‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ــــم َص ِّ‬

‫ریاضی (‪)3‬‬
‫رشتۀ علوم تجربی‬

‫پایۀ دوازدهم‬

‫دورۀ دوم متوسطه‬

 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬

‫ریاضی (‪ )3‬ـ پایۀ دوازدهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪112211‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬
‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫سیدمحمد رضا احمدی‪ ،‬حمید رضا امیری‪ ،‬علی ایرانمنش‪ ،‬مهدی ایزدی‪ ،‬محمدحسن بیژن زاده‪،‬‬ ‫شناسۀ افزوده برنامه ریزی و تألیف‪:‬‬
‫سید صالحی‪ ،‬میر شهرام‬‫خسرو داودی‪ ،‬زهرا رحیمی‪ ،‬محمد هاشم رستمی‪ ،‬ابراهیم ریحانی‪ ،‬محمد رضا ّ‬
‫صدر‪ ،‬اکرم قابل رحمت‪ ،‬طاهر قاسمی هنری و عادل محمدپور (اعضای شورای برنامه ریزی)‬
‫سید صالحی‪ ،‬آناهیتا کمیجانی و هادی‬
‫رضا حیدری قزلجه‪ ،‬زهرا رحیمی‪ ،‬ابراهیم ریحانی‪ ،‬محمد رضا ّ‬
‫مین باشیان (اعضای گروه تألیف)‬
‫اداره ّ‬
‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ جواد صفری (مدیر هنری) ـ مریم نصرتی (صفحه آرا) ـ‬ ‫شناسۀ افزوده آماده سازی‪:‬‬
‫مریم کیوان (طراح جلد)ـ فاطمه رئیسیان فیروزآباد (رسام)ـ بهناز بهبود‪ ،‬سوروش سعادتمندی‪ ،‬علی‬
‫نجمی‪ ،‬علی مظاهری نظری فر‪ ،‬فریبا سیر و راحله زادفتح اله (امور آماده سازی)‬
‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کد پستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران تهران‪ :‬کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج ـ خیابان ‪٦١‬‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫(داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬
‫شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ ششم ‪1402‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫شابك‪4‬ـ‪3117‬ـ‪05‬ـ‪964‬ـ‪978‬‬
‫‪   4‬ـ‪  3117‬ـ  ‪ 05‬ـ ‪ 964‬ـ ‪ISBN: 978‬‬
‫فرزندان عزیزم بکوشید که‬
‫با تمام وجود به استقالل‬
‫فرهنگی برسیم‪.‬‬
‫یک لحظه از خدا غافل‬
‫نباشید‪ ،‬غفلت از مبدأ‬
‫قدرت انسان را به هالکت‬
‫می رساند‪.‬‬
‫امام خميني « ُق ِّد َ‬
‫س سِ ُّر ُه‌»‬
‫کلیۀ حقوق ما ّدی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از این کتاب و اجزای آن به صورت‬
‫چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪،‬‬
‫ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیۀ فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع‪ ،‬بدون کسب مجوز‬
‫از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬
 ‫فهـرست‬

‫فصل ‪1‬ــ تابع ‪1‬‬

‫درس اول ــ توابع چند جمله ای ــ توابع صعودی و نزولی ‪2‬‬
‫درس دوم ــ ترکیب توابع ‪11‬‬
‫درس سوم ــ تابع وارون ‪24‬‬
‫ ‬
‫فصل ‪2‬ــ مثلثات ‪31‬‬
‫درس اول ــ تناوب و تانژانت ‪32‬‬
‫درس دوم ــ معادالت مثلثاتی ‪42‬‬
‫ ‬
‫فصل ‪3‬ــ حد بی نهایت و حد در بی نهایت ‪49‬‬
‫درس اول ــ حد بی نهایت ‪50‬‬
‫درس دوم ــ حد در بی نهایت ‪58‬‬

‫ ‬
‫فصل ‪4‬ــ مشتق ‪65‬‬
‫درس اول ــ آشنایی با مفهوم مشتق ‪66‬‬
‫درس دوم ــ مشتق پذیری و پیوستگی ‪77‬‬
‫درس سوم ــ آهنگ تغییر ‪93‬‬

‫فصل ‪5‬ــ کاربرد مشتق ‪101‬‬

‫درس اول ــ اکسترمم های تابع ‪102‬‬
‫درس دوم ــ بهینه سازی ‪113‬‬
 ‫فصل ‪6‬ــ هندسه ‪121‬‬
‫درس اول ــ تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی ‪122‬‬
‫درس دوم ــ دایره ‪134‬‬

‫فصل ‪٧‬ــ احتمال ‪143‬‬

‫قانون احتمال کل ‪144‬‬
 ‫مقدمه‬

‫کتاب حاضر در راستای برنامۀ درسی ملی و در ادامه تغییر کتاب های ریاضی دورۀ دوم متوسطه تألیف شده است‪ .‬یکی از‬
‫تفاوت های مهم این کتاب با کتاب قبلی مربوط به دوره پیش دانشگاهی‪ ،‬کاهش قابل مالحظه محتوا است‪ .‬همانند پایه های قبلی‪،‬‬
‫ساختار کتاب براساس سه محور اساسی فعالیت‪ ،‬کار در کالس و تمرین قرار گرفته است‪ .‬از این میان‪« ،‬فعالیت ها» موقعیت هایی‬
‫برای یادگیری و ارائه مفاهیم جدید ریاضی فراهم می کنند و این امر مستلزم مشارکت جدی دانش آموزان است‪ .‬البته معلم هم در‬
‫این میان نقشی مهم برای راهنمایی و هدایت کلی فعالیت ها به عهده دارد‪ .‬با توجه به اینکه کتاب برای دانش آموزان سطح متوسط‬
‫طراحی شده است‪ ،‬با درنظر گرفتن شرایط مختلف‪ ،‬امکان غنی سازی فعالیت ها و یا ساده سازی آنها به وسیله معلم وجود دارد‪.‬‬
‫در هرحال تأکید اساسی مؤلفان‪ ،‬محور قرار دادن کتاب درسی در فرایند آموزش است‪ .‬در همین راستا توجه به انجام فعالیت ها‬
‫در کالس درس و ایجاد فضای بحث و گفت وگو و دادن مجال به دانش آموز برای کشف مفاهیم به طور جدی توصیه می شود‪.‬‬
‫زمان کالس درس نباید به مباحثی خارج از اهداف کتاب درسی اختصاص یابد‪ .‬همچنین نباید آزمون های مختلف خارج از مدرسه‬
‫مبنای آموزش مفاهیم در کالس درس واقع شوند‪ ،‬بلکه این کتاب درسی است که سطح و سبک آزمون ها را مشخص می کند‪.‬‬
‫در بسیاری از موارد درباره یک مفهوم‪ ،‬حد و مرزهایی در کتاب رعایت شده است که رعایت این موضوع در ارزشیابی ها و‬
‫آزمون های رسمی برای همه طراحان الزامی است‪ .‬رعایت این محدودیت ها موجب افزایش تناسب بین زمان اختصاص یافته به‬
‫کتاب و محتوای آن خواهد شد‪ .‬شایسته است همکاران ارجمند بر رعایت این موضوع نظارت دقیق داشته باشند‪ .‬روند کتاب‬
‫نشان می دهد که ارزشیابی باید در خدمت آموزش باشد‪ .‬در واقع ارزشیابی باید براساس اهداف کتاب باشد و نه موضوعاتی که‬
‫احیاناً پیش از این‪ ،‬سال ها به صورت سنتی ارائه شده اند و یا توسط برخی از کتاب های غیراستاندارد توصیه می شوند‪ .‬طرح‬
‫این گونه سؤاالت که اهداف آموزشی کتاب را دنبال نمی کنند در کالس درس و نیز در ارزشیابی ها‪ ،‬به هیچ عنوان توصیه نمی شود‪.‬‬
‫ارتباط بین ریاضیات مدرسه ای و محیط پیرامون و کاربردهای این دانش در زندگی روزمره‪ ،‬که به وضوح در اسناد باالدستی مورد‬
‫تأکید قرار گرفته است‪ ،‬به صورت تدریجی خود را در کتاب های درسی نشان می دهد‪ .‬تالش برای برقراری این ارتباط در تصاویر‬
‫کتاب نیز قابل مشاهده است که امید است مورد توجه معلمان و دانش آموزان عزیز قرار گیرد‪.‬‬
‫اگر مهم ترین هدف آموزش ریاضی را پرورش تفکر ریاضی بدانیم‪ ،‬دیگر استفاده افراطی از فرمول ها‪ ،‬الگوریتم ها‪ ،‬قواعد و‬
‫دستورها بدون آگاهی از چگونگی و چرایی عملکرد آنها‪ ،‬جایگاهی در آموزش ریاضی مدرسه ای نخواهد داشت‪ .‬فرصت‬
‫حضور دانش آموز در کالس درس را نباید به سادگی از دست داد‪ .‬فرایندهایی مانند استدالل‪ ،‬تعمیم‪ ،‬حل مسئله‪ ،‬طرح مسئله و‬
‫موضوعاتی نظیر مسائل باز پاسخ‪ ،‬بازنمایی های چندگانه و گفتمان ریاضی نقش مهمی در پرورش تفکر ریاضی دانش آموزان دارد‪.‬‬
‫مؤلفان از کلیه امکانات موجود نظیر سامانه اعتبارسنجی‪ ،‬وبگاه گروه ریاضی دفتر تألیف‪ ،‬پیام نگار (ایمیل)‪ ،‬دعوت از دبیران‬
‫مجرب برای حضور در جلسات نقد و بررسی کتاب و دیگر رسانه های در دسترس برای دریافت دیدگاه ها‪ ،‬نقدها و نظرات دبیران‬
‫محترم سراسر کشور بهره گرفته اند‪ .‬در راستای مشارکت دبیران محترم ریاضی‪ ،‬پاره ای از تصاویر و عکس های مورد استفاده‬
‫در کتاب توسط این عزیزان از استان های مختلف کشور به گروه ریاضی ارسال شده است‪ ،‬که الزم است از زحمات آنها تشکر و‬
‫قدردانی شود‪ .‬اعضای تیم تألیف به حضور و مشارکت جدی همکاران ارجمند در امر نقد و بررسی کتاب افتخار می کنند‪ .‬امید‬
‫که همچنان شاهد این تعامل و ارتباط مؤثر باشیم‪ .‬گروه تألیف آمادگی دریافت نظرات و دیدگاه های تمامی همکاران و اساتید را‬
‫از طریق پیام نگار‪ 1‬و وبگاه واحد تحقیق‪ ،‬توسعه و آموزش ریاضی‪ 2‬دارد به عالوه بسیاری از مطالب مربوط به پشتیبانی کتاب از‬
‫طریق وبگاه واحد ریاضی قابل دریافت است‪.‬‬
‫مؤلفان‬

‫‪ mathrde@gmail.com‬ــ‪1‬‬
‫‪ http://math-dept.talif.sch.ir‬ــ‪2‬‬
 ‫تابع‬ ‫‪1‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬

‫پل سفید ــ اهواز‬ ‫عکاس‪ :‬سیدمهدی حسینی‬

‫پل سفید اهواز یکی از پل های شهر اهواز است که‬
‫یکی از نمادهای این شهر نیز محسوب می شود‪ .‬این‬
‫رودخانه کارون ساخته‬
‫ٔ‬ ‫پل در سال ‪ ١٣١٥‬بر روی‬
‫شده است که دارای دو قوس فلزی ‪ ١٢‬و ‪ ٢٠‬متری‬
‫در‬
‫است‪.‬‬ ‫توابع چند جمله ای ـ توابع صعودی و نزولی‬ ‫س اوّل‬

‫درس‬
‫ترکیب توابع‬
‫دوم‬

‫درس‬
‫تابع وارون‬
‫سوم‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫درس اول‬

‫توابع چند جمله ای ـ توابع صعودی و نزولی‬

‫توابع چند جمله ای‪:‬‬

‫‪ ،a‬تابع به صورت ‪f     (x)  = b‬‬

‫ضابطه ‪ f     (x) =ax   + b‬را یک تابع خطی می نامیم‪ .‬اگر ‪=0‬‬
‫ٔ‬ ‫در سال های گذشته با تابع خطی آشنا شدیم‪ .‬هر تابع با‬
‫در می آید که آن را تابع ثابت می نامیم‪ .‬توابع ثابت و توابع خطی‪ ،‬مثال هایی از توابع چند جمله ای با درجه های ‪ 0‬و ‪ 1‬هستند‪.‬‬
‫هر تابع به صورت ‪ f   (x) = anxn + a  n -1x  n -1 +...+a  2x 2+a  1x + a0‬را که در آن ‪ a0 ،a  1 ،a  2 ، ... ،a  n -1 ،a  n‬اعداد حقیقی و ‪ n‬یک‬
‫مجموعه اعداد حقیقی است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫درجه ‪ n‬می نامیم‪ٔ .‬‬
‫دامنه توابع چند جمله ای‬ ‫ٔ‬ ‫عدد صحیح نامنفی و ‪ a  n ≠ 0‬باشد‪ ،‬یک تابع چند جمله ای از‬
‫درجه ‪ 3 ،2 ،1‬و ‪ 5‬هستند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫مثال‪ :‬توابع زیر نمونه ای از توابع چند جمله ای به ترتیب از‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y =3x‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪y = -8x 2+2x‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬‫‪y‬‬ ‫‪2x 3 − x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪y = 2x 5 − 4x 3 + 7x 2‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫انواع توابع چند جمله ای که تا به حال با آنها آشنا شده ایم به صورت زیر است‪:‬‬

‫درجۀ تابع‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫نام تابع‬ ‫ثابت‬ ‫خطی‬ ‫درجه دوم‬
‫ٔ‬
‫‪f   (x) =ax‬‬ ‫‪+b‬‬ ‫‪f   (x) =ax2 + bx   + c‬‬
‫ضابطۀ کلی‬ ‫‪f   (x) = b‬‬
‫)‪(a ≠0‬‬ ‫)‪(a ≠0‬‬

‫‪f   (x) =2‬‬ ‫‪f   (x) = -2x‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪f   (x) =x2‬‬ ‫‪- 6x + 9‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪4‬‬
‫‪9‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫مثال‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪2‬‬
‫درس اول توابع چند جمله ای ـ توابع صعودی و نزولی‬

‫تابع درجۀ ‪:3‬‬

‫درجه ‪ 3‬است که در اینجا به طور خاص تابع ‪ f   (x) = x3‬را بررسی‬

‫ٔ‬ ‫ضابطه )‪ f   (x) = ax3 +bx2 +cx +d (a ≠0‬یک تابع‬
‫ٔ‬ ‫تابع چند جمله ای با‬
‫می کنیم‪ .‬دامنه و برد این تابع ‪ ‬است‪ .‬ابتدا به کمک نقطه یابی نمودار این تابع را رسم می کنیم‪:‬‬
‫‪y‬‬

‫‪10‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪f (x) =x 3‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪f (x ) = x 3‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-8‬‬
‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5‬‬
‫__ ‪-‬‬ ‫__ ‪-‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫__‬ ‫‪1‬‬
‫__‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫‪-7‬‬

‫‪-8‬‬

‫‪-9‬‬

‫‪-10‬‬

‫خواندنی‬
‫النه زنبور عسل به صورت یک شش ضلعی‬ ‫الگوی کلی ٔ‬
‫است که در دور اول با شش تا شش ضلعی دیگر احاطه‬
‫شده است‪ ،‬در دور دوم با دوازده تا شش ضلعی احاطه‬
‫می شود و به همین ترتیب در دورهای دیگر تعداد شش‬
‫ضلعی ها با الگوی خاصی افزایش می یابد‪.‬‬
‫تعداد کل این شش ضلعی ها را می توان با تابع درجه‬
‫دوم ‪ f    (r )  =   3r 2  -  3r   +  1‬به دست آورد که ‪ r‬تعداد‬
‫دورهاست‪ .‬آیا می توانید تعداد کل شش ضلعی ها را‬
‫برای ‪ r   =    1،2،3‬به دست آورید؟‬

‫‪3‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫فعالیت‬

‫با توجه به نمودار توابع ‪ f   (x) = x3‬و ‪ g   (x) = x2‬که برای اعداد نامنفی رسم شده اند‪:‬‬
‫الف) آیا برای تمام ‪ x‬های نامنفی‪ ،‬نمودار ‪ f   (x) = x3‬باالی نمودار ‪ g   (x) = x2‬قرار دارد؟ ب) نمودار این دو تابع را در بازه [‪ ]-1,0‬رسم کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪1/2‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪1/1‬‬
‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪f (x ) = x 3‬‬
‫‪0/9‬‬
‫‪7‬‬
‫‪0/8‬‬

‫‪0/7‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0/6‬‬

‫‪0/5‬‬
‫‪5‬‬
‫‪g(x ) = x 2‬‬
‫‪0/4‬‬
‫‪f (x ) = x 3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪0/3‬‬

‫‪0/2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪g(x ) = x 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1/2 -1/1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-0/9 -0/8 -0/7 -0/6 -0/5 -0/4 -0/3 -0/2 -0/1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/1‬‬ ‫‪1/2‬‬
‫‪-0/1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-0/2‬‬

‫‪-0/3‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-0/4‬‬

‫‪-0/5‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-0/6‬‬

‫‪-0/7‬‬

‫‪-0/8‬‬

‫‪-0/9‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-1/1‬‬

‫‪-1/2‬‬

‫فعالیت‬

‫با استفاده از نمودار تابع ‪ ،f   (x) = x3‬نمودار توابع زیر را رسم کرده و دامنه و برد آنها را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪( y = -x3 - 2‬الف‬ ‫ ‬ ‫‪( y = (x + 2)3‬ب‬ ‫‪( y = -  (x - 2)3‬پ ‬ ‫ ‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3-4‬‬ ‫‪-2-3 -4-1-2 -30 -1 -210 -12 1 0 3 2 1 4 3 2-4 4 3-3-4 4-2-3 -4-1-2 -30 -1 -210 -12 1 0 3 2 1 4 3 2-4 4 3-3-4 4-2-3 -4-1-2 -30 -1 -210 -12 1 0 3 2 1 4 3 2 4 3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪4‬‬
‫درس اول توابع چند جمله ای ـ توابع صعودی و نزولی‬

‫کار در کالس‬

‫ضابطه هر تابع را به نمودار آن نظیر کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫به کمک نمودار تابع ‪،y = x3‬‬
‫‪( y = )x -1( 3 +2‬الف‬ ‫‪( y = )x -2( 3‬ب ‬ ‫‪( y = -x3 + 1‬پ ‬ ‫ ‬
‫‪( y = )x +1( 3 -1‬ت‬ ‫‪( y = -x3‬ث ‬ ‫‪( y = )x +1(3‬ج ‬ ‫ ‬
‫‪( y = x  3 +1‬چ‬ ‫‪( y = -x3 -1‬ح ‬ ‫‪( y = x3 -2‬خ ‬ ‫ ‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫(‪)١‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫(‪)٣‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫(‪)٤‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫(‪)٥‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫(‪)٦‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫(‪)7‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫(‪)٨‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫(‪)9‬‬

‫‪5‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫توابع صعودی و توابع نزولی‪:‬‬

‫فعالیت‬

‫یکی از دغدغه های ما ایرانی ها در اکثر سال ها‪ ،‬بحث کاهش بارندگی در کشورمان است که خسارات بسیاری را به بار می آورد‪ .‬در نمودار‬
‫زیر میزان بارندگی ساالنه سه شهر گرگان‪ ،‬زاهدان و ارومیه از سال ‪ 1375‬تا سال ‪( 1394‬برحسب میلی متر) آورده شده است‪ .‬به طور مثال‬
‫در شهر ارومیه در سال ‪ ،85‬میزان بارندگی ‪ 372‬میلی متر و در سال ‪ 334 ،90‬میلی متر بوده است که روند نزولی بارندگی را در این شهر‬
‫نشان می دهد‪ .‬همچنین در شهر گرگان در سال ‪ ،85‬میزان بارندگی ‪ 522‬میلی متر و در سال ‪ 724 ،90‬میلی متر بوده است که روند صعودی‬
‫بارندگی را در این شهر نشان می دهد‪ .‬با توجه به این نمودار به سؤال های زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫الف) از سال ‪ 75‬تا ‪ ،91‬در چه فاصله های زمانی‪ ،‬میزان بارندگی در شهر گرگان روند صعودی داشته است؟‬

‫ب) از سال ‪ 91‬تا ‪ ،94‬در چه فاصله های زمانی‪ ،‬میزان بارندگی در شهر ارومیه روند نزولی داشته است؟‬

‫‪800‬‬
‫‪724‬‬
‫‪676‬‬
‫‪600‬‬
‫‪522‬‬
‫‪477‬‬ ‫‪468‬‬ ‫‪478‬‬
‫‪400‬‬ ‫‪372‬‬ ‫‪387‬‬ ‫‪364‬‬
‫‪334‬‬ ‫‪334‬‬ ‫‪300‬‬
‫‪263‬‬ ‫‪277‬‬
‫‪228‬‬ ‫‪241‬‬
‫‪200‬‬
‫‪108‬‬ ‫‪104‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪68‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪1375‬‬ ‫‪1380‬‬ ‫‪1385‬‬ ‫‪1390‬‬ ‫‪1391‬‬ ‫‪1392‬‬ ‫‪1393‬‬ ‫‪1394‬‬

‫‪1‬‬
‫میزان بارندگی ساالنه شهرهای گرگان‪ ،‬زاهدان و ارومیه (میلی متر)‬

‫‪www.amar.org.ir‬‬ ‫‪١‬ــ منبع‪ :‬سایت مرکز آمار ایران‬

‫‪6‬‬
‫درس اول توابع چند جمله ای ـ توابع صعودی و نزولی‬

‫‪y‬‬

‫‪f‬‬
‫تابع صعودی‬
‫مجموعه ‪ )A⊆Df( A‬که ‪،x 1<   x  2‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه ‪ x  1‬و ‪ x  2‬از‬
‫اگر برای هر دو ٔ‬
‫داشته باشیم )‪ ،f  (x1)  ≤ f   (x  2‬آنگاه ‪ f‬را تابعی صعودی می نامیم‪.‬‬
‫‪x‬‬

‫‪y‬‬

‫‪f‬‬
‫تابع نزولی‬
‫مجموعه ‪ )A⊆Df( A‬که ‪،x 1<   x  2‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه ‪ x  1‬و ‪ x  2‬از‬
‫اگر برای هر دو ٔ‬
‫داشته باشیم )‪ ،f  (x1)  ≥ f   (x  2‬آنگاه ‪ f‬را تابعی نزولی می نامیم‪.‬‬
‫‪x‬‬

‫‪y‬‬

‫) ‪f (x2‬‬
‫‪f‬‬
‫تابع اکید ًا صعودی‬
‫مجموعه ‪ )A⊆Df( A‬که ‪،x 1<   x  2‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه ‪ x  1‬و ‪ x  2‬از‬
‫اگر برای هر دو ٔ‬
‫) ‪f (x1‬‬
‫داشته باشیم )‪ ،f  (x1)  < f   (x  2‬آنگاه ‪ f‬را تابعی اکید ًا صعودی می نامیم‪.‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪y‬‬

‫تابع اکید ًا نزولی‬

‫) ‪f (x1‬‬ ‫مجموعه ‪ )A⊆Df( A‬که ‪،x 1<   x  2‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه ‪ x  1‬و ‪ x  2‬از‬
‫اگر برای هر دو ٔ‬
‫‪f‬‬
‫داشته باشیم )‪ ،f  (x1)  > f   (x  2‬آنگاه ‪ f‬را تابعی اکید ًا نزولی می نامیم‪.‬‬
‫) ‪f (x2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬

‫تابع ‪ f‬را در یک بازه ثابت می گوییم‪ ،‬اگر برای تمام مقادیر ‪ x‬در این بازه‪ ،‬مقدار ‪ f‬ثابت باشد‪.‬با توجه به تعاریف باال‪ ،‬تابع ثابت در یک‬
‫بازه‪ ،‬هم صعودی و هم نزولی محسوب می شود‪.‬‬
‫نکته‪ :‬به تابعی که اکید ًا صعودی یا اکید ًا نزولی باشد‪ ،‬تابع اکید ًا یکنوا گوییم‪ .‬همچنین به تابعی که صعودی یا نزولی باشد‪ ،‬تابع یکنوا‬
‫گوییم‪ .‬توابع اکید ًا یکنوا همواره یکنوا هستند‪ .‬آیا عکس این مطلب صحیح است؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫‪y‬‬
‫بازه‬
‫ممکن است تابعی در یک بازه صعودی (اکید ًا صعودی) و در ٔ‬
‫‪4‬‬

‫دیگر نزولی (اکید ًا نزولی) باشد‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫مثال‪ :‬تابع |    ‪ f   (x) = |x‬در ٔ‬

‫‪2‬‬
‫بازه )∞‪[0,+‬‬
‫بازه ]‪ (-∞,0‬اکید ًا نزولی و در ٔ‬
‫‪1‬‬
‫اکید ًا صعودی است‪ ،‬اما در ‪ ‬نه صعودی است نه نزولی‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫کار در کالس‬

‫هر کدام از توابع زیر در چه بازه هایی اکید ًا صعودی و در چه بازه هایی اکید ًا نزولی هستند؟‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1 2 3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1 2 3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫(الف) ‪y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫(ب) ‪y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫(پ) ‪y‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1 2 3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪0y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y0‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x‬‬

‫‪0y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y0‬‬ ‫‪0y‬‬

‫(ت) ‪y‬‬ ‫(ث) ‪y‬‬ ‫‪(y‬ج) ‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2 -10 21 2‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪-2 -10 21 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- 2π‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2 -10 2 1 2‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪-2 -10 2 1 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪- 2π‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2 -10 1 2‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪-2 -10 1 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫(چ)‬ ‫(ح) ‬ ‫(خ) ‬

‫‪8‬‬
‫درس اول توابع چند جمله ای ـ توابع صعودی و نزولی‬

‫کار در کالس‬

‫بازه ]‪ [-2π,2π‬رسم شده است‪ .‬صعودی یا نزولی بودن آنها را در بازه های مشخص شده تعیین‬
‫نمودار توابع ‪ y = sin  x‬و ‪ y = cos  x‬در ٔ‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪1‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y = cosx‬‬

‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪3π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪3π‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪]−2π, −‬‬ ‫[‬ ‫‪]−‬‬ ‫[‪, −π‬‬ ‫[ ‪]−π, −‬‬ ‫[‪]− ,0‬‬ ‫[ ‪]0,‬‬ ‫[‪] , π‬‬ ‫‪]π,‬‬ ‫[‬ ‫]‬ ‫[‪, 2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y   =  sin  x‬‬ ‫صعودی‬

‫‪3π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪3π‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪]−2π, −‬‬ ‫[‬ ‫‪]−‬‬ ‫[‪, −π‬‬ ‫[ ‪]−π, −‬‬ ‫[‪]− ,0‬‬ ‫[ ‪]0,‬‬ ‫[‪] , π‬‬ ‫‪]π,‬‬ ‫[‬ ‫]‬ ‫[‪, 2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y   =   cos  x‬‬ ‫صعودی‬

‫کار در کالس‬

‫نمودار توابع زیر را رسم کنید و مشخص کنید در چه بازه هایی صعودی و در چه بازه هایی نزولی هستند‪.‬‬
‫‪π‬‬
‫(الف‬ ‫=‬
‫) ‪f (x ) cos(x −‬‬ ‫]‪Df = [0,2π‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬

‫|    ‪( g   (x) = x + |x‬ب‬ ‫ ‬

‫‪( t   (x) = -  x3 -1‬پ‬ ‫ ‬

‫‪9‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫فعالیت‬
‫‪3‬‬
‫به نمودار تابع روبه رو دقت کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫الف) این تابع اکید ًا صعودی است یا اکید ًا نزولی؟‬
‫‪1‬‬
‫ب) این تابع یک به یک است؟‬
‫پ) آیا تابعی وجود دارد که اکید ًا صعودی یا اکید ًا نزولی باشد ولی‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫یک به یک نباشد؟‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫مترین‬

‫‪ ١‬نمودار توابع زیر را رسم کنید و دامنه و برد آنها را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪( y = )x -1( 3-1‬الف‬ ‫‪( y = )x +2( 3-2‬ب ‬ ‫ ‬
‫‪ 2‬نمودار تابع زیر را رسم کنید و بازه هایی را که در آنها تابع صعودی‪ ،‬نزولی یا ثابت است‪ ،‬مشخص کنید‪.‬‬
‫‪−2x − 3 x < −4‬‬
‫‪‬‬
‫‪f )x ( = 3‬‬ ‫‪−4≤x <2‬‬
‫‪3x − 2‬‬ ‫‪x ≥2‬‬ ‫ ‬
‫‪‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ 3‬با استفاده از نمودار تابع زیر مشخص کنید این تابع در چه بازه هایی‬
‫‪6‬‬
‫صعودی‪ ،‬نزولی یا ثابت است؟‬
‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫تابع نمایی ‪ y = 2  x -2‬و تابع لگاریتمی ‪ y = − log2x + 2‬را رسم کنید و در مورد یکنوایی آنها در کالس بحث کنید‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫بازه ] ‪ ( - ∞ , a‬نزولی است‪ ،‬حداکثر مقدار ‪ a‬چقدر است؟‬
‫تابع |    ‪ y = x  |x‬در ٔ‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫دامنه خود اکید ًا نزولی باشد‪.‬‬
‫دامنه خود اکید ًا صعودی و تابعی مثال بزنید که در ٔ‬
‫تابعی مثال بزنید که در ٔ‬ ‫‪6‬‬
‫نمودار تابعی را رسم کنید که در هر یک از بازه های )‪ (-∞,0‬و )∞‪ (0,+‬اکید ًا صعودی باشد ولی در ‪ R‬اکید ًا صعودی نباشد‪.‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪10‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫درس دوم‬

‫ترکیب توابع‬

‫کالسیبا ‪١‬اعمال جبری روی توابع آشنا شدیم‪ ،‬در این درس می خواهیم مفهوم ترکیب توابع را بررسی کنیم‪.‬‬
‫فعالیتگذشته‬
‫در سال‬

‫فعالیت‬

‫ضابطه‬
‫ٔ‬ ‫هنگامی که غذا از یخچال بیرون آورده می شود‪ ،‬دمای آن با گذشت زمان افزایش می یابد و مقدار این دما با استفاده از تابع ) ‪ d (t‬با‬
‫زیر به دست می آید‪:‬‬
‫‪d (t ) =4t+2‬‬ ‫‪; 0≤ t  ≤ 3‬‬ ‫(واحد ‪ ،t‬ساعت است‪).‬‬
‫الف) هر کدام از مقادیر زیر را مانند نمونه به دست آورده و آنها را تفسیر کنید‪.‬‬
‫‪d (2) =10‬‬
‫درجه سانتی گراد است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دمای غذایی که دو ساعت از یخچال بیرون مانده است‪ ،‬برابر ‪10‬‬
‫…………………………… = )‪d (1‬‬
‫…………………………… = )‪d (3‬‬
‫درجه سانتی گراد از یخچال بیرون آوریم‪ ،‬میزان افزایش تعداد باکتری ها با باال رفتن دما با استفاده‬
‫ٔ‬ ‫ماده غذایی را با دمای ‪2‬‬
‫همچنین اگر یک ٔ‬
‫ضابطه زیر به دست می آید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫از تابع ) ‪ n (d‬با‬
‫‪n  (d  ) =20d 2-80d  +  500; 2≤ d ≤ 14‬‬
‫درجه سانتی گراد است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ماده غذایی پس از خروج از یخچال برحسب‬ ‫که در این تابع‪ d ،‬دمای ٔ‬
‫ب) هر کدام از مقادیر زیر را مانند نمونه به دست آورده و آنها را تفسیر کنید‪.‬‬
‫‪n   (10) =20(10)2-  80(10)  +  500=1700‬‬ ‫ ‬
‫درجه سانتی گراد به ‪ 1700‬افزایش یافته‬ ‫ٔ‬ ‫ماده غذایی‪ ،‬پس از خروج از یخچال با رسیدن به دمای ‪10‬‬‫یعنی تعداد باکتری های موجود در یک ٔ‬
‫است‪.‬‬
‫…………………………………………………… = )‪n  (2‬‬
‫…………………………………………………… = )‪n  (3‬‬
‫به طور کلی می توان گفت با استفاده از تابع ‪ ،d‬با داشتن زمان‪ ،‬می توان دمای غذا و با استفاده از تابع ‪ ،n‬با داشتن دمای غذا‪ ،‬می توان تعداد‬
‫باکتری ها را به دست آورد‪ ،‬به عبارت دیگر‪:‬‬
‫زمان‬ ‫‪d‬‬
‫  دما‬ ‫‪n‬‬
‫تعداد باکتری ها‬

‫از الف و ب می توان نتیجه گرفت‪ :‬تعداد باکتری های موجود در یک مادهٔ غذایی که به میزان ‪ 2‬ساعت از یخچال بیرون مانده‬
‫است‪ ،‬برابر ‪ 1700‬تاست‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫‪t‬‬ ‫‪d (t) =  4t‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫)‪n  (d  (t)) = n  (4t   +2‬‬

‫پ) جدول روبه رو را کامل کنید و به کمک آن نمودار‬
‫را تکمیل نمایید‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪d  (0) = 2‬‬ ‫‪n   (d  (0)) = n   (2) = 420‬‬

‫‪0/5‬‬ ‫… = )‪d (0/5‬‬ ‫‪n   (d    (0/5)) = n  (…) = 500‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪d (1) = 6‬‬ ‫… = )‪n   (d    (1)) = n  (6‬‬

‫‪2‬‬ ‫… = )‪d (2‬‬ ‫… = )…(   ‪n   (d  (2)) = n‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪d  (3) = 14‬‬ ‫‪n   (d  (3)) = n   (14) = 3300‬‬

‫‪t‬‬ ‫) ‪d (t‬‬ ‫))‪n (d(t‬‬ ‫همان طور که دیدیم‪ ،‬می توان با داشتن زمان‪ ،‬دمای‬
‫غذا را به دست آورد و با داشتن دما‪ ،‬تعداد باکتری ها‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪420‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪500‬‬ ‫قابل محاسبه است‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫آیا به نظر شما می توان با داشتن زمان و بدون داشتن‬
‫‪2‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪3300‬‬
‫دما‪ ،‬تعداد باکتری ها را به دست آورد؟‬
‫‪3‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪4t + 2‬‬ ‫)‪n( 4t +2‬‬ ‫به بیان دیگر آیا می توان تابعی ساخت که ‪ n‬را برحسب‬
‫‪ t‬مشخص کند؟‬
‫برای به دست آوردن چنین تابعی به صورت زیر عمل می کنیم‪:‬‬
‫‪n   (d (t )) = n(4t  + 2)  =   20(4t   +  2)2-  80(4t    + 2)  +  500 =………………..…………     =   320t2+420‬‬ ‫ ‪0≤ t  ≤3‬‬
‫))‪ n  (d (t‬تعداد باکتری های موجود در غذای یخچالی را نشان می دهد که به میزان ‪ t‬ساعت از یخچال بیرون مانده است‪.‬‬

‫‪ x‬باید در دامنۀ تابع ‪ f‬باشد‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫مراحل ساخت تابع ))‪:g   ( f   (x‬‬

‫مرحلۀ اول‪ x :‬ورودی و )‪ f   (x‬خروجی است‪.‬‬
‫تابع ‪f‬‬

‫)‪ f   (x‬باید در دامنۀ تابع ‪ g‬باشد‪.‬‬

‫)‪f   (x‬‬

‫مرحلۀ دوم‪ f   (x) :‬ورودی و ))‪ g   (f   (x‬خروجی است‪.‬‬

‫تابع ‪g‬‬

‫))‪g   (f   (x‬‬

‫‪12‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫دامنه تابع ‪ g‬اشتراک ناتهی داشته باشند‪ ،‬تابع ))‪ g  (f   (x‬را با نماد )‪ (gof    )(x‬نمایش می دهیم‬
‫اگر ‪ f‬و ‪ g‬دو تابع باشند به طوری که برد تابع ‪ f‬و ٔ‬
‫))‪(gof     ) (x) = g  (f   (x‬‬ ‫و تابع ‪ gof‬را تابع مرکب می نامیم‪ ،‬به عبارت دیگر‪ :‬‬

‫دامنۀ تابع مرکب‪:‬‬

‫دامنه تابع مرکب ‪ gof‬مجموعه ‪ x‬هایی است که هم زمان در دو شرط زیر صدق کنند‪:‬‬
‫ٔ‬
‫دامنه ‪ f‬قرار داشته باشد‪.‬‬
‫‪1‬ــ ‪ x‬در ٔ‬
‫دامنه ‪ g‬قرار داشته باشد‪.‬‬
‫‪2‬ــ )‪ f  (x‬در ٔ‬
‫‪gof‬‬

‫‪Dgof‬‬ ‫‪Rgof‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬

‫‪x‬‬ ‫) ‪f (x‬‬ ‫)) ‪g( f (x‬‬

‫‪Rf‬‬ ‫‪Dg‬‬
‫‪Df‬‬ ‫‪Rg‬‬
‫دامنه تابع ‪ gof‬را می توان به صورت زیر نوشت‪:‬‬
‫بنابراین ٔ‬
‫} ‪{x ∈ Df | f (x ) ∈ Dg‬‬
‫= ‪Dgof‬‬ ‫ ‬
‫دامنه تابع ‪ fog‬به صورت زیر است‪:‬‬
‫به صورت مشابه ٔ‬
‫} ‪{x ∈ Dg | g (x ) ∈ Df‬‬
‫= ‪D fog‬‬ ‫ ‬
‫))‪(fog     ) (x) = f    (g   (x‬‬ ‫و همچنین‪ :‬‬
‫= ‪ ، f‬تابع ‪ gof‬را در صورت امکان بنویسید‪.‬‬
‫=‪ g‬و })‪{(0, −1),(5, 2),(3, 5),(−2, 4‬‬ ‫مثال‪ :‬اگر })‪{(1, 2),(3, −1),(2,0)(−1, 4),(5, −7‬‬

‫‪(gof )(0) = g ( f (0) ) = g (−1) = 4‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫ ‬
‫=( ‪5) g ( f‬‬
‫=() ‪(gof‬‬ ‫=‪5) ) g‬‬ ‫‪(2) 0‬‬ ‫‪‬‬
‫=‬‫‪ → gof‬‬ ‫})‪{(0, 4),(5,0),(3, −7‬‬ ‫ ‬
‫‪(gof )(3) = g ( f (3) ) = g (5) = −7‬‬ ‫‪‬‬
‫‪(gof )(−‬‬
‫=‬‫=‪2) g ( f (−‬‬ ‫‪ ‬تعریف نشده‬
‫                ‪2) ) g (4) :‬‬
‫‪gof‬‬

‫‪Dgof‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪Rgof‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-7‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪Rf‬‬ ‫‪Dg‬‬
‫‪Df‬‬ ‫‪Rg‬‬
‫‪13‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫کار در کالس‬

‫با توجه به جدول های زیر‪ ،‬مقادیر خواسته شده را در صورت امکان به دست آورید‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫)‪f    (x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫)‪g   (x‬‬
‫‪( (fog)(1) = .....................‬الف‬ ‫ ‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪( (fog)(-1) = .....................‬ب‬ ‫ ‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪( (gof   )(0) = ......................‬پ‬ ‫ ‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪( (gog)(-2) = .....................‬ت‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪( (gof   )(2) = ......................‬ث‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪( (fof   )(1) = ......................‬ج‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬

‫ضابطه تابع ‪ gof‬را به دست آورید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫مثال‪ :‬اگر ‪ f   (x) = x -2‬و ‪ ، g  (x)  =   x2-1‬دامنه و‬
‫=‪D f=  , Dg=  , Dgof‬‬ ‫‪{x ∈ Df‬‬ ‫}‬
‫= ‪f (x ) ∈ Dg‬‬ ‫=}‪{x ∈  | (x − 2) ∈ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬
‫))‪(gof     )(x)  =   g  (  f  (x))  = (  f  (x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1=   (x   -2) -1‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫ضابطه توابع ‪ fog‬و ‪ gof‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫)=‪ ، g (x‬دامنه و‬ ‫=‪2x 2 − 1  ,  f (x‬‬
‫)‬ ‫‪x −1‬‬ ‫مثال‪ :‬اگر‬
‫‪D f= [1 , + ∞), Dg= ‬‬ ‫ ‬
‫=‪Dgof‬‬ ‫‪{x ∈ Df‬‬ ‫= ‪f (x ) ∈ Dg‬‬ ‫)∞ ‪} {x ∈[1 , +‬‬ ‫}‬
‫)∞ ‪x − 1∈  = [1 , +‬‬ ‫ ‬

‫بازه )∞  ‪ [1 , +‬به دست می آید‪.‬‬

‫در اعداد حقیقی با معنی باشد یعنی ‪ x - 1 ≥ 0‬که ٔ‬ ‫‪x −1‬‬ ‫به این معنی است که‬ ‫‪x − 1∈ ‬‬ ‫عبارت‬
‫‪(gof )(x ) = g ( f (x )) = 2( f (x ) ) − 1= 2( x − 1)2 − 1= 2(x − 1) − 1= 2x − 3‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫=‪D fog‬‬ ‫‪{x ∈ Dg‬‬ ‫= ‪g (x ) ∈ D f‬‬ ‫})∞ ‪} {x ∈  2x 2 − 1∈[1 , +‬‬ ‫ ‬
‫بازه )∞ ‪ [1 , +‬باشد‪ ،‬یعنی ‪ ،2x    -  1  ≥  1‬بنابراین‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 2x‬به این معنی است که عبارت ‪ 2x -1‬متعلق به ٔ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫عبارت )∞ ‪-1 ∈ [1 , +‬‬

‫{‬ ‫{ }‬
‫)∞ ‪D fog = x ∈  2x 2 − 1 ≥ 1 = x ∈  x 2 ≥ 1 = (−∞ , − 1]  [1, +‬‬ ‫}‬ ‫ ‬
‫=() ‪( fog‬‬
‫=‪x ) f (g (x‬‬
‫))‬ ‫=‪g (x ) −‬‬
‫‪1‬‬ ‫=‪2x 2 − 1−‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2x 2 − 2‬‬ ‫ ‬
‫ضابطه توابع ‪ gof‬و ‪ fog‬را با هم مقایسه کنید چه نتیجه ای می گیرید؟‬
‫ٔ‬ ‫اگر دامنه و‬
‫دامنه تابع ‪gof‬‬
‫ضابطه آن‪ .‬مثال ً در اینجا می بینیم که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫تذکر‪ٔ :‬‬
‫دامنه توابع مرکب را همیشه با توجه به تعاریف آن به دست می آوریم نه از روی‬
‫ضابطه آن ‪ ‬است در صورتی که برابر )∞  ‪ [1 , +‬است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫با توجه به‬

‫کار در کالس‬

‫ضابطه توابع ‪ fog‬و ‪ fof‬را به دست آورید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫و ‪ ، g (x ) = 3‬دامنه و‬ ‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪2‬‬
‫اگر‬
‫‪x‬‬ ‫‪x −1‬‬

‫‪14‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫«تبدیل نمودار توابع»‬

‫ضابطه‬
‫ٔ‬ ‫ضابطه )‪ y =kf    (x‬کافی است عرض هر نقطه از نمودار تابع با‬
‫ٔ‬ ‫یادآوری‪ :‬همان طور که در ٔ‬
‫پایه یازدهم دیدیم برای رسم نمودار تابع با‬
‫)‪ y  =f  (x‬را با حفظ طول آن نقطه‪ k ،‬برابر کنیم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬در شکل زیر نمودار تابع ‪ f‬و با کمک آن نمودار توابع ) ‪ y = -f  (x) ، y = 1 f (x‬و )‪ y  =2f  (x‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪y y‬‬ ‫‪y y‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪6 6‬‬

‫‪5 5‬‬ ‫‪5 5‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫) ‪f (x‬‬
‫‪x‬‬ ‫)‪f   (x‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 4‬‬

‫‪3 3‬‬ ‫) ‪y =y f=(xf)(x‬‬ ‫‪3 3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪y2 2‬‬‫‪y‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪y2 y2‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫) ‪y =y =f (xf)(x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x x‬‬
‫‪0 50 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-15-1‬‬ ‫‪0 50 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-15-1‬‬
‫‪-1 -1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-1 -1‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪4 4‬‬
‫‪-2 -2‬‬ ‫‪-2 -2‬‬
‫) ‪3 3 y = f (x‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫) ‪y = f (x‬‬
‫‪-3 -3‬‬ ‫‪-3 -3‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪-4 -4‬‬ ‫) ‪-4 -4 y =y =f (xf)(x‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪0 0 1 12 2 3 34 45 56 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-1 -1‬‬
‫‪x x‬‬ ‫نقطه نمودار تابع‬
‫عرض هر ٔ‬
‫‪-6 -6-5f -5-4 -4-3 -3-2 -2-1 -1‬‬
‫‪0 0 y‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬برای رسم نمودار‬
‫‪1 =1 2 f 2(x3) 3 4 4 5 5 6 6‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫را در ضرب می کنیم‪.‬‬
‫‪-1 -1‬‬ ‫‪-1 -1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y y‬‬
‫‪-2 -2‬‬ ‫‪-2 -2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪10 10‬‬
‫‪-3 -3‬‬ ‫‪-3 -3‬‬
‫‪y y‬‬ ‫‪9 9‬‬
‫‪-4 -4‬‬ ‫‪-4 -4‬‬
‫معادله ‪ f    (x) = 0‬و ‪ k  f  (x) = 0‬یکسان است بنابراین محل تالقی نمودار توابع  ‪ f‬و ‪  k f‬با محور ‪ x‬ها یکسان است‪.‬‬
‫‪6 6‬‬
‫ٔ‬ ‫از آنجایی که ریشه های‬ ‫‪8 8‬‬

‫‪5 5‬‬ ‫‪7 7‬‬

‫‪4 4‬‬ ‫‪y6 y6‬‬

‫‪3 3‬‬ ‫‪5 5‬‬
‫‪10 10‬‬
‫‪4 4‬‬
‫‪y2 y2‬‬ ‫‪9 9‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪8 8‬‬ ‫) ‪y =y 2=f (2xf)(x‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪7 7‬‬
‫‪0 50 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-15-1‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪x‬‬ ‫)‪-f    (x‬‬ ‫‪-1 -1‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪x‬‬ ‫)‪2f   (x‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪-2 -2‬‬ ‫‪x x‬‬
‫) ‪3 3 y = −f( x‬‬ ‫‪0 50 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-15-1‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫) ‪y = −f( x‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-1 -1‬‬
‫‪-3 -3‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪4 4‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4 -4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪-2 -2‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3 -3‬‬
‫) ‪y =y 2=f (2xf)(x‬‬
‫‪-5 -5‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪0 0 1 1 2 2 3 3 4 45 5 6 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-1 -1‬‬ ‫‪-6 -6‬‬ ‫‪-4 -4‬‬
‫‪-1 -1‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫‪-2 -2‬‬ ‫‪x x‬‬

‫‪0 0 1 12 2 3 34 45 56 6‬‬
‫‪-6 -6-5 -5-4 -4-3 -3-2 -2-1 -1‬‬
‫) ‪y =y −=f(−xf() x‬‬
‫‪-3 -3‬‬ ‫‪-1 -1‬‬

‫‪-4 -4‬‬ ‫‪-2 -2‬‬

‫‪-5 -5‬‬ ‫‪-3 -3‬‬

‫‪-6 -6‬‬ ‫‪-4 -4‬‬

‫برای رسم نمودار )‪ y  = -f  (x‬عرض هر نقطه نمودار تابع ‪ f‬را‬ ‫برای رسم نمودار )‪ y   =  2f  (x‬عرض هر نقطه نمودار تابع ‪f‬‬
‫در ‪ -1‬ضرب می کنیم‪.‬‬ ‫را در ‪ 2‬ضرب می کنیم‪.‬‬

‫دامنه تابع )‪ y   =   f  (x‬است‪ ،‬اما برد آنها لزوماً یکسان نیست‪.‬‬
‫ضابطه تابع )‪ y    =   kf  (x‬همان ٔ‬
‫ٔ‬ ‫دامنه تابع با‬
‫ٔ‬

‫‪15‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫کار در کالس‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫بازه ]‪ [-2 , 3‬رسم کنید و به کمک آن نمودار توابع‬
‫نمودار تابع ‪ f (x ) = x − 2‬را در ٔ‬
‫‪3‬‬

‫‪ g (x ) = − x − 2‬و ‪ h (x ) = 1 x − 2‬و ‪ k (x ) = − 1 2 − x‬را رسم کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪y‬‬
‫کار در کالس‬

‫‪2‬‬
‫در شکل روبه رو نمودار توابع با ضابطه های‬
‫‪ y   =  -2sinx ،y  = 2sinx ،y   =   sinx‬و‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫بازه ]‪ [ −π, π‬رسم شده‬‫‪ y = 2 sin x‬در ٔ‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫است‪ .‬نمودار تابع ‪ y   =   sinx‬را مشخص‬
‫کرده و توضیح دهید نمودار توابع دیگر‬
‫‪x‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫چگونه به کمک آن رسم شده است‪ .‬دامنه و‬
‫‪-1‬‬ ‫برد هر کدام را مشخص کرده و با هم مقایسه‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪-2‬‬

‫ییالقات تالش‬

‫‪16‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫می توان گفت نمودار تابع )‪ y = k  f  (x‬تغییرات زیر را نسبت به نمودار )‪ y = f  (x‬دارد‪:‬‬

‫اگر ‪ ،k < ٠‬نمودار )‪ y = k  f (x‬را می توان با انبساط یا انقباض نمودار )‪ y = f (x‬در امتداد محور ‪y‬ها به دست آورد‪.‬‬
‫اگر ‪  k   >0‬ابتدا نمودار ‪ f‬نسبت به محور ‪x‬ها قرینه می شود‪ ،‬سپس با ضریب |   ‪ |  k‬به طور عمودی منبسط یا منقبض می شود‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪k >1‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪0< k <1‬‬

‫انبساط عمودی‬ ‫انقباض عمودی‬

‫) ‪y = kf (x‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬ ‫) ‪y = f (x‬‬

‫) ‪y = kf (x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫اگر ‪ ،  k    <1‬نمودار )‪ f  (x‬در امتداد محور‪y‬ها‬ ‫اگر ‪ 0>  k  >1‬نمودار )‪ f  (x‬در امتداد محور ‪y‬ها با‬
‫با ضریب ‪ k‬کشیده می شود که در این حالت‬ ‫ضریب ‪ k‬فشرده می شود که در این حالت می گوییم‬
‫می گوییم نمودار انبساط عمودی یافته است‪.‬‬ ‫نمودار انقباض عمودی یافته است‪.‬‬

‫‪y‬‬

‫رسم نمودار | ‪:| f‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫برای رسم نمودار |)‪ y   =   |f  (x‬کافی است نمودار )‪ y   =   f  (x‬را رسم کنیم و‬
‫‪4‬‬ ‫قرینه نمودار ‪ f‬را نسبت‬‫در قسمت هایی که نمودار ‪ f‬زیر محور ‪ x‬هاست‪ٔ ،‬‬
‫‪3‬‬
‫به محور ‪ x‬ها رسم کنیم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬در شکل روبه رو نمودار تابع |‪ y  =   |x2 - 1‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪17‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫رسم نمودار )‪ f  (kx‬با استفاده از نمودار )‪:f  (x‬‬

‫مثال‪ :‬تابع ‪ f  (x)  =   x  +3‬را با دامنه ]‪ [ −4,0‬در نظر می گیریم و چگونگی رسم نمودار توابع )‪ y   = f   (2x‬و ) ‪ y = f ( x‬را بررسی می کنیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫دامنه آن به شکل زیر مشخص می شود‪:‬‬ ‫ضابطه تابع )‪ y    = f      (2x‬به صورت ‪ f  (2x) = 2x  + 3‬است و ٔ‬‫ٔ‬
‫‪-4 ≤ 2x     ≤ 0‬‬ ‫→‬ ‫‪-2 ≤ x    ≤ 0‬‬ ‫دامنه   (‪→ f )2x‬‬
‫= ‪ٔ :D‬‬ ‫]‪[ −2,0‬‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫دامنه آن به شکل زیر مشخص می شود‪:‬‬
‫=) ( ‪ f‬است و ٔ‬ ‫‪+3‬‬ ‫ضابطه تابع ) ‪ y = f ( x‬به صورت‬
‫ٔ‬ ‫همچنین‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫≤ ‪−4‬‬ ‫→ ‪≤0 → − 8 ≤ x ≤0‬‬ ‫) (‪f‬‬ ‫دامنه‬
‫]‪ٔ : D = [ −8,0‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫برخی از نقاط نمودار این سه تابع در جدول های زیر نوشته شده است‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪f  (x   ) = x    +  3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1/5‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-0/5‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪f    (2x     ) = 2x    +3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫= (‪f‬‬‫)‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫) ‪x‬‬
‫‪f( 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪x‬‬
‫(‪f‬‬
‫)‪x‬‬

