SALAT TEOLOJISI Ve SOSYAL HAYATA YONELIK

Research Article / Araştırma Makalesi
Salât Teolojisi ve Sosyal Hayata Yönelik Psikososyal Bazı Hikmetleri

The Theology of Salah and Psychosocial Some Wisdom for Social Life
Osman Oral*
Abstract: Salah; covers psychological and sociological actions such as support, assistance, counseling,
prayer and compassion in social life. The concept is attributed to Allah, angels, humans and birds in the
Qur’an. In the theological sense, the salah of Allah is the removal of his trusted servant from darkness to
light, His help and mercy. When a person directs his will to the good and the good, the grace of Allah, with
the help of the angels, comes out of the darkness of ignorance and denial into the light of knowledge and
faith, he tends towards righteous deeds and good moral behaviors. The salah of every being is to support the
functioning of the universe with actions in accordance with the wisdom of creation. In order for an person to
live with human dignity and character, he needs salah-type psychological and sociological actions. It purifies
the hearts, and by ensuring social integration and harmony, common intention, will and minds become
functional. This situation allows achieving achievements, goodness and beauty more easily and quickly by
solving problems in social life. At the same time, it shows the need for psychosocial monotheistic (tawhed)
actions such as prayer, consultation, support and solidarity in order for a person to live with human dignity
and character in life.Theological elements such as faith, tawhed and piety (taqwa) can live with salah. Allah
advises his servants who trust in him, who want to live peacefully and happily in individual and community
life, to perform salah patiently and sincerely. The salah mentioned in more than a hundred verses in the
Qur’an can be reflected in individual and social life as good morals and righteous deeds when it is understood
correctly in accordance with divine consent. Since only the meaning of “Prayer” narrows the scope of the
concept, it can cause many comprehension problems. If the wisdom of salah, which is a psychosocial concept
with a wide meaning, remains dysfunctional, heedless individuals and societies may fall into misery, inertia
and ignorance, and turn to philosophical and mystical tendencies. Since human life, along with differences, is
possible through actions such as wahdet, equality, justice, tolerance and brotherhood, every act of salah that
has tawhed in its background is worship according to the Qur’an and is the wisdom of creation of all beings.
The vitality and evaluation of life is achieved through salah actions such as support, assistance, consultation,
production, education, training, prayer and compassion, which include reason, sense, emotion and will.
Keeping the psychosocial wisdoms of salat alive for social life can be called “Substitution and preservation
of salah”.
Structured Abstract: In the Qur’an salah, it is attributed to Allah, the angels, man and the birds. Giving the
concept only the meaning of “prayer” can cause a lot of comprehension problems. Salah is a form of ritual in
which certain prayers are recited with certain movements, while salah is more extensive in the relationship of
Allah-man-society. The exclusion of dictionary meanings such as support, assistance, prayer, supplication,
praise, blessing, comply, obey, advice and devotion has narrowed the meaning of the salah, diverted people
from doing some actions such as helping, solidarity, common reason, will and self-sacrifice, the lifeblood of
*Dr., Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslâm Bilimleri Kelâm ve Mezhepler Tarihi Anabilimdalı
Dr., Bozok University Faculty of Theology Department of Kalam and the History of Sects
0000-0002-6403-5144
osman-oral@hotmail.com
Cite as/ Atıf: Oral, O. (2023). Salât teolojisi ve sosyal hayata yönelik psikososyal bazı hikmetleri. Turkish Studies -
Religion, 18(1), 75-98. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.62463
Received/Geliş: 16 May/Mayıs 2022 Checked by plagiarism software
Accepted/Kabul: 20 March/Mart 2023 © Yazar(lar)/Author(s) | CC BY-NC 4.0
Published/Yayın: 25 March/Mart 2023
76 Osman Oral
social life, and directed him to philosophical mystical tendencies. The psychological and sociological actions
within the scope of salah, which are ordered in more than a hundred verses in the Qur’an, should have divine
wisdom for the life of individuals and society. The principles and wisdom of the Qur’an, which deals with the
universe and the inner and outer realms of man, can only be understood when examined from a three-hundred
and sixty-degree angle. Since it is the duty of servitude to learn and understand the concepts of the Qur’an
correctly, to transform divine wisdom into psychological and sociological action with understanding, words
can remain without wisdom and function if they cannot be left in their historical context and transferred to
changing transforming eras. Salah, which is always wanted to be done with perseverance and patience,
should have a lot of important wisdom for social life. Otherwise, the actions and wisdom necessary for social
life remain dysfunctional, reducing individuals and societies to misery and ignorance. The aim of this study is
to examine some psychosocial wisdom of salah for social life. This study, which is a qualitative research
style, explores the subject with the document analysis method. In this study, the conceptual framework of the
salah is discussed in a nutshell. It is revealed how it was used in dictionaries, how and in what way it was
understood in the early years of the emergence of the Islamic religion. Because salah has been given different
meanings over time, the meaning of the Qur’an in the period when it was revealed was tightened into narrow
patterns in later periods, and the concept has moved away from its true meaning. It is also possible to
understand this by revealing the wisdom of salah. In the first period, the word salah was far-reaching in
relation to solidarity and assistance activities such as support, help, prayer, supplication, praise, blessing,
reason, obedience, devotion and liaison, while in the later process, the meaning of “Prayer” was narrowed
and dysfunctional in its scope. Salah is used for social assistance meetings, activities, institutions,
foundations, associations, ash houses, etc. It is a word that has a basic meaning, such as establishment. It
means jihad with life and property in the way of Allah. Accordingly, salah, solidarity, asking for help from
God, to forge a strong spiritual bond with him, turning to him, at night, alone or collectively, to inspect the
universe together and the verses of the Qur’an heart and conscience re-revelation of the verses of truth and
wisdom, referrals thinking, what they will do is to plan. Talk to them that day or week if there are any
inaccuracies in personally stay clean crap from downloading the methods of sustaining life, learning to accept
the flaws and errors to reach maturity than to persist in wrongdoing (repentance), this will not remove the
error of that work great, pure, righteous living, good morals such as psychosocial actions. An important
psychosocial wisdom of salah is the remembrance of Allah. This, just not in the way you say it, divine
commands and prohibitions of creation, wisdom, and learn the principles of a peaceful and happy life,
heartfelt, sincere, and appropriate actions for the sake of the divine power psychological motivation to do
misguidance divine wrath and munkar type requiring actions to avoid. The fact that Salah has become
functional in an open transparent way creates a consultative and cooperative character. It allows individuals
to achieve achievements more easily and quickly on the basis of common reason and will. At the same time,
in order for a person to live with human dignity and character in life, he needs psychosocial actions such as
self-sacrifice, support and solidarity. Hearts purify, ensure social integration and harmony. The common
intention, will and minds become functional. The vitality and evaluation of life happens through the actions
of salah, which include faith, monotheism, reason, emotion and will. It is important for the construction and
decimation of the character and personality of the society that the actions of salah type are performed
continuously without interruption in order to raise up, keep alive and maintain the life of the individual and
society. Weekly and daily salah are made on Friday. A common mind, solidarity and support can be fought
against cruelty and cruel actions such as exploitation, economic inequality and injustice, immorality and
injustice. Solidarity, solidarity and self-sacrifice meeting salah is necessary for all people without distinction
of faith, while salah type of worship should be based on volunteerism and goodwill. Non-consent, cebr and
riya, on the other hand, reduce the value of actions, and hearts with a diseased discordant character are
formed in society. The spirit of sacrifice and sharing motivated by salah develops generosity and altruism/isar
tendencies by removing the effect of stinginess and selfishness tendency in humans. It gives rise to the
opportunity to carry out psychological and sociological actions in accordance with the divine consent. The
wisdom and morality of the Qur’an become livable. He can turn his world and the hereafter into beauty and
paradise for peace and happiness. The vitality and evaluation of life takes place through salah actions
involving reason, sense, emotion and will. Orphans, poor, orphans can be taken care of, dormitories, schools,
jobs and opportunities can be brought back to life with salah. The labor of a person who works to treat a
disease and does useful work for himself and his environment can be considered salah actions. The
psychosocial wisdom of salah for social life can also be considered in the form of suggestions for solving the
problems of faith and morality of modern individuals and societies.
Keywords: Theology, Salah, support, social life, wisdom
Turkish Studies - Religion, 18(1)

Salât Teolojisi ve Sosyal Hayata Yönelik Psikososyal Bazı Hikmetleri 77
Öz: Salât; sosyal hayatta destekleşme, yardımlaşma, danışma, duâ ve merhamet gibi psikolojik ve sosyolojik
eylemleri kapsar. Kavram, Kur’an’da Allah’a, meleklere, insanlara ve kuşlara isnad edilir. Teolojik anlamda
Allah’ın salâtı, kendisine güvenen kulunu karanlıklardan aydınlığa çıkartması, yardımı ve rahmetidir. İnsan
iradesini iyi ve güzele yönlendirdiğinde Allah’ın lütfu, meleklerin yardımıyla cehâlet ve inkâr
karanlıklarından ilim ve iman ışığına çıkar, salih amel ve güzel ahlâk davranışlarına yönelir. Her varlığın
salâtı, yaratılış hikmetine uygun eylemlerle evrenin işleyişine destektir. Kişinin insanî onur ve karakterle
yaşayabilmesi için salât türü psikolojik ve sosyolojik eylemlere ihtiyacı vardır. O, kalpleri arındırır,
toplumsal bütünleşme ve uyumu sağlayarak ortak niyet, irade ve akıllar işlevsel hale gelir. Bu durum sosyal
hayatta problemlerin çözümü ile başarılara, iyilik ve güzelliklere daha kolay ve hızlı bir şekilde ulaşılmasını
sağlar. Aynı zamanda kişinin hayatta insanî onur ve karakterle yaşayabilmesi için duâ, meşveret, destekleşme
ve dayanışma gibi psikososyal tevhidî eylemlere ihtiyacını gösterir. İman, tevhid ve takvâ gibi teolojik
unsurlar salât ile yaşayabilir. Allah kendisine güvenen, fert ve toplum hayatında huzurlu ve mutlu yaşamak
isteyenlere salâtı sabırla ve içten yapmalarını öğütler. Kur’an’da yüzden fazla âyette geçen salât ilahî rızaya
uygun doğru bir şekilde anlaşıldığında fert ve toplum hayatına güzel ahlâk ve salih amel olarak yansıyabilir.
Sadece “Namaz” anlamı kavramın kapsamını daraltacağından birçok anlama problemine sebep olabilir.
Geniş anlam alanına sahip psikososyal bir kavram olan salâtın hikmetleri işlevsiz kaldığı takdirde gâfil birey
ve toplumlar sefâlet, atâlet ve cehâlete düşebilir, felsefî ve mistik eğilimlere yönelebilirler. Farklılıklarla
birlikte insanca yaşam, barış, vahdet, eşitlik, adâlet, hoşgörü ve kardeşlik gibi eylemlerle mümkün
olduğundan arkaplanında tevhid olan herbir salât eylemi Kur’an’a göre ibadettir, tüm varlıkların yaratılış
hikmetidir. Hayatın canlılığı ve değerlendirilmesi, akıl, duyu, duygu ve iradeyi içeren destekleşme,
yardımlaşma, danışma, üretim, eğitim, öğretim, duâ ve merhamet gibi salât eylemleriyle olur. Sosyal hayat
için salâtın psikososyal hikmetlerini canlı tutmak “Salâtın ikâmesi ve muhafazası” olarak adlandırılabilir.
Anahtar Kelimeler: Kelâm, Salât, yardımlaşma, sosyal hayat, hikmet
Giriş
Allah-insan ilişkisini tanımlamada dinin en hayatî terimlerden biri olarak salât,
destekleşme, yardımlaşma, danışma, duâ, merhamet, güzel ahlâk ve salih amel gibi psikolojik ve
sosyolojik eylemleri kapsar. Kur’an’da Allah’a, meleklere, insanlara ve kuşlara isnad edilir.
Kavrama sadece “Namaz” veya “Duâ” denilmesi birçok anlama problemine zemin hazırlayabilir.
Namaz belli hareketlerle bazı duâların okunduğu bir nüsük/ritüel formu iken salât ise Allah-insan-
toplum ilişkisinde daha kapsamlıdır. Destekleşmek, yardımlaşmak, yakarış, övgü, nimet, boyun
bükmek, uymak, itaat, danışmak ve bağlılık vb. gibi sözlük anlamlarının (Ebu’l-Bekâ, 2012, s. 464
vd) dışlanması, salâtın anlam alanını daraltmış insanı sosyal hayatın can damarı yardımlaşma,
dayanışma, ortak akıl, irade ve meşveret gibi bazı psikososyal eylemleri yapmaktan uzaklaştırarak
onu felsefî mistik eğilimlere yöneltmiştir. Salâtgah özelliği ile hayatta büyük bir fonksiyonu ifa
eden mabedler mescitler, sonraki dönemlerde birçok yönden işlevsiz hale düşürülmüştür. Her
zaman büyük bir azim ve sabırla yapılması istenen salâtın fert ve toplum hayatına yönelik bir çok
hikmetleri olmalıdır. Aksi takdirde sosyal hayat için yaşamsal eylem ve hikmetler işlevsiz kalır, bu
durum fert ve toplumları sefâlet, atâlet ve cehâlete düşürür (Hodgson, 1993, s. 325 vd).
Salât gibi Kur’an kavramlarını eğip bükmeden ve tahrif etmeden insanlığın saadeti
hikmetiyle doğru bir şekilde okumak, anlamak, hikmetlerini idrâk ile sosyal hayatta psikolojik ve
sosyolojik eyleme dönüştürmek ibadet görevi olduğundan kelimeler tarihsel bağlamında bırakılıp
değişen dönüşen çağlara aktarılamazsa oluşan olumsuz hallerden toplumun akıllı her ferdi sorumlu
olur. Fikirler, düşünceler kelime, terim ve kavramlarla ifade edildiğinden bunları kullanacakların
fayda ve zararları için planlanıp düzenlenen, mutlulukları veya felâketlerine vesile kılınan hususları
bilmeleri hikmetiyledir (Mâtürîdî, 2005a, s. 642; Izutsu, 1984, s. 35). Salât kavramının hikmetleri
bilinip eyleme dönüştürülmesi insanî kamusal sorumluluk olduğundan kâinat ve insanın gaybını/iç
âlemi ve şuhûd/dış âlemini konu edinen Kur’an, ancak üçyüzaltmış derecelik bir açıyla
incelendiğinde onun hikmetleri anlaşılabilir (Atay, 1993, s. 12; Wensinck, 1997, s. 10/111;
Okumuş, 2004, s. 15-7). Kitabı (Kur’ân veya kâinatı) hakkını vererek okumak, içindeki ilahî
www.turkishstudies.net/religion
78 Osman Oral
hikmetleri, hak hakikatleri, delilleri gizlemeden, kelime ve kavramlara yüklenilen anlamları eğip
bükmeden tahrifsiz doğru bir şekilde anlamak ve anlatmaktır. Kavram ve kelimeleri tahrif,
değiştirme, eğip bükme (leyy) ve gizleme (kitmân) hallerine düşülmemesi için (Mâide 5/41, 106)
Allah’ın Hakîm ismi Hikmet sıfatı ile salât, ilahî emir, fiil ve hikmet açısından teolojik olarak da
incelenebilir. İlmi, adâleti içeren, her şeyi yerli yerine koymak, söz ve fiilde isabetlilik, her hak
sahibine hakkını vermek, gâye ve amaçlılık diye tarif edilen hikmetin zıddı abes ve sefehtir
(İsfahânî, 2012, s. 300-2; İbn Manzûr, 1992, s. 12/140-4). Filleri hikmet, adâlet, ilim ve hilm olan
Allah, her şeyi hikmet için yapar, amaçsız, abes ve sefeh fiil, buyruk O’nda görülmez. Kur’an’da
yüzden fazla âyette geçen salât kapsamındaki eylemlerin fert ve topluma yönelik bir çok hikmetleri
olmalıdır (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/207, 2/522; Abdülcebbâr, 2013, s. 1/134, 2/490). Bu çalışmanın
amacı salât teolojisi ile sosyal hayata yönelik salâtın psikososyal bazı hikmetlerini incelemektir.
Nitel bir araştırma tarzındaki bu makalede doküman analizi metodu ile konu araştırılmaktadır.
1. Kavramsal Çerçeve
Salât; Arapça sa-la-ve/sa-le-ye kökünden destekleşme, dayanışma, yardımlaşma, duâ,
mağfiret, bereket, yakarış, söylev, övgü, nimet, arınmak, iman, itaat ve bağlılık gibi anlamlara gelir.
Istılahta ise kavram, Allah’a ibadet, duâ, namaz, infâk, O’nun yolunda râzı olduğu inanç, söz ve
eylemleri desteklemek, buyrukları ile yaratılış hikmetlerine uygun eylemlerde bulunmaktır. Her
tevhid eylemi salât ile ifade edilir. Rukuʿ ve secdesi olan salât kapsamındaki ibadete isim olarak
Farsça “Namaz” denilir (İsfahânî, 2012, s. 598-9; İbn Manzûr, 1992, s. 14/464-9; Cürcânî, 1997, s.
139). Kur’an’da farklı vurgularda geçen salât, sabah-akşam, gece-gündüz gibi güneşin
hareketlerine nisbetle “Namaz” anlamında bireysel, diğer birçok yerde destekleşme ve
yardımlaşma gibi toplumsal içeriklidir. Yani sabah ve akşam ile beraber geçerse salâta gönüllü
yapılması istenen nüsük/ritüel “Namaz” anlamı verilebilir. Diğerlerinde tesbih, hamd, sabah
okuması, gece kalkışı (teheccüd) ifadeleriyle geçer (Hûd 11/114; el-İsrâ 17/78-79; Tâhâ 20/130;
en-Nûr 24/58; er-Rûm 30/17).
Farsça “Namaz” ile Arapça “Salât” arasında kavramsal ilişki vardır. Zerdüşt eski kutsal
metinlerindeki Avestan dilinde nemah boyun eğme, saygı iken Farsça’da ise nemaz’dır. Salât, İran
üzerinden Müslüman Türklere “Namaz” olarak geçmiş, ancak aynı kökten gelen musalla, sala,
salavât gibi kelimeler Türkçe’ye Arapça’dan gelmiştir (Eliaçık, 2014, s. 61, 585-7). Salât, namaz
dışında “Duâ ve istiğfar” (et-Tevbe 9/84, 103), “İbadet” (Lokmân 31/31; el-Maûn 107/4),
“İbadethâne, yardımlaşma ve dayanışma merkezi salâtgâh” (el-Hac 22/40), “Destek” (et-Tâhâ
20/14; el-Ahzâb 33/43, 56), “Din ve dindarlık” (el-Mâide 5/58), “Davet” (Hûd 11/87; el-Mâide
5/106), “Yaratılış amacına uygun hareket” (en-Nûr 24/41), “İman ve imanı tazelemek” (İbrâhim
14/31) anlamlarındadır (Râzî, 1981, s. 2/32 vd; Nesefi, 2019, s. 1/356; Güllüce, 2005, s. 177-8).
Salâtın, saygı, duâ ve övgü anlamları Allah için kullanıldığında kulun tezkiyesi, lütfu, nimeti,
rahmeti ve bağışlaması şeklinde anlamlandırılır (Okuyan, 2013, s. 397; Kılınçlı, 2021, s. 303).
Salâtın bir anlamı da duâ’dır. Yakarış, istek, çağrı, ihtiyaçlar için arzetme, ilahî lütuf
dileme, davet, yardım, Allah’ın birliğini tanıma, isnat etme anlamlarında olan duâ, Allah’ın dininin
gönüllere girmesi, canlıların yaşam döngüsüne yardım, sırat-ı müstakîm üzere sabırla tevhid
eylemlerini yapabilme azim, irade, motivasyon ve güç isteğidir (İsfahânî, 2012, s. 384). Sadece söz
ile salât yapmanın eyleme dönüştürülmediği sürece faydası olmayacağı söylenebilir. Kur’an’da
ağzına gelsin diye suya doğru iki avucunu açan kimse suyu avucunu kapatıp ağzına götürmedikçe
su onun ağzına girmeyeceği (er-Raʿd 13/14) örneği gönül, söz ve eylem birlikteliği ile duâların
kabulünü anlatır. Bir yönüyle “Duânız (tevhid kapsamında rukuʿ, secde, salât, tesbih ve zikir gibi
eylemleriniz) olmasa Rabbim size ne diye değer versin! Siz (sayılan bu ve benzeri tevhidi eylemleri
hafife almak ve sosyal hayatta yapmamakla) yalanladınız. Öyle ise azap (ateş içinde sıkıntılı
musibetlerle dolu zorlu hayat süreçleri) yakanızı bırakmayacak” (el-Furkân 25/77) ifadesiyle ibadet
görevinde insanlar ikaz edilir (İbn Manzûr, 1992, s. 14/256 vd; Oral, 2023a, s. 14 vd).

