Professional Documents
Culture Documents
Kom Mod Mühazirə-1-15
Kom Mod Mühazirə-1-15
2
üçün müxtəlif modellər, onun öyrənilməsinin müxtəlif məqsədlərinə uyğun model
sinifləri mövcud ola bilər. Modelləşdirmənin zəruri şərti obyektin və onun modelinin
(modelin orijinal obyektə adekvatliği) oxşarliğidir.
Modelləşdirmənin nəticələri təsdiqləndikdə və tədqiq olunan obyektlərdə gedən
prosesləri proqnozlaşdırmaq üçün əsas ola bilərsə, modelin obyektə adekvat olduğunu
deyirlər. Eyni zamanda, modelin adekvatlığı modelləşdirmə məqsədindən və qəbul
edilmiş meyarlardan asılıdır.
Adekvat model dedikdə, model tərtibatçısı tərəfindən modelləşdirilmiş sistemin
anlaşılması səviyyəsində onun xarici mühitdə fəaliyyət prosesini əks etdirən model başa
düşülür. Adekvatlıq altında(lat. adaequatus-eşlemeli) biz təcrübə və ya test vəzifəsi
verilən inkişaf model tərəfindən əldə nəticələri uyğunluq dərəcəsi anlamaq lazımdır.
Əgər modelin işlənib hazırlandığı sistem mövcuddursa, bu modelin və bu sistemin çıxış
məlumatlarını müqayisə edirlər.
4.Modelin xüsusiyyətləri.
Hər hansı bir model aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
-sonluluq: model orjinalı onun yalniz sonlu sayda əlaqələri ilə əks etdirir;
-sadələşdirilmiş: model obyekti yalnız əhəmiyyətli tərəflərini göstərir;
-təxminən: etibarlılıq modeli təxmini və ya təxminən göstərilir;
-adekvatlıq: model modelləşdirilmiş sistemi uğurla təsvir edir;
-informativlik: modeldə modelin qurulması zamanı qəbul edilmiş fərziyyələr
çərçivəsində sistem haqqında kifayət qədər məlumat olmalıdır.
Modellərin qurulması, öyrənilməsi və tətbiqi prosesini modelləşdirmə
adlandıracağıq, yəni modelləşdirmə obyektin müəyyən məqsədlə həyata keçirilən
modelini quraraq və tədqiq etməklə onun tədqiq edilməsi üsuludur və eksperimenti
orijinal eksperimentlə modelə dəyişdirməkdən ibarətdir.
Modelləşdirilmə oxşarlıq riyazi nəzəriyyəsinə əsaslanır, buna görə də mütləq
oxşarlıq yalnız bir obyekti başqa bir obyektlə əvəz edərkən baş verə bilər. Əksər
sistemlərin modelləşdirilməsi zamanı (Ola bilsin ki, bəzi riyazi strukturların başqaları
tərəfindən modelləşdirilməsi istisna olmaqla) mütləq oxşarlıq mümkün deyil və
modelləşdirmənin əsas məqsədi modelləşdirilən sistemin fəaliyyətini kifayət qədər
yaxşı əks etdirməlidir.
5.Modelləşdirmənin məqsədləri.
Modelləşdirmə zamanı müxtəlif məqsədlər həyata keçirilə bilər:
1) öyrənilən obyektin mahiyyətini, onun davranışının səbəblərini, "qurğuları" və
elementlərin qarşılıqlı təsir mexanizmini bilmək;
2) empirik tədqiqatların artıq məlum nəticələrinin izahı, eksperimental məlumatlara
görə modelin parametrlərinin yoxlanılması;
3) müxtəlif xarici təsirlərdə və İdarəetmə üsullarında yeni şəraitdə sistemlərin
davranışının proqnozlaşdırılması;
3
4) tədqiq olunan sistemlərin fəaliyyətinin optimallaşdırılması, seçilmiş optimallıq
meyarına uyğun olaraq obyektin düzgün idarə edilməsinin axtarışı.
Modellərin təsnifatı.
Ümumiyyətlə, əhatə dairələrindən və onlarin tətbiq sahələrindən asili olmayaraq bütün
modellər üç növ olur:
1.İDRAK modelləri-təhsilin təşkili və təqdim edilməsi, yeni və köhnə biliklərin
birləşdirilməsi vasitəsidir.
2.PRAQMATİK modellər-sistemin idarə olunması üçün praktiki tədbirlərin
təşkili,sistemin məqsədlərinin işçi təqdimatı vasitəsidir.
3. INSTRUMENTAL modellər- proqmatik və idrak modellərinin istifadəsi və ya
tədqiqinin qurulma vasitələridir.
4
Model –süni yaradılmış obyekt olub, real obyekt-orijinalı müəyyən bir şəkildə ifadə
edir.
Kompüter modeli-Kompüter vasitələri ilə modelləşdirilmiş sistem haqqında
məlumatların təqdim edilməsidir.
Sistem-qarşılıqlı əlaqəli elementlərin yığımı olub, ayrı-ayrı elementlərin xüsusiy-
yətindən fərqli xüsusiyyətlərə malikdirlər.
Element- bu obyekt olub, modelləşdirmə məqsədləri üçün vacib olan xüsusiyyətlərə
malikdir.
Kompüter modelində elementin xassələri elementin xüsusiyyətlərini-kəmiyyətlərini
təsvir edir.
Elementlər arasındakı əlaqə kəmiyyət və alqoritmlərin köməyi ilə təsvir olunur,
xüsusilə hesablama düsturlarının köməyi ilə təsvir olunur.
Mühazirə:2
Mövzu 2. Modellərin müxtəlif növləri.
Plan
1.Modellərin obyektin modelləşdirilmiş tərəfinin xarakterinə görə təsnifatı.
2.Modellərin zamana münasibətinə görə təsnifatı.
3.Modellərin sistemin vəziyyətini təqdim etmə üsuluna görə təsnifatı
4.Modellərin modelləşdirilmiş prosesin təsadüf dərəcəsinə görə təsnifatı.
5.Modellərin həyata keçirilmə üsuluna görə təsnifatı.
5
İstifadə olunan modellər həddən ziyadə çox müxtəlifdir. Sistem təhlili təsnifat-
laşdirmanı və sistemləşdirməni, yəni əvvəlcədən qaydaya salınmamış obyektlər
çoxluğunun strukturlaşdırılmasını və sistemə çevrilməsini tələb edir. Modellərin
mövcud müxtəlifliyinin təsnifləşdirmənin müxtəlif üsulları məlumdur. Belə ki,
modellərin aşağıdakı növləri var: 1) deterministik və stoxastik; 2) statik və dinamik;
3) diskret, kəsilməz və diskret–kəsilməz; 4) əqli və real. Digər işlərdə modellər
aşağıdakı əsaslarla təsnif edilir :
1) obyektin süni tərəfinin xarakterinə görə;
2) vaxtla əlaqədar;
3) sistemin vəziyyətini təqdim etmək üsulu ilə;
4) Simulyasiya prosesinin təsadüf dərəcəsi ilə;
5) tətbiq üsulu ilə.
6
3) Sistemin vəziyyətini təqdim etmək üsulu ilə fərqlənir:
1.Diskret modellər-müəyyən qaydalara uyğun olaraq həftə sonu giriş siqnallarını
dəyişdirən daxili vəziyyətlərin bəzi dəsti ilə real və ya xəyali diskret qurğulardır.
2. Kəsilməz modellər davamlı proseslərin baş verdiyi modellərdir. Məsələn,
diferensial tənliyin həlli üçün analoq kompüterin istifadəsi, rezistor vasitəsilə
kondensatorun tutumunun boşalmasının köməyi ilə radioaktiv parçalanmanın
modelləşdirilməsi və s.
4)Modelləşdirililən prosesin təsadüfilik dərəcəsinə görə bölünürlər:
1. Sərt alqoritmə uyğun olaraq bir vəziyyətdən digərinə keçməyə xas olan
determinləşdirilmiş modellər, yəni daxili vəziyyət, giriş və çıxış siqnalları arasında
birrəqəmli uyğunluqlar (svetofor modeli) vardır.
2. Ehtimal avtomatları kimi fəaliyyət göstərən stoxastik modellər; çıxışda siqnal və
vəziyyət Növbəti anda ehtimalların matrisi ilə təyin edilir. Məsələn, şagirdin ehtimal
olunan modeli, səs-küylə rabitə kanalından informasiyanın ötürülməsinin kompüter
modeli və s.
5)Tətbiq üsulu ilə fərqlənir:
1. Abstrakt modellər, yəni yalnız təsəvvürümüzdə mövcud olan zehni modellər.
Məsələn, istifadə edərək təqdim edilə bilər ki, bir alqoritm strukturu
blok sxemləri, funksional asılılıq, bəzi prosesi təsvir edən diferensial tənlik. Mücərrəd
modelləri də müxtəlif qrafik modelləri, sxemləri, strukturları, eləcə də animasiyalar
daxildir.
2. Maddi (fiziki) modellər tədqiq olunan obyekt kimi bir şeydə fəaliyyət göstərən
hərəkətsiz maketlər və ya işlək qurğulardır. Məsələn, toplardan molekulun modeli,
atom sualtı qayığının maketi, fəaliyyət göstərən model dəyişən cərəyan generatoru,
mühərrik və s.real modelləşdirmə obyektin maddi modelinin qurulmasını və onunla
bir sıra eksperimentlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, sualtı qayığın
suda hərəkətini öyrənmək üçün onun kiçildilmiş surətini qurub suyun içərisində
üzməsını hidrodinamik borunun köməyi ilə modelləşdirirlər.
Abstrakt modellər, öz növbəsində, şifahi, riyazi və kompüter modellərinə
bölünür. Şifahi və ya mətn modellərinə idrak obyektini təsvir edən təbii və ya
formallaşdırılmış dildə təsdiqlərin ardıcıllığı aiddir. Riyazi modellər, riyazi
hərəkətlərin və operatorların istifadə olunduğu işarələr modelinin geniş bir sinifini
təşkil edir. Tez-tez onlar cəbri və ya diferensial tənliklər sistemi təmsil edir. Kompüter
modelləri tədqiq olunan sistemin məntiqi, cəbri və ya diferensial tənliklərin həlledici
sistemini və imitasiya davranışını özündə cəmləşdirən alqoritm və ya kompüter
proqramıdır.
Bəzən zehni modelləşdirmə bölünür:
1. Əyani olaraq, - gedən proses haqqında ehtimallar əsasında tədqiq olunan
obyektə uyğun olan xəyali obrazın, zehni maketin və ya onunla analogiyanın
yaradılmasını nəzərdə tutur.
7
2. Simvolik olaraq, - xüsusi simvollar sistemi əsasında məntiqi obyekt
yaratmaq; dil əsasında (tezarus əsasında əsas anlayışlar) dilə və işarələrə bölünür.
3. Riyazi, -- müəyyən riyazi obyektin tədqiqat obyektinə uyğunluğunu
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir; analitik, imitasiya və kombinə edilmiş obyektə
bölünür. Analitik modelləşdirmə cəbri, diferensial, inteqral, əlbəttə ki, fərq tənliklər
və məntiqi şərtlərdən ibarət sistemin yazılmasını nəzərdə tutur. Analitik modelin
tədqiqi üçün analitik metod və ədədi metoddan istifadə oluna bilər. Son zamanlar
ədədi üsullar kompüter üzərində həyata keçirilir, buna görə kompüter modelləri riyazi
bir növ kimi qəbul edilə bilər.
Riyazi modellər olduqca müxtəlifdir və həmçinin müxtəlif əsaslarla təsnif edilə
bilər .
- Sistemin xüsusiyyətlərini təsvir edərkən abstraksiya dərəcəsi ilə Meta, makro
və mikromodellərə bölünür.
- Təqdimat formasından asılı olaraq invariant, analitik, alqoritmik və qrafik
modelləri fərqləndirilir.
- Modelin nümayiş olunan xüsusiyyətlərinin xarakterinə görə, modellər
struktur, funksional və texnoloji olaraq təsnif edilir.
- Alınma üsuluna görə nəzəri, empirik və kombinə edilmişlər modellər
fərqləndirilir.
- Riyazi aparatın xarakterindən asılı olaraq, modellər xətti və qeyri-xətti,
kəsilməz və diskret, determinləşdirilmiş və ehtimal olunan, statik və dinamik olur.
- Tətbiq üsuluna görə analoq, rəqəmsal, Hibrid, Neyro qeyri-səlis modellər
fərqlənir ki, bu da analoq, rəqəmsal, hibrid hesablama maşınları və neyro şəbəkələri
əsasında yaradılır.
9
xassələrinə malik olduğundan onların “etibarlılıq intervalları”
(ellipisoidləri) hesablanır.
Qeyri-səlist modelin əmsalları qeyri-səlis, dəyişənləri isə
linqvistik dəyişənlər şəkildə olur. Bu halda obyektdə aparılmış təcrübənin
nəticəsində alınmış statistik verilənləri emal etmək üçün həmyerlimiz amerika
alimi Lütfi Əsgər-zadənin qeyri-səlist çoxluqlar
nəzəriyyəsindən istifadə olunur.
İnterval qeyri- müəyyənliyə malik olan riyazi modellərin əmsalları hədd qiymətləri
ilə təyin olunur:aimin ≤ ai ≤ aimax. İntervalın daxilində dəyişmə qanunu məlum deyil.
Statik və dinamik modellər- əvvəldə təyin olunub. Məsələn, dinamik model
kimi adi differensial tənliyi göstərmək olar:
dy
T + y = kx
dt
10
Mühazirə: 3
Mövzu 3. Modelləşdirmə və sistemli yanaşma.
Plan
1. Modelləşdirmə və sistemli yanaşma.
2. Sistemli təhlil və onun metodologiyası prinsipləri.
3. Sistemlərin əsas xüsusiyyətləri.
11
Sistem ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olur, onunla maddə, enerji, informasiya
ilə mübadilə edir.(Şəkil. 2). Onun hər bir elementi alt sistemdir. Alt sistem kimi analiz
olunan obyekti daxil edən sistem,üst sistem adlanır. Hesab etmək olar ki, sistemin
siqnallarını daxil edən girişləri və mühitə siqnalları verən çıxışları var. Bir çox qarşılıqlı
əlaqəli hissələrdən ibarət olan bir bütöv kimi idrak obyektinə münasibət, böyük sayda
əhəmiyyətsiz detalların və xüsusiyyətlərin arxasında başlıca bir şeyi görməyə və
sistemyaradıcı prinsipi formalaşdırmağa imkan verir. Əgər sistemin daxili qurğusu
məlum deiyilsə, onda onu "qara qutu" hesab edirlər və giriş və çıxışların vəziyyətini
əlaqələndirən bir funksiya verirlər. Kibernetik yanaşma bundan ibarətdir. Bu zaman
baxılan sistemin davranışı, xarici təsirlərə qarşı onun cavabı və ətraf mühitin dəyişməsi
təhlil edilir.
İdrak obyektinin tərkibinin və strukturunun tədqiqi sistemli təhlil adlanır. Onun
metodologiyası öz ifadəsini aşağıdakı prinsiplərdə tapır:
1) fizikilik prinsipi: sistemin davranışı müəyyən fiziki (psixoloji, iqtisadi və s.)
qanunlarla təsvir olunur;
2) modelləşdirməlik prinsipi: sistem hər birinin əhəmiyyətli tərəflərini əks
etdirən metodların son sayı ilə modelləşdirilə bilər;
3) məqsədyönlülük prinsipi: kifayət qədər mürəkkəb sistemlərin fəaliyyət
göstərməsi müəyyən məqsədə, vəziyyətin əldə edilməsinə, prosesin qorunub
saxlanılmasına gətirib çıxarır; bu zaman sistem xarici təsirlərə qarşı dura bilər.
Sistem bir quruluşa malikdir-bu sistemin əsas xüsusiyyətlərini müəyyən edən
elementlər arasında bir çox daxili davamlı əlaqələr. Qrafik olaraq bir sxem, kimyəvi və
ya riyazi formula və ya grafik şəklində təqdim edilə bilər. Bu qrafik image elementlərin
məkan təşkili, onların yuva və ya tabeçilik, kompleks hadisə müxtəlif yerlərində
12
xronoloji ardıcıllıqla xarakterizə edir. Modelin qurulması zamanı, xüsusilə də kifayət
qədər mürəkkəb olduqda, tədqiq olunan obyektin struktur sxemlərini tərtib etmək
tövsiyə olunur. Bu, obyektin tərkib hissələrinə malik olmayan bütün inteqrativ
xüsusiyyətlərinin məcmusunu anlamağa imkan verir.
