‫هةتوان‬

‫گۆڤارێکی پزیشکی و ته‌ندروستیی گشتیی مانگانه‌ی‌ه‬

‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫َ‬

‫خاوه‌نی‌ ئیمتیاز‌و‬ ‫ئه‌م بابه‌تانه بخوێنه‌ره‌وه‌‬

‫سه‌رنووسه‌ر‪:‬‬
‫پرۆفیسۆر‬
‫دكتۆر هیوا عمر أحمد‬ ‫تۆقین‬
‫دەستەى نووسەران‬ ‫ل‪2‬‬
‫د‪ .‬عدنان عبدالله کاکى‬

‫دڵی شکاو‬
‫د‪ .‬دەرمانساز ئازاد نورى‬
‫د‪ .‬ددان شکار له‌تیف‬
‫د‪ .‬دەرمانساز هەڵۆ هیوا عمراحمد‬
‫د‪.‬ددان شەهێن هیوا عمر احمد‬
‫د‪ .‬چرۆ محمد عبدالله‬ ‫ل‪8‬‬
‫د‪ .‬لیلى عبدالکریم‬
‫د‪ .‬مهدی عزیز‬

‫رمانه‌سۆی ئه‌ژنۆ‬
‫كۆمپیوته‌ر و تایپ و چاپی به‌رگ‬
‫ضاثخانةي بينايي‬
‫ل ‪17‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪1‬‬
 ‫نۆرەی تۆقین‬
‫و‬
‫ناساخی تۆقین‬
‫د‪ .‬ئاسۆ احمد عبداللە‬
‫نۆرەی تۆقین (‪)Panic attacks‬‬
‫بریتییە لە لەناكاو دەركەوتنی‬
‫ترسێكی تووند كە ئەبێتە هۆی‬
‫كاردانەوەی جەستەیی توند لە‬
‫كاتێكدا هیچ مەترسیەكی ڕاستەقینە‬
‫یان هۆكارێكی ئاشكرا دیارنییە‪.‬‬
‫نۆرەی تۆقین ئەكریت زۆر‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪2‬‬
 ‫ترسێنەربێت‪ .‬كاتێك نۆرەی تۆقین‬
‫ڕووئەدات لەوانەیە هەست بكەیت‬
‫جڵەوگیریی (كۆنترۆڵ) لەدەست‬
‫ئەدەیت‪ ،‬دڵت ئەوەستێت یان‬
‫ئەمریت‪.‬‬

‫ژمارەیەكی زۆری خەڵك توشی‬

‫یەك یان دوو نۆرەی تۆقین ئەبن‬
‫لە ژیانیاندا‪ ,‬ئەم كێشەیە نامێنێت‬
‫كاتێك بارێكی توندی ژیان كۆتایی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪3‬‬
 ‫دێت‪ .‬بەاڵم ئەگەر نۆرەی تۆقین‬
‫لەناكاو سەری هەڵدایەوەو بە‬
‫بەردەوامی لە ترسی ڕوودانی‬
‫سوڕێكی تری ئەم نۆرەیە بوویت‬
‫لەوانەیە توشی بارێك بووبیت پێی‬
‫ئەوترێت ناساخی تۆقین (‪Panic‬‬
‫‪. )disorder‬‬
‫سكااڵكان (‪:)Symptoms‬‬
‫نۆرەی تۆقین لەپڕدا دەست‬
‫پێئەكات‪ .‬لەوانەیە لە هەركاتێكدا‬
‫ڕووبدات‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬كاتی‬
‫شۆفێری‪ ،‬لە بازاڕ‪ ،‬لە خەودا یان‬
‫لە كاتی كۆبوونەوەی بازرگانی‪.‬‬
‫لەوانەیە جار جار یان زوو زوو‬
‫ڕووبدات‪.‬‬
‫نۆرەی تۆقین زۆر شێوەی هەیە‪،‬‬
‫بەاڵم سكااڵكان بە چەند خولەكێك‬
‫ئەگەنە لووتكە‪ .‬لەوانەیە هەست‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪4‬‬
 ‫بە هیالكی و شەكەتی بكەیت پاش‬
‫ئەوەی نۆرەكە تێئەپەڕێت‪ .‬نۆرەی‬
‫تۆقین بە زۆری هەندێك لەم‬
‫نیشانەو سكااڵیانە ئەگرێتەوە‪:‬‬
‫• هەستكردن بە مردن یان‬
‫مەترسی‬
‫• ترسی لەدەستدانی جڵەوگیری‬
‫• دڵەكوتێ‌‬
‫• ئارەقكردنەوە‬
‫• لەرزین‬
‫• هەناسەتووندی‬
‫• گڕەو گەرما‬
‫• دڵتێكهەاڵتن‬
‫• سك ئێشە‬
‫• سنگ ئێشە‬
‫• سەرئێشە‬
‫• سەرگێژبوون‬
‫• سڕبوون و مێروولەكردن‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪5‬‬
 ‫• هەستكردن بە دابڕان‬
‫یەكێك لە ناخۆشترین بەشی‬
‫نۆرەی تۆقین بریتییە لە ترسێكی‬
‫بەهێز كە جارێكی تر تووشی‬
‫نۆرەیەكی تر ببیت‪ .‬لەوانەیە هێندە‬
‫ترست لە ڕوودانی نۆرەی تۆقین‬
‫هەبێت كە ببێتە هۆی ئەوەی كە‬
‫لەو بارودۆخانە دووربكەویتەوە كە‬
‫لەوانەیە نۆرەكە درووست بكەنەوە‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪6‬‬
 ‫كەی سەردانی پزیشك بكەیت؟‬
‫ئەگەر تۆ سكااڵكانی نۆرەی نۆقینت‬
‫هەیە‪ ،‬زوو بەدوای چارەسەری‬
‫پزیشكیدا بگەڕێ‌‪ .‬نۆرەی تۆقین زۆر‬
‫بێزاركەرە بەاڵم جێی مەترسی نیە‪.‬‬
‫ێ‬
‫بەاڵم نۆرەی تۆقین بە قورسی بەڕ ‌‬
‫ئەكرێت و لەوانەیە خراپترببێت‬
‫ێ چارەسەر‪.‬‬‫بەب ‌‬

