Mühazirə:1

MODELLƏŞDIRMƏ NƏZƏRIYYƏSININ ƏSAS ANLAYIŞLARI.

1.Kompüter modelləşdirilməsi elmi idrak metodu kimi.
İnformasiya kompüter texnologiyalarının inkişafi ilə riyazi modelləşdirmənin
istiqamətlərindən biri kimi yaranmiş kompüter modelləşdirilməsi kompüterlərin
müstəqil və mühüm tətbiq sahəsi olmuşdur. Hal-hazırda elmi və praktiki tədqiqatlarda
kompüter modelləşdirilməsi idrakın əsas üsullarından biridir. Kompüter
modelləşdirilməsi olmadan indi böyük elmi və iqtisadi məsələlərin həlli mümkün
deyil. Öyrənilən obyektin riyazi modelinin hesablama texnikasının köməyi ilə
qurulması və təhlilinə əsaslanan mürəkkəb problemlərin tədqiqi texnologiyası
işlənmişdir. Belə bir tədqiqat metodu hesablama eksperimenti adlanır. Hesablama
eksperimenti elmin demək olar ki, bütün sahələrində - fizika, kimya, astronomiya,
biologiya, ekologiya sahələrində, hətta psixologiya, dilçilik və filologiya kimi sırf
humanitar elmlərdə də tətbiq edilir. Elmi sahələrdən başqa, hesablama eksperimentləri
iqtisadiyyatda, sosiologiyada, sənayedə, idarəetmədə geniş tətbiq olunur.
Kompüter modelləşdirilməsi(KM) kursu informasiyaya aid fənlər içərisində
yeni və olduqca mürəkkəb bir kursdur. Çünki, kompüter modelləşdirilməsi kursu
fənlərarası kursdur. Onun uğurlu mənimsənilməsi üçün ən müxtəlif fən biliklərinin
öyrənilməsi tələb olunur: birincisi, əgər biz fiziki prosesləri modelləşdiririksə,onda
fizika fənni sahəsində biliklərin, ekoloji prosesləri modelləşdiririksə,onda - bioloji
qanunları, fizika qanunlarını müəyyən səviyyəsinə malik olmalıyıq, bundan başqa,
kompüter modelləşdirilməsi praktiki olaraq müasir riyaziyyatın bütün aparatından
istifadə edir, əsas riyazi fənlərin - cəbrin, riyazi alizin, diferensial tənliklər
nəzəriyyəsinin, riyazi statistikanın, ehtimal nəzəriyyəsinin bilikləri tələb olunur.
2.Hesablama eksperimentinin üstünlükləri.
Hesablama eksperimentinin aparilmasi natural eksperimentdən əvvəl bir sira
üstünlüklərə malikdir:
-hesablama eksperimenti üçün mürəkkəb laboratoriya avadanlıqları tələb olunmur;
-eksperimentdə müvəqqəti xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması;
-parametrlərin sərbəst idarə edilməsi, onların ixtiyari şəkildə dəyişdirilməsi imkanı,
onlara qeyri-real, qeyri-bərabər dəyərlər verilməsinə qədər;
-cari eksperimentin fəzada (astronomiya) tədqiq olunan hadisənin uzaqlığı və ya
zamanında əhəmiyyətli dərəcədə uzanması (biologiya) səbəbindən və ya öyrənilən
prosesə dönməz dəyişikliklərin edilməsi mümkünlüyü səbəbindən mümkün olmadığı
yerdə hesablama eksperimentinin aparılması imkanı;
-tədqiqat obyektlərinin dairəsini genişləndirmək-qeyri-təkrarlanan hadisələri,
keçmişin və gələcəyin hadisələrini, real şəraitdə təkrarlanmayan obyektləri öyrənmək
mümkün olur;
-mücərrəd, o cümlədən hər hansı bir təbiət obyektlərin görüntüləmək;
1
-onların yerləşdirilməsinin dinamikasında hadisələri və prosesləri araşdırmaq;
-vaxtın idarə edilməsi (sürətləndirmək, yavaşlatmaq və s);
-modelin təkrar sınaqlarını yerinə yetirmək, hər dəfə onu ilkin vəziyyətə qaytarmaq;
-rəqəmli və ya qrafik şəklində obyektin müxtəlif xüsusiyyətlərini əldə edin;
-obyektin optimal konstruksiyasını onun sınaq nüsxələrini istehsal etmədən tapmalı;
-insan sağlamlığı və ya ətraf mühit üçün mənfi nəticələr riski olmadan təcrübələr
həyata keçirir.
3.Model və modelləşdirmə anlayışları.
Ətraf aləmin öyrənilməsi prosesində idrak subyektinə qarşi obyektiv realliğin
tədqiq olunan hissəsi-idrak obyekti dayanir. Alim empirik idrak metodlarindan
(müşahidə və eksperiment) istifadə edərək, obyekti xarakterizə edən faktlari müəyyən
edir. İbtidaifaktlar empirik qanunlar ümumiləşdirilir və formalaşdirilir. Növbəti addim
nəzəriyyənin inkişafi və obyektin davranişini izah edən və öyrənilən hadisəyə təsir
edən ən mühüm amilləri nəzərə alan nəzəri modelin qurulmasidir. Bu nəzəri model
məntiqli olmali və müəyyən edilmiş faktlara uyğun olmalidir. Hesab etmək olar ki,
istənilən elm ətraf gerçəkliyin müəyyən hissəsinin nəzəri modelidir.
Tez-tez idrak prosesində real obyekt o, tədqiq olunan O obyektinin xüsusiyyət-
lərini daşıyan və model adlanan bəzi digər ideal , xəyali və ya maddi M obyekti ilə
əvəz olunur. Bu model tədqiqata məruz qalır: ona müxtəlif təsirlər göstərir, parametr-
ləri və ilkin şərtləri dəyişdirir və onun davranışının necə dəyişdiyini aydınlaşdırırlar.
M modelinin tədqiqatının nəticələri O tədqiqat obyektinə köçürülür, mövcud empirik
məlumatlarla müqayisə edilir və s.
"Model" sözü (lat. modelium) "tədbir", "metod", "bir şeyə bənzərlik"deməkdir.
Model tədqiq olunan sistemi əvəz edən və onun əhəmiyyətli tərəflərini adekvat
şəkildə əks etdirən maddi və ya ideal obyektdir. Model M tədqiq olunan prosesi və ya
O obyektini obyektin öyrənilməsinə imkan verən uyğunluq dərəcəsi ilə təkrarlamaq
məcburiyyətindədir–orijinal O. modelləşdirmənin nəticələrini tədqiq olunan obyektə
köçürmək üçün model, modelin adekvatlıq dəyərinə malik olmalıdır. Tədqiq olunan
obyektin öz modeli ilə əvəzlənməsinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, modelləri tez-tez
tədqiq etmək daha asan, daha ucuz və daha təhlükəsizdir.
Obyektin modeli onun ən vacib xüsusiyyətlərini əks etdirməlidir, ikincillərə
məhəl qoymamalıdır.
Model-bir sistemin (yəni orijinalın) orijinalının daha yaxşı öyrənilməsi və ya
onun hər hansı xüsusiyyətlərinin səsləndirilməsi üçün bir sistemin (müəyyən şərtlər,
təkliflər, hipotezlər) əvəzlənməsi üçün obyektin, sistemin obyektidir və ya təsviridir.
Model bir strukturun (öyrənilmiş) digərinə (öyrənilməmiş) göstərilməsinin
nəticəsidir. Hər hansi bir model müəyyən fərziyyələr, fərziyyələr əsasinda qurulur və
tədqiq edilir. Model elə qurulmalidir ki, o, obyektin keyfiyyətini daha dolğun əks
etdirsin, hansilar ki, qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq öyrənmək lazimdir. Hər cəhət-
dən, model obyektin daha asan və öyrənmək üçün daha rahat olmalidir. Eyni obyekt

2
üçün müxtəlif modellər, onun öyrənilməsinin müxtəlif məqsədlərinə uyğun model
sinifləri mövcud ola bilər. Modelləşdirmənin zəruri şərti obyektin və onun modelinin
(modelin orijinal obyektə adekvatliği) oxşarliğidir.
Modelləşdirmənin nəticələri təsdiqləndikdə və tədqiq olunan obyektlərdə gedən
prosesləri proqnozlaşdırmaq üçün əsas ola bilərsə, modelin obyektə adekvat olduğunu
deyirlər. Eyni zamanda, modelin adekvatlığı modelləşdirmə məqsədindən və qəbul
edilmiş meyarlardan asılıdır.
Adekvat model dedikdə, model tərtibatçısı tərəfindən modelləşdirilmiş sistemin
anlaşılması səviyyəsində onun xarici mühitdə fəaliyyət prosesini əks etdirən model
başa düşülür. Adekvatlıq altında(lat. adaequatus-eşlemeli) biz təcrübə və ya test
vəzifəsi verilən inkişaf model tərəfindən əldə nəticələri uyğunluq dərəcəsi anlamaq
lazımdır. Əgər modelin işlənib hazırlandığı sistem mövcuddursa, bu modelin və bu
sistemin çıxış məlumatlarını müqayisə edirlər.
4.Modelin xüsusiyyətləri.
Hər hansı bir model aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
-sonluluq: model orjinalı onun yalniz sonlu sayda əlaqələri ilə əks etdirir;
-sadələşdirilmiş: model obyekti yalnız əhəmiyyətli tərəflərini göstərir;
-təxminən: etibarlılıq modeli təxmini və ya təxminən göstərilir;
-adekvatlıq: model modelləşdirilmiş sistemi uğurla təsvir edir;
-informativlik: modeldə modelin qurulması zamanı qəbul edilmiş fərziyyələr
çərçivəsində sistem haqqında kifayət qədər məlumat olmalıdır.
Modellərin qurulması, öyrənilməsi və tətbiqi prosesini modelləşdirmə
adlandıracağıq, yəni modelləşdirmə obyektin müəyyən məqsədlə həyata keçirilən
modelini quraraq və tədqiq etməklə onun tədqiq edilməsi üsuludur və eksperimenti
orijinal eksperimentlə modelə dəyişdirməkdən ibarətdir.
Modelləşdirilmə oxşarlıq riyazi nəzəriyyəsinə əsaslanır, buna görə də mütləq
oxşarlıq yalnız bir obyekti başqa bir obyektlə əvəz edərkən baş verə bilər. Əksər
sistemlərin modelləşdirilməsi zamanı (Ola bilsin ki, bəzi riyazi strukturların başqaları
tərəfindən modelləşdirilməsi istisna olmaqla) mütləq oxşarlıq mümkün deyil və
modelləşdirmənin əsas məqsədi modelləşdirilən sistemin fəaliyyətini kifayət qədər
yaxşı əks etdirməlidir.
5.Modelləşdirmənin məqsədləri.
Modelləşdirmə zamanı müxtəlif məqsədlər həyata keçirilə bilər:
1) öyrənilən obyektin mahiyyətini, onun davranışının səbəblərini, "qurğuları" və
elementlərin qarşılıqlı təsir mexanizmini bilmək;
2) empirik tədqiqatların artıq məlum nəticələrinin izahı, eksperimental məlumatlara
görə modelin parametrlərinin yoxlanılması;
3) müxtəlif xarici təsirlərdə və İdarəetmə üsullarında yeni şəraitdə sistemlərin
davranışının proqnozlaşdırılması;

3
4) tədqiq olunan sistemlərin fəaliyyətinin optimallaşdırılması, seçilmiş optimallıq
meyarına uyğun olaraq obyektin düzgün idarə edilməsinin axtarışı.

Modellərin təsnifatı.
Ümumiyyətlə, əhatə dairələrindən və onlarin tətbiq sahələrindən asili olmayaraq
bütün modellər üç növ olur:
1.İDRAK modelləri-təhsilin təşkili və təqdim edilməsi, yeni və köhnə biliklərin
birləşdirilməsi vasitəsidir.
2.PRAQMATİK modellər-sistemin idarə olunması üçün praktiki tədbirlərin
təşkili,sistemin məqsədlərinin işçi təqdimatı vasitəsidir.
3. INSTRUMENTAL modellər- proqmatik və idrak modellərinin istifadəsi və ya
tədqiqinin qurulma vasitələridir.

İdrak-modeli, adətən, reallığa uyğunlaşdırılır və nəzəri model adlanır.

Praqmatik model-reallıq onlara bəzi praqmatik modellər altında müəyyən edilir. Bu
adətən tətbiqi modellərdir.
İdraki model mövcudluğu əks etdirir, praqmatik model isə mövcud olmayan olsa da
amma arzu olunan və munasibətləri və əlaqələri yerinə yetirə bilməsi mümkündür.
Modellərin bütün digər təsnifatları obyekt-orijinala, tədqiqat metodlarına və s. aid
edilir.
Praktiki tətbiqi.
-çirkləndirici maddələrin atmosferdə yayılmasının təhlili;
-səs-küy çirklənməsinə qarşı mübarizə aparmaq üçün səs-küy maneələrinin -
layihələndirilməsi;
-nəqliyyat vasitələrinin konstruksiyası;
-pilot təlim üçün uçuş simülatörları;
-hava proqnozu;
-digər elektron cihazların işini emal edir;
-maliyyə bazarlarında qiymətlərin proqnozlaşdırılması;
bina, dizayn və mexaniki yük altında hissələrin davranışını araşdırmaq;
-strukturların möhkəmliyinin və onların məhv edilməsi mexanizmlərinin
proqnozlaşdırılması;
-kimya kimi istehsal proseslərinin layihələndirilməsi;
-təşkilatın strateji idarə edilməsi;
-hidravlik sistemlərin davranışının öyrənilməsi: neft kəmərləri, su kəmərləri;
-robotların və avtomatik manipulyatorların modelləşdirilməsi;
-şəhərlərin inkişaf ssenari variantlarının modelləşdirilməsi;
-nəqliyyat sistemlərinin modelləşdirilməsi;
-plastik əməliyyatların nəticələrinin modelləşdirilməsi;
. Kompüter modelləşdirilməsinin əsas anlayışları:

4
Model –süni yaradılmış obyekt olub, real obyekt-orijinalı müəyyən bir şəkildə ifadə
edir.
Kompüter modeli-Kompüter vasitələri ilə modelləşdirilmiş sistem haqqında
məlumatların təqdim edilməsidir.
Sistem-qarşılıqlı əlaqəli elementlərin yığımı olub, ayrı-ayrı elementlərin xüsusiy-
yətindən fərqli xüsusiyyətlərə malikdirlər.
Element- bu obyekt olub, modelləşdirmə məqsədləri üçün vacib olan xüsusiyyətlərə
malikdir.
Kompüter modelində elementin xassələri elementin xüsusiyyətlərini-kəmiyyətlərini
təsvir edir.
Elementlər arasındakı əlaqə kəmiyyət və alqoritmlərin köməyi ilə təsvir olunur,
xüsusilə hesablama düsturlarının köməyi ilə təsvir olunur.

Sözün geniş mənasında model- real prosesin və ya obyektin hər-hansı bir

vasitələrin köməyi ilə alınmış təsviridir. Belə vasitələrdən fikirdə yaranan obrazı,
maketi, söz ilə yazılışı (linqvistik model) fuksional sxemi, rəsmi (çertyoj),
xəritəni və s. göstərmək olar. Model tam dəqiq
olmayıb real obyektin sədə əvəzedicidir.Obyektin, prosesin və ya hadisənin özü isə
qurulmuş modelin originalı adlanır.
Modeldən real obyektin əlçatmaz xarakteristikalarını təyin etmək, onun gələcək
fəaliyyətini proqnozlaşdırmaq, tənzimləyicinin sazlama parametrlərini hesablamaq
(sintez məsələsi) və ya yeni yaradılan obyektin həndəsi ölçülərini təyin etmək
üçün (layihə məsələsi) və s. istifadə edilə bilər.
Modelləşdirmə- hər hansı obyekti tədqiq etmək üçün onun modelinin qurulması
və öyrənilməsindən ibarətdir. İstənilən elmi-tədqiqat metodu modellşdirmə
ideyasına əsaslanır.
Riyazi model- real prosesin və ya obyektin riyazi vasitələrin köməyi ilə
alınmış təsviridir. Belə vasitələrdən müxtəlif tənlikləri (məsələn, diferensial,
ehtimal (stoxastik), Bul (məntiqi), qeyri-səlist və s.), ifadələri, qanunları (məsələn,
Nyuton, Faradey və s.) və s. göstərmək olar.

Mühazirə:2
Mövzu 2. Modellərin müxtəlif növləri.
Plan
1.Modellərin obyektin modelləşdirilmiş tərəfinin xarakterinə görə təsnifatı.
2.Modellərin zamana münasibətinə görə təsnifatı.
3.Modellərin sistemin vəziyyətini təqdim etmə üsuluna görə təsnifatı
4.Modellərin modelləşdirilmiş prosesin təsadüf dərəcəsinə görə təsnifatı.
5.Modellərin həyata keçirilmə üsuluna görə təsnifatı.
5
 İstifadə olunan modellər həddən ziyadə çox müxtəlifdir. Sistem təhlili təsnifat-
laşdirmanı və sistemləşdirməni, yəni əvvəlcədən qaydaya salınmamış obyektlər
çoxluğunun strukturlaşdırılmasını və sistemə çevrilməsini tələb edir. Modellərin
mövcud müxtəlifliyinin təsnifləşdirmənin müxtəlif üsulları məlumdur. Belə ki,
modellərin aşağıdakı növləri var: 1) deterministik və stoxastik; 2) statik və dinamik;
3) diskret, kəsilməz və diskret–kəsilməz; 4) əqli və real. Digər işlərdə modellər
aşağıdakı əsaslarla təsnif edilir :
1) obyektin süni tərəfinin xarakterinə görə;
2) vaxtla əlaqədar;
3) sistemin vəziyyətini təqdim etmək üsulu ilə;
4) Simulyasiya prosesinin təsadüf dərəcəsi ilə;
5) tətbiq üsulu ilə.

1).Modellərin obyektin modelləşdirilmiş tərəfinin xarakterinə görə təsnifatı.

Obyektin modelləşdirilmiş tərəfinin xarakterinə görə təsnifləşdirildikdə aşağıdakı
model növləri göstərilir (şəkil. 1):
1. Kibernetik və ya funksional modellər; onlarda modelləşdirilmiş obyekt "qara
qutu" kimi qəbul edilir, onun daxili qurğusu məlum deyil. Belə "qara qutu" nun
davranışı cihazın çıxış siqnallarını (reaksiyalarını) giriş (stimul) siqnalları ilə bağlayan
riyazi tənlik, qrafik və ya cədvəllə təsvir edilə bilər. Belə bir modelin strukturu və
fəaliyyət prinsipləri tədqiq olunan obyektlə heç bir əlaqəsi yoxdur, lakin oxşar şəkildə
fəaliyyət göstərir. Məsələn, Dama oyununu simulyasiya edən bir kompüter proqramı.
2. Struktur modelləri modelləşdirilmiş obyektin strukturuna uyğun olan modellərdir.
Məsələn, komanda-qərargah təlimləri, özünüidarəetmə günü, elektron sxem modeli və
s. elektronçu işçi heyəti tərəfindən həyata keçirilir.
3. Tədqiq olunan obyekti səciyyələndirən xüsusi şəkildə seçilmiş miqdarların və
onların konkret mənalarının cəmini təşkil edən informasiya modelləri. İfrat verbal
(yəni şifahi sözlərlə), cədvəlli, qrafik və riyazi informasiya modelləri. Məsələn,
tələbənin informasiya modeli imtahanlar, nəzarət və laboratoriya işləri üçün
qiymətləndirmələrdən ibarət ola bilər. Və ya müəyyən istehsalın informasiya modeli
istehsalın tələbatını, onun daha əhəmiyyətli xüsusiyyətlərini, buraxılan malın
parametrlərini xarakterizə edən bir sıra parametrlər təqdim edir.
2)zamana münasibətinə görə modellərin təsnifatı aşağıdakılara bölünürlər:
1.Statik modellər-vaxt keçdikcə vəziyyəti dəyişməyən modellər: dörddə bir
quruluşun düzeni, maşının bədən modeli.
2. Dinamik modellər özündə vəziyyəti əks etdirən fəaliyyət göstərən obyektləri
təmsil edir və davamlı dəyişir. Bunlara mühərrikin və generatorun Aktiv modelləri,
populyasiyanın inkişafının kompüter modeli, kompüterin animasiya modeli və s.
daxildir.

6
3) Sistemin vəziyyətini təqdim etmək üsulu ilə fərqlənir:
1.Diskret modellər-müəyyən qaydalara uyğun olaraq həftə sonu giriş siqnallarını
dəyişdirən daxili vəziyyətlərin bəzi dəsti ilə real və ya xəyali diskret qurğulardır.
2. Kəsilməz modellər davamlı proseslərin baş verdiyi modellərdir. Məsələn,
diferensial tənliyin həlli üçün analoq kompüterin istifadəsi, rezistor vasitəsilə
kondensatorun tutumunun boşalmasının köməyi ilə radioaktiv parçalanmanın
modelləşdirilməsi və s.
4)Modelləşdirililən prosesin təsadüfilik dərəcəsinə görə bölünürlər:
1. Sərt alqoritmə uyğun olaraq bir vəziyyətdən digərinə keçməyə xas olan
determinləşdirilmiş modellər, yəni daxili vəziyyət, giriş və çıxış siqnalları arasında
birrəqəmli uyğunluqlar (svetofor modeli) vardır.
2. Ehtimal avtomatları kimi fəaliyyət göstərən stoxastik modellər; çıxışda siqnal və
vəziyyət Növbəti anda ehtimalların matrisi ilə təyin edilir. Məsələn, şagirdin ehtimal
olunan modeli, səs-küylə rabitə kanalından informasiyanın ötürülməsinin kompüter
modeli və s.
5)Tətbiq üsulu ilə fərqlənir:
1. Abstrakt modellər, yəni yalnız təsəvvürümüzdə mövcud olan zehni modellər.
Məsələn, istifadə edərək təqdim edilə bilər ki, bir alqoritm strukturu
blok sxemləri, funksional asılılıq, bəzi prosesi təsvir edən diferensial tənlik. Mücərrəd
modelləri də müxtəlif qrafik modelləri, sxemləri, strukturları, eləcə də animasiyalar
daxildir.
2. Maddi (fiziki) modellər tədqiq olunan obyekt kimi bir şeydə fəaliyyət göstərən
hərəkətsiz maketlər və ya işlək qurğulardır. Məsələn, toplardan molekulun modeli,
atom sualtı qayığının maketi, fəaliyyət göstərən model dəyişən cərəyan generatoru,
mühərrik və s.real modelləşdirmə obyektin maddi modelinin qurulmasını və onunla
bir sıra eksperimentlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, sualtı qayığın
suda hərəkətini öyrənmək üçün onun kiçildilmiş surətini qurub suyun içərisində
üzməsını hidrodinamik borunun köməyi ilə modelləşdirirlər.
Abstrakt modellər, öz növbəsində, şifahi, riyazi və kompüter modellərinə
bölünür. Şifahi və ya mətn modellərinə idrak obyektini təsvir edən təbii və ya
formallaşdırılmış dildə təsdiqlərin ardıcıllığı aiddir. Riyazi modellər, riyazi
hərəkətlərin və operatorların istifadə olunduğu işarələr modelinin geniş bir sinifini
təşkil edir. Tez-tez onlar cəbri və ya diferensial tənliklər sistemi təmsil edir.
Kompüter modelləri tədqiq olunan sistemin məntiqi, cəbri və ya diferensial tənliklərin
həlledici sistemini və imitasiya davranışını özündə cəmləşdirən alqoritm və ya
kompüter proqramıdır.
Bəzən zehni modelləşdirmə bölünür:
1. Əyani olaraq, - gedən proses haqqında ehtimallar əsasında tədqiq olunan
obyektə uyğun olan xəyali obrazın, zehni maketin və ya onunla analogiyanın
yaradılmasını nəzərdə tutur.

7
 2. Simvolik olaraq, - xüsusi simvollar sistemi əsasında məntiqi obyekt
yaratmaq; dil əsasında (tezarus əsasında əsas anlayışlar) dilə və işarələrə bölünür.
3. Riyazi, -- müəyyən riyazi obyektin tədqiqat obyektinə uyğunluğunu
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir; analitik, imitasiya və kombinə edilmiş obyektə
bölünür. Analitik modelləşdirmə cəbri, diferensial, inteqral, əlbəttə ki, fərq tənliklər
və məntiqi şərtlərdən ibarət sistemin yazılmasını nəzərdə tutur. Analitik modelin
tədqiqi üçün analitik metod və ədədi metoddan istifadə oluna bilər. Son zamanlar
ədədi üsullar kompüter üzərində həyata keçirilir, buna görə kompüter modelləri riyazi
bir növ kimi qəbul edilə bilər.
Riyazi modellər olduqca müxtəlifdir və həmçinin müxtəlif əsaslarla təsnif edilə
bilər .
- Sistemin xüsusiyyətlərini təsvir edərkən abstraksiya dərəcəsi ilə Meta, makro
və mikromodellərə bölünür.
- Təqdimat formasından asılı olaraq invariant, analitik, alqoritmik və qrafik
modelləri fərqləndirilir.
- Modelin nümayiş olunan xüsusiyyətlərinin xarakterinə görə, modellər
struktur, funksional və texnoloji olaraq təsnif edilir.
- Alınma üsuluna görə nəzəri, empirik və kombinə edilmişlər modellər
fərqləndirilir.
- Riyazi aparatın xarakterindən asılı olaraq, modellər xətti və qeyri-xətti,
kəsilməz və diskret, determinləşdirilmiş və ehtimal olunan, statik və dinamik olur.
- Tətbiq üsuluna görə analoq, rəqəmsal, Hibrid, Neyro qeyri-səlis modellər
fərqlənir ki, bu da analoq, rəqəmsal, hibrid hesablama maşınları və neyro şəbəkələri
əsasında yaradılır.

