‫جمهوری اسالمی افغانستان‬

‫وزارت صحت عامه‬

‫ریاست تغذی عامه‬

‫رهنمود تغذیه تکمیلی کودکان از ‪۶‬ماهگی تا دو سالگی‬

‫سال ‪۱۳۹۹‬‬

‫‪1|Page‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫‪ -‬سپاسگذاری ‪۳.......................................................................................................................................................‬‬
‫‪ -‬مقدمه ‪۴...............................................................................................................................................................‬‬
‫‪ -‬عمومیات تغذی تکمیلی ‪۴......................................................................................................................................‬‬

‫بخش اول‪ :‬تغذیه تكميلي در شيرخواران ‪۱۲-۶‬ماهه‬

‫‪ ۱‬اصول تغذیه تكمیلي؛ شروع و ادامه غذاي تکمیلی در ماه ‪( ۷‬اولین ماه شروع غذاي تکمیلی)‪۷..............................‬‬
‫‪ ۲‬برنامه غذایي شیرخوار در ماه هشتم (دومین ماه شروع غذاي تکمیلی) ‪۸.......................................................‬‬
‫‪ ۳‬برنامه غذایي شیرخوار در ماه ‪( ٩‬سومین ماه شروع غذاي تکمیلی) ‪٩............................................................‬‬
‫‪ ٤‬برنامه غذايي شیرخوار در ماه دهم (چهارمین ماه شروع غذاي تکمیلی) و بعد از آن ‪۱۰.......................................‬‬
‫‪ ۵‬طرز تهیه چند غذاي تکمیلی براي شیرخواران ‪۱۱.....................................................................................‬‬
‫‪ ۶‬طرز تهیه چند غذاي تکمیلی دیگر براي شیرخواران ‪۱۳.............................................................................‬‬
‫‪ ۷‬کدام مواد غذایي را نباید قبل از یك سالگي به کودك داد؟ ‪۱۶......................................................................‬‬

‫بخش دوم‪ :‬برنامه غذایي کودکان یکساله تا دو ساله‬

‫‪ ۱‬نکات مهم درتغذیه کودك در سال دوم زندگي (‪۱ ۲-۲ ۴‬ماهگي)‪۱۷ ................................................................‬‬
‫‪ ۲‬برنامه غذایي کودك در سال دوم زندگي (‪۱ ۲-۲ ۴‬ماهگي) ‪۱۸........................................................................‬‬
‫‪ ۳‬میان وعده هاي غذایي براي کودکان ‪۲۰................................................................................................‬‬
‫ضمیمه ‪۲۲........................................................................................................................................‬‬
‫منابع ‪۲۳.........................................................................................................................................‬‬

‫‪2|Page‬‬
 ‫سپاسگذاری‬

‫وزارت صحت عامه از تمامی اعضای گروپ کاری مشتمل از سازمانها و موسسات مختلف که در تهیه این رهنمود همکاری نموده‬
‫انداز صمیم قلب تشکر می نماید‪ .‬همچنان از سازمان صحی جهان (‪ ، )WHO‬یونیسف ‪ ،‬پروژه عافیت (‪ )MSH‬و سایر شرکای ملل‬
‫متحد که در پروسه تهیه رهنمود تغذیه تکمیلی سهم فعال داشته اند قدردانی می نماید‪.‬‬
‫یک سپاس ویژه از تمامی اعضای گروپ کاری تغذی مادران‪ ،‬شیرخواران و اطفال (‪ )MIYCN‬می نمایم که در قسمت تهیه این رهنمود‬
‫ما را همکاری نمودند ‪.‬‬
‫این رهنمود منحیث یک رهنمود تخنیکی مورد استفاده قرار خواهد گرفت و برای آنعده افراد مسلکی تهیه شده است که مسولیت آگاهی‬
‫دهی و ارایه تعلیمات مربوط به تغذیه تکمیلی را جهت صحت بهتر اطفال به عهده دارند‪.‬‬
‫رهنمود حاضر رهنمودهای برنامه غذایی کودکان برای افغانها را بیان نموده و منحیث یک اساس علمی عمل مینماید – در ضمن‬
‫شامل معلومات در مورد طرز تهیه غذاهای تکمیلی در کشور‪ ،‬گروپ های غذایی و مقدار توصیه شده را تشریح میکند‪ .‬این رهنمود‬
‫جهت استفاده کارمندان صحی بخصوی مشاورین تغذی ‪ ،‬مادران ‪ ،‬متخصصین تغذی و سایر عرضه کتتده های خدمات صحی و تغذی‬
‫همجنان اداراتی که مسولیت ارایه تعلیمات صحی را بهده دارند تهیه گردیده است‪.‬‬

‫غذا های نام گرفته شده در این رهنمود برای معلومات بوده و حتمی نیست که تنها از همین غذا ها استفاده شود در هر منطقه می‬
‫شود از پیداوار همان منطقه که به آسانی و ارزان قابل دسترس باشد استفاده شود‪.‬‬

‫داکتر مرسل مناتی‬

‫ریس ریاست تغذی عامه وزارت صحت عامه‬

‫‪3|Page‬‬
 ‫مقدمه‪:‬‬

‫تغذیه با شیرمادر به تنهایی تا پایان شش ماه اول تولد(‪ ۱۸۰‬روزگی) نیازهای تعدیوی شیرخوار را تامین مینماید‪ .‬اما پس از پایان شش‬
‫ماهگی شیرمادر قادر به تامین انرژی‪ ،‬زنک‪ ،‬آهن و برخی از ویتامینهای محلول در شحم نیست‪ .‬بطوریکه تغذی با شیر مادر از ‪-۶‬‬
‫‪ ۱۲‬ماهگی بیش از نیمی از نیاز های تغذیوی شیرخوار و از ‪ ۲۴-۱۲‬ماهگی حد اقل یک سوم آنرا تامین مینماید‪ .‬بنا براین شیرخواران‬
‫از پایان ‪ ۶‬ماهگی تا ‪ ۲۴‬ماهگی باید عالوه بر شیر مادر با غذاهای دیگر نیز تغذیه شوند‪ .‬تغذیه تکمیلی عالوه بر تامین بخشی از‬
‫نیازهای تغذیوی شیرخوار ‪ ،‬اورا برای یک رژیم غذایی متنوع آماده می سازد‪ .‬بنا براین تغذیه تکمیلی ضمن تامین مواد مغذی مورد‬
‫نیاز برای رشد مطلوب شیرخوار به ایجاد عادات غذایی درست در سالهای بعدی عمر کمک می کند‪ .‬با توجه به نقش و اهمیت تغدی‬
‫در رشد شیرخواران ‪ ،‬باید در هنگام نظارت رشد شیرخوار به روند وزنگیری او توجه نموده زیرا آهسته تر شدن رشد کودک میتواند‬
‫ناشی از کمبود های تغذیوی او باشد ‪ .‬بنا براین پس از شروع غذای تکمیلی باید رشد کودک در مراقبت های صحی تعیین و در‬
‫صورت اختالل رشد شیرخوار در مورد نحوه تغذیه او بررسی های الزم انجام شود‪ . .‬تغذی خالص با شیر مادر و تغذی تکمیلی‬
‫کافی از جمله ای فعالیت های کلیدی برای بهبود بقا طفل می باشند‪ ،‬وزندگی حدود ‪ ٪۲۰‬اطفال زیر ‪ ۵‬سال را نجات میدهند‪.‬‬

‫عمده اطفال شیرخوار به شمار می رود‪ .‬سروی دیموگرافیک )‪ (DHS-2015‬افغانستان‬ ‫ٔ‬ ‫تغذی ٔه تکمیلی در افغانستان یک مشکل‬
‫دریافت که اطفال سنین ‪ ۶‬الی ‪ ۲۴‬ماهه که توسط رژیم غذایي اصغری قابل قبول ارزیابی گردیده بودند‪ ،‬تنها ‪ ٪۲۴‬آنها تغذیه مناسب‬
‫را حاصل نموده بودند‪.‬‬

‫عمومیات در مورد تغذیه تکمیلی‬

‫‪4|Page‬‬
 ‫تغذیه تکمیلی چیست؟‬
‫تغذی تکمیلی یعنی گروپ وسیعی از مواد غذایی عالوه بر شیر مادر به برنامه غذایی شیرخواران به نحوی که او هم به تدریج بتواند‬
‫در حدود یک سالگی از همان غذای که بقیه افراد خانواده میخورند استفاده نمایند‪.‬‬

‫مناسبترین سن برای شروع تغذیه تکمیلی شیرخوار‪:‬‬

‫پایان ‪ ۶‬ماهگی‪ ،‬یعنی ‪ ۱۸۰‬روز بعد از تولد‪ ،‬بهترین زمان برای شروع غذای تکمیلی است‪ .‬زیرا از شش ماهگی به بعد به دلیل وزن‬
‫مناسبی که کودک کسب کرده است‪ ،‬نیازش به انرژی و برخی مایکرونترنتها افزایش مییابد و چون شیر مادر تمام نیازهای غذایی او‬
‫را تامین کرده نمیتواند الزم است عالوه بر شیر مادر‪ ،‬انرژی‪ ،‬پروتئین‪ ،‬آهن‪ ،‬زنک و برخی ویتامینهای محلول در چربی مانند؛‬
‫ویتامینهای ‪ A‬و‪ D‬از طریق غذای تکمیلی به فرزندتان رسانده شود‪.‬‬

‫خطرات زود شروع کردن غذای تکمیلی چیست؟‬

‫اگر غذای تکمیلی زودتر از زمان توصیه شده شروع شود باعث مشکالت ذیل میشود‪:‬‬
‫با شروع غذای تکمیلی –عالقه مندی شیرخوار به مکیدن پستان مادر کمتر می شود در نتیجه تولید و ترشح شیر مادر کاهش می یابد‬
‫و شیر خوار از مزایای تغذی خالص با شیر مادر و دریافت مقدار کافی شیر مادر محروم می ماند‪ .‬ازطرفی به دلیل عدم آمادگی و‬
‫تکامل سیستم هضمی و سیستم ایمنی بدن شیرخوار سالمتی او بیشتر به خطر می افتد چون هر نوع انتان یا اسهاالت در شیرخوار با‬
‫سن کم خطرناکتر است و اهتمال دارد سبب کاهش وزن طفل نیز شود ‪.‬اهتمال بروز آلرژی (اکزما‪ -‬خس خس سینه – پت و مشکالت‬
‫سیستم هضمی و ‪ )...‬بیشتر میباشد‪.‬‬

‫خطرات دیر شروع کردن غذای تکمیلی چیست؟‬

‫اگر غذای تکمیلی بسیار دیر از زمان توصیه شده شروع شود آشنا شدن شیرخوار با مزه و قوام انواع غذاها به تاخیر می افتد و قبول‬
‫مواد غذایی و بلعیدن غذا ممکن است با مشکالت بعدی همراه باشد ‪ .‬از اینکه شیرخوار بعد از شش ماهگی نیاز به مواد مغذی بیشتر‬
‫دارد و شیر مادر به تنهایی نمیتواند تامین نماید و بنا به کمبود موا د مغذی بخصوی زنک و آهن مواجه شده و مشکالتی برایش ایجاد‬
‫مینماید و در دراز مدت نیز بر رشد و تکامل کودک تاثیر نامطلوبی میداشته باشد‪.‬‬

‫غذای تکمیلی مناسب چه خصوصیاتی دارد‪:‬‬

‫غذای تکمیلی باید در حجم کم‪ ،‬دارای کالوری مطلوبی بوده و حاوی پروتئین و مایکرونترینتها های الزم باشد‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫با غلظت مناسبی برای سن شیرخوار تهیه شود‪ ،‬کامالا پخته و نرم باشد تا کودک بتواند آن را به راحتی بلع کرده و هضم نماید‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫متناسب با عادات غذایی خانواده و مورد عالقه و میل کودک باشد‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫با استفاده از مواد غذایی تازه و قابل دسترس و به روش صحی و بهداشتی تهیه شود‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫نمک‪ ،‬بوره و مصاله تند به آن اضافه نشود‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫غذاهای تکمیلی که در خانه تهیه میشوند نسبت بر آن چه که به صورت تجارتی و در بسته بندی های مختلف تهیه و در دسترس‬
‫خانوادهها قرار میگیرند‪ ،‬ارجحیت دارند‪.‬‬