‫سكااڵكانی نۆرەی تۆقین لەوانەیە‬

‫لە سكااڵكانی نەخۆشیتر‬
‫بچێت‪ ،‬وەكو گیرانی خوێنبەری‬
‫دڵ‪ .‬لەبەرئەوە گرنگە لەالیەن‬
‫پزیشكەوە هەڵسەنگاندنت بۆبكرێت‬
‫ئەگەر دڵنیا نەبوویت لە هۆكانی‬
‫سكااڵكانت‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪7‬‬
 ‫کۆنیشانەی دڵی‬
‫شکاو‬
‫دكتۆر سەیوان حمید داودی‬

‫نەخۆشی ماسولکەی تاکۆتسوبۆ‪،‬‬

‫پێشی دەوترێ نەخۆشی ماسولکەی‬
‫فشارە هۆکار‪ ،‬کۆنیشانەی لوتکەی‬
‫باڵۆنی‪ ،‬کۆنیشانەی دڵی شکاو‪،‬‬
‫بریتییە لە کۆنیشانەیەکی کاتی‬
‫دڵ کە دەبێتە هۆی لەدەستدانی‬
‫جوڵەی لوتکەی سکۆڵەی چەپ‪،‬‬
‫کر لە ڕواڵەتدا لە کۆنیشانەی‬
‫تاجی دەچێ‪،‬نەخۆشەکان بە زۆری‬
‫سکااڵی ئازاری سنگ دێن و بە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪8‬‬
 ‫شێوەیەکی گشتی نیشانەکانی لە‬
‫جەڵتەی دڵ دەچێ‪.‬‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا کاتێک نەخۆشەکە‬

‫ئەنجیوگرافی دڵی بۆ دەکرێ‪،‬‬
‫باڵۆن بوونی لوتکەی سکۆڵەی‬
‫چەپ یادوخ کەمتر باڵۆن بوونی‬
‫بەشەکانی تری سکۆڵەی چەپ‬
‫دەبینرێ و تەسک بوونەوەیەکی‬
‫بەرچاو لە خوێنبەرەکانی دڵدا‬
‫نابینرێ‪ .‬نەبوونی گیرانی‬
‫خوێنبەرەکانی دڵ کلیلی دەستنیشان‬
‫کردنە لەم بوارەدا‪.‬‬