13
4) sistemin və mühitin qarşılıqlı asılılığı, - sistemin elementləri ona daxil olmayan və
ətraf mühit yaradan obyektlərlə bağlıdır;
5) iyerarxiklik, - sistem çox səviyyəli bir quruluşa malikdir.
Mühazirə: 4
Mövzu 4.Kompüter modelləşdirilməsi.Kompüter modelləşdirməsinin prinsipləri.
Plan
1.Kompüter modelləşdirilməsi .
2.Kompüter modelləşdirməsinin prinsipləri. Digər bilik üsulları ilə əlaqə.
3.Kompüter modelləşdirməsinin əsas mərhələləri.
4.Kompüter modelinin işlənib hazırlanması.
1.Kompüter modelləşdirilməsi .
Ətraf mühit hadisələrinin öyrənilməsinin effektiv üsulu təbiətin idarə olunan və
nəzarət edilən şəraitdə öyrənilən hadisələrinin təkrarlanmasından ibarət olan elmi
eksperimentdir. Lakin, tez-tez eksperimentin aparılması mümkün deyil və ya çox böyük
iqtisadi xərclər tələb edir və arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Bu halda tədqiq
olunan obyekt kompüter modeli ilə əvəz olunur və müxtəlif xarici təsirlərdə onun
davranışını araşdırır. Fərdi kompüterlərin, informasiya texnologiya-larının geniş
yayılması, güclü superkompüterlərin yaradılması kompüter modelləşdirilməsi fiziki,
texniki, bioloji, iqtisadi və digər sistemlərin öyrənilməsinin səmərəli üsullarından
biridir. Tez-tez kompüter modelləri tədqiq etmək daha asan və daha rahatdır, onlar
hesablama eksperimentlərini aparmağa imkan verirlər.belə ki, real qoyuluşu çətindir və
ya gözlənilməz nəticə verə bilər. Kompüter modellərinin məntiqiliyi və formallaşması
öyrənilən obyektlərin xüsusiyyətlərini müəyyən edən əsas amilləri müəyyən etməyə,
fiziki sistemin onun parametrlərinin və ilkin şərtlərinin dəyişməsinə reaksiyasını
araşdırmağa imkan verir.
Kompüter modelləşdirilməsi hadisələrin xüsusi təbiətindən abstraksiya tələb
edir, ilk növbədə keyfiyyət, sonra isə kəmiyyət modelinin qurulmasını tələb edir.
Kompüter üzərində bir sıra hesablama eksperimentləri aparılmalı, nəticələrin təfsiri,
modelləşdirilmə nəticələrinin tədqiq olunan obyektin davranışı ilə müqayisə edilməsi,
modelin sonrakı dəqiqləşdirilməsi və s.hesablama eksperimenti faktiki olaraq kompüter
vasitəsilə aparılan tədqiq olunan obyektin riyazi modeli üzərində eksperimentdir. Tez-
tez o, əhəmiyyətli dərəcədə ucuzdur və təbiətən daha əlçatan bir təcrübədir, onun icrası
daha az vaxt tələb edir, sistemin vəziyyətini xarakterizə edən dəyərlər haqqında daha
ətraflı məlumat verir.
Sistemin Kompüter modelləşdirilməsinin mahiyyəti tədqiq olunan sistemin
elementlərinin öz aralarında və xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə alan
davranışını təsvir edən kompüter proqramının (proqramlar paketinin) yaradılmasından
və kompüterdə bir sıra hesablama eksperimentləri aparmaqdan ibarətdir. Bu, obyektin
təbiətinin və davranışının öyrənilməsi, optimallaşdırılması və struktur inkişafı, yeni
14
hadisələrin proqnozlaşdırılması məqsədi ilə həyata keçirilir. Tədqiq olunan sistemin
modelinin cavab verməli olduğu tələblər: sistemin vəziyyəti.
-Müxtəlif vəziyyətləri və prosesləri oynamaq və oynatmaq, öyrənilən sistemin
strukturunu, alqoritmlərini və parametrlərini dəyişdirmək üçün imkan verən modelin
çevikliyi.
Modelin yaradılması üçün müvəqqəti xərcləri xarakterizə edən inkişaf və tətbiq
müddəti.
Modellərin bəzi hissələrinin (bloklarının) əlavə edilməsinə, istisna edilməsinə və
dəyişdirilməsinə imkan verən strukturun bloklanması. Bundan başqa, informasiya
təminatı, proqram və texniki vasitələr modelləri müvafiq məlumat bazası ilə
informasiya mübadiləsinə və İstifadəçinin səmərəli maşın satışını və rahat işini təmin
etməyə imkan verməlidir.
2.Kompüter modelləşdirməsinin prinsipləri.Digər bilik üsulları ilə əlaqə.
Model tədqiq olunan sistemi əvəz edən və onun strukturunu və davranışını təqlid edən
bir obyektdir. Model maddi obyekt, xüsusi qaydada nizama salınmış məlumatların
məcmusu, riyazi tənliklər sistemi və ya kompüter proqramı ola bilər.
Modelləşdirmə dedikdə, tədqiqat obyektinin əsas xarakteristikalarının başqa bir sistem
(maddi obyekt, tənliklərin məcmusu, kompüter proqramı) vasitəsilə təqdim edilməsi
başa düşülür. Modelləşdirmə prinsiplərini qeyd edək :
1.Adekvatlıq Prinsipi: model tədqiq olunan obyektin ən əhəmiyyətli tərəflərini nəzərə
almalı və onun xüsusiyyətlərini məqbul dəqiqliklə əks etdirməlidir. Yalnız bu halda
modelləşdirmənin nəticələri tədqiqat obyektinə yayıla bilər.
2. Sadəlik və iqtisadiyyat Prinsipi: model istifadə edilmək üçün səmərəli və iqtisadi
cəhətdən sərfəli olması üçün kifayət qədər sadə olmalıdır. Tədqiqatçı üçün tələb
olunduğundan daha mürəkkəb olmamalıdır.
3. İnformasiya kafiliyi Prinsipi: obyekt haqqında tam məlumat olmadıqda, model
qurmaq mümkün deyil. Tam məlumat olduqda, modelləşdirmənin mənası yoxdur.
İnformasiya yetərliliyinin səviyyəsi mövcuddur ki, bu səviyyəyə çatanda sistem modeli
qurula bilər.
4. Həyata keçirilmə Prinsipi: yaradılan model son vaxtlar qoyulmuş tədqiqat
məqsədinə nail olunmasını təmin etməlidir.
5. Modellərin çoxluğu və birliyi prinsipi: hər hansı konkret model yalnız real sistemin
bəzi tərəflərini əks etdirir. Tam tədqiqat üçün tədqiq olunan prosesin ən əhəmiyyətli
tərəflərini əks etdirən və ümumi bir şeyə malik olan bir sıra modellər inşa edilib
qurulmalıdır.Hər bir sonrakı model əvvəlki modelə əlavə edilməli və
dəqiqləşdirilməlidir.
6.Sistemlilik Prinsipi. Tədqiq olunan sistem standart riyazi metodlarla
modelləşdirilmiş bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan alt sistemlər şəklində təqdim olunur.
Eyni zamanda, sistemin xüsusiyyətləri onun elementlərinin xassələrinin məcmusu
deyil.
15
7. Parametrləşmə Prinsipi. Modelləşdirilmiş sistemin bəzi alt sistemləri yeganə
parametr (vektor, matris, qrafik, formula) ilə xarakterizə edilə bilər.
Model aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
1) adekvat olmaq, yəni tədqiq olunan obyektin ən əhəmiyyətli tərəflərini istənilən
dəqiqliklə əks etdirmək;
2) müəyyən bir sinif problemlərin həllinə kömək etmək;
3) sadə və aydın olmaq, fərziyyələrin və fərziyyələrin minimum sayına əsaslanır;
4) özünüzü dəyişdirmək və tamamlamaq, digər məlumatlara keçmək üçün imkan verir;
Digər bilik üsulları ilə əlaqə.
Kompüter modelləşdirməsinin digər idrak üsulları ilə əlaqəsi belə şəkildə göstərilir.
İdrak obyekti empirik metodlarla (müşahidə, eksperiment) tədqiq olunur, müəyyən
edilmiş faktlar riyazi modelin qurulması üçün əsasdır. Alınan riyazi tənliklər sistemi
analitik üsullarla və ya kompüter vasitəsilə tədqiq edilə bilər, - bu halda söhbət
öyrənilən hadisənin kompüter modelinin yaradılmasından gedir. Bir sıra hesablama
eksperimentləri və ya kompüter imitasiyası həyata keçirilir və əldə olunan nəticələr
riyazi modelin analitik tədqiqatının nəticələri və eksperimental məlumatlarla müqayisə
edilir. Nəticələr tədqiqat obyektinin eksperimental öyrənilməsi metodikasının
yaxşılaşdırılması, riyazi modelin inkişafı və kompüter modelinin təkmilləşdirilməsi
üçün nəzərə alınır. Sosial və iqtisadi proseslərin tədqiqi yalnız eksperimental
metodlardan tam istifadə edə bilməməsi ilə fərqlənir və özünü dəyişdirmək və
tamamlamaq, digər məlumatlara keçmək üçün imkan verir;
16
Şəkil 1
18
verən obyektin (və ya modelin) vəziyyət məkanını adlandırırlar. Əgər riyazi model
təsadüfi elementə malikdirsə, stoxastik kompüter modeli əldə edilir. Sistemin
parametrləri və xarici təsirlərin çıxış siqnallarını birmənalı şəkildə müəyyənləşdirdiyi
halda, determinasiya edilmiş model haqqında danışırlar.
4.Modelin işlənmə mərhələləri.
Modelləşdirmə prosesi iterativ xarakter daşıyır və əvvəllər ifadə edilmiş məqsədlər
çərçivəsində və modelləşdirmə sərhədlərinə riayət etməklə həyata keçirilir. Bina real
sistemin, onun daxili strukturunun və onun elementləri, həmçinin xarici təsirlərin
qarşılıqlı əlaqələrinin məzmununun öyrənilməsi (müayinəsi) ilə başlayır və modelin
hazırlanması ilə başa çatır.
Modelləşdirmə - problemin qurulmasından nəticələr əldə edilməsinə qədər-aşağıdakı
mərhələlərdən keçir:
I . Tələblərinin təhlili və layihələndirilməsi.
1. Modelləşdirmə məqsəd və məsələsinin təhlili və qoyuluşu.
2. Modelləşdirmə obyekti haqqında ilkin məlumatların toplanması və təhlili.
3. Konseptual modelin qurulması.
4. Konseptual modelin etibarlılığının yoxlanılması.
II. Modelin işlənilməsi.
1. Modelləşdirmə mühitinin seçilməsi.
2. Məntiqi modelin tərtibi.
3. Modelin modullarının xassələrinin təyin edilməsi.
4. Model vaxtının təyin edilməsi.
5. Məntiqi modelin yoxlanılması.
III. Eksperimentin aparılması.
1. Modelin işə salınması və təkrar yoxlanilması.
2. Model parametrlərinin dəyişməsinin yoxlanması və statistika aparılması.
3. Modelləşdirmə nəticələrinin təhlili.
IV. Qoyulan məsələ və məqsədə uyğun modelləşdirmə yekununun aparılması.
19
Modelləşdirmənin müəyyən məqsədləri və sərhədləri olan konkret modelləri
hazırlayarkən, bütün sub-mərhələlər mütləq yerinə yetirilməməlidir.
Modelləşdirmənin birinci mərhələsində – "Tələblərin təhlili və
layihələndirilməsi" konseptual model formalaşdırılır, onun formal sxemi qurulur və
sistemin modelləşdirilməsinin səmərəliliyi məsələsi həll edilir.
Konseptual model (KM)-sistemin tərkibini və strukturunu, elementlərin
xüsusiyyətlərini və təhlil edilən sistemə xas olan və modelləşdirmə məqsədlərinə nail
olmaq üçün əhəmiyyətli olan səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edən mücərrəd
modeldir. Belə modellərdə adətən şifahi formada tədqiq olunan sistemin elementar
hadisələrinin təbiəti və parametrləri (xarakteristikaları), onlar arasında qarşılıqlı
əlaqənin növü və dərəcəsi, sistemin ümumi fəaliyyət prosesində hər bir elementar
hadisənin yeri və əhəmiyyəti haqqında məlumatlar verilir. Km yaradılarkən, demək olar
ki, paralel olaraq ilkin verilənlərin sahəsi (sistemin informasiya məkanı) – ilkin
məlumatların hazırlanması mərhələsi formalaşır. Bu mərhələdə sistemin və onun
elementlərinin say xarakteristikaları (parametrləri) müəyyən edilir və onların ədədi
dəyərləri modelləşdirmə üçün ilkin məlumatları təşkil edir.
Aydındır ki, sistemin parametrlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi təsadüfi
miqdarlardır. Buna görə də, ilkin məlumatların formalaşmasında təsadüfi miqdarların
20
paylanması, funksiyaların uyğunlaşdırılması və s. qanunların seçilməsi xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir.
Mühazirə: 5
Mövzu 5. Kompüter modellərinin növləri .
Qısa icmalı:Kompüter modellərinin növləri: fiziki modelləşdirmə; dinamik və ya
ədədi modelləşdirmə; Simulyasiya; statistik modelləşdirmə; İnformasiya
modelləşdirilməsi; biliklərin modelləşdirilməsi.
22
proqramı, təbii şahmat oyna (Şəkil. 5), müxtəlif şahmat fiqurlarının "qabiliyyətləri" və
oyun qaydalarını "bilmək" haqqında məlumatları işləməlidir. Məntiq modelləri
ekspert sistemlərində biliklərin təqdim edilməsi, süni intellekt sistemlərinin
yaradılması, məntiqi qənaətin həyata keçirilməsi, teoremlərin, riyazi dəyişikliklərin,
robotların qurulması, kompüter oyunları ilə ünsiyyət üçün təbii dilin istifadəsi,
kompüter oyunlarında virtual reallıq effektinin yaradılması və s. üçün istifadə olunur.
26
Mühazirə: 6
Mövzu 6. Riyazi sxem tipinə görə kompüter modellərinin təsnifatı.
Plan.
1.Kəsilməz-determinləşdirilmiş modellər.
2.Diskret–determinləşdirilmiş modellər.
3.Diskret–stoxastik modellər.
4. Kəsilməz–stoxastik modellər.
5.Şəbəkə modelləri.
6.Kombinə edilmiş sxemlər.
Modellər riyazi sxemin tipinə görə fərqlənir [5; 9]: 1. Kəsilməz (Davamlı) –
determinləşdirilmiş modellər dinamik sistemləri modelləşdirmək üçün istifadə
olunurlar və diferensial tənliklər sisteminin həllini nəzərdə tutur. Bu növ riyazi
sxemlərə D-sxemlər (ingiliscə. dynamic) deyilir. 2. Diskret determinləşdirilmiş
modellər bir çox daxili dövlətlərdən birində gedən diskret sistemlərin tədqiq edilməsi
üçün istifadə olunur. Onlar F–sxemlərlə (ingiliscə.finite automata) verilən mücərrəd
sonlu avtomatlarla modelləşdirilirlər: F= (Q, X ,Y, φ, ψ )> . Burada X, Y – giriş və
çıxış siqnalları çoxluğunu, Q- daxili vəziyyətlər çoxluğunu, φ(q, x) – keçid
funksiyasını,ψ (q, x) – çıxış funksiyasını göstərir. 3. Diskret–stoxastik modellər
fəaliyyəti təsadufi element olan ehtimal avtomatlarının sxemindən istifadə edilməsini
nəzərdə tuturlar. Onlar həmçinin P–sxemləri (ingiliscə. probabilistic automat)
27
adlandırırlar.Belə avtomatın bir vəziyyətdən digərinə keçməsi ehtimalların müvafiq
matrisi ilə müəyyən edilir. 4. Kəsilməz(Davamlı)-stoxastik modellər, bir qayda olaraq,
kütləvi xidmət sistemlərinin öyrənilməsi üçün istifadə olunurlar və Q–sxemlər
adlanırlar (ingiliscə. queueing system).Bəzi iqtisadi, istehsal, texniki sistemlərin
fəaliyyəti üçün təsadüfi tələbin meydana gəlməsi (sifarişlərin) xidməti və təsadüfi
xidmət göstərəcək təsadüfi xidmət müddəti xarakterikdir. 5. Şəbəkə modelləri eyni
zamanda bir neçə prosesin cərəyan etdiyi kompleks sistemləri təhlil etmək üçün istifadə
olunurlar. Bu vəziyyətdə Petri şəbəkələri və N-sxemlər (ing. Petri Nets)haqqında
danışırlar. Petri şəbəkəsi N=(B,D,I,O) dördlüyü ilə verilir. Burada
B – mövqe çoxluğu, D – keçid çoxluğu,I – giriş funksiyası, O – çıxış funksiyasıdır.