‫مضرات غذاهای تکمیلی تجاری آماده شده برای شیرخوار‬

‫‪ o‬قیمت باالیی دارند و با هزینهای که برای تهیه غذای تکمیلی در خانه صرف میشود‪ ،‬قابل مقایسه نیست‪ ۶(.‬تا ‪ ۱۰‬برابر بیشتر)‬
‫‪ o‬سالمتی مواد اولیه آن مورد تردید است‪.‬‬
‫‪ o‬طعم آنها با طعم غذاهای خانواده متفاوت است و مانع تمایل کودک به خوردن غذای خانواده میشود‪.‬‬

‫‪5|Page‬‬
‫تداوم مصرف آنهایی که به صورت حلواگک خیلی نرم هستند میتواند مهارتهای خوردن غذاهای دیگر را از کودک سلب‬ ‫‪o‬‬
‫نماید‪.‬‬
‫اکثر اوقات برای نگهداری از آنها‪ ،‬موادی اضافه میکنند که برای شیر خوار مناسب نیست‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫به بعضی از غذاها شیر خشک اضافه میکنند که باید با آب مخلوط شوند و بعضی هم فاقد شیر هستند که الزم است به آنها شیر‬ ‫‪o‬‬
‫اضافه کرد‪ .‬عدم توجه به این مطلب‪ ،‬موجب بهم خوردن تعادل مواد غذایی و آب و منرال ها می شود‪ .‬از طرف دیگر امکان ایجاد‬
‫آلرژی به پروتئین شیرگاو هم وجود دارد‪.‬‬
‫چون عموما ا مخلوطی از چند ماده غذایی هستند‪ ،‬اگر کودک به یکی از آنها عدم تحمل داشته باشد‪ ،‬عامل اصلی مشخص نمیشود‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫به علت وجود "فیتات" در غذاهای آماده‪ ،‬جذب آهن موجود در آن ناچیز است و اگر حاوی سویا‪ ،‬باشد مقدار زیادی فیتواستژن به‬ ‫‪o‬‬
‫شیر خوار میرسد‪.‬‬
‫ممکن است کودک با مواد زهری(سمی) از قبیل فلزات سنگین مانند ارسنیک‪ ،‬سرب‪ ،‬آلومینیوم‪ ،‬کادمیوم‪ ،‬جیوه و‪ ...‬و یا آلودگیهای‬ ‫‪o‬‬
‫میکروبی مواجه شود‪.‬‬
‫نحوه جا به جایی و نگهداری آنها در کشتی‪ ،‬گمرک‪ ،‬انبار و مغازهها نامعلوم است‪ .‬ضمنا ا ممکن است تاریخ مصرف آنها گذشته‬ ‫‪o‬‬
‫باشد و خریدار به این موضوع توجه نکند‪.‬‬

‫توصیه های عملی‪:‬‬

‫‪ o‬تغذی با شیر مادر را بنا بر تقاضای طفل بشمول تغذیه در هنگام شب ادامه دهید‬
‫‪ o‬تغذی تکمیلی را در پایان ‪ ۶‬ماهگی یا ‪ ۱۸۰‬روز شروع نمایید‬
‫‪ o‬مقدار غذا را مطابق به سن شیرخوار با وجود که تغذی با شیر مادر ادامه دارد افزایش دهید‬
‫‪ -‬برای شیرخواران ‪ ۸-۶‬ماهه ‪ ،‬تقریبا ‪ ۲۰۰‬کیلو کالوری در روز از غذاهای تکمیلی فراهم شود‪.‬‬
‫‪ -‬برای شیرخواران ‪ ۱۱-٩‬ماهه‪ ،‬تقریبا ‪ ۳۰۰‬کیلو کالوری در روز از غذاهای تکمیلی فراهم شود‪.‬‬
‫‪ -‬برای شیرخواران ‪ ۱۲‬ماهه تا ‪ ۲۳‬ماهه ‪ ،‬تقریبا ‪ ۵۵۰‬کیلو کالوری در روز از غذاهای تکمیلی فراهم شود‪.‬‬

‫دفعات تغذی را مطابق به سن شیرخوار افزایش دهید‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ -‬برای شیرخواران ‪ ۸-۶‬ماهه ‪ ۳-۲‬مرتبه در روز غذاهای تکمیلی داده شود‪.‬‬
‫‪ -‬برای شیرخواران ‪ ۱۱-٩‬ماهه ‪ ۴-۳‬مرتبه در روز غذاهای تکمیلی داده شود‪.‬‬
‫‪ -‬برای شیرخواران ‪ ۲۳-۱۲‬ماهه ‪ ۴-۳‬مرتبه در روز غذاهای تکمیلی داده شود‪.‬‬
‫‪ -‬روزانه ‪ ۲-۱‬مرتبه در روز میان وعده غذایی به شیرخوار داده شود ‪.‬‬
‫بصورت تدریجی غلظت و تنوع غذا شیرخوار را مطابق به سن او افزایش دهید‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪ -‬در صورت امکان غذای جامد و نیمه جامد را با شیر مادر نرم بسازید‬
‫‪ -‬در شروع ‪ ۸‬ماهگی تغذی با نوک انگشت (‪ )finger foods‬معرفی شود‬
‫‪ -‬در ‪ ۱۲‬ماهگی غذای خانواده به طفل شروع شود‬
‫غذای کودک را متنوع بسازید تا اخذ مایکرونترینتها و کیفیت غذا بهبود یابد‬ ‫‪o‬‬
‫‪ -‬به کودک روزانه میوه ها و سبزیجات غنی از ویتامین آ (‪( )Vitamin A‬زردک ‪،‬سیب‪،‬کچالو‪،‬کدو) داده شود‬
‫‪ -‬در صورت امکان به کودک گوشت‪ ،‬مرغ یا ماهی داده شود‪.‬‬
‫‪ -‬از مواد غذای غنی شده با ویتامینها و منرالها مانند نمک آیودین دار‪ -‬آرد و روغن غنی شده در تهیه غذا کودک‬
‫استفاده شود‬
‫‪ -‬در صورتیکه محصوالت حیوانی و مواد غذای غنی شده در دسترس نباشد ویتامینها و منرالها بصورت‬
‫ضمیموی به کودک داده شود‪.‬‬
‫‪ -‬از دادن نوشیدنی های که ارزش غذایی کم دارند مانند چای‪ -‬قهوه‪ -‬نوشابه های شیرین اجتناب شود‪.‬‬
‫تغذیه پاسخگو را عملی کنید‬ ‫‪o‬‬
‫‪ -‬به طور مستقیم شیرخواران را تغذیه کنید و در هنگام که کودکان بزرگتر خود شان خود را تغذیه مینمایند کمک‬
‫شان کنید‪.‬‬

‫‪6|Page‬‬
 ‫‪ -‬هنگامیکه شیرخوار عالقه مندی به غذا را از دست میدهد یا اشتهای اش کم میشود غذاهای دلخواه او را پیشکش‬
‫کنید و تشویقش نمایید‪.‬‬
‫‪ -‬اگر اطفال بسیاری از غذا ها را رد میکند جهت تشویق نمودن آنها ترکیب چندین غذا را و طریقه های متفاوت‬
‫تهیه غذا را تجربه نمایید‪.‬‬
‫‪ -‬در جریان تغذی کودک با او صحبت نمایید‪.‬‬
‫‪ -‬به آهستگی و با حوصله کودک را تغذیه نمایید و حواسپرتی(استفاده از بازیچه ها و یا هم نشان دادن کارتونی) را‬
‫در جریان تغذیه کم بسازید‪.‬‬
‫‪ -‬باالی اطفال فشار نیاورید که غذا بخورند‪.‬‬
‫‪ o‬تغذیه پاسخگو و دفعات تغذیه در جریان و بعد از مریضی عملی نمایید‪.‬‬
‫‪ -‬در جریان مریضی‪ ،‬اخذ مایعات را از طریق افزایش دفعات تغذی با شیر مادر زیاد نمایید و با حوصله اطفال را‬
‫به خوردن غذاهای دلخواه تشویق نمایید‪.‬‬
‫‪ -‬بعد از مریضی‪ ،‬تغذی با شیر مادر و دادن غذا ها را نظر به حالت معمول بشتر بسازید و اطفال را تشویق نمایید‬
‫که در هر وعده بیشتر غذا بخورند‪.‬‬
‫‪ o‬حفظ الصحه و رفتار صحیح مواد غذایی را رعایت کنید‪.‬‬
‫‪ - -‬قبل از تهیه و خوردن غذا‪ ،‬مراقبت کننده ها و کودکان دستان خود را بشویند‪.‬‬
‫‪ - -‬غذاها را مصون نگهداری کنید و بالفاصله بعد از تهیه آنها را استفاده کنید‪.‬‬
‫‪ - -‬از ظروف پاک برای تهیه و خوردن غذا استفاده کنید‪.‬‬
‫‪ - -‬با استفاده از پیاله ها و کاسه های پاک به کودکان غذا بدهید و هرگز از بوتل استفاده نکنید‪.‬‬

‫‪ o‬رعایت مصؤنیت غذایی و حفظ الصحه شخصی برای تهیه غذاهای تکمیلی مصؤن وصحی و تغذی کودکان مهم‬
‫میباشد‪ ،‬که برای جلوگیری از بیماریهای کودکان بخصوص اسهال کمک می کند‪ .‬بنابراین دست ها را با صابون و‬
‫آب پا ک بشویید‪.‬‬

‫واحد اندازه گیری برای تعین حجم غذا‬

‫قاشق غذاخوری‬

‫قاشق غذاخوری معادل ‪ ۱۵‬ملی لیتر است‪ .‬توجه کنید هرگاه‬

‫از واحد قاشق استفاده میشود‪ ،‬همواره منظور یک قاشق سر‬
‫صاف است (مانند مایع)؛ مثال وقتی گفته میشود که یک‬
‫قاشق غذاخوری پلو حدود ‪ ۱۰‬کالوری دارد منظور آنست‬
‫که اگر با پشت یک کارد غذاخوری باالی قاشق کشیده‬
‫شود نباید هیچ دانه برنجی از روی قاشق بریزد‬

‫قاشق مربا خوری‬

‫قاشق مرباخوری معادل ‪ ۱۰‬ملی لیتر است‬

‫قاشق چای خوری‬

‫قاشق چای خوری معادل ‪ ۵‬ملی لیتر است‪..‬معموال نوک انگشت دست حدود یک قاشق چای خوری (‪ ۵‬ملی لیتر) است‬

‫بخش اول تغذیه تکمیلی درشیرخواران ‪۶-۱۲‬ماهه‬

‫‪7|Page‬‬
 ‫اصول تغذیه تکمیلی؛ شروع و ادامه غذای تکمیلی در ماه هفتم‬

‫‪ .۱‬بعد از تغذیه شیرخوار با شیر مادر‪ ,‬غذاي تکمیلی به او داده شود ‪.‬‬
‫‪ ۲‬مواد غذایي چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار به تدریج به برنامه غذایي شیرخوار اضافه شود‪.‬‬
‫‪ ۳‬از یك نوع ماده غذاي ساده شروع کرده و کم کم به مخلوطي از چند نوع برسانید‪.‬‬
‫‪ ۴‬از یك قاشق مرباخوري شروع نموده و به تدریج بر مقدار آن اضافه نمایند‪.‬‬
‫‪ ۵‬در شروع ‪ ,‬غذاها نسبتا رقیق ولي کمي غلیظ تر از شیر مادر باشند و بتدريج برغلظت آنها افزوده شود‪.‬‬
‫‪ ۶‬بین اضافه کردن مواد غذایي مختلف ‪ ۷-۵‬روز فاصله بگذارند تا شیرخوار اول به یك غذا عادت کند بعد غذاي جدیدي به او‬
‫بدهند‪ .‬این کار باعث مي شود که اگر ناسازگاري به یك ماده غذایي وجود داشته باشد شناخته شود و از طرف دیگر سیستم هضمی‬
‫شیرخوار فرصت عادت به مواد غذایي را پیدا کند‪.‬‬
‫‪ ۷‬تنوع در غذاي كمكي مورد توجه قرار گیرد‪.‬‬

