This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
658481

Tres. Db Sy
 A
12.

654481
Tres, Db 54

EXBIBL
OTHECA
CHR GOT
IOCHERI

D- 5.

Národní knihovna ČR
Historické fondy

65 C 481
.
Národní knihovna

1002586586
"
a
�

! ",
 ADPARATVS

AD

HISTORIAM

HVNGARIAE ,

SIVE

COLLECTIO MISCELLA ,

Monumentorum ineditorum partim ,

partim editorum , fed fugientium .

Conquifiuit , in Decades partitus eft ,

& Præfationibus , atque Notis illuftrauit ,

MATTHIAS BEL.

Cum Cenfura Amplif. Senatus Pofoniens.

3

hmialfee.

Sumtu Philohiftorum Patriæ.

POSONII , Typis Joannis Paulli Royer ,

A. MDCCXXXV.
"

ST

Patriam prodere nefas ;

fcelus contra ,

cum
poffis , nolle illuftrare.

Lobkovická knihovna
 SERENISSIMO PRINCIPI ,

DOMINO , DOMINO

FRANCISCO III.

DEI GRATIA ,

DVCI LOTHARINGIAE , REGI

HIEROSOLYMAE , MARCHISIO , DVCI CALA-

BRIAE , BARRI , GELDRIAE , MONTIS -- FERRATI , IN

SILESIA TESCHENAE , &c. PRINCIPI CAKOLOPOLIS , MARCHIONI

MVSSIPONTI ET NOMENAEI & c. COMITI PROVINCIAE , VAL-

DEMONTIS , ALBIMONTIS , ZVTPHANIAE , SARVER-

DENAE , SALMAE , ET FALKENSTEI-

NAEI , &c. & c.

PER INCLYTVM REGNVM HVNGARIAE ,

LOCVMTENENTI REGIO ,

EXCELSI CONSILII LOCVMTENENTIALIS

PRAESIDI ,

Atque Vnitorum Comitatuum ,

PEST , PILIS , SOLTH ,

SVPREMO COMITI , &c.

DOMINO , DOMINO

CLEMENTISSIM
O,
FELICITATEM ,

PERPETVITATEM !
 SERENISSIME DVX ,

DOMINE , DOMINE

CLEMENTISSIME !

Vam de benignitate TVA , Orbis Hun-

garicus , fpem concepit , cum ei , ab Au-

guftiffimo CAESARE , Patre Patriæ,

LOCVMTENENS datus effes ; eam TV

fane , pro mirifica virtute TVA , non

expleuifti tantum cumulatiffime ; fed

fecifti etiam exfpectationi locum , fore , vt teftatam , 23

aduerfus Gentem noftram , fub Excelfi huius muneris

H˜
3.
2.
A

exordia , clementiam , progreffu temporis , non vna

locupletaturus fis acceffione. Atque ita omnino huc-

dum euenit perpetuo , vt , luculentam in dies fingulos,

inufitatæ bonitatis TVAE fignificationem , cum vni-

uerfim erga cunctos , tum hos potiffimum , qui fe to-

tos , TVAE clientele permiferunt , adeoque HVNGA-

RIAM omnem , ederes quam liberaliffime.

Ab.
 Abfum equidem ab adfentatione , cum in toto

vitæ meæ genere , tum præcipue , in hac demiffa obfe-

quii teftificatione ; fatear tamen , neceffe eft , non po-

tuiffe , hac temporum difficultate , HVNGARIAE fuæ,

exquifitius confulere , Sapientiffimum CAROLVM ,

quam , cum TE , rebus ampliffimi Regni , in San-

¿tiore illo Concilio , SVI vice , & cum cura mode-

randis , indulgentiffime præfecit. Non eft hæc mea

vnius exiftimatio : in ore omnium verfatur ; cum di.

uinum iftud CAESARIS facinus , tum virtutes

TVAE , quas , ad fummarum rerum procurationem ,

•
adtulifti. Mirantur hi , in tanto faftigio , comitatem ;

fufpiciunt alii , in agendo induftriam ; alii laborum pa-

tientiam in expediendo , dilaudant ; iuftitiam prædi-

cant plerique omnes : mihi , poft fingularem benigni-

tatem TVAM , amor , in elegantiores litteras , fe in pri-

mis admirabilem fecit. Loquuntur eum , quos peni-

tus , Auguftali peregrinatione , cognitos habes , Angli ,

Bataui , & nullus non Germaniæ populus. Neque

poffunt aliter eruditi HVNGARI , quam vt TE , DVX

SERENISSIME ! quemadmodum Mufæ , Apollinem

fuum , fufpiciant , colant , venerentur : quippe quos ,

dum fe hucufque dabat occafio , & accepifti clemen-

ter , & effecifti benigne , vt ne eos , in Mufarum egiffe

contubernio , iure queat poenitere.

Hac TVA , SERENISSIME DVX ! in meliores

litteras , eas potiffimum , quæ adtinent ad publicam

vtilitatem , propenfione atque gratia , extra modum

infigni , allectus , in confpectum venio TVVM , me-

cumque HVNGARIAM adfero , quam TIBI dedicem

confecremque ; ritu eo fanctiore , quo magis iubare

TVO illuftrandam , defenfandam benignitate , cupio.

Opus eft , NICOLAI OLAHI , fummi quondam , inter

X 2 Hun-
Hungaros , viri , noctibus Batauis , ante hæc duo fecu-

la , elucubratum ; a me vero , ex tenebris iam erutum ,

atque Sereniffimo Nomini TVO , non alia magis fidu-

cia infcriptum ; quam, quod probe cognitum habeam

perfpectumque , in oblectamentis TE ponere , quid-

quid , ad penitiorem rerum Hungaricarum cognitio-

nem , vtile exiftimas atque profuturum .

Accipe ergo , DVX SERENISSIME ! quam

TIBI cernuus trado , HVNGARIAM ; & qua es , erga Re-

gionem vniuerfam , benignitate , eadem , hanc eius ima-

ginem , prifco quidem , fed fcito profecto adumbra-

tam penicillo , bonus complectere. DEVS , iniquiffi-

morum temporum , Arbiter & Reparator O. M. TE ,

gentis noftræ delicium , cum HVNGARIA , fidei TVAE

credita , non incolumem minus , quam ad inuidiam "

vfque felicem , feruet. Ita precatur , Yo

4
SERENISSIME DVX , ***

心
DOMINE , DOMINE

ton
CLEMENTISSIME ! ww

ML

REGIAE SERENITATIS TVAE ,

A.R

20

deuotiffimorum minimus,
B..B

MATTHIAS BEL.
1
 PRAEFATIO.

On putaui committendum , quin Te docerem , Lector

Beneuole , de præfentis inftituti ratione , antequam ad

lectionem , Adparatus noftri , accederes . Neque

enim dubito , haud paucos fore , quibus deſtinatio

hæc omnis , aut fuperuacua videbitur , aut fructus exilioris , quam ,

vt quidpiam acceffionis , fperari inde poffit , ad Hiftoriam Hun-

garicam. In priorum numero , illi fere nomina profitebuntur ,

quibus , extra Tbúróczii , Bonfinii , atque Iſtvánffii commentaria ,

vix vnquam aliquid in manus peruenit , quique ideo exiſtima-

bunt , Iliada poft Homerum fcribere velle hos , qui , feu parant

edere fua , ſeu aliena. In pofterioribus , cenfebuntur homines Suf-

feni , & quibus folemne eft , alienos conatus , etiam honeftiffimos,

vtiliffimofque , ex eo maxime capite , contemnere , quod non fint

ab ipfis præoccupati. Ergo , aduerfus vtrofque , præmuniendus

es , Lector Amice ! paucisque docendus , quæ , fiue occafio fuerit ,

fiue fpes , quæ me , ad edendum Adparatum hunc , induxerit.

Diu eft , cum illuftrandis Hungariæ rebus , & animum adieci ,

& admoui manum ; eo vtique confilio , vt , qua videbam deſer-

tam a ſcriptoribus patriam , pro virium tenuitate , quodammodo

decori fuo vindicarem. Quam vero arduum opus , ac refracta.

rium , elaborandum mihi delegerim , præuidebam equidem fa-

cile ; reuera autem tunc demum , mea quadam culpa , expertus fum ,

vbi plurium annorum follicitudines , lucubrationes , & factas im-

penfas , tenuitate mea , propemodum maiores , in irritum cadere

videbam. Quomodocunque autem fucceffit illa deftinatio ; nam ,

quæ DEI , & CAESARIS eft clementia , fucceffit tamen ; id fru-

&
tus , ex ea diligentia , operofa profecto , & vaſti ambitus , retuli ;

vt monumenta colligerem non pauca , quæ , partim edita funt non-

X dum ,
 Præfatio.

dum , partim , longa retro ætate procufa , e doctorum manibus ,

diffugerunt, Quæ, ex iftiufmodi cimeliis , in rem meam verterim ,

ex Hungaria Noua , quæ iam in Lucinæ finu eft , condifcet Lector.

Atque , potueram omnino, mea hæc bona , & reliquo tempore ,

quod eruditorum permulti faciunt , mihi habere propria. At

enim vero , cum Mufarum , quæ me , bono fub Apolline , enutri-

uerunt , liberalior fit indoles , quam quæ ,

In cumulatis , vndique chartis ,

ritu auarorum , incubare confueffent ; non potui non , qualem-

cunque Adparatum hunc , iuris publici facere ; eo id quidem prom-

tius , quo certior me fpes fuftentebat , fore , vt non modo ciues

mei , honeftiffimi propofiti rationes , comprobent , ac pro fua

quifque virili , adiuuent ; fed exteri etiam , non plane auerfentur,

fufceptam eorum imitatione , collectionem , ex fe quidem ieiu-

nam , haud tamen inutilem futuram , his , quibus volupe eft , res
Hungaricas , penitius cognofcere. Quia enim , non ita felici huc-

ufque , licuit effe Hungariæ , vt fuos ea Piftorios , Freheros , Golda.

fios , Schardios , Lindenbrogios , Reineccios , Raüberos , Meibomios ,

Schilteros , Menckenios , Struuios , atque Pezios , cum Germania ; 14

cumque Italia Muratorios ; Chefneos , Labbeos, Baluzios , cum Gal-

lia ; cùm Anglia , Cambdenos , Seldenos , Fellios , Galeos ; cum Hifpa- C

nis , Schottos ; cum Belgis , Grotios , oftentare , eorumque , colle- e

&
tionibus , gloriari poffet. qui , cum omnes , tum finguli , compi-

latis variorum fcriptorum monumentis , gentium fuarum res ge-

BR BEH 2.2 8.3 -88.6

ftas , ab interitu , non vidicarunt modo , fed fecerunt etiam illu-

ftriores. Vnius Jacobi Bongarfii , hominis , quod conftat , pere-

grini , opera nobis , qua vtamur , fupereft : nam Cl. Schmeitzelii

collectio , inde ab anno MDCCXIII , in exfpectatione eft adhuc.

Haud ergo , præter rem feciffe exiftimandi fumus , quod a paruis

cœpiffe maluerimus , quam inchoauiffe numquam , exterorum

cam folertiam æmulari : non , quod ea fimus confidentia , profi-

cifci a nobis poffe , vel vmbram tantarum molitionum ; fed , quod

credamus illud Poetæ :

In magnis , voluiffe fat eft.

Hæc inftituti mei occafio , Lector Beneuole ! auctoramentaque

fuere : quid porro fpondeam , ni graue fit , accipe. In promtu

eft, Decas vna alteraue Monumentorum , de quibus iam diximus.

237

Hæc , ita publica luce donare placuit , vt fingula edantur figilla-

tim ; illuftrentur , fi opus fit , notis ; doceaturque in præfatione

Lector ,
 Præfatio.

Lector , vnde nobis, huius alteriufue monumenti , facta fit acceffio.

Continuabitur autem collectionis excufio , ad eum modum , vt &

Alpbabetorum ferie cohæreat , & paginarum numero. Proinde ,

co vfque , in exprimendis Monumentis , pergendum erit , dum

iuftæ molis volumen , conficiatur. Quod vbi factum eft , index
volumini fubtexetur , rerum memorabilium. Iam , Lector Erudite !

fi ciuis es , fac age , promoue , fuftenta , locupleta inftitutum , vni-

ce eo comparatum , vt gentis TVAE decus , & res præclare geſtæ ,

auguftiores reddantur. Nam , pertinet hoc omnino , ad bonuin

ciuem , vt , quacunque poteft re honefta , & vtili , iuuet , ornet ,

illuftret patriam.

Id vero , vt commode poffis facere ; fontes TIBI adape-

riam , faltem defignabo follicitius , vnde queas , non tam Adpa-

ratum noftrum , iuuare ; quam locupletare hiftoria patriæ. In

his funt : I. Diplomata , Regum , Ducum , Archi - Epifcoporum ,
cetera. Da mihi , duorum Monarchiæ Hungaricæ , feculorum ,

ducenta admodum , ex regum ferie , collecta diplomata , tantum

inde Tibi prouentus , ad augendam arcaniorem hiſtoriam , red-

dam , quantum , tota BONFINI Decade , haud repereris. Atque ,

ita ecquidem exiftimaui femper , quod S. Biblia , Theologo ; Jure

Confulto , Legem fcriptam ; Philofopho , Sanam rationem : id

effe , Hiftorico , Diplomata. Vtinam ergo , reſeremus tandem

auara fcrinia ! Ifthuc retuleris II. Acta Publica , Diætarum , Paci-

ficationum , Legationum , Denuntiationum belli , Promulgatio-

num pacis , reliqua. In eodem cenfu habendæ funt : III. Litteræ,

Regum , Palatinorum , Judicum Curiæ , Banorum , Magiftrorum

Tauernicalium , Ducum belli , Legatorum. IV. Sigilla vetera ,

quæ , & regum referunt effigies , & oftendunt regnorum , quibus

imperabant , infignia. V. Numi , memoriales potiffimum , qui in

euentus triftes , felicesque , cufi funt. VI. Lapides fepulcrales ,

vexilla emortualia , & infcriptiones antiquæ , paffim , per ædifi

ciorum , publicorum & priuatorum , parietes , ruinas item , arcium,

caftellorum , templorum , & cœnobiorum , obuix. VII. Lauda-

tiones funebres , feu , clarorum virorum , feminarumque panegy-

ricos , pompas nuptiales , & exfequiales : in quibus obeundis , mira

prifcorum Hungarorum , eluxit obferuantia. VIII. Cantilene ,

feu carmina vernacula , quibus , & clades lugebant prifci Hungari,

& prædicabant victorias. IX. Templorum & Cœnobiorum fun-

dationes , adtributæ his dotes , & latifundia. X. Religioforum Or-

dinum ,
X( 2
 Præfatio.

dinum , hiftoria domeftica , quæ , eorum doceat ortus in Hun-

garia , progreffus , decrementa & inftaurationes. XI. Synodorum

nationalium acta , occafiones , cauffæ , decreta & euentus. De-

nique , XII. Priuatorum Archiua , & in his , familiarum annales ,

diaria , genealogiæ , ſcheda veteres , quibus actus infignes , illu-

ſtrium virorum , cafus triftes lætique , & id genus alia , perfcri-

buntur.

Hoc opus , boc fludium , parui properemus & ampli ,

Sipatriæ volumus , fi nobis viuere cari. a )

Sin vero , mi Lector ! peregrinus es , & forte alienus etiam a gente

noftra , vt neque probare inftitutum velis , neque poffis ; iis ad

vtendum permitte , qui , procul odio gratiaue , labore alieno , ita

fruuntur , vti eft , eruditioni fobria , confentaneum.

Plura fuere , de quibus Te , amice Lector ! in hoc aditu , mo-

nendum volui : quod iam facere ſuperſedeo ; ne nimius videar.

Iftud filendum non eft ; cumulatum iri in Adparatum noſtrum ,

non ea tantum monumenta , quæ ftilo foluto , in litteras funt re-

lata ; fed illa etiam , quæ carmine complexi funt , auctores haud

ineruditi. Qua re , id confequemur apud doctos Lectores , vt , &

vtilitatem , e noftra hac diligentia , capiant , & oblectationem .

Primo autem omnium , Hungariam , Nicolai Olábi , placuit exhi-

bere , vt de habitu regionis ante conftet Lectori , quam ad perno-

ſcendas res , in ea geſtas , animum adiiciat. Sequetur inde , Chro-

nologica defignatio : tunc , monumenta alia , ad res Hungaricas ,

& connexarum ei prouinciarum , adtinentia. Nam ita omnino

comparatum eft cum hiftoria vniuerfa , vt cæca fit , faltem cali-

get , fine Geographix & Chronologia luminibus. Facile autem

hinc animo præcipiet Lector , id nos , in tota hac deſtinatione actu-

ros , quod folent , domos ædificaturi. Non his , ad educendam

molem , adparatus , aut e fecto lapide , aut e tranfmarino marmo-

re , cedroue congeftus femper eft ; laterculus , & nulla non te-

nuis materies , compingendis parietibus tectisque , fufficiat opor-

tet. Ad eum modum , noftra fe habebunt monumenta. Erunt

in iis , quæ ad Cleanthis lucernam funt elucubrata ; ſed erunt eti-

am , quæ profluxere exiliore e calamo : vtraque autem , eo com-

parata , vt , quibus volupe fuerit olim , Hiftoriam Hungaricam ,

pleniorem condere , exaggeratioremque , in fuam fingula rem ,

cum fructu poffint vertere. Vale , & age feliciter. Pifonii ,

Anno MDCCXXXV. Pridie Kal. Febr.

a ) HORATIVS , Epiftol. Lib. I , 3. verfu 28. NICO.

 NICOLAI OLÁHI

Archi - Epifcopi Strigonienfis

HVNGAR
IA,

SIVE

De Originibus Gentis , Regionis Situ ,

Diuifione , Habitu , atque Oppor

tunitatibus ,

LIBER SINGVLARIS ,

Nunc primum in lucem editus.

DECADIS I. MONVMENTVM I

Acceffit ,

Eiufdem , Compendiarium Aetatis Sux

CHRONICON.
 Ad Lectorem Philobiftora .

ICOLAI OLAHI , fummi viri , natales , iuuentutis ftu-

dia , & perpetuos honorum gradus , per quos ad Ar.

chi - Epifcopen vfque Strigonienfem , mira virtute ,

N
& in agendis rebus , prudentia , dexteritateque , elu-

tatus eft,
& non eft opus recognofcere. Occupauimus eam ope-

ram , alibi , a ) non minus prolixe , quam ad hiftoriæ fidem. Ac-

cedit , hanc eandem HVNGARIAM , b) quam nunc , poſt duorum

fere feculorum , cum eft confcripta , lapfum , luce publica do-

namus ; Chronicon item NICOLAI c) compendiarium ; & ortus eius

palam facere , & defignare variarum dignitatum acceffiones ,

quibus , inde a prima iuuenta , ab optimis Regibus , cumulatus

fuit. Ergo , fupereft , vt de hoc , quem edimus commentario ,

nonnihil moneamus.

Concinnauit eum , Bruxellis apud Batauos , A. MDXXXVI.

Ita habet , Auguftæ Bibliothecæ Vindobonenfis , codex ; d) in cuius

frontis pagina interiore , ifta legas, Olábi manu exarata. Hæc , fcri-
B
A.
pta a me fuere , Bruxellis , XVI. Maii , Anno 1536. dum effem Sere-

niffima Regina Marie , viduæ Domini Ludouici Regis Hungariæ ,

fororis Caroli & Ferdinandi Imperatorum , a fecretis & confiliis.

Neque id , de HVNGARIA hac fola , verum & de ATTILA , 00

cuius res , egregia vfus adcuratione , defcripfit , accipiendum eft.

Eodem enim tempore , hos ingenii partus , natos ei fuiffe , ex Bel-

garum , qui familiariter vtebantur Nicolao , laudibus , libro vtri-

que circumpofitis , condidicimus. Petrus certe Nannius , in Re-

ginæ minifterio , collega fuus , doctus non minus , quam inge-

nuus , Olábi lucubrationum , exiſtimator , ita ad noftrum : 99 De

,, TVO Attila , & Hungariæ defcriptione , quid fentiam , fæpius

Tvo
litteris meis teftatus fum. Cuius me iudicii , numquam pœ- "

‫وو‬ nitebit ; nifi quod malignius videor , & nimis parce , rei lau-
99 datiffimæ , laudes impertiiffe. Olim carmine teftabimur ,

quantus mihi videare. Proinde , iidem , cum Attila , Hun-

gariæ huius , natales fuere : manu fcriptum certe , quo vfi fu-

mus , exemplar , continua Capitum ferie , vfque ad XXXVII.

decurrit , & tractatum vtrumque , vno fafce complectitur.

Illud mirari fubit , quod , quum ATTILA , femel iterumque

recufus , in doctorum fit manibus ; latere tamdiu , in fcriniis po-

tuerit , præfens iſta HVNGARIA. Nempe , ita reor ; non potuiffe

Olá-
HUNGARIAE NOVAE , Cis- Danubianæ , b5 ) Cap. XII. §. III. p. 23. fequ .
Tomo I. Parte Spec. Memb. I. Sect. I. c ) Vide SAM. TIMON , SOC. I. in Noua
in Hift . Vrbis Pifonienf. Cap. V. Artic. VI. Synopfi Chronol. ad an. 1531 .
2:
§. IV. p. 472. fequ. d) In Hiftoricis Latin, MSCptis , Ń. CCXVII .
 Ad Lectorem Philohiftora .

Oláhum , fupremam manum apud Batauos , fcito ex fe operi ,

impofuiffe faltem noluiffe , id publici iuris facere , quod de

patria , extra patriam , folius memorie adminiculo nixus , con-

fcripferat : fedit profecto animo , ea deſtinatio , vt redux ad la-

res , ductas peregre lineas , partim ex locorum obtutu , partim

ex peritorum fermonibus , domi , diligentia , quam poffet maxi-

ma , ad iuftam molem educeret. Id vero , fi per publicorum

munerum , vti varias , ita graues occupationes , facere potuiffet ;

librum , ad pofteros transmififfet , infinitis modis , quam nunc

eft , & copiofiorem , & adtentione elaboratum cumulatiore.

Neque hæc , eo dicta volumus , vt , feu diligentiam , feu

fidem , in elegantiffimo Scriptore , defideremus ;
う fed , vt teftemur,

nihil non confummati , a Nicolao , exfpectari potuiffe. Alioquin ,

nemo , nifi vltra modum rudis fit, derogaturus quidpiam, Olábiana

huic operæ , cenfendus eft. Profecto , ignorare nos oportuiffet ,

quis Bude? quis Viffegradi ? atque Strigonii habitus ? quæ , Bi-

bliothecæ Coruinianæ cimelia , ornatus , & copia fuerit ; dum Mat-

thias , & poft hunc Ladislaus , denique Ludouicus II. rebus præes-
fent vt multa alia , ficuti memoratu digniffima , ita nufquam

obuia , filentio prætereamus.

Confidimus ergo , fore , vt non apud gentem modo noſtram ;

fed apud exteros quoque , gratiam ineamus , dum ab interitu vin

dicandas , has fummi viri lucubrationes , fufcepimus. At enim ,

voles forte cognofcere , Beneuole Lector , vnde nobis , vtiliffimi

fcripti copia ? Paucis dicam. Stephano id Zitkovſzkyo , Fifci Regii

Aduocato , viro , rerum patriarum curiofiffimo , & noftri ftudiofo :

hic , amico Franciſco Barinay , Proto - Notario Locumtenentiali :

ifte , ammanuenfi , qui illud in fcrutario foro , an taberna cafea-

ria , fato meliore , repererat , in acceptis referimus.

Quod ad noftras , in edendo , curas adtinet , recenfuimus fcri-

ptionis genus , nil quidquam contemeratis auctoris verbis ; fed

collatis etiam , cum codice MSCto alio. Capita fingula , idoneis

lemmatibus inftruximus , in paragraphos , pro materiarum ratione,

follicite difpertita : adiecimus notas , non quæ potuiffent , debuis-

fentue ; verum, quæ concordarent, cum inftituti rationibus. Com-

pendiarium eiufdem auctoris Chronicon , ſcheda Oftrofitbiane ,

quas , iure optimo poffidemus , fuppeditauerunt. Qua noftra

opera , fi vti voles , Lector Beneuole , operam dabimus ; vt DEO

propitio , vitaque fuperftite , proxime , Monumentum fecundum ,

a nobis accipias. Vale. )

( 2
NICO-
 NICOLA VS OLÁHVS ,

Ad Lectorem.

I nibil in noftro eft lepidi a ) gratiue libello ,

Anxia me grauius fcribere cura vetat.

Mens etenim duro patriæ confecta periclo

S
Torpet , & eft longo nunc hebetata malo.

Nec mea doctiloqui coluerunt arua Catones ,

Hinc fterilem meffem terra relicta tulit.

Hæc mea quum cernes gracili contexta Minerua

Splendidiora negant aulica penfa dare.

Fontibus baud femper placidis Parnaffia Mufa ,

Aut Heliconiadis regia prata rigat ,

Non terfus loquitur comptas Ptolemæus , ad aures

Defcribens radio quidquid in orbe fuit.

Non etiam celebris lepidi facundia Crifpi ,

Non tibi vel Trogus maximus ore tonat.

Nec gratum refonat Patauina natus in vrbe

Liuius , ingenio fplendidus arte potens .

Sed qui Caftalium parco bibit ore liquorem

Et quem non gremio docta Thalia fouet.

Et cui non ftudii requies fed multa laborum ,

Solicitique fuit temporis anxietas.

75,
Nomina Jed prodat calamus , quod barbara nofter ,

Scilicet bac Scythica voce referre iuuat.

Si dedero noftris Romana vocabula rebus ,

Non bene conuenient nomina cuique loco.

Sic fua dum condunt multi monimenta latini ,

Non nifi barbarice barbara verba fonant.

Materiam tribui tantum , qui docta requiris

Scribere me multo , cultius ipfe potes.

Si quid ineft menda topicis , ignofce precamur

Nam procul a Gethico littore cymba mea eft.

Quum dulces b ) repetam portus patriofque Penates ,

Singula tunc referam candidiore fide.

Interea magni precibus deuictus amici ,

Hæc tibi nunc fubito qualiacunque dedi ,

Nam licitis decuit votis parere potentum ,

Quæ magni nobis ponderis inftar erant. Vale !

) Manu fcriptus codex , quem cum | b ) Iftud eft , quod pagina fuperiore ,
noftro hoc contulerunt amici , loco monuimus.
lepidi , habet fapidi. NICO-
 NICOLAI OLÁHI

HVNGARIAE ,

CAPVT PRIMV M.

De Scythia vetere , & Originibus Scytharum.

CYTHIAM veteres duplicem prodidere : vnam in Eu. Scythia

ropa , alteram in Afia fitam , Tanai flumine vtramque duplex :
dirimente. Quæ vltra Tanaim eft , Afiatica dicitur , Aſiatica :

atque a Riphæis , & Hyperboreis a Septemtrione mon-

tibus incipiens , Orientem verfus , citra & vltra Imaum
montem contenta , atque innumeras rituum diuerforum , morum ac
legum , complexa nationes barbaras , tandem per littus Hircani ma-
ris , in Occidentem recurrens , ad paludem Mæotidis , & Pontum Eu-
xinum , circa Caucafum montem , terminatur. Altera vero , citra Ta-

naim eft , quam Europæam dicunt. Hæc , a locis Septemtrionis fere Europea :
incognitis initium fumens , per iuga Riphæa & Hyperborea , meridiem
verfus ad Thraciam finitur , & a monte & flumine Alano , olim Ala-
nia dicta , eiusque populi Alani. Noftra ætas , hanc , Sarmatiam , Li-
thuaniam , Ruffiam , Mofcouiam appellat. Siue ergo , ex Afiatica ,

quod multi pro vero dixere , fiue ex Europea Scythia , Hungari ori-
ginem ducant , haud multum intereffe crediderim . Satis certe con-
ftat , eos ex Scythia ortos .

§. II. De Scytharum vetuftate , & quo parente fint geniti, varia eſt De vetu-
auctorum fententia. Trogus Pompeius ,
a) Aegyptios , & Scythas , de ftate Scy-
tharum ,
generis antiquitate diu contendiffe , atque Scythas , veluti in regione ,
& Hun-
ad homines , & alia quoque animalia , in initio rerum producenda, norum
aptiore commodioreque , quam Aegyptus eft , prius natos , victoriam origine :
contra fententiam Herodoti , confequutos fuiffe tradit . Alii , fabu- Herculis
lam Scytharum origini iniiciunt. Herculem , b ) Gergonis pecora Fabula :

paſcentem , ob vehementis pluuiæ , atque frigoris incommoda fati-

gatum , leonina pelle fubftrata , alto fopitum fomno , illis interim
Decad, I. Monument. I. A aber.

e) IVSTINVS , Trogi epitomator , Lib . II. b) HERODOTVS , Melpomene , fiue Lib

Cap. I , 5. fequ. p. 16. edit , Joh. Ge- IV, 8. 9. p. 224. fequ. edit. Jacobi
orgii Grauii , Amfterod. An , 1694. Gronouii , Lugd. Batau. A. 1716. fol.
for. oct.
 2 Nicolai Oláhi Hungaria

aberrantibus , experrectum , e virginis cuiusdam admonſtratione ,

Telluris filiæ , ad femur vsque mulieris , reliqua parte in viperam de-
finente , illa recepiffe , virginemque præmium a fe indicati armenti ,
Scytha Herculis concubitum habuiffe : ex quo , tres filios , Agathyrfum , Ge-
rum no- lonum , & Scytham effe natos. Scytham , ex fuo poitea nomine , & re-
men :
gno Scytharum nomen indidiffe , & regibus ac populis originem fuiffe.

Epifco- §. III. JORNANDES EPISCOPVS c ) refert ; fe ex antiquitate com.

pus Jor- periffe , Filimirum regem Gothorum , Gandarici Magni filium , quum
nandes , in Scythiam ingreffus fuiffet , quasdam magas feminas in populo fuo Jan

in origi- reperiffe , patria lingua Alirumnas vocatas , hasque ab exercitu de-

nes Hun- pulfas , & in folitudinem longe fugere coactas , ab immundis qui-
norum
busdam fpiritibus compreffas effe , ex quo coitu , Scythas fuiffe or-
iniurius : tos res certe indigna Epifcopi relatu . Qui , cum fcire debuerit , M

fpiritum , nec carnem , nec offa habere , nec alium quempiam , qua
་
hominem , ex naturali commixtione generare poffe ; ipfe tamen , aut
DASP
odio gentis Scythicæ , quia fuerat a Gothis , per Hunnos expulfis ,
oriundus ; aut fimplicitate quadam alia , hæc tam ridicula , quæ
etiam alii poft eum affeuerarent , in monumenta publica referre non
fit veritus, Nonnulli tradunt , Noe , cuius tempore diluuium orbem
Tres Noe opperuerat vniuerfum , tres genuiffe filios , Sem , Cham , & Japhet.
filii : Hunc Japhet , poft diluuium ex Enech vxore , Hunor & Magog filios,
quos tamen Chronica Hungarica , filios Nemroth , filii Chus , qui ex
Cham , Noe filio genitus erat , fuiffe tradunt. Hos igitur , Hunor
& Magog, quum in tabernaculo , prope a patre , fiue Nemroth , fiue
Japhet , vitam agerent , ceruam d) quampiam , ftudio venationis ,
traditum eft perfecutos : quam dum longius perfequerentur , ad pa-
Sc
ludes vfque Mæotidis , amiffa ob filuarum denfitatem cerua , progref
fos fuiffe. Et cum ea loca pafcuis , lignis , feris , auibus , & piſci-
bus , rebus tam hominum , quam pecorum vfui neceffariis , oppor
tuna vidiffet , facultate eo migrandi a patre accepta , in eadem Mæo-
tidis regione confediffe tradunt. Quos , quinque ibi annis quiete
confectis , fexto demum anno , cupiditate venandarum ferarum du-
cos , a loco habitationis , ad loca deferta Mæotidi conterminata , lon-
gius egreffos , noftra dicunt Chronica ; atque ibi quasdam feminas ,
absque viris & tentoriis , tunc feftum diem in tympano & choreis
celebrantes , reperiffe , easque comprehenfas , ad paludes Mæotidis , quas
incolebant , abduxiffe. Inter quas forma , decore & corporis habitu ,
duas fuiffe præftantes : quarum alteram Hunor , alteram Magog ,, du-
xerit vxorem . 2
Vnde 3
§. IV. Ex quo connubio Hunnos tandem traxiffe originem , & Hun-
dicti
garos , ab Hunnor , a Magog autem Magyarokat , quod Hungarica lingua
Hungari Hungaros fonat , appellatos. Hinc multiplicatam progreffu temporis
Gothi per
Vala-
Hunnos , gentem Hunnicam , fubito furore dominandi percitam , fub rege
e fedibus miro , ingenti exercitu , Gothos , quibus Ermanaricus , vel vt alii re-
fuis ex- ferunt , Emenricus , Amalus , Vitulfi , fiue Achiulphi filius , ea tempe-
pulfi ftate
Sunt:
e) De Rebus Geticis Cap. XXIV. P. 66. | rem , Baudetem , nominat. Hæc , in
edit. Lugdun . A. 1618. for. oct. margine , codicis illius , quem dixi-
d) CALLIMACHVS , banc cella perfequuto- | mus , leguntur.
"
Ped
 Caput Secundum. 3

ſtate præerat , ob feditionem Perfarum , & Amnium , propter necem

Sunielis fororis , contra Emenricum regem concitatam , inuafiffe de-
uiciffeque , atque ad loca Sarmatiæ interiora propuliffe , auctores re-
liquere. Qui poftea Emenrico ; tum ob fenectutem : quippe qui ,
centum & viginti annos iam natus effet ; tum propter vulnus in
ipfa feditione e ) acceptum , mortuo , fub Vinitario duce eorum , con-
tra Hunnos recurrere , ac primo prælio fuperiores facti , poftremo ,
dum Vinitarius fagitta proftratus interiiffet , bifariam diuifi , pars ci-
tra Danubium permanfere ; pars vero fub Alatheo , Fridigerno , &
Saphraco , fuis regulis , pertranfito Danubii flumine , Valentis Impera-
toris permiffu , in Myfia inferiore confedere. Polliciti enim Valenti

fuerant , fe Chriftianos futuros , & Danubii ripam, ab Hunnorum , &

aliorum barbarorum incurfionibus , tutam reddituros. Vnde rurfus Sigeber-
in Italiam progreffi , eamque depopulati , primum in Gallia Aquita- tus in
nica , deinde viribus paulatim aucti , in Hifpania , fedem fixere. Hi Chronicis
Viſſogothi , illi vero Oftrogothi appellati funt. Qui quidem Oftrogothi , fuis.
vna cum populis , ea tempeftate ipfis parentibus , Hunnis poftea fub-
iecti fuerunt , & tributa penderunt. Operæ pretium hic videtur ,
paucis repetere , qui reges Scythis bellum intulerint.

CAPVT SECVND V M.

De Bellis Propaginibus Scytharum.

CYTHAS , imperium Afia , ter quæfiuiffe ; eosque ab imperio alie

no , aut intactos , aut inuictos fuiffe ; Darium regem Perfarum , Quos re-

ex Scythia , præter decorem regium , fugatum ; Cyrum , cum vniuerfo ges Scy-
fuo exercitu deletum ; Zopiriona item , Alexandri Magni ducem , cum the de
omnibus copiis trucidatum , auctor eft Trogus Pompeius : Vexores rex uicerunt,
Aegyptius , primus omnium bellum Scythis intulit. Sed is , derelicto
omni fuo apparatu bellico , trepidus in Aegyptum pedem retulit.
Quem infecuti Scythæ , vniuerfo imperio priuaffent , ni Aegypti pa-
Hinc magna
ludes prohibuiffent eos , longius ducere exercitum ,
gloria reuerfi , vniuerfam Afiam , armis , fibi tributum pendere coe- Afia ,
gerunt. In qua annos quindecim commorati , ab vxoribus , virorum Hunnis
abfentiam ægre ferentibus , reuocantur, Quæ , vocationi minas ad- tributa-
dunt , ni mariti redeant , fe nolle cos amplius præftolari ; fed in ani. ria :
mum induxiffe , a finitimis populis , fpe procreandæ fobolis , connu-
bium petere , & nequaquam pati , vt per abfentiam maritorum
genus Scythicum , per vniuerfum orbem formidolofum , deficiat.
Quibus poftea reuerfis , Afia , per mille & quingentos annos , vfque
ad Nini regis tempora , vectigalis fuit.

§. II. Superfluum effe arbitror , quum alii fcriptores latiffime hiſto-

riam hanc fint perfecuti , hoc loco recenfere , quæ bella Tlino , &
Scolopitbo , f) regiis apud Scythas adolefcentulis , confpiratione eorum
populorum, qui Cappadociæ , fluuioque Thermodoonti , finitimi erant,
Amazo
trucidatis , gens Amazonum, mulieres Scythicæ , duce Martefia , & Lam.
nes mu-
A 2 pedo- lieres

e) In ipfo tumultu , legit laudatus co- f) Apud JVSTINVM , Lib. II , Cap. IV. Scythica :
dex: quod idem eft. 1. fequ.
 4 Nicolai Olábi Hungariæ
Awww
pedone , in Europa , & Afia , feliciter geffere. Taceo & illud , quod
Darius rex Perfarum , ob negatas , filiæ Lantini regis Scytharum , nu-
ptias , bellum Scythia intulerit : ad quod , exercitu feptingentorum
millium hominum ingreffus , & ex his nonaginta mille militibus amif
fis , magno cum dedecore retrocefferit. Quæ omnia , cum ab aliis ,
maxime a Trogo Pompeio , late fint tractata ; hoc filentio præterire no-
lui : primum Gothos , quos Scythiæ , vt dictum eft , regno priuarunt ;
tum Hunnos ; poftremo Vandalos , quos omnes ex Scythia originem
ducere plerique tradunt auctores , vniuerfo orbi formidini , & ter-
rori fuiffe.
Turca , a Hom
§. III. Sunt , qui gentem etiam Turcicam , cuius imperium non folum
Scythis
originem in Afia, verum etiam iam in Europa , Chriſtianorum noftrorum Prin-

habere cipum fimultate , odio , difcordia & bellis inteftinis , longe lateque
dicun- nunc patet , a Scythis originem habere teſtantur . Quidam , Parthos
tur : etiam g ) memorant , Scytharum exfules fuiffe. Quorum rex Ta-

merlanus , transmiffo Euphrate , & equitum quandringentorum , pe-

ditum vero fexcentorum millium exercitu , vniuerfa Afia minore in www
"
Pazaietes poteftatem redacta , Pazaietem regem Turcarum , eius temporis po-
rex Tur- tentiffimum , pari copiarum numero , regnum
defendentem , deui-
carum , A
Tamerla- cit , atque in caueam , veluti feram quampiam incluſum , per vni-
uerfam Afiam circumuexit ; Soldanum , Aegypti regem , armis deui .
no captus. A
&um , vltra Pelufium fugere coegit, "

CAPVT TERTIVM.

De Hunnis , & horum Aduentu in Europam.

Actus Vitis locupletatisque in Scythia Hunnis , quum eorum multitu-

Hunno- Ad dinem , ea , quæ tunc incolebant loca , vix caperent , decre
i
rum :
uere , eos , qui ad occidentem degunt , populos inuadere. Hisque
fuperatis , fedem , quæ humano vfui commodi or , vberior & fertilior
Sex Du-
effet , fibi quærere. Ex omni tribu , quas centum & octoginta ha
ces :
Jornan- bebant , fex Duces b) delegere , viros , & animi corporisque virtute ,
des dicit & generis vetuftate , inter fuos infignes. Belam , Keme , & Kaditfa ,
filios Chelæ , ex tribu Zemen ; ex tribu autem Kadár : Athilam , Keve ,
patrem
Athila & Budam filios Bendegutz. Hi , ex fingulis tribubus , numero , decem !
fuiffe toginta millium
millium armatorum confcripto , decies centum & o &
Mund-
hominum fecere exercitum . Ne autem tanta multitudo , quæ vxo-
Zuicum : quærendi fibi
res , liberos , omnem familiam , gregem & armenta
Callima
chus vero regni gratia , fecum ageret , absque legibus viueret , atque , vt inter
Vala- eos iuris & æqui præfectus effet , quendam virum Kadárum nomine ,
mérum , præ ceteris prudentia , induftriaque præftantem , crearunt ; qui ad-
Kadár miniſtrandæ iuftitiæ præeffet , motas lites , aut componeret , aut de-
iuris & cide-
iuftitia Idem ibid. Cap. I , 3. Adde Lib. gium ! Pártos enim , hodieque feditio-
g)
admini.
XLI. Cap. I. initio : Parthi , inquit , Jum fignificat.
Atrator. Scytharum exfules fuere. Hoc etiam ipfo- h ) Vide , Chronica Hung . M. JOHAN-
rum vocabulo manifeftatur : nam Scythi- NIS THÚRÓCZ , Parte I. Cap. X. p .
co fermone , Parthi , exfules dicuntur. 12. feq.
En, Hungaricæ linguæ exftans vefti-
 Caput Tertium . 5

cideret , flagitiofos , ficarios , prædones , maxime vero fures , qui Hun-

nis , æque , vt hoftes funt exofi , mulctaret. Præterea , vt Duces ,
ad ea , quæ belli funt munia , folertiores , diligentiores , & cautiores
facerent , atque ipfum etiam Kadárum , ad ferenda in plebe iura , ini-
quitatem tollendam , iuftitiam , absque odio & fauore , adminiftran-
dam , incorruptiorem & attentiorem redderent , publico decreto
fanciuerunt : vt tam ius , a Kadaro male adminiftratum , aut corrigere ,
aut abrogare ; quam Duces , legitima ex cauffa , magiftratu priuare
poffent.

§. II. Edictum deinde eft , vt fi quod ipfi bellum aliis indicturi

effent , aut quispiam regum populorumue , bellum parare , exerci- Signum
tum contra eos ducere conarentur , gladius fanguine tinctus , per conuo-
præconem , in caftris Hunnicis præfeferretur , hæc verba proclaman- candoru
Hunno-
tem : Vox DEI, & publicum Hunnorum mandatum eft , vt quisque ar-
matus , vel , vt cuiusque eft vis , die & boc loco , quem nunc flatuo , com- rum , gla-
dius fan-
pareat , ftatutum publicum intellecturus. Huius edicti contemptoribus, guine
duplex propofitum fupplicium ; vt fi quifpiam ad circumlationem tinctus.
gladii fanguinolenti , & vocem præconis , die , & loco defignato , ali-
qua iufta cauffa non allegata , minus comparuiffet , is , quem atro-
cius puniri cuperent , cultro medius difcindi ; is vero , cui pœnam

morte leuiorem vellent irrogare > in perpetuam feruitutem redigi

deberet. Hic mulctandi mos , multis poftea feculis inter noftros
fuit obferuatus. Quo factum eft , vt , quum antea omnes , æquo no-
bilitatis iure cenferentur , hi , qui edictum transgreffi fuerant , ferui
efficerentur & ignobiles ; quo nobilitas , a plebe fecerneretur. No-
ftra quoque tempeftate , hæc circumlatio enfis , vel pali , cruore
afperfi , obferuatur , i ) dum hoftis quifpiam externus Hungariam
inuadit , & Hungari fubitaneum militem confcribere volunt. At
pœna , eos , qui edicto non funt audientes , aut difcindendi , aut in
feruitutem redigendi , exoleuit. Verum , & nunc , in manibus fitum
eft Regis , qua , ex decreto nobilium , multa , rebelles adficiat.

§. III. His ita in Scythia ordinatis , relicta domi in cuftodiam Scy-

thiæ , reliqua , & ad tam longam expeditionem inutili plebe , quæ aui.
tum imperium , ab hoftili impetu tutaretur : Duces ipfi , anno a natali
k) Domini , CCCLXXIII . Valentiniano in occidente ; Valente vero in Egreffus
oriente Imperatoribus , ac Damafo primo , Romanæ Ecclefiæ Pontifi . primus
Hunno
catum gerente , cum exercitu memorato , præteritis Mæothidos pa-
ludibus , & deuictis populis . Alipzaris & Alcidzuris , Itamaris , Tun- rum ex
Scythia,
caffis , & Boiscis , ripa Mæothidos accolis ; Gotthos , quorum men-
fuitAnno
tionem fupra fecimus , gentem fortem bellicofamque , regno priua- Domini
runt , tributumque fibi pendere coegerunt. Qua elati victoria , ar- 373.
bitrati , nullum fibi vfquam deinceps obftaculum occurfurum , quod
Decad. I. Monument. I, B ab

i) Loquitur de fua ætate Oláhus. Ho- OTROKOCSI , in Originibus Hungari

die , nihil de eo ritu fuperat ; nifi
forte apud Siculos Tranfiluaniæ.
4) Triplex , Hunnorum in Pannoniam
aduentus fuit : id quod , primus , quan-
tum fciam , FRANCISCVS FORIS
cis , Parte I. Cap . III . fequ. fufe non
minus , quam docte , monftrauit.
Fuere autem Hunnorum primus ;
fecundus Abarum ; Hungarorum ter-
tius.
 6 Nicolai Oláhi Hungaria

ab occupando omni occidente eos remoraretur , fubactis prius fini-

Rutheni timis Barbaris populis , per Beffos , Cumanos Albos , Sufdalos , Ruthe
olim nos , ferro fibi viam aperientes , in Cumaniam Nigram , quæ nunc
Rhoxola Moldauia dicitur , peruenere ; vnde per eam Hngariæ partem , quæ
ni , vel olim Daciæ pars occidentalis vocabatur , progreffi , ad aquilonarem
Ruxo la-
ni. ripam Tibifci amnis , caftra funt metati.