Etiketlənmiş N-sxemi paralel və rəqabət aparan prosesləri müxtəlif sistemlərdə
modelləşdirməyə imkan verir. 6.Kombinə edilmiş(Birləşdirilmiş) sxemlər aqreqativ
sistemin konsepsiyasına əsaslanır və A-sxemləri (ingilis dilindən. aggregate system)
adlandırırlar. Bu universal yanaşma N. P. Buslenko tərəfindən hazırlanmış [3],
bir-biri ilə bağlı olan aqreqatların məcmusu kimi nəzərdən keçirilən bütün mümkün
sistemləri araşdırmağa imkan verir. Hər bir aqreqat vəziyyətlərin, parametrlərin, xarici
mühitin təsirinin, giriş təsirlərinin (idarəetmə siqnallarının), ilkin vəziyyətlərin, çıxış
siqnallarının, keçid operatorunun, çıxış operatorunun vektorları ilə xarakterizə olunur.
Simulyasiya modelinin tədqiqi rəqəmsal və analoq hesablama maşınlarında aparılır.
İstifadə olunan imitasiya sisteminə riyazi, proqram, informasiya, texniki və erqonomik
təminatlar daxildir. İmitasiya modelləşdirməsinin səmərəliliyi əldə edilən nəticələrin
dəqiqliyi və etibarlılığı, modelin yaradılması və onunla iş vaxtı və dəyəri, maşın
resurslarının xərcləri (hesablama vaxtı və tələb olunan yaddaş) ilə xarakterizə olunur.
Modelin effektivliyini qiymətləndirmək üçün alınan nəticələri natural eksperimentin
nəticələri ilə, eləcə də analitik modelləşdirmənin nəticələri ilə müqayisə etmək
lazımdır.
Bəzi hallarda diferensial tənliklərin ədədi həllini və kifayət qədər mürəkkəb
sistemin bu və ya digər imitasiya fəaliyyətini birləşdirmək lazımdır. Belə olduqda
kombinə edilmiş və ya analitik-imitasiya modelləşdirmə haqqinda danışırlar.Onun əsas
üstünlüyü kompleks sistemlərin tədqiq edilməsi, diskret və davamlı elementlərin nəzərə
alınması, müxtəlif xüsusiyyətlərin qeyri-xətti olması və təsadüfi amillərin nəzərə
alınmasıdır. Analitik modelləşdirmə yalnız kifayət qədər sadə sistemləri təhlil etməyə
imkan verir.
İmitasiya modellərinin tədqiqinin effektiv metodlarından biri statistik sınaq
üsuludur. O, verilmiş qanuna görə təsadüfi olaraq dəyişən müxtəlif parametrlər zamanı
bu və ya digər prosesin dəfələrlə surətçıxarılmasını nəzərdə tutur. Kompüter 1000 sınaq
keçirə və sistemin davranışının xüsusiyyətlərini, onun çıxış siqnallarını qeyd edə bilər,
sonra isə onların riyazi gözləmələri, dispersiyası, paylanması qanunu müəyyən edilir.
İmitasiya modelinin maşında realizə edilməsinin istifadəsinin çatışmamazlığı ondan
ibarətdir ki, onun köməyi ilə əldə edilmiş qərarın özəl xarakteri vardır və sistemin
28
konkret parametrlərinə, onun başlanğıc vəziyyətinə və xarici təsirlərinə uyğun
gəlir.Üstünlük mürəkkəb sistemlərin tədqiqi imkanıdır.
Hesablama (ədədi) üsullar — riyazi məsələlərin ədədi şəkildə həlli üsulları. Həm
problemin orijinal məlumatlarını, həm də həll variantlarını — bir nömrə və ya bir sıra
şəklində təqdim edin. Bir çox ədədi üsullar riyazi proqramların kitabxanalarının bir
hissəsidir [2]. Texniki ixtisas mühəndislərinin hazırlanması sistemində mühüm tərkib
hissəsidir. Hesablama üsulları üçün əsaslar aşağıdakılardır:
1) qərar sistemlərinin xətti tənliklər;
2) interpolyasiya və yaxınlaşma hesablama funksiyaları;
3) ədədi inteqrallama;
4) ədədi həlli sistemin qeyri-xətti tənliklər;
5) ədədi həll adi diferensial tənliklər;
6) tənliklərin ədədi həlli xüsusi törəməli (tənliklər, riyazi fizika);
7) məsələlərin həlli optimallaşdırılması.
Ədədi üsullar problemin həlli üçün güclü riyazi vasitələrdən biridir. Biz hər yerdə
istifadə sadə ədədi üsulları, məsələn, kağız parçası kvadrat kök çıxarılması. Kifayət
qədər mürəkkəb ədədi üsullar olmadan cavab ala bilməyən vəzifələr var; klassik
nümunə — Uranın hərəkət anomaliyaları üzrə Neptunun açılması.
Müasir fizikada belə vəzifələr çoxdur. Bundan əlavə, tez-tez qısa müddətdə çox sayda
hərəkətləri yerinə yetirmək lazımdır, əks halda cavab lazım deyil. Məsələn, gündəlik
hava proqnozu Bir neçə saat ərzində hesablanmalıdır; raket trayektoriyasının
düzəldilməsi bir neçə dəqiqə ərzində hesablanmalıdır (Xatırladaq ki, Neptunun
orbitinin hesablanması üçün Leverier yarım il çəkmişdir); prokat Stanın iş rejimi bir
saniyə ərzində düzəldilməlidir. Saniyədə minlərlə və ya hətta milyonlarla
əməliyyatları yerinə yetirən güclü KOMPÜTERLƏRSİZ düşünülə bilməz.
Müasir ədədi üsullar və güclü kompüter yarım əsr əvvəl yalnız xəyal edə biləcəyi
vəzifələri həll etməyə imkan verdi. Lakin ədədi üsulları tətbiq etmək asan deyil.
Rəqəmsal Kompüter yalnız aritmetik hərəkətləri və məntiqi əməliyyatları edə bilir.
Buna görə də riyazi modelin işlənib hazırlanması ilə yanaşı, bütün hesablamaları
aritmetik və məntiqi hərəkətlər ardıcıllığına aparan alqoritmin işlənməsi də tələb
olunur. Kompüter yaddaşının sürəti və həcmini nəzərə alaraq bir model və alqoritm
seçmək lazımdır: həddindən artıq mürəkkəb bir model maşın üçün güc deyil, çox sadə
ola bilər — fiziki dəqiqlik verməyəcək.
Lakin, ədədi üsullar güclü deyil. Onlar bütün digər riyazi üsulları ləğv etmir. Problemi
araşdırmağa başlayaraq, sadə modellər, analitik üsullar və örtüklər istifadə etmək
məsləhətdir. Və yalnız fenomenin əsas cizgilərini anlayaraq, tam modelə və mürəkkəb
ədədi üsullara keçmək lazımdır; hətta bu halda ədədi üsullar dəqiq və yaxın analitik
üsullarla kombinasiyada istifadə etmək sərfəlidir.
Müasir fizik və ya mühəndis-konstruktor müvəffəqiyyətli iş üçün həm "klassik"
metodlara, həm də riyaziyyatın ədədi üsullarına eyni dərəcədə yaxşı malik olmalıdır.
29
Riyazi modellərin təsnifatı.
Riyazi modellər aşağıdakı kimi təsnif edilir:
- iyerarxik səviyyədə mənsubiyyətinə görə;
- nümayiş obyekt xassələri xarakteri;
- obyektin xüsusiyyətlərini təqdim etmək üsulu;
- model almaq üçün yol;
- obyektin xüsusiyyətlərini təqdim etmək forması.
1.İyerarxik səviyyəyə görə riyazi modellər mikro səviyyəli, makro səviyyəli, meta
səviyyəli modellərə bölünür.
Prosesin mikro səviyyəli modellərində riyazi modellər, məsələn, metalların
kəsilməsində baş verən fiziki prosesləri əks etdirir. Prosesləri keçid (keçid)
səviyyəsində təsvir edirlər.
Prosesin makro səviyyəli riyazi modelləri texnoloji prosesləri təsvir edir.
Prosesin meta səviyyəli forasında riyazi modellər texnoloji sistemləri (sahələr, sexlər,
bütövlükdə müəssisə) təsvir edir.
Riyazi
Modellər
30
Riyazi
model
Struktur Funksional
Şəbəkə İyerarxik
31
Yerinə yet Olunmuş Qr
Əməliyyatlar mə vaxtı əməliyyatlar dü
Sahənin təmizlənməsi Yoxdur
Fundament bərkitmə Sahənin təmizlənməsi(1)
Divarlarla əhatələnmə Fundament bərkitmə (2)
Model funksionaldır, əgər funksional nisbət sistemi kimi təqdim olunursa. Məsələn,
Nyutonun qanunu və malların istehsal modeli funksionaldır.
3. Bu model obyektinin xüsusiyyətlərini təqdim etmək üsuluna görə analitik, ədədi,
alqoritmik və imitasiya xüsusiyyətlərinə bölünür.
Analitik riyazi modellər çıxış parametrlərinin giriş və daxili parametrlərdən funksiya
kimi aşkar riyazi ifadələrini təşkil edir və istənilən ilkin şəraitdə yeganə həll
variantlarına malikdir. Məsələn, mövcud qüvvələr baxımından kəsmə (nöqtə) prosesi
analitik modeldir. Həmçinin bir və ya bir neçə həlli olan kvadrat tənlik analitik model
olacaq.
Model konkret ilkin şərtlər (diferensial, inteqral tənliklər) zamanı həllərə malik
olduqda ədədi olacaq.
Model alqoritmik modeldir, – əgər onun fəaliyyətini və inkişafını müəyyən edən bəzi
alqoritm və ya alqoritmlər kompleksi ilə təsvir olunubsa. Bu tip modellərin tətbiqi
(həqiqətən, hər hansı bir modelin tədqiqat alqoritmi ilə təmsil oluna biləcəyi görünür)
tamamilə haqlıdır, çünki bütün modellər alqoritmik olaraq tədqiq edilə və ya həyata
keçirilə bilməz. Məsələn, nömrələrin sonsuz azalan sayının hesablanması modeli
sıranın son məbləğinin müəyyən dərəcədə dəqiqliyinin hesablanması alqoritmi ola
32
bilər. X sayından kvadratın kökünün alqoritmik modeli onun təxmini hesablama
alqoritmi ola bilər, nə qədər dəqiq məlum rekurrent formulu üzrə.
Model imitasiya-bu test və ya bəzi və ya bütün parametrləri dəyişməklə obyektin
inkişafı və davranış mümkün yollarını öyrənmək üçün nəzərdə tutulmuşdur, məsələn,
iki növ mal istehsal iqtisadi sisteminin modeli. Bu model istehsal olunan malların
həcmlərinin bu və ya digər dəyərlərindən asılı olaraq ümumi dəyərin müəyyən
edilməsi və formalaşdırılması məqsədi ilə imitasiya olunan model kimi istifadə edilə
bilər.
4.Bu üsul modellərin alınmasina görə nəzəri və empirik modellərə bölünür.
Nəzəri riyazi modellər nəzəri səviyyədə obyektlərin (proseslərin) tədqiqi nəticəsində
yaradılır. Məsələn, fiziki qanunların ümumiləşdirilməsi əsasında alınan kəsmə
qüvvələri üçün ifadələr var. Lakin onlar praktiki istifadə üçün qəbuledilməzdir, çünki
çox böyük və materialların emalının real proseslərinə o qədər də uyğunlaşdırılmayıb.
Empirik riyazi modellər eksperimentlərin aparılması (giriş və çıxış parametrlərinin
ölçülməsi ilə obyektin xassələrinin xarici təzahürlərinin öyrənilməsi) və onların
nəticələrinin riyazi statistika metodları ilə işlənməsi nəticəsində yaradılır.
5. Modelin xüsusiyyətlərinin təqdim edilməsi formasına görə, modellər məntiqi,
nəzəri-çoxluq və qrafiklərə bölünür.
Model məntiqlidir, əgər o, predikatlarla, məntiqi funksiyalarla təmsil olunursa,
məsələn, iki məntiqi funksiyanın məcmusu birdəfəlik məcmunun riyazi modeli ola
bilər.
Nəzəri-çoxluqlu modeldir, – əgər o, bəzi çoxluqların və onlara mənsubluq
münasibətlərinin köməyi ilə təsəvvür edilə bilirsə, onlar arasında.
Model qrafikdir, - əgər o qrafla və ya qraflarla və onların arasındakı əlaqələrlə
təsəvvür edilə bilər.
33
Mühazirə: 7
Mövzu 7. Proqram təminatının ümumi təsnifatı
34
2)Qabaqlayıcı icra bloku;
3)Proseduranın boş olmadığı vaxtı qeyd edən blok;
4)Yaddaşı paylayan blok;
5)Proseduranın bloka daxil olduğu anda sonu göstərən blok;
6)Budaqlanma bloku;
7)Həcm bloku;
8)Proseduraları vasitələrdən azad edən blok;
9)Yaddaşın paylanmasını təmin edən blok;
10)Növbənin gözlənməsini təmin edən blok;
11)Hər bir proseduranın icra edilməsi vaxtını qeydə alan blok;
12)Cədvəlləşdirməni icra edən blok;
13)Bir proseduranı başqa prosedura vasitəsi ilə bölüşdürülməsini təmin edən
blok;
14)Bölüşdürülmüş bir cüt proseduranın üst-üstə düşməsini sinxronlaşdırma
aparan blok;
15)Giriş blokunun təchizat aparatlarının vəziyyətinə nəzarət edən blok;
36
yaradılması üçün Fayl/Yeni əmrini və ya Ctrl+N klavitur kombinasiyanı
daxiletmək lazımdır. Sənəd pəncərəsinin verilənlərini yaddaşda saxlamaq
üçün (müxtəlif formatlarda, məsələn, RTF, HTML, MCD ) və çap olunması
üçün Fayl/Yaddasaxlama əmrini vermək lazımdır. Math CAD sənədi bir
neçə tip bloklardan ibarət ola bilər:
1.Mətin – mətni blok sənədə izahatın daxil edilməsi üçün istifadə edilir.
Sahəyə daxil edilmiş mətin Windows üçün standartla formatlaşdırıla bilər.
2. Formulalar- riyazi ifadələrin elementləri klavişinin düymələrinin
kombinasiyası əsasında verilə bilər. Math CAD formulalar yazılı və sətri
simvollarla verilir. Bərabərlik klavişinin basılması iləhesablama avtomatiki
yerinə yetirilir.
3. Qrafiki – Dekart koordinat sistemində qrafiklərin qurulması rejiminə
tez keçmək üçün @ simvollu klavişi basmaq kifayətdir. Aktiv qrafikdə
dəyişiklik etmək üçün Qrafik/Format dialoqu ilə yerinə yetirilir və s. bloklar.
Maple dilində proqramlaşdırma. Müasir kompüter riyazi sistemlərin
lideri sayılan Maple sistemində yüksək səviyyəli proqram dillərinə xas olan
çox saylı proqram vasitələri yerləşdirilməşdir. Bu sistem simvol şəkilində
riyazi məsələlərin həllində geniş istifadə edilir. Sistemin hesablama mühiti
aşağıdakı əsas komponentlərdən formallaşır: hesablama nüvəsi, qrafiki
çərçivə, funksional və əməliyyatlar kitabxanası. Sistem məxsusi ifadələri və
sənədlərin işçi vərəqələrini texniki formatda RTF saxlaya bilər, işçi
vərəqələri HTML və XML-ə köçürə bilər. Sistemdə formallaşdırılmış
qrafiklər müxtəlif formatlı EPS. GİF, JPEG, BMP fayıllarında və disklərdə
saxlanıla bilər.