‫ئەگەرچی زۆربەی نەخۆشەکان‬

‫لە ماوەی ‪ ٨-٤‬هەفتەدا بە‬
‫تەواوی چاک دەبنەوە‪ ،‬لە ‪%٢٠‬ی‬
‫حاڵەتەکاندا ماکی بەرچاو‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪9‬‬
 ‫ڕوودەدات بە تایبەتی لە قۆناغە‬
‫سەرەتاییەکاندا‪.‬‬
‫فشار بەخشە زانراوەکان‪:‬‬
‫‪ -‬مردنی کەسێکی خۆشەویست‬
‫‪ -‬هەواڵی بازرگانی ناخۆش‬
‫‪ -‬کێشەی یاسایی‬
‫‪ -‬کارەساتی سروشتی‬
‫‪ -‬پێکدادانی ئۆتۆمبێل‬
‫‪ -‬خراپتربوونی نەخۆشیە‬
‫درێژخایەنەکان‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪10‬‬
‫‪ -‬دەست نیشانکردنی نەخۆشیەکی‬
‫مەترسیداری تازە‬
‫‪ -‬نەشتەرگەری‬
‫‪ -‬مانەوە لە بەشی چآودێری ورد‬
‫‪ -‬بەکارهێنان یاخود وازهێنان لە‬
‫دەرمانە قەدەغەکراوەکان‬
‫نوسینگەی نێودەوڵەتی تاکۆتسوبۆ‬
‫ڕاپۆرتێکی باڵوکردۆتەوە تیاییدا‬
‫ئاماژەی بەوە کردووە کە ئەو‬
‫نەخۆشانەی نەخۆشیە ماسولکەی‬
‫تاکۆتسوبۆیان هەیە بە بەراورد‬
‫لەگەڵ ئەوانەی کۆنیشانەی تاجی‬
‫یان هەیە‪ ،‬زیاتر لە رەگەزی‬
‫مێن ‪ ،%٨٩،٩‬فشاری فیزیکی‬
‫باوتر بوو لە فشاری سۆزداری‬
‫‪ %٣٦‬بە ‪ ،%٢٧،٧‬هەرچەند زیاد‬
‫لە چارەکێکیان هیچ فشارێکیان‬
‫نەبووە‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪11‬‬
 ‫ئەو نەخۆشانەی نەخۆشیە‬
‫ماسولکەی تاکۆتسوبۆیان هەیە‬
‫ڕێژەی فشاری دەروونی یان دەماری‬
‫و بەشە خوێنی پاڵپێوەنراوی‬
‫سکۆڵەی چەپیان کەمترە‪ ،‬هەردوو‬
‫گروپەکە هەمان ڕێژەی ماکیان‬
‫تێدابوو (بۆ نمونە‪ ،‬شۆک‪ ،‬مردن)‬
‫و دەرخەری سەربەخۆی ماکەکان‬
‫ئەمانە بوون‪،‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪12‬‬
‫فشاری فیزیکی‪ ،‬نەخۆشی دەماری‪/‬‬
‫دەروونی‪ ،‬بەرزبوونی ئاستی‬
‫ترۆپۆنین‪ ،‬و کەمی بەشە خوێنی‬
‫پاڵپێوەنراوی سکۆڵەی چەپ‪.‬‬
‫پشکنینە فیزیکییەکان جیاکەرەوە‬
‫نین و زۆرجار ئاسایین‪ ،‬بەاڵم‬
‫ڕەنگە نەخۆشەکە نیشانەی‬
‫جەڵتەی دڵ و الوازی دڵی هەبێ‪،‬‬
‫ڕەنگە نەخۆشەکە دڵەڕاوکێی هەبێ‬
‫و ئارەق بکاتەوە‪ .‬خێراناڕێکی‬
‫لێدانی دڵ و خاوەناڕێکی لێدانی دڵ‬
‫تۆمارکراوە‪.‬بەاڵم تێکڕای لێدانی دڵ‬
‫لە چآوپیداخشانەوەیەکدا ‪ ١٠٢‬لێدان‬
‫بووە لە خولەکێکدا‪.‬‬
‫جیاواز لە کۆنیشانی تاجی کە‬
‫زۆرتر لە بەیانیاندا ڕودەدات‪،‬‬
‫ڕووداوەکانی نەخۆشیە ماسولکەی‬
‫تاکۆتسوبۆ بە زۆری لە پاش‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪13‬‬
 ‫نیوەڕواندا ڕوودەدات‪ ،‬کاتێک‬
‫فشارەکان ئەگەری ڕودانیان زیاترە‪.‬‬
‫جاوپێداخشانەوەیەکی گەورەی‬
‫سیستیماتیکی دەری خستووە‬
‫کە ئەو نەخۆشانەی نەخۆشیە‬
‫ماسولکەی تاکۆتسوبۆیان هەیە‬
‫کەمتر هۆکارە مەترسیەکانی‬
‫نەخۆشی دڵیان هەیە وەکو‬
‫پەستانی خوێن‪ ،‬بەرزی چەوری‬
‫خوێن‪ ،‬دەردە شەکرە‪ ،‬جگەرە‬
‫کێشان‪ ،‬یان بوونی نەخۆشی‬
‫دڵ و بۆرییەکانی خوێن لە‬
‫خێزانەکەیاندا‪.‬‬
‫باوترین نیشانەی نەخۆشیە‬
‫ماسولکەی تاکۆتسوبۆ ئازاری‬
‫سنگ و تەنگەنەفەسی‪ .‬هەرچەندە‬
‫دڵە خورپە‪ ،‬هێڵنج‪ ،‬ڕشانەوە‪،‬‬
‫بووانەوە‪ ،‬و دەگمەنتر شۆکی دڵیش‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪14‬‬
 ‫تۆمارکراوە‪.‬‬

‫هێماکانی دڵ بە تایبەتی ترۆپۆنین‬

‫لە ‪%٩٠‬ی ئەوانەی نەخۆشی‬
‫ماسولکەی تاکۆتسوبۆیان هەیە‬
‫بەرزبووبوو‪ ،‬هەرچەند بە بڕێکی‬
‫کەمتر لە لە جەڵتەی دڵ‬
‫دەستنیشانکردنی نەخۆشیە‬
‫ماسولکەی تاکۆتسوبۆ بە‬
‫شێوەیەکی نمونەیی بە قەستەرەی‬
‫دڵ دڵنیا دەکرێتەوە‪ ،‬وەکو لە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪15‬‬
 ‫سەرەوە تێبینی دەکرێ نەبوونی‬
‫گیرانی بۆرییە خوێنەکانی دڵ‬
‫و بوونی جوڵەی دیواری باڵۆنی‬
‫بە شێوەیەکی نائاسایی کلیلی‬
‫دەستیشانکردنە‪.‬‬

