için P=1 alınır)
Hasar Derecesi
Yüzeyde maksimum yer hızı -tanecik hızı- ölçütü temel alındığında tünel hasarı yaklaşık "V ≥ 25 cm/s"
durumunda gözlenmektedir. "25 cm/s < V < ~ 90 cm/s" aralığında ise hasarlar "orta" derecededir. V > 90 cm/s
Örnek
için
𝒍𝒏 𝑽 = 𝟎. 𝟕𝟗 + 𝟏. 𝟒𝟏 × 𝑴𝒔 − 𝟏. 𝟔𝟐 × 𝒍𝒏 𝑹 + 𝟏𝟎 − 𝟎. 𝟐𝟐 × 𝑺 + 𝟎. 𝟖𝟎 × 𝑷 , 𝒄𝒎/𝒔
𝒍𝒏 𝑽 = 𝟎. 𝟕𝟗 + 𝟏. 𝟒𝟏 × 𝟔. 𝟓 − 𝟏. 𝟔𝟐 × 𝒍𝒏 𝟐𝟎 + 𝟏𝟎 − 𝟎. 𝟐𝟐 × 𝟏 + 𝟎. 𝟖𝟎 × 𝟎
𝒍𝒏 𝑽 = 𝟒. 𝟐𝟑
𝑽 = 𝒆𝟒.𝟐𝟑 ≈ 𝟔𝟖 𝒄𝒎/𝒔
Buna göre, hız değeri 68 cm/s ile "25 cm/s < V < ~ 90 cm/s" aralığında kalmaktadır ve tünelde oluşacak hasarın
100
durumunda, deprem merkez üssüne 12 km
ORTA HASAR uzaklıktaki bir tünelde "orta şiddette hasar"
Ms=7.5
beklenirken, daha uzaklardaki tüneller bu
Ms=7.0
10
Ms=6.5
depremi hiç hasar almadan yada hafif hasarla
Deprem Büyüklüğü
Kırıklı Kaya Kütlesi
Yenilme
Hiposantır Uzaklığı, km
YOK
Yenilme VAR
Tünel Portalı
Düşen Kaya
Parçaları
Kaya ve Toprak
Parçalarının
kayma yönü
• Deprem sonrası kaya ve toprak parçalarının • Deprem sonrasında düşen büyük kaya parçaları,
kayması, tünel portal girişinin kapanmasına neden portal giriş yapısında hasara neden olmuştur.
olmuştur.
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015 (Fotoğraflar, Wang and Zhang, 2013’den değiştirilmiştir). 58
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
gözlenmiştir.
Wenchuan
Depremi sonrası
oluşan çatlaklar • Depremden kaynaklı oluşan yer hareketi
59
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015 (Fotoğraflar, Wang and Zhang, 2013’den değiştirilmiştir).
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Kesme Çatlakları
• Özellikle zayıf jeolojik formasyonlarda açılan tünellerde, tünellerin üst bölgelerinde kesme çatlakları ve
dökülmeler oluşmaktadır.
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015 (Fotoğraflar, Wang and Zhang, 2013’den değiştirilmiştir). 60
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Zeminin sıvılaşması olayı, suya doygun ince daneli kum ve silt gibi katmanların, deprem dalgalarının etkisiyle
"boşluk suyu basıncı (u)" ‘ nın artması sonucunda efektif basıncın, σ’ sıfıra doğru yaklaşımıdır ve bu durumda
zeminin nihai taşıma kapasitesi tamamen veya büyük ölçüde kaybolmuştur. Daha açı deyişle, başlangıçta katı
fazda olan geomateryal "sıvı" gibi davranış gösterir.Sıvılaşma olayına etki eden belli başlı faktörler şunlardır:
• Çimentolaşma derecesi
61
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Sayısal Örnek:
Aşağıda sismik, geoteknik özellikleri ve geometrik boyutları belirtilen bir tünel projesi (6,8 m)
63
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Genel
• Sıvılaşmaya karşı güvenlik katsayısı:
σ z amax
CSR = 0,65. . .rd Seed ve Idriss,1971
σ'z g
64
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
9,7 15,7
2
K= İncelenen noktadaki efektif gerilmenin z’= 10 t/m2’ den büyük olması durumunda dikkate alınan düzeltme
K= Eğimli tabaka durumu gözeten düzeltme faktörü. Yatay tabaka için K=1’ dir.