‫چگونه باید غذای تکمیلی را شروع کرد و ادامه داد؟‬

‫غذاي كمكي در پایان ‪۶‬ماهگي (‪ ۱۸۰‬روزگي) شروع مي شود و همزمان با شروع غذايتکمیلی‪ ،‬تغذیه با شیر مادر همچنان مکرر‬
‫و بر حسب میل و تقاضایی شیرخوار ادامه داشته و حتي دفعات تغذیه با شیر مادر افزایش مي یابد‪.‬‬

‫هفته اول ماه هفتم‬

‫شروع غذاي كمكي با فرني آرد برنج است که روز اول از یك قاشق مرباخوري یك بار در‬
‫روز (ظهر) شروع شده و کم کم به مقدار و دفعات آن اضافه مي شود‪ .‬به طوري که روز دوم‬
‫به دو قاشق مربا خوري (یك قاشق ظهر و یك قاشق عصر)‪ ,‬روز سوم به سه قاشق مرباخوري‬
‫(ظهر و عصر و شب هر بار يك قاشق)‪ ,‬روز چهارم به ‪ ۶‬قاشق مرباخوري (صبح ‪,‬ظهر ‪,‬‬
‫عصر و يا شب هر بار دو قاشق) روز پنجم به ‪ ۸‬قاشق مرباخوري (صبح ‪ ,‬ظهر‪ ,‬عصر و شب‬
‫هر بار ‪ ۲‬قاشق) و روز ششم و هفتم به ‪ ۱۲‬قاشق مرباخوري (صبح ‪,‬ظهر‪,‬عصر وشب هر‬
‫بار‪ ۳‬قاشق) مي رسد ‪.‬‬

‫هفته دوم ماه هفتم‬

‫در این هفته ميتوان عالوه بر فرني‪ ,‬شیر برنج و فرنی بادام (حلوایی رقیق از آرد برنج و مغز بادام و بوره) نیز به کودك‬
‫داد‪ .‬اين غذاها هم باید از مقدار کم و یك بار در روز شروع شوند و به تدریج افزایش یابند‪.‬‬

‫شروع فرنی بادام (فرنی همراه با پودر بادام)‪ :‬روز اول يك قاشق مرباخوري فرنی بادام عالوه‬
‫بر فرني مي دهیم روز دوم ‪ ۲‬قاشق مرباخوري فرنی بادام بجاي یك نوبت فرني داده و سپس‬
‫روز ‪ ۲‬نوبت فرنی بادام و‪ ۲‬نوبت فرني مي دهیم‬

‫هفته سوم وچهارم ماه هفتم‪:‬‬

‫تغذیه با فرني‪ ,‬شیر برنج و فرنی بادام را بسته به عالقه کودك ميتوان حتي تا یك سالگي و یا‬
‫بیشتر از آن به عنوان یك وعده غذایي کمكي ادامه داد‪ .‬در هفته سوم شروع تغذیه کمکي‪,‬‬
‫مصرف انواع سبزيجات مثل کچالو‪ ,‬زردک‪ ,‬گشنیز‪ ,‬کدو سبز‪ ,‬لوبیا سبز و‪ ...‬براي تغذيه کودك‬
‫شروع ميشود‪ .‬در اين هفته عالوه بر فرني‪ ,‬ميتوان با مخلوط سبزیجات و برنج سوپ یا‬
‫شوربا تهیه کرد و آن را به خوبي پخت و نرم کرد‪ .‬بهتر است سبزیجات نامبرده شده را تكه‬
‫تكه و به مرور به سوپ اضافه کرد‪ .‬مثال هر سه روز يك بار نوع سبزي را به سوپ اضافه‬
‫کرد‪ .‬عالوه بر اين‪ ,‬به سوپ کودك نبايد نمک‪ ,‬بوره و يا مصاله ديگ اضافه کرد‪ .‬بهتر است‬
‫کدو‪ ,‬فاصلیه و لوبیا سبز‪ ,‬ابتدا پخته شده و بعد به سوپ کودك اضافه شوند‪ .‬سبزيها بايد در‬
‫آخرين لحظههاي پخت سوپ اضافه شوند و در ظرف سر بسته نگهداری شود تا ویتامینهاي آنها از بین نرود‪ .‬در بین تمام سبزيها‪,‬‬

‫‪8|Page‬‬
 ‫فقط پالک است که مصرف آن تا یكسالگي مجاز نبوده و نباید به سوپ شیرخوار اضافه شود ‪.‬از هفته چهارم ميتوان مقدار کمي‬
‫گوشت سرخ یا گوشت مرغ به سوپ کودك اضافه کرد ‪.‬گوشت را بايد به قطعات بسیار کوچك تقسیم کرد و یا از چرخ یا ماشین‬
‫کرده آنرا استفاده کرد که کامال پخته باشد‪.‬غذاها در شروع باید نسبتا رقیق باشند و غلظت آنها کمي بیشتر از شیر مادر باشد و بعد به‬
‫تدریج به غلظت آنها افزوده شود‪ .‬سخت کردن تدريجي غذاها به ياد گرفتن عمل جويدن کمك ميکند‪ .‬اگر در شروع تغذيه تكمیلي‪,‬‬
‫کودك به يك غذا میل نشان نداد‪ ,‬نبايد پافشاري کرد و باید آن غذا را براي یك تا دو هفته حذف کرد و سپس دوباره به او داد و وقتي‬
‫غذاي جدیدي شروع ميشود‪ ,‬غذاي قبلي هم ادامه پیدا ميکند مگر اينکه کودك آنرا نخورد یا به آن عدم تحمل نشان دهد‪.‬‬

‫توجه‪:‬‬
‫‪-۱‬با شروع غذاي کمکي؛‪ ,‬دادن آب جوشیده سرد شده به دفعات مورد عالقه شیرخوار الزم است‪.‬‬
‫‪-۲‬عالوه بر قطره مولتي ویتامین (‪ ۲۵‬قطره در روز) استفاده از قطره آهن (ده قطره در روز) يا شريت آهنبه مقدار ‪( ۵/۱۲‬معادل‬
‫‪ ۵/۱۲‬میلي گرام) ضروري است‪.‬‬
‫‪-۳‬توصیه مي شود دادن قطره آهن و قطره مولتي ویتامین به طفل بعد از شش ماهگی داده شود و تا ‪ ۲‬سالگي ادامه داده شود‪.‬‬

‫برنامه غذایی شیرخوار در ماه هشتم (دومین ماه شروع غذای تکمیلی)‬

‫دو هفته اول ماه هشتم‬

‫در این دو هفته ضمن ادامه برنامه قبل‪ ,‬زردی تخم مرغ به رژيم غذايي شیرخوار اضافه و دفعات تغذيه او‬
‫پنج بار در روز مي شود‪ .‬تخم مرغ را در آب به مدت ‪ ۲۰‬دقیقه بجوشانند تا کامال سخت شود روز اول به‬
‫اندازه یك نخود از زردی تخم مرغ را در كمي آب جوشیده یا شیر مادر نرم و حل کرده سپس به شیرخوار‬
‫مي دهند‪.‬‬

‫هرروز صبح همراه با فرني زردی تخم مرغ را به تدریج اضافه مي کنند تا ظرف ‪ ۱۰‬روز به یك زردی‬
‫کامل برسد ‪ ,‬از آن به بعد یا هر روز نصف زردی تخم مرغ را همراه با ‪ ۲‬قاشق مرباخوري فرني به‬
‫کودك بدهند یا یك روز در میان یك زردی کامل تخم مرغ به او داده و روز بعد پنج تا شش قاشق‬
‫مرباخوري فرني يا فرنی بادام داده مي شود‪.‬‬

‫برنامه غذایي شیرخوار در اواسط ماه هشتم‬

‫شب‬ ‫عصر‬ ‫ظهر‬ ‫‪ ۱۰‬صبح‬ ‫صبح‬

‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا‬ ‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫یك زردی کامل تخم مرغ‬ ‫یک روز‬
‫سوپ‬ ‫خوری فرنی یا‬ ‫سوپ‬ ‫فرنی یا فرنی بادام‬
‫فرنی بادام‬
‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا‬ ‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫‪ ۵-۶‬قاشق مربا خوری فرنی‬ ‫روز بعد‬
‫سوپ‬ ‫خوری فرنی یا‬ ‫سوپ‬ ‫فرنی یا فرنی بادام‬ ‫یا‬
‫فرنی بادام‬ ‫فرنی بادام‬
‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا‬ ‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری فرنی یا‬ ‫یا هر روز‬
‫سوپ‬ ‫خوری فرنی یا‬ ‫سوپ‬ ‫فرنی یا فرنی بادام‬ ‫فرنی بادام‪ +‬نصف زردی تخم‬
‫فرنی بادام‬ ‫مرغ‬

‫در این زمان کم کم مي توان از سبزي هاي نشایسته دار مثل کچالو‪ ,‬کدوحلوايي و نخود سبز نیز به فاصله هر سه روز به سوپ‬
‫اضافه کرد ضمنا ا غلظت سوپ باید به اندازه حلیم باشد‪.‬‬

‫توجه‪:‬‬
‫کچالو را بايد بعد از شستن کامل پخته‪ ,‬پوست آن را جدا کرد و کچالو پختهشده را به محتویات سوپ اضافه نمود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫معموال يك چهارم کچالو براي هر وعده سوپ و يك کچالو متوسط براي سوپ تمام روز كافي است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪9|Page‬‬
 ‫يك تکه کوچك از کدو حلوایي (به اندازه يك قوطي گوگرد) براي سوپ تمام روزکفايت مي کند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫استفاده از بادنجان رومی درسوپ به فاصله ‪ ۲‬روز از اضافه کردن یك نوع سبزي مشکلی ندارد‪.‬‬
‫بعد از سوپ ظهر و شب مي توان يك قاشق مربا خوري ماست هم به کودك داد و مقدار آن را به تدریج و برحسب تمایل او اضافه‬
‫نمود که بهتر است با سوپ مخلوط نشود تا شیرخوار با طعم خود ماست آشنا شود‪ .‬ولي اگر شیرخوار مخلوط ماست با سوپ را‬
‫دوست داشت اين کار بالمانع است‪.‬‬

‫* بعد از پوست کندن کچالو اگر بخشي از آن سبز رنگ بود بايد آن را جدا کرد و دور انداخت و بقیه کچالو را که سالم و زرد رنگ‬
‫است به سوپ کودك اضافه نمود‪.‬‬
‫به عنوان مثال ‪ ۲‬نوع سوپ که تنوع مواد غذایي در محتویات آنها رعایت شده است ذکر مي گردد‪.‬‬
‫‪ ۱-‬گوشت مرغ‪ ,‬زردک‪ ,‬برنج‪ ,‬گشنیز و کچالو‬
‫‪ ۲‬گوشت گوسفند‪ ,‬لوبیا سبز‪ ,‬برنج ‪ ,‬گشنیز و بادنجان رومی‬
‫‪ ۳‬گوشت گوساله‪ ,‬کدو حلوايي‪ ,‬گشنیز‪,‬کچالو و بادنجان رومی‬

‫اضافه کردن کمي پیاز که از تراشک کشیده شده و یا خرد شده باشد به سوپ براي رفع بوي مرغ یا گوشت مشکلی نیست‪ .‬همچنین‬
‫افزودن چند قطره آب لیمو ترش تازه یا آب نارنج تازه به سوپ و غذاي کودك هم آن را خوش طعم مي کند وهم جذب آهن را افزایش‬
‫مي دهد‪.‬‬

‫دو هفته دوم ماه هشتم‬

‫براي تنوع بخشیدن به غذاي کودك هر سه روز یك بار مي توان جو‪ ,‬بلغور گندم‬
‫(دلده)و آش را که قبال پخته و نرم شده است به اندازه یك قاشق مرباخوري به سوپ‬
‫اضافه کرد‪.‬‬