1.2. Modellərin təsnifatı

1. Zaman faktorunun nəzərə alinmasına görə təsnifat

Statik model-obyektin qərarlaşmış rejimdə (sükunətdə) olan modeli. Bəzi
hallarda qeyd olunmuş zaman kəsiyindəki model də statik model kimi təqdim
olunur.
Dinamik model-obyektin vəziyyətinin (xarakteristikalarının) zaman üzrə
necə dəyişdiyini izləməyə inkan verir. Məsələn, xəstəlik tarixi qeyd olunan sənəd.
Texniki obyektlərin dinamik modelləri adətən diferensial tənliklərlə ifadə edilir.
Şəkil 1.1-də baxılan təsnifata uyğun gələn sxem göstərilmişdir.
Bundan başqa, modelləri aid olduğu elim sahəsinə əsasən də təsnif etmək olar.
Məsələn, bioloji, tarixi, ekoloji və s. modellər.
2. İstifadə olunma sahəsinə görə təsnifat
8
 Tədris modelləri-əyani vasitələr, trenajorlar, öyrədən (tədris) proqramları və s.
Oyun modelləri-iqtisadi,idman, işgüzar oyunlar və s.
Elmi-tədqiqat- sinxrofazatron, aparatları yoxlamaq və kolibrovka etmək üçün
stendlər və s.
Təcrübi modellər- real obyektlərin kiçildilmiş surəti (qlobus). İmitasiya
modelləri-reallığı əks etdirməkdən başqa, onu imitasiya edir (dərimanların
siçovulların üzərində yoxlanılması, kosmonavtların çəkisizliyi yer şəraitində imitasiya
etməsi).
Şəkil 1.2-də uyğun blok-sxem göstərilmişdir.
3. Təqdim olunma üsuluna əsasən təsnifat
Material modelləri-və ya əşya (cisimi) modelləri.Bu modellər orijinalın
həndəsi və fiziki xassələrini əks etdirir və reallığın təcəssümüdür
(воплощение).
İnformasiya modelləri-bu modellərə toxunmaq və görmək mümkün
deyil.Onlar yalnız obyekt (proses, hadisə) haqqında səhih və dürüst informasiyaya
əsasən qurulur. İnformasiya modelləri-obektin xassələrini və vəziyyətini, eyni
zamanda bunlar və xarici aləm arasındakı əlaqələri də xarakterizə edən sistemli
informasiya toplusundan ibarətdir.
Verbal model-fikir və ya danışıq formasında olan informasiya modeli.
Simvollu modellər-istənilən formal dillərin simvolları (proqram əmirləri, cəbri,
münasibət, məntiqi əməliyyatlar və s. simvolları) ilə ifadə olunan informasiya
modelləri.
Kompüter modeli-proqram vasitələri ilə realizasiya olunan model.
Şəkil 1.3-də uyğun blok-sxem göstərilmişdir.
4. Riyazi modellərin təsnifatı
Riyazi model dedikdə, hər şeydən əvvəl, obyektin riyazi vasitələr ilə ifadə olunan
giriş və çıxış dəyişənləri arasında əlaqə tənliyi və ya alqoritmi başa düşülür.
Əsasən aşağıdakı modelləri öyrənəcəyik.
Determinik, stoxastik, qeyri-səlis və interval qeyri-müəyyənliyə malik olan riyazi
modellər.
Determinik modeldə obyekti, prosesi və ya hadisəni yazan dəyişənlər
arasında birqiymətli uyğunluq (funksional asılılıq) mövcud olur. Bu tip
modelləri prosesin başvermə mexanizmi tam məlum olduqda qurmaq
mümkündür. Məsələn, fizikanın, mexanikanın, kimya və s.
qanunları. Qanun kəşf etmək - dərk etmək deməkdir.
Stoxastik modeldə dəyişənlər arasinda birqiymətli asılılıq olmur.
Model xətti olduqda bu asılılığın “gücü” korrelyasiya əmsalı -1≤ r ≤ +1 ilə
xarakterizə
olunur və “ehtimal asılılığı” adlanır.
Determinik model üçün r = .Obyektdə baş verən prosesin mexanizmi məlum
deyilsə originalda təcrübə aparılır və alınmış statistik verilənlər riyazi statistika

9
 üsullarından və ehtimal nəzəriyyəsindən istifadə etməklə emal
olunur. Nəticədə stoxastik model alınır. Bu halda modelin əmsalların ehtimal
xassələrinə malik olduğundan onların “etibarlılıq intervalları”
(ellipisoidləri) hesablanır.
Qeyri-səlist modelin əmsalları qeyri-səlis, dəyişənləri isə
linqvistik dəyişənlər şəkildə olur. Bu halda obyektdə aparılmış təcrübənin
nəticəsində alınmış statistik verilənləri emal etmək üçün həmyerlimiz amerika
alimi Lütfi Əsgər-zadənin qeyri-səlist çoxluqlar
nəzəriyyəsindən istifadə olunur.
İnterval qeyri- müəyyənliyə malik olan riyazi modellərin əmsalları hədd qiymətləri
ilə təyin olunur:aimin ≤ ai ≤ aimax. İntervalın daxilində dəyişmə qanunu məlum deyil.
Statik və dinamik modellər- əvvəldə təyin olunub. Məsələn, dinamik model
kimi adi differensial tənliyi göstərmək olar:

Burada T, k-obyektn parametrləri; x(t), y(t) -giriş və çıxış dəyişənləridir.

Statik rejimdə obyekt sükunətdə olduğundan sürət dy/dt=0 və statika tənliyi:
y=kx.
Fasiləsiz, diskret və kombinə olunmuş modellər.
Fasiləsiz modellərdə dəyişənlər müəyyən intervaldan istənilən qiymət ala bilir.
Diskret modellərin dəyişənləri yalnız təcrid olunmuş qiymətlər alır. Üçüncü halda
dəyişənlərdən bəziləri fasiləsiz, digəriləri isə diskret qiymətlər ala bilər.
Zamana görə diskret modelə misal olaraq sonlu-fərq tənliyini misal göstərmək
olar:
yk = f ( yk-1, yk-2 ,...,yk-n , xk , xk-1,...,xk-m ). k=0,1,2,...-diskret
zaman anlarıdır.
Xətti və qeyri-xətti modellər.Xətti modeldə modeli ifadə edən bütün
funksiyalar və münasibətlər dəyişənlərdən xətti asılı və qeyri-xətti -digər halda.
Yuxarıda göstərilənlərdən başqa.
Analitik modellər. Analitik ifadə və tənliklərlə yazılan modellər. İmitasiya
modelləri.
İnformasiya modelləri.
Predmet modelləri-məsələn, uşaq oyuncaqları.
Obraz-simvol modelləri-hər şeydən əvvəl insanın yaddaşında olan modellər və s.

10
 Mühazirə: 3
Mövzu 3. Modelləşdirmə və sistemli yanaşma.
Plan
1. Modelləşdirmə və sistemli yanaşma.
2. Sistemli təhlil və onun metodologiyası prinsipləri.
3. Sistemlərin əsas xüsusiyyətləri.

1. Modelləşdirmə və sistemli yanaşma.

Modelləşdirmə nəzəriyyəsinin əsasında sistemli yanaşma kimi məlum olan
sistemlərin ümumi nəzəriyyəsi durur. Bu, ümumi elmi istiqamətdir ki, tədqiqat
obyekti ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olan mürəkkəb sistem kimi nəzərdən
keçirilir.Əgər obyekt obyektin xasslərinə bərabər olmayan xassələr cəminə malik
elementlərin öz aralarındakı qarşılıqlı əlaqələr toplusundan ibarət olarsa, onda o
sistem adlanır. Sistem, qarışıqdan , elementləri arasında nizamlı strukturun və
müəyyən əlaqələrin olması ilə fərqlənir. Məsələn, müəyyən bir struktur şəkildə bir-
birinə birləşdirilmiş çox sayda radiodetaldan ibarət olan televizor bir sistemdir,
amma eyni radiodetallardan ibarət nizamsız olaraq yığılmış qutu sistem ola biməz.
Sistemin təsvirinin aşağıdakı səviyyələri fərqlənir:
1) linqvistik (simvolik);
2) nəzəri-çoxluq;
3) mücərrəd - məntiqi;
4) məntiqi - riyazi;
5) nəzəri-informasiyalı;
6) dinamik;
7) evristik.

11
 Sistem ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olur, onunla maddə, enerji, informasiya
ilə mübadilə edir.(Şəkil. 2). Onun hər bir elementi alt sistemdir. Alt sistem kimi analiz
olunan obyekti daxil edən sistem,üst sistem adlanır. Hesab etmək olar ki, sistemin
siqnallarını daxil edən girişləri və mühitə siqnalları verən çıxışları var. Bir çox
qarşılıqlı əlaqəli hissələrdən ibarət olan bir bütöv kimi idrak obyektinə münasibət,
böyük sayda əhəmiyyətsiz detalların və xüsusiyyətlərin arxasında başlıca bir şeyi
görməyə və sistemyaradıcı prinsipi formalaşdırmağa imkan verir. Əgər sistemin daxili
qurğusu məlum deiyilsə, onda onu "qara qutu" hesab edirlər və giriş və çıxışların
vəziyyətini əlaqələndirən bir funksiya verirlər. Kibernetik yanaşma bundan ibarətdir.
Bu zaman baxılan sistemin davranışı, xarici təsirlərə qarşı onun cavabı və ətraf
mühitin dəyişməsi təhlil edilir.
İdrak obyektinin tərkibinin və strukturunun tədqiqi sistemli təhlil adlanır. Onun
metodologiyası öz ifadəsini aşağıdakı prinsiplərdə tapır:
1) fizikilik prinsipi: sistemin davranışı müəyyən fiziki (psixoloji, iqtisadi və s.)
qanunlarla təsvir olunur;
2) modelləşdirməlik prinsipi: sistem hər birinin əhəmiyyətli tərəflərini əks
etdirən metodların son sayı ilə modelləşdirilə bilər;
3) məqsədyönlülük prinsipi: kifayət qədər mürəkkəb sistemlərin fəaliyyət
göstərməsi müəyyən məqsədə, vəziyyətin əldə edilməsinə, prosesin qorunub
saxlanılmasına gətirib çıxarır; bu zaman sistem xarici təsirlərə qarşı dura bilər.
Sistem bir quruluşa malikdir-bu sistemin əsas xüsusiyyətlərini müəyyən edən
elementlər arasında bir çox daxili davamlı əlaqələr. Qrafik olaraq bir sxem, kimyəvi
və ya riyazi formula və ya grafik şəklində təqdim edilə bilər. Bu qrafik image
elementlərin məkan təşkili, onların yuva və ya tabeçilik, kompleks hadisə müxtəlif

12
yerlərində xronoloji ardıcıllıqla xarakterizə edir. Modelin qurulması zamanı, xüsusilə
də kifayət qədər mürəkkəb olduqda, tədqiq olunan obyektin struktur sxemlərini tərtib
etmək tövsiyə olunur. Bu, obyektin tərkib hissələrinə malik olmayan bütün inteqrativ
xüsusiyyətlərinin məcmusunu anlamağa imkan verir.

2. Sistemli təhlil və onun metodologiyası prinsipləri.

Sistem yanaşmasının ən vacib ideyalarından biri emercentlik prinsipidir-
elementlərin (hissələrin, komponentlərin) vahid bütövə birləşdirilməsində sistem
effekti yaranır: sistemdə ona daxil olan elementlərdən heç birinin malik olmadığı
keyfiyyətlər yaranır. Sistemin əsas strukturunun ayrılması prinsipi ondan ibarətdir ki,
kifayət qədər mürəkkəb obyektin öyrənilməsi əsas və ya əsas olan strukturun bir
hissəsinin ön plana çəkilməsini tələb edir. Başqa sözlə, detalların müxtəlifliyini
nəzərə almağa ehtiyac yoxdur, lakin daha az əhəmiyyətli olan hissələri atmaq və əsas
qanunauyğunluqları anlamaq üçün obyektin mühüm hissələrini müəyyənləşdirmək
lazımdır.
İstənilən Sistem ona daxil olmayan digər sistemlərlə və mühitlə qarşılıqlı
əlaqədə olur. Buna görə də, bəzi daha geniş sistemin alt sistemi kimi qəbul
edilməlidir. Yalnız daxili əlaqələrin təhlili ilə məhdudlaşsanız, bəzi hallarda obyektin
düzgün modelini yaratmaq mümkün olmayacaq. Sistemin mühitlə əhəmiyyətli
əlaqələrini, yəni xarici amilləri nəzərə almaq və bununla da sistemi "bağlamaq"
lazımdır. Bu, qapalı prinsipdir.
Daha mürəkkəb tədqiq obyekt, daha çox müxtəlif modelləri (Təsviri) inşa edilə
bilər. Belə ki, bütün müşahidəçilər silindrik sütuna müxtəlif tərəflərdən baxaraq
deyəcəklər ki, onu müəyyən ölçülü həmcins silindrik bədənlə modelləşdirmək olar.
Əgər sütun əvəzinə müşahidəçilər hansısa mürəkkəb memarlıq kompozisiyasına
baxacaqlarsa, hər kəs öz əsərini görəcək və öz obyekt modelini quracaq. Bu zaman da
müdriklərin olduğu kimi, bir-birinə zidd olan müxtəlif nəticələr əldə ediləcək. Və
burada həqiqət çoxdur və ya bilik obyekti qeyri-sabit və çox dəyişkəndir, amma ki,
obyekt mürəkkəbdir və həqiqət mürəkkəbdir və istifadə olunan idrak metodları səthi
və sona qədər mahiyyətini başa düşməyə imkan vermir.
Böyük sistemlərin öyrənilməsi aşağıdakı kimi olan iyerarxiklik prinsipindən
irəli gəlir. Buna görə də strukturun təsviri və nəzəri modelin yaradılması elementlərin
"yerləşməsini" müxtəlif "səviyyələrdə", yəni onların iyerarxiyasını nəzərə almalıdır.

3. Sistemlərin əsas xüsusiyyətləri.

Sistemlərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
1) bütövlük, yəni sistemin xüsusiyyətlərinin ayrı-ayrı elementlərin xassələrinin
cəminə uyğun olmaması;
2) strukturizm, -- heterojenlik, kompleks quruluşun olması;
3) çoxluq Təsviri, -- sistem müxtəlif yollarla təsvir edilə bilər;

13
4) sistemin və mühitin qarşılıqlı asılılığı, - sistemin elementləri ona daxil olmayan və
ətraf mühit yaradan obyektlərlə bağlıdır;
5) iyerarxiklik, - sistem çox səviyyəli bir quruluşa malikdir.

Mühazirə: 4
Mövzu 4.Kompüter modelləşdirilməsi.Kompüter modelləşdirməsinin prinsipləri.
Plan
1.Kompüter modelləşdirilməsi .
2.Kompüter modelləşdirməsinin prinsipləri. Digər bilik üsulları ilə əlaqə.
3.Kompüter modelləşdirməsinin əsas mərhələləri.
4.Kompüter modelinin işlənib hazırlanması.
1.Kompüter modelləşdirilməsi .
Ətraf mühit hadisələrinin öyrənilməsinin effektiv üsulu təbiətin idarə olunan və
nəzarət edilən şəraitdə öyrənilən hadisələrinin təkrarlanmasından ibarət olan elmi
eksperimentdir. Lakin, tez-tez eksperimentin aparılması mümkün deyil və ya çox
böyük iqtisadi xərclər tələb edir və arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Bu
halda tədqiq olunan obyekt kompüter modeli ilə əvəz olunur və müxtəlif xarici
təsirlərdə onun davranışını araşdırır. Fərdi kompüterlərin, informasiya texnologiya-
larının geniş yayılması, güclü superkompüterlərin yaradılması kompüter
modelləşdirilməsi fiziki, texniki, bioloji, iqtisadi və digər sistemlərin öyrənilməsinin
səmərəli üsullarından biridir. Tez-tez kompüter modelləri tədqiq etmək daha asan və
daha rahatdır, onlar hesablama eksperimentlərini aparmağa imkan verirlər.belə ki, real
qoyuluşu çətindir və ya gözlənilməz nəticə verə bilər. Kompüter modellərinin
məntiqiliyi və formallaşması öyrənilən obyektlərin xüsusiyyətlərini müəyyən edən
əsas amilləri müəyyən etməyə, fiziki sistemin onun parametrlərinin və ilkin şərtlərinin
dəyişməsinə reaksiyasını araşdırmağa imkan verir.
Kompüter modelləşdirilməsi hadisələrin xüsusi təbiətindən abstraksiya tələb
edir, ilk növbədə keyfiyyət, sonra isə kəmiyyət modelinin qurulmasını tələb edir.
Kompüter üzərində bir sıra hesablama eksperimentləri aparılmalı, nəticələrin təfsiri,
modelləşdirilmə nəticələrinin tədqiq olunan obyektin davranışı ilə müqayisə edilməsi,
modelin sonrakı dəqiqləşdirilməsi və s.hesablama eksperimenti faktiki olaraq
kompüter vasitəsilə aparılan tədqiq olunan obyektin riyazi modeli üzərində
eksperimentdir. Tez-tez o, əhəmiyyətli dərəcədə ucuzdur və təbiətdən daha əlçatan bir
təcrübədir, onun icrası daha az vaxt tələb edir, sistemin vəziyyətini xarakterizə edən
dəyərlər haqqında daha ətraflı məlumat verir.
Sistemin Kompüter modelləşdirilməsinin mahiyyəti tədqiq olunan sistemin
elementlərinin öz aralarında və xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə alan
davranışını təsvir edən kompüter proqramının (proqramlar paketinin) yaradılmasından
və kompüterdə bir sıra hesablama eksperimentləri aparmaqdan ibarətdir. Bu, obyektin
təbiətinin və davranışının öyrənilməsi, optimallaşdırılması və struktur inkişafı, yeni
14
hadisələrin proqnozlaşdırılması məqsədi ilə həyata keçirilir. Tədqiq olunan sistemin
modelinin cavab verməli olduğu tələblər: sistemin vəziyyəti.
-Müxtəlif vəziyyətləri və prosesləri oynamaq və oynatmaq, öyrənilən sistemin
strukturunu, alqoritmlərini və parametrlərini dəyişdirmək üçün imkan verən modelin
çevikliyi.
Modelin yaradılması üçün müvəqqəti xərcləri xarakterizə edən inkişaf və
tətbiq müddəti.
Modellərin bəzi hissələrinin (bloklarının) əlavə edilməsinə, istisna edilməsinə
və dəyişdirilməsinə imkan verən strukturun bloklanması. Bundan başqa,
informasiya təminatı, proqram və texniki vasitələr modelləri müvafiq məlumat bazası
ilə informasiya mübadiləsinə və İstifadəçinin səmərəli maşın satışını və rahat işini
təmin etməyə imkan verməlidir.
2.Kompüter modelləşdirməsinin prinsipləri.Digər bilik üsulları ilə əlaqə.
Model tədqiq olunan sistemi əvəz edən və onun strukturunu və davranışını təqlid edən
bir obyektdir. Model maddi obyekt, xüsusi qaydada qaydaya salınmış məlumatların
məcmusu, riyazi tənliklər sistemi və ya kompüter proqramı ola bilər.
Modelləşdirmə dedikdə, tədqiqat obyektinin əsas xarakteristikalarının başqa bir
sistem (maddi obyekt, tənliklərin məcmusu, kompüter proqramı) vasitəsilə təqdim
edilməsi başa düşülür. Modelləşdirmə prinsiplərini qeyd edək :
1.Adekvatlıq Prinsipi: model tədqiq olunan obyektin ən əhəmiyyətli tərəflərini
nəzərə almalı və onun xüsusiyyətlərini məqbul dəqiqliklə əks etdirməlidir. Yalnız bu
halda modelləşdirmənin nəticələri tədqiqat obyektinə yayıla bilər.
2. Sadəlik və iqtisadiyyat Prinsipi: model istifadə etmək üçün səmərəli və iqtisadi
cəhətdən sərfəli olması üçün kifayət qədər sadə olmalıdır. Tədqiqatçı üçün tələb
olunduğundan daha mürəkkəb olmamalıdır.
3. İnformasiya kafiliyi Prinsipi: obyekt haqqında tam məlumat olmadıqda, model
qurmaq mümkün deyil. Tam məlumat olduqda, modelləşdirmənin mənası yoxdur.
İnformasiya yetərliliyinin səviyyəsi mövcuddur ki, bu səviyyəyə çatanda sistem
modeli qurula bilər.
4. Həyata keçirilmə Prinsipi: yaradılan model son vaxtlar qoyulmuş tədqiqat
məqsədinə nail olunmasını təmin etməlidir.
5. Modellərin çoxluğu və birliyi prinsipi: hər hansı konkret model yalnız real
sistemin bəzi tərəflərini əks etdirir. Tam tədqiqat üçün tədqiq olunan prosesin ən
əhəmiyyətli tərəflərini əks etdirən və ümumi bir şeyə malik olan bir sıra modellər inşa
edilib qurulmalıdır.Hər bir sonrakı model əvvəlki modelə əlavə edilməli və
dəqiqləşdirilməlidir.
6.Sistemlilik Prinsipi. Tədqiq olunan sistem standart riyazi metodlarla
modelləşdirilmiş bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan alt sistemlər şəklində təqdim
olunur. Eyni zamanda, sistemin xüsusiyyətləri onun elementlərinin xassələrinin
məcmusu deyil.

15
7. Parametrləşmə Prinsipi. Modelləşdirilmiş sistemin bəzi alt sistemləri yeganə
parametr (vektor, matris, qrafik, formula) ilə xarakterizə edilə bilər.
Model aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
1) adekvat olmaq, yəni tədqiq olunan obyektin ən əhəmiyyətli tərəflərini istənilən
dəqiqliklə əks etdirmək;
2) müəyyən bir sinif problemlərin həllinə kömək etmək;
3) sadə və aydın olmaq, fərziyyələrin və fərziyyələrin minimum sayına əsaslanır;
4) özünüzü dəyişdirmək və tamamlamaq, digər məlumatlara keçmək üçün imkan
verir;
Digər bilik üsulları ilə əlaqə.
Kompüter modelləşdirməsinin digər idrak üsulları ilə əlaqəsi düyüdən göstərilir. 4.
İdrak obyekti empirik metodlarla (müşahidə, eksperiment) tədqiq olunur, müəyyən
edilmiş faktlar riyazi modelin qurulması üçün əsasdır. Alınan riyazi tənliklər sistemi
analitik üsullarla və ya kompüter vasitəsilə tədqiq edilə bilər, - bu halda söhbət
öyrənilən hadisənin kompüter modelinin yaradılmasından gedir. Bir sıra hesablama
eksperimentləri və ya kompüter imitasiyası həyata keçirilir və əldə olunan nəticələr
riyazi modelin analitik tədqiqatının nəticələri və eksperimental məlumatlarla
müqayisə edilir. Nəticələr tədqiqat obyektinin eksperimental öyrənilməsi
metodikasının yaxşılaşdırılması, riyazi modelin inkişafı və kompüter modelinin
təkmilləşdirilməsi üçün nəzərə alınır. Sosial və iqtisadi proseslərin tədqiqi yalnız
eksperimental metodlardan tam istifadə edə bilməməsi ilə fərqlənir.4) özünüzü
dəyişdirmək və tamamlamaq, digər məlumatlara keçmək üçün imkan verir;

16
3.Kompüter modelləşdirməsinin əsas mərhələləri aşağıdakılardır :
1) məsələnin qoyuluşu, tədqiq olunan sistemin təsviri və onun komponentlərinin və
qarşılıqlı fəaliyyətin elementar aktlarının aşkar edilməsi;
2) formallaşdırma, yəni tədqiq olunan obyektin mahiyyətini əks etdirən tənliklər
sistemini özündə əks etdirən riyazi modelin yaradılması;
3) həyata keçirilməsi vəzifəsi həll etməyə imkan verəcək bir alqoritmin inkişafı;
4) xüsusi proqramlaşdırma dilində bir proqram yazmaq;
5) kompüter üzrə hesablamaların planlaşdırılması və yerinə yetirilməsi, proqramın
tamamlanması və nəticələrin alınması;
6) nəticələrin təhlili və təfsiri, onların empirik məlumatlarla müqayisə edilməsi. Sonra
bütün bunlar növbəti səviyyədə təkrarlanır.
Obyektin kompüter modelinin işlənib hazırlanması iterasiyaların ardıcıllığını
təşkil edir: birincisi, S sistemi haqqında mövcud məlumatlar əsasında M1 modeli
qurulur, bir sıra hesablama eksperimentləri aparılır, nəticələr təhlil edilir. S obyekti
haqqında yeni məlumat əldə edərkən əlavə amillər nəzərə alınır , M2 modeli alınır,
17
onun davranışı da kompüterdə araşdırılır. Bundan sonra M3 , M4 və s.modelləri
yaradılır ki, model işə düşməyənə qədər S. 6) nəticələrin təhlili və interpretasiyası,
onların empirik məlumatlarla tutuşdurulması. Sonra bütün bunlar növbəti səviyyədə
təkrarlanır.

Ümumiyyətlə, tədqiq olunan S sisteminin davranışı y(t) = F(X ,V,H, t) fəaliyyət

Qanunu ilə təsvir olunur , burada X = (x1, x2,..., xn) - Input təsir Vector (stimul), Y =
( y1, y2,..., ym) - çıxış siqnal vektor (cavab, reaksiyalar), V = (u1, u2,..., Böyük
Britaniya) - xarici mühitin təsir vektor, H = (h1, h2,..., hl ) -- öz parametrləri Vector
sistemlər . Fəaliyyət Qanunu şifahi qayda, cədvəl, alqoritm, funksiya, məntiqi
şərtlərin məcmusu və s.növünə malik ola bilər. Məsələn, Overclock və əyləc
asynchronous mühərrik, capacitor, kompüter şəbəkəsinin fəaliyyəti, kütləvi xidmət
sistemi olan bir dövrə keçid prosesi. Bütün bu hallarda, sistemin vəziyyəti və buna
görə də onun modelləri zamanla dəyişir.
Sistemin davranışı t vaxtı açıq olmayan Y = F(X ,V,H) Qanunu ilə təsvir
olunursa , söhbət statik modellərdən və sistemlərdən, stasionar məsələlərin həllindən
və s. - dən gedir. Bir neçə misal çəkək: sabit cərəyanın qeyri-xətti sxeminin
hesablanması, onun sonunun daimi temperaturlarında çubuqda temperaturun stasionar
bölgüsünün tapılması, karkas üzərində çəkilmiş elastik plyonun forması, özlü
mayenin müəyyən edilmiş axarında sürət profilinin tapılması və s.

18
 Sistemin işləməsi Q1(t) , q2(t) , ... , qr (t) vəziyyətlərinin ardıcıl dəyişməsi kimi
qəbul edilə bilər. Bütün nöqtələr A = {a1, a2,... sistemin müxtəlif dövlətlərinə cavab
verən as} obyektin (və ya modelin) vəziyyət məkanını adlandırırlar. Əgər riyazi
model təsadüfi elementə malikdirsə, stoxastik kompüter modeli əldə edilir. Sistemin
parametrləri və xarici təsirlərin çıxış siqnallarını birmənalı şəkildə müəyyənləşdirdiyi
halda, determinasiya edilmiş model haqqında danışırlar.
4.Modelin işlənmə mərhələləri.
Modelləşdirmə prosesi iterativ xarakter daşıyır və əvvəllər ifadə edilmiş məqsədlər
çərçivəsində və modelləşdirmə sərhədlərinə riayət etməklə həyata keçirilir. Bina real
sistemin, onun daxili strukturunun və onun elementləri, həmçinin xarici təsirlərin
qarşılıqlı əlaqələrinin məzmununun öyrənilməsi (müayinəsi) ilə başlayır və modelin
hazırlanması ilə başa çatır.
Modelləşdirmə - problemin qurulmasından nəticələr əldə edilməsinə qədər-aşağıdakı
mərhələlərdən keçir:
I . Tələblərinin təhlili və layihələndirilməsi.
1. Modelləşdirmə məqsəd və məsələsinin təhlili və qoyuluşu.
2. Modelləşdirmə obyekti haqqında ilkin məlumatların toplanması və təhlili.
3. Konseptual modelin qurulması.
4. Konseptual modelin etibarlılığının yoxlanılması.
II. Modelin işlənilməsi.
1. Modelləşdirmə mühitinin seçilməsi.
2. Məntiqi modelin tərtibi.
3. Modelin modullarının xassələrinin təyin edilməsi.
4. Model vaxtının təyin edilməsi.
5. Məntiqi modelin yoxlanılması.
III. Eksperimentin aparılması.
1. Modelin işə salınması və təkrar yoxlanilması.
2. Model parametrlərinin dəyişməsinin yoxlanması və statistika aparılması.
3. Modelləşdirmə nəticələrinin təhlili.
IV. Qoyulan məsələ və məqsədə uyğun modelləşdirmə yekununun aparılması.

19
 Modelləşdirmənin müəyyən məqsədləri və sərhədləri olan konkret modelləri
hazırlayarkən, bütün sub-mərhələlər mütləq yerinə yetirilməməlidir.
Modelləşdirmənin birinci mərhələsində – "Tələblərin təhlili və
layihələndirilməsi" konseptual model formalaşdırılır, onun formal sxemi qurulur və
sistemin modelləşdirilməsinin səmərəliliyi məsələsi həll edilir.
Konseptual model (KM)-sistemin tərkibini və strukturunu, elementlərin
xüsusiyyətlərini və təhlil edilən sistemə xas olan və modelləşdirmə məqsədlərinə nail
olmaq üçün əhəmiyyətli olan səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edən mücərrəd
modeldir. Belə modellərdə adətən şifahi formada tədqiq olunan sistemin elementar
hadisələrinin təbiəti və parametrləri (xarakteristikaları), onlar arasında qarşılıqlı
əlaqənin növü və dərəcəsi, sistemin ümumi fəaliyyət prosesində hər bir elementar
hadisənin yeri və əhəmiyyəti haqqında məlumatlar verilir. Km yaradılarkən, demək
olar ki, paralel olaraq ilkin verilənlərin sahəsi (sistemin informasiya məkanı) – ilkin
məlumatların hazırlanması mərhələsi formalaşır. Bu mərhələdə sistemin və onun
elementlərinin say xarakteristikaları (parametrləri) müəyyən edilir və onların ədədi
dəyərləri modelləşdirmə üçün ilkin məlumatları təşkil edir.
Aydındır ki, sistemin parametrlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi təsadüfi
miqdarlardır. Buna görə də, ilkin məlumatların formalaşmasında təsadüfi miqdarların
20
paylanması, funksiyaların uyğunlaşdırılması və s. qanunların seçilməsi xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir.