rd= Gerilme azaltım katsayısı. Derinliğe ve deprem büyüklüğüne bağlıdır (bknz. Gerilme azaltım katsayısı,rd –
derinlik ilişkisi,Z (syf.49) Idriss ve Boulanger, 2006). (Uygulamada 20 m derinliğe kadar sıvılaşma olgusu”
gözlenmiştir. Z>20 m’ den sonra rd=f(Z, Mw) eğrileri çok dikkatli şekilde kullanılmalıdır).
65
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
lnrd = α Z + β Z .Mw
Z
α Z = -1, 012 - 1,126.sin + 5,133 Derinlik Z 34m için geçerlidir
11,73
(Idriss ve Boulanger, 2006)
Z
Z = -0,160 + 0,118.sin + 5,142
11,28
66
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Deprem büyüklüğü
– moment, Mw Mw=5,5 Mw=6,5 Mw=7,5 Mw=8
MSF= Moment deprem büyüklüğünü dikkate alan faktör. MW=7,5 için MSF= 1’ dir. MW7,5
durumunda değeri Idriss’ in ifadesinden
M
MSF = 6, 9.exp - w - 0, 058
4
olarak hesaplanır. Örneğin Mw= 6 için büyüklük düzeltme faktörü MSF=1,48 bulunur.
67
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
Hesaplamalar
o h+D= 10+6,8= 16,8 m derinlik için güvenlik katsayısının hesabı
(u=su(h-hsu+D))
Gerilme düzeltmesi, K yapılması gerekir.
f-1
K = z
σ'
(Hynes ve Olsen 1999’ dan alıntılayan Finn, 2002).
Po
f=f(Rölatif sıkılık) olup %40<Dr<%60 için 0,7<f<0,8 ; %60<Dr<%80 için 0,6<f<0,7 değerlerini alır.
Po= Atmosfer – referans – basıncı, Pa= 10 t/m2.
0,75-1
14,64
K = = 0, 90
10
MSF= 1
amak= 0,4g
rd0,8 (Z=16,8 m, Mw= 7,5 için syf.49)
68
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
9,7 15,7
2
10 10
N1 60CS = .N60 + Δ N1 60 = x12 + 5 = 14, 9 15
σ z' 14,64
2
15 15 15 15
3 4
CRR σ=1atm = exp + - + - 2, 8 = 0,155
14,1 126 23,6 25, 4
o Güvenlik katsayısı
CRRσ=1 .K σ .K α 0,155x0, 9x1
GK = = = 0,33 < 1
CSR 0, 42
MSF 1
69
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
olduğu görülmektedir. Kısacası, incelenen derinlikte (Z= 16,8 m) ciddi bir “sıvılaşma riski” mevcuttur.
• Zeminin kayma dayanım parametreleri (c, ) sıvılaşmadan sonra büyük ölçüde azaldığından dolayı,
ciddi “farklı oturmalar” oluşur. Segmanların “çökme” toleransı dışında olması durumunda
“açılmalar” meydana gelir ve segmanların “yapısal bütünlüğü” bozulabilir.
• Sıvılaşmanın şiddetine bağlı olarak segmanlar önemli düzeyde yüzdürme kuvveti etkisi altında
kalabilir, sonuçta kum içinde yüzebilirler.