‫نەخۆشییە ماسولکەی تاکۆتسوبۆ‬

‫ناتوانرێ لە ڕێگەی نەواری دڵەوە‬
‫لە جەڵتەی دڵ جیا بکرێتەوە‪،‬‬
‫لە سەرەتادا لە ‪%١٠‬ی ئەو‬
‫نەخۆشانەی نەخۆشیە ماسولکەی‬
‫تاکۆتسوبۆیان هەیە نیشانەی‬
‫ناتایبەتییان هەیە لە نەواری دڵدا‪.‬‬
‫پیجەوانە بوونی شەپۆلی (تی)‬
‫بەشێوەیەکی گشتگیر دوای چەند‬
‫ڕۆژێک بۆ چەند هەفتەیەک لە‬
‫ئاسایی بوونەوەی بڕگەی (ئێس‬
‫تی) دەردەکەوێت‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪16‬‬
 ‫ڕۆڵی قەڵەوی‬
‫لە داڕمانەسۆی‬
‫ئەژنۆ‬
‫د‪.‬ئاودێرعلی سعید محـمد‬

‫پێشەکی‪:‬‬
‫ئەم نووسینە باس لە زانیارییە نوێیەکان‬
‫ئەکات دەربارەی داخورانی جومگەی ئەژنۆ‬
‫و قەڵەوی‪ ،‬کە دوو باری ناساخین لە‬
‫جیهاندا باڵوییان لە زیاد بووندایە‪.‬‬
‫لێرەدا باس لە ئەگەری پەیوەندی‬
‫نێوان داخورانی ئەژنۆ و هەندێك لە‬
‫ئەدیپۆسایتەکان ئەکات وەك ( لێپتین‬
‫‪ ،‬ئەدیپۆنێکتین ‪ ،‬ڕیسیستین ) کە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪17‬‬
 ‫پەیوەستن بە خانە چەورییەکانەوە‪،‬‬
‫هه روەها بە یەکەوە ڕوودانی قەڵەوی‬
‫و زیندەکردارەکانی پەیوەست بە دڵەوە‬
‫ئەبێتە گۆڕانکاری لە ئەگەری توشبون‬
‫بە داخورانی ئەژنۆ وەك لە قەڵەوی بە‬
‫تەنیا‪.‬‬
‫بە ڕەچاوکردنی ئەو کارلێکانەی نێوان‬
‫قورسایی میکانیکی و زیندەکردارەکانی‬
‫كە ڕووئەدات ‪،‬ئەبێتە یارمەتییەك بۆ‬
‫فراوانكردنی زانیارییەكان بۆ خۆپاراستن و‬
‫چارەسەری داخورانی ئەژنۆ‪.‬‬
‫داخورانی جومگە ‪ ،‬نەخۆشییەکی باڵوە کە‬
‫بە نزیکەیی ‪ ٣٧%‬مرۆڤ لە سەروو تەمەنی‬
‫‪ ٦٠‬ساڵییەوە پێوەی ئەناڵێنێت ‪ ،‬یەکێکە‬
‫لەهەرە سەرەكیترین هۆكارەکانی ئازار و‬
‫په‌ککه‌وتن‬
‫داخورانی جومگە هۆکارە بۆ کەمبوونەوەی‬
‫توانای مرۆڤ لە هەڵسوکەوتی ڕۆژانە ‪،‬وە‬
‫زیادبوونی خەرجییەكانی تەندروستی ‪ ،‬لە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪18‬‬
 ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬دا ‪ ٩٧%‬نەشتەرگەری گۆڕینی‬
‫جومگەی ئه‌ژنۆ و ‪ ٨٣%‬نەشتەرگەری‬
‫گۆڕینی جومگەی سێ بەندە بەهۆی‬
‫داخورانەوە بووە‪.‬‬
‫بەپێ ی ئامارە نەتەوەییەکان‪ ،‬لە‬
‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵی‬
‫‪ ٢٠٠٦‬دا خەرجییە تەندروستییەکان بە هۆی‬
‫داخورانی جومگەوە نزیکەی ‪ ١٠.٥‬بلیۆن‬
‫دۆالر بووە كە خەرجی چارەسەرەکەی‬
‫زۆرتر بووە لە نەخۆشی تری وەك‬
‫سییەسۆ ‪ ،‬لێدانی مێشك و ماکەکانی نە‬
‫خۆشی شەکرە‪ ،‬ڕێژەی خەوتنی نەخۆش‬
‫لە نەخۆشخانە بە هۆی داخورانی‬
‫جومگەوە لە ساڵی ‪ ١٩٩٣‬بۆ ‪ ٢٠٠٦‬دوو‬
‫هێندە زیادی کردووە‪.‬‬
‫ڕێژەی ڕوودانی داخورانی ئەژنۆ‬
‫بەردەوام لە زیاد بووندایە هۆكار بۆ‬
‫ئەوەش هەڵکشانی ڕێژەی تەمەن لە‬
‫كۆمەڵگاو زیادبوونی یەكێك لە هۆکارە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪19‬‬