§. IV. Tradit vetus noftrum Chronicon , Daciæ huius Hungaricæ

DeDanis, regionem , olim Danos coluiffe , hosque metu poftea Hunnorum ad-
uenientium perculfos , ad ea maritima feptentrionis loca , vbi nunc
Dania eft & Noruegia , cum fuis migraffe . Quod , vti fatis pro com-
perto fit , ita non pro certo , inficias iuerim. Nam ipfa Daciæ , & Da- "

niæ fymphonia , non paruam mihi fidem præftat , Daniæ , quæ nunc
feptentrionalis eft , a Dacia Hungariæ , quam forte olim Dani colue-
runt , nomen effe inditum. Danorum tamen Chronicon refert , eos
M
a Gothis originem ducere , & a Dan , primo eorum rege , Danos voca-
tos. Nunc res admonet , vt breuiffime , quam fieri poterit , deſcri
ptioni Hungariæ generali , manum admoueamus.

CAPVT QVARTV M.

De Nomine , Situ , & maioribus Hungariæ Fluuiis.

Huuga- VNGARIA , fiue ab Hunor , & Magog , vt fupra dictum eft ; fiue And
AVI
ria, vnde H ab Hunnis , & Garis , vt plerisque videtur , populis , qui vna
www
nuncu-
olim militarunt ; fiue ab Auaris , quos CAELIVS , 7 ) Hunnos fuiffe
pata: tradit , nomen fortita fit , aliorum efto iudicium. Hac tempeftate

Situs, & noftra , a quadragefimo primo , ad quadragefimum nonum gradum ,

diuifio : in longitudinem porrecta ; in latitudinem vero , a quadragefimo ter-
tio , fere vfque ad quinquagefimum primum eleuata , multas comple-
&
titur regiones , quæ in quatuor potiffimum diuidi poteft partes : de 192
MY
quibus paulo poft dicemus. Hungaria igitur ipfa , inter alios quam
plurimos amnes , flumina habet quatuor infignia , variis & multipli- P
cibus pifcibus abundantia : Danubium , Tibifcum , Drauum , Sauum.
§. II. DANVBIVS , circa filuam Herciniam , fiue Nigram , non lon-
Danu- ge a pago Dueneſthingen m ) in Rhetia , Sueuiæ finitima , in plani-
bius : tie fontem habet , duobus vt dicitur , milliaribus , a Rheni ripa di-
ftantem : qui per latos Germaniæ fines , Vindeliciam , Bauariam de-
currens , Auftriam primum diuidit , deinde Hungariam. Hinc longo
www
& finuofo lapfu , Daciam a Miſcia fuperiore , quæ nunc Seruia & www
Bofnia appellatur ) difterminans , infra Myfiæ inferioris , quæ nunc
eſt Bulgaria , terminos , fexaginta , vt Plinius n ) refert , amnes , & ho.
rum
7) Intelligit CAELITVM CALANVM DAL- Fons Danubii Primus & Naturalis , in-
MATAM , qui vitam ATTILAE , com- fcribitur , docuit , M. FR. WILHEL.
pendio dedit , progreffu operis , a BREÜNIGER . Tubinge A. 1719. 8uo.
nobis edendam. n ) Libro IV. CEP. XII. p. m. 159.
m) Veros Danubii fontes , haud qui- oftiorum nomina funt : Peuce , Na- A
dem , vti creditum eft ha & enus , racuftoma ; Caloftoma; Pfeudoftoma;
Don-Efchinga tantum , fed alibi etiam Boreoftoma ; & Spireoftoma,
quærendos , integro tractatu , qui
 Caput Quartum. 7

rum medium ferme numerum , nauigabilem , fecum deferens , in Pon-

tum Euxinum , fex valtis oftiis exoneratur. Per hæc oftia , Antacei
pifces , quos Plinius Mariones nunc vero vulgus Vzones appellat ,
creduntur in aduerfi Danubii alueum , ex Ponto afcendere fere Po
fonium vfque vrbem : de quorum captura infra dicemus. Danu-

bius hic intra Hungariam a Borca , hos accipit fluuios : citra Pofonium ,
Marcbiam , vel Morauam , qui nunc Morauia dicitur ; vltra Tyrnauiam
riuulum ; circa Comaricium , nunc Comaron arcem ; ad oppidum-
Gutta , Vágum , in montibus Septentrionalibus ortum ; paulo inferius
fub page Nyárhida , Nitriam ; deinde circa Strigonium , Granam , fiue
Garamum & Ipol ; poftremo non procul a Titulio , ex ripa oppofita
oppido Zalonkemen , Tibifcum , multa fecum deuehentem flumina,
A meridie vero , his creſcit amnibus : circa Ovár , fiue Altenburgum ,
Laytha, citra Bregatium , quod nunc Jaurinum nominatur , Rabnicza , Brega-
qui nunc Rapcza & Raba , ante Narabone. Citra Bátham oppidum , tium

Sauaros amne ; tum ad Drazad , quod ante Teutoburgum fuiffe cre nunc
Jauri-
ditur , Daro , nunc Drauo ; poftremo circa Taurunum , Sauo augetur.
num ;
§. III. Qui quidem Danubius , inter alias infulas , quas Taurunum Narabo
vfque facit quamplurimas , duas habet , & magnitudine , & fertilitate fluuius :
maxime præftantes ; altera infra Pofonium vrbem initium fumens ,
porrigitur ad arcem vfque Comárom : hæc tredecim longa eft , lata Infula
vero , nunc duorum , nunc trium miliarium noftratium frumenti , Comáron
hordei , filiginis , leguminumque aliorum feraciffima, Ab arce Comá & Comi
tatas.
rom , & huic infulæ , & comitatui , qui in ea eft , nomen o ) eft in-
ditum. In hac funt oppida : Eberbárd , Püspöky , Zelifte , Samorja , Syl,
Afvantó, Padan , Megyer , Várkony , & alia pleraque. Alterius , paulo
infra Budam incipientis , nomen eft Chepel. Hæc cum aula , quæ ibi Chepel
extructa eft , ac oppidis Chepel , Thekel , S. Martino , Keuy , quod Ra- infula
Danubii
fciani incolunt , ac nonnullis aliis pagis , Regina Hungariæ p ) eft ,
iure donationis propter nuptias . Auibus , phafianis , perdicibus ,

turdis , gallinis filueftribus , ac aliis diuerfi generis auiculis , ceruis ,

apris , damis , leporibus , abundantiffima. Ad hæc , filuis , nemoribus, Fertilitat
vineis , pafcuis , frumento , & aliis ad vfum mortalium neceffariis Chepel.

leguminibus , adeo infignis , vt nihil , quod fiue ad neceffitatem vi-

&us , fiue ad voluptatem pertineat , huic deeffe videatur. Quæ fola ,
& LVDOVICO II. regi , & MARIAE reginæ , Principibus meis , tam in ve-
nationibus , & aucupiis , quam aliis rebus , animum recreantibus , dum
nonnunquam ab aliis abfoluti grauioribus negotiis , animi gratia eo
diuertêre , magnum amonumque præbuit oblectamentum , Hæc, longa
eft in meridiem nouem milliarium , lata vero trium aut quatuor.

§. IV. TIBISCVS , aliis tribus longe pifcofior , ducit ortum ex Tibiſcus &
occidentalibus Carpathici montis radicibus , qui multis aliis auctus ,
fuperioris , vt vocant , Hungariæ , & etiam Daciæ fluminibus nauiga-
B 2 bili-

•) Vulgatius nomen eft hodie , Cal- p) Eft iam in poteftate Principis Ev

Tokoz. Tres Comitatus partem inſulæ GENII , ad priftinum cultum , quo.
capiunt : Pofonienfis maximam ; non dammodo inftaurata ,
plane nullam Camaromienfis ; Jauri-
enfis fere minimam.
 8 Nicolai Oláhi Hungaria

bilibus , non longe , vt fuperius dictum eft , a Titulio , & Salon-Kemen

oppidis , infra Taurunum , quod Nándor- Alba nunc dicitur , in Danu-
bium influit.

Drauus : §. V. DRAVVS , ex Cæcio monte , vt traditur , Carinthiæ oriens

perque Styriam fluens , Muram , & alios plerosque accipit fluuios , atque
Hungariam a Sclauonia Hungarica , ad meridiem , orientem verfus
diuidens , oppidum Efzfzek alluit , vltra quod , non longe ab oppido
Drazad , Danubio mifcetur.
Sauus : §. VI. SAVVS , vt quibufdam placet , in radice eiufdem Cæcii
montis , vel , vt Aeneas Syluius tradit , in Carniola irrigua , non adeo
procul ab Arnolftain Carniæ , tribus a Villaco milliaribus , Libono-
thum verfus , initium habet. Is , multis admiffis , Sclauoniæ Hunga-
riæ , Croatia , Myfiæque fuperioris , fiue Seruiæ , & Bofiniæ , Alumini-
bus , per fines Seruinicos labitur , & monia arcis Sabacz alluens , Sem-
pliniumque , fub q ) Tauruni manibus , qua occidentem refpiciunt
in Danubium fefe exonerat. Hæc quatuor Alumina , quæ cum du-
Infignia ,
fiue arma plicata cruce alba , e monte viridi enata , infighia funt Hungariæ ,
Hunga- quantam habeant piſcium copiam , paullo inferius dicemus. Verum
ria. iis iam recenfitis , ad inftitutam Hungariæ diuifionem , animus properat .

CAPVT QVINTV M.

De Hungaria Occidentali , Regia Buda ,

& buius Bibliotheca.

Prima Ars igitur eius prima , quæ , Cis- Danubium , occidentalis pars erat
pars PAPannoniæ Superioris , a flante Fauonio , initium habet ab Au-

6AA
Hunga ftria prouincia , olim Pannonia fuperiore ; ab Euro , Drauum attin-
ria :
git occidentalem : fubfolanum vero verfus , porrigitur ad oftia eius-

*J
dem Draui ; a Borea , vbique vicina eft Danubio . In hac parte Co-

S
N
D
#
mitatus funt : Sopronium , Mofonium , Jaurinum , Strigonium , Ca-
ftriferrei , Saladinum , Simigium , Veſprimium , Alba Regalis , Tolna ,
Baronya. Duæ paludes , tum magnæ , tum pifcofiffimæ : altera Fer-
tho , prope oppidum Mariæ reginæ , Neyfidel , & Ruft ; altera Balathon ,
quæ Vefprimium a Simigio , diftinguit. Ea pars continet, Archiepifco-
patum Strigonienfem, cuius Antiftes , Primas , Legatusque natus , & Su-
premus regni Hungariæ , ex Regum veterum inftituto , eft femper
Cancellarius. Epifcopatus : Quinque Ecclefias , Veſprimium , Jaurinum :
Abbatias : Sancti Martini , Sexárd , Sômeghuár , Péch- Váradiam , Zala-
Buda vár , Bátham Ciuitates munitas , BVDAM , a qua , veluti metropoli ,
ગ
initium fumam.
regia.
§. II. Hæc Regum Hungariæ eft regia , quæ tota in faxo , ad al-
titudinem fatis magnam enato , fita , & a feptentrione in meridiem
protenfa , in fronte meridionali arcem habet , non magno inter-
uallo ab vrbe diffitam , egregie , omni munitionis genere , inftru &
tam .
Adhæc ædificiis infignibus , artificiofis fornicibus , tabulatisque , auro
& coloribus depictis , ad admirationem vfque fplendidam. Hæc , præ-
ter
q ) Vetus Nándor - Alba , feu Belgrádi | fitum , ficuti infra monebimus,
nomen , a Taurifcis populis , arces- |
D
 Caput Quintum. 9

ter fitum atque architecturam tam regiam , tum , corpore Diui Joan-
nis Elemofinarii, infignis fuit , tum , ob Bibliothecas Matthie Coruini Biblio-
Regis , memorabilis & admiranda. Qua itur ad ftationem , ex latere theca Re-
interioris Bibliothecæ , ad facellum Diui Joannis perforatum , vnde gis Mat-
thia Cor.
rex facrum audire confueuit , duæ obuiæ funt ædes concameratæ ; ·uini :
quarum altera voluminibus Græcis , partim e medio Græciæ , partim
ex aliis orientis regionibus , per Regem , non minori cura , quam
labore eo congeftis , referta erant ; altera interior , continebat codi-
ces totius linguæ Latinæ , a primis rudimentis ad arcem vfque

omnium fcientiarum , per capfulas , & loculamenta , ordine quos-

que fuo diftin &
tos . Tegebat horum quodlibet , velum fericeum , co.
loribus auroque variegatum , cum indice difciplinæ , & profeffionis ,
in quas libri erant difcreti, Maxima voluminum pars conſtabat
membranis , colligata ferico , vmbilicis , fibulisque argenteis , auro
lucidis. Audiui a maioribus , MATTHIAM regem , dum viueret , alu-
iffe femper ad triginta feruos amanuenfes , pingendi peritos , quorum
ego plerosque , illo mortuo , noueram . Horum erant opera , omnes
fere , & Græci & Latini codices , confcripti. Præfectus his FELIX

RAGVSINVS DALMATA , & ipfe iam fenex , mihi cognitus , qui non
modo Græce & Latine , fed Chaldaice & Arabice doctus : præterea

in ipfa quoque pictura exercitatus , fedulo aduertebat , ne quis error

in defcribendis libris committeretur. Præter has , & aliæ duæ erant
Bibliothecæ , in locis diuerfis arcis , fed prioribus inferiores , quas
omnes Turca , poft Ludouici regis , ad campum Moháts , interitum ,
qui Anno MDXXVI. 29. Augufti contigit , Buda , Septembris fe- Annus
quentis , octaua die , poftea capta , partim dilacerauit , partim in interitus
Ludoui-
alios vfus , argento detracto , diffipauit.
ci Regis .
§. III. Ad orientem , Buda , Danubium refpicit , radices vrbis
alluentem ; vltra quem , oppidi Peſthi , e regione fiti , latam diffu-
famque planitiem , quæ in omnem partem ad tria & vltra noftra.

tium milliaria patet . Eius planitiei initium , quod hæret moenibus

fere oppidi , appellatur Rákos , qui campus defignatus eft electioni Rákos
regum Hungariæ , & Palatinorum. Vterque enim , more veteri hic campus
ad Peft-
eligitur, in quo alii etiam conuentus Hungarorum publici aguntur. bum:
A meridie obiicitur altiffima præruptaque rupes , Diuo Gerbardo , ex Rupes
eo facra , quod hinc biga alligatus , per quofdam Hungaros , in præ- Diui
ceps actus erat. Gerhar-

§. IV. In huius radice , a Danubii ripa , ad viginti fere paffus di :

recedente , fcaturiunt thermæ , ægris corporibus , præfertim puſtulis,
& tabo infectis , maxime falutares, Inter quas funt & aliæ , quæ
Regiæ nominantur , ob Regis in his balneum , in quibus natare poffis . Therma
Occidentem verfus , regii , & alii amoni fub moenibus horti , in pla- regia ,
nitie vifuntur. Supra , interftitio viginti paffuum , vineæ in mon- borti :
tibus funt confitæ , amoena vifu fpectacula.

§. V. Ad Septentrionem , Ferarium eſt regis , cui nomen eft Nyék, Nyék

cingens vallo , non tantum filuofum montem , fed prata etiam lætif. Regis Fes
fima , in ambitu quatuor milliarium Hungaricorum , feris variis abun- rarium :
dans. Lateri huic adnectitur aula , magnificis extructa ædificiis. Su-
Decad. I. Monument, I. с pra
 10 Nicolai Olábi Hungariæ

pra mons cernitur Diui Paulli filuofus , monafterio Fratrum Eremita-

rum , & corpore Paulli Primi Eremita , r ) clarus.
Montes §. VI. Ad ipfum vero aquilonem , partim alii exfurgunt mon-
vitiferi : tes , frugiferi vitibus , in quorum radice monafterium eft Eremiticum
Diua Virgini facrum , quam Albam Mariam appellant ; partim Sicam-
In-
briæ vrbis , de qua infra dicemus , reliquiæ adhuc cernuntur .
.
Yetus trorfus meridiem verfus eft oppidum , Vetus Buda , in quo fundata
Buda : eft Ecclefia Collegiata , Præpofitura , & aliis Sacerdotiis infigne. Su-
pra hoc oppidum , ex eodem tractu eft Xenodochium Sancti Spiritus ,
in quo thermæ falubres erumpunt . Paulo longius eft aliud oppi-
Felhéviz. dum Sanctæ Trinitatis quod Hungarice Felbéviz vocatur , Collegiata

Ecclefia , & thermis eleganti domo conclufis , pariter inclytum. Sunt

& aliæ , in tribus aut quatuor locis thermæ , omnes mirum in mo.
dum falubres. Aliquæ ex his a ripa Danubii , vix decem abfunt

paffibus , fub dio patentes , in queis ruftici , vinearumque cultores ,

lauari confueuere , capite & humeris tenus extantes. Quod intuen- ka

tibus fpeciem quodammodo præbet picturæ refurrectionis generalis ,

"M
in parietibus ædium facrarum pictæ.
Buda ce
§. VII. Oppidum ipfum Budenfe celebre eft , Italis , Germanis ,
jebritas : Polonis , & noftra hac ætate , Turcis quoque , mercatoribus eo con-
Aluentibus , veluti ad totius Hungariæ emporium . Quacunque ex

parte , oppidum & arcem , extrinfecus longe profpexeris , magnam

capies ex fitus amoenitate voluptatem : vt ædificia non ex mate-

Amani riis facta , fed infignem quandam videaris picturam confpicere . Con-
tas fitas. tra , fi ex oppido loca amoeniſſima illi fubiecta defpexeris , in maxi-
mam ducaris admirationem , fic vtrobique oculi reficiuntur . Kupes
ipfa , in qua confiftit oppidum , excauata eft , propter cellas vina-
rias vt non minus , fub qualibet domo operis , intra ipfius rupis

vifcera , quam ædificii fub dio videas ; qua ex cauffa , terræ motus
maxime illic formidantur .

CAPVT SEXT V M.

De Vrbibus , Caftris , & Oppidis , in Budæ vicinia .

Regalis ALba Regalis :) ciuitas, a Buda ad occidentem , octo abeſt milliari-

bus , paludibus , orientem præfertim verfus , circumdata. Hæc
ciuitas : inclyta eft diuorum , Stephani , & Emerici corporibus , tum etiam alio-

rum Kegum fepultura. In huius Ecclefia Collegiata , Diue Virgini ſa-

cra , Præpofitura fcilicet maiore ( cuius poffeffor præeft ecclefiæ &
cuftodiæ fiue thefauriatui ) aliisque deinceps optimis Sacerdotiis infi-
gni , Reges per Archi - Epifcopum Strigonienfem inungi , ac diademate
infigniri debent ; alioquin non habentur legitimi. Nundinis Boa-
ཏི་

Vitam S. PAVLLI Primi Eremitæ ,
legefis , Annalium Eremi- Coenobi-
ticorum , Lib. I. Cap. II . p . 6. feqq .
Viennæ Auftr. A. 1663. fol .
$ ) Fruftra eft BONFINIVS , Dec. I. Lib. I.
1)
P. 23 , 39. quando , huius , & reli-
riis a
quarum vrbium , quas Albas dicimus ,
nomen, a prifcis , nefcio quibus po-
pulis , deriuat, FEJER-VAR dixerunt
Hungari , fiue ob arcis recentis al-
borem , fiue , boni ominis gratia.
Com
R

p
 Caput Sextum. II

riis & vinariis , quæ ex Simigio eo aduehuntur , aliisque mercimo-

niis , eft hæc vrbs celebris. Citra hanc vrbem , ad radices Vérthes

filuæ , de qua paulo poft dicemus , funt arces Palotha , Oroszlánkô ,

infra quos oritur Sáros t ) fluuius.
§. II. Viffegrád , quod Germani Plintenburg vocant , oppidum , abeſt Arx , ¿
Buda , occidentem verfus quinque milliaribus , conditum ad ripam oppidum
Danubii , in radicibus filuæ vaftiffimæ , pardorum aliarumque fera- Ville-
grád :
rum altricis. In fronte oppidi , ad plagam orientalem , aula extru-
ta , plufquam dici poteft , & fitu decora , & impenfis magnifica , &
&
palatiis , aliifque ædificiis , vere regiis , præftantiffima : vtpote , quæ
vnica , quatuor regibus , u ) cum fuis ordinariis , vt vulgo vocant of
ficiariis , eodem tempore commodum præbuit hofpitium. Dicitur

enim continere , trecentas quinquaginta & vltra ædes. Porta huius

patet in Danubium , a fe bis centum circiter paffus recedentem :
quo interftitio , per id fpatii , quod eft inter oppidum & portam ,
confitæ funt arbores. Altera ex parte , orientalis aulæ hortus eft :
vitibus & arboribus fructiferis amoenus. Oculis ingredientium por- Defcri-

tam , offertur ftatim area ſpatiofiffima , in omni parte viridis , flori- ptio aula :
bus pratenfibus vernans, Ad centum & vltra e porta paffus in-

trorfus , incipit gradus ex quadratis lapidibus , feptem aut octo la.

tus vlnas , altus vero quadraginta circiter paffus. Hic area elt qua-
dripenfilis , fornicibus fiue cellis vinariis , pro regio fumptu , & am-
plis & magnificis , infidens inftructaque , lapidibus pariter quadris
ftrata in qua , iuxta æquam dimenfionem , plantatæ funt tiliæ ar-
bores , & odoribus verno tempore fragrantiffimæ , & afpectu placi-
diffimæ. Huius in meditullio , exurgit fons , miro artificio , ex rubro Fons
fabricatus marmore , cum fculptis Mufarum imaginibus. Ex cuius Mufa-

cacumine , effigies Cupidinis , vtri marmoreo infidens , aquam expri- ram,

mit , quæ non minus fapida , quam frigida , ex vicini montis fonte,
per canales eo deducta , cum iucundiffimo ftrepitu , in lancem ex
iphunculis defilit marmoream , hinc in labrum orbiculare. Hic fons ,
MATTHIE illius Coruini Regis iuffu , ( cuius vniuerfa hæc ædificia , quæ
narro , funt opus ) dum plerumque triumphum ageret , vino , & vt
a maioribus accepi , nunc albo , nunc rubro- fluebat , fuperius in ra-
dice montis , arte canalibus immiffo. Hoc in loco Rex ipfe , verno

æftiuoque fole , florentibus floribus , folebat apricari , auram capta-

re prandereque , nonnunquam etiam legatos audire , & dare re-
fponfa.

§. III. Narratur res , non minus rifu digna , quam memorabilis ,

olim , eo loco contigiffe. Turcarum quidam legatus , dum , vt moris Lepida ,
eft , ab aulicis Regis , ex oppido , legationis fuæ exponendæ gratia , de Legato
Turca-
in aulam deduceretur , & in porta , vnde rectus patet ad hanc pen- rum
,
filem aream afpe& tus , parumper fubftitiffet , circumfpiciens tantam narratio :
loci illius amoenitatem fplendoremque , & aulicorum, tam in infe-
C 2 riore

1 ) Hodie Sár-Viz Hungarice adpellamus, IV. in Rerum Bohemicar. antiquis

ob coenofas , quas vehit , aquas . fcriptoribus , p. 96 , 22. Edit. Ha-
*) Confer BONFINIVM , Decadis II. Lib. nouiens. A, 1602 , fol.
IX. p. 323,23 . Item , vitam CAROLI
 12 Nicolai Oláhi Hungaria

riore , quam fuperiore , vbi Rex erat , area , infinitam multitudinem,

ferico , argento , auroque contextis indumentis , atque non ex mi-

ཐཱ
Aulico- nima fui parte baltheis ( vt moris eft noftrorum Hungarorum ) en-
rum fibufque argenteis , ac torquibus aureis ornatam , tanta fubito ad-
Matthia miratione ftuporeque perculfus eft , vt totius fuæ legationis obliui-
ornatu , fceretur , & dum per gradus in confpectum Regis afcendiffet , pro-
Regis
pter eius afpectum , qui ob magnos oculos cruore veluti perfufos ,
obtutu ,
terrorem infpicientibus incutiebat , conceptus , iam antea timor , ita
percul-
fus , ob magis ac magis hominem occupauit , vt poft diuturnum filentium ,
mutefcit : nihil aliud proferre potuerit , quam ; Cafar falutat ! Cafar falutat !
Quem , cum Rex interrogaret ; an quid vltra vellet ? ille nihil re-
•
fpondit. Rex , vifo , hominis tam nihili , ftupore , ad fuos qui ad-
ftabant , purpuratos x ) conuerfus : Videte , inquit , quales bellua no-
ftros, & aliorum Principum Chriftianorum fines , negligentia noftra publica ,
incurfent : verum , quantum in me erit , curabo fræna his belluis imponere ,
Si alii etiam Principes , focordia & internis 10
ne tam licenter excurrant.

diffenfionibus fepofitis , boc idem præftare curarint , agetur bene de rebus

Chriftianis. Iubet deinde legatum reduci ad hofpitium . Vade , in-

quiens , refpira , refipifce ! Ei , poft multum temporis , reuocato figni-
ficatum a Rege eft ; vt domum rediret , nunciaretque domino fuo , alium
mitteret , qui legatione fungi fciret. Ita ille , pro regis dignitate , ma-
www
gnifico nihilominus munere oneratus , coactus eft cum rubore re-
uerti. Hæc , quamuis in rem præfentem minus pertinebant , nolui
tamen filentio præterire.
Continu-
§. IV. Introrfus ad latus areæ , in radice montis , qua paulo ele-
atio de
uatior eft , extat facellum amoeniffimum operibus mufaicis , vt aliæ
fcriptio- etiam pro maiori parte ædes , ftratum , in quo inftrumentum eſt
nis aula.
muficum pretiofum , quod vulgus Organum vocat , fiftulis nonnullis
argenteis ornatum . Præterea referuaculum Corporis Dominici , &
tria altaria , cum ftructuris & tabulis , ex alabaſtro puriffimo inau-
rato fabrefactis . Hinc orientem verſus , palatia regia , tabulatis inau-
rata , bifariam protenduntur , miro artificio fabricata. Altera via

afcenditur in palatium oblongum , cui mons ipfe imminet ; altera

defcenditur ad inferiores ædium partes. Hic quoque in medio areo-
læ , fons eft , ex alabaftro exfurgens , quem ambit ambulatio , colu- N

mnis marmoreis fuftentata , quæ a folis æftiui ardore tuta eft . Tum
ædes ipfæ recurrunt in Septentrionem ; poftremo occidentem verſus
Maros redeunt quarum omnium feneftræ , in decurrentem latiffimo alueo
oppidum, Danubium , proiiciuntur. Quod maximæ eft profpicientibus amo ni- www
Visegrá- tati ; præfertim , cum e regione vltra Danubium , ex colonis Ger-
do oppofi- manis cernatur Maros oppidum : fupra quod , mons exfurgit , longus
tum
magis , quam altus , vineis totus confitus.

§. V. Hæc aula , y ) præter fitus amoenitatem , tam prætiofis

ædificiis ornata eft , vt fine controuerfia plurimorum regnorum ædi-
ficia
D
x) Habebat hoc in more pofitum MAT- potiffimum fa&
titaffe , certum eft.
THIAS ; vt comiter quidem haberet y) Poft tot arcis obfidiones , ad eum
legatos exterorum ; fed pertentaret modum detrita nunc funt omnia ,
etiam lubenter , effentne rebus agen- vt vix fplendiffimi palatii , veſtigium
dis idonei id quod , cum Turcis poffis obferuare.
 Caput Sextum. 13

ficia fuperare videatur , & nufquam viderim , quidquid regnorum Aula

in hunc diem peragrarim , ædes paribus ornamentis ftructas . In praftan-

ipfa fola Lutetia Parifiorum , vrbe , eo loci , quem vulgus Aulam Par. tia :
lamenti vocat , in qua ius dicitur , negotiumque tractatur regis , vni-
cam vidi cameram , in fimilitudinem harum , & Budenfium ædium ,
tignis tabulifque inauratis , fabrefactam. Supra aulam , in altiffimo Arx
montis prærupti cacumine , lateribus vndique filuofis , exftructa fu- monti
fpicitur , veluti quifpiam nidus , arx fortiffima. Huic præficiuntur immi-
nens :
more maiorum ex regni proceribus , non folius Regis arbitrio , fed

totius regni electione. In ea cuftoditur Corona , quam nos facram vbi fer-
vocamus , cum priuilegiis & aliis regni iuribus. Hæc parietibus vn- uetur fa-
dique conclufa funt . Duo hi Proceres , firmiffimo adiguntur iura- cra Coro-
mento , % ) ne perfractis parietibus , diadema regium ex ea arce ali- na Hun-
ter educant , quam ad totius regni & Regis , vnanimem deliberatio- garia.

nem , quæ non aliis temporibus fieri confueuit , quam in corona.

tione Regis & Reginæ. Per hos Proceres ſubſtituuntur alii duo ar-
cis præfecti , quorum alter per totum femeftris temporis fpatium
diademati regio cuftodiendo incubat nec toto hoc tempore , fub
vitæ periculo pedem efferre audet donec collega in eius fuccedat
locum . Ab ea arce demiffus eft murus , per montis præcipitium ,

ad aliam vſque arcem , Auctibus Danubii obnoxiam , quæ aquatica

Vocatur. Hæc manibus fuis , & hortum , mira amoenitate lateri
aulæ adnexum , & eandem aulam , oppido coniungit confirmatque,

CAPVT SEPTIM V M.

De reliquis Vlterioris Hungaria Vrbibus ,

Opportunitatibus.

Ec Gilua , quæ ex arcis nomine denominatur , in ripa aduerfi Silua

H Danubii in Zephyrum retrahitur , in fpatio quinque milliarium Visegra

noftratium. In huius medio elt Præpofitura Demes , & dignitate , & dienfes :
reditibus infignis. Danubii ripam proſpectans , & in eiusdem circa
finem radice , aula alia eft exstructa , quam amoeniffimus hortus , &
ferarium Archi - Epifcopi Strigonienfis , ad vnum milliare Italicum , a
Strigonio diftans , ambit, Exfurgit hinc mons , cuius in latere , vineæ Situs ar-
porriguntur , arci & ciuitati Strigonio imminens. In ipfa ripa Da- cis Stri-
nubii , rupes fatis alta in orbem enata eft , ex ea parte , qua Da- gonienfis:
nubium profpicit prærupta , vndiquaque tercentum circiter paffus
lata. Hic condita eft arx , fedes Archi- Epifcopi , & loco , & muni.
tione fortiffima , palatiis atque ædificiis , præter fitum loci , maxime
decora. Hæc natiuitate atque baptifmo D. Stephani , primi Regis

Hungarorum, eft memorabilis. Occidentem verſus , Danubium , late ,

Decad. I. Monument. I. D &

z ) Iuris iurandi formulam geminam , PETRVS de REVA nobis adferuauit , in

qua fe obftringebant , Coronæ Cu- Comentario , de S. Corona Reg. Hung,
ftodes , dum Viffegrádi adferuaretur , P. 59. Edit. Tyrnauienfis.
 14 Nicolai Oláhi Hungaria

& leni murmure defluentem , profpicit. In a ) orientem , ruinas , æ-

dium magnificarum Capituli , anno ab hinc b ) quarto exacto , pro-
pter obfidionem arcis , ad folum vfque dirutarum ; tum montes vi-
nearum ; ad meridiem vero ciuitatem profpicit. Fundata eft in arce
ecclefia Cathedralis , Diuæ Virgini Sacra , c ) in Hungaria Metropolita-
na ; in qua , præter alia facella & ornamenta , duo funt maxime præ-
Sacellum ftantia . Alterum facellum in latere Ecclefiæ meridionali , a funda-
Thoma
mento , ad fummum vfque intrinfecus ex rubro marmore , eoque
de Ba-
кост , politiffimo , per Thomam Cardinalem , Patriarcham Conftantinopolita-
Cardina- num , maximis impenfis exftructum . Hoc fuperne in orbem coar-

lis Stri- &

tatur , & cupro inaurato concameratur , opus fane magnificum &
gonienfis : pretiofum, Alterum ad plagam aquilonarem , fupra facrarium fa-
brefactum eft , opus teftudineum , multifariis picturis exornatum : in
quo eft bibliotheca codicibus veteribus , omnium facultatum refer.
tiflima. In arcis radice , in ipſa Danubii ripa , eft turris fortiffima ,
Therma. quæ ob cuftodiam aquæ , aquatica dicitur , in qua thermæ tanto im-
petu erumpunt , vt molam circumagant. Auditu res admiranda ;
eodem tractu fere contiguo , iisdemque venis aquam gelidam Da-
nubii decurrere , & thermas erumpere.

§. II. Ab arce femota eft ciuitas , quadringentorum fere paffuum

fpatio , quod fimiliter thermæ in aliquot locis irrigant. Ea , ad
eſt
meridiem in ripa Danubii , qua in infula oppofita , Monialium eft
Coenobium , protenditur , manibus Danubio connexa. In fine dictæ

filuæ , quæ ciuitati huic imminet , initium habet alia filua vaſtiſſima ,
veríus meridiem vfque ad terminos paludis Balathon auftrales , longe
Verthes protenfa. Huic nomen eft Vérthes ; in tota Hungaria nominatiffima ,
filua va- Ad latus huius occidentale , Abbatia S. Martini , reditibus opulentis-
:
fiffima fima , in monte qui appellatur , Sacer mons Pannonia , editiffimo amoe- "
Abbatia ..
S. Mar- niffimoque fita eft , ad omnes plagas , oppida & latos campos pro-
tini : fpiciente , per D. Stephanum Regem exftructa. "
Sabaria III. Hinc meridiem verfus Sabaria arx , D. Martini patria. De-
Diui inde magis ad Auftrum , Præpofitura Vafvár ; arx Monyorókerék , quam

Martini Teutones d ) Eberau vocant ; oppidum Kermend Arczberg. Tum ad

patria : latus filuæ vaftiffimæ , quæ decurrenti Murauo adiacet , in rupe dif
ficili exftructa eft arx Németh Vjvár , fiue Nouum Caftrum . Non •
longe ab hac abeft meridiem verfus inter filuas , arx Felfö- Lindva ,
Strido . & oppidum Mura Szombatb . Hinc intra Murauum & Drauum Alu-

Hierony uios , eft Strido , D. Hieronymi patria ; arx Cfák-Tornya. A Felfö - Lindva
mi pa- www.
non ita multum diftat , Sanctus Gothardus. Item , arx Alsó - Lindva ,
tria. Némethi , caftellum Buzafzigeth : fupra quæ Berzentſe arx . Hinc ad
orien.
Szen-
a ) Hunc locum , ita legit , P. SZEN- 6 ) Fuit is , annus 1532. obfidio autem ,
TIVANY in Differtat. Paralipomen. GRITTO duce , irrita. el
Rerum Memorab. Hung. p . 16. Ad c ) Laudatus Szentivány , interferit :
meridiem vero profpectus fuit , in ma- Et D. Adalberto Epifcopo & Martyri.
gnificas Canonicorum e regione fitas ades ; d) De eius conditore , legendus omni.
ad feptentrionem autem in montes vi- no , WOLFFGANGVS LAZIVS , de Mi-
nearum ; ac demum ad meridiem , in grat. Gent. Lib. VIII . p . 477. alio
fubiacentem ciuitatem. Nos , fidem quin , ignari fimus , oportet , de Ger-

manufcripti gemini , fequimur. manica nominis origine.

 Caput Octauum. 15

orientem Babolcza arx , oppidum Kalmanchel , tres mei vici , Dobzæ Leveld
habitacula , centum & vltra colonorum. Ad Vérthes , non procul Cœnobi-
a Veſzprimio , eſt Leüvöld , Cœnobium fratrum Charthufienfium , mul um Car-
thufien-
tis oppidis & reditibus opulentum .
IV. Citra Balathon lacum , ad radices filuæ , elt arx Váſon , cui fium.
Bulathon
vicinum eft oppidum meum , Mernye , & Dergitze , cum fuis vicis , lacus :
in queis , bona & fapida nafcuntur vina ; cuiufdam procuratoris ,

quem Hifpanum vulgus vocat , fufpendio famofum : quia hic Hifpanus ,

colonos iniquis cruciabat exactionibus. Ab hac , non multum abelt
Abbatia Tithonium , e ) in amoeno loco fita , arx Sigligeth , Abbatia Sza-
lavár , arx munitiffima , & prouentibus ampla. Alius item conuen-

tus religioforum in Kapornak. Supra Váson , ad boream eft Vefpri-

mium Epifcopatus ; Berenbyda. Hinc non longe a ripa meridionali , Epifcopa
Sáros Ladan Urbida , Lepfin , arces Ozora , Simon-Tornya ; oppida Bikad , tus Ve-
Szerdahely. Ad orientem ripam Balathon , Szántó , Kereszthely , Czepel, primien
Tard ; mediterranea , Sümegb- Vár , Abbatia , tum colonis , tum reditibus fis,
vinariis , opulenta : Ofathopan , Korpád-

CAPVT OCTA V V M.

Continuatio Defcriptionis Hungaria Vlterioris.

D occidentem , ( vt eo , quod prius omiferam , reuertar ) Sopro- Sopro-

A nium vrbs , a Vienna vrbe , decem circiter milliaribus , vltra pa. nium ,
ludem Fertho , meridiem verfus diftans. In ea parte , qua muro cingi- cinitas
Libera :
tur , in valle , qua vero manibus ipfis Septentrionalibus coniungitur ,
in monte condita eft . Accole eius Alemanni funt. Ager & frumenti
& vini ferax , vna ex feptem ciuitatibus Hungariæ liberis . Sopronio
huic , Septentrionalis eft ad o&
to circiter milliaria arx Ovár , quæ a Ger- Arx
manis Altenburgum nuncupatur. Hæc in loco fita eft paluftri , agge. Ovár ,
ribus , vallisque fortiffimis , & duplici foffa aquatica circumducta , in fiue Al-
quarum exteriorem , quadraginta & vltra paffus latam , a meridie tenbur
gum:
influit Laitha Alumen . A feptentrione pars Danubii , qui infulas ibi
tres facit mediocres , feris , & maxime apris abundantes , præterla-
bitur : ex quo , ad interiorem arcis foffam , MARIE Reginæ impenfis ,
cuius ea eft arx , non longo ante tempore , aqua deducta fuit , vt
arcis aer viuo flumine , fieret temperatior falubriorque.
§. II. Jaurinum , olim f) Bregætium , arx , fedes Epifcopi Jauri- Jauri-
nenfis in ripa Danubii ( qui eo quoque loci infulam facit ) meridio . num :
nali fita eft : infra quam , occidentem verfus olim Rabnicza , nunc Rabni-
Rabcza flumen , prope Abdam pagum in Danubium exoneratur. Sub- cza ,
ipfa vero monia arcis , aliud flumen , olim Narabo , nunc Rába dictum , Narabo
fluuii:
in eundem Danubium rapitur, Hinc Tata , arx regia , inter Strigo- Thata
nium & Jaurinum , ad latus meridionale fita occurrit , medio milliari Arx.
a ripa Danubii diftans , infignis MATTHIE regis ædificiis. Alluit hu-
D 2 ius
e ) Peninſulam lacus Balathonis effe , figniuere , hodiernis conferre . Cer-
norunt , vna nobifcum , fituum gnari. te , de Jaurino , & Bregatio , fub iudi-
f) Non eft pronum , vetera Geogra- ce lis eft .
phorum nomina , quibus vrbes in-
•
 16 Nicolai Oláhi Hungaria

Pifcina ius muros orientales , latiffimum viuarium , pifcibus multigenis me-

adTatam morabile , in orientem ad vnum milliare protenfum. Ad auftrum
imminet arci oppidum fitum in monte , qui marmor rubrum con-
tinet. Infra Budam meridiem verfus , Théten , Erd , Adon , Pakfium ,
Abbatia Tholna , Sexárd , Abbatia , & Báttha oppida , ripe Danubii adiacent. In-
Pétfvá
fra quam Báttham , quæ Abbatia eft fatis opulenta , & facramento mi-
radia.
raculofo celebris , flumen Sáros Danubio mifcetur. Vltra hanc Bát-
tham , Quinque Ecclefias verfus , eft alia Abbatia , quæ Pétfváradya ap-
pellatur , reditibus amplis infignis.
§. III. Hinc occurrunt g) Quinque Ecclefiæ , quarum arx in ra-
dice Metfek montis ardui , cuius latera & verticem procera cingunt
Arx & robora , eft condita , fedes Epifcopi Quinque Ecclefiarum. Hæc , tam
Epifcopa templo Cathedrali , D Petri , quam ædificiis , per Georgium Zathmárum ,
tus Quin- eius loci tunc Epifcopum , ( qui b ) poftea Strigonienfis Archi - Epi-
que Ec-
fcopus fuit , fummæ pietatis & iuftitiæ , rectique confilii , atque non
lefia-
rum : paruæ eruditionis virum, ) magno arcis decore exftructis , inclyta eft.
Ad Septentrionale latus templi , eft collegiatum Sacellum D. Virgini
Nicolai 40
Aurate facrum , in quo fepulcrum vifitur Nicolai , olim Epifcopi Quin-
Epifcopi que Ecclefienfis , exempli veri Epifcopi : huic affixum eft cilicium , 料
San&ti- veftis pilis contexta , quam viuens deferebat. Hic dicitur , interdiu
monia : A
fuam plebem verbo DEI pauiffe , noctu vero profectus ad filuam Evig
vicinam , humeris ligna detuliffe , & pauperes fouiffe , hifque inferui-
uiffe , vt etiam ex manuum fuarum laboribus pauperibus fubueni-
Vrbis ret , nedum Epifcopatus reditibus. Huic arci , fubiicitur ex radice
fitus :
montis prædicti , meridiem verfus in planitiem porrecta ciuitas , nec
fitu , nec opere fatis munita , accolarum tamen comitate , & ciuili-

tate præftans , Canonicis ac Præsbyteris referta , Aluminis & aquæ in- Ard
diga. Eft hortus , ad Septentrionale latus dicti montis , in quo fca-
turit fons , cuius fluor ciuitatem verfus , quadraginta circiter molas ,

VOJIO
ex ordine circumagit. Erumpunt & alii , ex montis latere , fontes ,
quorum per canales deductione , ciuitas reficitur : agro fertilis , vini in
optimi multum abundans , pifcium indiga ; præterquam eorum , qui

SE
SA
US
recenter a captura mortui , aliunde eo aduehuntur,
Arx So-
§. IV. Huic vicina eft , ad tria milliaria , Soclófium , i ) arx , &
clós :
munitione , & natura fortiffima , ædificiis vero infignis. A Quinque
Ecclefiis abeft ad quatuor milliaria , orientem Septentrionalem veríus ,
Mohács oppidum Mohácz , ad ripam Danubii fitum , ex oppofito oppidi in-
•ppidum. fulam ferarum altricem facientis ; clade LVDOVICI , Regis mei , fune. Dane
ſtum : de qua , cum hic fcribendi locus non eft , ita filendum po-
tius , quam pauca dicenda arbitror. CAPVT

g ) Hungari , PETS adpellant ; etymo , b ) Tota hæc parenthefis , deeft , in

ab Illyriis petito : quibus , Peth , fi- fragmento , quod SZENTIVANY , loco
gnificat quinque. Alias notum eft citato , p. 17. exhibet : quin & re-
prouerbium: Németnek BETS ; Magyar- liqua vrbis defcriptio , a manufcri-
258

nak PETS. Id eft : Quod eft Germano ptorum noftrorum textu , difcrepat
Vienna , id funt Quinque Ecclefia Hun- nonnihil.
2.

garo. Tanta , prifca illa ætate , vrbis, i ) Illuftrem fecerunt arcem , SIGISMVN-
& celebritas fuit , & ad degendam DI Regis carceres de quibus con-
vitam , commoditas, fule BONFINIVM , Dec. III. Lib . II . p.
m. 379.
 Caput Nonum. 17

CAPVT NONV M.

De Secunda Hungaria Parte , citra & vltra

Sauum fita.