‫‪1‬‬
‫‪f (2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-9‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪x‬‬
‫با برد تابع )‪ f       (x‬یکسان است‪.‬‬ ‫) (‪f‬‬ ‫همان طور که مالحظه می شود برد توابع )‪ f     (2x‬و‬
‫‪2‬‬
‫‪18‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫برای رسم نمودار تابع )‪ ،y  =f  (kx‬کافی است طول نقاط نمودار تابع )‪ y  =f  (x‬را در ‪ 1‬ضرب کنیم‪.‬‬
‫‪k‬‬
‫اگر ‪ ،k < ٠‬نمودار )‪ y =   f (kx‬را می توان با انبساط یا انقباض نمودار )‪ y = f (x‬در امتداد محور ‪x‬ها به دست آورد‪.‬‬
‫اگر ‪ ،   k  >0‬ابتدا نمودار ‪ f‬نسبت به محور ‪ y‬ها قرینه می شود‪ ،‬سپس با ضریب ‪ 1‬به طور افقی منبسط یا منقبض می شود‪.‬‬
‫‪k‬‬

‫انقباض افقی‬ ‫‪y‬‬ ‫‪k >1‬‬ ‫انبساط افقی‬ ‫‪y‬‬ ‫‪0< k <1‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬ ‫) ‪y = f (kx‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫) ‪y = f (kx‬‬ ‫) ‪y = f (x‬‬

‫‪1‬‬
‫اگر ‪   k  <1‬نمودار )‪ f  (x‬در امتداد محور ‪ x‬ها با ضریب‬ ‫اگر ‪ ،0>   k  >1‬نمودار )‪ f  (x‬در امتداد محور ‪ x‬ها‬
‫‪k‬‬
‫فشرده می شود که در این حالت می گوییم نمودار انقباض‬ ‫با ضریب ‪ 1‬کشیده می شود که در این حالت‬
‫‪k‬‬
‫افقی یافته است‪.‬‬ ‫می گوییم نمودار انبساط افقی یافته است‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y = sin 2x‬‬
‫ مثال‪=:‬در‪ y‬شکل های زیر نمودار توابع ‪ y   =   sinx‬و ‪ y   =  sin2x‬و ‪ y = sin 2‬در ٔ‬
‫بازه ]‪ [ −2π, 2π‬رسم شده اند‪ .‬همان طور که می بینیم نمودار‬ ‫‪1‬‬
‫‪sin x‬‬
‫تابع ‪ y   =   sinx‬در ‪-π‬امتداد محور‪-2πx‬ها و نمودار تابع ‪ y = sin x‬با انبساط نمودار تابع ‪ y   =   sinx‬در امتداد‬ ‫انقباض نمودار‬ ‫‪ y  = sin2‬با‬
‫تابع ‪2π x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫محور‪x‬ها به دست آمده است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y = sin 2x‬‬ ‫‪y = sin‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪y = sin x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y = sin‬‬ ‫کار در کالس‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪y = sin x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2π‬‬ ‫نمودار توابع ‪ y= −x‬و ‪ y = − x‬و ‪ y =− −x‬به کمک‬
‫‪-1‬‬
‫‪−x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫نمودار تابع ‪ y = x‬رسم شده است‪ .‬دامنه و برد توابع فوق را‬
‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬ ‫مشخص کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪− −x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪− x‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪19‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫کار در کالس‬

‫دامنه [‪ ]-4 , 4‬به صورت زیر داده شده است‪ ،‬می خواهیم با استفاده از آن نمودار توابع )‪ y  =f  (2x‬و ) ‪ y = f ( 1 x‬را رسم کنیم‪.‬‬
‫نمودارتابع ‪ f‬با ٔ‬
‫‪2‬‬
‫‪y‬‬
‫‪6‬‬
‫‪x‬‬ ‫)‪f  (x‬‬
‫‪5‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫دامنه )‪ y  =f  (2x‬به صورت زیر عمل می کنیم‪:‬‬

‫الف) برای تعیین ٔ‬
‫‪−4 ≤ 2x ≤ 4 → −2 ≤ x ≤ 2‬‬ ‫ ‬
‫بازه ]‪ [ −2, 2‬است‪ .‬جدول نقاط را کامل کنید‪.‬‬
‫دامنه تابع )‪ٔ y  =f  (2x‬‬
‫بنابراین ٔ‬
‫برای رسم نمودار )‪ ،f  (2x‬طول نقاط یا همان ‪x‬ها باید محاسبه شود‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫)) ‪f    (2x  )   (x  , f    (2x‬‬
‫‪4‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪(-2,0‬‬ ‫‪3‬‬

‫…‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫)‪(…,4‬‬ ‫‪2‬‬

‫…‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪(…,0‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪y = f (2x‬‬

‫…‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫)‪(…,-2‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪x‬‬

‫…‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪(…,0‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫دامنه ) ‪ y = f ( 1 x‬به صورت زیر عمل می کنیم‪.‬‬ ‫ب) برای تعیین‬

‫ٔ ‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪−4 ≤ x ≤ 4 → −8 ≤ x ≤ 8‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪20‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫‪1‬‬
‫بازه ] ‪ [ −8, 8‬است و نقاط متناظر به صورت زیر است‪:‬‬
‫دامنه تابع ) ‪ٔ y = f ( 2 x‬‬
‫پس ٔ‬
‫‪y‬‬
‫‪6‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x‬‬ ‫)‪f ( x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-8‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-10‬‬ ‫‪-9‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫و برای رسم نمودار ) ‪ y = f ( 1 x‬طول هر‬ ‫‪1‬‬

‫نقطه نمودار )‪ y  =f  (x‬را در‬
‫همان طور که مالحظه شد برای رسم نمودار )‪ y  =f  (2x‬طول هر ٔ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫نقطه را در ‪ 2‬ضرب می کنیم‪.‬‬

‫دامنه تابع )‪ y  =f  (x‬الزاماً یکسان نیست ولی برد تابع )‪y  =f  (kx‬‬

‫دامنه تابع )‪ y  =f  (kx‬با ٔ‬
‫ٔ‬
‫همان برد تابع )‪ y  =f  (x‬است‪.‬‬

‫خواندنی‬
‫فرش بافی از جمله هنرهای اصیل و ارزشمندی است که سابقه ای طوالنی در ایران دارد‪ .‬این هنر اصیل با فرهنگ کهنسال این مرز و بوم پیوندی ناگسستنی‬
‫داشته و در گذر قرن ها یکی از دستاوردهای مهم ایرانیان محسوب شده است‪ ،‬به طوری که جهانیان فرش را با نام ایران می شناسند‪ .‬هنرمندان طراح فرش‬
‫با الهام از طبیعت و یا ترکیبی از خیال و طبیعت نقش هایی را بر روی آثارشان جلوه گر می سازند که در آنها اشکالی به صورت شکسته‪ ،‬گردان و یا تلفیقی‬
‫طراحی می کنند‪ .‬در این طراحی ها از انتقال و تبدیل نیز استفاده می شود‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫مترین‬

‫و })‪ ، g = {(5, 7),(3, 5),(7, 9),(9,11‬توابع ‪ fog‬و ‪ gof‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫})‪f = {(7, 8),(5, 3),(9, 8),(11, 4‬‬ ‫‪ ١‬اگر‬

‫‪ ٢‬در هر قسمت موارد خواسته شده را در صورت امکان به دست آورید‪.‬‬

‫)=‪( f  (x) = x2 - 5  ; g (x‬الف‬ ‫‪x +6‬‬ ‫(‪: Dfog , )fog()x‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬
‫(ب‬ ‫=‪f (x‬‬
‫)‬ ‫‪3 − 2x‬‬ ‫= ) ‪  ; g (x‬‬ ‫(‪: Dfog , )fog()x‬‬ ‫ ‬
‫‪3x − 5‬‬

‫(پ‬ ‫=‪f (x‬‬

‫)‬ ‫‪x +2‬‬ ‫=‪; g‬‬
‫) ‪(x‬‬ ‫‪x 2 − 16‬‬ ‫(‪: Dgof , )gof()x‬‬ ‫ ‬
‫   ‪( f   )x( = sin x‬ت‬ ‫= ) ‪; g (x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫(‪: Dgof , )gof()x‬‬ ‫ ‬
‫ضابطه تابع )‪ g   (x‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫= ) ) ‪ f ( g (x‬و ‪،f   (x) = 3x -4‬‬ ‫‪3x 2 − 6x + 14‬‬ ‫‪ 3‬اگر‬

‫‪ 4‬مشخص کنید کدام یک از جمالت زیر درست و کدام یک نادرست است؟‬

‫= ‪ g‬؛ آنگاه ‪.(fog)(5) = -25‬‬‫) ‪(x‬‬ ‫الف) اگر ‪ f   (x) = x2-4‬و ‪x 2 − 4‬‬
‫ب) برای دو تابع ‪ f‬و ‪ g‬که ‪ f  ≠g‬تساوی )‪ ( fog    )(x) = (gof    )(x‬هیچ وقت برقرار نیست‪.‬‬
‫پ) اگر ‪ f  (7) = 5‬و ‪ ، g  (4) = 7‬آنگاه ‪.(fog)(4) = 5‬‬
‫ت) اگر ‪ f (x ) = x‬و ‪ ،g  (x) =2x  -1‬آنگاه )‪. (fog)(5) =g (2‬‬

‫‪ 5‬الناز می خواهد از فروشگاه بهار یک لپ تاپ با قیمت بیش از دو میلیون تومان خریداری نماید‪ .‬این فروشگاه در ماه رمضان مسابقه ای‬
‫برگزار کرده و به برندگان کارت تخفیف ‪ 20‬درصدی داده است و الناز نیز در این مسابقه برنده شده است‪ .‬همچنین این فروشگاه روزهای‬
‫پنج شنبه به مشتریان خود در خریدهای بیش از یک و نیم میلیون تومان‪ 200 ،‬هزار تومان تخفیف نقدی می دهد‪ .‬با استفاده از تابع مرکب‬
‫نشان دهید کدام یک از حالت های الف یا ب به نفع الناز است؟‬
‫الف) اول کارت تخفیف ‪ 20‬درصدی و بعد تخفیف نقدی را استفاده کند‪.‬‬
‫ب) اول تخفیف نقدی را استفاده کند و بعد کارت تخفیف را ارائه دهد‪.‬‬

‫‪ 6‬تابع ‪ h  (x)=(3x2-4x +1)5‬ترکیب کدام دو تابع زیر است؟‬

‫= ) ‪( f (x ) = 5 x ; g (x‬الف‬ ‫‪3x 2 − 4x + 1‬‬ ‫ ‬
‫‪( k (x ) = x 5‬ب‬ ‫‪; l (x ) = 3x 2 − 4x + 1‬‬ ‫ ‬

‫‪ 7‬هریک از توابع زیر را به صورت ترکیب دو تابع بنویسید‪ .‬آیا جواب منحصر به فرد است؟‬
‫=‪( h‬الف‬
‫) ‪(x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x2 +1‬‬ ‫ ‬
‫= ‪( l‬ب‬
‫) ‪(x‬‬ ‫‪x2 + 5‬‬ ‫ ‬

‫‪22‬‬
‫درس دوم ترکیب توابع‬

‫‪y‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪ 8‬با توجه به نمودارهای توابع ‪ f‬و ‪ ،g‬مقادیر زیر را در صورت وجود بیابید‪.‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬ ‫)‪( (fog)(-1‬الف‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫)‪( (gof    )(0‬ب‬
‫‪2‬‬ ‫)‪( (fog)(1‬پ‬
‫)‪( (gof    )(-1‬ت‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫‪-5‬‬
‫‪g‬‬
‫‪-6‬‬

‫‪ 9‬با توجه به ضابطه های توابع ‪ f‬و ‪ ،g‬معادالت مورد نظر را تشکیل داده و آنها را حل کنید‪.‬‬
‫‪( f   (x) = 2x  -5‬الف‬ ‫‪, g  (x) = x2-3x +8 :(fog)(x)   = 7‬‬ ‫ ‬
‫‪(   f   (x) = 3x 2+ x  -1 , g  (x) = 1-2x  :(gof    )(x) = -5‬ب‬ ‫ ‬

‫‪ 10‬با استفاده از نمودار ‪ ،y  =cosx‬نمودار توابع زیر رسم شده است‪ ،‬ضابطه هر نمودار را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪( y‬الف‬
‫) ‪− cos(− x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪( y  =2cos2x‬ب‬ ‫) ‪( y = cos( 1 x‬پ‬ ‫‪(y  = -cos2x‬ت‬
‫‪2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫ ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬
‫(‪)١‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫‪-2‬‬

‫(‪)4‬‬

‫‪−1‬‬
‫بازه ]‪ [-π , π‬رسم کنید‪.‬‬
‫‪ 11‬نمودار توابع ‪ y = - sin  2x - 1‬و ) ‪ y = 2sin ( x‬را به کمک نمودار تابع ‪ y = sin  x‬در ٔ‬
‫‪3‬‬

‫‪ 12‬با استفاده از نمودار تابع ‪ ،f‬نمودارهای خواسته شده را رسم کنید‪.‬‬

‫‪y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪( y‬الف‬
‫=‬ ‫‪f (2x ) − 1‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪( y = -f (-x) + 2‬ب‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1 0‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪( y = 2f (x -1) - 3‬پ‬ ‫ ‬
‫‪-2‬‬
‫) ‪( y = 2f ( 1 x‬ت‬
‫‪-3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪23‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫درس سوم‬

‫تابع وارون‬

‫یادآوری‬

‫همان طور که در فصل تابع کتاب ریاضی ‪ 2‬دیدیم با جابه جا کردن مؤلفه های زوج های مرتب تابع یک به یک ‪ ،f‬تابعی جدید به دست می آید که‬
‫نقطه )‪ (b , a‬روی نمودار‬
‫نقطه )‪ (a , b‬روی نمودار تابع ‪ f‬قرار داشته باشد آن گاه ٔ‬‫وارون تابع ‪ f‬است و آن را با       ‪ f‬نشان می دهیم‪ .‬یعنی اگر ٔ‬
‫‪-1‬‬

‫تابع ‪ f      -1‬قرار دارد و به عکس‪:‬‬

‫‪(a , b) ∈ f ⇔ (b , a) ∈ f    -1‬‬ ‫ ‬
‫همچنین دیدیم نمودار تابع ‪ f‬و تابع وارون آن نسبت به خط ‪( y = x‬نیمساز ربع ّاول و سوم) قرینه اند‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪f‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪y =x‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪f −1‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫مثال‪:‬‬
‫اگر })‪ f = {(1, 4),(2, 3),(3 , 5‬آن گاه‪:‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪−1‬‬
‫})‪= {(4 ,1),(3 , 2),(5 , 3‬‬ ‫ ‬
‫خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪( fof‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬

‫=()‬
‫‪4) f ( f‬‬ ‫=‪(4‬‬
‫=‪)) f‬‬
‫‪(1) 4‬‬
‫‪‬‬
‫‪( fof‬‬
‫‪−1‬‬
‫= ))‪f ( f −1(3‬‬
‫= )‪)(3‬‬ ‫= )‪f (2‬‬
‫‪3 → fof‬‬ ‫‪−1‬‬
‫})‪{(4 , 4),(3 , 3),(5 , 5‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪( fof‬‬ ‫=‬
‫()‬‫‪5) f ( f‬‬ ‫=(‬
‫=‪5)) f‬‬
‫‪(3 ) 5‬‬
‫دامنه تابع ‪ f     -1‬داریم‪:‬‬
‫بنابراین به ازای هر ‪ x‬متعلق به ٔ‬
‫‪(fof     -1)(x) = x‬‬ ‫ ‬
‫‪24‬‬
‫درس سوم تابع وارون‬

‫همچنین‪:‬‬
‫=‪( f −1of‬‬‫=(‪)(1) f −1‬‬‫=‪f (1)) f‬‬‫‪−1‬‬
‫‪(4) 1‬‬
‫‪ −1‬‬
‫= )‪( f of )(2‬‬‫= ))‪f −1( f (2‬‬
‫= )‪f −1(3‬‬ ‫})‪{(1,1),(2, 2),(3 , 3‬‬
‫= ‪2 → f −1of‬‬ ‫ ‬
‫‪ −1‬‬
‫=‬
‫‪( f of‬‬ ‫=(‪)(3) f −1‬‬‫=‪f (3)) f‬‬‫‪−1‬‬
‫‪(5) 3‬‬

‫‪( f     -1of   )(x) = x‬‬ ‫دامنه تابع ‪ f‬داریم‪ :‬‬

‫بنابراین به ازای هر ‪ x‬متعلق به ٔ‬
‫‪−1‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪Df‬‬ ‫‪Rf‬‬ ‫‪Df −1‬‬ ‫‪Rf −1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪Rf −1‬‬ ‫‪Df −1‬‬ ‫‪Rf‬‬ ‫‪Df‬‬

‫‪−1‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪f‬‬

‫به طور کلی اگر ‪ f‬تابعی یک به یک و ‪ f    -1‬تابع وارون آن باشد‪ ،‬نمودار زیر ارتباط ‪ f‬و ‪ f    -1‬را نشان می دهد‪.‬‬
‫‪Df‬‬ ‫‪Rf‬‬

‫‪f‬‬

‫‪−1‬‬ ‫‪f (x ) = y‬‬

‫)‪x = f (y‬‬

‫‪−1‬‬
‫‪f‬‬

‫‪Rf −1‬‬ ‫‪Df −1‬‬

‫اگر ‪ f‬تابعی وارون پذیر و ‪ f     -1‬وارون آن باشد‪ ،‬همواره داریم‪:‬‬

‫‪f −1(x )) x‬‬
‫=( ‪f‬‬ ‫‪; x ∈ D f −1‬‬ ‫ ‬
‫=‪f −1‬‬
‫‪( f (x )) x‬‬ ‫‪; x ∈ Df‬‬ ‫ ‬
‫با توجه به آنچه که دیدیم می توان گفت اگر دو تابع ‪ f‬و ‪ g‬به گونه ای باشند که‪:‬‬
‫الف) ‪(fog)(x) = x ; x ∈ Dg‬‬
‫ب) ‪(gof     )(x) = x ; x ∈ Df‬‬
‫آنگاه توابع ‪ f‬و ‪ g‬وارون یکدیگرند‪.‬‬
‫‪25‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫مثال‪ :‬نشان دهید توابع ‪ f‬و ‪ g‬وارون یکدیگرند‪.‬‬

‫‪f  (x) = 3x -4‬‬ ‫ ‬
‫‪x +4‬‬
‫= ) ‪g (x‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫باید ثابت کنیم ترکیب دو تابع ‪ f‬و ‪ g‬برابر تابع همانی است‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫‪x +4‬‬
‫=() ‪( fog‬‬
‫=‪x ) f (g (x‬‬
‫=‪)) 3g (x ) −‬‬
‫(‪4 3‬‬ ‫=‪) −‬‬
‫‪4 x‬‬ ‫)     ‪ (x ∈ Dg‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫همچنین‪:‬‬
‫‪f (x ) + 4 3x − 4 + 4‬‬
‫=‬
‫‪(gof‬‬ ‫=‪)(x ) g‬‬
‫)) ‪( f (x‬‬ ‫=‬ ‫‪= x‬‬ ‫)      ‪ (x ∈ Df‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫بنابراین دو تابع ‪ f‬و ‪ g‬وارون یکدیگرند‪.‬‬

‫معادله )‪y = f  (x‬‬

‫ٔ‬ ‫ضابطه تابع وارون یک تابع یک به یک مانند ‪ ،f‬در‬
‫ٔ‬ ‫برای به دست آوردن‬
‫در صورت امکان ‪ x‬را برحسب ‪ y‬محاسبه می کنیم‪ ،‬سپس با تبدیل ‪ y‬به ‪f      -1(x) ،x‬‬
‫را به دست می آوریم‪.‬‬
‫‪١‬‬

‫کار در کالس‬

‫ضابطه تابع وارون‬

‫ٔ‬ ‫آیا تابع ‪ f   (x) = x3‬یک به یک است؟ چرا؟ در دستگاه مختصات زیر نمودار تابع ‪ f   (x) = x3‬و وارون آن را رسم کنید‪.‬‬
‫چیست؟‬
‫‪y‬‬
‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-8‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-5‬‬

‫‪-6‬‬

‫‪-7‬‬

‫‪-8‬‬

‫‪ x  3،‬و ‪ 3 x‬است‪ .‬رعایت این موضوع در ارزشیابی ها الزامی است‪.‬‬ ‫‪ax + b‬‬ ‫درجه دوم‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ توابع مورد نظر در این درس توابع خطی‪،‬‬

‫‪26‬‬
‫درس سوم تابع وارون‬

‫ضابطه ‪ f      -1‬را نیز به دست آورید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫مثال‪ :‬اگر ‪ ، f (x=) x + 3‬دامنه و برد توابع ‪ f‬و ‪ f      -1‬را به دست آورده و نمودار آنها را رسم کنید‪،‬‬
‫تابع ‪ f‬یک به یک است‪ ،‬بنابراین دارای وارون است‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪f −1‬‬
‫)∞ ‪D = [0, +‬‬
‫‪ f −1‬‬
‫‪4‬‬
‫)∞ ‪D f = [−3 , +‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ ‬

‫‪x‬‬
‫)∞ ‪Rf = [0, +‬‬ ‫)∞ ‪R = [−3 , +‬‬ ‫‪3‬‬

‫=‬
‫‪ f −1‬‬

‫‪y‬‬
‫‪f‬‬

‫‪2‬‬
‫=‬
‫‪y‬‬ ‫‪x +3‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫‪y2 = x + 3‬‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬

‫‪x = y2 - 3‬‬ ‫ ‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪f    -1(y) = y2 - 3‬‬ ‫ ‬
‫‪-2‬‬

‫‪f    -1(x) = x2 - 3‬‬ ‫ ‬
‫‪-3‬‬

‫کار در کالس‬

‫ضابطه تابع وارون توابع زیر را در صورت وجود به دست آورید‪ .‬دامنه و برد هر تابع و وارون آن را با استفاده از نمودار مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪1‬‬
‫= ) ‪( f (x‬الف‬ ‫‪− x +3‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫= ) ‪( g (x‬ب‬ ‫‪1+ x − 2‬‬ ‫ ‬
‫‪( h  (x) = x2 + 1‬پ‬ ‫ ‬

‫محدود کردن دامنه تابع‬

‫دامنه یک تابع‪ ،‬می توان تابعی یک به یک‬
‫از سال قبل می دانیم که اگر تابعی یک به یک نباشد وارون پذیر هم نیست‪ .‬اما گاهی با محدود کردن ٔ‬
‫بازه )∞ ‪ [0 , +‬و یا ]‪ (- ∞ , 0‬یا زیرمجموعه هایی‬
‫دامنه تابع به ٔ‬
‫به دست آورد‪ .‬به طور مثال تابع ‪ f  (x) = x‬یک به یک نیست ولی با محدود کردن ٔ‬
‫‪2‬‬

‫از این دو بازه‪ ،‬تابعی یک به یک به دست می آید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪g(x ) = x 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x ≤0‬‬ ‫‪h(x ) = x 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x ≥0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f (x) = x 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪27‬‬
 ‫فصل ‪ ١‬تابع‬

‫‪5‬‬
‫‪y‬‬
‫مثال‪ :‬نمودار تابع ‪ h  (x) = x2 - 2x + 2‬نشان می دهد که این تابع یک به یک نیست‪ .‬اما می توان با‬
‫‪4‬‬ ‫دامنه این تابع آن را طوری محدود کرد که تابعی یک به یک به دست آید و سپس وارون آن‬ ‫محدود کردن ٔ‬
‫‪3‬‬ ‫را محاسبه کرد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪h‬‬
‫‪h  (x) = x2 - 2x + 2 = (x - 1)2 + 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫ضابطه‬
‫ٔ‬ ‫ضابطه تابع جدید که آن را )‪ k  (x‬می نامیم با‬
‫ٔ‬ ‫بازه )∞ ‪ [1, +‬محدود می کنیم‪.‬‬
‫دامنه تابع ‪ h‬را به ٔ‬
‫مثال ً ٔ‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫بازه )∞ ‪ [1 , +‬است‪.‬‬ ‫دامنه تابع ‪ٔ k‬‬
‫مجموعه اعداد حقیقی و ٔ‬
‫ٔ‬ ‫دامنه تابع ‪h‬‬
‫)‪ h  (x‬برابر است اما ٔ‬
‫‪-1‬‬ ‫در تابع ‪ x ،k‬را برحسب ‪ y‬به دست می آوریم‪:‬‬
‫‪k  (x) = (x     -1)2 + 1‬‬
‫‪y = (x - 1)2 + 1‬‬ ‫ ‬
‫‪(x - 1)2 = y - 1‬‬ ‫ ‬
‫‪x − 1 =± y − 1‬‬ ‫ ‬
‫‪x =± y − 1 + 1‬‬ ‫ ‬
‫=) ‪k −1(x‬‬ ‫  ‪x − 1 + 1‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫جواب منفی غیرقابل قبول است‪( .‬چرا؟)‬
‫‪y‬‬ ‫‪k‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪y‬‬
‫=‬
‫‪x‬‬ ‫نمودار توابع ‪ k‬و ‪ k  -1‬به صورت روبه رو است‪:‬‬
‫‪k −1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫بازه دیگری می توان یافت که تابع ‪ h‬در آن یک به یک باشد؟‬
‫بازه )∞ ‪ٔ ،[1, +‬‬
‫آیا به جز ٔ‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫باغ ارم شیراز‬

‫‪28‬‬
‫درس سوم تابع وارون‬

‫مترین‬

‫ضابطه تابع وارون توابع یک به یک زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪١‬‬

‫‪( f (x ) = −8x + 3‬الف‬ ‫ ‬

‫‪2‬‬
‫‪(   g (x ) =− 5 − 3x + 1‬ب‬ ‫ ‬
‫‪ 2‬در مورد هر یک از قسمت های زیر نشان دهید که ‪ f‬و ‪ g‬وارون یکدیگرند‪.‬‬
‫‪−7‬‬
‫=‪( f‬الف‬‫) ‪(x‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫ ‪,‬‬ ‫‪ g (x ) = − 2x + 6‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫= ) ‪( f (x‬ب‬ ‫‪− x −8‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪ g  (x) = 8+ x2 ; x ≤ 0‬‬ ‫ ‬
‫‪9‬‬
‫=‪ f (x‬است که در آن ‪x‬‬‫)‬ ‫درجه سانتی گراد و فارنهایت که برای اندازه گیری دما استفاده می شوند به صورت‬
‫‪x + 32‬‬ ‫ٔ‬ ‫رابطه بین‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫درجه فارنهایت است‪ f   -1(x) .‬را به دست آورده و توضیح دهید چه چیزی را نشان می دهد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫درجه سانتی گراد و )‪ f   (x‬میزان‬
‫ٔ‬ ‫میزان‬

‫ضابطه وارون آنها را به دست آورید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫دامنه آنها توابعی یک به یک بسازید و‬
‫‪ 4‬توابع زیر یک به یک نیستند‪ .‬با محدود کردن ٔ‬
‫| ‪( f  (x) = |x‬الف‬ ‫ ‬
‫‪( g  (x) = -x2‬ب‬ ‫ ‬
‫‪( h  (x) = x2 + 4x + 3‬پ‬ ‫ ‬
‫‪y‬‬ ‫‪ 5‬از نمودار تابع ‪ f‬برای تکمیل جدول استفاده کنید‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪f       -1  (x‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫دامنه تابع ‪ ،f  (x) = x2 - 4x + 5‬یک تابع یک به یک به دست آورده و دامنه و برد ‪ f‬و وارون آن را بنویسید و این دو‬
‫‪ 6‬با محدود کردن ٔ‬
‫تابع را رسم کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫و ‪ ،g  (x) = x3‬مقادیر زیر را به دست آورید‪.‬‬ ‫=( ‪f‬‬
‫)‪x‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪ 7‬اگر‬
‫‪8‬‬
‫)‪( (fog)  -1(5‬الف‬ ‫)‪( (f    -1 of   -1)(6‬ب ‬ ‫)‪( (g  -1of  -1)(5‬پ‬
‫ ‬
‫‪29‬‬
‫عکاس‪ :‬بختیار رنجبری‬
‫روستای رهلی داغالر ــ آذربایجان شرقی‬
 ‫مثلثات‬ ‫‪2‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬

‫انشعاب رگ ها در بدن انسان به گونه ای است که‬

‫مقاومت هیدرولیکی درون رگ ها تابعی مثلثاتی‬
‫از زاویه بین هر دو رگ متصل به هم است‪.‬در‬
‫شبیه سازی کامپیوتری از شبکه رگ ها این خاصیت‬
‫مورد توجه قرار می گیرد‪.‬‬

‫در‬
‫تناوب و تانژانت‬
‫س اوّل‬

‫درس‬
‫معادالت مثلثاتی‬
‫دوم‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫درس ا ّول‬

‫تناوب و تانژانت‬

‫فاصله ‪ 2π‬روی‬
‫ٔ‬ ‫با توابع مثلثاتی ‪ f  (x) = sin x‬و ‪ f  (x) = cos x‬در سال گذشته آشنا شدیم و دیدیم که در آنها مقادیر تابع برای هر دو نقطه به‬
‫محور ‪ x‬ها یکسان است ( ‪ sin (x ± 2k  π) = sin x‬و ‪ ) cos (x ± 2k π ) = cos x‬به عبارتی اگر تکه ای از نمودار این توابع را در بازه ای‬
‫به طول ‪ 2π‬داشته باشیم‪ ،‬با تکرار این تکه می توان نمودار توابع فوق را به دست آورد‪ .‬این مطلب را می توانید در شکل های زیر مشاهده‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪y‬‬ ‫) ‪y =sin(x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫) ‪y =sin(x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1y‬‬
‫) ‪y =cos(x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬ ‫) ‪y =cos(x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬

‫با دقت به نمودار توابع فوق می توان مشاهده کرد که نمودار در بازه هایی به طول ‪ 6π ،4π ،2π‬و‪ ...‬تکرار می شود‪ .‬اما کوچک ترین بازه ای‬
‫‪-2‬‬

‫که نمودار این توابع در آن تکرار شده است‪ ،‬همان ‪ 2π‬است‪ .‬چنین توابعی را توابع متناوب و ‪ 2π‬را ٔ‬
‫دوره تناوب آنها می نامیم‪.‬‬

‫تعریف‪ :‬تابع ‪ f‬را متناوب می نامیم هرگاه یک عدد حقیقی مثبت مانند ‪ T‬موجود‬
‫باشد به طوری که برای هر ‪ x  ∈ Df‬داشته باشیم ‪ x ± T ∈ Df‬و )‪.f  (x ± T  ) = f  (x‬‬
‫کوچک ترین عدد مثبت ‪ T‬با این خاصیت را دورۀ تناوب ‪ f‬می نامیم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪ 1‬می دانیم ٔ‬
‫دوره تناوب تابع ‪ ( f (x ) = cos x ) f (x ) = sin x‬برابر ‪ 2π‬و مقادیر ماکزیمم و مینیمم این تابع به ترتیب ‪ 1‬و ‪ -1‬است‪ .‬در‬
‫ادامه می خواهیم با بررسی نمودارهای داده شده‪ ،‬تأثیر ضریب ‪ a‬را در تابع ‪ f  (x) = a sin x‬بر ٔ‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم این‬
‫تابع بررسی نماییم‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫درس اول تناوب و تانژانت‬

‫تابع‬ ‫نمودار تابع‬ ‫ماکزیمم‬ ‫مینیمم‬ ‫دوره تناوب‬

‫‪y‬‬
‫‪3y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1 0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪y‬‬
‫‪3y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = 2sin x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪y‬‬
‫‪3y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = -3sin x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1 0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪1y‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = − sin x‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪ 2‬با توجه به نمودارهای فوق ٔ‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪ y = a sin x‬را مشخص نمایید‪.‬‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪ y   =   a sin   x   +   c‬چگونه است‪.‬‬ ‫‪ 3‬با توجه به آنچه در مورد انتقال توابع می دانید مشخص نمایید ٔ‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم توابع ‪ y  =   a cos  x‬و ‪ y  =   a  cos  x    +  c‬نیز مانند‬
‫با انجام مراحلی مشابه مراحل باال می توان نشان داد ٔ‬
‫آنچه گفته شد به دست می آید‪.‬‬
‫‪33‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫فعالیت‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم هر یک را تشخیص دهید‪ .‬در ادامه می خواهیم‬ ‫شده زیر‪ٔ ،‬‬ ‫‪ 1‬با دقت در نمودار هر یک از توابع داده ٔ‬
‫با بررسی نمودارهای داده شده‪ ،‬تأثیر ضریب ‪ b‬در تابع ‪ y   =    sin  bx‬را بر ٔ‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم این تابع بررسی کنیم‪.‬‬

‫تابع‬ ‫نمودار تابع‬ ‫ماکزیمم‬ ‫مینیمم‬ ‫دوره تناوب‬

‫‪yy‬‬
‫‪yy‬‬
‫‪y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = sin x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪yy‬‬
‫‪2y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = sin 2x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪−π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪−3π‬‬
‫‪−2‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪−π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪32π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪52π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪72π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪−‬‬‫‪2‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−π‬‬
‫‪−π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1 0‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬
‫‪π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪32π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪52π‬‬
‫‪5‬‬
‫‪52‬‬
‫‪π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪72π‬‬
‫‪7‬‬
‫‪72‬‬
‫‪π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪−2‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2y‬‬
‫‪-2y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪2y‬‬
‫‪2y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪y = sin (-3 x‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪−5π‬‬
‫‪−3‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪−4π -π‬‬
‫‪4π -π‬‬
‫‪−3‬‬
‫‪−2π‬‬ ‫‪−π‬‬
‫‪2π −π‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1 0‬‬
‫‪0‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪23π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪43π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪53π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪7π‬‬
‫‪73π‬‬
‫‪8π‬‬
‫‪83π‬‬ ‫‪3π 10π 11π‬‬
‫‪3π 103π 113π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪xx‬‬
‫‪xx‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪−‬‬‫‪3π‬‬
‫‪−5‬‬ ‫‪−‬‬‫‪3 π -π‬‬
‫‪−4‬‬
‫‪4π -π‬‬ ‫‪−‬‬‫‪3‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪π −π‬‬
‫‪−π‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪23π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪43π‬‬ ‫‪53π‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪73π‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪83π‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪3π 10‬‬
‫‪10π‬‬ ‫‪11π‬‬
‫‪3π 113π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪−3‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪−3‬‬
‫‪4π -π‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2π −π‬‬
‫‪−3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3 -1 0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪π‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪53‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪73‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪83‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪3π 103‬‬
‫‪3π 113‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪yy‬‬
‫‪yy‬‬
‫‪1y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xx‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪1 0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪y = sin‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪--π‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-1 0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪6π‬‬
‫‪6π‬‬
‫‪xx‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪6π‬‬
‫‪6π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪yy‬‬
‫‪yy‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫) ‪y = sin (−‬‬ ‫‪-3π‬‬
‫‪-3π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-2π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪5π‬‬
‫‪6π‬‬
‫‪6π‬‬
‫‪xx‬‬
‫‪xx‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-3π‬‬
‫‪-3‬‬‫‪π‬‬ ‫‪-2π‬‬
‫‪-2‬‬‫‪π‬‬ ‫‪-π‬‬
‫‪-π‬‬
‫‪-1 0‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪2‬‬‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪3‬‬‫‪π‬‬
‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪6π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪-1 0‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-1 0‬‬

‫‪ 2‬با توجه به نمودارهای فوق ٔ‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪ y = sin bx‬را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪ 3‬با توجه به آنچه در مورد انتقال توابع می دانیم‪ ،‬مشخص نمایید ٔ‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع ‪ y  =   sin bx  +  c‬چگونه است‪.‬‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم توابع ‪ y = cos bx‬و ‪ y  =   cos bx  +  c‬نیز مانند‬
‫با انجام مراحلی مشابه مراحل باال می توان نشان داد ٔ‬
‫آنچه گفته شد به دست می آید‪.‬‬
‫‪34‬‬
‫درس اول تناوب و تانژانت‬

‫دوره تناوب تابع بی تأثیر است‪ ،‬اما‬

‫همان طور که در فعالیت های قبل دیدیم در توابع ‪ y = a sin bx + c‬و ‪ y = a cos bx + c‬ضریب ‪ a‬در ٔ‬
‫در مقدار ماکزیمم و مینیمم تابع تأثیرگذار است‪ .‬برعکس‪ ،‬ضریب ‪ b‬در ٔ‬
‫دوره تناوب تابع تأثیرگذار و در مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع بی تأثیر‬
‫دوره تناوب بی تأثیر است و صرفاً در مقدار ماکزیمم و مینیمم تابع‬ ‫است‪ .‬مقدار ‪ c‬نیز از آنجا که فقط باعث انتقال نمودار می شود‪ ،‬در ٔ‬
‫تأثیرگذار است‪.‬‬

‫توابع ‪ y = a sin bx + c‬و ‪ y = a cos bx + c‬دارای مقدار ماکزیمم ‪|  a  | + c‬‬

‫‪2π‬‬
‫است‪.‬‬ ‫دوره تناوب‬
‫و مقدار مینیمم ‪ -  |  a  | + c‬و ٔ‬
‫| ‪|b‬‬

‫دوره تناوب تابع را به دست آورد و برعکس با داشتن مقادیر‬

‫ضابطه تابعی به صورت فوق می توان مقادیر ماکزیمم و مینیمم و ٔ‬
‫ٔ‬ ‫بنابراین با داشتن‬
‫ضابطه تابع مورد نظر را به دست آورد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دوره تناوب یک تابع مثلثاتی‪ ،‬می توان‬
‫ماکزیمم‪ ،‬مینیمم و ٔ‬
‫مثال‪ٔ :‬‬
‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم هر یک از توابع زیر را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( y = 3 sin  (2x) - 2‬الف‬ ‫= ‪( y‬ب ‬
‫) ‪− cos (πx‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬

‫‪( y = π sin (-x) + 1‬پ‬ ‫) ‪( y = 8 cos ( x‬ت ‬ ‫ ‬

‫‪3‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪2π 2π‬‬
‫(الف‬ ‫‪max =| 3 | −2 =1‬‬ ‫‪min =− | 3 | −2 =−5‬‬ ‫‪T = = =π‬‬ ‫ ‬
‫‪|b | 2‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2π 2π‬‬

‫(ب‬ ‫= ‪max‬‬‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫= ‪min‬‬‫‪−−‬‬ ‫=‬‫‪−‬‬ ‫= = =‪T‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪|b | π‬‬

‫‪2π‬‬
‫(پ‬ ‫‪max =| π | +1 =π + 1‬‬ ‫‪min =− | π | +1 =1− π‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪=2π‬‬ ‫ ‬
‫|‪| −1‬‬

‫‪2π‬‬
‫(ت‬ ‫== ‪max‬‬
‫‪|8| 8‬‬ ‫= ‪min‬‬
‫=| ‪− | 8‬‬
‫‪−8‬‬ ‫= =‪T‬‬‫‪6π‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬

‫ضابطه ‪ f  (x) = a sin bx + c‬یا ‪ f  (x) = a cos  bx + c‬است‪ .‬با دقت در‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪ :‬هر یک از نمودارهای داده شده در زیر مربوط به تابعی با‬
‫ضابطه آن را مشخص نمایید‪.‬‬‫ٔ‬ ‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم تابع‪،‬‬
‫شکل نمودار و تشخیص ٔ‬ ‫ِ‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬
‫‪4‬‬

‫الف)‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪35‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪−5π‬‬ ‫‪−4π‬‬ ‫‪−2π‬‬ ‫‪−π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪x‬‬ ‫ب)‬
‫‪-2 π‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫پ)‬
‫‪1‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫ت)‬
‫‪x‬‬
‫‪-2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪9π‬‬ ‫‪5π 11π‬‬ ‫‪6π‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫حل‪ :‬الف) با توجه به شکل‪ ،‬نمودار تابع مورد نظر می تواند به صورت ‪ y = a sin bx + c‬باشد و مقادیر ماکزیمم و مینیمم آن برابر ‪ 7‬و ‪ 1‬و‬
‫‪2π‬‬
‫دوره تناوب برابر ‪ π‬است‪ .‬لذا ‪ T = | b | = π‬و بنابراین ‪.|b | = 2‬‬
‫ٔ‬
‫از طرفی چون مقادیر ماکزیمم و مینیمم به ترتیب ‪ |a  | + c‬و ‪ -|a  | + c‬است‪ ،‬بنابراین همواره مقدار ‪ c‬میانگین مقادیر ماکزیمم و مینیمم است‪،‬‬
‫داریم ‪ c = 4‬و در نتیجه ‪.|a | = 3‬‬
‫با توجه به تأثیری که منفی بودن هر کدام از ‪ a‬و ‪ b‬بر قرینه شدن نمودار تابع نسبت به محورهای ‪ x‬و ‪ y‬دارد‪ ،‬هر دوی ‪ a‬و ‪ b‬باید مثبت باشند‬
‫‪y = 3sin (2 x) +٤‬‬ ‫ضابطه تابع مورد نظر به صورت مقابل است‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫لذا‬

‫دوره تناوب‬
‫ضابطه تابع مورد نظر می تواند به صورت ‪ y = a sin bx + c‬باشد و با توجه به مقادیر ماکزیمم و مینیمم و ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ب) با توجه به نمودار‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫از روی نمودار‪ c = 0 ،‬و =| ‪ | a‬و ‪ |b | = 3‬به دست می آید که در آن عالمت ‪ a‬منفی (مثبت) و ‪ b‬مثبت (منفی) است‪ .‬بنابراین داریم‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = − sin 3x‬‬
‫‪2‬‬

‫ضابطه تابع مورد نظر می تواند به صورت ‪ y = a cos bx + c‬باشد و مقادیر ماکزیمم و مینیمم آن برابر ‪ 5‬و ‪ 1‬و‬
‫ٔ‬ ‫پ) با توجه به شکل نمودار‪،‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫دوره تناوب برابر ‪ 4π‬است‪ .‬بنابراین ‪ c = 3‬و =| ‪ | b‬و ‪ . |a  | = 2‬لذا ‪ a = 2‬و = ‪ b‬و بنابراین داریم ‪. y = 2cos ( ) + 3‬‬
‫ٔ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪36‬‬
‫درس اول تناوب و تانژانت‬

‫ضابطه این نمودار نیز می تواند به صورت ‪ y = a cos bx + c‬باشد و ‪ c = 0‬و ‪ |a | = 2‬و ‪ |b  | = 1‬و ‪ a‬منفی و ‪ b‬مثبت است‪ .‬بنابراین‬
‫ٔ‬ ‫ت)‬
‫داریم ‪y = -2cos x‬‬

‫تانژانت‬

‫فعالیت‬

‫‪sin‬‬ ‫‪T‬‬ ‫نقطه ‪ A‬بر محور کسینوس ها عمود است‪.‬‬‫دایره مثلثاتی روبه رو خط ‪ TAT   ′‬در ٔ‬
‫در ٔ‬
‫زاویه ‪ α‬را در ربع اول دایره مثلثاتی در نظر می گیریم و پاره خط ‪ OM‬را‬
‫الف) ٔ‬
‫)‪M'(1, b‬‬
‫‪M‬‬ ‫نقطه ‪ M   ′‬قطع کند‪ .‬نشان دهید‪:‬‬
‫امتداد می دهیم تا این خط را در ٔ‬
‫‪tan α‬‬ ‫‪tan α = AM  ′ = b‬‬
‫‪α‬‬
‫می توان دید که تانژانت هر زاویه دلخواه مانند ‪ ،α‬به همین ترتیب از برخورد‬
‫‪cos‬‬
‫امتداد ضلع دوم آن زاویه با خط ‪ TAT   ′‬تعیین می شود‪ .‬بنابراین خط ‪TAT   ′‬‬
‫‪A‬‬
‫‪O‬‬

‫نقطه ‪ A‬مبدأ این محور است و جهت مثبت محور‪،‬‬ ‫را محور تانژانت می نامیم‪ٔ .‬‬
‫از پایین به سمت باال است‪.‬‬
‫ب) چرا تانژانت زوایایی که انتهای کمان آنها در ربع اول و سوم قرار دارد‬
‫'‪T‬‬
‫مقداری مثبت و تانژانت زوایایی که انتهای کمان آنها در ربع دوم و چهارم قرار‬
‫دارد‪ ،‬مقداری منفی است؟‬
‫پ) آیا ‪ tan π‬عددی حقیقی است؟ ‪ tan‬چطور؟ به کمک شکل‪ ،‬پاسخ خود را توجیه کنید‪.‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫تغییرات تانژانت‬

‫فعالیت‬

‫‪sin‬‬ ‫‪tan‬‬
‫دایره‬
‫زاویه ‪ α‬مقادیر تانژانت آن نیز تغییر می کند‪ .‬ابتدا این تغییرات را در ربع اول ٔ‬
‫با تغییر ٔ‬
‫مثلثاتی بررسی می کنیم‪ .‬اگر ‪ ،α = 0‬مقدار ‪ tan α‬نیز برابر صفر است و با افزایش اندازه ‪،α‬‬
‫مقدار ‪ tan α‬نیز افزایش می یابد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪tan π‬‬

‫‪π‬‬

‫زاویه ‪ α‬در ربع اول و نزدیک شدن آن به ‪ ، π‬مقادیر‬

‫‪4‬‬
‫‪tan π‬‬

‫الف) با افزایش مداوم مقادیر ٔ‬

‫‪3‬‬
‫‪6‬‬
‫‪tan π‬‬

‫‪π π‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬
‫‪6 4‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫تانژانت تا چه حد افزایش می یابد؟‬
‫ب) توضیح دهید اگر عدد حقیقی و مثبت ‪ a‬را داشته باشیم‪ ،‬چگونه می توان زاویه ای‬
‫مانند ‪ α‬یافت‪ ،‬به طوری که ‪.tan α   =    a‬‬

‫‪37‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫کار در کالس‬

‫الف) با بررسی تغییرات مقادیر تانژانت در ربع های دوم‪ ،‬سوم و چهارم مشخص کنید روند این تغییر در هر ربع افزایشی است یا کاهشی؟‬
‫بازه تغییرات مقدار تانژانت را در هر ربع بنویسید‪.‬‬
‫ب) ٔ‬

‫دوم‬ ‫سوم‬ ‫چهارم‬

‫ربع‬

‫‪tan‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪tan‬‬

‫‪tan 4π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5π‬‬

‫‪tan 5π‬‬
‫‪6‬‬

‫‪4‬‬
‫‪tan 7π‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪2π 4‬‬
‫زوایا‬

‫‪3‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪5π‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪tan 5π‬‬

‫‪tan 11π‬‬
‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪6‬‬
‫‪tan 3π‬‬
‫‪4‬‬

‫‪7π‬‬

‫‪tan 7π‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪11π‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪tan 2π‬‬
‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪5‬‬
‫افزایشی یا کاهشی‬

‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬

‫بازه تغییرات‬

‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬ ‫‪...........‬‬

‫به معنی کاهش یافتن است‪).‬‬ ‫پ) جدول زیر را کامل کنید‪( .‬عالمت به معنی افزایش یافتن و عالمت‬
‫ربع اول‬ ‫ربع دوم‬ ‫ربع سوم‬ ‫ربع چهارم‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π 3 π 5π‬‬ ‫‪7π 5π 4π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪5π 7π 11π‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 4 6‬‬ ‫‪6 4 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 4 6‬‬

‫∞  ‪+‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪... ...‬‬ ‫‪... -1 ...‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪... ... ...‬‬ ‫‪... ... ... 0‬‬
‫‪3‬‬

‫‪38‬‬
‫درس اول تناوب و تانژانت‬

‫تابع تانژانت‬

‫دایره مثلثاتی (به جز ‪ ،) x = k π + π , k ∈ ‬عددی حقیقی به عنوان ‪ tanx‬داریم و‬

‫زاویه دلخواه در ٔ‬
‫همان طور که می بینیم به ازای هر ٔ‬
‫‪2‬‬

‫مجموعه ‪ D = x ∈  x ≠ k π + π , k ∈  ‬است و برد آن مجموعه اعداد‬

‫ٔ‬ ‫دامنه این تابع‬
‫ضابطه ‪ y = tan x‬مشخص می کند‪ٔ .‬‬
‫ٔ‬ ‫تابعی با‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫حقیقی است‪ .‬به سادگی می توان دید تابع ‪ ،y = tan x‬تابعی متناوب است‪ 1‬و دوره تناوب آن ‪ π‬است‪ ،‬زیرا‪:‬‬
‫‪tan (π + x) = tan x‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫]‪ [0 , 2π‬بررسی کنید‪.‬‬ ‫‪ π 3π ‬‬ ‫مجموعه‬ ‫صعودی یا نزولی بودن تابع ‪ y = tanx‬را در‬
‫‪− , ‬‬ ‫ٔ‬
‫‪2 2 ‬‬

‫رسم تابع ‪y = tan x‬‬

‫فعالیت‬

‫در شکل زیر نمودار تابع ‪ y = tan x‬در ربع اول رسم شده است‪ .‬مشابه آن‪ ،‬نمودار این تابع را در ربع های دیگر رسم کنید‪.‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪3π‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪tan‬‬

‫‪π‬‬
‫‪3‬‬
‫‪π‬‬
‫‪4‬‬
‫‪π‬‬
‫‪6‬‬
‫‪0‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪π π π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪6 4 3‬‬

‫‪1‬ــ به دست آوردن دوره تناوب توابع شامل ‪ tan‬مدنظر نیست‪.‬‬

‫‪39‬‬
 2

1
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
-1 ‫ مثلثات‬2 ‫فصل‬
-2

-3

y
‫مترین‬
3

.‫را به دست آورید‬2 ‫ دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم هر یک از توابع زیر‬1
1

‫ (الف‬y = 1 + 2 sin 
-4π
7x -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
x
-1
π
‫ (ب‬y = 3 − cos x -2

2 -3

‫(پ‬ x
y = −π sin( ) − 2
2
y
3
‫(ت‬ y = − cos 3x 3

4 2

1 .‫ هر یک از توابع داده شده را با نمودارهای زیر نظیر کنید‬٢

x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π

y = 1- cos2x )‫ت‬ y = sin 2x )‫پ‬ -1

y = 2 − cos 1 x )‫ب‬ y = sin πx )‫الف‬
-2 2
y
-3
3

2y
3
1
2
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
1
١( -1
x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-1
-3
-2
y
-3
3

2y
3
1
2
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
1
2(
-1
x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-1
-3
-2

-3

y
3

2y
3
1

٣( -4π -3π -2π -π

2
0 π 2π 3π 4π
x
1
-1
x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-1
-3
-2
y
-3y
3
3
2y
2
3
1
1
٤(
2
x
-4π -3π -2π -π 0
1 0
π 2π 3π 4π x
-4π -3π -2π -π π 2π 3π 4π
-1
-1 x
-4π -3π -2π -π -2 0 π 2π 3π 4π
-2
-1
-3
-3
-2

-3y
3 40
2

1
x
-4π -3π -2π -π 0 π 2π 3π 4π
-1
‫درس اول تناوب و تانژانت‬

‫دوره تناوب و مقادیر ماکزیمم و مینیمم داده شده بنویسید‪.‬‬

‫ضابطه تابعی مثلثاتی با ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ ٣‬در هر مورد‬

‫(الف‬ ‫‪T=π‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪min = -3‬‬

‫(ب‬ ‫‪T=3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = 9‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪min = 3‬‬
‫(پ‬ ‫‪T = 4π‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = -1 ,‬‬ ‫‪min = -7‬‬
‫‪π‬‬
‫(ت‬ ‫=‪T‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪max = 1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪min = -1‬‬

‫ضابطه مربوط به هر یک از نمودارهای داده شده را بنویسید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪٤‬‬

‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫(الف‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫ ‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫(ب‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫‪-4π‬‬ ‫‪-3π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪-π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬ ‫‪6π‬‬ ‫‪7π‬‬ ‫‪8π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪ ٥‬کدام یک از جمالت زیر درست و کدام یک نادرست است؟‬

‫الف) تابع تانژانت در دامنه اش صعودی است‪.‬‬
‫ب) می توان بازه ای یافت که تابع تانژانت در آن نزولی باشد‪.‬‬
‫پ) تابع تانژانت در هر بازه که در آن تعریف شده باشد‪ ،‬صعودی است‪.‬‬

‫‪ ٦‬با توجه به محورهای سینوس و تانژانت‪ ،‬در موارد زیر مقادیر ‪ sin α‬و ‪ tan α‬را با هم مقایسه کنید‪:‬‬
‫‪3π‬‬
‫‪< α < 2π‬‬ ‫ب)‬ ‫الف) ‪ 0 < α < π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪41‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫درس دوم‬

‫معادالت مثلثاتی‬

‫نسبت های مثلثاتی زوایای دو برابر کمان‬

‫در محاسبات فنی گاهی نسبت مثلثاتی برخی زوایا مورد نیاز است که مقدار آن را می توان به کمک دیگر زوایا به دست آورد‪ .‬اگر مقدار‬
‫‪ cos15 °‬را نیاز داشته باشیم چگونه می توان آن را با استفاده از مقدار ‪ cos30 °‬به دست آورد؟ به وضوح ‪ 15°‬نصف ‪ 30°‬است و نیز‬
‫می دانیم ‪ . cos 30° = 3‬آیا با نصف کردن مقدار ‪ cos30°‬می توان ‪ cos15 °‬را به دست آورد؟ در ادامه خواهیم دید که جواب منفی است‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫ولی همچنان می شود مقدار ‪ cos15°‬را به کمک مقدار معلوم ‪ cos30°‬یافت اما نه با نصف کردن‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫دایره روبه رو به شعاع واحد و مرکز ‪ O‬را در نظر بگیرید‪ .‬مطابق شکل‪ ،‬زاویه مرکزی ‪O‬‬
‫∆‬
‫برابر ‪ 2 α‬داده شده که روبه رو به وتر ‪ AC‬است‪ .‬از این رو در مثلث ‪ O AK‬داریم‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪K‬‬

‫‪α‬‬ ‫‪AK=sin α ⇒AC   =2AK=2sin α‬‬ ‫(‪)1‬‬ ‫ ‬

‫‪α‬‬
‫‪C‬‬
‫‪ AC‬است‪ ،‬لذا نصف آن‬‫‪ AC‬و از آنجا که زاویه محاطی ‪ B‬روبه رو به ‪‬‬
‫همچنین ‪ = 2α‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬

‫است پس‪. B̂ = α :‬‬

‫از طرفی ̂‪ A‬یک زاویه محاطی روبه رو به قطر ‪ BC‬است و لذا‪Â = 90 :‬‬
‫‪‬‬
‫همچنین از مجموع زوایای ‪ ABC‬به دست می آید‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪ABC : Aˆ + Bˆ + Cˆ= 180 ⇒ 90 + α + Cˆ= 180 ⇒ Cˆ= 90 − α‬‬
‫‪‬‬
‫به طور مشابه در ‪ AH C‬داریم‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪AH C : Hˆ + Aˆ 1+ Cˆ= 180 ⇒ 90 + Aˆ 1+ 90 − α= 180 ⇒ Aˆ =1 α‬‬ ‫ ‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫اکنون ضلع ‪ AH‬را در ‪O AC‬و ‪ AH C‬به دست آورده و برابر قرار می دهیم‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪= sin 2α‬‬
‫‪O AC : AH‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫=‪ ⇒ sin 2‬‬
‫‪α 2sin α cos α‬‬ ‫ ‬
‫‪AH‬‬
‫‪= 2sin α cos α ‬‬
‫)‪(1‬‬
‫=‪AH C : cos‬‬
‫=‪Aˆ 1 cos‬‬
‫‪α‬‬ ‫‪⇒ AH‬‬
‫‪= AC cos α → AH‬‬
‫‪AC‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫همچنین در  ‪ O AH‬داریم‪ OH = cos2α :‬و در  ‪ AH C‬داریم‪:‬‬
‫‪HC‬‬
‫‪sin Aˆ=1 sin α‬‬
‫=‬
‫‪AC‬‬
‫‪) 2sin2 α‬‬
‫=‪⇒ HC= sin α × AC= sin α(2sin α‬‬ ‫ ‬
‫از طرفی با توجه به اینکه ‪ OC   =1‬شعاع دایره است پس داریم‪:‬‬
‫‪OC   = OH + HC    = 1 ⇒ OH = 1 - HC   ⇒ cos2α = 1 - 2sin2α‬‬ ‫ ‬
‫و نیز با استفاده از اتحاد مثلثاتی ‪ cos2α + sin2α = 1‬به دست می آوریم ‪.cos2α = 2cos2α - 1‬‬
‫‪١‬ــ این روش را ابوالوفا بوزجانی ریاضی دان مشهور ایرانی ارائه داده است‪ .‬طرح اثبات فوق در ارزشیابی ها مجاز نیست‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫درس دوم معادالت مثلثاتی‬

‫به طور کلی داریم‪:‬‬

‫‪sin2α = 2sinα cosα‬‬ ‫‪cos2α = 1-2sin2α‬‬
‫‪cos2α = cos2α - sin2α‬‬ ‫‪cos2α = 2cos2α - 1‬‬

‫مثال‪ :‬مقدار ‪ cos15 °‬و ‪ sin15 °‬را بیابید‪.‬‬

‫‪cos 30 = 1− 2sin2 15‬‬ ‫‪sin 30 = 2sin 15 cos15‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2− 3‬‬

‫‪= 1− 2sin2 15‬‬ ‫×‪= 2‬‬ ‫‪cos15‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−1 2 − 3‬‬ ‫=‬ ‫‪2 − 3 cos15‬‬
‫=‬
‫‪sin‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‬ ‫‪2‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪sin 15‬‬
‫‪2− 3‬‬ ‫)‪ 15°‬در ربع اول است‪(.‬‬ ‫= ‪cos15‬‬ ‫)‪ 15°‬در ربع اول است‪(.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 2− 3‬‬

‫معادالت مثلثاتی‬

‫معادله مثلثاتی نام دارد‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫زاویه مجهول داریم‪ ،‬یک‬
‫معادله ای که در آن اطالعاتی از نسبت های مثلثاتی یک ٔ‬
‫مثال‪ :‬تابع مثلثاتی ‪ y  =  sin x‬را که نمودار آن در زیر رسم شده است در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-5 π‬‬ ‫‪-4 π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪-1‬‬

‫همان طور که از نمودار پیداست‪ ،‬صفرهای این تابع جواب های معادله مثلثاتی ‪ sin x   =0‬می باشد‪ .‬به عبارت دیگر جواب های این معادله که‬
‫به صورت … ‪ x =…, -3π , -2π , -  π , 0 , π , 2π , 3π ,‬می باشند‪ ،‬محل تقاطع تابع ثابت ‪( y =0‬یعنی محور‪x‬ها) و تابع ‪ y = sinx‬است‪.‬‬
‫این جواب ها را می توان به صورت کلی ‪x   =k π‬که ‪ k‬یک عدد صحیح است نمایش داد‪.‬‬
‫به طور مشابه جواب های معادله ‪ sin x =1‬مقادیری از ‪ x‬هستند که به ازای آنها مقدار ‪ sin x‬برابر ‪ 1‬می شود‪ .‬این مقادیر محل تقاطع‪ y =1‬و‬
‫‪ y = sinx‬است که در نمودار زیر رسم شده اند‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪-5 π‬‬ ‫‪-4 π‬‬ ‫‪−4π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪−2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪+2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪43‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫جواب های معادله صفحه قبل به صورت‬

‫‪x‬‬
‫ ‬

‫می باشند که به صورت کلی ‪ x = π + 2k π , k ∈ ‬قابل نمایش است‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫اکنون معادله ‪ sin x = 1‬را در نظر می گیریم‪ .‬فعالیت زیر به شما کمک می کند تا جواب های این معادله را بیابید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬‬
‫است مثال بزنید‪.‬‬ ‫‪ 1‬چند زاویه را که مقدار سینوس آنها برابر‬
‫‪2‬‬

‫‪ ٢‬خط ‪ y = 1‬و نمودار ‪ y = sin x‬را در زیر رسم کرده ایم‪ .‬مقادیری را که مثال زده اید روی نمودار پیدا کنید‪ .‬این مقادیر متناظر با چه‬
‫‪2‬‬
‫نقاطی از شکل زیر می باشند؟ آیا مقادیری که پیدا کرده اید در بین نقاط نمایش داده شده در زیر هستند؟‬
‫‪y‬‬

‫‪y= 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-5 π‬‬ ‫‪-4 π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪5π‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪−4π +‬‬ ‫‪−3π −‬‬ ‫‪−2π +‬‬ ‫‪−π −‬‬ ‫‪π−‬‬ ‫‪2π +‬‬ ‫‪3π −‬‬ ‫‪4π +‬‬ ‫‪5π −‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪ ٣‬طول تعدادی از نقاط تقاطع دو نمودار ‪ y = 1‬و ‪ y = sin x‬را که در شکل فوق مشخص شده اند‪ ،‬در معادله ‪ sin x = 1‬جایگذاری‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کنید‪ .‬آیا در معادله صدق می کنند؟ چه نتیجه ای می گیرید؟‬

‫‪1‬‬
‫است رسم شده اند‪ .‬کدام دسته از زوایای مشخص‬ ‫‪ ٤‬در دایره مثلثاتی زیر خط ‪ y = 1‬و زوایای ‪ π‬و ‪ π − π‬که سینوس آنها برابر‬
‫‪2‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪ π −‬هستند؟ آنها را در جاهای خالی زیر مرتب کنید‪.‬‬ ‫شده بر روی نمودار سؤال قبل هم انتها با زاویه ‪ π‬و کدام دسته هم انتها با زاویه‬
‫‪6‬‬ ‫‪π π π ππ ππ6 ππ ππ π π π π‬‬
‫‪−2π +−2−‬‬ ‫دهید؟‪π,2+π‬‬
‫ادامه‪+−,2π‬‬ ‫طرف‬
‫دو‪, 2π2‬‬
‫‪, +2π +‬‬ ‫از ‪+π‬‬
‫زیر‪π‬را‪+ 2‬‬
‫آیا می توانید دو دسته ‪+‬‬
‫‪6 6 6 66 66 66 66 6 6 6 6‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π π‬‬ ‫‪π π‬‬ ‫‪π ππ π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫انتها با‬
‫‪:‬هم‪−2π‬‬
‫‪+ ......‬‬
‫‪, −2,π−+22‬‬
‫‪6 6‬‬
‫‪ππ+, + , , 2π +2π +, ......‬‬
‫‪6 66 6‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪2k π + π −‬‬ ‫‪2k π +‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪y=1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π− π‬‬ ‫‪π π π ππ π π π π π ππ π π π‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪π‬‬ ‫انتها‪−π‬با‪π − π‬‬
‫‪− −π‬‬‫‪:‬هم‬
‫‪π −−......‬‬
‫‪− −, −π‬‬
‫‪−π−π‬‬ ‫‪π − π,−π −3 ππ−,−3 π3−π − 3, π‬‬
‫‪......‬‬
‫‪−‬‬
‫‪6‬‬
‫‪6 6 6 66 6 6 6 6 6 66 6 6 6‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π ππ‬‬ ‫‪ππ π‬‬ ‫‪π π‬‬ ‫‪π π‬‬
‫‪π−‬‬ ‫‪π−π‬‬
‫‪− π− −‬‬ ‫‪−ππ−−π‬‬
‫‪− −‬‬ ‫‪3π − π − 3 π −3 π −‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 66‬‬ ‫‪66 6‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪6 6‬‬

‫‪44‬‬
‫درس دوم معادالت مثلثاتی‬

‫برای عدد حقیقی ‪ -1≤  a  ≤1‬که ‪ ،sinx   =a‬زاویه ای مانند ‪ α‬وجود دارد که برای آن‬
‫‪2kπ + π − α‬‬
‫‪2kπ + α‬‬ ‫داریم ‪ .sin α=a‬بنابراین معادله ‪ sin x   = a‬به صورت ‪ sin x    =  sin α‬بازنویسی می شود‪.‬‬
‫‪π−α‬‬
‫‪y =a‬‬
‫اکنون برای یافتن جواب های معادله ‪ sin x    =sin α‬باید رابطه بین کمان های ‪ x‬و ‪ α‬را‬
‫‪α‬‬
‫بیابیم‪.‬‬
‫با توجه به دایره مثلثاتی روبه رو رابطه بین کمان معلوم ‪ α‬و کمان های مجهول ‪ x‬به طوری‬
‫که ‪ sinx    = sin α‬در دوران های مختلف به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪ x    =   (2k  +1) π -α , k ∈ ‬و ‪sinx   =   sinα ⇒ x   =2k  π+α‬‬ ‫ ‬

‫جواب های کلی معادله ‪ sinx = sinα‬به صورت ‪ x   =2k  π  +  α‬و ‪ x   =(2k  +1)π-  α‬می باشد که ‪.k  ∈ ‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪ sin x‬را حل کنید‪.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪sin x = −‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫=‪sin‬‬
‫) ‪x sin (−‬‬ ‫ ‬
‫‪6‬‬
‫‪‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪x= 2k π − 6‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪x= 2k π + 7π‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪6‬‬
‫کار در کالس‬

‫معادالت زیر را حل کنید‪.‬‬

‫ب) ‪0‬‬
‫= ‪4 sin x + 8‬‬ ‫ ‬‫= ‪2sin x − 3‬‬ ‫الف) ‪0‬‬

‫فعالیت‬

‫نمودار تابع ‪ y = cos x‬و خط ‪ y = 3‬در زیر رسم شده اند‪ .‬مشابه فعالیت قبل به سؤاالت زیر پاسخ دهید تا جواب های معادله‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪ cosx‬را بیابید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫=‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-4 π‬‬ ‫‪-3 π‬‬ ‫‪-2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪3π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪45‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫‪3‬‬
‫= ‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫= ‪ cosx‬را با توجه به نقاط تقاطع دو نمودار پیدا کنید‪.‬‬ ‫الف) برخی از جواب های معادله‬
‫‪2‬‬

‫‪2k π + π‬‬ ‫ب) با استفاده از دایره مثلثاتی روبه رو و محل تقاطع خط ‪ x = 3‬با دایره مثلثاتی‪ ،‬جواب های‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪6‬‬
‫معادله فوق را به دست آورید‪.‬‬
‫‪π‬‬
‫‪−‬‬
‫‪6‬‬ ‫برای هر عدد حقیقی ‪ -1≤a  ≤1‬در معادله ‪ cosx   =a‬زاویه ای چون ‪ α‬وجود دارد که‬
‫‪2k π − π‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪.cos  α   = a‬‬

‫بنابراین برای حل معادله فوق کافی است ابتدا آن را به صورت ‪ cos x   =cos α‬نوشته و سپس‬
‫رابطه بین زوایای ‪ x‬و ‪ α‬را با توجه به دایره مثلثاتی روبه رو به صورت زیر به دست آوریم‪.‬‬
‫‪2k π + α‬‬
‫‪ x     =   2k  π - α , k ∈ ‬و ‪cos x    =  cos α ⇒ x    =   2k  π + α‬‬ ‫ ‬
‫‪α‬‬
‫‪−α‬‬

‫‪2k π − α‬‬

‫جواب های کلی معادله ‪ cosx   =cosα‬به صورت ‪ x   =2k  π  ±  α‬می باشند که ‪.k  ∈ ‬‬

‫مثال‪ :‬جواب های معادله ‪ cosx = 1‬را به دست آورید‪ .‬کدام جواب ها در بازه ]‪ [ −3π, π‬می باشند؟‬
‫‪2‬‬

‫می دانیم ‪ cos π = 1‬پس معادله به صورت ‪ cos x = cos π‬می باشد‪ .‬بنابراین جواب های کلی معادله به صورت زیر هستند‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪x= 2k π ±‬‬ ‫‪, k ∈‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬

‫اکنون با جایگذاری مقادیر صحیح به جای ‪ k‬در عبارت فوق نتیجه می شود که جواب های ‪ x = −2π − π , −2π + π , − π , π‬از معادله‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 3 3‬‬
‫فوق در بازه داده شده می باشند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬معادله ‪   sin2x   =  sin3x‬را حل کنید‪.‬‬
‫می دانیم که جواب های این معادله به شکل زیر هستند‪:‬‬

‫‪2x= 2k π + 3x ⇒ x= 2k π‬‬ ‫‪, k ∈‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪(2k + 1)π‬‬ ‫ ‬
‫=‪2‬‬
‫=⇒ ‪x (2k + 1)π − 3x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪5‬‬
‫‪, k ∈‬‬

‫‪46‬‬
‫درس دوم معادالت مثلثاتی‬

‫‪ 2sin 3x −‬را حل کنید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬معادله ‪2 = 0‬‬

‫‪2sin 3x − 2 = 0‬‬ ‫ ‬
‫‪2sin 3x = 2‬‬ ‫ ‬

‫‪‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2k π π‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪3x = 2k π + 4 ⇒ x = 3 + 12‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫= ‪sin 3x‬‬ ‫‪⇒ sin 3x = sin ⇒ ‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3x = (2k + 1)π − π ⇒ x = (2k + 1) π − π‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬

‫مثال‪ :‬یک بازیکن هندبال توپ را با سرعت ‪ 16 m   /s‬برای‬

‫هم تیمی خود که در ‪ 12/8‬متری او قرار دارد پرتاب می کند‪.‬‬
‫اگر رابطه بین سرعت توپ ‪( v‬بر حسب متر بر ثانیه)‪ ،‬مسافت طی‬
‫شده افقی ‪( d‬بر حسب متر) و زاویه پرتاب ‪ θ‬به صورت زیر باشد‪،‬‬
‫آنگاه زاویه پرتاب توپ چقدر بوده است؟‬
‫‪θ‬‬
‫‪v 2 sin 2θ‬‬
‫=‪d‬‬
‫‪10‬‬

‫از رابطه داده شده به دست می آید‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪(16) 2 sin 2θ‬‬ ‫‪12 / 8 × 10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2θ = 2k π + 6‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫= ‪12 / 8‬‬ ‫= ‪⇒ sin 2θ‬‬ ‫‪⇒ sin 2θ = ⇒ ‬‬ ‫ ‬
‫‪10‬‬ ‫‪256‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2θ = (2k + 1)π − π‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪6‬‬

‫= ‪ θ‬و ‪ θ = 5π‬می باشد‪.‬‬ ‫‪π‬‬

‫با توجه به شکل‪ ،‬جواب قابل قبول‬
‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪ sin x cos x‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬جواب های معادله‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2sin x cos x = 2‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪sin 2x‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪2x = 2k π + ⇒ x = k π +‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪π ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪sin 2x = sin ⇒ ‬‬ ‫ ‬
‫‪3 ‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪(2k + 1)π π‬‬
‫= ‪2x = (2k + 1)π − ⇒ x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪, k ∈‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪47‬‬
 ‫فصل ‪ 2‬مثلثات‬

‫مثال‪ :‬معادله ‪ cosx (2cosx  - 9) = 5‬را حل کنید‪.‬‬

‫ابتدا این معادله را به صورت ‪2cos2x   - 9cosx   - 5 = 0‬می نویسیم‪ .‬با تغییر متغیر ‪ cosx = t‬می توان معادله فوق را به معادله درجه دوم‬

‫‪ 2t2 - 9t    -  5 = 0‬تبدیل کرد‪ .‬جواب های این معادله ‪ t = − 1‬و ‪ t   =   5‬است‪ .‬بنابراین جواب های معادله مثلثاتی باال از حل دو معادله ساده‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫را به دست‬ ‫‪cosx = −‬‬ ‫به دست می آیند‪ .‬از آنجا که ‪ cosx    =   5‬جواب ندارد (چرا؟) فقط جواب های معادله‬ ‫‪cosx = −‬‬ ‫‪ cosx    =   5‬و‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫می آوریم‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪cos x = −‬‬ ‫‪⇒ cos x = cos‬‬ ‫‪⇒ x = 2k π ±‬‬ ‫‪, k =‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫مترین‬

‫‪ 1‬فرض کنید ‪ cos α = 5‬و ‪ α‬زاویه ای حاده باشد‪ ،‬حاصل عبارات زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫ب) ‪sin2 α‬‬ ‫الف) ‪    cos2 α‬‬

‫‪ ٢‬نسبت های مثلثاتی سینوس و کسینوس را برای زاویه ‪ 22/5°‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪ ٣‬معادالت زیر را حل کنید‪.‬‬

‫‪( sin p = sin 3x‬الف‬ ‫‪ ( cos2x   -cosx     +  1  =   0‬‬

‫ب‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪(   cos x    =  cos2x‬پ‬ ‫‪( cos2x    - 3 sin x       +  1  =   0‬ت ‬ ‫ ‬

‫‪( cos2 x − sin x = 1‬ث‬ ‫‪( sin x    -  cos2x    =   0‬ج ‬ ‫ ‬

‫‪4‬‬

‫‪ ٤‬مثلثی با مساحت ‪ 3‬سانتی متر مربع مفروض است‪ .‬اگر اندازه دو ضلع آن به ترتیب ‪ 2‬و ‪ 6‬سانتی متر باشند‪ ،‬آنگاه چند مثلث با این‬
‫خاصیت ها می توان ساخت؟‬

‫‪48‬‬
 ‫حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬ ‫‪3‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬

‫جزیره قشم‪ ،‬روستای شیب دراز‬ ‫عکاس‪ :‬سیدمهدی حسینی‬

‫فیزیکدان معروف‪ ،‬نیلز بور معتقد است که انسان با‬
‫مشاهده دریا‪ ،‬حس می کند که بخشی از بی نهایت‬
‫ٔ‬
‫را در اختیار دارد‪ .‬شاید به همین دلیل است که‬
‫مشاهده طلوع یا غروب آفتاب در ساحل دریا حس‬ ‫ٔ‬
‫خوشایندی را در ما برمی انگیزد‪ .‬و چه بسا دلیل‬
‫زیبایی آسمان شب نیز آن باشد که هیچ انتهایی برای‬
‫آن دیده نمی شود!‬ ‫در‬
‫حد بی نهایت‬
‫س اوّل‬

‫درس‬
‫حد در بی نهایت‬
‫دوم‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫درس ا ّول‬

‫حد بی نهایت‬

‫یادآوری و تکمیل‬

‫در کالس یازدهم با مفهوم حد تابع در یک نقطه آشنا شدیم‪ .‬در فصل حاضر به حد بی نهایت و حد در بی نهایت خواهیم پرداخت‪ .‬پیش از‬
‫آن الزم است مطالبی را از پایه قبل یادآوری و تکمیل کنیم‪ .‬همچنین‪ ،‬برخی پیش نیازها باید ارائه گردد‪.‬‬

‫بخش پذیری چندجمله ای ها بر )‪:(x - a‬‬

‫فعالیت‬

‫‪2x 2 − 5x + 1‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪ 1‬الف) چندجمله ای ‪ f   (x) = 2x2 - 5x + 1‬را بر دو جمله ای درجه اول )‪ (x - 3‬تقسیم‬
‫‪−‬‬ ‫(‬ ‫‪− 6x‬‬ ‫)‬ ‫‪2x +‬‬ ‫کرده ایم‪ .‬جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬
‫‪x +1‬‬ ‫ب) اگر در تقسیم باال‪ ،‬باقیمانده را با ‪ R‬نشان دهیم‪ ،‬داریم ‪.R = ...‬‬
‫‪−‬‬ ‫(‬ ‫‪−3‬‬ ‫)‬ ‫پ) مقدار )‪ f   (3‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫ت) )‪ f   (3‬و ‪ R‬چه رابطه ای با هم دارند؟‬
‫‪2x - 5x + 1 = (x - 3) (2x + ) + 4‬‬
‫‪2‬‬
‫ث) رابطه تقسیم را کامل کنید‪:‬‬

‫ ‪ ٢‬الف) اکنون می خواهیم در حالت کلی چندجمله ای دلخواه )‪ f   (x‬را بر دوجمله ای درجه اول )‪ (x - a‬تقسیم کنیم‪ .‬فرض کنیم‬
‫باقیمانده آن عدد ثابت ‪ R‬باشد‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫خارج قسمت این تقسیم‪ ،‬چندجمله ای )‪ Q   (x‬و‬
‫‪f (x ) x − a‬‬
‫) ‪Q (x‬‬ ‫ ‬
‫‪R‬‬
‫رابطه تقسیم به صورت زیر است‪:‬‬
‫ٔ‬
‫‪f  (x) = (x - a) Q  (x) + R‬‬ ‫ ‬
‫این رابطه‪ ،‬به ازای تمام مقادیر ‪ x‬درست است؛ از جمله به ازای ‪ .x = a‬با قرار دادن ‪ a‬به جای ‪ x‬در دو طرف ٔ‬
‫رابطه فوق خواهیم داشت‪:‬‬
‫‪f  (a) = (... - a) Q  (...) + R‬‬ ‫ ‬
‫رابطه اخیر مقدار ‪ R‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ب) از ٔ‬
‫از فعالیت قبل دیده می شود که‪:‬‬

‫مانده تقسیم برابر )‪ f   (a‬است‪.‬‬

‫درجه اول )‪ ، (x - a‬باقی ٔ‬
‫ٔ‬ ‫قضیه‪ :‬در تقسیم چندجمله ای )‪ f   (x‬بر دوجمله ای‬
‫نتیجه‪ :‬اگر )‪ f   (a‬برابر صفر باشد آنگاه )‪ f   (x‬بر )‪ (x - a‬بخش پذیر است‪.‬‬

‫نتیجه حاضر را می توان برای تجزیه چندجمله ای ها به کار برد‪.‬‬

‫ٔ‬
‫‪50‬‬
‫درس اول حد بی نهایت‬

‫کار در کالس‬

‫‪3x 2 − 5x − 2‬‬ ‫‪x −2‬‬ ‫در چندجمله ای ‪ ،f  (x) = 3x2 - 5x - 2‬مقدار )‪ f  (2‬برابر صفر است‪ .‬بنابراین )‪ f   (x‬بر )‪(x - 2‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪−(3x 2 − 6x‬‬ ‫‪3x + ‬‬ ‫بخش پذیر است‪ .‬با تکمیل مراحل تقسیم‪ ،‬درستی این مطلب را بررسی کنید‪.‬‬
‫‪x −2‬‬
‫)‪− (‬‬ ‫رابطه تقسیم داریم‪f  (x) = 3x2 - 5x - 2 = (x - 2) (3x + ...) :‬‬
‫بنابر ٔ‬
‫‪R =‬‬
‫همانگونه که دیده می شود‪ f   (x) ،‬به صورت حاصل ضرب عامل های آن نوشته شده است‪.‬‬

‫‪ ٢‬چندجمله ای ‪ g (x) = 2x3 + x2 + 1‬را در نظر بگیرید‪.‬‬

‫الف) آیا )‪ g  (x‬بر )‪ (x + 1‬بخش پذیر است؟ چرا؟‬
‫‪2x 3 + x 2 + 1 x + 1‬‬ ‫ب) با انجام تقسیم‪ ،‬درستی ادعای خود را بررسی کنید‪ :‬‬
‫پ) )‪ g  (x‬را به صورت حاصل ضرب عامل ها بنویسید‪.‬‬

‫بر دوجمله ای ‪ x + 2‬بخش پذیر است‪.‬‬ ‫نشان دهید چندجمله ای ‪f (x ) = 2x 3 + 5x 2 − 3x − 10‬‬ ‫‪٣‬‬

‫حد توابع کسری‬

‫پایه قبل آشنا هستیم‪:‬‬

‫با قضیه زیر از ٔ‬

‫قضیه‪ :‬اگر دو تابع ‪ f‬و ‪ g‬در نقطه ای به طول ‪ a‬حد داشته باشند و حد آنها در این نقطه به ترتیب‬
‫‪ l‬و ‪ m‬باشد به طوری که ‪ ،m ≠ 0‬آنگاه تابع ‪ f‬نیز در ‪ a‬حد دارد و این حد برابر ‪ l‬است‪.‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪g‬‬

‫‪x 2 − 3x + 2 12‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= =2‬‬ ‫مثال‪: 1‬‬
‫‪x →5‬‬ ‫‪x +1‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪f‬‬
‫در ‪a‬‬ ‫قضیه باال برای محاسبه حد تابع‬
‫ٔ‬ ‫در سال گذشته دیدیم که در یک تابع گویا مثل ‪ ، f‬اگر ‪ ،f  (a) = g  (a) = 0‬در این صورت دیگر‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫قابلیت استفاده ندارد‪ .‬در این حالت با توجه به روابط ‪ f  (a) = 0‬و ‪ ،g  (a) = 0‬نتیجه می گیریم که چند جمله ای های )‪ f  (x‬و )‪ g  (x‬هر دو بر‬
‫‪f‬‬
‫نقطه ‪،a‬‬
‫عامل )‪ (x - a‬بخش پذیرند‪ .‬بنابراین با تقسیم صورت و مخرج کسر ‪ g‬بر )‪ ،(x - a‬تابع گویای دیگری حاصل می شود که حد آن در ٔ‬
‫در صورت وجود با حد ‪ f‬در ‪ a‬برابر است‪.‬‬
‫‪g‬‬
‫‪x 2 −1‬‬
‫‪ lim‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬مقدار‬
‫‪x →1 x 2‬‬ ‫‪+x −2‬‬
‫حل‪ :‬صورت و مخرج کسر به ازای ‪ x = 1‬برابر صفرند‪ .‬بنابراین هم صورت و هم مخرج بر )‪ (x - 1‬بخش پذیرند‪ .‬این عامل را به کمک‬
‫تجزیه‪ ،‬در صورت و مخرج ظاهر و سپس حذف می کنیم‪.‬‬
‫‪x 2 −1‬‬ ‫‪(x − 1) (x + 1) 1+ 1 2‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪x →1 2‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫= =‬
‫‪1+ 2 3‬‬
‫ ‬
‫‪x +x −2‬‬ ‫‪x →1‬‬ ‫)‪(x − 1) (x + 2‬‬

‫فرجه حداکثر ‪ 3‬مورد بحث هستند‪ .‬رعایت این‬

‫درجه صورت و مخرج حداکثر ‪ ٣‬باشد و همچنین توابع کسری شامل عبارت های رادیکالی با ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ در این بخش از درس اول‪ ،‬حد توابع گویا که‬
‫مطلب در انواع ارزشیابی ها الزامی است‪.‬‬
‫‪51‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2x + 3x + 4‬‬
‫نقطه ‪ x = -2‬در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬ ‫‪ f (x ) = x 3 + 8‬را در ٔ‬ ‫مثال‪ :‬حد تابع‬
‫حل‪ :‬در این مثال نیز صورت و مخرج به ازای ‪ x = -2‬برابر صفرند‪ .‬باید عامل )‪ (x + 2‬را در صورت و مخرج ظاهر کنیم‪ .‬مخرج را می توانیم به‬
‫تجزیه صورت‪ ،‬آن را بر )‪ (x + 2‬تقسیم می کنیم‪:‬‬
‫کمک اتحاد مجموع مکعب های دو جمله به حاصل ضرب عامل های ّاول تجزیه کنیم‪ .‬اما برای ٔ‬
‫‪2x 3 + 3x 2 + 4‬‬ ‫‪x +2‬‬
‫) ‪− ( 2x 3 + 4x 2‬‬ ‫‪2x 2 − x + 2‬‬
‫‪−x 2 + 4‬‬
‫) ‪− ( −x 2 − 2x‬‬ ‫رابطه تقسیم می توان نوشت )‪ .2x3 + 3x2 + 4 = (x + 2)(2x2 - x + 2‬بنابراین‪:‬‬
‫بنابر ٔ‬
‫‪2x + 4‬‬
‫) ‪− ( 2x + 4‬‬ ‫‪(x + 2) (2x 2 − x + 2) 8 + 2 + 2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪lim f (x ) = lim‬‬ ‫‪= = 1‬‬
‫‪x →−2‬‬ ‫)‪x →−2 (x + 2) (x 2 − 2x + 4‬‬ ‫‪4+4+4‬‬

‫تذکر‪ :‬گاهی صورت یا مخرج تابع ‪ f‬شامل یک عبارت رادیکالی است و‬

‫‪g‬‬
‫‪f‬‬
‫نقطه ‪ a‬الزم‬‫ٔ‬ ‫در‬ ‫حد‬ ‫محاسبه‬ ‫برای‬ ‫حالت‬ ‫‪ . lim‬در این‬‫=‬ ‫=‬
‫‪f (x ) lim‬‬ ‫‪g (x ) 0‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬
‫است ابتدا صورت و مخرج را در یک عبارت رادیکالی ضرب کنیم تا عامل )‪(x - a‬‬
‫یا عبارتی که موجب صفر شدن ‪ f‬و ‪ g‬شده است‪ ،‬در صورت و مخرج ظاهر شود تا با ساده‬
‫کردن آن از صورت و مخرج‪ ،‬بتوانیم مقدار حد را در صورت وجود به دست آوریم‪.‬‬

‫‪2 − x −1‬‬
‫مثال‪ :‬حد تابع ‪ g (x ) = x − 5‬را در ٔ‬
‫نقطه به طول ‪ x = 5‬در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬
‫‪ 2 +‬ضرب می کنیم تا صورت کسر‬ ‫حل‪ :‬هم حد صورت و هم حد مخرج در ٔ‬
‫نقطه ‪ 5‬برابر صفرند‪ .‬صورت و مخرج را در عبارت ‪x − 1‬‬
‫عبارتی گویا شود‪.‬‬

‫‪2 − x −1 2 + x −1‬‬ ‫)‪4 − (x − 1‬‬

‫=‪lim g (x‬‬
‫‪) lim‬‬ ‫×‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →5‬‬ ‫‪x →5 x − 5‬‬ ‫)‪2 + x − 1 x →5 (x − 5)(2 + x − 1‬‬
‫)‪− (x − 5‬‬ ‫‪−1 −1‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫= =‬ ‫ ‬
‫‪x →5‬‬ ‫‪(x − 5) (2 + x − 1) 2 + 2 4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪− 8x‬‬
‫‪ h (x ) = x3‬را در ‪ x = 8‬در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬حد تابع‬
‫‪x −2‬‬
‫ضرب می کنیم تا مخرج‬ ‫‪3‬‬
‫‪x 2 + 23 x + 4‬‬ ‫حل‪ :‬هم حد صورت و هم حد مخرج در ‪ x = 8‬برابر صفرند‪ .‬صورت و مخرج را در عبارت‬
‫کسر گویا شود‪.‬‬

‫‪x 2 − 8x 3 x 2 + 23 x + 4‬‬ ‫)‪x (x − 8) ( 3 x 2 + 23 x + 4‬‬

‫= ) ‪lim h (x‬‬
‫‪x →8‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪x →8 3 x − 2‬‬
‫×‬
‫‪3 2‬‬
‫=‬
‫‪lim‬‬
‫‪x −8‬‬
‫‪= 8(4 + 4 + 4)= 96‬‬ ‫ ‬
‫‪x + 23 x + 4 x →8‬‬

‫‪52‬‬
‫درس اول حد بی نهایت‬

‫کار در کالس‬

‫حدود زیر را در صورت وجود محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪x −9‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x → −3 x 2‬‬ ‫‪+ 3x‬‬

‫‪4x 2 − 4x + 1‬‬
‫(ب‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫→‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2x 2 + x − 1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪4x 2 − 1‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫→‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2x 3 − 13x 2 + 24x − 9‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x 2 −1‬‬
‫(ت‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x → −1 x + 2x + 3‬‬

‫‪x− x‬‬
‫(ث‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪x →1 x 2‬‬ ‫‪+x −2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪x +1‬‬
‫(ج‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x → −1 x‬‬ ‫‪+ 3x + 2‬‬ ‫ ‬

‫حد نامتناهی‬

‫تابعی مثل ‪ f‬را در نظر بگیرید که در نزدیکی یک نقطه مثل ‪ ،a‬مقدارش از هر عدد دلخواه مثبتی بتواند بزرگ تر شود؛ به عبارت دیگر‪ ،‬در‬
‫نقطه ‪ a‬حد آن ∞  ‪ +‬شود‪ .‬در اینجا‪ ،‬حدهایی از این نوع را بررسی می کنیم‪ .‬ابتدا به چند تعریف نیاز داریم‪.‬‬
‫ٔ‬

‫بازه باز شامل عدد حقیقی ‪ x0‬را یک همسایگی ‪ x0‬می نامیم‪.‬‬ ‫همسایگی‪ :‬هر ٔ‬
‫بازه )‪ (a   ,   b‬یک همسایگی ‪ x0‬می باشد‪.‬‬
‫به  عبارت دیگر اگر )‪ x0 ∈ (a , b‬آنگاه ٔ‬

‫بازه (‪ )0 , 4‬هم یک همسایگی برای ‪ 3‬محسوب می شود؟ شما دو همسایگی دیگر برای ‪3‬‬ ‫مثال‪ٔ :‬‬
‫بازه (‪ )2 , 5‬یک همسایگی ‪ 3‬است‪ .‬آیا ٔ‬
‫بنویسید و جواب خود را با پاسخ دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪x‬‬

‫همسایگی محذوف‪ :‬اگر ٔ‬

‫بازه )‪ (a   ,   b‬یک همسایگی عدد حقیقی ‪ x0‬باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫مجموعه }‪ (a , b) - {x0‬یک همسایگی محذوف ‪ x0‬نامیده می شود‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪x‬‬ ‫مجموعه }‪ ( 5 , 4) − {3‬یک همسایگی محذوف ‪ 3‬می باشد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪53‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫همسایگی چپ و راست‪ :‬اگر ‪ r‬عددی مثبت باشد آنگاه )‪ (x0   ,   x0   +   r‬یک همسایگی‬

‫راست ‪ x0‬نامیده می شود‪ .‬همچنین‪ (x0   -   r   ,   x0) ،‬را یک همسایگی چپ ‪ x0‬می نامیم‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫یک همسایگی چپ ‪ 3‬است‪ .‬شما یک همسایگی راست دیگر برای ‪ 3‬و یک‬ ‫)‪( , 3‬‬
‫‪2‬‬
‫بازه‬ ‫مثال‪ٔ :‬‬
‫بازه (‪ )3 , 4‬یک همسایگی راست ‪ 3‬و ٔ‬
‫همسایگی چپ برای آن بنویسید‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2‬‬

‫فعالیت‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫نقطه غیرصفر تعریف شده است؛ یعنی‬
‫در هر ٔ‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪2‬‬
‫را در صورت وجود به دست آوریم‪ .‬می دانیم تابع‬ ‫‪lim‬‬ ‫می خواهیم مقدار‬
‫‪x‬‬ ‫‪x →0 x 2‬‬
‫= ‪ .Df‬با تکمیل جدول زیر‪ ،‬به رفتار تابع ‪ f‬در یک همسایگی محذوف صفر توجه کنید‪.‬‬ ‫}‪ - {0‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-0/2 -0/1 -0/01‬‬ ‫‪-0/0001‬‬ ‫←‪→0‬‬ ‫‪0/0001‬‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬

‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪100000000‬‬ ‫←?→‬ ‫‪...‬‬ ‫‪1000000 ...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪x2‬‬

‫در جدول دیده می شود که وقتی ‪ x‬از سمت راست یا چپ به صفر نزدیک می شود‪ ،‬مقدار ‪ x2‬نیز به صفر نزدیک می شود‪ .‬بنابراین مقادیر‬
‫اندازه کافی ‪ x‬را‬
‫ٔ‬ ‫اندازه دلخواه بزرگ می شوند‪ .‬در واقع با دقت در نمودار‪ ١‬تابع ‪ y = 12‬می توان نتیجه گرفت که هرگاه به‬
‫ٔ‬ ‫‪ ، 12‬به هر‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪4‬‬
‫بزرگ‬ ‫دلخواه‬ ‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫هر‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫‪f‬‬‫  ‬
‫(‬ ‫)‪x‬‬ ‫مقادیر‬ ‫توانست‬ ‫خواهیم‬ ‫کنیم‪،‬‬ ‫نزدیک‬ ‫صفر‬ ‫به‬
‫‪3‬‬
‫نماییم‪ .‬بنابراین دیده می شود که مقدارهای بزرگ شونده )‪ f  (x‬به هیچ عددی میل‬
‫نمی کنند؛ در نتیجه ‪ lim 12‬موجود نیست‪ .‬با این حال‪ ،‬در چنین مواقعی برای‬
‫‪2‬‬ ‫‪x →0 x‬‬
‫‪1‬‬
‫=‬ ‫توصیف بهتر رفتار تابع در همسایگی محذوف صفر‪ ،‬می نویسیم ∞ ‪lim 2 = +‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x →0 x‬‬
‫‪.‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪1‬‬
‫صرفاً به حالت خاصی از عدم وجود‬ ‫تذکر‪ :‬همچنان که از سال های قبل می دانیم‪ +  ∞ ،‬یک عدد حقیقی نیست و ٔ‬
‫رابطه‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x2‬‬
‫∞‪= +‬‬

‫حد اشاره دارد‪ .‬به این معنا که ‪ 12‬را به هر اندازه که بخواهیم می توانیم بزرگ کنیم‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬را به قدر کافی به صفر نزدیک کرده‬
‫‪x‬‬
‫باشیم‪ .‬این گونه حدها را حد نامتناهی یا حد بی نهایت می نامیم‪.‬‬

‫‪١‬ــ رسم نمودار تابع های گویا جزو اهداف کتاب حاضر نمی باشد‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫درس اول حد بی نهایت‬

‫تعریف ‪ :1‬فرض کنیم تابع ‪ f‬در یک همسایگی محذوف ‪ a‬تعریف شده باشد‪.‬‬
‫رابطه ∞ ‪ lim f (x ) = +‬به این معناست که می توان مقدارهای )‪ f  (x‬را از هر‬
‫ٔ‬
‫‪x →a‬‬
‫عدد مثبت دلخواه بزرگ تر کرد‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬به قدر کافی به ‪ a‬نزدیک‬
‫اختیار شود‪.‬‬

‫نیز به روش مشابه تعریف می شود‪:‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = −‬‬ ‫رابطه‬

‫ٔ‬
‫‪x →a‬‬

‫رابطه‬
‫ٔ‬ ‫تعریف ‪ :2‬فرض کنیم ‪ f‬در یک ‪ a .............‬تعریف شده باشد‪.‬‬
‫∞ ‪ lim f (x ) = −‬به این معناست که می توان مقادیر )‪ f  (x‬را از هر عدد منفی‬
‫‪x →a‬‬
‫دلخواهی ‪ ...........‬کرد‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬به قدر ‪ .........‬به ‪ a‬نزدیک‬
‫اختیار شود‪.‬‬

‫در زیر آمده است‪.‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫طرفه نامتناهی نیز به روش مشابهی تعریف می شوند‪ .‬به عنوان نمونه تعریف‬
‫حدهای یک ٔ‬
‫‪x →a +‬‬

‫رابطه‬
‫ٔ‬ ‫تعریف ‪ :3‬فرض کنیم ‪ f‬در یک همسایگی راست از ‪ a‬تعریف شده باشد‪.‬‬
‫∞ ‪ lim+ f (x ) = +‬به این معناست که می توان مقادیر )‪ f  (x‬را از هر عدد مثبت‬
‫‪x →a‬‬
‫دلخواه بزرگ تر کرد‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬با مقادیر بزرگ تر از ‪ a‬به قدر کافی به ‪a‬‬
‫نزدیک اختیار شود‪.‬‬

‫و همچنین سایر حالت های حدود نامتناهی یک طرفه‪ ،‬در شکل های زیر دقت کنید‪.‬‬ ‫∞ ‪lim f (x ) = +‬‬ ‫به نمودار مربوط به‬
‫‪x →a +‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪f‬‬
‫‪f‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪f‬‬

‫∞‪lim f (x ) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = +‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬

‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a +‬‬ ‫‪x →a −‬‬ ‫‪x →a −‬‬

‫‪55‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫‪1‬‬
‫را در ‪ x = ٢‬به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬حد چپ و راست تابع‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪x −2‬‬
‫ضابطه ‪ f (x ) = 1‬رسم شده است‪ .‬به مقادیر تابع در سمت‬ ‫حل‪ :‬نمودار تابع با‬
‫ٔ ‪x −2‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫راست و چپ ‪ x = 2‬دقت نمایید‪ .‬وقتی ‪ x → 2+‬در این حالت مخرج کسر یعنی‬
‫)‪ (x - 2‬عددی مثبت و کوچک نزدیک صفر خواهد بود‪ .‬در نتیجه ‪ 1‬مثبت و‬
‫‪2‬‬ ‫‪x −2‬‬
‫‪1‬‬ ‫بسیار بزرگ می شود که مقدار آن می تواند از هر عدد مثبت دلخواهی بزرگ تر شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪lim+‬‬ ‫بنابراین همان طور که از نمودار هم دیده می شود‪= + ∞ ،‬‬
‫‪x →2 x − 2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-1‬‬ ‫به همین ترتیب وقتی ‪ ،x → 2-‬مخرج کسر یعنی )‪ (x - 2‬عددی منفی و بسیار‬
‫‪-2‬‬
‫نزدیک صفر خواهد بود‪ .‬در نتیجه مقدار ‪ 1‬می تواند از هر عدد منفی دلخواه‪،‬‬
‫‪x −2‬‬
‫کوچک تر شود‪ ،‬بنابراین ∞ ‪ . lim− 1 = −‬درستی این مطلب‪ ،‬از روی نمودار‬
‫‪-3‬‬

‫‪x →2 x − 2‬‬
‫هم قابل مشاهده است‪.‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪x =2‬‬

‫قضیه زیر بدون اثبات ارائه می شود‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫در مورد حدهای نامتناهی‬

‫در این صورت‪:‬‬ ‫‪ lim f (x )= L ≠0‬و ‪lim g (x ) =0‬‬ ‫قضیه‪ :‬فرض کنیم‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫الف) اگر ‪ L < 0‬و تابع )‪ g  (x‬در همسایگی محذوفی از ‪ a‬مثبت باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫ب) اگر ‪ L < 0‬و تابع )‪ g  (x‬در همسایگی محذوفی از ‪ a‬منفی باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬ ‫پ) اگر ‪ L > 0‬و تابع )‪ g  (x‬در همسایگی محذوفی از ‪ a‬مثبت باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫) ‪x →a g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬ ‫ت) اگر ‪ L > 0‬و تابع )‪ g  (x‬در همسایگی محذوفی از ‪ a‬منفی باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫‪x →a‬‬ ‫) ‪g (x‬‬

‫قضیه قبل‪ ،‬برای حالتی که ‪ x → a+‬و یا ‪ x → a-‬نیز برقرار است‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫تذکر‪:‬‬

‫‪[x ] − 3‬‬
‫را محاسبه کنید‪.1‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫مثال‪ :‬حاصل‬
‫‪x → 2x − 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫برابر ‪ -3‬است‪.‬‬ ‫حل‪ :‬مخرج در نزدیکی ‪ 1‬با مقادیر مثبت به صفر میل می کند و حد صورت هم در‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫قضیه قبل داریم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫پس بنابر قسمت (پ)‬
‫‪[x ] − 3‬‬
‫‪lim‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x → 2x − 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬ــ در اینجا حد آن دسته از توابع کسری مدنظر است که به صورت عدد غیر صفر بر روی صفر باشند‪ .‬بنابراین حالت هایی مثل ∞ * ‪ 0‬و ∞ ‪ ∞ -‬مورد نظر نیستند که رعایت این مطلب در سؤاالت‬
‫ارزشیابی الزامی است‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫درس اول حد بی نهایت‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬حدود زیر را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪2x‬‬ ‫‪2x‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim−‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim+‬‬ ‫ ‬
‫‪x →5 x − 5‬‬ ‫‪x →5 x − 5‬‬

‫‪−1‬‬ ‫‪2‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ت ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x→ 3‬‬ ‫‪x −3‬‬

‫] ‪[x‬‬ ‫‪x +1‬‬

‫(ث‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ج ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x→ −‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3x + 1‬‬ ‫‪x →0‬‬ ‫‪sin2 x‬‬
‫‪3‬‬

‫و‬ ‫∞‪lim f (x ) = −‬‬ ‫‪ 2‬نمودار تابعی مانند ‪ f‬را رسم کنید که در یک همسایگی محذوف ‪ -2‬تعریف شده باشد به طوری که‬
‫‪x →( −2) +‬‬

‫‪ .‬پاسخ خود را با جواب های دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬ ‫∞‪lim f (x ) = +‬‬

‫‪x →( −2) −‬‬

‫مترین‬

‫‪ ١‬الف) نشان دهید چندجمله ای ‪ f  (x) = 2x3 + x2 + 1‬بر دوجمله ای ‪ x + 1‬بخش پذیر است‪.‬‬
‫ب) به کمک تقسیم‪ f  (x) ،‬را به صورت حاصل ضرب عامل ها بنویسید‪.‬‬
‫‪ ٢‬حدهای زیر را در صورت وجود محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪2x 2 − x‬‬ ‫‪x 3 − 4x 2 − 4x − 5‬‬ ‫‪x 2 + 3x − 4‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim‬‬
‫→‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4x 2 − 1‬‬ ‫‪x →5‬‬ ‫‪x 2 − 25‬‬ ‫‪x →−4‬‬ ‫‪x 3 + 4x 2 + x + 4‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬

‫‪ ٣‬حدود زیر را در صورت وجود‪ ،‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪x − 2x − 1‬‬ ‫‪x2 − 9‬‬ ‫‪2x + 16‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪2‬‬
‫(ب ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim‬‬
‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x −x‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫‪2− x +1‬‬ ‫‪x →−8‬‬ ‫‪x +2‬‬

‫‪ ٤‬حدهای زیر را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim+‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim−‬‬ ‫ ‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫| ‪x →0 | x‬‬ ‫‪x→1‬‬ ‫‪x −1‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪4x + 1‬‬

‫(ت‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪2‬‬
‫(ث ‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪4‬‬
‫(ج ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x → −6‬‬ ‫)‪(x + 6‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫)‪(x − 3‬‬ ‫→‪x‬‬
‫‪−1‬‬ ‫‪(2x + 1)2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1− 5x‬‬ ‫‪−3x‬‬ ‫‪1‬‬
‫(چ‬ ‫‪lim+‬‬ ‫(ح ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(خ ‬ ‫‪lim+‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫ ‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪x2 − 9‬‬ ‫‪x →( −2) −‬‬ ‫‪x2 − 4‬‬ ‫→‪x‬‬
‫‪π‬‬
‫‪2‬‬
‫‪[x ] − 3‬‬
‫(د‬ ‫‪lim− tan x‬‬ ‫(ذ ‬ ‫‪lim+ tan x‬‬ ‫(ر ‬ ‫‪lim−‬‬ ‫ ‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫‪x −3‬‬
‫→‪x‬‬ ‫→‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ٥‬الف) عبارت ∞ ‪ lim− f (x ) = +‬به چه معناست؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪x →2‬‬
‫ب) عبارت ∞ ‪ lim+ f (x ) = −‬به چه معناست؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪x →2‬‬
‫پ) نمودار تابعی مانند ‪ f‬را رسم کنید که در هر دو شرط باال صدق کند‪ .‬مسئله چند جواب دارد؟‬
‫‪57‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫درس دوم‬

‫حد در بی نهایت‬

‫حد در بی نهایت‬

‫در درس قبل که حدهای نامتناهی را بررسی کردیم‪ ،‬دیدیم که وقتی ‪ x‬به سمت عددی مثل ‪ a‬نزدیک می شد‪ ،‬مقادیر ‪ y‬به ∞  ‪ +‬یا ∞  ‪ -‬میل‬
‫می کرد‪ .‬در اینجا ‪ x‬را به ∞  ‪ +‬یا ∞  ‪ -‬میل می دهیم و حد تابع را در صورت وجود به دست می آوریم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫مرحله ّاول‪ ،‬نصف سطح مربع را رنگ‬

‫ٔ‬ ‫فرض کنید بخواهیم سطح مربعی به ضلع ‪ 1‬متر را طی فرایندی مطابق شکل های زیر رنگ کنیم‪ .‬در‬
‫مرحله دوم نصف قسمت های رنگ نشده را رنگ می زنیم و به همین ترتیب ادامه می دهیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫می کنیم‪ .‬در‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪...‬‬

‫شکل‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬

‫سطح رنگ شده (متر مربع)‬ ‫‪= 1−‬‬
‫‪4‬‬
‫‪= 1− 2‬‬
‫‪8‬‬
‫‪= 1− 3‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫مرحله دهم‪ ،‬چه سطحی از مربع رنگ شده است؟‬

‫ٔ‬ ‫الف) در‬
‫مرحله ‪ n‬ام‪ ،‬چه سطحی از مربع رنگ شده است؟‬
‫ٔ‬ ‫ب) در‬
‫مرحله ‪ n‬ام چه می توان گفت؟‬
‫ٔ‬ ‫پ) اگر ‪ n‬به قدر کافی بزرگ اختیار شود‪ ،‬در مورد مساحت سطح رنگ شده در‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫مثال‪ :‬تابع ‪ f (x ) = x‬را در ٔ‬
‫بازه )∞ ‪ (0 , +‬در نظر می گیریم‪ .‬رفتار این تابع را به ازای‬
‫‪2‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪(x > 0‬‬
‫برخی مقادیر مثبت ‪ x‬در جدول زیر مشاهده می کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0/5‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪10000‬‬ ‫‪...‬‬ ‫∞  ‪→ +‬‬

‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪0/001‬‬ ‫‪0/0001‬‬ ‫‪...‬‬ ‫?→‬
‫‪x‬‬