‫بعد از اضافه کردن جو‪ ,‬گندم و ‪ ...‬بهتر است به اندازه يك قاشق مرباخوري مسکه و يا‬
‫روغن مايع به سوپ اضافه نمود که به رشد شیرخوار کمك مي کند‪ .‬از سبزي هاي‬
‫نشايسته دار و يا ساير سبزي ها مي توان پوره (حلواگک) تهیه کرد و به جاي یك وعده‬
‫فرني صبح یا عصر از حلواگک استفاده نمود‪.‬‬

‫برنامه غذایي کودك در دو هفته آخر ماه هشتم زندگي‬

‫شب‬ ‫عصر‬ ‫ظهر‬ ‫‪ ۱۰‬صبح‬ ‫صبح‬
‫‪ ۶-۳‬قاشق مریاخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫‪ ۶-۳‬قاشق مرباخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬
‫سوپ ‪ ۲ +‬تا ‪ ۴‬قاشق‬ ‫فرنی یا فرنی بادام یا‬ ‫سوپ ‪ ۲ +‬تا ‪ ۴‬قاشق‬ ‫فرنی یا فرنی بادام یا‬ ‫فرنی یا فرنی بادام ‪+‬‬
‫مرباخوری ماست‬ ‫حلواگک‬ ‫مرباخوری ماست‬ ‫نصف زردی تخم مرغ حلواگک‬

‫برنامه غذایی شیرخوار در ماه ‪( ۹‬سومین ماه شروع غذای تکمیلی)‬

‫دو هفته اول ماه نهم‬

‫در این زمان مي توان حبوبات را نیز به سوپ شیرخوار اضافه کرد‪.‬‬

‫‪ o‬معموال از عدس و ماش که هضم آسان تري دارند شروع مي کنند‪.‬‬

‫‪ o‬در صورت امکان مي توان جوانه عدس یا ماش را به محتویات سوپ اضافه نمود‪.‬‬

‫در مورد سایر حبوبات مثل نخود‪ ,‬لوبیا سرخ و‪ ...‬بهتر است قبالا آنها را با آب تر کرده‪ ,‬پوستشان را جدا نموده و بعد از پختن به‬
‫سوپ اضافه نمود‪.‬‬

‫‪ o‬هر سه روز يك بار مي توان نوع حبوبات را تغییر داد‪.‬‬

‫‪ o‬اگر از آرد حبوبات استفاده مي شود ‪ ۱‬قاشق مرباخوري سر صاف كافي است‪.‬‬

‫‪10 | P a g e‬‬
 ‫‪ o‬اضافه کردن مسکه یا روغن مایع به سوپ به مقدار یك قاشق مرباخوري برای شیرخواراني که خوب وزن نمي گیرند‬
‫مجدداا توصیه مي شود ‪.‬‬

‫دو هفته دوم ماه نهم‬

‫در این هفته‪ ,‬میوه به صورت آب میوه تازه و تهیه شده در منزل و از میوه هاي فصل‪ ,‬اول به مقدار یك قاشق مرباخوري در روز‬
‫همراه با یك قاشق مرباخوري آب سالم و ساده شروع شده و کم کم به ‪ ۷‬قاشق مرباخوري آب میوه خالص مي رسد‪ .‬آب میوه را میتوان‬
‫بعد از فرني یا فرنی بادام ساعت ‪ ۱۰‬صبح داد‪.‬‬

‫برنامه غذایي شیرخوار در اواخر ماه نهم‬

‫شب‬ ‫عصر‬ ‫ظهر‬ ‫‪ ۱۰‬صبح‬ ‫صبح‬
‫‪ ۶-۳‬قاشق مریاخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا‬ ‫‪ ۶-۳‬قاشق مریاخوري‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬
‫سوپ ‪ ۲ +‬تا ‪ ۴‬قاشق‬ ‫خوری پوره یا فرنی‬ ‫سوپ ‪ ۲ +‬تا ‪ ۴‬قاشق‬ ‫فرنی یا فرنی بادام یا‬ ‫فرنی یا فرنی بادام ‪+‬‬
‫مرباخوری ماست‬ ‫یا فرنی بادام‬ ‫مرباخوری ماست‬ ‫نصف زردی تخم مرغ پوره ‪ ۶+‬قاشق‬
‫مرباخوری آب میوه فصل‬
‫توجه‪:‬تا يك سالگي استفاده از كیوي ‪,‬انواع توت (توت سفید وتوت زمینی) خربوزه‪ ,‬آلوبالو‪ ,‬و گیالس به علت ايجاد حساسیت در‬
‫شیرخوار‪ ,‬توصیه نمي شود‪.‬‬

‫برنامه غذایی شیرخوار در ماه دهم (چهارمين ماه شروع غذای تکمیلی) و بعد از آن‬

‫دو هفته اول ماه دهم‬

‫در این دوره به جاي آب میوه ساعت ‪ ۱۰‬صبح مي توان از خود میوه هاي مجاز استفاده کرد‪ .‬مثال از ‪ ۱‬قاشق مربا خوري‬ ‫‪o‬‬
‫شفتالو ‪,‬سیب ‪ ,‬کیله و‪...‬شروع نمود و به ‪ ۳‬قاشق مربا خوري رساند‪ .‬میوه مورد نظر بايد کامالا رسیده و شسته شده باشد و‬
‫بعد از جدا کردن پوست و خسته آن‪ ,‬میوه را با پشت قاشق کامال نرم کرده‪,‬سپس به شیرخوار مي دهند‪.‬‬
‫مقدار میوه را به تدريج زياد کرده و به جاي فرني ساعت ‪ ۱۰‬صبح پنج تا شش قاشق مرباخوري میوه به کودك داده مي شود‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫در اواخر هفته دوم این ماه خرما رسیده که پوست و خسته آن را جدا کرده باشند بعد از غذاي ظهر به عنوان دسر (میان غذا)‬ ‫‪o‬‬
‫براي کودك لذت بخش است‪ .‬کم کم مقدار سوپ برحسب اشتهاي کودك ظهر و شب هر بار حداکثر به ‪ ٩‬تا ‪ ۱۶‬قاشق‬
‫مرباخوري مي رسد‪.‬‬
‫اگر سوپ در حجم زياد و بیش از ‪ ۱۰‬قاشق مربا خوري در هر وعده باشد اشتهاي کودك را براي وعده بعد شیر مادر که‬ ‫‪o‬‬
‫هنوز غذاي اصلي اوست کم مي کند‪.‬‬
‫در اين زمان شیرخوار را با غذاهايي که خود مي تواند با دست بردارد و به دهان ببرد باید آشنا کرد مثل نان‪ ,‬بیسکويت ساده‪,‬‬ ‫‪o‬‬
‫مكروني پخته شده‪ ,‬تکه هايي ازکچالو یا زردک پخته شده‪ ,‬کوفته‪...‬‬

‫برنامه غذایي شیرخوار در دو هفته اول ماه دهم‪:‬‬

‫شب‬ ‫عصر‬ ‫ظهر‬ ‫‪ ۱۰‬صبح‬ ‫صبح‬
‫‪ ۱۰-۶‬قاشق‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬ ‫‪ ۱۰-۶‬قاشق‬ ‫‪ ۵-۶‬قاشق مربا‬ ‫‪ ۳‬قاشق مربا خوری‬
‫مرباخوري سوپ ‪۲ +‬‬ ‫پوره یا فرنی یا فرنی‬ ‫مرباخوري سوپ ‪۲ +‬‬ ‫خوری از میوه رسیده‬ ‫فرنی یا فرنی بادام ‪+‬‬
‫تا ‪ ۴‬قاشق مرباخوری‬ ‫بادام ‪ +‬تکه های‬ ‫تا ‪ ۴‬قاشق مرباخوری‬ ‫نصف زردی تخم مرغ و نرم شده‬
‫ماست‬ ‫بیسکویت یا تکه های‬ ‫ماست‬
‫نان‬

‫‪11 | P a g e‬‬
 ‫دو هفته دوم ماه دهم‬
‫در این زمان ضمن تنوع بخشیدن به سوپ که براي شیرخوار تهیه مي شود مي توان از‬
‫برنج دم پخت که در آب گوشت یا آب مرغ پخته مي شود همراه با خود گوشت استفاده کرد‪.‬‬
‫بهتر است به برنج دم پخت هر بار یك نوع از سبزي ها یا حبوبات را اضافه نمود‪ .‬گوشت‬
‫ماهي که استخوان هاي آن کامال گرفته شده باشد همراه با برنج دم پخت و سبزي مي تواند‬
‫برتنوع غذایي کودك بیفزاید‪.‬‬

‫ماه یازدهم و دوازردهم‪ :‬تنوع غذا در تهیه سوپ یا برنج دم پخت‪ ,‬حلواگک و ‪ ...‬رعايت شود‪ .‬با توجه به اشتهاي کودك ميتوان‬
‫به مقدار غذاي هر وعده او اضافه نمود‪ .‬توصیه مي شود که هنوز هم از دادن غذاهاي دسترخوان خانواده به علت داشتن نمك و‬
‫مصاله دیگ اجتناب شود‪.‬‬

‫نوت‪ :‬جهت معلومات بیشتربه ضمیمیه که در صفحه های پایین گنجانیده شده مراجعه گردد‪.‬‬

‫طرز تهیه چند غذای تکمیلی برای شیرخواران‬

‫فرنی‪ :‬براي تهیه فرني از ‪ ۲‬روش زیر مي توان استفاده کرد‪:‬‬

‫روش اول‪:‬‬

‫‪ o‬آرد برنج (يك قاشق مرباخوري سرصاف)‬

‫‪ o‬شکر (نصف قاشق مرباخوري سرصاف)‬
‫‪ o‬شیر (ترجیحا ا شیر مادر) (‪ ۵‬قاشق مربا خوري)‬
‫آرد برنج باید اول با کمي آب و شکر (به میزان فوق) کامالا پخته شود سپس پنج قاشق مرباخوري شیر اضافه گردد‪ .‬قوام فرني بايد‬
‫کمي بیشتر از شیر مادر باشد‪ .‬اگر از شیري به جز شیر مادر استفاده مي شود حتماا باید قبالا جوشانده شود‪.‬‬

‫روش دوم؛‬

‫‪ o‬آرد (برنج يك قاشق مرباخوري سرصاف)‬

‫‪ o‬شکر (نصف قاشق مرباخوري سرصاف)‬
‫‪ o‬شیر پاستوريزه يا جوشیده (‪ ۱۲۰‬ملی لیتر معادل نصف گیالس معمولي)‬

‫در این روش اول ‪ ۱۲۰‬ملی لیتر شیر پاستوريزه يا جوشیده را به مدت ‪ ۱۰‬دقیقه مي جوشانند‪ .‬سپس آب جوشیده سرد شده را به آن‬
‫اضافه مي کنند تا حجم شیر مجدداا به ‪ ۱۲۰‬ملی لیتر برسد بعد آرد و شکر را به شیر اضافه مي کنند و مجدداا حرارت مي دهند تا به‬
‫قوام فرني برسد‪.‬‬

‫فرنی بادام‬
‫طرز تهیه کامالا مشابه تهیه فرني است و همراه با افزودن آرد و شکر یك قاشق مرباخوري بادام پوست گرفته و رنده شده ( يا آسیاب‬
‫شده) نیز اضافه مي شود‪.‬‬

‫براي رعایت تنوع در غذاي شیرخوار مي توان یك روز در میان از فرني و فرنی بادام استفاده کرد‪.‬‬

‫‪12 | P a g e‬‬
 ‫سوپ‪:‬‬
‫‪ o‬گوشت بدون چربي به اندازه یك تکه قورمه ای (معموال به اندازه يك تخم مرغ متوسط) به ترتیب اولويت و ارجحیت گوشت‬
‫گوسفند‪ ,‬مرغ‪,‬گوساله‪.‬‬
‫‪ o‬برنج يك قاشق مربا خوري‬
‫‪ o‬زردک متوسط یك سوم‬