Ecunda pars Hungariæ , partim Drauo & Sauo fluminibus includi- Secunda
tur , partim trans Sauum , ad alpes fere vfque , quæ Adriaticum pars
Hunga
refpiciunt mare , porrigitur. Trans Sauum funt regna Croatia , & ria :

Bofona , Epifcopatus Bofnenfis , arx Taurunum , k ) fiue Nándor Alba , Arx Tan
cum oppido eiufdem nominis , metropoli Seruiæ. Huius monia al- rorum ,
Juit Sauus , qui paulo fupra oppidum in Danubium exoneratur, fiue Nán-

Hæc arx , murus fuit Hungariæ ; qua , anno nati Domini , millefimo dor Alba :
quingentefimo vigefimo primo , LVDOVICO rege imperante , per Va
lentinum Theürek , qui ei arci præfuerat , amiffa , Turcis , hoftibus fidei ,
ad Hungariæ dirreptionem , patuit traiectus. A Tauruno , legendo

ripam , aduerfi Aluminis Saui , in latere , quod fpectat meridiem , ſunt

ex ordine pofitæ , Sabacz , Wyvár , Barka , Mybalócz , Arky , Dobor , Do- Sabacz
botzitz , Slobotzina , & e regione Arky , in Bofyna , Grayacz , Maglay , Arx :
Zrebernik arces , ante annos circiter viginti , per Turcas interceptæ.
§. II. Quæ vero regio , Sauo , & Drauo , fluminibus , inclufa eft ,
noftra ætate bifariam nominatur. Ea pars , quæ ad occidentem hy-
bernum , vfque ad fines Carniolæ , & Carinthiæ , ( quæ antea Carina
nominabatur ) & Comitatum Ciliæ vergit , appellatur Sclauonia Hun- Sclauonia
garica. In hac funt Comitatus Zagrábia , Várafd , Pofega , Valpó ,Valto, Hunga
rica :
& plerique alii. Epifcopatus Zágrábia , dignitate & reditibus infignis. Zagrábia
Chafma , Pofega , Ecclefiæ Collegiatæ , & fitu , & prouentibus præftantes. Epifcopa-
Arces : Varáfdinum , Gerebes , S. Gregorius , Rabócza , Monoczló, S. Deme-
trius , Valpó, non longe a meridionali ripa Draui fita , natura & mu-
nitione fortiffima , ædificiis vero præftantiffima. Efzek , ad ripam
pariter eiufdem amnis condita. Erdőd , 1 ) in monte fita , Danubium Erdöd.
profpectans feptentrionalem , ad meridiem vero campos latiffimos.
§. III. Ea vero pars , quæ inter oftia Draui , & Saui , orientem
verfus porrigitur , vocatur Sirmium ; in ea funt , arces Wylak , Sirimii Sirimi-
initium & caput , quæ in monte Danubio imminente non abfimili um in
fitu , quam Buda , iacet , regalibus exftructa ædificiis , tum fepultura que W
lak arx :
Joannis Fratris Capiftrani inclyta . Sylfegk , Bánmonofira , fedes Epifcopi
Sirmienfis ; Kamáncz , Varadinum Petri , Karom , Zalom - Kemen , in ripa Epiſcopa-
Danubii omnes fitæ. Circa Septentrionalem vero ripam Saui , a me- tus Siri-
ridie , orientem verfus , funt ex ordine arces : Diako , fedes Epifcopi mienſis :
Bofnenfis , S. Laurentius , Maróth , Racza , S. Demetrius , Bancz , Sempli- Sedes
nium , & pleræque aliæ. Hic tractus olim Sauia , m ) fiue Sauenfis Epifcopa.
tus Bof-
regio appellabatur. Hæc itaque , fecunda Hungariæ pars , vt fupra nenfis :
Decad. I. Monument. I. E docui

k) TAVRVNVM , a Taurifcis , Pannoniæ oppido , quod eft in Comitatu Szat.

populis , & nomen accepiffe , & ori-
ginem , do&ti exiftimant. Vide OR-
TELII , Thefaur. Geograph. in vtra-
que voce.
1) Slauoniæ iftud ERDOD , confunden-
dum haud eft , cum ERDOD , caftro &
marienfi , originibus COMITVM Erdo-
DY , in primis nobilitato.
m) Notum omnino Pannonia Sauia
apud auctores , nomen ; de quo vide
ORTELIVM , in voce , Pannonia.
 18 Nicolai Olábi Hungaria

docuimus , Sauo intercifa , ab ortu Myfos , Triballos , qui nunc Ra-

fciani vocantur , contingit ; ab occidente , Auftriæ prouincia ; ab Au-
ftro , monti Scardo eft conterminata ; ad Septentrionem vero Draui
ripis finitur.

CAPVT DECIM V M.

De Tertia Hungaria Parte , quæ Danubium

que

& Tibifcum interiacet .

Tertia 'Ertiam Hungariæ partem , quæ inter Tibifcum , & Danubium Alu.
Hunga- ᎢᎬuios , Boream verfus & Carpathum vfque montem , eft protenfa ,
ria pars. ac inter Septentrionem , & occidentem , Morauiæ fines ; ad orientem
vero Tibiſci in Danubium decurrentis , oftia attingit. Si PTOLEMAEO
n ) credimus , olim Jazyges Metanafte incolebant. In eadem eft Archi-

Archi- Epifcopatus Calocia , qui & Bácia dicitur. Epifcopatus Agria , Nittria , BI
Avast
Epifcopa- Váczia : multa adhæc Monachorum , Prælatorum , diuerfi ordinis Mo-
tus Co- nafteria. Comitatus , Scepufium , Sáros , Uyvár , Trencinium , Nittria ,
locenfis . www
Peſth , Bodrog , Bácha , multique alii.
Pefthum §. II. PESTHVM ciuitas , vt ab ea defcriptionem exordiar , ad orien-
ciuitas : talem Danubii ripam , e regione , vt fupra memoraui , arcis Budenfis
confpicitur , moenibus in latum orbem circumductis , Danubio vtrin- A
que compacta ; incolis , partim Hungaris , partim Germanis frequens ,
& ex vtraque parte longis fuburbiis infignis : vinis exoticis , non Sir-
micis modo optimis , atque perinde ac Cretica funt , dulci fapore
præftantibus ; fed etiam Baroniaicis , Somodinis , & alterius o ) generis ;
præter hæc , mercaturis quoque omnibus celebris. Mercatorum ma-
gnus eft eo concurfus. Poloni , Silefitæ , & pleræque exteræ natio-
nes , in ea vinum mercantur, Ager arenofus fterilisque , nullius fru-
menti magis , quam peponum , rapæ , & raphani minoris ferax. Cam-

pum vndiquaque habet longe diffufum : cuius latus feptentrionale

Rákos appellatur Rákos , de quo fupra memorauimus. Inter hanc vrbem ,

Campus : & Budam interfluens Danubius , ficuti in aliis quoque locis multis,
quibus quieto delabitur flumine , quolibet fere anno > circa finem

Decembris Menfis , & initium Januarii , ponte , non ex roboribus

aliaque materia , fed frigore conftricto , confternitur. Nam , pro

hyemis rigore , tanta glacie , ad vnum plerumque cubitum alta ; fu-

bito confiftit , vt perinde , ac in latiffimo firmiffimoque ponte , plau-
Electio ftra onerata , & quæuis alia pondera , nunc vnius menfis , nunc lon-
MAT- In huius pon .
gioris temporis fpatio , fine periculo tanfuehantur.
THIE
tis p ) glacialis medio , memoratur , MATTHIAS ille rex Coruinus ab-
in regem, fens , fuiffe in regem electus , dum detineretur iuffu Ladislai regis , in
Super gla-
ciali carcere Pragenfi, per Georgium Pogyebratium. Alia etiam flumina Hun-
pon-
&&

te facta. gariæ , eadem ratione gelu confiftunt ; quo tempore maxime for-
mido-
8.

mienfi & vicinis , præcipua tunc glo-

A

n) Geographiæ Lib. III . Cap. VII. p.

§
£

44. edit. Bafileenfis , A. 1540. fol . ria fuit.

•) Nondum , fcilicet , ad eam celebri- p ) Nihil eius , in electionis hiftoria ,
tatem , laudemque Tokaienfia vina , quam BONFINIVS , Decad. III. Lib. IX.
peruenerant , qua funt hodie. Sir- exhibet , obferuaris : præterquam ,
 Caput Decimum. 19
midolofi antea noftris fuerant Turci , ne hac vtentes occafione , per-
tranfito Sauo diriperent Sclauoniam , quam anno præterito , fere to
tam ; tum propter Chriftianorum Principum internas diffenfiones ,
ob quas Hungariæ , immo fuis periculis profpicere non curant ; tum
propter noftram negligentiam & factiones , quibus regna magna pe
richtari confueuere , in ditionem fuam redegerunt. Confpiceres in
prædicto Danubii campo , multos homines , iacentes interdiu , qui
Bacchum , Pefthi dulciffimum , præter rationem exhauftum , decoquant ,
& in longas moras defpument , deſtinentque.
§. III. VACIA Ciuitas , fedes Epifcopi , ad ripam pariter Danubii , Wáci
qui infulam illic mediocrem circumluit , fita eft ; a Peftbo Boream enfis
verfus , quinque milliaribus recedens. Locus , propter montem q ) Epilcopa-
tus:
arboribus plenum & fupereminentem , & ex alio orientis latere ,
propter viridaria , & campum late diffufum , non modice amœnus.
Hinc , fub radice eiufdem montis , occidentem verfus , ad aliquot
milliaria , longe porrecti , aduerfo Danubio , non commode , ob viam
anguftam & fragofam peruenitur , ad Maros oppidum , Viffegrádo Maros
obiectum . Tum , traiectis per ordinem , Ipola , Grano , & Nitria fluuiis, oppidum :
quos in Danubium infundi , fupra memorauimus , recurritur ad Guta
oppidum , quod ad oftia Vagi fluminis , ( circa quæ loca , pifcatio fit
"
r ) antaceorum pifcium ) fitum eft. Hinc magis ad occidentem

circa ripam eiufdem Vagi , quæ eft ad Zephyrum, conftructa eſt arx Arx
fortiffima , Alexii Thurzonis , Semthe , inclufaque vtrinque oppidis , Semthe

aliquo interuallo ab ea diffitis-

§. IV. Eo ex loco femipaluftri , & aliquando profunde lutoſo ,

relictis ad dextrum latus , aliquot pagis , & Tyrnauia , PosONIVM ten. Pofoni-
ditur. Hæc vrbs , adiacet ripe Danubii , quæ, & loco , & munitione um, vrbs
& arx,
mons , cum de.
eft fortiffima.A finiftro , campi fatis lati , fpatio , incumbit ei
cuius latera vinetis confita funt. A fronte , arx pariter validiffima •
, fcriptio
n
inter montem , a finiftro fatis filuofum , inferiore vero vineis con- ne.
fitum , condita eft in loco editiffimo , ædificiis fplendidis decora . Quæ,
ex ea parte , quæ Auftriæ fines refpicit , & Morauam fluuium , ( in
cuius ripa orientali , in edito monte arx Deuén exſtructa eſt , duobus
a Pofonio , occidentem verfus recedens milliaribus, ) murum habet , cir-
citer viginti pedes latum ; qua vero vrbem & Danubium profpicit ,
ambulationes , cum quietis amoenisque interftructis ædiculis , ad quas ,
ex regiis cubiculis patet tranfitus. Mea hæ ætate , fupra moenia ædi
ficatæ fuerunt , per Joannem Bornemiszam , eius loci Comitem , Secundi
E 2 LVDO.

quod , Danubius , quarto Idus Feb-
ruarias , fubito rigidoque gelu con-
cretus , & quafi pauimento conftra-
tus , perterruerit factionem Coruino
contrariam , vt reli &
ta Buda , Peftum
concederet . Tum vero , facile po-
terat eueniffe , vt occurfantes fibi
mutuo proceres , dextras , in medio ,
glaciali hoc ponte , iungerent, inque
MATTHIAM eligendum , confilia anti-
ciparent,
9 ) NASZALY ei nomen eft , quafi Nagy
Szál, dictum ; eo quod termini in-
ftar , excelfo vaftoque iugo , furre-
tus , late regionem defpicit.
&
+) Legi in diplomatibus , Reges Hun
gariæ , antaceorum viuarium hic o-
lim habuiffe , per oram fluminis , ro-
boreis palis circumclufum : quorum
trunci , decrefcente amne , notarí
poffunt hodieque.
 20 Nicolai Oláhi Hungariæ

LVDOVICI regis nutricium , virum , non minus ftrenuum , fortisque

& animi magni , quam ingenio , confilio , fide , & religione præftan-
tem , mihi certe veluti alterum parentem. Apud quem tamen , li-
cet ' A'TEKNON ' ÓNTA , ( improlem exiftentem , ) nec captarim , nec ac-
ceperim , vt plerique alii , hæreditatem. Hic , ad Danubium & cam-

pos Trans-Danubiales proſpectus , magnam præbet oculis intuentium

delectationem .
Arx §. V. Vltra Pofonium , intra vifcera montis prædicti , ad orien-
Stompha, tem æftiuum , eft arx Stompha ; & Monafterium Heremitarum Thal.
Bozyn, In radicibus vero , porrectæ funt arces , S. Georgius , optimis & dulcif
S. Geor- fimis vinis memorabilis ; Bozyn ; Veresko ; præterea , aliquot oppida.
gius :
Hinc ad orientem vifitur ciuitas TYRNAVIA , natura minus , quam arte
Tyrna-
uia cixi- munita. Ad huius moenia , fluuiolus eiufdem nominis , ingens facit
tas : pifcium viuarium : ex quo iterum effluens , prope Vizkelet , Danubio
mifcetur. Hanc incolunt Germani , Hungari , Bohemi , mercimoniis ,
Nitria aliifque rebus vfui hominum , neceffariis , abundantem, NITRIA de-
Epifcopa- hinc , fedes Epifcopi , ad Septentrionalem partem , orientem verſus ver-
tus,
gens , tranfmiffo Vago fluuio , in ripa Nitria fluminis , fita eft, Arx ,
Trinci- & fitu & arte munita , a qua diſtat Trincinium , in Cæciam , nouem mil-
nium
liaribus , & loci amoenitate , propter alluentem Vagum , & munitione
arx :
Galgócz memorabilis : inter quam , & Nitriam , funt arces Galgócz , & Themet-
& Te- vèn , atque nonnulla oppida. Supra Trincinium , Ilauai tum , ad radices
metvén : filuofi montis , eft caftrum fortiffimum , Biftricia , orientem verfus Vb-
Biftricia , roveCZ , & deinde Baymicz ad fluuiolum Thurócz fita. Vltra montem
Bay- arx Letaua , & citra Vagum magis ad Septentrionem , Sztrecken , Oraua
mócz ,
Likava. Vltra Vagum , Suczán , Blatnicz , Sklauina arces.
arces.
§. VI. His ad orientem Brumalem , vicinæ funt Septem Ciuitates
Septem montance , filuis , & locis afperis , interfeptæ : s ) Cremnicia ; Schemni-
montana
Ciuitates: cia ; Biftricia ; Bucanum ; Mons Regius ; Dilenum , & Libeta : quarum
caput eft , t ) arx Vetufolium. Hinc arces , Saskov , Dobrouina , Végles ,
Lyptfe , fupra quam Garanus u ) oritur : harum incolæ vtuntur Hun-
garica , Germanica , & Slauonica , lingua ; auri , & argenti , fodinis ,
atque aliis metallis , vt infra dicetur , diuites. Hæ funt Reginarum
Hungariæ , titulo Donationis , propter nuptias , per Reges & Proce-
res regni , iam olim , a maiorum noftrorum temporibus , eis deftinatæ.
Inter hos , quibus ciuitates hæ inclufæ funt , montes, ae Ipolum fluuium,
qui fupra x ) Schemnicium , in radice montis oritur . Ad filuam , quæ
Præpofi- Agria adiacet , funt : oppidum Rima- Szombath , Ozdien ; arces Fylekvár ,
tura Bo- Loffoncz , Salgó, Taryán , Kalonda ; Præpofitura Bozok ; Oppida Carpona ,
zok , Lythva , Hydvég ; Præpofitura Sáagb , ad Ipolum : a qua arx orientalis
Saagh : Drégel, oppidum Orofay , quod incolunt omnes liberi. Hi nihil aliud
fube-
Hungari : Körmötz -Bánya ; Selmetz- tenereturque præfidio , defenfandis
Bánya , Befztertze-Bánya ; Baka - Bá- montanis deftinato,
nya ; Uj-Bánya ; Bela-Bánya ; Libét- u) In Comitatu Gömörienfi , Granus ca-
Bánya ; vocamus : vbi vox Bánya , pita habet , quinque , plus minus ,
fodinam fignificat. milliaribus altius : qua de re , alibi .
t) Non quod accenfum reuera fit Vr. x) Aliter fe res habet. Diftant fontes
bibus montanis ; fed quod Regum Ipola , minimum octo milliaribus , in
effet fedes , cum huc accederent æftiuum orientem , Schemnitzio .
 Caput Vndecimum. 21

fubeunt oneris , quam quod tenentur e fuo gremio , Regi , & Reginæ ,
ianitores dare. Populus fidus , nunquam proditio eorum minifteriis
facta fuiffe , cognita eft ; quamuis libere ingrediantur , Regis , & Re-
ginæ cubiculum.

§. VII. Ab his recurritur CASSOVIAM , quæ ipfis montanis ciui- Caffouis

tatibus eft Septentrio-orientem verſus. Hæc ciuitas , non minus pul- ciuitas.
cra , quam munita eft , ciuilitate & incolarum comitate , inclyta ,
olim frequens emporium , quo , non modo Hungari , fed etiam Po-
loni , & pleræque aliæ Septentrionis nationes , confluebant. Lingua
vtuntur pene Saxonica . Hanc iuxta labitur , Hernándus fluuius , me .
ridiem verſus , qui poftea iunctus Sajóni amni , infra cum Barfonos exo-
neratur , non adeo procul a Moby , oppido Reginæ , in Tibiſcum,

CAPVT VNDECIM V M.

De Refidua , eiufdem Hungaria Parte.

Vicic Caffouiæ , vicinæ funt Ciuitates aliæ liberæ : Eperies , Leuco- Vrbes
Libero
uia , Barthfa , Sibinium omnes inter loca montofa fitæ , qua
Regia-
rum incolæ eadem , qua Caffouiani , vtuntur lingua , Harum , Septen-
que :
trionalius eft oppidum , Rybnov ; arces Scepufium : inter montes Thárko ; Arces :
citra y ) Vagum , Kefmark ; Rofnauia vero , & Smilnicia oppida , inter
Hernádum , & Sajónem fluuios ; tum citra eundem Olfoua. Hinc in-
ter montes , Murdny arx , ad meridiem , occidentem verfus fita, In-

ter Sajónem & Hernádum fluuios funt oppida : Vámos Sykfő ; tum Sziksó
Caffouiam verfus , Gradua , Syna : arx Nagy Hida. Intra autem Her- oppidum:
nádum , & fluuiolum , qui ex montibus Septentrionalibus , diuerfis
fontibus ortus , ad Tibifcum influit , funt arces , Sórár , Czieeua , Vng-
uar, Vibely, Terebes , aggere extra moenia circumducta fortiffimo : Fy- Terebes
zér , Buldo - Kỏ , Thálya : oppida , Zánto , Lyska , vini optimi feracia, arx :
Arx TOKAY , in ripa occidentali Tibifci fita , qua traiectus eft ad re- Arx To-
liquam Hungariæ partem : de qua paulo poft dicemus ; locus , non kay
minus fitu amoenus , quam munitus. In vlteriore fluminis parte , vf
que ad ripam Tibiſci , orientem verfus multæ funt , arces & oppida ,
quæ longui effet omnia recenfere. Inter quas eſt , Sáros- Patak , arx ,
& Munkács , reginæ reditibus , vini & porcorum , fitusque amoenita- Munkász
te , infignis ; a qua non longe abeft , oppidum Beregfzáz , Parochiali arx .
templo memorabile.

§. II. Infra Sajónem fluuium , meridiem verfus , vt eo redeamus ,

vnde digreffi fumus , Dyfgyeor , arx reginæ , cum oppido eius nomi- Dyógyor
nis , ei fubiacente , magis amona , quam munita occurrit. ( Meri. arx.
dionalis ifte Caffouie , fitus eft , amoenitate & omnium rerum copia ,
merito memorabilis. ) Hæc , exftructa eſt , in latere montis , ab oriente
& meridie , filuis cin &
ti. Cantus philomelarum , & aliarum auicularum,
in ramis vicinarum arborum concinentium , verno tempore , eorum
Decad. I. Monument. I. F aures ,

* ) Immo , pluribus milliaribus , fupra minore , quam reliquos , adcurati

o-
fontes Vagi, pofitum eft Käſmarkinum , ne , defcripfit nofter , quod ætati illi
condona
ad Popradi amnis ripam orientalem. ndum eft.
Alioquin , Hungaria hunc tra&
tum ,
 22 Nicolai Olábi Hungaria

aures , qui in ipfis cubiculis arcis agunt , mirum in modum oblectant.

Chorea Infra arcem , Auit riuus , trutis , & aliis pifcibus delicatioribus , fca-
eiuium
tens. Ad medium hinc milliarium eft oppidum Myskoltz ( incolarum
Mys-
choreis z ) iam olim famofum ) fubditum arci , vinis optimis & omni
kóltz :
commeatuum genere , abundans,
§. III. Ab hoc , meridiem verfus , ad quatuor milliaria , AGRIA ?
fedes Epifcopi , diffita eft ; non folum reditibus amplis ; fed etiam loci
fitu , & alimentorum copia , maxime infignis. Arx , ad montis radi-
Agrienfis cem , in loco editiore , condita eft , in qua Ecclefia Cathedralis , cui
Epifcopa- fubiacent in planitie ædes Capitulares , & oppidum, Hinc , in ripa
tus : Tibifci , orientem verfus labentis , funt inter alia plurima oppida ,

Szegedi Szolnok , Varkon , Körtbvélyes , Szegedinum oppidum , tam Camera falis ,

num op-
pidum. quod ex Tranfyluania , vt infra dicetur , nauigio vectum , eo loci de-
ponitur ; quam loci commoditate , maxime memorabile . In ripa

vero Danubii , e regione meridionali defluentis , funt , prætermiffis

aliis , oppida Körthvélyes , Pathal.
Colocia, §. IV. Hinc COLOCIA ? fedes Archi-Epifcopi Colocenfis , Ecclefia ".
Archi- Cathedrali inclyta ; Zeremlyem , Bakmonoftra , Bodrog , Apáthy. Hinc

Epifcopa-
tus : Báczia , alia Archi-Epifcopi Colocenfis fedes , ad vnum milliarium a
Báczia , ripa Danubii fita eft in planitie , omnibus commeatibus , maxime
Jedes Co- pifcibus , copiofa . Narratum mihi eft , a fide dignis viris mille circi-
locenfis : ter pifces lupos , fiue lucios , miftos carpionibus , quorum longitudo
mediam vinam , breuitas vero , vnam palmam non excefferit , hoc ,
in aliisque locis ei vicinis , vno ducato emtos fuiffe , & nunc quo-
que , pro temporis conditione , emi poffe. Tum ad oftia fere Tibifci ,
Titu-
in Danubium fe exonerantis , eft TITVLIVM Præpofitura , olim redi-
lium ten
tibus quatuor millium ducatorum diues : deinde Kyfdy , Cabol, & aliæ
prapofi- 125.
tura. plurimæ arces , partim in ipſa ripa Danubii , partim non procul fitæ.
§. V. In his , inter Danubium & Tibifcum , locis , ad Septentrio. ཎི
Campus nem Campus eſt Cumaronum , in quo Cumani per fedes , fiue , vt ipſi
Cuma- Inter quas funt vici , Halás , & pleri-
vocant , feffiones diuiduntur.
.nus : 2
que alii , regio fifco addicti. Alunt pecora , & equorum greges , ex
quibus opes , non paruas fibi comparant : aquæ , & lignorum funt
F
inopes ; nifi quod ad aquandum pecora , puteos , non a ) ſapidam
præbentes aquam , effodiant. Ager , non vllius leguminis commo-
dius ferax , quam peponum. Ad ignis vfum , vtuntur arundinibus ,
fimo b ) animalium , & modicis lignis , procul aduectis. Supra quos ham
B
F
B
#

in orientem, aliquot milliarium interuallo , diffitus eft alius tractus cam-

B
&

Regio peftris , perpetuo campo , qui Báchienfis regio appellatur : in qua , mul-
aue
fine tra- ta funt oppida , quorum defcriptionem , breuitatis cauffa , confulto
10
Sus Bá- prætereo ; quia non eft animus , totam nunc Hungariam depingere ;
chienfis. fed eius faltem fitum , & nonnullorum locorum pofitionem . Hic
tra-
neglectu. Nam , vbi frequenter hau- oci
z) Quale chorearum genus fuerit , ne-
mo nos docere potuit hucufque : ta- riuntur , vigefcunt , & funt potui
metfi recordentur , aliqui prouer- haud inutiles.
biorum : Miskóltzi Tántz ; item b ) Bubulum ftercus eft , recens illud ,
Tántzos Miskóltziak. & ftramini illitum , poftea ad folem
a) Putrefcunt nonnunquam , & fcatent duratum , & ignis tenax.
vermibus, non tam laticis vitio, quam
 Caput Duodecimum. 23

tractus , tritici , frumenti , leguminumque , quam aliarum rerum , eſt

feracior. Vino vtuntur accole Sirmico , a quo , Danubius interfluens ,
eos dirrimit. Nafcuntur hic , equi , & velocitate , & fortitudine , non
contemnendi ; fed quod magna ferant capita , vulgi dicteriis , pene
ridiculi.

CAPVT DVODECIM V M.

De Hungaria Trans- Tibifcana .

Varta illa HVNGARIÆ pars , quæ vltra Tibiſcum eft Aluuium , Pro-
QaLEMEO c ) referente , olim Dacia appellabatur. Hæc , ad Se-
ptentrionem , Sarmatiæ partem attingens , a Carpato monte , vfque
ad flexionem Tyræ fluuii , porrigitur. Ab Auftro vero Danubio , vbi
Ifter vocari incipit , ab occidente Tibifco , & Jazygibus Metanaftis ,
terminatur. In ea funt prouinciæ : Valachia magna , quæ & Trans-
alpina vocatur. Moldauia , Tranfyluania , Maromarufium, Sámosköz , Tranſal.
Kérésköz , Nyir , & Temesko . Transalpina , quæ olim a Flacco , qui co- pinia re-
loniam Komanorum eo deduxerat , Flaccia vocata effe dicitur , ab gnum ,
alpibus , quibus a Tranfyluanis disjuncta eft , incipiens , ad Euxinum
fere pelagus extenditur. Terra plana aquarumque indiga, A Se-

ptentrione Roxanos , qui nunc Rutbeni vocantur ; ad meridiem Hunga-

riæ eam partem , quæ arcem Temesvár , & campum Maxons refpicit ;
ad orientem vero Danubii Alumen , Myfiam inferiorem , ab ea diui-
dens , contigit.

§. II. Huius Princeps Vajuoda appellatur , opibus , & imperio po- Vajuo-
tens ; qui fedem habet in ciuitate Tragauiftya. Dum exigit neceffi. da fedes
tas , ad quadraginta hominum millia armatorum confcribere , & in & poten
tia :
aciem deducere , intra fuos fines , poffe dicitur. Subditus eft Regi ,
cui per legatos præftat iuramentum fidelitatis feruandæ. In hac Dua , in

prouincia , a maiorum noftrorum temporibus , ad noftram ætatem , Tranſal

duæ fuerunt familiæ , in initio ex eadem domo ortæ ; altera Dana , pinia fa.
a Dano Vaiuoda , altera , a Dragula , Dragulana : quarum etiam Aeneas &iones :
Syluius, in Europa capite fecundo meminit. Ex his , legitimi Vajuo-
de creantur , nunc Regis noftri , nunc Turcarum Cæfaris , promoti viri-
bus,

§. III. JOANNIS HVNYADIS , Vaiuoda Tranfyluani , poftea vero Gu

bernatoris Hungariæ tempeftate , Dragula Vaiuoda d ) partim interfe
&is , partim expulfis his , qui e Dani erant fanguine , Regnum occu-
pauerat. Mamzilla , ab Argyes , ex vxore Marina , eiufdem Joannis Olähi
Vaiuodæ forore , e ) duo erant inter alios filii : vni nomen fuerat Stan- genus :
tzul , qui Danum , & Petrum filios fufcepit ; alteri Stojam , hoc eft Stepba-
nus. Is me , & Matthæum , filios ; Vrfulam , & Helenam filias genuit. Dragula
Potitus igitur rerum Dragula , Stantzulum patruum meum infidiis in- Vayuoda
F 2 ter- tyrannis.

) Lib. III. Cap. VIII. p. 44. b.
dj DRAGVLARVM , fiue Dracularum , faci-
nora pœnafque , legefis , apud Bon-
FINIVM , Decad. III , Lib. VI. extre-
mo ; &Libro VII. p . 469 , 2. Item ,
Decad. eiufd. Lib. X. p. 532, 39.
) Ergo , ab inuidis , dubitationem , de
illuftri adeo OLAHI genere , motam
fuiffe oportuit: nobis fummi viri , po-
tior eft fides , quam cius æmulorum,
 24 Nicolai Oláhi Hungaria

terceptum , fecuri percuffit. Stephanus vero , puer adhuc , DEO fibi

propitio , illius euadens tyrannidem ; confugit ad MATTHIAM regem :
qui , vt ab ipfomet patre , & Joanne Bornemisza , ac Ambrofio Sárkán , Co-
mitibus in Hungaria , qui cum patre , vna fub rege militabant , poftea
audiui , decreuerat eum fæpe numero , ad regnum , cum exercitu re-
ducere ; fed pater videns rerum mutationes , quæ imperii gratia illic
fiunt , periculofas effe; maluit in Tranſyluania matrem meam Barbaram
AA
Hunzár ducere vxorem , vitamque agere priuatam , quam in tyranni-
de & imperio , mille periculis fubiecto , inftar maiorum fuorum , in-
terfici .

§. IV. Succedente deinde tempore , Myhne , propingua nobis

iunctus fanguinis neceffitudine , vtpote ex Danorum natus gente , vir
confilio magnus , & manu ftrenuus , Vayuoda creatur.
Qui cum circa
annum millefimum quingentefimum decimum , a nato Chriſto , cum
vxore , & Mirtze filio , ac filia , poſtea per Vayuodam Moldauienfem
( vt accepi , ) ducta vxore , a Bojaronibus perfidis , coniunctis Turco ,
fuit regno pulfus ; data ei per regem Vladislaum , Ludouici patrem ,
publica fide , ad Cibinium Tranfyluaniæ ciuitatem confugit. In qua ,
non multo poft tempore , dum quodam die ex templo , a Patre meo ,
& Joanne Horuáth a Vingaris , honoris cauffa ad hofpitium deducere-
tur , quidam Demetrius Jaxith , natione Raſcianus , ex infidiis fubito
erumpens , eum incautum , nihilque mali , fub fide publica , metuen-
Mors tem , tribus aut quatuor vulneribus , inter fere manus deducentium, &
Myhnæ magnum numerum iuffu eiufdem , Mybne , ne videretur publicæ fidei
Vaguoda diffidere , inermium aulicorum , confodit . Hic quoque perpetrato fa-
violenta :
cinore , ad hofpitium propinguum , magno tumultu , & plebe , propter
regiam & publicam fidem violatam , in furorem concitata , a quodam ,
e plebea multitudine , quæ ædes oppugnabat , boinbarda petitus , mife-
rabiliter periit.

§. V. Hæ duæ familiæ , in hunc diem mutuo conflictantur. Quæ

libet omnibus curat viribus , e fua familia creari Vayuodam , nunc Tur-
carum , nunc Hungarorum auxilio. Qui potentior eft , alium non
modo aduerfæ factionis ; fed etiam ex fua familia hominem , de impe-
rio ambiendo fufpectum , interficit , captumque , fæpe naribus, aut aliis
Petrus , membris , truncat. Quod cum fæpe alias , tum nuper contigit. Petrus
CASH

Stantzu- ab Argyres , Stantzulis filius , de quo mentionem feci , Patruelis meus ,

lis filius : fcripfit ad me f) his diebus , ex Hungaria , fe creatum fuiffe in Trans-
05

alpina Vayuodam , per Mahumetum Imperatoris Turcarum Baffam : &

9
6

quum regno præeffet , miffum effe , aliquo poft tempore , a Turca alium,
aduerfæ factionis , cum exercitu , qui fe expulfo , regnum occuparet :
fe vero , inter duos exercitus , cum hofte , fingulari congreffum certa-

mine , illumque a ſe vulneratum equo deieciffe : quem , dum interfi.

cere vellet , Barones Tranſalpinæ , qui fua lingua adiectis duabus litte
ris Boiarones g ) vocantur , perfidia vfi , victum liberaffe , & fe cepiffe ,
par-

f) Bruxellis , apud Batauos , agebat , nobilitari prærogatiua , ad tributa ,

dum hæc fcriberet , OLAHVS . qui fe viros in bello præftiterunt :
) Sarmatica vox eſt Bojar , a Boj , quod quæ apud eas gentes , vnica fere no-
pugnam fignificat, ducta , & his , cum bilitatis origo fuit.
 Caput Decimum Tertium , & Decimum Quartum. 25

parteque narium truncata , expuliffe : fperare tamen fe in DEI clemen-

tia , quod expulfo hofte , ignominiam acceptam , armis vindicaturus ,
regno , virtute potiatur. Ita fpes hominem trahit , rerumque huma
narum conditiones , mutari confueuere. Sed , vix alicubi tuta effe
poteft regni focietas , multo minus in Transalpina , noſtra ætate , iam
pro maiori parte , Turcarum tyrannidi fubiecta. Valachi , Chriſtiani
funt ; præterquam , quod Græcos fequuti , in Spiritus Sancti proces-
fione , & quibufdam tolerabilioribus articulis , ab Ecclefia noftra dis-

fentiant. Hæc obiter volui inferere , vt mores Tranfalpinorum effent

cognitiores.

CAPVT DECIMVM TERTIV M.

De Moldauia.

Oldauia regio , ab oriente coniungitur Tranfalpinæ ; ad Septen- Moldauia

M trionem , occidentem verfus Polonis ; ad Boream , interpofita regnum.

Podolia , non longe abfunt a Tartaris , qui vicini funt Ponti b ) Mæo-
thidis. Eius etiam regionis Princeps vocatur Vayuoda , non tantis mu-
tationibus periculofis , quam Tranſalpini , obnoxius. Haud aliter ta-
men hic quoque , quam ille , iuramentum præftat Regi Hungariæ, fideli-
tatis exhibendæ. Qui , vt in fide permaneant , liberalitate Regum

Hungariæ , in Tranfyluania aliquot arces poffident . Lingua , ritu , re-

ligione , eadem Moldaui vtuntur , qua Tranfalpini ; veftitu , aliqua fal-
tem ex parte differunt. Judicant fe , Tranfalpinis effe , & generofiores,
& magis ftrenuos ; equis præftant. Sæpius a Rege Hungariæ defece-
runt ; fæpius cum Polonis bellum geffere. Ad quadraginta , & vltra ,
millia armatorum hominum , dicuntur cogere poffe. Sermo eorum ,
& aliorum i ) Valachorum , fuit olim Komanus , vt qui fint coloniæ
Romanorum : noftra tempeftate , maxime ab eo differt ; præterquam

quod multa eorum vocabula , latinis fint intelligibilia.

CAPVT DECIMVM QVARTVM.

De Tranfyluania.

"Ranſyluania , vndequaque cinéta eft altiffimis alpibus , ex ea ma- Tranſfyl-

re , quo Septentrionem , & Moldauos refpicit , patentiorem habet adi- regio.

tum. Ex Hungaria , tres ad eam patent viæ , hæque difficiles & fale-
brofe. Vna appellatur via Mezes , ex ea parte , qua Samos ; alia Keres
Maros ,, labuntur
dicitur , qua Keüres ; tertia Porta Ferrea dicitur , qua Maros
Alumina. Ex Tranfalpina , anguftus & arduus eft ingreffus, Hanc ob
rem , Turcæ , qui hinc inuaferunt Tranfyluaniam , magnam fæpe a parua
manu , accepere cladem. Facilius ex Tranfyluania , quæ triginta vel
circiter , milliaria Hungarica longa eft , & lata fere totidem , aut paullo
Decad. I. Monument. I. G minus ,

b) Malim legere : Paludi Maotidis. fus Tranfylu . Cap: VIII. Et , de Va-

i) De Valachorum Lingua , vide, LAV- lachorum Origine , Cap. VI. Lugdu
rentii Toppeltini , Origines & Occa- ni , A. 1667. forma duod,
 26 Nicolai Oláhi Hungaria

minus , totam Hungariam fubigere poffis , quam ex Hungaria Tranfyl-

uaniam. Nam , itinera eius , roboribus fuccifis , facile coarctari poffunt.
Gentis §. II. Gens adhæc , membris bene compacta , bellicofa , armata , &
habitus : equis robuftis bonisque prouifa. Regio tota , nunc planitiem , nunc
A
Regionis fyluas , alternatim habet ; aquarum diuortiis , flexionibusque , vt paullo
ingeni- poft dicemus , interfecta , agri fertilis : vini ferax , auri , argenti , ferri,
um : aliorumque metallorum , præterea falis plena ; bouum , ferarum , vrſo-

rum , piſcium abundantiſſima ; vt naturam accufare non poffis , quin

Quatuor omnia vitæ commoda , in eam contulerit regionem. In hac funt , qua-
in Tran- tuor diuerfo genere nationes : Hungari , Siculi , Saxones , k ) Valachi :

fyluania inter quos , ineptiores bello putantur 1 ) Saxones. HVNGARI , & SICVLI ,
nationes : eadem lingua vtuntur ; nifi quod Siculi quædam peculiaria gentis fuæ

Saxonum habeant vocabula ; de quibus , in fine operis latius dicemus, Saxones ,

Tranfyl- m ) dicuntur Saxonum Germaniæ effe coloniæ , per Carolum Magnum
uanorum eo traducta : quod verum effe arguit , linguæ vtriusque populi con-
origo.
fonantia. Valachi , Romanorum coloniæ effe traduntur. Eius rei ar-
gumentum eft , quod multa habeant communia cum idiomate Ro-
An-
mano , cuius populi , pleraque numifmata , eo loci reperiuntur ; haud
dubie , magna , vetuftatis imperiique Romani , iftic indicia,
Flumina
§. III. In hac Tranfyluania , Sajó , Sámos , duo Keüres , olim Cufus ww
Tranfyl- dictus , albus & niger : Marus , qui olim Amoriois , Marifus , vel Morof
uania.

DZ
fus vocabatur : Aranyas , Kikleo , Ompay , & Biſtricia flumina , oriuntur .

D
Quæ poftea diuerfis aucta fluuiis , tam intra , quam extra Tranfylua-

2
5
B
A
2
Sajó : niam , maiori eorum parte fiunt nauigabilia. Sajó, in finibus Siculiæ ,
Septentrionem verfus , ortum habet ; qui , mixtus primum Biſtricia
amne , ciuitatem , & opibus & ciuium multitudine , fatis potentem al-
Sámos: luente , fupra oppidum Dees ; in cuius montibus fal foditur ; Sámofum
fluuium , ex radice alpis Kalata , ad meridiem fitæ , fupra oppidum Vá-
farbely ortum , admittit. Hinc , inter duos montes arduos decurrens,
Tibifco , fupra vicum Naddi , n ) mifcetur. Inter fontem Sámofi , & Sear
Albus alpes Valachorum , funt : Gyalu , Almás , Iklod , Némethi , Alpreth , Kereszt-
Κδι δς :
úr. Inter has ipfas alpes , exurgit etiam Albus Keüres , qui in angu-
ftiis montium , crebris reflexionibus gyrisque , vt non fecus , quam fæ-

pius reuerfus , vno die quindecies circiter tranfmeetur , cum magno

inter filices ftrepitu , primum pagum Feketeteü , tum extra Tran-
fyluaniam , Reův & Thelegd arces , deinde Varadinum ciuitatem præ-
Niger terlabens , recta meridiem verfus decurrit , admiffoque Nigro Keures
Kéros :
Aluuio , in Tibifcum exoneratur. Huius nigri Keüres fons , in Sicu-
Eius
lia fertur ortum habere , non procul a Gergya . Hinc , acceptis aliis
Fons :
riuulis , eodem fere tractu ortis , ad vifcera penetrat Tranfyluaniæ :
vbi non longe a Gherend oppido , duos facit alueos ; altero flectitur
occidentem verfus , & penes oppidum Thorda ; in cuius montibus
fal
I

k) Non funt inter nationes Tranfilua-
niæ cenfendi Valachi , ex hodierno
prouinciæ habitu : quod norunt Iu-
ris Publici periti .
1) Aliter legas, apud BONFINIVM, Decad.
IV. Lib. VI . p. 614 , 29. vbi , Sa-
xones , loco difficillimo , primas , in
•
pugna partes, fibi viriliter depofcunt.
m) Eleganti compendio exhibet Top-
PELTINVS , doctorum , de Saxonum
originibus , controuerfias , loco cit.
Cap. III.
n ) Rectius , ad Számosfzeg , vnde & vici
nomen. e
۱,۱
 Caput Decimum Quartum. 27

fal eft ; delabens , Aranyas vocatur. Hic fluuius , quod de Tágo Hi- Aranya
fpaniæ , & Paolo Lydia fcribitur , aureas vehit arenas : qua ex re , fluuius:
illi nomen hoc eft inditum , Aranyas , o ) id eft , aureus.
aureus. Hinc ex-
currens inter alpes , alluit oppidum Keresbánya , vbi nomen Keures

accipit , longoque poftea fluxu , mifcetur Albo Kehres. Altero ipfius

alueo , orientem verfus vehitur , nomenque accipit Marufi , atque ad-
miffis fuper Albam Juliam, ( quæ fedes eft Epifcopi Tranfyluanienfis , Ec- Cixitas
clefia Cathedrali , multisque opulentis facerdotiis , ac fepultura Joan- Aba Iu
lia , fedes
nis Hunyadis inclyta ) Kikeülő , Ompay , & aliis fluuiolis , fui partem , Epifcopi.
ad Aranyas , veluti infulam faciens , transmittit . Alia autem fui parte,
oppida , Vyncz & Borberek , dirimens , meridiem verfus , inter oppidum
Zázváros , & Rapolth , ( a quibus fpatio duorum milliarium , Hunyad arx Hungad ,
fortiffima , fub radice montis meridionalis fita diftat , ) haud procul & De-
a Demia , arce in altiffimo monte condita , penes Kapronczam , & Vár- mia , ar-
alyam, inter montes vtrinque eminentes , qui riuulos illi infundunt ces :

plerofque , labitur ; deinde prætergrediens Lippam arcem , Orodium Zegedi-

Præpofituram & Ecclefiam collegiatam , Nagylak arcem , ad Zegedinum num op.
oppidum , Tibifco mifcetur, pidum.
§. IV. Inter hos alueos , qui fpeciem infulæ præbent : funt , Ghe-
rend , Sanctus Rex , Szék ; vbi ſal effoditur ; Detzeh oppidum ; vbi
naues fale onerantur ; Toroczko , Diód arx , & oppidum Lupfa , Ketz-
kerotth , Somkerék , Bontzida , Ludas , Kolos ; vbi fal e montibus ex-
trahitur ; Kolosvár , Teutonice Claufenburg , quæ olim Zeugma fuiffe Kolosuár
traditur. Ciuitas , & fitu , & opibus , & rerum omnium copia , mer. ciuitas :
catoribusque inclyta. Abbatia Colofmonoftor , Thorda oppidum ; penes Thorda
quod fimiliter fal fcinditur ; & multa alia. Vltra diuifionem dicto- oppidum :
rum alueorum , fub Siculia , intra alpes , quæ orientem verfus Trans-
alpinæ imminent , & quibus ad meridiem Tranfyluania , ab Hungaria
difiungitur , funt oppida : Regen , Vásárhely , Zakad , Terem , Nagylak,
Saaros, Vduarhely , Réhalom , arx Kikeleü , non minus munita , quam
amœna, Ciuitates : Megyes , fitu & arte munita , ac vfui hominum
commodiffima ; altera ciuitas , Braffouia , fiue Corona , ante Zermige. Braſſouis
thufa p ) appellata , ad fines Tranfyluanie , orientem verfus fita eft , cinitas :
tum munita , tum ciuium , & mercatorum frequentia , celebris , victu
vero commoda. Adhæc , Tranfalpinorum , & aliorum externorum
hominum emporium . Huic vicina eft arx Thertz , fortiffima , clau- Thertz
ftrum veluti , & porta Tranfyluaniæ , quæ Tranfalpinis eft introitus , *r*.
in afperrimo loco fita.

CAPVT DECIMVM QUINTVM.

Continuatio Defcriptionis Tranfyluaniæ.

Inc funt feptem Ciuitates , quas Sedes vocant Saxonicas : Cibi. Septem
Hn ciuitates
iu
m, Sázfebes , fiue Millembach , olim Sabeſus , Segeſvár , Saſ- fiue Sedes
G 2 város , Saxonita

• ) Igitur , concordat , cum veterum ! quiores follicitemus , STEPHANVS ZA-

Chryfio , vocabulum : quod itidem ab MOSIVS , Analectorum Lapidum Da-
auro petitum eft . ciæ , Cap. V. p . 33. Prodiit libellus
? ) Videndus de hac vrbe eſt , ne anti- Patavii , A. 1593, forma duodec, mai,
 28 Nicolai Oláhi Hungaria

város , fiue Brofz , Vyntz , Bertalom , & Holtzonia. Harum quarum-

libet præfecturam ; quæ Iudicatus Regius vulgo vocatur , Rex confert.
Subfunt his fingulis , multa oppida & vici .
Cibi.
§. II. CIBINIVM , q ) caput feptem Sedium Saxonicalium , qua
nium
orientem & meridiem refpicit , in colle ; qua vero alias plagas , in
ciuitas.
ipfius collis lateribus exftru &
ta eft. Fons eft in loco vrbis editiore ,
ex quo aqua , per canales eo ducta , in labrum decidit ; hoc magna
incolarum pars vtitur. Qua ab occidente intratur , in loco vrbis hu
miliore , admiffum eft brachium Cibini amnis , qui pleno alueo ex-
tra moenia delabens , in fluuium Altum , complures riuulos , ex fe-
L
ptentrionalibus Siculiæ plagis ortos , prius admittentem , non procul L
a turri rubra , exoneratur. Hoc brachio , molæ frumentariæ , &
aliæ intra mœnia , ad ciuium vfum fabricatæ , aguntur. Magna eft
hæc vrbs , atque potens , & non folum magnificis ædificiis decora , fed
omnibus negotiationibus , aliifque rebus florens, Adhæc , munitiſſima
præter monia , quæ & lata funt , & turribus crebris robufta , foffa
1
ex omni parte , præterquam ab oriente , aquatica , & lata , & pro-
funda , circumducta eſt. Quam extrinfecus , in omnem vrbis par- "
tem latiffima & altiffima viuaria , in triplicem & quadruplicem ordi-
nem , alicubi ad vnum fere Italicum milliarium , circumcingunt : ob
quæ , non patet aliunde hoftibus ad moenia acceffus , quam per vias , ww

14
quæ ducunt diuerfis e regionibus, ad vrbis portas. Hæ quoque vallo,

8.
clauftris & aliis munimentis fatis firmatæ funt , vt vix alia ratione

SATA
expugnari vrbs poffit , præterquam inedia , aut ciuium negligentia ,
vel difcordia : quibus potentes fæpe vrbes , periclitatæ fuere. Non
procul hinc ad radicem alpium , quæ funt Tranfalpinam verfus , eft
turris fortiffima , fub ditione Cibinenfium exiftens , quæ Rubra voca-
tur. Hac Turcæ , per ardua alpium itinera fæpe inuafere Tranfylua-
D
niam , cum maxima fui clade.