Modelləşdirmənin ikinci “Modelin işlənməsi” mərhələsində modelləşdirmənin

dəqiqləşdirilməsi və ya proqram paketinin seçilməsi baş verir.Modelləşdirmə
vasitələrinin seçilməsi: proqram və texniki vasitələr bir sıra kriteriyalar nəzərə
alınmaqla seçilirlər. Bu zaman əsas şərt konseptual modelin həyata keçirilməsi üçün
kifayət qədər vəsait və dolğunluqdur. Proqram modelinin yaradılmasının başqa
kriteriyaları arasında mövcudluq, sadə və asan mənimsənilmə,sürət və düzgünlük
adlarını qeyd etmək olar.
Əvvəlki mərhələdə şərh edilən konseptual modelin layihələndirilməsi
mühitinin seçilməsindən sonra kompüter modelinə daxil olur, yəni modelin
alqoritmləşdirilməsi və detallaşdırılması problemi həll edilir.
Model sistemi hissələrin(element,altsistem) yığımı şəklində təsvir olunur.Bu
yığıma bütün hissələr daxil olular ki, bir tərəfdən sistemin tamlığını saxlanılmasini
təmin edirlər,digər tərəfdən isə modelləşdirmənin qarşıya qoyulan məqsədinə(model
üzərində kompüter eksperimentləri apardıqda zəruri dəqiq və düzgün nəticələrin
alimasina) çatirlar.Bunun ardinca son detallaşdırma, lokallaşdırma (ətraf mühitdən
sistemin ayrılması), sistemin strukturlaşdırılması (xüsusi elementlər arasında
əlaqələrin göstərilməsi və ümumi təsviri), sistemin dinamik fəaliyyətinin və onun
mümkün vəziyyətinin böyük ümumiləşmiş təsviri aparılır.
“Model vaxtının təyin edilməsi” altmərhələsini yerinə yetirmək üçün model
vaxtı anlayışını verək.Kompüter modelində model vaxtının cari qiymətini təmin edən
verilənlər model vaxtının saatları adlanır.
Model vaxtının irəliləməsinə iki əsas yanaşma mövcuddur: hadisədən
hadisəyə vaxtın irəliləməsi və sabit addımlarla vaxtın irəliləməsi.

Mühazirə: 5
Mövzu 5. Kompüter modellərinin növləri .
Qısa icmalı:Kompüter modellərinin növləri: fiziki modelləşdirmə; dinamik və ya
ədədi modelləşdirmə; Simulyasiya; statistik modelləşdirmə; İnformasiya
modelləşdirilməsi; biliklərin modelləşdirilməsi.

1.Kompüter modellərinin növləri.

Kompüter modelləşdirilməsi altında geniş mənada kompüter vasitəsilə modellərin
yaradılması və tədqiqi prosesini başa düşəcəyik.Simulyasiyanın aşağıdakı növləri var:
1. Fiziki modelləşdirmə: Kompüter-eksperimental qurğunun və ya trenajorun bir
hissəsidir, xarici siqnalları qəbul edir, müvafiq hesablamaları həyata keçirir və
21
müxtəlif manipulyatorları idarə edən siqnalları verir. Məsələn, təyyarənin təlim
modeli, pilotun hərəkətlərinə reaksiya verən və kabin yamacını, cihazların oxunuşunu,
illüminatorun görünüşünü və s.dəyişdirən, real təyyarənin uçuşu simulyasiya edən
kompüterlə əlaqəli müvafiq manipulyatorlarda quraşdırılmış bir kabindir.
2. Dinamik və ya ədədi modelləşdirmə: Hesablama riyaziyyat üsulları ilə cəbri və
diferensial tənliklər sisteminin ədədi həll variantını nəzərdə tutan dinamik və ya ədədi
modelləşdirmə və sistemin müxtəlif parametrlərində, ilkin şəraitdə və xarici təsirlərdə
hesablama eksperimentinin aparılması. Müxtəlif fiziki, bioloji, sosial və digər
hadisələrin modelləşdirilməsi üçün istifadə olunur: pendulum dəyişməsi, dalğa
yayılması, əhalinin sayının dəyişməsi, heyvanların bu növünün populyasiyası və s.
3. İmitasiya modelləşdirilməsi kompüter proqramının (və ya proqramlar paketinin)
yaradılmasından ibarətdir ki, bu da kompüter sistemində mürəkkəb texniki, iqtisadi və
ya digər sistemin tələb olunan dəqiqliklə davranışını təqlid edir. Simulyasiya
simulyasiyası formal simulyasiya təmin edir
tədqiq olunan sistemin fəaliyyətinin məntiqinin Təsviri Zaman keçdikcə onun
komponentlərinin qarşılıqlı təsirini nəzərə alır və statistik eksperimentlərin
aparılmasını təmin edir. Obyekt-yönümlü Kompüter simulyasiyaları iqtisadi, bioloji,
sosial və digər sistemlərin davranışının tədqiqi, kompüter oyunlarının, "virtual dünya"
adlandırılan, tədris proqramlarının və animasiyaların yaradılması üçün istifadə olunur.
Məsələn, texnoloji prosesin modeli, aerodrom, bəzi istehsal sahəsi və s.
4. Statistik modelləşdirmə stoxastik sistemlərin öyrənilməsi üçün istifadə olunur və
əldə olunan nəticələrin sonrakı statistik emalı ilə testlərin dəfələrlə keçirilməsi
ibarətdir. Bu cür modellər müxtəlif kütləvi xidmət sistemlərinin, multiprosessor
sistemlərin, informasiya-hesablama şəbəkələrinin, müxtəlif dinamik sistemlərin
davranışını tədqiq etməyə imkan verir. Statistik modellər ehtimal olunan məsələlərin
həllində, həmçinin böyük məlumat massivlərinin emalında (interpolasiya,
ekstrapolyasiya, reqressiya, korrelyasiya, paylanma parametrlərinin hesablanması və
s.) tətbiq edilir. Onlar istifadə cəbri və ya diferensial tənliklər sistemlərinin ədədi
həllini və ya öyrənilən obyektin determinant avtomatla dəyişdirilməsini nəzərdə tutan
determinləşdirilmiş modellərdən fərqlənir.
5. İnformasiya modelləşdirilməsi informasiya modelinin yaradılması, yəni tədqiq
olunan obyektin ən mühüm cəhətlərini əks etdirən xüsusi şəkildə təşkil edilmiş
məlumatların (nişanların, siqnalların) məcmusudur. Vizual, qrafik, animasiya, mətn,
cədvəlli informasiya modellərini fərqləndirir. Bunlara hər cür sxemlər, qrafalar,
qrafiklər, cədvəllər, diaqramlar, rəsmlər, kompüterdə yerinə yetirilən animasiyalar, o
cümlədən ulduzlu səma rəqəmsal xəritəsi, Yer səthinin kompüter modeli və s.
daxildir.
6.Biliklərin modelləşdirilməsi süni intellekt sisteminin qurulmasını nəzərdə tutur,
bunun əsasında müəyyən fənn sahəsinin (real dünyanın bir hissəsi) bilik bazası durur.
Məlumat bazaları faktlar (məlumatlar) və qaydalardan ibarətdir. Məsələn, kompüter

22
proqramı, təbii şahmat oyna (Şəkil. 5), müxtəlif şahmat fiqurlarının "qabiliyyətləri" və
oyun qaydalarını "bilmək" haqqında məlumatları işləməlidir. Məntiq modelləri
ekspert sistemlərində biliklərin təqdim edilməsi, süni intellekt sistemlərinin
yaradılması, məntiqi qənaətin həyata keçirilməsi, teoremlərin, riyazi dəyişikliklərin,
robotların qurulması, kompüter oyunları ilə ünsiyyət üçün təbii dilin istifadəsi,
kompüter oyunlarında virtual reallıq effektinin yaradılması və s. üçün istifadə olunur.

Modelləşdirmə məqsədlərinə əsaslanaraq, kompüter modelləri aşağıdakı

qruplara bölünür:
1) tədqiq olunan obyektin təbiətini anlamaq, onun davranışına təsir edən ən
əhəmiyyətli amilləri müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan deskriptiv modellər;
2) Texniki, sosial-iqtisadi və ya digər sistemin (məsələn, kosmik stansiya) idarə
olunmasının optimal üsulunu seçməyə imkan verən optimallaşdırıcı modellər;
3) obyektin sonrakı anlarda vəziyyətini proqnozlaşdırmağa kömək edən proqnostik
modellər (havanın proqnozlaşdırılmasına imkan verən Yer atmosferinin modeli);
4) tələbələrin, gələcək mütəxəssislərin təlimi, təlimi və sınaqdan keçirilməsi üçün
tətbiq olunan tədris modelləri;
23
5) ordu, dövlət, müəssisə, insan, təyyarə və s., və ya şahmat, dama oynayan nəzarət
təqlid bir oyun vəziyyət yaratmaq üçün imkan verir oyun modelləri
digər məntiq oyunlar.

Kompüter modelləsdirmənin xüsusiyyətləri.

Hesablama texnikasının təkmilləşdirilməsi və fərgi kompüterlərin geniş
tətbiqi idarəetmə prosesslərin tədqiqi və dünyada ətraf mühitin yaranması,
insan cəmiyyətinin qurulması üçün modelləşdirmə qarşısında geniş
imkanlar yaratmışdır.
Kompüter modelləsdirməsi - bu müəyyən dərəcədə göstərilən
modelləşdirmə üsullarıdır, lakin bu kompüter texnikasının koməkliyi ilə
realizə olunur. Kompüter modelləşmdirilməsi üçün müəyyən proqram
təminatının olması vacibdir. Bu halda kompüter təminatının koməkliyi ilə
kompüter vasitələri modelləşdirməni yerinə yetirmək mümkündür. Bu
proqramlar kifayət qədər unversal və xüsusiləşdirilmiş olmalıdır ki,
müəyyən növ modelləşmə üçün adi mətni və qrafiki prosesləri yerinə
yetirsin.
Əksər hallarda kompüterdən riyazi modelləşdirmədə istifadə olunur. Bu
halda kompüterin işi riyazi əməliyyatların yerinə yetirməsidir, lakin riyazi
formulalar mürəkkəb olduqda, verilmiş prosesin yazılışı qrafiki və imitasiya
modelləşməsinin köməyi ilə həll edilir. Virtual kompüterdə qurulmuş
obyektin modeli, əyani real obyektin modelinin qurulmasından ucuz və
zaman etibarıilə tez başa gəlir.
Hal-hazırda insan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada
modelləşdirmə metodlarından istifadə edilməsin. Bu metodlar elə idarəetmə
sahələrinə aiddir ki, orada qəbul olunan informasiya əsasında qərarlar
qəbul olunsun. Burada xalq təsarüffatının müxtəlif sahələrinin
layihələndirmə və texniki tətqiqatlar, iqtisadi təşkilatçılıq sistemlərinin
müasir məsələlərinin həlli üçün bu sahəyə müəyyən ixtisasçılar cəlb
edilməli və onların səyi nəticəsində problemlər sistem şəkilində həll olunur.
Belə metodlar sistem analizi metodları adlanır. Sistem analizinin ən vacib
alətlərindən biri kompüterdə modelləşdirmədir. Modelləşdirmə metodu
aşağıdakı sahələrdə istifadə olunur:
- Layihələndirmənin avtomatlaşdırılması;
- Hesablama kompleksinin təşkili işində;
- Nəqliyyst işlərinin təşkilində;
- Xidmət sahələrinin proqnozlaşdırılmasında;
- Ətraf mühitin mühafizəsi;
- Su resurslarının idarəsi;
- Ekologiya problemləri;
- Energetika sahəsi;
- Istehsal sahələrinin idarəsinin avtomatlaşdırılması.
Modelləşdirmə metodu özündə aşağıdakı mərhələləri birləşdirir:
-Modelin yaradılması;
-Proqramlaşdırılması;
-Model ilə eksperimetin aparılması;
-Modelləşmə nəticələrinin emalı.
24
Təbii elmlər sahəsində 2 modelləşmədən istifadə olunur:
- Fiziki modelləşdirmə prosesində sistemin fiziki təbiətini təyin edən
model təşkil edilir. Buna misal olaraq aerodinamik boruda tətqiq olunan
uçan aparatın modelini göstərmək olar. Burada eksperimentin parametrləri
oxşarlıq münasibətindən götürülür. Qeyd edək ki, fiziki model məhdud
sahələrdə istifadə olunur.
- Riyazi modelləşdirmədə isə müxtəlif şəkildə təsvir olunur. Modelin
əsas məqsədi real sistemin özünü necə aparması haqqında məlumat
verməsidir. Riyazi modellər fundamental elmlərin qanun və
qanunauyğunluqları əsasında qurulur. Riyazi modellər əsasən modellərin
maşında yerinə yetirilməsinə gətirib çıxarır ki, bu da maşın modeli adlanır.
Maşın modeli məsələsini maşında yerinə yetirilməsindən asılı olaraq
analoq və riyazi modellərə ayrılır.
Analoq modelində müxtəlif hadisə və proseslər tənliklə təsvir olunur ki,
bu tənliklərdə maşında xüsusi elektrik sxemləri şəkilində təsvir olunur. Belə
modeldə informasiyanın emalı paralel olaraq modeldə elektrik
kəmiyyətlərinin ölçülməsindən alınır.
Riyazi modellər isə kompüterdə yerinə yetirilir. Burada alqoritm
əsasında giriş informasiya daşıyıcıları çıxış informasiya çevrilməni nəzərdə
tutur. Buna kompoüter modelləşməsi deyilir. Modelləşdirmə alqoritmi
mürəkkəb sistemin riyazi modeli əsasında qurulur. Bu alqoritm və ya qeyrialqoritm
şəkilində ola bilər. Qeyri-alqoritmik modelə misal olaraq adi
diferensial tənliyi misal göstərmək olar. Belə ki, məsələnin həllində
müəyyən inteqrallaşdırma metodndan istifadə etmək lazımdır. Belə model
alqoritmik modelə çevrilir, müəyyən ədədi inteqrallaşdırma metodundan
istifadə etməklə həl olunur.
Beləliklə, modelləşmədə tətqiqatçı 3 obyektlə iş görməli olur:
- Sistemlə.
- Sistemin riyazi modeli ilə.
- Maşın modeli ilə.
Modelləşdirmə prosesi aşağıdakıların olmasını tələb edir:
- Tətqiqat obyekti.
- Tətqiqatçı.
Qoyulan məsələnin həlli və təşkil olunacaq obyekt haqqında
informasiya almaq üçün modelin təşkili.
Burada tətqiqatçı modelə görə ekspermetçi hesab olunur. Ancaq
eksperment obyektlə yox onun modeli ilə aparılır.
Müxtəlif təyinatlı avtomatik idarəolunan radioelektron sistemlərinin
təhlili halında həll olunan məsələləri əsas beş tipə ayırmaq olar:
modelləşdirmə, analiz, uyğunlaşdırma, optimallaşdırma, sintez.
Modelləşdirmə. Adətən modelləşdirmə funksional qurğu səviyyəsində
yerinə yetirilir, məsələn, gücləndirici, süzgəc, idarəetmə obyekti və s.
Modelləşdirmə uyğun obyektin ötürmə funksiyası, matrisi, riyazi tənliyi,
riyazi asılılığı, qrafiki və ya cədvəlinin köməyi ilə işinin riyazi yazılışını
göstərir. Modelləşdirmənin əsas məqsədi təhlil olunan sistemin struktur
sxeminin qurulması və sistemin bütün manqalarının riyazi
modelləriidarəetmə obyektinin açıq və qapalı əksəlaqəli dövrəsinin
25
parametr və xarakteristikalarının təyinindən ibarətdir.
Analız. İdarəetmə obyektinin strukturunun və təyin olunmuş
parametrlərinin dəyişməsi halında müxtəlif determinə olunmuş fiziki və
təsadüfi xarici təsirə cavab verməsinin təyinindən ibarətdir. Təhlil zaman və
spektral növləri ilə fərqlənir və keçid prosessinin müəyyən edilmiş rejimin,
dayanıqlığın, sistemin işləmə dəqiqliyinin və onun işinə xarici və daxili
əngəllərin təsirinin hesablanması nəzərdə tutulur. Beləliklə, analiz müəyyən
riyazi məsələnin analitik və ədədi metodların tətbiqi ilə həllini təyin edir.
Avtomatik idarəetmə sistemi xəttidirsə hər iki metod istifadə olunur, qeyrixətti
sistemlər üçün kompüterdən istifadə etməklə ədədi metodun istifadə
olunmasına üstünlük verilir.
Uyğunlaşdırma. Sistemin iş rejiminin dəyişməsi halında, onun
müəyyən xarakteristikalarının yaxşılaşdırılmasını təmin edənkriteriyaya
uyğun sistemin parametrlərinin yeni qiymətinin seçilməsi və
hesablanmasından ibarətdir. Məsələn, iş prosesində sistemə təsit edən
əngəllərin vəziyyəti dəyişibsə, bu halda, sistemin dəqiqliyinin dəyişməz
qalması halında, onun başqa parametrlərinə təsir etməklə sistemin
sazlanması lazımdır.
Parametrli optimallaşdırma. Sistemin strukturunun dəyişməz halında,
seçilmiş işçi kriteriyaya görə sistemin bir və ya bir neçə xarakteristik
qiymətlərinin yaxşılaşdırılması üçün sistemin kombinasion parametrlərinin
qiymətlərinin təyini. Məsələn. Sistemin dayanıqlığının və ya minimal
xətasının saxlanılması halınnda, sistemin keçid prosessinin minimal
müddətdə keçməsini təmin edən kombinasion parametrlərinin təyini. Riyazi
planda bu məsələ məqsəd funksiyasının minimal qiymətinin axtarışına
gətirir. Məqsəd funksiyasının ekstremal qiymətlərinin axtarış metodları
müxtəlifdir.
Sadə metod ardıcıl yaxınlaşma metodudur, bu halda dəyişən
parametrlərin qiymətləri müəyyən qaydada seçilməklə uyğun məqsəd
funksiyası hesablanır. Məqsəd funksiyasının minimal qiymətlərini verən
kombinasiyalı parametrlər optimal sayılır. Avtomatik idarəetmə sistemlərinin
kompüterli layihələndirilməsində parametriki optimallaşdırmadan hər zaman
istifadə edilir. Proqramın əvvəlində ilkin parametrlərin müxtəlif qiymətləri
verilir və alınan nəticələri müqayisə etməklə müəyyən kriteriyaya əsasən ən
yaxşısını seçirlər.
Sintez. Seçilmiş kriteriyanın bütün tələblərinə cavab verən struktur
sxemin və ona daxil olan manqaların parametrlərinin qiymətlərinin
seçilməsi. Məsələn, elə struktur sxem seçilməlidir ki, bu halda bütün başqa
tələblər saxlanılmaqla sistemin yüksək cəldliyi təmin edilsin. Beləliklə,
parametriki optimallaşdırmanı sadələşdirilmiş sintez kimi baxmaq olar.

26
 Mühazirə: 6
Mövzu 6. Riyazi sxem tipinə görə kompüter modellərinin təsnifatı.
Plan.
1.Kəsilməz-determinləşdirilmiş modellər.
2.Diskret–determinləşdirilmiş modellər.
3.Diskret–stoxastik modellər.
4. Kəsilməz–stoxastik modellər.
5.Şəbəkə modelləri.
6.Kombinə edilmiş sxemlər.

Sistemlərin modelləşdirilməsi nəzəriyyəsində kompüter modelləri sistemi

ədədi,imitasiya, statistik və məntiqi modellərə bölünür. Kompüter modelləşdirilməsi
zamanı bir qayda olaraq, aşağıdakı riyazi sxem tiplərindən birini istifadə edirlər:
diferensial tənliklər, determinləşdirilmiş və ehtimal avtomatlar, kütləvi xidmət
sistemləri, Petri şəbəkələri və s. Sistemin vəziyyətinin və modelləşdirilən proseslərin
təsadüfilik dərəcəsinin təqdim edilməsi üsulunun uçotu aşağıdakı cədvəli qurmağa
imkan verir.
Cədvəl 1.1
Diskret Kəsilməz (Davamlı)
Determinləşdirilmiş Diskret-determinləşdirilmiş Kəsilməz-determinləşdirilmiş
modellər modellər
Stoxastik Diskret-stoxastik modellər Kəsilməz-stoxastik modellər

Modellər riyazi sxemin tipinə görə fərqlənir [5; 9]: 1. Kəsilməz (Davamlı) –
determinləşdirilmiş modellər dinamik sistemləri modelləşdirmək üçün istifadə
olunurlar və diferensial tənliklər sisteminin həllini nəzərdə tutur. Bu növ riyazi
sxemlərə D-sxemlər (ingiliscə. dynamic) deyilir. 2. Diskret determinləşdirilmiş
modellər bir çox daxili dövlətlərdən birində gedən diskret sistemlərin tədqiq edilməsi
üçün istifadə olunur. Onlar F–sxemlərlə (ingiliscə.finite automata) verilən
mücərrəd sonlu avtomatlarla modelləşdirilirlər: F= (Q, X ,Y, φ, ψ )> . Burada X, Y –
giriş və
çıxış siqnalları çoxluğunu, Q- daxili vəziyyətlər çoxluğunu, φ(q, x) – keçid
funksiyasını,ψ (q, x) – çıxış funksiyasını göstərir. 3. Diskret–stoxastik modellər
fəaliyyəti təsadufi element olan ehtimal avtomatlarının sxemindən istifadə edilməsini
nəzərdə tuturlar. Onlar həmçinin P–sxemləri (ingiliscə. probabilistic automat)
27
adlandırırlar.Belə avtomatın bir vəziyyətdən digərinə keçməsi ehtimalların müvafiq
matrisi ilə müəyyən edilir. 4. Kəsilməz(Davamlı)-stoxastik modellər, bir qayda olaraq,
kütləvi xidmət sistemlərinin öyrənilməsi üçün istifadə olunurlar və Q–sxemlər
adlanırlar (ingiliscə. queueing system).Bəzi iqtisadi, istehsal, texniki sistemlərin
fəaliyyəti üçün təsadüfi tələbin meydana gəlməsi (sifarişlərin) xidməti və təsadüfi
xidmət göstərəcək təsadüfi xidmət müddəti xarakterikdir. 5. Şəbəkə modelləri eyni
zamanda bir neçə prosesin cərəyan etdiyi kompleks sistemləri təhlil etmək üçün
istifadə olunurlar. Bu vəziyyətdə Petri şəbəkələri və N-sxemlər (ing. Petri
Nets)haqqında danışırlar. Petri şəbəkəsi N=(B,D,I,O) dördlüyü ilə verilir. Burada
B – mövqe çoxluğu, D – keçid çoxluğu,I – giriş funksiyası, O – çıxış funksiyasıdır.
Etiketlənmiş N-sxemi paralel və rəqabət aparan prosesləri müxtəlif sistemlərdə
modelləşdirməyə imkan verir. 6.Kombinə edilmiş(Birləşdirilmiş) sxemlər aqreqativ
sistemin konsepsiyasına əsaslanır və A-sxemləri (ingilis dilindən. aggregate system)
adlandırırlar. Bu universal yanaşma N. P. Buslenko tərəfindən hazırlanmış [3],
bir-biri ilə bağlı olan aqreqatların məcmusu kimi nəzərdən keçirilən bütün mümkün
sistemləri araşdırmağa imkan verir. Hər bir aqreqat vəziyyətlərin, parametrlərin, xarici
mühitin təsirinin, giriş təsirlərinin (idarəetmə siqnallarının), ilkin vəziyyətlərin, çıxış
siqnallarının, keçid operatorunun, çıxış operatorunun vektorları ilə xarakterizə olunur.
Simulyasiya modelinin tədqiqi rəqəmsal və analoq hesablama maşınlarında aparılır.
İstifadə olunan imitasiya sisteminə riyazi, proqram, informasiya, texniki və
erqonomik təminatlar daxildir. İmitasiya modelləşdirməsinin səmərəliliyi əldə edilən
nəticələrin dəqiqliyi və etibarlılığı, modelin yaradılması və onunla iş vaxtı və dəyəri,
maşın resurslarının xərcləri (hesablama vaxtı və tələb olunan yaddaş) ilə xarakterizə
olunur. Modelin effektivliyini qiymətləndirmək üçün alınan nəticələri natural
eksperimentin nəticələri ilə, eləcə də analitik modelləşdirmənin nəticələri ilə
müqayisə etmək lazımdır.
Bəzi hallarda diferensial tənliklərin ədədi həllini və kifayət qədər mürəkkəb
sistemin bu və ya digər imitasiya fəaliyyətini birləşdirmək lazımdır. Belə olduqda
kombinə edilmiş və ya analitik-imitasiya modelləşdirmə haqqinda danışırlar.Onun
əsas üstünlüyü kompleks sistemlərin tədqiq edilməsi, diskret və davamlı elementlərin
nəzərə alınması, müxtəlif xüsusiyyətlərin qeyri-xətti olması və təsadüfi amillərin
nəzərə alınmasıdır. Analitik modelləşdirmə yalnız kifayət qədər sadə sistemləri təhlil
etməyə imkan verir.
İmitasiya modellərinin tədqiqinin effektiv metodlarından biri statistik sınaq
üsuludur. O, verilmiş qanuna görə təsadüfi olaraq dəyişən müxtəlif parametrlər
zamanı bu və ya digər prosesin dəfələrlə surətçıxarılmasını nəzərdə tutur. Kompüter
1000 sınaq keçirə və sistemin davranışının xüsusiyyətlərini, onun çıxış siqnallarını
qeyd edə bilər, sonra isə onların riyazi gözləmələri, dispersiyası, paylanması qanunu
müəyyən edilir. İmitasiya modelinin maşında realizə edilməsinin istifadəsinin
çatışmamazlığı ondan ibarətdir ki, onun köməyi ilə əldə edilmiş qərarın özəl xarakteri

28
vardır və sistemin konkret parametrlərinə, onun başlanğıc vəziyyətinə və xarici
təsirlərinə uyğun gəlir.Üstünlük mürəkkəb sistemlərin tədqiqi imkanıdır.

Hesablama (ədədi) üsullar — riyazi məsələlərin ədədi şəkildə həlli üsulları. Həm
problemin orijinal məlumatlarını, həm də həll variantlarını — bir nömrə və ya bir sıra
şəklində təqdim edin. Bir çox ədədi üsullar riyazi proqramların kitabxanalarının bir
hissəsidir [2]. Texniki ixtisas mühəndislərinin hazırlanması sistemində mühüm tərkib
hissəsidir. Hesablama üsulları üçün əsaslar aşağıdakılardır:
1) qərar sistemlərinin xətti tənliklər;
2) interpolyasiya və yaxınlaşma hesablama funksiyaları;
3) ədədi inteqrallama;
4) ədədi həlli sistemin qeyri-xətti tənliklər;
5) ədədi həll adi diferensial tənliklər;
6) tənliklərin ədədi həlli xüsusi törəməli (tənliklər, riyazi fizika);
7) məsələlərin həlli optimallaşdırılması.
Ədədi üsullar problemin həlli üçün güclü riyazi vasitələrdən biridir. Biz hər yerdə
istifadə sadə ədədi üsulları, məsələn, kağız parçası kvadrat kök çıxarılması. Kifayət
qədər mürəkkəb ədədi üsullar olmadan cavab ala bilməyən vəzifələr var; klassik
nümunə — Uranın hərəkət anomaliyaları üzrə Neptunun açılması.
Müasir fizikada belə vəzifələr çoxdur. Bundan əlavə, tez-tez qısa müddətdə çox sayda
hərəkətləri yerinə yetirmək lazımdır, əks halda cavab lazım deyil. Məsələn, gündəlik
hava proqnozu Bir neçə saat ərzində hesablanmalıdır; raket trayektoriyasının
düzəldilməsi bir neçə dəqiqə ərzində hesablanmalıdır (Xatırladaq ki, Neptunun
orbitinin hesablanması üçün Leverier yarım il çəkmişdir); prokat Stanın iş rejimi bir
saniyə ərzində düzəldilməlidir. Saniyədə minlərlə və ya hətta milyonlarla
əməliyyatları yerinə yetirən güclü KOMPÜTERLƏRSİZ düşünülə bilməz.
Müasir ədədi üsullar və güclü kompüter yarım əsr əvvəl yalnız xəyal edə biləcəyi
vəzifələri həll etməyə imkan verdi. Lakin ədədi üsulları tətbiq etmək asan deyil.
Rəqəmsal Kompüter yalnız aritmetik hərəkətləri və məntiqi əməliyyatları edə bilir.
Buna görə də riyazi modelin işlənib hazırlanması ilə yanaşı, bütün hesablamaları
aritmetik və məntiqi hərəkətlər ardıcıllığına aparan alqoritmin işlənməsi də tələb
olunur. Kompüter yaddaşının sürəti və həcmini nəzərə alaraq bir model və alqoritm
seçmək lazımdır: həddindən artıq mürəkkəb bir model maşın üçün güc deyil, çox sadə
ola bilər — fiziki dəqiqlik verməyəcək.
Lakin, ədədi üsullar güclü deyil. Onlar bütün digər riyazi üsulları ləğv etmir. Problemi
araşdırmağa başlayaraq, sadə modellər, analitik üsullar və örtüklər istifadə etmək
məsləhətdir. Və yalnız fenomenin əsas cizgilərini anlayaraq, tam modelə və mürəkkəb
ədədi üsullara keçmək lazımdır; hətta bu halda ədədi üsullar dəqiq və yaxın analitik
üsullarla kombinasiyada istifadə etmək sərfəlidir.