 ‫هەرە سەرەكییەکان كە بریتییە لە‬
‫‌قەڵەوی‪،‬ڕێژەی ڕوودانی نەخۆشییەکە‬
‫لە ئەمریکا و هەموو جیهاندا بەردەوام‬
‫لە زیادبووندایە لە سەروو تەمەنی‬
‫‪ ٦٠‬ساڵییەوە (لەو تەمەنەدا ڕێژەی‬
‫نەخۆشییەکە زۆرتینە)‬
‫هەرچەندە ڕێژەی قەڵەوی لە تەمەنی‬
‫‪ ٦٠‬سااڵندا لە زیادبووندایە بەاڵم ڕێژەی‬
‫قەڵەوی لەپیاوان و ژنانی تەمەن ‪٤٠‬ـ‪٦٠‬‬
‫ساڵیش لە زیادبووندایە ‪ ،‬کە ئەمە‬
‫هۆکارێكی سەرەکییە لە زیادبوونی ڕێژەی‬
‫نەخۆشییەکە‪.‬‬
‫لە مێژە‌قەڵەوی بە هۆکارێکی سەرەکی‬
‫دانراوە بۆ زیادبوونی ڕێژەی نەخۆشی‬
‫داخورانی جومگەی ئەژنۆ‪ ،‬هەرچەندە‬
‫پێناسەی قەڵەوی بەپێی پێرستە بارستەی‬
‫له‌ش سەروو ‪٣٠‬کگم‪/‬م‪ ٢‬پەیڕەو نەئەکرا تا‬
‫ساڵی نەوەدەکان ‪.‬‬
‫بە پێی چەند زانییارییەکی لێکۆڵینەوەی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪20‬‬
 ‫بەریتانییەکان‪ ،‬ئەو ئافرەتانەی کە‬
‫پێرستە بارستەی له‌شیان‬
‫بەرزە‪ ،‬شەش هێندە ئەگەری داخورانی‬
‫جومگەی ئەژنۆیان زیاترەوە هەژدە جار‬
‫زیاتر لەبارن بۆ داخورانی هەردوو ئەژنۆ‬
‫بەراورد بەو ئافرەتانەی کە بارستە‬
‫پەرستیان نزمە‬
‫بە پێی لێکۆڵینەوەیەکی تر‪ ،‬ئەمرییکیە‬
‫بە ڕەچەڵەك ئەفریقییەکان و ئافرەتە‬
‫که‌وکاسییەکان‬
‫بە زیادبونی پێرستە بارستە ڕێژەی‬
‫نەخۆشی داخورانی ئەژنۆ زیاد دەکات‬
‫لێکۆلینەوەکان دەری ئەخەن کە قەڵەوی‬
‫زۆرجار پێش نیشانەکانی نەخۆشی‬
‫داخورانی ئەژنۆ ڕووئەدات‪،‬بە پێی‬
‫توێژینەوەیەك لە نێوان پیاوان و ژناندا‬
‫لە نێوان تەمەنی ‪ ٦٤-٤٠‬سااڵندا‬
‫پێشانی ئەدات بۆ هەر زیادبوونێك لە‬
‫پێرستی بارستەی لەش (‪٣،٨‬کگم‪/‬م‪)٢‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪21‬‬
 ‫‪ ٤٠%،‬ڕێژەی تووشبوون زیادئەکات بۆ‬
‫داخورانی ئەژنۆ‪.‬‬
‫چۆن قەڵەوی ئەبێتە زیادبوون لە ئەگەری‬
‫تووشبوون بە داخورانی جومگەی ئەژنۆ؟‬
‫لەبەر زیادبوونی ڕێژەی قەڵەوی وەك‬
‫هۆکارێك بۆ داخورانی جومگە بە تایبەتی‬
‫بۆ داخورانی جومگەی ئەژنۆ‪ ،‬هەروەها‬
‫زیادبوونی ڕێژەی قەڵەوی بە تایبەتی‬
‫قەڵەوی ترسناك‪,‬‬
‫هەوڵەکان بەردەوامن بۆ تێگەیشتن لەوەی‬
‫کە چۆن قەڵەوی ڕێژەی تووشبوون بە‬
‫نەخۆشی داخورانی جومگە زیادئەکات‪،‬‬
‫سەرەڕای هەموو ئەم هۆکارانەش‪ ،‬مەرج‬
‫نییە هەموو قەڵەوێک توشی داخورانی‬
‫جومگە ببێت‪،‬هەروەها هەموو ئەوانەشی‬
‫تووش ئەبن مەرج نییە قەڵەو بن‪.‬‬
‫پێرستی بارستەی لەش‬
‫بریتییە لە ڕێژەی چەوری و بارستە واتە‬
‫هەردوو ڕێژەی چەوری و ماسولکە‪ ،‬لەبەر‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪22‬‬
 ‫ئەوە هەموو قەڵەوییەك نابێتە داخورانی‬
‫جومگە‪.‬‬
‫داخورانی جومگە ‪ ،‬قەڵەوی و‬
‫ئەدیپۆسایتەکان‪:‬‬
‫ڕۆماتیزمەی جومگە کە نەخۆشی سۆی‬