§. III. A Cibinio , non longe diffitum eft oppidum Vizakna , pro-

2
pe quod fal effoditur. Ciuitati ZAZVAROS ; cuius præfectura , nobis
hæreditaria , Matthæus Olábus , frater fungitur , in loco amono & fer-
tili fita , & propter propinquum illi flumen , ad incolendum commo- &
da ; fubeft ad vnum milliarium , feptentrionem verſus vicus qui-

Campus dam , cui nomen eft Kenyér , latine Panis. Huic adiacet campus eius-
Kenyér. dem nominis , r ) planus longeque diffufus : qui memorabilis eft , Turca-
rum & Hungarorum quoque , magna internecione. MATTHIE regis
tempeftate , dum Stephanus Batboreus Tranfyluaniæ præeffet , Turci ,
duce Balibego , alpibus fuperatis , numero , vt traditur , fexaginta mil-
lium equitum , inuafere Tranſyluaniam. His Stephanus , coactis fu- 12
bito omnibus , quæ potuere , Tranfyluaniæ copüs , accerfito etiam in
auxilium , Paulo Kynify , Comite Temefienfi , præter Turcarum ſpem,
in eo campo occurrit : vbi vtrinque , tanta comiffa eft cædes , vt ri- Dar
F35

uulum ,
D

9 Eft & in Hungaria , CIBINIVM , feu r ) Hungaris , Kenyér-Mez8. Pugnæ hi-

Sibinium , Comitatus Sárofienfis , Li- ftoriam , legere eft apud BONFI-
bera Regiaque Ciuitas , cum hac Sa- NIVM, Decad. IV. Lib. VI. p. 614:
xonumTranfyluaniæ Metropoli,haud fequent.
confundenda : de qua fupra , p. 21.
 Caput DecimumQuintum , & Decimum Sextum. 29
uulum , qui in campi medio labitur , fanguine mixtum fuiffe , ab

his , qui prælio interfuere , audiuerim. Balibegus , cum paucis , per

alpes , difficulter euafit : noftrorum maxima pars interiit. Stepha
num Bathoreum Vayuodam , equus ab hoftibus vulneratus deiecerat
qui tamen adiutus a fuis , incolumis euafit : in eo , quo deciderat
loco , facellum poftea ædificauit. Huius rei , perpetuum monumen .
tum , Epifcopi Tranfyluani eius temporis , ducenti equites cataphra
&
ti , in ea pugna defiderati funt. Ad horum corpora conquirenda ,
ipfemet profe &us , ea , Albam Juliam , quæ tribus circiter milliaribus
ab eo diftat campo , cum pompa funebri reduxit. Tanta fuit boni
huius viri , erga fuos , in defenfione ab hoftibus patriæ , trucidatos
pietas.
§. IV. Cenfus habent Saxones , ftatutos , quos Regi conferunt. Saxonum
Sæpe tamen , maior legitimo ab eis exigitur. Agriculturæ , & aliis indoles.
laboribus funt mirum in modum dediti : fœminæ perinde opus fa-
ciunt , ac mares , quæ patientiffimæ funt laborum . His ex cauffis

Saxones opulenti funt , hofpites honorifice excipiunt , & lautiffime

tractant.

§. V. FOGARAS , arx munitiffima , ad radices alpium , quæ Tran- Fogaras

fyluaniam , a Tranfalpinis diuidunt , condita : riuulis , qui ex alpi- arx,
bus delabuntur ; in queis truttæ funt , & alii pifces delicatiores ; aliis-
que rebus amœna. Hæc arx eft , veluti quidam paruus s ) Duca-
tus. Subiecti funt ei etiam Bojarones Valachi , qui arcis dominum
obferuant , vt Principem.

CAPVT DECIMVM SEXT V M.

De Reliqua , vltra , & infra Tibifcum , Hungaria.

Vpra Sámos fluuium , qui , vt ante memorauimus , inter duos

Svpra
montes , in occidentem primum labitur , ad montes feptentrio-
Rinulus
nales eft oppidum , RIVVLVS DOMINARVM , t ) circa quod auri , argen-
Domina-
ti & aliorum metallorum funt fodinæ. Ad feptentrionem inter ip-
rum , op-
fum Sámos Aluuium , & fontem Tibifci , eft Maromarufium ; in quo pidum :
prope Róna oppidum funt falis fodinæ , ex quibus fal perinde atque Maroma
faxa in lapicidinis , ferro excinduntur : quæ , cum arce Hufzt , Vyfk , rufiumCo-
ac oppidis his fubiectis , pertinent ad reginas Hungariæ , iure dona- mitatus :
tionis propter nuptias, In hoc tractu funt Zigeth , Váralya , Me-
dyes , Egry , Paled , Forgola , Vári , Selenus , Dolha , Salak , & mul-
ta alia oppida.
-Keůze, inter Sámos , Sámos-
6. II. Hinc meridiem verfus occurrit Sámof
& Keures fluuios. Sunt hic oppida : Zehota , Zathmár , Némethi , Keüz
Darócz , Domanhida , Karol , Báthor , Sancta Margaretha , Belthek, regio :
Decad, I, Monument. I. H. Zékel-

s ) Terra Fogaras , in diplomatibus au-
dit ; in titulis , inclutæ gentis Co-
MITVM NADASDY , relata : quibus iu-
ribus , alibi difpiciemus.
) Nomen latinum , inde traxit ori-
ginem , quod Dominarum , feu Regi
narum olim fuerit , vna cum metal-
lorum reditibus. Hungari , a fodi-
narum , fiue amplitudine , fiue pro-
uentu diuite , Nagy- Bánya , vocaue-
runt. Cenfetur in Liberis Regiifque
ciuitatibus.
 Nicolai Oláhi Hungaria
30

Zékelhida , Zalárd , Ifthar ; infra quæ , orientem verfus , eft ciuitas

Ciuitas VARADINVM , fedes Epifcopi, Ecclefia Cathedrali , fepultura Diui LADISLAI
Váradi Regis miraculis clari , & SIGISMVNDI Imperatoris inclyta : in qua ,
enfis. diu noctuque , ex eiufdem Cæfaris fundatione , Pfalmi Dauidici , ad
eius tumbam , mutatis per vices perfonis , concinuntur. Arx huius
confpicua eft , tum ftatua equeftri , Diui Ladislai area , ingentis mo-
lis , tum ædium magnificentia , quas Sigifmundus Turzo Epifcopus , meus
olim nutricius , ædificauerat. Ciuitatem eiufdem nominis , a fepten-
trione Keüres , pleno alueo interfecat. A meridie , fupra arcem , ex-
oneratur ad fluuiolum Petze , brachium ipfius Keüres.
§. III, Hinc funt vicina : Pofpeky , Bihorium , Keresztes , & plera-
que oppida. Occidentem verfus , latiffimi funt campi , alendis pe-
Debre- coribus commodiffimi . In queis eft oppidum DEBRECZEN , u ) ciuium

ezen op- opulentia , ſex nundinis annuis , pecorum mercatura , & aliis rebus , in-
pidum. figne. Inferius funt : Angelháza , Nádudvar , Oftupal , aquæ & ligno.
rum indiga. Vtuntur accole in fomentum ignis , arundinibus , ce-
fpitibus , & lignis , procul eo aduectis. Inter hos mihi fuit cognitus ,
.
quidam ciuis , cuius nomen erat , Cafpar Biró, qui decem circiter mil-
lia x ) boum fæpe alebat venalia. Hinc verfus oftia Keüres , in Ty-
bifci ripa : Bala , Sanctus Nicolaus , Varfán ; in aduerfa ripa Keüresii ;
Thúr Inter vtramque Tbúr oppi-
Sanctus Andreas , Alba Ecclefia , Bekyn.
oppidum. dum.

§. IV. Inter duos Keüres , qui tractus Kereskeüz vocatur , eft

BaAN
arx , Fekete Báthor , Ireg , Chefa , Zudan , Mezeügyan , Kelefér , Gyar

Gyula mad , Sarkád oppida, Hinc magis ad orientem , arx munita Gyula ,

z
arx : Quæ inter Nigrum
Bezely , Theleky , Miske , Talpas , Félthoth oppida.

ER
a
Keüres , & Maros fluuios , Septentrionem verfus fita eft regio , Nyr-

D
G
Solymos , keüz vocatur. In ea funt arces : Solymós , Lyppa , tum Pankotha ,
Lippa. Zarád , Kerék : tum ad meridiem tendunt oppida : Simánd ; vici :

Paly , Kouwátsháza , Perek , Bozzás , Sanctus Ladislaus , & alii plerique ,

CAPVT DECIMVM SEPTIMV M.

De Prouincia Themefienfi , & buius vicinia.

さ
Themes rupe , quæ oppido Karanfebes imminet , oritur amnis Themes , qui
amnis : Exadluens caftellum & oppidum Lugas , cuius incolæ funt fere o- પ
mnes equites , militiæ dediti , ac Poffa meridiem verfus attingit : The-
Themes- mefvár arcem fortiffimam ab ipfo amne ita denominatam . Hæc arx
ខោ .

vár arx. obftat Turcis , de a Samandria pertranfito Danubio Temefium , traii-

cere , ac Hungariæ fines inuadere poffint. Locus populofus , & omni
.

genere comeatuum maxime pifcium , copiofus. Hic amnis , per la-

tiffimos primum defluens campos , partim in Danubium fefe euomit,
.

medio inter Samandriam , & Taururum , fiue Belegradum , a Septen-

trionali fluminis ripa , interftitio ; partim , non nihil ad occidentem,
factis
# ) Anno MDCCXV. Artic. CVIII . in quam pro hominis priuati opibus. Er-
Liberis Regiifque vrbibus relatum. go ,copiofum adeo armentum , integræ
x) Nolim fummo viro fidem derogari; focietatis fuit , cui Biró ifte , qua ditiffi-
numerus tamen hic , maior videtur, mus , forte præfuerat:
 Caput Decimum Septimum. 31

factis aliquot infulis, conuerfus , prope Titulium orientali Tibifci ripa

ſe infundit ; ficque , fui partem in Danubium quoque perducit . În-
ter hunc Temefium , & Maros fluuium , quæ fita eft regio , Themeskeüz Themes-
y ) vocatur. keйz

§. II. In ripa occidentali Themefy funt : Garád , Tzona, Belegza , regio,

Czokoan ; occidentem verfus funt , ex ordine : Bizere , Zeůdy , Zeünd-
lin , Egres , Sanctus Michael , CSANADIVM Epifcopatus , Ecclefia vetufta , Canadi
& loci commoditate fpectabilis ; Zombár , Deesk , Zeüurek ; medite. um Epi-
ranea vero : Zetzen , Zakan , Kenetz , Horogfzek , Zenthel , Drozlan , fcopatus.

Monofthor , Czóka. Magna eft in hoc tractu pifcium copia , quam

facit trium Aluminum pifcoforum propinquitas . Cornelius Duplicius
Scepperus , eques auratus Cæfaris CAROLI a fecretis , & confiliis , quo-
cum mihi eft , ob eius virtutes , arctiffima familiaritas , dum anno
exacto , apud Turcarum Imperatorem legatione functus , per Hunga-
riam , hoc itinere huc ad Belgas rediiffet , inter alia noftra amica
colloquia , interrogatus a me ; equid de Hungaria ei videretur ; dixit :
ſe reuertiffe per hunc tractum Temefienfem , defertum quidem , &
nunc vaftatum a Turcis , fed pifcibus abundantem. Temefium Alu-
uium ſe vidiffe , præ multitudine pifcium , veluti nigricantem & tur-
bidum . Quendam etiam molitorem , fuum immerfiffe Alumini rete ,
& veluti e viuario quopiam , tantam exhaufiffe pifcium z ) multitu-
dinem , vt rete vix eos continere potuerit. Qui ex eo numero

omni , non plures , quam vnum delegiffet pifcem , aliis maiorem ,

cæteros proieciffet , in continentem : quo facto , ſe molitori non pa-
rum fuccenfuiffe , propter tot optimorum pifcium iacturam.
§. III. Inter hunc Temefium flumen , & Danubium , eft campus ,
qui Maxons appellatur , in cuius medio filuofo arx eft , Erfomlyo , alia Campus
item Temefvár verfus , campeftris arx , Somlyó cernitur. In hoc vafto Maxons :
campo , a Temefvár arce , vfque ad ripam Danubii , e regione cuius
Samandria , arx Turcarum ad meridiem fita eft , in latitudinem duo- Ceruo-
decim & amplius milliarium Hungaricorum protenfa , fæpe vifus effe rum
multi-
dicitur grex ceruorum , ceruarum & damarum , trium quatuor & plu-
tude.
rium millium. Quarum venatio , nec noftris tuta eft a Turcis , nec
illis a noftris , præterquam cum trecenti plureſue egreffi fuerint equi-
tes. E regione Samandriæ , in ripa Danubii feptentrionali , funt ex or-
dine ad Boream : Kevyni , Dombó , Haram , Buthotzin , San&us Ladis
laus , Peth , iam a multis annis per Turcas occupatæ.

S. IV. Hinc SEVERINVM , arx infra Traiani pontem , cum tribus Seneri.
aliis Orfoua , Peth , Miháld , illis fubditis.
Harum præfectus vocabatur num
arx :
BANVS , magiftratus inter noftros magni nominis. Sedecim , vel cir- Et Bana-
citer nunc aguntur anni , quod hunc Banatum incuria noftrorum ami- tus :
ferimus. Non procul a Seuerino , fons dicitur fcaturiens , quem accole Fons
Sanctæ Crucis nominant : cuius aquam , multis accepi conferre corpo- Sancta
H 2 ris Crucis.

9 ) Ita Hungari adpellant , regiones
amnibus interfitas , fiue infulæ fint ,
fiue peninfulæ. Tale fuit uomen :
Sámos -Köz ; Kôros-Köz ; & citerio-
re vlterioreque Hungaria . Cfalló-
Köz ; Rába-Köz , Mura-Köz , reliqua.
z ) Haud vero perpetua eft hæc , feu
in Tibifco , feu in reliquis Hungariæ
fluuiis,pifcium copia. Peregrinantur
non raro , & nunc in hunc , nunc in
alium amnem fe infundunt : quod nos
rerum iftiufmodi curiofi , docuerunt,
 32 Nicolai Oláhi Hungariæ

ris languoribus ; nihil immundi intra fe continere , mortuorum ani-

malium cadauera , experiendi gratia eo proiecta , paulo poft eieciffe ;
faces , nefcio quas , ardentes , noctu ifthic videri. Has ob res etiam
Turcis , fontem in magna effe veneratione. Hæc ego olim audiui ,
a feruis Barnaba Belay , Bani eius loci , penes quos fides rerum habetur.

§. V. Pons TRAIANI , a ) cuius mentionem fecimus , magnificis

exftru &
tus fuit operibus. Quod licet , ex his , DIONIS CASSII , quæ
fubieci , verbis cognofcere : ", Per ea , inquit , tempora , Traianus la-
Pons
"" pideum pontem in Iftro fecit , opus fane mirandum , & maxime
Traiani
99 memorabile , cui cætera illius opera vix adæquare poffis. Viginti
Impe-
ratoris : "" ftant ex quadrato lapide pilæ , quarum altitudo centum & quin-
,, quaginta pedum , præter fundamenta habetur ; latitudo fexaginta
,, pedes continet : diſtant inter fe , centum & feptuaginta pedibus,
fornicibus vero coniunguntur. Impenfa profecto ingens , & vix
99 credibilis. Sed illud mirari conuenit , quanam ratione , & quibus
viribus , quoue artificio in illa gurgitum altitudine , tamque præ-
,, cipiti fluuio , tum fingule columnæ exftrui valuerint , tantarum
99 molium fundamenta ftabiliri : vada præterea limofa erant , neque
99 amnis alio auerti poterat. Quanta vero fit altitudo aquæ , & quam
99 latus pateat amnis , haud equidem enarrauerim : diffunditur , per

ea loca , fpaciofus atque interim mole concitatus, ripas longius fub

» mouet, Alibi vero duplo , atque interim triplo , priori ſui parte
„, maior aut reſtagnat aut defluit. Qua vero arctatur , vorticofus &
,, ferox , ædificia & pontes non patitur , & rurfum liberatus anguftiis ,
in pelagi formam totus exfpatiatur , iterumque coit , quafi reten-
99 tus profundior , & rapidus fertur. Arduum itaque & maxime la-
boriofum fuit , in ea fluminis parte , pontem ædificare. Hunc pon-
Refeindi- tem poftea , Adrianus b ) demolitus eft , alia , quam qua Traianus ædi.
tur ab
ficauerat , ductus ratione. Hic , vt omnibus anni temporibus Romano
Hadria-
exercitui effet contra Barbaros , fecurus per Danubium tranfitus ; ille ,
no.
ne Barbari pertranfito , commoditate pontis , Danubio , Romanam di-
tionem incurfare poffent. Extant etiam nunc aliquot pilæ , pontis
ipfius reliquiæ. Huic ponti , hæc erant infcripta : PROVIDENTIA Av-
GVSTI , VERE PONTIFICIS VIRTVS ROMANA QVID NON DOMAT ? SVB
IVGVM ECCE RAPITVR ET DANVBIVS.

CAPVT

a) De PONTE hoc TRAIANI , non ca. mes MARSIGLIVS , cum peculiari ad

dem eft doctorum omnium fenten-
tia. LIPSIVS , Dionis Caffii fidem ſe-
quutus , extra modum molem di-
laudat , in , de Magnitudine Romana ,
Libro III. Cap. XIII. p. 163. edit.
Antuerp. Plantinianæ , A. 1605. for-
ma quadrip. Idem facit , in Analectis
Dacia Lapidib. SAMOSIVS quoque ,
Cap. IV. p. 22. feqq. vt alios tacea-
mus. Derogat fidem omnibus , Co-
MONTFAVCONEM epiftola , quæ ex-
ftat , apud SALLENGRE , Thefauro An.
tiquitatum Rom. Tomo II. num . IX.
p. 989. tum , Operis Danubialis , To-
mo II. p. 25. feqq. Fig. XXXIII. &
reliquis : vbi locum Dionis præcla-
re excuffum legas.
b ) Videndi funt in hanc rem , Hißto-
ria Augufta Scriptores , quos iam non
moramur.
 Caput Decimum Octauum. 33

CAPVT DECIMVM OCTAV V M.

De Hungariæ Opportunitatibus variis.

Vnc tempus admonet , vt , quæ in hac defcriptione , a me fu-

NV n
perius prætermiffa funt , in vnam veluti omnia fummam , con-
traham , & ob oculos. ponam. HVNGARIAM igitur ipfam , rerum o- Hunga

mnium , quæ tum ad vfum mortalium , tum ad opes comparandas , ria uber-
neceffariæ effe putantur , non exiguam gignere copiam , fatis conftat . tas :
Terram habere nigram , pinguem , fucci plenam : quæ fcilicet non ma-
gno cultorum labore , vberes producat fructus , ftercorationis , nec
ad arua , nec ad montes confitos vitibus , inftaurandos , nullus ad-
modum , ( exceptis pauculis montofis quibufdam locis , ) eft vfus. Arua ,
femel vel bis leuiter arata , feminataque , copiofum ferunt tritici De fru
frumentiue , & aliorum leguminum , fructum. Sunt certa , vt accepi mentis ,
& legu-
loca , in quibus , fi fementem farris feceris , ad tertium dein annum ,
minibus:
ob terræ fucculentæ bonitatem , vertatur in electum tritici granum .
§. II. Vini copia tanta , vt omnes fere Hungariæ regiones , ( ex- De vinis :
ceptis campis , qui citra & vltra Tibifcum , Varadinum verfus funt ,

atque tractu Bácfienfi , & pauculis aliis locis , ) vina generofa , dulcia ,
ftyptica , media inter vtraque , fortia , leuia , temperata ferant , multo
maiorem tamen albi , uam rubri copiam. Vfum cereuifiæ , ob vini De Cere-
abundantiam , minima regni pars nouit. In campis Cumanicis , præ- uifia :
ter vina aduectitia , vfum habent Cumani , cuiufdam liquoris , ex mi-
lio , & aqua , fuo more expreffi , quem Bozam vocant. Contingit ple- De Boza
rumque , vt aeris temperies , & bona anni tempeftas , tantum vini liquore :
fuppeditet , vt vix reperiantur dolia vino condendo neceffaria ;

quod ego in Comitatu de Baranya , dum effem Quinque Ecclefiis , hifce

vidi oculis ; fed coguntur vafa , ad alios vfus domefticos præparata ,
in vfum , vinorum infundendorum , conuertere , & pro vafe vacuo ,
alterum vas , vino repletum , rependere. Vinorum melius eft &

nobilius , primum quod in Sirmio , tum Simigio , Baronya , Pofonienfi , Vinorum

Sopronienfi , Agrienfi , Borfodienfi, Vjuarienfi , Vefprimienfi , Szaladienfi Species.
Comitatibus ; poftremo , in Tranfyluania , & Sclauonia , c ) naſcitur.
Vites filueftres , maiores , & botros , & acinos , in plerisque locis , ma-
xime in Sirmio producunt , quam non paucis in locis domefticæ cul- Vinum
tæue ; neque , quod ex iis vinum exprimitur , minus fapidum eft, quam Silueftre .
quod apud Belgarum quofdam , natiuo in folo productum , habitumque
ab incolis , pretio expofitum vidi atque expertus fum.
§. III. Fructuum omnis generis infinita copia. Peponum & me-
lonum , varia genera , vt frumentum , in campis feminantur , Italicis , De fru
fiue magnitudinem , fiue faporem dulcem confideres , non inferiora. tibus
Ad vina , aquas & fructus , fub diebus caniculæ refrigerandos , vbi de. variis :
funt cellæ vinariæ frigidæ , vtuntur noftri glacie , in cauernas ab hyeme
Decad. I. Monument. I. I con-

Mireris , nullam fieri Tokaienfis men- p. 21. oppidorum Szánto , & Lyska ,
tionem . Nimirum , nondum eius , vini optimi feracium . Ergo , tardius,
feu cultura inualuerat , feu fama. poft amiffum Sirmium , celebre effe
Alioquin , meminit fupra , Cap . XI , cœpit Vinum Tokaienfe.
 Nicolai Olábi Hungaria
34

De aui- coniecta conferuataque. Phafianorum , perdicum , gallinarum filue`

bus in
ftrium , turdorum , & aliarum quoque nobilium diuerfarumque auium,
genere. ea abundantia , vt in his , Hungariæ nihil omnino deeffe videatur .
Nonnullæ aues , quæ in Belgio, Gallia , & aliis regnis in pretio atque de-
liciis habentur , vt ardeæ , & roftratæ , quas Galli , Becaffes, Germani vero
Schneppas , vocant , aliæque id generis , nihili d ) in Hungaria pendun-
tur , neque earum eft vfus : tanta eft aliarum delicatiorum copia.
De pa- §. IV. Amplitudo , & fatietas tanta eft pafcuorum , vt multa mil-
fcuis : lia equorum , boum , ouium , caprarum , && aliorum id
id genus pecorum ,

De fœno : alat. Foeni tanta vis , vt campis primo vere , ob neglectum in eis , non
reciſum fœnum , ignis iniici foleat , quo herbæ nouellæ repullulare pof-
fint. Viſum eft , vehementia ignis , campis fæpe iniecti , temeritate ,

feu incuria bubulcorum & pecuariorum , magnam filuarum quantita-

De Sil-
tem aliquando confumtam. Siluæ tot & tantæ , vt & coloni , e ) nullo
uis :
impenfo pretio , ad quotidianos vfus , lignorum abunde fat habeant ;
lucri etiam cauffa , quotiefcunque illis vifum fuerit , ad vicina deuehant
oppida , ibique vili pretio venalia exponant. Apum & mellis magna
De equis : copia. Equi optimi , celeres , decori , & pulcritudine infignes , inter
quos meliores æftimantur , quos Tranfyluania , Siculia , & Valachia
educat. Horum multi , etiam Turcicis , qui & perniciffimi funt , &
pulcri , præftant.
De bobus, §. V. Nec minus , tot greges boum , caprarum , ouium , tantaque

ouibus , copia ferarum omnis generis , vt non modo Hungaria , earum fentiat
&feris, commodum ; verum vicinæ etiam prouinciæ harum fint participes .
Boues , partim omnem illam Italiam , quæ eft circum Venetos , partim
Auftriam , Morauiam , Bauariam , Sueuiam , & populos Germaniæ , quam
lata eft , ad Rhenum vfque , alunt. Audiui ego pluries a publicanis ,
quos vulgus Tricefimatores vocat , in fingulis nundinis boariis , quæ , cir-
cum loca Viennæ ciuitatis Auftriæ , bis quotannis aut pluries celebrari
confueuere , fefe a boum triginta aut circiter , millibus , vectigalia , fiue
tricefimas , Regi exegiffe . Taceo hic eorum numerum , qui alio , per
Styriam , & Carinthiam , itinere , anno quolibet , in Italiam aguntur ;
quem non minorem eo effe conftat ; magna ipfius parte , vt fupra di-
&
tum eft , horum vfum habente , Eorum quoque boum numerum ,
qui in Morauiam quotannis agitur , prætereo. In locis fere fingulis
Hungariæ , ea eft ferarum , tam maiorum , quam minorum , omnis ge
neris copia , vt , ficuti aues qualefcunque , ita feras, tam nobilitas , quam
plebs paffim venentur , f) aucupenturue , quisque in fuum , tum vfum,
tum voluptatem.
De piſci- §. VI. Pifcium præterea , Antacæorum , non offibus , fed cartila
bus va- ginibus compactorum , quos Hungari lingua patria Vyzam , Germani
riis.
Huzones ( Haufen ) vocant , Sturionum , Tok , Keczege , quos PLINIVS g )
Pelamides forte appellat ; item , Silurum , quem nos Harcfam vocamus ;
Syl-

d) Nunc magni fiunt , ab his etiam , qui [ f)

ƒ) Venandi ea & aucupandi licentia ,
funt palati delicatioris. publicis legibus coercita iam eft.
e) Adductior iam lignatio effe incipit , Vide , Anni MDCCXXIX. Ar-
vtili nimirum prouidentia , populo , ticulum XXII,
paffim per Hungariam , augefcente.g ) Libro IX. Cap. XV.
 Caput Decimum Octauum. 35

Syllen , Trutarum & aliorum omnis generis fluuiatilium , quos etiam

alia ferunt regna , quanta fit abundantia , vicini populi , pro com-
perto habent. Sæpius hoc vifum eft , & nunc videri poteft , Danubii ,
Tibifci , Themefii , Draui , & aliorum aliquot inundationibus , tantam
vim piſcium , aqua tandem refluente , in alueis riparum hæfiffe , vt
negligentia colonorum , & mortuis porci pafti fuerint , & ex relictis ,
aer caloribus infectus , nonnunquam accolis luem inuexerit. Si quis-
piam retia habuerit , non deerunt ei pifces , absque pretio , modo ab-
ftineat a paucis locis prohibitis. Cancrorum etiam , in omnibus fere
Hungariæ locis , competens eft fufficientia. Verum in pagis , præſer-
tim MARIE Reginæ , Dominæ meæ , ad arcem Altenburg pertinentibus,
tanta eorum prehenditur b ) copia , vt coloni foleant , multis plauftris,
Viennam , vicinam eis ciuitatem , venundandos inuehere .

§. VII. Antacæorum pifcium, quorum fupra meminimus, hoc modo

fieri confueuit pifcatio . Inter Taurunum , & Pofonium ciuitatem , ſunt De piſta-
pleraque loca in Danubii alueo , vbi aqua eft altior & vorticofior. In tione Ha
his Antacæi fuum veluti diuerforium habent. In menſe Nouembri , Sonum

i ) antequam glacies appareat , trabibus , tota Danubii latitudo , paribus

interuallis compingitur , relicto in medio ipfius aluei loco vacuo , qui
naſſa vel reti , ad id parato , communitur. Infra trabes , pifcatores e
nauiculis fua tendunt retia. In ripis interim Danubii , iaculationibus
machinarum , veluti tonitrua emittuntur , quibus Antacæi ex fuis late-
bris exciti , & vi quodammodo expulfi , Danubium circumnatant ,
quos poftea pifcatores , in retia delapfos , tam facile ad ripas trahunt ,
vt nihil oneris fibi adeffe fentiant. Nonnunquam , in loco & pifca-
tione vna , Antacæi , demptis aliis minoribus pifcibus, prehenduntur ,
ad numerum mille , & vltra. Ex quibus reperiuntur nonnulli , duo-

decim & vltra pedum longi.

§. VIII. Thermæ quoque quam plurimæ & ) funt diuerfis in locis, De Ther-
tanta vehementia alicubi erumpentes , vt molas circumagant frumen- mis.
tarias . Hæ , ad omne fere genus morborum curandorum fuauiffimæ,
ex experientia habentur ; maxime , quæ funt Buda , Varadini , Tren-
chinii, & in Sclauonia.

CAPVT DECI MVM

DECIMVM NONV M.

De Refiduis Hungariæ Commoditatibus.

Avri, argenti, Auro,

ferri,cupri , ftanni , 2) vitrioli , marmoris , & rubri , de aliis
& maxima ibi copia. Alabaftrum quoque eft pa
metallis ,
I 2 trium ,
atque la
b ) In amne Leytha , qui ex Auftriæ fi- Tanya vocant, a ftipitibus repurga .
nibus adlapfus , Comitatum Mofoni- tam habere , vt & iaci , & fubduci pidibus :

enfem , vbi eft Altenburgum, fiue Ovár,
interluit.
i) Compendiofior hodie Antacæorum
eft captura. Neque enim , vel de-
pactis ttabibus , vel machinarum to-
nitru , opus habent , ad proliciendos !
eos , pifcatores. Satis eft , defigna-
tam Danubii oram , quam Hungarice
fine offenfa , retia poffint. Qua de
re alibi prolixe egimus.
k) Plerafque omnes recenfuit GEOR
GIVS WERNHERVS , De Admirandis
Hung. Aquis. quem vide , dum no-
ftra de iis commentaria poffis le
gere.
1 ) De Stanno ambigo.
 a
36 Nicolai Oláhi Hungari

trium , qui aliquantum etiam plumbi habent , non tamen ad neceffi-

tatem regni ex omni parte fufficiens , quod hac de re ex Polonia ad-
uehitur. Montes minerarum , metallorum , & ferri per Hungariam
plurimi , qui non coluntur. Át fodinæ aurariæ , & argentariæ , qua-

rum nunc eft vfus , primum funt , vt memoraui prope Ciuitates , quas
Montanas vocant , nempe : Cremniciam , Schemniciam , Biftriciam , & loca
eis vicina : tum in Rybnou , Rofnauia & Smelnitia ; dein in Riuulo Domi-
narum ; poftremo in Tranfyluania. Cibinii , Cremniciæ , & Caffouiæ ,

Hungariæ Ciuitatibus , cuduntur aurei , quos Ducatos vocant ; monetæ

autem argenteæ puræ , tum in his iifdem femper , tum vbicunque , &
Triplex in quot Regi , pro tempore commodum effe videtur , locis. Aurum

auri ge- eft triplex , vnum reperitur inter lapides folidum , in maffæ formam ,
nus,
natura fatis defecatum , & purum. Quod alii quidem diuerfà in ma-
gnitudine ; ego vero ad quantitatem habui oui gallinacei , ponderis
fupra centum ducatorum. Reperitur idem etiam magnitudine nucis.
& lapillorum. Alterum extrahitur artificio ex mineris , aurum , argen-
tum , & cuprum fimul complectentibus. Quod vero eft tertium , ex
fluuiolorum ( qui præter Aranyas fluuium , de quo fupra meminimus ,
funt plures ) alueis arenofis expurgatur , quod arenofum , fiue lauatile ,
ex ipfa re vocant. Primum , & vltimum genus , gignit Tranfyluania ;
Aqua medium , aliæ Hungariæ , m ) vt fupra relatum eft , partes. Qui vide-
Cypria, runt , certo dicunt , in Scepufio , n ) in quo etiam vitriolum deftillat ,
effe fluuiolum , qui ferrum iniectum , in fpeciem & materiam cupri
tranſmittat. Nec hoc taceo , effe in Hungaria terram vifcofam , in
modum ceræ , ex qua luminaria , facefque & lucernæ fiant , infuauiter
tamen olentes.
Montes
§. II. Montes falis foffilis funt plurimi : inter quos , qui nunc co-
falis.
luntur in Tranfyluania , funt quinque , prope oppida : Vizakna , Thor-
da , Dees , Seek , Kolos : in Maromarufio vero vnus & alter prope Róna
oppidum . Loca hæc vocantur Camera , præfecti vero Camerarii . Alteræ
.
vero funt in Tranfyluania , quæ fpectant ad Fifcum Regium : alteræ in
Maromarufio funt , Regina Hungaria , ex donatione propter nuptias.
Cæteri falis montes , qui plurimi funt , vt lucrum Regi , & Reginæ ex
iam dictis accrefcat , vetiti funt fub graui pœna coli , præter Regis
confenfum , atque arbitrium. Idem fit etiam in montibus , aurum ,
argentum , & mineras producentibus , qui vltra prædictos funt pluri-
mi. Sal , qui in Tranfyluania effoditur difcinditurque , per duo flumina ,
Maros & Sámos , nauigio vfque Tibifcum amnem euehi , hinc ad varias
Cameras Regias per totam Hungariam diſtribui , venundarique folet.
Maromarufius vero , partim curribus , quorum quemlibet boues in ſe-
decimum , & vltra iuncti ordinem , partim naui , ad fuperiores Hun-
gariæ

m) Sunt & Danubii , atque Grani , & In ) Aquæ nimirum Cypriæ Smelnitzen-
aliorum fluuiorum arenæ , auri fe- fes , eximii reditus. Quibus merito
races , fed fere neglectæ. Vt tacea- accenfueris , eas , quæ in Valle Domi-
mus Germinans illud Aurum , quod norum , ad Neofolium fcatent. Aquas
in vineis Tokaienfibus , viti ; in agro autem Cyprias , ab ære Cyprio dici
Vetufolienfi , culmis hærefcit quando. mus , quo funt faturæ. Metallici ,
que. Czimment Waffer vocant.
 Caput Decimum Nonum. 37

gariæ partes , quæ funt citra Tibifcum fuperiorem , ad Cameras Regina-

les, in vfum earum , & illis vicinarum regionum , aduehitur. Hoc fale
Hungarico , non modo Hungari , fed & Seruiani , Bofneni , & Turcæ
vtuntur. Sunt & in Tranfyluania prope Kolos , riuuli o ) falfi , ex mon-
tibus decurrentes , quorum aqua vtuntur ruftici , in condimento cibo-
rum , manifeſto argumento , optimum exinde fal , fi paululum adniti
velint , coqui poffe. quod ne tentare quidem cogitant , alterius fatis
magna copia exuberante .

§. III. Totius huius Hungariæ Regnum , continet in fe , noſtro Quot lin

hoc tempore , diuerfas nationes ; Hungaros , Alemannos, Bohemos , Scla- gua , &
nationes
uos , Croacos , Saxones , Siculos , Valachos , Kafcianos , Cumanos , Jazy- fint in
ges , Ruthenos , & iam poftremo Turcas : quæ omnes , differenti inter Hunga
fe vtuntur lingua , nifi quod aliqua vocabula , propter diuturnam con- via tota :
fuetudinem , atque mutuum commercium , aliquam habere videantur
fimilitudinem & fymphoniam. In valle Agrienfi , aliquot pagi inco-
luntur , habiti pro coloniis Eburorum , qui nunc Leodienfes dicuntur , Eburo-
olim eo traductis. Horum incolæ , in hodiernum diem Gallicam fo- rum co-
nant. Quo autem tempore , aut eo traducti fint , aut ſponte migra- lonia.

rint , haud fatis p ) compertum habeo .

§. IV. Alius eft etiam pagus , inter Maros & Keüres fluuios , ex- caci , &
tra q ) Tranfyluaniam , cui nomen eft Simánd , qui accolas fere omnes claudi ,
habet claudos , cæcos , homines , vel cruribus , vel brachiis contortis , in pago
Simánd ,
vel alia corporis fœditate infignes. Eo fanum neminem admittunt :
propriam
qua re , & quod fint corporis deformitate confpicui , maxime gloriari babent
videntur. Non id quidem , ferente natura , fed quod fama eft , infan- linguam.
tes r ) recenter natos , a parentibus , aut excæcari , aut ipforum
offa , compaginesque membrorum , quo fint ipfis , deformitate cor-
poris , non inæquales , interuerti. Hi ab initio , vt quemadmodum
corporis habitu , ita etiam idiomate , ab aliis differrent , propriam
fibi linguam , qua inter fe loquerentur , a nemine externo , nifi fuo
ciue intelligibilem , quam noftri , Cæcorum Linguam vocant , confin-
xerunt. Hacque vtuntur prærogatiua , vt fint ab aliis oneribus

cæterorum Hungarorum perferendis , liberi , atque per omnes regni

partes , cancionibus mendicalibus , victum , quæftumque fibi , & fuis
faciant. Hominum genus , turpe , infame , & omnibus cruciatibus
dignum : qui naturæ humanæ decorem , facto fuo fcelefto , dedeco-
rant. A quo a Principibus noftris , fiue aliis , maioribus rebus dedi-

tis , fiue in amplo regno , id non aduertentibus , hactenus prohibiti

non fuere ; alioqui generi humano , non tantam infamiæ , deformi-
Decad, I, Monument. I. K tatis-

•) Eiufdem naturæ , tametfi originis
forte diuerfæ fal eſt , qui in Só- Vár,
apud Sárofienfes , excoquitur.
) Ecquidem , reliquias fuiffe credi-
derim , Vallonum , qui FERDINANDO I.
aduerfus Regem IOHANNEM , milita-
bant : nifi aliud nos , diplomata , aut
eius ætatis fchedæ , docuerint.
q) Accolarum nomine , Incolas vult di-
cere auctor ; ficuti habuimus fupe-
rius. Simándi locus , fuperat hodic-
que ; non item monftra.
 ar ium
38 Nicolai Oláhi Compendi

tatisque notam , inufturi. His a nobis , breuius modeftiusque , quan

Hungariæ eft fertilitas , expofitis , rem iam s ) inftitutam adgreda-
mur.

NICOLAI OLÁHI ,

Compendiarium fuæ Aetatis

CHRONICON ,

Ex manufcripto , nunc primum editum .

Sorte noua redit Hunnorum clariffima quondam

Tempore que fuit Atila victoria Regis.

Lli clariffimo Regum fideri , MATTHIE de Hunyad , JOANNIS

quondam , inclyti regni Hungariæ Gubernatoris filio , per
Dionyfium Cardinalem , Archi - Epifcopum Strigonienfem , re.
galis corona imponitur , Anno CHRISTI MCCCCLXIV. Die 29.
menfis Martii,

ANNO CHRISTI MCCCCLXV. Die 1. Februarii , DIONYSIVs de

Zeech , Archi-Epifcopus almæ Ecclefiae Strigonienfis , obiit.

Anno Domini MCCCCLXVII. die I. Julii , Venerabilis Magifter
D. D. Cantor & Vicarius Strigonienfis obiit : qui alias fuit auditor
cauffarum Socii Concilii Bafilienfis.

Anno Domini MCCCCLXXII, IX, die menfis Augufti , JOAN-

NES Archi-Epifcopus Strigonienfis , obiit. Co

Anno Domini MCCCCLXXIII . die XVIII. Julii , Martinus de

Pefth , Canonicus Quinque Ecclefiarum , fpiritum exhalauit.
MATTHIAS Rex , mortuus Vienna , Anno MCCCCXC. & fepul
tus in Alba Regali.
NICOLAVS OLAHVS , Archi-Epifcopus Strigonienfis , natus eft Ci
binii , ciuitate principali Saxonum Tranfyluaniæ , in menfe Januario ,
Anno Domini MCCCCXCIII .

LVDOVICVS , Vladislai Regis filius , natus Budæ , ex ANNA Regina,

Anno MDVI .

MARIA Regina fponfa eius , nata fuit Anno MDV .

Dictus NICOLAVS OLAHVS , Anno MDX, in menfe Maio , venit
ad aulam Vladislai Regis .
Anno MDXIV . Bellum cruciatum , fiue rufticum , ortum fuit.
VLA-
Crederes , imitatione Hunnorum , id tetur , &c. Sed contra fe res habet.
factitaffe Simándienfes ; de quibus Nam , Hunni quidem , lacerabant in-
AMMIANVS MARCELLINVS Lib. XXXI. fantum genas , vt truci effent adfpe-
Cap. II. p. 473. edit. Iac. Gronouii , &u : Simándienfes , corrumpebant
Lugduni Batau. An. 1693. fol . fic fuos , deturpabantque , vt mendi-
fcribit : Quoniam , ab ipfis nafcendi cabula facerent.
primitiis , infantum altius fulcantur ) ATTILAM intelligit : qui , quod in
gena , vt pilorum vigor tempeftiuus omnium eft manibus , editione no-
emergens , corrugatis cicatricibus hebe- ftra , iam quidem non eget.
 Sua Aetatis Chronicon.
39
.

VLADISLAVS , Rex Hungariæ , mortuus eft Budæ , Anno MDXVI.

& fepultus in Alba Regali . Quo anno NICOLAVS OLAHVS , factus eft
Secretarius Georgii Zathmár , Epifcopi Quinque Ecclefienfis .
Idem NICOLAVS OLAHVS , Anno MDXVIII , creatus in Canoni-
cum Quinque Ecclefienfem , in menfe Julio.
THOMAS BAKOCz de Erdeddi , Cardinalis Strigonienfis , mortuus
in menfe Iunio , An. MDXXI. cui fucceffit GEORGIVs Zathmár , eo.
dem anno .

Eodem anno , MARIA Regina , deducta in Hungariam , excepta

fuit Bude, a Rege LVDOVICO , in menfe Junio.
SOLYMANNES Imperator Turcarum , primo in Hungariam , eodem
anno venit , & Nándoralba > fiue Belgrádium , ab eo obfeffum , a

Blafio Oláb, & Joanne Morgay , propter victualium inopiam , Vigefima

nona Augufti , ei deditum eft. Qui tamen detruncati fuere , contra
fidem eis a Turca datam.
NICOLAVS OLAHVS , An. MDXXII . creatus eft in Ecclefia Stri
gonienfi , Archi- Diaconus Comaromienfis , & Canonicus Strigonienfis .
Anno MDXXIV . Georgius Zathmár , Archi- Epifcopus Strigonien,
fis , Buda , feptima die Aprilis mortuus , cui fucceffit LADISLAVS Zal-
kanus , VI. Maii.
Dictus NICOLAVS OLAHVS , d. XVI, Martii An. MDXXVI . crea-
tus eft in Secretarium , & Confiliarium LvDOVICI Regis ; & poftea

eiuſdem Regis voluntate , fimiliter Maria Reginæ XXI. Martii.

LVDOVICVS Rex , in conflictu ad Mobách , cum Solymanno Turca
habito , periit anno eodem MDXXVI. Die XXIX . Augufti ; vbi
fimul perierunt : Ladislaus Zalkanus , Strigonienfis ; Paullus Tomory ,
Colocenfis Archi-Epifcopi ; Francifcus Beréni , Waradienfis ; Philippus
Mora , Quinque Ecclefienfis ; Blafius Paxy, Jaurinenfis ; Georgius de
Zápolya , Comes Scepufienfis , Frater Joannis Regis ; Joannes Drágfy ;
Thomas Zeechy, & Matthias Zluny, Comes de Žlun ; ac infiniti no-
biles potiores in Hungaria .

Eodem anno , Solymannus victor , poft conflictum afcendens ,

ciuitatem Budenfem , cepit , combuffit , & arcem , integram quidem ,
fed vacuam reliquit , in menfe Octobri.
Eodem anno Sereniflimus FERDINANDVS Archidux Auftriæ

electus & coronatus eft in regem Bohemiæ : & in Hungaria quoque

Pofonii electus in regem Hungariæ .
Eodem fimiliter anno , JOANNES Rex , in Tokay , per alteram
factionem , præelectus eft in regem , qui antequam coronaretur , cor-
pus Regis LVDOVICI , quod Regina MARIA Albam Regalem deduci fe-
cerat > in menfe Nouembri , ibidem fecit fepeliri.

ANNO MDXXVII , præfatus Sereniffimus Rex FERDINANDvs , in

menfe Julio ingreffus Hungariam , cum exercitu exceptus eft in Ovár ,
prima die menfis Augufti, quo die natus filius fuus Vienna, Serenis-
fimus Maximilianus , nunc Rex Bohemiæ ; & poftea Buda ei tradita ,
vigefima Augufti , & in Alba Reginali , die Dominico , ante Feftum
S. Martini , in menfe Nouembri , coronatus eſt,

K 2 Eodem
40 Nicolai Oláhi Compendiarium

Eodem anno , NICOLAVS OLAHVS , factus eft Cuftos , & Canonicus

Ecclefiæ Alba Regalis.
Anno MDXXIX , reuerfus Solymannus fecundo , Buda rurfus ca-
pta , Viennam fruftra obfedit.

Anno MDXXXI, Sereniffima regina MARIA , voluntate CAROLI

V. Imperatoris , fratris fui , ex Lincio fuit profecta , in menfe Mar-
tio , ad gubernationem Flandriæ fufcipiendam. Cum qua etiam Ni-
COLAVS OLAHVs fimul profectus fuit.
Anno MDXXXII , Solymannus , tertio in Hungariam reuerfus ,
Crifium ciuitatem , Hungarice Keüfzegh vocatam , fruftra obfedit , dis
ceffitque vigefima quinta die Septembris , non expectato aduentu
Caroli V.

