TÜRKÇENİN FARSÇA İLE İLİŞKİLERİ

Ek Kaynakça:
* KIZILÖZEN Cihangir; Farsçada Türkçenin En Eski İzleri, Akçağ Yay., Ank.2019.

Türklerle Farsların yani İranî kavimlerin ilişkileri çok eskilere dayanmaktadır. Peter
Golden, M.Ö. 8 yüzyıldan M.S. 4. yüzyıla kadar Avrasya bozkırlarında yaşayan İranî göçebelerin
Orta ve Doğu Moğolistan’da, Baykal gölü ve Altay dağları civarında yerleşik Türklerle
karşılaştığını belirtmektedir. Firdevsî’nin İran-Turan savaşlarını konu edinen Şehname’sinde de
bu bilgi doğrulanmaktadır. M.S. 370’lerde doğudan batıya doğru gerçekleşen bir Hun akını, orta
Asya bozkırlarındaki İranî kavimlerin hakimiyetini sona erdirmiştir.
Türkçenin eski İran dilleriyle ilişkisinde Soğdcadan Eski Uygur Türkçesine çevrilmiş
metinler önemli yer tutar. Soğdcadan Türkçeye kanth >kent vb. birkaç kelime geçmiştir. Budist
Uygurların alfabeleri de orta İranî bir kavim olan Soğdların alfabesine dayanmaktadır.
Türkçe-Farsça ilişkilerini ilk araştıran kişi şair ve düşünür Ali Şir Nevaî’dir. Onun
1498’de yazdığı Muhakemetü’l-Lûgateyn, bu iki dilin karşılaştırıldığı bir eser olarak
bilinmektedir.

Türkçeden Farsçaya geçen kelimelerin sayısı hakkında çok çeşitli bilgiler verilmektedir.
Günay Karaağaç’ın Türkçe Verintiler Sözlüğü adlı çalışmasına göre bu sayıyı 1696’dır. Cihangir
Kızılözen, Türkçeden İranî dillere geçen 68 kelimeden 30’unun Eski Türkçe öncesinde M.Ö. 5
yüzyıl- Milat arasında Türkçeden Farsçaya geçtiğini ifade etmektedir. Bunlardan birkaçı
şunlardır: bıyık > mūy, kundak > kondéh, yanak > çānéh, yaş > çeşm, yumru > n īmrū. Diğer
bazı kaynaklarda Türkçeden Farsçaya geçtiği ifade edilen kelimelerden birkaçı da bayrak, gelengiden
(mekanizma) kaşuk, urdek ve yagi (düşman) kelimeleridir.

Öte yandan Türkçenin bazı ekleri Farsçada çok sık kullanılmaktadır. Bunlar şu eklerdir:

+CI meslek eki: basmaçi, kālāyçį, töşekçi

+ lI ve +sIz sıfat ekleri: çomaklū (eli sopalı, zorba), arslanlı (Bir Selçuklu sikkesi) ; kutsuz
(mutsuz) yazuksuz (suçsuz, günahsız)

+lIk kavram eki: arpalik (bir tür mülk), paşalik (paşalık, vilâyet), suluk (vazo, su deposu, su
kabı)

Farsçadan Türkçeye geçen kelimelerin sayısını Günay Karaağaç, adı geçen kitabında 1203
olarak vermekte, Türkçe Sözlük’te ise bu sayının 1375 olarak kaydedilmektedir. Bu sayı Türkçe
Sözlük’teki 15.391 alıntı kelimenin yaklaşık % 9’una karşılık gelmektedir. Ancak Farsçadan
Türkçeye geçen dil ögeleri sadece kelimeler olmayıp önemli miktarda ek de dilimize girmiştir.
Bunlardan ilk anda akla gelenler şunlardır:

Ön Ekler: ber (ber-bād, ber-duş), bį (bįhaber, bįçāre), hem (hemcins, hemfikir), nā

(nāhoş, nāmerd), ser (sermāye, sermest)

Son Ekler: -āne (ācizāne, şāirāne), -bān (bāğçebān>bahçıvan), -bāz (kumarbaz, sihirbaz),
-dān (nüktedan, cüzdan), -dār (havadar, tarafdar), -gâh (ikāmetgâh, güzergâh), hāne

1
(abdesthāne, kumarhāne), -istan (Türkistan, gülistan), -kâr (bestekâr, vefākâr), -keş (serkeş,
esrarkeş), -zār (çemenzār, lâlezār), -zede (āfetzede, depremzede), -zen (neyzen)

Diğer Ekler: be (anbean, günbegün)

Veysel İbrahim KARACA’nın “Türkiye Türkçesindeki Alıntı Sözcüklerde Görülen Ses

Olayları Üzerine Bir İnceleme” adlı çalışmasına göre Farsçadan Türkçeye giren alıntı kelimelerin
Türkçenin ses yapısına uydurulmasında en sık karşılaşılan ses olayları, (Arapçadan Türkçeye geçen
kelimelerde olduğu gibi ) ünlü kısalması ve sürekli ünsüzler arasında değişmedir. Diğer ses
olaylarının karşılaşılma oranlarına göre sıralaması, Arapça alıntılarla aynıdır. Bu ses olaylarının bazı
örneklerin şunlardır:

A. ÜNLÜ OLAYLARI

1. Kısalma : āhū> ahu, dįvār> duvar, ārzū> arzu

2. İncelme : kohne> köhne, umįd> ümit, tenbākū> tömbeki (nargile tütünü)
3. Kalınlaşma : cįve> cıva, terḫāne> tarhana, ķayṣį> kayısı
4. Genişleme: rįçāl> reçel, çār+çūbe> çerçeve, kāşki> keşke
5. Daralma : gofte > güfte, encįr> incir, cilānger> çilingir
6. Düzleşme : merdumek> mercimek, terāzū> terazi, bāzū> pazı
7. Yuvarlaklaşma : hevįc> havuç, erġavān> erguvan, cevān-merd> cömert
8. Ünlü Düşmesi : peşįmān> pişman, lāşe> leş, rāziyyāne> rezene
9. Ünlü Türemesi : rişte> erişte, āsmān> asuman, tuḫm> tohum

B. ÜNSÜZ OLAYLARI

1. Ünsüz Düşmesi: ustād> usta, bed+ter > beter, surnāy> zurna

2. Ünsüz Türemesi: se-pā> sehpa, mįve> meyve, penįr> peynir
3. Tekleşme : yād+dest> lades, lekke> leke, kettān> keten
4. İkizleşme : sįlį> sille, tįz+āb> kezzap
5. Benzeşme : zenbūrek> zemberek, çenber> çember, sunpāre> zımpara
6. Göçüşme : çār+yek> çeyrek, nįmten> mintan, şuhter> şöhret
7. Ötümlüleşme : tūt> dut, dest-gāh> tezgah, çār+ṭāḳ> çardak
8. Ötümsüzleşme: gūgird> kükürt, ṣadrenc> satranç, gustāḫ> küstah
9. Süreklileşme: çāder+şeb> çarşaf, nerdubān> merdiven, tįġ> tığ
10. Süreksizleşme: ḫarbūz> karpuz, benefşe> menekşe, şūrbā> çorba
11. Sürekli Ünsüzler Arası Değişme: y > r : cāme-şūy> çamaşır, ter-bend> tülbent
zen+bāre> zampara, penc+şenbe> perşembe
12. Süreksiz Ünsüzler Arası Değişme:merdumek>mercimek,ṭūṭį>dudu,çār+ṭāḳ> çardak