29
Müasir fizik və ya mühəndis-konstruktor müvəffəqiyyətli iş üçün həm "klassik"
metodlara, həm də riyaziyyatın ədədi üsullarına eyni dərəcədə yaxşı malik olmalıdır.
Riyazi modellərin təsnifatı.
Riyazi modellər aşağıdakı kimi təsnif edilir:
- iyerarxik səviyyədə mənsubiyyətinə görə;
- nümayiş obyekt xassələri xarakteri;
- obyektin xüsusiyyətlərini təqdim etmək üsulu;
- model almaq üçün yol;
- obyektin xüsusiyyətlərini təqdim etmək forması.
1.İyerarxik səviyyəyə görə riyazi modellər mikro səviyyəli, makro səviyyəli, meta
səviyyəli modellərə bölünür.
Prosesin mikro səviyyəli modellərində riyazi modellər, məsələn, metalların
kəsilməsində baş verən fiziki prosesləri əks etdirir. Prosesləri keçid (keçid)
səviyyəsində təsvir edirlər.
Prosesin makro səviyyəli riyazi modelləri texnoloji prosesləri təsvir edir.
Prosesin meta səviyyəli forasında riyazi modellər texnoloji sistemləri (sahələr, sexlər,
bütövlükdə müəssisə) təsvir edir.

Riyazi
Modellər

Mikrosəviyyə Makrosəviyyə Metasəviyyə

Modelləri Modelləri Modelləri

Şəkil 1.2. İyerarxik səviyyə mənsubiyyətinə görəriyazi modellərin

təsnifat sxemi.

2.Modelin obyektinin təsvir edilən xüsusiyyətlərinin xarakterinə görə struktur və

funksional təsnif edilə bilər.

30
 Riyazi
model

Struktur Funksional

Şəbəkə İyerarxik

Şəkil 1.3.Obyektin təsvir edilən xassələrinin xarakterinə görə

Riyazi modelin təsnifat sxemi

Əgər o məlumatların strukturu və ya onların arasında olan münasibətlərin strukturları

tərəfindən təsəvvür edilirsə ,belə model struktur modeldir; məsələn, struktur modeli
ekosistemin trofik strukturunun təsviri (cədvəlli, qrafik, funksional və ya başqa) ola
bilər. Öz növbəsində, struktur model iyerarxik və ya şəbəkə ola bilər.
Əgər riyzi model bəzi iyerarxik strukturlarla (ağacla) təsəvvür edilərsə,onda model
iyerarxik (ağacvari) adlanır; məsələn, axtarış ağacında marşrutun tapılması məsələ-
sinin həlli üçün ağacvari model qurmaq

olar. Şəkil 1.4. Modellərin iyerarxik strukturu.

Model şəbəkə, - əgər bəzi şəbəkə strukturu ilə təsəvvür edilə bilər. Məsələn, yeni evin
tikintisi aşağıdakı cədvəldə göstərilən əməliyyatları əhatə edir. Bu əməliyyatlar
şəbəkə modeli kimi təqdim edilə bilər.

Ev tikintisi aparıldıqdə işlər cədvəli

31
 Yerinə yet Olunmuş Qr
Əməliyyatlar mə vaxtı əməliyyatlar dü
Sahənin təmizlənməsi Yoxdur
Fundament bərkitmə Sahənin təmizlənməsi(1)
Divarlarla əhatələnmə Fundament bərkitmə (2)

Elektroxələrin Divarlarla əhatələnmə (3)

montajı
Ştukatur işləri Elektroxələrin montajı (4)
Ərazinin
abadlıq tikintisi Divarlarla əhatələnmə (3)

Ayirma işləri Ştukatur işləri (5)

Damın örtülməsi Divarlarla əhatələnmə (3)

Şəkil 1.5.Tikinti işlərinin qrafik şəbəkəsi.

Model funksionaldır, əgər funksional nisbət sistemi kimi təqdim olunursa. Məsələn,
Nyutonun qanunu və malların istehsal modeli funksionaldır.
3. Bu model obyektinin xüsusiyyətlərini təqdim etmək üsuluna görə analitik, ədədi,
alqoritmik və imitasiya xüsusiyyətlərinə bölünür.
Analitik riyazi modellər çıxış parametrlərinin giriş və daxili parametrlərdən funksiya
kimi aşkar riyazi ifadələrini təşkil edir və istənilən ilkin şəraitdə yeganə həll
variantlarına malikdir. Məsələn, mövcud qüvvələr baxımından kəsmə (nöqtə) prosesi
analitik modeldir. Həmçinin bir və ya bir neçə həlli olan kvadrat tənlik analitik model
olacaq.
Model konkret ilkin şərtlər (diferensial, inteqral tənliklər) zamanı həllərə malik
olduqda ədədi olacaq.
Model alqoritmik modeldir, – əgər onun fəaliyyətini və inkişafını müəyyən edən bəzi
alqoritm və ya alqoritmlər kompleksi ilə təsvir olunubsa. Bu tip modellərin tətbiqi
(həqiqətən, hər hansı bir modelin tədqiqat alqoritmi ilə təmsil oluna biləcəyi görünür)
tamamilə haqlıdır, çünki bütün modellər alqoritmik olaraq tədqiq edilə və ya həyata
keçirilə bilməz. Məsələn, nömrələrin sonsuz azalan sayının hesablanması modeli
sıranın son məbləğinin müəyyən dərəcədə dəqiqliyinin hesablanması alqoritmi ola

32
bilər. X sayından kvadratın kökünün alqoritmik modeli onun təxmini hesablama
alqoritmi ola bilər, nə qədər dəqiq məlum rekurrent formulu üzrə.
Model imitasiya-bu test və ya bəzi və ya bütün parametrləri dəyişməklə obyektin
inkişafı və davranış mümkün yollarını öyrənmək üçün nəzərdə tutulmuşdur, məsələn,
iki növ mal istehsal iqtisadi sisteminin modeli. Bu model istehsal olunan malların
həcmlərinin bu və ya digər dəyərlərindən asılı olaraq ümumi dəyərin müəyyən
edilməsi və formalaşdırılması məqsədi ilə imitasiya olunan model kimi istifadə edilə
bilər.
4.Bu üsul modellərin alınmasina görə nəzəri və empirik modellərə bölünür.
Nəzəri riyazi modellər nəzəri səviyyədə obyektlərin (proseslərin) tədqiqi nəticəsində
yaradılır. Məsələn, fiziki qanunların ümumiləşdirilməsi əsasında alınan kəsmə
qüvvələri üçün ifadələr var. Lakin onlar praktiki istifadə üçün qəbuledilməzdir, çünki
çox böyük və materialların emalının real proseslərinə o qədər də uyğunlaşdırılmayıb.
Empirik riyazi modellər eksperimentlərin aparılması (giriş və çıxış parametrlərinin
ölçülməsi ilə obyektin xassələrinin xarici təzahürlərinin öyrənilməsi) və onların
nəticələrinin riyazi statistika metodları ilə işlənməsi nəticəsində yaradılır.
5. Modelin xüsusiyyətlərinin təqdim edilməsi formasına görə, modellər məntiqi,
nəzəri-çoxluq və qrafiklərə bölünür.
Model məntiqlidir, əgər o, predikatlarla, məntiqi funksiyalarla təmsil olunursa,
məsələn, iki məntiqi funksiyanın məcmusu birdəfəlik məcmunun riyazi modeli ola
bilər.
Nəzəri-çoxluqlu modeldir, – əgər o, bəzi çoxluqların və onlara mənsubluq
münasibətlərinin köməyi ilə təsəvvür edilə bilirsə, onlar arasında.
Model qrafikdir, - əgər o qrafla və ya qraflarla və onların arasındakı əlaqələrlə
təsəvvür edilə bilər.

33
 Mühazirə: 7
Mövzu 7. Proqram təminatının ümumi təsnifatı

Proqramlaşdırma sahəsində çalışan mütəxəssislər praktikada lazım olan

məsələlərin proqramlaşdırılması üçün dillər axtarırlar və konkret məsələlər üçün
tətbiqi proqram paketləri yaradırlar. Məlumdur ki, ilk dəfə Alqol, Fortran, Kobol
dillərindən istifadə edilmişdir. Daha sonra modelləşdirmə məsələləri çox geniş
yayıldığına görə dövrün EHM-lərini nəzərə alaraq proqramlaşdırmaya diqqət
artmışdır. İBM 7090 tipli EHM-lər üçün yeni dillər işlənmişdir. GPSS, SIMSKRIPT,
SIMPAK, statistik modelləşdirmədə GENSTAT, P-STAT, SAS, MINITAB, GLIM,
SPSS, BMDP, JRSSC və s. proqram paketləri yaradılmışdır.

Reqresiya məsələləri Beysik (BASİC) dilində proqramlaşdırılmışdır. Hazırda

da Fortran, Paskal, ADA və s. dillərdən istifadə edilir. Bir daha qeyd edək ki, müasir
hərbi, iqtisadi matereoloji və başqa məsələlərin həlli üçün proqram paketləri
hazırlanmışdır. Bu proqramlar minlərlə altproqramlardan (proseduralardan) ibarətdir
və proqramlaşdırma kollektivi tərəfindən hazırlanır və çox böyük hesablama sürətinə
malik EHM-lərdə icra olunur.

Yuxarıda adları göstərilən bəzi proqramların məzmununa diqqət yetirək.

GPSS (General Purpose System Simulator) dili Gordon tərəfindən İBM

firmasının İBM-7090 maşınları üçün düzəldilmişdir. Bu dildə alqoritmik dildə
yazılmış modeli işçi proqramına çevrilir. Proqramçı sistemin məntiqi modelini blok-
sxem vasitəsi ilə standart bloklar ilə əsas funksiyaları təyin edir.

Burada aşağıdakı proseduralar icra olunmuşdur:

1.Sistemin dinamikası öyrənilir;

2.Sistemin məntiqi quruluşu araşdırılır;
3.Bloklara ayırmanın effektivliyini qiymətləndirmək

Bu dildə bloklar, proseduralar, təchizat vasitələri vardır. Hər standart bloka ad

qoyulur, bu ad simvollardan ibarətdir və 1-dən 2047-yə qədər nömrələrdən istifadə
edilə bilər. Hər bir bloka dəyişən xarakteristika kimi icra vaxtı təyin edilir, vaxtı
təsadüfi və ya təsadüfi olmayan kimi təyin etmək olar. Təchizat vasitələrinin tərkibinə
daxil olan aparatlar verilmiş vaxtda bir proseduranı icra edir. GPSS-in tərkibinə
aşağıdakı bloklar daxildir:

1)proseduraları formalaşdıran blok;

34
 2)Qabaqlayıcı icra bloku;
3)Proseduranın boş olmadığı vaxtı qeyd edən blok;
4)Yaddaşı paylayan blok;
5)Proseduranın bloka daxil olduğu anda sonu göstərən blok;
6)Budaqlanma bloku;
7)Həcm bloku;
8)Proseduraları vasitələrdən azad edən blok;
9)Yaddaşın paylanmasını təmin edən blok;
10)Növbənin gözlənməsini təmin edən blok;
11)Hər bir proseduranın icra edilməsi vaxtını qeydə alan blok;
12)Cədvəlləşdirməni icra edən blok;
13)Bir proseduranı başqa prosedura vasitəsi ilə bölüşdürülməsini təmin edən
blok;
14)Bölüşdürülmüş bir cüt proseduranın üst-üstə düşməsini sinxronlaşdırma
aparan blok;
15)Giriş blokunun təchizat aparatlarının vəziyyətinə nəzarət edən blok;

Bu proqramı işləyən firma “Simulation programming Language” (sistemlərin

modelləşdirilməsi üçün universal alqoritmik dil) proqramını da həll etmişdir.

Anoloji olaraq SIMSKRIPT və SIMPAK dilləri müxtəlif firmalar tərəfindən

İBM-7090 maşınları üçün qurulmuş proqramlardır. Hazırda bu istiqamətdə yeni-yeni
proqramlaşdırma dilləri işlənilir.

Kompüterli riyazi proqramların növləri.

Hal-hazırda informasiya sistemlərində müxtəlif növ riyazi aparatlar
istifadə olunur.Bu proqram paketləri müxtəlif riyazi hesablamaların
avtomatlaşdırılmasını, müxtəlif sinifli riyazi modelləşməni və nəticələrin
vizual təsvirini təmin edirlər. Qurulma prinsipinə görə ən geniş yayılmış
kompüterli riyazi sistemlərə aiddirlər:
1. Matrisalı sistemlər:
- Matlab – ―Math Works‖ firmasının proqramı. Kompüter sistemlərində
bu proqram xüsusi yer tutur və lider sayılır.
- O-Matrix – ―Harmonic Software‖ firmasının proqramı. Modelləşdirmə
nəticələrinin interaktiv təhlilini və vizual görnüşünü yerinə yetirir.
2. Qeyri-matrisli sistemlər:
- Math CAD- ―Math Soft‖ firmasının proqramı. Windows üçün işlədilir.
Bu sistem informasiya sistemlərində rahat istifadə olunur və riyazi obyektlər
ilkin formada ekranda əks etdirilir.
35
- Maple – ―Waterloo Maple‖firmasının proqramı. Bu sistem Windows,
MacOS və uyğun sistemlər üçün işlənib və simvollu riyazi məsələlərin
həllində geniş istifadə olunur.
- Mathematica – ―Wolfram Research‖ firmasının proqramı. Bu sistem
Windows və Unik əməliyyat sistemləri üçün nəzərdə tutulub.
İlk dəfə Math Soft firması Math CADsistemini (adı –MATHematical
(riyaziyyat) və CAD - Computer Aided Design (avtomatlaşdırılmış
layihələndirmə sistemi) IBM kompüterləri üçün təqdim edilmişdir. Bu
sistem MS-DOS sahəsində işlədilir və hesablama əməliyyatlarını yerinə
yetirir. Bunda əlavə Math CAD – sistemi müxtəlif elmi və mühəndis
hesablama və simvollu hesablamaların avtomatlaşdırılmış işini yerinə
yetirir. Sistem hesablama nəticələrini Math CAD sənədində qeyd edir və
internetlə əlaqənin yaradılmasına imkan verir. Çox sahəli sistem olan
MathCAD aşağıdakı funksiyonal komponentlərdən ibarətdir:
-sənədlər redaktoru- mətnii, formulaların və obyektin qrafiki
yerdəyişməsini təmin edir.
- məlumat sistemi- açar sözlərin və rəqəmlərin indeksli kataloqdan
verilənlərin alınmasını təmin edir.
- resurslar mərkəzi – izahatla məsələlərin tərkibi.
- müxtəlif hesablamaların yazılışının elektron kitabxanası və s.
Math CAD-ın sənədinin köməyi ilə başqa proqramlarla əlaqəni
yaratmaq olar; məsələn, Math CAD ilə ASC II –faillarını ötürmək və qəbul
etmək olar. Windows mühitində Math CAD sisteminin pəncərəsini
göstərmək olar. Bu pəncərədə Windows pəncərəsinə uyğun elementlər
vardır.
Riyaziyat (Math) alətlər paneli: Bu paneldə vizual düymələrdə
aşağıdakı alətlər vardır: hesablama və ya kalkulyator; Bul cəbrinin
operatoru – (məntiqi operator düymələri); qrafik (Graph) –paneldə iki və üç
ölçülü müxtəlif şablon tipli qrafiklərin düymələri yerləşdirilmişdir.
Math CAD animasiyanı yaratmaq imkanı verir. Bu məqsədlə sistemdə
FRAME parametri istifadə olunur. Animasiyanı yaratmaq üçün FRAME
daxil olan formulaya əsasən qrafiki qurmaq və asılı olmayan arqumenti
(zaman, hədd) təyin etmək, sonradan animasiya dialoqunu çağırmaq və
qrafiki hissəni aktivləşdirmək lazımdır. Animasiyanın açılışını almaq üçün
Play (işlətmək) düyməsini basmaq lazımdır.
Matrisa (Metrix)- panelunun alətləri vektor və matrisləri daxiletmək və
emal etməyə imkan verir. Bundan əlavə Math CAD alətlər panelində
proqramlaşdırma, riyazi analiz, simvollar, Yunan əlifbası və s. alətləri
vardır.
Math CAD-sənədləri. Kompüterli riyazi sisteminin yeni sənədin

36
yaradılması üçün Fayl/Yeni əmrini və ya Ctrl+N klavitur kombinasiyanı
daxiletmək lazımdır. Sənəd pəncərəsinin verilənlərini yaddaşda saxlamaq
üçün (müxtəlif formatlarda, məsələn, RTF, HTML, MCD ) və çap olunması
üçün Fayl/Yaddasaxlama əmrini vermək lazımdır. Math CAD sənədi bir
neçə tip bloklardan ibarət ola bilər:
1.Mətin – mətni blok sənədə izahatın daxil edilməsi üçün istifadə edilir.
Sahəyə daxil edilmiş mətin Windows üçün standartla formatlaşdırıla bilər.
2. Formulalar- riyazi ifadələrin elementləri klavişinin düymələrinin
kombinasiyası əsasında verilə bilər. Math CAD formulalar yazılı və sətri
simvollarla verilir. Bərabərlik klavişinin basılması iləhesablama avtomatiki
yerinə yetirilir.
3. Qrafiki – Dekart koordinat sistemində qrafiklərin qurulması rejiminə
tez keçmək üçün @ simvollu klavişi basmaq kifayətdir. Aktiv qrafikdə
dəyişiklik etmək üçün Qrafik/Format dialoqu ilə yerinə yetirilir və s. bloklar.
Maple dilində proqramlaşdırma. Müasir kompüter riyazi sistemlərin
lideri sayılan Maple sistemində yüksək səviyyəli proqram dillərinə xas olan
çox saylı proqram vasitələri yerləşdirilməşdir. Bu sistem simvol şəkilində
riyazi məsələlərin həllində geniş istifadə edilir. Sistemin hesablama mühiti
aşağıdakı əsas komponentlərdən formallaşır: hesablama nüvəsi, qrafiki
çərçivə, funksional və əməliyyatlar kitabxanası. Sistem məxsusi ifadələri və
sənədlərin işçi vərəqələrini texniki formatda RTF saxlaya bilər, işçi
vərəqələri HTML və XML-ə köçürə bilər. Sistemdə formallaşdırılmış
qrafiklər müxtəlif formatlı EPS. GİF, JPEG, BMP fayıllarında və disklərdə
saxlanıla bilər.
Sistemin işi çoxsaylı paketlərlə gücləndirilib: məsələn,
Lanalg - xətti cəbri funksiyalar;
Curve Fitting – təqribi əyrilərin funksiyaları;
Orthopoly – ortoqnal çox hədlilər;
Geometry – planimetriya funksiyaları;
Plot– qrafiklərin genişləndirilməsi funksiyaları;
Networs – qraf nəzəriyyəsinin funksiyaları və s.
Maple sistemi çoxlu sayda riyazi funksiyalara əsaslanır:
- abs (x) – x ədədinin absolyut qiyməti;
-Dirac (x) – Dirak funksiyası;
- Heaviside (x) –Xevisayda funksiyası;
- lm (z) – kompleks ədədin (z) xayalı hissəsi (Laplas çevrilməsi);
- Re (z) - kompleks ədədin (z) həqiqi hissəsi (əks Laplas çevrilməsi);
- ln (x) – natural loqarifma;
-exp (x) –eksponenta və s.
Qrafiklərin qurulması funksiyası- Maple sistemi ikiölçülü və üçölçülü

37
müxtəlif riyazi fəza obyektlərinin displey ekranında əksetdirilməsini və
interfeyslə xarici informasiya əlaqəsini yerinə yetirməyə imkan verir.
İkiölçülü qrafiklərin qurulması üçün qrafiki funksiyadan istifadə edilir: plot (f,
h,y, opt 1, opt 2,..).
Üçölçülü qrafiklərin qurulması üçün plot 3d qrafiki funksiyadan istifadə
edilir: plot 3d (expr 1, x=a...b, y=c...d);
plot 3d (f, a...b, e...d);
plot 3d ([exprf, exprg, exprh], s=a...b, t=c...d); #
plot 3d ([f, g, h], a...b, c...d).
Qrafiki sahədə bir neçə qrafiklərin əks etdirilməsi üçün display –
funksiyası istifadə edilir:
display (List, insequence = true, options).
Maple sistemi interfeyslə Matlab hesablama proqramı və Microsoft
Exsel elektron cədvəli ilə əlaqə yaradır. Matlab- interfeys köməyi ilə Maple
mühitində Matlab sisteminin imkanları daxilində müxtəlif hesablama
əməliyyatlarını yerinə yetirir. Giriş dövrəsindən Matlab funksiyasına girişin
iki üsulu vardır: - konkret funksiya kimi; - çox funksiya kimi.
Konkret funksiyada Maple əmri: Matlab [Funksiyanın adı],
(Arqumentlər);
Çoxfunksiyada Maple əmri: With (Matlab): Funksiya 1 (Arqumentlər);
Matlab (Matrix Laboratoru) – Maple proqramı əsasında qurulmuşdur,
informasiyanın vizual təsfiri vasitələri və universal kompüter hesablama
sistemi ilə təhciz edilmiş və müxtəlif elmi-texniki xarakterli məsələlərin həlli
üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu proqram kompüterli müxtəlif əməliyyat
sistemləri Windows 95/98 və Windows XP ilə işlədilir.
Sistemin işi ToolBox adlanan genişləndirici paket yığımı ilə
qüvvətləndirilir. Matlab sistemi API funksiyalı kitabxana ilə təhciz olunub.
Matlab proqramının köməyi ilə kompüterli riyazi sistem mühütündə müxtəlif
tətbiqi proqramların işlənməsini təmin etmək olar. Matlab proqramında
istifadə olunan əsas modulların siyahısına daxildir:
1. Simulink –çoxsaylı vizual modul alətlərinin köməyi ilə modelləşdirmə
sistemi.
2. Virtual Reality ToolBox – virtual modelləşdirmə dilində üçölçülü
animasiyalı modellərin formallaşdırılmasının texnoloji vasitələri.
3. Excel Link – interfeysi, Mikrosoft Excel elektron cədvəli mühitinə
keçməni təmin edir və s.
6.1. Riyazi proqram vasitələri - MathCAD paketi
Bu paket ABŞ-nın Mathsoft (www.mathsoft.com) kompaniyası
tərəfindın yaradılıb. Ms Excel-dən fərqli olaraq, əsasən bizneslə bağlı
məsələlər üçun yaradılıb, MathCad paketi elmi və mühəndis məsələlərin

38
həllinə yönəlib. Məlumdır ki, bu sahədə bir neçə tanınmış program
mövcuddur : Eurica, Maple, Mathematica, Matlab və başgaları.
Bu sistem məşhur Matlab paketindən fərqli olaraq özündə mətn,
verilənlər və qrafik prosessorları cəmləşdirir. Ənənəvi texnologiyaya uyğun
olaraq elmi və texniki hesablamalar xususi programlarla, ya da MS Excel
və Matlab paketlərinin köməyilə həyata keçirilir, amma elmi hesabatlar MS
Word proqramında MS equation sisteminin vasitəsiylə aparılır. Bu da çox
vaxt əlverişli deyil. Mathcad sistemində bütün düsturlar, başqa sistemlərdən
fərqli olaraq riyaziyyatda qəbul olunmuş ənənəvi formatda təsvir olunur, və
mətnlə bərabər yığıla bilir. Bütün düsturlar aktiv və dəyişəndir.
Bu sistemin başqa bir xususiyyəti–geniş simvolik riyazi əməliyyatlardır.
MathCAD sistemi başqa Windows proqramları kimi öz pəncərəsində
açılır (şəkil 6.1).
Sistemin menyusu aşağıdakı bəndlərdən ibarətdir : File, Edit, View,
Mathematic, Symbolic, Window, Help.
Ənənəvi alətlər panellərdən (Standard, Formatting) başqa xususi
Mathematic paneli var Onun üzərində 9 alət düyməsi yerləşir:
1. Kalkulyator - əsas riyazi işarələr
2. Qrafiklər – qrafik qurmaq üçün alətlər
3. Matrislər- matrislərlə işləmək üçün alətlər
4. Hesablamalar – hesablama işarələri
5. Riyazi analiz- törəmə, inteqral və b. əməliyyatların işarələri
6. Məntiqi və münasibətlər işarələri
7. Programlaşdırma – müvafiq işarələr
8. Yunan alifbası
9. Simvolik əməliyyatlar
Mərkəzdə MathCAD sisteminin işçi vərəqi və üzərində + işarə
formasında kursor var. Düsturların daxil ediməsi prosesində kursor
dəyişərək ┘ya da └ formasını alır. Bu prosesdə xüsusi rol SPACE
düyməsinə ayrılıb, onu sıxaraq istifadəçi düsturun hansı hissəsinin aktiv
olduğunu ğöstərə bilir. Mənsubetmə əməliyyatı := işarəsinin köməyilə
həyata keçirilir, misal ücün Y:=X*X.
Düsturun hesablanmasını təmin etmək ücün ondan sonra = işarəsi
daxil olunmalıdır.
Misal ücün Z:=2*X=, və nəticədə cavab təsvir olunacaq.
Ms Excel-dən fərqli olaraq düsturların ardıcıllığı sərbəstdir, MathCAD
bütün hesabatları soldan sağa → və yuxarıdan aşağı ↓ aparır.
Bəzi məsələlərin həllində xüsusi = qalın bərabər işarəsi istifadə olunur,
onu daxil etmək ücün CTRL+= kombinasiyasını yığmaq lazımdır.
İntervalda təyin olunmuş dəyişəni X=(a,a+h,a+2h,a+3h….b)daxil

39
etmək ücün aşağıdakı kimi yazmaq lazımdır x:a,a+h;b

6.2. Riyazi proqram vasitələri - MATLAB paketi

Hal-hazırda Matlab proqramının köməyi ilə xətti və qeyri-xətti
avtomatik idarəetmə sistemlərinin qurulması və təhlili məsələlərinin həlli
aktual sayılır. Matlab proqramında xətti idarəetmə sistemlərinin ötürmə
funksiyasını tərtib etməklə, sistemin keçid və tezlik xarakteristikalarına görə
onun keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi və dayanıqlıq
parametrlərinin təhlili prosesi qısa müddətdə və yüksək dəqiqliklə yerinə
yetirılməsi təmin edilir.
Hesablama, modelləşdirmə və idarəetmə məsələlərini kompüterdə
realizasiya etmək üçün hal-hazırda çox güclü riyazi proqram sistemlərindən
geniş istifadə edilir. Bu sistemlərə misal olaraq Mathematica, Maple,
Derive, Mathcad, Matlab və s. proqram paketlərini göstərmək olar. Bu
sistemlərdən hər biri unikal olmaqla, onların özünəməxsus ünsiyyət dili,
riyazi funksiyalar yığımı, alqoritmləri və riyazi məsələlərin həll metodları
vardır.
MATLAB sisteminin unikallığı onun aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə
müəyyən olunur:
sistem matrislər üzərində əməllərə yönəlmişdir;
külli miqdarda funksiyalar kitabxanasının mövcudluğu onu
ixtisaslaşdırmış riyazi sistemə çevrilmişdir ki, bu sistemin köməyi ilə bir sıra
elmi və mühəndis məsələlərini (idarəetmə sisteminin analizi və sintezi,
qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi, təcrübənin planlaşdırılması və başqa
çoxlu məsələlər) asanlıqla həll etmək mümkün olur;
digər riyazi sistemlərlə ( Maple, Mathcad, Ms Exсel) dialoq imkanı.
MATLAB simvol riyaziyyatı məsələlərini də həll etməyə imkan verir.
Bütün sistemlərdə olduğu kimi, istifadəçi MATLAB sistemi ilə ünsiyyəti,
maus və klaviatura vasitəsi ilə yerinə yetirir.
MATLAB-ın geniş istifadəçi interfeysinə çoxlu əməllər daxildir və külli
miqdarda funksiyaları, əmrləri və düymələri bilməyi (daha doğrusu
əzbərləməyi) tələb edir. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
sistemin əsas menyusu;
alətlər panelinin düymələri;
sistemin pəncərələri;
fayllar redaktoru;
əlavələrlə ünsiyyət;
qrafik sistemi;
məlumat sistemi və s.
MATLAB sisteminin pəncərələri - sistem beş pəncərədən ibarətdir:

40
Command Window (Окно команд ) əmrlər pəncərəsi;
Workspace (Рабачая область) – sistemlə iş oblastı pəncərəsi;
Current Directory (Tекуший каталог) – cari kataloq pəncərəsi;
Commad History (История команд) - əmrlər tarixi pəncərəsi ;
Launch Pad (Панелъ заруска ) – işə başlama pəncərəsi.
Bu pəncərələrlə tanış olaq.
Command Window pəncərəsi -Bu pəncərə sistemin əmrlər
pəncərəsidir və istifadəçi buradan riyazi ifadələri daxil edir, nəticələri alır,
həmçinin bu pəncərədə sistemin məlumatları əks olunur.Bu pəncərədə »
simvollarından ibarət dəvət sətri təsvir olunur ki, istifadəçi bu simvollardan
sonra riyazi ifadəni yazır, məsələn
>>x= 2+3 ifadəsini hesablamaq üçün Enter klavişini basmaq lazımdır.
İfadəni yenidən hesablamaq və ya ona düzəlişlər etmək üçün kursoru
əmrlər sətrində yerləşdirib ↑ və ↓ klavişlərindən istifadə etmək lazımdır. Bu
zaman daxil edilmiş əmrlər steki vərəqlənir və zəruri olan əmri sətirdə
saxlamaq lazımdır. Enter klavişini basmaqla əmri dərhal və ya zəruri
düzəlişlər etdikdən sonra icra etmək olar.
Əmrlər pəncərəsinin özünü də ekranda idarə etmək olar. Sağ yuxarı
küncdəki X düyməni basmaqla bu pəncərəni bağlamaq olar.
Sağdüyməsini basmaqla isə bu pəncərə özünün məxsusi menyularından
ibarət müstəqil pəncərəyə çevrilir. Pəncərəni əvvəlki vəziyyətinə
qaytarmaq üçün VieW/DockCommand Window (Buд/пристыковатъ окно
команд) əmrini icra etmək lazımdır.
Əslində bu pəncərə MATLAB-ın əsas pəncərəsidir və prinsipcə digər
pəncərələrsiz də ötüşmək olar. Lakin, digər pəncərələr MATLAB-la işi daha
da asanlaşdırır.
Workspace pəncərəsi - MATLAB-da iş prosesində çoxlu müxtəlif tipli
dəyişənlərdən istifadə edilir ki, onlar (daha doğrusu onların qiymətləri)
Workspace (Рабачая область–işçi oblast) pəncərəsində saxlanır.
Yaradılmış bu dəyişənlər kompüter yaddaşının xüsusi ayrılmış sahəsində
yadda saxlanılır. Onlar öz-özünə yox olmur, ya proqramdan çıxdıqda, ya da
xüsusi əmrlər vasitəsi ilə yox olur. Bu dəyişənlərin qiymətlərini daxil
etdiyimiz istənilən riyazi ifadədə istifadə edə bilərik.
Current Directory pəncərəsi - Current Directory (Текуший каталог –
cari kataloq) pəncərəsi Windows sistemində mövcud olan Explorer
(Проводник – Bələdçi) proqramının analoqudur. Məsələ ondadır ki,
istifadəçi təkcə riyazi ifadələrlə deyil, həm də fayllarla işləyə bilər. Belə ki,
istifadə etdiyimiz riyazi ifadələr fiziki olaraq fayllardan ibarətdir. Bu faylların
adları funksiyaların adları ilə eynidir.
Commmand History pəncərəsi - Əmirlər sətrindən daxil edilmiş bütün

41
əmrlər avtomatik olaraq Commmand History (Историякоманд - əmrlər
tarixi ) pəncərəsində yadda saxlanır. Əgər hər hansı bir əmri təkrarən icra
etmək lazım gələrsə, onu bu pəncərədə yerləşən siyahıdan tapıb, mausun
sol düyməsini onun üzərində iki dəfə bassaq o icra olunacaqdır.
Launch Pad pəncərəsi - MATLAB proqramının tərkibinə daxil olan və
kompüterə yüklənmiş proqramlar fayl sistemi ağacı şəklində LaunchPad
(Панелъзадач -işə başlama paneli) pəncərəsində təsvir olunur. İstənilən
proqramı bu pəncərədən işlətmək olar. Həmin bu əməlləri Start (Пуск)
düyməsi vasitəsi ilə də yerinə yetirmək olar.
Sistemin əsas menyusu - MATLAB-ın əsas menyusu aşağıdakı menyu
bəndlərindən ibarətdir.
File (Файл) – faylarla iş;
Edit (Правка) – düzəlişlər
View (Вид) – pəncərələrin idarə edilməsi
Web – internet vasitəsi ilə yaradıcı firma arasında əlaqə;
Window (Окно)- sistemin pəncərələri ilə əlaqə;
Help (Справка) – MATLAB məlumat sistemi ilə əlaqə.
File (Файл) menyusunun New (Создать – yaratmaq) bəndi aşağıdakı
obyektləri yaratmağa imkan verir:
M-File (M–Файл) genişlənmiş hissəsi m olan fayl yaradır; belə fayllara
proqramlar yazılır;
Figure (Фигура) qrafik informasiyaları çıxarmaq üçün xüsusi pəncərə;
Model (Моделъ) – simulink modeli;
GUİ – istifadəçinin qrafik interfeysi (Graphical User interface) – şəxsi
əlavələri yaratmaq üçün istifadə edilir.
CloseCurrentDirectory (Закрыттекущийкаталог) əmri cari kataloq
pəncərəsini bağlayır.
İmportData (Имиортироватъданыые) əmri – MATLAB mühitinə
müxtəlif mahiyyətli verilənlər (animasiya çarxları, səsli fayllar, müxtəlif
formatlı ədədi verilənlər və s.) daxil etmək üçündür.
SaveWorkspaceAs (Сахранитърабуюобластъкак) əmri işçi oblastı
yadda saxlamaq üçündür;
Preferences (Настройка) əmri MATLAB sistemi mühitinin bəzi
xassələrini dəyişdirir.
6.3. Matlab sistemində proqramlaşdırma.
ABŞ –nin MathWorks (www.mathworks.com) kompaniyası tərəfindən
yaradılıb və elmi-tədqiqat və texniki məsələlərin həlli ücün nəzərdə tutulub.
Sistemin adı ingilis dilində Matrix Laboratory ( matrislər laboratoriyası)
sözündən götürülüb. Bu sistemə İBM tərəfindən yaradılmış tanınmış SSP
(Standard Scientific Programs) paketinin коnsepsiyasıninın davamı kimi

42
baxmaq olar. Bu o deməkdir ki, paket elmi-tədqiqat sahəsində geniş
istifadə olunan məsələləri ( klassik riyaziyyatın müxtəlif bölmələrini,
siqnallarin emalı,modelləşdirmə, qeyri səlis məntiq, neyron şəbəkələr,
genetik alqoritmlər və başgaları) üçün hazır olan vasitələri (TOOLS)
ozündə cəmləşdirir.
Bu paketin 49 başğa xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, bütün
programlar xususi M dilində tərtib olunub və bütün proqram mətinləri
açıqdır. İstifadəçi bundan bəhrələnərək öz proqramlarında bundan isifadə
edə bilir, başqa sözlə bu paketi IV nəsl proqramlaşdırma sistemlərinə aid
etmək olar.
Matlab sistemi başqa Windows proqramları kimi öz pəncərəsində
açılır: (şəkil 6.2).

Sistem iki rejimdə işləyə bilər:

- əmr rejimi. Burada istifadəçi əmrləri MATLAB sisteminin ―>>‖
işarəsinə cavab olaraq daxil edib və ENTER düyməsini sıxaraq cavabinı
43
ala bilir.
- proqram rejimi. Bu rejimdə istifadəci M dilində tərtib edilmiş öz
proqramını icra edir.
Matlab sistemində əsas qaydaları nəzərdən keçirək:
a) dəiyşənlər adları registrdan asıllıdır, yəni A və a müxtəlif
dəyişənlərdir
b) riyazi əməliyyatların işarələri Basic dilinə uyğun qəbul olunub
c) bütün obyektlər (adi dəiyşənlər, vektorlar,matrislər) matrislər kimi
təsvir olunur.
Xususi Who əmrin köməyilə bütün dəiyşənlərin siyahısını almaq olar
və Whos əmrinin köməyilə bu dəiyşənlərin yaddasda yerləşdirilməsiylə
tanış olmaq olar:
- Matlab sistemində yaddaşın rezervləşdirmə əmrləri yoxdur və onu
xususi funksiyalar əvəz edir 50 - əgər ifadənin axırında ; işarəsi yazılırsa
onda onun cavabı ekranda göstərilmir
- əqər dəiyşənin adı ifadənin sol tərəfində yazılmırsa, onda o standart
olan ANS adıyla əvəzlənir
- bütün hesablamalar xüsüsi Workspace (işçi sahə)-də aparılır və onu
lazım olsa disk yaddaşında saxlamaq olar.
Bəzi tipik olan məsələləri nəzərdən keçirdək
6.4. MATLAB proqramında SİMULİNK sistemi.
6.4.1. SİMULİNK sistemi haqqında ümumi məlumat.
Proqramı işə salmaq üçün ilkin halda MATLAB paketini işə salmaq
lazımdır (şək.6.4).

Şəkil 6.4.
MATLAB proqramının əsas pəncərəsi açıldıqdan sonra Simulink
proqramını işə salmaq lazımdır (şək.6.5). Bunu üç üsuldan biri ilə yerinə
yetirmək olar:
44
 MATLAB komanda pəncərəsində alətlər panelində Simulink
düyməsini basmaqla.
 MATLAB pəncərəsində komanda sətirində Simulink çap etmək və
klaviaturada Enter düyməsini basmaqla.
 File menyusunda Open əmrini yerinə yetirmək və modelin faylını
açmaq (mdl-fayl).
Axırıncı variant hazır və işlənmiş modelin işə salınması üçün istifadə
olunur. Birinci və ikinci üsuldan istifadə etdikdə Simulink kitabxanasının
bölmələri pəncərəsi açılır (şək.6.6).
Simulink kitabxanasının aşağıdakı əsas bölmələri vardır:
Continuous – xətti bloklar,
Discrete – diskret bloklar,
Functions & Tables – funksiyalar və cədvəllər,
Math – riyazi əməliyyatlar bloku,
Nonlinear – qeyri-xətti bloklar,
Signals & Systems – siqnallar və sistemlər,
Sinks – qeydedici qurğular,
Sources – siqnallar mənbəyi və təsirlər,
Subsystems – altsistem blokları.
Kitabxananın uyğun bölmələrini seçdikdə pəncərənin sağ hissəsində
onun tərkibi əks olunur.

Mühazirə: 8
Mövzu 8. Kompüter modellərinin tətbiq sahələri

Hazırda hesablama eksperimenti aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiqatlar aparmaq üçün istifadə

olunur: səmavi mexanika, astronomiya və kosmonavtika məsələlərinin həlli; Yer kürəsində qlobal
hadisələrin öyrənilməsi hava, iqlim, ekoloji problemlərin tədqiqi, qlobal istiləşmə, nüvə
münaqişəsinin nəticələri və s.; kimyəvi reaksiyaların və bioloji proseslərin hesablanması; sosioloji
tədqiqatlar, xüsusilə seçkilərin modelləşdirilməsi, səsvermə; ölkədə və dünyada demoqrafik
vəziyyətin hesablanması və proqnozlaşdırılması; müxtəlif texniki, xüsusilə də elektron cihazların
işinin imitasiya modelləşdirilməsi; və s.

İnformasiya texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi insan fəaliyyətinin demək olar ki,

bütün sahələrində kompüterlərin istifadəsini zəruri etmişdir. Elmi nəzəriyyələrin
inkişafı dərketmə obyektinin riyazi modelinin qurulmasının əsas prinsiplərin irəli
sürülməsini, ondan alinan nəticələrin eksperimentin nəticələri ilə müqayisə oluna
biləcək nəticələrin alınmasını nəzərdə tutur. Kompüterdən istifadə riyazi tənliklərə
əsaslanaraq, bu və ya digər şəraitdə tədqiq olunan sistemin davranışını hesablamağa
imkan verir. Tez-tez bu riyazi modeldən nəticə əldə etmək üçün istifadə edilməsi
yeganə yoldur. Məsələn, planetlərin və digər səmavi cisimlərin hərəkətini
45
araşdırarkən bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan üç və ya daha çox hissəciklərin hərəkəti
ilə müvafiq olan məsələni nəzərdən keçirək.
Hesablama texnikasının təkmilləşdirilməsi, verilən proqram üzrə hesablamaları tez və
dəqiq həyata keçirməyə imkan verən kompüterin yaranması elmin inkişafı yolunda
keyfiyyətli sıçrayışa səbəb oldu. İlk baxışdan elə görünür ki, hesablama maşınlarının
ixtirası ətraf aləmin dərk edilməsi prosesinə bilavasitə təsir edə bilməz. Lakin bu belə
deyil. Müasir məsələlərin həlli kompüter modellərinin yaradılmasını, hesablamaların
çox sayda aparılmasını tələb edir ki, bu da yalnız saniyədə milyonlarla əməliyyatları
yerinə yetirə biləcək elektron - hesablama maşınlarının yaranmasından sonra mümkün
olmuşdur. Hesablamaların müəyyən bir alqoritmə uyğun olaraq avtomatik olaraq
həyata keçirilməsi və insan müdaxiləsini tələb etməməsi də vacib şətlərdəndir. Əgər
kompüter hesablama eksperimentinin aparılmasının texniki bazasına aid edilirsə, onun
yəni kompüterlə hesablama eksperimentinin nəzəri əsasını tətbiqi riyaziyyat, tənliklər
sisteminin ədədi həll üsulları təşkil edir.
Kompüter modelləşdirməsinin uğurları hələ 17-ci əsrdə cəbri tənliklərin təqribi
həlli üçün ədədi usullardan istifadə etməyi təklif edən İsaak Nyutonun fundamental
işləri ilə sıx bağlı olaraq ədədi usulların inkişafı başlamışdır. Leonard Eiler adi
diferensial tənliklərin həlli üsullarını işləyib hazırlamışdır. Müasir alimlərdən
kompüter modelləşdirməsinin inkişafına sanballı töhfə verən akademik A. Samarski
olmuşdur. O,fizikada hesablama eksperimentinin metodologiyasının banisi kimi
məşhurdur. Məhz onlar fiziki hadisələrin öyrənilməsi üçün uğurla istifadə olunan
məşhur "model – alqoritm – proqram" üçlüyünü təklif etmiş və kompüter
modelləşdirilməsi texnologiyasını işləyib hazırlanmışlar.
Fizikada kompüter eksperimentinin ilk görkəmli nəticələrindən biri MDD
generatorlarında yaradılan plazmada 1968-ci ildə temperatur cərəyanının qatının
açılmasıdır. Bu, kompüter üzərində həyata keçirilmiş və bir neçə ildən sonra aparılan
real təcrübənin nəticəsini proqnozlaşdırmağa imkan vermişdir. Hazırda hesablama
eksperimenti aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiqatlar aparmaq üçün istifadə olunur :
1) nüvə reaksiyalarının hesablanması;
2) səmavi mexanika, astronomiya və kosmonavtika məsələlərinin həlli;
3) Yer üzündə qlobal hadisələrin öyrənilməsi, hava, iqlim modelləşdirilməsi, ekoloji
problemlərin tədqiqi, qlobal istiləşmə, nüvə münaqişəsinin təsiri və s.;
4) bərkmühit mexanikasının, xüsusilə hidrodinamikanın problemlərinin həlli;
5) müxtəlif texnoloji proseslərin kompüter modelləşdirilməsi;
6) kimyəvi reaksiyaların və bioloji proseslərin hesablanması, kimyəvi və bioloji
texnologiyaların inkişafı;
7) sosioloji tədqiqatlar, xüsusilə seçkilərin modelləşdirilməsi, səsvermə, məlumatların
yayılması, ictimai rəyin, hərbi əməliyyatların dəyişdirilməsi;
8) ölkədə və dünyada demoqrafik vəziyyətin hesablanması və proqnozlaşdırılması;
9) müxtəlif texniki, xüsusilə elektron cihazların işinin imitasiya modelləşdirilməsi;

46
10) müəssisənin, səhənin, ölkənin inkişafının iqtisadi tədqiqatları.
Müxtəlif elm sahələrinin mürəkkəb məsələlərinin həlli üçün ədədi alqoritmlərin
yaradılması və əsaslandırılması ilə məşğul olan riyaziyyat bölməsini çox vaxt tətbiqi
riyaziyyat adlandırırlar;
Amerikalılar ədədi üsulların fiziki məsələlərə tətbiqini hesablama fizikası
adlandırırlar. Tətbiqi riyaziyyatın əsas vəzifəsi-həllin tələb olunan dəqiqliklə faktiki
tapılmasıdır; bununla klassik riyaziyyatdan fərqlənir.

Modelləşdirmənin tətbiq olunduğu sahələri qeyd edək:

1) Elektrik, mexaniki və elektromexaniki maşınların proyektləşdirilməsinin ilkin
mərhələsində təhlilin aparılmasıvə qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar sınaqların
keçirilməsi;
2) Elektron sistemlərinvə sxemlərin öyrənilməsində yaranan problemlərin
təhlilində;
3) Əməliyyatların aparılmasında insan və maşının birgə funksiyasının
tətbiqlərində;
4) Nəqliyyat məsələlərinin həllində, nəqliyyatın təşkilində yaranan çətinliklərdə,
quru, dəniz, hava nəqliyyatında;
5) İşgüzar sahələrdə oyunların (hərbi, iqtisadi, idman və s.) təşkilində;
6) Pedaqoji problemlərin həllində, o cüçlədən xüsusi halda təlimin təşkili və idarə
edilməsində EHM-lərin tətbiqləri yollarında və praktik tətbiqlərində, test metodların
qiymətləndirilməsində, pedaqoji problemlərlə əlaqədar yaranan məsələlərdə inzibati
şəxslərin rolunun qiymətləndirilməsində, optimal dərs cədvəllərinin tərtib
edilməsində, büdcənin yaradılması və analizində, tələbələrin təlimi ilə əlaqədar
təhlillərin apaeılmasında, tələbələrin yerləşdirilməsində və s.;
7) İdarələrdə işçilərin yerləşdirilməsinin təhlilində, nə qədər işçinin lazım
olmasının təhlilində, vəzifələrin təyin edilməsində, keyfiyyətin yoxlanılmasında;
8) Biologiya elmində yaranan ölüm və doğum problemlərinin araşdırılmasında
təsadüfi halların rolunun öyrənilməsində;
9) Fiziki problemlərin həllində - mexaniki, elektrik, akustik və optik sistemlərdə
təsadüfi faktorların öyrənilməsində, laborator işlərin imitasiyasında;
10) Meteoroloji faktorların təsiri və yaratdığı fəsadların təjlilində, hava
məlumatının dəqiq öyrənilməsində, meteorologiya məsələlərində - əhalinin
nəqliyyatın qasırğaların, sunamilərin baş verə biləcəyi hallarda idarə edilməsində;
11) Yerlərdə işgüzarlıq, demoqrafik, idman və digər məsələlərin həllində;
12) Hesablama maşınları ilə hərbi oyunların bütövlükdə işləməsində, quiru, dəniz
və hava yollarında qoşunların strateji və fakriki fəaliyyətinin təşkilində, resursların
miqdarının təyinində, rəqib qüvvələrin bütün imkanlarının öyrənilməsində imkanların
təhlilində;
13) Poçt, nəqliyyat, kosmik, irriqasiya, təcili yardımların layihələndirilməsində;

47
14) Xəstəxanaların və digər müalicə ocaqlarının yaradılmasında optimal
variantların seçilməsində;
15) Mühəndislik elmində yaranan problemlərin tərkibinin təşkilində, su, qaz, istilik,
elektrik sistemlərində təcili tədbirlərin icra edilməsində, suvarma sistemlərinin
yaradılmasında;
16) Əhalinin artımı ilə əlaqədar bazar iqtisadiyyatının təşkilində, ərzaq
ehtiyatlarının yaradılması problemlərinin həllində;
17) Tələb olunan sahələrdə zəruri informasiyaların toplanmasında;
18) Kosmik məsələlərin həllində - kosmik aparatların layihələndirilməsində və
reallıqda istifadə edilməsində lazım olan problemlərin həllində;
19) İnsanların iş prosesində bir-biri ilə rabitəsi proseslərində, idman, siyasət, elmi
əlaqələrin yaradılmasında;
20) Rabitənin təşkil edilməsində;
21) Hava nəqliyyatının təşkili prosesində avtomatlaşdırmanın həyata
keçirilməsində;
22) Kapital qoyuluşunun effektivliyinin analizində tələblərin ödənilməsi ilə
kapitalın qoyuluşu problemlərinin həllində, investisiyanın qoyuluşunda;
23) Daxili və xarici bazarda rəqabətin təhlilində;
24) Şəhərlərdə əhalinin artımı ilə əlaqədar bütün problemlərin təhlilində;
25) Rabitə vasitələrində, elektrik stansiyalarında, televiziya, internet sistemlərində,
informasiya-kommunikasiya sistemlərində yaranan qəzalarla bağlı effektiv tədbirlərin
həyata keçirilməsində;
26) Sosial, siyasi, iqtisadi sahələrdəiyerarxik strukturların öyrənilməsində;
27) Musiqidə əsərlərin və avadanlıqların analizində, musiqi ifa olunan binaların
qurulmasında, akustikanın keyfiyyətinin təmin edilməsində.

48
 Mühazirə: 9
Mövzu 9. Cəbri tənliklərin həllini tələb edən modellər
Plan
1.Riyazi modelləşdirmə sxemi.
2.Cəbri tənliklərin həllini tələb edən modellər.

1.Riyazi modelləşdirmə sxemi.

Dinamik və stoxastik sistemləri fərqləndirir. Dinamik sistemlər cəbri və ya diferensial
tənliklərlə təsvir edilir, onların kəmiyyətlərini xarakterizə edən kəmiyyətlər isə o
qədər dəyişilir ki, xarici təsirin, giriş siqnalının və ya parametrin kiçik nisbi dəyişməsi
sistemin vəziyyətinin müqayisə edilə bilən dəyişməsinə gətirib çıxarır. Məsələn: güc
sahəsində maddi nöqtənin hərəkəti, rəqs konturunda elektromaqnit dalğalanmaları,
populyasiyanın sayında dəyişiklik, kimyəvi reaksiyalarda bu və ya digər maddənin
konsentrasiyasında dəyişikliklər və s. Bu cür sistemlərin öyrənilməsi zamanı fasiləsiz
deterministik yanaşmadan istifadə olunur,ona uyğun riyazi sxemlərə isə d-sxemlər
deyilir (ing. dynamic). Azadlıq dərəcələrinin kiçik bir hissəsi olan sistemlərin təhlili
bir neçə tənliyin birgə həllini tələb edir . Bir sıra hallarda problemin həlli ola bilər
yalnız sayısal üsullarla tapıla bilər.
Modelləşdirmənin tipik riyazi sxemləri.
1) davamlı-deterministic D-sxemləri. Bu sxemlər idarəetmə nəzəriyyəsində müxtəlif
modelləri təsvir etmək üçün istifadə olunur. Riyazi model adi diferensial tənlik və ya
adi diferensial tənliklər sistemi, eləcə də müxtəlif ilkin və kənar şəraiti olan xüsusi
törəmələrdə tənliklər üçün Koşi problemidir. Optimal idarəetmə modellərində və bir
sıra digər optimallaşdırma modellərində həll variantları xətti, qeyri-xətti və ya
diferensial xarakter daşıyan funksiyalara məhdudiyyət qoyulur;

49
2) diskret-determinated F-sxemlər (sonlu avtomatlar). Bu sxemlərin köməyi ilə
nəzarət və İdarəetmə qurğularının modelləri təsvir olunur, bu modellər vaxtında
diskret iş xarakteri daşıyır. Riyazi model avtomatın ilkin vəziyyətinin təyinindən və
bu və ya əvvəlki anlarda giriş parametrlərinin və daxili vəziyyətlərin dəyərlərindən
asılı olaraq hal-hazırda çıxış parametrlərinin dəyərini göstərən tənliklərdən ibarətdir.
Əvəzində tənliklər masalar və ya qrafik istifadə edilə bilər.
3) stoxastik modellər. Stoxastik modellərdə dəyişənlərin x, Y, h dəstlərinin hamısı və
ya bir hissəsi təsadüfi miqdarlardır. Statistik müşahidələrin təhlili zamanı böyük
əhəmiyyət kəsb edən reqressiya tipli modellər və kütləvi xidmət sistemlərinin təsviri
üçün istifadə olunan davamlı-stoxastik modellər (q-sxemlər).
Bu sxemlərin istifadə nümunələri bioloji sistemlərin təkamülü modelləri, Riyazi
fizikanın statik və dinamik modelləri, həmçinin konkret fənn sahələri üzrə proses
modelləri və optimallaşdırmanın bəzi modelləri ola bilər (məsələn, optimal
nəzarət).
NÜMUNƏ 1. Sadə təkamül modeli əhalinin dinamikası (Maltus modeli)
modelidir.Əhalinin dinamikasının riyazi modeli
Riyazi model birinci tərtib xətti diferensial tənlik üçün Koşi məsələsi.

harada n (t ) — əhalinin sayı, a(t ) — reproduksiya əmsalı, b(t ) — ölüm nisbəti. Bu

tənlik dəyişənlərin bölünməsinə imkan verir.
Həlli
Dəyişənlərinə ayıraq .Tənliyin sağ və sol hissələrini
inteqrallayıb ümumi inteqral alarıq.

,C
Beləliklə, ümumi həll aşağıdakı kimi olur.

.
Başlanğıc şərtlər aşağıdakı kimidir.

və
Əgər α(t) və β(t) əmsalları sabitlərdirsə,onda həll belə şəkildə olar.
.
Təhlilin nəticəsi.

50
Əgər a > b, əhalinin sayı məhdudiyyətsiz olaraq artır. a < b olduqda əhalinin sayı
azalır və a = b olduqda isə əhalinin sayı sabit olaraq qalır.Əgər a(t) və b(t) əmsalları
zamandan asılı olarlarsa,onda mənzərə əhəmiyyətli dərəcədə fərqli ola bilər. Məsələn,
əgər α(t)=cos t, β(t)=sin(t+π/4), onda həll belə şəkildə olar.

Aşağıdakı şəkildə N0=50 olduqda bu asılılığın xarakteri təsvir olunmuşdur.

2.Cəbri tənliklərin həllini tələb edən modellər.