Sistemin işi çoxsaylı paketlərlə gücləndirilib: məsələn,
Lanalg - xətti cəbri funksiyalar;
Curve Fitting – təqribi əyrilərin funksiyaları;
Orthopoly – ortoqnal çox hədlilər;
Geometry – planimetriya funksiyaları;
Plot– qrafiklərin genişləndirilməsi funksiyaları;
Networs – qraf nəzəriyyəsinin funksiyaları və s.
Maple sistemi çoxlu sayda riyazi funksiyalara əsaslanır:
- abs (x) – x ədədinin absolyut qiyməti;
-Dirac (x) – Dirak funksiyası;
- Heaviside (x) –Xevisayda funksiyası;
- lm (z) – kompleks ədədin (z) xayalı hissəsi (Laplas çevrilməsi);
- Re (z) - kompleks ədədin (z) həqiqi hissəsi (əks Laplas çevrilməsi);
- ln (x) – natural loqarifma;
-exp (x) –eksponenta və s.
Qrafiklərin qurulması funksiyası- Maple sistemi ikiölçülü və üçölçülü
37
müxtəlif riyazi fəza obyektlərinin displey ekranında əksetdirilməsini və
interfeyslə xarici informasiya əlaqəsini yerinə yetirməyə imkan verir.
İkiölçülü qrafiklərin qurulması üçün qrafiki funksiyadan istifadə edilir: plot (f,
h,y, opt 1, opt 2,..).
Üçölçülü qrafiklərin qurulması üçün plot 3d qrafiki funksiyadan istifadə
edilir: plot 3d (expr 1, x=a...b, y=c...d);
plot 3d (f, a...b, e...d);
plot 3d ([exprf, exprg, exprh], s=a...b, t=c...d); #
plot 3d ([f, g, h], a...b, c...d).
Qrafiki sahədə bir neçə qrafiklərin əks etdirilməsi üçün display –
funksiyası istifadə edilir:
display (List, insequence = true, options).
Maple sistemi interfeyslə Matlab hesablama proqramı və Microsoft
Exsel elektron cədvəli ilə əlaqə yaradır. Matlab- interfeys köməyi ilə Maple
mühitində Matlab sisteminin imkanları daxilində müxtəlif hesablama
əməliyyatlarını yerinə yetirir. Giriş dövrəsindən Matlab funksiyasına girişin
iki üsulu vardır: - konkret funksiya kimi; - çox funksiya kimi.
Konkret funksiyada Maple əmri: Matlab [Funksiyanın adı],
(Arqumentlər);
Çoxfunksiyada Maple əmri: With (Matlab): Funksiya 1 (Arqumentlər);
Matlab (Matrix Laboratoru) – Maple proqramı əsasında qurulmuşdur,
informasiyanın vizual təsfiri vasitələri və universal kompüter hesablama
sistemi ilə təhciz edilmiş və müxtəlif elmi-texniki xarakterli məsələlərin həlli
üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu proqram kompüterli müxtəlif əməliyyat
sistemləri Windows 95/98 və Windows XP ilə işlədilir.
Sistemin işi ToolBox adlanan genişləndirici paket yığımı ilə
qüvvətləndirilir. Matlab sistemi API funksiyalı kitabxana ilə təhciz olunub.
Matlab proqramının köməyi ilə kompüterli riyazi sistem mühütündə müxtəlif
tətbiqi proqramların işlənməsini təmin etmək olar. Matlab proqramında
istifadə olunan əsas modulların siyahısına daxildir:
1. Simulink –çoxsaylı vizual modul alətlərinin köməyi ilə modelləşdirmə
sistemi.
2. Virtual Reality ToolBox – virtual modelləşdirmə dilində üçölçülü
animasiyalı modellərin formallaşdırılmasının texnoloji vasitələri.
3. Excel Link – interfeysi, Mikrosoft Excel elektron cədvəli mühitinə
keçməni təmin edir və s.
6.1. Riyazi proqram vasitələri - MathCAD paketi
Bu paket ABŞ-nın Mathsoft (www.mathsoft.com) kompaniyası
tərəfindın yaradılıb. Ms Excel-dən fərqli olaraq, əsasən bizneslə bağlı
məsələlər üçun yaradılıb, MathCad paketi elmi və mühəndis məsələlərin
38
həllinə yönəlib. Məlumdır ki, bu sahədə bir neçə tanınmış program
mövcuddur : Eurica, Maple, Mathematica, Matlab və başgaları.
Bu sistem məşhur Matlab paketindən fərqli olaraq özündə mətn,
verilənlər və qrafik prosessorları cəmləşdirir. Ənənəvi texnologiyaya uyğun
olaraq elmi və texniki hesablamalar xususi programlarla, ya da MS Excel
və Matlab paketlərinin köməyilə həyata keçirilir, amma elmi hesabatlar MS
Word proqramında MS equation sisteminin vasitəsiylə aparılır. Bu da çox
vaxt əlverişli deyil. Mathcad sistemində bütün düsturlar, başqa sistemlərdən
fərqli olaraq riyaziyyatda qəbul olunmuş ənənəvi formatda təsvir olunur, və
mətnlə bərabər yığıla bilir. Bütün düsturlar aktiv və dəyişəndir.
Bu sistemin başqa bir xususiyyəti–geniş simvolik riyazi əməliyyatlardır.
MathCAD sistemi başqa Windows proqramları kimi öz pəncərəsində
açılır (şəkil 6.1).
Sistemin menyusu aşağıdakı bəndlərdən ibarətdir : File, Edit, View,
Mathematic, Symbolic, Window, Help.
Ənənəvi alətlər panellərdən (Standard, Formatting) başqa xususi
Mathematic paneli var Onun üzərində 9 alət düyməsi yerləşir:
1. Kalkulyator - əsas riyazi işarələr
2. Qrafiklər – qrafik qurmaq üçün alətlər
3. Matrislər- matrislərlə işləmək üçün alətlər
4. Hesablamalar – hesablama işarələri
5. Riyazi analiz- törəmə, inteqral və b. əməliyyatların işarələri
6. Məntiqi və münasibətlər işarələri
7. Programlaşdırma – müvafiq işarələr
8. Yunan alifbası
9. Simvolik əməliyyatlar
Mərkəzdə MathCAD sisteminin işçi vərəqi və üzərində + işarə
formasında kursor var. Düsturların daxil ediməsi prosesində kursor
dəyişərək ┘ya da └ formasını alır. Bu prosesdə xüsusi rol SPACE
düyməsinə ayrılıb, onu sıxaraq istifadəçi düsturun hansı hissəsinin aktiv
olduğunu ğöstərə bilir. Mənsubetmə əməliyyatı := işarəsinin köməyilə
həyata keçirilir, misal ücün Y:=X*X.
Düsturun hesablanmasını təmin etmək ücün ondan sonra = işarəsi
daxil olunmalıdır.
Misal ücün Z:=2*X=, və nəticədə cavab təsvir olunacaq.
Ms Excel-dən fərqli olaraq düsturların ardıcıllığı sərbəstdir, MathCAD
bütün hesabatları soldan sağa → və yuxarıdan aşağı ↓ aparır.
Bəzi məsələlərin həllində xüsusi = qalın bərabər işarəsi istifadə olunur,
onu daxil etmək ücün CTRL+= kombinasiyasını yığmaq lazımdır.
İntervalda təyin olunmuş dəyişəni X=(a,a+h,a+2h,a+3h….b)daxil
39
etmək ücün aşağıdakı kimi yazmaq lazımdır x:a,a+h;b
40
Command Window (Окно команд ) əmrlər pəncərəsi;
Workspace (Рабачая область) – sistemlə iş oblastı pəncərəsi;
Current Directory (Tекуший каталог) – cari kataloq pəncərəsi;
Commad History (История команд) - əmrlər tarixi pəncərəsi ;
Launch Pad (Панелъ заруска ) – işə başlama pəncərəsi.
Bu pəncərələrlə tanış olaq.
Command Window pəncərəsi -Bu pəncərə sistemin əmrlər
pəncərəsidir və istifadəçi buradan riyazi ifadələri daxil edir, nəticələri alır,
həmçinin bu pəncərədə sistemin məlumatları əks olunur.Bu pəncərədə »
simvollarından ibarət dəvət sətri təsvir olunur ki, istifadəçi bu simvollardan
sonra riyazi ifadəni yazır, məsələn
>>x= 2+3 ifadəsini hesablamaq üçün Enter klavişini basmaq lazımdır.
İfadəni yenidən hesablamaq və ya ona düzəlişlər etmək üçün kursoru
əmrlər sətrində yerləşdirib ↑ və ↓ klavişlərindən istifadə etmək lazımdır. Bu
zaman daxil edilmiş əmrlər steki vərəqlənir və zəruri olan əmri sətirdə
saxlamaq lazımdır. Enter klavişini basmaqla əmri dərhal və ya zəruri
düzəlişlər etdikdən sonra icra etmək olar.
Əmrlər pəncərəsinin özünü də ekranda idarə etmək olar. Sağ yuxarı
küncdəki X düyməni basmaqla bu pəncərəni bağlamaq olar.
Sağdüyməsini basmaqla isə bu pəncərə özünün məxsusi menyularından
ibarət müstəqil pəncərəyə çevrilir. Pəncərəni əvvəlki vəziyyətinə
qaytarmaq üçün VieW/DockCommand Window (Buд/пристыковатъ окно
команд) əmrini icra etmək lazımdır.
Əslində bu pəncərə MATLAB-ın əsas pəncərəsidir və prinsipcə digər
pəncərələrsiz də ötüşmək olar. Lakin, digər pəncərələr MATLAB-la işi daha
da asanlaşdırır.
Workspace pəncərəsi - MATLAB-da iş prosesində çoxlu müxtəlif tipli
dəyişənlərdən istifadə edilir ki, onlar (daha doğrusu onların qiymətləri)
Workspace (Рабачая область–işçi oblast) pəncərəsində saxlanır.
Yaradılmış bu dəyişənlər kompüter yaddaşının xüsusi ayrılmış sahəsində
yadda saxlanılır. Onlar öz-özünə yox olmur, ya proqramdan çıxdıqda, ya da
xüsusi əmrlər vasitəsi ilə yox olur. Bu dəyişənlərin qiymətlərini daxil
etdiyimiz istənilən riyazi ifadədə istifadə edə bilərik.
Current Directory pəncərəsi - Current Directory (Текуший каталог –
cari kataloq) pəncərəsi Windows sistemində mövcud olan Explorer
(Проводник – Bələdçi) proqramının analoqudur. Məsələ ondadır ki,
istifadəçi təkcə riyazi ifadələrlə deyil, həm də fayllarla işləyə bilər. Belə ki,
istifadə etdiyimiz riyazi ifadələr fiziki olaraq fayllardan ibarətdir. Bu faylların
adları funksiyaların adları ilə eynidir.
Commmand History pəncərəsi - Əmirlər sətrindən daxil edilmiş bütün
41
əmrlər avtomatik olaraq Commmand History (Историякоманд - əmrlər
tarixi ) pəncərəsində yadda saxlanır. Əgər hər hansı bir əmri təkrarən icra
etmək lazım gələrsə, onu bu pəncərədə yerləşən siyahıdan tapıb, mausun
sol düyməsini onun üzərində iki dəfə bassaq o icra olunacaqdır.
Launch Pad pəncərəsi - MATLAB proqramının tərkibinə daxil olan və
kompüterə yüklənmiş proqramlar fayl sistemi ağacı şəklində LaunchPad
(Панелъзадач -işə başlama paneli) pəncərəsində təsvir olunur. İstənilən
proqramı bu pəncərədən işlətmək olar. Həmin bu əməlləri Start (Пуск)
düyməsi vasitəsi ilə də yerinə yetirmək olar.
Sistemin əsas menyusu - MATLAB-ın əsas menyusu aşağıdakı menyu
bəndlərindən ibarətdir.
File (Файл) – faylarla iş;
Edit (Правка) – düzəlişlər
View (Вид) – pəncərələrin idarə edilməsi
Web – internet vasitəsi ilə yaradıcı firma arasında əlaqə;
Window (Окно)- sistemin pəncərələri ilə əlaqə;
Help (Справка) – MATLAB məlumat sistemi ilə əlaqə.
File (Файл) menyusunun New (Создать – yaratmaq) bəndi aşağıdakı
obyektləri yaratmağa imkan verir:
M-File (M–Файл) genişlənmiş hissəsi m olan fayl yaradır; belə fayllara
proqramlar yazılır;
Figure (Фигура) qrafik informasiyaları çıxarmaq üçün xüsusi pəncərə;
Model (Моделъ) – simulink modeli;
GUİ – istifadəçinin qrafik interfeysi (Graphical User interface) – şəxsi
əlavələri yaratmaq üçün istifadə edilir.
CloseCurrentDirectory (Закрыттекущийкаталог) əmri cari kataloq
pəncərəsini bağlayır.
İmportData (Имиортироватъданыые) əmri – MATLAB mühitinə
müxtəlif mahiyyətli verilənlər (animasiya çarxları, səsli fayllar, müxtəlif
formatlı ədədi verilənlər və s.) daxil etmək üçündür.
SaveWorkspaceAs (Сахранитърабуюобластъкак) əmri işçi oblastı
yadda saxlamaq üçündür;
Preferences (Настройка) əmri MATLAB sistemi mühitinin bəzi
xassələrini dəyişdirir.
6.3. Matlab sistemində proqramlaşdırma.
ABŞ –nin MathWorks (www.mathworks.com) kompaniyası tərəfindən
yaradılıb və elmi-tədqiqat və texniki məsələlərin həlli ücün nəzərdə tutulub.
Sistemin adı ingilis dilində Matrix Laboratory ( matrislər laboratoriyası)
sözündən götürülüb. Bu sistemə İBM tərəfindən yaradılmış tanınmış SSP
(Standard Scientific Programs) paketinin коnsepsiyasıninın davamı kimi
42
baxmaq olar. Bu o deməkdir ki, paket elmi-tədqiqat sahəsində geniş
istifadə olunan məsələləri ( klassik riyaziyyatın müxtəlif bölmələrini,
siqnallarin emalı,modelləşdirmə, qeyri səlis məntiq, neyron şəbəkələr,
genetik alqoritmlər və başgaları) üçün hazır olan vasitələri (TOOLS)
ozündə cəmləşdirir.
Bu paketin 49 başğa xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, bütün
programlar xususi M dilində tərtib olunub və bütün proqram mətinləri
açıqdır. İstifadəçi bundan bəhrələnərək öz proqramlarında bundan isifadə
edə bilir, başqa sözlə bu paketi IV nəsl proqramlaşdırma sistemlərinə aid
etmək olar.
Matlab sistemi başqa Windows proqramları kimi öz pəncərəsində
açılır: (şəkil 6.2).
Şəkil 6.4.
MATLAB proqramının əsas pəncərəsi açıldıqdan sonra Simulink
proqramını işə salmaq lazımdır (şək.6.5). Bunu üç üsuldan biri ilə yerinə
yetirmək olar:
44
MATLAB komanda pəncərəsində alətlər panelində Simulink
düyməsini basmaqla.
MATLAB pəncərəsində komanda sətirində Simulink çap etmək və
klaviaturada Enter düyməsini basmaqla.
File menyusunda Open əmrini yerinə yetirmək və modelin faylını
açmaq (mdl-fayl).
Axırıncı variant hazır və işlənmiş modelin işə salınması üçün istifadə
olunur. Birinci və ikinci üsuldan istifadə etdikdə Simulink kitabxanasının
bölmələri pəncərəsi açılır (şək.6.6).
Simulink kitabxanasının aşağıdakı əsas bölmələri vardır:
Continuous – xətti bloklar,
Discrete – diskret bloklar,
Functions & Tables – funksiyalar və cədvəllər,
Math – riyazi əməliyyatlar bloku,
Nonlinear – qeyri-xətti bloklar,
Signals & Systems – siqnallar və sistemlər,
Sinks – qeydedici qurğular,
Sources – siqnallar mənbəyi və təsirlər,
Subsystems – altsistem blokları.
