TÜRKÇENİN ARAPÇA İLE İLİŞKİLERİ

Türklerle Araplar ilk olarak 751 yılındaki Talas Savaşında karşılaşmıştır.

Çinlilerin Müslüman Arap ordularına yenilip Tarım Havzası’ndan çekilmek zorunda
kaldığı bu savaşta Karluk Türkleri Müslüman Arap ordularının yanında yer almışlardır.
Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Hanın öncülüğünde 946 yılında başlayıp oğlu Musa
Baytaş zamanında 957 yılında tamamlanan Müslümanlaşma süreci ve sonrasındaki
ilişkiler, bu iki dil arasındaki kelime alışverişini artırmıştır.

Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanıp yayımlanan Türkçe Sözlük’ün 2011 son
baskısında (11. Baskı, 2011) 77.005 madde başı vardır. Bunların yaklaşık 15.391’i
alıntıdır. Alıntıların 6516’sı Arapçadır. Söz varlığının % 8,5’ini, alıntıların ise %42’sini
Arapça kelimeler oluşturmaktadır.

Sözlüğün aynı baskısında Türkçeden Arapçaya 2.000 civarında kelimenin geçtiği

ifade edilmektedir. Bu verintilerin gerçekleşmesinde özellikle yöneticilerinin Müslüman
Türk beyleri olduğu bilinen Memlük Kölemen Kıpçak Türk devleti (1250 -1518)
döneminde yazılan gramer kitapları ve sözlüklerinin katkısı büyüktür. Bunlardan birkaçı
şu kelimelerdir: binbāşį, çalgį, doşag (döşek), sincak (sancak)/sanācik, tūmān (tümen,
on bin), ūdācį (odacı).

Veysel İbrahim KARACA’nın “Türkiye Türkçesindeki Alıntı Sözcüklerde Görülen

Ses Olayları Üzerine Bir İnceleme” adlı çalışmasına göre Arapçadan Türkçeye giren alıntı
kelimelerin Türkçenin ses yapısına uydurulmasında karşılaşılan ses olayları arasında en çok
ünlü kısalması ve sürekli ünsüzler arasında değişmenin görüldüğü tespit edilmiştir1.
Arapçadan Türkçeye geçen kelimelerde en sık görülen ünlü olayları sırasıyla
şunlardır: 1. Kısalma, 2. İncelme, 3. Ünlü türemesi, 4. Kalınlaşma, 5. Genişleme, 6.
Daralma, 7. Düzleşme, 8. Ünlü düşmesi, 9. Yuvarlaklaşma.

Bu olayların örnekleri şunlardır:

1. Kısalma : ecnebį > ecnebi, ferdį > Ferdi, cumhūr > cumhur
2. İncelme : ṣadr > sedir, tancara > tencere, ķal‘a > kale
3. Kalınlaşma : Ādem > adam, sa‘terį > soytarı, ḫalfe > (halfa) > kalfa

1
(Turkish Studies, Volume 7/4, Fall 2012, p. 2059-2090)
1
 4. Genişleme : ḫımāre > hamarat, vidā‘ > veda, zuķāķ > sokak
5. Daralma: zaķķūm > zıkkım, cihāz > çeyiz, kemmūn > kimyon
6. Düzleşme : fustuķ > fıstık, zeytūn > zeytin, fulān > falan
7. Yuvarlaklaşma: sa‘terį > soytarı, debbūs > topuz, mevlā > molla
8. Ünlü Düşmesi : iştihā > iştah, izār > zar, za‘ferān > safran
9. Ünlü Türemesi : ġayr > gayri, fatķ > fıtık, fir‘avn > firavun

Türkçedeki Arapça alıntılarda görülen ünsüz olayları da sıklık sırasına göre

şunlardır: 1. Sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler, 2. Süreksiz ünsüzler arasındaki
değişmeler, 3. Ünsüz düşmesi, 4. Ötümsüzleme, 5. Tekleşme, 6. İkizleşme 7.
Süreklileşme, 8. Ünsüz türemesi, 9. Süreksizleşme, 10. Ötümlüleşme, 11. Kendine
benzetme 12. Aykırılaşma.

Bu olayların örnekleri de şunlardır:

1. Sürekli Ünsüzler Arasındaki değişmeler:
f>v: kāfir> gavur, h>y: śaḫįfe> sayfa, z>s: za‘ferān> safran,
n>m: nusḫa> muska, l>r: ‘iyāl> ayar, s>z: śinā‘at> zanaat
2. Süreksiz ünsüzler arasındaki değişmeler:
d>t: dımḳnefes > tıknefes, ‘aḳā ‘id > akāit
c>ç: ilāc > ilâç, b>p: mihrāb > mihrap
3. Ünsüz Düşmesi : misk> mis, ķaḫṭ> kıt, temyįz> temiz
4. Ötümsüzleşme: ġalebe> kalaba, gāib> kayıp, abdāl> aptal
5. Tekleşme: ḫabb> hap, ferrāş> faraş, ṣuffe> sofa
6. İkizleşme : zucāciyye> züccaciye, tāķiye> takke, cuẕām> cüzzam
7. Süreklileşme : zencebįl> zencefil, ṭabl> davul, maṭbaḫ> mutfak
8. Ünsüz Türemesi : babaġā> papağan, ‘ala’im+semā> eleğimsağma
9. Süreksizleşme : tennūr> tandır, nusḫa> muska, maṭbaḫ> mutfak
10. Ötümlüleşme: kāfir> gavur, ķaṭā’if> kadayıf, cāmūs> camız
11. Kendine Benzetme : tenbįh> tembih, tekye> tekke, cumhūr cemā‘at> cümbür cemaat
12. Aykırılaşma : ‘aṭṭār> aktar, kemmūn> kimyon, muşamma‘> muşamba