Bəzi hallarda öyrənilən dinamik sistemin kompüter modelləşdirilməsi törəmə və
inteqralların hesablanmasını tələb etmir, cəbri tənliklərin həllinə, bir və ya bir neçə
arqumentin funksiyasının qrafik üsullarla tədqiqinə (grafikin,səthlərin, güc xətlərinin,
cari xətlərin, bərabər səviyyəli xətlərin qurulmasına, potensialın, temperaturun, işıq
şüalarının və s. qurulmasına) əsaslanır. İstifadə olunan kompüter proqramı eyni ölçülü
və ya çoxölçülü grid qovşaqlarında funksiyanın dəyərinin tapılması ilə bağlı eyni
hesablama prosedurunun çoxdəfəlik yerinə yetirilməsi ilə həyata keçirilən bir və ya
bir neçə alt dövründən ibarət olmalıdır. Hesablama nəticələri sayısal və ya qrafik
şəkildə ekrana gətirilir: ədədlər massivi çap olunur, yaxud qrafiklər, səthlər,
izolyasiya, ən sürətli enmə xətləri və s. qurulur.
Kifayət qədər tez - tez bu və ya digər prosesin öyrənilməsi cəbri tənliyin
F (x)= g(x) həlli tələb edir , hansı ki, f(x)= f (x) - g(x)= 0 şəklində yazmaq olar. Belə
tənlikləri həll etmək üçün düz (dəqiq) və iterativ (təxmini) metodlardan istifadə
olunur. Dəqiq həll altında hesablama riyaziyyat dəqiq düsturlar ilə iş maşın söz
Sonsuz bitkinliyi ilə ideal kompüter vermək olardı ki, yuvarlaqlaşdırma səhv dəqiqliyi
ilə həll başa düşürük. Birbaşa üsulları dəqiq həll verir, aritmetik əməliyyatların sayı
əvvəlcədən qiymətləndirilə bilər, həm də. Məsələn, kvadratik tənliyin dəqiq həlli üçün
ilk növbədə diskriminant müəyyən edilir və sonra istifadə olunan proqramın nəzərdə

51
tutulduğu işarələrin sayı ilə kökləri tapır. İterativ üsullar aşağıdakı xüsusiyyətlərə
malikdir:
1) verilən dəqiqliyi ilə təxminən bir həll əldə edir;
2) onun tapılması üçün böyük miqdarda iterasiyalar (yaxınlaşma) yerinə
yetirilməlidir);
3) əməliyyatların tələb olunan sayı əvvəlcədən Bilinmir.
F(x)= f (x) g(x) funksiyası birinci, ikinci və ya üçüncü dərəcə polinomiyasıdır, kökün
dəqiq dəyərini tapmaq üçün analitik üsullar tətbiq olunur. Əgər F (x) dördüncü və
daha yüksək dərəcəli polinomidirsə, Triqonometrik və ya transsendent funksiya
təxmini nəticəni verən ədədi üsullardan istifadə edilir. Bu zaman qərar iki mərhələdən
ibarətdir: 1) kökün lokallaşdırılması, yəni onun daxilində yerləşmiş ədədi intervalın
yaxınlaşdırılması; 2) kökdən olan intervalın tələb olunan dəyərə azaldılması yolu ilə
dəqiqləşdirilməsi.
Kökləri ayırmaq (lokallaşdırmaq) üçün teoremdən istifadə edə bilərsiniz:
Teorem. Əgər funksiyanın F(x) funksiyası [a ; b] intervalının sonunda müxtəlif
işarələrə malikdirsə (bu zaman F(A) * F(b)< 0), bu intervalda ən azı bir F(x) = 0
tənliyinin kökünü əks etdirir .
Tabulyasiya metodunun alqoritmi.
Tənliklərin ədədi həllinin daha sadə üsulu tabulyasiya metodunun
istifadəsindən ibarətdir.Onun alqoritmi aşağıdakılardan ibarətdir:1) F(x)=0 tənliyinin
köklərini lokallaşdirmaq,yəni absis oxunu birqat kəsən y=F(x) funksiysının qrafiki
[a;b] intervalı daxilində tapılır;2) xi=a+ih, h= arqumentinin dəyişmə addımı,
i=1,2,3,.., ilə arqumentin diskret qiymətlərində F(x)=f(x)-g(x) funksiyasının
protabulyasiyası; 3)y=F(x) funksiyasını absis oxunda kəsən [xi,xi+1] intervalı tapmaq
(bu qiymət olduqda F(xi) və F(xi+1) əks işarəlidirlər);4) əgər [xi,xi+1] intervalının eni
tələb olunan dəqiqliyini aşarsa,onda hesab edirlər ki,a=xi, b=x+1, və tabulyasiya
funksiyası kiçik addimla 2 əməliyyatına keçmək.
Yarıya bölünmə metodunun alqoritmi.
Daha rahat bir yarıya bölünmə üsuludur. Aşağıdakı kimidir:
1) tənliyin kökünü F(x)= 0 lokallaşdırır , onun içərisində olan interval [a; b];
2) Seqment [A; b] nöqtə ilə bölünür C = (a + b) / 2 yarımda;
3) əgər F (c) = 0, x = c dəyəri və tənliyin köküdür;
əgər belə deyilsə, onda iki parçadan [ A ; c ] və [c ;b ] hansının sərhədlərində y = F (x)
əks əlamətləri(F(a)* F (b)< 0 var) funksiyası seçilir;
4) kökdən ibarət seqmentin eni müəyyən edilmiş dəqiqliyi aşırsa, yenidən
2 və 3 əməliyyatları təkrarlayın, yəni seçilmiş seqmenti yarıya bölün və içərisində
olanları seçin
kök. Əks halda, - kökün təxmini dəyəri seqmentin sərhədlərindən biri ilə üst-üstə
düşür.
Nümunə olaraq transsendent tənliyinin həllini nəzərdən keçirək.

52
X2=e-x ifadəsini e-x –x2 =0kimi yazmaq olar.
Psevdokodda yazılmış müvafiq alqoritm aşağıda təqdim olunur. Başqaları da var.
Buna oxşar tənliklərin ədədi həllinin digər üsulları da mövcuddur:
*sadə iterasiya üsulu, * kəsmə üsulu,* seçmə üsulu, * parabola usulu və s.

Proqram başlamaq
a:=1; b:=1, eps:=0.000001;
m: x:=a; ya:=eps(-x)-x*x;
c:= (b+a)/2; x:=c; yc:=eps(-x)-x*x;
çap etmək a, b, c
əgər ya*yc>0 onda a:=c əks təqdirdə b:=c;
əgər b-a>eps onda m metkasına keçmək;
çap etmək “köklər “, a, b “ intervalında yerləşir”
proqramın sonu.

Bəzi hallarda kompüter modelinin yaradılması cəbri tənliklər sisteminin

həllini nəzərdə tutur. Məsələn, Kirxof üsulu ilə elekdrodinamik sistemin bir neçə
kontur mənbələrinin elektrik cərəyanı zəncirinin hesablanması budaqlanan qolların
miqdarı sayınana bərabər olan cəbri tənliklər sisteminin həllini tələb edir. Üç
mərhələli zənciri hesablamaq üçün sistemi kompleks rəqəmlərdə bir neçə tənlikdən
həll etmək lazımdır. Xətti tənliklər sisteminin həlli üçün də dəqiq (sonlu) və təxmini
iterativ (sonsuz) metodlardan istifadə olunur.Dəqiq üsulları əməliyyatların son sayı
vasitəsilə dəqiq həll almaq üçün imkan verir. Onlara Kramer metodu, Qausun istisna
etmə üsulu,matrisin əmsallarını üçbucaq şəkli vəziyyətinə gətirilməsi daxildir. Təqribi
üsullar iterasiya prosesinin qurulmasını nəzərdə tutur ki, bu da müəyyən şərtlər
daxilində sistemin dəqiq həllinə doğru qiymətlər ardıcıllığı verir. Adətən ilk 100 və ya
1 000 addm ilə iterasiya məhdudlaşır ki, bu da verilən dəqiqliklə təxmini həlli
müəyyən etməyə imkan verir.
Qaus üsulu ixtiyari xətti cəbri tənliklərin sistemini həll etmək olar,belə
ki,tənliklərin kifayət qədər çox sıfır əmsalı olduğu hallarda, iterasiya üsulları az
sayda addımlarla nəticə əldə etməyə imkan verir və kiçik yaddaş.həcmi tələb
edir.Qeyri-xətti tənliklər sisteminin həlli üçün təxmini üsullardan-sadə iterasiya
üsulundan, Nyuton üsulundan istifadə olunur.
İterasiya (lat. iteratio-təkrar edirəm)-hər hansı bir hərəkətin
təkrarlanması.Proqramlaşdırma iteration-fəaliyyət olan məlumatların emal təşkili
dəfələrlə təkrarlanır, bu halda öz-özünə çağırışlara gətirmədən.Riyaziyyatda iterasiya
hər hansı bir riyazi əməliyyatın yenidən tətbiqidir.

53
 Mühazirə: 10
Mövzu 10. Adi diferensial tənliklərin ədədi həlli

1. Diferensial tənliklərlə modelləşdirmə

İdarəetmənin məqsədi – tapşırığa uyğun formada idarə olunan
obyektin vəziyyətini dəyişməkdir. Bunun üçün, idarəetmə sistemi müxtəlif təsirlərə necə peaksiya
verməsini bilmək lazımdır, yəni idarəetmə sisteminə daxil olan bütün element və blokların
(obyektin, intiqalın, vericilərin, rabitə kanallarının, həyacanlanmaların, küylərin) modeli
qurulmalıdır. Bundan əlavə bu elementlərin qrafiki, cədvəl və s. göstəriciləridə modellərin
qurulmasında istifadə olunur.
İdarəetmə obyektini öyrənmək üçün riyazi və fiziki metodlardan istifadə olunmaqla obyektin model
qurulur. Model ilə real qurğu arasında müəyyən oxşarlıq olmalıdır, çünki modelin öyrənilməsində
çıxarılan nəticələri real qurğuya köçürmək (müəyyən ehtimalla) mümkün olsun. Bizi ilk növbədə
formulalarla ifadə olunun riyazi modellər maraqlandırır.İlk növbədə elementlərin riyazi modelləri
fizikanın nəzəri qanunlarına əsasən yazılır. Bu modellər onların daxili əlaqələrinin yazılışını
göstərir.İkinci üsulda (fiziki model) obyektin modeli müxtəlif giriş siqnalları halında onun çıxış
siqnallarının müşahidə edilməsi və ölçülməsi prinsipinə əsasən
qurulur.Obyektin xarici mühitlə əlaqəsi giriş və çıxış dövrələrinin köməyi ilə yaradılır. Giriş –
obyektə mümkün təsirlərdir, çıxış – obyektin xüsusiyyətini təyin edən siqnallardır, hansıları ki,
ölçmək mümkündür. Məsələn, idarəetmə obyekti kimi elektrik mühərrikinin girişi qida gərginliyi və
yük,çıxışı isə valın fırlanma sürəti vəya tezliyi, temperatur ola bilər.Girişlər asılı deyil, onlar xarici
mühitdən gəlir. Obyektin girişdə məlumatın və ya siqnalın dəyişməsi halında obyektin daxili
vəziyyəti dəyişir (xüsusiyyəti dəyişir adlanır), uyğun olaraq çıxış siqnalıda dəyişir (şək.3.2).

Şəkil 3.2
Elementin girişinin x çıxışa y çevrilməsinin müəyyən qaydası vardır, bu qayda operator adlanır. y
=U[x] yazılışı göstərir ki, U operatorunun x girişinə təsiri nəticəsində y çıxış alınmışdır.
Modelin qurulması –girişi və çıxışı əlaqələndirən operatoru tapmaq
lazımdır. Onun köməyi ilə, müxtəlif giriş siqnalına obyektin reaksiyasını göstərmək olar.
Obyekt kimi sabit cərəyan mühərrikinə baxaq. Bu obyektin girişi –qida gərginliyidir (voltla), çıxışı –
fırlanma tezliyi (dövrlər sayı saniyədə). Hesab edək ki, qida gərginliyi 1 volt, fırlanma tezliyi 1
dövr/san. bərabərdir, 2 volt gərginlikdə 2 dövr/san., yəni fırlanma tezliyi gərginliyin qiymətinə
bərabərdir. Belə operatorun təsirini aşağıdakı kimi yazmaq olar: U[x]= X .
54
Nəzərdə tutaq ki, bu mühərrik çarxı fırladır, bu halda obyektin çıxışı
kimi ilkin vəziyyətə nisbətən (t=0 momentində) çarxın dövrlər sayı
seçilmişdir. Bu halda sabit sürətlə fırlanmada x ˖∆t hasili, ∆t zamanında dövrlər sayını verəcəkdir,
yəni çıxış zamandan asılı olacaq, y(t) = x ˖∆t .
Hesab etmək olar ki, biz bu dustur ilə operatoru U təyin etmiş oluruq.
Göründüyü kimi alınan asılılıq ancaq giriş siqnalının sabit qiyməti üçün doğrudur. Əgər girişdə
gərginlik x(t) kimi dəyişsə, onda çıxışda bucaq dəyişməsi inteqral şəkildə yazılacaq,

U[x]=

Bu qayda ilə təsir edən operator, inteqrallayıcı operator adlanır. Bu

operatorun əksi –diferensiallayıcı operator – isə onun törəməsini
hesablayır.
U[x(x)]=
Bu operator, idarəetmə obyektlərininriyazi modelinin yazılışında vacib rol oynayır. Adətən
diferensiyallayıcı operator p hərifi ilə işarə olunur. y(t) = px(t) yazılışı x(t) siqnalına operatorun p
hasili kimi görünür,həqiqətdə isə operatorun təsirini göstərir, yəni diferensiallanmanı:
p= , px(t)=
Belə operatorlar harada rast gəlinir. Elektrotexnikadan misallar
göstərək. Məsələn, məlumdur ki, kondensator dövrəsindən keçən cərəyan i (amper) onun
lövhələrindənki potensiallar u (voltla) fərqinin törəməsinə mütənasibdir.
2.Adi diferensial tənliklərin ədədi həll.
Dinamik sistemlərin davranışı davamlı arqumentin funksiyaları ilə təsvir olunur. Lakin rəqəmsal
Kompüter informasiyanı diskret şəkildə emal edir: onun proqramı ayrı-ayrı komandalardan,
dövrlərdən, subproqramlardan, prosedurlardan ibarətdir, onlardan hər biri ilkin məlumatların
çevrilməsinin ayrıca aktını həyata keçirir. Buna görə də, arqumentlərin dəyişdirilməsi sahəsinin
diskretləşdirilməsini, davamlı arqument funksiyasından diskret arqument funksiyasına keçidini
nəzərdə tutan torların üsulu tətbiq olunur.
Tez-tez tədqiq olunan obyekt və ya proses müstəqil dəyişən x, axtarılan y funksiyası və onun bir
neçə ilk törəməsi ilə əlaqələndirən adi diferensial tənlik (ADT) ilə təsvir olunur: F(x , y, y',..., y (n)) =
0, burada n –ən böyük törəmə dərəcəsidir.
Əgər y=f(x) funktiyası adi diferehsial tənlikdə yerinə qoyulması ilə onun həqiqi həllinə çevrilirsə,
onda y= f (x) funksiyası ADT-in həlli adlanır. Hər hansı bir ADT sonsuz həllər çoxluğuna malik ola
bilər. Tələb olunan həlli seçmək üçün ilkin şərtləri nəzərə almaq zəruridir.
Bu cür tənliklərin ədədi həlli üçün aşağıdakılardan ibarət olan sonlu fərqlər metodundan istifadə
olunur. Arqumentlərin davamlı dəyişdirilməsi sahəsi tor şəbəkəsi ilə əvəzlənir və diskret arqumentin
funksiyalarına keçir. Diferensial tənlikdə nəticələrə daxil olan törəmələri onlara uyğun olan, əlbəttə
ki, müxtəlif approksimasiyalarla, inteqrallar isə böyük, lakin sonlu sayda vuruqlarla əvəz edirlər,
hansılarda ki, kiçik, lakin yekun kəmiyyətlər formalaşır. Bu üsulun istifadəsi diferensial tənlikləri
həll etmək üçün şəbəkə qovşaqlarında tələb olunan funksiyanın dəyərlərini ehtiva edən cəbri
tənliklər sisteminin əldə edilməsinə gətirib çıxarır.
2. DİNAMİK OBYEKTLƏRİN DİFERENSİAL TƏNLİKLƏRİN
KÖMƏYİ İLƏ MODELLƏŞDİRİLMƏSİ

55
 2.1. Əsas anlayışlar

Dinamik obyektlərin koordinatları zamana görə dəyişdiyindən onların modellərinə giriş və

çıxış dəyişənlərinin sürəti, təcili və s., yəni zamana görə birinci, ikinci və daha yüksək tərtibli
törəmələri daxil olur. Axtarılan funksiya, yəni məchulun törəmələrinin daxil olduğu tənlik
diferensial tənlik adlanır.
Diferensial tənliklər ingilis alimi İsaak Nyuton (1642-1727) tərəfindən “ixtira”
olunmuşdur. O, deyirdi: “ təbiətin qanunları diferensial tənliklərlə ifadə olunmalıdır”.
Məchul y(t) bir dəyişənli funksiya olarsa, diferensial tənlik adi
diferensial tənlik, çoxdəyişənli funksiya y(x 1 , x 2 ,, t) olduqda isə  xüsusi törəməli və ya
paylanmış parametrli diferensial tənlik adlanır. Aşağıda uyğun tənliklər göstərilmişdir:
dy(t)
=f ( y,t);

∂y(x,t) ∂y(x,t)
+α =f ( y, x,t).
x t
Naməlum (məchul) y(t) və ya y(x, t) funksiyaları bu tənliklərin həlli nəticəsində tapılır. Biz
adi diferensial tənlikləri öyrənəcəyik.
Tətbiqi məsələlərdə x (bəzi hallarda u) obyektin (və ya prosesin) girş dəyişənini (koordinatı və
ya kəmiyyəti), y isə çıxış dəyişənini ifadə edir (şək.2.1).

Şəkil 2.1

2.2. Diferensial tənliklərin yazılış formaları

Avtomatik tənzimləmə nəzəriyyəsində dinamik obyektlər öyrə-nilir. Dinamik obyektin
giriş siqnalı dəyişdikdə qərarlaşma baş verənə qədər çıxışda keçid prosesi müşahidə olunur.
Biz toplanmış parametrli və ya adi diferensial tənliklərlə yazılan dinamik obyektləri
öyrənəcəyik.
1. Adi differensial tənlik. Axtarılan funksiya (məchul) bir dəyişəndən (burada t)
asılıdır. Xətti halda:

2. d 2 y(t) dy(t)
a0 2  a1  a 2 y(t) b 0 u(t) .
dt dt
y(t) – axtarılan funksiya (məchul), yəni həll; u(t) – məlum funksiya. Abstrakt riyaziyatta adətən
arqument kimi x qəbul edirlər.Onda törəmə: dy/ dx.
2. Xüsusi törəməli differensial tənlik. Axtarılan funksiya iki və daha çox dəyişəndən x, t,…,
asılıdır:
 2 y(x, t) y(x, t)
  u(x, t) .
x 2 t
y(x,t) – axtarılan funksiyadır (məchul), yəni həll.

56
 3. Xətti differensial tənlik. Funksiya və onun törəmələrinə nəzərən xətti olan tənlik.
Məsələn,
  y t 2 y  3y cos(2t) .
4. Qeyri xətti differensial tənlik. Funksiya və onun törəmələrinə nəzərən qeyri xətti olan
tənlik:
  y  2yy  e t y 2 u(t) .
d 2 y(t) dy(t)
2  (y 2 (t) 1) y(t) bu,
dt dt
dy(t)
ky 2 (t) bu
dt
Qeyri-xətti tənliklərə misal olaraq aşağıdakı xarakterik tənlikləri göstərmək olar:
1. Van-der-Pol tənliyi
у  (y 2 1)y y 0,0.
2. Rikkati (qeyri-stasionar tənlik) tənliyi
 y  (t)y  (t)y2 (t) 0 .
3. Rəqqasın böyük meyillərdə sərbəst hərəkətinin tənliyi İ  b  mgsin0 .
 tərtib
4. Birinci  qeyri-xətti aperiodik obyekt
a
y  y.
u 1
5. Silindrik çəndən mayenin sərbəst axması
Sh  F 2gh 0.
6. Dartqı qüvvəsi altında vertikal start götürən raketin tənliyi
mh  k(h)
 2  mg cm  , m u . Burada və sonra u-idarə siqnalı olub,
obyektin girişidir.
5. Qeyri stasionar xətti differensial tənlik. Bir və ya bir neçə parametri zamandan asılı olan
tənlik:
d 2 y(t) dy(t)
a 0 (t) 2  a 1 (t)  a 2 (t)y(t) bu(t)
dt dt
dy
Məsələn,  e t y bu(t) .
dt
6.Qeyri xətti və qeyri stasionar differensial tənlik:
d2 y
dt
(t)sin(y) b 0 u ,
d t2
2
d y dy
2 t y  sin(2t)y bu .
dt dt
7. Bircins differensial tənlik. Sağ tərəfi sıfra bərabər olan tənlik. Obyektin sərbəst hərəkətini
xarakterizə edir:
F(y,y, y)=0, y(0)=y0, y´(0)=y'0. Məsələn,

57
 dy(t)
 a 1 y(t) 0 , y(0)=y0.
dt
8. Qeyri bircins differensial tənldik. Sağ tərəfi sıfra bərabər olmayan tənlik. Obyektin
məcburi hərəkətini xarakterizə edir:
2
d y dy
a0 d 2  a1 d  a2 y  b0 x(t) .
t t
9. Vəziyyət dəyişənlərində yazılmış tənlik. Normal Koşi forması. Bir tərtibli
differensial tənliklərdən ibarət olan tənliklər sistemidir. Xətti halda:
dx 1
x 1 ,
dt
dx 2
a 1 x 1  a 2 x 2 b 0 u ,
dt
10.Vektor şəklində yazılış forması:

dx
Ax Bu, y  Cx Du .
dt
Burada
T
x (x1, x2 ,...,xn )  n-ölçülü vəziyyət vektoru,
T
u (u1 ,u2 ,...,um )  m-ölçülü idarə vektoru,
T
y ( y1 , y2 ,...,yl )  l-ölçülü müşahidə olunan cıxış vektorudur. n,m,l –
qiymətlərinə əsasən matrislərin ölçüsünu aşağıdakı sxem
üzrə təyin etmək olar.

2.9. Matlab mühitində adi diferensial tənliklərin həlli

MatLAB sistemi verilənləri cədvəl və qrafikşəklində təsvir etməklə diferensial tənliklər sistemini
ədədi həll etməyə imkan verir. Bundan başqa analitik (simvol) həll texnologiyaları da
mövcuddur ki, bu halda həllin ifadəsi (düsturu) alınır.
1. Simvolik həll. Bu halda diferensial tənliyin həllinin analitik ifadəsi alınır. Bu məqsədlə
MATLAB-da dsolve funksiyasından istifadə olunur. Analitik həlli olmayan tənliklərin həllində
təqribilik ola bilər. Xətti diferensial tənliklərin dəqiq analitik həlli mövcud olduğundan bu tip
tənliklərin simvolik həllində problem yaranmır. İnteqrallama sabitlərindən asılı olan ümumi həllin
və verilmiş sərhəd şərtlərini ödəyən xüsusi həllərin alınması mümkündür.
Misallara müraciət edək. İşarələmələr:
 y ,, Dkyy(k) .
Dy y , D2y
Qeyd edək ki, baxılan tənliklərdə arqument kimi t (zaman) götürülmüşdür.

58
Sırf riyazi məsələlərdə isə adətən x qəbul olunur.Onda dy / dt dy / dx.Həll
texnologiyası isə dəyişmir.
 y  3y y  cos(t) tənliyinin y(0)=1,y'(0)=0
Misal.2.4.
başlanğıc şərtlərində xüsusi həllini tapaq.
>> y=dsolve('D2y+3*Dy+y=cos(t)','y(0)=1','Dy(0)=0')
y =exp(1/2*(5^(1/2)-3)*t)*(1/2+7/30*5^(1/2))+exp(-1/2*(5^(1/2)+3)*t)*(-7/30*5^(1/2)+1/2)+1/3*sin(t)
>> ezplot(y,0,20)

2. Ədədi həll. Bu üsullar ilkin analoq (fasiləsiz) diferensial tənliyin zamana görə
diskretləşdirilməsinə əsaslandığından həllin qiymətləri y(kt) , zamanın yalnız diskret t
kt , k  0,1,2,
nöqtələrində hesablanır. Bu qiymətlər cədvəl və qrafiki təqdimatda verilə bilər. MATLABda adi
diferensial tənliklər sistemini həll etmək üçün ode 23 , ode 45 , ode113 , ode 23 , ode15s , ode 23s
, ode 23t və
ode 23tb funksiyalarından istifadə olunur.Bu funksiyaların adlarının hərfi hissəsi-
Ordinary Differential Equation( Adi diferensial tənlik)ifadəsinin ixtisarını, rəqəmlər isə istifadə olunan
Runqe-Kutt üsullarınin versiyalarının tərtiblərini göstərir. ode45() funksiyası daha dəqiq həllverir, lakin
həll üçün nisbətən çox vaxt tələb olunur. ode () funksiyaları 3 – 6 tərtibli Runqe-Kutt üsulunu
reallaşdırır. Addımın seçilməsi avtomatik yerinə yetirilir. Bu funksiyalar aşkar şəkildə
verilmiş
xi fi (x1,, x n , t) , i 1, n,
diferensial tənliklər sistemini həll edir. Bu səbəbdən ilkin diferensial tənliyin tərtibi n>1 olarsa
onu tənliklər sisteminə (Koşi forması) gətirmək lazımdır.
Sintaksis: [t,x]=ode(.)(’fun’,t0,tf,x0).
 fun- dif. tənliyin fi(.) sağ tərəflələrindən ibarət olan M-fayl;
 t0 arqumentin başlanğıc qiyməti;  tf - arqumentin son
qiyməti;
 x0 başlanğıc şərtlər vektorudur.
Qeyd edək ki, arqumenti x, funksiyanı isə y ilə işarə etmək olar. Həll texnologiyası aşağıdakı
bəndlərdən ibarətdir:
1. M-faylda hər hansı bir ad altında, məsələn, fun və ya sisdu, diferensial tənliklər
sisteminin sag tərəfini yadda saxlamaq lazımdır. Bu ona görə edilir ki, hər iterasiyada tənliklər
sisteminə müraciət oluna bilsin. Bu məqsədlə alətlər panelində File/New/M-file
düyməsinə klik etmək lazımdır.Açılan M-fayl pəncərəsinə yazmalı:
59
 2. function F=sisdu(t,x)
F  [ f1(x(1),..., x(n));... fn (x(1),..., x(n))];
3. Tənliklər sisteminin fi(.)sağ tərəflərini daxil etdikdən sonra File/Save düyməsinə klik
edib F funksiyasını sisdu faylında yadda saxlamalı;
4. Növbəti mərhələdə MATLABın əmrlər pəncərəsində t0, tf, x0 və ode () funksiyası daxil
edilir:
>>t0=t0; tf=tf; x0=[x10 ,x20 ,…,xn0]; >>[t,x]=ode()(sisdu,t0,tf,x0);
>>z=[x,y] % Çap etmək
5. Sonra Enter  klavişini klik etmək lazımdır.
6. Həllin qrafikini əldə etmək üçün plot(t,x) bütün xi(t)-lər bir
pəncərədə,ayrı-ayrılıqda isə plot(t,x(:,1)),plot(t,x(:,2)),...,plot(t,x(:,n))
funksiylarından istifadə etmək olar.
Misal 2.4. ode23() funksiyasından istifadə etrməklə

dy
dx xy, x0=0, xf=1. y(0) 1
Koşi məsələsini həll etməli.Alınmış həllin qrafikini qurmalı.Bu halda arqument t x..
Verilmiş tənliyin sağ tərəfini sisdu adlı M-fayl şəklində formalaşdıraq:
function F = sisdu(x,y) F = x*y;
Sonra Matlabın əmirlər pəncərəsindən parametrlərin ədədi qiymətlərini
>> x0=0; xf=1; y0=1
və əsas əmri
>> [x,y]=ode23('sisdu',[x0 xf],y0) veririk. Sonra nəticələri çap etmək
üçün
>> z=[x,y] yazıbEnter> klavişini basırıq.
Həllin qrafiki plot() əmrinin köməyi ilə qurulur.
Şəkil 2.20-də M-fayl və həllin Matlab proqramı göstərilmişdir.

60
 Şəkil 2.20

Mühazirə: 11
Mövzu 11. Ədədi inteqrallaşdirma metodları.
Plan.
1.Trapesiyalar üsuluu.
2. Sahə üsulu
Müəyyən inteqralın hesablanması
İki üsuldan istifadə edək.
1.Birinci üsul. Trapesiyalar üsulu. Aşağıdakı ifadəyə əsaslanır:

(1.2)
Burada N-ümumi sınaqların (nöqtələrin) sayı, xi- [a,b] intervalında yerləşən bərabər
paylanmış təsadüfi ədədlərdir.
2. İkinci üsul (sahə üsulu). Bu üsulun əsas mahiyyəti yuxarıda
açıqlanmışdır.Bu halda inteqralın həndısi mənasından istifadə olunaraq SFiq sahəsi
axtarılır.
(1.3)
Hesablama alqoritmi aşağıdakından ibarətdir:
1) SFiq sahəli fiqur tərəfləri (b-a) və L olan düzbucaqlıya yerləşdirilir.