Kur’an, eski dünya dinlerinin genel salât uygulamasını ortadan kaldırmaz. Doğuş, yükseliş
ve batış zamanlarında güneşe, yıldızlara vs. yöneltilen tapınma ritüellerini tek Allah’a yani tevhide
çevirir. Kur’an’ın salâtın yapılışı ve vakitlerini ayrıntılı vermeyişi bunun dini dünyada çok bilinen
ve yaygın bir şekilde uygulanmasına bağlanabilir. Bir yönüyle namaz, kıyam; ayakta durmak,
rukuʿ; yaratıcıya saygıyla bükülme ve eğilme, secde; alnını yere koyarak saygı duyma şekilleri,
nüsük, ritüelleri ile kişinin hayatını düzene koyan, görünmez aşkın varlıkla ilişkisini düzenleyen,
kendi ve çevresine saygılı, duyarlı olmasını sağlar. Namaz belli hareketlerle bazı duâların
okunduğu bir nüsük/ritüel formu iken salât ise Allah-insan-toplum ilişkisinde daha kapsamlıdır.
İbadet, nüsük, duâ, her türden dayanışma, yardımlaşma, eğitim, öğretim, aydınlanma faaliyetleri
zorunlu farz olarak yüzden fazla âyette salât kavramıyla ifade edilir. Yapılmadığında helâk yani
sosyal felâket, toplumsal çürüme, yozlaşma ile tehdit edilir. Salât, iman, duâ, övgü, okuma ve
rahmet anlamlarına da gelir. Mâtürîdî (ö. 333/944) bazı âyetlerdeki (et-Tevbe 9/5; İbrâhim 14/31)
salâtın iman anlamına işaret eder. Hayatın çehresini değiştiren bu denli önemli bir eylemler
manzumesi salâtı terkedenler cehennem gibi bir hayatı hak ederler. Yahut salât eylemlerini
terketmeyi helâl sayan bu itikadî bozukluğu, psikolojik ateş gibi sıkıntı, musibet gibi hallerde kalır
şeklinde te’vil eder (Mâtürîdî, 2005b, s. 6/291, 7/500).
Tarih boyu elçiler insanlara destek ve yardımların tevhid üzere inanç, söz ve eylem olarak
nasıl ve ne şekilde yapılacağını yani salâtı öğretmişlerdi (İbrahim 14/31, 40; Meryem 19/31).
Mâtürîdî salâtı “Arap lugatında bilinen salât” şeklinde te’vil eder. Bu “Allah ve melekler nebiye
salât ediyorlar” (el-Ahzâb 33/56) ifadesindeki gibi dinin ihyâsı için tebliğ, hidayet, destek, yardım,
kimsesizlere sahiplik, Allah’ı övmek ve yüceltmektir. İbrahim’in “Rabbim! Beni ve soyumu salâtı
ikâme edenlerden eyle!” (İbrâhim 14/40). Yine Îsâ’nın “Yaşadığım müddetçe Rabbim bana salâtı
ve zekâtı emretti” (Meryem 19/31) sözlerinde anlatıldığı gibi elçiler ölü, sağır, kör, perdeli ruhları
dirilten salât türü eylemleri her daim yapmışlardı (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/116, 13/390).
Kur’an’da el/elif lam takısıyla gelen salâtı Araplar bildikleri için ayrıntılı şekilde
açıklanmadığı düşünülebilir. Salâtın Allah’ı anma zikretme, kullarına yaşamsal destek, yardım,
istişâre, iman, tevhid, duâ, yardım, mağfiret, bağışlanma, şükür vb. gibi sabır eksenli psikososyal
hikmetleri içermesinden dolayı nebiler ve salihler azim gerektiren ibadetleri sabırla yapmışlardı (el-
Bakara 2/153). Sabır ve salât ile Allah’tan yardım, huşû sahipleri dışında herkese zor ve ağır
gelebileceğinden bu görevi ancak hikmet ve saadeti bilinçli isteyenler yaparlar (el-Bakara 2/45).
Maddî manevî yardımlaşma, dayanışma ve duâ anlamı ile salât ile kul, Rabbi arasında yakınlığı
sağlar, hayır fiillerin hepsini içerdiğinden Allah’ın manevî huzurunda yükselir ve O’na
yaklaşmakla dünya ve âhirette merhametini hak etmiş olur. Allah’ın huzurunda niyaz ile rukuʿya
eğilmek, secdeye kapanarak yüzünü toprağa/ölünce gömülecek yere sürmek gibi huşûyu gerektiren
ibadet olmasındandır. Sabır, itaate devam konusunda gösterilen dayanıklılık; günah işlemekten
kendini tutmak ve belâya karşı dayanıklı olmaktır. Eylemleri sabırla yapmada nefsiyle mücadele
eden insan bir nevi cihâd yapar (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/207, 2/522, 10/10).
Âile kurma, geçim iâşe, zanaaat ve meslek sahibi olma gibi hayata tutunmanın her adımı
salât kavramıyla değerlendirilir. Tevhid, iman, Kur’an yolu sırat-ı müstakîm üzere ayakların dalâlet
yollarına kaymadan yürüme insanca yaşamada her türlü destekleşme ve yardımın adı olan salâtı kul
yaparsa Allah’ın salâtı da gerçekleşir. Yani Allah’ın dinine can ve malla yardım edilirse Allah da
görünür görünmeyen düşmanlara karşı galiplik ve başarıyla yardım eder, kalbi iman ve ayakları
sırat-ı müstakîm üzere eylemlerle sabit kılar (Muhammed 47/7; el-Hadid 56/25). Tevhidî eylem,
takvâ ve salâtı yapabilmeyi lütfeder. Mûsâlline; Allahtan yana olan, O’nun ilkelerini, dinini
yaşamak ve tavsiye etmekle destek verendir. Müddesir sûresi 43.âyetindeki “Mûsâllin”, salâtı
ikâme eden anlamında olabileceği gibi muvahhitler yani Allah’ın birliğini tasdik eden tevhid ehli
ilahî rıza doğrultusunda eylem yapanlar da olabilir. Buna göre mâna “Ehl-i tevhid gibi rızâullaha
uygun eylemler yapmazdık. Bunu hak ettik” demek olur. “Biz aslında musallî idik yani salât
ederdik ama bu yoksulu doyurmaya teşvik etmeyen bir salât idi. Onun için de salâtımız yüzümüze
80 Osman Oral
çarpıldı ve kabul edilmedi, hiç salât etmemiş durumuna düştük” şeklinde olabilir. Mekke’li
müşrikler Kâbe örtüsünü değiştirme, hacılara su dağıtma, putlarla beraber Kâbe etrafında dönme,
alkış, ıslık, ayakta (kıyam), bir şeyler okuma (kıraat), eğilme (rukuʿ), yere kapanma (secde) gibi
ritüelleri yerine getiriyorlar, bunları yapana “Mûsallî” diyorlardı. Vay o musallînlere ki yoksulu
doyurmaz, yetimi hor görürler. Onların gösterişle yaptığı salât boştur. Musallîne; ilahî buyrukları
yerine getiren hayatın canlılığını ve devamını sağlama yoluna destek verenlerdir. Salât ile Allah’a
boyun eğmeyi O’nun rızâsı doğrultusunda râzı olacağı eylemleri ifâ kasdedilebilir (Mâtürîdî,
2005b, s. 1/32, 116, 4/180, 13/390, 16/269, 307; Eliaçık, 2014, s. 62, 586).
Yaratılış amacına uygun eylemleri hatırlamak (zikir), eyleme dönüştürmek (tesbih) ve
selamlamak, boyun büküp içten saygı duymak (rukuʿ), yüceliğini kabullenmek (secde)
kelimeleriyle aynı anlam alanındaki salât kavramına zaman içinde farklı anlamlar yüklenmiş,
Kur’an indiği dönemdeki mâna ile daha sonraki dönemlerde dar kalıplara sıkıtırılarak kavram
gerçek mânasından uzaklaşmış anlam daralması olmuştur (Balcı, 2016, s. 21). İlk inen Alak
sûresi’nde “Baksana şu engel olmaya kalkışana, hakikate salla (insanî yaşama yardım ve destek)
veren bir kulu” ifadesinin “Görüp hiç düşündün mü bir kulu hidayet ve takvâ eylemlerini öğreten,
yayan, vahyi, iyiyi ve güzeli destekleyeni yasaklayanı” anlamındadır (Sülün, 2009, s. 17 vd;
Karaalp, 2018, s. 205 vd). Salâtı yasaklayan kişi Mekke’ye gelen tüccarların ticarî mallarına
zulümle el koyan, kat kat ribâ ile ihtiyaç sahiplerini borçlandıran, eş ve çocuklarını köleleştirenden
biri olabilir. Hz. Peygamber dâhil bazıları bu tür haksızlık ve zulümlere engel olmak için “Hılfu’l-
Fudûl” adlı yardımlaşma dayanışma temelli kurumla mazlumların can ve mal güvenliğini
sağlıyorlar, zayıf ve güçsüzleri koruyarak onlara maddî manevî her türlü yardımda bulunuyorlar
yani salât yapıyorlardı (İbnü’l-Esîr, 1991, s. 42).
Ebû Cehil (ö. 2/624) Bedir savaşı öncesi salâtı kasdederek Kâbe’de “Allahım! İçimizden
akrabalarını darda olanları görüp gözetene ve misafiri daha çok ağırlayana yardım et! Muhammed
hak üzereyse ona, biz isek bize yardım et! Kim haklıysa galip getir! Haksız olanı da mağlup et,
perişan kıl! Allahım! İki ordudan daha aziz, güçlü olanına, hidayet üzere olanına, daha kerîm ve
hayırlı olanına yardım et ve zafer ver! Hangimiz akrabalarını terk edip ilişkisini kesmişse bugün
ona gününü göster!” (Mâtürîdî, 2005b, s. 16/88; Zemahşerî, 2016, s. 2/1106) diye duâ etmişti. O
kendisinin salâtı hakkıyla yaptığını iddia etmekteydi. Bununla Araplarca salâtın geniş kapsamlı
anlamında bilindiği düşünülebilir. Kâbe’deki istişâre destekleşme toplantısını engelleyen kölelerin
çokluğuyla övünene Allah “Sâlat yapan bir kulu nehyedeni gördün mü?” diyerek yerdi. Buna göre
salât Allah’ı tazim, söz ve fiil olarak noksanlıklardan tenzih, O’nun buyruklarına boyun büküp
uymak (rukuʿ ve secde), Kur’an yolu sırat-ı müstakîm üzere ilahî rızâ yönünde maʿrûf eylemler
yapmak olabileceği gibi gariban, fakirleri ve ihtiyaç sahiplerine yardım, insanca yaşamalarına
destek vermek şeklinde de düşünülebilir. Ehl-i salât kavramı, zarûrât-ı dîniyyeyi tasdik anlamında
fert ve toplumsal yönüyle yapılan salâtın farz olduğuna inananları ifade eder. Ayrıca sosyal hayatta
salât eylemlerini ikâme ve muhafaza edenlerin tevhidi vahdet, birlik ve beraberlikten ötekileştirip
dışlanmayacağını dini terimle “Tekfir” edilemeyeceğini de anlatır (Bağçeci, 1994, s. 10/524-5).
“Ey iman edenler, seyehat halinde ölüm vaki olmuşsa vasiyet için sizden olmayan (ehl-i
kitap veya kâfirlerden) iki kişi vasiyete şahitlik etsin. Eğer vasiyeti uygularken içinize bir şüphe
düşerse, bu iki şâhidi salâtten sonra alıkorsunuz.” (el-Mâide 5/106) âyetine dayanarak her salâtın
rukuʿ ve secde barındıran namaz olmadığı şâhitlik, hakka destek, yardımlaşma ve dayanışma
toplantılarına bölgedeki başka inanç din mensuplarının da katılabileceğidir. İlk dönemde destek,
yardım, duâ, yakarış, övgü, nimet, sebep, itaat, bağlılık ve irtibat gibi dayanışma ve yardımlaşma
faaliyetlerle ilgili geniş kapsamlı olan salât, sosyal yardım toplantıları, faaliyetleri, kurumları,
vakıflar, dernekler, aş evleri vb. kurulması gibi temel anlamı olan bir kelimedir. Allah yolunda can
ve malla cihad; mücadele demektir (Özdemir, 2016, s. 70). Salât, destekleşme, dayanışma, Allahtan
yardım isteme, O’nunla kuvvetli manevî bağ kurma, O’na yöneliş, geceleri yalnız veya topluca bir
araya gelerek kâinatı ve Kur’an âyetlerini tetkik etme, kalbe vicdana yeniden âyetlerin hakikat ve
hikmetlerini nüzûl etme, yönlendirmeler üzerinde düşünme, ne yapacaklarını planlamaktır. O gün