‫درێژخایەنی جومگەکانە ‪ ،‬زۆربەی‬
‫چارەسەرەکان بەکارئەهێندرین بۆ دژی‬
‫ئەو سوتانه‌وانه‌‪ ،‬بەاڵم داخورانی جومگە‬
‫زیاتر بە هۆی لێکخشاندنی هەردوو‬
‫کڕکڕاگەی ناو جومگەکەوە ئەبێت و کەمتر‬
‫بە هۆی سۆو ‌ه ئەبێت‪ ،‬لەبەر ئەم هۆکارانە‬
‫خۆپاراستن و چارەسەرکردنی قەڵەوی و‬
‫هۆکارە زیندەگییەکانی قەڵەوی ئەبێتە‬
‫کەمبوونەوەی ڕێژەی نەخۆشییەکە‪.‬‬
‫شانە چەورییەکان‪:‬کە بە سەرچاوەیەکی‬
‫دەوەڵەمەندی ووزە دائەنرێن‪ ،‬هەروەها‬
‫سەرچاوەیەکی گرنگن بۆ زیندە‬
‫تەنەکانی وەك ئەدیپۆسایتەکان وەکوو‬
‫(ئەدیپۆنێکتین ‪ ،‬ڕیسیستین ‪ ،‬لێپتین)‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪23‬‬
 ‫لەم سااڵنەی دواییدا زانستی لێکۆڵینەوە‬
‫لە ئەدێپۆسایتەکان زیادی کردووە‬
‫سەبارەت بە داخورانی جومگە کە لەوانەیە‬
‫ڕۆڵیان هەبێت لە زیندەکردارەکانی‬
‫کڕکڕاگە و ئەگەری بەکارهێنانیان لە‬
‫چارەسەری نەخۆشییەکەدا‪.‬‬
‫ئەدیپۆنێکتین ‪ ،‬ڕیسیستین ‪ ،‬لێپتین لە‬
‫شلەی ناو جومگە و پالزمای نەخۆشەکانی‬
‫داخورانی جومگەدا بوونیان هەیە‪،‬بوونی‬
‫ئەم ئەدیپۆسایتانە ڕەنگە پەیوەست بێت‬
‫بە داخوران لە ناوجومگەکەدا‬
‫ئەدیپۆنێکتین ‪ ،‬ڕیسیستین ڕێژەکانیان‬
‫زۆرترە لەناو پالزمادا بەاڵم لێپتین‬
‫زیاترینە لەناو شلەی جومگەدا‪.‬‬
‫ئەم ئەدیپۆسایتانە ڕەنگە بەردەوام‬
‫کاربکەنە سەر داخورانی جومگە بە ڕێگای‬
‫راستەوخۆ یان بە هۆی کردارە سۆییه‌کان‪.‬‬
‫ڕێژەی لێپتین زۆرە لە مرۆڤی قەڵەودا‬
‫‪ ،‬ئەم ڕێژە زۆرەی لێپتین لەناو خوێندا‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪24‬‬
‫وەهای کردووە بناسرێت بە بوونی بەرگری‬
‫بۆ لێپتین وەک چۆن لە نەخۆشی شەکرە‬
‫بەرگری هەیە بۆ ئەنسۆلین‪.‬‬
‫لێپتین و وەرگرەکەی (ڕیسێپتەرەکەی)‬
‫لە خانەی کڕکڕاگەکان و پەردەی ناو‬
‫جومگە‪ ،‬چەوری ژێر ئێسکی کاڵوەی ئەژنۆ‬
‫دۆزراونەتەوە ‪ ،‬وە پەیوەندی بە هۆکاری‬
‫گەشەو زیندە دروستکردن هەیە‪.‬‬
‫ڕێژەی لیپتین ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە‬
‫ڕێژەی هەڵوەشانی ڕووپۆشی کڕکڕاگە‪،‬‬
‫دوای بەکارهێنانی لێپتین ‪ ،‬خانەی‬
‫کڕکڕاگەکان لەو نەخۆشانەی داخورانی‬
‫جومگەیان هەیە ‪ ،‬ڕێژەی مادەکانی‬
‫(‪)IL-I6 , 13 -MMP , 9-MMP‬‬
‫‪ .‬زیادی کردووە‬
‫ئەوەش دەری ئەخات کە لێپتین ئەبێتە‬
‫هۆی داڕمان لە زیندەکردارەکانی ناو‬
‫کڕکڕاگە‪.‬‬
‫هەرچەندە لێکۆڵینەوەیەکی زۆر کراوە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪25‬‬
 ‫كەی سەردانی پزیشك بكەیت؟‬
‫ئەگەر تۆ سكااڵكانی نۆرەی نۆقینت‬
‫هەیە‪ ،‬زوو بەدوای چارەسەری‬
‫پزیشكیدا بگەڕێ‌‪ .‬نۆرەی تۆقین زۆر‬
‫بێزاركەرە بەاڵم جێی مەترسی نیە‪.‬‬
‫ێ‬
‫بەاڵم نۆرەی تۆقین بە قورسی بەڕ ‌‬
‫ئەكرێت و لەوانەیە خراپترببێت‬
‫ێ چارەسەر‪.‬‬‫بەب ‌‬