Kitabxananın uyğun bölmələrini seçdikdə pəncərənin sağ hissəsində
onun tərkibi əks olunur.
Mühazirə: 8
Mövzu 8. Kompüter modellərinin tətbiq sahələri
46
10) müəssisənin, səhənin, ölkənin inkişafının iqtisadi tədqiqatları.
Müxtəlif elm sahələrinin mürəkkəb məsələlərinin həlli üçün ədədi alqoritmlərin
yaradılması və əsaslandırılması ilə məşğul olan riyaziyyat bölməsini çox vaxt tətbiqi
riyaziyyat adlandırırlar;
Amerikalılar ədədi üsulların fiziki məsələlərə tətbiqini hesablama fizikası
adlandırırlar. Tətbiqi riyaziyyatın əsas vəzifəsi-həllin tələb olunan dəqiqliklə faktiki
tapılmasıdır; bununla klassik riyaziyyatdan fərqlənir.
47
14) Xəstəxanaların və digər müalicə ocaqlarının yaradılmasında optimal variantların
seçilməsində;
15) Mühəndislik elmində yaranan problemlərin tərkibinin təşkilində, su, qaz, istilik,
elektrik sistemlərində təcili tədbirlərin icra edilməsində, suvarma sistemlərinin
yaradılmasında;
16) Əhalinin artımı ilə əlaqədar bazar iqtisadiyyatının təşkilində, ərzaq ehtiyatlarının
yaradılması problemlərinin həllində;
17) Tələb olunan sahələrdə zəruri informasiyaların toplanmasında;
18) Kosmik məsələlərin həllində - kosmik aparatların layihələndirilməsində və
reallıqda istifadə edilməsində lazım olan problemlərin həllində;
19) İnsanların iş prosesində bir-biri ilə rabitəsi proseslərində, idman, siyasət, elmi
əlaqələrin yaradılmasında;
20) Rabitənin təşkil edilməsində;
21) Hava nəqliyyatının təşkili prosesində avtomatlaşdırmanın həyata keçirilməsində;
22) Kapital qoyuluşunun effektivliyinin analizində tələblərin ödənilməsi ilə kapitalın
qoyuluşu problemlərinin həllində, investisiyanın qoyuluşunda;
23) Daxili və xarici bazarda rəqabətin təhlilində;
24) Şəhərlərdə əhalinin artımı ilə əlaqədar bütün problemlərin təhlilində;
25) Rabitə vasitələrində, elektrik stansiyalarında, televiziya, internet sistemlərində,
informasiya-kommunikasiya sistemlərində yaranan qəzalarla bağlı effektiv tədbirlərin
həyata keçirilməsində;
26) Sosial, siyasi, iqtisadi sahələrdəiyerarxik strukturların öyrənilməsində;
27) Musiqidə əsərlərin və avadanlıqların analizində, musiqi ifa olunan binaların
qurulmasında, akustikanın keyfiyyətinin təmin edilməsində.
48
Mühazirə: 9
Mövzu 9. Cəbri tənliklərin həllini tələb edən modellər
Plan
1.Riyazi modelləşdirmə sxemi.
2.Cəbri tənliklərin həllini tələb edən modellər.
dN (t )
N (t )
= ln N (t ) = ( (t ) − (t ))dt + ln C , C 0
N (t ) = Ce
( ( t ) − ( t )) dt
.
Başlanğıc şərtlər aşağıdakı kimidir.
N 0 = Ce və C = N 0e
( ( t ) − ( t )) dt t =0 − ( ( t ) − ( t )) dt t =0
51
2) onun tapılması üçün böyük miqdarda iterasiyalar (yaxınlaşma) yerinə
yetirilməlidir);
3) əməliyyatların tələb olunan sayı əvvəlcədən Bilinmir.
F(x)= f (x) g(x) funksiyası birinci, ikinci və ya üçüncü dərəcə polinomiyasıdır, kökün
dəqiq dəyərini tapmaq üçün analitik üsullar tətbiq olunur. Əgər F (x) dördüncü və
daha yüksək dərəcəli polinomidirsə, Triqonometrik və ya transsendent funksiya
təxmini nəticəni verən ədədi üsullardan istifadə edilir. Bu zaman qərar iki mərhələdən
ibarətdir: 1) kökün lokallaşdırılması, yəni onun daxilində yerləşmiş ədədi intervalın
yaxınlaşdırılması; 2) kökdən olan intervalın tələb olunan dəyərə azaldılması yolu ilə
dəqiqləşdirilməsi.
Kökləri ayırmaq (lokallaşdırmaq) üçün teoremdən istifadə edə bilərsiniz:
Teorem. Əgər funksiyanın F(x) funksiyası [a ; b] intervalının sonunda müxtəlif
işarələrə malikdirsə (bu zaman F(A) * F(b)< 0), bu intervalda ən azı bir F(x) = 0
tənliyinin kökünü əks etdirir .
Tabulyasiya metodunun alqoritmi.
Tənliklərin ədədi həllinin daha sadə üsulu tabulyasiya metodunun
istifadəsindən ibarətdir.Onun alqoritmi aşağıdakılardan ibarətdir:1) F(x)=0 tənliyinin
köklərini lokallaşdirmaq,yəni absis oxunu birqat kəsən y=F(x) funksiysının qrafiki
[a;b] intervalı daxilində tapılır;2) xi=a+ih, h= x arqumentinin dəyişmə addımı,
i=1,2,3,.., ilə arqumentin diskret qiymətlərində F(x)=f(x)-g(x) funksiyasının
protabulyasiyası; 3)y=F(x) funksiyasını absis oxunda kəsən [xi,xi+1] intervalı tapmaq
(bu qiymət olduqda F(xi) və F(xi+1) əks işarəlidirlər);4) əgər [xi,xi+1] intervalının eni
tələb olunan dəqiqliyini aşarsa,onda hesab edirlər ki,a=xi, b=x+1, və tabulyasiya
funksiyası kiçik addimla 2 əməliyyatına keçmək.
Yarıya bölünmə metodunun alqoritmi.
Daha rahat bir yarıya bölünmə üsuludur. Aşağıdakı kimidir:
1) tənliyin kökünü F(x)= 0 lokallaşdırır , onun içərisində olan interval [a; b];
2) Seqment [A; b] nöqtə ilə bölünür C = (a + b) / 2 yarımda;
3) əgər F (c) = 0, x = c dəyəri və tənliyin köküdür;
əgər belə deyilsə, onda iki parçadan [ A ; c ] və [c ;b ] hansının sərhədlərində y = F (x)
əks əlamətləri(F(a)* F (b)< 0 var) funksiyası seçilir;
4) kökdən ibarət seqmentin eni müəyyən edilmiş dəqiqliyi aşırsa, yenidən
2 və 3 əməliyyatları təkrarlayın, yəni seçilmiş seqmenti yarıya bölün və içərisində
olanları seçin
kök. Əks halda, - kökün təxmini dəyəri seqmentin sərhədlərindən biri ilə üst-üstə
düşür.
Nümunə olaraq transsendent tənliyinin həllini nəzərdən keçirək.
X2=e-x ifadəsini e-x –x2 =0kimi yazmaq olar.
Psevdokodda yazılmış müvafiq alqoritm aşağıda təqdim olunur. Başqaları da var.
Buna oxşar tənliklərin ədədi həllinin digər üsulları da mövcuddur:
52
*sadə iterasiya üsulu, * kəsmə üsulu,* seçmə üsulu, * parabola usulu və s.
Proqram başlamaq
a:=1; b:=1, eps:=0.000001;
m: x:=a; ya:=eps(-x)-x*x;
c:= (b+a)/2; x:=c; yc:=eps(-x)-x*x;
çap etmək a, b, c
əgər ya*yc>0 onda a:=c əks təqdirdə b:=c;
əgər b-a>eps onda m metkasına keçmək;
çap etmək “köklər “, a, b “ intervalında yerləşir”
proqramın sonu.
53
Mühazirə: 10
Mövzu 10. Adi diferensial tənliklərin ədədi həlli
Şəkil 3.2
Elementin girişinin x çıxışa y çevrilməsinin müəyyən qaydası vardır, bu qayda operator adlanır. y
=U[x] yazılışı göstərir ki, U operatorunun x girişinə təsiri nəticəsində y çıxış alınmışdır.
Modelin qurulması –girişi və çıxışı əlaqələndirən operatoru tapmaq
lazımdır. Onun köməyi ilə, müxtəlif giriş siqnalına obyektin reaksiyasını göstərmək olar.
Obyekt kimi sabit cərəyan mühərrikinə baxaq. Bu obyektin girişi –qida gərginliyidir (voltla), çıxışı –
fırlanma tezliyi (dövrlər sayı saniyədə). Hesab edək ki, qida gərginliyi 1 volt, fırlanma tezliyi 1
dövr/san. bərabərdir, 2 volt gərginlikdə 2 dövr/san., yəni fırlanma tezliyi gərginliyin qiymətinə
bərabərdir. Belə operatorun təsirini aşağıdakı kimi yazmaq olar: U[x]= X .
Nəzərdə tutaq ki, bu mühərrik çarxı fırladır, bu halda obyektin çıxışı
kimi ilkin vəziyyətə nisbətən (t=0 momentində) çarxın dövrlər sayı
seçilmişdir. Bu halda sabit sürətlə fırlanmada x ˖∆t hasili, ∆t zamanında dövrlər sayını verəcəkdir,
yəni çıxış zamandan asılı olacaq, y(t) = x ˖∆t .
54
Hesab etmək olar ki, biz bu dustur ilə operatoru U təyin etmiş oluruq.
Göründüyü kimi alınan asılılıq ancaq giriş siqnalının sabit qiyməti üçün doğrudur. Əgər girişdə
gərginlik x(t) kimi dəyişsə, onda çıxışda bucaq dəyişməsi inteqral şəkildə yazılacaq,
t
U[x]= x(t ) • d (t )
0
55
Dinamik obyektlərin koordinatları zamana görə dəyişdiyindən onların modellərinə giriş və
çıxış dəyişənlərinin sürəti, təcili və s., yəni zamana görə birinci, ikinci və daha yüksək tərtibli
törəmələri daxil olur. Axtarılan funksiya, yəni məchulun törəmələrinin daxil olduğu tənlik
diferensial tənlik adlanır.
Diferensial tənliklər ingilis alimi İsaak Nyuton (1642-1727) tərəfindən “ixtira” olunmuşdur.
O, deyirdi: “ təbiətin qanunları diferensial tənliklərlə ifadə olunmalıdır”.
Məchul y(t) bir dəyişənli funksiya olarsa, diferensial tənlik adi
diferensial tənlik, çoxdəyişənli funksiya y(x 1 , x 2 , , t) olduqda isə xüsusi törəməli və ya
paylanmış parametrli diferensial tənlik adlanır. Aşağıda uyğun tənliklər göstərilmişdir:
dy(t)
=f ( y, t);
∂y(x, t) ∂y(x, t)
+α =f ( y, x,t).
Naməlum (məchul) y(t) və ya y(x, t) funksiyaları bu tənliklərin həlli nəticəsində tapılır. Biz
adi diferensial tənlikləri öyrənəcəyik.
Tətbiqi məsələlərdə x (bəzi hallarda u) obyektin (və ya prosesin) girş dəyişənini (koordinatı və
ya kəmiyyəti), y isə çıxış dəyişənini ifadə edir (şək.2.1).
Şəkil 2.1
y(t) – axtarılan funksiya (məchul), yəni həll; u(t) – məlum funksiya. Abstrakt riyaziyatta adətən
arqument kimi x qəbul edirlər.Onda törəmə: dy/ dx.
2. Xüsusi törəməli differensial tənlik. Axtarılan funksiya iki və daha çox dəyişəndən x, t,…,
asılıdır:
2 y(x, t) y(x, t)
+ = u(x, t) .
56
4. Qeyri xətti differensial tənlik. Funksiya və onun törəmələrinə nəzərən qeyri xətti olan
tənlik:
y + 2yy + e −t y 2 = u(t) .
d 2 y(t) dy(t)
+ (y 2 (t) −1) + y(t) = bu,
dy(t)
+ ky 2 (t) = bu
dy
Məsələn, + e t y = bu(t) .
dy(t)
+ a 1 y(t) = 0 , y(0)=y0.
8. Qeyri bircins differensial tənldik. Sağ tərəfi sıfra bərabər olmayan tənlik. Obyektin
məcburi hərəkətini xarakterizə edir:
57
d 2y dy
a0 +a + a2 y = b0 x(t) .
t 1
d dt
9. Vəziyyət dəyişənlərində yazılmış tənlik. Normal Koşi forması. Bir tərtibli differensial
tənliklərdən ibarət olan tənliklər sistemidir. Xətti halda:
dx 1
= x1 ,
dt
dx 2
= a1 x1 + a 2 x 2 + b 0 u ,
dx
= Ax + Bu, y = Cx + Du .
Burada
2. Ədədi həll. Bu üsullar ilkin analoq (fasiləsiz) diferensial tənliyin zamana görə
diskretləşdirilməsinə əsaslandığından həllin qiymətləri y(kt) , zamanın yalnız diskret t = kt
, k = 0,1,2,
nöqtələrində hesablanır. Bu qiymətlər cədvəl və qrafiki təqdimatda verilə bilər. MATLABda adi
diferensial tənliklər sistemini həll etmək üçün ode 23 , ode 45 , ode113 , ode 23 , ode 15s , ode 23s
, ode 23t və
ode 23tb funksiyalarından istifadə olunur.Bu funksiyaların adlarının hərfi hissəsi-
Ordinary Differential Equation( Adi diferensial tənlik)ifadəsinin ixtisarını, rəqəmlər isə istifadə olunan
Runqe-Kutt üsullarınin versiyalarının tərtiblərini göstərir. ode45( ) funksiyası daha dəqiq həllverir, lakin
həll üçün nisbətən çox vaxt tələb olunur. ode () funksiyaları 3 – 6 tərtibli Runqe-Kutt üsulunu
reallaşdırır. Addımın seçilməsi avtomatik yerinə yetirilir. Bu funksiyalar aşkar şəkildə
verilmiş
xi = fi (x1,, x n , t) , i = 1, n,
diferensial tənliklər sistemini həll edir. Bu səbəbdən ilkin diferensial tənliyin tərtibi n>1 olarsa onu
tənliklər sisteminə (Koşi forması) gətirmək lazımdır.
Sintaksis: [t,x]=ode(.)(’fun’,t0,tf,x0).
• fun- dif. tənliyin fi(.) sağ tərəflələrindən ibarət olan M-fayl;
• t0 − arqumentin başlanğıc qiyməti; • tf - arqumentin son
qiyməti;
• x0 − başlanğıc şərtlər vektorudur.
Qeyd edək ki, arqumenti x, funksiyanı isə y ilə işarə etmək olar. Həll texnologiyası aşağıdakı
bəndlərdən ibarətdir:
1. M-faylda hər hansı bir ad altında, məsələn, fun və ya sisdu, diferensial tənliklər sisteminin
sag tərəfini yadda saxlamaq lazımdır. Bu ona görə edilir ki, hər iterasiyada tənliklər sisteminə
müraciət oluna bilsin. Bu məqsədlə alətlər panelində File/New/M-file düyməsinə klik etmək
lazımdır.Açılan M-fayl pəncərəsinə yazmalı:
2. function F=sisdu(t,x)
F = [ f1 (x(1),..., x(n));... f n (x(1),..., x(n))];
3. Tənliklər sisteminin fi(.)sağ tərəflərini daxil etdikdən sonra File/Save düyməsinə klik edib
F funksiyasını sisdu faylında yadda saxlamalı;
4. Növbəti mərhələdə MATLABın əmrlər pəncərəsində t0, tf, x0 və ode () funksiyası daxil
edilir:
59
>>t0=t0; tf=tf; x0=[x10 ,x20 ,…,xn0]; >>[t,x]=ode()(sisdu,t0,tf,x0);
>>z=[x,y] % Çap etmək
5. Sonra Enter klavişini klik etmək lazımdır.
6. Həllin qrafikini əldə etmək üçün plot(t,x) bütün xi(t)-lər bir
pəncərədə,ayrı-ayrılıqda isə plot(t,x(:,1)),plot(t,x(:,2)),...,plot(t,x(:,n))
funksiylarından istifadə etmək olar.