veya haftada yapılan yanlışlıklar varsa onları konuşma, düzeltme yolunda çabalama, kişisel olarak
temiz kalma, pisliklere bulaşmadan hayatı sürdürme yöntemlerini öğrenme, yapılan yanlışta ısrar
etmeden kusur ve hataları kabul etme olgunluğuna ulaşma (istiğfar), temiz, dürüst yaşama, salih
amel yapma ve güzel ahlâklılık gibi psikososyal eylemlerdir. Pek çok öğreti ve anlayış,
yardımlaşma ve destekleşmeye yönelik faaliyetleri dini pratik ve eylemlerin (nüsük) bir parçası
olarak görür (İbn Kutluboğa, 2012, s. 102, 433, 256-257; Eliaçık, 2014, s. 49).
Âdem’den Muhammed’e tüm nebilerin öğretilerinde salât vardır (Enbiyâ 21/73). İsmâil,
âilesi ile halkına salâtı emreder (Meryem 19/55). Mûsâ’ya tevhidden sonra ibadet ve Allah’ı zikir
(ilahî buyrukları eyleme dönüştürmeyi planlama) için salât emredilir (Yûnus 10/87; Tâhâ 20/14).
Lokmân, oğluna azmedilmeye değer işlerden biri olarak salâtı öğütler (Lokmân 31/17). Îsâ’ya
hayatta kaldığı müddetçe emredilen iki ilkeden biri salât diğeri de zekâttır (Meryem 19/31). Salât
ile zekâtın yanyana gelmesinin hikmeti, mâlî desteksiz salâtın ikâme edilememesi, sosyal destek,
eğitim ve öğretimin, parasız, mâlî yardımsız muhafaza edilip yaşatılamayacağı gerçeğidir. Salâtın
ikâmesi İsrailoğulları’ndan alınan misâk/kulluk sözleşmesinin önemli bir maddesidir (el-Bakara
2/83). Salât, secde, tesbih, zikir ve nâsır kavramları ile yakın anlamda kullanılır. İnsanlar
iradeleriyle ibadet ederlerken güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar ve hayvanlar iradesiz secde, salât
ve tesbih ederler (el-İsrâ 17/44; el-Hac 22/18). Bu kelimeler varlıkların yaratılış yaşam döngüsüne
desteği ve katkısını anlatır. Buna göre salât, Allah’a ibadet, O’nun buyrukları ve hikmetlerini idrâk,
duâ, namaz, O’nun yolunda râzı olduğu inanç, söz ve eylemleri desteklemek yaşaması yani
ikâmesine yardım etmektir (Ebu’l-Bekâ, 2012, s. 464 vd; Oral, 2023b, s. 12 vd).
Salât kelimesi, tesanüd (dayanışma), tezâhür (sırt verme), teâvün (dayanışma), tenâsur
(yardımlaşma), tedâmün (destekleşme), teâlüf (kaynaşma), teâhî (kardeşlik oluşturma), tevâsül
(birbiriyle ilişki kurma) gibi kelimelerle aynı veya yakın anlamda geçer. Salâtın üst/çatı anlamı
ibadet/görev/sorumluluktur. Belirli şartlarla farz olan nüsük şekil ve ritüel ile sınırlı ve daha dar
iken, ibadet hayatın tüm alanlarına yayılır. Salâtın anlamları maddî ve manevî psikolojik ve
sosyolojik açıdan “Destek ve yardım” ortak anlamında birleştiği söylenebilir. Geniş anlam
örgüsüyle salât kavramı, Allah’a, meleklere, insanlara ve kuşlara da isnad edilmektedir.
1.1. Allah’ın salâtı
Kur’an’da Allah’ın nebi ve müminlere salâtı açıklanır (el-Bakara 2/157; Ahzâb 33/43, 56).
Teolojik anlamda Allah’ın salâtı, kendisine güvenen buyruklarına uyanları karanlıklardan aydınlığa
çıkartması, hidayeti, rahmeti ve mağfireti şeklinde te’vil edilebilir. Göklerin ve yerin nûru
(hidayetçisi) Allah iman edenleri karanlıklardan aydınlığa çıkarır (el-Bakara 2/257; el-Mâide 5/16;
en-Nûr 24/35). Bu yönüyle salâtın/namaz denilen nüsüklerde her rekâtında tekrar edilen “Bizi
hidayete ilet!” (el-Fâtiha 1/6) ifadesiyle salâtın Müslüman teolojisinde hidayetin artırılması ve
sürekliliği anlamlarında bir duâ olarak algılandığı söylenebilir (Çağlayan, 2015, s. 37, 69).
Aklî ve iradî çaba sonucu iman edenler cehâlet, inkâr, gaflet, stress, mutsuzluk, taassup ve
nifâk karanlıklarından ilim ve iman aydınlığına, saadet, iyilik ve güzelliklere çıkarlar. Bu durum
kulun özgür iradesiyle Allah’a yani O’nun buyruklarına uymasından kaynaklanır (Muhammed
47/7; es-Saf 61/14). Kulun Allah’a yardımı, mahlûklarla destekleşme, yardımlaşması, elçilerin
öğrettiği hikmetleri insanlara öğretmeleri, inananların sosyal hayatta psikolojik ve sosyolojik güzel
eylemlere yardımı vesilesiyle elde edilir. Allah kulunun iyi ve güzel eylemlerinin karşılığını
dünyada ve âhirette âdil, lütufkâr vermekle salât eder (Süleyman, 2003, s. 1/88; Mâtürîdî, 2005b, s.
2/163, 405-9, 5/7-8, 6/182-4; Abdülcebbâr, 2013, s. 1/80, 102-4; Râzî, 1981, s. 7/20-1).
Çevreye duyarlı olunması, varlıklara yaşamsal destek ve yardımı yani salâtı Tanrısal
merhametin bir eseri olarak okumak mümkündür. Mütekellim Şaban Ali Düzgün Allah’ın
yeryüzündeki bir olaya müdahalesini şöyle anlatır:
82 Osman Oral
“Enkaz altındakilere karşı yardımcı olmak için insanların kurtarmak istemeleri Allah’ın
kayıtsız kalmadığını ispatlar. Allah’ın yeryüzüne inerek kişileri enkazdan kurtaracağını
beklemek beyhude. Ama insanların kurtarılması gerektiğine ilişkin içimize yerleştirdiği
tanrısal irade ve arzuyu harekete geçirerek bu onuru insana tattırmak isteyen bir Tanrı
var. Kısacası enkaz altında kalan birine yardım etme irademiz harekete geçtiği an
Allah’ın olaya müdahale ettiğini andır” (Düzgün, 2022, s. 14).
Allah’ın varlıklara özellikle fakirlere, ihtiyaç sahiplerine yardımı ve desteği kendisine
yapılıyormuş gibi saymasının hikmeti kanaatimizce hayatın inşâ ve ihyâsı olmasındandır. İlahî rıza
doğrultusunda eylemlere Allah da salât eder, yardımlaşma ve destekleşme eylemlerine karşılık
verir bir nevi alışveriş yapar (et-Tevbe 9/111). “Belâ, musibet ve sıkıntılara sabredenlere
Rablerinden salavât ve rahmet vardır” (el-Bakara 2/157) âyetindeki salavâtı arınma ve bağışlanma
yolunda destek şeklinde te’vil edilebilir. Allah arınmak isteyenlere rahmet yolunda sabredenlere
salât yardım eder, mükâfatını kat kat verir. Buna göre Allah’tan sabreden kullarına gelen salât
onları bağışlaması ve ileri derecede mükâfata nâil kılması denilebilir (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/283-5).
Sadaka, infâk ve zekât gibi eylemleri de kapsayan salât teşbih ve tecsim türü algıların
aksine mecâzen Allah ile alışveriş gibidir. Ganî ve Samed yaratıcı insana verdiği değer temelinde
onun akıl ve özgür iradesiyle yaptığı eylemleri önemser. Elindeki imkân ve yetenekleri ihtiyaç
sahiplerine ve yoksullara harcamayıp “Dilese Allah’ın doyuracağı kimseleri biz mi besleyeceğiz”
(Yâsîn 36/47) gibi salât emrini reddedenlerin psikolojik savunma tezleri yerilir. Kullar kötü niyetle
müdahale etmezse hiçbir canlının aç kalmayıp sefil duruma düşmeyeceğidir (el-Bakara 2/30). Allah
insanlar arası ülfet ve kardeşliğin salât ve zekâtla oluşabileceğini açıklar (et-Tevbe 9/11).Yerküresi
içindekilerle birlikte tüm insanların emrine verildiğine göre garip, fakir ve kimsesizlere yardım ve
destek kulluğun gereği; insanlar yeryüzünün nimetlerinden faydalanmakta eşit hale gelmeleri barış,
huzur ve mutluluk içinde yaşamaları içindir. Kur’an ve tevhid yolu sıratı müstakîm üzere azim ve
sabırla yaşayanlara Allah’ın salâtı, yardımı, rahmeti ve mağfireti vardır. İlahî emir ve hikmetlerle
insanlığa rehber rasüle itaat Allah’a itaat, onların getirdiği hüküm hikmetlere yardım görünmeyen
aşkın varlık Allah’a yardım gibidir (en-Nisâ 4/80; Fetih 48/10). Kul ihtiyaç sahiplerine elindeki
imkân ve yeteneklerle maʿrûf (akıl, mantık ve vicdanın uygun ve güzel gördüğü) tarzda yardım
eder, yaşaması ve başarılı olması için destekleyen bir kula Allah’ın vaadi ise tükenip bitmeyecek
bir kazanç, geleceğe dâir kaygı ile geçmişe hüzün duymama felâha erme; umduklarına nâil
korktuklarından eminliktir (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/208, 6/182-4, 14/372; Zemahşerî, 2016, s. 2/198).
Yemini ve ramazan orucunu kasden bozmak, ihramda iken avlanma yasağına uymamak
gibi bazı suçlar için konulan kefâretler (el-Bakara 2/184, 196; el-Mâide 5/89; el-Mücâdile 58/3-4),
bireyleri salât türü eylemlere yönlendirir. Yoksul ve düşkünlere maddî destek sağlama dayanışma
ve yardımlaşma hedefine hizmet eder. Oruç, zekât ve hac gibi nüsük yükümlülüklerin sosyal
iletişimi, yardımlaşma ve dayanışmayı geliştirici etkileri yadsınamaz. İnsanın sosyal varlık oluşu,
onun kendi kendine yetersizliği dolayısıyla dayanışmaya ve yardımlaşmaya ihtiyacı zorunlu sonucu
olarak görülebilir. İyi niyet ve iradeyle, iyilikleri eyleme dönüştürme imkânı ve sebeplerini her an
yaratan Allah’ın salâtı ile ancak hak edilebilir. Kulun iradesiyle iman tezâhürü salâtı yani rukuʿ,
secde ve kıyam ile duâ ederek yalnız Allah’a ibadet, O’nun yarattığı ilahî kanunlara uymayı, sosyal
yardımlaşma, dayanışma, meşveret vb. gibi eylemleri yapma niyet ve teşebbüsüne karşılık
Müsebbibü’l-Esbâb Allah’ın salâtı, kullarına yardım, destek gibi iyi-güzel psikolojik ve sosyolojik
eylemleri yapabilme sebep ve şartlarını yaratması, kulunu iyilik, güzellik, mutlulukla yaşatması,
başarılara muvaffak kılması şeklinde düşünülebilir. Kur’an’da salât, meleklere de isnad edilir.
1.2. Meleklerin Salâtı
Kur’an’da meleklerin Nebi ve müminlere salâtı bildirilir (el-Ahzâb 33/43, 56).
Görünmeyen varlık şeklinde tanımlanabilen meleklerin salâtı kalp ve vicdanlara iyi ve güzel
eylemleri yapacak iyi düşünce irade desteği yani ilhamı denilebilir. Kur’an ve tevhid yolu sıratı
müstakîm üzere gidenler için meleklerin duâ ve kalbî destekleri, sabır ve sebatlarını pekiştirmeleri,

kötülükten korunma, hatalarına pişman olup istiğfârı, başarı sebeplerine meyli ve yardımları
şeklinde te’vil edilebilir. Yaratılmışlara maddî manevî yarar sağlayan, her türlü görünmez (cinnî)
canlı varlıklara isim verilen melekler iyi ve güzel işlerde azim, sabır ve sebat gösterenlere Allah’ın
izniyle gönüllere psikolojik destek verirler. Bu hikmet akıl ve duyularla idrâk edilebilmesi için
müşahhas bazı örneklerle Kur’an’da anlatılır (Âl-i İmrân 3/125-6; el-Enfâl 8/12; el-Fussilet 41/30).
Melekler salâtı Allah’a güvenen/iman eden sırat-ı müstakîm üzere sabredene müjde, kalbe
sekînet, inkâr edenlerin bir kısmını helâk veya kalplerine ümitsizlik korku düşürüp bozguna
uğratma hikmetiyle yaparlar. Meleklerin bu salâtına Allah’ın izni ve emriyle kalp ve vicdanlara iyi
ve güzel eylemleri yapacak iyi niyet ve düşünce desteği yani ilhamı denilebilir. Psikolojik
motivasyon desteğiyle kulları iyi güzel eylemlere yönlendirirler (Selim, 2021, s. 14, 55). Meleğin
yaptığı bu görevi sosyal hayatta özgür iradesiyle fertlerin yapabilmesi dünya ve âhiretini inşâ ve
ihyâ hikmetiyle Allah “Maʿrufu emir münkeri nehiy” ilkesi gibi birbirlerine “Hakkı, sabrı ve
merhameti” (el-Beled 90/17-18; el-Asr 103/1-3) tavsiyeyi öğütler. Dolayısıyla kulların iyi niyet ve
iradeyle iyilik ve güzelliklerin dayanışma ve yardımlaşma eylemlerine dönüştürmesine meleklerin
kulu yönlendirmesi, psikolojik motivasyon desteğine “Meleklerin salâtı” ile açıklanabilir.
1.3. Kuşların Salâtı
Kur’an’da kuşların salâtı bildirilir (en-Nûr 24/41). Yaratılış hikmetine uygun hareketlerine
teolojik anlamda kuşların salâtı denilebilir. Onlar evren ile uyum içinde yaşar, yaratılış ve işleyişe
destek olur, hayat verir, tesbih eder; ilahî yaratılış yasaların işleyişindeki kusursuzluk ve düzen ile
ölçünün bozulmaması hikmetiyle dayanışma içinde hareket ederler. Güneş, ay ve yıldızlar
salâtlarını doğma ve batma hareketlerini bir çok hikmet üzere sürekli tekrar ederek yaparlar (el-İsrâ
17/44; el-Hac 22/18). Yaratılışın asıl hikmeti insan olduğundan herşey ona göre tasarımlanmış ve
onun emrine verilmiştir. Kuşları, hayvanları ve bunların tâbi olduğu kanunların yaratılmasındaki
hikmet, hayatın sürekliliğini ve güzelliğini sağlamak, dünyayı huzur mutlulukla yaşanabilir ve ibret
alınabilir kılmaktır. Göğün hava boşluğunda ilâhî emre boyun eğerek uçuşan kuşlara bakıp ilahî
kudret ve hikmetleri düşünmek ibret almak gerekir (el-Enʿam 6/38; en-Nahl 16/79; el-Mülk 67/19).
Beşeriyyete kolaylık sağlayan birçok icad canlıların gözlemlenmesi sonucudur. Kur’an’ın verdiği
tarihi bilgiye göre kuşlar salât ederler, uçuş şöleni düzenlerler, güzel görünüm ve estetiği ile gözleri
ve gönülleri dinlendirirler (en-Nisâ 4/15, 63; el-Enbiyâ 21/79; es-Sebe 34/10; Saʿd 38/18-19). Nebi
Dâvûd’un hayat hikayesindeki gibi birçok kuşun ötmesi gönlü dinlendiren müzik gibi
düşünülebilir. Ekolojiyi sağlayan besin zincirinin önemli bir halkası kuşlar aynı zamanda bitkilerin
çiçek tozlarıyla döllenmesine katkıda bulunurlar. Kargalar sakladıkları meşe tohumları ile sarp
kayalardaki fidan ve ağaç oluşumunu sağlarlar. Şahin, doğan, kartal gibi yırtıcı ve avcı kuşlar, fare,
kurbağa, sürüngen, kemirgen gibi hayvanları avlayarak yaratılışa destekle Allah’a secde ve tesbih
ederler. Hayvanların salâtı evrenle uyum içinde yaşamak, destekleşme ve yardımlaşmayı sağlamak,
yaratılış hikmetlerine uygun eylemleridir (Mâtürîdî, 2005a, s. 6, 119; 2005b, s. 10/180-2).
Yaratılıştan gelen fizikî ve doğal temel özellikleriyle kuşlar evren ile uyum içinde yaşar, yaratılış
yasalarını bozmaz, yeteneklerini kullanır, diğer canlıların yaşamasına katkı ve destek sağlarlar.
Yaratılış hikmetine uygun hareket eder salât yaparlar (Yılmaz, 2011, s. 117; Yardım, 2018, s. 57).
1.4. İnkâr ve Nifâk Karakterin Salâtı
İnkâr ve nifâk karakterin salâtı, kendisi ve çevresi için faydalı yükümlülükleri ciddiye
almadan, gelecek âhiret boyutundan gâfil, kötü niyet, dünyevî siyasî çıkar ve gösterişle gönülsüz
eylemler yapmasıdır (el-Mâide 5/58; el-Mâun 107/1-7). Örneğin Mekkeli Ebû Cehil “Salât” yapar;
Kâbe’yi tavaf eder, zekât verir, oruç tutar, hacılara su dağıtır, Kâbe’nin örtüsünü değiştirirdi (Ali,
2015, s. 15 vd; Palabıyık, 2020, s. 2 vd). Kendisi hakkında “Fakat o (Hakkı) doğrulamadı yönünü
Allah’a dönmedi/dinine salât (destek) vermedi fakat yalanladı ve (Allah’a) sırt döndü” (el-Kıyâme,
75/31-32) âyetini duyunca üzerine alındı ve “Muhammed’in Rabbi beni niçin tehdit ediyor?
Hâlbuki ben salât yapar; herkese yardım eder destek veririm, bu çölün en kuvvetli şerefli
84 Osman Oral
kişisiyim!” demişti. İnkârcılar Kâbe’nin koruyucusu olduklarını, hacılara su verdiklerinden