‫سكااڵكانی نۆرەی تۆقین لەوانەیە‬

‫لە سكااڵكانی نەخۆشیتر‬
‫بچێت‪ ،‬وەكو گیرانی خوێنبەری‬
‫دڵ‪ .‬لەبەرئەوە گرنگە لەالیەن‬
‫پزیشكەوە هەڵسەنگاندنت بۆبكرێت‬
‫ئەگەر دڵنیا نەبوویت لە هۆكانی‬
‫سكااڵكانت‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪7‬‬
 ‫په‌یوه‌ست به داخورانی جومگه ‪ ،‬وه‬
‫ک ناجێگییری زینده چاالکی شه کرو‬
‫چەوری ‪.‬گۆڕانکارییە زیندیگییەکان به‬
‫هۆی بەرگری ئه نسۆلین و زیادبوونی‬
‫ڕێژەی گلوکۆز پەیوەستن بە دروستبوونی‬
‫سایتۆکاینەکانی سۆکردنەوە کە ئەبنە‬
‫هۆی سۆی درێژخایەن ‪،‬‬
‫پەیوه‌ستە بە زیادبوونی ڕەقبوونی‬
‫کۆالجین ‪،‬گۆڕانکاری لەپێکهاتە‬
‫میکانیکییەکەی ماتریکسی دەرەوەی خانە و‬
‫کەمبوونی دروستبونی پڕۆتیۆگالیکانەکان‬
‫وە دەرەنجام لەناوچونی کڕکڕاگە‪.‬‬
‫ڕاپۆرتی لێکۆڵینەوە سەرەتاییەکان‬
‫پێشانیان ئەدا کە پەیوەندی گرنگ هەیە‬
‫لە نێوان داخوانی جومگەی ئەژنۆو دەست‬
‫و مەجەک و مەترسییە هۆکارەکانی‬
‫کۆئەندامی دڵ و بۆری خوێن ( یوریک‬
‫ئەسید ‪ ،‬کۆلیسترۆڵ ‪ ،‬فشاری خوێن‬
‫‪،‬ڕێژەی شەکر لە خوێن بە سکی ناشتا‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪27‬‬
 ‫) بەاڵم پاڵپشتی و لێکۆڵینەوە سەبارەت‬
‫بە لینکی زیندەچاالکییە هۆکارەکان‬
‫و داخورانی جومگە کەمی کرد لە‬
‫بەرنەبونی دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەی‬
‫پێویست کە پەیوەندی داخورانی جومگە‬
‫و زیندەچاالکییە هۆکارەکانی (شەکر ‪،‬‬
‫چەوری‪ ،‬پەستانی خوێن ) دەربخات‬
‫بۆ نموونە لینکی ڕاپۆرتێک پشتگێری‬
‫بوونی پەیوەندی لینکی زیندەچاالکی‬
‫نەکرد لە نێوان قەڵەوی و داخورانی‬
‫ئەژنۆ‪ ،‬هەرچەندە ڕاپۆرتەکە کەمووکورتی‬
‫هەبوو لە ڕووی تەکنیکییەوە‬
‫لێکۆڵینەوەیەکی تازە ‪ :‬هەردوو باری‬
‫‌قەڵەوی و زیندەچاالکی پەیوەست بە دڵ‬
‫و بۆری خوێن لە بەرچاو گرتووە وەک‬
‫مەترسییە هۆکارەکانی‬
‫(‪LDL- , HDL-c , Triglycerides‬‬
‫‪,blood pressure , waist hip ratio ,‬‬
‫‪)HsC-RP‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪28‬‬
 ‫ئەو ئافرەتانەی نزیکی ناوه‌ڕاستی‬
‫تەمەنیان بوون و قەڵەو بوون و دوو‬
‫یان زیاتر مەترسیە هۆکاریان هەبوو‬
‫شەش جار زیاتر لە مەترسییدا بوون بۆ‬
‫توشبوون بە داخورانی جومگە بە بەراورد‬
‫بەو ئافرەتانەی کە قەڵەونەبوون و‬
‫مەترسییەهۆکارەکانیان نەبوو‪.‬‬