61
L>0 elə ədəddir ki, istənilən x  [a,b] üçün - L ≤f (x) ≤L şərti ödənilməlidir
(şəkil 1.10).

Şəkil 1.10
2) Bu düzbucaqlınin daxilinə düşəndə bərabər paylanmış N sayda (xi, yi)
təsadüfi ədədlər generasiya olunur.
3) Fiqurun daxilinə düşmüş nöqtələrin sayı M təyin olunur.Təsadüfi nöqtənin
SFiq sahəsinə düşmə ehtimalı
p≈ (1.4)
Digər tərəfdən təsadüfi nöqtənin SFiq oblastına düşmə ehtimalı sahələrin
nisbətinə bərəbərdir:
P= , x  [a,b]. (1.5)
(1.3), (1.4) və (1.5) ifadələrinə əsasən nahəyyət inteqralın axtarılan
qiymətini tapmaq üçün aşağıdakı ifadəni alırıq:
SFiq= , x  [a,b]. (1.6)
Çoxqat inteqralların hesablanma alqoritmi də yuxarıda göstərilən metodikaya
uyğundur. Lakin bu halda düzbucaqlı əvəsinə çoxölçülü paralelopipiddən istifadə
olunur.
Misal 2. d x inteqralını iki üsul ilə hesablayaq. Əvvəlcə
2
y 7  3sin x funksiyasının qrafikini quraq.
>> x=0:0.01:8;
>> y=(7-3.*sin(x).^2).^0.5;
>> plot(x,y),
>> ylim([0,3])

62
 >>

Şəklə əsasən məsələnin verilənləri: a=0, b=8; L=3.

1. Birimci üsul (1.2) düsturuna əsaslanır:
b
ba N ba
 f (x)dx f (xi )   yi
a N N
i1 N i1
Aşağıda M-fayılda yazılmş inteqralın uyğun hesablama proqramı göstörilmişdir.

Matlabın əmirlər pəncərəsindən OİNT(N) proqramını çağırıb N-ə müxtəlif

qiyməllər verərək aşağıdakı qiymətləri alırıq:
>> OINT(100)
In = 18.5300
>> OINT(1000)
In = 18.5872
>> OINT(10000)
In = 18.6142
Trapesiyalar üsulu ilə hesablanmış İnteqralın həqiqi (daha dəqiq) qiyməti:
63
 >> x=0:0.01:8;
>> y=(7-3.*sin(x).^2).^0.5;
>> In=trapz(x,y)
In = 18.6249
>>
2. İkinci üsul (1.6) düsturuna əsaslanır:
b
M M
S Fiq   f (x)dx S Duzb (b  a)L , x [a,b].
a
N N
Bizim halda
y  7  3sin 2 x  7  3, x [0,8]
olduğundan L=3 qəbul edirik.
Aşağıda M-fayılda yazılmş inteqralın uyğun hesablama proqramı göstörilmişdir.

>> OINT(1000)
M = 796
In = 19.1040
>> OINT(10000)
M = 7702
In = 18.4848
>> OINT(100000)
M = 77699
In = 18.6478
>>
Göründüyü kimi, 1-ci üsulda daha dəqiq nəticə alınmışdır.

Çalışmalar-1
1.f(x)-funksiyasının qrafikini qurmalı
2.Aşağıdakı inteqralları N=1000; 10000; 1000000 üçün iki üsul ilə hasablamalı

64
 Mühazirə: 12
Mövzu 12. Ədədi üsulun dəqiqliyi, yığılması və dayanıqlığı.
Plan.
1. İdarəetmə sistemlərinə qoyulan tələblər.
Tələblər əsasən həll olunan məsələdən asılıdır. Stabilləşmə
məsələlərində vacib xüsusiyyət kimi qərarlaşmış rejim götürülür. İzləyici
sistem üçün ilk növbədə, verici siqnalın dəyişməsi halında keçid prosrssinin
yüksək keyfiyyətini təmin etmək lazımdır.
Ümumi halda dörd əsas tələbləri göstərmək olar:
* dəqiqlik – qərarlaşmış rejimdə sistemin çıxışı verilmiş qiymətdə
saxlanılmalıdır, bu halda xəta (verilmiş və faktiki qiymətlər arasındakı fərq)
buraxıla bilən həddi keçməməlidir;
* dayanıqlıq – sistem bütün rejimlərdə dayanıqlığını saxlamalıdır,
prosesin əksinə getməməlidir;
* keçid prosesinin keyfiyyəti – verilmiş qiymətin dəyişməsi halında
sistem mümkün qədər tez və səlist lazım olan vəziyyətə keçməlidir;
* robastlıq – əgər obyektin dinamikası və xarici təsirlərin xüsusiyyəti
65
layihələndirmədə istifadə olunan göstəricilərdən kiçik olsada fərqlənirsə, bu
halda da sistem dayanıqlığını və keyfiyyətini saxlamalıdır.
2.İdarəetmə sisteminin dəqiqliyi.
Adətən sistemin dəqiqliyi etalon giriş siqnala görə qiymərləndirilir.
Məsələn , bu vahid sıçırayışlı impuls üçün
0, t<0 1
X(t)=1(t)=X(s)=
1, t>=0 s
və ya xətti artan siqnal üçün
0, t<0 1
X(t)=1(t)=X(s)=
1, t>=0 s2
və ya ω tezlikli harmonik siqnal üçün
ω
X(t)=sin ω tX(s)=  olacaq
S2 + ω2
Qərarlaşmış rejimdə sistemin dəqiqliyini, e(t) xətası və ya onun təsviri
ilə E(s) təyin edirlər. Onun təyini üçün xətaya görə ötürmə funksiyasından
We(s) istifadə olunur, hansı ki, giriş siqnalını və xətanın təsvirini əlaqələndirir:
E(s)= We (s)˖X(s).
Sistemə vahid addımlı giriş siqnalının təsirinə baxaq, hansının ki,
təsviri X(s) =1/s bərabərdir. Xəta siqnalı ötürmə funksiyanın We(s) qütbləri
(xarakteristik polinomun (s) kökləri) və təsvirin X(s) qütbləri ilə təyin edilir.
Təcrübədə xətaya görə ötürmə funksiyanın We(s) bütün qütblərin mənfi
həqiqi hissədən ibarət olmalıdır, əks halda sistem dayanıqsızdır.
3. Sistemin dayanıqlığı.
Dayanıqlığın bir çox təyini növləri vardır, onlar müəyyən detalları ilə
fərqlənirlər. Əgər müxtəlif məhdud girişləri halında sistemin ancaq çıxışı
baxılırsa, bu giriş-çıxış dayanıqlığını göstərir.
Əksər hallarda avtonom sistemin dayanıqlığı öyrənilir, bu halda
sistemə xarici siqnallar (bütün girişlər sıfırdır) təsir etmir.
Əgər sistemi öz tarazlıq vəziyyətindən çıxarıb (başlanğıc sıfır olmayan
şərtlər verildikdə) və sonradan buraxsaq, bu halda sistem özü ilkin tarazlıq
vəziyyətinə qayıdırsa sistem dayanıqlı adlanır. Əgər bu halda ancaq
sistemin çıxışı baxılırsa (onun daxili siqnalları baxılmır) bu sistemin texniki
dayanıqlığını və ya çıxışa görə dayanıqlığını bildirir.
Əksinə, təkcə girişi yox, onun daxili dəyişmələridə (dəyişən vəziyyət)
tarazlıq vəziyyətinin qiymətlərinə yaxınlaşırsa belə dayanıqlıq daxili və ya
riyazi dayanıqlığı bildirir.
İlk növbədə, giriş siqnallarının bütün buraxıla bilən qiymətlərində
66
sistemin idarə olunan kəmiyyəti hüdudsuz artmaması vacibdir. Bu halda
sistem giriş-çıxış dayanıqlığına (girişin məhdud halında çıxışda məhdudur)
malikdir və obyektin daxili dəyişmələri nəzərə alınmır.
Sistemin giriş-çıxış dayanıqlığından fərqli olaraq, texniki dayanıqlıq
avtonom sistemlərə aiddir, bu sistemlərdə bütün giriş siqnalları sıfıra
bərabərdir. Bu halda sistem sakitlik vəziyyətindədir, yəni çıxış siqnalı y(x)
sabit kəmiyyətdir, onun bütün vuruqları sıfıra bərabərdir və bu sistemin
tarazlıq vəziyyəti adlanır.
Sistemi tarazlıq vəziyyətindən çıxarırlar və bütün həyacanlandırıcıları
götürürlər. Əgər bu halda sistem müəyyən müddətdən (t→∞ halında) sonar
əvvəlki tarazlıq vəziyyətinə qayıdırsa belə sistem dayanıqlı adlanır. Əgər
çıxış koordinatı məhdud vəziyyətdə (sonsuzluğa getmir) qalırsa, belə
sistem neytral dayanıqlı, əgər çıxış sonsuz olursa sistem dayanıqsız
adlanır.
4. Dayanıqlıq meyarları.
Xətti sistemin dayanıqlığını tədqiq etmək üçün onun xarakteristik
polinomunun köklərini tapmaq kifayyətdir. Əgər bütün köklər mənfi həqiqi
hissədən ibarətdirsə (xəyalı oxdan solda, sol yarımmüstəvidə) belə polinom
dayanıqlı adlanır. Polinomun heç olmasa bır müsbət həqiqi hissəsi varsa
(sağ yarımmüstəvidə) bu dayanıqsız adlanır.
Hal-hazırda kompüter proqramlarının köməyi ilə polinomun
xarakteristik köklərini tapmaq çətin olmur. Belə yanaşma ilə alınan nəticələr
ancaq qiymətcə (keyfiyyətcə olmur) qiymətləndirilir və bu nəzəri olaraq
dayanıqlığın təhlilinə imkan vermir, məsələn, dayanıqlıq sahəsinin
sərhədlərini təyin etmək mümkün olmur.
4.1. Hurvis meyarı
Verilmiş polinomun köklərini hesablamadan dayanıqlığını yoxlamaq
üçün bir neçə alqoritimlər vardır.
∆(s)=a0sn + a1sn-1 +˖˖˖ +an-1s +an
İlk növbədə sistemin dayanıqlı olması üçün onun polinomlarının bütün
əmsalları ai (i= 0,.....,n) bir işarəli olmalıdır, adətən müsbət hesab edirlər.
Bu polinomun dayanıqlıq şərtlərindən ən vacibidir. Lakin n > 2 halında
polinomun kompleks-qoşma kökləri varsa bu şərt kifayyət etmir. Bu
səbəbdən polinomların dayanıqlıq şərtləri (meyarları) işlənmişdir.
Onlardan ən geniş istifadə olunanı Hurvis meyarıdır – L(s)
polinomunun əmsallarından tərtib olunmuş, ölçüləri nxn olan Hn
matrisindən istifadə olunur:
* birinci sətr a1,a3 ,a5 .... əmsallarından ibarətdir (hamısı tək nömrəlidir),
qalan elementlər sıfırlarla doldurulur.
* ikinci sətr a0,a2 ,a4 ...əmsallarından ibarətdir (hamısı cüt nömrəlidir)
67
qalan elementlər sıfırlarla doldurulur.
*üçüncü və dördüncü sətrlər, bırinci və ikinci sətrlərin bir pozisiya sağa
sürüşdürülməsindən alınır, və s.
Məsələn, beşinci dərəcəli (n=5) polinomu üçün bu matrisa aşağıdakı
kimi göstərilir,
a1 a3 a5 0 0
a0 a2 a4 0 0
H5 = 0 a1 a3 a5 0 ( a0>0)
0 a0 a2 a4 0
0 0 a1 a3 a5
Hurvis meyarı. ∆(s) polinomunun bütün kökləri mənfi həqiqi
hissədən ibarətdir və bu halda Hn matrisinin bütün əsas minorları n
(Hurvis təyinedicisi) müsbətdirlər.
Polinomun dayanıqlığı üçün, onun bütün əmsallarının müsbət olması
vacibdir. Bunun üçün, Hurvis təyinedicisinin ancaq birincisini n-1 yoxlamaq
kifayyətdir. Məsələn, n=5 üçün təyinedicilər olacaq:
a1 a3 a5 0
a1 a3 a1 a3 a5  a0 a2 a4 0
D1= a1>0, D2 =  >0, D3 = a0 a2 a4 >0, D4 = >0
a0 a2  0 a1 a3  0 a1 a3 a5
0 a0 a2 a4
Axırıncı sütuna görə H5 matrisin təyinedicilərini açmaqla alarıq,
D5 = det H5 = a5D4 . Belə ki, a5>0, D 4>0 şərtindən D5 >0 alırıq, burada
det – kvadrat matrisin təyinedicisinin işarəsidir.
Beləliklə, dayanıqlıq şərti bir neçə bərabərsizliyə gətirir. Hurvis meyarı
aşağı dərəcəli sistemlər üçün münasibdir.
Məsələn, n=2 polinomu üçüm bütün əmsallarının müsbət olması onun
dayanıqlığı üçün kifayyətdir.
4.2.Naykvist meyarı
Açıq sistemin tezlik xarakteristikasını qurmaqla, qapalı sistemin
dayanıqlığını Naykvist meyarının köməyi ilə təyin etmək olar.
Loqarifmik tezlik xarakteristikaları üçün adətən Naykvist meyarından
istifadə olunur.
Keyfiyyətin tezliklə qiymətləndirilməsi
Sistemin keyfiyyətini təkcə zaman oblastında (zamana görə keçid
prosessi) yox, tezlik qiymətinə (tezlik xarakteristikasına görə) görə də
qiymətləndirmək olar. Tezlik qiymətləndirilməsində ən vacibi sistemin
dayanıqlıq ehtiyyatıdır.
Real obyektin hərəkəti həmişə qəbul olunmuş modeldən fərqlənir,
68
bundan əlavə, zamana görə dinamikası dəyişə bilər. Bu səbəbdən sistemin
dayanıqlığının hesablanması kifayyət etmir, lazımdır ki, sistem müəyyən
parametrlərin diyişməsi halında da öz dayanıqlığını saxlasın, yəni
dayanıqlıq ehtiyyatına malik olması lazımdır.
Adətən dayanıqlıq ehtiyyatı amplituda və fazaya görə təyin edilir.
Robastlıq
Adətən tənzimləyici, idarəetmə obyektinin (intiqalı və vericiləri) və xarici
həyacanlandırıcıların təxmini (nominal) modelləri əsasında qurulur. Bu
halda real obyektin və həyacanlandırıcının xarakteristikaları müxtəlif ola
bilər.
Bu səbəbdən, əsas tələb, qurulan tənzimləyici, obyektin xüsusiyyətinin
kiçik dəyişmələri halında və xarici həyacanlanmaların nominal modelində
sistemin dayanıqlığını və lazımı keyfiyyətini təmin etsin.
Müasir idarəetmə nəzəriyyəsində bu xüsusiyyət robastlıq (kobudlu)
adlanır. Robastlıqla əlaqəli bir neçə məsələlər vardır:
* robastlı dayanıqlıq – obyektin modelinin nominaldan buraxıla bilən
bütün meyletmələri halında sistemin dayanıqlığı təmin edilməlidir
* robastlı keyfiyyət – obyektin modelinin nominaldan buraxıla bilən
bütün meyletmələri halında sistemin dayanıqlığı və verilmiş keyfiyyət
göstəriciləri təmin olunmalıdır
* zəmanətli idarəetmə - həyacanlanma modelinin nominaldan
(obyektin modeli dəqiq məlumdur) buraxıla bilən meyletmələri halında
sistemin verilmiş keyfiyyət göstəriciləri təmin olunmalıdır.
Sistemin robastlığını tədqiq etmək üçün mümkün modelləşdirmə
xətasını təyin etmək lazımdır (qeyri müəyyənlik). Modelləşdirmə xətasını
təyin müxtəlif üsullarla aparmaq olar.

69
 Mühazirə: 13
Mövzu 13. İmitasiya modelləşdirməsi.
1.İmitasiyalı modelləşdirməsi halında sitemin işi zamandan asılı
alqoritmlə göstərilir, yəni sistemin davranışı, elementar hadisələrin
imitasiyası, prosessin tərkibi, məntiqi strukturunun saxlanılması, prosessin
ardıcıl germəsi və s., verilmiş müəyyən zaman momentində sistemin
xarakteristikalarının qiymətləndirilməsinə imkan verir.
İmitasiya modelləşirilməsinin analitiklə müqayisəsinin əsas üstünküyü
onun mürəkkəb məsələlərin həll edilməsi imkanlarının olmasıdır. Analitik
təhlil halında yaranan çətinliklər (diskret və kəsilməz elementlərin olması,
sistemin elementlərinin qeyri-xətti xarakteristikaları, müxtəlif sayda təsadüfi
təsirlərin olması) imitasiya modelində nəzərə alınmaqla çox sadə yerinə
yetirilir.
Hal-hazırda sistemin təhlili metodu kimi imitasiya modelləşdirilməsi
ən effektiv sayılır və əsasəndə onun layihələndirilməsi mərhələsində.
İmitasiya modelləşdirilməsi statistiki sinaqlar metodu (Monte-Karlo
metodu) və statistiki modelləşdirmə mododu ilə fərqləndirilir. Monte-Karlo
metodu- təsadüfi kəmiyyət və funksiyaların modelləşdirilməsi, analitik
məsələlərin həlli ilə uyğun olan ehtimal xarakteristikaları üçün tətbiq olunur.
Təsadüfi təsirlərə məruz qalmış sistemin işləmə prosessinin
xarakteristikalarının təhlili məqsədi üçün maşınla imitasiya üsulu istifadə
olunursa, onda bu metod statistiki modelləşdirmə adlanır. İmitasiya
modelləşdirilməsi metodu sistemin struktur varianlarının qiymətləndirilməsi,
sistemin müxtəlif idarəetmə alqoritmlərinin effektivliyi, sistemin müxtəlif
parametrlərinin dəyişməsi təsirləri üçün istifadə edilir.
Struktur modelləşdirmə- müəyyən formada spesifik xüsusiyyətli
strukturlara əsaslanır, hansılar ki, sistemin tədqiqat vasitəsi kimi istifadə
edilir və ya onların spesifik yanaşmaları əsasında başqa modellərin
işlənməsinə xidmət edir.
Struktur modelləşdirmənin inkişafı obyektiv-istiqamətlənmiş
modelləşdirmədən ibarətdir.
Sistem analizinin struktur modelləşdirilməsinə daxildir:
- şəbəkə modelləşdirmə metodu;
- linqvıstiklə əlaqələndirilən strukturlaşdirma metodları;
- müxtəlif tipli strukturların (ierarxiki, matrisli, ixtiyarı qraflar) formal
qurulmasının və tədqiqinin yanaşılması istiqamətinə yönəlib.
Bu halda ―strukturun modeli‖ anlayışı sistemin həm funksiyasına və
sistemin elementlərinə tətbiq etmək olar. Uyğun strukturlar funksional və
morfoloji adlanırlar. Obyektiv-istiqamətlənmiş modelləşdirmə hər iki tip
strukurları ierarxiki siniflərlə birləşdirir, bura həm funksiyalar və həmdə
elementlər daxil olur.
Real modelləşdirmə obyektin xarakteristikalarının tədqiqi
mümkünlüyü tam real obyektdə, va ya onun müəyyən həssəsində istifadə
etməklə aparılır. Belə tədqiqatlar normal rejimdə işləyən və ya
maraqlandırılan tədqiqat xarakteristikalarının (dəyişənlərin və parametrlərin
70
başqa qiymətləri halında, başqa zaman miqyasında və s.)
qiymətləndirilməsi üçün xüsusi təşkil olunmuş rejimlərdə aparılır.
Real modelləşdirmənin geniş yayılmış növlərindən biri əyani
modelləşdirmədir. Əyani modelləşdirmə elmi tədqiqatlara, kompleks
sınaqlara və istehsal tədqiqatlarına bölünürlər.
İmitasiya modeli. Obyektin- modelində elementlərin dəyişməsini
müşahidə etmək, sınaqları aparmaq, modelin müəyyən parametrlərini
dəyişmək imkanı yaranır. Modelin yaradılmasında müxtəlif sahəli
ixtisasçılar işləyə biıərlər.
2.İmitasiya modelləşməsi metodu.
İmitasiya modelləşməsi metodu, mürəkkəb sistemlərin işləmə
prosesinin tədqiqinin EHM-da realizə olunması üçün alqoritmik (imitasiyalı)
modeldən istifadəyə əsaslanır. Metodun realizə olunması üçün xüsusi
modelləşdirici alqoritmin işlənməsi vacibdir. Bu alqoritmə uyğun olaraq,
EHM tədqiq olunan sistemin qarşılıqlı əlaqəsini və qarşılıqlı təsirlərini
nəzərə almaqla elementar proseslərin yazılışını informasiya formasında
hasıl edir.
İmitasiya modelləşməsi metodunun əsas mərhələlərinə aiddir:
- giriş və xarici təsirlərin modelləşdirilməsi;
- modelləşdirilən sistemin işinin açıqlanması (modelləşdirən alqoritim);
- modelləşdirmə nəticələrinin interpretasiyası və emalı.

Göstərilən mərhələlər giriş və xarici təsirlərin müxtəlif qiymətləri üçün

çox dəfələrlə təkrarlanır və modelləşmənin daxili tərkibini yaradır. Xarici
tərkibinin təşkilində modelləşdirilən sistemin verilmiş variantları göstərilir.
Optimal variantın seçilməsi əməliyyatı variantların baxılmasını
idarəedir, imitasiya modelinə və modelin giriş və xarici təsitlərinə uyğun
korrektivlər daxil edir. İmitasiya modelləşməsi metodu mürəkkəb
məsələləri həll etməyə imkan verir. Tədqiq olunan sistem eyni vaxtda
kəsilməz və diskret təsirli elementlərdən ibarət ola bilər və çox saylı
təsadüfi mürəkkəb təbii faktorlar və s. təsir göstərə bilər. Model, hər yeni
məsələ üçün xüsusi aparatın yaradılmasını tələb etmir və tədqiq olunan
sistemin parametrlərinin başlanğıc şərtlərində dəyişməyə imkan verir.
Məlumdur ki, imitasiya modelləşməsi metodu ədədi metoddur, təsadüfi
mürəkkəb sistemlər üçün geniş tətbiq edilən Monte-Karlo metodunu hesab
etmək olar. Hər bir ədədi metodun müəyyən çatışmamazlıqları vardır –
onun həlli həmeşə fərdi xarakter daşıyır. Sistemin analizi prosessində
modelin ilkin verilənlərinin müxtəlif qiymətləri üçün modelləşməni çoxqat
təkrarlamaq lazım gəlir.
Beləliklə, mürəkkəb modeli imitasiya modelləşməsi metodunda realizə
etmək üçün yüksək səmərəlliyə malik EHM –in olması lazımdır.
Sistemi modelləşdirmək üçün modelləşdirmə alqoritmini EHM-ın girişi
dilində yazılması lazımdır. Giriş dili kimi yüksək səviyyəli universal
alqoritmik dillər kimi Ci, Paskal və s. istifadə etmək olar.
Sistemin aparat-proqram modelləşdirilməsi.
Mürəkkəb texniki sistemlərin analizində, EHM onun strukturunun
daxilinə nüfuz etməyə imkan verir. Bu halda hesablamna maşını sistemin
71
ayrılmaz və əsas hissəsi kimi olur. İlk növbədə bunu mürəkkəb
radioelektron sistemlərinə aid etmək olar. Radioelektron sistemləri kimi -
müxtəlif avtomatik sistemləri, avtomatik kommutasiya sistemləri (elektron
ATS), radioəlaqə sistemləri, radiotelemetrik sistemləri, radiolokasiya və
radionaviqasiya sistemlərini, müxtəlif idarəetmə sistemlərini göstərmək olar.
Belə sistemlərin qurulmasında hesablama sisteminin və hesablama
maşınının prinsipi və struktur təşkili dərəcəsi istifadə edilir. Sistemdə əsas
xüsusiyyət bir neçə prosessorların xüsusiləşdirilmim hesablama sistemində
müxtəlif üsullarla birləşdirilməsi xarakterikdir. Bu halda texniki sistemin
məntiqi funksiyasından universal proqram məntiqinə keçməsi həyata
keçirilir. Belə sistemlərdə, aparat vasitələrindən başqa əsas rolu
xüsusiləşdirilmiş sistem və tətbiqi proqram təminatı oynayır.
Aparat-proqram modelləşdirici komplekslərin işlənməsi mürəkkəb
texniki məsələ hesab edilir. Buna baxmayaraq, tasadüfi və çox kriteriyalı
mürəkkəb sistemlərin təhlilində belə komplekslərin tətbiqi geniş yayılmışdır.
Bu tip modelləşdirici komplekslər aparat-proqram vasitələrinin
işlənməsi və sazlanması, verilmiş səviyə sistemlərinin layihələndirilməsi
üçün universal sınaq stendləri kimi tətbiq oluna bilər. Bu komplekslər
xidməti personalın (mütəxəsislərin) öyrədilməsi üçün trenajor kimi istifadə
oluna bilər.

3. Diskret xarakterli mürəkkəb sistemin imitasiya modeli

Mürəkkəb sistemin diskretliliyi dedikdə, nəzərdə tutulur ki, elə sayda vaxt momentləri
çoxluğu (t1, t2,...,ti, ti+1, ..., tN) mövcuddur ki, həmin vaxtlarda X, Y, U, E və V parametrlərinin
qiymətləri dəyişir. [ti, ti+1] vaxt intervalında, göstərilən parametrlərin qiymətləri dəyişmir
və ti momentindəki qiymətlərə malik olurlar.
Mürəkkəb sistemin imitasiya modelini şərti olaraq bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və
məntiqi başa çatmış funksiyaları yerinə yetirən üç əsas model şəklində təsvir etmək olar (şəkil
5.2):
İdarə olunan obyektin modelinin girişinə üç əsas giriş parametrləri təsir edir: X=(x1,
x2,...,xn) – nəzarət olunan, ancaq idarəolunmayan giriş verilənləri; U=(u1, u2,...,um) – nəzarət
olunan və idarə olunan verilənlər; E=(e1, e2,...,eq) – təsadüfi təhriflər. Y=(y1, y2,...,yk) –
sistemi xarakterizə edən çıxış dəyişənləri. U eyni zamanda idarə sisteminin çıxışıdır, E isə təsadüfi
ədədlər vericilərinin çıxışıdır (daxili təsadüfi təhriflər modeli).

72
Şəkil 5.2. Mürəkkəb sistemin imitasiya modelinin arxitekturası
Sistem arzu olunan vəziyyətlərdən hər hansı birində ola bilər. Bu arzu olunan vəziyyətlər
çoxluğunu vektor şəklində təsvir etmək olar, V=(v1, v2,...,vs), V Ω- sistemin mümkün olan
vəziyyətlər fəzası. Qeyd edək ki, hər hansı real obyektin imitasiya modelini tədqiq etdikdə,
onun bütün vəziyyətlər fəzasını təyin etmək vacib deyil. Məs. benzindoldurma stansiyasının
modelini kütləvi xidmət sisteminin terminləri ilə təsvir etmək olar: xidmət qurğuları,
növbələr, xidmətə sifariş və s. Ancaq sistemin elementlərinin dinamikasını öyrənən
sistem analitiklərindən predmet sahəsinin anlayışlarından, məhfumlarından istifadə etmək
məqsədəuyğun hesab olunur. Bu halda predmet sahəsini yaxşı bilən, ancaq imitasiya
modelləşdirilməsi metodlarını bilməyən mütəxəssislərin biliklərindən imitasiya eksperimentlərində
istifadə oluna bilər.
Layihə edən İM dilindən və modelin daxili təsvirindən istifadə edərək diskret sistemin
imitasiya modelini yaradır. Bu halda o vəziyyət dəyişənlərini seçir və girişin çıxışa
çevrilməsinin məntiqini təsvir edir.
Diskret sistemin İM-in layihələndirilməsi prosesində layihə edən sistemin strukturu və
dinamiki mürəkkəbliyi, eyni zamanda idarəolunmasının mürəkkəbliyi məsələləri ilə qarşılaşır.
Bu halda o sistemi məntiqi başa çatmış funksiyaları yerinə yetirən alt sistemlərə bölməli
(dekompozisiya) və ayrı-ayrı alt sistemlərin idarə olunmasının ierarxik
aspektlərini nəzərə almalıdır.
Əgər sistemin cari vəziyyəti (Yi), girişi (Xi+1), idarəolunan verilənlər (Ui+1) və təsadüfi təhriflərin
(Ei+1) cari qiymətləri məlumdursa, onda sistemin xarici təsvirini əks etdirən model onun
imitasiyasını təmin edən Yi+1 çıxışının qiymətini təyin etməyə imkan verir, yəni
aşağıdakı rekurrent münasibətlərlə təyin edilir:
Yi+1=F(Yi, Xi+1, Ui+1, Ei+1), i=1,2,...,n, (5.1)
burada F – imitasiya modelinin operatorudur (proqramı).