Misal 2.4. ode23( ) funksiyasından istifadə etrməklə
dy
= xy, x0=0, xf=1. y(0) =1
Koşi məsələsini həll etməli.Alınmış həllin qrafikini qurmalı.Bu halda arqument t x..
Verilmiş tənliyin sağ tərəfini sisdu adlı M-fayl şəklində formalaşdıraq:
function F = sisdu(x,y) F = x*y;
Sonra Matlabın əmirlər pəncərəsindən parametrlərin ədədi qiymətlərini
>> x0=0; xf=1; y0=1
və əsas əmri
>> [x,y]=ode23('sisdu',[x0 xf],y0) veririk. Sonra nəticələri çap etmək
üçün
>> z=[x,y] yazıb Enter> klavişini basırıq.
Həllin qrafiki plot() əmrinin köməyi ilə qurulur.
Şəkil 2.20-də M-fayl və həllin Matlab proqramı göstərilmişdir.
60
Şəkil 2.20
Mühazirə: 11
Mövzu 11. Ədədi inteqrallaşdirma metodları.
Plan.
1.Trapesiyalar üsuluu.
2. Sahə üsulu
Müəyyən inteqralın hesablanması
İki üsuldan istifadə edək.
1.Birinci üsul. Trapesiyalar üsulu. Aşağıdakı ifadəyə əsaslanır:
b−a N b−a N
b
f ( x)dx
N i =1
f ( xi ) = yi
N i =1
(1.2)
a
Burada N-ümumi sınaqların (nöqtələrin) sayı, xi- [a,b] intervalında yerləşən bərabər
paylanmış təsadüfi ədədlərdir.
2. İkinci üsul (sahə üsulu). Bu üsulun əsas mahiyyəti yuxarıda
açıqlanmışdır.Bu halda inteqralın həndısi mənasından istifadə olunaraq SFiq sahəsi
axtarılır.
b
f ( x)dx = S
a
Fiq (1.3)
61
Şəkil 1.10
2) Bu düzbucaqlınin daxilinə düşəndə bərabər paylanmış N sayda (xi, yi)
təsadüfi ədədlər generasiya olunur.
3) Fiqurun daxilinə düşmüş nöqtələrin sayı M təyin olunur.Təsadüfi nöqtənin
SFiq sahəsinə düşmə ehtimalı
M
p≈ (1.4)
N
Digər tərəfdən təsadüfi nöqtənin SFiq oblastına düşmə ehtimalı sahələrin
nisbətinə bərəbərdir:
S Fiq S Fiq
P= = , x [a,b]. (1.5)
S Düzb (b − a ) L
(1.3), (1.4) və (1.5) ifadələrinə əsasən nahəyyət inteqralın axtarılan
qiymətini tapmaq üçün aşağıdakı ifadəni alırıq:
b
M
SFiq= f ( x)dx S Düzb , x [a,b]. (1.6)
a
N
Çoxqat inteqralların hesablanma alqoritmi də yuxarıda göstərilən metodikaya
uyğundur. Lakin bu halda düzbucaqlı əvəsinə çoxölçülü paralelopipiddən istifadə
olunur.
Misal 2. d x inteqralını iki üsul ilə hesablayaq. Əvvəlcə
y= 7 − 3sin 2 x funksiyasının qrafikini quraq.
>> x=0:0.01:8;
>> y=(7-3.*sin(x).^2).^0.5;
>> plot(x,y),
>> ylim([0,3])
>>
62
Şəklə əsasən məsələnin verilənləri: a=0, b=8; L=3.
1. Birimci üsul (1.2) düsturuna əsaslanır:
b
b−a N b−a N
f (x)dx f (x ) = y
a i=1 i=1
Aşağıda M-fayılda yazılmş inteqralın uyğun hesablama proqramı göstörilmişdir.
63
b M M
S Fiq = f (x)dx S Duzb = (b − a)L , x [a, b].
a
Bizim halda
y = 7 − 3sin 2 x 7 3, x [0,8]
olduğundan L=3 qəbul edirik.
Aşağıda M-fayılda yazılmş inteqralın uyğun hesablama proqramı göstörilmişdir.
>> OINT(1000)
M = 796
In = 19.1040
>> OINT(10000)
M = 7702
In = 18.4848
>> OINT(100000)
M = 77699
In = 18.6478
>>
Göründüyü kimi, 1-ci üsulda daha dəqiq nəticə alınmışdır.
Çalışmalar-1
1.f(x)-funksiyasının qrafikini qurmalı
2.Aşağıdakı inteqralları N=1000; 10000; 1000000 üçün iki üsul ilə hasablamalı
64
Mühazirə: 12
Mövzu 12. Ədədi üsulun dəqiqliyi, yığılması və dayanıqlığı.
Plan.
1. İdarəetmə sistemlərinə qoyulan tələblər.
Tələblər əsasən həll olunan məsələdən asılıdır. Stabilləşmə
məsələlərində vacib xüsusiyyət kimi qərarlaşmış rejim götürülür. İzləyici
sistem üçün ilk növbədə, verici siqnalın dəyişməsi halında keçid prosrssinin
yüksək keyfiyyətini təmin etmək lazımdır.
Ümumi halda dörd əsas tələbləri göstərmək olar:
* dəqiqlik – qərarlaşmış rejimdə sistemin çıxışı verilmiş qiymətdə
saxlanılmalıdır, bu halda xəta (verilmiş və faktiki qiymətlər arasındakı fərq)
buraxıla bilən həddi keçməməlidir;
* dayanıqlıq – sistem bütün rejimlərdə dayanıqlığını saxlamalıdır,
prosesin əksinə getməməlidir;
* keçid prosesinin keyfiyyəti – verilmiş qiymətin dəyişməsi halında
sistem mümkün qədər tez və səlist lazım olan vəziyyətə keçməlidir;
* robastlıq – əgər obyektin dinamikası və xarici təsirlərin xüsusiyyəti
layihələndirmədə istifadə olunan göstəricilərdən kiçik olsada fərqlənirsə, bu
halda da sistem dayanıqlığını və keyfiyyətini saxlamalıdır.
2.İdarəetmə sisteminin dəqiqliyi.
Adətən sistemin dəqiqliyi etalon giriş siqnala görə qiymərləndirilir.
Məsələn , bu vahid sıçırayışlı impuls üçün
0, t<0 1
65
X(t)=1(t)= X(s)= −−
1, t>=0 s
və ya xətti artan siqnal üçün
0, t<0 1
X(t)=1(t)= X(s)= −−
1, t>=0 s2
və ya ω tezlikli harmonik siqnal üçün
ω
X(t)=sin ω t X(s)= −−−−−− olacaq
S2 + ω 2
Qərarlaşmış rejimdə sistemin dəqiqliyini, e(t) xətası və ya onun təsviri
ilə E(s) təyin edirlər. Onun təyini üçün xətaya görə ötürmə funksiyasından
We(s) istifadə olunur, hansı ki, giriş siqnalını və xətanın təsvirini əlaqələndirir:
E(s)= We (s)˖X(s).
Sistemə vahid addımlı giriş siqnalının təsirinə baxaq, hansının ki,
təsviri X(s) =1/s bərabərdir. Xəta siqnalı ötürmə funksiyanın We(s) qütbləri
(xarakteristik polinomun (s) kökləri) və təsvirin X(s) qütbləri ilə təyin edilir.
Təcrübədə xətaya görə ötürmə funksiyanın We(s) bütün qütblərin mənfi
həqiqi hissədən ibarət olmalıdır, əks halda sistem dayanıqsızdır.
3. Sistemin dayanıqlığı.
Dayanıqlığın bir çox təyini növləri vardır, onlar müəyyən detalları ilə
fərqlənirlər. Əgər müxtəlif məhdud girişləri halında sistemin ancaq çıxışı
baxılırsa, bu giriş-çıxış dayanıqlığını göstərir.
Əksər hallarda avtonom sistemin dayanıqlığı öyrənilir, bu halda
sistemə xarici siqnallar (bütün girişlər sıfırdır) təsir etmir.
Əgər sistemi öz tarazlıq vəziyyətindən çıxarıb (başlanğıc sıfır olmayan
şərtlər verildikdə) və sonradan buraxsaq, bu halda sistem özü ilkin tarazlıq
vəziyyətinə qayıdırsa sistem dayanıqlı adlanır. Əgər bu halda ancaq
sistemin çıxışı baxılırsa (onun daxili siqnalları baxılmır) bu sistemin texniki
dayanıqlığını və ya çıxışa görə dayanıqlığını bildirir.
Əksinə, təkcə girişi yox, onun daxili dəyişmələridə (dəyişən vəziyyət)
tarazlıq vəziyyətinin qiymətlərinə yaxınlaşırsa belə dayanıqlıq daxili və ya
riyazi dayanıqlığı bildirir.
İlk növbədə, giriş siqnallarının bütün buraxıla bilən qiymətlərində
sistemin idarə olunan kəmiyyəti hüdudsuz artmaması vacibdir. Bu halda
sistem giriş-çıxış dayanıqlığına (girişin məhdud halında çıxışda məhdudur)
malikdir və obyektin daxili dəyişmələri nəzərə alınmır.
Sistemin giriş-çıxış dayanıqlığından fərqli olaraq, texniki dayanıqlıq
avtonom sistemlərə aiddir, bu sistemlərdə bütün giriş siqnalları sıfıra
bərabərdir. Bu halda sistem sakitlik vəziyyətindədir, yəni çıxış siqnalı y(x)
66
sabit kəmiyyətdir, onun bütün vuruqları sıfıra bərabərdir və bu sistemin
tarazlıq vəziyyəti adlanır.
Sistemi tarazlıq vəziyyətindən çıxarırlar və bütün həyacanlandırıcıları
götürürlər. Əgər bu halda sistem müəyyən müddətdən (t→∞ halında) sonar
əvvəlki tarazlıq vəziyyətinə qayıdırsa belə sistem dayanıqlı adlanır. Əgər
çıxış koordinatı məhdud vəziyyətdə (sonsuzluğa getmir) qalırsa, belə
sistem neytral dayanıqlı, əgər çıxış sonsuz olursa sistem dayanıqsız
adlanır.
4. Dayanıqlıq meyarları.
Xətti sistemin dayanıqlığını tədqiq etmək üçün onun xarakteristik
polinomunun köklərini tapmaq kifayyətdir. Əgər bütün köklər mənfi həqiqi
hissədən ibarətdirsə (xəyalı oxdan solda, sol yarımmüstəvidə) belə polinom
dayanıqlı adlanır. Polinomun heç olmasa bır müsbət həqiqi hissəsi varsa
(sağ yarımmüstəvidə) bu dayanıqsız adlanır.
Hal-hazırda kompüter proqramlarının köməyi ilə polinomun
xarakteristik köklərini tapmaq çətin olmur. Belə yanaşma ilə alınan nəticələr
ancaq qiymətcə (keyfiyyətcə olmur) qiymətləndirilir və bu nəzəri olaraq
dayanıqlığın təhlilinə imkan vermir, məsələn, dayanıqlıq sahəsinin
sərhədlərini təyin etmək mümkün olmur.
4.1. Hurvis meyarı
Verilmiş polinomun köklərini hesablamadan dayanıqlığını yoxlamaq
üçün bir neçə alqoritimlər vardır.
∆(s)=a0sn + a1sn-1 +˖˖˖ +an-1s +an
İlk növbədə sistemin dayanıqlı olması üçün onun polinomlarının bütün
əmsalları ai (i= 0,.....,n) bir işarəli olmalıdır, adətən müsbət hesab edirlər.
Bu polinomun dayanıqlıq şərtlərindən ən vacibidir. Lakin n > 2 halında
polinomun kompleks-qoşma kökləri varsa bu şərt kifayyət etmir. Bu
səbəbdən polinomların dayanıqlıq şərtləri (meyarları) işlənmişdir.
Onlardan ən geniş istifadə olunanı Hurvis meyarıdır – L(s)
polinomunun əmsallarından tərtib olunmuş, ölçüləri nxn olan Hn
matrisindən istifadə olunur:
* birinci sətr a1,a3 ,a5 .... əmsallarından ibarətdir (hamısı tək nömrəlidir),
qalan elementlər sıfırlarla doldurulur.
* ikinci sətr a0,a2 ,a4 ...əmsallarından ibarətdir (hamısı cüt nömrəlidir)
qalan elementlər sıfırlarla doldurulur.
*üçüncü və dördüncü sətrlər, bırinci və ikinci sətrlərin bir pozisiya sağa
sürüşdürülməsindən alınır, və s.
Məsələn, beşinci dərəcəli (n=5) polinomu üçün bu matrisa aşağıdakı
kimi göstərilir,
a1 a 3 a 5 0 0
67
a0 a 2 a 4 0 0
H5 = 0 a1 a3 a5 0 ( a0>0)
0 a0 a 2 a 4 0
0 0 a1 a 3 a 5
Hurvis meyarı. ∆(s) polinomunun bütün kökləri mənfi həqiqi
hissədən ibarətdir və bu halda Hn matrisinin bütün əsas minorları n
(Hurvis təyinedicisi) müsbətdirlər.
Polinomun dayanıqlığı üçün, onun bütün əmsallarının müsbət olması
vacibdir. Bunun üçün, Hurvis təyinedicisinin ancaq birincisini n-1 yoxlamaq
kifayyətdir. Məsələn, n=5 üçün təyinedicilər olacaq:
a1 a3 a5 0
a1 a3 a1 a3 a5 a0 a2 a4 0
D1= a1>0, D2 = >0, D3 = a0 a2 a4 >0, D4 = >0
a0 a2 0 a1 a3 0 a1 a3
a5
0 a0 a2 a4
Axırıncı sütuna görə H5 matrisin təyinedicilərini açmaqla alarıq,
D5 = det H5 = a5D4 . Belə ki, a5>0, D 4>0 şərtindən D5 >0 alırıq, burada
det – kvadrat matrisin təyinedicisinin işarəsidir.
Beləliklə, dayanıqlıq şərti bir neçə bərabərsizliyə gətirir. Hurvis meyarı
aşağı dərəcəli sistemlər üçün münasibdir.
Məsələn, n=2 polinomu üçüm bütün əmsallarının müsbət olması onun
dayanıqlığı üçün kifayyətdir.
4.2.Naykvist meyarı
Açıq sistemin tezlik xarakteristikasını qurmaqla, qapalı sistemin
dayanıqlığını Naykvist meyarının köməyi ilə təyin etmək olar.
Loqarifmik tezlik xarakteristikaları üçün adətən Naykvist meyarından
istifadə olunur.
Keyfiyyətin tezliklə qiymətləndirilməsi
Sistemin keyfiyyətini təkcə zaman oblastında (zamana görə keçid
prosessi) yox, tezlik qiymətinə (tezlik xarakteristikasına görə) görə də
qiymətləndirmək olar. Tezlik qiymətləndirilməsində ən vacibi sistemin
dayanıqlıq ehtiyyatıdır.
Real obyektin hərəkəti həmişə qəbul olunmuş modeldən fərqlənir,
bundan əlavə, zamana görə dinamikası dəyişə bilər. Bu səbəbdən sistemin
dayanıqlığının hesablanması kifayyət etmir, lazımdır ki, sistem müəyyən
parametrlərin diyişməsi halında da öz dayanıqlığını saxlasın, yəni
dayanıqlıq ehtiyyatına malik olması lazımdır.
Adətən dayanıqlıq ehtiyyatı amplituda və fazaya görə təyin edilir.
68
Robastlıq
Adətən tənzimləyici, idarəetmə obyektinin (intiqalı və vericiləri) və xarici
həyacanlandırıcıların təxmini (nominal) modelləri əsasında qurulur. Bu
halda real obyektin və həyacanlandırıcının xarakteristikaları müxtəlif ola
bilər.
Bu səbəbdən, əsas tələb, qurulan tənzimləyici, obyektin xüsusiyyətinin
kiçik dəyişmələri halında və xarici həyacanlanmaların nominal modelində
sistemin dayanıqlığını və lazımı keyfiyyətini təmin etsin.