‫بعد از این که گوشت کمي پخته شد برنج و زردک اضافه مي شود‪ .‬پس از پختن کامل‪ ,‬باید همه مواد سوپ را مخلوط و نرم کرد تا‬
‫به غلظت فرني برسد‪.‬‬
‫به عنوان مثال ‪ ۳‬نوع سوپ که تنوع مواد غذایي در محتویات آن رعایت شده است ذکر مي گردد‪:‬‬

‫‪ o‬گوشت مرغ‪ ,‬زردک‪ ,‬برنج‪ ،‬جعفري و کچالو‬

‫‪ o‬گوشت گوسفند‪ ،‬لوپیا سبز‪ ,‬برنج ‪ ,‬گشنیز و بادنجان رومی‬
‫‪ o‬گوشت گوساله‪ ،‬کدو حلوايي‪ ,‬گشنیز‪,‬کچالو و بادنجان رومی‬

‫اضافه کردن کمي پیاز که از تراشک کشیده شده و خرد شده باشد به سوپ براي رفع بوي مرغ یا گوشت تفاوت ندارد‪ .‬همچنین‬
‫افزودن چند قطره آب لیمو ترش تازه يا آب نارنج تازه به سوپ وغذاي کودك هم آن را خوش طعم مي کند و هم جذب آهن را افزایش‬
‫مي دهد‪.‬‬

‫توجه ‪:‬‬
‫‪-۱‬هر سه روز يك بار يك نوع سبزي به سوپ اضافه مي شود‪.‬‬
‫‪-۲‬به سوپ نباید نمك‪ ,‬شکر يا مصاله ديگ اضافه کرد‪.‬‬
‫‪-۳‬بهتر است کدو‪ ,‬کرم و لوبیا سبز را اول پخته و بعد به سوپ اضافه کنند‪.‬‬
‫‪ -۴‬سبزیها باید در آخرین لحظات پخت سوپ اضافه شود‪ ,‬تا ویتامینهای آن از بین نرود‪.‬‬
‫‪-۵‬پالک(به نسبت ایجاد حساسیت) تا یك سالگي مجاز نبوده و نباید به سوپ شیرخوار اضافه شود‪.‬‬

‫حلواگک کچالو‬

‫یك کچالو متوسط را بعد از شستن کامل با پوست مي پزند‪ ,‬بعد از پخته شدن پوست آن را جدا‬
‫مي کنند سپس کچالو را همراه با یك قاشق مرباخوري مسکه یا روغن مایع نرم کرده‪ .‬کم کم‬
‫به آن شیر که قبال جوشانده باشد اضافه مي کنند تابه نرمي و غلظت دلخواه برسد‪.‬‬

‫حلواگک زردک‬
‫پوره زردک هم مثل پوره کچالو تهیه مي شود با این تفاوت که اول یك زردک متوسط را کامال شسته و پوست کند و با کمي آب مي‬
‫پزند و بعد مسکه یا روغن و شیر را اضافه مي کنند‪.‬‬

‫سایر حلواگک ها‬

‫با کدو حلوایي ‪,‬لوبیاي سبز ‪ ,‬نخود سبز‪ ,‬گشنیز هم مي توان مثل حلواگک کچالو تهیه نمود‪ .‬مي توان بدون استفاده از شیر هم اين پوره ها را تهیه‬
‫نمود‪.‬‬

‫طرز تهیه‪:‬‬
‫نصف گیالس از یکي یا مخلوطي از سبزي هاي فوق را با یك گیالس آب پاک با شعله مالیم در مدت حداقل نیم ساعت بپزید‪.‬‬
‫سبزي را در همان آب به هم زده سپس با مسکه يا روغن مایع مخلوط کنید‪.‬‬

‫سوپ گوشت و ترکاری ‪:‬‬

‫‪13 | P a g e‬‬
 ‫مواد الزم‪:‬‬

‫زردک ‪ ۲۰‬گرام ( اعدد کوچك)‬ ‫‪-‬‬

‫کچالو ‪ ۲۰‬گرام ( | عدد کوچك)‬ ‫‪-‬‬
‫گوشت ‪ ۲۰‬گرام‬ ‫‪-‬‬
‫پیاز ‪ ۱۰‬گرام (نصف يك پیاز کوچك)‬ ‫‪-‬‬
‫بادنجان رومی ‪ ۳۰‬گرام (‪ ۱‬عدد کوچك)‬ ‫‪-‬‬
‫برنج ‪ ۵‬گرام (‪ ۱‬قاشق مرباخوري )‬ ‫‪-‬‬
‫آش یا مكروني ‪ ۱۰‬گرام (‪۱‬قاشق غذاخوري)‬ ‫‪-‬‬
‫گشنیز خورد شده ‪ ۵‬گرام (‪۱‬قاشق غذاخوري)‬ ‫‪-‬‬
‫مسکه ‪ ۵‬گرام (نصف قاشق مرباخوري) يا ‪ ۱‬قاشق مرباخوري روغن مایع‬ ‫‪-‬‬

‫طرز تهیه‪:‬‬
‫ابتدا گوشت را با پیاز بپزید‪ .‬بعد برنج و زردک را اضافه کنید و وقتي برنج وزردک کمي پخته شد‪ ,‬کچالو‪ ,‬بادنجان رومی و گشنیز‬
‫را اضافه کنید‪ .‬بعد از پخته شدن تمام مواد‪ ,‬آش يا مکرونی را داخل سوپ بريزيد تا پخته شده و لعاب بیندازيد‪ .‬در انتها مسکه را‬
‫داخل سوپ بریزید‪.‬‬

‫شیر برنج‬
‫الزم‪:‬‬ ‫مواد‬

‫شیر ‪۱۲۰‬ملی لیتر‬

‫برنج یك قاشق غذاخوري پر‬

‫طرز تهیه‪:‬‬
‫برنج را با یك گیالس آب تر کرده و در همان آب مي پزیم تا كمي نرم شود‪.‬سپس شیررا اضافه مي کنیم وروي شعله مالیم قرار داده‬
‫تا به غلظت مناسب برسد‪.‬‬

‫تخم مرغ‬
‫در ماه هشتم یكي از غذاهاي مقوي که ميتوان براي کودك شروع کرد‪ ,‬زردی تخممرغ است ‪.‬تخممرغ را بايد به مدت ‪ ۲۰‬دقیقه در‬
‫آب جوشاند تا کامالا سخت شود و سپس سفیدی آن را جدا کرد‪ .‬در روز اول ميتوان به اندازه يك نخود از زردی تخممرغ را در کمي‬
‫آب جوشیده یا شیرمادر نرم و حل کرد و سپس به شیرخوار داد‪ .‬ميتوان کمکم مقدار زرده تخممرغ را اضافه کرد تا ظرف ‪ ۱۰‬روز‬
‫به یك زردی کامل برسد و از آن به بعد ميتوان هر روز نصف زردی تخم مرغ و یا یك روز در میان یك زردی تخممرغ کامل را به‬
‫کودك داد ‪.‬توصیه مي شود که باقیمانده زرده پخته شده کودك را مادر با سایر افراد خانواده بخورند و هر روز براي کودك از تخممرغ‬
‫تازه استفاده شود‪.‬‬

‫حلیم حبوبات‬
‫مواد الزم‪:‬‬
‫عدس‪ ۱۵‬گرام( ‪۱‬قاشق غذاخوري)‬
‫ماش ‪ ۱۵‬گرام(‪۱‬قاشق غذاخوري)‬
‫نخود ولوبیا ‪ ۱۵‬گرام (هر کدام نصف قاشق غذاخوري)‬
‫برنج ‪۲۵‬گرام (‪ ۲‬قاشق غذاخوري)‬
‫کچالو ‪ ۱‬عدد متوسط(‪ ۵۰‬گرام)‬

‫‪14 | P a g e‬‬
 ‫زردک ‪ ۱‬عدد متوسط(‪ ۲۰‬گرام)‬
‫مسکه ‪ ۱‬قاشق مرباخوري پر (‪ ۱۰‬گرام) يا ‪ ۲‬قاشق مرباخوري روغن مایع‬

‫طرز تهیه‪:‬‬
‫حبوبات را ‪۲۴‬ساعت تر نموده و پس از دور ریختن آب آن با برنجي که از قبل تر نموده ایم همراه با ‪ ۲‬گیالس آب مي پزیم سپس‬
‫کچالو‪ ,‬زردک ومسکه را اضافه کرده تا ‪۱۰‬دقیقه دیگر هم بپزد‪ .‬مخلوط پخته شده را با دسته اونگ يا چوب پاک به هم زده و پس‬
‫از عبور از جالی سیميپاک براي مصرف آماده است‪ .‬مي توان با افزودن ماست يا مقدار كمي آب لیمو يا نارنج به کودك داد‪.‬‬
‫با باال رفتن سن مي توان حلیم فوق را با افزودن ‪ ۶۰-۲۰‬گرام گوشت چرخ یا ماشین شده گوسفند(‪ ۱.۵-۲‬قاشق غذاخوري) غني تر‬
‫نمود‪.‬‬

‫طرز تهیه چند غذای تکمیلی دیگر برای شیرخواران‬

‫‪-۱‬آش حبوبات‬
‫مواد الزم‪:‬‬
‫‪ o‬گوشت کوفته شده‪ ۲۰‬گرام معادل یك قاشق غذا خوري‬
‫‪ o‬لوبیا و عدس‪ ۱۰‬گرام معادل یك قاشق غذاخوري‬
‫‪ o‬برنج ‪ ۱۰‬گرام معادل یك قاشق غذا خوري‬
‫‪ o‬پیاز ‪ ۵‬گرام معادل یک چهارم پیاز کوچك‬
‫‪ o‬سبزي (جعفری‪ ,‬شبت‪ ,‬گشنیز) ‪ ۵‬گرام معا دل یك قا شق‬
‫غذاخوري‬
‫‪ o‬مسکه ‪ ۵‬گرام معادل نصف قاشق مرباخوري‬
‫طرز تهیه‪:‬‬
‫لوبیا و عدس را که قبالا ترگذاشته ايد با گوشت و پیاز کامالا بپزید ‪ .‬بعد برنج و سبزي را اضافه کنید تا برنج لعاب بیاندازد ‪ .‬در انتها‬
‫مسکه را هم اضافه کنید ‪ .‬درصورت تمایل مي توانید مقداري ماست نیز به غذا اضافه کنید‪.‬‬

‫ارزش غذایي آش حبوبات ( پخته شده با مقادیر فوق )‬

‫‪۲‬میلی گرام‬ ‫آهن‬ ‫‪ ۱۸۵‬کالوری‬ ‫انرژی‬
‫‪ ۳۵‬میلی گرام‬ ‫کلسیم‬ ‫‪ ۸‬گرام‬ ‫پروتئین‬
‫‪ ۷۰‬رتینول اکی واالن‬ ‫ویتامین ای‬ ‫‪ ۷‬گرام‬ ‫چریي‬
‫‪ ۳‬میلی گرام‬ ‫ویتامین سی‬ ‫‪ ۲۲‬گرام‬ ‫کربوهیدرات‬

‫‪-۲‬حلواگک کچالو‬

‫مواد الزم ؛‬

‫‪ o‬کچالو ‪ ۵۰‬گرام معادل ‪ ۲‬عد د بسیار کوچک‬

‫‪ o‬شیر‪ ۵۰‬میلي لیتر معادل ‪ ۵‬قاشق غذاخوري‬
‫‪ o‬مسکه ‪ ۵‬گرام معادل نصف قاشق مرباخوري‬

‫طرز تهیه‪:‬‬
‫ابتدا کچالو را شسته و با پوست بپزید و بعد از پخته شدن پوست آنرا گرفته و کچالو را از تراشک بکشید‪ ,‬سپس کچالو را با مسکه‬
‫مخلوط کنید تا کچالو کامالا نرم شود و کم کم به آن شیر (جوشانده شده) را اضافه کنید تا به نرمي و غلظت دلخواه برسد‪.‬‬