Anno MDXXXVIII . Solymannus cum exercitu contra Vayuo.

dam Moldauienfem , quarto venit , in menfe Auguſto .
Anno MDXXXIX. NICOLAVS OLAHVS , rediit ex Flandria Vien-
nam , & Hungariam .
Anno MDXL . Carolus , Filius Cæfaris noftri FERDINANDI natus eft :
quo anno , etiam Joannes Sigifmundus filius , JOANNIS Regis natus eft.
JOANNES Rex , eodem anno mortuus in Száfzfebes , vigefima pri-
ma Julii, cuius corpus , Frater Georgius Epifcopus Varadienfis , XV,
die Septembris , Budam adducens , poftea fepeliuit in Alba Regali.
Anno MDXLI. Solymannus , Turcarum Imperator , quinto in
Hungariam reuerfus , Budam , e manibus Reginæ Ifabella , pro fe oc-
cupauit , vigefima fexta Augufti.
Idem Solymannus , An . MDXLIII . reuerfus fexto in Hungariam,
arce Walpó, XXIII . Junii , occupata , ingreffus Budam , XXI. Julii ;
Strigonienfi arce, noftrorum turpi deditione , potitur , IX. die Auguſti.
Sereniffimus Rex FERDINANDVS , nunc Imperator , eodem anno ,
& menfe Augufti , creauit NICOLAVM OLAHVM , Prage in Epifcopum
Zágrábienfem , & Cancellarium Hungariæ.
Eodem anno , die IV. Septembris , Alba Regalis capta per Turcam .
Anno MDXLVII, Sereniffima Regina ANNA ex partu Joanne
filiæ fuæ , moritur Prage , die XXV. menfis Januarii , & ibidem ſe-
pulta , trigefima eiufdem menfis .

Sereniffimus Rex FERDINANDVS , profectus Praga , tertia die Febru-

arii eiuſdem anni , ad expeditionem Saxonicam , conueniensque Fra
trem fuum Carolum V. Imperatorem , in oppido Hirsham , intrauit in
ciuitatem Egram , & illinc XIII, die Aprilis difcedentes , auxilio mil-
le equitum Hungarorum , profligauimus & cepimus , vulneratum
in facie , Joannem Fridericum Ducem Saxonia , vltra oppidum Mylpergh,
XXIV. die menfis Aprilis , quæ fuit dies S. Georgii. Ac deinde IV.
die fequentis menfis Maii , Vittembergam ciuitatem obfedimus , ac
XXIX. eiufdem menfis cepimus ; ac reuerfi Pragam , II. die Julii ,
Pragenfes , vt aliæ ciuitates Bohemiæ rebelles , cum Baronibus aliquot ,
& Nobilibus , octaua die eiufdem menfis Julii , iuridico proceffu , per
Maieftatem regiam , bene fuerunt caftigati , decollatione non nullo-
rum , & priuatione omnium bombardarum , & rerum bellicarum , ac
confifcatione bonorum fuorum ,
Anno
 Sux Aetatis Chronicon. 41

Anno MDXLVIII. prima Aprilis , mortuus eft Sigifmundus Rex

Poloniæ , Frater Vladislai Regis olim Hungariæ , patris Ludouici Regis.
Eodem anno MDXLVIII. creauit Sereniffimus Rex FERDINAN

DVS Pofonii , NICOLAVM OLAHVM in Epifcopum Agrienfem , XXVIII.

Nouembris ; & poftea ibidem publicauit , XII. Decembris.
Anno MDXLIX . Sereniffimus MAXIMILIANVS Archidux Auſtriæ,
electus eft Pragæ in Regem Bohemiæ , XIX . die Februarii .
Eodem anno D. PAVLLVS de Varda , Archi - Epifcopus , Strigoni-
enfis XII. die Octobris , annum agens Sexagefimum fextum, Pofonii
mortuus eft , & ibidem fepultus.
Anno MDLII . Vefprimium , prima die Junii Turcis proditum ;
& Dregbel, IX. Julii , per Turcas expugnata ; Themefvár quoque XXVII,
eiufdem menfis , decollato ibidem Stephano Loffónczi , Comite & Ca-
pitaneo eiufdem arcis.
Eodem anno , capto fortalitio Zolnok arx Agrienfis , per Am-
batb Paffam , & Beglerbegum obfeffa eft , & oppugnata , quadraginta
duobus diebus , virtute tamen & fortitudine Stephani Dobó de Ruſzka
ac Stephani de Mechke , Capitaneorum , ac aliorum feruitorum Nico-
LAI OLAHI Epifcopi Agrienfis , cæterorumque militum regiorum , vi-
riliter defenſa.

Anno MDLIII. die VII. Maii , Sacra Maieftas Romanorum &

Hungariæ Rex , Sopronii , in publica dieta , creauit & publicauit Ni-

COLAVM OLAHVM , Archi- Epifcopum Strigonienfem : quo anno , XXV.
Junii , Sereniffimam etiam Dominam Catharinam filiam fuam , vidu-

am Ducis Mantuæ , Sereniffimo Regi Poloniarum , Sigifmundo Augu-

fto, defponfauit , Vienna , minifterio ipfius Archi- Epifcopi , in Mona-
fterio Fratrum B. Auguftini .
Dominus Thomas Ňádafdy , Pofonii creatus in Palatinum , & no.
mine regio publicatus , per NICOLAVM OLAHVM , Archi- Epifcopum Stri-
gonienfem , VX. die menfis Aprilis , An . MDLIV .
FRANCISCVS WYLAKY , Epifcopus Agrienfis , mortuus Pofonii , pri-
ma Februarii , Anno MDLV .
Capofvjvár periit , die XIV. Septembris , Anno Domini MDLV.

Anno Domini MDLVI . die XIII. Junii , obfeffa Szygeth fruſtra ,

& vigefima feptima Julii , fuit obfidio foluta.
Eodem anno, MATTHIAS ZABERDINVS Epifcopus Varadienfis , vir
bonus , & militaris , mortuus eft XII. die menfis Augufti , Varadini,
Eodem anno , Cæfar CAROLVS V. quinquagefimum agens annum,
ex Hollandia difceffit in Hifpaniam XVII, die menfis Septembris , qui.
eturus in monafterio ,
MATTHIAS , filius Maximiliani Regis Bohemiæ , natus Vienna XIV,
Februarii anno MDLVII.
Diuus FERDINANDVS , Carolo Quinto , fratre eius cedente Impe-
rio Romano , Franckfordiæ , electus Imperator eft in locum fratris ,
XIV. Martii anno MDLVIII,

L Ad
Decad. I, Monument. I,

FINIS.
 Ad Emtorem ,

Monitiuncula.

Vm Monumenta huius collectionis fingula ,

temporis fucceffu , figillatim edenda erunt ;

e re emtoris cuiufque fuerit , non ante , Biblio-

pego tradi chartas , quam integrum , iuſtæ mo-

lis , volumen , conficiatur.

 MICHAELIS SIGLERI

CHRONOLOGIAE

RERVM HVNGARICARVM ,

TRANSILVANICARVM , ET VICI

NARVM REGIONVM ,

LIBRI DVO ,

nunc primum in lucem

editi.

DECADIS I. MONVMENTVM II.

Temporum viciffitudines ,

ex vero cognouiffe ,

Gradus eft ad prudentiam.

 CELSISSIMO AC REVERENDISSIMO

SACRI ROMANI IMPERII PRINCIPI ,

DOMINO DOMINO

EMERICO ,

E COMITIBVS ESZTERHÁZY DE

GALANTHA , ECCLESIAE METROPOLI-

TANAE STRIGONIENSIS ARCHIEPISCOPO , SACRAE

SEDIS APOSTOLICAE LEGATO NATO , PRIMATI REGNI HVNGA.

RIAE , EIVSDEMQVE SVMMO ET SECRETARIO CANCELLARIO , CO-

MITATVS STRIGONIENSIS SVPREMO AC PERPETVO COMITI ,

SACRAE CAESAREAE REGIAEQUE MAIESTATIS ACTVALI

INTIMO STATVS ET CONSILII REGII LOCVMTENEN-

TIALIS HVNGARICI CONSILIARIO ,

Nec non

VNI E IVDICIBVS TABVLAE SEPTEMVIRALIS , &c.

DOMINO DOMINO

BENIGNISSIMO ,

PROSPERITATEM !
 CELSISSIME PRINCEPS ,

DOMINE , DOMINE

BENIGNISSIME !

St hoc in virtutibus TVIS , quæ & mul-

tæ funt , & dignæ , eo , ad quod TE

euexerunt , faftigio , prorfus eximium ;

quod , ficuti percultum melioribus lit-

teris animum , ab ingenio & induſtria ,

nactus IPSE ès : ita , fingulari beneuo-

lentia , complecti foleas hos , quibus labor omnis ætas-

que, in cultu bonarum artium , collocatur. Longus fim

oportet , fi benignitatem hanc TVAM , oratione velim

explicare : adeo , & multifaria eft , & plurimis paffim

locis , cumulatiffime prodita. Nemo eft enim vero ,

eruditorum , qui fe TIBI , intimauit penitius , & cuius

ftudia , ad communis vtilitatis procurationem adti-

nent ; quin eum , bene liberaliterque acceperis , iuueris

ad hæc confilio , quemadmodum Mufis , dura hac tem-

peſtate , cum fructu queat operari.

Quo-
 Quoties in animum venit , reminifci ; venit autem

fæpe ac multum ; qua , CELSISSIME PRINCEPS !

bonitate , deftinationum mearum rationes , impedi-

menta item & remoras , explicantem , non audiueris

modo ; fed viam quoque , expediendarum difficulta-

tum , commonftraueris : non poffum non , iucundam

habere eam recordationem , & coniunctam cum ta-

cita quadam grati animi fignificatione : vt non fint

mihi e longinquo arceffendæ cauffæ , quibus , fiue ex-

cufem , fiue defenfem , hanc audaciam meam , quod

fuftinuerim , chartaceo cum munere , in TVVM , BE-

NIGNISSIME PRINCEPS ! confpectum venire.

Diu , profecto eft , cum cepi confilium , palam pro-

fitendi , quantum TIBI , Benignitatique TVAE , debe-

am , in illo potiffimum opere , quo res Hungaricas , eo

illuftratum . Præterquam enim , quod non vno mo-

numento , ex diplomatibus , tabularii TVI , deprom-

to , exaggeratiora effe voluifti commentaria mea : fpem

mihi haud dubiam facit , mirifica TVA virtus , cumu-

latiorem in dies fore , Bonitatem TVAM , erga ftudia

hæc mea , vnice , ad res patriae eruderandas ornandas-

que , comparata.

Atque iftud eft , CELSISSIME PRINCEPS ! quod

inuitauit me , immo coegit , vt , qualicunque hac , de-

miffiffimi obfequii teftificatione , ad pofteros perfcri-

berem , quantum munificentia TVA profecerim , in

vafto illo inftituto , quod DEI , & CAESARIS benefi-

cio , moliri pergo. Nunc , CHRONOLOGIA eft , Rerum

Hungaricarum & Tranfiluanicarum , quam TIBI , BE-

NIGNISSIME PRINCEPS ! venerabundus offe-

ro ; ab homine , non indocto , & apud STEPHANVM BA-

THORY , gloriofiffimum deinde Poloniarum Regem ,

gratiofo , miffa in compendium .

Sufcipe
 Sufcipe eam , CELSISSIME PRINCEPS ! dum

maiora fuppetant , more TVO, benigne ; & tenuitatem

meam , in his porro habe , qui , cum litterarum , in TE

amorem , pro eo , ac decet , dilaudare nequeunt ; gefti-

unt tamen , eum , qua fe cunque dat occafio , pofteri-

tati cognitum facere , atque fufpiciendum . DEVS

TE , commendatum Sibi habeat , magno , cum vni-

uerfæ patriæ , tum meliorum artium , ornamento. Ita

vouet ex animo ,

CELSITVDINIS TVAE ,

DO MINE DOMINE ,

BENIGNISSIME !

obfequentiffimus ,

MATTHIAS BEL
 43
MICHAELIS SIGLERI ,

CHRONOLOGIAE

Rerum Hungaricarum , Tranfyluanicarum

& Vicinarum Prouinciarum ,

LIBER PRIMV S.

CAPVT I

ANNVS ,
Res gefta Pannonum , Vicinarum Gen- IMPERATO-
CHRISTI RES Romani.
tium , & Hunnorum .
3 6 6.

VNNI , fub Valembero Rege , traiecta VALENTI-

NIANVS
ad Cimmerium Bosphorum , Mæotidis pa- VALENS ,. &
lude , fedibus Gothos eiecerunt , & vni-
uerfam Scythiam Europeam , affiduis ir-
ruptionibus , domitarunt .
3 7 3. Primus ingreffus a ) Hunnorum , ex Scythia in Pan-
noniam , fub fex Ducibus , feu Capitaneis , quorum I. AT-

TILA ; II . CHEME ; III . BVDA , & hi fratres Bendeguoſi, vel

vt alii volunt Mundizici filii , Cadarum genere nati fue-
runt ; IV. BELA , Chyele filius , ex Zomeiarum familia pro.
genitus ; V. CHEVE ; VI . KADICHA ; Bela fratres. Ex
centum & octo tribubus , decies centena & octo millia
hominum coacta , Pannoniam , eiectis Gothis , occupa-
runt. Primum enim Gothi , deinde Vandali , & poftre.

mo Hungari , in Hungariam , ingreffi funt : & hi poftre-

mi , terram retinuerunt , vnde & Hungariæ appellatio-
nem , tractus ille accepit.
3 78. SARMATAE Pannoniam vaſtant.

3 8 0. HVNNI , in Gothos exarferunt. Gothi , traiecto

3 8 1. Danubio , a Valente Imperatore , fedes acceperunt.
39 5. Hunni , Antiochiam obfederunt . THEODOSIVS
399. Armenia , & partes Orientis , ab Hunnis , mifere va - Senior.
ftantur.

40 I. HVNNI , Cheua duce , Pannoniam tranquille poffi-

dent , publico tandem omnium confenfu , ( Cheua , & ARCADIVS ,

reliquis Capitaneis , in præliis fuperioribus abfumptis. ) & HoNo-

ATTILA, frater Budæ , vir acris ingenii , & rei mili- RIVS.
taris peritiffimus , in fupremum Capitaneum creatus
eft ; & Ducis nomen , quinquennio habet.
4 47. ATTILA , interfecto fratre Buda , folus Regno potitur .
Decad. I. Monument. II. L Is

a ) BARONIVS , Annal . Tomo IV. Imp. Lib. VIII. initio , p . m.

ad annum CCCLXXVI . 174. edit. Bafil . A. 1579. for.
num . VII. coll . ad annum quadrip. ad annum CCCL
CCCCXLIV . & CAROLVS XXVI. primum Hunnorum
SIGONIVS , de Occidentali egreffum , referunt.
44 Sigleri Chronologia
ANNVS ,
Is ex Hungaria, exercitum quingentorum trecentorum IMPERATO-
CHRISTI
millium , duxit in Germaniam , & quam plurimas Vrbes RFS Romani.
potentiffimas ; Bafileam , Auguftam , Argentoratum , Vor- MARTIANVS.
matiam , Coloniam , & plures alias , diripuit. Inde , in Gal-
liam progreffus , Aureliam , Galliæ Lugdunenfis vrbem >
obfidione cinxit. Erat tum , in parte Galliæ citerioris ,
Romanus dux , Etius , qui , fuis copiis , Francorum ,
( quorum Rex Maroueus, ) & Gotthorum , ( quorum Rex
fuit Theodoricus , ) vires coniungens , apud Tolofam , vr-
bem Galliæ , cum ATTILA , acri prælio , in campis Cata-
launicis , b ) conflixit. Pugna , ab exortu folis , in no-
&
tem vfque durauit . ATTILA , amiffis centenis octo .
ginta millibus , in fugam conuerfus , Ætio , Francis , &
Gotthis , victoriam reliquit. Theodoricus , Rex Gottho-
rum , in eo prælio cadit. Poftea Attila , collectis in Hun-
garia viribus , & reparato exercitu , Italiam inuadit ,
Aquileiam , poft longam obfidionem , diruit , Tergeftum ,
Paduam , Veronam , Mediolanum , & Ticinum , vaſtat , &
fe , flagellum DEI nominat , vfurpato fibi hoc titulo :

Attila, Bendeguzfilius , magni Nemroth nepos , in

Engaddi nutritus , DEI gratia , Rex Hunnorum,

Medorum, Gotthorum , Dacorum , metus Orbis ,

Flagellum DEI.

VRSVLA , Virgo Britannica , cum XI. M, comitibus ,

ab Hunnis , Coloniæ interficitur.

4 5 7. ATTILA , qui primum , Valentiniani filiam, in vxorem

habuit , confecto bello Italico , in Pannoniam reuerfus ,
alteram vxorem , Micholdim, Bactrianorum Regis filiam ,
duxit. Nocte vero nuptiali , Attila , temulento atque al-
te ftertenti , maxima vis fanguinis , per nares erupit ,
atque ita fupinus , multitudine cruoris fuffocatus , fato
conceflit , anno , ab ingreffu Hunnorum in Pannoniam ,
LXXXV.

Filii Attila : ALADAR , mortuus eft , nulla poft fe re-

licta prole ; CHABA , 'poft obitum patris , relicta Panno-
nia , reuerſus eſt in Scythiam ; ERNACVS , fuccedens
patri , regnat annis III .

4 5 8. ERNACVS , & DVRICHVS , filii Attilæ, Hunnis præfunt;

fed , de fucceffione inter fe diffidentes , ab Oftrogotthis ,
1
bello fuperati , fe cum Hunnis , ex Pannonia , in Scythi-
am recipiunt ; in vltima vero Daciæ , quæ Tranfyluania
vocatur , ora , remanferunt tunc , quædam Hunnorum re-
liquiæ , fe Siculos , pro Scytbulis , nominantes.

b) De Catalaunicis campis , in-
fra , in IVVENCI Attila , erit
difputandi locus . Neque
enim , tam facile eft eos de-
CAPVT
fignare , quam cum vulgo
creditur. Quid ? quod tota
Attila hiftoria , tam eft in-
tricata , quam quæ maxime,
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. II. 45
IMPERATO
ANNVS ,
RESRomani CAPVT II. IMPERATO-
CHRISTI
MARTIA RES Romani.
NVS.
Oftrogothi , Rege Valamiro , deuictis Hun-

nis , Pannoniæ imperant , Annis LXVIII.

quorum Regesfuerant :

4 6 0, ALAMIR , Oftrogotthorum Rex , pulfo Ernaco , Pan- LEO I.

V₁noniam obtinet. Regnauit ibi , annis. IV. Eft in
fede Zazváros adhuc hodierna die , pagus Valamir , quem

ab hoc rege nomen accepiffe , volunt.

4 6 4. THEODOMERVS , qui aliis Tindemerus vocatur , fratri
Valamiro , in regno fucceffit ; imperat Annis XI.
4 7 5. THEODORICVS , filius Theodomeri , Oftrogotthorum
Rex , annis L. Is , Odoacrum , Herulum , fiue Saxonem ,

qui Regis nomen , in Italia affumpferat , ad Veronam

vincit , & Italiam , annis XXXIII . obtinet.
4 88. THEODORICVS , a Zenone Imperatore , confulari di-
gnitate , ornatur.
497. THEODORICVS Rex , Rauennam ingreffus , Odoacrum ,
molientem fibi infidias , interemit.

5 I 5. HVNNI , Cafpias portas egreffi , Armeniam , Cappa-

dociam , Galatiam , & Pontum , populati funt, IVSTINVS.

5 2 3. ZELIOBES , Hunnorum Rex , accepta pecunia , Roma-

nis & Perfis , auxilia fert ; & a Cauade , Rege Perfico , oc-
ciditur.

Longobardi , expulfis Oftrogotthis , Pannonia potiti ,

Annis XLII.

5 3 9. HVNNI , Europam inuaferunt , & ad Byzantium

vfque , omnia depopulati , Potidæam euerterunt , &
CXXM hominum captis , domum rediere.

544. HVNNI , Illyricum inuadunt.

5 5 1. HVNNI , Romanorum terras vaftant , Macedoniam
& Thraciam populantur.

567. HVNNI , Thuringiam inuadunt , fed a Sigiberto , Fran- IVSTINVS II.

corum Rege , victi , & expulfi funt.
568. LONGOBARDI , Pannonia Hunnis relicta , Italiam in-

trant. Pannonia , Calend . April. Longobardi exeunt,

569. AVARIVS , Hunnorum Rex , Pannoniam a Longobar-
dis , ex pacto accepit. Regnat annis XXIX .
!
577. HVNNI , iterum a Sigiberto victi , fœdus cum eo pa-
cifcuntur.

5 8 1. CHAIANVS , qui , & aliis Chacamius ( Bajanus , Cha-

ganus , ) dicitur , Rex Auarum , feu Hungarorum , vir ma
gnæ potentiæ , & magno víu , militiæ celebris. Hic ,
-

occupato Sirmio , ad Anchyalum , quæ aut Varna eft , aut MAVRICIVS

oppidum vicinum Varnæ , proceffit ; fed a Mauricio , Cappadox .
58 recepto Anchyalo , repellitur.
5 8 8. CHAIANVS, Myfiam , Scythiam , & Thraciam inuadit,
L 2 &
 logia
46 Sigleri Chrono

ANNVS , & Commentioli , Orientalis præfecti perfidia , duodecim IMPERATO-

RES Romani.
CHRISTI millia Romanorum , capit , templa delet , & offa Marty-
rum , ex monumentis eiicit.

59 3. CHAIANVS , Thraciam denuo populatur,

6 0 0. Idem CHAIANVS , Dalmatiam inuadit , XI . vrbes di-
ripit , a Priſco præfecto ſuperatus , amiffa præda & exer-
citu , ad propria redit.
602. CHAIANVS , tertia vice , hoc vnico anno victus , quar-
ta tandem clade accepta , regno Pannoniæ exuitur. At-
que ita Pannonia , tandem Orientis imperio fubiecta ,
PHOCAS .
variis , per annos CXLII , eſt agitata cafibus.
623. HERACLIVS.
Regnum Saracenorum cœpit. Mahometh Arabum ,
Saracenorum dux & propheta , potens fit.
677.
HVNNI, Conftantino Copronymo imperante, feptem
itineribus , totidemque exercitibus & ducibus , ex Scy-
thia iterum emigrantes , per longum iter , in Tranfylua-
niam veniunt , ibique , tentoria figunt ; ex quo facto ,
quidam volunt Tranfyluaniam vocari , regionem feptem
caftrenfem . Poftea Pannoniam repetunt , & Zuatopo-
lugem , ( qui & Suaten dicitur , ) cum Polonis , in Pannonia
late regnantem , bello , duce ARPAD vincunt , atque ita ,

priores fedes occupant.

CAPVT III.

Secundus Ingreffus Hunnorum , in Pan-

noniam ,Jub Septem Ducibus , quorum

bæc funt nomina :

RPAD > filius Almi , prognatus ex Elendo , filio

Α Vgek , qui ex Edo , Edus autem , ex Chaba , filio

Attila , genitus.
II. ZABOLCHVS , dux alter , vnde Chákiorum familia.
Hic , in Pannoniæ agro , confedit , vbi antiquitus , oppi-
dum Chákvár fuit , Andreæ , Bela , & Leuenta , tempori.
bus , dirutum . Ab hoc , Comitatus de Zabolch , nomen

accepit.
III, GYVLA , a quo Albam Juliam , in Tranfyluania re-
ftauratam , & familiam Gyulay , propagatam adferunt.
IV. CHVNDVS , aliis KEVVD , ad amnem Nyrin , caſtra
fixit , a quo gens Kendia deducta.
V. LEHEL , qui eiectis Bulgaris , Myfiam occupauit ,
& ab hoc , Zuardorum familia promanaffe dicitur.
VI. VERBVLCVS , ad lacum Pannoniæ , quem Balatho-
nem appellant , conſedit.
VII. VRSVS , feptimus dux , in agro Sejó conftitit.
Cæteræ Hunnorum familiæ , pro arbitratu fuo , fedes , Į
vltra citraque Danubium , fibi inuenere.

Genea-
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. III. 47
ANNSV , IMPERATO-
CHRISTI Genealogia , Præcipui Ducis , Arpad.
RES RO.
ATTILA. mani.

CHABA,

EDVS.

VEGECVS , alias Vgek,

ELENDYS.

ALMVS.
1
ARPADVS.

ZOLTHAN.

Toxis.

GEYSA. MICHAEL,
Hic primus , inter Vngaros fi-
dem Chriftianam amplexus ,
& a S. Adalberto Epifcopo , ba-
ptifatus eft. Ex eo natus,

S. STEPHANVS , LADISLAVS CALVVS ,

Rex Hungariæ . & Vaful ; ex Ladislao ,

75 0. Andreas : Bela : Leuente .

HVNNI , Bohemiam & Morauiam regiones , quas

79 1. dux Vratislaus regebat , inuadunt. CAROLVS

Bellum Caroli Magni , cum Hunnis c ) grauiffimum , MAGNVS .
quod octo fere annis durauit. Vbi vires Hunnorum ,
ita funt adtritæ , vt , viuenti Carolo Magno , & pofteris
86 5. fuis , obfequia præftiterint. LVDOVI-
Honni , d ) & Bulgares , Chriftianum nomen fufci- cvs , Lota-
90 3 . piunt. rii filius.

HVNGARI , excuffo tam longæ feruitutis iugo , rebel-

les fiunt , Morauiam fubigunt , Bauariam diripiunt ,
omnia crudeliter vaſtant , & in terrorem , fanguinem in- LVDOVI-

terfe&
torum , potant. Sed , a Ludouico III. quarto Idus cvs III.
Augufti , continenti trium dierum prælio , cæduntur,
906. Hungari, in Morauia , grauiffime cæfi.
908. Bavariam , Vngari , iterum diripiunt , affiduis de-

populationibus , & cædibus , omnia late replent.

9.0 9. Saxonia , & Thuringia , ab Hungaris crudeliter va-
ftatur.
Decad. I. Monument. II. M HVN-

c) Abares fuerunt , fed Hun- poft fubactos hoftes , pro-

norum confobrini. curata ; fed temporaria tan-
d) Fuit hæc, Abarum ad Chriftum tum , ob infidæ gentis in-
acceffio , CAROLI M. pietate, conftantiam .
48 Sigleri Chronologiæ
ANNVS ,
HVNGARI , apud Enum Auuium , a Germanis & Ba- IMPERATO-
CHRISTI uaris , profligantur. RES RO-
913. mani.
HVNGARI , poft finitas nouennales inducias , excur-
922 . CONRAD . I.
fionibus Saxoniam depopulantur. His occurrit , Hen . HENRICVS
ricus Auceps , ad oppidum Mersburgum : vbi amplius Auceps.
40000. Hungarorum , internecione deletis , reliquos fu-
gatos , tota Germania exegit. Alii , hanc Victoriam ac-
cidiffe volunt, anno 934. a nato Chrifto , Hungaris vi-
delicet , a Saxonibus , & Thuringis , tributum poftulan-
tibus.
9 26. Salardus , Hungarorum dux , Italiam ingreffus , Pa
piam , igne cremauit.
948 . Toxis , Hungarorum dux , diui Stephani Regis auus ,
cum incredibili copiarum adparatu , Italiam inuafurus ,
acceptis a Berengario decem modiis pecuniæ , Italia pe-
percit , & , in Hungariam rediit.
955. HVNGARI , Otthonis Imperatoris potentiam , affiduis
bellis adritam rati , copiis denuo , quantis antea nun-

quam , per Bauariam , duce Geyfa , in Germaniam , po-

pulabundi , irrumpunt. Ottho cum his , ad Lycum Au-
uium , non procul ab Augufta , congreditur , quarto Idus
Augufti , totumque hoftilem exercitum , infigni ftrage
afficit. Tres Hungarorum duces , capti & fufpenfi. Con-
radus , dux Bauariæ , gener Imperatoris , cum aliis præ-
ſtantibus viris , in eo conflictu , occubuit.

CAPV
། T IV.

Poft Geyfam Ducem , Res Hungariæ , quæ

per aunos CCIV. fere per Duces ,feu Capitaneos ,

tantum adminiftrate fuerant , facta innoua-

tione , deinceps per Reges gubernari

cœperunt .
969 . S. STEPHANVs , qui fuit primus Rex Hungariæ ,
Auo Toxe , Patre vero Geyfa , nafcitur Strigonii , & a S.
Adalberto Epifcopo , & Theodato Comite , de Sacro Ba-
ptifmi fonte lauatur.
984. Boleslaus , Dux Bohemiæ , vxorem ducit Judith , Fi- I
liam Geyſæ Ducis Hungariæ .
997. GEYSA moritur. Stephanus filius , Ducatum accipit
Hungariæ , annis tribus .
I 000. STEPHANVS , Rex Hungariæ I. Is Chriftianæ fidei fun-
damenta in Hungaria iecit , & varias leges & edicta tu-
lit , de ficariis , homicidis , adulteris , latrociniis , & de
furtis , capitalia fupplicia promulgauit, CVPAN Ducem
Simigienfem , profligauit. A religiofa in fide Chriftiana 1.
perfeuerantia , cognomentum San&i accepit. Regnauit
Annis XXXVII . integris , & aliquot menfibus,
Ecclefia
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. IV. 49
ANNVS , 1
Ecclefia Strigonienfis fundata , nomen metropoli. IMPERATO-
CHRISTI RES Ro-
tanæ accepit.
Templum Diuæ MARIAE Virginis , in Alba Regali , vbi mani.
Reges coronantur , & vbi Regum Hungarorum corpora
fepeliuntur , fundari cœpit.
1002. Bellum ciuile , inter Regem Stephanum , & Gyulam ,
auunculum , ob religionem. Hoc tempore Tranfylua-
nia Hungariæ adiecta eft , Gyula Duce , cum vxore &
liberis , capto .

GISELA , Henrici Imperatoris foror , Stephano , Hun-

gariæ Regi , in vxorem defponfata. Cum ea quam plu-
rimæ ex Germania e ) nobiles familiæ , in Hungariam
ingreffæ funt. Inter quas, Hermannum quoque, quem an-

nales Hungarorum vetuftiffimi , Norembergenfem fuiffe

tradunt , vna veniffe conftat. A quo Hermanno , ciui-
tatem Cibinienfem primum fundari cœptam , & a funda-
toris nomine , VILLAM HERMANNI appellatam effe , veri-
fimile eft. Huic fententiæ fuffragatur infcriptio auten .

tici figilli , quo Cibinienfis Refpublica , adhuc hodie vtitur,

fic fonans : SIGILLVM CIVIVM DE VILLA HERmanni .
1031. " Bellum Stepbani , cum Conrado Imperatore.
EMERICVS S. Stephani Regis filius , moritur.

1032. STEPHANVS Rex , per legatos cum Imperatore pa-

cem fecit.

1038. S. STEPHANVS , ex febre moritur , in fefto Affumptio-

nis Mariæ , in Bafilica Albenfi , ab ipfo condita , fepultus.
1039. PETRVS , cui cognomen Alemanno fuit , filius Guilbel-
mi , fratris Sigifmundi Burgundiorum Ducis , & S. Stephani HENRICVS
ex forore nepos , vir crudelis , & fuperbus , Hungariæ III. alias
Rex II. Ann. III. Hic Hungariam , dici voluit Anga- Niger.
riam, quaſi perpetuo angore , eam angi oporteret.
1042. ABA , ( quem alii Albinum , plerique Otthonem f ) no-
minant ) fororius S. Stephani , pulfo Petro , Hungariæ rex
creatur , Anno I. Petrus regno eiectus , ad Imperatorem
confugit.
1043. HENRICVS Imperator , Hungariam ingreffus , Petrum
Regem reftituit. Regnat Ann . IV .
1044. Idem Imperator I. Hungariam denuo ingreffus, Hun-
garos ad firmandam pacem cogit,
1045 . Idem Imperator Hungariam tertio ingreffus , Abam,
cum omni familia fugat , reftituto Petro,
Quinque Ecclefiæ , Ciuitas Hungariæ , condita.

1047. ANDREAS , Calui Ladislai , patrui D. Stepbani filius ,

M 2 Hun-

De his , videndus eft , M. nomen ABA fuit . quod re-

Iон. THVROCZIVS , Chron. tinet hodieque , rudus ca-
Hung. Parte II . Cap. X. feq . ftri , & Comitatus Aba- Uj-
f) Ouonem , non plane nulli. várienfis.
Reuera autem Hungaricum
50 Sigleri Chronologia

ANNVS , Hungarorum Rex IV. Ann . XII. Ab hoc Hungarica | IMPERATO-

CHRISTI
gens , quæ ad Scythicam profanitatem reciderat , iterum RES Ro-
mani.
ad Chriftianam fidem conuertitur. Bohemos , Auſtrales,
& Polonos , tributarios fecit. Bello a fratre Bela , ad

amnem Tifiam victus , moritur , & in Canobio Tybonienfi ,

iuxta lacum Balathonem , quod ipfe fundauerat , fepe.
litur. Ex Agmunda , Ruthenorum Ducis filia , genuit
Salomonem, & Dauidem : ex pellice vero, Georgium fufcepit.
1060. BELA I. Hungariæ Rex V. Andrea frater fuit , a Boles-
lao Poloniæ Rege , in regnum reftitutus , regnauit Ann .
III , in Oppido Themefio moritur , ac in monafterio Zeg-
zardino fepelitur. Tres filios , Geyfam , Ladislaum , &
Lampertum , poſt ſe reliquit.
Primus , in Hungaria , ex argento monetam fignauit,
forum & pretia rebus fanxit , menfuras & pondera con-
ftituit.

HVNGARI , iterum in religione claudicant .

1063. SALOMON , Andreæ filius , Rex Hungariæ VI. Is , cum

a Bela Regno exactus fuiffet , ab Imperatore , affine fuo
Henrico , magna ftrage copiis Bela fufis & disiectis , in re-
gnum reponitur. Regnat ann, XIII.
1064. SALOMON , anno fecundo regni fui , Alba Regiæ coro-
natus , Geyfa , Ladislaus , & Lampertus , Duces Hungariæ,
ad Boleslaum Regem Poloniæ fugiunt.
1074. Bellum inter Geyfam & Salomonem. Henricus , pulfo

Salomoni , fruftra auxilia tulit ; victoria , Geyfa , & La-

dislaus , Duces potiti.
1075. GEYSA , fuperato & fugato Salomone patruo , VII. Rex
Hungariæ , annis III. Huius tempore , Hungaria bellis
ciuilibus grauiter afflicta eft. Moritur Geyfa , feptimo
Calend . Maii , relictis poft fe , Colomanno , & Almo filiis ,
& Vaciæ , in templo Beatæ Virginis , quod ipfe conftru-
xit , fepultus iacet. Anno primo regni Geyſa , duriffima
fame , Hungaria laborauit .

1078. LADISLAVS , eius nominis 1. frater Geyfa , VIII . Hun-

gariæ Rex , princeps , fortitudine , pietate , & vitæ fan-
timonia , clarus , cognomen Sandi accepit. Regnauit
ann . XVIII . & menfes aliquot.

Dalmatia & Croatia , g ) Regno Hungariæ adiecta .

CHVNI , feu Rutheni , frequentibus incurfionibus
Hungariam vexantes , infigni victoria proftrati .
Rutheni , & Poloni , domiti . Ciuitas Cracouienfis ,
Polonorum regia , expugnata .

Templum Beatæ MARIE Virginis , Varadini fundatur.

1082. Boleslaus , regno Poloniæ , in Hungariam excedens ,

at
g ) Conferendus omnino eft , | III . Cap. I. fequ. p. 105. edit.
IOHANNES LVCIVS , de Regno Amftel. 1668. fol . fcriptor ,
Dalmatiæ & Croatiæ , Lib. fide digniffimus.
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. IV. SI

ANNVS , & ob exilii difficultates , in amentiam lapfus , a canibus ] IMPERATO-

CHRISTI fuis voratus eſt. RFS RO-
mani.
1095. S. LADISLAVS , Hungariæ Rex , moritur , quarto Ca-
lend. Augufti. Varadini , in templo Beatæ Mariæ Vir-
ginis , a fe fundato , quiefcit.
COLOMANNVS , Geyfæ regis filius , Rex Hungariæ IX,
atroci & crudeli ingenio præditus , fratrem Almum , vna
cum filio'infante Bela , excæcari fecit. A Ruthenis gra- HENRICVS
uiter bello fuperatus . Ifte Colomannus , primus Epifcopus V.

Varadienfis , qui permiffu fummi Pontificis , depolito

facerdotio , tandem in regem creatus fuiffe dicitur .
Mortuus eft , cum regnaffet ann. XIX, completos , &
menſem vnum , Alba Regiæ , Nonis Februar. fepultus .
Reliquit poft fe , Ladislaum , & Stephanum filios.
Simultas , inter Colomannum , & Almum , fratres , exor-
ta. Almus , priuatus fua dignitate ducali , ad Henricum
Imperatorem confugit.
Hungaria & Poloniæ reges , fœdus contra Imperato-
rem feriunt.
Dalmatia , a Venetis , qui eam occuparant , erepta ,
b) & Hungariæ adiecta .
II 14. STEPHANVS II . adolefcens , patri Colomanno fucceffit
fuperbia , feritate , & crudelitate , patri fimilis , regnauit
annis XVIII. a vulgo fulmen dictus , quod omnia
Is
fubito furore animi , fine confilio & matura delibera-
tione , aggrediebatur.
I 118. STEPHANYS , Rex Hungariæ X. Roberti Guiſchardi
filiam vxorem duxit : cum Cumanis perpetuam pacem

habuit : cum Imperatore Conftantinopolitano Calo- Io- LOTHA-

anne , ad Caraſum amnem , infeliciter pugnauit, Abdi- | KIVS,
1131. cato regno , factus eft monachus , Agriæ mortuus , &
Varadini fepultus.
1132. BELA II. filius Almi , fratris Stephani , a Colomanno
oculis priuatus , & ideo Cacus appellatus , XI . Rex Hun-
gariæ. Vir, in confultationibus & deliberationibus acu-
tiffimi ingenii , ac iudicii , probitate & fapientia celebris .
Regnauit Ann; IX , Menfibus XI . Diebus 12. Ex Hele-
na, Comitis Seruiæ filia , fufcepit filios : Geyfam , Ladis-
laum , Stephanum , & Almum.
Poft Boricbum , Colomanni regis filium , qui regnum
affectabat , memorabili clade profligatum , pie deceffit ,
Albæ fepultus,
1141 .
GEYSA II, primogenitus Belæ cæci filius , Hungariæ CONRA
DVS II.
Rex XII. Princeps pius , & humanus , regnauit ann.
XX , Mens. III, Genuit filios : Stephanum , Belam , Geyfam
& Arpad. Vicit Teutones , Saxones , & Bauaros , qui

Pofonio occupato , Hungariam populabantur, Eam vero

Decad, I, Monument, II, . N victo.
b) Idem , inibi , Cap. V. & VI.
52 Sigleri Chronologia

victoriam , grauiffima in Hungaria fames fubfecuta eft. IMPERATO

Mortuus , anno Domini , 1161. in Alba Regali fepultus , RES Ro-
mani:
SAXONES Tranfiluani , & fedes , & privilegia , a Rege

Geyfa acceperunt , ficut id teftantur diplomata regia ,

genti Saxonica conceffa.
Expeditio magna in Terram San&
tam.
1162. STEPHANVS III, filius Geyfa , Hungariæ Rex XIII ,
Regnauit ann. X. mens, IX. diebus 3. fine hærede de-
ceffit. Fuit is Venetis in Dalmatia , & Emanueli Impe- FRIDERI
ratori Conftantinopolitano , valde infeftus , contra quos cvs I.
multa geffit. in templo Barbaros-
In Arce Zemlyén moritur , ac în
fa.
Strigonienfi fepelitur.
1172. LADISLAVS , Belæ Cæci filius , cum anno dimidio re-

gnaffet , moritur. Huic fuccedens STEPHANVS , eius no-

minis IV. frater Ladislai , regnat menfibus quinque ,
Hunc , Bela III. frater fuperioris Stephani , bello vincit ,
& regnat in Hungaria. XIV , Rex , annos XVIII, mens.
I, dies 19.
1188. Bellum , inter Polonos , & Hungaros , ob Vladislaum
Ducem Halicienfem , qui ad Belam Hungariæ Regem
transfugerat , & ab eodem in Ducatum reftitutus fuerat,

1190. BELA III. Rex Hungariæ , Calend . Maii . Albæ mori-

tur , ac ibidem fepelitur. Filios habuit , Emericum , &
Andream.

1191. EMERICVS , Belæ filius , Hungariæ Rex XV. regnauit HENRICVS

ann . VIII . Mens. 7. .Dies 6. ex Conftantia , Regis Arra- VI.

goniæ filia , Ladislaum genuit.

1193. Pax perpetua , inter Polonos & Hungaros , firmata,
1200. LADISLAVS , Emerici Alius , regnat menfes fex , coro- PHILIPPVS
natus 24. die Septembr. Mortuus , Albam Regiam dela. Barbaros.
fæ Filius
tus eft.
OTTO IV.
1201. ANDREAS II . Belæ III . filius , XVII . Rex Hungariæ.

Hic , ab expeditione in Terram Sanctam , vna cum Im-

peratore Friderico II. & aliis Chriftianis principibus , ad-
uerfus Babyloniorum Sultanum fufcepta , cognomen
Hierofolymitani habuit. Regnauit annis XXXIV. EX FRIDERI
Gertrude , filia Bertholdi Bauari , Dalmatia & Hiftriæ Du- cvs II.Bar-
cis , fufcepit : Belam , Colomonnum & Andream filios , & S. baroffe
Elifabeth , quam Ludouicus , Landgrauius Thuringia , vxo- Filius,
rem duxit , fæminam , a pietate celeberrimam ,
1223. CIBINIENSIS Ciuitas , ab Andrea Rege priuilegiis do-
nata , & circa hoc tempus adhuc Villa Hermanni nomi-
nata . Ab eodem rege , Hungarica nobilitas , fuæ liber-

tatis priuilegia obtinuit , & in huius regis conftitutio-

nes i ) omnes Hungariæ reges , tempore inaugurationis,
iurare folent.
Memo-

i) Abrogatum effe , certa fui | bat plurimum , notius eft ,

parte , & quæ offenfæ habe- quam vt monere fit neceffum.
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. V.
53
ANNVS Memorabile , antiquæ grauitatis & fapientiæ exem- IMPERATO
CHRISTI.
plum. Poft difceffum Andrea regis , in expeditionem RES RO-
Hierofolymitanam , Ottbo frater reginæ Gertrudis , venit mani.
1228. in Hungariam , fororis falutandæ gratia. Is , cum ex fa-
miliari confuetudine adamatam coniugem Bancabáni ,

præcipui gubernatoris , cui regni & coniugis , ac libero-

rum curam , rex Andreas , demandauerat , vel confenfu ,
vel ope reginæ , ftupraffet ; Bancabánus , contumeliofam
iniuriam vlturus , reginam Gertrudem , iteratis vulneri-
bus obtruncauit. Ab hac cæde , eum Andreas Rex , e
ta reuerfus , publico iudicio abfoluit,
Terra San&

1233. TARTARI primo deuaftarunt Regnum Hungariæ.

1236. BELA IV. Andreæ Hierofolymitani filius , Hungariæ

Rex XVIII , annis 35. probus fuit princeps , fed bella- CONRADVS

tor infelix, Ex Maria , Imperatoris Conftantinopoli. IV. Seuus.

tani filia , genuit Belam , qui viuo patre deceffit , & Ste-
phanum. A BATHI , Tartarorum rege , qui denuo ma-
gnis viribus , Poloniam & Hungariam ingreffus , popu.
latione, igne & cæde , omnia late compleuerat , funefta
ftrage victus , & ad infulas maris Adriatici fugatus eft .
Atque ita Tartari , Hungaria triennio potiti ; quo com-
pleto , Tartarisque ex Hungaria abeuntibus , Bela Rex ,
Rhodianorum militum , quos Crucigeros vocant , & Fran .
gepannum Comitum auxiliaribus copiis , regno reftitu-
tus eft. Sepultus Strigonii.

CAPVT V.
0

A Stephano Primo Rege , vfque ad Deua-

ftationim Tartaricam , fub Bela IV. factam ,

elapfi funt Anni CCLVII. tempus dimidiæ
Periodi , valde fatalis.

OLESLAVS rex Poloniæ , metu Tartarorum , in Hun-

1259. B gariam fugit.

1260. Bellum , cum Otthocaro rege Bohemiæ , die S. Marga .

retha.
1271. STEPHANVS V. Belæ quarti filius , Hungariæ rex
XIX , regnauit ann . II . Bellator felix. Otthocarum vicit ; RVDOL-
Budam k ) cepit ; Bulgaros , & vniuerfam Myfiam , impe. PHYS
CASAR.
rata facere coegit. In infula Budenti moritur , fuper-
ftitibus liberis , Ladislao , & Maria , quæ nupfit Carolo
Claudo , régi Siciliæ .
1273. LADISLAVS IV. qui Kún László appellatus eft , patri
fucceffit , XX. rex Hungariæ. Regnauit ann. XVII .
N 2 in-

k) Nihil rei STEPHANO , cum quam cepit. Vide , BONFI-

Buda fuit : quippe patri , fi- NIVM , Dec. II . Lib. VIII. p.
bique obnoxia. Bodum , Bul- 303 , 22.
garorum metropolis fuerat,
54 Sigleri Chronologia
ANNVS ,
interfectus a fuis famulis, iuxta caftellum Kerefzegb , fine IMPERATO-
CHRISTI RES RO-
hærede deceffit , Chánadini fepultus.
mani , &
Tartari iterum Hungariam inuaferunt , omnia , vs- Turcici .
que ad Peftum , longe lateque vaftantes.
1290. ANDREAS III, nepos Andrea II , cognomento Venetiis,
eo , quod matre Veneta natus , & Venetiis educatus fuit ,
Rex Hungariæ XXI. regnauit ann, XII, Auftriam , ſe-
cundo anno regni fui , bello domuit. Mortuus Buda ,
nulla poft fe relicta fobole , in templo S. Joannis Euange-
liftæ fepelitur.
1299. Circa hæc tempora Bonifacius VIII. Papa , efflagi-
tantibus Hungariæ principibus , Carolum Robertum , Ča-
roli Martelli , Siciliæ regis filium , nepotem vero Caroli
1300, Claudi , & Maria , ac pronepotem Stephani V. Hungariæ
regis , in Hungariæ regem declarat. Is ftatim , Vences- Ottoman-
laum , Bohemiæ regis filium , & Otthonem Ducem Baua- nus I. Tur-

riæ , competitores habuit. Prima fuit hæc pernicies , & car . Impe-
rat, Re-
initium mutationis & ruinæ regni Hungariæ. gnat annis
1302. VENCESLAVS , quem Hungari Ladislaum appellant , XXVIII .
per factiofos quofdam Epiſcopos , in regem Vngariæ eli- ALBERTVS
gitur , regnat ann . III. I.