İbrâhim’in salâtını hakkıyla kendilerinin sürdürdükleri iddiasıyla el çırpmak ıslık çalmak ile
insanlara yardım ettiklerini sanmışlar (el-Enfâl 8/35), salâtı hikmeti ve tevhidî eylemlerden çıkarıp
bir oyun ve eğlenceye dönüştürmüşlerdi (Mâtürîdî, 2005b, s. 2/34, 6/246, 7/479, 8/207, 12/366,
17/340-1; Zemahşerî, 2016, s. 2/1130).
Yapılan salât; nüsük ve ibadet eylemleri, fert ve toplumları kötülüklerden uzaklaştırmıyor
güzelliğe ve iyilik yapmaya teşvik etmiyor; destek ve yardım bir yana ihtiyaç sahipleri ve fakirlere
ödünç alıp vermeye bile teşvik etmiyorsa salâtın asıl hikmeti gerçekleşmez. Kur’an’da Allah rızası
odaklı eylemleri gösteriş ve dünyevî çıkarlarına alet etme, fakirlerin hakkını kısma veya kandırma
gibi kötü niyetlerle yapılan salâtlar “Veyl” ile anlatılır (el-Bakara 2/79; el-Mutaffifin 83/1). “Veyl
olsun o salât yapanlara” (el-Mâun 107/3) ifadesindeki veyl, kul haklarıyla ilgili suçun ileri derecede
gafletle işlenmesidir. Yoksula yetime sahip çıkma ile yardımlaşma dayanışmayı kapsayan salâtı
ciddiye almama, üşenerek gönülsüz yapma, dünyevî çıkarlar için aracı kılma ve alaya almadır (et-
Tevbe 9/54). İnkâr ve nifâk karakterin niteliği, çevreye duyarsızlık, duâ, destek ve yardımlaşma
gibi salât türü eylemleri üşenerek gösterişle, siyasî dünyevî çıkarına yapmadır (en-Nisâ 4/142). Bu,
kendi idealini gerçekleştirmek için herkes ve her şey üzerinde tahakküm kuran, üst ve ortak değer
tanımadan kendi hayal ve ideali yolundaki tipdir (Düzgün, 2005, s. 8, 12, 20).
Nifâk karakterin salâtı; üşenerek gönülsüz işler yapması (en-Nisâ 4/142), inkârcı karakterin
salâtı el çırpma ve ıslık çalma (el-Enfâl 8/35) gibi hakkı batılla gizleme (ketm) ve kötülük niyetiyle
olmasıdır (Yardım, 2018, s. 194). Müşrik karakterin özelliği; aklını iyi yönde kullanmaması,
atalarının görüş ve düşüncelerini kibir ve taassupla sorgulamadan taklit, peşin hükümlü, bilgi ve
delile dayanmadan zan ve nefsi heveslere uyması, aklını işlevsizleştirmesidir (el-Bakara 2/170; el-
Mâide 5/104; Aʿrâf 7/71; es-Saffât 37/35; el-Câsiye 45/8-11; en-Necm 53/23). Bu karakterle
hakkıyla Allah’ı takdir edemez, mahlûkları şefaatçi kabul eder bir ilah gibi yardım ümit eder.
Yaratılmışları tazimde ileri gider, veli edinir, sevgide ölçüyü kaçırır, ilah gibi sevip değer verir,
sonuçta suflî arzularına (şeytanî içgüdü ve dürtülerine) itaat ile isteklerini Allah’ın rızâsından üstün
tutar (el-Bakara 2/165; ez-Zümer 39/3). Böylesiyle âile bile kurulmaz (el-Bakara 2/221). Allah’a
ibadetin değerini, önemini kavrayamadığı için din sandığı aşırı hevâ ve heveslerine tabi olur (el-
Enʿâm 6/56; er-Rûm 30/29; el-Câsiye 45/18). Delilleri, kıyamet gerçeğini yalanlar, nebinin davetini
bilinçli bir şekilde reddeder (el-Mâide 5/77; el-Enʿâm 6/56, 150; el-Aʿrâf 7/176; Kehf 18/28).
Nûh kavmi fuhuş ve sefâlette, Âd kavmi dünyevî güç ve kuvvette zulme ve zâlimliğe,
Medyen kavmi ölçü ve tartıda, ticarette hileye, İsrailoğulları inat ve taassup şirkte portotip
oluştururlar. Hukuksuzluk ve haksızlığın olduğu zâlim toplumlar psikolojik kördürler (el-Aʿrâf
7/64; el-Kasas 28/21, 25). “Erkeğiyle kadınıyla münâfıklar birbirine benzer; münkeri emreder
maʿrufu engeller, ellerini sıkı tutar” (et-Tevbe 9/47) âyetinin te’vilinde Mâtürîdî salâtın mümin,
münâfık ve kâfirlerin psikolojik karakter ve sosyolojik eylemleriyle ilgili şu te’vili yapar:
“En doğrusunu Allah bilir bu âyet şu anlamdadır. Müminlerin benimseyip insanları davet
edip yardımlaştıkları bir yolu vardır. İnkâr ehli de bir yol yöntemle birbirlerine yardımcı ve
destek olurlar. Kendi aralarında inanç ve yöntem bağlamında bir dostlukları bulunur.
Münâfıklara gelince bunların benimsedikleri bir din, yol, mezhepleri yoktur. Bunlar ayrıca
birbirlerine destekleşme ve yardımlaşma salât eylemlerindeki harcamalarını gönülsüz
üşenerek riyâ ile yaptıklarından faydalı eylemleri hiç yoktur. Aralarında yardımlaşma ve
dayanışma yani salât sözkonusu değildir. Bilakis münâfıklar makam, nimet ve refahın
kullarıdır. Nefsin süflî arzuları neredeyse oraya yönelirler. Aralarında salât toplantıları,
dostlukları, yolları yoktur. Yaşamsal ilahî buyrukları dinlemedikleri için Allah onları unutur
yani rahmetiyle muâmele etmez. Dolayısıyla münâfıklar dünyada âhirette stresin, azabın,
ateşin en iğrencini psikolojik fizyolojik en şiddetlisini yaşarlar” (Mâtürîdî, 2005b, s. 6/404).
Münâfığın salâtı kâfir ve müşriğin salâtına göre daha zararlı bir konumda olmasıdır.
Münâfık, kâfir ve müşriğin necisliği veya çirkinliği (el-Mâide 5/90; et-Tevbe 9/28) yaratılışı ve
şahsiyetinden dolayı değil, Allah’ın râzı olmadığı inkâr, tekzip, şirk, nifâk ve fısk zulüm fiillerini

ısrar ve inatla sürdürmesi nedâmet ve tevbe ile kötü, çirkin ve zâlim karakterini düzeltmemesinden
kaynaklanır. Ötekileştirici, ayrıştırıcı, dünyevî gösteriş gibi salâtın kötü niyetle edası, özgür irade
ve inançlara baskı, zulüm ve psikolojik şiddet uygulanması, fakir, güçsüz, yetim ve yoksulun
sömürülmesi dolayısıyla ilahî gazabın da hak edilmesidir. Üzerindeki nimet, imkân, yetenek ve
zamanı şükürsüz, sabırsız ve malayani boş şeylerle geçirilmesi, yapılan salâtların kişiyi ve
toplumları fuhşiyyât ve münkerlerden korumaması, hüsrânla sonuçlanan her bir eylemin
yapılmasıdır. Huzur ve mutluluğa iletmeyen her tür psikolojik ve sosyolojik eylem; Allah’a güven,
ilahî buyruklara güvenin zıddı olan inkâr ve nifâk karakterin yaptığı salâtı şeklinde düşünülebilir.
1.5. Müminin Salâtı
Kur’an’da yüzden fazla âyette insanı kötülüklerden uzaklaştıran, güzel ahlâk sahibi
olmasını sağlayan ve Allah ile bağını sürekli canlı tutan salâtın bir çok hikmeti anlatılır. Allah’a
güvenen, inanan insanın kendisine ve çevresine faydalı hikmetlere dikkat etmesi istenir. Allah’ın
buyruklarına içten teslimiyet gösteren içi huzur dolu, ihlaslı muhbitler Allah anıldığında (tevhid
eylemlerini yaptıklarında) kalpleri titrer, başa gelen musibetlere sabrederler, salâtı ikâme eder,
kendilerine verilen rızıkları infâk ederler, zekâtı verirler, maʿrufu emreder münkeri nehyederler (el-
Hac 22/35, 41), Rabbinden gelen salâtı (nimet, yardım ve rahmeti) şükürle karşılar, insanlar arası
kardeşliğin, huzur ve mutluluğun salât türü yardımlaşma ve dayanışma eylemleriyle oluşabileceğini
de kavrarlar. Salât eylemlerini her an yapan muhafaza ve ikâme eden birey, nefsini tezkiye eder
kötülüklerden arındırır, sosyal hayata yönelik psikososyal hikmetlerini gücü ölçüsünde yapmaya
gayret gösterir. Bu sayede ibadet; sabır ve şükür görevini yapmış, dünya geçici mal, evlad ve
eylemlerini ebedî âhiret sermayesine dönüştürebilme çabasına girer. Özgür iradesiyle rukuʿ (ilahî
buyruklara boyun büküp içten saygı), secde (yüceliğini kabul edip baş koymak), tesbih (eyleme
dönüştürmek), zikir (ilahî buyrukları ve hikmetleri hatırlamak) eylemlerini yapan kişi motivasyon,
terapi ile huzur ve mutlulukla yaşamayı sağlamış olur. Müminin salâtı, Allah’ın rızâsına yönelik
tevhid, ihlâs, huşû temelinde hayâsızlık ve kötülükten alıkoyacak maddî-manevî temizlik arınma,
göze, kulağa, gönle uygun estetik, maʿrûf ve gönülden, ne söylediğini Allah’tan ne istediğini
bilerek aklı başında gaflet hallerinden uzak şuurlu bir şekilde psikososyal eylemleri dünya âhiret
boyutunu düşünerek takvâ ile yapmasıdır. Kendisi, âilesi, akrabası ve çevresiyle duyarlı olan
mümin salât türü eylemleri ilahî rızayı kazanma yolunda fırsat kollar, salâtı (bağlantıyı) canlı tutar
her an Allah’ı yani ilahî buyruk, hikmet ve hükümleri hatırlar. Salât eylemlerini yaptığında eksiklik
olabileceği endişesi ile yüreği titrer, gaflet hallerinden uyanır, münkerlerden uzaklaşır, hata ve
günahından sonra pişman olur, tövbe eder (en-Nisâ 4/17). İmanî tevhid eylemlerine geri döner,
takvâ eylemleriyle hayatı yaşar. Salât sayesinde mümin işkence, maddî manevî psikolojik,
sosyolojik ve fizyolojik şiddet, azgınlık, taşkınlık, kibirlenme, âyetleri (ilimleri, delilleri) tekzib ve
şirk (ayrılık, tefrika, isyan ve şiddet) eylemlerinden uzaklaşır. Kur’an’da örneklerle işaret edilen
her dönem ve çağda olabilecek Firavun, Hâmân, Nemrud, Ebû Leheb gibi yerilen zulüm
eylemleriyle dünya ve âhirette cehennem gibi hayata ileten prototiplerin yolundan gitmekten
kaçınır, iyilik ve güzellikleri hayatında özgür iradesiyle uygulamaya çalışır. Tevhid inanç ve
eylemleri temelinde insanları eşit görür, farklı fikirleri hoşgörüyle karşılar, ötekileştirme, dışlama
gibi şirk eylemleri yapmaz (Mardin, 1990, s. 75). İradesiyle bilerek kötülüklere, zulümlere girmez.
Başına gelen belâ, musibet ve sıkıntılara sabreder (el-Bakara 2/157). Dolayısıyla müminin salâtı
sosyal hayata yönelik insanca yaşama, üretim, duâ, yardımlaşma ve dayanışmaya yönelik
psikososyal eylemleri iman ahlâkı ve sorumluluk bilinci takvâ halleriyle yapmaktır denilebilir.
2. Salâtın Sosyal Hayata Yönelik Psikososyal Bazı Hikmetleri
Sosyal hayata yönelik salâtın psikolojik ve sosyolojik bazı hikmetleri, Allah’ı anmak,
hayatın ortası (salât-ı vusta); tevhid ve ibadet, sosyal hayatın inşâ ve ihyâsı olarak salâtın ikâmesi,
Kur’an hikmetlerini yaşamak, ortak akıl, irade ve meşveret karakteri oluşturma, nefsi, kazancı
tezkiye ile takvâ karakteri kazanma, sabır ve şükür eğitimi ile fuhşiyyât ve münkerden korunma,
hata ve kötülükleri yok etme başlıkları ile kısaca incelenebilir.
86 Osman Oral
2.1. Allah’ı Anmak

Kur’an’da salâtın en önemli psikososyal hikmetinin Allah’ı anmak (zikr) olduğu açıklanır
(et-Tâhâ 20/14; el-Ankebût 29/45). Buradaki zikir kalp, dil ile beraber yapılır; bu ya unutulan bir
şeyi hatırlama ya da hatırda olanı muhafaza gibi kulluğun gereklerini akıl, beden ve mal ile yerine
getirmektir (İsfahânî, 2012, s. 398 vd). Sadece ilahî isimleri ve buyrukları söylemekle değil, O’nun
yaratılış hikmetlerini araştırmak, öğrenmek, kalp ve uzuv eylemleriyle işlevsel hale getirmek,
varlıklara yararlı, faydalı iş yani salih amel yapmaktır. Allah’ı yüceltmek sadece dille “Ya Azîm”
diyerek değil, buyruklarına itaatle yüceltmek, azim ve sabırla yerine getirmek, yükümlü olduğu
fiillere katlanmakla olur (Mâtürîdî, 2005b, s. 16/234-5).
Allah’ı anış, O’nun hüküm ve hikmetlerine itaate yönlendirir. İlahî buyruklara itaat, sâlih
ameller ve sâdık bir niyetle buyruklarına yönelme, yaratılış sebep ve kanunlarına riâyet etme,
tevekkül, tövbe gibi psikososyal güzel ahlâk eylemleri içerir (Kasapoğlu, 2015, s. 17). Allah’ın
yarattıklarını sevmek, adâletli davranmak, merhamet etmek, bir hakkı hak sahibine vermek, hakkı
müdafaa, yalanı gerçek olmayan birşeyi ifşa edip gerçeğe dönüştürmekle olur. Teolojik anlamda bu
anışta ilahî kulluğun ikrârı iman ve tevhid vardır. Böylece kişi salâtta ilahî buyrukları ve hikmetleri
öğrenip eyleme dönüştürme fırsatı bulur. Övgüye değer ve beğenilen her iş olarak karz-ı hasen,
sadaka, zekât ile nefsini ve kazancını temizler, arındırır. Kur’an’da bir çok yerde salât ve zekât
birlikte emredilir (el-Mâide 5/12; İbrahim 14/40; Meryem 19/31). Salâtı doğru düzgün yapan hem
kendi hem de çevresine duyarlı, merhamet kalbî karakter oluşturabilir. İlahî buyrukların anılması,
hatırlanması ile eyleme meyledebilir. İyi, güzel, estetik, mutlu ve huzurlu bir hayat yaşanması salât,
infâk ve zekât türü eylemlerle mümkündür. İlahî sevgi, itaat ve buyruklarını eyleme dönüştürme
sürecidir. Yoksa kalbe gelip kişinin çarpıldığı ve kendisini kaybettiği bir duygu değildir (Mâtürîdî,
2005b, s. 1/207-8, 8/427, 16/234-5, 17/254; Râzî, 1981, s. 23/81). Sevginin bittiği yerde çatışma
vardır. Kalbinde yaratıcıya ve yaratılmışlara sevgi ve merhamet taşıyan birey, vicdanında çatışma
değil sekînet için salât türü eylemleri içten yapmaya gayret eder (Jung, 1999, s. 118).
Salâtın sosyal hayata yönelik psikososyal önemli bir hikmeti, ilahî buyruklara yaratılış
kanunlarına sünnetullaha uyma, ilahî gazâbı gerektiren eylemlerden kaçınma ile Allah’ı anmak
yani O’nu sevmek, ibadet etmek, tevhidî bakış açısı, psikolojik motivasyon ve güç kazanmak
suretiyle sosyal hayatta takvâ eylemleriyle yaşamak yani kulluğu gönülden yapmaktır denilebilir.
2.2. Hayatın Ortası (Salât-ı Vusta): Tevhid ve İbadet
Kur’an’da geçen korunması gereken “Salât-ı vusta” (el-Bakara 2/238) hayırlı anlamıyla
cuma salâtı, orta anlamı ile öğle veya ikindi salâtı olarak yorumlanabilir (Yılmaz, 2011, s. 121 vd).
Salât-ı vusta’nın hikmeti, hayatın ortası tevhid ve ibadetin sosyal hayatta uygun bir şekilde
toplumun şekillenmesi ve yaşatılması denilebilir. İmanı anlatabilmek için “İman şu kadar
derecedir, en üstünü ve en alt derecesi şudur” denildiği gibi salât-ı vusta ile kasdedilen dini hayatın
orta derecesini tevhid inancı ve eylemlerinin oluşturmasıdır (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/260, 2/123).
Teolojik anlamda en üstün derece dünya ve âhirette geçerli olan tevhid eylemleri
olduğundan dinin ortası ile fert ve toplum hayatında inanç ve eylem olarak tevhidin yaşanması
yaşatılması yani Allah’a ibadet te’vili yapılabilir. Kişinin tüm eylemlerini ilahî rızâya yöneltmesi
olan tevhid, bireyin dinî anlayış ve ilmî zihniyetini belirleyen en canlı ilkedir. Salât eylemleri
öncelikle zihinde belli bir yapılanma, arkasından da hayat biçimlerini şekillendirip eyleme
dönüştüren dinin tam ortası olmasıdır. İnsanca yaşayabilmek için mâlî ve zihinsel açıdan
dayanışma, toplumu aydınlatma görevi esas olduğundan salâtın hikmeti tevhidin sosyal hayatın
ortası olmasıdır (Âl-i İmrân 3/64). Allah’ı ve mâsivâyı takdir edebilme kabiliyet ve basîreti tevhid
ile olduğundan herhangi bir amelde tevhid eylemi ihlâs ve takvâ yoksa o şey Allah katında işlevsiz
ve boş kabul edilir. Toplumda siyasî, iktisadî ve sosyal birlik, vahdet, bütünlük, eşitlik ve kardeşlik
esas olduğundan tevhidi yani vahdeti, birliği, eşitliği ve kardeşliği bozan her türlü tefrika tevhid ve
vahdetin zıddı “Şirk” ile açıklanır, göklerin çatlaması, yeryüzünün yarılması gibi duygusal