‫داخورانی جومگە‪ ،‬قەڵەوی ‪ ،‬قورسایی‬

‫میکانیکی‬

‫قەڵەوی وەک هۆکارێکی گۆڕانکاری زیندە‬

‫چاالکی کاریگەری هەیە لەسەر داخورانی‬
‫جومگە هەروەها وەک قورساییەکی‬
‫میکانیکی لەسەر جومگەکە‪ ،‬توێژینەوەکان‬
‫لەسەر مرۆڤ و ئاژەڵەکان دەریان‬
‫خستوە کە ناسەنگی لە کێشدا ئەبێتە‬
‫هۆی گۆڕانکاری لە پێکهاتە و ڕیکخستن‬
‫و توانا میکانیکییەکانی کڕکڕاگەی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪29‬‬
 ‫ڕوپۆشی ناو جومگە ‪ ،‬هۆکاری ئەمانەش‬
‫بە هۆی قەڵەوی و ناهاوسەنگی یان‬
‫بەرکەوتنەوەیە‪.‬‬
‫لە رووی بایۆمیکانیکەوە هێزی‬
‫ماسولکەکان هاوسەنگی لە شێوازی‬
‫دابەشبوونی قورسایی لە سەر ڕووی هەر‬
‫جومگەیەک ڕێکدەخەن‪.‬‬
‫کەمبوونەوەی هێزی ماسولکە یان‬
‫ناهاوسەنگی لە ڕاگرتنی‬
‫دەبێتە گۆڕان لە دابەشبوونی قورسایی‪.‬‬
‫لە ئەژنۆدا ئەگەر ماسولکەی چوارسه‌ره‬
‫الواز بێت قورساییەکە‌‬
‫ئەکەوێتە سەر ڕوپۆشی جومگەکە بەوەش‬
‫خێراتر بوونی ڕوودانی داخورانی جومگەکە‬
‫توانای ماسولکە‪ ،‬وەک چەقەهێزێک بۆ‬
‫کارکردن پەیوەستە بە بارستەی لەش و‬
‫پەیوەستە بە تەواوی هێزی ماسولکەی‬
‫ئێسکەکانەوە ‪،‬کەمبوونی توانا و هێزی‬
‫ماسولکەکان ئەبێتە هۆی ئەوەی کە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪30‬‬
 ‫هێزەکە زیاتر بکەوێتە سەر جومگەکە‬
‫بەوەشداخوران زەراتر ئەبێت‪.‬‬
‫هەر کاتێک هێزی میکانیکی لە سەر‬
‫ڕووپۆشی کڕکڕاگە زیاد بکات وەرگری‬
‫میکانیکی چاالک ئەبێت لە ناو ڕووپۆشی‬
‫کڕکڕاگە و سایتۆکاین و هۆکاری گەشە‬
‫زیاد ئەکات‪.‬‬
‫پێکهاتەی لەش لە ماسولکە و چەوری لە‬
‫ڕێی کاریگەری هۆرمۆنی ئەنسۆلینەوە‬
‫ئەبێت‪ ،‬بوونی بەرگری دژی ئەنسۆلین‬
‫وەك لە نەخۆشی شەکرە ئەبێتە هۆی‬
‫کەمبوونی بارستەی ماسولکەکان و‬
‫زیادبوونی ڕێژەی چەوری ‪ ،‬بەمەش بە‬
‫یەکەوە کەمبوونی ماسولکە و زیادبوونی‬
‫چەوری دەوری جومگەکە ئەبێتە کاریگەری‬
‫خراپ و خێرابوونی داخوران‪.‬‬
‫داخورانی جومگە ‪ ،‬قەڵەوی ‪ ،‬ئازار‬
‫داخورانی جومگەک ئەبێتە هۆی‬
‫دروستبوونی ئازار بە پێی چەند‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪31‬‬
 ‫توێژینەوەیەك‪ ،‬زیادبوونی کێش لەو‬
‫نەخۆشانەی داخورانی جومگەیان هەیە ‪،‬‬
‫هەستکردن بە ئازار زیاترە‪.‬‬
‫بە پێ ی توێژێنەوەکی بەریتانی لەو‬
‫نەخۆشانەی سەروو تەمەنی ‪ ٥٠‬ساڵن و‬
‫ئازاری ئەژنۆیان نییە‪ ،‬ئەونەخۆشانەی‬
‫قەڵەوبوون ‪ ٣‬جار زیاتر ئەگەری‬
‫دروستبوونی ئازاری زۆریان هەیە لە‬
‫ماوەی ‪ ٣‬ساڵی داهاتوودا وەك لەوانەی‬
‫قەڵەو نەبوون‪.‬‬

‫تا ئێستا زانیاری ئەوتۆو تەواو بەردەست‬

‫نییە کە چۆن زیادبوونی کێش پەیوەندی‬
‫هەیە بە داخورانی جومگەوە‪ ،‬ئەمەش‬
‫ڕەنگە بە هۆی کۆمەڵێک هۆکاری‬
‫پێکهاتەیی و میکانیکی بێت لە جومگەدا‪.‬‬
‫هەندێك توێژینەوە کراوە لەسەر هۆکاری‬
‫ئازاری کاڵوەی ئەژنۆ‪-‬جومگەی ئەژنۆ‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/261‬طةالو َيذي‪/2723‬ئؤطةسيت ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪32‬‬