Professional Documents
Culture Documents
«Βενετία - Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού - Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
«Βενετία - Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού - Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
«Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού: Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
ΚΡΙΤΙΚΗ•ΤΕΥΧΟΣ #13
Γιάννης Μηλιός
Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στα γερμανικά στην εφημερίδα neues deutschland, με αφορμή την
πρόσφατη έκδοση του βιβλίου στα γερμανικά.
https://marginalia.gr/arthro/venetia-mia-synantisi-poy-steriose-aprovlepta-toy-gianni-milioy-pos-xekinisan-ola/?utm_source=pocket_mylist 1/6
22/7/22, 8:55 μ.μ. «Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού: Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
Όχι νέο, αλλά ακόμα αμφιλεγόμενο, είναι το ζήτημα που εξετάζει ο Γιάννης Μηλιός στο βιβλίο του
«Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα», η κυκλοφορία του οποίου στα ελληνικά
συνέπεσε χρονικά με το ξέσπασμα της πανδημίας το 2020: Πού αναδύθηκε ο καπιταλισμός; Δεν
πρόκειται εδώ απλώς για μια ιστοριογραφική υπόθεση εργασίας. Διότι, όπως θα ισχυριστεί ο
Μηλιός, προκειμένου να διερευνηθεί ο τόπος γέννησης του καπιταλισμού, πρέπει πρωτύτερα να
οριστεί τι είναι το ειδικά καπιταλιστικό στον καπιταλισμό. Αυτό το ζήτημα φαίνεται, ωστόσο, να
μην είναι λιγότερο περίπλοκο από το ζήτημα της προέλευσης του καπιταλισμού. Στη μελέτη του για
την ιστορία ανάδυσης του καπιταλισμού ο Μηλιός μάς συστήνει μια σειρά κλασικών πλέον —
μαρξιστικών όσο και μη μαρξιστικών— θεωριών. Εκκινώντας από διαφορετικές αντιλήψεις περί
του τι είναι ο καπιταλισμός, η εκάστοτε προσέγγιση εντοπίζει κάπου αλλού τον χωροχρόνο
ανάδυσης του καπιταλισμού: στη Βαβυλωνία, την ελληνική αρχαιότητα, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία,
τη φεουδαρχική Αγγλία, τη Μεσόγειο του Ύστερου Μεσαίωνα, τις αποικιοκρατούμενες χώρες της
Νότιας Αμερικής και, φυσικά, την αγγλική βιομηχανική επανάσταση.
Από όλες τις εξεταζόμενες προσεγγίσεις ή θεωρητικές παραδόσεις —τη γερμανική ιστορική σχολή
της εθνικής οικονομίας, τη θεωρία των παγκόσμιων συστημάτων, το Brenner debate— διαφεύγει
για τους πιο διαφορετικούς λόγους το ειδικά καπιταλιστικό στον καπιταλισμό, με αποτέλεσμα να
καταλήγουν σε μια υπεριστορικοποίησή του. Η συχνότερη αντίληψη που συναντά κανείς είναι αυτή
της ταύτισης του καπιταλισμού με την επιχειρηματική δραστηριότητα. Σύμφωνα με την αντίληψη
αυτή κάθε χρηματοπαραγωγική δραστηριότητα είναι δίχως άλλο καπιταλιστική. Μόνο ο Φερνάρντ
Μπρωντέλ, ο επιφανής ιστορικός της σχολής των Αnnales, λαμβάνει υπόψη τη διαφορά μεταξύ
καπιταλιστικών και προκαπιταλιστικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, παραβλέποντας ωστόσο
τον ρόλο της ταξικής εκμετάλλευσης και των μορφών που αυτή λαμβάνει στην εκάστοτε εποχή.
Το crash-test του Μηλιού δεν είναι φορμαλιστικό· οι τυπικές προϋποθέσεις που οφείλουν να
πληρούνται για να θεωρείται ένα κοινωνικό σύστημα καπιταλιστικό δεν προκύπτουν αφηρημένα,
ερήμην των εμπειρικών καπιταλιστικών σχέσεων, αλλά από την ανασυγκρότηση και
συστηματοποίηση της εμπειρίας στο επίπεδο της θεωρίας. Έτσι, ακολουθώντας τη μέθοδο της
κριτικής της πολιτικής οικονομίας στο πνεύμα του Μαρξ, ο Μηλιός επιδιώκει στο θεωρητικό μέρος
της μελέτης του να αναδείξει τα μη συγκυριακά χαρακτηριστικά, τα οποία πρέπει να εμφανίζει
κάθε κοινωνικός σχηματισμός, προκειμένου να είναι και να θεωρείται καπιταλιστικός. Το
θεωρητικό μέρος της μελέτης κινείται τρόπον τινά «από πίσω προς τα μπρος»: η επιστήμη εξετάζει
το αντικείμενό της στην ήδη αποκρυσταλλωμένη του μορφή και ορίζει τα νομοτελειακά
χαρακτηριστικά του, που τού επιτρέπουν την αναπαραγωγή του.