1305. OTTHO , Dux Bauariæ , a Vefprimienfi & Chánadien-

fi , Epifcopis , apud Albam Rex falutatur . Regnat annis
IV . fere.

1308, OTTHO , a Ladislao Vaiuoda Tranfyluano captus , in

carcerem coniicitur. Hungari , ob non receptum Caro-

lum Robertum , a Papa Clemente V. excommunicati.

1310, CAROLVS I, omnium Hungarorum confenfu , rex
Hungariæ factus. Regnauit folus ann . XXXII.
1315. MARIA , regis Poloniæ Cafimiri filia , vxor regis Caroli,
in Temesvár mortua , Alba Regiæ fepelitur.
1318. BEATRIX , filia Regis Romanorum , vxor Caroli fecun-
da , eodem , quo regi nupferat , anno , moritur. Vara-
dini fepulta .

1320, CAROLVS , Rex Hungariæ , Elifabetham , Vladislai regis Orchanes ,

1328. Poloniæ filiam vxorem duxit , ex qua Carolum , qui in- II . Turcar.
tra annum mortuus , & Ladislaum , quem pater , exacto Imper.Re.
gnat annis
fere luftro , amifit : item , Ludouicum , & Andream , ſuſce- XXII.
pit.
1332. I
EXPEDITIO Caroli regis contra Bazaradum Vaiuodam LVDOVI-
Valachorum , infelix- CVs Baua.

1335. Conuentus in Visegrádo , Joannis Bohemiæ , Cafimiri rus.

Poloniæ , & Caroli Hungariæ Regum .

1342. CAROLVS Rex Hungariæ , princeps , pace , & bello

felix , pofteaquam fines regni plurimum auxiffet , ad-

iecta Hungariæ Dalmatia , 1 ) & Croatia , Bofna , Bulgaria ,
Ser-
1) Vide LVCIVM , de Regno IV. Cap. X. fequ. p. 186.
Dalmatia & Croatiæ , Lib.
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. V. 55
ANNVS
Seruia , Ladomeria , Ruffia , Comania &c. 16. die Augufti | IMPERATO-
CHRISTI in Villegrádo , moritur, Inde Budam , poftea Albam Re- RES RO-
mani , &
giam , translatus , honorifice & magnifice fepultus eſt. Turcici.
1343. LVDOVICVS I. Caroli filius , Rex Hungariæ. Regna-
uit annis XL. menfe vno , diebus 22. In finibus Tran-

fyluanis Saxones domuit. Alexandrum Vaiuodam Trans-

1350. alpinum , item Moldauos , & Rutbenos , ad præftanda ob-
fequia coegit.
I353. TARTARI Duce Atlauo , Hungariam & Tranfyluaniam I. Amura-
thes , III.
populantes bello fuperantur.
Turcar.
Dalmaticum bellum. m )
Imperat.
Neapolitanum bellum .
regnat an-
1357. LVDOVICVS Contra Venetos bellum mouet , & plus- nis XXIII .
quam XLM equitum in Italiam ducit , Taruifium obfidet. CAROLVS
1359. VENETIS pacem petentibus , Ludouicus humaniter IV.
conceffit , & vrbes , Marte prius occupatas , pacta pace ,
eifdem reftituit.

1371. LVDOVICVS Hungariæ Rex , etiam Poloniæ Rex de- 1.Bajazetes,

IV. Turc .
claratur , regnat annos XII.
I 376, Seditione orta , centum & fexaginta Nobiles Hunga. Imp . reg.
an. XXVI .
rorum , Cracovia trucidati.
1379. Veneti , iterum a rege Hungariæ , graui bello afflicti . VENCES-

Anno fecundo poft, pax, inter Venetos, & Ludouicum facta . LAVS Bo-
1382. LVDOVICVS , cum Sigismundum , ex Carolo IV. proge- hemus.
nitum in filium adoptaffet , promiffis ei filiæ Mariæ nu-
ptiis , & regno in dotem , adhuc antequam Sigismundus
annos pubertatis attigiffet , ex hac vita deceffit , XI die
Septembr. relictis poft fe filiabus Maria , & Heduige , qua.
rum illa , Hungaria ; hæc vero Poloniæ regina facta eſt.
1383. MARIA Ludouici regis filia , Hungariæ Regina annis
duobus.

1385. CAROLVS Neapolitanus , fraude primatum , regnum

Hungariæ occupat. Sed in arce Budenfi, vidua Ludouici
hunc veneno interimi curauit , vt futuro genero , Sigis-
mundo , regnum pacatum traderet. Necem Caroli vltus
eft , Joannes Horuáth , Banus , qui reginam in aquas de-
merfam fuffocauit.

NICOLAVS Gára ob fidem erga reginam clarus.

1387. SIGISMVNDVS , Caroli IV. filius , Marchio Branden-

burgenfis Maria reginæ maritus , Hungariæ Rex XXVI.

regnauit ann, LI. Statim , fufceptis ornamentis & infi.
gnibus regiis , & nuptiis celebratis , de Joanne Horuáth ,
parricida , & aliis triginta duobus , apud vrbem Quin-
que Ecclefienfem , fupplicium fumfit,
Decad. I. Monument. II. O CROA-

m ) Res LVDOVICI , pro Dalma- ! & coæuis fchedis , defcripfit

tia , Neapoli , & cum Venetis LVCIVS. Loco cit. Cap. XV.
geftas , omnium adcuratiffi- fequ. & Lib. V. Cap. I. p.
me , quia ex Diplomatibus , 238.
 gia
56 ri nolo
Sigle Chro
ANNVS ,
CROATIAM & Boſnam , Sigismundus fuæ poteftati | IMPERATO-
CHRISTI fubegit. RES RO-

1389. MOLDAVIA domita & recepta , Vaiuoda Stephano iu- mani , &
1390. rare coacto , fe regi Hungariæ tributum quotannis de
more foluturum .
1392 . Expeditio Sigismundi contra Valachos , qui Turcas
euocauerant. Victor rediens , Mariam vxorem mor-
tuam inuenit.
1395. SIGISMVNDVS , cum Turcis_ad Nicopolim ( quæ moni-
mentum eft victoriæ , quam Trajanus de Dacis deuictis
retulit ) in vigilia S. Michaelis , infeliciffime , ob Gallorum
leuitatem , petulantiam , & infolentem præripiendæ pu-
gnæ cupiditatem , confligit , & accepta ingenti clade ,
per Danubium paruo nauigio traiicit , & fuga elapfus ,
primo Conftantinopolim , deinde Rhodum , demum Dalma-
tiam , Croatiamque peruenit.
1
1399. SERVIA , & Valachia , Mahometi Imperatori facta tri-
butaria.

1400, LADISLAVS , ex Apulia , in regnum Hungariæ euo- RVPERTVS.

catur.

Sigismundus , regnum repetens capitur , & in caftro

Soklós , ad exquifitam corporis pœnam cuftodiendus ,
feminæ viduæ , cuius maritum , e nobili Garaorum fa-
milia , inter factiofos fupplicio affecerat , traditur.
1402, SIGISMVNDVS , e vinculis placato , promiffis ampliffi-
1404. mis iratæ viduæ animo , diuinitus liberatur , & in Mo- I. Mahome

rauiam deducitur , nec multo poft recepto præfidiisque tes , Turc.

V. Imper.
firmato regno , Stephanum Vaiuodam autorem coniu.
reg. an.
rationis , capitali fupplicio afficit. XIV.
1408 . PANNONIAE , & & Apuliæ regna , variis procerum cædi-
bus turbantur .
1410. SIGISMVNDVS Rex Hungariæ , in Ruperti Imperato- SIGISMVN-
DVS.
ris Germani fuccefforem creatur , imp . ann . XXVIII .
STEPHANVS , Valachiæ Princeps , Alexandro fuc-
cedit.
1412 . Pax inter Sigismundum , & Jagellonem Polonum facta .
1416, SIGISMVNDVS Imperator , conciliande pacis cauffa ,
tam Francorum , quam Anglorum regem , fed fruftra
conuenit.
1419. ALEXANDER , Moldauiæ Vaiuoda , regi Poloniæ fi-
delitatem iurat. II. Amura-
thes Turc.
SIGISMVNDI Imperatoris & Jagellonis conuentus ,
vbi bellum in Cruciferos Pruffiæ conclufum & refum- VI. Imper.
reg. an.
ptum . XXXI.
1421 . SIGISMVNDVS Imperator , Pragam obfedit , qua relicta
in caftro Sancti Venceslai , coronam regni Bohemiæ ac-
cepit.
Eodem anno, Amurathes Turcarum Imperator , terram
Bar-
 IMPERA 57
TO- Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. V.
RES Ro- ANNVS
Barcenfem n ) deuaftat , fenatum Coronenfem abducit , re- IMPERATO
mani , & RES RO-
CHRISTI. fiduo populo , in arce Coronenfi , feruato.
Turcici. mani , &
Stephanus Loffonczius , in regione Tranfalpina , in præ-
Turcici.
lio contra Danum Vaiuodam cadit .
Idem Turcarum Imperator iterum terram Barcenfem,
1432.
& vrbem Coronenfem, ferro & igne populatur .

1433. SIGISMUNDVS , ab Eugenio IV. Papa , Imperiali Corona

donatur ,

1437. SIGISMVNDVS , in vrbe Morauiæ Znoyma, IX . die De-

cembr. annum agens feptuagefimum feptimum , placide
deceffit : anno imperii XX, regni Hungarici LI, regni
Bohemici XVII . Cadauer , regio apparatu , Varadinum
translatum , & ibi honorifice fepultum eft. Coniuges
habuit duas prima fuit Maria , Ludouici regis Hunga-
riæ filia , quam amifit primo a nuptiis anno . Altera

Barbara , Hermanni Comitis Ciliæ filia , profligatiffimæ

impudicitiæ & lafciuiæ femina. Ex ea vnicam filiam

genuit , Elifabetham , hæredem regni , quam Alberto Au-

RVPERTVS.
ftriaco , defponderat.

1438. ALBERTVS Auftriacus , gener Sigismundi , cum Impe- ALBERTVS

rio Romano , fimul duo potentiffima regna , Hungari- II.

cum , & Bohemicum , anno vno , obtinuit , Albe , Calendis

Januariis , Hungariæ Rex falutatus , imperat annum I,

menfes VIII .

Sabefus , Ciuitas Tranfyluaniæ , ab Alba Julia vrbe ve.

Mabome tuftiffima , ftadiis diftans XXXII , a copiis Amurathis
es , Turc. obfeffa , capitur. Vaftata tunc eft ferro & igne , Hun-
7. Imper. garia , Bofnia , Albania , Græcia , Valachia , & Tranfyluania,
eg. an. quam plurimis in triſtiffimam captiuitatem abductis.
KIV.
1439. ALBERTVS Rex Hungariæ , ex perniciofa diffenteria,
in quam ex nimis affiduo peponum efu inciderat , non

IGISMVN- procul a Strigonio , in fefto Simonis & Juda , deceffit , re-

VS. licta Elifabetha coniuge grauida.

LADISLAVS , Alberti filius , 22. die Februarii Comora FRIDeri-
1440.
nafcitur , & vix quatuor menfium infans , per Archi- cvs III.
Epifcopum Strigonienfem , in Hungariæ regem , coro-
natur. Eodem quoque tempore , fciffione procerum
Hungariæ , in partes facta , Vladislaus , rex Poloniæ , in
Hungariæ regem eligitur. Regnat ann. IV. Ea res in
bellum graue & perniciofum erupit ; parte procerum
- Vladislaum depofcente , nonnullis vero , reginæ , & regis
I. Amura
hes Turc. pofthumi , partes tuentibus.
Eodem anno , Amurathes , fuperiorem Myfiam , quam
VI. Imper.
reg. an. nunc Rafciam vocant populatur , & Theffalonica , Ve-
I
XXX . netis per vim adempta , in Ætoliam & Epyrum , caſtra
I mouet,
O 2 JOAN-

n ) Prouinciola eft, Corona vrbi tate , opportunitatibusque

confinis , ab annonæ fertili- aliis , celebris,
 gia
er i on olo
58 Sigl Chr
ANNVS JOANNES Hunyades , Comes Biſtricienfis , & Vaiuoda | IMPERATO- 1

CHRISTI. Tranfyluanus , pater Matthiæ regis , cum Amurathe , qui RES RO-
1442. Belgradum , feu Albam Græcam , prius Taurunum di- mani , &
Turcici.
tam , & ad Danubii & Saui fluenta fitam , obfederat ,
&
confligit , & eum magna clade afficit ; Seruiam , Bulga-
riam & Moldauiam recipit. In eo bello Hunyades ,

vno & eodem die quinquies , cum Turcis congreffus ,

quinque victoriis , fextam quoque addidit , fub noctem
Anatolia Baffa , cum triginta millibus Turcorum , ad in-
ternecionem cæfis.

HVNYADES in Tranfyluania , Baffam Mezetum, circa

villam S. Emerici , & Baffam Sabatinem , circa Vaskapu ,
fundit.

1443. Terræ motus , Hungariam , Poloniam & Bohemiam

concutit.

Carambeius , quem Hunyades in bello ceperat , pre-

cio quinquaginta millium ducatorum redemtus, dimittitur .
AMVRATHES , tot acceptis cladibus , a Vladislao rege
Hungariæ pacem petit , quibus victor vellet conditio-
nibus. Vladislaus præfcribit conditiones , vt Amurathes
cedat tota Seruia , præfidia ex arcibus & oppidis , quæ.
adhuc tenebat , deducat , reddat Georgio Defpota , liberos
& fortunas ereptas , omnibus iniuriis deinceps abſtineat,
neque Moldauiam , neque amiffam Bulgariæ partem , re-
petat. Amurathes folam fibi Bulgariam integram relin-
qui petit. Qua conceffa , pax , in annos decem , con-
clufa , & iureiurando fancita eft.
1444. Pax inter Vladislaum , & Amurathem facta , rumpitur.
Nam Julianus Cæfarinus Cardinalis , & Eugenii Papæ le-
gatus , ad regem , facri belli fuadendi cauffa , a Pontifice

miffus , audiens inducias cum Turca factas effe , perſua-

det Vladislao regi , vt cum Turcis percuffa fœdera difrum-
pat. Non poffe enim cum Turca , tanquam totius Chri-
ftianitatis hofte pacem fieri , fine confenfu Papæ , &
nulla omnino effe vincula , quæ Chriftianos obftrin-
gant , vt infidelibus fidem feruare teneantur. Spera-
bat autem legatus Pontificius , Turcas facile vinci poffe ,
cum Vladislaus , & Hungarorum , & Polonorum copiis
effet inftructiffimus. Vladislaus itaque Julianum audi-
ens , fœdus violat , fidem fallit , & exercitum octoginta
millium militum , contra Amurathem ducit , ad Varnam ,
Bulgariæ vrbem vfque , quæ ab antiquis Dionyfiopolis vo-
cata eft , & ibi fubfiftit ; etiamfi Hunyades , qui populi
fui vires , & Turcarum potentiam fatis perfpectam ha-
bebat , bellum vehementer difuaferit. Fertur quoque ,
Draculam , Valachia Vaiuodam , Vladislao auxilia peten .
ti , bellum difuafiffe , & per filium fuum , quem cum vi-
ginti mille equitibus auxiliatum miferat , Vladislao nun-
ciaffe ,
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. V. 59
ANNVS IMPERATO-
ciaffe , donare fe ei acrem & velociffimum equum , qua- [
CHRISTI. RES RO-
lem item & filio dediffet : fe enim non cogitare aliud ,
mani , &
quam vincendos & feriendos effe eos ; ideo , ad manum Turcici.
habendos effe hofce equos, vt vrgente neceffitate , equo-
rum celeritate , periculum euadant. Hunyades , regis
exercitum o ) diſponit. Eductis X. die Nouembris
vtrinque copiis , totos tres dies & noctes , ancipiti for-
tuna pugnatum eft , & iam victoria ad Chriftianos incli-

nante , Varadienfis & Strigonienfis epifcopi , fugientem

hoftem intempeftiuius fecuti , deferta ftatione fua , Tur-

cis aditum perrumpendi caftra regia præbuerunt . Et

quamuis Chriftiani ftrenue fe defenderent , trucidatis
Turcis quamplurimis , tamen Turcæ , multitudine ſupe-
riores vicerunt .

VLADISLAVS Rex iuuenis , poft acerrimam pugnam ,

equo prolapfus , interficitur. Julianus Cardinalis , in
fuga quoque occiditur, Hunyades per montes , paludes ,
& filuas inacceffas fugiens , euafit. Facta eft hæc ftra-
ges in D. Martini profefto , fcilicet X. die Nouembris ,
cum maximo totius Chriftianæ Reipubl . detrimento .
1445. LADISLAVS , Alberti Romani Imperatoris filius , regno

Hungariæ præficitur ; fed in tenella adhuc ætate , Joan-

nem Hunyadem , tutorem accipit.
1448. Pugna Vaiuoda Joannis Hunyadis in Campo Merula, II. Mako-
1450. Hungaris Rigómezo vocato , circiter feftum S. Luca Euan- metes,
Turc. VII.
geliftæ.
Imp . reg.
1452. Athenæ , per Mahometem , folo æquatæ . annos
1453. Conftantinopolis , poft longam obfidionem , a Ma- XXXII.
homete , filio Amurathis , XXIX . die Maii capitur.
1456. JOANNES Hunyades , ftrenuus totius Reipubl. Chri-
ftianæ propugnator , Mabometem , Amurathis fucceffo-
rem , a Belgradi obfidione , VI . die Augufti , fortiffime
depulit , fufis circiter quadraginta mille Turcarum , vbi
victor Hunyades , ex continui duarum dierum prælii la-
boribus , in aduerfam valetudinem coniectus , X. die Se-
ptembris , placide Zemlini moritur , relictis poft fe, Ladis -
lao , & Matthia , filiis.

Joannes Capiftranus , Hunyadis , in propugnando

Belgrado collega , monachus minorita , a Papa Nicolao , in
Germaniam & alias regiones , ad prædicandam obedien-
tiam miffus , vt fuæ doctrinæ autoritatem faceret , ludos ,
aleam , conuiuia , faltationes & c. prohibuit. Ob quam
feueritatem , & alios infignes actus , a multis pro fancto

Decad. I. Monument . II. P DEI

o) Fertur , Agrienfem Epifco- bus , fed cruribus , pramuniri

pum , virum acrem & mili- aciem oportere ; Lacedemo-
tarem, Hunyadyo , caftra cur- nios æmulaturus , quibus vi
rubus præmunienti , identi ri, pro muris erant,
dem dictitaffe : non curru-
60
Sigleri Chronologia
ANNVS
DEI homine habetur , etiam hoc anno moritur , in | IMPERATO-
RES Ro-
CHRISTI . oppido Vjlak fepultus.
&
VLRICVS , Ciliæ Comes , a Ladislao Comite , Joannis mani ,
Turcici.
Hunyadis filio , in Albenfi arce obtruncatur.
1457. LADISLAVS Rex Hungariæ , annum XVIII . ætatis in-
greffus , dum fe ad nuptias parat , Praga , veneno extin-
guitur , anno coronationis fuæ , decimo feptimo.
1458. MATTHIAS Hunyades , alias Coruinus , Rex Hunga-
riæ XXXI. electus & declaratus. Regnat annis XXXIII.
Corinthus hoc anno a Turcis capta,

1460 . Ingreffus MATTHIAE regis in Moldauiam .

1462 . DRACVLA , Vaiuoda Tranfalpinenfis crudeliffimus ty-
rannus , per regem Mattbiam capitur.
1463. MAHOMETES II. fuperiorem Myfiam & Illyricum ad-
greffus , Stephanum regem , vrbe Jaicza , totoque regno
expulit , & viuum excoriauit. Sed Bofnenfe regnum ,
vna cum vrbe, paullo polt, Matthias Coruinus, Hungariæ
regnum adeptus , fufo , fugatoque ingenti exercitu , qui
venerat populatum Sirmienfes agros ; item multa alia
in vicina Croatia & Dalmatia , prius a Turcis occupata ,
recepit , & Mahometem reuerfum ad alteram obfidio-
nem , caftris atque impedimentis omnibus exutum ,

repulit.
1464. MATTHIAS Coruinus , Alba Regali , in frequentiffimo,
omnium Procerum & Magnatum conuentu , circa diem
Parafceues , regio diademate coronatur.
1465. MICHAEL ORSZÁGH , fapientia , fide , & militaris rei
peritia , & fingulari in rebus agendis felicitate celebris ,
in generali optimatum regni Hungariæ conuentu , Sze-
gedini celebrato , a rege , Palatinus declaratur.
1466. MATTHIAS Rex , ob rebellionem , autore quodam
Benedicto Võrofs , tentatam, & quia Joannes Comes de S. Geor-

gio , Vaiuoda Tranfyluanus , a rebellibus Tranfyluanis in

regem falutatus erat , Tranfyluanos inuadit , eos grauis-
fime puniturus ; fed Joannes Comes , & reliqui totius Tran-
fyluaniæ primarii iudices , Matthiæ Regi occurrentes , &
fupplices facti , veniam & gratiam impetrant.
Eodem anno , Stephanus , Moldauiæ Vaiuoda , ad Tur-
cas deficit , a Mahomete totam Moldauiam regendam , 1
fub tributo fufcipit , & vrbem Kilia , quæ veteribus
Achillea fuit , exclufis Hungaris , occupat .
1467. Tranfyluaniæ rebus pacatis , MATTHIAS Rex , cum
Michaele Országh, regni Palatino , Stephano Báthory , Ni-
colao Bánffy , cæterisque magnatibus , rebellantes Mol-
dauos , iuxta oppidum Moldvabánya , atrociffimo prælio
adoritur , in quo conflictu rex, circa fpinam dorfi , fagitta |
fauciatus , de loco certaminis , in lectica elatus eft. An-
ceps aliquamdiu fuit victoria . Cæfa Moldauorum feptem
millia,
IMPERAT 61
O- Rer Vng Lib. I. Cap . V.
um ari
RES Ro- car IMPERATO
ANNVS um
millia , atque ita Stephanus , ad fidem & obedientiam præ-
mani , & CHRISTI . ftandam , adactus . RES RO-
Turcici. mani , &
MAHOMETES , in celeberrimo Hungarorum conuen- Turciei,
tu , per legatum fuum , inducias petit. In eo conuentu ,
de bello duplici , altero contra Turcas , altero contra
Bohemos fufcipiendo , deliberatum eft.
1468. MATTHIAS REX Hungariæ, bellum Bohemis & Mora-
uis illaturus , exercitum fuum , circa oppidum Auftriæ
Laua , in loco paludinofo collocat , cui Georgius Podze-
bradfky , Bohemiæ rex , cum numero peditum & equi-
tum fatis magno , obuiam procedit. Tractatum ibi

de pace fuit. Bohemus deinde fame premente , cam-

pum deferens , re infecta domum reuertitur.
Morauia , Silefia , & Lufatia , prouinciæ , regno Hun-
gariæ adiectæ.
1469. MATTHIAS , Olomutii , quæ eft metropolis Morauiæ,
in Regem Bohemia , & Marchionem Morauiæ , coronatur.
STEPHANVS Vaiuoda Moldauiæ , Matthia rege , rebus
Morauiæ & Silefiæ occupato , cum mille octingentis equiti-
bus , Tranfyluaniæ fines populatur ; & Petrum , fuum ad-
uerfarium , qui patrem eius occiderat , & quem rex Mat.
thias, in ora Tranfyluaniæ fouebat , intercipit , & capite
truncat.

1470. GEORGIVS Podzebradízky , rex Bohemiæ, moritur .

Huic, Vladislaus, filius Cafimiri regis Poloniæ, in Cuthna
vrbe rex falutatus , fubftituitur. Ea res occafionem

præbuit , vt Matthias , Hungariæ rex , hoc anno , bel-

lum feptennale cum Bohemis , ob regnum Bohemiæ,
feliciter adgrederetur .
1471 . CASIMIRVS , Cafimiri Poloniæ regis filius , per factio-
fos quofdam epifcopos , ac proceres , rex Hungariæ de-
claratur ; Nitria , a Matthia rege obfidetur , & tandem ,
per nuncios impetrata falua abeundi licentia , in Polo-
niam regreditur.
1472. Poloniæ fines , crebris Hungarorum incurfionibus,
ob Hungariæ regnum , a Cafimiro Polono affe &
tatum ,
longe lateque vaftantur .
1473. VARADINVM , per Turcas deprædatum & vaftatum .
1474. STEPHANVS , Comes de Zápolya , ob res in bello Bo-
hemico & Polonico , præclare geftas , Trentfchinio , a
Matthia rege , donatur.
1475. Pax , inter Mattbiam Hungariæ , & Ladislaum Bohe-
miæ reges , die XII . Febr. firmata , his conditionibus ; vt
Ladislao , pars Silefiæ , quæ Bohemiæ & montibus Sudetis
adiacet, & vtraque Lufatia accederent. Reliquam Sile-

fiam & Morauiam , Matthias poffideret ; fed ea cautione,

vt , fi absque mafculo hærede decederet , rediret ad La-

dislaum. Si gigneret hæredem, liberum effet Ladislao,

P 2 vel
62 Sigleri Chronologia
ANNVS , vel illi relinquere prouincias , vel eas redimere ducen- IMPERATO-
RES Ro-
CHRISTI tis millibus aureorum .
mani , &
1476, BEATRIX regina , Matthiæ regis fponfa , filia vero Turcici.
Ferdinandi regis Apuliæ , per Rudolphum Vratislauien-
fem , & Joannem Varadienfem , Epifcopos , & Joannem ,
Ducem Opolienfem , & cæteros in comitatu fexingen-
torum equitum , in Hungariam deducitur , & Alba , in
die S. Luca Euangelifta , coronatur. Inde Budam , ad
nuptiarum folennitatem , magna pompa proficifcitur.
MATTHIAS , Hungariæ Rex , Auftriam , & Stiriam ad
1477 .
Bauariam vfque vaftat , & Bohemiæ coronam , Impera-
tori Friderico III . extorquet .

MATTHIAE Regi , a Papa & Venetis , ftipendia & pen-

1.478 .
fiones , ad expeditionem contra Turcas antea collatæ ,
negantur : paullo poft , Turcis omnia in ditione Veneta
1
diripientibus , Veneti , deftituti Matthiæ regis focietate ,
cum Mahomete foedus percutiunt.

1479. STEPHANVS Báthorii , Vaiuoda Tranfyluanus , fexagin

ta quinque millia Turcarum , in campo Kenyér , memora
bili clade proftrauit , XIII . die Octobris , quæ eft D. Col-
manno , martyri facra.

1480. Turcæ , Rhodum ciuitatem obfident , machinis par-

tes murorum rumpunt , & moenia confcendunt . Plu-

ribus vero , ex vtraque parte cadentibus , repulfi , cum

maximo ditionis illius damno , difcedunt , in Apuliæ re-
gnum traiiciunt , multam cladem faciunt , & Hydruntum II. Bajaze-
tes , Turc .
ciuitatem expugnant.
VIII . Imp .
1481 . Mahometes Turcarum Cæfar , non fine hauſti veneni reg. ann.
fufpicione , die III . Maii , Conftantinopoli moritur , ac XXXI .
ibidem fepelitur , relictis poft fe filiis , Bajazethe , & Zo-
lyabo , quorum ille natů maior , patri in imperio fucces-
fit , ifte vero in exfilio extinctus eft.

1482, Bajazethes II. Turcarum Imperator VIII, an . XXXI,

Peftis grauiffima in tota Hungaria graffatur.
MATTHIAS Rex , Hamburgum , in confiniis Hungariæ
& Auftriæ fitum , pridie Calend. Octobris expugnat.
Paullus Kynify , & Petrus Dóczy , tria millia Turcarum
in campo Becskereke , p ) victoria infigni , fundunt.

1483. Pruck , Clauftro Neuburgum , Oppidum S. Hypoliti &

aliæ vicinæ ciuitates , ditionis Auftriacæ , iubente Mat-
thia rege , a Stephano Dáuidházy , poft aliquot menfium
obfidionem , capiuntur , & omnis ager Viennenfis , ab
Hungaris plurimum infeftatur.
Turcæ , per Croatiam , circiter 7000, equites , in Ca-
rinthiam & Carnioliam excurrunt , omnia ferro & igne
vaftant,

P ) Fuit olim Becskerék oppidum prouinciæ admenfa eft. Hic

Comitatus Toronthál : nunc , ergo quærendus eft , Comi.
tota ca regio , Temefuarienfi tatus Toronthal.
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. V. 63

ANNVS , vaftant , & decem millia bominum captiuorum , abducunt . IMPERATO-

CHRISTI Præda vero onuftos Turcas , prouinciæ præfecti , Wolff - RES RO-
mani , &
1484. gangus Defpota , & Bernbardus de Frangepan , adoriuntur , Turcici
.
ad internecionem cædunt , omnibus recuperatis.
1485. MATTHIAS Hungariæ Rex , poftquam Oppidum Sa-
back, Turcis eripuiffet , Viennam Auftriæ, auxiliis & com-
meatu deftitutam , XXVIII , die Januar, obfidet , & pri-
ma die Junii , feliciter expugnat & occupat. In cuius
rei memoriam , fequens Hexaftichon editum ;.
Difcite mortales nimium non fidere muris ,
Mania quid valeant , capta Vienna docet.
Strenua quid poffit virtus & dextera regis ,
Exemplo monftrat clara Vienna fuo.
O miranda nimis placidi clementia regis ,
Lædere non nouit , vincere cuncta folet.
1486, Lauia , Cziczersdorff, Rehez , Neapolis , Sennona ci-
uitas , Egnburgum , & aliæ arces & vrbes Auftriæ , longas
obfidionis moleſtias pertælæ , & fame ada&
tæ , Matthiæ
regi , deditionem faciunt.
1487. Induciæ, per oratores Imperatoris Romanorum , &
ducem Saxoniæ Albertum , cum Matthia rege factæ.
1488. Styria , & Carinthia , ob frequentes Hungarorum in-
curfiones , a Mattbia rege , pacem mercantur.
· 1489. MATTHIAS , Hungarorum rex , grauiffima podagra
correptus , bello finem imponit ,
& rebus prouincia-
rum fuarum , vbique pacatis & compofitis , Viennam
venit.
1490. MATTHIAS rex Hungariæ , eo die fefto , qui palma-
rum memoriæ , dicatus eft , Vienna , apoplexia moritur.
Albam Regiam translatus , honorifice fepelitur. Fuit , &
eft , hic Princeps , cognitione doctrinarum , omnis gene
ris , fingulari , in bonis artibus ftudio , propagandis , &
munificentia ac probitate , erga viros , eruditione excel-
lentes , apud omnem pofteritatem , commendatiffimus.
Amauit Jobannem Regiomontanum , & Antonium Torquatum,
Mathematicos , Joannem Pannonium , Poetam clariffimum.
MAXIMILIANVS , hæreditarias fuas terras, Ducatus Au- MAXIMI-
ftriaci , occupatas olim , ab Hungarorum rege Matthia, LIANVS I.
iam mortuo , cum Vienna repetit , & poffidet.
Alba Regia , paullo poft , per Maximilianum Impera-
torem , occupata. In cuius vrbis oppugnatione , Joan-
nes , Saxoniæ Dux , inter primos moenia confcendens ,

coronam muralem promeruit.

1491 . VLADISLAVS , Cafimiri Poloniæ regis filius , Bohemiæ

rex , Hungariæ regno præeft , annis XXVI . Albam Regiam

recipit , Maximiliano interim , conuentu Norimbergenfi

occupato .

1493. Turcicus exercitus , qui in Tranfyluaniam popula-

Decad, I. Monument. II. tum
64 Sigleri Chronologia
ANNVS tum venerat , in anguftiis alpium , iuxta rubeam turrim , | IMPERATO-
RES RO-
CHRISTI. duobus , a Cibinio milliaribus , per paftores cæfus .
mani , &
1503. Turci , caftrum Jaicza obfidentes , ab Hungaris cæfi. Turcici.
1506, MAXIMILIANVS , Hungaros rebelles , q ) capto Poſo-
nio , ad fuas partes retraxit , & pacem fecit.

Eodem anno , Ludouicus , Vladislai Vngariæ regis , &

Bohemiæ filius , prima die Auguſti naſcitur.

1510, MICHNE , r ) filius Dracula , ob fummam crudelitatem

& tyrannidem ; regno Tranfalpinenfi pulfus , in ciuita-
tem Cibinienfem transfugit , vbi , per infidias cuiusdam
Demetrii Jachfith , fub arcu , iuxta myropolium vrbis Ci-
binienfis, ex improuifo trucidatur , die XII. menfis Mar-
tii , fefto , Gregorio Papa dicato . Jachfith parricida , cum
aliis fuis complicibus , a ciuibus Cibinienfibus , orta ſe-
ditione , mifere cæduntur,
Michne , in templo S. Crucis , fratrum Prædicatorum,
honorifice tumulatur , cum infcriptione fequentis epi-
taphii :
Heu res bumanæ fragili quam ftamine pendent.
Quam ruit aligero gloria noftra gradu.
Regnabam nuper multo cumulatus honore ,
Sede parentali Splendida fceptra gerens .
Militia notus , qua Cynthius aftra fubumbrat ,
Quaque terit gelidum Parrbafis vrfa polum.
Ante meam faciem prouincia noftra tremebat ,
Me quoque finitimæ pertimuere plaga.
Pradonum fueram domitor , furumque flagellum,
Juftitiam rigide fortiter enfe colens.
Chrifiigenis volui fociata iungere figna ,
Inque Byzantinos arma mouere lares.
Jam mibi non vires , auri neque copia fului
Defuit , aut quicquid principis aula tenet.
At breuis bora graui mea fubruit omnia cafu ,
Omnia , ceu paleas difiicit aura leues ,
Dum mea gens patrio pepulit me perfida regno ,
Turcarum immenfa concomitata manu .

Cibinium fugi , infignem dum incedo per vrbem

Sepofitis armis omnia tuta putans .
Irruit boftis atrox , multoque fatellite cin&us ,
Vitam furtiuo furripit enfe meam.
Exoritur clamor , vulgus cita corripit arma.
1. Selimus ,
1512. Horrendique reos criminis enfe ferit. Turc. IX .
Flebat ludifico populus mea funera plan &u;
Imp. regn.
Sed nequit ad dulcem me reuocare diem . ann . VII.
Sic
q) Nequiuerunt ita dici Hun- r) Relege , fupra , OLAHI Hun-
gari , eo quod numquam , gariam , Cap. XII. §. IV. p.
confummato iure , MAXIMI- 24.
LIANO fuerunt fubie&i.
 Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. V. 65
ANNVS IMPERATO
Sic quafi momento volucri cecidere ruina :
CHRISTI. RES RO-
Nofter bonos , regnum , gloria , robur , opes , "
mani , &
Corpus bumo tegitur pius athera fpiritus intrat
Turcici.
Et clarum toto nomen in orbe manet, s )

1514. THOMAS , Cardinalis Strigonienfis , cum Selimus , Tur-

carum Imperator , bello Perfico implicitus effet , fuadet,
vtendum effe occafione , rei bene gerendæ contra Tur-
cas ,
ob Imperatoris abfentiam , & confulit regi , vt fub
figno crucis , exercitus cogatur , qui fpe veniæ , pro pec-
catis admiffis , gratis militet . Confilio diuulgato , im-
menfa fubito , eaque promifcua ex variis gentibus , mul-
titudo confluit , quæ oblita plane belli Turcici , confe-
ftim latrociniis graffari , villas & oppida populari , no-
biles & facerdotes capere , ac exquifitis fuppliciis inter-
ficere , incipit. Eius multitudinis ducem,fe facit quidam
Georgius Zékel, vna cum fratre fuo Gregorio , & quodam
Laurentio Pap. Nobilitas , fummo in difcrimine conſti.
tuta , Johannis Zápolienfis , Vaiuode Tranfyluani , opem
implorat , qui cruciatam multitudinem , difficilimo , &
periculofiffimo prælio , prope flumen Temes , ex aduerfo
oppidi Temesvár , ad internecionem delet . Ducem cum
fratre , viuum capit , nudum , & catenis vin &
tum , ac co-
rona ferrea candente, redimitum , equo imponit , & ve-
nis incifis , fanguis fratri Gregorio Zékel, potandus præbe-
tur : poftea , a viginti fociis , tridui inedia maceratis ,
dentibus laceratur , & deuoratur. Gregorii Zékel , & Lau-
rentii Pap , corpora, extractis vifceribus, fruftulatim con-
cifa , verubus affixa , & tofta , militibus comedenda ap-
ponuntur. Atque ita , ad vnum omnes , immanibus fup-
pliciis, pœnas feditiofi conatus, dederunt. Ob hanc tu-
multuariam infurre&ionem , fubditi , nobilibus fuis domi-
nis , perpetua rufticitate & feruitute, fubiiciuntur.

1515. JOANNES CEPVSIENSIS , Vaiuoda Tranfyluanus , a Tur-

cis , ad oppidum Sarno , victus.
Congreffus trium vicinorum principum : Imperato-
ris Maximiliani ; Ladislai Hungariæ & Bohemiæ ; Sigis-
mundi Poloniæ , regum , Viennæ Auftriæ , menfe Julio.
Vetera inter hos pacta , fublatis omnibus fimultatibus ,
noua comprobatione , & nuptiis , inter liberos , & nepo-
tes , contractis , firmata funt. Maria , Maximiliani ne-
ptis , Ludouico , Vladislai filio ; Anna vero , filia Vladislai,
& foror Ludouici , Ferdinando , nepoti Maximiliani , de-
fponfata , cum certa fucceffionis fpe , in regno Hunga
riæ , fi Ludouicus , absque hærede mafculo , ex hac vita
decederet .

1516. VLADISLAVS , rex Hungariæ & Bohemiæ , Dominica

die Palmarum , pie moritur. Alba Regali honorifice fe-
L.VDO-
pultus. Q2
s ) JOHANNES SALIVS , Doctor | Medicinæ faciebat,
66
Sigleri Chronologia
ANNVS IMPERATO-
LVDOVICVS II. patri , in Hungariæ , & Bohemiæ , re
RES RO-
CHRISTI. gnis , fucceffit , anno æt. X.
mani , &
1517.
Turcici.
CAPVT VI.

Periodus Regni Hungariæ , hoc anno com-

pleta. Ab electione , Diui Stepbani regis , in pri-

mum Hungariæ regem , quæ fa&ta eft, anno Domini 997. vs-
que ad coronationem regis Ludouici , quæ accidit , anno
Domini 1517. completi funt anni 517. finguli
vero , anni 500, regnis iudicantur

effe fatales.

[Uptiæ , Sigismundi Regis Poloniæ , cum Bona , ex

N Arragonum regum , Mediolanenfiumque ducum
familia.

1518. JOANNES Vaiuoda Tranfyluanus , Scytulos , qui Siculi

vocantur , & concitata tumultuaria feditione , contra

coronam regni infurrexerant , infigni victoria repri-

mit , & ad obedientiam compellit.
CAROLVS
1519. BONA, Vxor Sigismundi , regina Poloniæ creatur .
1521 . FERDINANDVS Cæfaris Caroli frater , Auftriæ Prin- Solyman-
nus 1 )
ceps , Ludouici regis Hungariæ fororem , Annam , in ma. Turc. X.
trimonium ducit , nuptiis Lintza celebratis . Imp. reg.
LVDOVICVS Hungariæ & Bohemiæ Rex , cum Maria annis
forore Caroli , & Ferdinandi , Budæ , nuptias celebrat. XLVII .
Alba Græca , alias Belgradum , vel Nándor Alba , for-
tiffimum regni Hungariæ propugnaculum , a Solymanno
capitur , opere & præfidio munitur.
Moldauia & Tranfalpina prouinciæ , Turcis eodem
anno , tributariæ factæ funt.

1522. RHODVS , a Turcis Junio menfe , magna vi obfeffa ,

feptimo tandem menſe , die 25. Decembris , deditione

capitur.
1523. Terræ motus magnus , in Tranfyluania , in die fefto
S. Elifabeth.
Eodem anno , noua in Hungaria moneta cuditur ,

Elenkefch vocata .
1526. LVDOVICVS Rex Hungariæ , agens annum ætatis 20 .
Solymanno Imperatore, cum ducentis millibus Turca-
rum , Hungariam ingreffo , non expectatis vicinorum , &
præcipue Tranfyluanorum , vna cum Joanne Cepufienfi ,
Vaiuoda, aduentantium auxiliis , cum exiguis copiis pe
ditum , & equitum viginti quinque millibus , inter Budam ,
& Quinque Ecclefias , occurrit , & procerum fuorum ,
præcipue Paulli Tomori , Archi - Epifcopi Colocenfis ,
importunis follicitationibus , ad pugnam compellitur,
Con-
) Solymannus , vt proximo ita proximo anno poft Caro-
menfe poft Carolum V. natus; lum , falutatus eft imperator.
 67
Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. VI.

ANNVS , Confligitur in campo Mohács. Rex , equitatu & præfi- IMPERATO-

CHRISTI dio fuo , plane nudatus, proftrato & diffipato vndique, a RES Ro.

Turcis exercitu , fugit , & in proxima palude , reflecten- mani , &

Turcici,
te ſe equo , reſupinus , cum equi , tum armorum ponde-
re , fuffocatur & opprimitur, die fefto Decollationis S.Joan-
nis. Defiderata funt in eo prælio Chriftianorum quin-
decim millia. Ex proceribus vero Ladislaus Salcan , Stri
gonienfis ; Paullus Tomory , Coloczen: Francifcus Perenny ,
Varadien: Epifcopi. Georgius Cepufius , frater Joannis
Vaiuoda Tranfyluani ; Ambrofius Sárkány , Anthonius Pa-
loczi , Thomas Szétfi , Joannes Drágffy , & alii quamplurimi .
Regis cadauer, poft menfes duos , decedentibus hoftibus,
indicio Cetriſchi armigeri , in loco paluftri , in riuulo Cze-
lepataka , repertum , tumultuario funeris honore , ad Al-
bam Regalem , tumulatum eft. Atque ita Buda , antiqua
Hungarorum regum fedes , per deditionem occupata
eft: ex qua Solymannus , pro trophæo Pannonicæ victo-
riæ ,tres æneas ftatuas , Herculis , Apollinis , & Dianæ , in ve-
ftibulo regiæ , a Matthia rege conftitutas , inter cetera
fuftulit.
1526. JOANNES de Zápolya , Comes Cepufienfis , & Vaiuoda

Tranfyluanus , Ludouico rege miferabiliter extincto , in

fefto S. Emerici , per Paullum , Strigonienfem Archi-Epi-
fcopum , & Stephanum Brodaricum , præfulem Váczien-
fem , magno præcipuorum procerum , Stephani Verboczy ,
Paulli Artándy , Gregorii Pefibény , Nicolai Gleffa , Joannis
Dóczy &c. applaufu , in fefto Martini , rex appellatus ,
& ad Albam Regalem , coronatus .
Emericus Czibak , Epifcopatu Varadienfi , aJoanne rege
donatur.

1527, FERDINANDVS Auftriæ Princeps , & Maximiliani Im-

peratoris nepos, Ludouici regis fororem, in matrimonio

habens , ex pacto, quod Maximilianus , cum Vngaris , &

Vladislao rege fecerat , regnum fibi adferere nititur , &
quorundam primatum Hungariæ confenfu , Pofonii , rex
Hungariæ defignatur. Ex hac fciffione , ciuilia bella
exorta , quibus vires Hungariæ conciderunt , & Turcis
ianua, ad vaftandam, & occupandam Hungariam , aperta.
FERDINANDVS , ab Hungaris Alba, XXVIII. die Octob.
regio diademate ornatus , bellum infert Joanni regi , &
eundem , ad arcem Tokay vincit. Joannes rex, fuperato
Tibifco , arcem Germanis occupandam relinquit. Tunc
facta regni Hungarici fciffio infauſta, iſtis Ferdinando, aliis
Joanni regi , adhærentibus.
Eodem anno , vir Niger graffatur , a quo , Petrus Pe-
rénny Vaiuoda , profligatur.
1528. JOANNES , rex Hungariæ , collectis Tranfyluanorum,
& Polonorum viribus , iuxta Caffouiam , caftra ponit ;
Decad. I, Monument. II. K fed ,
68
Sigleri Chronologia

ANNVS , fed , a Valentino Törők , copiisque Ferdinandicis , victus , IMPERATO-

CHRISTI RES RO-
in Poloniam transfugit.
mani , &
1529. SOLYMANNVS Turcarum Imperator , a Joanne rege , per
Turcici.
Hieronymum Laskum Polonum , Vaiuodam Siradienfem ,
follicitatus , cum magno exercitu , per Hungariam pro .
fectus , Viennam Auftriæ , XVII . die Septembris obfidet ;
fed ob hyemis afperitatem , & inclementiam , foluta ob-
fidione , 15. die Octobr. & amiffis amplius octoginta milli.
bus , reuerfus , Joannem regem , qui anno fuperiore , per
Ferdinandum , regno eiectus erat , Buda , regem conftituit,
ARADVL Vaiuoda Tranfalpinen : vna cum filio , per

proceres fuos , IV . die Januarii , dolofe capite plectitur.