‫ارزش غذایی بوره کچالو( پخته شده با مقاديرفوق )‬

‫‪15 | P a g e‬‬
 ‫‪۰/۲‬میلی گرام‬ ‫آهن‬ ‫‪ ۸۱‬کالوری‬ ‫انرژی‬
‫‪ ۲۸‬میلی گرام‬ ‫کلسیم‬ ‫‪ ۱.۸‬گرام‬ ‫پروتئین‬
‫‪ ۵٩‬رتینول اکی واالن‬ ‫ویتامین ای‬ ‫‪ ۴.۵‬گرام‬ ‫چریي‬
‫‪ ۴‬میلی گرام‬ ‫ویتامین سی‬ ‫‪ ٩‬گرام‬ ‫کربوهیدرات‬

‫‪ -۳‬آش ماست‬

‫مواد الزم ؛‬
‫برنج ‪ ۱۰‬گرام معادل یك قاشق غذاخوري‬
‫دال نخود ‪ ۵‬گرام معادل یك قاشق غذاخوري‬
‫گوشت ‪ ۲۰‬گرام‬
‫پیاز ‪ ۵‬گرام معادل یك چهارم پیاز کوچك‬
‫سبزی ریزه شده (جعفري‪ ,‬گشنیز‪ ,‬شبت) ‪ ۵‬گرام معادل یك قاشق غذاخوري‬
‫مسکه ‪ ۵‬گرام معادل نصف قاشق مربا خوري‬
‫ماست (هنگام خوردن غذا) ‪ ۱۵‬گرام معادل یك قاشق غذا خوري‬

‫طرز تهیه ‪:‬‬

‫ابتدا گوشت را با پیاز بپزید ‪ ,‬بعد از اینکه گوشت که کمي پخته شده باشد‪ ,‬دال نخود و برنج را اضافه کنید و با حرارت مالیم بپزید‪.‬‬
‫در انتها سبزي خرد شده را اضافه کنید‪ ,‬هر چند گاهي آنرا به هم زده تا ته نگیرد‪ .‬وقتي کامالا پخته شد و برنج لعاب دار شد از‬
‫روي حرارت بردارید و مسکه را به آن اضافه کنید ‪ .‬هنگام دادن غذا يك قاشق غذاخوري ماست به آش اضافه کنید‪.‬‬

‫ارزش غذایي آش ماست ( پخته شده با مقادیر فوق )‬

‫‪۲‬میلی گرام‬ ‫آهن‬ ‫‪ ۲۱۴‬کالوری‬ ‫انرژی‬
‫‪ ۴۶‬میلی گرام‬ ‫کلسیم‬ ‫‪٩‬گرام‬ ‫پروتئین‬
‫‪ ۶۵‬رتینول اکی واالن‬ ‫ویتامین ای‬ ‫‪ ۶‬گرام‬ ‫چریي‬
‫‪ ۲‬میلی گرام‬ ‫ویتامین سی‬ ‫‪ ۳۱‬گرام‬ ‫کربوهیدرات‬

‫‪-۴‬حلیم گندم‬
‫مواد الزم ؛‬
‫گوشت ‪ ۳۰‬گرام معادل یك تکه قورمی‬
‫لوبیا ‪ ۱۰‬گرام معادل یك قاشق غذاخوري‬
‫گندم نیم کوب یا دلده ‪ ۱۰‬گرام معادل یك قاشق غذاخوري‬
‫پیاز ‪ ۵‬گرام معادل یك چهارم پیاز کوچك‬
‫کچالو ‪ ۵۰‬گرام معادل یك عدد کوچك‬
‫مسکه ‪ ۱۰‬گرام معادل ‪ ۱‬قاشق مرباخوري پر‬

‫طرز تهیه‪:‬‬

‫لوبیا را که قبالا تر نموده اید با گوشت‪ ,‬پیاز و گندم بپزید‪ .‬بعد از اينکه اين مواد کامالا پخته شد‪ ,‬کچالو را خورد کرده و داخل غذا‬
‫بریزید و در انتها مسکه را اضافه کنید‪۰‬‬

‫ارزش غذایي حلیم گندم ( پخته شده با مقادیر فوق )‬

‫‪ ۴‬میلی گرام‬ ‫آهن‬ ‫‪ ۲٩۰‬کالوری‬ ‫انرژی‬
‫‪ ۲۸‬میلی گرام‬ ‫کلسیم‬ ‫‪۱۲‬گرام‬ ‫پروتئین‬

‫‪16 | P a g e‬‬
 ‫‪ ٩۲/۵‬رتینول اکی واالن‬ ‫ویتامین ای‬ ‫‪ ۱۰‬گرام‬ ‫چریي‬
‫‪ ۴‬میلی گرام‬ ‫ویتامین سی‬ ‫‪ ۳٩‬گرام‬ ‫کربوهیدرات‬

‫‪-۵‬حلیم گوشت و برنج‬

‫مواد الزم‪ :‬گوشت‪ ۳۰‬گرام‬
‫برنج ‪ ۲۰‬گرام معادل ‪ ۲‬قاشق غذاخوري‬
‫پیاز ‪ ۵‬گرام معادل یك چهارم پیاز کوچك‬
‫شکر یا بوره ‪ ۴‬گرام معادل ‪ ۱‬قاشق مربا خوري‬
‫مسکه ‪ ۱۰‬گرام معادل ‪ ۱‬قاشق مربا خوري‬
‫طرز تهیه‬

‫ابتدا گوشت را با پیاز بپزید تا پخته شود سپس برنج را اضافه کرده تا کامالا پخته شود و به هم زده تا نرم شود و آب غذا کم شود‪ .‬از‬
‫روي شعله بردارید و بعد از کوبیدن و مسکه اضافه کنید ‪ .‬موقع دادن غذا در صورت تمايل کمي شکرنیز اضافه کنید‪.‬‬

‫ارزش غذایي حلیم گوشت وبرنج (پخنه شده با مقادیرفوق )‬

‫‪ ۱‬میلی گرام‬ ‫آهن‬ ‫‪ ۱٩۰‬کالوری‬ ‫انرژی‬
‫‪ ٩‬میلی گرام‬ ‫کلسیم‬ ‫‪ ۶‬گرام‬ ‫پروتئین‬
‫‪ ٩۲‬رتینول اکی واالن‬ ‫ویتامین ای‬ ‫‪ ۱۰‬گرام‬ ‫چریي‬
‫‪۰/۳‬میلی گرام‬ ‫ویتامین سی‬ ‫‪ ۲۰‬گرام‬ ‫کربوهیدرات‬

‫‪ -۶‬آش گندم‬
‫مواد الزم ؛‬
‫گندم دلده شده ‪ ۱۰‬گرام معادل دو قاشق غذا خوري‬
‫عدس و لوبیا ‪ ۱۰‬گرام معادل ‪۱‬قاشق غذا خوري‬
‫گوشت ‪ ۳۰‬گرام‬
‫پیاز ‪ ۵‬گرام معادل یك چهارم پیاز کوچک‬
‫مسکه ‪ ۵‬گرام معادل نصف قاشق مربا خوري‬

‫طرز تهیه‪:‬‬

‫عدس و لوبیا را که قبالا تر نموه اید با دلده گندم و گوشت و پیاز بپزید‪ ,‬وگاهی انرا بهم بزنید تا حبوبات و گوشت کامالا پخته و آش‬
‫لعاب بکشد‪ ,‬درانتها مسکه را اضافه کنید‪.‬‬
‫توجه‪ :‬بجاي گندم میتوان گندم نیمه کوبیده يا دلده مصرف کرد‪.‬‬

‫ارزش غذابي آش گندم ( پخته شده با مقادیر فوق )‬

‫‪ ۳/۵‬میلی گرام‬ ‫آهن‬ ‫‪ ۲۱۵‬کالوری‬ ‫انرژی‬
‫‪ ۳۴‬میلی گرام‬ ‫کلسیم‬ ‫‪ ۱۱‬گرام‬ ‫پروتئین‬
‫‪ ۵۳‬رتینول اکی واالن‬ ‫ویتامین ای‬ ‫‪ ۶۰‬گرام‬ ‫چریي‬
‫‪۰/۶‬میلی گرام‬ ‫ویتامین سی‬ ‫‪ ۳۰‬گرام‬ ‫کربوهیدرات‬

‫کدام مواد غذایي را نباید تا قبل از یك سالگي به کودك داد؟‬

‫‪17 | P a g e‬‬
 ‫مواد غذایي که ممکن است درنزد اطفال شیرخوار زیر یك سال ایجاد حساسیت کنند‪:‬‬

‫شیر گاو (در تهیه فرني‪ ,‬جوشاندن شیر مقدار مواد آلرژن موجود در شیر را کمتر مي کند)‬ ‫‪o‬‬
‫سفیدی تخم مرغ‬ ‫‪o‬‬
‫انواع توت‪ ,‬کیوي‪ ,‬آلوبالو‪ ,‬گیالس و خربوزه‬ ‫‪o‬‬
‫ممپلی‬ ‫‪o‬‬

‫مواد غذایي که در دوره شیرخواري مجاز نیست و ممکن است باعث خفگي شیرخوار شود‪:‬‬

‫دانه کشمش‬ ‫‪o‬‬

‫دانه انگور‬ ‫‪o‬‬
‫جواری‬ ‫‪o‬‬
‫توته های ساسچ‬ ‫‪o‬‬
‫میوه خشک‬ ‫‪o‬‬
‫توته هاي سخت و خام سبزي ها مثل زردک و‪...‬‬ ‫‪o‬‬
‫توته هاي گوشت‬ ‫‪o‬‬

‫مواد غذایي که ممکن است مشکالت دیگري ایجاد نمایند‪:‬‬

‫قهوه يا چاي پررنگ‪ :‬سبب بي قراري کودك مي شود‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫عسل‪ :‬باعت مسمومیت مي شود (بوتولیسم) ولي استفاده از عسل پاستوریز شده تفاوت ندارد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫به طور كلي تا پیش از پایان یك سالگي مصرف مواد زیر براي کودك توصیه نمي شود‪:‬‬
‫عسل غیر پاستوریزه‪ ,‬شیر غیر پاستوريزه‪ ,‬پنیر‪ ,‬سفیدی تخم مرغ‪ ,‬چاکلیت‪ ,‬ممپلی‪ ,‬مرچ و مصاله جات ‪,‬ترشي ها‪ ,‬نمك‪ ,‬نوشابه هاي‬
‫گازدار‪ ,‬آب میوه های صنعتي ازمیوه ها خربوزه‪ ,‬كیوي‪ ,‬انواع توت (توت سفید‪ ,‬توت زمینی‪ ,‬شاه توت) آلوبالو‪,‬گیالس‪ ,‬از حبوبات‬
‫دال نخود و نخود‪ ,‬از گروه سبزي ها پالک و کلم‪.‬‬

‫بخش دوم برنامه غذایی کودکان یکساله تا دو ساله‬

‫نکات مهم در تغذیه کودک در سال دوم زندگی‬

‫برعکس سال اول که توصیه مي شد تغذيه با شیر مادر مقدم بر غذاي کمکي باشد درسال دوم با توجه به اهمیت بیشتر‬ ‫‪o‬‬
‫غذاهاي جامد‪ ,‬توصیه مي شود وتا حد امکان شیر مادر بعد از غذا داده شود‪.‬‬
‫دفعات تغذيه کودك (به غیر از شیر مادر) هنوز ‪ ۵‬تا ‪ ۶‬بار در روز است‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫بین يك تا یک و نیم سالگي زمان انتقال تغذیه کودك از غذاهاي كمكي به غذاهاي دسترخوان خانواده است‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫توصیه مي شود تا ‪ ۱۸‬ماهگي بسته به تحمل کودك و به تدریج‪ ,‬غذاهاي سال اول زندگي به دسترخوان خانواده تبدیل شود‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫لذا هفته اي ‪ ۲‬تا ‪ ۳‬بار از همان غذاهاي کم حجم‪ ,‬مقوي و پر انرژي سال اول زندگي مانند سوپ گوشت و سبزیجات‬
‫مخلوط با کمي آرد و شیر و شکر و یا برنج دم پخت نرم که با آب گوشت پخته شده است براي او تهیه شود‪.‬‬
‫نیاز به کلسیم و پروتین عمدتا ا از طریق شیر مادر و ماست پاستوریزه اي که در روز مي خورد تامین مي شود‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫سفیدی تخم مرغ را مي توان همانطور که در مورد زردی آن شروع شده بود‪ .‬يعني کم کم و به صورت کامالا پخته و سخت‬ ‫‪o‬‬
‫از مقدار کم شروع کرد و بتدریج به یك سفیدی کامل رساند‪ .‬بدين ترتیب کودك مي تواند يك روز در میان يك تخم مرغ‬
‫کامل به صورت نیمبند‪ ,‬آب پز بخورد؛ اما هر روز هم مي تواند از سفیدی تخم مرغ استفاده نماید‪.‬‬
‫از گروه چربي و شیریني ها نیز باید استفاده نمود‪.‬که به صورت غني کردن غذاي کودك با روغن مایع یا مسکه تا حدي که‬ ‫‪o‬‬
‫جاي مواد غذایي دیگر را نگیرد و سبب کاهش اشتهاي او نشود و استفاده از مواد نشایسته دار به صورت نان برنج‪,‬‬