https://marginalia.gr/arthro/venetia-mia-synantisi-poy-steriose-aprovlepta-toy-gianni-milioy-pos-xekinisan-ola/?utm_source=pocket_mylist 2/6
22/7/22, 8:55 μ.μ. «Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού: Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
«(α) μισθωτή εργασία, (β) εκχρηματισμός του συνόλου της οικονομίας (το χρήμα τίκτει χρήμα), (γ)
συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και αποχωρισμός του καπιταλιστή από την καθαυτό
εργασιακή διαδικασία, (δ) ελεύθερος ανταγωνισμός και συγχώνευση των ατομικών κεφαλαίων σε
συνολικό-κοινωνικό κεφάλαιο, (ε) χρηματοπιστωτικός τρόπος ύπαρξης του κεφαλαίου, (στ)
σχηματισμός μιας ιδιαίτερης δικαιοπολιτικής και ιδεολογικής δομής και μιας αντίστοιχης κρατικής
μορφής.» (σελ. 30).
Σε αυτό το σημείο ωστόσο πρέπει να σταματήσει η αναζήτηση της νομοτέλειας στον καπιταλισμό.
Το ιστορικό επίπεδο εγκαινιάζει από ‘δω και στο εξής τη σκηνή: εφόσον δεν εξετάζεται πλέον η
λογική της αναπαραγωγής ενός ήδη εγκαθιδρυμένου καπιταλισμού, αλλά η ιστορία της ανάδυσής
του, πρέπει να ληφθεί υπόψη η συγκεκριμένη ιστορική συνθήκη, η συγκυρία, ώστε να μελετηθούν
τα νέα ιστορικά γεγονότα. Πρέπει να εξηγηθεί πώς το για τα δικά μας μάτια έτοιμο προϊόν-
καπιταλισμός κάποτε δεν ήταν έτοιμο. Το πώς, δηλαδή, μπόρεσε να αναδυθεί από τη συνάντηση
διαφορετικών στοιχείων, τα οποία εμφανίζουν από τη μεριά τους μια ολόδική τους ιστορία και τα
οποία θα μπορούσαν να έχουν πάρει άλλες ατραπούς.
Στο σημείο αυτό δεν μπορούμε να μιλάμε ακόμα για καπιταλισμό: υπάρχει μεν εδώ ένας —
συλλογικός— κάτοχος χρήματος, το κράτος, που όμως δεν συνιστά ταυτόχρονα αποκλειστικό
κάτοχο των μέσων παραγωγής. Διότι ο άλλος «πόλος», οι στερημένοι μέσων παραγωγής
προλετάριοι/ες, δεν έχουν ακόμα εμφανιστεί. Οι μισθωτοί εργάτες στις μανιφακτούρες και στα
εμπορικά ταξίδια κατέχουν μέρος των μέσων παραγωγής, ώστε δεν συνιστούν «προγραμμένους»
(vogelfrei) προλετάριους/ες με την έννοια που δίνει στον όρο ο Μαρξ.[1] Σε προλετάριους
εξελίσσονται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα: η επέκταση τεράστιων, διοικούμενων από το
κράτος μανουφακτούρων —στο φόντο των βενετογενουατικών πολέμων, των οικονομικών
ανταγωνισμών στη Μεσόγειο, της κρίσης της βενετικής αποικιοκρατίας και της πανούκλας—
αναδεικνύει τη μισθωτή εργασία σε κυρίαρχη μορφή οικειοποίησης ξένης υπερεργασίας, σε
κυρίαρχη μορφή εκμετάλλευσης στη βάση μιας συμβολαιακής σχέσης. Η σχέση αυτή γίνεται ειδικά
καπιταλιστική μόλις τώρα, όπου μια στερημένη μέσων παραγωγής εργαζόμενη τάξη τελεί σε
μεγάλη κλίμακα υπό την εκμετάλλευση μιας μη εργαζόμενης τάξης.