Nicolaus de Gerend , Epifcopus Tranfyluanus , Valenti-
nus Tirók , Comes Temeffien: Stephanus Mayláth , confilia-
rius , & Marcus Pemfflinger , Judex regius Cibinien; iuxta
oppidum Meremburg in Barcia , infeliciter confligunt ,
cum Petro , Vaiuoda Moldauiæ , qui Siculiam & Tranfylua-
niam populatum venerat. Clades ifta , XXII. die Junii
accidit.
STEPHANVS Báthory de Somlyó , Vaiuoda Tranfylua-

nus , pofteaquam Segesuárinum , Medyes , & reliquas o-

mnes , in Tranfyluania ciuitates , ( folo Cibinio excepto, )
ferro & igne, ad deditionem & obedientiam, Joanni regi
præftandam , compuliffet , capit caftellum in Stoltzemburg
XII, die Octobris. Huic fortalitio , Martinus Húnn , alias

Kakas , præficitur. Coloni Stoltzemburgenfes , ad ca-

ftellum , intus vallo muniendum, coguntur ; fed non plu-
res , quam decem perfonæ initio , ad opus fabrile intro-
miffe ; tandem, cum ſtructura tardius procederet , coloni
præfecto perfuadent , enumeratis prius variis incommo-
ditatibus, fe, plures numero, intra triduum , ceſtellum in-
turos .
tus vallaturos , & opus perfe & Intromiffi , ruftico
ftratagemate , V. die Nouembr. præfidiarios caftelli ado-
riuntur , fecuri obuios quosque trucidant , & omnes , in
arce captos, palis affigunt , atque ita caftellum recipiunt,
1530. PETRVS , Vaiuoda Moldauiæ , prouinciam Barcenſem
igne vaſtat , & vrbis Coronnenfis fortalicium , in mon- 1
tis cacumine fitum , expugnat.
Peftis horrenda , per totam Hungariam & Tranfylua-
niam , graffatur.
MOYSES , Vaiuoda Tranfalpinus , eodem anno , XIII ,
die Februarii , forore fua , Bano Tranfalpinenfi defpon-
fata , præcipuos magnates & nobiles, ( quos Bojerones vo-
cant , ) ad nuptias inuitat. Conuiuio peracto , eofdem ,
ob proditionis notam , capitali pœna afficit . Draganz
tan , & alii, qui nuptiis non interfuerant , Turcicis addu-
&
tis auxiliis , Moyfen regno eiiciunt. Is , in fuga a Siculis
fpoliatus , Cibinium venit . Poftea XVIII . die Augufti ,
auxi-
 69
Rerum Vngaricarum Lib. I. Cap. VI.
ANNVS ,
auxiliaribus copiis , Epifcopi Tranfyluaniæ , & Cafpari IMPERATO-
KES RO-
CHRISTI Horuáth , ac Stephani Mailáth , in regnum reftituitur.
1532. SOLYMANNVS Imperator , Belgradum veniens , defle - mani , &
tit ad leuam , & oppidum Güncz , vna cum arce , oppu-
&
gnare fruftra tentat , deinde prædatum emiffis , circiter
quindecim mille equitibus , duce Caffon Baffa , Linczium
vfque , fupra Viennam , agris longe lateque vaftatis , omne
genus immanitatis exercet ; fed in reditu , a Sebaftiano
Schertel, Germanicarum cohortium duce , ceditur & in-
terficitur Caffon- Baſſa. Cæfar vero , oppidum Styriæ

Gratz petit , inde ad Viennam caftra pofiturus ; fed ob

ingruentem hyemem , & Caroli Imperatoris aduentum ,
mutato confilio , & re infecta , pedem refert.
1533 Exundationes maximæ per Tranfyluaniam . Dimidia
pars Turris Rubeæ , quæ infra oppidum Talmatfch , in an
guftiis alpium , fortalicii loco , fita erat , torrentium &
Aluta impetu , corruit.
1534. LVDOVICVS GRITTVS , Andreæ Gritti , Venetæ Reipu-
blicæ ducis, filius nothus, Byzantii fufceptus & educatus,
comparata , ob fummam liberalitatem , & affiduas largi-

tiones , fibi , per Ibraimum Baſſam , præcipuum apud So.

lymannum, gratia quam maxima , eius partis Illyrici , quæ
Venetis eft proxima , ac inferioris Hungariæ , cuius ca-
put eft Bellgradum , dominus & princeps , conftituitur.
Maximo cum apparatu , & fplendore, per Hungariam in
Tranfyluaniam venit , ac ibidem, ob interfectum Czybak,
Epifcopum Varadienfem , in felto Venceslai , die XLVIII.

a nece Emerici Czibak , in ciuitate Megyes , vniuerfis opi-

bus fuis prius mifere direptis , trucidatur.
Magna annonæ caritas in Tranfyluania. Cibinii mo
dius tritici , tribus & dimidio floreno venditur. Anno
fequente , modius tritici , denariis quatuordecim emitur.
1536. CASSOVIA , a militibus Joannis regis capta , vniuerfis
priuilegiis , & tota iurisdictione priuata , præcipuis ciui-
bus & optimatibus in exilium miffis , ducem , feu Capi-
taneum , fupremi magiftratus loco , accipit.
1537. CATZIANER , O&obri menſe , Ferdinandi regis exer-
citum , ex Germanis , Bohemis & Hungaris , coactum ,
iuxta oppidum Efzek , in Comitatu Valkonenfi , ad Dra-
uum flumen fitum , in tantas anguftias traducit , vt in-
edia , & rabie Turcica , magna ex parte omnes concide-
rint , multi in hoftium poteftatem venerint , pauci vero,
vna cum duce Catzianer , fuga falutem quæfiuerint.
1539. JOANNES rex Hungariæ , Sigismundi regis Poloniæ ,
ex Bona regina , filiam Iſabellam , vxorem duxit .
1540. JOANNES rex Hungariæ , in Tranfyluania Sabefi mori-
tur.

Eodem anno , Joannes fecundus , Joannis regis Hun-

R 2 gariæ
70 Sigleri Chronologia

ANNVS , gariæ & Ifabellæ filius , VII. die Julii , dimidia hora poft ) IMPERATO-
CHRISTI quartam pomeridianam , Bude nafcitur: Tutores , fratrem RES Ro-
Georgium Monachum , & regni Thefaurarium , & Petrum mani, Turcici. &
Petrouith accipit , Turcaque donis miffis , pupillo patro-
cinium pollicetur.

1541 . STEPHANVS Mayládt , Vaiuoda Tranfyluaniæ , a Mol.

dauorum Vaiuoda , fub induciarum pactionibus , perfi-
diofe capitur , & a Turcis , in perpetuos carceres abdu-
citur.

' FERDINANDVS , Ifabellam , Joannis regis vxorem vi-

duam , cum eius filiolo , Joanne, Budæ obfidet ; tutores in-
fantis & regni proceres , Turcicum auxilium implorant ;
Solymannus cum fuis copiis , menfe Julio , Budam venit ;
Germani obfidionem , ob aduentum Turcarum , ingenti
accepta clade , relinquunt. Turca , miffis donis , nun .
ciat reginæ , fe cupere videre nouum regem hæredem ,
& eum in caftra mitti petit. Deductum in caftra pue-
rum , Joannem, cum Solymannus perhumaniter excepis
fet , & cum valde fibi moleftum , & fumptuofum effe di-
ceret , fubinde in Hungariam cum exercitu redire , ne-
que reginam , cum fuis proceribus , defendi poffe affere-
ret , Budam , & Peftum capit , & Ifabellam reginam , cùm
filiolo , in Tranfyluaniam relegat,

1542. JOANNES Statilius , Epifcopus Albenfis , moritur. Lo-

cuftæ in Tranfyluaniam , maximo numero transuolant ,
& omnes res , terra nafcentes , affligunt,
MOLDAVI, Circa Coronam, cum Turcis, Tranfyluaniam
deprædatum egreffi , cum paffim multum damni dedis-
fent , circa Bifriciam reuertuntur.
JOACHIMVS Brandeburgicus Elector , in conuentu Or.
dinum Imperii , Spire celebrato , auxiliis , in expeditio-
nem contra Turcas , ab Imperio Romano decretis , præfi-
citur. Peftum obfidione , fed fruftra cingitur , & cum
plurimus miles , peftis contagione , interiiffet , aduerfus
Turcas , nihil feliciter agitur. In reditu , Petrus Perénny
capitur , & perpetuo carcere damnatur.

1543. Alba Regalis , Strigonium , Quinque Ecclefiæ , Ca.

ftrum Valpó , Siklós , cum aliquot vicinis caftris & oppi-
dis , in poteftatem Turcarum rediguntur.
Terræ motus in Tranfyluania , Dominica Quafi modo
geniti notatus.
1544. Locuftæ rurfus , turmatim Tranfyluaniam peruolant.

1546. Hungari , ductore illuftri D. Petro Bakyth , bello Sa-

xonico occupantur.

1547. ANNA , regina Hungariæ , vxor Ferdinandi regis , ex

partu Joanna, XXVII . die Januarii , moritur , Pragæ ſe-
pulta.
1548. Expugnatio munitiffimæ arcis Murány per milites
Ger-
 Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. I.
71
ANNVS , Germanicos , duce fupremo Nicolao Comite a Salmis. IMPERATO
CHRISTI
Matthaus Ballo , rebellis , captus , capite plectitur . RES RO-
I 549. JOANNES HONTHERVS Coronenfis , vir , omni mani , &
genere
Turcici,
eruditionis , & morum probitate clarus , reſtaurator ho-
neftarum difciplinarum in Tranfyluania , XXIII.Janua-
rii , Corona moritur,

Eodem anno , quinque foles , feu parælia , Cibinii , &

multis in locis , tota fere die Fabiani , & Sebaſtiani , viſa .

* ...

Chronologia , rerum Hungaricarum , Tran-

fyluanarum , & vicinarum Prouinciarum .

LIBER SECVNDVS.

CAP.VT I
1550. ELIAS, Vaiuoda Moldauienfis, cum magna Turcarum
manu , in Ciculiam erumpens , ingentem tritici , &
pecoris prædam , fecum abducit . Homines multi , non
folum interfecti , fed etiam , in triſtem feruitutem , ad
quinque millia fere , a Turcis abati , fub initium brumæ.
Turcæ, iterum erumpunt , circa Braniczka , & Tranfal
pinenfis , circa Haczak. Hæ autem , tam crebræ eruptio-

nes , fiebant propter diffidium , inter fratrem Georgium

Monachum , & Thefaurarium , ac reginam Iſabellam vi-
duam Joannis regis .
1551. Frater Georgius , & Thefaurarius , in pago Báthor , ha-
bet colloquium , cum Nicolao Graff, Ferdinandi præfecto ,
& a Turca deficiens , Ferdinando , Tranfyluaniæ guberna-
tionem offert .
STEPHANVS Mayládt , Vaiuoda Tranfyluanus , a Mol-
dauo ,fub induciarum pactionibus, anno Chriſti MDXLI.
perfidiofe captus , & a Turcis , in perpetuos carceres ab-
ductus , moritur Galata , ad Conftantinopolim .

JOANNES Baptifta Caſtaldus , Italus , quem Cæfar Ca-

rolus V. vna cum Sffortia , & aliis præftantibus viris , in
Hungariam miferat , vt Ferdinandum regem , & ope , &
confilio iuuarent , in Tranfyluaniam venit.
Iſabella regina, ( poſtquam Germanica præfidia , cum
tormentis bellicis , & magna omnis generis armamento-

rum copia , per Thefaurarium , ad occupandam, & fubii.

ciendam regi Ferdinando, Tranfyluaniam, accerfita effent, )
cum filio fuo Joanne Sigismundo , ex Tranfyluania in Po-
loniam reuertitur, & pactam prius cum Ferdinando rege ,
fummam adminiſtrationis , eidem permittit, XVIII . die
Julii,
Felix, & Baptifta Comites ab Arch: Augufti menfis die
XVII , cum tribus fignis militaribus , & Andreas Brandis
Comes , vndecim fignorum ductor , & præfectus , Cibi-
Decad. I. Monument, II, S nium
72
Sigleri Chronolo
gia
ANNVS , um veniunt. Quinque figna equitum Bohemicorum , | IMPERATO-
CHRISTI Hifpanorum , & Silefitarum , in Barciam proficifcuntur. RES RO-&
mani ,
1551. Septembris die XVIII. caftellum Aratha , & XXI. die Turcici.
eiufdem menfis Bechkerek , item XVIII . Septemb . Epifco-

patus Chanád, fine aliqua oppugnatione , a Turcis in de-

ditionem accipitur.

Lyppa , præfidiis deftituta , & ex improuifo, Turcicis

copiis obfeffa , ab Vimanbek Baffa , capitur VIII. die
Octobris.

Achmat Baffa , XVI . die Octobris , Temesvár, fortiffi-

mum in finibus Hungariæ propugnaculum, milite petit,
re tamen infe &
ta difcedit.

Lyppa , auxilio Germanorum & Italorum , quos Ba-

ptifta , in Tranfyluaniam deduxerat , & virtute Hunga-
rorum , ac Tranfyluanorum militum , quos frater Geor-
gius , Andreas Báthory , Francifcus Patochy , & Saxo-
num vniuerfitas confcripferant , Turcis viciffim eripitur,
XXVIII , die Nouembris. In vrbe & arce , 4000. Turca-

rum fuerunt ; fed poft factam oppugnationem , 2300. de-

fiderati funt. Portæ arcis occupantur , & Germanica , ac
Hifpanica præfidia imponuntur. Vimanbeck Baffa , cum
300. fere Turcis , a Monacho , faluum conductum impe-
trans , ex arce difceffit ; fed in itinere, a Melchiore Balaffa
prohibitus , leuibus aliquot præliis vtrinque commiffis ,
exiguis copiis , ad fuos reuertitur.
BEGLERBEGVS, Solymanni , Turcici Imperatoris confi-
liarius , fupremusque Capitaneus , XV . die Decembris, ar-
cem Betfche , in inferioribus Hungariæ partibus fitam ,
obfidione cingit , & machinis bellicis, tota fere nocte ve-
Xatam , mane capit , die XIX . eiufdem menfis.
Frater Georgius Dalmata , ordinis Eremitarum Paulli-
norum , qui ob fidem fingularem , a Joanne rege , in The-
faurarium , Epifcopum Varadienfem , & poft obitum re.
gis , in fupremum Locumtenentem filii regii , in Tran-
fyluania , electus fuerat, vir magnæ in Hungaria auctori-
tatis , & fub Idus Octobris , a Pontifice Romano , Cardi-
nalis creatus , ob fufpitionem Turcicæ focietatis , & re-
gni affectationem , in arce Vyncz , a Sffortia , & aliis Ita-
licis militibus , ictu bombardæ, u ) percutitur , XVII . die
Decembris mane, circa horam quartam . Sepultum eft
cadauer , iam grauiter olens , Alba Juliæ, Pontifex Ro-
manus , de eius nece , quæftionem habere iuffit.
1552. Szegedinum , virtute Michaelis Thót , & paftorum ,
(quos Hajducos vocant, ) Turcis eripitur, fed cum potita
victo.

u ) Non bombarda , fed gladii ri fummi , JOHAN. MICHAEL

ictu, fæpius repetito , cæfus BRVTVS , Epiftolarum Lib. II.
eft Monachus , vti auctor eft Epift. XXII. p. 89. fequ. ad
BETHLEN , Hift. Lib. IV. Martinum Berzeuitzium , fa-
P. 173. Laudes , & vitia , vi- cunde expromit .
 Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. I. 73
ANNVS ,
victoria nefcirent vti , & omnia improuide agerent , a IMPERATO-
CHRISTI RES RO-
Turca, viciffim oppreffi funt , III. die Martii .
GEORGIVS Comes ab Heluenftein , cum fratre Seba- mani , &
Turcici.
ftiano , & decem fignis Germanorum militum , XVIII .
die Julii , Colofuarinum venit , & ibidem , milites refi-
ciendi cauffa , octo diebus moram facit , XXIV. Julii.
Cum ciues , fefe inhumanos exhiberent , neque ab iniu-
riis inferendis fefe continerent , auctores fiunt magnæ

feditionis, Ciuitas obfidetur , tormentis bellicis peti-

tur , & multum damni , foris & intus , a Garmanis acci-

pit ; agnofcens deinde peccatum , & regiis copiis ce-

dens , veniam petit , ac impetrat .
TEMESVAR , auxiliis & commeatu carens , ab Abmaz-
Baffa expugnatur : periit tunc præftantiffimus belli dux ,
Stephanus Loffonczy , & Petrus de Aldano , quem alias Kis-
kampo vocarunt .
ALEXANDRI Vaiuoda Moldauienfis copiæ , oppidum
Tartlen , in Barcia obfident , finitimum agrum populan-
tur , & multa mala dant toti Barcia, Poftea , cum pro-

prius ad arcis moenia acceffiffent , vt quæ effent oppida.

norum vires , tentarent , magna clade repelluntur.
Lyppa , cum a Germanorum , ac Hifpanorum præfi-
diis effet deferta , ac noua fama expugnati Temesvár per-
culía , a Turcis deditione capitur , & recuperatur.
Obfidio caftri Bettlen , inTranfyluania , Stephano Dobó ,
& Francifco Kendy , Vaiuodis Tranfyluaniæ , res admini-
ftrantibus.

1553. Inchoata eft ordinatio,miniftrorum euangelii, in ec-

clefia Cibinienfi , Superintendente , Paullo Viener, paltore
eiusdem ecclefiæ vigilantiffimo , XXII. die Martii.
Petrus PETRASKO , a Solymanno Turcarum Imperato
re , fit Vaiuoda Valachia , pulfo Myrche , crudeliffimo ty
ranno: præfuit prouincie annis III . mens. IX. & eam fa-
tis pacifice rexit. Tandem vero , anno MDLVII . die
XXIV. Decembr. in oppido Valachiæ Bokorefd, moritur.
HERRELT Raffa , Baly- Baffa , cum Matthia Ordög , du-
&ore exercitus regis Ferdinandi , ( quem Germani Eras-
mum Teuffel nominarunt , ) confligit , eius vires & co-
pias fundit , & caftella Dregell , Gyarmat , Secsént , Ho-
lokövet , & alia plura occupat .
AMHAD Baſſa , Baly- Baffa , Beglerbek , & Caffonbek
Turcarum manu , Agriam, infidiis adoriuntur , & XXX
VIII, diebus obfident ; fed fumma Stephani Dobó , Ste-

phani Mechkey , & oppidanorum virtute repulfi , fugam ,

non fine magna clade fuorum , dare coacti funt.
FRANCISCVS Stancarus, Mantuanus, Theologiæ & Me-
dicinæ Doctor , ex Regio Monte , nobiliffima vrbe Bruffiæ ,
in Tranfyluaniam ingreffus, primum Claudiopoli, fpargere
$ 2 cœpit
74 Sigleri Chronologiæ

ANNVS , cœpit , impium & blafphemum dogma ; Chriftum, bumani | IMPERATO-

CHRISTI generis Redemptorem , ac Mediatorem effe , non fecundum RES RO.

vtramque naturam , fed fecundum bumanitatem tantum : fun- mani , &
Turcici.
damentum fui furoris conftituens , dictum D. Paulli :
VNVS EST MEDIATOR DEI , ET HOMINVM , HOMO CHRI-
STVS JESVS.
1554. Peftis, ( cuius femina Corona primum, fub initium an-
ni MDLIII . deinde Cibinii , circa feftum Martini eiuſdem
anni , fparfa funt , ) cum in omnes Tranfyluaniæ partes ,
fefe effudiffet , ibidem crudeliter graffata eft.
Nobilis , ac magnæ integritatis matrona Defpina , re-
licta Baffarabi ,Vaiuodæ quondam Tranfalpinenfis , peſte
correpta , Cibinii moritur.
1555. Hoc toto anno , peftis in Hungaria , & Tranfyluania
crudeliter feuiit ; Cibinii , circiter 3200. hominum , mor-
tui funt .

1556. Conuentus omnium ordinum regni , x ) in oppido

Zékelváfarbely , vbi præcipue actum eft , de fufcipienda >
legatione , ex fingulis nationibus , ad regem Ferdinan-
dum , & facienda abrenuntiatione .

Joannes Sombory , Ladislaus Kemény , a nobilibus , ac

Thomas Bomelius, ab vniuerfitate Saxonum , miffi legati,
Febr. die IX. coram Ferdinando rege , Viennæ conftitu.
untur , & commemoratis Hungariæ, & Tranfyluaniæ ca-
lamitatibus , quas proximis annis , partim a Turca , par-
tim a fubitariis , & intercifis auxiliis Germanorum , in
Hungariam miffis , acceperint. Primum orant , vt via
quæratur , ne Tranfyluania , & illæ regni Hungariæ reli.
quiæ , a Republ . Chriſtiana diuellantur ; deinde often-
dunt , Turcam omnes ineundæ pacis, cum rege, conditio .
nes recufare , nifi Tranfpina & alia potiora regni loca ,
filio regis Joannis tradantur. Poftremo fupplices pe-
tunt , vt Ferdinandus rex , habita ratione , extremæ ne-
ceffitatis totius Hungariæ & Tranfyuaniæ , fieri permit-
tat , quo filius Joannis regis , in prouinciam y ) introdu
catur.

Vifus eft Cometes , III , die Martii , circa horam IX . ve-

fpert. in vndecimo gradu coloris fufci turbidi , & ad
rubedinem tendentis , motus velociffimi. Martii die V.
erat iuxta partibus 60, ab æquinoctii circulo decli-
nans , toto quatriduo , 75. partibus , ab oriente , in occi-
dentem , & 30. partibus, a meridie, in feptentrionem pro-
ceffit, ita , vt deinde fupra horizontem manferit. A fine

Martii , fubfecuta eft perpetua ferenitas , vfque ad 27.

Aprilis, & tantus calor , vt Junio menfi fimilis effet, illius
menfis

x) Ita, Zápoliorum temporibus, y) Prolixe, legationem hanc, co-

ac poftea,Tranfyluaniam ad- mitiaque defcribit, WOLFG.
pellabant , cius prouinciæ BETHLEN , Hift, Lib. IV. p .
fcriptores. 195. fequ.
 Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. I. 75
ANNVS ,
menfis conftitutio. Significauit autem aftrologorum | IMPERATO-
CHRISTI iudicio , diffidia circa leges, controuerfias in cauffa religio- RES Ro-
1556. nis , & morbos peftiferos , propter colorem , crines , & mani , &
Turcici.
motum : præfertim in Germania, Pannonia , Afia & Græ-
cia , & Boreales apud nationes.
Martii XIII. Legati a Ferdinando refponfum ferunt ;
ne pofthabito iuramento , quo fefe ad perpetuam fidem
& obedientiam obftrinxiffent, alicuius in regno innoua-
tionis auctores effe velint ; nullum nouum principem
quærant ; nihil in Prouincia tentent , pendente adhuc
pacis tractatu cum Turcis , rege Poloniæ , & Iſabella regi
na inito , neque peruerfis priuatorum quorundam con-
filiis fe patiantur feduci , quo, poſthabita regia auctorita-
te , aliquid fuæ ipforum fidei , & priftinæ conftantiæ con .
trarium faciant,

PETRVS PETROVICH , qui , a rege Ferdinando profcriptus

erat , propter notoriam rebellionem , ex oppido Lugas ,
communibus procerum fuffragiis , in regnum reuocatur.
Legati mittuntur ad Vaiuodas , Tranfalpinenfem & Mol-
dauienfem , pro impetrando fubfidio , ad introducendum
filium Joannis regis , electi quoque regis infignia , vbique
eriguntur.
STEPHANVS DOBÓ , Vaiuoda Tranfyluaniæ , & Ladis-
laus % ) nuncius regis Ferdinandi , variis argumentis ,
fubditos in officio retinere , conantur , & tam per lega.

tos, quam per litteras, Saxones , ad præftandam Ferdinan

do fidelitatem , hortantur.
SOLYMANNVS , Turcarum Imperator , & eius confili-
arii , quos Baffas vocant , miffis litteris omnes regni ſta-
tus hortantur , vt Joannis regis filium, pro vero domino
agnofcant , & in regnum reuocent. Cibinienfibus , qui
foli nondum in nouam principis electionem conſenſe-
rant , extrema mala , nifi pareant , & Turca , & Vaiuodæ ,
Tranfalpinenfis & Moldauienfis , minantur.

SENATVS Cibinienfis , miffis ad Petrouich legatis , fi-

dem & obedientiam , Joannis regis filio , nomine vniuer-
forum Saxonum , deferunt , cum his conditionibus ; vt
nulla præfidia , in aliquam ciuitatem , ante aduentum ele-
&
ti regis , collocentur ; vt vniuerfa Saxonum priuilegia ,
iura , & collationes regiæ , inuiolatæ habeantur ; vt tor-
menta bellica regis Ferdinandi , Cibinii exiftentia , ibi.
dem relinquantur , nec vfquam , nifi prius , omnibus re-
bus in regno bene compofitis , abducantur ; denique , vt
omnium dictorum , vel factorum , hoc tempore innoua-
tionis , amnistia , et iniuriarum impunitas , conſtituatur.
Hæc poftulata Cibinienfium Petrouichius , fide inter-
Decad. I, Monument. II. T pofita ,

z) LADISLAVM Bánffyum fuiffe , | Bethlen auctor eft, 1. cit. p. 197.

76 Sigleri Chronologia

IMPERATO-
ANNVS , pofita , & litteris datis , rata & firma fe habiturum pro-
CHRISTI mittit . RES RO-

1556. PETRVS Petrouich , conftituitur locumtenens , vt ipfe , mani , &

Turcici.
vniuerfa regni negotia, vfque ad aduentum reginæ Ila-
bellæ , & filii JOANNIS II. adminiftret. Hic Melchiori
Balaffa Capitaneo committit , vt Albam Juliam , ( in qua
Paullus Bornemifzfza Epiſcopus , partium Ferdinandi e-
rat, ) obfidione cingat : præfidia Moldauorum , ad arcem
Vjvár , & Bettlen mittuntur , quo excurfiones militum
Stephani Dobó prohibeant , donec Alba capiatur.
GEORGIVS Machkaffy, XXI, die Martii , a Petrouich
locumtenente , Cibinium mittitur , vt 300. pedites pixi-
darios , bombardas & inftrumenta , pro fuffoflione mo-
niorum , petat. Præbuit ea res occafionem magnæ fedi-
tioni in vrbe , cum ciues, contra prius datam fidem , &
affecurationem locumtenentis , machinas bellicas poftu-

lari , & tantum fibi ipfis præfidia , in tam turbulento re-

gni ftatu , eripi iudicarent. Pedites mittuntur , bombar-
das & machinas negant bellicas.
Martii die XXXI, ( quæ fuit feria tertia , a fefto Pal-
marum ) circa horam II. poft meridianam , Cibinium
metropolis Tranfyluaniæ , diuerfis locis incenditur , &
plus dimidia parte ciuitatis , cum tribus monafteriis ,
conflagrat. Poftridie eius diei , fcilicet prima Aprilis , per
quofdam factiofos ciues , mota eft feditio , in qua Joan-
nes Võrds a ) iudex regius , vir grandæuus , ante fuas
ædes, in publico vrbis theatro , ictu bombardæ, traiicitur .
Auctores feditionis & cædis factæ , aliqui fuga in Germa-
niam , ad regem Ferdinandum elabuntur , alii tres , habi-
ta inquifitione , Cibinii XI . die Maii , capite plectuntur.
Cadauer Joannis Vörös , extra vrbem , propter metum
noui tumultus fepelitur , ac fedato rerum motu , denuo
effoffum , in ecclefia maiori , humatur,
CASSOVIA , & Leutſchouia , ac aliæ aliquot vrbes vi-
cinæ , circa feftum Pafchatis , incendiis mifere vaſtantur .
Obfidio Albenfis , circa feftum S. Georgii , foluitur,
Præfidia , quæ intus erant , impetrata abeundi incolu-
mitate , & dedita vrbe , ad epiſcopum difcedunt. Copiæ
Locumtenentis fub arce Vjvár , ad obfidendum Stepba-
num Dobó , mittuntur.
Menfis Maii XXI. die , capitanei Turcici, videlicet :
Dernysbek, Quinque Ecclefienfis ; Amanbek , Babocfienfis ;
Nazbek , Coppanienfis ; & alii : Zanchagy, cum fuis copiis ,
caftra , ad arcem Sziget , in Hungaria ponunt , acceffum
adimunt , & vicinos , ab omni commeatus fuppeditatio-
ne , arcent. Die Junii XXI. circa meridiem , Turcæ ad
oppu-
a ) BETHLENIVS , Johannem Ru- | Sigleri verbis , cladem vrbis,
fum vocat , dum iifdem his & feditionem defcribit.
 Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. I. 77

ANNVS , oppugnandum oppidum accurrunt , & foffas lignis re- IMPERATO-

CHRISTI pletas , magnis clamoribus , tranffcendunt , & quater in RES Ro.
1556. oppidum ingreffi , quater repulfi funt ; quinto demum mani , &
Turcici.
incurfu , oppidani in arcem cefferunt. Ita oppidum a
Turca capitur , vallum & foffe exftruuntur , ac figna mi-
litaria , ex oppofito arcis , eriguntur ; fed Szigetienfes ,
clanculariam eruptionem facientes , commiffo prælio ,
Turcam repellunt , & vallo , oppidoque eiiciunt. Aga ,
feu Capitaneus Janitscharorum , tunc captus eft. Tur-
carum XXIX . in arcem inducti ; ceciderunt hoftium am-
plius DCCC . vna cum Zanchayo Coppanienfi. Achmanbek
Babotienfis vulneratus, Ex Szigetienfibus , Benedictus
Thopordy, Capitaneus peditum , globo traiectus. Ac De-
metrius Mobáchy , decurio , cum aliis XII . occubuit . Julii
XXIX, cruentum vtrinque prælium committitur ; fed
Turcicæ copiæ , fingulari virtute Marci Horuáth , arcis
Szigetienfis Capitanei profligantur. Reliquiæ exercitus,
cum fuis Zanchagis , fequenti die , re infecta Quinque Ec-
clefias proficifcuntur,
Junii menfis die I. conuentus , ex trium nationum
ordinibus , agitur , in quo , de regina Iſabella , cum filio
adducenda , de pecunia , ad iter faciendum neceffaria , &
milite præfidiario , decernitur, Legationi , ex nobilibus
Francifcus Kendy præficitur. Ex Saxonibus , Auguftinus
Heduig, Joannes Tartler , Petrus Rener , Stephanus Schefer ,
vna mittuntur. Julii die VI. Colloſvarino egreffi , Leo-
polim , quæ eft ciuitas Ruffiæ, in confinibus Moldauiæ fita ,
veniunt , die VIII . Augufti , reginam adeunt , & dicendi
data copia , b ) quantam ruinam tota Pannonia , a Turci-
cis , & Germanicis præfidiis acceperit , quam cum fum-
mo totius patriæ malo , regina , ante annos fex , ex Tran.
fyluania dimiffa fit , quam tragicis ærumnis , arte , & fua-
fu Fratris Georgii Monachi , expofiti fuerint , ordine re-
cenſent. Errati veniam petunt , & vt regina , in Tran-
fyluaniam redeat , & totius regni , adminiſtrationem ſu
fcipiat , orant , debitamque fidem & obedientiam , to-
tius patriæ nomine , reginæ offerunt.
ALEXANDER Vaiuoda Moldauiæ , ex fua prouincia ,
per Rodnam , in Hungariam defcendit. PETRVS Vaiuo.
da Valachiæ , circa Braffouiam egreffus , per Tranſylua-

niam in Hungariam proficifcitur : vbi tandem , coniun-

tis viribus Vaiuoda , caftra ad Szakmár- Németi ponunt ,
&

& iter , quod alias propter exercitum Germanicum , fu .

pra Tibifcum vagantem , erat periculofum , venienti re-
ginæ , tutum reddunt. Milites fuos , populandi cauffa
T 2 emit-

b) KENDII orationem , refpon- apud BETHLENIVM , p. 200,

fum item reginæ , legefis fequ.
 a
ri ologi
78 Sigle Chron
IMPERATO-1
ANNVS , emittunt , qui ferro & igne omnia late vaftant , & pa.
CHRISTI RES RO-
gos , plusquam 300. exurunt .
mani , &
1556. ISABELLA regina XXIII , die Septembris Leopoli egre- Turcici .
ditur , & per Hungariam , magno comitatu Vaiuodarum,
fibi obuiam venientium , Polonorum , Rafcianorum ,
Hungarorum , Tranfyluanorum , deducta , Collofvarinum
XXII . Octobris , hora fecunda poftmeridiana , fplendido
apparatu c ) venit. Hic, plus vno menfe commorata, cum
fefe , ex longo itinere refeciffet , Albam Juliam , profi.
cifcitur , vbi , de pacando regno , & componendis opti-
matum diffidiis , deliberat.

STEPHANVS DOBÓ , virtute , & rei militaris peritia in-

fignis , partium Ferdinandi in arce Vjvár , fe obfideri , &
aliquamdiu , fruftra vexari patitur. Pactus deinde cum
locumtenente , vt ipfe , & fui omnes , ex arce , faluis re-
bus & perfonis , tuto abire poffint , die XXVIII , No-
uembris , ex arce egreditur ; fed ex itinere , in Germa-
niam fufcepto , per Gabrielem Perénny , iuffu reginæ , re-
trahitur , & quafi contra fidem datam , aliquot bombar-
das , cum puluere tormentario , auexiffet , in arcem Vj-
vár captiuus , vxor autem , cum infante Dévam , cuſto-
dienda , mittitur. Ipfe tamen paullo poft , deceptis no-
te cuftodibus , ex vinculis liberatus , ad partes fuperio
&
res , magna celeritate contendit.

1557. STANCARVS , apud fenatum Cibinienfem , litteris diu

intercedit , vt in vrbem recipiatur , & aliquem , im vrbe
habitandi , locum habeat , fancte promittens , fe ciuibus,
neque grauem , nec vllius feditionis auctorem , per noua
dogmata , futurum . Venit Cibinium , cum coniuge &
liberis , & ibidem , menfes aliquot delitefcens , fuum illud
doctrinæ genus , de Mediatore , profitetur. Cum autem
quosdam , in fuam fententiam pellexiffet , vrbe eiicitur.
Poltea Claudiopolim reuertitur , illinc etiam , paullo poſt
extrufus , Biftriciam fefe contulit. Inde ad Antonium

Kendy profectus , interdum medicam facultatem exer-

cuit , interdum caftra fequutus eft.
FRANCISCUS Bebek , ampla ſpe dominandi ductus , par-
tes reginæ potius , quam Ferdinandi , fequendas ftatuit.
Venit ad reginam , & cum imbecillum eius ingenium , &
pueri regii , intempeftiuam adhuc regno ætatem vide-
ret , multis verbis initio , ſua ſtudia, pericula , & labores,
in ipfa reducenda , enumerat. Deinde Vaiuodatum , id
eft fummam præfe&
turam , & arcem Gyula , fibi dari pe.
tit. Regina autem hominis inconftantiam , & animum
ambitiofum , confiderans , poftulata ipfius reiicit ; fed hic
ob repulfam paffam , indignabundus , Alba Julia , ad Bu-
den-

c ) Ingreffus pompam , BETH. hiftoria comitiorum , ibid.

LENIVS defcripfit , vna cum P. 201. fequ.
 Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. I. 79
ANNYS ,
denfem Baffam , hinc Conftantinopolim , ad Solyman- IMPERATO-
CHRISTI
num imperatorem , proficifcitur. Vbi primum verba RES Ro-
1557 facit : Ifabellæ quidem reginæ regni gubernationem , in aliquot mani , &
Turcici .
annos commendatam ; fed nihil muliebri imperio , vel impoten-
tius , vel alieno magis obnoxium arbitrio eſſe ; altera parte
orationis exponit ; fe , communibus optimatum totius Tran-
fyluaniafuffragiis , in gubernatorem electum effe , vfque adiu-
ftam & maturam pueri regii ætatem , & honeftam fui con-
firmationem petit. Cæfar , hominem beneuole excipit,
vexillum gubernatoris , ipfi confert, & milite præfidiario,
Vaiuodarum , Valachiæ & Moldauiæ , ipfum deduci in
prouinciam iubet.
DOGMA , Berengarii , Zuinglii, Caluini , Bullingeri &c.
de Cœna Domini , diu in Galliis, Italia, & Germania iacta-
tum , recens in Tranſyluania ſpargitur , auctore Marti-
no Kalmanchay claudo , paftore ecclefiæ Debretienfis , &
Ludouico Szegedino , ac Laurentio Perek : contra quos, Sy-
nodus Claufenburgi indicta , XIII. die Junii. Ac poft
varias contentiones , confeffio , de Cana Domini ædita ,
ac publice in eam fententiam decretum. Vt finguli
ecclefiarum Saxonicarum paſtores , veram de Sacramen-
tis doctrinam , in ecclefia Vittembergenfi fonantem ,
& amplectantur , & per omnia retineant , neque vllum
nouum dogma , in fuas ecclefias admittant.
ISABELLA regina , animum & practicas Bebeky cogno.
fcens , miffa ftatim legatione , verbis & donis Cæfarem
placat. Bebekium , infidelem & feditiofum effe oftendit.
Cæfar re intellecta , Bebekium magiftratu abdicat , & ad
reginam captiuum reduci iubet . Verum , longa Molda-
ui interceffione , Bebekius , reginæ reconciliatur , in gra
tiam recipitur , domumque in arcem fuam reuertitur.
FERDINANDI regis copiæ , quas habebat in agro Cas-

fouiano , crebras excurfiones in ditionem reginæ faciunt,

ac aliquot caftellis expugnatis , arcem Munkács obfident .
Mittitur contra eos Melchior Balaffa , & Francifcus Be-
bek , cum tumultuario exercitu , & auxiliis, a Moldauo &
Turca , impetratis. Soluitur obfidio , exercitu Germani.

co ſeſe, ad tutiora loca Tibiſci recipiente. Poftea fiunt

induciæ paucorum dierum , quibus expletis , vterque
exercitus confligit , ac ab vtraque parte , multis defidera-
tis , æquo marte difceffum eft. Germani in hiberna di-
fcedunt , Balaffa cum fuis domum redit, Franciſco Bebek,
cum paucis militibus , in Szakmár relicto .

PETRVS PETROVITS Tranfyluaniæ gubernator , & fan-

guine iun&
tus regio puero , cum iam annum feptuage-
fimum exceffiffet , Collofvárini XIII, die menfis Octobris
moritur.
PETRVS , Vaiuoda Valachiæ , XXIV. die Decembris.
Decad, I. Monument . II. V oppi-
80
Sigleri Chronologia

ANNVS , oppido Bokeresd , non fine veneni dati fufpicione , mor- IMPERATO-
CHRISTI
tem obiit, Magna fit rerum mutatio , in tota prouincia RES RO-
Tranfalpinenfi. Nobiles, cum intellexiffent, præfectu- mani , &
Turcici.
ram prouinciæ Myrche , priori domino collatam effe , &
fingularem hominis ferociam & crudelitatem , iam pri-
dem experti , in Tranfyluaniam plurimi , cum fuis opi-
bus profugiunt.
Vltima die Decembris, miniftri ecclefiæ Claufemburgen-
fis, cum Stancaro colloquium habent, in quo primi,fuarum
ecclefiarum fententiam , de Mediatore , fcripto propo-

nunt , in hanc formam : Se credere fateri , JESVM CHRI-

STVM Filium DEI vnigenitum , verum Deum & Hominem ,
generis bumani Mediatorem effe , non fecundum bumanam
naturam tantum ,fed fecundum diuinam, & humanamfimul.
Huic fententiæ, Stancarus, e diametro contrariam , oppo-

nit , videlicet : Chriftum , noftrum eſſe Mediatorem , non fe-

cundum vtrafque naturas , fed fecundum humanitatem tan-
tum. Addit etiam , fe non valde dimicare cum quoquam ,
ratione doctrinæ Communicationis Idiomatum , neque

vnquam de ea re difputaffe ; fed de hoc quærere in abfo-

luto , vtrum diuina natura poffit intercedere , fupplica-
re , orare & c . Ad hoc axioma , Stancarus refponfum ac-
cipit , & de Communicatione Idiomatum , ex libello
Philippi Melanchtonis , de controuerfiis Stancari edito ,
ftatim conuincitur. Tandem conclufum , vt mutua
fcripta , indicio ecclefiarum Saxonicarum in Tranfylua-
nia , fubiiciantur. Stancarus indignabundus, Váffárheli-
um abitum parat.
1558. STANCARVS , die XXV . Februarii Váffárhelio , dat

litteras ad Iſabellam reginam , & proceres regni Tranfyl-

uaniæ, quibus hæc capita præcipue tractat : omnibus
regibus & principibus , immo toti generi humano , diui-
nitus commiffum effe ftudium, amplectendi & retinendi
puritatem doctrinæ cæleftis , iuxta Scripturæ teftimo-
nia : Audi Ifrael præcepta Domini &c. Primum quærite

regnum DEI, Cauete vobis a pfeudo prophetis &c. Ad-

hæc , mandare DEVM , vt omnes veræ doctrinæ depra-
uatores , & phanatici fpiritus , quales effent Cafpar Hel-
thus , Francifcus Dauidis , Matthias Hebler , & alii , qui Jesv
Chrifto filio DEI , cum patre & SS, aperte bellum indi-
xerint , e medio tollantur . Se igitur hortari , & rogare,
vt prædi t
&i , cum fuis complicibus , mandato reginæ , &
auctoritate gladii , ad iudicium fynodale cogantur , fuæ
hærefeos conuincantur , & iuxta leges puniantur . Iuris
diuini effe ; vt ipfi cum fuis facultatibus comburantur ;
iure canonico , hæreticos igni , omnia autem ipforum
bona , fifco tradenda effe ; iure ciuili , eadem poftulari &
requiri,
Myr-
 Rerum Vngaricarum Lib.II. Cap. I. 81
ANNVS ,
Myrche ,Vaiuoda Valachiæ , fumma nobilium, ( quoS IMPERATO-
CHRISTI Bayerones vocant ) peftis , ac inaudita crudelitatis ho- RES RO-
mani , &
1558. mo , poft mortem Petri Vaiuoda , interceffione & pre-
Turcici.
cibus Buftan - Baffa , fummi confiliarii , in aula Solymanni
imperatoris , viciffim Valachia prouinciæ præficitur ;
cuius gubernationem , fumma cum tyrannide fufcipit
XXV . Januarii.
APOLOGIA , aduerfus maledicentiam & calumnias
Francifci Stancari , iuffu & voluntate omnium recte do-
centium , in ecclefiis Tranfyluanicis, per miniftros eccle.
fiæ Claufemburgenfis , confcribitur , in qua initio acta
colloquii præcedente anno , cum Stancaro habiti , fum-
matim recitantur. Deinde , firmis rationibus, doctrinam
ecclefiarum in Tranfyluania , non commentitiam & hæ-
reticam , vt Stancarus vociferabatur , fed veram , & voci
Propheticæ , & Apoftolicæ confentientem effe , oftendi-
tur. Poftremo , breuiter & modefte , ad calumnias Stan-

cari refpondetur.
Menfe Junio , conſpectus eft cometa in plaga mundi
feptentrionali , inter vtramque vrfam , iuxta lucidas ftel-
las , anguis , vel draconis , rutilus , & coloris fere plum-
CAROLVS V.
bei , naturæ ħ & 8. Vifus eft alius cometes , die VIII. IMPERIVM
Auguſti , curſus velociffimi , ab oriente in occidentem , FRATRI FER-
DINANDO
durauit integro menfe .
RENVNCIAT.
CLARISSIMVS & doctiffimus vir Philippus Melanch- FERDINAN-
ton , deliberatione & voluntate , inclytæ Academiæ Vit- DVS , IMPE-
RIVM TRA-
tembergenfis , fcriptum , de cœnæ Domini controuerfia , DITVM ,
die XVI. Januarii editum , ad ecclefias Tranfyluanicas , XXIV. die
MAII OCCV-
fub finem Julii transmittit.
PAT .
Francifcus Némethy , præfectus arcis Tokay , quæ ad CAROLVSV.
confluentem Tibifci , & Bodrog iacet , die XX . Julii , Ger- xx1 . die
manicas copias , crebris Hungariam excurfionibus mole- Septembr.
MORITVR.
ftantes , ad caftellum , Szerencz , inuadit , & acerrima pu-
gna multis vtrinque defideratis , profligat.
Synodus paftorum ecclefiæ Hungaricae nationis , in
Tranfyluania I. die Maii , in oppido Thorda , agitur : illic
contra Stancarum , de perfona & beneficiis CHRISTI , &
contra eos , qui negant veram , realem , & fubftantialem
præfentiam corporis & fanguinis CHRISTI in S. Cœna.
Statuitur , vt ceremoniæ ecclefiafticæ , etiam per fe adia-
phoricæ , quales funt ; introductio nouarum nuptiarum ,
puerperarum , vfus cereorum , & veftis lineæ , propter
difciplinam , & bonum ordinem , retineantur. Manda-
tur annua ecclefiarum vifitatio , & decernitur , vt con-
tumaces , officium non facientes , & minifterio ad quæ-
ftum abutentes , ex numero piorum paſtorum , feclu-
dantur.