Müasir idarəetmə nəzəriyyəsində bu xüsusiyyət robastlıq (kobudlu)
adlanır. Robastlıqla əlaqəli bir neçə məsələlər vardır:
* robastlı dayanıqlıq – obyektin modelinin nominaldan buraxıla bilən
bütün meyletmələri halında sistemin dayanıqlığı təmin edilməlidir
* robastlı keyfiyyət – obyektin modelinin nominaldan buraxıla bilən
bütün meyletmələri halında sistemin dayanıqlığı və verilmiş keyfiyyət
göstəriciləri təmin olunmalıdır
* zəmanətli idarəetmə - həyacanlanma modelinin nominaldan
(obyektin modeli dəqiq məlumdur) buraxıla bilən meyletmələri halında
sistemin verilmiş keyfiyyət göstəriciləri təmin olunmalıdır.
Sistemin robastlığını tədqiq etmək üçün mümkün modelləşdirmə
xətasını təyin etmək lazımdır (qeyri müəyyənlik). Modelləşdirmə xətasını
təyin müxtəlif üsullarla aparmaq olar.
Mühazirə: 13
Mövzu 13. İmitasiya modelləşdirməsi.
1.İmitasiyalı modelləşdirməsi halında sitemin işi zamandan asılı
alqoritmlə göstərilir, yəni sistemin davranışı, elementar hadisələrin
69
imitasiyası, prosessin tərkibi, məntiqi strukturunun saxlanılması, prosessin
ardıcıl germəsi və s., verilmiş müəyyən zaman momentində sistemin
xarakteristikalarının qiymətləndirilməsinə imkan verir.
İmitasiya modelləşirilməsinin analitiklə müqayisəsinin əsas üstünküyü
onun mürəkkəb məsələlərin həll edilməsi imkanlarının olmasıdır. Analitik
təhlil halında yaranan çətinliklər (diskret və kəsilməz elementlərin olması,
sistemin elementlərinin qeyri-xətti xarakteristikaları, müxtəlif sayda təsadüfi
təsirlərin olması) imitasiya modelində nəzərə alınmaqla çox sadə yerinə
yetirilir.
Hal-hazırda sistemin təhlili metodu kimi imitasiya modelləşdirilməsi
ən effektiv sayılır və əsasəndə onun layihələndirilməsi mərhələsində.
İmitasiya modelləşdirilməsi statistiki sinaqlar metodu (Monte-Karlo
metodu) və statistiki modelləşdirmə mododu ilə fərqləndirilir. Monte-Karlo
metodu- təsadüfi kəmiyyət və funksiyaların modelləşdirilməsi, analitik
məsələlərin həlli ilə uyğun olan ehtimal xarakteristikaları üçün tətbiq olunur.
Təsadüfi təsirlərə məruz qalmış sistemin işləmə prosessinin
xarakteristikalarının təhlili məqsədi üçün maşınla imitasiya üsulu istifadə
olunursa, onda bu metod statistiki modelləşdirmə adlanır. İmitasiya
modelləşdirilməsi metodu sistemin struktur varianlarının qiymətləndirilməsi,
sistemin müxtəlif idarəetmə alqoritmlərinin effektivliyi, sistemin müxtəlif
parametrlərinin dəyişməsi təsirləri üçün istifadə edilir.
Struktur modelləşdirmə- müəyyən formada spesifik xüsusiyyətli
strukturlara əsaslanır, hansılar ki, sistemin tədqiqat vasitəsi kimi istifadə
edilir və ya onların spesifik yanaşmaları əsasında başqa modellərin
işlənməsinə xidmət edir.
Struktur modelləşdirmənin inkişafı obyektiv-istiqamətlənmiş
modelləşdirmədən ibarətdir.
Sistem analizinin struktur modelləşdirilməsinə daxildir:
- şəbəkə modelləşdirmə metodu;
- linqvıstiklə əlaqələndirilən strukturlaşdirma metodları;
- müxtəlif tipli strukturların (ierarxiki, matrisli, ixtiyarı qraflar) formal
qurulmasının və tədqiqinin yanaşılması istiqamətinə yönəlib.
Bu halda ―strukturun modeli‖ anlayışı sistemin həm funksiyasına və
sistemin elementlərinə tətbiq etmək olar. Uyğun strukturlar funksional və
morfoloji adlanırlar. Obyektiv-istiqamətlənmiş modelləşdirmə hər iki tip
strukurları ierarxiki siniflərlə birləşdirir, bura həm funksiyalar və həmdə
elementlər daxil olur.
Real modelləşdirmə obyektin xarakteristikalarının tədqiqi
mümkünlüyü tam real obyektdə, va ya onun müəyyən həssəsində istifadə
etməklə aparılır. Belə tədqiqatlar normal rejimdə işləyən və ya
maraqlandırılan tədqiqat xarakteristikalarının (dəyişənlərin və parametrlərin
başqa qiymətləri halında, başqa zaman miqyasında və s.)
qiymətləndirilməsi üçün xüsusi təşkil olunmuş rejimlərdə aparılır.
Real modelləşdirmənin geniş yayılmış növlərindən biri əyani
modelləşdirmədir. Əyani modelləşdirmə elmi tədqiqatlara, kompleks
sınaqlara və istehsal tədqiqatlarına bölünürlər.
İmitasiya modeli. Obyektin- modelində elementlərin dəyişməsini
70
müşahidə etmək, sınaqları aparmaq, modelin müəyyən parametrlərini
dəyişmək imkanı yaranır. Modelin yaradılmasında müxtəlif sahəli
ixtisasçılar işləyə biıərlər.
2.İmitasiya modelləşməsi metodu.
İmitasiya modelləşməsi metodu, mürəkkəb sistemlərin işləmə
prosesinin tədqiqinin EHM-da realizə olunması üçün alqoritmik (imitasiyalı)
modeldən istifadəyə əsaslanır. Metodun realizə olunması üçün xüsusi
modelləşdirici alqoritmin işlənməsi vacibdir. Bu alqoritmə uyğun olaraq,
EHM tədqiq olunan sistemin qarşılıqlı əlaqəsini və qarşılıqlı təsirlərini
nəzərə almaqla elementar proseslərin yazılışını informasiya formasında
hasıl edir.
İmitasiya modelləşməsi metodunun əsas mərhələlərinə aiddir:
- giriş və xarici təsirlərin modelləşdirilməsi;
- modelləşdirilən sistemin işinin açıqlanması (modelləşdirən alqoritim);
- modelləşdirmə nəticələrinin interpretasiyası və emalı.
Mühazirə: 14
Mövzu 14. Informasiya modelləşdirilməsi.
Texniki sistemlərin modelləşdirilməsi üçün proqram paketlərindən istifadə
Kompüter modelləşdirilməsi mövcud olan texniki sistemlərin təhlili və yeni
texniki sistemlərin yaradılması məqsədi ilə istifadə olunur. Hər hansı bir texniki obyekti
73
siqnalların, maddənin və ya enerjinin mübadiləsi ilə bağlı olan müəyyən bir şəkildə
qarşılıqlı əlaqədə olan komponentlərin, elementar blokların və ya həlqələrin məcmusu
şəklində təqdim etmək olar.
Texniki obyektlərin təhlili və sintezi məsələləri sistemin struktur və riyazi
modelləşdirilməsi baxımından geniş imkanlar yaradan müxtəlif riyazi paketlərdə həll
edilə bilər.
Texniki sistemlərin modelləşdirilməsi üçün bütün mövcud proqram paketləri üç
sinifə bölünə bilər :
1. Mathcad, SciLab, Maple tipli riyazi paketlər cəbri və diferensial tənliklər
sistemlərini həll etməyə imkan verir. Onlar üzən nöqtə formatında nömrələri idarə və
ədədi üsulları istifadə edərək, müxtəlif vəzifələri həll etmək üçün istifadə olunur.
2. Komponent modelləşdirilməsi paketləri (Mətləb, İşbench, Simulink), burada
ayrı-ayrı bloklardan sistemin vizual modeli yaradılır. Komponent modelləşdirilməsi
paketləri universal (Mətləb, ANSYS) və fənn-yönümlü (Electronics işçi) proqram
paketlərinə bölünür.
3. Fortran, si və s.dillərdə olan proqramlar, konkret tətbiqi sahəyə (mexanika,
istilik texnikası, Elektronika) aid olan texniki obyektlərin modelləşdirilməsi məqsədi
ilə xüsusi müəssisələrdə yaradılmış ixtisaslaşdırılmış paketlər. Onlar tədricən fənn-
yönümlü komponent paketləri ilə əvəz olunur.
Universal komponent modelləşdirmə paketinə nümunə olaraq, MATLAB
sistemini elmi və mühəndislik hesablamaları üçün istifadə olunan nəzərdən keçirin. Bu
matrix-yönümlü proqram paketi, digər müasir tətbiq paketlərinin əksəriyyəti kimi,
tapşırıqların giriş parametrlərini təyin etmək üçün pəncərələrdən, Hesablama
nəticələrinin görselleştirilmesi pəncərələrindən, yardım pəncərələrindən,
hesablamaların başlanması və dayandırılması üçün düymələri idarə edən interaktiv
istifadəçi interfeysinə malikdir. Onunla işləmək üçün istifadəçi proqramlaşdırma
detallarına daxil olmağa ehtiyac yoxdur, mənbə məlumatlarını və hesablama metodunu
asanlıqla dəyişə bilər.
İnformasiya modelləşdirilməsi.
Obyektin informasiya modeli onun təsviridir. Eyni bir obyektə modelləşdirmə
məqsədindən tam asılı olaraq uyğun müxtəlif modellər qurula bilər.Təsvir usulları
müxtəlif ola bilər. Verbal(sözlərlə),qrafik,cədvəl,riyazi və sair kimi müxtəlif təsvir
üsulları ola bilər.
EHM-in köməyi ilə obyektlərin bir qisminin effektiv öyrənilməsi üçün mövcud
məlumatları xüsusi işarələr və ya dil sistemi vasitəsilə xüsusi şəkildə strukturlaşdırmaq
və kodlaşdırmaq lazımdır. Nəticədə obyektin informasiya modellərinin (İM) məcmusu
əldə edilir, onlardan hər biri obyektin ən əhəmiyyətli parametrlərini, giriş, çıxış
ölçülərini və onların arasındakı əlaqəni səciyyələndirən xüsusi strukturlaşdırılmış
informasiyadır. Aşağıdakıları fərqləndirmək olar:
74
1) Təsviri informasiya modeli.Təbii və ya danışıq dilində yaradılmış (ingilis,
rus və s.) modellərdir;
2) Formal informasiya modelləri. Bu modellərdə alqoritmik, riyazi və ya
digər kodlama dillərindən istifadə edilir və cədvəllərə, düsturlara, sxemlərə, qrafalara,
xəritələrə və s. tətbiq edilir.İnformasiya modelləri müxtəlif məsələləri həll etməyə
imkan verirlər: obyektin xarici təsirlərə cavab verməsini modelləşdirmək, onun inkişaf
dinamikasını proqnozlaşdırmaq, sistemin parametrlərini müəyyən edilmiş Hədəf
funksiyasına nisbətən optimallaşdırmaq, sistemin adaptiv idarə olunmasını həyata
keçirmək.
Onlara məlumat təqdim etmək yollarından biri masalar yaratmaqdır. "Obyektlər-
xassələr" tipli cədvəlləri fərqləndirir (Obyektlər və xüsusiyyətlər sadalanır, hansı
xüsusiyyətlərin və hər bir obyektə nə dərəcədə xas olduğu göstərilir), " Obyektlər-
Obyektlər " (baxılır əmlak xarakterizə edən bir neçə obyektlərin). Ümumiyyətlə, masa
üç hissədən ibarətdir: başlar, tərəflər və proqraflar. Cədvəl şəkil. 1 yalnız 25 hüceyrələri
beş satır və beş sütun var. Baş fərdi sütunların başlıqlarını və yan tərəflərini satır
başlıqlarını ehtiva edir. Kompleks hallarda, masa başlığı və Tərəfi çoxsəviyyəli
düyüdür .2); baş və Yan səviyyə sırasıyla pillələr və addımlar adlanır. Bu və ya digər
hüceyrələrdəki dəyərlər eyni cədvəldəki dəyərlərdən istifadə edərək hesablanırsa, bu
cür masalar hesablama adlanır.
Elektron (dinamik cədvəllər) və ya cədvəlli prosessorlar - rəqəmli
informasiyanın böyük massivləri ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş proqramlardır.
Cədvəllərdə məlumatlar cədvəlin hüceyrələrində (hüceyrələrində) mətndə yerləşdirilir
və / və ya rəqəmli format. Bəzi hüceyrələrə formulalar yazılır. İnformasiya strukturu
statik deyil, dinamikdir: ilkin məlumatların dəyişməsi zamanı qalan cədvəl sahələrinin
avtomatik olaraq yenidən hesablanması baş verir. İş rejimi: cədvəlin formalaşdırılması,
redaktə edilməsi, formulalar üzrə hesablanması, oxumaq və Saxlama, Cədvəl
elementlərinin statistik işlənməsi, əlamətə görə təşkil edilməsi, Verilənlər bazası kimi
işləmək, qrafik və diaqramların qurulması, kağız üzərində çap.
Məsələn, Microsoft Office paketindən Excel masa prosessoru. İş sahəsi cədvəlin bir
hissəsini görünən bir ekran pəncərəsidir (maksimum satır sayı 10000 - dən çoxdur,
sütunların sayı 200 - dən çoxdur). İşarə sistemləri, menyu, giriş Çubuğu, Formula Barı,
mövcud hüceyrə məlumatları olan status barı mövcuddur. Formullarla hesablaşmalarda
daxili funksiyaları istifadə edə bilərsiniz. Proqram, orijinal məlumatları deyil, həm də
onların arasında riyazi əlaqələri deyil, həm də Visual Basic dilində makroların
yaradılmasına imkan verən cədvəl formasında saxlayır. Şəkil. 2, MS Excel paketində
məcburi rəqslərin modelləşdirilməsinin nəticəsini təqdim edir.
Verilənlər bazası (VB) xüsusi şəkildə təşkil edilmiş və kompüterin xarici yaddaşında
saxlanılan obyektlərin bir sıra məlumatları adlanır. Verilənlər bazalarının idarə edilməsi
sistemi (VBİS) - VB-nın yaradılmasına, orada saxlanılan məlumatların yenilənməsinə
imkan verən proqramlar sistemidir. VB-nın saxlanması üçün nəzərdə tutulan xarici
75
yaddaş cihazı yüksək məlumat tutumuna və saxlanılan məlumatlara kiçik giriş vaxtına
malik olmalıdır. VBİS ilə işləmək üçün rejimləri sadalayaq: VB yaratmaq, VB-ni
redaktə etmək, gözdən keçirmək, koçürmək, çap etmək, verilmiş əlamətə görə
məlumatları axtarmaq və sıralamaq. VBİS böyük həcmdə məlumatlarla işi,
məlumatların sürətli axtarışini, onların ziddiyyətsizliyini, icazəsiz müraciət və
dağıdilmasından mühafizəsini, sorğu altsisteminə müraciətini təmin edir.
Bir-biri ilə bağlı obyekt haqqında məlumat qrupu qeyd adlanır. Məlumatların və onların
arasında əlaqələrin təşkilinin üç növü vardır: iyerarxik (ağacvari), şəbəkə, relational.
Hiyerarşik VB - də bir element əsas, qalanları isə tabe sayılır. Şəbəkə VB əlavə KC
şaquli əlaqələri üfüqi əlaqələri qurmaq üçün imkan verir. Relational VB-də məlumatlar
cədvəldə saxlanılır; qeydin altında bir obyekt haqqında məlumatları ehtiva edən bir
masa xətti başa düşülür. Qeyd elementləri və ya sahələr bu cədvəlin sütunlarını təşkil
edir. Sütundakı bütün elementlər eyni tipə (ədədi, xarakter) malikdir, hər bir sütun
unikal bir addır. Belə VB-nin üstünlüyü məlumatların təşkilinin aydınlığı və
aydınlığıdır, lazımi məlumatların axtarış sürəti. VB və VBİS məlumat bankı adlanan
informasiya-axtarış sistemini təşkil edir.
VB əsasında qoyulmuş məlumatlar və məntiqi çıxış qaydaları əsasında yeni faktlar əldə
etməyə imkan verən bilik bazası tikilə bilər. Biliklərin təqdim edilməsinin bütün
modelləri aşağıdakı siniflərdən birinə əsaslanır:
1. Zirvələri anlayışlara uyğun olan orgrafların, qövslərin (qabırğaların) növünə malik
semantik şəbəkələr aralarındakı münasibətlərə aiddir.