https://marginalia.gr/arthro/venetia-mia-synantisi-poy-steriose-aprovlepta-toy-gianni-milioy-pos-xekinisan-ola/?utm_source=pocket_mylist 3/6
22/7/22, 8:55 μ.μ. «Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού: Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
Η νομοτέλεια της «συνάντησης» του κατόχου χρήματος και του στερημένου μέσων παραγωγής
προλετάριου πρέπει, αντίθετα, να τοποθετηθεί μετά το «δέσιμο» της τυχαίας συνάντησης. Αυτή η
επιστημολογική στάση είναι και η στάση του Μαρξ στην κριτική του της οικονομίας: εντοπίζει τη
νομοτέλεια του καπιταλισμού —τουλάχιστον εκεί που δεν μπλέκεται ο ίδιος σε έναν τελεολογικό
περί της ιστορίας λόγο— στο επίπεδο της αναπαραγωγής του συστήματος, δηλαδή στο επίπεδο της
ήδη πετυχημένης, εγκαθιδρυμένης και πλέον επαναλαμβανόμενης συνάντησης. Με άλλα λόγια, το
ζήτημα της νομοτέλειας του συστήματος δεν αφορά τις συνθήκες ανάδυσης, αλλά τις συνθήκες
αναπαραγωγής του. Ο Μηλιός βασίζεται εδώ στις ιδέες του Γάλλου μαρξιστή Λουί Αλτουσέρ, ο
οποίος ανέπτυξε στα ύστερα γραπτά του μια αντίληψη για τον υλισμό η οποία επιδιώκει να
αποδεσμευτεί από κάθε είδους τελεολογία: «όπως και κάθε άλλος υλισμός εντός της παράδοσης του
ορθολογισμού, ένας υλισμός της αναγκαιότητας και της τελεολογίας… είναι μια μετασχηματισμένη,
συγκεκαλυμμένη μορφή του ιδεαλισμού», γράφει ο Αλτουσέρ.
του κεφαλαίου ως δομικού χαρακτηριστικού του καπιταλισμού. Αυτό διαφαίνεται στην ανάδειξη
της φιγούρας του κατόχου χρήματος και του προκαπιταλιστικού εμπορικού και τοκογλυφικού
κεφαλαίου ως προδρόμων της σταδιακής επικράτησης καπιταλιστικών σχέσεων. Με αυτό θέλει να
αμφισβητήσει την κυρίαρχη αντίληψη που υποτιμά τον ρόλο του κατόχου χρήματος κατά την
ανάδυση του καπιταλισμού και ανάγει την τελευταία στη συσσώρευση χρήματος εκ μέρους των
εύπορων αγροτών και γαιοκτημόνων.
Η μελέτη του Μηλιού αποφεύγει συνειδητά την ενασχόληση με τις σύγχρονες συζητήσεις για την
υποστηριζόμενη επικαιρότητα και τη συνεχή αναγέννηση της πρωταρχικής συσσώρευσης του
κεφαλαίου —όπως κάνουν για παράδειγμα οι μελέτες του Ντέιβιντ Χάρβεϊ [David Harvey] και του
Κλάους Ντέρε [Klaus Dörre]. Αυτό θα ήταν όμως χρήσιμο ώστε να καταστεί ορατός ο λόγος που η
ιστορία ανάδυσης του καπιταλισμού δεν αφορά μόνο τους/τις ιστορικούς, αλλά και τους απανταχού
εκμεταλλευόμενους σήμερα. Παρόλα αυτά, από τη μελέτη του Μηλιού απορρέει ένα σημαντικό
πολιτικό ερώτημα: πόσο βαθιά οφείλει να σκάψει κανείς στην ιστορία ανάπτυξης των σχέσεων που
επικρατούν, αν θέλει να τις υπερβεί;
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας
Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)
Υποσημειώσεις
Ετικέτες David Harvey Βενετία καπιταλισμός κριτική βιβλίου μαρξισμός Μηλιός
Δήμητρα Αλιφιεράκη
Η Δήμητρα Αλιφιεράκη σπούδασε κλασική φιλολογία και φιλοσοφία στην
Αθήνα και το Βερολίνο. Εργάζεται στην εκπαίδευση ενηλίκων και συντονίζει
κύκλους ανάγνωσης για το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ στο Ίδρυμα Ρόζα
Λούξεμπουργκ του Βερολίνου.
Μοιραστείτε το!
https://marginalia.gr/arthro/venetia-mia-synantisi-poy-steriose-aprovlepta-toy-gianni-milioy-pos-xekinisan-ola/?utm_source=pocket_mylist 5/6
22/7/22, 8:55 μ.μ. «Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα» του Γιάννη Μηλιού: Πώς ξεκίνησαν όλα - Marginalia
https://marginalia.gr/arthro/venetia-mia-synantisi-poy-steriose-aprovlepta-toy-gianni-milioy-pos-xekinisan-ola/?utm_source=pocket_mylist 6/6