‫‪58‬‬
‫درس دوم حد در بی نهایت‬

‫فاصله ‪ 1‬تا صفر‪،‬‬

‫ٔ‬ ‫از جدول دیده می شود که با افزایش مقدار ‪ ،x‬مقدار ‪ 1‬به صفر نزدیک و نزدیک تر می شود‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬برای آنکه‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫کمتر از ‪ 0/00001‬باشد‪ ،‬الزم است ‪ x‬بزرگ تر از ‪ 100000‬انتخاب شود‪ .‬به نظر شما‪ ،‬آیا به هر میزان که بخواهیم‪ ،‬می توانیم مقدار ‪ 1‬را‬
‫‪x‬‬
‫فاصله ‪ 1‬تا صفر کمتر از ‪ 0/000001‬باشد؟‬ ‫به صفر نزدیک کنیم؟ آیا مقداری از ‪ x‬وجود دارد که به ازای آن‪،‬‬
‫ٔ ‪x‬‬
‫با این شرایط می گوییم حد تابع ‪ f (x ) = 1‬در ∞  ‪ +‬برابر صفر است و می نویسیم ‪ . lim = 0‬به طور کلی می توان گفت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫رابطه ‪ lim f (x ) = L‬به‬

‫اگر تابع ‪ f‬در بازه ای مثل )∞  ‪ (a   ,   +‬تعریف شده باشد‪ٔ ،‬‬
‫∞ ‪x →+‬‬
‫این معناست که )‪ f  (x‬را به هر مقدار دلخواه می توان به ‪ L‬نزدیک کرد‪ ،‬مشروط‬
‫بر آنکه ‪ x‬به قدر کافی بزرگ اختیار شود‪.‬‬

‫نیز به روش مشابه تعریف می شود‪:‬‬ ‫‪lim f (x ) = L‬‬ ‫رابطه‬

‫ٔ‬
‫∞ ‪x →−‬‬

‫رابطه‬
‫ٔ‬ ‫فرض کنیم تابع ‪ f‬در بازه ای مثل )‪ (-  ∞  ,  b‬تعریف شده باشد‪.‬‬
‫‪ lim f (x ) = L‬به این معناست که به هر مقدار ‪ .........‬می توان )‪f  (x‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬
‫را به ‪ L‬نزدیک کرد‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬به قدر ‪ .........‬کوچک و منفی‬
‫اختیار شود‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫بازه )‪ (-  ∞ , 0‬رسم شده است‪ ،‬دیده می شود که ‪= 0‬‬
‫‪ f (x ) = x‬که در ٔ‬ ‫مثال‪ :‬با توجه به جدول زیر و با مالحظه نمودار تابع‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x‬‬ ‫← ∞  ‪-‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪-1000000 -100000‬‬ ‫‪-1000‬‬ ‫‪-100‬‬

‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫←؟‬ ‫‪...‬‬ ‫‪-0/000001‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪-0/01‬‬
‫‪x‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫)‪(x < 0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪59‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫قضیه زیر مفیدند‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫در مورد حدهای نامتناهی‪ ،‬دو‬

‫قضیه ‪ :1‬فرض کنیم ‪ n‬عددی طبیعی باشد‪ .‬در این صورت‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪=0‬‬ ‫ب)‬ ‫‪lim‬‬ ‫الف) ‪= 0‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪xn‬‬

‫‪ .‬در این صورت‪:‬‬ ‫‪lim g (x ) = m‬‬ ‫قضیه ‪ :2‬فرض کنیم ‪ lim f (x ) = l‬و‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫(الف‬ ‫= ) ) ‪lim ( f (x ) ± g (x‬‬

‫= ) ‪lim f (x ) ± lim g (x‬‬
‫‪l ±m‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫(ب‬ ‫‪lim f (x ).g (x ) = lim f (x ) × lim g (x ) = l .m‬‬ ‫ ‬

‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫) ‪f (x‬‬ ‫‪lim f (x ) l‬‬

‫(پ‬ ‫= ‪lim‬‬ ‫∞‪x →+‬‬
‫=‬ ‫)‪(m ≠0‬‬ ‫ ‬
‫) ‪x →+∞ g (x‬‬ ‫‪lim g (x ) m‬‬
‫∞‪x →+‬‬

‫قضیه ‪ 2‬برای وقتی که ∞‪ x → -‬نیز برقرار است‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫تذکر‪:‬‬
‫‪7x 2 − 4x + 1‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫مثال‪ :‬مقدار‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪3x 2 + 5x − 6‬‬
‫محاسبه این حد‪ ،‬ابتدا باید صورت و مخرج را بر بزرگ ترین توانی از ‪ x‬که در مخرج وجود دارد‪ ،‬یعنی ‪ x2‬تقسیم کنیم (چون‬
‫ٔ‬ ‫حل‪ :‬برای‬
‫∞  ‪ ،x → +‬پس می توان نتیجه گرفت که ‪.)x2 ≠ 0‬‬
‫‪7x 2 − 4x + 1‬‬ ‫‪4 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪7− + 2‬‬
‫‪7x − 4x + 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x x‬‬
‫=‬‫‪lim‬‬ ‫=‬‫‪lim‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →+ ∞ 3x 2 + 5x − 6 x →+ ∞ 3x 2 + 5x − 6‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪5 6‬‬
‫‪3+ − 2‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x x‬‬
‫‪4 1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪lim (7 − + 2‬‬ ‫‪lim 7 − lim + lim 2‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪x →+∞ x‬‬ ‫‪7 −0+ 0 7‬‬
‫=‬
‫∞ ‪x →+‬‬
‫=‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫‪x →+∞ x‬‬
‫= =‬ ‫ ‬
‫‪5 6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6 3 + 0−0 3‬‬
‫) ‪lim (3 + − 2‬‬ ‫‪lim 3 + lim − lim 2‬‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫‪x →+∞ x x →+∞ x‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬مقدار حدود زیر را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪3x + 2‬‬ ‫‪1− 5t 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬ ‫(ب‬ ‫‪lim‬‬ ‫(پ‬ ‫‪lim‬‬
‫‪x →− ∞ x − 1‬‬ ‫‪t →− ∞ t 2‬‬ ‫‪+ 3t‬‬ ‫‪x →+ ∞ 2 − 3x‬‬
‫ ‬
‫‪ ٢‬الف) تابعی مثال بزنید که حد آن در ∞  ‪ +‬برابر (‪ )-1‬باشد‪ .‬پاسخ خود را با جواب های دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫ب) تابعی مثال بزنید که حد آن در ∞  ‪ -‬برابر ‪ 100‬باشد‪ .‬پاسخ خود را با جواب های دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫درس دوم حد در بی نهایت‬

‫حد نامتناهی در بی نهایت‬

‫اندازه دلخواه بزرگ (یا کوچک منفی)‬

‫ٔ‬ ‫برخی توابع مانند ‪ f‬هستند که وقتی ∞  ‪ x → +‬یا ∞  ‪ ،x → -‬مقدار آنها یعنی )‪ f  (x‬می تواند به هر‬
‫‪y‬‬ ‫شود‪ .‬در این بخش رفتار این گونه تابع ها را در ∞  ‪ +‬یا ∞  ‪ -‬مورد مطالعه قرار می دهیم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬تابع ‪ f  (x) = x3‬را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪y =x‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪x‬‬ ‫← ∞  ‪-‬‬ ‫‪-1000‬‬ ‫‪-100‬‬ ‫‪-10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫∞  ‪→ +‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬
‫‪y=x3‬‬ ‫‪-  ∞ ← -1000000000 -1000000‬‬ ‫‪-1000‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪1000000‬‬ ‫∞  ‪1000000000 → +‬‬
‫‪-5‬‬

‫جدول باال و همچنین نمودار تابع نشان می دهند که با افزایش مقدار ‪ ،x‬مقدار ‪ x3‬هم افزایش می یابد به طوری که با بزرگ کردن ‪ x‬به قدر‬
‫‪ .‬در حالت کلی داریم‪:‬‬ ‫∞ ‪lim x 3 = +‬‬ ‫کافی‪ ،‬می توان مقدار ‪ x3‬را از هر عدد مثبت دلخواهی بزرگ تر کرد‪ .‬در این حالت می نویسیم‬
‫∞ ‪x →+‬‬

‫رابطه‬
‫ٔ‬ ‫تعریف‪ :‬فرض کنیم تابع ‪ f‬در بازه ای مثل )∞  ‪ (a   ,   +‬تعریف شده باشد‪.‬‬
‫∞‪ lim f (x ) = +‬به این معناست که مقدارهای )‪ f  (x‬را می توان از هر عدد‬
‫∞ ‪x →+‬‬
‫مثبت دلخواهی بزرگ تر کرد‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬به قدر کافی بزرگ اختیار شود‪.‬‬

‫به روش مشابه از جدول و نمودار باال دیده می شود که با منفی و کوچک گرفتن ‪ x‬به قدر کافی‪ ،‬می توان مقدار ‪ x3‬را از هر عدد منفی‬
‫دلخواهی کوچک تر کرد‪ .‬در این حالت می نویسیم ∞‪ . lim x 3 = −‬در حالت کلی می توان گفت‪:‬‬
‫∞‪x →−‬‬

‫رابطه‬
‫ٔ‬ ‫تعریف‪ :‬فرض کنیم تابع ‪ f‬در بازه ای مثل )‪ (-  ∞   ,   b‬تعریف شده باشد‪.‬‬
‫∞‪ lim f (x ) = −‬به این معناست که مقدارهای )‪ f  (x‬را می توان از هر عدد‬
‫∞ ‪x →−‬‬
‫منفی دلخواهی کوچک تر کرد‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ x‬به قدر کافی کوچک و منفی‬
‫اختیار شود‪.‬‬

‫تذکر ‪ :1‬رابطه های ∞‪ lim f (x ) = −‬و ∞‪ lim f (x ) = +‬نیز به روش مشابه تعریف می شوند‪.‬‬
‫∞ ‪x →−‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬
‫تذکر ‪ :2‬رابطه هایی مانند ∞‪ lim f (x ) = +‬و ∞‪ lim f (x ) = −‬را حد نامتناهی در بی نهایت می نامیم‪ .‬همچنان که قبال ً بیان شد‪ ،‬این‬
‫∞ ‪x →+‬‬ ‫∞ ‪x →+‬‬
‫دو مورد‪ ،‬صورت هایی از عدم وجود حد تابع ‪ f‬در ∞  ‪ +‬هستند؛ چراکه ∞  ‪ +‬و ∞  ‪ -‬عدد حقیقی نیستند که بیانگر حد تابع ‪ f‬در ∞  ‪ +‬باشند‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫کار در کالس‬

‫با توجه به نمودار هر تابع‪ ،‬طرف دوم تساوی ها را بنویسید‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪+1‬‬
‫‪2x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪x‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0‬‬
‫(‪f‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫)‪x‬‬
‫‪f (x) = x 2‬‬ ‫=‬
‫‪−‬‬
‫‪x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-3‬‬

‫(الف‬ ‫‪lim x 2 = ‬‬ ‫(ب ‬ ‫= )‪lim (2x + 1‬‬

‫‪‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim f (x ) = ‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬

‫‪lim x 2 = ‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫= )‪(2x + 1‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫) ‪y = h(x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y = −1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2 x +1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪y = g(x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪−1‬‬
‫(ت‬ ‫( ‪lim‬‬ ‫= )‪x + 1‬‬
‫‪‬‬ ‫(ث ‬ ‫‪lim g (x ) = ‬‬ ‫(ج ‬ ‫‪lim h (x ) = ‬‬ ‫ ‬
‫‪x →−∞ 2‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬

‫‪−1‬‬
‫= )‪lim ( x + 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪g (x ) = ‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪h (x ) = ‬‬ ‫ ‬
‫‪x →+∞ 2‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫محاسبه حد تابع یک جمله ای ‪ f  (x) = ax   n‬در ∞  ‪ +‬و ∞  ‪ -‬استفاده می کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫قضیه زیر برای‬
‫ٔ‬ ‫از‬

‫قضیه‪ :‬فرض کنیم ‪ n‬عددی طبیعی و ‪ a‬یک عدد حقیقی غیرصفر باشد‪.‬‬
‫(‪ n‬زوج و ‪ a‬مثبت) ∞‪+‬‬
‫(الف‬ ‫(‪ a‬مثبت) ∞‪+‬‬ ‫(ب ‬
‫(‪ n‬زوج و ‪ a‬منفی) ∞‪−‬‬
‫‪‬‬
‫‪lim ax n = ‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪lim ax = ‬‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫(‪ a‬منفی) ∞‪−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬
‫(‪ n‬فرد و ‪ a‬مثبت) ∞‪−‬‬
‫(‪ n‬فرد و ‪ a‬منفی) ∞‪+‬‬

‫‪62‬‬
‫درس دوم حد در بی نهایت‬

‫مثال‪ :‬حدود زیر را محاسبه کنید‪:‬‬

‫(الف‬ ‫) ‪lim (2x − 3 + 5x 2‬‬ ‫(ب ‬ ‫)‪lim (−2x 3 + 4x 2 − 5x − 9‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →−‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪2 3‬‬
‫(الف‬ ‫)‪lim (2x − 3 + 5x 2 ) = lim x 2 ( − 2 + 5‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫‪x x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫در ∞  ‪ +‬برابر صفرند؛ بنابراین‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫و‬ ‫بنابر قضیه ای از درس قبل‪ ،‬حد‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2 3‬‬
‫∞‪lim x 2 ( − 2 + 5) = lim x 2 (0 − 0 + 5) = lim 5x 2 = +‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫(ب‬ ‫‪lim (−2x 3 + 4x 2 − 5x − 9) = lim x 3 (−2 +‬‬

‫‪4 5‬‬ ‫‪9‬‬
‫)‪− 2 − 3 ) = lim x 3 (−2 + 0‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫∞‪x →−‬‬

‫∞‪= lim (−2x 3 ) = +‬‬

‫∞‪x →−‬‬

‫جمله با بزرگ ترین توان ‪ f‬در‬

‫در هر دو قسمت مثال قبل دیده می شود که حد یک تابع چندجمله ای مثل ‪ f‬در ∞  ‪ +‬یا ∞  ‪ -‬برابر است با حد ٔ‬
‫∞  ‪ +‬یا ∞  ‪ .-‬این مطلب در حالت کلی درست است و می توان به روش مثال باال آن را اثبات کرد یعنی‪:‬‬

‫فرض کنیم ‪ f‬یک تابع چندجمله ای از درجه ‪ n‬به صورت ‪ f  (x) = ax   n + bx  n  -1 + ... + k‬باشد که در‬
‫آن ‪ n‬عددی طبیعی و ‪ a‬یک عدد حقیقی غیرصفر است‪ .‬در این صورت‪:‬‬
‫ ‪lim (ax n + bx n −1 +  + k ) = lim ax n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪lim f (x ) = lim ax n‬‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬

‫از این مطلب می توان برای محاسبه حد توابع گویا‪ ،‬زمانی که ∞  ‪ x → +‬یا ∞  ‪ x → -‬نیز استفاده کرد‪ .‬به مثال زیر دقت کنید‪.‬‬
‫‪−12x 5 + 7x 3 − 2x − 9‬‬ ‫‪−12x 5‬‬
‫‪:‬مثال‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪2‬‬
‫∞‪= lim (−4x 3 ) = +‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫‪3x − 8x + 1‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫‪3x‬‬ ‫∞‪x →−‬‬

‫کار در کالس‬

‫حدود زیر را محاسبه کنید‪:‬‬

‫‪2x 3 − 5x + 4‬‬ ‫‪5x + 4‬‬ ‫‪−4x 7 + 5x 2‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ب ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(پ ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫‪7x 3 − 11x 2 − 6x‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫‪x3 +x −8‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫‪2x 3 + 9‬‬

‫مترین‬

‫‪ 1‬نمودار هر یک از تابع های زیر را رسم کنید و سپس حدود خواسته شده را به دست آورید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( f (x ) = x‬الف‬ ‫‪:‬‬ ‫) ‪lim f (x‬‬
‫∞‪x →−‬‬
‫‪,‬‬ ‫) ‪lim f (x ) , lim f (x‬‬
‫∞‪x →+‬‬ ‫‪x →0‬‬
‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪x >0‬‬
‫‪( g (x ) = ‬ب‬ ‫‪:‬‬ ‫‪lim g (x ) ,‬‬ ‫) ‪lim g (x‬‬ ‫ ‬
‫‪−1 x < 0‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →+‬‬
‫‪63‬‬
 ‫فصل ‪ 3‬حد بی نهایت و حد در بی نهایت‬

‫‪ 2‬با توجه به نمودار توابع‪ ،‬حدود خواسته شده را بنویسید‪.‬‬

‫(الف)‬ ‫(ب)‬ ‫‪y‬‬ ‫(پ)‬
‫‪y‬‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫) ‪y = g(x‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪y = f (x‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬

‫) ‪y = h(x‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪lim f (x ) = ‬‬ ‫‪lim g (x ) = ‬‬ ‫‪lim h (x ) = ‬‬

‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →+‬‬

‫‪lim f (x ) = ‬‬ ‫‪lim g (x ) = ‬‬ ‫‪lim + h (x ) = ‬‬

‫∞‪x →+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬ ‫)‪x →( −1‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪ 3‬نمودار تابع ‪ f‬به شکل مقابل است‪ .‬حدود خواسته شده را بنویسید‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫(الف‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫(ب ‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫ ‬
‫‪x →( −1) −‬‬
‫‪3‬‬ ‫∞‪x →−‬‬
‫‪2‬‬
‫(پ‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫(ت ‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪x →( −1) +‬‬ ‫‪x →1−‬‬

‫‪x‬‬ ‫(ث‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫(ج ‬ ‫) ‪lim f (x‬‬ ‫ ‬

‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪x →1+‬‬ ‫∞‪x →+‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪ 4‬حدود زیر را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬
‫(الف‬ ‫‪lim (9 +‬‬ ‫)‬ ‫(ب ‬ ‫)‪lim (− x 3 + 7x 2 − 6‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x →+∞ 2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3+ 2‬‬
‫‪1‬‬
‫(پ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ت ‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪x‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫‪2x − 3‬‬ ‫‪x →+∞ 4‬‬
‫‪−5‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2x − 1‬‬ ‫‪2x 2 − 3x + 1‬‬
‫(ث‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ج ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →+∞ 3x + 1‬‬ ‫∞‪x →−‬‬ ‫‪x 2 + 5x − 3‬‬
‫‪2x 5 − 6x 3 − x‬‬ ‫‪x +x‬‬
‫‪2‬‬
‫(چ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(ح ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫‪x 2 − 5x + 1‬‬ ‫‪x →+∞ 3 − x‬‬

‫‪−6x 3 + 7x − 9‬‬ ‫‪2x + 1‬‬

‫(خ‬ ‫‪lim‬‬ ‫(د ‬ ‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2x − 4x + x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x →+∞ 4‬‬

‫‪ 5‬الف) هر یک از رابطه های ‪ lim f (x ) = −1‬و ‪ lim f (x ) = 2‬به چه معنا هستند؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫∞‪x →−‬‬ ‫∞‪x →+‬‬
‫ب) نمودار تابعی مانند ‪ f‬را رسم کنید که هر دو ویژگی الف را داشته باشد‪ .‬مسئله چند جواب دارد؟‬

‫‪64‬‬
 ‫مشتق‬ ‫‪4‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬
‫ماهواره طلوع‬

‫ماهواره رصدا‬
‫ماهواره امید‬

‫ماهواره بر سیمرغ ــ پایگاه فضایی امام خمینی(ره)‬

‫مفهوم مشتق به مسئله تاریخی خط مماس در یک‬
‫نقطه از منحنی و مسئله یافتن سرعت لحظه ای‬
‫یک جسم مربوط می شود‪ .‬امروزه مشتق در‬
‫علوم مختلف کاربردهای وسیع و گسترده ای‬
‫در‬
‫دارد‪.‬به طور مثال در صنایع فضایی‪،‬مسائلی نظیر‬ ‫آشنایی با مفهوم مشتق‬ ‫س اوّل‬
‫کمینه سازی سوخت مصرفی‪ ،‬بیشینه سازی سرعت‬
‫و کمینه سازی زمان سفر با مفهوم مشتق ارتباط‬
‫درس‬
‫دارند‪.‬‬ ‫مشتق پذیری و پیوستگی‬
‫دوم‬

‫درس‬
‫آهنگ تغییر‬
‫سوم‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫درس اول‬

‫آشنایی با مفهوم مشتق‬

‫مشتق یکی از مفاهیم اساسی ریاضی است که دارای کاربردهای وسیع در ریاضیات و علوم دیگر است‪ .‬ایده اولیه در مورد مفهوم مشتق‪،‬‬
‫به شیب یک خط مربوط می شود‪ .‬به کمک این ایده به تدریج به صورت دقیق تری با مفهوم مشتق آشنا می شویم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪ 1‬شیب هر یک از خط های داده شده را به دست آورید و مشخص کنید که کدام یک مثبت و کدام یک منفی است؟‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-2‬‬

‫خط‬ ‫‪d1‬‬ ‫‪d2‬‬ ‫‪d3‬‬ ‫‪d4‬‬ ‫‪ ٢‬با توجه به جدول روبه رو‪ ،‬نمودار مربوط خط های ‪ d3 , d2 , d1‬و ‪ d4‬را روی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫شکل مشخص کنید‪.‬‬
‫شیب‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0 -1‬‬ ‫‪01‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3-4‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪0 -1‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3-4‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪66‬‬
‫درس اول آشنایی با مفهوم مشتق‬

‫خط مماس بر یک منحنی‬

‫خط مماس‬
‫یافتن خط مماس در یک نقطه از یک منحنی مسئله ای تاریخی است که زمانی طوالنی‬
‫برای حل آن صرف شده است‪ .‬مفهوم خط مماس بر یک دایره از زمان های گذشته‬
‫مشخص بوده است‪ .‬خط مماس بر دایره‪ ،‬خطی است که با دایره یک و فقط یک نقطه‬
‫مشترک داشته باشد‪ .‬این تعریف در حالت کلی برای همه منحنی ها صادق نیست‪.‬‬

‫خط های ‪ d1‬تا ‪ d4‬را در نظر بگیرید‪ .‬خط ‪ d2‬در نقطه ‪ ،A‬خط ‪ d3‬در نقطه ‪ B‬و خط ‪ d4‬در نقاط ‪ A‬و ‪ B‬بر منحنی مماس هستند‪ .‬خط ‪d1‬‬
‫در نقطه ‪ A‬بر منحنی مماس نیست‪ .‬همچنین خطوط ‪ d3‬و ‪ d4‬در نقطه ‪ c‬بر منحنی مماس نیستند‪ .‬در ادامه این درس با دالیل این امر به‬
‫صورت دقیق تری آشنا خواهید شد‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪d2‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪d4‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪d1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪A‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪d3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫خواندنی‬
‫از نظر تاریخی مسئله یافتن خط مماس در یک نقطه از یک منحنی‪ ،‬برای اولین بار در اوایل قرن هفدهم میالدی زمانی مطرح شد که فرما ریاضی دان‬
‫فرانسوی اقدام به تعیین ماکزیمم ها و مینیمم های چند تابع خاص کرد‪ .‬فرما دریافت که خطوط مماس‪ ،‬در نقاطی که منحنی ماکزیمم یا مینیمم دارد باید افقی‬
‫باشد‪ .‬از این رو به نظرش رسید که مسئله تعیین نقاط ماکزیمم یا مینیمم به حل مسئله دیگر‪ ،‬یعنی یافتن مماس های افقی مربوط می شود‪ .‬تالش برای حل این‬
‫مسئله کلی تر بود که فرما را به کشف برخی از ایده های مقدماتی مفهوم «مشتق» هدایت کرد‪ .‬مفهوم مشتق به شکل امروزی آن توسط نیوتن و به فاصله چند‬
‫سال بعد از او توسط الیپ نیتس‪ ،‬مستقل از یکدیگر پدید آمد‪ .‬شیوه نیوتن مبتنی بر دیدگاه فیزیکی بود و از مشتق برای به دست آوردن سرعت لحظه ای‬
‫استفاده کرد‪ ،‬اما الیپ نیتس با دیدگاهی هندسی از مشتق برای به دست آوردن شیب خط مماس در منحنی ها استفاده کرد‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫اکنون سعی می کنیم که به کمک نمودار منحنی‪ ،‬خط مماس بر منحنی در یک نقطه را بررسی کنیم‪ .‬نقطه ثابت ‪ A‬را روی منحنی زیر در نظر‬
‫می گیریم‪ .‬خطی که از ‪ A‬و ‪ B‬می گذرد یک خط قاطع نامیده می شود‪ .‬روی منحنی نقطه های دیگری را نزدیک تر به نقطه ‪ A‬اختیار می کنیم‬
‫و خط های گذرنده از ‪ A‬و آن نقطه ها را رسم می کنیم‪ .‬حدس بزنید که وقتی نقاط به قدر کافی به ‪ A‬نزدیک می شوند‪ ،‬برای خط های قاطع‬
‫چه اتفاقی می افتد؟ به عبارت دیگر خط های قاطع به چه خطی نزدیک می شوند؟‬
‫اکنون نقطه ‪ C‬را سمت چپ نقطه ‪ A‬اختیار می کنیم و خط قاطع ‪ AC‬را رسم می کنیم‪ .‬مانند قبل نقاط دیگری را نزدیک تر به نقطه ‪ A‬اختیار‬
‫می کنیم‪ .‬حدس می زنید برای خط های قاطع چه اتفاقی می افتد؟ به طور شهودی می توان گفت‪:‬‬
‫شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪ A‬حد شیب خط های قاطع گذرنده از ‪ A‬است به شرطی که نقطه ها به قدر کافی به ‪ A‬نزدیک‬
‫شوند‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪C‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫در ادامه این بحث را دقیق تر بررسی خواهیم کرد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫الف) تابع ‪ f    (x)   =   - x2+10x‬داده شده است‪ ،‬اگر ‪ 0  ≥  x       ≥10‬نقاط ))‪ D (4,  f  (4)) ،C  (5,  f  (5)) ،B(6,   f  (6)) ،A(2,  f  (2‬و ))‪E  (3,  f    (3‬‬
‫را روی منحنی در نظر می گیریم‪ .‬شیب خطی که از نقاط ‪ A‬و ‪ B‬می گذرد یعنی ‪ mAB‬از دستور زیر به دست می آید‪:‬‬

‫‪yB − yA f (6) − f (2) 24 − 16 8‬‬

‫= ‪mAB‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= =2‬‬ ‫ ‬
‫‪xB − xA‬‬ ‫‪6−2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫به همین روش ‪ mAC‬و ‪ mAD‬و ‪ mAE‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫درس اول آشنایی با مفهوم مشتق‬

‫‪y‬‬

‫= ‪mAE‬‬
‫‪30‬‬ ‫= ‪mAD‬‬

‫= ‪mAC‬‬
‫‪mAB =2‬‬
‫‪25‬‬
‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪E‬‬
‫‪20‬‬ ‫= )‪f (6) − f (2‬‬
‫‪∆y‬‬

‫‪A‬‬
‫‪15‬‬
‫‪6 − 2 =∆ x‬‬

‫‪10‬‬
‫‪2‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬‫‪−x + 10x‬‬

‫‪5‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬

‫همان طور که می دانید برای محاسبه شیب خط ‪ AB‬نسبت تغییر عمودی را به تغییر افقی به دست می آوریم‪ .‬اگر این تغییرات را به ترتیب با‬
‫ ‪ ∆y‬و ‪ ∆ x‬نمایش دهیم‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪∆y‬‬
‫= ‪mAB‬‬
‫‪∆x‬‬
‫ ‬
‫در هنگام محاسبه شیب های باال‪ ،‬توضیح دهید که ‪∆x‬ها چگونه تغییر می کنند؟‬

‫[‪]2,6‬‬ ‫‪ 6‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪2‬‬ ‫= ‪∆x    = 6 -2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪∆y    = 24 -16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ ‬

‫[‪]2,5‬‬ ‫‪ 5‬ــــــــــــــــــــــــــــ ‪2‬‬ ‫‪∆x    =  5   -2 = 3‬‬ ‫‪ ∆y    = 25 -16 = 9‬‬ ‫ ‬
‫[‪]2,4‬‬ ‫‪ 4‬ــــــــــــــــــ ‪2‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪∆x   =  4  -2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫= ‪ y    = 24 -16‬‬
‫∆‬ ‫‪8‬‬ ‫ ‬
‫[‪]2,3‬‬ ‫‪ 3‬ـــــــــ ‪2‬‬ ‫ ‬ ‫= ‪∆x    =   3-2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ ∆y    = 21 -16 = 5‬‬ ‫ ‬

‫‪69‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫ب) حال فرض کنید که با ادامه روندی‬

‫))‪(2/5,ff(2/5‬‬
‫‪(2/5,‬‬ ‫))‪(2/5‬‬
‫))‪EE (3, f (3‬‬
‫))‪(3, f (3‬‬ ‫که در قسمت (الف) اختیار کردیم‪ ،‬نقاط‬
‫))‪(2/4,ff(2/4‬‬
‫‪(2/4,‬‬ ‫‪(2/4)) G‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪FF‬‬
‫‪GG (2/4,‬‬
‫))‪(2/4,f f(2/4‬‬
‫))‪(2/4‬‬ ‫بیشتری را نزدیک به ‪ A‬انتخاب کنیم‪ .‬شیب‬
‫‪∆∆yy‬‬
‫‪∆∆yy‬‬
‫خطوط به دست آمده به شیب خط مماس‬
‫بر منحنی در نقطه ‪ A‬نزدیک می شود‪.‬‬
‫‪∆∆xx‬‬
‫برای درک بهتر این موضوع‪ ،‬منحنی‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪AA‬‬
‫))‪((22,,ff((22‬‬
‫))‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪(2)))) ∆∆xx‬‬
‫‪(2, ,f f(2‬‬

‫‪ f   (x)=   -x2+10x‬در فاصله [‪ ]2,3‬رسم‬

‫شده است‪ .‬در ادامه نمودار تابع در بازه‬
‫)‪f (2 / 5) − f (2‬‬ ‫)‪f (2 / 4) − f (2‬‬
‫= ‪mAF‬‬
‫‪2/ 5 −2‬‬
‫= ‪mAG‬‬
‫‪2/ 4 −2‬‬ ‫[‪ ]2,2/4‬رسم شده است‪.‬‬
‫‪18 / 75 − 16‬‬ ‫=‬
‫=‬
‫‪0/ 5‬‬

‫=‬
‫‪2 / 75‬‬
‫‪=5/5‬‬ ‫=‬
‫‪0/ 5‬‬

‫اگر به همین ترتیب بازه های کوچک تری در نظر بگیریم‪ ،‬شیب خطوط به دست آمده به شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪ A‬نزدیک‬
‫می شود‪ .‬برای درک بهتر این موضوع‪ ،‬با تکمیل جدول و مقایسه شیب خط های قاطع‪ ،‬شیب خط مماس را حدس بزنید‪.‬‬

‫بازه [‪]a,b‬‬
‫) ‪f (b ) − f (a‬‬ ‫شیب خطی که از نقاط  ))‪ (a      ,      f   (a‬و ))‪ (b     ,  f   (b‬می گذرد‪.‬‬
‫‪b −a‬‬
‫)‪f (2 / 4) − f (2‬‬
‫]‪[2,2/4‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 5/6‬‬
‫‪2/ 4−2‬‬

‫]‪[2,2/3‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬

‫‪f (2 / 2) − f (2) 17 / 16 − 16‬‬ ‫‪1 / 16‬‬

‫]‪[2,2/2‬‬ ‫‪2/ 2−2‬‬
‫=‬
‫‪0/ 2‬‬
‫=‬
‫‪0/ 2‬‬
‫‪= 5/8‬‬

‫‪f (2 / 1) − f (2) 16 / 59 − 16‬‬ ‫‪0 / 59‬‬

‫]‪[2,2/1‬‬ ‫‪2 / 1− 2‬‬
‫=‬
‫‪0/ 1‬‬
‫=‬
‫‪0/ 1‬‬
‫‪= 5/9‬‬

‫‪f (2 / 01) − f (2) 16 / 0599 − 16 0 / 0599‬‬

‫]‪[2,2/01‬‬ ‫‪2 / 01 − 2‬‬
‫=‬
‫‪0 / 01‬‬
‫=‬
‫‪0 / 01‬‬
‫‪= 5 / 99‬‬

‫)‪f (2 / 001) − f (2‬‬ ‫‪16 / 005999 − 16‬‬

‫]‪[2,2/001‬‬ ‫‪2 / 001 − 2‬‬
‫=‬
‫‪0 / 001‬‬
‫‪= 5 / 999‬‬
‫��‬ ‫��‬ ‫��‬

‫]‪[2,2+h‬‬ ‫))‪ff((22++hh))−−ff((22‬‬
‫(‪ h‬یک عدد خیلی کوچک و‬ ‫‪hh‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫?? →‬
‫→‬
‫مثبت است‪).‬‬

‫‪70‬‬
‫درس اول آشنایی با مفهوم مشتق‬

‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫وقتی ‪ h‬به قدر کافی نزدیک به صفر (و مثبت) است‪،‬‬ ‫‪h‬‬
‫اگر بخواهیم دقیق تر صحبت کنیم‪ ،‬باید در مورد مقادیر عبارت‬

‫بررسی کنیم‪ .‬روند باال این حدس را تقویت می کند که هر چقدر که بخواهیم می توانیم این مقادیر را به عدد ‪ 6‬نزدیک کنیم مشروط بر‬
‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫‪lim+‬‬
‫‪h‬‬
‫‪=6‬‬ ‫آنکه ‪ h‬را به قدر کافی نزدیک به صفر (و مثبت) اختیار کنیم‪ .‬به عبارت دیگر حدس می زنیم که‪:‬‬
‫‪h →0‬‬
‫کافی است با محاسبه مقدار حد‪ ،‬صحت حدس خود را بررسی کنیم‪:‬‬

‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬ ‫‪−(2 + h )2 + 10(2 + h ) − 16‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪lim+‬‬ ‫‪= lim+‬‬ ‫‪= lim+ −(h + 4h + 4) + 20 + 10h − 16‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫ ‬
‫‪−h 2 − 4h − 4 + 4 +10h‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= lim+‬‬ ‫‪= lim+ −h‬‬ ‫‪+ 6h‬‬
‫‪= lim+‬‬
‫)‪h (−h + 6‬‬
‫     ‪= lim(−h + 6) = 6‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬
‫ ‬
‫به طریق مشابه می توان دید که اگر نقاط روی منحنی را در سمت چپ ‪ A‬اختیار کنیم‪ ،‬به عبارت دیگر اگر بازه هایی مانند‪،]1/5  , 2[ ،‬‬
‫[‪ ]1/8  ,2[ ،]1/7  ,2[ ،]1/6  ,2‬و… را در نظر بگیریم شیب خط های قاطع برابر با ‪ … ،6/2 ،6/3 ، 6/4 ،6/5‬خواهد شد‪.‬به عبارت دیگر‬
‫در این حالت هم شیب خط های قاطع به هر اندازه که بخواهیم به عدد ‪ 6‬نزدیک می شوند‪ ،‬مشروط بر آنکه ‪ h‬به قدر کافی از سمت چپ به‬

‫‪lim‬‬
‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫‪=6‬‬ ‫صفر نزدیک شود‪ ،‬یعنی داریم‪:‬‬
‫‪h →0−‬‬ ‫‪h‬‬

‫)‪f (2 + h ) − f (2‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪h‬‬
‫‪=6‬‬ ‫بنابراین به طور کلی می توان نوشت‪:‬‬
‫‪h →0‬‬

‫شیب خط مماس بر منحنی تابع ‪ f‬در نقطه ))‪ A(a    ,  f    (a‬را به صورت زیر تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ = lim‬شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪A‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫به شرط آنکه این حد موجود و متناهی باشد‪.‬‬

‫‪ a‬می نامند و با )‪ f     ′(a‬نمایش می دهند‪،‬‬ ‫حد باال را (در صورت وجود) مشتق تابع ‪ f‬در نقطه‬
‫یعنی‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪f ′(a ) = lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫حد مذکور را شیب منحنی در ‪ a‬نیز می نامند‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫بنابراین در مثال قبل داریم ‪ .f  ′(2)  =   6‬در ادامه )‪ f    ′(3‬برای ‪ f  (x) = -x2 + 10x‬محاسبه شده است‪:‬‬

‫) ‪f (3 + h ) − f (3‬‬ ‫‪−(3 + h )2 + 10(3 + h ) − 21‬‬ ‫‪−9 − 6h − h 2 + 30 + 10h − 21‬‬

‫=‬‫‪f ′(3) lim‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪h‬‬
‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫‪− 6h − h 2 + 30 + 10h − 21‬‬ ‫‪−h 2 + 4h‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫=‪= lim( −h + 4‬‬
‫‪) 4‬‬ ‫ ‬
‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬
‫مثال‪ :‬معادله خط مماس بر منحنی تابع ‪ f   (x)  = -x2+10x‬را در نقطه ))‪ A(2,  f    (2‬واقع بر نمودار تابع بنویسید‪.‬‬

‫‪ = f    ′(2)  =6‬شیب خط مماس در نقطه ‪A‬‬ ‫حل‪ :‬با توجه به آنچه که در فعالیت قبل مشاهده شد‪ :‬‬
‫)‪A (2, f    (2)) = (2,16‬‬ ‫ ‬
‫‪y - 16 = 6  (x  -2) ⇒ y = 6x + 4‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫معادله خط مماس بر منحنی تابع ‪ y  = x2+3‬را در نقطه ای به طول ‪ -2‬بنویسید‪.‬‬

‫تذکر‪ :‬با نمادهای معرفی شده در فعالیت در مورد شیب خط های قاطع می توان دستورهای معادل دیگری برای محاسبه مشتق در یک نقطه‬
‫به دست آورد‪ ،‬به طور مثال شیب خطی که از نقاط ‪ A‬و ‪ B‬می گذرد برابر است با‪:‬‬
‫) ‪∆y f (a + ∆x ) − f (a‬‬
‫=‬
‫‪mAB‬‬ ‫=‬
‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫ ‬
‫) ‪f (a + ∆x ) − f (a‬‬
‫‪f ′(a ) = lim‬‬
‫‪∆x‬‬
‫و از آنجا‪ :‬‬
‫‪∆x →0‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ f    ′(2) ،f    (x) = -x2+10x‬را از دستور باال به دست آورید‪:‬‬

‫)‪f (2 + ∆x ) − f (2‬‬ ‫‪− (2 + ∆x )2 + 10(2 + ∆x ) − 16‬‬
‫)‪f ′(2‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪lim‬‬ ‫ ‬
‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬

‫‪− 4 − ∆x 2 − 4∆x + 20 + 10∆x − 16‬‬ ‫‪−∆x 2 + 6∆x‬‬ ‫)‪∆x (−∆x + 6‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫= ‪= lim (−∆x‬‬
‫‪+ 6) 6‬‬
‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬ ‫‪∆x‬‬ ‫‪∆x →0‬‬

‫محاسبه ) ‪ f     ′(a‬به روش دیگر‬

‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ f ′(a ) = lim‬تعریف شد‪ .‬اکنون دستور دیگری برای مشتق تابع ‪ f‬در نقطه ‪x = a‬‬ ‫مشتق تابع ‪ f‬در نقطه ‪ x = a‬به صورت‪:‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫می یابیم که در برخی محاسبات کار را ساده تر می کند‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫درس اول آشنایی با مفهوم مشتق‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫)) ‪B(a + h, f (a + h‬‬ ‫)) ‪B(x , f (x‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫))‬ ‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪(a‬‬
‫)‬ ‫)‬ ‫‪f (a‬‬
‫‪,f‬‬ ‫‪a,‬‬
‫‪a‬‬ ‫(‪A‬‬
‫(‪A‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪x-a‬‬

‫(الف)‬ ‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫(ب)‬

‫‪a+h‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪x-a‬‬

‫با استفاده از نموداری مشابه نمودار (الف) برای محاسبه مشتق ‪ f‬در ‪ a‬داریم‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫= ‪ = mAB‬شیب خط ‪AB‬‬ ‫ ‬
‫‪h‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ = lim‬شیب خط مماس بر منحنی در ‪A‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫با استفاده از نمودار (ب) راه دیگر محاسبه شیب خط مماس این است که نقطه دلخواه ‪ B‬را به مختصات ))‪ (x ,  f    (x‬در نظر بگیریم در این‬
‫صورت داریم‪:‬‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫= ‪ = mAB‬شیب خط ‪AB‬‬
‫‪x −a‬‬ ‫ ‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪lim‬‬
‫‪x −a‬‬
‫برای محاسبه شیب خط مماس کافی است که ‪ x‬را مرتباً به ‪ a‬نزدیک کنیم‪ .‬در این صورت شیب خط مماس برابر با‬
‫‪x →a‬‬
‫است مشروط بر اینکه این حد موجود باشد (واضح است که مانند قبل ‪ x‬باید از راست و چپ به قدر کافی به ‪ a‬نزدیک شود)‪.‬به عبارت‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪f ′(a ) = lim‬‬ ‫دیگر‪:‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ f    ′(3) ،  f   (x)  =x2‬را به دو روش به دست آورید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫) ‪f (3 + h ) − f (3‬‬ ‫‪(h + 3)2 − 9‬‬ ‫‪h 2 + 6h + 9 − 9‬‬ ‫‪h 2 + 6h‬‬
‫=‬‫‪f ′(3) lim = lim‬‬ ‫‪= lim = lim‬‬ ‫روش اول‪ :‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫)‪h (h + 6‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫=‪= lim(h + 6‬‬
‫‪) 6‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫ ‬

‫)‪f (x ) − f (3‬‬ ‫‪x2 − 9‬‬ ‫)‪(x − 3)(x + 3‬‬

‫=‬‫‪f ′(3) lim‬‬
‫‪= lim‬‬
‫‪x −3‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫=‪= lim (x + 3‬‬
‫‪) 6‬‬ ‫روش دوم‪ :‬‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪x →3 x − 3‬‬ ‫‪x →3‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪x →3‬‬

‫‪73‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫در موقعیت های مختلف‪ ،‬ممکن است یکی از این دو روش بر دیگری به دلیل ساده تر بودن محاسبات برتری داشته باشد‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫الف) برای تابع ‪ f    ′(8) ، f    (x)  =-x2+10x‬و )‪ f ′ (5‬را حساب کنید‪.‬‬

‫ب) دو نقطه روی منحنی مشخص کنید که مقدار مشتق تابع در آنها قرینه یکدیگر باشد‪.‬‬
‫پ) به کمک شکل توضیح دهید که تابع در چه نقاطی دارای مشتق مثبت و در چه نقاطی مشتق منفی است‪.‬‬
‫ت) بدون محاسبه و تنها به کمک نمودار‪ ،‬شیب خط های مماس بر منحنی در نقاط ‪ 3‬و ‪ 4‬را با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫ث) با محاسبه )‪ f ′(3‬و )‪ f ′(4‬صحت حدس خود را بررسی نمایید‪.‬‬

‫‪y‬‬

‫‪30‬‬

‫‪C‬‬
‫‪25‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪E‬‬
‫‪20‬‬

‫‪A‬‬
‫‪15‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪74‬‬
‫درس اول آشنایی با مفهوم مشتق‬

‫مترین‬

‫‪ 1‬اگر ‪ f    ′ (2) ، f    (x) = 3x2 - 2x + 1‬را به دست آورید و معادله خط مماس بر منحنی ‪ f‬را در نقطه ای به طول ‪ 2‬واقع بر آن بنویسید‪.‬‬

‫‪ 2‬نقاط داده شده روی منحنی زیر را با شیب های ارائه شده در جدول نظیر کنید‪.‬‬
‫شیب‬ ‫نقطه‬ ‫‪y‬‬
‫‪E‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪B‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬

‫‪ 3‬برای نمودار  )‪ y = f    (x‬در شکل زیر شیب های داده شده از «الف»‬
‫تا «ج» را از کوچک ترین به بزرگ ترین مرتب کنید‪.‬‬
‫الف) شیب نمودار در نقطه ‪A‬‬
‫‪y‬‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬
‫ب) شیب نمودار در نقطه ‪B‬‬
‫)‪y = f (x‬‬

‫‪y=x‬‬ ‫پ) شیب نمودار در نقطه ‪C‬‬

‫ت) شیب خط ‪AB‬‬
‫‪A‬‬
‫‪x‬‬ ‫ث) شیب خط ‪y   =2‬‬
‫ج) شیب خط ‪y =x‬‬
‫شیب های داده شده از «الف» تا « ج » را به ترتیب ‪ … ,     m2 , m1‬و ‪m6‬‬
‫در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪ 4‬با در نظر گرفتن نمودار ‪ f‬در شکل‪ ،‬نقاط به طول های ‪ d  ,c   ,b  ,  a‬و  ‪e‬را با مشتق های داده شده در جدول نظیر کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫)‪f   ′(x‬‬
‫‪y‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪-0/5‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪75‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫‪ 5‬نقاطی مانند ‪ F  ،E  ،D  ،C  ،B  ،A‬و ‪ G‬را روی نمودار )‪ y =f   (x‬مشخص کنید به طوری که‪:‬‬
‫الف) ‪ ،A‬نقطه ای روی نمودار است که شیب خط مماس بر نمودار در آن منفی است‪.‬‬
‫ب) ‪ B‬نقطه ای روی نمودار تابع است که مقدار تابع و مقدار مشتق در آن منفی‬
‫‪y‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬
‫است‪.‬‬
‫پ) ‪ C‬نقطه ای روی نمودار است که مقدار تابع در آنجا صفر است ولی مقدار‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫مشتق در آن مثبت است‪.‬‬
‫ت) ‪ D‬نقطه ای روی منحنی است که مشتق در آنجا صفر است‪.‬‬
‫ث) نقاط ‪ E‬و ‪ F‬نقاط متفاوتی روی منحنی هستند که مشتق یکسان دارند‪.‬‬
‫ج) ‪ G‬نقطه ای روی منحنی است که مقدار تابع در آنجا مثبت ولی مقدار مشتق منفی است‪.‬‬

‫‪ 6‬اگر ‪ f    ′(-1) ، f (x)= x3-2‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 7‬نقاط ‪ E  ،D  ،C  ،B  ،A‬و ‪ F‬را روی منحنی زیر در نظر می گیریم‪ .‬در مورد شیب منحنی در این نقاط کدام گزاره درست و کدام یک‬
‫‪y‬‬ ‫نادرست است؟‬
‫الف) شیب منحنی در همه این نقاط مثبت است‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬
‫ب) ‪( mA<mB‬شیب خط مماس بر منحنی در نقطه ‪ A‬را‬
‫‪D‬‬
‫‪E‬‬
‫با ‪ mA‬نمایش داده ایم)‬
‫‪A‬‬
‫‪F‬‬ ‫پ) ‪mE      < mB <mA‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫ت) شیب منحنی در نقاط ‪ D، F‬و ‪ C‬منفی است‪.‬‬
‫ث  ) ‪mF   < mD <mC‬‬
‫‪B‬‬
‫ج) ‪mC   <  mD   <   mF    <   mE    <   mB   <mA‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪ 8‬برای تابع ‪ f‬در شکل روبه رو داریم‪ f   ′(4) =1/5 :‬و ‪ f   (4) = 25‬با توجه به شکل‬
‫‪C‬‬ ‫مختصات نقاط ‪ B , A‬و ‪ C‬را بیابید‪.‬‬

‫خط مماس‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪76‬‬
‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫درس دوم‬

‫مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫در درس گذشته مشتق تابع ‪ f‬در نقطه ای به طول ‪ x0‬به یکی از دو صورت زیر تعریف شد‪:‬‬
‫)‪f (x0 + h ) − f (x0‬‬ ‫)‪f (x ) − f (x0‬‬
‫‪f ′(x0) = lim‬‬ ‫یا‬ ‫‪f ′(x0) = lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪x →x0‬‬ ‫‪x − x0‬‬
‫در صورت وجود حد (متناهی) فوق گفته می شود که ‪ f‬در ‪ x0‬مشتق پذیر است‪.‬‬
‫در   مطالعه  رفتار   یک  تابع‪  ،‬مشخص کردن  نقاطی  که تابع  در آن نقاط مشتق پذیر نیست دارای اهمیت است‪.‬‬
‫در فعالیت زیر با یکی از حالت هایی که یک تابع در آن مشتق پذیر نیست آشنا می شوید‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪x2 x ≠ 2‬‬
‫(شکل مقابل) را درنظر می گیریم‪:‬‬ ‫= ) ‪f (x‬‬ ‫نمودار تابع‬
‫‪y‬‬ ‫‪1 x =2‬‬
‫‪5‬‬
‫الف) چگونه به کمک نمودار تابع و تعریف مشتق به عنوان شیب خط مماس می توانید‬
‫‪f‬‬
‫‪4‬‬
‫استدالل کنید که )‪ f     ′  (2‬وجود ندارد؟‬
‫‪3‬‬ ‫اگر برای بررسی مشتق پذیری این تابع در ‪ x   = 2‬تعریف مشتق ‪ f‬در ‪ x   = 2‬را به کار‬
‫‪2‬‬
‫گیریم‪:‬‬

‫‪x 2 −1‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪f (x ) − f (2‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬ ‫‪x →2 x − 2‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬

‫حد صورت کسر برابر ‪ 3‬است و حد مخرج کسر برابر صفر است‪ .‬وقتی ‪ ،x →2‬داریم‪:‬‬
‫‪x 2 −1‬‬
‫= حد راست‬ ‫‪lim+‬‬ ‫∞‪= +‬‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫‪x 2 −1‬‬
‫= حد چپ‬ ‫‪lim−‬‬ ‫∞‪= −‬‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬ ‫)‪f (x ) − f (2‬‬
‫موجود (و متناهی) نیست‪ ،‬پس )‪ f   ′  (2‬وجود ندارد‪.‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫بنابراین‬
‫‪x →2‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫ب) نقطه دیگری (به جز ‪ )x = 2‬در نظر بگیرید‪ .‬آیا تابع در این نقطه مشتق پذیر است؟ پاسخ خود را با پاسخ دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪77‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫کار در کالس‬

‫‪y‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x ≤1‬‬
‫= ) ‪ g (x‬درنظر می گیریم‪.‬‬ ‫تابع ‪( g‬شکل روبه رو) را به صورت‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪x +1 x >1‬‬

‫‪2‬‬
‫چرا )‪ g ′(1‬موجود نیست؟‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫توابع ‪ f‬و ‪ g‬فعالیت و کار در کالس قبل به ترتیب در ‪ x = 2‬و ‪ x = 1‬ناپیوسته بودند و همان گونه که مشاهده کردید‪ f ′(2) ،‬و )‪ g ′(1‬موجود‬
‫نبودند‪ .‬بنابراین به نظر می رسد که اگر تابعی در یک نقطه مشتق پذیر باشد‪ ،‬الزام ًا در آن نقطه باید پیوسته باشد‪ .‬این مطلب را به عنوان یک‬
‫قضیه ثابت می کنیم‪.‬‬

‫قضیه‪ :‬اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬مشتق پذیر باشد آن گاه ‪ f‬در ‪ a‬پیوسته است‪.‬‬
‫) ‪lim f (x ) = f (a‬‬ ‫ اثبات‪ :‬کافی است نشان دهیم‪:‬‬
‫‪x →a‬‬

‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫() ‪lim ( f (x ) − f (a )) = lim ((x − a‬‬ ‫))‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫=‬ ‫( ‪lim (x − a ). lim‬‬ ‫= ) ‪0.f ′(a‬‬
‫=)‬ ‫‪0‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬ ‫ ‬
‫= )) ‪ lim ( f (x ) − f (a‬و از آنجا ) ‪( lim f (x ) = f (a‬چرا؟)‬
‫بنابراین ‪0‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x →a‬‬

‫با توجه به این قضیه به طور منطقی می توان نتیجه گرفت که‪:‬‬

‫اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬پیوسته نباشد‪ ،‬آن گاه ‪ f‬در ‪ x = a‬مشتق پذیر هم نیست‪.‬‬

‫مثال بعد نشان می دهد که عکس قضیه درست نیست‪ ،‬یعنی حتی با وجود پیوستگی تابع در یک نقطه‪ ،‬لزوماً نمی توان مشتق پذیری تابع در‬
‫آن نقطه را نتیجه گرفت‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫مثال‪ :‬مشتق پذیری تابع |‪ f   (x) = |x2 - 1‬را در ‪ x =1‬بررسی کنید‪.‬‬

‫)‪f (x ) − f (1‬‬ ‫‪| x 2 − 1| −0‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪x →1‬‬ ‫‪x −1‬‬
‫ناچاریم حدهای راست و چپ را به دست آوریم‪.‬‬ ‫)‪f ′(1‬‬ ‫برای محاسبه‬
‫‪2‬‬
‫|‪− 1‬‬ ‫‪x 2 −1‬‬
‫‪ = lim+ | x‬حد راست‬ ‫‪= lim+‬‬ ‫‪=2‬‬ ‫ ‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x − 1 x →1 x − 1‬‬

‫|‪| x 2 − 1‬‬ ‫)‪− (x 2 − 1‬‬

‫)=‪ = limf−(x‬حد چپ‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪= −2‬‬ ‫ ‬
‫‪x →1‬‬ ‫‪x −x 1− 1 x →1− x − 1‬‬