‫‪18 | P a g e‬‬
 ‫مكروني و کچالو است تا انرژي مورد نیاز کودك را فراهم نماید‪.‬‬
‫حبوبات‪ ,‬غني از مواد پروتتیني و نمک ها هستند که معموالا از اواخر سال اول زندگي به رژیم غذایي کودك اضافه مي‬ ‫‪o‬‬
‫شوند‪ .‬در سال دوم نیز بتدريج بر تنوع آن افزوده و به صورت کامالا پخته شده (بعد از تر کردن و جداکردن پوست آن)‬
‫همراه با کچالو و روغن زیتون مي تواند مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬
‫اگر شروع غذا یك باره و به صورت آنچه که در دسترخوان خانواده است به کودك داده شود‪ ,‬پذیرش و هضم آن براي او‬ ‫‪o‬‬
‫مشکل مي شود‪ .‬لذا در ابتدا بايد تغییراتي درآن داد مثالا دردسترخوان خانواده اگر برنج (پلو) به صورت کته يا کامال نرم‬
‫شده نیست مي توان آن را با پشت قاشق و کمي آب قرمه‪ ,‬نرم و حلوا نمود يا اگر خوراك کچالو و گوشت و‪ ...‬وجود دارد‬
‫كمي نان را در آب خوراك نرم کرده همراه با گوشت و کچالو که با پشت قاشق حلوا و نرم شده است به کودك داد‪.‬‬
‫همانطور که گفته شد هنوز هم معده کودك کوچك است و نباید آن را با آب یا آب میوه و یا خود میوه پر کرد‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫آب میوه در حجم کم به عنوان یك نوشیدني سرد از میوه هاي تازه یا از شربت هاي خانگي مانند شربت آب لیمو (با لیمو‬ ‫‪o‬‬
‫ترش تازه)‪ ,‬شربت به لیمو و ‪ ...‬بعد از بازی و فعالیت کودك در یك روز گرم بسیار مطبوع و لذت بخش است‪.‬‬
‫مصرف میوه هاي مختلف‪ ,‬دو تا سه بار در روز به مقدار توصیه شده‪ ,‬هم بخشي از نیازهاي کودك به ویتامین هاي ‪ A‬و ‪C‬‬ ‫‪o‬‬
‫را تامین مي کند و هم به علت داشتن فايبر کاردستگاه هضمی او را تسهیل مي نماید‪.‬‬
‫دادن غذاهاي بسیار شیرین و یا نوشیدني در حجم زیاد در فاصله دو وعده غذا معموالا سبب کاهش اشتها شده و ممکن است‬ ‫‪o‬‬
‫کودك را ازخوردن غذاي اصلي بازدارد‪.‬‬
‫در برنامه غذایي کودك یك تا دو ساله مواد غذایی غیر مفیده مثل پفك‪ ,‬چپس‪ ,‬چاکلیت و نوشابه جایي نداشته و در صورتي‬ ‫‪o‬‬
‫که فعالیت کودك زیاد باشد‪ ,‬استفاده از میان وعده هاي انرژي زا مانند‪ :‬خرما‪ ,‬کشمش‪ ,‬مربا ‪ ,‬جیلی‪ ,‬بیسکويت‪ ,‬آيسکريم‪,‬‬
‫بادام وپسته به وی نداده (ولي ريز و پودر شده مخلوط با ماست) به شرطي که جاي وعده اصلي غذا را نگیرد مفید است‪.‬‬
‫میوه هاي آلرژي زا مانند كیوي‪ ,‬خربوزه‪ ,‬و نیز موادي که هضم آنها مشکل است مثل پوست حبوبات هنوز هم در برنامه‬ ‫‪o‬‬
‫غذایي کودك جایي ندارند‪.‬‬
‫در طول سال دوم زندگي‪ ,‬مصرف قطره ويتامین هاي آ و دی يا مولتي ويتامین و قطره آهن باید ادامه داشته باشد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫رعایت نکات ایمني هنگام غذاخوردن کودك‬

‫کودك را هنگام غذاخوردن تنها نگذارید‪ .‬همیشه يك نفر بايد (حتي تا ‪ ۲‬سالگي) بر غذاخوردن کودك نظارت داشته باشد‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫او را بنشانید و غذا بدهید‪ .‬مراقب جويدن غذا و بلعیدن او باشید‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫همزمان با افزایش دندان هاي کودك ‪ ,‬غلظت و سختي غذا را بیشتر کنید و غذاهاي قابل جویدن بدهید‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫مواد غذایي که احتمال دارد باعث خفگي کودك شود مانند ساسچ ‪ ,‬چاکلیت‪ ,‬شرينی گک‪ ،‬تخمه ومواد غذايی غیر مفیده‪,‬‬ ‫‪o‬‬
‫انگور و تکه هاي درشت گوشت را دردسترسش قرار ندهید‪.‬‬
‫هنگام دندان درآوردن اگر براي بي حسي بیره ها (لثه) از دوا استفاده مي کنید‪,‬سعي کنید نزدیك زمان غذا خوردن نباشد‬ ‫‪o‬‬
‫چون باعث بي حسي عضالت گلو مي شود و بلعیدن غذا را مشکل مي سازد‪.‬‬
‫اگر کودك در ریکشا اطفال در حال حرکت است به او غذا ندهید‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫برنامه غذایی کودک در سال دوم زندگی(‪۲۴-۱۲‬ماهگی)‬

‫یك برنامه غذایي مناسب باید کلیه مواد مغذي (مواد نشايسته اي‪ ,‬پروتيني‪ ,‬چربي‪ ,‬ويتامین ها و منرال ها) را به نسبت هاي متعادل‬
‫در اختیار کودك قرار دهد تا انرژي مورد نیاز او که معموال براساس یکصد کیلوكالوري به نسبت هر کیلو گرام وزن بدن است‬
‫تامین شود‪.‬‬

‫معموال ‪ ۵۰‬درصد انرژي مورد نیاز از مواد قندي‪ ۳۰ ,‬درصد از مواد چربي و حدود ‪ ۲۰‬درصد از مواد یروتیني به دست مي آید‪.‬‬
‫بديهي است برحسب عادات مختلف غذايي و افزايش وزن کودك‪ ,‬غذاي کودکان یك تا ‪ ۲‬ساله باید کم حجم ولي مقوي و مناسب و‬
‫شامل همه گروپ های غذایي باشد‪ .‬مقدار غذاي کودك مي تواند برحسب اشتهاي او افزایش یابد‪.‬‬

‫نباید انتظار داشته باشیم که کودکان مانند بزرگترها غذا بخورند چون ظرفیت معده آنان هنوز از طرف دیگر به دلیل اینکه حس‬
‫كنجكاوي کودك جهت آشنا شدن با دنیاي خارج تاثیر زیادي براشتهاي او مي گذارد این امر ایجاب مي نماید که وعده هاي غذایش ‪۵‬‬

‫‪19 | P a g e‬‬
 ‫تا ‪ ۶‬بار در شبانه روز باشد که سه وعده آن وعده هاي اصلي است که باید مقوي و پر انرژي باشد و دو وعده آن نیز میان وعده‬
‫است که باید مناسب و مکمل وعده هاي اصلي باشند‪.‬‬

‫در این سن هنوز هم کودك با شیر مادر تغذیه مي شود تا بخشي از انرژي و مواد مغذي مورد نیاز او از این طریق در اختیارش‬
‫قرار گیرد‪.‬‬

‫نمونه ای از برنامه غذایی کودک در سال دوم زندگی‬

‫یك کودك یك ساله حدود ‪ ۳۰٪‬انرژي‪ ۵۰٪ ,‬پروتین؛ ‪ ۲٪‬آهن‪ ۷۵٪ ,‬ویتامین ای مورد نیاز خود را از شیر مادر به دست مي آورد‪.‬‬
‫در مورد ساير ويتامین ها و منرال ها نیز فیصدی از طریق شیرمادر و بقیه باید از طریق غذایي که به کودك داده مي شود تامین‬
‫گردد تا رشد و تکامل مطلوب او فراهم شود‪ .‬البته چون تامین مقدار مورد نیاز برخه از ويتامین ها و آهن از طريق تغذيه با شیر‬
‫مادر و غذا میسر نیست لذا استفاده از قطره مولتي ویتامین و آهن تا پایان ‪ ۲‬سالگي توصیه می شود‪.‬‬

‫به عنوان راهنماي كلي که شامل ‪ ۳‬غذاي اصلي و ‪ ۲‬میان وعده مي باشد برنامه غذایي یك کودك دو ساله به شرح زیر است‪:‬‬

‫‪ o‬سه وعده غذاي اصلي شامل صبحانه‪ ,‬چاشت و شام‬

‫‪ o‬دو میان وعده حدود ‪ ۱۰‬صبح و ‪ ۴‬بعد از ظهر‬

‫یک نمونه از وعده های اصلی غذایی برای طفل نوپا‬

‫صبحانه ‪ :‬نان‪ ,‬مسکه‪ ,‬مربا (يا عسل) پنیر کم نمك و چاي کم رنگ‬

‫ناهار یا چاشت‪ ۲ :‬قاشق غذاخوري پر برنج پخته شده (پلو) ‪ +‬يك قاشق غذاخوري پر ازحبوبات (عدس‪ ,‬لوبیا و‪ +)...‬یك قاشق مرباخوري‬
‫مسکه یا روغن ‪ +‬نصف يك مالته متوسط‬

‫شام‪ ۲ :‬قاشق غذاخوري پر از برنج پخته شده ( پلو)‪ +‬يك قاشق غذاخوري پر گوشت یا ماهی ( بدون خار)‪ +‬يك قاشق غذاخوري پر‬
‫از يك نوع سبزي با برگ سبز تیره مثل پالک یا گشنیز پخته شده‬

‫در این نمونه برنامه چاشت و شام چه مواد مغذي وجود دارد و به چه مقدار در اختیار کودك قرار مي گیرد؟‬
‫در غذاي ظهر(ناهار) که برنج پیشنهاد شده است بخشي از انرژي و پروتین مورد نیاز وعده ظهر کودك تامین مي شود اگر برنج در‬
‫دسترس نباشد مي توان از کچالو‪ ,‬نان يا مكروني استفاده کرد‪.‬‬

‫برنج فاقد ویتامین آ است و مقدار آهن آن هم بسیار ناچیز است‪ .‬پروتین کچالو هم کمتراز پروتین برنج است بنابراین هر زمان که برنج‬
‫یا کچالو در وعده غذایي کودك قرار مي گیرد حتما ا باید ماده دیگري که سرشار از پروتین باشد به آن اضافه نمود مانند حبوبات که‬
‫پروتئین برنج یا کچالو را کامل مي کند بنابراین یك "خوراك کچالو و لوبیا" يا "عدسپلو" از نظر پروتین کامل هستند‪ .‬براي جذب‬
‫بهتر آهن پیشنهاد مي شود از ترکیب برنج وحبوبات یا کچالو و حبوبات نصف یك مالته در برنامه ناهار یا چاشت کودك استفاده نمود‬
‫که هم جذب آهن موجود در غذا را بیشتر مي کند و هم کمبود ویتامین سی مورد نیاز را جبران مي نماید‪.‬‬