benzetmeler yapılır. Müşrik birey, gökten düşüp parçalanmış kuşların yemek için kapıştığı rüzgarın
uzak bir yere sürüklediği nesne gibi denilir (Meryem 19/90; el-Hac 22/31). Buna şirkin; tefrika,
ayrılık, isyan gibi zulüm eylemlerinin kalbi psikolojik yetileri işlevsiz kılması, hayatta ölü gibi
duyarsız kötü, gaybî eylemlerin duyu ve duygularla somut bir şekilde anlatımı denilebilir.
Müminlerin sosyal hayatta “Vasat ümmet” (el-Bakara 2/143) olması, işlerin en hayırlısının iki uç
ifrat ve tefritte aşırılıklarda kalmayıp orta yolda olmasıdır. Bir yönüyle vasatlık; tevhidi, birlik ve
bütünlüğü sağlamada, her türlü tefrikayı önlemede âdil şâhitlik ve doğru karakterliliktir (el-Mâide
5/89). Hayatta iman, ibadet ve salih amellerde tevhid esas ilke olduğundan hafizu/koruyun
ifadesiyle salâtların ve salât-ı vusta’nın özenle korunması eyleme dönüşmesi istenir (el-Bakara
2/148; el-Mâide 5/2). Bunun hikmeti hayatta hayırlı işlerin vakit geçerilmeden gösterişsiz gönülden
yapılmasıdır (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/260, 2/123, 4/309; Râzî, 1981, s. 6/157).
Buna göre salât-ı vusta, her iş ve olayda adâletli, mu’tedil ve insaflı yolun insan ve toplum
psikolojisi açısından her zaman daha uygunluğunu anlatır. Sırat-ı müstakîm olan salât-ı vusta,
sosyal bağları kuvvetlendirir, toplumsal vahdet, bütünleşme ve uyumu sağlar, kalbî yetilerini
arındırır, aklı işlevsel hale getirir. Eylemlerini şuur ve içtenlikle yerine getiren birey, sosyal
hayattaki sorumluluklarını kolaylıkla ifâ edebilir, ahlâkî sınırlamalara zorluk çekmeden uyum
sağlayabilir. Âilesi ve çevresiyle huzurlu ve mutlu yaşayabilir. İradesini, niyetini tevhid ve imanî
güzelliklere dönüştürebilir (Oral, 2022, s. 291 vd).
Salâtın topluca yapılması insanları ırk, renk, dil, sosyal statü ayırımı gözetmeksizin Allah’a
karşı ibadette aynı safta bütünleşme, dayanışma ve yardımlaşmayı sağlayarak kolektif şuuru
pekiştirme hikmetiyle ayrı bir öneme sahiptir. Aynı amaç ve idealleri paylaşan bir grup ortamında
fertler ayrılıkları önemli ölçüde giderenler, eşitlik ve kardeşlik duygularını pekiştirip tevhid eksenli
psikolojik bir coşku yaşarlar. Yardımlaşma, dayanışma, duâ, destek yönüyle salât, Allah yolu sırat-ı
müstakîm üzere yapılan tevhidî eylemlerin en büyüğü ve önemlisi kabul edilebilir. Bir ağacın
meyva verebilmesi için fidanın ekilip sulanması, her türlü olumsuzluklardan korunmasını gerekli
ise; insan karakter ve sosyal yapısı tıpkı bir ağaç gibi sağlam kalabilmesi salât kapsamındaki nüsük
eylemleriyle mümkündür (Geredeli, 2008, s. 43). İlahî yaratılış gereği korunma, yardımlaşma ve
dayanışmanın sebeplerle olduğu ilkesi salât ile işlevselleşir. İnsan aşırılıklardan uzak doğallığı,
eşitliği, itidali, ölçüyü ve adâleti yaşamak, yaşatmak, destekleşmek, yardımlaşmak şeklinde
çevresine duyarlı olmayı öğrenir. “Tövbe, salât ve zekât” (et-Tevbe 9/5) gibi tevhid eylemleriyle
kişi içi-dışı barışık huzurlu yaşamaya ehil hale gelebilir. Bu hikmetle “Arındırmak ve temize
çıkarmak üzere mallarından sadaka al! Salâtın onlar için sükûnettir (et-Tevbe 9/103) denilir.
Salât-ı vusta ile sosyal hayatta hikmetleri okuma, öğrenme, iâşe, ilim tahsil etme vb. gibi
yükümlülükler işlerlik kazanır. İnsanlar sosyal hayatta vahdet, birlik, eşitlik ve kardeşlikle mutlu ve
güvenli yaşamaya yönelirler. Yaratılmış varlıkların eylemlerinin asıl hikmeti, âlemlerin rabbi
Allah’a ibadet yani yaratılışa üretime katkı ve destek olduğundan dinî hayatın orta derecesini salât
türü tevhid eylemleri oluşturduğu düşünülebilir. Böylece sosyal hayatın inşâ, ihyâ ve korunması
istenen orta/ideal/maʿkul destek salâta (el-Bakara 2/238); “Dinin aslı, ortası ve direği” denilebilir.
2.3. Sosyal Hayatın İnşâ ve İhyâsı Olarak Salâtın İkâmesi
Salâtın önemli bir hikmeti, sosyal hayatın ikâmesi, canlı tutulması, yaşatılması,
yardımlaşma ve dayanışma türü psikososyal eylemlerin ara verilmeden ifası ile vahdetin
sağlanmasıdır. “Salâtın ikâmesi” (el-Bakara 2/277; et-Tevbe 9/5; el-Hac 22/35; en-Nûr 24/37), ilahî
buyruklara; helâllere sarılmak haramlardan kaçınmak suretiyle toplumun birlik ve beraberliğini,
dinamikliğini sağlayarak güzellikleri muhafaza etmektir (el-Müminûn 23/9; el-Meâric 70/34).
Salâtın muhafazası, eğitim, öğretimin ve nasihatin aksatılmadan yapılması “Âile fertlerine salâtın
öğretilmesi, yaşatılması” (et-Tâhâ 20/132) ihmal edilmemesidir. Dayanışma, destekleşme,
yardımlaşma, şûra ve cömertlik gibi psikososyal unsurlar âilede kazanılıp alışkanlık haline gelir
(Krech - Crutchfild, 1980, s. 261 vd). Aşırılıklardan uzak doğallığı, eşitliği, itidali, ölçüyü ve
88 Osman Oral
adâleti yaşamayı yaşatmayı destekleşme, yardımlaşma şeklinde takvâ hallerinde yaşamı öğrenir.
Bireyin yakın çevresiyle öncelikle ilgilenmesi ve onlarla dayanışma, destekleşme, yardımlaşma
içinde bulunması tabiatının bir gereğidir. Bu öncelik, ana babayı ve diğer akrabayı, yakın ve uzak
komşuyu, yakın arkadaşı, yetimleri, yoksulları, yolcuları ve kişinin sorumluluğu altında bulunan
başka insanları, nihayet yardıma muhtaç herkesi kuşatacak biçimde genişler (el-Bakara 2/83, 177;
en-Nisâ 4/36; el-İsrâ 17/26). Allah fakirlere, yaşamsal üretim için ihtiyaç sahiplerine yapılan
harcamaları kendisine yapılıyormuş gibi değerli sayar (el-Bakara 2/245; el-Mâide 5/12; el-Hadîd
57/11, 18; et-Tegâbün 64/17; el-Müzzemmil 73/20).
Gönlün kırılması Allah’ı kırmak gibi kerih görüldüğünden yapılan iyiliğin sevabını iptal
ettirir (el-Bakara 2/263-264). İlahî rızaya nâil olmak hikmetiyle ihtiyaç sahiplerine güzel bir borç
vermek olan karz-ı haseni önerir. Allah fakire yapılan yardımı -aslında her türlü servet, mülk
kendisine âit olduğu halde- ödünç diye niteler, cennet karşılığında satın alma alışverişe benzetir (et-
Tevbe 9/111). Bu, Rabbi ile kişi arasında meydana geldiğinden fakir bu yakınlaşma ve sevaba da
yardımcı ve aracı olmuş olur. Yardımlaşma ve dayanışma zengin için Allah’a yakınlaştırıcı, maddî
ve manevî hayatı tezkiye aracı olur. Ticâret ve alışverişte helâl kazancın yardımlaşma ve
dayanışma için kullanılması toplumda adâlet ve barışı sağlar, mutluluk, sevinç, tatmin, vicdanı
rahatlatır. İhtiyaç fazlasını vermek (infâk, sadak ve zekât), salât kapsamında sayılabilir. Fakirler,
miskinler, yetimler ve kimsesizlerin ihtiyaçlarının giderilmesi, hayatı insanca yaşamada
yardımlaşılma, birlikte dayanışma ile ilahî iradenin değer verdiği canlıların korunması muhafazası
ile yaşatılmasıdır. Bu hikmet Kur’an’da “Hâfizûn/koruyanlar, Dâimûn/devam edenler” ifadeleri
“Yukîmûn/canlılığını sürdürenler” şeklinde anlamlandırılabilir. Salâtın ikâmesi ve muhafazası ile
salât eylemlerinin tevhid ilkesi temelinde yapılması ve yaşatılmasına dikkat çekilir. Bu motivasyon
zorlukların üstesinden gelebilmek, dalâlete düşmeden ilahî gazaba uğramadan sırat-ı müstakîm
üzere metanet sabırla her an Rabbin rızasına uygun eylemler yapmaya insanı yöneltir. Huzur ve
mutluluk içinde şükür halleriyle yaşamak, fert ve toplumsal salât eylemlerini devamlı yapmakla
hayatın canlılığı korunur. Örneğin Dârü’l-Erkam’da ve Mescid-i Nebevî’de Allah’a saygı ve
hoşnudluğunu kazanma niyetiyle salâtlar ikâme edilir; eğitim, öğretim, ibadet, sorunların istişâre ile
çözümü, iâşe ihtiyaçların dağıtımı, nikâh akdi, adliye, misafirhane, kimsesizlerin evi gibi birçok
psikososyal işlevler yapılırdı. Görülen rüyâlar bazen Rasulullah bazen de Ebûbekir veya başkaları
tarafından te’vil edilir, insanlara psikolojik motivasyon desteği verilirdi (İbnü’l-Esîr, 1991, s. 101).
Yolculukta ve düşmanın ani saldırısından korkulduğunda salâtı yani destekleşme
dayanışma istişârî toplantısını kısa tutmada bir sakınca olmaz. Salâtı edadan sonra ayakta,
yürürken, otururken ve yaslanırken ilahî buyruklar hatırlanır ve öğrenilebilir. Tehlike geçtiğinde
salât ayakta tutulmaya devam edilir (el-Bakara 2/239). Çünkü salât (destekleşme/dayanışma
faaliyeti) müminler için sosyal hayatta ihmal edilmemesi gereken kamusal bir görevdir (el-Nisâ
4/101-103). Yardımlaşma ve dayanışma iyilik ve takvâ konularında olmalı, münker; kötülük,
düşmanlık ve saldırganlık türünden işlerde yardımlaşma ise yasaktır (el-Mâide 5/2).
İtikad, söz ve eylem olarak tevhid ilkesinin uygulanabilirliği ile her türlü tefrika
eylemlerinden uzaklaşmakla sosyal hayatta vahdet sağlanabilir. İnsanlar toplu halde
yaşadıklarından hayatın düzenli ve huzurlu olabilmesi, canlılığını devam ettirebilme hikmetiyle
tevhidî birliğe ihtiyaç vardır. Bu vahdeti, bütünlüğü bozucu her türlü tefrika eylemleri “Şirk, inkâr,
ifsad, tefrika, münker ve fuhşiyyât” kavramlarıyla yerilir. Toplumdaki bireylerin iyi veya kötü
durumunu kendi iradeleriyle değiştirmedikçe Allah’ın onları değiştirmeyeceği kuralı (el-Enfâl
8/53; er-Raʿd 13/11) ile her türlü sorunun çözümü insanın dolayısıyla toplumun kendi elinde iyi
niyet, irade ve gücünde olmasıdır. Toplumsal zulüm ve kötülükler ancak birlikte ortak irade, niyet
ve dayanışma ile önlenebileceği psikososyal kuralı salât eylemleriyle gerçekleşebilir. Bu hikmet
oluşabilecek deprem, sel, musibet, virüsler, salgın hastalıklar, zulüm vb. gibi hallere adetullah
sünnetullah denilen Allah’ın yaratılış kanunlarına uymak suretiyle, ilim, bilgi ve teknoloji yardımı
ile toplumsal beraberliklerle başa çıkılabilir. Toplumsal birliktelik ve dayanışma ruhu ile başarı
Allah’ın rahmet, lütuf ve yardımıyla olabilir. Bireyin iç ve dış dünyası gibi toplumun barış, adâlet,