Sistemin daxili təsviri üçün İM aşağıdakı münasibəti realizə etməlidir:

Vi+1=F(Vi, Yi, Xi+1), i=1, 2,...,N
Diskret xarakterli sistemlərdə sistemin ti vaxt momentində onun (i-1) vəziyyətindən i
vəziyyətinə keçməsi ani halda (sıçrayışla) yerinə yetirilir və bölünməz hadisə kimi özünü
göstərir (yəni bu hadisə yarımçıq şəkildə ola bilməz):
F
Vi1 Vi , i  1,2,..., N
Sistem analitik imitasiya eksperimentlərini kompüterdə yerinə
yetirdikdə sistemin xarici təsirindən istifadə edir. Bu halda o, X girişini verməklə onu
maraqlandıran çıxış dəyişənlərini əldə edir. Bu halda eksperimenti yerinə yetirəndə modelin
daxilində baş verənlər haqqında heç bir informasiya olmur, yəni giriş dəyişənlərinin çıxış
dəyişənlərinə çevrilməsi prosesi gizli şəkildə həyata keçirilir. Odur ki, prosesləri dinamikada
təsdiq etmək üçün İM-in nəticələrini monitorda əks etdirən animasiya üsullarından istifadə
edilir.

73
 Mühazirə: 14
Mövzu 14. Informasiya modelləşdirilməsi.
Texniki sistemlərin modelləşdirilməsi üçün proqram paketlərindən istifadə
Kompüter modelləşdirilməsi mövcud olan texniki sistemlərin təhlili və yeni
texniki sistemlərin yaradılması məqsədi ilə istifadə olunur. Hər hansı bir texniki
obyekti siqnalların, maddənin və ya enerjinin mübadiləsi ilə bağlı olan müəyyən bir
şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olan komponentlərin, elementar blokların və ya həlqələrin
məcmusu şəklində təqdim etmək olar.
Texniki obyektlərin təhlili və sintezi məsələləri sistemin struktur və riyazi
modelləşdirilməsi baxımından geniş imkanlar yaradan müxtəlif riyazi paketlərdə həll
edilə bilər.
Texniki sistemlərin modelləşdirilməsi üçün bütün mövcud proqram paketləri üç
sinifə bölünə bilər :
1. Mathcad, SciLab, Maple tipli riyazi paketlər cəbri və diferensial tənliklər
sistemlərini həll etməyə imkan verir. Onlar üzən nöqtə formatında nömrələri idarə və
ədədi üsulları istifadə edərək, müxtəlif vəzifələri həll etmək üçün istifadə olunur.
2. Komponent modelləşdirilməsi paketləri (Mətləb, İşbench, Simulink), burada
ayrı-ayrı bloklardan sistemin vizual modeli yaradılır. Komponent modelləşdirilməsi
paketləri universal (Mətləb, ANSYS) və fənn-yönümlü (Electronics işçi) proqram
paketlərinə bölünür.
3. Fortran, si və s.dillərdə olan proqramlar, konkret tətbiqi sahəyə (mexanika,
istilik texnikası, Elektronika) aid olan texniki obyektlərin modelləşdirilməsi məqsədi
ilə xüsusi müəssisələrdə yaradılmış ixtisaslaşdırılmış paketlər. Onlar tədricən fənn-
yönümlü komponent paketləri ilə əvəz olunur.
Universal komponent modelləşdirmə paketinə nümunə olaraq, MATLAB
sistemini elmi və mühəndislik hesablamaları üçün istifadə olunan nəzərdən keçirin.
Bu matrix-yönümlü proqram paketi, digər müasir tətbiq paketlərinin əksəriyyəti kimi,
tapşırıqların giriş parametrlərini təyin etmək üçün pəncərələrdən, Hesablama
nəticələrinin görselleştirilmesi pəncərələrindən, yardım pəncərələrindən,
hesablamaların başlanması və dayandırılması üçün düymələri idarə edən interaktiv
istifadəçi interfeysinə malikdir. Onunla işləmək üçün istifadəçi proqramlaşdırma
detallarına daxil olmağa ehtiyac yoxdur, mənbə məlumatlarını və hesablama
metodunu asanlıqla dəyişə bilər.

İnformasiya modelləşdirilməsi.
Obyektin informasiya modeli onun təsviridir. Eyni bir obyektə modelləşdirmə
məqsədindən tam asılı olaraq uyğun müxtəlif modellər qurula bilər.Təsvir usulları

74
müxtəlif ola bilər. Verbal(sözlərlə),qrafik,cədvəl,riyazi və sair kimi müxtəlif təsvir
üsulları ola bilər.
EHM-in köməyi ilə obyektlərin bir qisminin effektiv öyrənilməsi üçün mövcud
məlumatları xüsusi işarələr və ya dil sistemi vasitəsilə xüsusi şəkildə
strukturlaşdırmaq və kodlaşdırmaq lazımdır. Nəticədə obyektin informasiya
modellərinin (İM) məcmusu əldə edilir, onlardan hər biri obyektin ən əhəmiyyətli
parametrlərini, giriş, çıxış ölçülərini və onların arasındakı əlaqəni səciyyələndirən
xüsusi strukturlaşdırılmış informasiyadır. Aşağıdakıları fərqləndirmək olar:
1) Təsviri informasiya modeli.Təbii və ya danışıq dilində yaradılmış (ingilis,
rus və s.) modellərdir;
2) Formal informasiya modelləri. Bu modellərdə alqoritmik, riyazi və ya
digər kodlama dillərindən istifadə edilir və cədvəllərə, düsturlara, sxemlərə, qrafalara,
xəritələrə və s. tətbiq edilir.İnformasiya modelləri müxtəlif məsələləri həll etməyə
imkan verirlər: obyektin xarici təsirlərə cavab verməsini modelləşdirmək, onun
inkişaf dinamikasını proqnozlaşdırmaq, sistemin parametrlərini müəyyən edilmiş
Hədəf funksiyasına nisbətən optimallaşdırmaq, sistemin adaptiv idarə olunmasını
həyata keçirmək.
Onlara məlumat təqdim etmək yollarından biri masalar yaratmaqdır. "Obyektlər-
xassələr" tipli cədvəlləri fərqləndirir (Obyektlər və xüsusiyyətlər sadalanır, hansı
xüsusiyyətlərin və hər bir obyektə nə dərəcədə xas olduğu göstərilir), " Obyektlər-
Obyektlər " (baxılır əmlak xarakterizə edən bir neçə obyektlərin). Ümumiyyətlə, masa
üç hissədən ibarətdir: başlar, tərəflər və proqraflar. Cədvəl şəkil. 1 yalnız 25
hüceyrələri beş satır və beş sütun var. Baş fərdi sütunların başlıqlarını və yan
tərəflərini satır başlıqlarını ehtiva edir. Kompleks hallarda, masa başlığı və Tərəfi
çoxsəviyyəli düyüdür .2); baş və Yan səviyyə sırasıyla pillələr və addımlar adlanır.
Bu və ya digər hüceyrələrdəki dəyərlər eyni cədvəldəki dəyərlərdən istifadə edərək
hesablanırsa, bu cür masalar hesablama adlanır.
Elektron (dinamik cədvəllər) və ya cədvəlli prosessorlar - rəqəmli
informasiyanın böyük massivləri ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş proqramlardır.
Cədvəllərdə məlumatlar cədvəlin hüceyrələrində (hüceyrələrində) mətndə yerləşdirilir
və / və ya rəqəmli format. Bəzi hüceyrələrə formulalar yazılır. İnformasiya strukturu
statik deyil, dinamikdir: ilkin məlumatların dəyişməsi zamanı qalan cədvəl sahələrinin
avtomatik olaraq yenidən hesablanması baş verir. İş rejimi: cədvəlin
formalaşdırılması, redaktə edilməsi, formulalar üzrə hesablanması, oxumaq və
Saxlama, Cədvəl elementlərinin statistik işlənməsi, əlamətə görə təşkil edilməsi,
Verilənlər bazası kimi işləmək, qrafik və diaqramların qurulması, kağız üzərində çap.
Məsələn, Microsoft Office paketindən Excel masa prosessoru. İş sahəsi cədvəlin bir
hissəsini görünən bir ekran pəncərəsidir (maksimum satır sayı 10000 - dən çoxdur,
sütunların sayı 200 - dən çoxdur). İşarə sistemləri, menyu, giriş Çubuğu, Formula
Barı, mövcud hüceyrə məlumatları olan status barı mövcuddur. Formullarla

75
hesablaşmalarda daxili funksiyaları istifadə edə bilərsiniz. Proqram, orijinal
məlumatları deyil, həm də onların arasında riyazi əlaqələri deyil, həm də Visual Basic
dilində makroların yaradılmasına imkan verən cədvəl formasında saxlayır. Şəkil. 2,
MS Excel paketində məcburi rəqslərin modelləşdirilməsinin nəticəsini təqdim edir.
Verilənlər bazası (VB) xüsusi şəkildə təşkil edilmiş və kompüterin xarici yaddaşında
saxlanılan obyektlərin bir sıra məlumatları adlanır. Verilənlər bazalarının idarə
edilməsi sistemi (VBİS) - VB-nın yaradılmasına, orada saxlanılan məlumatların
yenilənməsinə imkan verən proqramlar sistemidir. VB-nın saxlanması üçün nəzərdə
tutulan xarici yaddaş cihazı yüksək məlumat tutumuna və saxlanılan məlumatlara
kiçik giriş vaxtına malik olmalıdır. VBİS ilə işləmək üçün rejimləri sadalayaq: VB
yaratmaq, VB-ni redaktə etmək, gözdən keçirmək, koçürmək, çap etmək, verilmiş
əlamətə görə məlumatları axtarmaq və sıralamaq. VBİS böyük həcmdə məlumatlarla
işi, məlumatların sürətli axtarışini, onların ziddiyyətsizliyini, icazəsiz müraciət və
dağıdilmasından mühafizəsini, sorğu altsisteminə müraciətini təmin edir.
Bir-biri ilə bağlı obyekt haqqında məlumat qrupu qeyd adlanır. Məlumatların və
onların arasında əlaqələrin təşkilinin üç növü vardır: iyerarxik (ağacvari), şəbəkə,
relational. Hiyerarşik VB - də bir element əsas, qalanları isə tabe sayılır. Şəbəkə VB
əlavə KC şaquli əlaqələri üfüqi əlaqələri qurmaq üçün imkan verir. Relational VB-də
məlumatlar cədvəldə saxlanılır; qeydin altında bir obyekt haqqında məlumatları ehtiva
edən bir masa xətti başa düşülür. Qeyd elementləri və ya sahələr bu cədvəlin
sütunlarını təşkil edir. Sütundakı bütün elementlər eyni tipə (ədədi, xarakter) malikdir,
hər bir sütun unikal bir addır. Belə VB-nin üstünlüyü məlumatların təşkilinin
aydınlığı və aydınlığıdır, lazımi məlumatların axtarış sürəti. VB və VBİS məlumat
bankı adlanan informasiya-axtarış sistemini təşkil edir.
VB əsasında qoyulmuş məlumatlar və məntiqi çıxış qaydaları əsasında yeni faktlar
əldə etməyə imkan verən bilik bazası tikilə bilər. Biliklərin təqdim edilməsinin bütün
modelləri aşağıdakı siniflərdən birinə əsaslanır:
1. Zirvələri anlayışlara uyğun olan orgrafların, qövslərin (qabırğaların) növünə malik
semantik şəbəkələr aralarındakı münasibətlərə aiddir.
2. Adlardan və onunla bağlı slotlardan ibarət olan çərçivələr, hansılar ki, rəqəm və ya
mətn formalarında məlumatlarla doldurulurlar.
3. Baza elementlərinin, sintaktik qaydaların, axiomların və çıxış qaydalarının
çoxluqlarının soruşduğu formal məntiq modelləri, hansılar ki, yeni bilikləri çıxarmağa
icazə verirlər.
4. Növün məntiqi qaydalarının istifadəsinə əsaslanan məhsul modelləri: əgər (şərt a),
onda (Təsdiq B).

76
 Mühazirə: 15
Mövzu 15.Həndeəsi modelləşdirmə.Həndəsi modelin qurulması.
Plan.
Kompüter modellərinin başqa bir növü iki ölçülü (2D) və obyektlərin üçölçülü (3D)
həndəsi modelləridir. Kompüterin köməyi ilə əşyaların təsvirlərinin sintez olunduğu
informatika sahəsi, həmçinin foto və video kameraların köməyi ilə əldə edilmiş vizual
informasiyanın işlənməsi kompüter qrafikası (KQ) adlanır. Onun istifadə nümunələri
kompüter qrafik interfeysi, rəqəmsal televiziya, rəqəmsal fotoqrafiya, lazer qrafika,
xüsusi effektlər, avtomatlaşdırılmış dizayn sistemləridir. Kompüter dizaynı CAD
(Computer Aided Design) modulu ilə həyata keçirilir. Obyektlərin həndəsi
modellərinin yaradılması ilə yanaşı (şəkil. 18.3 və 18.4)
Kompüter qrafikası görüntülərin işlənməsi üçün şəkillərin tanınması, bir çox
obyektlərdən ibarət səhnələri təhlil etmək, sintez edilmiş mücərrəd şəkilləri
görsəlləşdirmək üçün istifadə olunur.
KQ-nın geniş tətbiqi onunla bağlıdır ki, informasiyanın təxminən 80% - ni insan
görmə orqanlarının köməyi ilə qəbul edir. KQ-nın sürətli inkişafı 1971-1985-ci
illərdən başlayır. Prosessorun məhsuldarlığının artması 1986-1990-cı illərdə
multimedia texnologiyasının yaranmasına gətirib çıxardı. Kompüter eyni zamanda
qrafik şəkil, video və səs emal etməyə başladı. İstifadəçi və fərdi kompüter arasında
məlumat mübadiləsi, animasiya yaratmaq və ekranda rəngli bir şəkil əldə etmək
imkanı var idi. Kompüterin iş sürətinin daha da artması virtual reallığın yaranmasına
gətirib çıxardı (1991-2008-ci illər). Virtual dünyada insan varlığının təsirini təmin
edən stereoeynək, hərəkət sensorları, kiberəlcəklər, kiberhücum, kiberkostyum və
digər qurğular istifadə etməyə başladı.
KQ-nı nəzərə alaraq, adətən aşağıdakı sahələri fərqlənir:
1) elmi qrafik (Qrafik, təsvirlər);
2) biznes cədvəli (hesabat sənədləri, statistik xülasələr);
3) konsruktor(dizayn) qrafika (CAD– avtomatlaşdırma dizayn sistemləri vasitəsilə
obyektlərin 2D və 3D şəkillərini əldə etmək);
4) illüstrativ qrafik;
5) bədii və Reklam qrafika (reklam çarxları, cizgi filmləri);
6) kompüter animasiyası (kompüter oyunları, video dərslər, video təqdimatlar).
İki ölçülü qrafikin yaradılması üsuluna görə rastr, vektor və fraktal qrafikalara
bölünür. Rastr görüntüsünün elementi koordinatlar, rəng və şəffaflıq ilə xarakterizə
olunan pixel – parlayan nöqtədir.Kompüter iki ölçülü piksel matrisi ilə fəaliyyət
göstərir, buna görə rastr şəkillərinin işlənməsi Yüksək sürətli hərəkət və böyük yaddaş
həcmlərini tələb edir. Keyfiyyət itkisi olmadan yalnız şəkilləri azalda bilər, lakin
77
piksel sayının azalması ilə yanaşı, məlumatların bir hissəsi itirilir. Piksel şəkilləri
böyüdükcə, kvadratlara çevrilərək, onların sayı eyni olaraq qalır və təsvirin keyfiyyəti
azalır.
Vektorial təsvir həndəsi primitivlərdən ibarətdir: nöqtələr, düz xətlər, dairələr,
düzbucaqlılar, ellipslər, poliqonlar və s.şəkil rəng, xətlərin növü, təbəqənin mövqeyi,
doldurulması, miqyası və s. xüsusiyyətləri yaratmaq, kopyalamaq, silmək,
dəyişdirmək, hərəkət etmək, kiçiltmək, rəngləndirmək və s. kimi saxlanılır. görünüş
məlumatsız şəkildə ölçülə bilər, döndürülmə, deformasiya etmək, hərəkət etmək,
hərəkət etmək, dəyişdirmək və s. Fraktal şəkillər fərdi elementləri valideyn
strukturlarının xüsusiyyətlərini miras alan özünü bənzər bir obyekt yaradan bir
proqram tərəfindən yaradılmışdır.
Fraktal (lat. fractus-əzilmiş, sındırılmış, sındırılmış) — özünə bənzərlik
xüsusiyyətinə malik olan çoxluq (obyekt, özünün bir hissəsi ilə dəqiq və ya
yaxınlaşaraq üst-üstə düşür, yəni bütöv bir və ya daha çox hissələrlə eyni forma
malikdir).
Üçölçülü obyektlərin və onların proqnozlarının təyyarəyə qrafik modelləşdirilməsi
üçün üçölçülü qrafik istifadə olunur. Voksel3d-chart model obyektlərin bir 2D raster
image piksel ibarətdir kimi kub formalı üç ölçülü elementləri ibarətdir. Voksel
təsvirinin ölçüsü artdıqda onun keyfiyyəti azalır, azaldıqda isə informasiyanın bir
hissəsi itirilir.
Poliqonal kq-da obyekt elementar səthlərin-poliqonların məcmusu kimi təqdim edilir.
Ən sadə halda, poliqondur
ölçüləri və mövqeyi onun üç zirvəsinin koordinatları ilə müəyyən edilən üçbucaq.
Monitor işıq saçan elementlərin ikiölçülü matrisindən ibarətdir, buna görə də üçölçülü
modellərin proyeksiyası monitorun müstəvisinə bitmap kimi çıxarılır. İnsan 3D-
obyektlərin ekran müstəvisinə ikiölçülü proyeksiyasını nəzərdən keçirir və onun
şüurunda üçölçülü təsvir formalaşır.
Kompüter qrafikası xüsusi proqramlar vasitəsilə kompüter ekranında görüntüləri
yaratmaq və idarə etmək üsulları və yollarını öyrənən kompüter elminin xüsusi bir
sahəsidir.
Voksel 3D qrafika.
Voxel (Xel, ingilis dilində danışıq dilində. Voxel-sözlərdən ibarətdir: həcmli (ing.
volumetric) və pixel (ing. pixel)) - üç ölçülü məkanda raster elementinin dəyərini
ehtiva edən toplu görüntü elementi. Voksels üç ölçülü kosmik üçün iki ölçülü piksel
analoqları var. Voksel modelləri tez-tez tibbi və elmi məlumatları görüntüləmək və
təhlil etmək üçün istifadə olunur.
Vokselin adının özü çox uğurlu deyil-kompüter qrafikində yeni gələnləri çaşdıra bilər.
Məsələ ondadır ki, voxellərin proqramlaşdırma sahəsində poliqonlara deyil, piksellərə
alternativ kimi istifadə olunur. Pixels virtual (oyun sprites) və fiziki (matrix ekran
element) olur. Başlayanlar tez-tez voxellərin fiziki piksellər üçün bir əvəz olduğuna

78
inanırlar. Bu, belə deyil. Voxels virtual piksel və çoxbucaqlı üçün alternativ deyil.
Virtual dünyada hər şey-virtual piksellər, poliqonlar və voksellər-hər şey fiziki
ekranın piksellərinə "layihələşdirilməlidir" :
* Virtual piksel 3D dünyada düz 2D obyekt modelləri "rəsm" dir.
* Polygons və ya 2D təyyarələri kimi boş 3D kosmik əhatə edir.
* Voksellər içərisində olan obyektlərin həcmli modellərini yayırlar.
Yəni, çoxbucaqlı və piksellərdən fərqli olaraq, voxellər əsl 3D kərpicdir və boş 3D
məkanını "əhatə edən" 2D təyyarəsi deyil.
Virtual piksellərdə modelləşdirmə artıq 3D qrafika istehsalında demək olar ki,
tapılmır. İndi 3D modelləşdirmə obyektləri tez-tez əsasən yalnız iki yolla yaradılır:
1. ya düz poliqonların köməyi ilə, bununla da daxili doldurulma olmadan boş bir
model yaradılacaq, lakin 3D-ni tez-tez müşahidə edənlər üçün heç bir şey yoxdur və
məsələn, 3D pişik içərisində heç bir şey olmadığını bilmək lazım deyil. Müşahidəçi
üçün pişik səthinin üçbucaqlarından yaxşı tikilmiş olması kifayətdir.
2. və ya voksel — voksel-həcmli kubiklərin köməyi ilə, hansılar ki, 3D modelin içini
tamamilə doldururlar, harada hər belə kubikin özündə o haqda informasiyanı daşıyır,
məsələn, dəri, əzələlər, sümüklər və s.
Poliqonal modellər təbiətdə boş olduğundan, onların davranışlarını 3D dünyada
modelləşdirmək çox çətindir. Məsələn, bir proqramçı quldurları haqqında bir 3D oyun
Su davranış modelləşdirmək lazımdır, əgər, bir problem üzləşir: su səthində dalğaları
modelləşdirmək üçün necə? Oyun Su, çünki necə su sıçratmaq model - yalnız mavi
rəngli üçbucaq toxunmuş bir xalça, bu təyyarə altında heç bir şey, və eyni zamanda
köpük və splashing su göstərmək lazımdır? Yəni su hissələrinin bir-birindən köpük və
sıçratmaq şəklində ayrılmasını göstərmək lazımdır. Biz kompüter yaddaş yeni
obyektlərin daxil etmək lazımdır və bu əlavə obyektlərin idarə dizayner daha
proqramçı böyük bir sənət tələb edir.
Su voxellər vasitəsilə modelləşdirilirsə, onda hər şey daha asan olur, çünki okeanın
səthindən və dibinə qədər olan bütün su "atomlardan" ibarətdir, hansılar ki, bir-
birindən təbii "ayrılır", proqramçı nöqteyi-nəzərindən, yol ilə
Tətbiq sahələri.
Vector daha diskret obyektlərin modelləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur isə üç
ölçülü matrix həcmi kosmik hər bir vahid element üçün voksel dəyəri saklar ki,
sayəsində, voksel modelləri (məsələn, şəhər üzərində atmosfer dəm qaz paylanması
kimi) davamlı mühit və dəyərləri sahələri simülasyonu üçün yaxşı uyğun.
Tibbi məlumatlar.
Bir sıra tibbi cihazlar, məsələn, kompüter tomoqrafiyasının skanerləri, üçölçülü USM-
lər, MHİ skanlama zamanı göndərilən məlumatları verir. Tarama başa çatdıqdan sonra
voksel modeli qurulur. Bu vəziyyətdə voxel dəyərləri cihazdan məlumatları əks
etdirir. Kompüter tomoqrafiyasında, məsələn, Haunsfield miqyasında bədənin
şəffaflığı, yəni X-şüaları üçün şəffaflıq.

79
Voksel modelləri üçün (MHİ skaner ilə məsələn, tibbi məlumat) sadəcə hər hansı bir
bölmə model çıxış həyata keçirilir. Bu, hər hansı bir məlumat kəsilməsini öyrənməyə
imkan verir.
Çoxbucaqlı KQ.Çoxbucaqlı tor (jarqon. ingiliscə mesh. polygon mesh (Polygon
mesh) — üçölçülü kompüter qrafikində və həcmli modelləşdirmədə çoxtərəfli
obyektin formasını müəyyən edən təpələrin, qabırğaların və üzlərin məcmusudur. Bu
göstərilməsi asanlaşdırır, lakin meshes də ibarət ola bilər və ən ümumi əyri
çoxbucaqlı, və ya deşik ilə poliqonlar kimi adətən üçbucaq, quadrilaterals və ya digər
sadə qabarıq çoxbucaqlı (poliqonlar) var.
Çoxbucaqlı ızgaralar haqqında tədris kompüter qrafikası və həndəsi modelləşdirmənin
böyük bir alt bölməsidir. Şəbəkələr üzərində aparılan bir çox əməliyyatlar Boolean
cəbr, anti-aliasing, sadələşdirilməsi və bir çox başqaları daxil ola bilər. Çoxbucaqlı
ızgaraların müxtəlif görünüşləri Müxtəlif məqsədlər və tətbiqlər üçün istifadə olunur.
Çoxbucaqlı torların riyazi ekvivalenti-strukturlaşdırılmamış torlar-kombinatoryal
həndəsə üsulları ilə öyrənilir.
Grid simulyasiya elementləri.
Çoxbucaqlı ızgaraların köməyi ilə yaradılan obyektlər vertex, qabırğa, üzlər,
çoxbucaqlı və səthlər kimi müxtəlif növ elementləri saxlamalıdırlar. Bir çox hallarda
yalnız vertices, qabırğa və ya üzlər və ya poliqonlar saxlanılır. Renderer yalnız
üçtərəfli üzləri dəstəkləyə bilər, belə ki, çoxbucaqlı şəkildə göstərildiyi kimi, onların
set inşa edilməlidir. 1. Bununla belə, bir çox renderers dörd və ya daha çox tərəfli
poliqonları dəstəkləyir və poliqonları triangulated bir şəkildə ızgaraların isteğe
saxlanmasını təmin edərək, tez bir zamanda üçbucaqlara triangulyasiya edə bilirlər.
Həmçinin, bəzi hallarda, belə baş modelləşdirilməsi kimi, üç və dördtərəfli çoxbucaqlı
yaratmaq üçün arzu olunandır.
Vertex, rəng, Normal vektor və doku koordinatları kimi digər məlumatlarla birlikdə
bir mövqedir. Qabırğa iki zirvə arasındakı əlaqədir. Üz, Üçbucaq kənarının üç
qabırğa, dördbucaqlı olduğu bir qapalı qabırğadır. Poliqon bir sıra komplanar (bir
təyyarədə yatan) üzlərdir. Çoxtərəfli üzləri dəstəkləyən sistemlərdə poliqonlar və
üzlər bərabərdir.
Lakin, çox avadanlıq göstərilməsi yalnız üç və ya dörd tərəflər ilə üzlərini dəstəkləyir,
belə ki, çoxbucaqlı simalar bir sıra kimi təqdim olunur. Riyazi, çoxbucaqlı grid
həndəsə, forma və topologiya xassələri əlavə, struktursuz grid, və ya yöndəmsiz graph
kimi təqdim edilə bilər.
Daha tez-tez anti-aliasing qrupları adlanan səthlər faydalıdır, lakin hamar sahələri
qruplaşdırmaq üçün vacib deyildir. Protezultatlar bir düz şəkil, proyeksiya təşkil edir.
Üç ölçülü kompüter qrafikası kino, kompüter oyunlarında geniş istifadə olunur.
Üç ölçülü qrafika çoxbucaqlı və vokseldir. Voksel qrafika, raster kimi. Obyekt
üçölçülü fiqurlardan, çox vaxt kublardan ibarətdir. Poliqonal kompüter qrafikində isə
bütün obyektlər adətən səthlər dəsti kimi təqdim olunur, minimal səthi poliqon

80
adlandırırlar. Bir poliqon olaraq, üçbucaqlar adətən seçilir. Vektor (poliqonal) 3D
qrafikindəki bütün vizual dəyişikliklər matrisləri idarə edir. Kompüter qrafikində
matrislərin üç növü istifadə olunur:
* dönüş Matrix
* Matrix shift
* Matrix yakınlaştırma

81