2. Adlardan və onunla bağlı slotlardan ibarət olan çərçivələr, hansılar ki, rəqəm və ya
mətn formalarında məlumatlarla doldurulurlar.
3. Baza elementlərinin, sintaktik qaydaların, axiomların və çıxış qaydalarının
çoxluqlarının soruşduğu formal məntiq modelləri, hansılar ki, yeni bilikləri çıxarmağa
icazə verirlər.
4. Növün məntiqi qaydalarının istifadəsinə əsaslanan məhsul modelləri: əgər (şərt a),
onda (Təsdiq B).
Mühazirə: 15
Mövzu 15.Həndeəsi modelləşdirmə.Həndəsi modelin qurulması.
Plan.
Kompüter modellərinin başqa bir növü iki ölçülü (2D) və obyektlərin üçölçülü (3D)
həndəsi modelləridir. Kompüterin köməyi ilə əşyaların təsvirlərinin sintez olunduğu
76
informatika sahəsi, həmçinin foto və video kameraların köməyi ilə əldə edilmiş vizual
informasiyanın işlənməsi kompüter qrafikası (KQ) adlanır. Onun istifadə nümunələri
kompüter qrafik interfeysi, rəqəmsal televiziya, rəqəmsal fotoqrafiya, lazer qrafika,
xüsusi effektlər, avtomatlaşdırılmış dizayn sistemləridir. Kompüter dizaynı CAD
(Computer Aided Design) modulu ilə həyata keçirilir. Obyektlərin həndəsi
modellərinin yaradılması ilə yanaşı (şəkil. 18.3 və 18.4)
Kompüter qrafikası görüntülərin işlənməsi üçün şəkillərin tanınması, bir çox
obyektlərdən ibarət səhnələri təhlil etmək, sintez edilmiş mücərrəd şəkilləri
görsəlləşdirmək üçün istifadə olunur.
KQ-nın geniş tətbiqi onunla bağlıdır ki, informasiyanın təxminən 80% - ni insan
görmə orqanlarının köməyi ilə qəbul edir. KQ-nın sürətli inkişafı 1971-1985-ci
illərdən başlayır. Prosessorun məhsuldarlığının artması 1986-1990-cı illərdə
multimedia texnologiyasının yaranmasına gətirib çıxardı. Kompüter eyni zamanda
qrafik şəkil, video və səs emal etməyə başladı. İstifadəçi və fərdi kompüter arasında
məlumat mübadiləsi, animasiya yaratmaq və ekranda rəngli bir şəkil əldə etmək
imkanı var idi. Kompüterin iş sürətinin daha da artması virtual reallığın yaranmasına
gətirib çıxardı (1991-2008-ci illər). Virtual dünyada insan varlığının təsirini təmin
edən stereoeynək, hərəkət sensorları, kiberəlcəklər, kiberhücum, kiberkostyum və
digər qurğular istifadə etməyə başladı.
KQ-nı nəzərə alaraq, adətən aşağıdakı sahələri fərqlənir:
1) elmi qrafik (Qrafik, təsvirlər);
2) biznes cədvəli (hesabat sənədləri, statistik xülasələr);
3) konsruktor(dizayn) qrafika (CAD– avtomatlaşdırma dizayn sistemləri vasitəsilə
obyektlərin 2D və 3D şəkillərini əldə etmək);
4) illüstrativ qrafik;
5) bədii və Reklam qrafika (reklam çarxları, cizgi filmləri);
6) kompüter animasiyası (kompüter oyunları, video dərslər, video təqdimatlar).
İki ölçülü qrafikin yaradılması üsuluna görə rastr, vektor və fraktal qrafikalara
bölünür. Rastr görüntüsünün elementi koordinatlar, rəng və şəffaflıq ilə xarakterizə
olunan pixel – parlayan nöqtədir.Kompüter iki ölçülü piksel matrisi ilə fəaliyyət
göstərir, buna görə rastr şəkillərinin işlənməsi Yüksək sürətli hərəkət və böyük yaddaş
həcmlərini tələb edir. Keyfiyyət itkisi olmadan yalnız şəkilləri azalda bilər, lakin
piksel sayının azalması ilə yanaşı, məlumatların bir hissəsi itirilir. Piksel şəkilləri
böyüdükcə, kvadratlara çevrilərək, onların sayı eyni olaraq qalır və təsvirin keyfiyyəti
azalır.
Vektorial təsvir həndəsi primitivlərdən ibarətdir: nöqtələr, düz xətlər, dairələr,
düzbucaqlılar, ellipslər, poliqonlar və s.şəkil rəng, xətlərin növü, təbəqənin mövqeyi,
doldurulması, miqyası və s. xüsusiyyətləri yaratmaq, kopyalamaq, silmək,
dəyişdirmək, hərəkət etmək, kiçiltmək, rəngləndirmək və s. kimi saxlanılır. görünüş
məlumatsız şəkildə ölçülə bilər, döndürülmə, deformasiya etmək, hərəkət etmək,
77
hərəkət etmək, dəyişdirmək və s. Fraktal şəkillər fərdi elementləri valideyn
strukturlarının xüsusiyyətlərini miras alan özünü bənzər bir obyekt yaradan bir
proqram tərəfindən yaradılmışdır.
Fraktal (lat. fractus-əzilmiş, sındırılmış, sındırılmış) — özünə bənzərlik
xüsusiyyətinə malik olan çoxluq (obyekt, özünün bir hissəsi ilə dəqiq və ya
yaxınlaşaraq üst-üstə düşür, yəni bütöv bir və ya daha çox hissələrlə eyni forma
malikdir).
Üçölçülü obyektlərin və onların proqnozlarının təyyarəyə qrafik modelləşdirilməsi
üçün üçölçülü qrafik istifadə olunur. Voksel3d-chart model obyektlərin bir 2D raster
image piksel ibarətdir kimi kub formalı üç ölçülü elementləri ibarətdir. Voksel
təsvirinin ölçüsü artdıqda onun keyfiyyəti azalır, azaldıqda isə informasiyanın bir
hissəsi itirilir.
Poliqonal kq-da obyekt elementar səthlərin-poliqonların məcmusu kimi təqdim edilir.
Ən sadə halda, poliqondur
ölçüləri və mövqeyi onun üç zirvəsinin koordinatları ilə müəyyən edilən üçbucaq.
Monitor işıq saçan elementlərin ikiölçülü matrisindən ibarətdir, buna görə də üçölçülü
modellərin proyeksiyası monitorun müstəvisinə bitmap kimi çıxarılır. İnsan 3D-
obyektlərin ekran müstəvisinə ikiölçülü proyeksiyasını nəzərdən keçirir və onun
şüurunda üçölçülü təsvir formalaşır.
Kompüter qrafikası xüsusi proqramlar vasitəsilə kompüter ekranında görüntüləri
yaratmaq və idarə etmək üsulları və yollarını öyrənən kompüter elminin xüsusi bir
sahəsidir.
Voksel 3D qrafika.
Voxel (Xel, ingilis dilində danışıq dilində. Voxel-sözlərdən ibarətdir: həcmli (ing.
volumetric) və pixel (ing. pixel)) - üç ölçülü məkanda raster elementinin dəyərini
ehtiva edən toplu görüntü elementi. Voksels üç ölçülü kosmik üçün iki ölçülü piksel
analoqları var. Voksel modelləri tez-tez tibbi və elmi məlumatları görüntüləmək və
təhlil etmək üçün istifadə olunur.
Vokselin adının özü çox uğurlu deyil-kompüter qrafikində yeni gələnləri çaşdıra bilər.
Məsələ ondadır ki, voxellərin proqramlaşdırma sahəsində poliqonlara deyil, piksellərə
alternativ kimi istifadə olunur. Pixels virtual (oyun sprites) və fiziki (matrix ekran
element) olur. Başlayanlar tez-tez voxellərin fiziki piksellər üçün bir əvəz olduğuna
inanırlar. Bu, belə deyil. Voxels virtual piksel və çoxbucaqlı üçün alternativ deyil.
Virtual dünyada hər şey-virtual piksellər, poliqonlar və voksellər-hər şey fiziki
ekranın piksellərinə "layihələşdirilməlidir" :
* Virtual piksel 3D dünyada düz 2D obyekt modelləri "rəsm" dir.
* Polygons və ya 2D təyyarələri kimi boş 3D kosmik əhatə edir.
* Voksellər içərisində olan obyektlərin həcmli modellərini yayırlar.
Yəni, çoxbucaqlı və piksellərdən fərqli olaraq, voxellər əsl 3D kərpicdir və boş 3D
məkanını "əhatə edən" 2D təyyarəsi deyil.
78
Virtual piksellərdə modelləşdirmə artıq 3D qrafika istehsalında demək olar ki,
tapılmır. İndi 3D modelləşdirmə obyektləri tez-tez əsasən yalnız iki yolla yaradılır:
1. ya düz poliqonların köməyi ilə, bununla da daxili doldurulma olmadan boş bir
model yaradılacaq, lakin 3D-ni tez-tez müşahidə edənlər üçün heç bir şey yoxdur və
məsələn, 3D pişik içərisində heç bir şey olmadığını bilmək lazım deyil. Müşahidəçi
üçün pişik səthinin üçbucaqlarından yaxşı tikilmiş olması kifayətdir.
2. və ya voksel — voksel-həcmli kubiklərin köməyi ilə, hansılar ki, 3D modelin içini
tamamilə doldururlar, harada hər belə kubikin özündə o haqda informasiyanı daşıyır,
məsələn, dəri, əzələlər, sümüklər və s.
Poliqonal modellər təbiətdə boş olduğundan, onların davranışlarını 3D dünyada
modelləşdirmək çox çətindir. Məsələn, bir proqramçı quldurları haqqında bir 3D oyun
Su davranış modelləşdirmək lazımdır, əgər, bir problem üzləşir: su səthində dalğaları
modelləşdirmək üçün necə? Oyun Su, çünki necə su sıçratmaq model - yalnız mavi
rəngli üçbucaq toxunmuş bir xalça, bu təyyarə altında heç bir şey, və eyni zamanda
köpük və splashing su göstərmək lazımdır? Yəni su hissələrinin bir-birindən köpük və
sıçratmaq şəklində ayrılmasını göstərmək lazımdır. Biz kompüter yaddaş yeni
obyektlərin daxil etmək lazımdır və bu əlavə obyektlərin idarə dizayner daha
proqramçı böyük bir sənət tələb edir.
Su voxellər vasitəsilə modelləşdirilirsə, onda hər şey daha asan olur, çünki okeanın
səthindən və dibinə qədər olan bütün su "atomlardan" ibarətdir, hansılar ki, bir-
birindən təbii "ayrılır", proqramçı nöqteyi-nəzərindən, yol ilə
Tətbiq sahələri.
Vector daha diskret obyektlərin modelləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur isə üç
ölçülü matrix həcmi kosmik hər bir vahid element üçün voksel dəyəri saklar ki,
sayəsində, voksel modelləri (məsələn, şəhər üzərində atmosfer dəm qaz paylanması
kimi) davamlı mühit və dəyərləri sahələri simülasyonu üçün yaxşı uyğun.
Tibbi məlumatlar.
Bir sıra tibbi cihazlar, məsələn, kompüter tomoqrafiyasının skanerləri, üçölçülü USM-
lər, MHİ skanlama zamanı göndərilən məlumatları verir. Tarama başa çatdıqdan sonra
voksel modeli qurulur. Bu vəziyyətdə voxel dəyərləri cihazdan məlumatları əks
etdirir. Kompüter tomoqrafiyasında, məsələn, Haunsfield miqyasında bədənin
şəffaflığı, yəni X-şüaları üçün şəffaflıq.
Voksel modelləri üçün (MHİ skaner ilə məsələn, tibbi məlumat) sadəcə hər hansı bir
bölmə model çıxış həyata keçirilir. Bu, hər hansı bir məlumat kəsilməsini öyrənməyə
imkan verir.
Çoxbucaqlı KQ.Çoxbucaqlı tor (jarqon. ingiliscə mesh. polygon mesh (Polygon
mesh) — üçölçülü kompüter qrafikində və həcmli modelləşdirmədə çoxtərəfli
obyektin formasını müəyyən edən təpələrin, qabırğaların və üzlərin məcmusudur. Bu
göstərilməsi asanlaşdırır, lakin meshes də ibarət ola bilər və ən ümumi əyri
79
çoxbucaqlı, və ya deşik ilə poliqonlar kimi adətən üçbucaq, quadrilaterals və ya digər
sadə qabarıq çoxbucaqlı (poliqonlar) var.
Çoxbucaqlı ızgaralar haqqında tədris kompüter qrafikası və həndəsi modelləşdirmənin
böyük bir alt bölməsidir. Şəbəkələr üzərində aparılan bir çox əməliyyatlar Boolean
cəbr, anti-aliasing, sadələşdirilməsi və bir çox başqaları daxil ola bilər. Çoxbucaqlı
ızgaraların müxtəlif görünüşləri Müxtəlif məqsədlər və tətbiqlər üçün istifadə olunur.
Çoxbucaqlı torların riyazi ekvivalenti-strukturlaşdırılmamış torlar-kombinatoryal
həndəsə üsulları ilə öyrənilir.
Grid simulyasiya elementləri.
Çoxbucaqlı ızgaraların köməyi ilə yaradılan obyektlər vertex, qabırğa, üzlər,
çoxbucaqlı və səthlər kimi müxtəlif növ elementləri saxlamalıdırlar. Bir çox hallarda
yalnız vertices, qabırğa və ya üzlər və ya poliqonlar saxlanılır. Renderer yalnız
üçtərəfli üzləri dəstəkləyə bilər, belə ki, çoxbucaqlı şəkildə göstərildiyi kimi, onların
set inşa edilməlidir. 1. Bununla belə, bir çox renderers dörd və ya daha çox tərəfli
poliqonları dəstəkləyir və poliqonları triangulated bir şəkildə ızgaraların isteğe
saxlanmasını təmin edərək, tez bir zamanda üçbucaqlara triangulyasiya edə bilirlər.
Həmçinin, bəzi hallarda, belə baş modelləşdirilməsi kimi, üç və dördtərəfli çoxbucaqlı
yaratmaq üçün arzu olunandır.
Vertex, rəng, Normal vektor və doku koordinatları kimi digər məlumatlarla birlikdə
bir mövqedir. Qabırğa iki zirvə arasındakı əlaqədir. Üz, Üçbucaq kənarının üç
qabırğa, dördbucaqlı olduğu bir qapalı qabırğadır. Poliqon bir sıra komplanar (bir
təyyarədə yatan) üzlərdir. Çoxtərəfli üzləri dəstəkləyən sistemlərdə poliqonlar və
üzlər bərabərdir.
Lakin, çox avadanlıq göstərilməsi yalnız üç və ya dörd tərəflər ilə üzlərini dəstəkləyir,
belə ki, çoxbucaqlı simalar bir sıra kimi təqdim olunur. Riyazi, çoxbucaqlı grid
həndəsə, forma və topologiya xassələri əlavə, struktursuz grid, və ya yöndəmsiz graph
kimi təqdim edilə bilər.
Daha tez-tez anti-aliasing qrupları adlanan səthlər faydalıdır, lakin hamar sahələri
qruplaşdırmaq üçün vacib deyildir. Protezultatlar bir düz şəkil, proyeksiya təşkil edir.
Üç ölçülü kompüter qrafikası kino, kompüter oyunlarında geniş istifadə olunur.
Üç ölçülü qrafika çoxbucaqlı və vokseldir. Voksel qrafika, raster kimi. Obyekt
üçölçülü fiqurlardan, çox vaxt kublardan ibarətdir. Poliqonal kompüter qrafikində isə
bütün obyektlər adətən səthlər dəsti kimi təqdim olunur, minimal səthi poliqon
adlandırırlar. Bir poliqon olaraq, üçbucaqlar adətən seçilir. Vektor (poliqonal) 3D
qrafikindəki bütün vizual dəyişikliklər matrisləri idarə edir. Kompüter qrafikində
matrislərin üç növü istifadə olunur:
* dönüş Matrix
* Matrix shift
* Matrix yakınlaştırma
80
81