‫‪5‬‬
‫‪y‬‬
‫بنابراین )‪ f ′(1‬موجود نیست‪ .‬به عبارت دیگر خط مماس بر منحنی‬
‫‪4‬‬
‫در نقطه ‪ x = 1‬وجود ندارد‪ .‬اما حدهای یک طرفه فوق را می توان‬
‫با وجود نیم خط های مماس بر منحنی در نقطه ‪ x = 1‬توجیه کرد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫اگر از سمت راست به نقطه ‪ x =1‬نزدیک شویم‪ ،‬شیب نیم خط‬
‫مماس بر منحنی در این نقطه برابر ‪ 2‬و اگر از سمت چپ به ‪x = 1‬‬
‫‪2‬‬

‫نزدیک شویم‪ ،‬شیب خط مماس بر منحنی در این نقطه برابر ‪-2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬ ‫است‪ .‬حدهای راست و چپ باال را به ترتیب مشتق های راست‬
‫‪-1‬‬ ‫و چپ ‪ f‬در ‪ x = 1‬می نامیم و با )‪ f+′ (1‬و )‪ f−′ (1‬نمایش می دهیم‪.‬‬

‫در مثال قبل ‪ f‬در ‪ x =1‬پیوسته است ولی ‪ f‬در آن مشتق پذیر نیست‪.‬‬
‫نیم خط های مماس راست و چپ را به اختصار‪ ،‬نیم مماس راست و چپ می نامیم‪.‬‬
‫)‪f−′ (1‬‬ ‫شیب نیم مماس چپ =‬ ‫در حقیقت‪ :‬‬
‫)‪f+′ (1‬‬ ‫شیب نیم مماس راست =‬ ‫ ‬
‫معادله این نیم مماس ها نیز به ترتیب عبارت اند از‪ :‬‬

‫نیم مماس راست‬ ‫(‪y - 0 = 2)x -1‬‬ ‫یا‬ ‫‪y = 2x - 2‬‬

‫‪، x≥1‬‬ ‫ ‬
‫نیم مماس چپ‬ ‫‪ y =-2x + 2 ، x ≤ 1‬یا (‪y - 0 = -2)x -1‬‬ ‫ ‬

‫کار در کالس‬

‫نشان دهید که مشتق تابع ‪ f‬در مثال قبل در ‪ x = -1‬نیز موجود نیست‪.‬‬
‫در صورت امکان معادله نیم مماس های راست و چپ در ‪ x = -1‬را بنویسید‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫نمایش می دهیم و آن‬ ‫) ‪f−′ (a‬‬ ‫و‬ ‫) ‪f+′ (a‬‬ ‫تعریف‪ :‬مشتق راست و مشتق چپ تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬را با‬
‫را به صورت زیر تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (x ) − f (a‬‬ ‫) ‪f (x ) − f (a‬‬
‫‪f+′ (a ) = lim+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f−′ (a ) = lim−‬‬
‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬ ‫‪x →a‬‬ ‫‪x −a‬‬
‫یا به طور معادل‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬ ‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪f+′ (a ) = lim+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f−′ (a ) = lim−‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫و )‪ g ′(0‬موجود نیستند‪.‬‬ ‫)‪f ′(0‬‬ ‫= ) ‪ g (x‬در صفر پیوسته نیستند‪ .‬بنابراین‬ ‫‪x‬‬ ‫مثال‪ :‬توابع ]‪ f   (x) = [x‬و‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪f (x ) = x ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫=)‬
‫‪f (x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬

‫اکنون به بررسی حالت دیگری می پردازیم که در آن تابع مشتق پذیر نیست‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫را درنظر می گیریم‪ .‬مشتق پذیری این تابع‬ ‫‪f (x ) = 3 x‬‬‫مثال‪ :‬تابع‬
‫‪4‬‬

‫را در ‪ x = 0‬بررسی کنید‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x −0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪f ′(0) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫∞‪= +‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x →0 x‬‬ ‫‪x →0 3 2‬‬
‫‪x‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬
‫بنابراین تابع ‪ f‬در صفر مشتق پذیر نیست‪ .‬شکل ها نشان می دهند که وقتی‬
‫‪-1‬‬
‫از سمت راست یا چپ به نقطه صفر نزدیک می شویم خط های قاطع به‬
‫‪-2‬‬
‫خط ‪ x =0‬نزدیک می شوند‪.‬‬
‫‪-3‬‬
‫تابع ‪ f (x ) = 3 x‬در ‪ x = 0‬مشتق پذیر نیست‪.‬خط ‪ x =0‬را «مماس‬
‫قائم» منحنی می نامیم‪.‬‬

‫‪80‬‬
‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬

‫اگــر تـابـع ‪ f‬در ‪ x = a‬پیوسته بـاشد و در این نقطه مشتق چپ و راست نامتناهی داشته باشد‪،‬‬
‫در این صورت خط ‪ x = a‬را «مماس قائم» بر منحنی ‪ f‬در نقطه )) ‪ (a , f (a‬می نامیم‪ .‬بدیهی‬
‫در این حالت وجود ندارد‪.‬‬ ‫) ‪f ′(a‬‬ ‫است‬

‫به طور خالصه می توان گفت‪:‬‬

‫اگر تابع ‪ f‬در ‪ x = a‬هر یک از شرایط زیر را داشته باشد‪ ،‬در این صورت ‪ f‬در این نقطه مشتق پذیر‬
‫نیست‪.‬‬
‫‪١‬ــ ‪ f‬در ‪ a‬پیوسته نباشد‪.‬‬
‫‪2‬ــ ‪ f‬در ‪ a‬پیوسته باشد و مشتق راست و مشتق چپ در ‪:x = a‬‬
‫الف) هر دو موجود (متناهی) ولی نابرابر باشند (نقطه گوشه ای)‪.‬‬
‫ب) یکی متناهی و دیگری نامتناهی باشد (نقطه گوشه ای)‪.‬‬
‫پ) هر دو نامتناهی باشند‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫کار در کالس‬

‫در شکل های زیر مشخص کنید که هر تابع در کدام نقطه یا نقاط مشخص شده مشتق پذیر نیست‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x4‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x3‬‬

‫تابع مشتق‬

‫تاکنون با مفهوم مشتق تابع در یک نقطه (معین) آشنا شده اید‪ .‬حال به دنبال یافتن رابطه ای بین مجموعه نقاط متعلق به دامنه یک تابع و‬
‫مشتق تابع در آن نقاط هستیم‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫تابع ‪ f  )x( = x2‬را درنظر می گیریم‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪82‬‬
 ‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫جدول زیر را کامل کنید (مشتق تابع در برخی نقاط حساب شده اند)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪f   ′ (x‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪4‬‬

‫)‪f (x ) − f (−2‬‬ ‫‪x2 − 4‬‬

‫‪f ′(−2) =lim‬‬ ‫‪=lim‬‬ ‫= )‪=lim (x − 2‬‬‫‪−4‬‬ ‫ ‬
‫)‪x →−2 x − ( −2‬‬ ‫‪x →−2 x + 2‬‬ ‫‪x →−2‬‬

‫) ‪f (x ) − f ( 3‬‬ ‫‪x2 − 3‬‬ ‫) ‪(x + 3 )(x − 3‬‬

‫) ‪f ′( 3‬‬
‫=‬ ‫‪lim‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪lim‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪= 2 3‬‬ ‫ ‬
‫‪x→ 3‬‬ ‫‪x− 3‬‬ ‫‪x→ 3 x − 3‬‬ ‫‪x→ 3‬‬ ‫‪x− 3‬‬

‫)‪f (x ) − f (0‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪f ′(0) lim‬‬
‫=‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= 0‬‬ ‫ ‬
‫‪x →0‬‬ ‫‪x −0‬‬ ‫‪x →0 x‬‬

‫می دانیم مشتق تابع در یک نقطه (در صورت وجود) برابر شیب خط مماس بر منحنی در آن نقطه است و از طرفی مماس بر منحنی در هر نقطه‬
‫یکتاست‪ ،‬بنابراین (‪ f  ′)x‬تابعی از ‪ x‬است‪.‬حدس می زنید در چه نقاطی مشتق تابع ‪ f  )x( = x2‬وجود دارد؟‬

‫اگر ‪ x‬عضوی از دامنه تابع ‪ f‬باشد‪ ،‬تابع مشتق ‪ f‬در ‪ x‬را با (‪ f  ′)x‬نمایش می دهیم و آن را به صورت‬
‫زیر تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬
‫‪f ′(x ) = lim‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫مشروط بر آنکه حد فوق موجود باشد‪ .‬مجموعه تمام نقاطی از دامنه ‪ f‬که برای آنها‬
‫‪ f  ′‬موجود باشد را دامنه ‪ f  ′‬می نامیم‪.‬‬

‫به طور مثال برای تابع ‪ ، f  )x( = x2‬دامنه تابع ‪ ،f  ′‬مجموعه اعداد حقیقی است‪ .‬روش محاسبه ضابطه تابع ‪ f  ′‬نیز‪ ،‬در ادامه ارائه شده است‪.‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪(x + h )2 − x 2‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬

‫‪x 2 + 2hx + h 2 − x 2‬‬ ‫) ‪h (2x + h‬‬

‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫= ‪= lim(2x +‬‬
‫‪h ) 2x‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫تابع ‪f  (x) = x2‬‬ ‫بنابراین ‪ .f  ′)x( =2 x‬همان گونه که قبال ً ذکر شد دامنه تابع ‪ ،f  ′‬مجموعه اعداد حقیقی است‪ .‬به کمک این دستور مقدار مشتق‬
‫در هر نقطه را می توان حساب کرد‪ ،‬به طور مثال‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ) ‪f ′(−‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f ′( 7 ) = 2 7‬‬ ‫و‬ ‫‪f  ′)50( = 100‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪83‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ ، f )x ( = 1‬تابع مشتق و دامنه آن را به دست آورید‪ f  ′)3( .‬را با استفاده از تابع مشتق و سپس با استفاده از تعریف مشتق در‬
‫‪x‬‬
‫‪ x = 3‬به دست آورید‪.‬‬

‫است‪ .‬اگر ‪ x ≠0‬داریم‪:‬‬ ‫}‪ − {0‬‬ ‫حل‪ f  ′)0( :‬وجود ندارد‪ .‬دامنه ‪ f  ′‬برابر‬

‫‪y‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪−‬‬
‫( ‪f )x + h ( − f )x‬‬
‫‪f ′)x ( = lim‬‬ ‫‪= lim x + h x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬
‫‪= lim x − x − h = lim −h = lim −1 = − 12‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫( ‪h →0 hx )x + h ( h →0 hx )x + h ( h →0 x )x + h‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪−1‬‬
‫البته مشتق ‪ f‬در هر نقطه دیگر (‪ ) x ≠0‬را نیز به کمک این دستور می توان محاسبه کرد‪،‬‬ ‫= (‪f ′)3‬‬ ‫با استفاده از دستور فوق داریم‪:‬‬
‫‪9‬‬
‫‪−1‬‬
‫و ‪ f  ′)3( ، f ′)−2( = − 1‬را به طور مستقیم نیز می توان حساب کرد‪:‬‬ ‫= ( ‪f ′) 5‬‬ ‫به طور مثال‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪3 −x‬‬

‫‪−‬‬ ‫(‪− )x − 3‬‬
‫(‪f )x ( − f )3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f ′)3( = lim‬‬ ‫‪= lim x 3 = lim 3x = lim‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫ ‬
‫‪x →3‬‬ ‫‪x −3‬‬ ‫‪x →3 x − 3‬‬ ‫‪x →3 x − 3‬‬ ‫(‪x →3 3x )x − 3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫در عمل هنگام حل مسائل با توجه به شرایط هر یک از دو روش فوق ممکن است مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪5x x ≠ 1‬‬
‫دامنه ‪ f‬و دامنه ‪ f  ′‬را محاسبه کنید و ضابطه ‪ f  ′‬را به دست آورید‪ .‬نمودار ‪ f‬و نمودار ‪ f    ′‬را رسم کنید‪.‬‬ ‫= ( ‪f )x‬‬ ‫اگر‬
‫‪2 x =1‬‬

‫اکنون آماده هستیم که برای برخی از توابع‪ ،‬تابع مشتق را محاسبه کنیم‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫محاسبه تابع مشتق برخی توابع‬

‫‪١‬ــ اگر ‪ f  )x( =c‬آن گاه ‪ . f  ′)x( =0‬به عبارت دیگر مشتق تابع ثابت در هر نقطه برابر صفر است‪.‬‬

‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪c −c‬‬ ‫‪0‬‬

‫=‪f ′‬‬
‫‪(x ) lim‬‬ ‫‪= lim = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬‫=‬ ‫‪0 0‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0 h‬‬ ‫‪h →0 h‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬
‫و ‪.g  ′)x( =0‬‬ ‫‪ g (x ) = −‬آن گاه ‪f  ′)x( =0‬‬ ‫و‬ ‫‪f  )x( =7‬‬ ‫به طور مثال اگر‬
‫‪5‬‬
‫= ) ‪f (x ) = c f (x + h‬‬
‫‪c‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x+h‬‬

‫‪2‬ــ اگر ‪ n ∈ ‬و ‪ f  )x( = x   n‬آن گاه ‪. f ′(x ) = nx n −1‬‬

‫این دستور کاربرد زیادی دارد‪ .‬قبال ً ثابت کردیم که اگر ‪  ،f  )x( = x2‬آن گاه ‪ .f  ′)x( =2 x‬همچنین اگر ‪ ،f  )x( = x3‬به کمک این دستور نشان‬
‫می دهیم که‪f  ′)x( =   3 x2 :‬‬
‫ابتدا این رابطه آخر را ثابت می کنیم و از روش ارائه شده برای اثبات دستور مشتق ‪ f  )x( =   x   n‬استفاده می کنیم‪ .‬اگر ‪ f  )x( = x3‬داریم‪:‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪(x + h )3 − x 3‬‬ ‫] ‪(x + h − x )[(x + h )2 + x (x + h ) + x 2‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫] ‪h[(x + h )2 + x (x + h ) + x 2‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim[(x + h )2 + x (x + h ) + x 2 ] = x 2 + x 2 + x 2 = 3x 2‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬

‫سومین تساوی در اثبات فوق بر اساس اتحاد )‪ a3 - b3 = (a - b)(a2 + ab + b2‬به دست آمده است‪.‬‬
‫از این اتحاد در ادامه‬ ‫در حالت کلی می توان نشان داد که‪:‬‬
‫)‪(n ∈ ) a n − b n = (a − b )(a n −1 + a n −2b + a n −3b 2 +  + b n −1‬‬
‫برای محاسبه مشتق ‪ f  (x) = x   n‬استفاده شده است‪.‬‬
‫اکنون اگر ‪ ،f  )x( =x   n‬محاسبات کمی دشوارتر می شود‪ ،‬اما در عوض دستور مهم تری را ثابت کرده ایم‪:‬‬
‫) ‪f (x + h ) − f (x‬‬ ‫‪(x + h )n − x n‬‬
‫=‬‫‪f ′(x ) lim‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫]‪( x + h − x )[(x + h )n −1 + (x + h )n −2 x +  + (x + h )x n −2 + x n −1‬‬
‫‪= lim‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫]‪= lim[(x + h )n −1 + (x + h )n −2x +  + (x + h )x n −2 + x n −1‬‬ ‫ ‬
‫‪h →0‬‬

‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬ ‫‪n −1‬‬
‫‪= x‬‬
‫‪+x ‬‬
‫‪+‬‬ ‫= ‪+x +x ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪nx‬‬ ‫ ‬
‫‪85‬‬ ‫‪ n‬بار‬
 ‫ مشتق‬4 ‫فصل‬

f  ′)x( =nx   n -1 :‫آن گاه‬ f  )x( =   x   n ‫ یک عدد صحیح باشد و‬n ‫ــ به طور کلی اگر‬3

1 1
f ′(x ) = − 2
‫ قبال ً دیدید که‬x ≠0 ‫و‬ f (x ) = ‫ اگر‬:‫مثال‬
x x
1
f (x ) == x −1 ⇒ f ′(x ) =
−x −1−1 =
−x −2 =
1
− 2 :‫همچنین با استفاده از دستور اخیر داریم‬
x x

1
. f ′(x ) = ‫ آن گاه‬x < 0 ‫و‬ f (x ) = x ‫ــ اگر‬4 ‫٭‬
2 x

f (x + h ) − f (x ) x +h − x ( x + h − x )( x + h + x )
=f ′(x ) lim= lim = lim
h →0 h h →0 h h →0 h( x + h + x )
x +h −x 1 1
= lim = lim =
h →0 h ( x + h + x ) h →0 x + h + x 2 x

a
. f ′(x ) = ‫ آن گاه‬a  x + b <0 ‫و‬ f=
(x ) ax + b ‫ــ اگر‬5
2 ax + b

f (x + h ) − f (x ) a (x + h ) + b − ax + b
=f ′(x ) lim
= lim
h →0 h h →0 h

( a (x + h ) + b − ax + b )( a (x + h ) + b + ax + b )
= lim
h →0 h ( a (x + h ) + b + ax + b )
ax + ah + b − ax − b a a
= lim = =
lim
h →0 h ( a (x + h ) + b + ax + b ) h →0 a (x + h ) + b + ax + b 2 ax + b

1
f ′(x ) =
3
‫آن گاه‬ f (x ) = 3 x ‫ــ اگر‬6
2
3 x

3
f (x + h ) − f (x ) x +h − 3 x
=f ′(x ) lim
= lim
h →0 h h →0 h

( 3 x + h − 3 x )( 3 (x + h )2 + 3 x (x + h ) + 3 x 2 ) x +h −x 1
= lim = lim =
h →0 3 2 3 3 2 h →0 h . A 3 2
h ( (x + h ) + x (x + h ) + x ) 3 x

A

.‫ رعایت این موضوع در ارزشیابی ها الزامی است‬، ‫ موردنظر است‬،‫ گویاست‬f   (x) ‫که‬ 3 f (x ) ‫و‬ f (x ) ‫٭ در مورد توابع رادیکالی در این کتاب فقط مشتق تابع‬

86
‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫و ‪ g‬در ‪ x    =   a‬مشتق پذیر باشند‪ ،‬آن گاه توابع ‪ f  g ، f ± g ، )k ∈ (kf‬و‬ ‫‪f‬‬ ‫‪7‬ــ اگر توابع‬

‫‪ )g )a ( ≠0( f‬نیز در ‪ x = a‬مشتق پذیرند و داریم‪:‬‬

‫‪g‬‬

‫( ‪( ) f ± g (′)a ( = f ′)a ( ± g ′)a‬الف‬ ‫ ( ‪( )kf (′)a ( = kf ′)a‬ب‬

‫( ‪′)a (g )a ( − g ′)a ( f )a‬‬
‫( ‪( ) fg (′)a ( = f ′)a (g )a ( + f )a (g ′)a‬پ‬ ‫‪( ) f (′)a ( = f‬ت‬ ‫ ‬
‫‪g‬‬ ‫‪)g )a ((2‬‬

‫به کمک تعریف مشتق هر یک از روابط باال را می توان ثابت نمود‪ ،‬اما در این کتاب به اثبات آنها نمی پردازیم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬مشتق چند تابع محاسبه شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫(الف‬ ‫‪f )x ( = − x 4 ⇒ f ′)x ( = − x 3‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪( g )x ( = x 5 + 4x 3 −‬ب‬ ‫‪2x + 1 ⇒ g ′)x ( = 5x 4 + 12x 2 − 2‬‬
‫ ‬
‫ ‬
‫(‪( h )x( = )2x3+1()-x2+7x    -2‬پ‬ ‫‪⇒ h′ )x( = 6x2)-x2    +7x       -2( +)2x3+1()-2x‬‬ ‫(‪+  7‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−4‬‬ ‫(‪2x )3x + 1( − 3)x 2 − 4‬‬
‫‪( t )x ( = x‬ت‬ ‫= ( ‪⇒ t ′)x‬‬ ‫ ‬
‫‪3x + 1‬‬ ‫‪)3x + 1(2‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬مشتق تابع های زیر را به دست آورید‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫= ( ‪( f )x‬الف‬ ‫= ( ‪( g )x‬ب ‬ ‫(‪x )3x 2 + 5‬‬ ‫ ‬ ‫= ( ‪( h )x‬پ‬ ‫ ‬
‫‪x −4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2x + x − 1‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ f‬و ‪ g‬توابع مشتق پذیر باشند و ‪  g  )2( = 8  ، f  ′)2( = 5    ، f   )2( = 3‬و ‪ g  ′)2( = -6‬مقدار (‪ )fg(′ )2‬و (‪ ) f (′)2‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪g‬‬

‫مشتق تابع مرکب ‪ /‬قاعده زنجیری‬

‫اگر ‪ f‬و ‪ g‬دو تابع مشتق پذیر باشند‪ ،‬در این صورت تابع مرکب ‪ fog‬مشتق پذیر است و داریم‪ :‬‬
‫((‪)fog(′)x( = g′)x(f  ′)g  )x‬‬

‫‪87‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ ،h  )x( = )x2+ 3x +1(7‬مطلوب است (‪.h′  )x‬‬

‫حل‪ :‬اگر ‪ f )x( = x7‬و ‪ .g  )x( = x2+ 3x +1‬آن گاه‪h)x( = f  )g  )x(( :‬‬
‫((‪h′)x( = g′)x(f  ′)g  )x(( = )2x   +3( f  ′)g  )x‬‬ ‫ ‬
‫اگر ‪ g  )x( = u‬آن گاه الزم است که (‪ f  ′)u‬را پیدا کنیم‪.‬‬
‫‪f )u(= u7 ⇒ f  ′)u( = 7u6 = 7)g  )x((6 = 7)x2+ 3x +1(6‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین‪:‬‬
‫‪h′  )x( = )2x    +   3 ( )7(  )x2+ 3x +1(6‬‬ ‫ ‬
‫دستور فوق را به صورت زیر نیز می توان ارائه کرد‪،‬‬

‫اگر ‪ f‬تابعی برحسب ‪ u‬و ‪ u‬تابعی از ‪ x‬باشد‪ :‬‬

‫(‪y = f )u( ⇒ y′= u′f  ′)u‬‬

‫‪x2 5‬‬
‫را به دست آورید‪.‬‬ ‫(= ‪y‬‬
‫‪3x − 1‬‬
‫)‬ ‫مثال‪ :‬مشتق تابع‬
‫‪x2‬‬
‫داریم‪ y = u  5 :‬و از آنجا‪:‬‬ ‫‪=u‬‬ ‫حل‪ :‬با فرض‬
‫‪3x − 1‬‬

‫‪2x (3x − 1) − 3x 2‬‬ ‫‪x2 4‬‬ ‫‪3x 2 − 2x‬‬ ‫‪x2 4‬‬

‫=‬ ‫‪′.5u 4‬‬
‫=‪y ′ u‬‬ ‫( ‪.5‬‬ ‫=‬
‫‪3x − 1‬‬
‫(‪) 5‬‬ ‫()‬ ‫)‬ ‫ ‬
‫‪(3x − 1)2‬‬ ‫‪(3x − 1)2 3x − 1‬‬

‫کار در کالس‬

‫مشتق تابع های زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫(‪( f  )x( = )x2+1(3)5x -1‬الف‬ ‫‪( g (x ) = ( −32x − 1)8‬ب‬

‫‪x +5‬‬

‫مشتق پذیری روی یک بازه‬

‫تابع ‪ f‬روی بازه (‪ )a , b‬مشتق پذیر است هرگاه‪ ،‬در هر نقطه این بازه مشتق پذیر باشد‪.‬‬
‫تابع ‪ f‬روی بازه [‪ ]a , b‬مشتق پذیر است‪ ،‬هرگاه ‪ f‬در بازه (‪ )a , b‬مشتق پذیر باشد و در نقطه ‪ a‬مشتق‬
‫راست و در ‪ b‬مشتق چپ داشته باشد‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫کار در کالس‬

‫مشتق پذیری روی بازه های (‪ ]a , b‬و [‪ )a , b‬را به طور مشابه تعریف کنید‪.‬‬

‫تابع ‪ f‬روی بازه (‪ ]a , b‬مشتق پذیر است هرگاه …‬
‫تابع ‪ f‬روی بازه [‪ )a , b‬مشتق پذیر است هرگاه …‬

‫‪y‬‬
‫اگر ‪ Df = ‬و ‪ f‬در هر عدد حقیقی مشتق پذیر باشد‪ ،‬گوییم ‪ f‬روی بازه‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫(∞‪ )-∞ , +‬مشتق پذیر است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x 2‬‬ ‫‪−2≤ x ≤1‬‬

‫را درنظر می گیریم‪.‬‬ ‫‪f (x ) = ‬‬ ‫مثال‪ :‬تابع‬
‫‪1‬‬
‫‪x + 1‬‬ ‫‪x >1‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪x‬‬
‫‪ f‬روی بازه های [‪ ]-2 , 1‬و (∞ ‪ )1,‬مشتق پذیر است‪ .‬ولی ‪ f‬روی بازه‬
‫‪-1‬‬ ‫[‪ ]1 , 2‬مشتق پذیر نیست (چرا؟)‬

‫کار در کالس‬

‫‪2x + 4‬‬ ‫‪x < −1‬‬

‫= نمودار ‪ f‬را رسم کنید و مشتق پذیری ‪ f‬را روی بازه های [‪ )2 , 5( ،]-1 , 1‬و [‪ ]-2 , 0‬بررسی کنید‪.‬‬
‫) ‪f (x‬‬ ‫اگر ‪x 2 − 1 − 1 ≤ x < 2‬‬
‫‪−x + 5 2 < x < 5‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪89‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫مشتق مرتبه دوم‬

‫مشتق تابع (‪ y  =   f  )x‬با نماد (‪ y′ =   f  ′)x‬نمایش داده شد‪ .‬به همین ترتیب اگر تابع مشتق‪ ،‬مشتق پذیر باشد‪ ،‬مشتق مرتبه دوم‬
‫(‪ y = f  )x‬را به (‪ y″ = f  ″)x‬نمایش می دهیم و برای محاسبه آن از تابع (‪ y′ = f  ′)x‬نسبت به ‪ x‬مشتق می گیریم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬اگر ‪ y = 3x4 + 2x2 -1‬آن گاه‪:‬‬

‫‪y′ = 12x3 + 4x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪y″ = 36x2 + 4‬‬ ‫ ‬

‫مترین‬

‫‪ 1‬دو تابع مختلف مانند ‪ f‬و ‪ g‬مثال بزنید که هر دو در ‪ x = 2‬پیوسته باشند ولی در این نقطه مشتق پذیر نباشند‪.‬‬

‫‪ 2‬با محاسبه مشتق راست و مشتق چپ توابع داده شده در نقطه ‪ ،A‬نشان دهید که این توابع در نقطه ‪ A‬مشتق پذیر نیستند‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1x‬‬
‫‪3‬‬
‫‪y= 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y=−x‬‬ ‫‪y = x2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‪y‬‬ ‫) ‪A( 4 ,2‬‬
‫‪y=1‬‬ ‫)‪A(1,1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪y = x1‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪A(0,0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬

‫(الف)‬ ‫(ب)‬ ‫(پ)‬

‫‪5x − 4‬‬ ‫‪x <0‬‬

‫داده شده است‪.‬‬ ‫= ( ‪f )x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0≤ x ≤ 3‬‬ ‫‪ 3‬تابع‬
‫‪x +6‬‬ ‫‪x >3‬‬

‫ب) با توجه به نمودار تابع ‪ f‬بگویید که چرا (‪ f  ′)0‬و (‪ f  ′)3‬وجود ندارند؟‬ ‫الف) نمودار تابع ‪ f‬را رسم کنید‪.‬‬
‫ت) نمودار تابع ‪ f  ′‬را رسم کنید‪.‬‬ ‫پ) ضابطه تابع مشتق را بنویسید‪.‬‬

‫‪ 4‬نمودار تابعی را رسم کنید که مشتق آن‬

‫ب) در ‪ x = 2‬برابر ‪ 3‬شود‪.‬‬ ‫الف) در یک نقطه برابر صفر شود‪ .‬‬
‫ت) در تمام نقاط یکسان باشد‪.‬‬ ‫پ) در تمام نقاط مثبت باشد‪ .‬‬
‫ث) در تمام نقاط منفی باشد‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫درس دوم مشتق پذیری و پیوستگی‬

‫‪6‬‬
‫‪y‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬ ‫الف) با استفاده از نمودار تابع ‪( f )x( = x + 2x +3‬شکل مقابل) مقادیر زیر را به ترتیب‬
‫‪2‬‬

‫‪4‬‬ ‫صعودی مرتب کنید‪.‬‬

‫‪f‬‬
‫‪3‬‬ ‫(‪ f  ′)3‬و (‪ f  ′)0‬و (‪ f  ′)-1‬و (‪f  ′)2‬‬
‫‪2‬‬ ‫ب) صحت ادعای خود در (الف) را با محاسبه مشتق تابع ‪ f )x( = x + 2x +3‬بررسی‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫کنید‪.‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬
‫پ) تابع مشتق را رسم کنید‪.‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪x2 + 3‬‬ ‫‪x ≥1‬‬

‫را در نقطه ‪ x = 1‬بررسی کنید‪.‬‬ ‫= ( ‪f )x‬‬ ‫مشتق پذیری تابع‬ ‫‪6‬‬
‫‪2x‬‬ ‫‪x <1‬‬

‫‪ 7‬سه تابع مختلف مثال بزنید که مشتق آنها با هم برابر باشند‪.‬‬

‫‪ 8‬اگر |‪ .f )x( = |x2-4‬به کمک تعریف مشتق‪ ،‬مشتق پذیری ‪ f‬را در نقاط به طول های ‪ 2‬و ‪ -2‬بررسی کنید‪.‬‬

‫‪ 9‬مشتق تابع ‪ f )x ( = 3 x 2‬را به دست آورده و مشخص کنید در چه نقطه ای مماس قائم دارد؟‬

‫‪ 10‬نمودار توابع ‪ f‬و ‪ g‬و ‪ h‬و ‪ t‬را به نمودار مشتق آنها‪ ،‬نظیر کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪91‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫‪y‬‬ ‫‪ 11‬نمودار توابع ‪ f‬و ‪ g‬را در شکل زیر درنظر بگیرید‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫الف) اگر )‪ h  (x)  =   f  (x)  .  g  (x‬مطلوب است (‪ h ′)2( ،h ′)1‬و (‪h ′)3‬‬
‫‪5‬‬

‫) ‪(2 ,4‬‬
‫( ‪f )x‬‬
‫= ( ‪ k )x‬مطلوب است‪ k ′)2( ،k ′)1( ،‬و (‪k ′)3‬‬ ‫ب) اگر‬
‫‪4‬‬
‫‪g‬‬
‫‪3‬‬
‫( ‪g )x‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪)3f‬‬ ‫‪ 12‬اگر ‪  f  ′)1( = 3‬و ‪ g ′)1( = 5‬مطلوب است‪ )f + g( ′)1( ،‬و (‪+2g( ′)1‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪x ≤0‬‬

‫موجودند ولی )‪ f    ′(0‬موجود نیست‪.‬‬ ‫(‪f−′ )0‬‬ ‫و‬ ‫(‪f+′ )0‬‬ ‫نشان دهید‬ ‫= ( ‪f )x‬‬ ‫اگر‬ ‫‪13‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x >0‬‬

‫‪ 14‬مشتق توابع داده شده را به دست آورید‪.‬‬

‫‪( f  )x( = )3x2 -4()2x - 5(3‬الف‬ ‫( پ ‬ ‫(‪f )x ( = ) 3x + 2()x 3 + 1‬‬ ‫ ‬

‫‪x 2 − 3x + 1‬‬ ‫‪9x − 2‬‬
‫(ب‬ ‫= ( ‪f )x‬‬ ‫(ت ‬ ‫= ( ‪f )x‬‬ ‫ ‬
‫‪−3x + 2‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ 15‬اگر ‪ ، f )x ( = 5x 3 − 4x 2 − 3x‬مقدار (‪ f ″)-1‬را به دست  آورید‪.‬‬

‫خواندنی‬
‫مشتق پذیری در یک نقطه به صورت شهودی می تواند برحسب رفتار تابع در نزدیکی نقطه ) ( ‪ A (a , f )a‬تعبیر شود‪ .‬اگر نمودار تابع را در نزدیک نقطه‬
‫‪ A‬در نظر بگیریم و مرتب ًا از نمای نزدیک تری به نمودار نگاه کنیم‪ ،‬هنگامی که ‪ f‬در ‪ a‬مشتق پذیر باشد‪ ،‬نمودار منحنی شبیه یک خط راست می شود‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪A‬‬
‫‪f‬‬

‫‪A‬‬
‫‪f‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪a‬‬

‫تابع در ‪ a‬مشتق پذیر است‪.‬‬ ‫تابع در ‪ a‬مشتق پذیر نیست‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫درس سوم آهنگ تغییر‬

‫درس سوم‬

‫آهنگ تغییر‬

‫با مفهوم سرعت متوسط در فیزیک آشنا شده اید‪ .‬اگر اتومبیلی در امتداد خط راست مسافت ‪ 280‬کیلومتر را در ‪ 4‬ساعت طی کند سرعت‬
‫متوسط آن در این زمان ‪ 280 = 70‬کیلومتر بر ساعت است‪ .‬با این حال ممکن است اتومبیل در لحظات مختلف سرعت های متفاوتی‬
‫‪4‬‬
‫داشته باشد‪ .‬همچنین مطابق آنچه که در درس فیزیک آموخته اید‪ ،‬سرعت متوسط روی یک بازه زمانی خیلی کوچک‪ ،‬به سرعت لحظه ای‬
‫نزدیک است‪ .‬اگر نمودار مکان ــ زمان در مورد حرکت اتومبیل را داشته باشیم‪ ،‬سرعت متوسط اتومبیل بین هر دو لحظه دلخواه‪ ،‬برابر‬
‫شیب خطی است که نمودار مکان ــ زمان را در آن دو لحظه قطع می کند‪.‬‬
‫همچنین در درس فیزیک سرعت لحظه ای در هر لحظه دلخواه ‪ ،t‬برابر شیب خط مماس بر نمودار در آن لحظه تعریف شد‪ .‬با آنچه که‬
‫در درس های گذشته مالحظه کردید‪ ،‬می توان گفت که سرعت در لحظه ‪ t‬همان مقدار مشتق تابع (مکان ــ زمان) در لحظه ‪ t‬است‪ .‬مفهوم‬
‫مشتق را در بسیاری از پدیده های دیگر نیز می توان مشاهده کرد‪ .‬ابتدا در مورد سرعت متوسط و سرعت لحظه ای به ذکر مثالی خواهیم‬
‫پرداخت‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫مثال‪ :‬خودرویی در امتداد خط راست طبق معادله ‪d (t)   =   -5t2  +  20t‬‬

‫‪d‬‬ ‫(متر)‬ ‫حرکت می کند‪ ،‬که در آن ‪ ٠≤ t ≤5‬برحسب ثانیه است‪ .‬با در نظر گرفتن‬
‫‪20‬‬
‫نمودار مکان ــ زمان (شکل )‪:‬‬
‫‪15‬‬
‫الف) سرعت متوسط خودرو را در بازه های زمانی [‪ ]1,1/5[ ،]1,2‬و‬
‫[‪ ]1,1/4‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪t‬‬ ‫(ثانیه)‬

‫‪-5‬‬

‫‪-10‬‬

‫‪-15‬‬

‫‪-20‬‬

‫‪-25‬‬

‫ب) اگر به همین ترتیب بازه های کوچک تری مانند [‪ ]1,1/3‬و [‪ ]1,1/2‬و‪ ...‬اختیار کنیم‪ ،‬سرعت متوسط در این بازه ها به چه عددی‬
‫نزدیک می شود؟‬
‫پ) سرعت لحظه ای را با استفاده از مشتق تابع ‪ d‬در ‪ t  = 1‬به دست آورید‪.‬‬
‫ت) سرعت لحظه ای در ‪ t  = 2‬و ‪ t  = 3‬چقدر است؟‬
‫حل‪:‬‬
‫الف)‬

‫= )‪ = d (2) − d (1‬سرعت متوسط در بازه زمانی [‪]1,2‬‬ ‫‪20 − 15‬‬

‫ ‪= 5‬‬
‫‪m‬‬
‫‪2 −1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪s‬‬

‫= ‪ = d (1/ 5) − d‬سرعت متوسط در بازه زمانی [‪]1,1/5‬‬

‫)‪(1‬‬ ‫‪18 / 75 − 15 3 / 75‬‬
‫=‬ ‫ ‪= 7 / 5‬‬
‫‪m‬‬
‫‪1/ 5 − 1‬‬ ‫‪0/ 5‬‬ ‫‪0/ 5‬‬ ‫‪s‬‬

‫= )‪ = d (1 / 4) − d (1‬سرعت متوسط در بازه زمانی [‪]1,1/4‬‬ ‫‪18 / 2 − 15 3 / 2‬‬

‫=‬ ‫ ‪= 8‬‬
‫‪m‬‬
‫‪1/ 4 − 1‬‬ ‫‪0/ 4‬‬ ‫‪0/ 4‬‬ ‫‪s‬‬

‫ب) اگر به همین ترتیب بازه های زمانی کوچک تری اختیار کنیم‪ ،‬سرعت متوسط به سرعت لحظه ای در ‪ t  = 1‬نزدیک می شود‪.‬‬
‫پ) ‪ ، d  ′(t)  = -10t  +20‬پس ‪d  ′(1) = 10 ,‬‬
‫ت) ‪d  ′(2) = 0 , d  ′(3) = -10‬‬

‫‪94‬‬
‫درس سوم آهنگ تغییر‬

‫سرعت در لحظه ‪ ، t    =   2‬صفر است و مماس بر منحنی در این نقطه موازی محور ‪x‬هاست و خودرو ساکن است‪ .‬مقدار سرعت در لحظه های‬
‫‪ t    =   1‬و  ‪ t    =    3‬برابر است و عالمت منفی در مورد )‪ d   ′(3‬نشان می دهد که جهت حرکت در ‪ t    =   3‬برخالف جهت حرکت در ‪ t    =   1‬است‪.‬‬

‫به جز مفهوم سرعت‪ ،‬در مطالعه پدیده های زیاد دیگری که در قالب یک تابع نمایش داده می شوند با موضوع نسبت تغییرات متغیر وابسته‬
‫به تغییرات متغیر مستقل مواجه می شویم‪ .‬نسبت تغییرات دما به تغییرات زمان و همچنین نسبت تغییرات جمعیت نسبت به زمان نمونه های‬
‫دیگری از اینگونه تغییرات هستند‪.‬‬

‫به طور کلی آهنگ متوسط تغییر یک تابع را در بازه ای مانند [‪ ]a , a+h‬به شکل زیر تعریف می کنیم‪:‬‬
‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫= آهنگ متوسط تغییر تابع ‪ f‬در بازه [‪]a , a+h‬‬
‫‪h‬‬
‫همچنین آهنگ تغییر لحظه ای تابع ‪ f‬را به صورت زیر تعریف می کنیم‪:‬‬

‫) ‪f (a + h ) − f (a‬‬
‫‪ = lim‬آهنگ لحظه ای تغییر تابع ‪ f‬در نقطه ‪x   = a‬‬ ‫) ‪= f ′(a‬‬
‫‪h →0‬‬ ‫‪h‬‬
‫آهنگ متوسط تغییر با شیب خط قاطع و آهنگ لحظه ای تغییر با مقدار مشتق و شیب خط‬
‫مماس در آن نقطه برابرند‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬نمودار زیر موقعیت یک ذره را در لحظه ‪ t‬نمایش می دهد‪ .‬مقادیر زیر را از کوچک به بزرگ مرتب کنید‪:‬‬
‫( محاسب ٔه عددی الزم نیست‪).‬‬
‫‪y‬‬
‫‪6‬‬

‫‪5‬‬
‫سرعت متوسط بین ‪ t    = 1‬و ‪t    =  3‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪4‬‬ ‫سرعت متوسط بین  ‪ t   =  5‬و ‪t   = 6‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ C‬سرعت لحظه ای در ‪t   = 1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪ D‬سرعت لحظه ای در ‪t   = 3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪ E‬سرعت لحظه ای در ‪t  =    5‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪ F‬سرعت لحظه ای در  ‪t   =  6‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪95‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫کاربردهایی دیگر از آهنگ متوسط تغییر و آهنگ لحظه ای تغییر‬

‫=‪ f‬قد متوسط کودکان را برحسب سانتی متر تا حدود ‪ 60‬ماهگی نشان می دهد‪ ،‬که در آن ‪ x‬مدت زمان‬ ‫آهنگ رشد‪ :‬تابع ‪(x ) 7 x + 50‬‬
‫پس از تولد (بر حسب ماه) است‪ .‬به طور مثال   ‪f (25)   =   85‬‬
‫آهنگ متوسط رشد در بازه زمانی [‪ ]0,60‬چنین است‪:‬‬
‫‪f (60) − f (0) 7 60 + 50 − 50‬‬ ‫سانتی متر‬
‫=‬ ‫ـــــــــــــــــــــــ ‪≈ 0 / 9‬‬
‫‪60 − 0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫ماه‬

‫یعنی در طی ‪ 5‬سال‪ ،‬رشد متوسط قد حدود ‪ 0/9‬سانتی متر در هر ماه است‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫(سانتی متر)‬
‫‪110‬‬

‫‪100‬‬

‫‪50‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪x +‬‬
‫‪=7‬‬
‫) ‪f (x‬‬
‫‪80‬‬

‫‪70‬‬

‫‪60‬‬

‫‪50‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫(ماه)‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪60‬‬

‫کار در کالس‬

‫الف) آهنگ متوسط رشد در بازه زمانی [‪ ]0,25‬چقدر است؟‬

‫ب) آهنگ لحظه ای تغییر قد کودک را در ‪ 25‬ماهگی و ‪ 49‬ماهگی‪ ،‬با هم مقایسه کنید‪ .‬کدام یک بیشتر است؟‬

‫پ) اگر قد علی در ‪ 16‬ماهگی‪ 80 ،‬سانتی متر و در ‪ 36‬ماهگی‪ 95 ،‬سانتی متر باشد‪ ،‬آهنگ متوسط تغییر رشد او را در این فاصله حساب‬
‫کنید و با نمودار باال مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫درس سوم آهنگ تغییر‬

‫نرخ باروری‪ :‬نمودار زیر روند رو به کاهش نرخ باروری در کشورمان را در طی نیم قرن نمایش می دهد‪ .‬آهنگ متوسط تغییر باروری در‬
‫بازه زمانی [‪ ]1339 , 1389‬در مدت ‪ 50‬سال برابر است با‪:‬‬
‫‪1/ 6 − 7‬‬ ‫‪−5 / 4‬‬
‫=‬ ‫‪= −0 / 108‬‬
‫‪1389 − 1339‬‬ ‫‪50‬‬
‫آهنگ متوسط تغییر باروری در بازه زمانی [‪ ]1364 , 1379‬را به دست آورید‪( .‬با استفاده از مقادیر تقریبی روی نمودار) بازه زمانی را‬
‫مشخص کنید که در آن آهنگ متوسط تغییر باروری مثبت باشد‪.‬‬
‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1/67‬‬
‫‪2010‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Iran‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪1339‬‬ ‫‪1344‬‬ ‫‪1349‬‬ ‫‪1354‬‬ ‫‪1359‬‬ ‫‪1364‬‬ ‫‪1369‬‬ ‫‪1374‬‬ ‫‪1379‬‬ ‫‪1384‬‬ ‫‪1389‬‬

‫میانگین تعداد فرزندان متولد شده به ازای هر مادر ایرانی‬

‫خواندنی‬
‫نرخ باروری در ایران در سال های ‪ ١٣٦٠‬تا ‪ ١٣٦٥‬به حدود ‪ 6/5‬فرزند رسید‪ .‬با توجه به اینکه کشورمان امکانات الزم برای چنین رشد جمعیت باالیی‬
‫را دارا نبود‪ ،‬سیاست های کاهش جمعیت و عوامل دیگر باعث شد که نرخ باروری تا سال ‪ ١٣٨٥‬به ‪ 1/9‬کاهش یابد‪ .‬بررسی ها نشان می دهند که کاهش‬
‫باروری در ایران بزرگ ترین و سریع ترین کاهش باروری ثبت شده بود‪ .‬کارشناسان معتقدند که باید سیاست های کاهش رشد جمعیت پس از کاهش نرخ‬
‫باروری به حدود ‪ 2/5‬فرزند متوقف می شد‪ .‬کاهش رشد جمعیت مشکالت فراوانی نظیر کاهش نیروی کار و بحران سالمندی را درپی خواهد داشت‪ .‬با‬
‫ابالغ سیاست های کلی «جمعیت» توسط رهبر معظم انقالب اسالمی در سال ‪ ،١٣٩٣‬و تغییر برنامه های وزارت بهداشت‪ ،‬براساس نتایج سرشماری عمومی‬
‫نفوس و مسکن سال ‪ ،١٣٩٥‬نرخ باروری به حدود ‪ 2/01‬افزایش یافته است‪ .‬با این حال نگرانی های مربوط به احتمال کاهش بیش از حد رشد جمعیت‬
‫در سال های ‪ 1425‬تا ‪ 1430‬تأکید می کند که این سیاست ها تا دست یابی کامل به اهداف تعیین شده باید دنبال شود‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫سرعت متوسط و سرعت لحظه ای‬

‫مثال‪ :‬جسمی را از سطح زمین به طور عمودی پرتاب می کنیم‪ .‬جهت حرکت به طرف باال را مثبت در نظر می گیریم‪ .‬فرض کنیم ارتفاع‬
‫این جسم از سطح زمین در هر لحظه از معادله ‪ h  (t )= -5t2+  40t‬به دست می آید‪ .‬به طور مثال ‪ 2‬ثانیه پس از پرتاب این جسم در ارتفاع‬
‫‪ 60‬متری از سطح زمین است‪.‬‬
‫به هر حال جسم پس از مدتی به زمین برمی گردد‪ .‬نمودار مکان ــ زمان حرکت این جسم در شکل نشان داده شده است‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪80‬‬

‫از ‪ t  = 4‬تا ‪ t  = 8‬حرکت جسم رو به پایین‬

‫از ‪ t    =   0‬تا   ‪ t    =   4‬حرکت جسم به طرف باال‬

‫‪75‬‬ ‫‪75‬‬
‫‪7‬‬

‫‪60‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪35‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬

‫اگر سرعت متوسط این جسم در بازه های زمانی [‪ ]2,3[ , ]1,2[ , ]0,2‬و [‪ ]3,4‬را به ترتیب با ‪ v3 , v2 , v1‬و ‪ v4‬نمایش دهیم‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪h (2) − h (0) 60‬‬ ‫)‪h (2) − h (1‬‬
‫=‪v1‬‬ ‫‪= = 30 m/s‬‬ ‫=‪v2‬‬ ‫‪= 25 m/s‬‬
‫‪2 −0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ ‬ ‫‪2 −1‬‬

‫‪h (3) − h (2) 75 − 60‬‬ ‫‪h (4) − h (3) 80 − 75‬‬

‫=‪v3‬‬ ‫=‬ ‫‪= 15 m/s‬‬ ‫= ‪v4‬‬ ‫=‬ ‫‪= 5 m/s‬‬
‫‪3 −2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬ ‫‪4−3‬‬ ‫‪1‬‬

‫سرعت لحظه ای در زمان های ‪ t  = 3 ، t  = 2 ، t  = 1‬و ‪ t  = 4‬با استفاده از مشتق تابع ‪ h‬چنین به دست می آید‪:‬‬

‫‪h  (t )=-5t2+40t ⇒ h ′(t )= -10t +40‬‬

‫‪h   ′(1 )= 30m/s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h   ′(2 )= 20m/s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h   ′(3 )= 10m/s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪h   ′(4 )= 0 m/s‬‬

‫در ‪ t  =  4‬جسم به باالترین ارتفاع خود از سطح زمین (‪ 80‬متر) می رسد و در این لحظه سرعت آن برابر صفر (متر بر ثانیه) می شود‪ .‬سپس‬
‫و سرعت‬ ‫‪h (5) − h (4) 75 − 80‬‬
‫=‬ ‫‪=−5 m/s‬‬ ‫جسم شروع به حرکت به طرف زمین می کند‪ .‬سرعت متوسط در بازه [‪ ]4,5‬برابر‬
‫‪5−4‬‬ ‫‪1‬‬
‫لحظه ای در ‪ t = 5‬برابر ‪ h   ′(5 )= -10m/s‬است‪ .‬عالمت منفی نشان می دهد که حرکت جسم رو به پایین است‪.‬‬

‫‪98‬‬
‫درس سوم آهنگ تغییر‬

‫کار در کالس‬

‫با توجه به مثال قبل‪:‬‬

‫الف) سرعت جسم هنگام پرتاب و هنگام برخورد به زمین را به دست آورید‪.‬‬

‫ب) سرعت متوسط جسم را در بازه زمانی [ ‪ ]5   ,   8‬به دست آورید‪.‬‬

‫پ) لحظاتی را معلوم کنید که سرعت جسم ‪ 35 m/s‬و ‪ -35 m/s‬است‪.‬‬

‫مترین‬

‫‪ 1‬جدول زیر درجه حرارت ‪( T‬سانتی گراد) را در شهری از ساعت ‪ 8‬تا ‪ 18‬در یک روز نشان می دهد‪.‬‬

‫‪ h‬ساعت‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪ T‬درجه حرارت‬ ‫‪11‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬

‫آهنگ تغییر متوسط درجه حرارت نسبت به زمان را‪:‬‬

‫الف) از ساعت ‪ 8‬تا ساعت ‪ 12‬به دست آورید‪.‬‬
‫ب) از ساعت ‪ 12‬تا ساعت ‪ 18‬به دست آورید‪.‬‬
‫پ) پاسخ ها را تفسیر کنید‪.‬‬

‫‪ ٢‬کسری از جمعیت یک شهر که به وسیله یک ویروس آلوده شده اند برحسب زمان (هفته) در نمودار زیر نشان داده شده است‪.‬‬
‫کسری از جمعیت که‬
‫الف) شیب های خطوط ‪ l‬و ‪ d‬چه چیز هایی را نشان می دهند‪.‬‬
‫آلوده شده اند‬ ‫ب) گسترش آلودگی در کدام یک از زمان های ‪ t    =  2 ، t    =  1‬یا ‪t   =  3‬‬
‫‪0/3‬‬
‫بیشتر است؟‬
‫‪l‬‬ ‫پ) قسمت ب را برای ‪ t   =  5  ،  t   =  4‬و ‪ t    =   6‬بررسی کنید‪.‬‬
‫‪0/2‬‬

‫‪d‬‬
‫‪0/1‬‬

‫(زمان) ‪t‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪99‬‬
 ‫فصل ‪ 4‬مشتق‬

‫‪N‬‬
‫‪ ٣‬نمودار روبه رو نمایش میزان فروش تعداد نوعی کاال (  ‪ )N‬پس از صرف ‪ t‬میلیون تومان‬
‫هزینه برای تبلیغ است‪.‬‬
‫‪700‬‬
‫)‪(4, 700‬‬
‫تعداد واحدهای فروخته شده‬

‫)‪(3, 600‬‬
‫الف) آهنگ تغییر ‪ N‬برحسب ‪ t‬را وقتی ‪ t‬از ‪ 0‬تا ‪ 1 ،1‬تا ‪ 2 ،2‬تا ‪ 3‬و ‪ 3‬تا ‪ 4‬تغییر می کند‬
‫‪600‬‬

‫‪500‬‬ ‫)‪(2, 480‬‬

‫‪400‬‬
‫به دست آورید‪.‬‬
‫)‪(1, 300‬‬
‫‪300‬‬

‫‪200‬‬
‫ب) به نظر شما چرا آهنگ  تغییرات‪ ،‬وقتی که مقادیر ‪ t‬افزایش می یابند‪ ،‬در حال کاهش است؟‬
‫‪100‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪t‬‬
‫هزینه (میلیون تومان)‬

‫‪ ٤‬معادله حرکت متحرکی به صورت ‪ f    (t ) = t2 - t +10‬برحسب متر در بازه زمانی [‪ t  ( ]0    , 5‬برحسب ثانیه) داده شده است‪ .‬در کدام‬
‫بازه زمانی [‪ ]0    , 5‬با هم برابرند؟‬
‫لحظه سرعت لحظه ای با سرعت متوسط در ٔ‬
‫‪ ٥‬توپی از یک پل به ارتفاع ‪ 11‬متر به هوا پرتاب می شود‪.‬‬
‫‪t‬‬ ‫ثانیه ‪s‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/6‬‬
‫) ‪ f     (t‬نشان دهنده فاصله توپ از سطح زمین در زمان ‪ t‬است‪.‬‬
‫)  ‪f   (t‬‬
‫‪ 11 12/4 13/8 15/1 16/3 17/4 18/4‬متر ‪m‬‬
‫برخی از مقادیر ) ‪ f     (t‬در جدول روبه رو نمایش داده شده است‪.‬‬
‫بر اساس جدول کدام یک از مقادیر زیر می تواند سرعت توپ را هنگامی که در ارتفاع نظیر زمان ‪ 0/4‬ثانیه‪ ،‬است نشان دهد؟‬
‫ت) ‪16/03 m/s‬‬ ‫پ) ‪ 11/5  m/s‬‬ ‫ب) ‪14/91m/s‬‬ ‫الف) ‪ 1/23m/s‬‬