huzur ve medeniyete; kötülük ve zulümlerden korunmaya ihtiyacı olduğu ilkesi salât eylemleriyle
işlerlik kazanır. Toplumsal vahdet ve bütünleşme, inanç ve eylem olarak tevhidin ve sosyal ahlâkın
kökleşmesi, sosyalleşmenin hızlandırılması, bireysel ve toplumsal mutluluğun sağlanmasında salât
bilincinin hayatî önemi vardır. Salât türü psikolojik ve sosyolojik eylemlerin motive ettiği
fedakârlık ve paylaşım ruhu, insanda cimrilik ve bencillik eğilim etkisini giderir, cömertlik ve
özgecilik/isâr eğilimleri geliştirir. Sosyal dayanışma ve yardımlaşma kurumları, dernek, vakıf, yaşlı
huzur, aş evleri, sığınma evleri gibi sosyal hayat için nimet, imkân ve yetenekleri paylaşabilme
karakterini de kazanır. Fertler toplumsal birlik bilincinin önemini anlayabilir. Sorumlu insan
psikolojik motivasyonla diğer varlıklarla dayanışma, yardımlaşma, paylaşma eylemi yapabilir. İâşe,
üretim ve geçim ile hayatın idamesi salât türü eylemlerle sağlanabilir. İkâme ve muhafaza edilen
salâtla psikolojik ve sosyolojik hikmetler sosyal hayatta canlandırılıp yaşatılabilir. Salâtın ikâmesi
ile sosyal hayat inşâ ve ihyâ edilebilir.
2.4. Kur’an Hikmetlerini Yaşamak
Salâtın önemli bir hikmeti Kur’an buyrukları ve hikmetlerinin yaşanmasına vesile
olmasıdır. Buna insanî niteliklerden ayrılmadan evrensel hikmetleri sosyal hayatta eyleme
dönüştürme çabası denilebilir. Salât toplantılarında Kur’an’dan sûre ve âyetler özellikle Fâtiha
sûresi okunur. Yaşamsal ilke, hüküm ve hikmetler dile getirilir. Güzellik ve rahmete nâil olmak
için Kur’an’ı dinlemek (el-Aʿrâf 7/203-4), her fırsatta onu okumak, anlamak, mutlu ve huzurlu
yaşayabilmek için sosyal hayatta eyleme dönüştürmek gerekir (Atay, 1993, s. 32). Yani insan ve
toplum için ilahî kurallar olan helâl ve haramlara başvurulması, va’d ve vaidi, buyruklarına itaati,
çeşitli ve farklı boyutlarıyla anlatılan kıssalardan ilke ve hikmetler çıkarılması hayatta uygulaması
ile Kur’an’ı hidâyet (hüdâ), açıklayıcı (beyân), şifa verici (şâfî) ve aydınlatıcı (nûr) gibi yapabilmek
insanın özgür iradesinde ve çabasındadır (Mâtürîdî, 2005b, s. 6/152, 16/190-1; Zemahşerî, 2016, s.
1/65; Râzî, 1981, s. 1/180).
“Allah’ın ipi” (Âl-i İmrân 3/103) ifadesine gönülleri birleştiren kardeşliğin tesisi için
Kur’an’ın iman ve tevhid gibi ortak hikmetler denilebilir. Bu görevi tarihte nebi üstlenirdi. İnsanlar
rasül ile dini hüküm kurallardaki hurafe, yozlaşma ve değişimi anlar, tevhidi doğru ve düzgün bir
şekilde öğrenir şirk türü sapmalardan korunurlardı. Muhammed’den sonra elçi gelmeyecek olması;
ilahî rızâya yönelten hikmetleri ve tevhidi öğrenmek eyleme dönüştürmek isteyenlerin İslâm’ın ana
hükümleri, asıllarını değiştirmeyecek bir tabiatta yaratmış, kendi korumasına aldığı (el-Hicr 15/9)
bir Kitap/Kur’an’ı beşere lütfetmesindendir. Bu Kitap (Kur’an ve kâinat kitabı) sayesinde dinde
değiştirme teşebbüsleri, tevhidden sapmalar teşhis edilebilecek ve Kur’an’ın getirdiği tevhid
esasları kıyamete kadar devam edecektir (Mâtürîdî, 2005a, s. 308; 2005b, s. 2/378-9).
Nebinin misyonu gibi Kur’an’ın hikmetlerin anlaşılması öğrenilmesi ile asrın idrâkine
sunumu ibadet görevi olduğundan insanın öz varlığına, çevresi ve tabiatta olup bitenlere bakması,
düşünmesi, anlaması, ders ve ibretlerle kendi hayatına bir mâna ve düzen vermesini ısrarla talep
eder. Buyruklarına şuurluca sarılana Kur’an’ın önerdiği hikmetler, huzur ve mutluluk reçetesi, nefis
tezkiyesi ve şifa olur (Yûnus 10/57; el-İsrâ 19/82).
“Kur’ane’l-fecr” (el-İsrâ 17/78) ifadesine, zihnin, kalbin ve bedenin zinde olduğu sabah
salâtında Kur’an okunması ilke ve hikmetlerine idrâk ile şuurluca uyulması denilebilir. Kur’an
hikmetlerini idrâkte salâtlar ile ilahî rızaya uygun eylemleri yapma fırsatını sosyal hayatta
bulabilirler. Bedenin uyku ile dinlenmesiyle zinde olan kalpler Kur’an hikmetlerine şâhit olurlar,
aklın idrâki ile gönülden kabulüne yönebilirler. Dünya ve âhiretini huzur ve mutluluklarla inşâ ve
ihyâ ile kendisini ve çevresini güzelliklere çevirebilirler (Mâtürîdî, 2005b, s. 8/338-9).
Buna göre salâtın önemli bir hikmetinin Kur’an’ın fert ve toplum hayatına yönelik birlik,
vahdet, eşitlik, adâlet, şûra, kardeşlik, takvâ ve güzel ahlâk gibi evrensel hikmetlerini yaşamak,
sosyal hayatta insanî niteliklerden ayrılmadan ilahî ilke ve hikmetleri eyleme dönüştürme fırsatı ve
ortamı sağladığı söylenebilir.
90 Osman Oral
2.5. Ortak Akıl, İrâde ve Meşveret Karakteri Oluşturma

Salâtın sosyal hayata yönelik önemli hikmetlerinden biri, toplumun ortak akıl ve iradesinin
birleşmesi olan şûra ile meşveret karakteri oluşturmasıdır. Bu, insan türüne yönelik hayatın her
kademesinde önemli bir ilkedir. Sorunların çözümünde doğruya ve güzele ulaşmada bilen tecrübeli
kişi/kişilerden en iyi ve güzel yolu öğrenmektir. Allah olaylar ve işler konusunda tecrübe sahibi
akıllara danışılmasını önerir (Âl-i İmrân 3/159; eş-Şûra 42/38). Çünkü meşveret aklın ve vicdanın
kabul ettiği maʿrûf; iyi ve güzel metod kabul edilir (İbn Hişam, 1936, s. 3/67; Temîmî, 1985, s. 27).
Haftalık Cuma günü meşveret toplantısı için salâta çağrıldığında alışveriş gibi meşguliyetler
bırakılır. Allah’ı zikre/ilahî buyruklar anmaya eyleme dönüştürmek için plan ve proğramlar
yapmaya gidilir. Önemli işler ve sorunlar bir an önce meşveretle birlik, bütünlük içinde çözüme
kavuşturulur. Cuma salâtı kadın-erkek, zengin-fakir tüm Müslümanlara haftada bir toplantı günü
belirlenen bir vakitte açık bir duyuru yapılır. Rukuʿ ve secdeyi içeren iki rekatlık nüsük ve duâ
temalı ritüel hareketlerden sonra salât, bir kişi önderliğinde o şehrin, mahallenin veya ülkenin
sıkıntılarını giderici toplantı gündem maddeleri medenî bir şekilde konuşulur. Toplumsal karakter
eğitimi gibi işlevselliği olan ortak kamusal konular olabilir. İnsanların ne yapacaklarını planlama, o
gün veya haftada yapılan yanlışlıklar varsa onları konuşma, kişisel olarak temiz kalma, pisliklere
bulaşmadan hayatı sürdürme yöntemlerini öğrenme, yapılan yanlışta ısrar etmeden kusur ve
hataları düzeltme vb. gibi konuları içerebilir. Salâttan sonra herkes tekrar işine yani hayatını devam
ettirebilmek için helâl rızık aramaya döner. Buna göre salât; âile, çevre ve sosyal hayatta ortak
sorumların hızlı bir şekilde çözülmesinde olması gereken meşveret karakteri kazandırır. Toplum
fertlerinin karakteristik özellikleri bu tür salât; nüsük ve ibadetlerle oluşur, birey üzerinde asimile
ederek hoşgörü ve meşveret karakteri yerleşir. Kişinin kendi dünyası âile ve çevresinde olduğu gibi
sosyal hayatta daha iyi, güzel ve başarıya ulaşılabilmesi –kişiyi dünya ve âhirette zarara
sokmaması- için istişârenin olmasıdır. Yeme, içme, iyi geçim, cömertlik ve meşveret gibi karakter
eğitimi âilede kazanılır. Sosyal ve iktisadî hayata yayılır. Âile içi salâta sabırla devam isteği (et-
Tâhâ 20/130) bu hikmeti gösterir. Bir toplum işlerini şûra ile yürütürse Allah mevcut durumdan
daha iyiye ve güzele gitmeleri sağlar. Müşâvere ile toplum bireylerinin zihin ve akıllarının bir
konuda toplu halde işletilmesi vardır. Allah’ın böylesi toplumları övmesinin hikmeti; tek tek
akılların elde edebileceğinden daha hızlı bir şekilde doğruya, adâlete, hikmete ulaşabilmesindendir
(Mâtürîdî, 2005, s. 13/202-5; Temîmî, 1985, s. 27 vd).
Salât nüsük ve toplantıları ile iyi ve güzel ahlâkî eylemler ortak akıl ile öğretilebilir.
Fertlerin iyilik ve kötülükleri kendilerinin özgür hür tercihleriyle seçebilmesi, sosyal hallerin
çözümünün iyi ya da kötü yönde değişimin ortak akıl ve iradeyle olmasını gösterir (el-Enfâl 8/53;
er-Raʿd 13/11). Bununla özgür irade ile yapılan eylemlerin sorumluluk ve değişim açısından insan
için önemli olduğu gibi toplumsal eylemlerde de ortak sorumluluk ve sosyal değişim dönüşümün
bir göstergesi sayılabilir. Toplumun ortak akıl ve iradesinin birleşmesi olan şûranın açık şeffaf bir
şekilde her yaş ve konumda herkesin katılabileceği âile ve toplumda yapılan salâtlarda işlevsel hale
gelmesi sonucu bilen tecrübeli insanlara değer verilir. Bu, sosyal hayatta danışma karakteri ve
meşveret kültürü oluşturur. Sorunların çözümü ortak akıl tecrübî ilim ve bilgiler temelinde
giderilmesi daha kolay olabilir.
2.6. Nefsî, Kazancı Tezkiye ile Takvâ Karakteri Kazanma
Salât ibadetinin sosyal hayata yönelik bir hikmeti, nefsî ve kazancı tezkiye ile insanı mutlu
huzurlu yaşamada sorumluluk şuuru takvâ karakteri kazandırmasıdır. Bu hikmet Kur’an’da “Ey
İnsanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize ibadet edin ki takvâ(duyarlılık, sorumluluk
şuuru ve iman ahlâkı ile yaşama)’ya ulaşırsınız! Ben cin (görünmeyenleri) ve insi (görünenleri)
ancak bana ibadet yapmaları için yarattım” (Bakara 2/21; Zâriyat 51/56) ifadeleri ile idrâklere
sunulur. İbadetlerin kabülünde takvânın şart olmasından dolayı Kur’an’a göre kişiyi takvâya
erdirmeyen bir eylem, amacına ulaşmaz (el-Mâide 5/27; el-Hac 22/37). Yardımlaşma ve dayanışma

duygusunu harekete geçiren salât, insanları takvâ halleri ile salih amel ve güzel ahlâka yönlendirir,
toplumsal kaynaşmayı sağlar (Muhâsibî, 2021, s. 207; Râzî, 2008, s. 100-1; Peker, 2013, s. 84 vd).
Bu ve benzeri hikmetleri sebebiyle salât toplantısı için koşulması (el-Cuma 62/9) yani
insan için duâ, destekleşme, yardımlaşma, meşveret, zekât ve arınma gibi psikososyal eylemlerin
vakit geçirilmeden sosyal hayatta öncelikle yapılması çalışma, ticaret ve alışverişin bırakılması
öğütlenir. Zamanın eğitim ve üretimle iyi değerlendirilmesi, salât bittikten sonra yeryüzüne dağılıp
helâl rızık aranması da olabilir. Teolojik anlamda salât ve zekât insanlık tarihi boyunca elçilerin
uygulamalı bir şekilde insanlara öğrettikleri nüsük ve ibadet türü işlerdendir. İnsanca yaşamak, bir
meslek sahibi olmak, helâl kazanç ve geçim ile bir düzen ve kâideye uyulması fertlerin eğitimi bir
gerekliliktir (İbn Haldûn, 1968, s. 1/419; İbn Teymiyye, 1988, s. 162).
Hayırlı ve güzellikleri içeren salât eylemleriyle kul, Rabbi ile arasında psikolojik yakınlığı
sağlar. Teolojik anlamda ilahî yakınlık, Allah’ın mükâfatı, sevgisi ve rızasına nâil olmak şeklinde
yorumlanabilir. Salât ile kul mecazen Allah’la buluşur ve ona yaklaşır (Gazâlî, 2004, s. 80; Râzî,
1981, s. 6/198-9). Allah kuluna her zaman yakın hatta kuluna şah damarından daha yakındır (el-
Enfâl 8/24; el-Kâf 50/16). İlahî rıza doğrultusunda eylemleri yapan kişi O’nun manevî huzurunda
yakınlaşmış olur. Biri Allah’a ne kadar yakınsa yani O’nun buyrukları ve hikmetlerine bağlılığı ne
kadar çoksa Allah da ona yakın olur. Bununla duâsının kabülü, yardımı, desteklemesi ve itaatleri
yapmaya muvaffakiyet anlaşılabilir. Allah’ın şah damarından daha yakın olması yani kulunu daha
iyi bilmesi, görünen ve görünmeyen ihtiyaçları için ona yardım, destek ve taleplerini kabul etmekte
tağutî ilahlardan daha lâyık olmasını anlatır (Mâtürîdî, 2005b, s. 14/99).
Salât ve zekât türü eylemlerle varlıklı kişiden fakire karşı sevgi, şefkât, merhamet
duyguları, ihtiyaç sahibi fakirde ise zengine karşı sevgi, vefa, hürmet gibi hisler gelişir. Kıskançlık,
düşmanlık, haset kaybolur. Fakirde zengine karşı kin ve nefret gibi duygular gemlenir. Böylelikle
iman ve tevhid hayatın başı üstü, salât eylemleri hayatın ortası direği, zekât ve sadakalar da hayatın
arınma kardeşlik köprüsü olur. Birey ve toplumları felâkete sürükleyen nefsin (şeytanî)
zararlarından ancak sabır, tevazu, cömertlik ve kanaat gibi salât kapsamındaki psikososyal
unsurlarla kurtulunabilir (Râzî, 2011, s. 72 vd). Hayatı sürdürmek olan egonun işlevi; dış dünyaya
ilişkin uyarıları tanımak, tecrübeleri zihinde depolamaktır. Bazen kendi çıkarına hareket etmek, içte
ise içgüdüsel istek uyarılarını baskılayarak ide karşı aynı görevi yerine getirmeye çalışır. Beşer
nefsini eğitebilir, insanî özellikleri kazanabilir (Öztürk, 2017, s. 35; Ersevim, 1997, s. 111).
Salât, Allah’a duyulan saygı ve tazimden dolayı her türlü benlik iddiasını terkederek boyun
eğme sürecidir (el-Müminûn 23/2). Tanrı ile bireyi karşı karşıya getiren, kişinin yaratıcısına karşı
sevgi, saygı, bağlılık, şükran ve acizlik duygularını ifadeyi sağlayan psikolojik ihtiyaçlarından
biridir (Pazarlı, 1971, s. 189). Canlıların yaşaması için destekleşen ve yardımlaşan insan salâtta
Rabbi ile bir nevi söyleşide bulunur. Önce tahâret (temizlik, abdest) yapılır (en-Nisâ 4/43; el-Mâide
5/6). Yüzü, elleri, kolları yıkamanın, başa ve ayaklara meshin hikmeti nefsî arındırmayı
hatırlatması ilk önce yüze göze çarpan organların temizlemesi, nezâfet, temiz, estetik güzel
görünmedir. Karşılıklı iletişim bakımından insanların göz ve kalplerinin temiz kalması, zevk ve
mutluluğa yönelik olmasıdır. “Ey Âdemoğulları! Her mescide gittiğinizde zinetlenin (güzel ve
estetik bir halde giyinin)” (el-Aʿrâf 7/31) öğüdü toplantılara giderken insanlar nasıl süslenir ve
güzel elbiselerini giyiyorlarsa salât toplantılarına da temizlenme ve süslenme isteğidir. Örtülmesi
farz kılınan yerler olan avret mahalleleri dışındaki yerler eziyeti gidermek, sıcaktan ve soğuktan
korunmak hikmetiyle örtülür. Elbise her açıdan ilahî bir lütuf ise de avret yerlerinin örtülmesi ayrı
bir lütuftur. Vücudun görünen el, yüz gibi organlarını temizlemenin diğer bir hikmeti bu organlarla
hata ve günahları yapmamaya azmetmektir. Ayaklarla gidilir, ellerle yapılır, yüz ise Allah’ın
lütfettiği nimetlerin büyüklüğünü anlamaya vasıta ayrıca zevk ve lezzet duygularını hissettiren göz,
ağız ve benzeri duyu organlarını topladığı için şükrü hatırlatır (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/116-7, 3/241,
4/170-1, 5/320, 329, 330, 17/347; Râzî, 1981, s. 23/79).
92 Osman Oral
Salâtın önemini idrâk eden, salâtı rahmet ve hidayet için fırsat kabul eder. İbadet bilinciyle
ilahî buyruklara uyar. Allah’ı sever, yarattıklarını da sever, merhamet eder. Fert ve toplum
hayatında insanî karakterle yaşamaya özen gösterir. Olumsuz hallerine metanetle sabreder, olumlu
hallerine de şükreder, yetenekleri ve vaktini ilahî rıza doğrultusunda değerlendirir. Fert ve toplum
hayatında mutlu ve huzurlu yaşayabilmek için uyumlu bir karakter özelliğinini kazanır (Farabî,
1895, s. 18, 79). İnsan fıtratı gereği başına olumsuzluk geldiğinde yaygarayı basabilir, olumlu
hallerde cimrileşebilir. Allah’tan yana olanlar (musallîne) hariç. Onlar Allah’ın dinine/ihtiyaç
sahiplerine desteklerinde (salâtihim) titiz ve devamlıdırlar. Mallarında olan yardım isteyenlerin ve
isteyemediği için mahrum kalanların haklarını yerine getirirler (el-Meâric 25/19-25). Salât türü
yapılan nüsük ibadet eylemler, iradeyi güçlendirmeye vesile olur. Aklı uygulamaya geçiren veya
geçirmeyen, insanın iyi ya da kötü diyerek son kararı vermesini sağlayan irade, bireyin psikolojik
ruh yapısının en önemli karar mekanizmasının öncüsüdür (İsfahânî, 2012, s. 448). Vicdan, bireye
yapmaması ve yapması gerekenleri gösteren içeriden gelen uyarı sistemi gibi nasıl bir şekle
bürüneceği sosyal ve dini öğretilerle belirlenir (Tarhan, 2010, s. 174).
Salât eylemlerinde kişi güçlü iradesiyle nefsini eğitebilir. İnsan her ne kadar cimrilik, hırs
ve acelecilik vb. gibi yaratılmışsa da nefsini eğitme yeteneğine sahiptir. İşlevsel aklın ölçütü takvâ
olduğundan tecrübeliye muttakî, yaptığı fiile takvâ denir. Salât türü eylemlerinde takvâ olmayanın
işi makbul aklı da işlevsel kabul edilmez. Üzerine alınan görevin âdil ifasına yardımcı psikolojik
faktör takvâ, insanın nereden geldiği, nereye gideceği, öleceği güne kadar eylemlerinde sorumluluk
bilincinde geleceği planlama, âhirete hazırlık yapabilme azim ve karakteri kazanabilmesidir. Bir
âyette Allah’a, âhirete, meleklere, kitaba ve elçilere imândan sonra kimsesizlere, gariplere,
yoksullara, yolda kalmışlara, ihtiyaçlılara ve özgürlüğünü kaybetmişlere sevdiği malından
harcayanlar ile salâtı ikâme eden, malını temizleyen, yaptıkları sözleşmelerini yerine getiren,
sıkıntı, hastalık, savaş hallerinde sabredenler için “İşte takvâ sahibi muttakîler bunlardır” (el-
Bakara 2/177) denilir, takvâ ehli kişilerin bazı örnek psikososyal eylemleri sıralanır (Mâtürîdî,
2005b, s. 1/316 vd, 2/423; Zemahşerî, 2016, s. 1/134, 658, 2/10).
Salâtın fert ve toplum hayatına dair önemli bir hikmetinin, Allah ile kul arasındaki ilişkiyi
sürdürebilmesinde yaratılmışlara yardımı, desteğiyle birlikte nefsî ve kazancı arınma süreci ile iyi,
güzel duyarlılık ve sorumluluk şuuru denilen takvâ karakteri kazanması, insanî onur ve kişilik
oluşturmasıyla sosyal hayatta mutlu ve huzurlu yaşamaya katkı sağlaması denilebilir.
2.7. Sabır ve Şükür Eğitimi
Salâtın sosyal hayata yönelik önemli bir hikmeti; irade, azim, sabır ve metanet duygusunu
eğitmesiyle insanlara sabır ve şükür karakteri kazandırmasıdır. Bu tür karakter kazanımı meşakkatli
zor bir süreç olduğundan Kur’an’da sabır ve salât ile Allah’tan yardımı, Allah’a saygıdan kalbi
ürperenler dışında herkese zor, ağır geldiği, azmi gerektiren eylemlerden olduğu açıklanır (el-
Bakara 2/45; Lokmân 31/17). İnsan nimet ve yenetekleri yerli yerinde kullanmakla şükretmek, başa
gelen olumsuz hallere sıhhatini bozmamak hikmetiyle sabretmek durumundadır. Bir sıkıntı, dert,
tasa ile karşılaşan insan sızlanır ama bir nimet, hayır geldi mi cimrilik eder. Ancak musallîne;
tevhid ve iman ehli salâtlarına devam edenler, irade, sabır ve şükür karakteri kazandıklarından bu
sızlanmayı sabır ve metanetle karşılarlar (el-Meâric 70/22-23). İlahî buyruklara itaate ve belâlalara
karşı dayanıklılık; günah ve kötülük işlemekten kendini tutmak, çevreye duyarlılık, fakirlere,
ihtiyaç sahiplerine, iş ve üretim yapmak isteyenlere güzel bir borç (karz-ı hasen) vermek, destek
sanki Allah yolunu yaşatmak Allah elçilerinin yaptığı göreve yardımcı olmak sabır ve şükür eğitimi
gibidir. Bu hikmetle olmalı ki Allah gariplere, yetimlere ve fakirlere yardımı kendine yardım etmiş
gibi onların gönlünü kırmayı, hor hakir görmeyi kendini kırmış gibi sayar (el-Bakara 2/245; el-
Mâide 5/12; el-Hadîd 57/11, 18; et-Tegâbün 64/17; el-Müzzemmil 73/20). Allah’a yardım etmek
demek ilahî buyruklara itaat etmek gibidir (Muhammed 47/7; el-Hadîd 56/25). Hakîm Allah sosyal
hayatta değişen her hâli insanın iradesi temelinde şükür ve sabır için sınar (el-Bakara 2/214; el-
Enbiyâ 21/35; el-Ankebût 29/1-2). Bireyin vakti yönetmesi, imkân, yetenek ve nimetleri yaratılış