‫در برنامه شام به جاي حبوبات (پروتین گیاهي) از يك ماده پروتینی حیواني استفاده شود‪ .‬گوشت ماهي عالوه بر تامین بقیه پروتین‬
‫مورد نیاز کودك سبب جذب بهتر آهن غذاهاي گیاهي مي شود‪ .‬بنابراين يك قاشق غذاخوري پر از پالک يا گشنیز‪ ,‬هم ويتامین آ مورد‬
‫نیاز کودك را تامین مي کند و هم به دلیل وجود گوشت ماهي‪ ,‬جذب آهن موجود در مواد به بجاي گوشت ماهي مي توان از جگر پخته‬
‫شده یا مرغ هم استفاده کرد‪ .‬گرچه انرژي کمتري تولید مي کند ولي در عوض مابقي پروتین و بخشي از آهن و کل ویتامین آ مورد‬
‫نیاز را فراهم مي نماید؛ حتي ویتامین آ تولید شده حدود ‪ ۲۰‬برابر بیشتر مي شود‪.‬‬
‫با این نمونه از صبحانه‪ ,‬ناهار و شام‪ ,‬قسمت اعظم انرژي مورد نیاز کودك تامین مي شود وبخش كوچكي باقي مي مانده که با ‪ ۲‬میان‬
‫وعده مثال یك تکه نان همراه با نصف یك کیله درساعت ‪ ۱۰‬صبح و ‪ ۲‬عدد بیسکویت همراه با ‪ ۲‬عدد خرما در ‪ ۴‬بعد از ظهر کمبود‬
‫انرژي جبران مي شود‪ .‬ساير ويتامین ها و مواد مغذي ها نیز طي وعده هاي غذاي اصلي و میان وعده به کودك مي رسد‪ .‬تنها عنصري‬
‫که به صورت مکمل ممکن است مورد نیاز باشد آهن است که دربسیاري از کشور ها مواد غذایي مثل برنج‪ ,‬آرد برنج‪ ,‬آرد گندم‪ ,‬پودر‬
‫شیر‪ ,‬سس سويا‪ ,‬سس ماهي‪ ,‬بوره يا نمك را با آهن غني مي کنند‪ .‬در صورت عدم دسترسي به اين موادغني شده با آهن بهتر است‬

‫‪20 | P a g e‬‬
 ‫براي کودك در سن ‪ ۱‬تا ‪ ۲‬سالگي قطره یا شربت آهن تجویز شود‪.‬‬

‫پیشنهاداتی برای وعده های اصلی‬

‫با توجه به مطالب گفته شده مي توان برنامه غذایي متنوع براي کودك فراهم کرد تا کلیه نیازهاي غذایي او تامین گردد‪ .‬هر وعده‬
‫غذايي مي تواند شامل يكي از پیشنهادات زير باشد‪:‬‬

‫صبحانه‬
‫نان ومسکه و مربا و چاي‬ ‫‪o‬‬
‫نان و مسکه و عسل و چاي‬ ‫‪o‬‬
‫نان و پنیر و چهارمغز‬ ‫‪o‬‬
‫نان و تخم مرغ و پنیر‬ ‫‪o‬‬
‫تخم همراه پیاز و رومی‬ ‫‪o‬‬
‫حلوای ارد سوجی همراه بوره همراه با بادام یا چهار مغز‬ ‫‪o‬‬
‫حلوای ارد گندم و بوره همراه با بادام و یا چهار مغز‬ ‫‪o‬‬
‫کاچی یا حلیم‬ ‫‪o‬‬
‫مالیده (نان خشک میده شده همراه با مقداری روغن و بوره)‬ ‫‪o‬‬

‫ناهار یا چاشت‬

‫عدس پلو با ‪ ۲‬قاشق غذاخوري ماست‬ ‫‪o‬‬

‫سبزي پلو با ماهي‬ ‫‪o‬‬
‫سبزي پلو با گوشت یا ماهیچه‬ ‫‪o‬‬
‫کوفته با کچالو و زردک‬ ‫‪o‬‬
‫لوبیا با کچالو و زردک‬ ‫‪o‬‬
‫خوراك گوشت و کچالو و زردک‬ ‫‪o‬‬
‫پلو با نصف سیخ کباب‬ ‫‪o‬‬
‫قورمه سبزي با پلو (سبزي قورمه خیلي سرخ نشود)‬ ‫‪o‬‬
‫برنج با قورمه فاصلیه یا بامیه با اندکی گوشت‬ ‫‪o‬‬
‫برنج با قورمه رواش و با اندکی گوشت‬ ‫‪o‬‬
‫برنج با قروت و روغن قروتی‬ ‫‪o‬‬
‫اوماچ‪ ،‬آش همراه با ترکاری ها و توته های گوشت‬ ‫‪o‬‬
‫سایر غذا های در دسترس که ضروریات غذایی طفل را تکافو نماید‬ ‫‪o‬‬

‫بهتر است هر وعده همراه با یك نوع میوه با اندازه متوسط باشد‪.‬‬

‫شام‬

‫مكروني با گوشت چرخ کرده یا ماشین شده و كمي سبزي‬ ‫‪o‬‬

‫مکروني با پنیر رنده شده‬ ‫‪o‬‬
‫لوبیا همراه با کچالو و کمي روغن‬ ‫‪o‬‬
‫نصف سیخ کباب با نان‬ ‫‪o‬‬
‫سایر غذا های در دسترس که ضروریات غذایی طفل را تکافو نماید‬ ‫‪o‬‬

‫‪21 | P a g e‬‬
 ‫بهتر است هر وعده همراه با ‪ ۲‬قاشق غذاخوري ماست باشد‪.‬‬

‫پیشنهاداتی برای میان وعده های صبح و بعد از ظهر‬

‫‪ ۲‬عدد بیسکویت با یك سیب‬ ‫‪o‬‬

‫یك تکه نان و یك کیله‬ ‫‪o‬‬
‫یك تکه نان با ‪۲‬عدد خرما‬ ‫‪o‬‬
‫یك تکه نان با یك عدد کچالو متوسط یا ‪ ۲‬عدد زردک پخته شده‬ ‫‪o‬‬
‫نان و نصف تخم مرغ پخته شده‬ ‫‪o‬‬
‫نان و پنیر و بادرنگ‬ ‫‪o‬‬
‫یك پیاله شوله‬ ‫‪o‬‬
‫یك نعلبکي حلوا‬ ‫‪o‬‬
‫‪ ۱۰‬عدد پسته خورد و نرم شده همراه با یك پیاله آب میوه‬ ‫‪o‬‬
‫‪۷‬عدد بادام ریز و نرم شده با یك پیاله آب میوه‬ ‫‪o‬‬
‫نصف گیالس ماست با یك عدد خرما و یك تگه نان‬ ‫‪o‬‬
‫یك تکه نان با کمي مسکه و پنیر‬ ‫‪o‬‬
‫یک تکه نان با ‪ ۲‬عدد انجیر‬ ‫‪o‬‬

‫همانطور که گفته شد کودکان در این سن دوست دارند که مواد غذایي را با دست خودشان بردارن‪. ،‬لذا در صورت امکان بهتر است‬
‫که غذاي آنان شامل یك تکه گوشت یا حبوبات پخته شده همراه با یك نوع سبزي با برگ سبز (پالک‪ ,‬کرم و ‪ )...‬يا زرد (کدو حلوايي‪,‬‬
‫زردک و‪ )...‬به اضافه پلو یا نان یا کچالو و هر روز همراه با یك میوه باشد‪ .‬در غیر اينصورت از همان برنامه غذایي روزانه خانواده‬
‫مثل قورمه سبزي یا قورمه گوشت و غیره مي توان با تغییراتي که در آن داده مي شود ( با نمك و مصاله ديگ کمتر) استفاده نمود‪.‬‬

‫گردد‪.‬‬ ‫نوت‪ :‬جهت معلومات بیشتربه ضمیمیه که در صفحه های پایین گنجانیده شده مراجعه‬

‫میان وعده های غذایی برای کودکان‬

‫میان وعده هاي غذایي مناسب در تغذیه کودکان نقش مهمي دارند به طوریکه حدود یك چهارم انرژي و مقدار قابل توجه اي از‬
‫منرال ها‪ ,‬مايکرونترنت ها و پروتین مورد نیاز روزانه کودك را تامین مي کنند‪.‬‬
‫میان وعده هاي غذایي بهتر است حدود دوتا سه ساعت بعد از غذاي اصلي(يعني صبحانه‪-‬چاشت‪-‬شام) میل شوند‪ .‬با توجه به سن‪,‬‬
‫عالقه کودك ومنطقه زندگي مي توان ازمیان وعده هاي غذایي زیر به صورت تنهایی و یا ترجیحا ا مخلوط استفاده نمود‪.‬‬

‫میان وعده هاي غذابیي مناسب‬

‫‪- ۱‬میوه ها وسبزي هاي تازه‪ :‬سیب‪ -‬کیله‪ -‬ناک‪ -‬كیوي‪ -‬ام‪-‬انگور‪ -‬مالته‪ -‬زردک‪ -‬شفتالو‪-‬کینو‪-‬انار ‪ -‬کچالو‪ -‬انجیر و‪.....‬‬
‫‪- ۲‬میوه هاي خشك و مغزها‪ :‬انجیر خشک ‪-‬آلو ‪-‬سیب و زردالو‪-‬عناب‪-‬توتخشك‪ -‬پسته ‪-‬چهارمغز‪-‬بادام درختي وممپلی‪-‬فندق‪ -‬کشته ‪-‬‬
‫خرما‪ -‬کشمش و‪.....‬‬
‫‪- ۳‬لبنیات‪ :‬شیر‪-‬نان و پنیر‪-‬مسکه با مربا يا عسل ‪ -‬ماست‪ -‬قروت‪ -‬دوغ‬

‫‪-۴‬مواد غذایی دیگر‪ :‬تخم مرغ – نخود بريان شده ‪ -‬جواری بريان شده ‪ -‬برنجك‪ -‬گندم بريان‪ -‬شیرين گندمك‪ -‬حلوا شکري‪ -‬بیسکويت‬
‫تهیه شده از غالت کامل‪ -‬آب میوه هاي طبیعي‪ -‬حلوا‪-‬شوله زرد‪.‬‬

‫میان وعده هاي غذایي نا مناسب‬

‫پفك‪-‬چپس‪ -‬نوشابه‪-‬ساجق هاي معمولي‪ -‬چاکلیت‪ -‬لواشك‪ -‬آيسکريم‪ -‬شیرنیگک‪ -‬پشمك‪ -‬ساسچ‪ -‬همبرگر‪-‬پیتزا‪-‬مغزيات رنگه شده‪ ,‬کهنه‬
‫يا شور‪ -‬آب میوه هاي صنعتي‪ -‬شیریني‬

‫ضمیمه‪:‬‬

‫‪22 | P a g e‬‬
 ‫مقدار و دفعات تغذیهٔ متمم نظر به سن‬

: (REFFERENCES (‫منابع‬

1. WHO –Infant and Young Child Feeding model chapter for text book for medical students and allied health
professionals-2009
2. WHO Complementary feeding of young children in Africa and Middle East 1999
3. WFP- nutritional guidance of Complementary feeding -2018
4. WHO- guiding principles for complementary feeding of the breastfed child
5. Healthy food, happy baby, lively family , improve feeding practices and recipes for Afghan children and mothers-
2008
6. Brown KH, Dewey KG, Allen LH. Complementary Feeding of Young Children in Developing
7. Countries: A Review Of Current Scientific Knowledge. WHO/UNICEF, 1998.
8. Dewey KG. Guiding Principles for Complementary Feeding of the Breastfed Child. PAHO/WHO,
9. 2003.
10. WHO. Complementary Feeding: Family Foods for Breastfed Children. Geneva: World Health Organization, 2000
‫ انجمن ترویج و تغذیه با شیر مادر –دانشگاه علوم پزشکی تهران داکتر حسین آشوری متخصص اطفال‬-１２
۱۳٩۴ ‫ رهنمود ملی رژیم غذایی برای افغان ها‬-１３

23 | P a g e
24 | P a g e