‫‪ 6‬کدام یک از عبارات زیر درست و کدام یک نادرست است‪:‬‬

‫الف) آهنگ تغییر متوسط تابعی مانند ‪ f‬در بازه [‪ ]0,1‬همیشه کمتر از شیب آن منحنی در نقطه است‪.‬‬
‫ب) اگر تابعی صعودی باشد‪ ،‬آهنگ تغییر متوسط آن‪ ،‬همواره صعودی است‪.‬‬
‫پ) تابعی وجود ندارد که برای آن هم ‪ f   ′(a  )=0‬و هم ‪f    (a  )=0‬‬

‫‪ 7‬یک توده باکتری پس از ‪ t‬ساعت دارای جرم ‪ m (t ) = t + 2t 3‬گرم است‪.‬‬

‫الف) جرم این توده باکتری در بازه زمانی ‪ 3≤ t ≤4‬چند گرم افزایش می یابد؟‬
‫ب) آهنگ رشد جرم توده باکتری در لحظه ‪ t = 3‬چقدر است؟‬
‫‪ 8‬گنجایش ظرفی ‪ 40‬لیتر مایع است‪ .‬در لحظ ٔه ‪ t = 0‬سوراخی در ظرف ایجاد می شود‪ .‬اگر حجم مایع باقی مانده در ظرف پس از ‪ t‬ثانیه‬
‫‪t 2‬‬
‫‪ V = 401‬به دست آید‪:‬‬
‫‪( −‬‬ ‫از رابطه )‬
‫‪100‬‬
‫الف) آهنگ تغییر متوسط حجم مایع در بازه زمانی [‪ ]0,1‬چقدر است؟‬
‫ب) در چه زمانی‪ ،‬آهنگ تغییر لحظه ای حجم برابر آهنگ تغییر متوسط آن در بازه [‪ ]0,100‬می شود؟‬

‫‪100‬‬
 ‫کاربرد مشتق‬ ‫‪5‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬

‫مشتق تابع‪ ،‬کاربردهای چشمگیری در حوزه های‬

‫مختلف دارد‪ .‬مسائل بهینه سازی یکی از این‬
‫عرصه هاست که مشتق تابع به طور گسترده ای در‬
‫دامنه این نوع‬
‫ٔ‬ ‫آنها مورد استفاده قرار می گیرد‪.‬‬
‫مسائل از طراحی قطعات مختلف و شکل ظاهری‬
‫انواع وسایل نقلیه تا مینیمم نمودن فاصله‪ ،‬زمان و‬
‫هزینه و همچنین ماکزیمم کردن حجم‪ ،‬مساحت و‬ ‫در‬
‫سود گسترده است‪.‬‬ ‫اکسترمم های تابع‬
‫س اوّل‬

‫درس‬
‫بهینه سازی‬
‫دوم‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫درس اول‬

‫اکسترمم های تابع‬

‫یکنوایی تابع و ارتباط آن با مشتق‬

‫در فصل اول‪ ،‬تعریف تابع صعودی و تابع نزولی را دیدیم‪ .‬در اینجا می خواهیم ارتباط عالمت مشتق یک تابع را با صعودی یا نزولی بودن‬
‫آن تابع بررسی کنیم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫جدول زیر را در نظر بگیرید‪ .‬در این جدول ضابطه و نمودار چند تابع ارائه شده است که از قبل با آنها آشنا هستیم‪ .‬همچنین یکنوایی این‬
‫تابع ها مورد بررسی قرار گرفته است‪ .‬به عالوه‪ ،‬مشتق هر کدام از این تابع ها‪ ،‬تعیین عالمت شده است‪ .‬جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫ضابطۀ تابع‬ ‫نمودار تابع‬ ‫یکنوایی تابع‬ ‫تابع مشتق‬ ‫عالمت مشتق‬
‫‪y‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪f  )x( = 2x -1‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫تابع ‪ f‬در ‪ ‬اکید ًا صعودی است‬ ‫‪f   ′)x( =2‬‬ ‫‪ f   ′‬همواره مثبت است‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪g )x( = - x  +1‬‬ ‫تابع ‪ g‬در ‪ ‬اکید ًا ‪ ...‬است‬ ‫‪g  ′)x( = -1‬‬ ‫‪ g ′‬همواره ‪ ...‬است‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫تابع ‪ h‬در )∞  ‪ [0 , +‬اکید ًا صعودی‬ ‫‪ h ′‬در )∞  ‪ ... (0 , +‬است‬
‫‪3‬‬
‫= ( ‪h ′)x‬‬
‫‪h )x ( = x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 x‬‬
‫‪1‬‬ ‫است‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪102‬‬
‫درس اول اکسترمم های تابع‬

‫‪y‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫تابع  ‪ u‬در )∞  ‪ [0 , +‬اکید ًا ‪...‬‬ ‫‪ u ′‬در )∞  ‪ ،(0 , +‬همواره‬
‫‪u )x ( = − x‬‬ ‫‪u ′)x( = ...‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬
‫است‬ ‫‪...‬‬
‫‪-2‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫تابع  ‪ k‬در (‪ )-∞ , 0‬اکید ًا نزولی‬

‫‪ k ′‬در (‪ )-∞ , 0‬منفی و در‬
‫‪3‬‬

‫‪k )x( = x‬‬‫‪ 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫و در (∞‪ )0 , +‬اکید ًا صعودی‬ ‫‪k ′)x( =2x‬‬
‫(∞‪ ...... )0, +‬است‪.‬‬
‫است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬

‫‪l   (x) = ...‬‬

‫با بررسی جدول باال‪ ،‬توضیح دهید که چه رابطه ای بین عالمت مشتق تابع در یک بازه و یکنوایی تابع در آن بازه وجود دارد‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫از فصل قبل می دانیم که مشتق هر تابع در یک نقطه‪ ،‬با شیب خط مماس بر نمودار تابع در آن نقطه برابر است‪ .‬تابع زیر را درنظر بگیرید‪:‬‬
‫‪y‬‬

‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫) ‪y = f (x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬

‫مالحظه می شود که‪:‬‬

‫بازه (‪ )1 ,7‬که ‪ f‬اکید ًا صعودی است‪ ،‬شیب خط های مماس بر نمودار ‪ ،f‬مثبت است؛ بنابراین در این بازه عالمت ‪ .... f  ′‬است‪.‬‬ ‫الف) در ٔ‬
‫بازه (‪ )7 ,12‬که تابع اکید ًا نزولی است‪ ،‬شیب خط های مماس بر نمودار ‪ ..... ،f‬است؛ بنابراین در این بازه عالمت ‪ .... f  ′‬است‪.‬‬
‫ب) در ٔ‬
‫پ) در بازه (∞‪ )12 ,+‬که تابع‪ ،‬مقدار ثابت دارد‪ ،‬مقدار ‪ f  ′‬برابر ‪ .....‬است‪.‬‬
‫‪103‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫مطلب فوق برای توابع مشتق پذیر همواره درست است که آن را به شکل زیر بیان می کنیم‪:‬‬

‫آزمون یکنوایی تابع‬

‫دامنه ‪ f‬اگر مقدار ‪ f  ′‬موجود و مثبت باشد‪ ،‬آنگاه ‪ f‬در آن بازه اکید ًا صعودی است‪.‬‬
‫الف) در یک بازه از ٔ‬
‫دامنه ‪ f‬اگر مقدار ‪ f  ′‬موجود و منفی باشد‪ ،‬آنگاه ‪ f‬در آن بازه اکید ًا نزولی است‪.‬‬
‫ب) در یک بازه از ٔ‬
‫دامنه ‪ f‬اگر مقدار ‪ f  ′‬موجود و برابر صفر باشد‪ ،‬آنگاه ‪ f‬در آن بازه تابعی ثابت است‪.‬‬
‫پ) در یک بازه از ٔ‬

‫بنابراین برای مشخص کردن بازه های مربوط به صعودی بودن یا نزولی بودن تابع ‪ ،f‬کافی‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫است مانند مثال زیر‪ f  ′ ،‬را تعیین عالمت کنیم‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪2‬‬ ‫مثال‪ :1‬تابع ‪ f  (x) = x3 - 3x‬در چه بازه هایی اکید ًا صعودی و در کدام بازه ها اکید ًا نزولی‬
‫‪1‬‬
‫است؟‬
‫‪x‬‬ ‫حل‪ f  ′ :‬را به دست آورده و آن را تعیین عالمت می کنیم‪.‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬
‫ ‬
‫‪-2‬‬
‫‪f  ′  )x( = 3x2 - 3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪x = −1‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪f ′(x ) = 0 ⇒ ‬‬
‫‪x = 1‬‬
‫‪-4‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞‪-‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫∞‪+‬‬

‫بازه‬ ‫(‪)-∞ , -1‬‬ ‫(‪)-1 , 1‬‬ ‫(∞‪)1 , +‬‬

‫عالمت ‪f   ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫یکنوایی   ‪f‬‬ ‫∞‪-‬‬ ‫اکید ًا صعودی‬ ‫‪2‬‬ ‫اکید ًا نزولی‬ ‫‪-2‬‬ ‫اکید ًا صعودی‬ ‫∞‪+‬‬

‫نمودار تابع ‪ f‬مربوط به مثال قبل را رسم کرده ایم‪ .‬آن را با جدول مقایسه کنید‪.‬‬

‫اکسترمم های نسبی تابع‬

‫در نمودار این تابع‪ ،‬نقاط به طول ‪ -1‬و ‪ 1‬را که صفرهای تابع ‪ f  ′‬هستند مورد توجه قرار دهید‪ .‬اهمیت این نقاط در این مثال از این جهت‬
‫است که در هر یک از آنها‪ ،‬رفتار تابع از نظر صعودی یا نزولی بودن عوض شده است (جدول مالحظه شود)‪ .‬اگر این دو نقطه را به ترتیب‬
‫نقطه مینیمم نسبی آن است‪.‬‬‫نقطه ماکزیمم نسبی ‪ f‬و ‪ٔ B‬‬
‫‪ A‬و ‪ B‬بنامیم‪ ،‬آنگاه ‪ٔ A‬‬

‫‪1‬ــ رسم نمودار تابع های درجه سوم در حالت کلی در زمره اهداف کتاب حاضر نیست‪.‬‬

‫‪104‬‬
‫درس اول اکسترمم های تابع‬

‫تعریف‪ :‬گوییم تابع ‪ f‬در نقطه ای به طول ‪ c‬ماکزیمم نسبی دارد‪ ،‬هرگاه یک‬
‫همسایگی از ‪ c‬مانند ‪ I   ⊆  Df‬باشد که برای هر ‪ x ∈  I‬داشته باشیم (‪.f   )c  ( ≥  f  )x‬‬
‫در این حالت (  ‪ f   )c‬مقدار ماکزیمم نسبی تابع ‪ f‬نامیده می شود‪.‬‬

‫نقطه (‪ A )-1 , 2‬ماکزیمم نسبی دارد و مقدار ماکزیمم نسبی تابع برابر ‪ 2‬می باشد‪ .‬مینیمم نسبی به‬
‫همچنان که گفته شد‪ ،‬تابع مثال قبل در ٔ‬
‫روش مشابه تعریف می شود‪.‬‬

‫تعریف‪ :‬گوییم تابع ‪ f‬در نقطه ای به طول ‪ c‬مینیمم نسبی دارد‪ ،‬هرگاه یک همسایگی‬
‫از ‪ c‬مانند ‪ I‬باشد که برای هر ‪ x ∈  I   ⊆   Df‬داشته باشیم (‪ .f   )c  ( ≤ f  )x‬در این‬
‫حالت (  ‪ f   )c‬را مقدار مینیمم نسبی تابع ‪ f‬می نامیم‪.‬‬

‫در مثال قبل مقدار مینیمم نسبی تابع چقدر است؟‬

‫تذکر‪ :‬نقاط ماکزیمم و مینیمم یک تابع را نقاط اکسترمم آن تابع هم می گوییم‪ .‬در تابع مثال قبل‪ ،‬نقاط ‪ A‬و ‪ B‬اکسترمم های نسبی تابع هستند‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫نوع اکسترمم های نسبی هر یک از توابع زیر را در نقاط مشخص شده تعیین کنید و جدول ها را کامل کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪B‬‬
‫‪2 C‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪C‬‬

‫(الف‬ ‫]‪f )x ( = | x | −2 , x ∈ [−5 , 3‬‬ ‫‪( g  (x) = -x2-1‬ب ‬ ‫]‪x ∈ [-1 , 2‬‬ ‫ ‬

‫مقدار اکسترمم‬ ‫نوع اکسترمم‬ ‫مقدار اکسترمم‬ ‫نوع اکسترمم‬

‫مقدار مشتق‬ ‫نقطه‬ ‫مقدار مشتق‬ ‫نقطه‬
‫نسبی‬ ‫نسبی‬ ‫نسبی‬ ‫نسبی‬
‫نه ‪ max‬نسبی و نه‬ ‫نقطه اکسترمم نسبی‬
‫ــ‬ ‫ــ‬ ‫‪A‬‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬ ‫‪A‬‬
‫‪ min‬نسبی‬ ‫نیست‬
‫)‪ f   ′  (-2‬موجود‬ ‫)‪ f   ′  (0‬برابر صفر‬
‫‪0‬‬ ‫‪ min‬نسبی‬ ‫‪...‬‬ ‫‪ max‬نسبی‬ ‫‪B‬‬
‫نیست‬
‫‪B‬‬
‫است‬
‫‪...‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪C‬‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬ ‫‪...‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪D‬‬
‫ــ‬ ‫ــ‬ ‫‪...‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪105‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫نقاط بحرانی تابع‬

‫دامنه تابع ‪ f‬باید به دنبال اکسترمم های نسبی آن باشیم؟ همان گونه که در تابع های قبلی‬
‫حال این سؤال پیش می آید که در چه نقاطی از ٔ‬
‫دیده می شود‪ ،‬جواب عبارت است از نقاطی از دامنه ‪ f‬که ‪ f      ′‬در آنها تعریف نشده باشد و همچنین نقاطی که مقدار ‪ f      ′‬در‬
‫آنها برابر صفر است‪ .‬به لحاظ اهمیت این دو دسته از نقاط‪ ،‬شایسته است که نامی برای خود داشته باشند؛ آنها را نقاط بحرانی‬
‫تابع می نامیم‪:‬‬

‫نقطه بحرانی برای این تابع می نامیم هرگاه )‪f      ′  (c‬‬

‫دامنه تابع ‪ f‬را یک ٔ‬ ‫تعریف‪ٔ :‬‬
‫نقطه به طول ‪ c‬از ٔ‬
‫برابر صفر باشد یا )‪ f      ′  (c‬موجود نباشد‪.‬‬

‫نقاط ماکزیمم نسبی و مینیمم نسبی تابع زیر را درنظر بگیرید‪ .‬دیده می شود که خط مماس بر نمودار ‪ f‬در این نقاط به صورت افقی‪،‬‬
‫یعنی با شیب صفر است‪ .‬از آنجا که مشتق تابع در یک نقطه‪ ،‬برابر شیب خط مماس بر منحنی تابع در آن نقطه است‪ ،‬لذا در این تابع‬
‫داریم‪:‬‬
‫‪f  ′ )6( = 0 , f  ′ )9( = 0‬‬ ‫ ‬

‫‪y‬‬
‫‪5‬‬
‫) ‪y = f (x‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬

‫این مطلب در مورد نقاط اکسترمم نسبی هر تابع مشتق پذیر‪ ،‬درست است‪ .‬قضیه زیر را در این مورد بیان می کنیم‪.‬‬

‫قضیه‪ :‬اگر تابع ‪ f‬در ٔ‬

‫نقطه به طول ‪ c‬ماکزیمم یا مینیمم نسبی داشته باشد و (  ‪f  ′  )c‬‬

‫موجود باشد‪ ،‬آنگاه ‪ . f  ′  )c  (  =  0‬به عبارت دیگر‪ ،‬هر ٔ‬

‫نقطه اکسترمم نسبی تابع‪،‬‬
‫نقطه بحرانی آن است‪.‬‬ ‫یک ٔ‬

‫‪106‬‬
‫درس اول اکسترمم های تابع‬

‫کار در کالس‬

‫‪ ١‬الف) با رسم نمودار تابع |‪ ، f  )x( = |x  -2‬نشان دهید که ‪ f‬در ‪ x = 2‬مینیمم‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫نسبی دارد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫ب) آیا (‪ f  ′ )2‬موجود است؟ چرا؟‬
‫=‪y‬‬‫‪−x 3 + 3x‬‬
‫‪2‬‬ ‫نقطه بحرانی تابع است؟ چرا؟‬ ‫پ) آیا ‪ x = 2‬طول ٔ‬
‫‪1‬‬
‫‪ 2‬نمودار تابع ‪ f  )x( = -x3 + 3x‬را رسم کرده ایم‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫الف) طول های نقاط اکسترمم نسبی ‪ f‬را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪-1‬‬
‫معادله ‪ ،  f   ′  )x  ( = 0‬یعنی‬
‫ٔ‬ ‫ب) می دانیم این تابع در ‪ ‬مشتق پذیر است‪ .‬ریشه های‬
‫‪-2‬‬
‫طول های نقاط بحرانی تابع را به دست آورید‪.‬‬
‫پ) با توجه به الف و ب‪ ،‬درستی قضیه قبل را در مورد این تابع بررسی کنید‪.‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪4‬‬
‫‪y‬‬
‫ضابطه ‪ f  )x( = -x2 + 2x + 2‬را در نظر بگیرید‪ f .‬همواره مشتق پذیر است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ ٣‬تابع با‬
‫‪3‬‬
‫الف) (  ‪ f  ′  )x‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫معادله ‪ f  ′  )x  (= 0‬را محاسبه کنید تا طول نقاط بحرانی تابع به دست آید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ریشه‬
‫ب) ٔ‬
‫‪1‬‬ ‫نقطه اکسترمم ‪ f‬منطبق بر ٔ‬
‫نقطه بحرانی‬ ‫پ) با رسم نمودار سهمی‪ ،‬تحقیق کنید که آیا ٔ‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬ ‫آن است؟‬
‫‪-1‬‬ ‫تابع مشتق‪ ،‬همواره طول‬ ‫از مثال های قبل‪ ،‬این سؤال مطرح می شود که آیا صفرهای ِ‬
‫‪-2‬‬ ‫نقاط اکسترمم نسبی تابع را به دست می دهند؟ با وجود آنکه جواب این سؤال در‬
‫‪-3‬‬ ‫مورد برخی از تابع های مورد بحث ما مثبت است‪ ،‬مثال زیر نشان می دهد که این‬
‫‪-4‬‬ ‫مطلب همیشه هم درست نیست‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬عکس قضیه قبل در حالت کلی‬
‫درست نیست‪.‬‬
‫مشتق این تابع به صورت‬ ‫تابع ِ‬ ‫مثال‪ :‬به نمودار تابع (‪ f  )x( = )x -1‬دقت کنید‪ِ .‬‬
‫‪3‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪y= (x − 1)3‬‬
‫‪ f  ′  )x  ( = 3)x -1(2‬است‪ .‬با وجود آنکه مقدار (  ‪ f  ′  )x‬در ‪ x = 1‬برابر صفر است‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫نقطه به طول ‪ 1‬برای این تابع نه ماکزیمم‬ ‫ّاما با توجه به نمودار ‪ ،f‬دیده می شود که ٔ‬
‫‪2‬‬
‫نسبی است و نه مینیمم نسبی‪ .‬دلیل این مطلب‪ ،‬آن است که ‪ ،f  ′‬قبل و بعد از ‪x  =   1‬‬
‫‪1‬‬
‫همواره مثبت است؛ به عبارت دیگر‪ f ،‬در ‪ ‬اکید ًا صعودی است و لذا نمی تواند‬
‫‪A‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x‬‬
‫اکسترمم نسبی داشته باشد‪.‬‬
‫قضیه قبل در حالت کلی درست نیست‪ .‬در‬ ‫تذکر‪ :‬مثال باال نشان می دهد که عکس ٔ‬
‫‪-1‬‬

‫‪-2‬‬
‫نقطه بحرانی است‪ ،‬اما‬‫نقطه ‪ A‬به طول ‪ x = 1‬برای تابع )‪ f  (x) = (x - 1‬یک ٔ‬
‫‪3‬‬
‫واقع ٔ‬
‫‪-3‬‬
‫اکسترمم نسبی آن نیست‪ .‬شما یک مثال نقض دیگر برای عکس این قضیه ارائه کنید‬
‫‪-4‬‬
‫نقطه بحرانی لزوماً اکسترمم نسبی نیست‪.‬‬
‫که نشان دهد یک ٔ‬
‫‪107‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬جدول تغییرات تابع ‪ f  (x) = -x2 - 2x‬در زیر آمده است که در آن با تعیین عالمت ‪ ،f  ′‬بازه هایی که تابع ‪ f‬در آنها صعودی است و همچنین‬
‫بازه هایی که نزولی می باشد‪ ،‬تعیین شده است‪ .‬همچنین‪ ،‬اکسترمم  نسبی تابع در جدول مشخص شده است‪:‬‬
‫‪f  ′  )x  ( = - 2x -2‬‬ ‫ ‬
‫نقطه بحرانی ‪f  ′  )x  ( = 0 → x = -1‬‬
‫طول ٔ‬ ‫ ‬

‫‪x‬‬ ‫∞‪-‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫∞‪+‬‬

‫بازه‬ ‫(‪)-∞ , -1‬‬ ‫(∞‪)-1 , +‬‬

‫عالمت ‪f  ′‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬

‫یکنوایی ‪f‬‬ ‫صعودی اکید‬ ‫‪1‬‬ ‫نزولی اکید‬

‫∞‪-‬‬ ‫‪ max‬نسبی‬ ‫∞‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫‪y‬‬
‫نقطه به طول (‪ ،)-1‬ماکزیمم نسبی تابع است؛ چرا که رفتار‬
‫با توجه به جدول‪ ،‬مشخص است که ٔ‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫تابع در این نقطه از صعودی اکید به نزولی اکید تغییر کرده است‪ .‬با توجه به جدول و در صورت‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-1‬‬ ‫لزوم با یافتن نقاط دیگری از تابع‪ ،‬نمودار آن را رسم کنید‪.‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪ 2‬جدولی مشابه جدول باال برای تابع ‪ g  (x) = x3 - 3x2‬رسم کنید که نقاط اکسترمم نسبی‬
‫‪-3‬‬ ‫تابع در آن مشخص شده باشد‪.‬‬
‫‪-4‬‬

‫مثال های باال از توابع پیوسته‪ ،‬این مطلب را القا می کنند که تغییر رفتار این گونه تابع ها در یک نقطه از صعودی بودن به نزولی بودن‪،‬‬
‫نقطه ماکزیمم نسبی آن تابع است‪ .‬برای مینیمم نسبی هم می توان مطلب مشابهی را بیان کرد که در ادامه آمده است‪.‬‬ ‫ دهنده ٔ‬
‫نشان ٔ‬

‫آزمون مشتق اول‬

‫نقطه بحرانی تابع ‪ f‬باشد که ‪ f‬در ‪ c‬پیوسته است و همچنین ‪ f‬در یک همسایگی محذوف ‪ c‬مشتق پذیر‬ ‫طول ٔ‬ ‫فرض کنیم ‪ِ c‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫نقطه ماکزیمم نسبی تابع ‪ f‬است‪.‬‬
‫الف) اگر عالمت ‪ f  ′‬در ‪ x = c‬از مثبت به منفی تغییر کند‪ ،‬آنگاه ‪ x = c‬طول ٔ‬
‫نقطه مینیمم نسبی تابع ‪ f‬است‪.‬‬
‫ب) اگر عالمت ‪ f  ′‬در ‪ x = c‬از منفی به مثبت تغییر کند‪ ،‬آنگاه ‪ x = c‬طول ٔ‬
‫پ) اگر ‪ f  ′‬در ‪ c‬تغییر عالمت ندهد؛ به طوری که ‪ f  ′‬در یک همسایگی محذوف ‪ c‬همواره مثبت (یا همواره منفی) باشد‪ ،‬آنگاه‬
‫‪ f‬در ‪ c‬ماکزیمم یا مینیمم نسبی ندارد‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫درس اول اکسترمم های تابع‬

‫نقطه ‪ c‬در هر یک از نمودارهای زیر مورد توجه قرار دهید‪.‬‬

‫درستی آزمون مشتق اول را در همسایگی ٔ‬
‫‪y y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪f ′(cf )′(c=)0= 0 f ′(c) = 0f ′(c) = 0‬‬

‫‪f ′(xf ′)(x>)0> 0 f ′(x ) f>′(0fx′)(x<)0>< 0 f ′(x ) < 0f ′(x ) < 0‬‬ ‫‪′ ′‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪f (cf )(c=)0= 0 f (c)x=)0>0f0(cf)′(=x )0> 0f ′(x ) > 0‬‬ ‫‪f ′(cf )′(c=)0= 0 f ′(c) = 0f ′(c) = 0‬‬
‫>()‪f ′(xf )′(x>)0> 0 f ′(x ) > 0ff′′((xfx)′‬‬
‫‪>0‬‬
‫=‪f ′(xf ′)(x<)0< 0 f ′f(x′(c)f )′<(c=0)f0′‬‬
‫‪(x0) f<′(0c) = 0f ′(c) = 0‬‬ ‫‪f ′(xf )′(x<)0< 0 f ′(x ) <f 0′f(xf′()′x(x)<)<0<00 f ′(x ) < 0f ′(x ) < 0‬‬

‫‪f ′(xf ′)(x>)0> 0 f ′(x ) > 0f ′(x ) > 0‬‬

‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪c c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪ :x = c‬طول ماکزیمم نسبی‬ ‫‪ :x = c‬طول مینیمم نسبی‬ ‫‪ :x = c‬نه طول ماکزیمم نسبی است‬ ‫‪ :x = c‬نه طول ماکزیمم نسبی است‬
‫و نه مینیمم نسبی‬ ‫و نه مینیمم نسبی‬

‫اکسترمم های مطلق تابع‬

‫فعالیت‬

‫نمودار زیر نشان دهنده تغییرات دمایی برای یک شهر در طی ‪ 24‬ساعت است‪.‬‬

‫دما (سانتی گراد)‬
‫الف) تابع مقابل در چه نقاطی ماکزیمم نسبی دارد؟‬
‫‪40‬‬
‫ب) مقادیر ماکزیمم نسبی تابع کدام اند؟‬
‫‪35‬‬
‫‪D‬‬
‫پ) تابع در چه نقاطی مینیمم نسبی دارد؟‬
‫‪30‬‬
‫ت) مقادیر مینیمم نسبی تابع کدام اند؟‬
‫‪B‬‬
‫‪25‬‬

‫‪C‬‬
‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪A‬‬
‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11 12‬‬ ‫‪13 14 15 16‬‬ ‫‪17 18 19 20‬‬ ‫‪21 22‬‬ ‫‪23 24‬‬
‫زمان (ساعت)‬

‫با توجه به نمودار‪ ،‬دیده می شود که دمای هوا در ساعت ‪ 14‬بیشترین مقدار و برابر با ‪ 35‬درجه سانتی گراد بوده است‪ .‬در این حالت‬
‫نقطه (‪ D  )14 , 35‬ماکزیمم مطلق تابع است و مقدار ماکزیمم مطلق تابع برابر ‪ 35‬می باشد‪ٔ .‬‬
‫نقطه مینیمم مطلق این تابع و همچنین‬ ‫می گوییم‪ٔ ،‬‬
‫مقدار مینیمم مطلق آن را بنویسید‪.‬‬
‫‪109‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫نقطه ماکزیمم مطلق‬‫ٔ‬ ‫نقطه ) ) ‪ ، (c , f (c‬یک‬ ‫ٔ‬ ‫تعریف‪ :‬با فرض        ‪،c   ∈  Df‬‬
‫برای تابع ‪ f‬نامیده می شود‪ ،‬هرگاه به ازای هر ‪ x‬از ‪ Df‬داشته باشیم‬
‫(‪ .f   )c  ( ≥  f  )x‬در این حالت عدد (  ‪ f   )c‬را مقدار ماکزیمم مطلق ‪ f‬روی ‪ Df‬می نامیم‪.‬‬

‫نقطه مینیمم مطلق‬

‫ٔ‬ ‫نقطه ) ) ‪ ، (c , f (c‬یک‬ ‫ٔ‬ ‫تعریف‪ :‬با فرض      ‪،c   ∈  Df‬‬
‫برای تابع ‪ f‬نامیده می شود‪ ،‬هرگاه به ازای هر ‪ x‬از ‪ Df‬داشته باشیم‬
‫(‪ .f   )c  ( ≤  f  )x‬در این حالت عدد (  ‪ f   )c‬را مقدار مینیمم مطلق ‪ f‬روی ‪ Df‬می نامیم‪.‬‬

‫در تابع صفحه قبل‪ ،‬اکسترمم های مطلق تابع ‪ f‬یعنی نقاط ‪ A‬و ‪ ،D‬به ترتیب نقاط مینیمم مطلق و ماکزیمم مطلق تابع هستند‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬با تکمیل جدول زیر‪ ،‬اکسترمم های مطلق و نسبی تابع زیر و همچنین نقاط بحرانی آن را در نقاط مشخص شده تعیین کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫‪6‬‬

‫) ‪f (x‬‬
‫=‪y‬‬
‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬

‫طول نقطه‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪ max‬مطلق‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫‪‬‬

‫‪ min‬مطلق‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ max‬نسبی‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫‪‬‬ ‫*‬ ‫*‬
‫‪ min‬نسبی‬ ‫*‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫*‬ ‫*‬
‫نقطۀ بحرانی‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ٢‬به کمک رسم نمودار تابع‪ ،‬مقادیر اکسترمم نسبی و مطلق تابع های زیر را در صورت وجود تعیین کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫]‪( t  (x) = x3 ; x ∈ [-2 , 1‬الف‬ ‫]‪( g  (x) = -x2 ; x ∈ [-2 , 3‬ب ‬ ‫(پ ‬ ‫= (‪u  )x‬‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬
‫‪110‬‬
‫درس اول اکسترمم های تابع‬

‫فعالیت‬
‫‪y‬‬
‫‪8‬‬ ‫بازه [‪ ]-2 , 3‬رسم کنید و با توجه به نمودار‪ ،‬نقاط اکسترمم‬
‫تابع |‪ f  )x( = | x - 1‬را در ٔ‬
‫‪2‬‬

‫‪7‬‬ ‫مطلق را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬ ‫بسته [‪ ]-2 , 3‬هم‬

‫بازه ٔ‬
‫پیوسته |‪ f  )x( = | x - 1‬در ٔ‬
‫‪2‬‬
‫ٔ‬ ‫در فعالیت قبل دیده می شود که تابع‬
‫‪4‬‬ ‫ماکزیمم مطلق دارد و هم مینیمم مطلق که این مطلب همواره درست است‪ .‬همچنین مشاهده‬
‫‪3‬‬ ‫می شود که نقاط اکسترمم مطلق‪ ،‬در نقاط بحرانی تابع یا نقاط انتهایی بازه واقع اند‪ .‬این‬
‫‪2‬‬ ‫موضوع نیز همواره درست است‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫بسته [‪ ]a , b‬پیوسته باشد‪ .‬در این صورت‬ ‫قضیه‪ :‬فرض کنیم تابع ‪ f‬در ٔ‬
‫بازه ٔ‬
‫‪ f‬در این بازه هم ماکزیمم مطلق دارد و هم مینیمم مطلق‪.‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬

‫قضیه فوق‪ ،‬تنها وجود اکسترمم های مطلق توابع پیوسته را در بازه های بسته تضمین می کند و به روش یافتن این نقاط اشاره ای ندارد‪ .‬مراحل‬
‫ٔ‬
‫بسته [‪ ]a , b‬به شرح زیر است‪:‬‬
‫بازه ٔ‬
‫یافتن اکسترمم های مطلق تابع پیوسته ‪ f‬در ٔ‬

‫‪1‬ــ مشتق تابع را به دست آورده و نقاط بحرانی ‪ f‬را می یابیم‪.‬‬

‫‪2‬ــ مقدار تابع را در هر یک از نقاط بحرانی و همچنین در نقاط انتهایی بازه محاسبه می کنیم‪.‬‬
‫مرحله ‪ ،2‬بزرگ ترین عدد به دست آمده‪ ،‬مقدار ماکزیمم مطلق تابع و کوچک ترین آنها‬‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ در‬
‫بازه [‪ ]a , b‬است‪.‬‬
‫مینیمم مطلق تابع در ٔ‬

‫مثال‪ :‬نقاط اکسترمم مطلق تابع ‪ f  )x( = 2x + 3x - 12x‬را در ٔ‬

‫بازه [‪ ]-1 , 3‬تعیین کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫حل‪ :‬ابتدا به کمک ‪ ،f  ′‬نقاط بحرانی تابع را به دست می آوریم‪.‬‬

‫‪f  ′  )x  (= 6x + 6x - 12‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪f  ′  )x  ( = 0 ⇒ x + x - 2 = 0‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪x = −2‬‬
‫‪⇒ )x + 2()x -1( = 0 ⇒ ‬‬ ‫بازه [‪ ]-1 , 3‬است‪.‬‬
‫ــ بنابراین نقاط به طول  ‪ ،٣,١ ,  -1‬نقاط بحرانی ٔ‬
‫‪x = 1‬‬ ‫  ‬
‫‪x‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫(‪f  )x‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪45‬‬

‫بازه [‪ ]-1 , 3‬برابر ‪ 45‬و کوچک ترین مقدار‪ ،‬مساوی ‪ -7‬است‪ .‬به همین‬
‫با توجه به جدول‪ ،‬دیده می شود که بزرگ ترین مقدار برای تابع در ٔ‬
‫دلیل‪ ،‬این دو مقدار به ترتیب مقادیر ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق تابع در این بازه اند‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫مترین‬

‫که تابع ‪ f   (x) = x3 - 12x + 4‬در آن نزولی اکید باشد‪ ،‬کدام است؟ چرا؟‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ١‬بزرگ ترین بازه از‬

‫‪1‬‬
‫= ( ‪ ، g )x‬مشخص کنید تابع در چه بازه هایی صعودی اکید و در کدام بازه ها نزولی اکید است؟‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ٢‬با تشکیل جدول تغییرات تابع‬
‫‪x +1‬‬

‫‪ ٣‬نقاط بحرانی توابع زیر را در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬

‫(الف‬ ‫=‪f )x‬‬
‫(‬ ‫‪4 − x2‬‬ ‫‪( g  (x) = x 3 + 3x 2 - 4‬ب ‬ ‫‪( h )x ( = 3 x‬پ ‬ ‫ ‬

‫‪ ٤‬در هر یک از توابع زیر‪ ،‬ابتدا نقاط بحرانی تابع را به دست آورید و سپس با رسم جدول تغییرات تابع‪ ،‬نقاط ماکزیمم نسبی و مینیمم‬
‫نسبی آن را در صورت وجود مشخص کنید‪.‬‬
‫‪( f   (x) = x3 + 3x2 - 9x - 10‬الف‬ ‫‪( g  (x) = -2x3 + 3x2 + 12x - 9‬ب ‬ ‫‪( h  (x) = -x3 - 3x + 2‬پ‬

‫ ‬
‫‪ ٥‬مقادیر ماکزیمم مطلق و مینیمم مطلق توابع زیر را در بازه های مشخص شده‪ ،‬در صورت وجود به دست آورید‪.‬‬
‫ [‪( f   (x) = -2x  3 + 9x  2 - 13 ; x ∈ ]-1 , 2‬الف‬
‫‪( g   (x) = x  3 + 2x - 5‬ب‬ ‫ [‪;   x ∈ ]-2 , 1‬‬

‫نقطه اکسترمم نسبی تابع ‪ f  (x) = x3 + bx2 + d‬باشد‪ ،‬مقادیر ‪ b‬و ‪ d‬را به دست آورید‪.‬‬
‫نقطه (‪ٔ ،)2 , 1‬‬
‫‪ ٦‬اگر ٔ‬

‫نقطه بحرانی ‪ f‬باشد‪ .‬مسئله چند جواب دارد؟‬

‫نقطه دلخواه از ‪ ،Df‬یک ٔ‬
‫را رسم کنید به طوری که هر ٔ‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ٧‬نمودار تابعی مانند ‪ f‬با دامنه‬

‫‪112‬‬
‫درس دوم بهینه سازی‬

‫درس دوم‬

‫بهینه سازی‬

‫افراد در طول روز کارهای بسیاری انجام می دهند؛ به جاهای مختلفی می روند‪ ،‬از وسایل متنوعی استفاده می کنند‪ ،‬خرید می کنند‪ ،‬درس‬
‫می خوانند و … ‪ .‬در تمام این فعالیت ها‪ ،‬هدف آن است که بهترین تصمیم ها اتخاذ گردند‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬مدیر یک شرکت تولیدی همواره‬
‫به دنبال آن است که بیشترین سود را با صرف کمترین هزینه کسب نماید‪ .‬یا اینکه یک باغدار را درنظر بگیرید که با استفاده از روش های‬
‫نوین کشاورزی‪ ،‬درصدد آن است که با صرف کمترین هزینه‪ ،‬بیشترین مقدار محصول را از واحد سطح برداشت کند‪ .‬چنین مسئله هایی در‬
‫زمره مسائل بهینه سازی هستند که برخی از آنها به کمک مشتق قابل حل اند‪ .‬در اینجا مسائلی را با هدف ماکزیمم کردن مساحت‪ ،‬حجم‪،‬‬ ‫ٔ‬
‫سود یا مینیمم کردن فاصله‪ ،‬زمان و هزینه بررسی خواهیم کرد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫‪ 1‬فرض کنید ‪ ١٤‬چوب کبریت در اختیار داشته باشیم و طول هرکدام از آنها را یک واحد درنظر بگیریم‪ .‬با استفاده از ٔ‬
‫همه این‬
‫نتیجه کار در سه حالت مختلف در شکل زیر آمده است‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫چوب کبریت ها‪ ،‬مستطیل می سازیم‪.‬‬

‫الف) در هر سه حالت‪ ،‬محیط مستطیل ها ثابت و برابر ……… واحد است‪.‬‬

‫ب) در این مستطیل های هم محیط‪ ،‬دیده می شود که مساحت ها برابر نیستند و به ترتیب برابر ‪ ١٠ ، ٦‬و …… واحد مربع هستند‪.‬‬
‫اندازه طول و عرض یک مستطیل به هم نزدیک تر می شود‪ ،‬مساحت آن ……… می یابد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫پ) مشاهده می شود که هرچقدر‬
‫‪ ٢‬جدول زیر را مورد توجه قرار دهید که در آن ابعاد و مساحت چند مستطیل با محیط ‪ 14‬واحد آمده است‪.‬‬

‫ابعاد مستطیل‬ ‫‪0/5 *6/5‬‬ ‫‪١×٦‬‬ ‫‪٢×٥‬‬ ‫‪٢/5×٤/5‬‬ ‫‪٣×4‬‬ ‫‪3/2×3/8‬‬ ‫‪...‬‬

‫محیط مستطیل‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬
‫مساحت‬ ‫‪3/25‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11/25‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12/16‬‬ ‫‪...‬‬

‫الف) در این جدول‪ ،‬بزرگ ترین عددی که برای مساحت مستطیل دیده می شود‪ 12/16 ،‬است‪ .‬اگر برای طول و عرض مستطیل تنها به اعداد‬
‫طبیعی محدود نباشیم‪ ،‬آیا می توانید مستطیل دیگری با محیط ‪ ١٤‬واحد ارائه کنید که مساحت آن از عدد ‪ 12/16‬واحد مربع هم بزرگ تر باشد؟‬
‫ب) برای حالتی که مساحت مستطیل بزرگ ترین مقدار ممکن می شود‪ ،‬چه حدسی می زنید؟‬
‫درستی نتیجه ای را که در این فعالیت حدس زدیم‪ ،‬در مثال بعد با استفاده از مشتق بررسی می کنیم‪.‬‬
‫‪113‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫‪l‬‬ ‫مثال ‪ :١‬نشان دهید در بین تمام مستطیل های با محیط ثابت ‪ ١٤‬سانتی متر‪ ،‬مستطیلی بیشترین مساحت را‬
‫دارد که طول و عرض آن هم اندازه باشند‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫حل‪ :‬فرض کنیم ابعاد مستطیل ‪ x‬و ‪ l‬باشند‪ .‬کمیتی که قرار است ماکزیمم شود‪ ،‬مساحت مستطیل است‪:‬‬
‫‪S = x.l‬‬ ‫(‪)١‬‬
‫برای آنکه ‪ S‬به صورت تابعی از ‪ x‬بیان شود‪ ،‬می توانیم ‪ l‬را برحسب ‪ x‬به دست آوریم‪:‬‬
‫‪ :P = ١٤‬محیط مستطیل‬ ‫ ‬
‫(‪٢(x + l   ) = 14 ⇒ x + l = 7 ⇒ l = 7 - x )٢‬‬ ‫ ‬
‫با جایگذاری رابطه (‪ )2‬در (‪ )١‬خواهیم داشت‪:‬‬
‫)‪S   (x) = x   (7 - x‬‬ ‫ ‬
‫]‪S  (x) = -x2 + 7x , x ∈ [0,7‬‬ ‫ ‬
‫معادله ‪ S  ′(x) = 0‬را بیابیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ریشه‬
‫بازه (‪ )٠,٧‬مشتق پذیر است‪ ،‬بنابراین برای یافتن نقاط بحرانی آن کافی است ٔ‬
‫‪ S‬در ٔ‬
‫‪S   ′(x) = 0 ⇒ -2x + 7 = 0 ⇒ x = 3/5‬‬ ‫بازه ]‪ [0,7‬است‪.‬‬‫بنابراین نقاط به طول ‪ ،٠,٧ , 3/5‬نقاط بحرانی ٔ‬
‫بازه موردنظر به شکل زیر است‪:‬‬ ‫جدول تغییرات تابع ‪ S‬در ٔ‬
‫مساحت مستطیل (سانتی متر مربع)‬
‫‪s‬‬
‫‪13‬‬

‫‪12/25‬‬
‫‪Max‬‬
‫‪12‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3/5‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪11‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪S  ′(x) = -2x + 7‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪2‬‬
‫= ) ‪S (x‬‬‫‪−x + 7x‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪12/25‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪S  (x) = -x2+  7x‬‬
‫‪8‬‬
‫ماکزیمم مطلق‬
‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫از جدول دیده می شود که بیشترین مقدار مساحت‪ 12/25 ،‬سانتی متر مربع است‬
‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫و این مقدار زمانی حاصل می شود که طول و عرض مستطیل هم اندازه و مساوی‬
‫‪2‬‬
‫‪ 3/5‬سانتی متر باشند؛ یعنی یک مربع به ضلع ‪ 3/5‬سانتی متر داشته باشیم‪ .‬نمودار‬
‫‪1‬‬ ‫نقطه ماکزیمم ‪ S‬در نمودار آن توجه کنید‪.‬‬
‫تابع ‪ S‬نیز رسم شده است‪ .‬به ٔ‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 3/5 4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ :x‬یک ضلع مستطیل (سانتی متر)‬

‫تذکر‪ :‬در مثال قبل‪ ،‬تابعی که به دنبال مقدار اکسترمم مطلق آن بودیم‪ ،‬یک تابع درجه ‪ ٢‬بود‪ .‬از پایه های قبل هم می دانستیم که ٔ‬
‫نقطه‬
‫∆‪−b −‬‬
‫نقطه اکسترمم تابع درجه دوم ‪ f  (x) = ax2 + bx + c‬را به دست می دهد‪ّ .‬اما همیشه تابع های موردنظر‪ ،‬درجه ‪ ٢‬نیستند‪ .‬با‬
‫( ‪ٔ ، ) 2a , 4a‬‬
‫این حال‪ ،‬مراحل کار مشابه مثال قبل خواهد بود‪ .‬مثال های بعد را مورد توجه قرار دهید‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫درس دوم بهینه سازی‬

‫‪x‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪x‬‬

‫مثال ‪ :٢‬ورق فلزی مربع شکلی به طول ضلع ‪ ٣٠ cm‬را درنظر بگیرید‪ .‬مطابق شکل می خواهیم‬
‫‪x‬‬
‫از چهارگوشه آن مربع های کوچکی به ضلع ‪ x‬برش بزنیم و آنها را کنار بگذاریم‪ .‬سپس با تا کردن‬
‫جعبه درباز بسازیم‪ .‬مقدار ‪ x‬چقدر‬‫ورق در امتداد خط چین های مشخص شده در شکل‪ ،‬یک ٔ‬
‫‪l‬‬ ‫باشد تا حجم قوطی‪ ،‬حداکثر مقدار ممکن گردد؟‬
‫قاعده آن را با ‪ l‬نمایش می دهیم‪ .‬آنچه‬
‫ٔ‬ ‫حل‪ :‬ارتفاع مکعب حاصل مساوی ‪ x‬است‪ .‬طول و عرض‬
‫‪x‬‬ ‫‪V = x.l   2‬‬ ‫قرار است ماکزیمم شود‪ ،‬مقدار حجم مکعب مستطیل است‪:‬‬
‫باید ‪ l‬را برحسب ‪ x‬در این رابطه قرار دهیم تا ‪ V‬تابعی یک متغیره از ‪ x‬شود‪ .‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2x + l = 30 ⇒ l = 30 - 2x ⇒ V = x (30 - 2x)2‬‬
‫ ]‪V  (x) = x (900 - 120x + 4x2) ⇒ V   (x) = 4x3 - 120x2 + 900x , x ∈ [0,15‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪l‬‬
‫‪l‬‬ ‫نقاط بحرانی تابع )‪ V   (x‬را به دست می آوریم‪:‬‬
‫‪V   ′(x) = 0 ⇒ 12x2 - 240x + 900 = 0 ⇒ x2 - 20x + 75 = 0‬‬ ‫ ‬
‫⇒= (‪⇒ )x − 5()x − 15‬‬
‫‪x = 5‬‬ ‫ ‬
‫‪0 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪15‬‬ ‫است‪.‬‬ ‫[‬ ‫‪0,15‬‬‫]‬ ‫بازه‬
‫ٔ‬ ‫بحرانی‬ ‫نقاط‬ ‫   ‪،15,‬‬
‫‪0‬‬ ‫  ‪,‬‬
‫‪5‬‬ ‫طول‬ ‫به‬ ‫نقاط‬ ‫بنابراین‬
‫بازه موردنظر به صورت زیر است‪:‬‬ ‫جدول تغییرات تابع ‪ V‬در ٔ‬

‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪V   ′(x) = 12x2 -240x + 900‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬
‫)‪V   (x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪0‬‬
‫ماکزیمم مطلق‬

‫با توجه به جدول‪ ،‬بیشترین حجم ممکن برای مکعب مستطیل موردنظر‪ ٢٠٠٠ )cm ٣( ،‬است که به ازای (‪ x = ٥ )cm‬حاصل می شود‪.‬‬

‫مثال ‪ :٣‬می خواهیم مخزنی به شکل مکعب مستطیل درباز بسازیم که حجم آن ‪ 1٠ m ٣‬بوده و طول کف مخزن دو برابر عرض آن باشد‪.‬‬
‫قیمت مصالح مورد نیاز جهت کف این مخزن برای هر متر مربع ‪ ١٠٠‬هزار تومان و این قیمت برای دیواره ها در هر متر مربع ‪ ٦٠‬هزار تومان‬
‫هزینه مصالح مصرف شده کمترین مقدار ممکن گردد؟‬‫است‪ .‬عرض کف مخزن چقدر باشد تا ٔ‬
‫حل‪ :‬الزم است ٔ‬
‫هزینه مصالح مصرف شده کمترین مقدار ممکن شود‪ .‬تابع هزینه را به شکل زیر‬
‫‪h‬‬
‫می توان نوشت‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫]‪C = 100(x.l   ) + 60[2xh + 2lh‬‬ ‫  ‬

‫‪l=2x‬‬
‫)   ‪= 100xl + 120h  (x + l‬‬
‫)‪= 100x    (2x) + 120h   (x + 2x‬‬
‫)‪C = 200x2 + 360xh (1‬‬
‫الزم است که ‪ C‬را به شکل تابعی یک متغیره از ‪ x‬بنویسیم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ :V‬حجم مخزن‬ ‫= ‪= 10 )m 3 ( ⇒ x .l .h = 10 ⇒ x )2x (h = 10 ⇒ h‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫ ‬
‫‪x2‬‬
‫‪115‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫رابطه (‪ )2‬در (‪ )١‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫با جایگذاری ٔ‬
‫‪5‬‬
‫) ‪C )x ( = 200x 2 + 360x‬‬ ‫‪2‬‬
‫(‬ ‫⇒ ‬ ‫‪ C )x ( = 200x 2 + 1800‬‬ ‫(∞‪x ∈ )0, +‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫ ‬
‫نقطه بحرانی تابع )‪ C  (x‬را به دست می آوریم‪:‬‬
‫ٔ‬
‫‪−1800‬‬ ‫‪400x 3 − 1800‬‬
‫‪C ′)x ( = 0 ⇒ 400x +‬‬ ‫‪2‬‬
‫⇒‪= 0‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪= 0 ⇒ 400x 3 − 1800 = 0 ⇒ x 3‬‬
‫‪9‬‬
‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪⇒ x = 3 4 / 5  1 / 65)m ( )C‬‬ ‫(نقطه بحرانی تابع‬

‫ٔ‬
‫‪3‬‬
‫‪− 1800‬‬
‫‪ C ′)x ( = 400x‬را تعیین عالمت کنیم‪ .‬عالمت ‪ C  ′‬در هر بازه‪،‬‬ ‫برای رسم جدول تغییرات تابع ‪ ،C‬الزم است مشتق آن یعنی‬
‫‪x2‬‬
‫همان عالمت صورت مشتق یعنی (‪ )٤٠٠ x ٣ - ١٨٠٠‬است‪ .‬چرا؟‬

‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫∞  ‪+‬‬

‫‪4/5‬‬

‫)‪C   ′(x‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫)‪C   (x‬‬ ‫∞  ‪+‬‬ ‫‪ 1635‬‬ ‫∞  ‪+‬‬

‫مینیمم مطلق ‪C‬‬

‫انتخاب شود‪ ،‬هزینه مصالح کمترین مقدار ممکن و حدود‬ ‫‪3‬‬

‫( ‪4 / 5  1 / 65)m‬‬ ‫قاعده مخزن برابر‬
‫ٔ‬ ‫از جدول دیده می شود که اگر عرض‬
‫‪( ١٦٣٥‬برحسب هزار تومان)‪ ،‬یعنی ‪ 1،635،000‬تومان خواهد شد‪.‬‬
‫‪3t‬‬
‫= ( ‪ C )t‬به دست می آید‪ .‬چند ساعت‬ ‫‪3‬‬
‫‪t + 27‬‬
‫مثال ‪ :٤‬غلظت یک داروی شیمیایی در خون‪ t ،‬ساعت پس از تزریق در ماهیچه از ٔ‬
‫رابطه‬
‫پس از تزریق این دارو‪ ،‬غلظت آن در خون‪ ،‬بیشترین مقدار ممکن خواهد بود؟‬
‫حل‪ :‬ابتدا نقاط بحرانی تابع ‪ C‬را به دست می آوریم‪.‬‬
‫( ‪3)t 3 + 27( − 3t 2 )3t‬‬
‫= ( ‪C ′)t‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫(‪)t + 27‬‬
‫‪27‬‬
‫= ‪C ′)t ( = 0 ⇒ 3)t 3 + 27( − 9t 3 = 0 ⇒ )t 3 + 27( − 3t 3 = 0 ⇒ t 3‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫= ‪⇒t‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2 / 38‬‬ ‫(ساعت)‬ ‫(نقطه بحرانی تابع   ‪)C‬‬
‫ٔ‬ ‫‬
‫‪2‬‬
‫در )  ‪ ،C   ′(t‬عالمت مخرج همواره مثبت است‪ ،‬پس عالمت )‪ C   ′(t‬در واقع همان عالمت صورت مشتق خواهد بود‪ .‬بنابراین‪ ،‬جدول تغییرات‬
‫تابع ‪ C‬به شکل زیر است‪:‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫∞  ‪+‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫)‪C   ′(t‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0 / 18‬‬ ‫‪0‬‬
‫)‪C   (t‬‬
‫ماکزیمم مطلق ‪C‬‬
‫‪3‬‬
‫ساعت پس از تزریق‪ ،‬میزان غلظت دارو در خون‪ ،‬حداکثر میزان ممکن خواهد بود‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2 / 38‬‬ ‫با توجه به جدول‪ ،‬دیده می شود که‬
‫‪2‬‬
‫‪116‬‬
‫درس دوم بهینه سازی‬