hikmeti ve ilahî rızaya uygun eylemlerle değerlendirmesi sabır ve şükür olarak görülür (Râzî, 2008,
s. 86). Bilinçli, şuurlu hal ve eylemlerin kişilik karakteri, sabır ve şükür oluşumunda önemli bir
katkısı olmalıdır. Salât eylemlerini huşû ve saygı ile yapanların sabırsızlık gösterenlerden istisnâ
tutulması (el-Bakara 2/45) onların nefislerini eğitmesi, çirkin, kötü, cimri, âciz karakterini akıl ve
irade ile değiştirmesi sabrı ve şükrü alışkanlık haline getirmesi hikmetiyle başarılı olmalarının
anlatımıdır. Sabırla salât eylemlerini nefsine alıştıran, ifada çaba sarfeden insan, nefsi ile lezzetleri
ve şehvetleri isteyip istemekle mücadele eder. Bu iradî çaba ve salât kapsamındaki sabır ve şükür
eylemleriyle kul, Rabbi arasında yakınlığı sağlar, hayır; iyi ve güzel fiillerin hepsini salât
içerdiğinden dünya ve âhirette ilahî merhameti hak edebilir. Şükür sadece dille yeterli görülmez.
Asıl şükür, dil, beden ve kalple birlikte olmalıdır. Kul ömrünü psikososyal iyi ve güzel yerlerde
sabırla kullanıp kullanmadığından, imanın gereklerini sabırla yapıp yapmadığından sorumlu olur.
Kendisindeki her türlü nimetlerden bir gün hesaba çekileceğindeki bu bilinç ve şuur onun mutlu ve
huzurlu yaşamasına katkı sağlayabilir. Kişi başına gelen olumlu hallerine şükreder, olumsuz
hallerine de sabreder. Bu hikmetle her halini hayra; iyilik, güzellik, huzur ve mutluluğa
dönüştürebilir. Sınanmada kulluğun, nüsük ve ibadetin; huzurlu ve mutlu yaşamanın özü sabır ve
şükürdür denilebilir. Belâ, musibet ve sıkıntılara sabredenlere Allah’ın salavâtı ve rahmeti vardır
(el-Bakara 2/157). Allah’ın sabreden ve şükredene salâtı, nefsî arınma, başarı lütfetmesi, rahmet ve
bağışlaması şeklinde düşünülebilir (Mâtürîdî, 2005b, s. 1/283).
İnsanın psikolojik, fiziksel ve sosyolojik rahatsızlıklara düşülmemesi için salât eylemleri
birer terapi gibidir. Koruyucu hekimlik gibi tedavi metodu öğretme hikmeti de vardır (Bayraktar,
1987, s. 27 vd; Argyle, 2000, s. 123 vd). İnsan kalp, akıl gibi yetilerini sabır ve şükür ile
değerlendirmez abes işlerle uğraşır hebâ ederse belki sorumluluğu olmayan canlılardan daha aşağı
konumda olabilir (el-Bakara 2/7; el-Aʿrâf 7/179). Müddesir sûresi 43.âyeti ile Mâun sûresi 4.âyeti
beraber düşünüldüğünde “Biz aslında musallî yani salât ederdik ama bu yoksulu doyurmaya teşvik
etmeyen bir salât idi, onun için de salâtımız yüzümüze çarpıldı ve kabul edilmedi, hiç salât
etmemiş durumuna düştük, ateşi, sıkıntıyı, musibeti de hak ettik” şeklinde te’vil edilebilir.
Dolayısıyla salât eylemlerini azim ve sabırla yerine getiren, nimet ve yetenekleri güzelce
değerlendirenler kulluk ve ibadetin özü, dünya ve âhirette insanı saadetlere ileten sabır ve şükür
eylemi yapabilme karakterini kazanabilirler.
2.8. Fuhşiyyât ve Münkerden Korunma, Hata ve Kötülükleri Yok Etme
Salâtın sosyal hayata yönelik önemli hikmetlerinden biri bireyleri fuhşiyyât ve münkerden
koruması, yapılan hata ve kötülükleri yok etmesi (Hûd 11/114; el-Ankebût 29/45), denilebilir.
Fuhşiyyât ile açık çirkinlik, edepsizlikler, nefsin aşırı meyli, kendisi ve çevresine zarar veren çirkin
ve kötü davranışlar, münker ile de uygunsuzluk, isyan, aklın ve insan doğasının hoş karşılamadığı
kötülükler, her türlü ölçüsüz davranışlar kasdedilir (İsfahânî, 2012, s. 1085-6). Kur’an’da
günahların Allah hakkına taalluk eden kısmının tövbe, iman, salih amel; iyi davranış ve güzel
ahlâkla bağışlanıp örtüleceği tekrarlanır (Âl-i İmrân 3/193, 195; en-Nisâ 4/31; el-Mâide 5/12, 65;
el-A‘râf 7/153; el-Enfâl 8/29; Hûd 11/114; et-Tegābün 64/9).
“Ey İman edenler! Rabbinize rukuʿ, secde ve ibadet yapınız! Hayırlı fiiller işleyin ki felâha
erersiniz” (Hac 22/77) âyetinin te’vilinde Mâtürîdî, ayakta durma, hareket ve hareketsizlik gibi her
halin, mübah kılınan ve izin verilen geçim için yapılan faaliyetleri de Allah’a ibadet
kılınabileceğini söyler. Dinin belirli yasaklarının ihlâli durumunda yapılması istenen malî veya
bedenî ibadet olan kefâret, günah ve hataları örtücü, telâfi edici sadaka, oruç gibi nüsükleri ifade
eder. Bağışlama ya da malî fedakârlıklar işlenen hata ve günah için kefâret olur (Mâide 5/45). İnsan
tabiatının hoşlanmadığı şey olan kefâret de, nefsine malını elinden çıkarmanın ve dağıtmanın
acısını tattırma hikmeti vardır. İnsan bununla izin verilmeyen şehveti nefsine tattırmasının
kefâretini öder. Sevapların günahları örtmesinin anlamı budur (Mâtürîdî, 2005b, 4/308, 9/415).
94 Osman Oral
Yokluk ve ihtiyaçlar, insanları yolsuzluk, hırsızlık, rüşvet, haset, kayırmacılık, çıkarcılık,

açlık, savaş ve kavgalara itebilir, fuhşiyyât, münker vb. türü kötülüklere sebebiyet verebilir. Buna
karşılık tevhid; vahdet, birlik, dayanışma ve kardeşlik türü salât eylemleri kişileri fuhşiyyât ve
münkerlerden koruyabilir, hayatla barışıklığı sağlayabilir. Örneğin Nebi Şuayb’ın halkı “Bunları
salâtın mı emrediyor” (Hûd 11/87) diyerek salât ile yaşantısı arasında bağ kurmuşlardı. O, kavmini
iman tevhid üzere çevreye duyarlı olmaya, ahlâklı yaşamaya, iktisadî ve sosyal hayatta zulüm, ribâ,
sömürü gibi haksızlıklardan uzaklaşmaya salât ile eşit, âdil eylemlerini azimle yapmaya, yaşadığı
topluma insan gibi yaşamayı önermekteydi (Zemahşerî, 2016, s. 3/466; Râzî, 1981, s. 18/44).
Mekkelilerin zulüm ve baskıları yüzünden Rasulullah Safâ tepesinde bulunan Dârü’l-
Erkam’ı mazlumlara ikâmetgâh olarak seçer. Allah Mûsa’ya Firavun ve yandaşların zulümlerinden
mazlumları korumak ve aydınlığa çıkmak için “Halkınız için Mısır’da evlerinizi karargâha
dönüştürün salâtı diriltin inananları müjdele” (Yûnus 10/87) demekteydi. Dârü’l-Erkam’da
Rasulullah insanlara dinî bilgiler öğretirken bir yandan da ilâhî gerçeği arayanlara Kur’an’ın tevhid
ve hikmetlerini açıklıyor, İslâm’a davet ederek ayakta kalmak kötülük ve zulümlerden kurtulmak
için birlikte çareler arama hikmetiyle salât toplantıları yapıyordu. Şiddet, sömürü ve zulümlerden
korunmak ve kurtulmak için evlerinizi merkezler edinin, buralarda toplanın geleceğinizi tasarlayın,
hangi yönde hareket edeceğinize dâir kararlar alın. Tıpkı sizin Mekke’de Dârü’l-Erkam’da toplanıp
geleceğe dair yön çizmeniz, kararlar almanız gibi; Mûsa’ya da Mısır’ın Dârü’l-Erkam gibi aynısı
yapmalarını, başarı ve muzafferiyete inananları müjdele diye önceki dönemlerde vahyedilmişti
(Mâtürîdî, 2005b, s. 7/99-100; Zemahşerî, 2016, s. 3/326; Eliaçık, 2014, s. 482-4).
İnsanca yaşamada destekleşmek ve yardımlaşmak bireyleri hayata bağladığından toplumda
fuhşiyyât ve kötülüklere meyil, ahlâksız davranışlara yöneliş gibi zulümler birlik ve beraberlikle bir
duvar gibi kenetlenerek ancak engellenebilir (es-Sâf 61/4). Toplumsal salât toplantıları ve eylemleri
bireyleri dirençli bir şekilde hayata uyumu sağlar, psikolojik ve sosyolojik şiddet ve zulmü önler,
insanları üretime, çalışmaya yönlendirir, toplum kalkınır ve güçlenir (Daryal, 1994, s. 74-5). Servet
zenginler arasında dolaşan bir tahakküm aracı olmadığında (el-Haşir 59/7) çirkinlik ve kötülükler
azalabilir. Kur’an’da salâtın, fuhşiyyât ve münkerden alıkoyduğu, yapılan hasenât eylemlerin
seyyiatları/hata ve kötülükleri yok ettiği bildirilir (Hûd 11/114; el-Ankebût 29/45). İnsanın
yaptıklarından pişman olup nasuh tevbe; içten ve kul haklarıyla ilgili helâlleşmek suretiyle kendini
yenilemesi, sabır ve metanetle salât eylemlerini yapmaya azim ve kararlılık göstermesi öngörülür.
Allah azim ve sabırla salâtı yapanların ecrini zayi etmeyeceğini va’d eder (Hûd 11/115). Fakirleri,
kimsesizleri koruyup kollama, insanca yaşaması için yardımlaşma, zengin ile fakir arası uçurumları
kaldırma vb. çabaları içeren salâtların ecrinin sosyal hayatta insanları fuhşiyyât ve münkerlerden
alıkoyması hata ile başa gelebilecek muhtemel kötülükleri yok etmesi şeklinde düşünülebilir.
Kur’an’da ne söylediğini bilmeyecek kadar sarhoşken “Salâta yaklaşmama” (en-Nisâ 4/43)
öğüdünün hikmeti aklî melekeleri kaybetmekle kendisi ve çevresine zarara, münkerlere, gönülleri
kırma gibi psikolojik ve fizyolojik şiddet, kin, nefret, düşmanlık ile tevhidî birlik, vahdeti bozucu
şeyleri önleme hikmeti olmalıdır. İradesiz, ne dediğini ne yaptığını bilmeden şuursuzca yapılanların
kişiye ve topluma faydası olmadığı gibi Allah katında da bir değeri yoktur. Yakıtı insanlar ve taşlar
olan ateşten korunma öğüdü (et-Tahrîm 66/6), nesilleri geleceğe yönelik iyi bir eğitim ve tecrübe
kazanımı olabileceği gibi adâlet ve hakkaniyet ölçülerine göre helâl kazanç sağlamalarına yardım,
kendilerine ve çevrelerine fuhşiyyât, münker, kötülüğü önleyebilme eğitimi, psikososyal iyi tutum
ve davranışlar sergilemelerine yardımcı olmaktır. Sömürü, ekonomik eşitsizlik, adâletsizlik ve
ahlâksızlık gibi toplumsal şiddet ve zulüm gibi münker eylemlere karşı fertlerin ortak akıl,
danışma, dayanışma ve birlik, bütünlük içinde mücadele olmalıdır (el-Mâide 5/2).
Toplumun fertleri maʿrûf eylemleri yapmak, münkerleri yapmamak suretiyle saadetler
içinde yaşayabilirler. İlmin verileri ışığında psikolojik ve sosyolojik ilke ve hikmetlere uymak,
iyilikler ve güzelliklerin yapılmasına ve yaygınlaşmasına yardımcı olmak, tefrikâ ve kötülüklere
giden yolları birlik, beraberlik, kardeşlik ve vahdet ile kapatmak için hakkıyla yapılan bir salât,