Kum içinde yüzen
Yüzdürme segmanlar Kum danecikleri
kuvveti
Oturma Hesabı
Sıvılaşmadan kaynaklanan “oturma”’ nın
kestirilmesi Ishihara ve Yoshimine, 1992 GK=f(Dr, (N1)60, v
çalışmasında rapor edilen güvenlik katsayısı,
GK=f(Rölatif sıkılık, Dr, N1) takip eden sayfadaki
abakdan yararlanarak yazılır (orijinalinden
alıntılayan Day, 2002) (Abakta N1(N1)60 olarak
alınabilir). Problem verileri (GK=0,33 , (N1)6010)
Güvenlik Katsayısı, GK
Dr = %30
N1 = 3; qc1 = 33kg/cm2
dikkate alındığında abaktan sıvılaşma sonrası
hacimsel birim deformasyon v%3,5 düzeyinde
Dr = %40
elde edilir. (0 – 16,8) m arasındaki kum katmanının
Dr = %50 N1 = 6; qc1 = 45kg/cm2
tamamının sıvılaştığı göz önünde tutulursa olası N1 = 10; qc1 = 60kg/cm2
Dr = %60
düşey oturma miktarı N1 = 14; qc1 = 80kg/cm2
Dr = %70
=Hxv= 16,8x0,035=0,58 m N1 = 20; qc1 = 110kg/cm2
Dr = %80
Dr = %90 N1 = 25
olarak hesaplanabilir. Görüldüğü gibi önemli bir
N1 = 30 qc1 = 147kg/cm2
düşey “oturma” oluşmaktadır. Sıvılaşma riskinin qc1 = 200kg/cm2
Teknik Önlemler
Zeminin sıvılaşmaya karşı direncini arttırmak, daha açık deyişle kayma dayanım özelliklerini
iyileştirmek için “ikincil çimento enjeksiyonu” önerilmektedir (Chou vd., 2001). (İkincil enjeksiyon,
segmanlardan zeminin içine doğru yapılan enjeksiyonu ifade etmektedir). Japon uygulamasında
genellikle iyileştirilen zeminin tek eksenli basınç dayanımının 1,0 kgf/cm2’ den büyük olması
öngörülmektedir.
72
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ TÜNEL DERSİ
İnşaat Mühendisliği Bölümü Ergin ARIOĞLU
12 KASIM 1999 DÜZCE DEPREMİNDE (MW = 7.1) OLUŞAN YÜZEY KIRIKLARI, ARTÇI
DEPREMLERİN DIŞ MERKEZLERİ VE BÖLGEDEKİ ALETSEL DEPREMLER-YÜZEY KIRIKLARI-
sürekliliğini sağlamak için kayma gerilmelerinin deformasyonlarının maksimum olduğu kesimlerde deprem
kökenli deformasyonların sistem içinde sönümlenmesi için özel malzemelerden imal edilen "sismik
bağlantılar" yerleştirilir.
• Genellikle, sismik lokasyonun yeri nümerik analiz sonucunda, verilen proje koşulları (deprem büyüklüğü,
deprem dalgasının genliği ve frekans içeriği, topoğrafik şartlar, dalganın yayıldığı ortamın geoteknik
büyüklükleri) gözönünde tutlarak belirlenebilir. Bununla beraber, ampirik gözlemlere göre de genel de,
sağlam kütleden, zayıf kaya kütlesine geçiş yada zeminden, sağlam kaya kütlesine geçişlerde "sismik
bağlantı" yerleştirilebilir. Avrasya karayolu tüneli inşaatında, tünelin nümerik analizi sonucunda, iki
lokasyonda sismik bağlantı konulma gereği çıkmıştır ve bunlar söz konusu proje de başarı ile
yerleştirilmiştir. Takip eden sepya da ise Bolu karayolu tünel projesinde yerleştirilen sismik bağlantının yeri,
Sismik
Bağlantı
TÜNEL ARINI
• Bolu tüneli projesi (Gümüşova – Gerede Karayolu kesimi) , Bakacak fayı geçişinde sismik bağlantı
Kaynak: Russo ve diğ., 2002’den değiştirilmiştir. 76