‫‪P‬‬
‫نقطه‬
‫فاصله آن از نزدیک ترین ٔ‬
‫ٔ‬ ‫مثال ‪ :٥‬آرتا درون قایقی در ٔ‬
‫نقطه ‪ P‬قرار دارد که‬
‫نقطه ‪ B‬درساحل برسد‬
‫نقطه ‪ ،A‬معادل ‪ ٣‬کیلومتر است‪ .‬او می خواهد به ٔ‬‫ساحل یعنی ٔ‬
‫‪3km‬‬ ‫که در ‪ ٨‬کیلومتری ‪ A‬قرار دارد‪ .‬فرض کنید سرعت حرکت قایق ‪ ٢ km/h‬و سرعت‬
‫‪8 −x‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪B‬‬
‫پیاده روی آرتا در ساحل ‪ 4 km/h‬باشد‪ .‬اگر او بخواهد در کوتاهترین زمان ممکن به‬
‫‪8 km‬‬
‫‪ B‬برسد‪ ،‬در چه نقطه ای از ساحل باید پیاده شده و به سوی ‪ B‬پیاده روی کند؟‬

‫حل‪ :‬نقطه ای از ساحل را که آرتا پیاده می شود‪ D ،‬می نامیم‪ .‬می دانیم اگر ‪ x‬مسافت طی شده با سرعت ثابت ‪ v‬در مدت زمان ‪ t‬باشد‪ٔ ،‬‬
‫رابطه‬
‫‪ x  =   vt‬یا معادل آن ‪ t = x‬برقرار است‪ .‬بنابراین‪:‬‬
‫‪v‬‬
‫‪PD 1 2‬‬
‫=‪ :‬زمان پارو زدن مسیر ‪ P‬تا ‪D‬‬
‫‪t1‬‬ ‫=‬ ‫‪x +9‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪DB 8 − x‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‪ : t 2‬زمان پیاده روی مسیر ‪ D‬تا ‪B‬‬ ‫=‬ ‫‪= 2− x‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ :t = t1 + t2‬زمان کل رسیدن از ‪ P‬به ‪B‬‬ ‫ ‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬

‫=) ‪t‬‬
‫(‪x‬‬ ‫( ‪x + 9 + )2 − x‬‬ ‫]‪x ∈ [0, 8‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫نقطه بحرانی ‪ t‬را به دست می آوریم‪.‬‬

‫به دنبال یافتن مقدار مینیمم مطلق ‪ t‬هستیم‪ٔ .‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪1 2x − x 2 + 9‬‬

‫× = ( ‪t ′)x‬‬ ‫= ‪−‬‬ ‫ ‬
‫‪2 2 x 2 +9 4‬‬ ‫‪4 x 2 +9‬‬

‫(‪t ′)x ( =0 ⇒ 2x − x 2 + 9 =0 ⇒ 4x 2 =x 2 + 9 ⇒ x = 3  1 / 73)km‬‬ ‫ ‬

‫بازه ]‪ [0,8‬است‪.‬‬
‫بنابراین نقاط به طول ‪ ،8,٠ , 3‬نقاط بحرانی ٔ‬
‫جدول تغییرات )‪ t   (x‬به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪3‬‬

‫)‪t ′(x‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫)‪t   (x‬‬ ‫‪3/5‬‬ ‫‪8+3 3‬‬ ‫‪73‬‬

‫‪3/3‬‬ ‫‪ 4 / 27‬‬
‫برحسب ساعت‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫مینیمم مطلق ‪t‬‬

‫کیلومتر انتخاب شود‪ ،‬زمان رسیدن آرتا از ‪ P‬به ‪ B‬کمترین‬ ‫‪3  1 / 73‬‬ ‫از جدول مالحظه می شود که اگر ‪ x‬یعنی فاصله ‪ D‬از ‪ ،A‬برابر‬
‫زمان ممکن یعنی تقریباً ‪ 3/3‬ساعت معادل سه ساعت و ‪ 18‬دقیقه خواهد بود‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫کار در کالس‬

‫‪ ١‬می خواهیم یک قوطی فلزی استوانه ای شکل و در باز بسازیم که گنجایش آن دقیقاً یک لیتر باشد‪ .‬ابعاد قوطی چقدر باشد تا مقدار‬
‫فلز به کار رفته در تولید آن مینیمم شود‪.‬‬
‫حل‪ :‬باید مساحت کل استوانه کمترین مقدار ممکن گردد‪.‬‬
‫‪ 1 (lit) = 1000cm3‬حجم استوانه‬ ‫ ‬
‫‪1000‬‬
‫‪⇒ πr 2h 1000)cm‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪2‬‬
‫‪(⇒h‬‬ ‫‪h‬‬
‫ ‬
‫‪πr 2‬‬
‫سطح جانبی ‪ +‬مساحت قاعده = ‪ :S‬مساحت کل استوانه‬ ‫‪r‬‬ ‫ ‬
‫‪1000‬‬ ‫‪2000‬‬
‫= ( ‪S )r‬‬‫= ( ‪πr 2 + 2πrh ⇒ S )r‬‬‫= ( ‪πr 2 + 2πr ) 2 ( ⇒ S )r‬‬‫‪πr 2 +‬‬
‫‪r‬‬
‫ ‬
‫‪πr‬‬

‫نقطه بحرانی ‪ S‬و تشکیل جدول تغییرات آن‪ ،‬مشخص کنید که به ازای چه مقداری از ‪ ،r‬مقدار )‪ S  (r‬مینیمم می گردد‪.‬‬
‫با یافتن ٔ‬

‫‪ ٢‬هزینه سوخت یک قطار در هر ساعت برای حرکت با سرعت ‪ v‬کیلومتر بر ساعت‪ ،‬برابر ‪ 320v2‬تومان است‪ .‬همچنین سایر هزینه ها‬
‫برای هر ساعت‪ ،‬صرف نظر از سرعت قطار‪ ،‬برابر ‪ 800000‬تومان می باشد‪ .‬قطار با چه سرعتی حرکت کند تا هزینه آن در یک کیلومتر‪،‬‬
‫کمترین مقدار ممکن باشد‪.‬‬
‫حل‪ :‬اگر قطار با سرعت ثابت ‪ v‬کیلومتر بر ساعت حرکت کند‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪: C = 800000t + (320v 2)  t‬هزینه ‪ t‬ساعت حرکت‬ ‫ ‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫=کیلومتر حرکت‬
‫‪: C‬هزینه ‪x‬‬ ‫( )( ‪800000) ( + )320v 2‬‬ ‫ ‬
‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪800000‬‬
‫=‪:‬هزینه ‪ 1‬کیلومتر حرکت‬
‫( ‪C )v‬‬
‫‪v‬‬
‫‪+ 320v‬‬ ‫ ‬

‫نقطه بحرانی تابع ‪ C‬را بیابید و با تشکیل جدول تغییرات آن‪ ،‬سرعت بهینه را پیدا کنید‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪118‬‬
‫درس دوم بهینه سازی‬

‫‪ ٣‬دو عدد حقیقی بیابید که تفاضل آنها ‪ ١٠‬باشد و حاصل ضربشان کمترین مقدار ممکن گردد‪.‬‬

‫‪ ٤‬دربرخی بناهای تاریخی کشورمان پنجره هایی وجود دارد که به شکل یک مستطیل و نیم دایره ای برروی آن می باشد به طوری که قطر نیم دایره‬
‫برابر با پهنای مستطیل است‪ .‬اگر محیط یک چنین پنجره ای ‪ 4/5‬متر باشد‪ ،‬ابعاد آن را طوری بیابید که بیشترین نوردهی را داشته باشد‪.‬‬
‫حل‪ :‬باید مساحت پنجره بیشترین مقدار ممکن باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬
‫=محیط‬ ‫=‪4 / 5 ⇒ 2h + x + )2πr‬‬
‫(‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪r‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪πr‬‬
‫= ‪⇒ 2h + 2r + πr‬‬ ‫=‪→ h‬‬ ‫‪−r −‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪h‬‬
‫مساحت نیم دایره ‪ +‬مساحت مستطیل = ‪ :S‬مساحت پنجره‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪πr 1‬‬ ‫‪π+4 2 9‬‬
‫)‪S =xh + )πr 2 ( ⇒ S )r ( =2r ) − r − ( + πr 2 ⇒ S )r ( =−‬‬ ‫‪(r + r‬‬ ‫‪x = 2r‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫نقطه بحرانی ‪ S‬و تشکیل جدول تغییرات آن‪ ،‬مشخص کنید که به ازای چه مقداری از ‪ ،r‬مقدار )‪ S  (r‬بیشترین مقدار ممکن‬
‫با پیدا کردن ٔ‬
‫می شود‪.‬‬

‫دبیرستان ماندگار حکیم نظامی‪ ،‬اولین دبیرستان قم و ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران (تأسیس‪ ،١٣١٧ :‬مساحت‪ 2/5 :‬هکتار)‬

‫‪119‬‬
 ‫فصل ‪ 5‬کاربرد مشتق‬

‫مترین‬

‫‪ ١‬کشاورزی می خواهد دور یک مزرعه مستطیل شکل به مساحت ثابت ‪ 10000‬متر مربع را دیوارکشی کند‪ .‬هزینه هر متر دیوارهای‬
‫شمالی و جنوبی ‪ 2‬میلیون تومان و هزینه هر متر دیوارهای شرقی و غربی ‪ 8‬میلیون تومان است‪.‬‬
‫الف) هزینه مورد نیاز برای انجام این کار را به صورت یک تابع بنویسید‪.‬‬
‫ب) ابعاد مزرعه چقدر باشد تا هزینه دیوارکشی به حداقل مقدار ممکن برسد؟‬

‫قاعده مثلث منطبق بر‬

‫ٔ‬ ‫‪ ٢‬الف) می خواهیم کنار رودخانه یک محوطه به شکل مثلث متساوی الساقین را نرده کشی کنیم به طوری که‬
‫رودخانه باشد‪ .‬اگر تنها هزینه ‪ 100‬متر نرده را در اختیار داشته باشیم‪ ،‬در این صورت بیشترین مساحت ممکن برای این مثلث چقدر خواهد‬
‫بود؟‬
‫‪y‬‬ ‫ب) بدون استفاده از مشتق نیز‪ ،‬این مسئله را حل کنید‪.‬‬
‫‪12‬‬

‫‪ ٣‬ابعاد مستطیلی با بیشترین مساحت را تعیین کنید که دو رأس آن روی محور ‪ x‬ها و دو‬
‫رأس دیگرش باالی محور ‪ x‬ها و روی سهمی ‪ y = 12 − x 2‬باشند‪.‬‬

‫‪y 12 − x 2‬‬
‫=‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬
‫‪0‬‬

‫صفحه مستطیل شکل از یک کتاب جیبی‪ ،‬شامل یک متن با مساحت ثابت ‪ 32 cm‬خواهد بود‪ .‬هنگام ّ‬
‫طراحی قطع این کتاب‪،‬‬ ‫‪2‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ ٤‬هر‬
‫الزم است حاشیه های باال و پایینی هر صفحه ‪ 2cm‬و حاشیه های کناری هر کدام یک سانتی متر در نظر گرفته شوند‪ .‬ابعاد صفحه را طوری‬
‫تعیین کنید که مساحت هر صفحه از کتاب کمترین مقدار ممکن باشد‪.‬‬

‫‪ ٥‬آروین می خواهد به ایستگاه اتوبوسی برود که در ‪ 200‬متری غرب و ‪ 60‬متری شمال موقعیت فعلی او بعد از پارک قرار دارد‪ .‬او‬
‫می تواند با سرعت ‪ 3‬متر بر ثانیه از پیاده رو کنار پارک به سمت غرب برود‪ .‬همچنین‪ ،‬می تواند از درون پارک و تنها با سرعت ‪ 2m  /s‬عبور‬
‫کند‪ .‬با توجه به شکل‪ ،‬مقدار ‪ x‬را طوری تعیین کنید که او در کمترین زمان ممکن به ایستگاه برسد‪.‬‬
‫ایستگاه اتوبوس‬
‫‪200m‬‬

‫پارک‬
‫‪60 m‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪200 − x‬‬

‫موقعیت فعلی آروین‬

‫‪120‬‬
 ‫هندسه‬ ‫‪٦‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬

‫شهر گور اولین شهر دایره ای در ایران و یکی از‬

‫نخستین شهرهای دایره ای در جهان‪ ،‬در نزدیکی‬
‫فیروزآباد فارس واقع شده است‪ .‬قدمت این شهر‬
‫دوره هخامنشیان می رسد‪ .‬طرح و الگوی‬
‫باستانی به ٔ‬
‫این شهر دایره ای به قطر دو کیلومتر و دارای چهار‬
‫دروازه اصلی بوده و بناهای حکومتی و محل اقامت‬
‫ٔ‬
‫درباریان در آن قرار داشته است‪ .‬پس از اسالم‪،‬‬ ‫در‬
‫اعراب این شهر را جور تلفظ می کردند و مورخان‬ ‫تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬
‫س اوّل‬
‫قدیم این واژه را دشت یا گودال معنی کرده اند‪ .‬به‬
‫نقل از تاریخ طبری‪ ،‬اردشیر بنای این شهر را در‬
‫درس‬
‫نشانه قدرت نمایی در برابر‬
‫حدود ‪ 224‬میالدی و به ٔ‬ ‫دایره‬
‫دوم‬
‫آخرین شاه اشکانی آغاز کرده است‪.‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫درس ا ّول‬

‫تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫به مسیری که هر روز از خانه تا مدرسه طی می کنید‪ ،‬فکر کنید‪ .‬آیا‬ ‫برای دوستتان توصیف کنید که خانه تان چه شکلی است؟ تصور کنید یک اتاق‬
‫می توانید این مسیر را با رسم یک تصویر مناسب توضیح دهید؟‬ ‫خانه جدید‪ ،‬چه شکلی بود؟‬
‫آشپزخانه بزرگ تری داشتید‪ ،‬در این صورت ٔ‬
‫ٔ‬ ‫کمتر یا‬

‫در حالت های باال شما به موضوعی فکر کردید‪ ،‬اما از عبارات‪ ،‬جمالت و شیوه های زبانی برای تفکر استفاده نکردید‪ .‬در واقع به جای‬
‫کلمات‪ ،‬تصاویری در ذهن شما نقش بستند و این تصویرسازی ذهنی‪ ،‬به شما کمک کرد که به آن موضوع یا موقعیت فکر کنید‪ .‬این شیوه‬
‫از تفکر را تفکر تجسمی می نامیم‪.‬‬
‫فرایند تفکر تجسمی‪ ،‬مستلزم تشکیل و دست ورزی تصاویر با قلم و کاغذ‪ ،‬فناوری و یا به صورت ذهنی است که به بررسی‪ ،‬کشف و‬
‫درک مفاهیم منجر می شود‪ .‬این نوع از تفکر‪ ،‬نقش مهمی در حل مسئله های ریاضی و همین طور حل مسائل در زندگی روزمره دارد‪.‬‬
‫موقعیت هایی که می تواند به تقویت تفکر تجسمی کمک کنند عبارت اند از‪ :‬تجسم ذهنی یک جسم پس از چرخاندن آن در فضا‪ ،‬ترسیم‬
‫گسترده اجسام هندسی و ترسیم یک جسم سه بعدی روی سطح‪ ،‬ترسیم نماهای مختلف اجسام‪ ،‬دوران شکل حول یک نقطه یا حول‬ ‫ٔ‬ ‫سطح‬
‫یک محور در صفحه و فضا و تجسم اجسام هندسی بعد از برش‪ .‬از آنجا که هدف کلی این درس آشنایی با مقاطع مخروطی است‪ ،‬از بین‬
‫این موقعیت ها‪ ،‬دوران اشکال هندسی حول یک محور و برش اجسام را بررسی می کنیم‪.‬‬

‫دوران حول محور‬

‫سفالگری کلپورگان (سیستان و بلوچستان)‬

‫‪122‬‬
‫درس اول تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫وقتی شکل های هندسی متفاوت حول یک محور دوران داده شود‪ ،‬جسم های مختلف هندسی ساخته می شود‪ .‬در فعالیت زیر نمونه هایی‬
‫از این مفهوم ارائه شده است‪ .‬در هر مورد‪ ،‬شکل حاصل از دوران حول محور را مشخص کنید‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫الف) شکل حاصل از دوران یک مستطیل‪ ،‬حول طول‬

‫یا عرض آن‪.............................. :‬‬

‫ب) شکل حاصل از دوران یک پاره خط‪ ،‬حول پاره خط‬

‫دیگری که بر آن عمود است‪................ :‬‬

‫پ) شکل حاصل از دوران یک مثلث قائم الزاویه‪ ،‬حول‬

‫یکی از اضالع قائمه‪....................... :‬‬

‫ت) شکل حاصل از دوران یک دایره‪ ،‬حول یکی از‬

‫قطرهای آن‪.............................. :‬‬

‫ث) شکل حاصل از دوران یک نیم دایره‪ ،‬حول شعاع‬

‫عمود بر قطر آن‪............................ :‬‬

‫‪123‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫برش‬

‫در فعالیت قبل‪ ،‬از دوران شکل حول یک محور‪ ،‬یک جسم دو بعدی یا سه بعدی تشکیل شد‪ .‬حال فرض کنید می خواهیم اجسام سه بعدی‬
‫را برش بزنیم و تغییرات آن را بعد از برش تجسم کنیم‪ .‬در زندگی روزمره بارها با برش اجسام مختلف هندسی مواجه بوده اید‪ .‬این اجسام‬
‫می توانند توپر یا توخالی باشند‪.‬‬

‫شکلی که از برخورد یک صفحه‪ 1‬با یک جسم هندسی حاصل می شود‪ ،‬سطح مقطع‬
‫آن نامیده می شود‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫قاعده مربع شکل‪ ،‬در زیر نمایش داده شده است‪ .‬در هر‬
‫ٔ‬ ‫الف) بعضی از حالت های برخورد یک صفحه با یک مکعب مستطیل توخالی با‬
‫یک از حالت ها سطح مقطع را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬

‫صفحه مایلی که با قاعده های استوانه متقاطع نباشد‪ ،‬به چه شکل است؟‬

‫ٔ‬ ‫ب) سطح مقطع استوانه با صفحه های عمودی‪ ،‬افقی و‬

‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬

‫‪1‬ــ خط و صفحه از مفاهیم اساسی هندسه هستند‪ .‬همان طور که خط از هر دو طرف نامحدود است‪ ،‬صفحه نیز از هر طرف ادامه دارد و ضخامت ندارد‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫درس اول تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫پ) سطح مقطع حاصل از برخورد یک صفحه با یک کره به چه شکل است؟‬

‫در چه حالتی این سطح مقطع‪ ،‬بیشترین مساحت ممکن را دارد؟‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬شکل حاصل از دوران حول محور را در حالت های زیر مشخص کنید و آنها را با هم مقایسه کنید‪:‬‬

‫ب) شکل حاصل از دوران مثلث‬ ‫الف) شکل حاصل از دوران‬

‫قائم الزاویه حول محور‬ ‫نیم خط حول محور‬

‫‪ 2‬مستطیلی را حول عرض آن دوران داده ایم‪.‬‬

‫الف) شکل حاصل را رسم کنید‪.‬‬
‫ب) سطح مقطع حاصل از برخورد این استوانه و یک صفحه در چه حالتی یک مربع‬
‫است؟‬
‫صفحه‬
‫ٔ‬ ‫پ) اگر ابعاد مستطیل‪3 ،‬و‪ 4‬باشد‪ ،‬مساحت سطح مقطع حاصل از برخورد یک‬
‫قاعده این استوانه چقدر است؟‬
‫ٔ‬ ‫موازی با‬
‫قاعده استوانه آن را قطع کند‪ ،‬بیشترین‬
‫ٔ‬ ‫ت) در حالت پ‪ ،‬اگر صفحه ای عمود بر‬
‫مخازن نفتی در زنجان‬ ‫مساحت ممکن برای سطح مقطع حاصل چقدر است؟‬

‫‪ 3‬شکل حاصل از دوران یک مثلث قائم الزاویه حول وتر آن چیست؟‬

‫‪125‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫دو خط ‪ d‬و ‪ l‬در نقطه ای مثل ‪ A‬متقاطع اند‪ .‬اگر خط ‪ d‬را حول خط ‪ l‬دوران کامل دهیم‪ ،‬شکل حاصل یک سطح مخروطی نامیده‬
‫نقطه ‪ ،A‬رأس و خط ‪ ،d‬مولد این سطح مخروطی است‪.‬‬ ‫می شود‪ .‬در این حالت خط ‪ l‬محور‪ٔ ،‬‬
‫‪l‬‬
‫‪l‬‬

‫‪l‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪d‬‬

‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬

‫وقتی یک سطح مخروطی توسط یک صفحه برش داده می شود‪ ،‬معموال ً سطح مقطع‪ ،‬یک منحنی است‪ .‬از آنجا که این منحنی ها‪،‬‬
‫حاصل تقاطع یک صفحه با یک سطح مخروطی هستند‪ ،‬مقاطع مخروطی نامیده می شوند‪ .‬در ادامه با انواع مقاطع مخروطی آشنا‬
‫خواهیم شد‪.‬‬

‫صفحه ‪ P‬بر محور سطح مخروطی عمود نباشد و‬

‫ٔ‬ ‫ب) اگر‬ ‫صفحه ‪ P‬بر محور سطح مخروطی عمود باشد و‬
‫ٔ‬ ‫الف) اگر‬
‫در هیچ حالتی با مولد سطح مخروطی موازی نشود و از‬ ‫از رأس آن عبور نکند‪ ،‬شکل حاصل دایره است‪.‬‬
‫رأس نگذرد‪ ،‬شکل حاصل بیضی خواهد بود‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫درس اول تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫صفحه ‪ P‬سطح مخروطی را‪ ،‬هم در قسمت باالیی‬‫ٔ‬ ‫ت) اگر‬ ‫صفحه ‪ P‬در یکی از موقعیت ها با مولد سطح‬
‫ٔ‬ ‫پ) اگر‬
‫و هم در قسمت پایینی قطع کند و از رأس آن عبور نکند‪،‬‬ ‫مخروطی موازی باشد و از رأس آن عبور نکند‪ ،‬شکل‬
‫شکل حاصل را هذلولی‪ 1‬می نامیم‪.‬‬ ‫حاصل یک سهمی است‪.‬‬

‫بدین ترتیب مقاطع مخروطی عبارت اند از دایره‪ ،‬بیضی‪ ،‬سهمی و هذلولی‪.‬‬

‫معادله آن‪ ،‬مورد بررسی‬
‫ٔ‬ ‫ادامه این درس قصد داریم بیضی و ویژگی های آن را بدون معرفی‬
‫در ٔ‬
‫قرار دهیم‪.‬‬

‫هذلولی‬

‫دایره‬
‫بیضی‬

‫سهمی‬

‫خواندنی‬
‫مطالعه مدار سیاره ها‪ ،‬ستاره های دنباله دار و قمرهای مصنوعی‬
‫ٔ‬ ‫مقاطع مخروطی ابتدا توسط یونانیان باستان مورد مطالعه قرار گرفتند و به مرور زمان در‬
‫مطالعه ساختار اتم ها‪ ،‬سیستم های راهنمای هواپیماها‪ ،‬ساخت عدسی ها‪ ،‬نقشه برداری‪ ،‬وسایل‬
‫ٔ‬ ‫کاربردهای زیادی پیدا کردند‪ .‬این منحنی ها همچنین در‬
‫نوری‪ ،‬وسایل پیش بینی هوا‪ ،‬ارتباطات قمرهای مصنوعی‪ ،‬ساختن پل و عالوه بر آن در علوم نظامی‪ ،‬پزشکی و اقتصاد به کار می روند‪.‬‬

‫مریخ‬
‫زمین‬
‫ونوس‬

‫معادله هذلولی و بررسی ویژگی های آن‪ ،‬جزء اهداف این کتاب نیست‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ‬

‫‪127‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫بیضی‬

‫طریقه رسم بیضی به کمک یک‬

‫ٔ‬ ‫حتماً می دانید که به کمک یک تکه نخ چگونه می توان یک دایره رسم کرد‪ .‬در این فعالیت می خواهیم ببینیم‬
‫تکه نخ چگونه است و حین انجام این فعالیت‪ ،‬ویژگی های بیضی را بهتر بشناسیم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫مانند شکل دو سر نخی به طول ‪ l‬را روی یک صفحه ثابت کنید‪ .‬دقت داشته باشید‬
‫فاصله بین دو میخ‪ ،‬بیشتر باشد‪ .‬حاال‬
‫ٔ‬ ‫که برای رسم بیضی الزم است که طول نخ از‬
‫مطابق شکل‪ ،‬مدادتان را در حالتی که تکه نخ از دو طرف کامال ً کشیده شده است‪،‬‬
‫‪l‬‬ ‫روی صفحه حرکت دهید‪.‬‬
‫شکل حاصل منحنی بسته ای است که به آن بیضی می گوییم‪.‬‬
‫نقطه ثابت در بیضی هستند‪ .‬این‬
‫ دهنده دو ٔ‬
‫همان طور که دیدید دو میخ در واقع نشان ٔ‬
‫دو نقطه را کانون های‪ 1‬بیضی می نامند‪.‬‬
‫اگر کانون های بیضی را با ‪ F‬و ‪ F   ′‬نمایش دهیم و نقطه ای مثل ‪ M‬یک ٔ‬
‫نقطه دلخواه از‬
‫بیضی باشد‪ ،‬مجموع فواصل این نقطه از نقاط ‪ F‬و ‪ F   ′‬یعنی ‪ MF + MF   ′‬برابر با چیست؟‬
‫‪F‬‬ ‫‪F′‬‬
‫‪....................‬‬
‫بدین ترتیب‪:‬‬
‫‪M‬‬

‫نقطه ثابت‬
‫بیضی‪ ،‬مجموعه نقاطی از صفحه است که مجموع فواصل آنها از دو ٔ‬
‫‪2‬‬
‫واقع در صفحه‪ ،‬برابر با مقداری ثابت است‪.‬‬

‫می توان نشان داد که اگر نقطۀ دلخواه ‪ A‬بیرون بیضی باشد‪ ،‬مجموع فواصل آن از نقاط ‪ F‬و‪ F   ′‬بیشتر از ‪ l‬و اگر نقطۀ‬
‫دلخواه ‪ ،B‬داخل بیضی باشد‪ ،‬مجموع فاصلۀ آن از دو نقطۀ ‪ F‬و‪ F   ′‬کمتر از ‪ l‬خواهد بود‪.‬‬
‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪F′‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F′‬‬

‫‪ Foci‬ــ‪1‬‬
‫‪2‬ــ اثبات اینکه سطح مقطع مخروطی معرفی شده به عنوان بیضی‪ ،‬با این تعریف همخوانی دارد‪ ،‬خارج از اهداف این کتاب است‪.‬‬

‫‪128‬‬
‫درس اول تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫قطر کوچک‬
‫بیضی مقابل را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫در این بیضی کانون ها را ‪ F‬و ‪ F   ′‬نامیده ایم‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A′‬‬
‫اندازه ‪ ،FF   ′‬فاصلۀ کانونی بیضی نامیده می شود‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫در هر بیضی‬
‫فاصله کانونی‬
‫نقطه میانی پاره خط ‪ ،FF   ′‬مرکز بیضی است که آن را ٔ‬
‫نقطه ‪ O‬نامیده ایم‪.‬‬
‫‪F′‬‬
‫ٔ‬
‫‪O‬‬
‫قطر بزرگ‬ ‫پاره خطی که از کانون های بیضی می گذرد یعنی ‪ ،AA   ′‬قطر بزرگ یا قطر‬
‫‪F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫کانونی بیضی است‪ .‬پاره خطی که در مرکز بیضی بر قطر بزرگ بیضی‬
‫عمود است‪ ،‬یعنی قطر ‪ ،BB   ′‬قطر کوچک بیضی نامیده می شود‪.‬‬
‫اگر قطر بزرگ بیضی افقی باشد‪ ،‬آن بیضی را بیضی افقی و اگر قطر بزرگ عمودی باشد‪ ،‬بیضی را بیضی قائم می نامیم‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫اندازه پاره خط های ‪ OB ،OA‬و ‪ OF‬را به ترتیب با ‪ b ،a‬و ‪c‬‬ ‫بیضی مقابل را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫ٔ‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫نمایش داده ایم‪ .‬می دانیم که مجموع فواصل هر نقطه از بیضی‪ ،‬از دو کانون بیضی مقداری‬
‫‪F‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪F′‬‬
‫‪A‬‬
‫‪c‬‬
‫‪A′‬‬
‫ثابت است‪.‬‬
‫‪ 1‬می خواهیم نشان دهیم قطر بزرگ بیضی طولی برابر با همین مقدار ثابت دارد‪.‬‬
‫‪B′‬‬ ‫نقطه ‪ A‬قرار دارد‪ .‬در این صورت‪:‬‬
‫در رسم بیضی‪ ،‬حالتی را در نظر بگیرید که نوک مداد روی ٔ‬
‫‪ = AF +AF  ′=AF +(AF +FF   ′) = 2AF +FF   ′‬مقدار ثابت‬ ‫)‪(1‬‬ ‫ ‬
‫نقطه ‪ A   ′‬قرار دارد‪ .‬در این صورت داریم‪:‬‬
‫به همین ترتیب فرض کنید نوک مداد روی ٔ‬
‫)‪ = A  ′F    ′ +A  ′F = ...................................      (2‬مقدار ثابت‬ ‫ ‬
‫رابطه (‪ )1‬و (‪ )2‬و برابری سمت چپ دو رابطه داریم‪AF = …. :‬‬
‫مقایسه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫از‬
‫پس‪:‬‬
‫‪ = AF + AF  ′ = ..... + AF  ′ = .....‬مقدار ثابت‬ ‫ ‬
‫بنابراین‪:‬‬
‫مجموع فواصل هر نقطه از بیضی‪ ،‬از دو کانون آن‪ ،‬مقدار ثابتی است که برابر است‬
‫با طول قطر بزرگ بیضی‪.‬‬

‫سؤال‪ :‬با توجه به تساوی ‪ AF = A′F    ′‬نشان دهید که مرکز بیضی قطر بزرگ آن را نصف می کند و از آن نتیجه بگیرید طول قطر بزرگ‬
‫بیضی برابر ‪ ٢ a‬است‪.‬‬
‫‪B‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ 2‬حال قصد داریم ٔ‬

‫رابطه بین ‪ b ،a‬و ‪ c‬را پیدا کنیم‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪F′‬‬
‫‪A′‬‬ ‫نقطه ‪ B‬را مطابق شکل روی بیضی در نظر بگیرید‪ .‬می دانیم این نقطه روی عمود منصف‬
‫الف) ٔ‬
‫‪c‬‬ ‫پاره خط ‪ FF   ′‬است‪( .‬چرا؟)‬
‫‪B′‬‬

‫‪129‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫اندازه ‪ BF‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫ب) به کمک قسمت قبلی فعالیت‪،‬‬

‫پ) چه رابطه ای بین ‪ b ،a‬و ‪ c‬وجود دارد؟‬

‫ت) آیا مرکز بیضی قطر کوچک را هم نصف می کند؟ چرا؟‬

‫بنابراین‪:‬‬

‫اندازه نیم قطر کوچک را ‪ b‬و نصف‬

‫ٔ‬ ‫اندازه نیم قطر بزرگ را ‪،a‬‬
‫ٔ‬ ‫اگر در یک بیضی‪،‬‬
‫فاصله کانونی بیضی را ‪ c‬بنامیم‪ ،‬آنگاه ‪........................‬‬
‫ٔ‬

‫مثال‪:‬‬
‫اگر در یک بیضی ‪ c =3‬و ‪ a =4‬باشد‪ ،‬اندازه قطر کوچک بیضی چقدر است؟‬
‫حل‪:‬‬
‫‪F′‬‬
‫‪b 2 = a 2 − c 2 = 42 − 32 = 16 − 9 = 7 ⇒ b = 7‬‬ ‫ ‬
‫‪F‬‬
‫اندازه قطر کوچک برابر است با ‪. 2 7‬‬
‫ٔ‬ ‫و بنابراین‬

‫کار در کالس‬

‫فاصله کانونی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬اگر در یک بیضی داشته باشیم ‪ a   =  5‬و ‪ ،b   =  3‬در این صورت‬

‫‪ 2‬در یک بیضی افقی طول قطر بزرگ ‪ 6‬و قطر کوچک ‪ 4‬واحد است‪.‬‬
‫اگر مرکز این بیضی نقطه ای با مختصات (‪ )4،5‬باشد‪:‬‬
‫فاصله کانونی بیضی را پیدا کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬

‫ب) مختصات نقاط دو سر قطر بزرگ و قطر کوچک و همچنین کانون های بیضی را بنویسید‪.‬‬

‫‪130‬‬
‫درس اول تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫خروج از مرکز‬

‫فاصله کانونی یک بیضی مقادیری به هم وابسته اند‪ .‬بدیهی است که همیشه مقدار ‪a‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه قطر بزرگ‪ ،‬قطر کوچک و‬
‫ٔ‬ ‫همان طور که دیدید‬
‫از مقدار ‪ b‬و ‪ c‬بیشتر است (چرا؟)‪.‬‬
‫‪ ، c‬بزرگ تر و‬ ‫مقداری بین ‪ 0‬و ‪ 1‬است‪( .‬چرا؟)‪ .‬هر چه نسبت‬ ‫‪c‬‬
‫اندازه های ‪ b ،a‬و ‪ c‬بر شکل بیضی تأثیرگذار است و همواره‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪c‬‬
‫کوچک تر و به صفر نزدیک تر باشد‪ ،‬شکل بیضی به شکل‬ ‫به ‪ 1‬نزدیک تر باشد‪ ،‬شکل بیضی کشیده تر می شود و هر چه مقدار‬
‫‪a‬‬
‫دایره نزدیک تر خواهد شد‪.‬‬

‫‪c‬‬
‫را خروج از مرکز بیضی می نامند و معموال ً آن را با حرف ‪ e‬نمایش می دهند‪.‬‬ ‫مقدار‬
‫‪a‬‬

‫اندازه خروج از مرکز را بر شکل بیضی بررسی کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫در ادامه چند بیضی با مقادیر مختلف ‪ e‬رسم شده است‪ .‬تأثیر‬

‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪=0 / 2‬‬ ‫‪=0 / 4‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪c 4‬‬

‫‪=0 / 6‬‬ ‫=‬
‫‪a‬‬ ‫‪a 5‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪=0 / 9‬‬ ‫‪=0 / 98‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪131‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫مترین‬

‫‪ 1‬در شکل روبه رو می خواهیم ذوزنقه قائمه را حول محور دوران دهیم‪.‬‬
‫الف) حجم شکل حاصل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫ب) سطح مقطع این شکل در برخورد با صفحه ای که شامل محور دوران باشد‪ ،‬چیست و مساحت آن چقدر‬
‫است؟‬

‫فاصله ‪ 2‬واحد از یک خط راست قرار‬

‫ٔ‬ ‫‪ 2‬مربعی با ضلع ‪ 3‬واحد مطابق شکل روبه رو در‬
‫دارد‪.‬‬
‫الف) شکل حاصل از دوران این مربع حول محور داده شده را رسم و حجم آن را محاسبه‬
‫کنید‪.‬‬
‫قاعده آن توصیف کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ب) سطح مقطع این شکل را در برخورد با صفحه ای موازی با‬

‫‪ 3‬اگر یک لوزی با طول قطرهای ‪ 6‬و ‪ 4‬حول قطر بزرگ دوران داده شود‪ ،‬حجم شکل حاصل چقدر است؟‬

‫‪ 4‬کانون های یک بیضی نقاط (‪ (1, 3‬و )‪ (1, -5‬است‪.‬‬

‫معادله قطرهای بزرگ و کوچک بیضی را بنویسید‪.‬‬‫ٔ‬ ‫فاصله کانونی‪ ،‬مختصات مرکز بیضی و‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫اندازه قطر کوچک و خروج از مرکز بیضی را پیدا کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ب) اگر ‪ a    =6‬باشد‪،‬‬

‫‪ 5‬خروج از مرکز یک بیضی افقی ‪ ، 4‬مرکز آن (‪ )-4 ، -1‬و طول قطر کوچک این بیضی ‪ 6‬واحد است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫فاصله کانونی را محاسبه کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫الف) طول قطر کانونی و‬
‫ب) مختصات نقاط دو سر قطر کوچک و قطر بزرگ و کانون های بیضی را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪132‬‬
‫درس اول تفکر تجسمی و آشنایی با مقاطع مخروطی‬

‫سهمی‬ ‫خواندنی‬
‫معادله ‪a ≠ 0‬؛ ‪ y   = ax2+bx +c‬آشنا شدید و نمودار آن را سهمی نامیدید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫در سال های گذشته با‬
‫کانون سهمی‬
‫‪F‬‬ ‫سهمی به بیان دقیق تر‪ ،‬مجموعه نقاطی از صفحه است که از یک خط ثابت داده شده در آن صفحه‬
‫نقطه ثابت را‬
‫نقطه ثابت غیر واقع بر آن خط و در همان صفحه‪ ،‬به یک فاصله است‪ .‬این ٔ‬ ‫و یک ٔ‬
‫‪S‬‬
‫کانون سهمی و خط ثابت را خط هادی سهمی می نامند‪.‬‬
‫خط هادی‬ ‫نقطه‬
‫شکل مقابل یک سهمی را نمایش می دهد‪ .‬همان طور که می بینید تمام نقاط روی سهمی از ٔ‬
‫نقطه ‪ F‬به خط هادی عمود کنیم‪ ،‬محل تقاطع خط عمود و سهمی‪ ،‬نقطه ای است که به آن رأس سهمی‬
‫ثابت ‪ F‬و خط هادی فاصله ای برابر دارند‪ .‬اگر از ٔ‬
‫می گویند و در این شکل آن را ‪ S‬نامیده ایم‪.‬‬
‫نمودارهای زیر‪ ،‬حالت های مختلف سهمی را نمایش می دهد‪.‬‬

‫‪F‬‬
‫‪F‬‬
‫‪F‬‬
‫‪F‬‬

‫سهمی ها ویژگی جالبی دارند که در ساخت آینه های سهموی‪ ،‬تلسکوپ ها‪ ،‬چراغ های جلوی اتومبیل‪،‬‬
‫آنتن های سهموی رادار و گیرنده های بشقابی تلویزیون کاربرد دارد‪ .‬پرتوهایی که از کانون سهمی به سهمی‬
‫‪F‬‬ ‫برخورد می کنند‪ ،‬موازی با محور سهمی (عمود بر خط هادی) خارج می شوند و بالعکس‪ ،‬پرتوهایی که‬
‫موازی با محور سهمی به آن می تابند‪ ،‬دقیقاً از کانون سهمی می گذرند‪.‬‬

‫جداره پشت المپ خودروها‪ ،‬آیینه ای به شکل سهمی است‪ .‬چراغ خودرو‬ ‫ٔ‬ ‫به عنوان مثال معموال ً‬
‫جداره‬
‫ٔ‬ ‫دقیقاً در کانون این سهمی قرار داده می شود و بدین ترتیب شعاع های نور بعد از برخورد با‬
‫آیینه ای به صورت پرتوهای موازی با محور سهمی به جلو بازتاب می یابند و روشنایی بیشتری را‬
‫موجب می شوند‪.‬‬
‫جابه جایی اندک المپ در راستای عمودی‪ ،‬باعث خروج پرتوهای نور رو به باال یا رو به پایین‬
‫می شود که اصطالحاً به آن نور باال یا نور پایین گفته می شود‪.‬‬

‫نور پایین‬ ‫نور باال‬

‫‪133‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫درس دوم‬

‫دایره‬

‫زیربنای برج میالد با نقشۀ دایره ای شکل به قطر ‪ ۶۶‬متر‬ ‫زیربنای دایره ای شکل مجموعه تئاتر شهر‪ ،‬تهران‬

‫مجموعه نقاطی‬
‫ٔ‬ ‫دایره یکی از شکل های مهم هندسی است که با تعریف و برخی ویژگی های آن در سال های قبل آشنا شده اید‪ .‬می دانیم دایره‪،‬‬
‫نقطه ثابت را مرکز دایره و مقدار ثابت را‬ ‫نقطه ثابتی در همان صفحه‪ ،‬مقداری ثابت و مثبت باشد‪ .‬این ٔ‬ ‫فاصله آنها از ٔ‬
‫ٔ‬ ‫از صفحه است که‬
‫اندازۀ شعاع دایره می نامیم‪ٔ .‬‬
‫دایره ‪ C‬را به مرکز ‪ O‬و شعاع ‪ r‬معموال ً با نماد ) ‪ C   (O,   r‬نمایش می دهیم‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫در این درس به تحلیل برخی از ویژگی های دایره در دستگاه مختصات خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫)‪M (x ,y‬‬ ‫نقطه )‪ٔ M  (x  ,y‬‬
‫نقطه‬ ‫نقطه )‪ O   (α , β‬و ٔ‬‫دایره ) ‪ C   (O,   r‬را به گونه ای در نظر بگیرید که مرکز آن ٔ‬
‫ٔ‬
‫‪r‬‬
‫فاصله مرکز دایره از تمام نقاط روی آن برابر با مقدار‬
‫ٔ‬ ‫که‬ ‫ دانیم‬
‫ی‬ ‫م‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫آن‬ ‫روی‬ ‫دلخواهی‬
‫)‪O (α, β‬‬ ‫ثابت ‪ r‬است‪.‬‬
‫فاصله دو نقطه که در سال های گذشته با آن آشنا شدیم‪ ،‬داریم‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫رابطه‬
‫بنابراین به کمک ٔ‬
‫‪x‬‬

‫=‬
‫‪OM‬‬ ‫‪(x − α)2 + (y − β)2‬‬
‫از طرفی ‪OM = r‬‬
‫‪⇒ (x − α)2 + (y − β)2 =r 2‬‬ ‫ ‬

‫معادله دایره ای به مرکز )‪ O   (α , β‬و شعاع ‪ r‬در‬

‫ٔ‬ ‫رابطه ‪(x -  α)2+ (y  -β)2=   r2‬‬
‫ٔ‬
‫صفحه مختصات است که به آن معادلۀ استاندارد دایره می گوییم‪.‬‬ ‫ٔ‬

‫‪134‬‬
‫درس دوم دایره‬

‫فعالیت‬

‫می توان دید که‪:‬‬

‫فاصله آن تا مرکز دایره برابر شعاع دایره است‪ ،‬یعنی‬
‫ٔ‬ ‫الف) اگر نقطه ای مثل ‪ B‬روی دایره باشد‪،‬‬
‫‪A‬‬
‫‪OB  =  r‬‬

‫‪O‬‬ ‫فاصله آن تا مرکز دایره ‪ ..............‬شعاع دایره‬‫ٔ‬ ‫ب) اگر نقطه ای مثل ‪ A‬درون دایره باشد‪،‬‬
‫است‪ ،‬یعنی ‪OA □ r‬‬
‫‪B‬‬

‫فاصله آن تا مرکز دایره ‪ ..............‬شعاع دایره‬

‫ٔ‬ ‫پ) اگر نقطه ای مثل ‪ C‬بیرون دایره باشد‪،‬‬
‫است‪ ،‬یعنی ‪OC □ r‬‬
‫‪C‬‬

‫دایره ) ‪ C   (O,   r‬به مرکز )‪ O   (α,β‬و شعاع ‪ r‬در دستگاه مختصات داده شده باشد‪ ،‬می توان وضعیت نقاط مختلف‬
‫معادله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫بدین ترتیب اگر‬
‫صفحه را نسبت به دایره بررسی کرد‪:‬‬

‫معادله ‪ (x  -  α)2+ (y -β)2=r2‬صدق کنند‪ ،‬نقاطی از صفحه هستند که‬

‫ٔ‬ ‫نقاطی که در‬
‫روی دایره قرار دارند‪.‬‬
‫نامعادله ‪ (x  -  α)2+ (y  -β)2<r2‬نقاطی از صفحه را مشخص‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه جواب‬
‫می کند که ‪.................‬‬
‫نامعادله ‪ (x   -  α)2+ (y  - β)2>r2‬نقاطی از صفحه را مشخص‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه جواب‬
‫می کند که ‪.................‬‬

‫مثال‪:‬‬
‫معادله استاندارد دایره به شکل زیر خواهد‬
‫ٔ‬ ‫نقطه )‪ (-2, 1‬و شعاع آن ‪ 3‬باشد‪،‬‬
‫الف) اگر مرکز دایره ای ٔ‬
‫بود‪ :‬‬
‫)‪(− 2, 1‬‬
‫‪(x   +  2)2+ (y  -1)2=9‬‬
‫‪3‬‬

‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫معادله دایره ای به شکل ‪ (x    -  3)2+ (y   +1)2=4‬باشد‪ ،‬مختصات مرکز آن (‪ )3  ,  -1‬و‬
‫ٔ‬ ‫ب) اگر‬
‫شعاع برابر با ‪ 2‬است‪.‬‬
‫برعهده دانش آموزان است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫رسم شکل‬

‫‪135‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫کار در کالس‬

‫معادله دایره را بنویسید‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 1‬در حالت های زیر‪،‬‬
‫)‪(x ,y‬‬ ‫الف) دایره ای به مرکز مبدأ مختصات و شعاع ‪.2‬‬
‫‪r‬‬

‫‪O‬‬
‫ب) دایره ای به مرکز مبدأ مختصات و شعاع ‪.r‬‬

‫نقطه )‪ (1,-3‬بگذرد و مرکز آن )‪ (2,-1‬باشد‪.‬‬

‫پ) دایره ای که از ٔ‬

‫‪ 2‬با تکمیل جدول‪ ،‬وضعیت هر نقطه را نسبت به دایره مشخص کنید‪:‬‬

‫نقاط‬
‫معادلۀ دایره‬ ‫شعاع و مختصات مرکز دایره‬
‫) ‪A (1 , 1‬‬ ‫)‪B (0 , 3‬‬ ‫)‪C (-2 , 4‬‬

‫‪(x‬‬ ‫‪+2)2+(y -3)2=4‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬

‫‪...............‬‬ ‫دایره به مرکز )‪ (1, -2‬و شعاع ‪3‬‬ ‫‪...............‬‬ ‫بیرون دایره‬ ‫‪...............‬‬

‫معادله دایره ای به شکل ‪ (x +  1)2+ y2=4‬باشد‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 3‬اگر‬
‫اندازه شعاع دایره را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫الف) مختصات مرکز دایره و‬

‫ب) مختصات نقاط تقاطع این دایره را با محورهای مختصات پیدا کنید‪.‬‬

‫پ) شکل این دایره را رسم کنید و صحت پاسخ های خود را به کمک شکل بررسی کنید‪.‬‬

‫معادله دایره های زیر را بنویسید‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪4‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪O‬‬
‫‪x‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪...............‬‬ ‫‪...............‬‬

‫‪136‬‬
‫درس دوم دایره‬

‫معادلۀ گستردۀ یک دایره‬

‫دایره ‪ (x -  2)2+ (y +3)2=1‬را در نظر بگیرید‪.‬‬

‫معادله ٔ‬
‫ٔ‬
‫این معادله را به کمک اتحادها می توان به شکل زیر ساده کرد‪ :‬‬
‫‪x2-4x‬‬‫‪+4+y2+6y +9  =1‬‬
‫‪→ x2+y2-4x +6y +12=0‬‬
‫معادله ضمنی دایره می نامیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫این رابطه را معادلۀ گستردۀ دایره یا‬
‫گسترده آن به یکدیگر قابل تبدیل اند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫معادله استاندارد دایره و‬
‫ٔ‬ ‫بدیهی است که‬
‫گسترده یک دایره به شکل ‪ x2+y2-6x +2y +6  =0‬باشد‪ .‬با استفاده از‬ ‫ٔ‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪ :‬فرض کنید‬
‫معادله استاندارد تبدیل کنیم‪ .‬داریم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫معادله گسترده را به‬
‫ٔ‬ ‫مربع کامل کردن‪ ،‬سعی می کنیم‬
‫‪x2+y2-6x +2y +6=0‬‬
‫‪→ (x2-6x) + (y2  +2y)  +6=0‬‬
‫‪→ (x -3)2 -9+ (y   +1)2 -1+6=0‬‬
‫‪→ (x -3)2 + (y   +1)2 =4‬‬
‫مختصات مرکز و شعاع این دایره را بنویسید و نمودار آن را رسم کنید‪.‬‬

‫گسترده یک دایره را به شکل ‪ x2+y2+ax +by +c =0‬در نظر می گیریم‪ .‬با تبدیل ‪ x2+ax‬و ‪ y2+by‬به دو مربع کامل داریم‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬
‫‪(x +a x) + (y  +by) +c =0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪a‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b2‬‬
‫= ‪→ (x + )2 − + (y + )2 − + c‬‬
‫‪0‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a 2 b2‬‬ ‫‪a 2 + b2 − 4c‬‬
‫= ‪→ (x + )2 + (y + )2‬‬ ‫= ‪+ −c‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪4‬‬
‫بدین ترتیب‪:‬‬

‫اگر ‪ x2+y2+ax +by +c =0‬معادلۀ گستردۀ یک دایره باشد‪ ،‬مختصات مرکز این‬
‫=‬
‫‪r‬‬
‫‪1 2 2‬‬
‫‪a + b − 4c‬‬ ‫دایره ) ‪ O ( −a , −b‬است‪ .‬شعاع این دایره برابر است با‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫رابطه ‪ a2+b2 > 4c‬برقرار‬

‫معادله یک دایره است اگر و تنها اگر ٔ‬
‫ٔ‬ ‫معادله ‪x2+y2+ax +by +c =0‬‬
‫ٔ‬ ‫بدیهی است که با توجه به مثبت بودن ‪،r‬‬
‫باشد‪( .‬چرا؟)‬

‫کار در کالس‬

‫معادله دایره را به شکل‬

‫ٔ‬ ‫گسترده دایره ای به شکل ‪ x2+y2-2x -6y +6=0‬است‪ .‬مختصات مرکز این دایره و شعاع آن را پیدا کنید و‬
‫ٔ‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬
‫استاندارد بنویسید‪.‬‬
‫‪137‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫اوضاع نسبی خط و دایره‬

‫معادله دایره و خط‪ ،‬این‬

‫ٔ‬ ‫در سال های گذشته به طور شهودی با اوضاع نسبی خط و دایره آشنا شده اید‪ .‬در این فعالیت قصد داریم به کمک‬
‫مفاهیم را مرور کنیم‪.‬‬
‫دایره ) ‪ C   (O,   r‬را در صفحه در نظر بگیرید‪ .‬با توجه به شکل‪ ،‬به سادگی می توان دید که خط و دایره می توانند یک‪ ،‬یا دو ٔ‬
‫نقطه اشتراک‬
‫داشته‪ ،‬یا هیچ ٔ‬
‫نقطه اشتراکی نداشته باشند‪.‬‬

‫اگر خط ‪ ،d‬دایره را قطع نکند‪،‬‬ ‫اگر خط ‪ d‬بر دایره مماس باشد‪،‬‬ ‫اگر خط ‪ d‬با دایره متقاطع باشد‪،‬‬
‫‪ OH > r‬است‪.‬‬ ‫‪ OH = r‬است‪.‬‬ ‫‪ OH < r‬است‪.‬‬

‫‪d‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪d‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬

‫یادآوری‬
‫نقطه تماس با دایره‪ ،‬بر شعاع آن دایره عمود است‪.‬‬
‫‪1‬ــ خط مماس در ٔ‬
‫معادله ‪ ax +by +c =0‬برابر است با‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه )‪ A (x0,y0‬از خط به‬
‫فاصله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ‬
‫‪ax0 + by0 + c‬‬
‫=‪d‬‬
‫‪a 2 + b2‬‬

‫دایره ) ‪ C   (O,   r‬به مرکز )‪ O   (α,β‬و شعاع ‪ r‬در دستگاه مختصات داده شده باشد‪ ،‬می توان وضعیت خطوط مختلف‬
‫معادله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫در حالتی که‬
‫صفحه را نسبت به دایره بررسی کرد‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫دایره ‪ x2+y2-2x -3=0‬مشخص کنید‪.‬‬ ‫وضعیت خط ‪ x + y = 3‬را نسبت به ٔ‬
‫حل‪:‬‬
‫اندازه شعاع دایره مقایسه کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه آن را با‬
‫ٔ‬ ‫فاصله مرکز دایره را از خط داده شده حساب کرده و‬
‫ٔ‬ ‫کافی است‬
‫= برابر است با ‪.2‬‬ ‫‪1 2 2‬‬
‫رابطه ‪a + b − 4c‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه )‪ (1, 0‬و شعاع دایره از‬
‫ٔ‬ ‫رابطه ) ‪،O ( −a , −b‬‬ ‫مرکز دایره از‬
‫ٔ ‪2 2‬‬
‫‪r‬‬
‫‪2‬‬
‫‪( ) + 10‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪( )−3‬‬ ‫‪2‬‬
‫=و از آنجا که این مقدار از شعاع دایره کمتر‬
‫‪d‬‬ ‫فاصله مرکز دایره از خط داده شده برابر است با ‪= = 2‬‬ ‫ٔ‬ ‫از طرفی‬
‫‪12 + 12‬‬ ‫‪2‬‬