adâletsizlik ve haksızlıklara psikolojik, fiziksel ve sosyolojik şiddet ve zulümlere engel

oluşturabilir. İyiliği ifada, huzur ve mutlu yaşamada eğitilen, iyi ve güzel eylemleri nasıl ve ne
şekilde yapılacağı öğretilen, nefsinin süflî şeytanî arzularını gemlemesini ve eğitmesini bilen,
medenî yaşama kültürü kazanan, üretim ve yaşama katkı sağlayan, maddî manevî desteklenenlerin
münkerleri işlemesi neredeyse zordur. Dolayısıyla salâtın hayata yönelik psikososyal hikmetlerinin
anlaşılması ve ifâsıyla hayatta yapılan hata, günah ve kötülükleri telafi edip yok edebileceği (Hûd
11/114; el-Ankebût 29/45) yani sosyal hayatta her türlü fuhşiyyât ve münkerlerden kişi/kişileri
uzaklaştırabileceği de söylenebilir.
Sonuç
Fert ve toplumsal hayata yönelik duâ, merhamet, destekleşme, yardımlaşma, danışma, salih
amel ve güzel ahlâk vb. gibi psikolojik ve sosyolojik eylemleri kapsayan salât, Kur’an’da Allah’a,
meleklere, insanlara ve kuşlara isnad edilir. Teolojik te’ville Allah’ın salâtı, kendisine güvenen ve
iradesiyle buyruklarına uyanlara hidayeti, karanlıklardan aydınlığa çıkartması, rahmeti, lütfu ve
mağfireti denilebilir. Hayatın işleyişine canı ve malıyla yardım edene Allah başarı ve mutluluklar
bahşetmekle salât eder. Kur’an yolu sırat-ı müstakîm üzere tevhid eylemleri yapmakla ayakları
sabit tutar. Meleklerin salâtı; kalp ve vicdanlara iyi, güzel, doğru eylemleri yapacak niyet ve irade
desteği yani ilhamıdır. Kuşların salâtı yaratılış hikmetine uygun doğal eylemleriyle evrenin işleyişi
yaratılış düzenine verdikleri destek ve yardımlarıdır. Kur’an diliyle yaratılmış varlıklar Allah’a
rukuʿ, secde ve tesbih ederler. Şuursuz varlıklar bunları zorunlu yaparken şuurluların salâtı ise
içtenlik ve özgür iradeye dayanır. Akıl ve iradeyle yaratılan insanın salâtı, ilahî hikmetler ve
ilkeleri idrâk ederek sorumluluk şuuru takvâ ile hayatını düzene koyması, verilen nimetlere sabırla
şükretmesi, dünya ve âhirette saadetler içinde yaşama mükâfatını hak etmesidir.
Salâtın sosyal hayata yönelik önemli bir hikmeti Allah’ı anmak; ilahî buyrukları,
hikmetleri, huzurlu ve mutlu yaşamaya yönelik ilkeleri öğrenmek, hatırlamak, ilahî rızaya uygun
salât türü nüsük ve ibadetleri yapmaktır. Nüsük şekil ve ritüel ile sınırlı ve daha dar iken, ibadet
hayatın tüm alanlarına yayılır. Hayatın canlılığı ve değerlendirilmesi, iman, tevhid, akıl, duygu ve
iradeyi de içeren salât eylemleriyle olur. Salâtta şûranın açık şeffaf bir şekilde işlevsel hale
gelmesiyle danışma, dayanışma ve yardımlaşma karakteri oluşur, fertlerin ortak akıl ve irade
temelinde vahdet; birlik ve beraberlik içinde problemlerin çözümü ile başarılara daha kolay ve hızlı
bir şekilde ulaşılmasını sağlar, ortak niyet, irade ile akıllar işlevsel hale gelir, kalpler arınır,
toplumsal bütünleşme ve uyumu sağlar. Azim ve sabırla salât türü iyi ve güzel eylemlerin ifâsı
ibadet görevi; insanın yaratılış hikmeti olduğundan Kur’an’da yüzden fazla âyetteki salât türü
eylemler doğru düzgün anlaşılabildiğinde hayata salih amel ve güzel ahlâk olarak yansıyabilir.
Rukuʿ, secde, tesbih, zikir, duâ ve nâsır kavramları ile yakın anlam alanındaki salâtın ikâmesi ve
muhafazası ile sosyal hayat inşâ ve ihyâ edilebilir. Allah’a, meleklere, insana ve kuşlara isnad
edilen salât kavramı sadece namaz veya duâ ile yorumlanması sosyal hayatta tevhid dışı birçok
inanç ve ahlâkî probleme zemin hazırlayabilir. Namaz belli hareketlerle bazı duâların okunduğu bir
nüsük/ritüel iken salât ise Allah-insan-toplum ilişkisinde destekleşme, yardımlaşma, duâ, yakarış,
övgü, nimet, boyun bükmek, itaat, danışma ve hakka bağlılık gibi hayata yönelik psikososyal
eylemleri kapsar. Salât kavramı yanlış veya eksik te’vil edilip hikmetleri ifâ edilmediği takdirde
sosyal hayat için gerekli yardımlaşma, dayanışma, ortak akıl, irade ve meşveret gibi psikososyal
eylemler işlevsiz kalır, insanlar münkerlere yönelebilir, gaflet, sefâlet, atâlet ve cehâlete
düşebilirler. İslâm’ın ilk yıllarında Dârü’l-Erkam’da Hz. Peygamber insanca yaşayabilmek,
kötülük, şiddet ve zulümlerden kurtuluş yolunda çareler için hakkı arayanlarla birlikte salâtlar
yapardı. Mescid-i Nebevî’deki salâtlarda eğitim, öğretim, ibadet, istişâre, iâşe dağıtımı, evlilik akdi,
adliye, misafirhane, kimsesizlerin evi gibi işlevler ifa edilirdi. Tüm cami ve mescitlerde ilahî
buyruklara uygun namaz nüsük ritüeli dışında sosyal hayata yönelik salâtlar ikâme edilebilir,
psikososyal işlevler yapılabilir. Haftalık ve günlük salâtlarda; nüsük ve ibadetlerde sömürü,
ekonomik eşitsizlik ve adâletsizlik, ahlâksızlık ve haksızlık gibi zulüm ve münker eylemlere karşı
96 Osman Oral
ortak akıl, dayanışma ve destekleşme ile mücadele öngörüleri ve planları görüşülebilir.

Yardımlaşma, dayanışma ve toplumsal ortak problemlerin çözümü konulu salât ibadet
toplantılarına inanç ve cinsiyet ayırımı olmadan hoşgörü temelinde o beldede yaşayan tüm insanlar
katılabilirler. Nüsük türü farz ibadet salâtların katılımı ise gönüllülük esasına dayanır. İhlâs ve
takvâ niyetiyle gönülden yapılan salâtın motive ettiği fedakârlık ve paylaşım ruhu, insanda cimrilik
ve bencillik eğilimi etkisini gidererek cömertlik ve özgecilik/isâr eğilimleri geliştirir. Kur’an
hikmetleri, tevhid ve ahlâk ilkeleri yaşanır hale gelir. İlahî rıza doğrultusunda eylemleri yapabilme
fırsatı olur. Hayatın canlılığı ve devamı, akıl, duyu, duygu ve iradeyi içeren salât eylemleriyle
gerçekleşir. Yetim, fakir, kimsesizlere sahip çıkılması, eğitim, okul, yurt, iş ve imkânlar ile
insanların yaşatılması salât kapsamındadır. Bir hastalığın tedavisi için çalışan, kendisi ve çevresi
için yararlı işler yapan, yaşamsal üretime katkı sağlayanın emeği ve çabası “Birini yaşatmak tüm
insanları yaşatmak gibi” (el-Mâide 5/32) salâttan sayılabilir. Farklılıklarla birlikte insanca yaşam,
barış, vahdet, eşitlik, adâlet, hoşgörü ve kardeşlik gibi eylemlerle mümkün olduğundan
arkaplanında tevhid olan herbir salât eylemi Kur’an’a göre ibadettir, görünen ve görünmeyen tüm
varlıkların yaratılış hikmetidir. Hayatın canlılığı ve değerlendirilmesi, akıl, duyu, duygu ve iradeyi
içeren destekleşme, yardımlaşma, danışma, üretim, eğitim, öğretim, duâ ve merhamet gibi salât
eylemleriyle olur. Sosyal hayatın ayağa kaldırılması, yaşatılması hikmetiyle salât türü tevhid,
birlik, vahdet, eşitlik ve kardeşliği oluşturan duâ, yardımlaşma, dayanışma nüsük ve ibadetlerin
sürekli ara verilmeden ifâsı sosyal karakter, şuur ve şahsiyetinin inşâ ve ihyâsında önem arzeder.
Sosyal hayat için salâtın psikososyal hikmetlerini canlı tutmak “Salâtın ikâmesi ve muhafazası”
olarak adlandırılabilir. Salâtın fert ve toplum hayatına yönelik psikososyal hikmetleri günümüz
inanç ve ahlâk sorunlarına çözüm önerileri şeklinde de düşünülebilir.
Kaynakça
Abdülcebbâr, K. (2013). Şerhu usuli’l-hamse. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Yayınları.
Ali, C. (2015). Câhiliye’den İslâm’a ibadet tarihi. Ankara Okulu Yayınları.
Argyle, M. (2000). Psychology and religion. Routledge.
Atay, H. (1993). Kur’an’a göre araştırmalar-I. Lazer Ofset.
Bağçeci, M. (1994). Ehl-i salât. Diyanet İslâm ansiklopedisi (10/524-525). TDV Yayınları.
Balcı, İ. (2016). Hz. Peygamber ve namaz. Ankara Okulu Yayınları.
Bayraktar, M. (1987). İslâm ibadet fenomenolojisi. Akçağ Yayınları.
Cürcânî, S. Ş. (1997). Taʿrifât. Bahar Yayınları.
Çağlayan, H. (2015). Etik Açıdan Mâtürîdî’nin Hidayet Anlayışı. Grafiker Yayınları.
Daryal, A. M. (1994). Dini hayatın psikososyal temelleri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Vakfı Yayınları.
Düzgün, Ş. A. (2005). Kur’an’ın tevhid felsefesi. Kelâm Araştırmaları 3(1), 3-21.
Düzgün, Ş. A. (2022). Dini anlama kılavuzu. Otto Yayınları.
Ebu’l-Bekâ, E. M. (2012). el-Külliyât. Müesseseti’r-Risâle.
Eliaçık, R. İ. (2014). Yaşayan Kur’an. İnşa Yayınları.
Ersevim, İ. (1997). Freud ve psikanalizin temel ilkeleri. Nobel Tıp Kitapevi.
Geredeli, M. (2008). Namazın sosyopsikolojik tahlili ve kişilik gelişimine etkisi. [Yüksek Lisans
Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Hodgson, M. G. S. (1993). Müslüman bireylerin dindarlığı: Tarihle ve nefisle yüzleşmeler. İslâm’ın

Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Tarih ve Bilinç I. İz Yayınları.
Jung, C. G. (1999). Keşfedilmemiş benlik. İlhan Yayınları.
Gazâlî, E. H. (2004). el-İktisâd fi’l-itikâd. Hikmet Neşriyat.
Güllüce, H. (2005). Salât kavramı: Etimolojisi ve bazı mülâhazalar. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi Dergisi 23, 171-184.
İsfahânî, R. (2012). Müfredât. Çıra Yayınları.
Izutsu, T. (1984). Kur’an’da dînî ve ahlâkî kavramlar. Pınar Yayınları.
İbn Haldun, E. Z. (1968). Mukaddime. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
İbn Hişam, M. (1936). es-Siretu’n-nebeviyye. Matbaatü Mustafa Bâbi’l-Halebi.
İbn Kutluboğâ, N. K. (2012). Ğarîbu’l-Kur’an. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
İbn Manzûr, E. F. C. (1992). Lisânu’l-Arab. Dârü’s-Sadr.
İbn Teymiyye, E. A. T. (1988). es-Siyasetü’ş-şer’iyye. Dârü’l-Marife.
Karaalp, C. (2018). Türkçe meâllerde kavram çevirileri sorunu: Salât kavramı örneği. [Doktora
tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kasapoğlu, A. (2015). Kişilik gelişimi açısından namaz. Hikmet Yurdu 8(16), 11-54.
http://dx.doi.org/10.17540/hy.v8i16.279
Kılınçlı, S. (2021). Yüce Allah’ın salâtı. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21(1),
301-320. https://doi.org/10.30627/cuilah.888987
Krech, D. - S. Crutchfild, R. (1980). Sosyal psikoloji teori ve problemler. Ötüken Yayınları.
Şerif Mardin, Ş. (1990). Din ve ideoloji. İletişim Yayınları.
Mâtürîdî, E. M. (2005a). Kitâbu’t-tevhîd. İSAM Yayınları.
Mâtürîdî, E. M. (2005b). Te’vîlâtü’l-Kur’an. Mîzân Yayınevi.
Muhâsibî, H. (2021). er-Riaye li hukukillah. İnsan Yayınları.
Nesefî, E. H. N. Ö. (2019). Teysîr fi’t-tefsîr. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Okumuş, M. (2004). Semantik ve analitik açıdan Kur’an’da salât kavramı. Çorum İlahiyat
Fakültesi Dergisi 3(6), 1-30.
Okuyan, M. (2013). Kur’an-ı kerim’de çok anlamlılık. Düşün Yayınları.
Oral, O. (2022). Sorumluluk sürecinde kader teolojisi. Turkish Studies - Religion, 17(3), 291-311.
https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.62482
Oral, O. (2023a). Duâ Teolojisi. Cinius Yayınları.
Oral, O. (2023b). İbadet Teolojisi. Cinius Yayınları.
Özdemir, G. (2016). Son davet Kur’an. Şira Yayınları.
Öztürk, M. O. (2017). Ruh sağlığı ve bozuklukları. Medikomat Yayınları.
Palabıyık, M. H. (2020). Câhiliye arapları salâtı biliyorlardı. Akademik Siyer Dergisi 2, 2-35.
Pazarlı, O. (1972). Din psikolojisi. Remzi Kitapevi.
Peker, H. (2013). Psikolojik açıdan namaz ve namaz psikolojisi. TDV Yayınları.
98 Osman Oral
Râzî, E. Z. (2008). Tıbbu’r-ruhâni. İz Yayınları.

Râzî, F. (1981). Mefâtihu’l-gayb. Dârü’l-Fikr.
Selim, O. (2021). 100 soruda meleklere iman. Kitapyurdu Doğrudan Yayıncılık.
Sülün, M. (2009). Kur’an-ı kerim’de salât’ın kavramsal çerçevesi. İslâmî İlimler Araştırma Vakfı
Yayınları.
Süleyman, M. (2003). Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Wensinck, A. J. (1997). Salât. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (10/111-112). TDV Yayınları.
Tarhan, N. (2010). İnanç psikolojisi. Timaş Yayınları.
Temîmî, İ. (1985). eş-Şûrâ beyne’l-esâle ve’l-muâsıra. Dârü’l-Beşir.
Yardım, C. (2018). Salât’a yürüyüş. Kalemzáde e-kitap.
Yılmaz, H. (2011). İslam dini’nin temel direkleri duâ, salât, kıble ve hac. İşaret Yayınları.
Zemahşerî, E. K. Ö. (2016). el-Keşşâf. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.

SALAT TEOLOJISI Ve SOSYAL HAYATA YONELIK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

SALAT TEOLOJISI Ve SOSYAL HAYATA YONELIK

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SALAT TEOLOJISI Ve SOSYAL HAYATA YONELIK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Research Article / Araştırma Makalesi

Salât Teolojisi ve Sosyal Hayata Yönelik Psikososyal Bazı Hikmetleri

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Turkish Studies - Religion, 18(1)

kişisiyim!” demişti. İnkârcılar Kâbe’nin koruyucusu olduklarını, hacılara su verdiklerinden

Turkish Studies - Religion, 18(1)

2.1. Allah’ı Anmak

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Turkish Studies - Religion, 18(1)

2.5. Ortak Akıl, İrâde ve Meşveret Karakteri Oluşturma

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Yokluk ve ihtiyaçlar, insanları yolsuzluk, hırsızlık, rüşvet, haset, kayırmacılık, çıkarcılık,

Turkish Studies - Religion, 18(1)

adâletsizlik ve haksızlıklara psikolojik, fiziksel ve sosyolojik şiddet ve zulümlere engel

ortak akıl, dayanışma ve destekleşme ile mücadele öngörüleri ve planları görüşülebilir.

Turkish Studies - Religion, 18(1)

Hodgson, M. G. S. (1993). Müslüman bireylerin dindarlığı: Tarihle ve nefisle yüzleşmeler. İslâm’ın

Râzî, E. Z. (2008). Tıbbu’r-ruhâni. İz Yayınları.

Turkish Studies - Religion, 18(1)

You might also like