‫است‪ ،‬پس می توان چنین نتیجه گرفت که خط داده شده با دایره متقاطع است‪.‬‬

‫‪138‬‬
‫درس دوم دایره‬

‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬در موارد زیر وضعیت خط و دایره را نسبت به هم مشخص کنید‪.‬‬

‫دایره ‪ x2+y2+2x +2y -1=0‬و خط ‪x + y =1‬‬ ‫الف) ٔ‬

‫‪ (x -2)2 + (y‬و خط ‪y = -1‬‬ ‫دایره ‪+3)2 =4‬‬

‫ب) ٔ‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫معادله دایره ای را بنویسید که بر خط ‪ 3x + 4y - 1 = 0‬مماس بوده و مرکز آن‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫)‪ C   (1,2‬باشد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪C‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪3x‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪4y‬‬
‫‪−‬‬ ‫=‪1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪-4‬‬

‫نقطه (‪ O  )2,-3‬است‪ .‬این دایره روی خط ‪ 3x -4y +2=0‬وتری به طول ‪6‬‬

‫‪ 3‬مرکز دایره ای‪ٔ ،‬‬
‫معادله این دایره را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫جدا می کند‪.‬‬
‫‪r‬‬

‫اوضاع نسبی دو دایره‬

‫نظیر آنچه برای اوضاع نسبی نقطه و دایره و همین طور خط و دایره دیدید‪ ،‬قصد داریم ابتدا به طور شهودی وضعیت های مختلفی را که‬
‫دایره دلخواه می توانند نسبت به هم داشته باشند‪ ،‬مشخص کنیم و سپس وضعیت دو دایره را نسبت به یکدیگر‪ ،‬در صفحه مختصات و‬ ‫دو ٔ‬
‫معادله دو دایره بررسی کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫با داشتن‬

‫‪139‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫دایره دلخواه ) ‪ C   (O  ,   r‬و ) ‪ C    ′(O  ′,   r  ′‬را با فرض ‪ r > r  ′‬در نظر بگیرید‪ .‬در جدول زیر حالت های مختلف دو دایره نسبت به هم داده‬
‫دو ٔ‬
‫فاصله بین مرکزهای دو دایره بیان شده است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫اندازه شعاع های دو دایره با‬
‫ٔ‬ ‫رابطه بین‬
‫شده و در هر مورد‪ٔ ،‬‬
‫اندازه خط المرکزین را با ‪ d‬نمایش داده ایم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫پاره خطی که مرکزهای دو دایره را به هم وصل می کند‪ ،‬خط المرکزین نامیده می شود‪ .‬در اینجا‬

‫‪O′‬‬
‫‪d > r + r  ′‬‬ ‫دو دایره بیرون هم (متخارج)‬
‫‪O‬‬

‫‪d = r + r  ′‬‬ ‫دو دایره مماس بیرون‬

‫‪O‬‬ ‫‪O′‬‬

‫‪O′‬‬
‫‪r - r  ′ < d < r + r  ′‬‬ ‫دو دایرۀ متقاطع‬
‫‪O‬‬

‫‪d = r - r  ′‬‬ ‫دو دایرۀ مماس درون‬

‫‪O‬‬ ‫‪O′‬‬

‫‪d < r - r  ′‬‬ ‫دو دایرۀ متداخل‬

‫‪O′ O‬‬

‫‪O , O′‬‬
‫‪d=0‬‬ ‫دو دایرۀ هم مرکز‬

‫‪140‬‬
‫درس دوم دایره‬

‫معادله دو دایره را داشته باشیم‪ ،‬بدون رسم دو دایره می توانیم وضعیت آنها را نسبت به هم مشخص کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫در حالتی که‬
‫دایره ‪ x2+y2+6x +8 y =0‬و ‪ x2+y2-4x +6 y +12=0‬را نسبت به هم مشخص کنید و سپس نمودار دو دایره را‬ ‫مثال‪ :‬وضعیت دو ٔ‬
‫رسم کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬به کمک آنچه دیدیم‪ ،‬ابتدا مختصات مرکز و طول شعاع هر دایره را پیدا می کنیم و سپس با مقایسه مقادیر مجموع و تفاضل دو شعاع‬
‫با طول خط المرکزین‪ ،‬وضعیت دو دایره را نسبت به هم مشخص می کنیم‪.‬‬
‫اندازه شعاع داریم‪ :‬مرکز‬
‫ٔ‬ ‫دایره ‪ x2+y2+6x    +8 y   =0‬با پیدا کردن مرکز دایره و‬
‫در ٔ‬
‫اندازه شعاع برابر ‪ 5‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫نقطه )‪ O  (-3,-4‬و‬
‫دایره ٔ‬
‫نقطه )‪ O  ′(2,-3‬و‬
‫دایره ‪ ،x +y -4x    +6 y    +12  = 0‬مرکز دایره ٔ‬
‫‪2 2‬‬
‫به روش مشابه در ٔ‬
‫اندازه شعاع ‪ r ′ = 1‬است‪.‬‬
‫ٔ‬
‫= ‪OO ′‬‬ ‫= ‪(−3 − 2)2 + (−4 + 3)2‬‬ ‫از طرفی طول خط المرکزین برابر است با‪26 :‬‬
‫یعنی ‪ r - r  ′ < d < r + r  ′‬پس‬ ‫بنابراین از آنجا که داریم‪:‬‬
‫‪5 − 1 < 26 < 5 + 1‬‬
‫دایره های فوق‪ ،‬متقاطع هستند‪.‬‬
‫رسم دو دایره و بررسی صحت پاسخ به کمک شکل‪ ،‬به دانش آموزان واگذار شده است‪.‬‬

‫کار در کالس‬

‫نقطه )‪ O  (2,-2‬باشد‪:‬‬
‫دایره ‪ x +y +2x -4 y -4=0‬مماس بیرون و مرکز آن ٔ‬
‫‪2 2‬‬
‫معادله دایره ای را بنویسید که بر ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬با انجام مراحل زیر‪،‬‬
‫نقطه   ‪ ،O‬مرکز ٔ‬
‫دایره داده شده عبارت است از‪.................................... :‬‬ ‫ٔ‪′‬‬ ‫ــ مختصات‬
‫اندازه ‪ r  ′‬یعنی شعاع دایره داده شده برابر است با‪...........................................:‬‬
‫ٔ‬ ‫ــ‬
‫ــ طول ‪ OO  ′‬برابر است با‪........................................................... :‬‬
‫ــ شرط اینکه دو دایره مماس بیرونی باشند این است که‪ .................. :‬پس شعاع ‪ r‬باید برابر ‪ .......‬باشد‪.‬‬
‫اندازه شعاع و مختصات مرکز آن بنویسید‪........................................ :‬‬
‫ٔ‬ ‫دایره مطلوب را با معلوم بودن‬
‫معادله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ــ‬

‫معادله دو دایره را بنویسید و پاسخ خود را با دوستانتان مقایسه کنید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 2‬برای حالت های زیر‬
‫الف) دو دایره هم مرکز باشند‪.‬‬

‫ب) دو دایره بیرون هم باشند‪.‬‬

‫‪ 3‬برای موارد زیر وضعیت دو دایره را نسبت به هم مشخص کنید‪:‬‬

‫الف) ‪ x2+y2-2x +4 y =0‬و ‪x2+y2+2x -4 y =0‬‬

‫‪x2+y2-2x‬‬ ‫ب) ‪ (x +1)2 + (y -2)2 =1‬و ‪+4 y +1=0‬‬

‫‪141‬‬
 ‫فصل ‪ ٦‬هندسه‬

‫مترین‬

‫اندازه شعاع آن را پیدا کنید‪ ،‬محل تقاطع هر دایره را با محورهای مختصات‪ ،‬در صورت وجود‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬در هر دایره مختصات مرکز دایره و‬
‫مشخص کنید و درستی پاسخ خود را به کمک رسم دایره بررسی کنید‪.‬‬
‫الف) ‪x2+ y2-6x +2 y +1=0‬‬
‫ب) ‪x2+ (y +3)2 -4=0‬‬

‫معادله دایره را بنویسید‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ ٢‬در حالت های زیر‬
‫الف) دایره ای که از مبدأ مختصات بگذرد و مرکز آن )‪ C  (2,-1‬باشد‪.‬‬
‫نقطه (‪ )-3, -9‬نقطه ای روی آن باشد‪.‬‬
‫ب) دایره ای که مرکز آن )‪ (2,3‬و ٔ‬
‫پ) دایره ای که نقاط (‪ )0,3‬و (‪ )-4, -1‬دو سر یکی از قطرهای آن باشند‪.‬‬

‫دایره ‪ x2+y2-2x +4 y +1=0‬مشخص کنید‪.‬‬

‫‪ ٣‬وضعیت نقاط (‪ (-1, -2) ،)0  , -1( ،)1,0‬و (‪ )0.0‬را نسبت به ٔ‬
‫‪ ٤‬شهرداری قصد دارد در یک فضای سبز دایره ای شکل به شعاع ‪ 1300‬متر‪ ،‬دو مسیر پیاده روی‬
‫مطابق شکل بسازد‪ .‬اگر مختصات مرکز دایره (‪ )13,13‬و هر واحد برابر ‪ 100‬متر باشد‪:‬‬
‫معادله این دایره چیست؟‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫‪ 800‬متر‬ ‫ب) مختصات نقاط برخورد دو مسیر را با دایره پیدا کنید‪.‬‬
‫پ) دو مسیر در چه نقطه ای با یکدیگر متقاطع اند؟‬
‫ت) طول مسیر عمودی چقدر است؟‬
‫معادله آن را‬
‫ٔ‬ ‫اندازه شعاع آن را پیدا کنید و‬
‫ٔ‬ ‫گسترده یک دایره به شکل ‪ x2+y2+2x    +2 y   -8 =0‬است‪ .‬مختصات مرکز دایره و‬‫ٔ‬ ‫معادله‬
‫ٔ‬ ‫‪٥‬‬
‫به شکل استاندارد بنویسید‪.‬‬

‫‪ ٦‬وضع خط های زیر را نسبت به دایره مشخص کنید‪.‬‬

‫الف) ‪ x2+y2-4x -4 y +7=0‬و ‪6x + 4y = 0‬‬
‫‪y‬‬ ‫ب) ‪ x2+y2=2‬و ‪y = -x -2‬‬

‫)‪A(3, 4‬‬ ‫معادله خط‬

‫ٔ‬ ‫‪ ٧‬اگر بدانیم خط  ‪    l‬در نقطه (‪ )3,4‬بر دایره ای به مرکز مبدأ مختصات مماس است‪،‬‬
‫مماس چیست؟‬
‫‪l‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪x‬‬ ‫نقطه (‪ )0,3‬و بر خط ‪ 3x -4y =3‬مماس باشد‪.‬‬
‫معادله دایره ای را بنویسید که مرکز آن‪ٔ ،‬‬
‫ٔ‬ ‫‪٨‬‬

‫‪ ٩‬مشخص کنید در حالت های زیر دو دایره نسبت به هم چه وضعی دارند؟‬

‫‪ x2+y2+2x -4 y   = 9‬و ‪( x2+y2-2x +4y = 4‬الف‬ ‫ ‬
‫‪ x2+  (y   -5)2=  5‬و ‪( (x   -2)2 + (y  +3)2  =  7‬ب‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫دایره ‪ x2+y2-4x   -6 y   = 3‬مماس درون باشد‪.‬‬
‫معادله دایره ای را بنویسید که مرکز آن )‪ (-1, -1‬و با ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪10‬‬
‫‪142‬‬
 ‫احتمال‬ ‫‪7‬‬ ‫ـصـل‬
‫ف‬

‫رحیم آباد ــ استان گیالن‬ ‫عکاس‪ :‬عبدالرضا سلیمانی‬

‫احتمال در زندگی روزمره و در علوم گوناگون دارای‬

‫کاربـردهـای متنوعی است‪ .‬احتمال در پیش بینی‬
‫آب   و هوا نقش دارد و به ما در تصمیم گیری ها کمک‬
‫می کند‪.‬‬

‫قانون احتمال کل‬

 ‫فصل ‪ ٧‬احتمال‬

‫قانون احتمال کل‬

‫یادآوریکالسی ‪١‬‬
‫فعالیت‬
‫در پایه های قبل با مفهوم احتمال و برخی تعاریف مرتبط با آن آشنا شده اید‪ .‬در زیر خالصه ای از این مطالب آورده شده است‪.‬‬
‫‪1‬ــ پدیده تصادفی‪ :‬پدیده یا آزمایشی است که ٔ‬
‫نتیجه آن را نتوان قبل از انجام‪ ،‬به طور قطعی پیش بینی کرد‪.‬‬
‫نمونه آن پدیده می نامیم و معموال ً آن را با ‪ S‬نمایش می دهیم‪.‬‬
‫پدیده تصادفی را فضای ٔ‬
‫ممکن یک ٔ‬‫مجموعه تمام نتایج ِ‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ فضای نمونه‪:‬‬
‫‪3‬ــ پیشامد تصادفی‪ :‬هر زیر مجموعه از ‪ S‬را یک پیشامد تصادفی در فضای نمونه ای ‪ S‬می نامیم‪.‬‬
‫‪4‬ــ پیشامدها و اعمال روی آنها‪ :‬فرض کنیم ‪ A‬و ‪ B‬پیشامدهایی از فضای نمونه ای ‪ S‬باشند‪.‬‬
‫الف) اجتماع دو پیشامد‪ :‬پیشامد ‪ A  B‬وقتی رخ می دهد که حداقل یکی از پیشامد های ‪ A‬یا ‪ B‬رخ دهد‪.‬‬
‫ب) اشتراک دو پیشامد‪ :‬پیشامد ‪ A  B‬وقتی رخ می دهد که هر دو پیشامد ‪ A‬و ‪ B‬رخ دهند‪.‬‬
‫پ) تفاضل دو پیشامد‪ :‬پیشامد ‪ A - B‬وقتی رخ می دهد که پیشامد ‪ A‬رخ دهد‪ ،‬ولی پیشامد ‪ B‬رخ ندهد‪.‬‬
‫)‪P  (A′) = 1 - P  (A‬‬ ‫ت) متمم یک پیشامد‪ :‬پیشامد ‪( A′‬یا ‪ )Ac‬وقتی رخ می دهد که پیشامد ‪ A‬رخ ندهد‪ .‬‬
‫‪   5‬ــ رابطۀ محاسبۀ احتمال وقوع یک پیشامد‪ :‬‬
‫)‪n (A‬‬ ‫تعداد حالت های مطلوب‬
‫=‪P‬‬
‫)‪(A‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫) ‪n (S‬‬ ‫همه حالت های ممکن‬
‫تعداد ٔ‬
‫‪  6‬ــ رابطۀ محاسبۀ احتمال اجتماع دو پیشامد ‪ A‬و ‪:B‬‬
‫) ‪P (A  B ) = P (A) + P (B ) − P (A  B‬‬ ‫ ‬
‫= ‪ A  B‬در این‬ ‫∅‬ ‫‪7‬ــ پیشامد های ناسازگار‪ :‬دو پیشامد ‪ A‬و ‪ B‬را ناسازگار می گوییم‪ ،‬هرگاه ‪ A‬و ‪ B‬با هم رخ ندهند؛ به بیان دیگر‬
‫صورت داریم‪:‬‬
‫=‪P (A ‬‬
‫) ‪B ) P (A) + P (B‬‬ ‫ ‬
‫‪   8‬ــ تعمیم پیشامدهای ناسازگار‪ :‬پیشامد های ‪ A1‬و ‪ A2‬و ‪ ...‬و ‪ An‬را دو به دو ناسازگار گوییم‪ ،‬هرگاه هیچ دوتایی از آنها نتوانند با‬
‫هم رخ دهند‪ .‬در این صورت داریم‪:‬‬
‫=‪P (A1  A2   An‬‬ ‫) ‪) P (A1) + P (A2 ) +  + P (An‬‬ ‫ ‬
‫‪9‬ــ احتمال شرطی‪ :‬منظور از « احتمال ‪ A‬به شرط ‪ »B‬که آن را با )   ‪ P   (A|B‬نمایش می دهیم‪ ،‬احتمال وقوع پیشامد ‪ A‬است‪ ،‬به شرط‬
‫آنکه بدانیم پیشامد ‪ B‬رخ داده است و داریم‪:‬‬
‫) ‪P (A  B‬‬
‫=‬‫) ‪P (A | B‬‬ ‫)‪(P (B ) ≠ 0‬‬ ‫ ‬
‫) ‪P (B‬‬
‫‪10‬ــ پیشامدهای مستقل‪ :‬دو پیشامد ‪ A‬و ‪ B‬از هم مستقل اند هرگاه وقوع هر یک بر احتمال وقوع دیگری تأثیر نداشته باشد‪ .‬مستقل‬
‫بودن دو پیشامد ‪ A‬و ‪ B‬معادل است با اینکه ) ‪. P (A  B ) = P (A).P (B‬‬

‫‪144‬‬
‫قانون احتمال کل‬

‫قانون احتمال کل‬

‫همه آنها برابر ‪ ،S‬و اشتراک‬

‫مجموعه ‪ S‬باشند‪ ،‬به گونه ای که اجتماع ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ــ افراز‪ 1‬فرض کنیم ‪ A1‬و ‪ A2‬و ‪ ...‬و ‪ An‬زیر مجموعه هایی ناتهی از‬
‫هر دوتای آنها برابر ∅ باشد‪ ،‬در این صورت می گوییم این مجموعه ها یک افراز روی ‪ S‬درست کرده اند‪ .‬به عبارتی داریم‪:‬‬
‫‪n‬‬
‫=‪1( A1  A‬‬
‫‪2   An‬‬ ‫=‪S‬‬
‫) ‪(  Ai S‬‬ ‫ ‬
‫‪i =1‬‬

‫= ‪2( A1  A2‬‬
‫= ‪∅ , A1  A 3‬‬
‫= ‪∅ ,  , An −1  An‬‬
‫‪∅ (Ai  Aj‬‬
‫ ‬
‫=‬
‫) ‪∅ , 1≤ i , j ≤ n‬‬
‫‪i≠j‬‬ ‫ ‬

‫‪S‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪.....................‬‬ ‫‪An −1‬‬ ‫‪An‬‬

‫مثال‪ :‬کشور ایران به ‪ 31‬استان افراز شده است‪.‬‬

‫مجموعه اعداد طبیعی مرکب و }‪ C ={1‬باشند‪ ،‬در این صورت ‪ B , A‬و ‪ C‬یک افراز روی‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه اعداد طبیعی اول و ‪B‬‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪ :‬اگر ‪A‬‬
‫مجموعه اعداد طبیعی هستند‪.‬‬
‫ٔ‬
‫مجموعه اعداد حقیقی تشکیل می دهند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه اعداد اصم یک افراز روی‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه اعداد گویا و‬
‫ٔ‬ ‫مثال‪:‬‬
‫سؤال‪ :‬اگر ‪ S‬فضای نمونه ای یک پدیده تصادفی باشد و ‪ ... , A2 , A1‬و ‪ An‬مانند آنچه گفته شد یک افراز روی ‪ S‬درست کنند‪.‬‬
‫آیا پیشامد های ‪ ... , A2 , A1‬و ‪ An‬دو به دو ناسازگاراند؟ چرا؟ آیا امکان دارد هیچ کدام از پیشامدهای ‪ ... , A2 , A1‬و ‪ An‬اتفاق‬
‫نیفتند؟‬
‫فرض کنید پیشامدهای ‪ A4 , A3 , A2 , A1‬و ‪ A5‬مانند شکل مقابل یک‬
‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪A3‬‬ ‫‪A4‬‬ ‫‪A5‬‬
‫افراز روی فضای نمونه ای ‪ S‬درست کرده باشند و ‪ B‬یک پیشامد دلخواه‬
‫‪S‬‬ ‫باشد‪ .‬در این صورت داریم‪:‬‬
‫) ‪B = (B  A1)  (B  A2 )  (B  A 3 )  (B  A4 )  (B  A5‬‬
‫‪B‬‬
‫که در آن ‪ B  Ai‬و ‪ B  A j‬برای هر ‪ i ≠ j‬ناسازگاراند‪ .‬چرا؟‬
‫بنابراین داریم‪:2‬‬
‫‪5‬‬
‫) ‪P (B ) = P (B  A1) + P (B  A2 ) + P (B  A3 ) + P (B  A4 ) + P (B  A5 ) = ∑ P (B  Ai‬‬ ‫ ‬
‫‪i =1‬‬

‫اما از آنچه در احتمال شرطی مشاهده کردیم داریم‪:‬‬

‫) ‪P (B  Ai‬‬
‫= ) ‪P (B | Ai‬‬ ‫) ‪⇒ P (B  Ai ) = P (Ai )P (B | Ai‬‬
‫) ‪P (Ai‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬ــ مفهوم افراز صرف ًا جهت استفاده در قانون احتمال کل بیان شده است و طرح سؤال از آن در ارزشیابی مدنظر نیست‪.‬‬
‫‪2‬ــ نماد ∑ که سیگما خوانده می شود برای نمایش جمع چند عبارت مورد استفاده قرار می گیرد‪.‬‬
‫‪145‬‬
 ‫فصل ‪ ٧‬احتمال‬

‫‪5‬‬ ‫رابطه پرکاربرد زیر حاصل خواهد شد‪:‬‬

‫و بنابراین ٔ‬
‫) ‪P (B ) = ∑ P (Ai )P (B | Ai‬‬
‫‪i =1‬‬ ‫ ‬

‫حال اگر فرض کنیم در حالت کلی ‪ ... , A2 , A1‬و ‪ An‬پیشامدهایی باشند که بر‬
‫روی فضای نمونه ای ‪ S‬یک افراز تشکیل داده باشند و ‪ B‬یک پیشامد دلخواه‬
‫رابطه زیر حاصل خواهد شد که به آن قانون احتمال کل می گوییم‪:‬‬
‫باشد‪ٔ ،‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫=‬‫) ‪P (B‬‬ ‫=∑‬
‫) ‪P (B  Ai ) ∑ P (Ai )P (B | Ai‬‬
‫‪=i 1 =i 1‬‬

‫مثال‪ :‬اگر احتمال انتقال نوعی بیماری خاص به نوزاد پسر ‪ 0/08‬و نوزاد دختر ‪ 0/03‬باشد و خانواده ای قصد بچه دار شدن داشته باشد‪،‬‬
‫به چه احتمالی نوزاد آنها به بیماری مذکور مبتال خواهد شد؟‬
‫مسئله فوق است‪ .‬حدس بزنید کدام عدد می تواند جواب باشد؟‬
‫ٔ‬ ‫مسئله فوق را حل کنیم فرض کنید یکی از اعداد زیر جواب‬ ‫ٔ‬ ‫قبل از اینکه‬
‫برای رد کردن گزینه هایی که فکر می کنید نادرست اند‪ ،‬دلیل بیاورید‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪ 0/01‬‬ ‫‪ 0/03‬‬ ‫‪ 0/055‬‬ ‫‪ 0/08‬‬ ‫‪ 0/09‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫ ‬
‫حل‪:‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪B‬‬
‫از آنجا که در ابتدا نسبت نوزادان بیمار به کل نوزادان را نداریم‪ ،‬لذا‬
‫دختر‬ ‫پسر ‬
‫نمی توانیم به طور مستقیم احتمال مورد نظر را محاسبه نماییم‪ .‬اما می دانیم‬
‫‪R‬‬
‫‪8‬‬
‫و همین نسبت برای‬ ‫نسبت نوزادان پسر بیمار به کل نوزادان پسر برابر‬
‫‪100‬‬
‫نوزادان دختر ‪ 3‬است و احتمال پسر (دختر) بودن نوزاد نیز است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬
‫بنابراین با توجه به قانون احتمال کل خواهیم داشت‪:‬‬
‫(دختر بودن| بیمار بودن) ‪( .P‬دختر بودن) ‪( + P‬پسر بودن| بیمار بودن) ‪( .P‬پسر بودن) ‪( = P‬بیمار بودن) ‪P‬‬ ‫ ‬
‫و اگر پیشامد پسر بودن را با ‪ B‬و دختر بودن را با ‪ G‬و بیمار بودن را با ‪ R‬نمایش دهیم داریم‪:‬‬
‫‪1 8 1 3‬‬ ‫‪11‬‬
‫× = ) ‪P (R ) = P (B ) P (R | B ) + P (G )P (R | G‬‬ ‫× ‪+‬‬ ‫=‬
‫‪2 100 2 100 200‬‬ ‫ ‬
‫برای حل این مثال می توان از نمودار درختی نیز استفاده کرد‪ .‬به نمودار درختی زیر دقت کنید و علت نوشتن هر عدد و راه حل ارائه شده‬
‫‪R‬‬
‫‪1 * 0/08‬‬
‫__ = احتمال پسر و بیمار بودن‬
‫را شرح دهید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪0 / 08‬‬

‫‪B‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0 / 92‬‬
‫‪R′‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0 / 03‬‬ ‫‪R‬‬ ‫  ‪1 * 0/03‬‬

‫__ = احتمال دختر و بیمار بودن‬
‫‪2‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0 / 97‬‬
‫‪R′‬‬

‫‪ = 1‬احتمال بیمار بودن ⇒‬ ‫‪* 0/08 +‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪* 0/03‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪146‬‬
‫قانون احتمال کل‬

‫مثال‪ 4 :‬ظرف یکسان داریم‪ .‬در اولین ظرف ‪ 14‬مهره قرار دارد که ‪ 4‬تای آنها قرمز است‪ .‬در ظرف دوم همه مهره ها قرمزند‪ .‬در ظرف‬
‫مهره قرمزی وجود ندارد‪ .‬با چشم بسته یکی از ظرف ها را انتخاب کرده‬
‫سوم ‪ 8‬مهره قرار دارد که ‪ 6‬تای آنها قرمزند و در ظرف چهارم هیچ ٔ‬
‫مهره انتخابی قرمز باشد چقدر است؟‬
‫و از آن یک مهره بیرون می آوریم‪ .‬احتمال اینکه ٔ‬
‫حل‪ :‬پیشامد انتخاب ظرف ها را به ترتیب با ‪ A3 , A2 , A1‬و ‪ A4‬و پیشامد خارج شدن ٔ‬
‫مهره قرمز را با ‪ B‬نمایش می دهیم‪ .‬بنابراین به دنبال‬
‫یافتن )‪ P   (B‬هستیم و داریم‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫=‪P‬‬‫=‪(A1) P‬‬ ‫=‪(A2 ) P‬‬ ‫=‪(A 3 ) P‬‬ ‫) ‪(A4‬‬ ‫ ‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫=‬
‫)‪P (B | A1‬‬ ‫=‬ ‫=‪P (B | A2 ) 1‬‬ ‫= ) ‪P (B | A 3‬‬ ‫‪P (B | A4 ) 0‬‬ ‫ ‬
‫‪14‬‬ ‫‪8‬‬
‫= ) ‪P (B ) =P (A1)P (B | A1) + P (A2 )P (B | A2 ) + P (A 3 )P (B | A 3 ) + P (A4 )P (B | A4‬‬ ‫ ‬
‫‪1 4 1‬‬ ‫‪1 6 1‬‬ ‫‪57‬‬
‫= ‪= × + × 1 + × + ×0‬‬ ‫ ‬
‫‪4 14 4‬‬ ‫‪4 8 4‬‬ ‫‪112‬‬

‫با نمودار درختی به صورت زیر نیز می توان مسئله را حل کرد‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫_______ ظرف اول‬
‫‪1 4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪14‬‬ ‫قرمز بودن‬ ‫×‬ ‫مهره قرمزی خارج شود و از ظرف اول باشد‬
‫احتمال اینکه ٔ‬
‫‪4‬‬ ‫‪4 14‬‬

‫‪1‬‬
‫_______ ظرف دوم‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫قرمز بودن‬ ‫مهره قرمزی خارج شود و از ظرف دوم باشد ‪× 1‬‬
‫احتمال اینکه ٔ‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫_______ ظرف سوم‬
‫‪1 6‬‬
‫‪8‬‬ ‫قرمز بودن‬ ‫×‬ ‫مهره قرمزی خارج شود و از ظرف سوم باشد‬
‫احتمال اینکه ٔ‬
‫‪4 8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫_______ ظرف چهارم‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫قرمز بودن‬ ‫مهره قرمزی خارج شود و از ظرف چهارم باشد ‪×0‬‬
‫احتمال اینکه ٔ‬
‫‪4‬‬

‫مثال‪ :‬سامان در یک مسابقه شرکت کرده است‪ .‬سه بسته سؤال که یکی شامل سؤال های ادبیات‪ ،‬یکی‬
‫ریاضی‬ ‫بسته سؤال های ادبیات را به او بدهند‪ ،‬به احتمال‬
‫ریاضی و یکی اطالعات عمومی است‪ ،‬وجود دارد‪ .‬اگر ٔ‬
‫بسته‬
‫بسته سؤال های ریاضی را به او بدهند‪ ،‬به احتمال ‪ 60‬درصد و اگر ٔ‬
‫‪ 90‬درصد برنده خواهد شد‪ .‬اگر ٔ‬
‫ادبیات اطالعات عمومی‬
‫سؤال های اطالعات عمومی را به او بدهند‪ ،‬به احتمال ‪ 85‬درصد برنده خواهد شد‪ .‬در صورتی که با‬
‫عقربه چرخان در شکل مقابل نوع سؤال هایی که به او داده می شود مشخص شود تعیین کنید‬
‫چرخاندن ٔ‬
‫او به چه احتمالی برنده خواهد شد؟‬
‫حل‪ :‬اگر انتخاب ادبیات‪ ،‬ریاضی و اطالعات عمومی را به ترتیب با ‪ A2 , A1‬و ‪ A3‬و برنده شدن سامان‬
‫را با ‪ B‬نمایش دهیم‪ ،‬خواهیم داشت‪:‬‬
‫) ‪P (B ) =P (A1)P (B | A1) + P (A2 )P (B | A2 ) + P (A 3 )P (B | A 3‬‬ ‫ ‬
‫‪1 90 1 60 1 85 5‬‬
‫×=‬ ‫× ‪+‬‬ ‫× ‪+‬‬ ‫=‬
‫‪2 100 6 100 3 100 6‬‬ ‫ ‬
‫‪147‬‬
 ‫فصل ‪ ٧‬احتمال‬

‫مهره آبی است‪ .‬از ظرف اول‬

‫مهره سبز و ‪ٔ 7‬‬
‫مهره آبی و ظرف دوم شامل ‪ٔ 5‬‬
‫مهره سبز و ‪ٔ 4‬‬‫مثال‪ :‬دو ظرف یکسان داریم‪ .‬ظرف اول شامل ‪ٔ 6‬‬
‫به تصادف یک مهره انتخاب کرده‪ ،‬در ظرف دوم قرار می دهیم‪ .‬سپس یک مهره از ظرف دوم انتخاب می کنیم‪ .‬به چه احتمالی این مهره‬
‫سبز است؟‬
‫حل‪ٔ :‬‬
‫مهره انتخاب شده از ظرف اول یا سبز است و یا آبی‪ .‬اگر این پیشامدها را به ترتیب با ‪ G‬و ‪ B‬و پیشامد انتخاب ٔ‬
‫مهره سبز از ظرف‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫= ) ‪( P (A | B‬چرا؟)‪ .‬در این‬ ‫= ) ‪( P (A | G‬چرا؟) و‬ ‫= ) ‪ P (G‬و‬ ‫دوم را با ‪ A‬نمایش دهیم خواهیم داشت‪ P (B ) = 4 :‬و‬
‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫صورت داریم‪:‬‬
‫‪6 6 4 5‬‬ ‫‪56‬‬
‫× ‪P (A) = P (G )P (A | G ) + P (B )P (A | B ) = × +‬‬ ‫=‬
‫‪10 13 10 13 130‬‬ ‫ ‬

‫ظرف دوم‬ ‫ظرف اول‬

‫مترین ها‬

‫جعبه دیگر ‪ 96‬المپ قرار دارد که ‪ 4‬تا‬

‫‪ 1‬دو جعبه داریم‪ .‬درون یکی از آنها ‪ 12‬المپ قرار دارد که ‪ 6‬تا از آنها معیوب است و درون ٔ‬
‫از آنها معیوب اند‪ .‬به تصادف جعبه ای انتخاب کرده‪ ،‬یک المپ از آن بیرون می آوریم‪ .‬چقدر احتمال دارد المپ مورد نظر معیوب باشد؟‬
‫‪ 2‬فرض کنید جمعیت یک کشور متشکل از ‪ 20‬درصد کودک و نوجوان‪ 50 ،‬درصد میانسال و ‪ 30‬درصد سالمند باشند و شیوع یک‬
‫بیماری خاص در این دسته ها به ترتیب ‪ 3‬درصد‪ 5 ،‬درصد و ‪ 1‬درصد باشد‪ .‬اگر فردی به تصادف از این جامعه انتخاب شود‪ ،‬با چه احتمالی‬
‫به بیماری مورد نظر مبتال است؟‬
‫سکه دیگر را با هم پرتاب می کنیم‪ .‬در این آزمایش احتمال اینکه دقیقاً یک سکه رو‬
‫‪ 3‬یک سکه را پرتاب می کنیم و اگر پشت بیاید ‪ٔ 3‬‬
‫ظاهر شود چقدر است؟‬
‫‪ 4‬در یک جعبه ‪ 5‬ساعت دیواری از نوع ‪ 2 ،A‬تا از نوع ‪ B‬و ‪ 15‬تا از نوع ‪ C‬وجود دارد و احتمال اینکه عمر آنها از ‪ 10‬سال بیشتر‬
‫‪1‬‬
‫است‪ .‬به تصادف یک ساعت از کارتن بیرون می آوریم‪ .‬با چه احتمالی عمر‬ ‫باشد برای نوع ‪ ، 4 ،A‬برای نوع ‪ 9 ،B‬و برای نوع ‪،C‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬
‫این ساعت بیش از ‪ 10‬سال است؟‬
‫رشته ریاضی را‬
‫رشته ریاضی‪ ،‬تجربی و انسانی مردد است‪ .‬اگر او ٔ‬ ‫رشته خود برای تحصیل در دبیرستان بین سه ٔ‬ ‫‪ 5‬مینا در انتخاب ٔ‬
‫انتخاب کند‪ ،‬به احتمال ‪ ،0/45‬اگر تجربی را انتخاب کند به احتمال ‪ 0/1‬و اگر انسانی را انتخاب کند به احتمال ‪ 0/3‬در آزمون ورودی‬
‫رشته تجربی را انتخاب کند ‪ 0/6‬و‬
‫رشته ریاضی را انتخاب کند ‪ ،0/1‬احتمال اینکه ٔ‬ ‫دانشگاه پذیرفته خواهد شد‪ .‬اگر احتمال اینکه او ٔ‬
‫رشته انسانی را انتخاب کند ‪ 0/3‬باشد‪ ،‬با چه احتمالی در دانشگاه پذیرفته خواهد شد؟‬
‫احتمال اینکه ٔ‬
‫مدرسه ‪ B‬معدلی باالی‬
‫ٔ‬ ‫مدرسه ‪ A‬و ‪ 15‬درصد دانش آموزان‬
‫ٔ‬ ‫مدرسه ‪ B‬دانش آموز دارد‪ 25 .‬درصد دانش آموزان‬
‫ٔ‬ ‫مدرسه ‪ A‬سه برابر‬
‫ٔ‬ ‫‪6‬‬
‫همه دانش آموزان هر دو مدرسه در یک محوطه حاضر باشند و به تصادف یکی از آنها را انتخاب کنیم‪:‬‬ ‫‪ 18‬دارند‪ .‬اگر ٔ‬
‫مدرسه ‪ B‬است؟ ب) با چه احتمالی فرد انتخابی معدلی باالی ‪ 18‬دارد؟‬
‫ٔ‬ ‫مدرسه ‪ A‬و با چه احتمالی از‬
‫ٔ‬ ‫الف) با چه احتمالی فرد انتخابی از‬
‫‪148‬‬
 ‫منابع‬

‫فارسی‪:‬‬

‫ترجمه حمیدی‪ ،‬ارشک‪ .‬جلد اول‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات فاطمی (‪.)1395‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ استوارت‪ ،‬جیمز‪ .)2012( .‬حساب دیفرانسیل و انتگرال‪.‬‬
‫‪٢‬ــ اسدی‪ ،‬محمدباقر‪ .‬رنجبری‪ ،‬علی‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬طاهری تنجانی‪ ،‬محمد تقی‪ .‬قربانی آرانی‪ ،‬مجتبی‪ .‬مین باشیان‪ ،‬هادی‪.)1396( .‬‬
‫دوره دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و‬ ‫پایه یازدهم ٔ‬‫حسابان (‪ )1‬ــ ٔ‬
‫نشر كتابهای درسی ایران‪.‬‬
‫‪٣‬ــ اصالح پذیر‪ ،‬بهمن‪ .‬بروجردیان‪ ،‬ناصر‪ .‬رﯾﺤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .‬طاهری تنجانی‪ ،‬محمدتقی و ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن‪ ،‬وﺣید‪ .)1395( .‬حسابان سال‬
‫سوم متوسطه‪ .‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های درسی‬
‫ایران‪.‬‬
‫‪٤‬ــ امیری‪ ،‬حمیدرضا‪ .‬بیژن زاده‪ ،‬محمد حسن‪ .‬بهرامی سامانی‪ ،‬احسان‪ .‬حیدری قزلجه‪ ،‬رضا‪ .‬داورزنی‪ ،‬محمود‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪.‬‬
‫دوره دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬
‫پایه دهم ٔ‬‫سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪ .‬قربانی آرانی‪ ،‬مجتبی‪ .)1395( .‬ریاضی (‪ )١‬ــ ٔ‬
‫آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪5‬ــ اﯾﺮاﻧﻤﻨﺶ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ .‬ﺟﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪ .‬رﺑﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ‪ .‬رﯾﺤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﺷﺎﻫﻮراﻧﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ و ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن‪ ،‬وﺣﯿﺪ‪ .)1392( .‬ریاضیات (‪)2‬‬
‫سال دوم آموزش متوسطه‪ .‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های‬
‫درسی ایران‪.‬‬
‫رشته علوم‬
‫دوره پیش دانشگاهی‪ٔ ،‬‬‫‪ 6‬ــ بهزاد‪ ،‬مهدی‪ .‬رجالی‪ ،‬علی‪ .‬عمیدی‪ ،‬علی و محمودیان‪ ،‬عبادالله‪ .)1393( .‬ریاضیات گسسته‪ٔ ،‬‬
‫ریاضی‪ .‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬چاپ بیستم‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های درسی‬
‫ایران‪.‬‬
‫‪ 7‬ــ بیژن زاده‪ ،‬محمد حسن‪ .‬رحیمی‪ ،‬زهرا‪ .‬سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪ .‬شرقی‪ ،‬هوشنگ و نصیری‪ ،‬محمود‪ ،)1396( .‬هندسه (‪ ،)2‬پایۀ‬
‫دوره دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ ،‬دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‪ ،‬تهران‪ :‬شرکت‬ ‫یازدهم ٔ‬
‫چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪ 8‬ــ بیژن زاده ‪ ،‬محمدحسن‪ .‬پاشا‪ ،‬عین الله‪ .‬یوحنایی‪ ،‬كه كو‪ .)1390( .‬ریاضی عمومی‪ .‬دوره پیش دانشگاهی‪ ،‬رشته تجربی‪ .‬سازمان‬
‫پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫رشته‬
‫دوره پیش دانشگاهی ــ ٔ‬‫‪  9‬ــ بیژن زاده‪ ،‬محمد حسن‪ .‬عالمیان‪ ،‬وحید و فرشادی‪ ،‬غالمعلی‪ .)1396( .‬حساب دیفرانسیل و انتگرال‪ٔ ،‬‬
‫علوم ریاضی‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬چاپ ششم‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های‬
‫درسی ایران‪.‬‬
‫‪10‬ــ تلگینی‪ ،‬محمود‪ .‬خرد پژوه‪ ،‬فروزان‪ .‬رجالی‪ .)1378( ،‬حساب دیفرانسیل و انتگرال‪1‬و‪ .2‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪،‬‬
‫تهران‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬

‫‪149‬‬
‫‪11‬ــ حاجی بابایی‪ ،‬جواد‪ .‬رستمی‪ ،‬محمدهاشم‪ .‬ظهوری زنگنه‪ ،‬بیژن‪ .‬غالم آزاد‪ ،‬سهیال‪ .‬گویا‪ ،‬زهرا‪ .‬نیوشا‪ ،‬جعفر‪ .‬اصالح پذیر‪ ،‬بهمن‪.‬‬
‫رشته‬
‫بروجردیان‪ ،‬ناصر‪ .‬رحمانی‪ ،‬عزیزه‪ .‬رضوی‪ ،‬اسداله و میرمحمد رضایی‪ ،‬مرتضی‪ .)1375( .‬هندسه (‪ ،)2‬سال سوم آموزش متوسطه‪ٔ ،‬‬
‫ریاضی و فیزیک‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ ،‬تهران‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪12‬ــ حیدری قزلجه‪ ،‬رضا‪ .‬خداكریم‪ ،‬سهیال‪ .‬ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬سید صالحی‪ ،‬محمدرضا‪ .‬فریبرزی عراقی‪ ،‬محمدعلی‪ .‬قصاب‪ ،‬علی‬
‫دوره دوم متوسطه‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و‬ ‫پایه یازدهم ٔ‬
‫و كمیجانی‪ ،‬آناهیتا‪ .)1396( .‬ریاضی (‪ )2‬ــ ٔ‬
‫پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫دوره دوم متوسطه‪،‬‬
‫پایه دهم ٔ‬‫‪13‬ــ رحیمی‪ ،‬زهرا‪ .‬سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪ .‬شرقی‪ ،‬هوشنگ و نصیری‪ ،‬محمود‪ ،)1395( .‬هندسه (‪ٔ ،)1‬‬
‫متوسطه نظری‪ ،‬تهران‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی‬ ‫ٔ‬ ‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ ،‬دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و‬
‫ایران‪.‬‬
‫‪14‬ــ رستمی‪ ،‬محمدهاشم‪ .)1379( .‬مکان هندسی‪ ،‬مکان های هندسی وابسته به نقطه های ثابت (یک نقطه‪ ،‬دو نقطه‪ n ،... ،‬نقطه)‪،‬‬
‫تهران‪ :‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ ،‬انتشارات مدرسه‪.‬‬
‫‪15‬ــ رستمی‪ ،‬محمدهاشم‪ .‬عطوفی‪ ،‬عبدالحمید‪ .‬گودرزی‪ ،‬محمد‪ .‬امیری‪ ،‬حمیدرضا‪ .)1395( .‬ریاضیات ‪ .3‬سال سوم علوم تجربی‪.‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬شركت چاپ و نشر كتاب های درسی ایران‪.‬‬
‫‪16‬ــ ریحانی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬رحیمی‪ ،‬زهرا‪ .‬کالهدوز‪ ،‬فهیمه‪ .‬نوروزی‪ ،‬سپیده‪ .‬یافتیان‪ ،‬نرگس‪ .‬شریف پور‪ ،‬شقایق‪ .‬عابدی‪ ،‬ربابه‪ .‬کتابدار‪،‬‬
‫زهره‪ .‬سیدصالحی‪ ،‬محمدرضا‪ ،‬امیری‪ ،‬محمدرضا‪ .‬ایزدی‪ ،‬مهدی‪ .‬زمانی‪ ،‬ایرج‪ .‬بهرامی سامانی‪ ،‬احسان‪ .‬پرنگ‪ ،‬حسن‪ .‬مین باشیان‪،‬‬
‫حوزه یادگیری ریاضی‪ ،‬واحد تحقیق‪،‬‬‫ٔ‬ ‫هادی و نیرو‪ ،‬محمد‪ .)1395( .‬تحلیل خط مشی ها‪ ،‬اسناد مصوب‪ ،‬پژوهش ها و منابع معتبر مرتبط با‬
‫توسعه و آموزش ریاضی‪ ،‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪.‬‬
‫ترجمه وحیدی اصل‪ ،‬قاسم و عمیدی‪ ،‬علی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات نشر دانشگاهی‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪17‬ــ فروند‪ ،‬جان‪ .)1( .‬آمار ریاضی‪.‬‬

‫‪150‬‬
 :‫انگليسی‬
18- Berchie Holliday .)2008( California Algebra 2. Concepts, Skills, and Problem Solving. Glencoe/
McGraw-Hill.
19- Bittinger, M. L., Ellenbogen, D., & Surgent, S. A. (2000). Calculus and its applications. Reading, MA,
Harlow: Addison-Wesley.
20- Briggs, W. L., Cochran, L., & Gillett, B. (2014). Calculus for scientists and engineers: Early transcen-
dentals. Pearson Education.
21- Cohen D., Lee T. & Sklar D. (2010). Precalculus: A Problems-Oriented Approach. Sixth Edition,
Brooks/Cole.
22- Hemmerling, E. M., & Hemmerling, E. M. (1964). Fundamentals of college geometry. Wiley.
23- Hughes-Hallett, D., Gleason, A. M., Flath, D., Lock, P. F., Gordon, S. P., Lomen, D. O., ... &
Pasquale, A. (1998). Calculus: Single Variable. Wiley.
24- Larson, Ron. & Hodgkins, Amme V. (2013). college algebra and calculus an applied approach. The
Pennsylvania State University, The Behrend College, second edition.
25- Lial, M. L., Greenwell, R. N., & Ritchey, N. P. (2008). Calculus with applications. Pearson/Addison
Wesley.
26- Lial, M., Greenwell, R., & Ritchey., N. (2017). Calculus with Applications. Pearson Education.
27- Rogawski, J., & Adams, C. (2015). Calculus: Early Transcendentals. Palgrave Macmillan.
28- Serra, M. (1997). Discovering geometry. An Inductive Aproach
29- Sullivan, M. (2008). Algebra and Trigonometry. Eighth edition, Pearson Prentice Hall.
30- Sullivan, M. (2015). Precalculus: Concepts Through Functions A Unit Circle Approach To Trigonom-
etry. Third edition, Pearson Education.

151
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی جهت ایفای نقش خطیر خود در اجرای سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش و برنامه درسی‬
‫ملی جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬مشارکت معلمان را به عنوان یک سیاست اجرایی مهم دنبال می کند‪ .‬برای تحقق این امر در اقدامی نوآورانه‬
‫سامانه تعاملی بر خط اعتبارسنجی کتاب های درسی راه اندازی شد تا با دریافت نظرات معلمان دربارۀ کتاب های درسی نونگاشت‪،‬‬
‫کتاب های درسی را در اولین سال چاپ‪ ،‬با کمترین اشکال به دانش آموزان و معلمان ارجمند تقدیم نماید‪ .‬در انجام مطلوب این فرایند‪،‬‬
‫همکاران گروه تحلیل محتوای آموزشی و پرورشی استان ها‪ ،‬گروه های آموزشی و دبیرخانۀ راهبری دروس و مدیریت محترم پروژه آقای‬
‫محسن باهو نقش سازنده ای را بر عهده داشتند‪ .‬ضمن ارج نهادن به تالش تمامی این همکاران‪ ،‬اسامی دبیران و هنرآموزانی که تالش‬
‫مضاعفی را در این زمینه داشته و با ارائۀ نظرات خود سازمان را در بهبود محتوای این کتاب یاری کرده اند به شرح زیر اعالم می شود‪.‬‬

‫اسامی دبیران و هنرآموزان شرکت کننده در اعتبارسنجی کتاب ریاضی ‪ 3‬ـ کد ‪112211‬‬

‫استان محل خدمت‬ ‫نام و نام خانوادگی‬ ‫ردیف‬ ‫استان محل خدمت‬ ‫نام و نام خانوادگی‬ ‫ردیف‬
‫زنجان‬ ‫ریحانه حسینی نژاد‬ ‫‪30‬‬ ‫کرمانشاه‬ ‫یوسف امیریان‬ ‫‪1‬‬
‫کهگيلويه وبويراحمد‬ ‫وحيد سجادپور‬ ‫‪31‬‬ ‫شهرستان های تهران‬ ‫داوود عزیز زاده‬ ‫‪2‬‬
‫چهارمحال وبختياري‬ ‫زهره محمدی‬ ‫‪32‬‬ ‫گيالن‬ ‫فریبا جباری‬ ‫‪3‬‬
‫کرمان‬ ‫محمد کارامد‬ ‫‪33‬‬ ‫مرکزي‬ ‫زهره رشیدیان‬ ‫‪4‬‬
‫خراسان شمالي‬ ‫مهین ابراهیمیان‬ ‫‪34‬‬ ‫ايالم‬ ‫ایرج نوری‬ ‫‪5‬‬
‫مازندران‬ ‫لیال مقصدی‬ ‫‪35‬‬ ‫شهرستان های تهران‬ ‫زهره امیری‬ ‫‪6‬‬
‫آذربايجان غربی‬ ‫ندا حجتی‬ ‫‪36‬‬ ‫ايالم‬ ‫سکینه رادمنش‬ ‫‪7‬‬
‫خراسان جنوبي‬ ‫شیما خراشادی زاده‬ ‫‪37‬‬ ‫قزوين‬ ‫معصومه صبوحی‬ ‫‪8‬‬
‫گيالن‬ ‫دینا گل خندان‬ ‫‪38‬‬ ‫سيستان وبلوچستان‬ ‫شهین قلی زاده‬ ‫‪9‬‬
‫قزوين‬ ‫حسن كريمي نژاد‬ ‫‪39‬‬ ‫کردستان‬ ‫پروین طالب حسامی آذر‬ ‫‪10‬‬
‫اصفهان‬ ‫سید محمدرضا احمدی‬ ‫‪40‬‬ ‫خراسان شمالي‬ ‫سمیه قربانی راد‬ ‫‪11‬‬
‫لرستان‬ ‫سکینه حبیبی‬ ‫‪41‬‬ ‫سيستان وبلوچستان‬ ‫ابوذر نخعی مطلق‬ ‫‪12‬‬
‫گلستان‬ ‫وحیده سلیمانی‬ ‫‪42‬‬ ‫خوزستان‬ ‫آزاده حاجی هاشمی‬ ‫‪13‬‬
‫آذربايجان شرقي‬ ‫افشین خاصه خان‬ ‫‪43‬‬ ‫آذربايجان شرقي‬ ‫معصومه مالعلی‬ ‫‪14‬‬
‫آذربايجان شرقي‬ ‫علی رضا زمانی‬ ‫‪44‬‬ ‫فارس‬ ‫غالمرضا روئین تن‬ ‫‪15‬‬
‫بوشهر‬ ‫لیال حسین پور‬ ‫‪45‬‬ ‫اصفهان‬ ‫ملیحه سادات سادات‬ ‫‪16‬‬
‫هرمزگان‬ ‫پروانه وزیری‬ ‫‪46‬‬ ‫خوزستان‬ ‫امید نورانی‬ ‫‪17‬‬
‫خوزستان‬ ‫سارا فرهادی چشمه مرواری‬ ‫‪47‬‬ ‫شهر تهران‬ ‫مصطفي مال صالحي‬ ‫‪18‬‬
‫مازندران‬ ‫شجاع علی گرجیان مهلبانی‬ ‫‪48‬‬ ‫همدان‬ ‫ژاله روحانی‬ ‫‪19‬‬
‫خوزستان‬ ‫افشین مالسعیدی‬ ‫‪49‬‬ ‫فارس‬ ‫هوشنگ مرادی‬ ‫‪20‬‬
‫چهارمحال وبختياري‬ ‫شهره چوپانی‬ ‫‪50‬‬ ‫کردستان‬ ‫عزیز اسدی‬ ‫‪21‬‬
‫خراسان جنوبي‬ ‫وجیهه فاتحی‬ ‫‪51‬‬ ‫اردبيل‬ ‫یعقوب نعمتی‬ ‫‪22‬‬
‫هرمزگان‬ ‫مجید قادری‬ ‫‪52‬‬ ‫کرمانشاه‬ ‫محمد جوراک‬ ‫‪23‬‬
‫زنجان‬ ‫مهری غضنفرنیان‬ ‫‪53‬‬ ‫همدان‬ ‫جعفر خزائیان‬ ‫‪24‬‬
‫يزد‬ ‫محمد علی ملک ثابت‬ ‫‪54‬‬ ‫لرستان‬ ‫فرزانه کد خدایی‬ ‫‪25‬‬
‫خراسان رضوی‬ ‫حسین حجازی‬ ‫‪55‬‬ ‫خراسان رضوی‬ ‫منصوره میرسندسی‬ ‫‪26‬‬
‫اردبيل‬ ‫خسرو کریمی‬ ‫‪56‬‬ ‫يزد‬ ‫جمال نوین‬ ‫‪27‬‬
‫کرمانشاه‬ ‫شهناز مترجم‬ ‫‪57‬‬ ‫البرز‬ ‫طاهره کاظمی حبشی‬ ‫‪28‬‬
‫اردبيل‬ ‫علی جعفری‬ ‫‪58‬‬ ‫شهر تهران‬ ‫غزاله سيد مدلل كار‬ ‫‪29‬‬