FRANCISCVS Kendy , cum fratre , Antonio Kendy & Fran-

V 2 cifco
82 Sigleri Chronologia

ANNVS , cifco Bebek , a regina vocati , quafi cum ipfis aliquid de IMPERATO-
CHRISTI falute reipubl, tractandum foret , Albam Juliam , vltima RES Ro-
mani , &
die menfis Augufti , veniunt , & ea vefpera , fimul cum Turcici.
aliis reginæ familiaribus , in multam noctem , læti conui.
uantur. Septembris die II. circa horam XII , noctis, ab
Hungaricis & Polonicis militibus, duce Melchiore Balaffa,
& Cafparo Pereffith , ad hoc , a regina clam ordinatis , in-
terficiuntur. Francifcus Kendy , in fuo cubiculo , acce-
ptis aliquot vulneribus , & lancea traiectus , cadit. Be-
bekio , qui in hofpitio Antonii Kendy ea nocte latitabat ,
ftanti , per militem Rafcianum , ceruix abfciffa . Antonius
Kendy , podagricus , cum tam triftem cædem ex lecto
fpectaret , & vt cognitioni ſe referuarent , fruftra pete.
ret , crebris quoque ictibus , trucidatur. Res quas fe-
cum habebant, prædæ militum, ceteræque opes, & bona,
fifco regio cedunt,
GEORGIVS Bebek , & Emericus Telekeffy , Ferdinan-
dici exercitus Capitanei, XIV. die Nouembris , cum Velt-
zembego munitiffimæ arcis Filek , quæ in iugis Carpathi
fita eft , præfecto , fines oppidi Sixó , & Comitatum
Abaujvárienfem depopulante , hoftilibus fignis congre-
diuntur, & progreffi ad oppida Galgócz , & Kazon , Tur-
cicas vires , memorabili prælio fuperant.
1559. REGINA ISABELLA , fub finem anni LVIII. ftatim ad-
uerfa valetudine laborare incipit , cumque de vita ipfius
in tota prouincia dubitaretur , eamque mortuam affer-
uari diceretur , duas fimul virgines , e fuo gynecæo , Po
lonicis iuuenibus defponfatas , in matrimonium elocat ,
ac fefe iis , qui ad nuptias venerant , videndam præbet.
Induciæ vnius anni cum Ferdinandicis. Hoc anno
nihil actum eft , mediocris enim fuit vbique tranquilli-
tas. Annus tamen ifte turbulentiffimus fuit infolitis

tempeftatibus , procellofis ventorum flatibus , crebris-

que tonitruis & fulgetris , quæ tantam annonæ carita-
tem effecere , vt in plurimis Tranfyluaniæ locis , auena
homines, pro tritico vfi fint.
ISABELLA , d ) Sigifmundi regis Poloniæ filia , vxor
quondam JOANNIS Vaiuodæ , regis Hungariæ , fuperftite
relicto filio Joanne II. Albæ Juliæ , die XX . Septembris ,
tempore pomeridiano moritur. Sepelitur ibidem in
templo Michaelis Archangeli , die VIII . O&obris.
EPITA PHIV M.

Non potuit generi virtus præftantior addi ,

Nec donis , quibus hæc diua Ifabella nitet.
Edidit infantem JANI defanguine regis ,
Quo duce Pannonii fecula tuta gerant.
CAPVT
d) Laudes feminæ , ex JOHANNE BETHLEN , Lib. IV. p. 211 .
MICHAELE BRVTO , recitat |
 Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. II. 83

ANNVS , CAPVT II. IMPERATO

CHRISTI RES RO-

De rebus geftis , fub Johanne Sigismundo, mani , &

Turcici. 1
Tranfyluania Vaiuoda .

YRCHE , Vaiuoda Tranfalpinus , princeps crudelis

1559 M & immanis , die XXV. Decembris moritur , non

fine veneni haufti fufpicione, Huic fucceffit filius PE-

TRVS.
1560. Paftores ecclefiarum Saxonicarum , cum magiftratu
politico diffident , & ei grauiter fe opponunt , ob iuris-
dictionis ecclefiafticæ negotium , illi litteris priuilegiali-
bus , ab Ifabella regina impetratis , freti , diiudicationem
cauffarum Matrimonialium ,Teftamentorum , Tutelarum ,
Decimarum , iuxta Canones & decreta Pontificia , fibi

relinqui volunt . Politici e contra , fuis priuilegiis ni-

tun tur . Actio , neutris quidquam de iure fuo conce-
dentibus , diu protracta eft. Tandem , re diu multum-
a
que deliberat , inter ambas partes , transactio firmatur ,
& ita conuenitur ; vt iudicium , de cafibus matrimonia-

libus , de gradu affinitatum , & confanguinitatis , & de

diuortiis , ad forum ecclefiafticum , pertineat . In cete-
ris articulis , ecclefiafticæ perfonæ , litteris fuis priuilegia-
libus renuntiarunt .

1561. In vrbe Megyes, iuffu Sereniffimi Principis Ioannis II .

electi regis Hungariæ , die VI . Februarii , difputatio de
Coena Domini , inter Francifcum Dauidis , & reliquos Cal-
uini fententiam amplectentes , inftituta , cum miniftris ,
& paftoribus ecclefiarum Saxonicarum , illic per aliquot
dies vtrinque , res , magna contentione fuit , multisque
fcriptis, agitata . Francifcus Dauidis , cum fuis complici
bus , Zuinglii , & Caluini , aliorumque opiniones fequuti
funt : Corpus & Sanguinem CHRISTI fpiritualiter , non cor-
poraliter , nec ore , fed corde , feu fide fumi. Saxones , Lu-
theri fententiam, & Auguftanam Confeffionem, proba
runt. Acta huius difputationis , & ambarum partium

fcripta , ex principis decreto , præcipuarum Germaniæ

Academiarum iudiciis, & cenfuræ fubiiciuntur. Durauit
hoc diffidium aliquot annis , ftudiis hominum huc illuc
inclinantibus.

Szkalka caftellum , a militibus Ferdinandi , obfidione

capitur, & fuccenfa arce , præfidiariisque omnibus inter
fectis , folo æquatur , menfe Februario .
Ecclefiæ , & Refpublicæ Saxonicæ , die X, Octobris , ad
Vittembergenfem , Lipfienfem , Roftochienfem & Fran-
cofordienfem ad Oderam , & reliquas Saxoniæ, Myfniæ ,
& vicinarum regionum academias , legatos fuos : Nico-
laum Fuchfium , Georgium Chriftianum , & M. Lucam Vn-
gleich, in negotio articuli , de Coena Domini , mittunt , &
Decad, I. Monument. II. X de
84 Sigleri Chronologia

ANNVS , de fua, & aduerfariorum fententia , academiarum iudicia, IMPERATO-

CHRISTI RES Ro-
petunt.
mani , &
1561 . JACOBVS Heraclydes Bafilius , Defpota , qui fe inſula-
Turcici.
rum , Sami , Phari , & Dorydis , verum hæredem , & do-
minum regni Moldauiæ , atque Palatinum finium terræ
Tranfalpinenfium , ac vindicem libertatis patriæ fcripfit ,
collecta hinc inde, non vltra MDC . virorum manu , Mol.

dauiam prouinciam adoritur , ac XVIII , Nouembris iux-

ta villam Verbyt , feptem milliaribus a Socziouia , Vai-
uodarum regia diftantem , cum Alexandro congreditur .
Alexandrum Vaiuodam , principatu & regno eiicit , qui
initio ad oppidum Jaas , inde ad Húz , tandem Kyliam , &
Conftantinopolim vfque profugit .
OLCZOVA , ad fluuium Szomos , non procul vbi Zo-
mos in Tibifcum influit , caftellum & oppidum , a mili-
tibus Ferdinandi obfidione cingitur , & fecunda die Ia-
nuarii capitur .

DESPOTA, Vaiuoda Moldauiæ, in feriis Epiphaniarum,

diademate regio , cum maximo omnium prouincialium
& optimatum applaufu , & lætitia coronatus eft , & vo-
catus JOANNES. Neque vlli Vaiuodarum ante ipfum
permiffum eft , vt corona vteretur. Primus quoque
hoc anno , taleros argenteos , in ea prouincia , cudi fecit .

Melchior Balaffa , copiarum regiarum in Hungaria ,

fupremus Capitaneus , dum caftellum Olczoua , a Germa
nis occupatur , in oppido Szakmár cum exercitu hyber-
nat , & menfe Januario , a Joanne II . rege Hungariæ , ad
partes Ferdinandi deficit , Szakmár , Riuulos Dominorum ,
& alia oppida, & caftella vicina, pro ſe occupat , & milite
præfidiario munit.
MICHAEL Gyereoffy , nona die Ianuarii , & poft hunc
Iacobus Pockay , die X. eiusdem menfis , cum manda-
tis regiis , Cibinium veniunt , & fignificant : Germanos
caftellum Olczona obfidione cepiffe ; Balaffium defeciffe ;
regem petere præfidia , tormenta , & bellicos omnis ge-
neris apparatus. Cibinii , & in reliquis vrbibus , milites
confcribuntur , & ex pagis , tertius quisque in expedi-
tionem bellicam , vna infurgit. Sabefus occupatur , col-
locatis ibidem Nicolao Orbay , & Stephano Keffered ,
cum aliquot regiis cohortibus. Ipfe princeps , cum re-
liquo exercitu, Dyód , & Letha , quæ erant Melchioris Ba-
laffii , in Tranfyluania , caftella obfidet.
LEGATI ecclefiarum Saxonicarum , in celebriores Aca-
demias , in negotio religionis miffi , die XII , Ianuarii re-
‫ما‬
deunt , ac iudicia , partim ad fereniffimum principem
JOANNEM II. partim vero ad ecclefias , & Refpubl . Saxo-
nicas , ab Academiis fcripta , vna adferunt. Per ea Aca-
demiarum iudicia , confeffio ecclefiarum Saxonicarum ,
reti-
MPERATO 85
- Reru Vnga Lib. II. Cap . II.
m rica
rum
ES Ro.
ANNVS , retinens TO PHTON , feu proprietatem verborum infti- IMPERATO-
nani , & CHRISTI tutionis Cœnæ Domini , & in argumentis , ab vnione per- RES Ro .
Turcici .
1562. fonali , & omnipotentia filii DEI fumptis , fimpliciter mani , &
Turcici.
acquiefcens , vt vera & orthodoxa approbatur. Præfti-
giæ vero , & fophifmata aduerfariorum , immenfurabi-
lem Chrifti virtutem , difputando inquirere conantium ,
plane damnantur,

Dyód , caftellum Melchioris Balafſſii, die IV . Februarii

deditionem facit. Auguftinus Nagy , Nicolaus Zegedy ,
& Balthafar Horuáth , eius loci præfecti , a principe, fal.
uam & liberam , cum vniuerfis rebus fuis, abeundi facul-
tatem , impetrant. Caftellum funditus diruitur , & folo
æquatur.
LETHA , alterum eiusdem Balaffii caftellum , die XII .
Februarii obfeffum , exorta inter præfidiarios inteſtina
difcordia , deditione capitur. Ex militibus regiis , circi-
ter quinquaginta , caftellum ingreffi , fruftulatim , a pul-
uere tormentario , in fornicibus fubterraneis accenfo ,
diſcerpti pereunt , & caftellum , eiuſdem pulueris impe
tu , funditus dirutum .
Hadad caftellum Melchioris Balaffii , ductore regii
exercitus Franciſco Némethy , & Simone Pauer , Sena-
tore Coronenfi , ac Matthia Seler , iudice regio Seges-
várienfi , Saxonicorum fclopetariorum præfectis , fub fi-
nem menfis Februarii , capitur. Sed die IV . Martii , a
Balaffio , cum copiis Ferdinandicis aduentante , & in vi.
tores incautos , ex improuifo irruptionem faciente , vi-
&
ciffim recipitur. Francifcus Némethy , cum equitatu
regio,in fugam conuerfus, pedites Saxonicos, fparfim ho-
fti trucidandos , reliquit. Simon Pauer , cum paucis ali-
quot fclopetariis Saxonicis capitur ; fed pacta tandem
fide , le contra Chriſtianos arma non fumpturos , ipfe, &
captiui omnes , dimiffionem impetrant , & falui domum
redeunt.

JOANNE II, in firmanda , contra Germanorum, & Mel-

chioris Balaffii , irruptiones , prouincia occupato , Siculi
feditionem mouent , fub initium Aprilis. Ad oppidum
Vdvarhely , indictis comitiis , conueniunt , & iurant fin-
guli , fe patriam , fuamque libertatem , contemto omni
periculo , defenfuros , neque fufceptis vfuros armis , nifi
aduerfus hoftem , reipublicæ, & toti patriæ , feruitutem
adferentem . Hoc facramento , vfque adeo deuin t
&is ani-
mis , circiter fexaginta millia hominum , confociata funt ,
vt vel mori , vel fuas libertates & priuilegia , falua effe
velint. Ducem Georgium Nagy de Paalfalua , renuntiant,
& ad oppidum Vásárhely , in planitie campi Vayadt , iux-
ta fluuium Nyáradt , caftra ponunt.
SZAKMAR , a Baffa Budenfi , & Bego Temesvárienfi , &
X 2 copiis
86
Sigleri Chronologic

ANNVS , copiis Joannis II. die XXV. Aprilis , obfidione cingitur, IMPERATO-
CHRISTI
intus inclufo Melchiore Balaffa , Antonio Székell, Francifco RES RO-
1562. Zay , & Dominico Dobó. Némethy, oppidum , e regione mani ,i. &
Turcic
Szakmár , vltra fluuium Zámos fitum , Turcæ igne fun-
ditus vaftant , & fpe potiundi Szakmár abiecta, captaque ,
in tota ea vicinia , immenfa hominum multitudine , re
infecta difcedunt.

GEORGIVS Bebek , & Cafpar Makóchy , partium Ger-

manicarum , cum Baffa Budenfi , infelici prælio congres-
fi , capiuntur , & fub cuftodia , ad Solymannum Impera-
torem , Conſtantinopolim captiui mittuntur.
JOANNES II. die XIV . Maii , per legatos in caftra Si-
culorum miffos , de cauffa tumultuariæ iftius infurrectio-
nis , & cur Siculi , aduerfus communem patriæ & regni
hoftem , fua auxilia coniungere noluerint , percontatur.

Siculi , detentis aliquamdiu legatis regiis , tandem die

XXV. Maii , principi & optimatibus regni , fe , ob affe-
rendas antiquas fuas libertates , arma cepiffe , refpon-
dent. Paullo poft Siculi , mittunt nuntios in vrbes , &
fedes Saxonicas , cauffam infurrectionis exponunt , &
minantur , fe omnia igne & ferro vaftaturos , & infanti-
bus & feminis nolle parcere , nifi Saxones fuas copias
coniungant , & de priuilegiorum recuperatione, bellum
moueant. Eo tempore , Matthias Autalffy & Joannes

Ember , Cibinium quoque , a Siculis veniunt , qui duos

Senatores in caftra mitti , & fe confilio iuuari petunt ,
in recuperandis, & afferendis priftinis fuis libertatibus .
Senatus Cibinienfis , de capiendis eiusmodi nuntiis ,
mandata habens a principe , re prius principi expofita ,
officium facit. Nuntii , in vincula poftulantur , & ab-
ducuntur.

Gabriel Mayládt , XXXI. die Maii , coacto exercitu ,

ex toto diftri&
tu Fogaras , Siculos , leui prælio primo
adoritur , accenfum fenfim acrius & ardentius prælium ,
quando multo frequentiores, quam Mayládtius putaffet ,
equites & pedites Siculorum confluebant , pugna eo de-
ducta , vt Mayládtius , amiffis præcipuis aliquot Capita-
neis , & equo , cui ipfe infidebat , lancea percuffo , in ma-
gnum difcrimen perductus videretur. Victor tamen

Vdvárbelyum ingreditur , monafterium occupat , & fir-

miter munit. Dum hæc aguntur , interea alia ex parte,
princeps , capta præcipua Siculorum nobilitate , & impo.
fitis hinc inde præfidiis , Siculos domitat , & imperata fa-
cere cogit. Reliquus exercitus , ad principis aduentum ,
fua fponte dilabitur. In huius infurrectionis memori-
am , in oppido Vdvarhely , caftellum Székeltámad , & in
vicinia quoque , aliud caftellum Székelbánya nuncupa-
tum , fundatur, Auctores feditionis aliquot , vna cum
duce
 87
Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. II.

ANNVS , duce Georgio Nagy , in ciuitate Szegesvár , capite ple- IMPERATO-

CHRISTI tuntur .
& RES RO-

1562. JOANNES TOROK , gener Melchioris Balaffii , die VII. mani , &
Turcici ,
Junii moritur,
1563. Maii XXVIII , die, in comitiisThordenfibus, decretum ,
anni MDLVII . in religionis negotio , a regni ordinibus ,
repetitur & firmatur ; vt quisque eam , quam mauult reli-
gionem , amplectatur,fine omni coactione , in alendisfuæ fidei
concionatoribus , & vfu Sacramentorum , quifque liberfit , &
neutra partium , cum altera , iniuriis , aut vi , certare debeat.
Ifta libertas , & impunitas , multis in Tranfyluania fectis,
& nouis dogmatibus , occafionem dedit.
DESPOTA , in nuptias , cum filia Zboroufzky Palatini
Cracouienfis , celebrandas, intentus, dum rem fuam, quafi
in vado effe putat , religionis ſtatum in Moldauia muta-
re , monafteria & templa fpoliare , occipit. Eo facto
ingens odium , prouincialium fuorum , incurrit. Clam
itaque , ex Ruffia , Demetrius ( quem illi Demetrasko vo-
cant, ) qui antea , cum Alberto Lazky , Palatino Syradienfi,
& Kefmarkenfi Barone , ad expellendum Defpotam coniu-
rauerat , litteris euocatur : mortuum effe Despotam ; ve-
niret cum honorifico comitatu , & felicibus aufpiciis ,
gubernationem adiret. Moldaui , dum hoc clancularie
moliuntur , excitant quoque rumorem , Tartarum excur-
fiones facere , in Moldauiæ fines. Despota perfuafus , ( fato
fcilicet huc vocante , ) mittit eo CCC. leuis armaturæ
equites , quos Hufzarónes nominant , quibus maxime fide-
bat , & cum his , circiter feptem millia Moldauorum , du-
tore Stephano , curiæ Magiſtro , ( quem illi fupremum
&
Vornick appellant , ) vbi eo ventum , ne mufca quidem
hoftis. Noctu itaque communicato confilio , Moldaui

inuadunt femifopitos , ac CCC, illos equites opprimunt ,

præter pauciffimos , qui inter cadauera opprefforum la-
titantes , euaferunt. Potiuntur aliquot tormentis ma-
ioribus , quæ præfidio data erant , equitibus. Stephanum
Vaiuodam falutant , atque ita paulatim omnes , a Defpo-
ta deficiunt. Multa paffim crudeliter facta , fæuitum in
omnem fexum , qui Defpotam principem agnofceret. Fi-
lia Defpotæ , ex Græca concubina nata , ſtrangulatur ,
matre in cœnobium relegata.
Soczovia , fedes Vaiuodæ , in quam Despota fe cum
paucis Hungaris , Moldauis , & Græcis , receperat , die
XXX . Julii , a Demetrio Rutheno , & Pyaffoskio , ipfius
Lasky præfecto obfidetur. Hoc Stephanus , nuper Vai-
uoda falutatus , audiens , ex inferiori Moldauia, concitata
tota prouincia , reuertitur , & ad flumen Seredt , caftra
ponit : Demetrium , cum CCC, equis leuiffime armatum
adoritur, fed ab illis , effufiffime toto Moldauorum exer-
citu fugiente , opprimitur. Stephanus princeps , cum
Decad. I, Monument. II. Y pau.
88 Sigleri Chronologia Rerum Vngaricarum Lib. II. Cap. II
ANNVS ,
paucis quibusdam in collem fugit , vnde contemtiffi- IMPERATO-
CHRISTI
mum numerum fpeculatus , quod iam , non centum ex RES Ro-
mani , &
1563. hoftibus fupereffent , eos , de integro inftaurato prælio , Turcici.
pellit. Demetrius , qui rheda vehebatur , quod effet pa-
ralyticus , cum alio Lafzky præfecto Pyaffoskio , captus , &
ad Imperatorem Turcicum eft deductus, vbi vterque, ab
vnco ferreo , lateri iniecto , fufpenfus , mifere perit. Ste-
phanus victor , continuata obfidione, a vicinis , & Joanne
II. Hungariæ rege , auxilia petit. Mittuntur eo a rege,
Michael Rácz, & Thomas Daczó , cum aliquot fele &tiffimis
peditum , & equitum cohortibus. Durauit obfidio

XIV, hebdomadas . Interea , venit ad oppidum proxi.

mum KOTHNAR , quod fex milliaribus a Soczavia diftat ,
legatus Turcicus , qui Despota incolumitatem promittit ,
& fi arce egrederetur , pollicetur ipfum , fub fide Impe-
ratoris Turcici , regis Hungariæ , & Stephani Vaiuoda ,
faluum futurum .
DESPOTA , dum de facienda deditione follicitatur , in-
tus in arce Soczovia , Petrum Déuay , Capitaneum Hun-
garicorum peditum , ob tentatæ proditionis notam, vel,
quod infcio principe , colloquium cum hofte inſtituis-
fet , priuatim , auxilio Græci Atrienfis , confodit , atque
inter aulea abfcondit , donec guttæ quædam fanguinis ,
cædis indicia , deprehenfæ , militem præfidiarium ita
concitarunt , vt impetrata prius , a Stephano principe,
fui incolumitate , diutius ſtipendia fub Defpota , facere
noluerint ; fed eum optionem habere iufferint , an vi-
uus in hoftium poteftatem deduci , vel fruftulatim diffe.
&
tus , per murum proiici vellet . Defpota , cum præfi.
diarios , nec prece , nec pretio , videt exorari poffe , in-
dutus iis veftibus , quibus in folennibus pompis vti con-
fueuerat , eques arce egreditur , ab equo defcendere ius-
fus , renuit , fed cum inter intentas duorum ordinum
cufpides incederet , deftitutus omnibus fuis fatellitibus ,
& auxiliis , tandem obfequitur , & pedes , inter duos no-
biles , ad Stephanum Vaiuodam , deducitur , exploratis di-
ligenter veftium laciniis , ne quid fraudis fubeffet. Vbi
primum in conſpectum venit , claua ferrea percuffus a
Stepbano, ictus eft leuiter in humero, repetito ictu, quem
pectore exceperat , profternitur , omnibus veftimentis
fpoliatur , & diu quæfito carnifice , tandem a Tartaro ,
aliquot ictibus , capite amputato , expirat, quinto die No-
uembris, Cadauer , manibus & pedibus abfciffis , tri-
duo , triftiffimum humanæ fortunæ fpectaculum , in pu-
blico iacuit. Caput vero excoriatum , miffum eft ad Im-
peratorem Solymannum. De morte Defpota , verfus ,
annum & diem exprimens :
Defpota sVb nonas hoftILI oblt enfe noVeMbres,

FINI S.
IVVENCI COELII CALANI

DALMATAE

ATTILA,

Poft Venetam & Ingolftadienfem

editionem ,

Tertium recufus , recognitus ,

ET

Notis vberrimis

illuftratus.

DECADIS I. MONVMENTVM III,

C
 EXCELLENTISSIMO , REVERENDISSIMO ,

ILLVSTRISSIMO

VIRO

DOMINICO PASSIONEIO ,

Archi - Epifcopo Ephefino ,

PONTIFICIS MAXIMI

Ad Auguftiffimum

ROMANORVM IMPERATOREM ,

CAROLVM VI.

Legato Grauiffimo ,

S. P. D.

MATTHIAS BEL.

Terer excufatione , non æqua minus ,

quam prolixa ; quod celeberrimum no-

men TVVM , EXCELLENTISSIME

PASSIONEI ! tenui opufculo præfi-

gere fum aufus ; nifi , & de TVA fin-

gulari bonitate , qua me , anno fupe-

riore , accepifti , probe mihi conftaret , & illuftris Pius

Nicolaus Garellius , ingens ftudiorum meorum præfi-

dium , plane mihi adfirmaffet , optime cafuram defti-

natio-
( 2
)
nationem hanc meam , apud virum , qui , pro miri-

fica eruditione fua , & fubacta , longo maximarum

rerum vfu , prudentia , egregie norit , Mufarum iftius-

modi , quibus operor , facra , ab religionis myfteriis ,

difcriminare.

Quod vnum argumentum , tametfi potuit , coe-

ptas confilii rationes confirmare , apud animum , ſui

confcium ; tamen , ita rebar , non poffe , notam ingra

ti animi declinari a me , fi non TIBI , Vir Excellentif

fime ! facrum nuncuparem libellum, qui nunc , magno

TVO beneficio , emendatior in lucem prodit lautior-

que. Fui , ficuti recordaberis , in errore , de Iuuenco

Colio Calano Dalmata , quafi , qui latuerit hucusque in

membranis , editus nunquam . Hunc TV , Eruditiffi-

me Vir ! non modo animo meo , promtus exemiſti ;

ſed , nauaſti etiam operam follicitam , ne me lateret

quidquam , quod auctori , non vndiquaque confum-

mato , feu farciendo , feu illuftrando , vtile futurum

exiftimabas. 11

Proinde , accipe , bonitatis illius TVAE , fructum 24

hunc , pro more TVO , benigne , habeque , in iis mo-

numentis , quæ TIBI , maximo TVO merito , paffim

video pofita : non , quod id mihi tribuam , quafi a me

edi poffit quidpiam , virtute TVA , & inufitata di- www

gnum eruditione ; fed , quod tantilla hæc , deditæ TIBI

voluntatis, fignificatio , ab homine peregrino, erga TE

profecta , documento futura eft orbi litterato , quan-

tum , vbique gentium , & optima fama valueris , &

bonitatis præconio . Feliciter age , & ftudia mea ,

opis eruditæ , quod nofti , indiga , quo potes modo ,

potes autem efficaciffime, porro adiuua. PISONII , apud

Quados. A. MDCCXXXVI . IV . Idus Iunii.

PRÆ-
 PRAEFATIO.

Lectori Erudito , Salutem !

TTILAM , Iuuenci Cælii Calani Dalmate , edimus , libel-

lum , fama , quám habuit hucusque , multis modis in-

feriorem ; interferendum tamen , Adparatui huic no-

ftro , partim , vt eruditorum voluntati obfequeremur,

partim , vt res Attila geſtas , nullo fere ordine, ab hiſtoricis relatas,

quomodocunque illuftraremus. quod , quam præftiterimus feli-

citer ; tametfi lectorum fuerit exiftimare , docendos tamen puta-

mus hos , qui noſtra hæc adtrectabunt , quemadmodum , in re

quantiuis momenti , verfati , quaque vfi fuerimus fortuna.

Venit, nec opinantibus , in manus , ante duo hæc luítra , ¿wóygapo »

IVVENCI , ex codice Rebdorffenfi , a Martino Schedelio Pifonienfi , a)

viro docto , & rerum patriarum ftudiofo , cum apud Matthæum

Bernegerum , infigne Academiæ Argentoratenfis decus , ftudiorum

cauffa ageret , cum cura exfcriptum. Difficile dictu eſt , quam

fimus lætati , de reperto hoc cimelio , cuius cauffa , multis retro

annis , doctiffimos quosque viros , fruftra follicitaueramus : pror-

fus in errorem inducti ; latere adhuc, intra auara ſerinia Iuuencum,

neque adfpexiffe vnquam lucem publicam. quod non vnis litte-

ris adfirmatum nobis eft , ab his etiam , quibus & eruditio exag-

gerata , & ftudium eft incomparabile , noffe räv dvexdrav hiftoriam .

Atque , idem hic error , auctoramento nobis fuit , vti libel-

lum , ex fe tenuem , & fine adcuratione compofitum , notis illu

ftran-
X

a ) Huic debemus Schediafma , guod BEHAMB , fub titulo , NOTITIÆ REGNI HVN-
moderante MATTHAEO BERNEGERO , de HYN- GARIÆ , Antiquo Modernæ , perpetuis ob-
GARIA , Argentorati prodiit forma quadrid. feruationibus condecoratum , edidit , Ar-
partita, quodque poftea, IoAN. FERDINANDYS gentorati , An. MDCLXXVI , form. 8.
 Præfatio.

ftrandum edendumque , apud animum , co confidentius ftatuere-

mus , quo magis perfuafi fuimus , primos nos fore , qui orbem

eruditum , diuat fruftra , exquifito auctore , donaturi fimus, Pro-

inde , cœpimus commentari in noſtrum hunc, fic fatis fcrupuloſe ,

ac forte etiam prolixius , quam meruiffe videbitur , fcriptor , ne-

que fcitus , neque antiquus. Vti vero labor is , impeditus fane ,

fed iucundus tamen , eo celerius conficeretur , vocandum in eius

partem cenfuimus , virum doctum. cuius ille b ) dulcedine ad

4
eum modum captus fuit , vt nihil nobis reſidui fecerit , quam
recognofcendaruin obferuationum , quas diuite adparatu con-
10
geffit , curam ac ftudium.

Iam vero excudebatur libellus , cum Vindobonæ tunc diuer- A

fanti , ita licuit effe felici , vt , ab DOMINICO PASSIONEIO , Pontificis

Maximi , apud Auguftam Aulam , legato , viro , in hiſtoria littera-

ria , ad prodigium vfque erudito , ad colloquium beneuole admit-

terer ; PIO NICOLAO GARELLIO , conatuum noftrorum patrono.

optimo , id vt faceret , amice procurante. Fit ergo , more doctif-

fimi PASSIONEI fermo , de meliorum litterarum ftudiis , & proli-

xus fane , & eruditionis exquifita : cum operis mei , quod tunc

Auguftiffimo , CÆSARI , aufpicato dedicaueram , mentio incidit.

Percunctanti humaniter , quid , præter vaftam illam molitionem

porro occiperem? Adparatum me edere ad Hiftoriam Hungariæ,

refpondi, qui decades aliquot fit complexurus , corum monumen-

torum , ex quibus Notitiam Hungariæ ditauerim ; nunc , monu-

mentum tertium , ineditum adhuc, fub prælo fudare , puta : IVVEN

CI COELII CALANI DALMATAE , vitam ATTILAE. Adrifit mihi , vir

fummus , comiter ac blande , cum audiret , in ineditis me habere

Iuuencum , fimulque adfirmauit ferio , vifum fibi aliquando fuiffe ,

auctorem , ad calcem Vitarum PLVTARCHI , latine , Venetiis , ante

duo fecula , excufum ; elaboraturum fe liberaliter fpondens , vt

faltem aypapo potiri poffim : fufpenderem ergo operas , dum

Roma , ab amicis , quos per litteras moniturus fit , eius copiam

nactus fuerit. A

Accepi , mirificam eam bonitatem , lubens non minus , quam

gratus : quum ad Mufas , Pofonienfes reducem , amicus , ex inte-

riore Germania , eiusdem erroris , de Iuuenco , commonefacit , vna-

que

b ) Eft is , ne quid diffimulem , Cl. Io- | alumnus laudatiffimus ; nunc , in Hun-

HANNES TOMKA , olim noftræ difciplinæ, | gariæ litteratis , haud poftremus.
 Præfatio.

que nuntiat , in fua poteftate effe Venetam editionem Plutarchi ,

cui adtexta fit ATTILAE Vita : qua , fi vellem , adiuturus fit , deſti-

nationem meam . Vfus fum co beneficio , & , quia in manibus

fuit, Rebdorffenfe exemplar , follicita cura , cum Veneto illo , con-

tuli typographo , tantifper feriari iuffo. Neque ceffabat inte-

rim PASSIONEIVS , quam diligentiffime connïti , yti , quam mihi

indiderat , fpem , pro virili fuftentaret : quin immo , cumulum

addidit promiffis , quum , nec opinanti , aliam quoque , ac toto
recentiorem feculo , luuenci editionem , fubminiftrauit.

Dabo , ea de re , @ omasμários epiſtolæ optimi GARELLII , vt pa-

lam fit , quanta , propenfæ voluntatis fignificatione , elaborarint

fummi viri , in promouendo inftituto noftro. Ita vero habet :

Peropportune accidit , V. C. vt poftremam , eandemque bumaniſſi

mam epiſtolam Tuam, eo fere tempore , fuerim nactus , quo & Ro-

ma , ab Illmo. Fontanino , Archi-Epifcopo Ancyrano , quæfitis , de Iu-

uenco Cœlio Calano Dalmata , refponfum , & , ab Ex . PASSIONEIO

( qui nunc in Mellicenfi cœnobio , vt quotannisfolet , recreandi animi

gratia , moratur ) de eodem argumento epiftolam accepi. Gaudea ,

Te nuper ab amico certioremfactum , vitam Attila Hunnorum Re-

gis , a Iuuenco Cælio Calano confcriptam , iam anno 1502 , ab Hie-

ronymo Squaricafico Alexandrino , typis Donini Pincii , ad calcem

Vitarum Plutarcbi , Venetiis vulgatam fuiffe ; vt fretus memoria ,

qua pollet , eximia , eruditiffimus PASSIONEIVS , Tibi , me coram, in-

dicauerat. Nunc Te certiorem facio , eandem ATTILAE Vitam , a

CANISIO editam fuiffe , in Apparatu fuo Ecclefiaftico , anno 1608.

Ingolftadii edito , & quidem ex MS. codice monafterii Rebdorffen-

fis , ignorata , vt credere fas eft , integro feculo , antiquiore editione.

Huius Canifianæ editionis exemplar , nuper ad me , ex Bibliotbeca

Mellicenfis Cœnobii , mifit , idem eruditiffimus PASSIONEIVS , quod

nondum a me vifum , auidis oculis , perlegi. Quia vero fignificas ,

Tibi ab amico , Veneta editionis arveagov promiſſum fuiffe , mearum

effe partium duxi, Canifiana quoque editionis exemplar, quam fieri

poterit , exactiffime defcriptum , Tibi procurare , vt collatis ambo-

bus exemplaribus , cum Tuo ,

forte recentiore , noua , quam adornas ,
editione , erudito orbi , cumulatiffime fatisfacias. reliqua. Quis non
laudibus in cælum vehat , hanc , tantorum virorum , in promo-

uenda re litteraria , curam follicitudinemque? quam , fi æmula-

rentur noftri homines , facile foret , in immenfum proficere , circa

res Hungariæ illuſtrandas.
Atque
 Præfatio.

Atque hæc funt , de quibus docendus eras , erudite Le-

ctor ! lam de ætate , & reliquo Iuuenci Calii Calani Dalmatæ

habitu , fic accipe : recte doctiffimum GARELLIVM , ex eorum

indicio auctorum fentire , quos in rem fuam citauit ſcriptor ,

ad feculum XII. eundem referendum effe. Sunt in promtu ,

diplomata , quæ CALANVM , ad annum MCXCVII . fub Eme-

RICO Rege , in Epifcopis Quinqueecclefienfibus referunt. Si

hic is eft , quem SZENTIVANIVS c) , CALANVM PALEATVM ,

Dalmatia & Croatia gubernatorem adpellat , res in vado fue-

rit , cur Calanus Dalmata adpelletur. Tunc vero , IVVENCVS

COELIVS , prænomina erunt , fiue patronimica ea , fiue aliunde

petita. Adfirmat nobis fidem BERNEGERVS , in Schödeliano

manufcripto ; adfirmant Decreta Regni , quæ Calanum, itidem in

epifcopis Quinqueecclefienfibus recenfent. Plura non habemus

dicere ; nifi iftud forte fit : duos Calanos , in Epifcope Quinque-

th
ecclefienfi , femet , mutuo forte excipientes , fediffe . nos , priori

adferendum opufculum exiftimamus. Certe CVLANVS , cuius

magna cum laude meminit , RATKAY d , ) in huius laudis par-

tem vocari nequit ; tum , quod Bofnæ Banus dicatur , tum , quod

ætate maior eft , quam id pofcit , CALANI noftri opufculum . Sed

de his viderint alii .

Quod eft , de CALANO , reliquum , Illuftris Viri , PII NICO- M

LAI GARELLII epiftola , ficuti eruditionis , ita humanitatis , & præ-

cipui , erga gentem noftram , amoris plena , vbertim , & fumma

cura , difputat. quam ideo , bona eius in nos voluntate vſuri ,

opufculo prætexendam , exiftimauimus. Tu interim , erudite Le-

&
tor ! hanc , incomparabilis viri , ad iuuandos nos , bonitatem ,

oppido latam pronamque , vti nobiscum , gratus meminiffe ve-

lis , eft , quod abs Te , etiam atque etiam , petimus. Vale , & noftris
conatibus faue. Pifonii , An. MDCCXXXVI . Pridie Nonas
Iunii.

c) Catalogo Epifcoporum , in Differtatio- d) Memoria Regum & Banorum Dalma-

ne Paralipomenica , Čatalogo XIV. p. 71. | tiæ &c. Lib. 11. p. 51. fq.

"

PIVS
 PIVS NICOLAV GARELLI
S VS ,

CLARISSIMO VIRO
,
MATTHIE BELIO SVO ,

S. P. D.

Nter multiplices atque affiduas , quibus diftineor , occupatio-

nes , tandem aliquando , obftrictam Tibi fidem , de , Iuuenco Cai
lio Calano Dalmata , eiusdemque Hiftoria ATTILE , liberare con-
ceffum eft. Habes hic , Vir Clariffime ! quod promifi dzóyga-
qov Hiftoriæ Attile Hunnorum Regis , ab eodem confcriptæ & ab
Henrico Canifio , in Promptuario fuo , Ecclefiaftico , typis Ederianis , apud An-
dream Angermarium Ingolftadii , anno quidem 1608. editæ , ex MS. codice
monafterii Rebdorffenfis : quam tamen Cœlii Iuuenci Calani Attila Hiftoriam

( quod fat mirum eft ) fruftra quæras in quamplurimis Promptuarii Ecclefia-

ftici Canifiani exemplaribus impreffis , quanquam , in omnibus eandem adno-
tatam inuenies in Indice contentorum , qui Index , immediate in parte auerfa
tituli huius operis impreffus eft , & his verbis legitur : Iuuenci Cælii Dalmate
Hiftoria de Attila Hunnorum Rege : deeft autem , vt dixi , in pluribus , vt in hu-
ius operis exemplari , quod olim ad Bibliothecam Hohendorfianam pertinuit ,
nunc Cæfareæ iunctum eft , expertus fum , in cuius indice , ad allata verba ,
manu adfcriptum inuenitur : deeft bic & in l. tomo.
Huius notæ ratio hæc
eft , quia fat celebris Antiquorum Mon umentorum Collectio , fub nomine An-
tiquarum Lectionem Henrici Canifii , fex voluminibus feu tomis completur ,
cuius quintus , qui bipartitus infcribitur , & anno 1604. editus eft , eadem
continet , quæ Promtuarium Ecclefiafticum , quod anno 1608. vt titulus ope-
ris præfert , folitarie prodiit ; fi tamen antiqua quatuor monumenta excipias ,
quæ in Promptuario Ecclefiaftico , ab initio confpiciuntur , deſunt vero in
tomo V. Antiquarum Lectionum ; hic enim quintus Tomus incipit a libro
Serapionis , Epifcopi Thmuos , aduerfus Manichæos , interprete Francifco Tur-
riano S. I. & definit in Synodum Ingilenhemenfem , cum admonitione de Al-
cuino & notis ad vitam S. Cutberti ; de Iuuenci vero Calani Hiſtoria Attila,
nulla prorfus mentio fit in indice contentorum eiusdem tomi quinti : qua-
propter certum eft , Iuuenci hoc fchediasma , in Tomo V. Lectionum Antiqua-
rum Canifii nunquam reperiri. Si viueret Ingolftadienfis bibliopola Anger-
marius , iple commodam forte rationem reddere poffet , cur mutata infcri-
ptione , Tomum V. Antiquarum Le&
tionum , quatuor munumentis auctum
(quæ fimul viginti integras paginas non complent ) in Promtuarium Eccle-
fiafticum conuerterit , & cur in fronte huius Promptuarii , adfcriptus fit an-
nus editionis 1608. ad calcem vero eiusdem operis , folitaria hæc Epigraphe
legatur ; Ingolftadii , ex officina typographica Ederiana , apud Andream Angermarium
Anno 1604. quæ auerfam faciem vltimi folii , fola occupat , eodem prorfus
modo , ac in tomo V. Antiquarum Lectionum ; denique , cur Iuuenci Calani
Hiftoria Attila , quæ in indice codicum in Promptuario Ecclefiaftico conten-
torum , vltimo loco adnotatur , cur , inquam , in omnibus eiusdem operis
exemplaribus , non reperiatur ; in iis vero , in quibus bono fato inuenitur , ean-

X dem
 Pii Nicolai Garellii Epiftola ,

dem , ad calcem voluminis , poft vltimam folitariam epigraphen , fine numero

paginarum , quafi agégyov T fuperadfutam videre fit , hac infcriptione nota-
tam : Iuuenci Cælii Calani Dalmata Hiftoria de Attila Hunnorum Rege incipit feli-
citer , ex codice manufcripto monafterii Rebdorfenfis ; quod nuper oculis meis , aun-
quam antea vifum , in exemplari huius Promptuarii Ecclefiaftici , ex inftru &
tis-
fima bibliotheca celeberrimi Mellicenfis monafterii , ab Excellentiffimo & de
re literaria meritiffimo Viro , DOMINICO PASSIONEO , a ) ad me curato , perlu-
ftrare datum fuit. Accedit porro , huic luuenci Hiftoriæ , a Canifio editæ , nul-
los effe adfcriptos numeros , a quibus paginæ diftinguantur : nam fi vlti-
mum locum inter Monumenta Promptuarii Ecclefiaftici occupare debuif-
fet , prout vltimo loco in indice contentorum collocatur , ejusdem prima
pagina , numero 1064. notari debuiffet , cum notæ in vitam S. Cutberti , quod
vltimum eft , tam Promptuarii Ecclefiaftici , quam Tomi V. Antiquarum Le-
&tionum Monumentum in paginam 1063. definant , eandemque mediam

exacte non compleant ; fi tamen hæc omnia accuratius difquirere , aut diui-
nare velle , aliquod operæ pretium effet , quod mea quidem fententia nul-
lum eft. Quapropter , de Canifiana Hiftoriæ Attila , a luuenco Cœlio Calano
confcriptæ , editione , quæ , vt vides , certa eft , adhuc dicta fint , fatis.

Aeque certa eft , & integro fæculo antiquior eiusdem , Iuuenci Hiftoriæ

editio Veneta , vt dicunt , in fol. iam anno 1502. per Dominum Pincium ty-
pis vulgata. Cum enim is , Plutarchi vitas latinas , curante Hieronymo Squar-
ciafico Alexandrino , prælo fuo in lucem dare conftituiffet , idem Squarciaficus
in fua , adIoannem Francifcum Bragadinum , dedicatoria epiftola monet , ſe vi-
tis Plutarchi , tres alias addidiffe , nempe Socratis , Epaminondæ , & eam , de

qua nobis eft fermo , Regis ATTILE , per Iuuencum Cælium Calanum Dalmatam
confcriptam , quæ folio huius editionis CXLIV . fequ. reperitur. Cum vero me
nuper , per epiftolam certiorem feceris , Tibi , hanc eandem Iuuenci editionem
B
ab amico affertam fuiffe , & præterea fpem tibi effe ab eodem aπógaçov indi-
pifcendi , plura de hac editione non differam , nifi quod eadem illa fit , quam
literatiffimus , Paffioneus in familiari colloquio , folius memoriæ fubfidio indi-
cauerat , & quam eruditiffimus Anciranus Archiepifcopus , Iuftus Fontaninus ,

epiftola ad eum data confirmat. Tuum nunc erit videre , an cum illo exem-
plari , quod manufcriptum in tuas manus peruenerat , eodem modo reípon-
deat , & quid interfit differentiæ inter vtrumque , & Canifianam editionem ,
cuius Tibi in hunc finem exemplar , accuratiffime defcriptum transmitto.
I
Scire autem Te volo, notulas margini adſcriptas & afterifcis notatas , non meas
effe , fed editoris Canifii , rurfus numeros , 2. 3. 4. & c. indicare initia pagina-
rum Canifiana editionis in Quarto , quæ tamen in impreffo exemplari defi
derantur ; denique , voculam fic , manifefta indicare typographica ſphalmata ,
quæ immutare vel corrigere mihi religio fuit , vt exactiffimum haberes Cani-
fianæ editionis ἀπόγραφον .

Vides igitur , Optime BELI , ipfum Canifium , talium minutiarum , quas

anecdotas reputaffet , acerrimum inueftigatorem ; ipfum , dico , Canifium , dum
in monafterio Kebdorfenfi , Attila vitam , a Iuuenco Calio Calano confcriptam
detexiffet , eandem ineditam credidiffe ; quam tamen Dominus Pincius , Ve-
netiis , integro fæculo prius , vna cum vitis Plutarchi , fplendida fatis & magni-
fica pro tempore forma , typis vulgauerat.
Idem
a) Sedis Apoftolicæ nunc ad Aulam Cæfaream Legato.
 Ad Editorem Iuuenci , M. Belium.

Idem accidit , eodem ferme tempore , Togatorum Galliæ Clariffimo lu-

mini , Nicolao Claudio Fabricio de Peirefe , vt in eius vita teftatur Petrus Gaffen-
dus , b ) cuius verba funt ; Hac inter varia officia , qua prope , qua procul literatis
exhibuit , & cum anxie requifiuiffet ex Paullo Seruita , ex Scaligero , ex Cafaubono , ex
eruditis aliis , ecquid nouiffent de luuenco Cœlio Callano Dalmata , cuius codicem MS.
de Attila vita Venetiis abfportauerat , is vt ederetur animum adplicuit . Huius
adcuratæ , Peireskii diligentiæ , a Gaſſendo in eius vita commendatæ , autenti-
cum nobis feruauit teftimonium , Iacobus Revius , vulgo Iaques de Reves , in
fua collectione epiftolarum Gallicarum illuftrium & doctorum virorum ad
Iofephum Iuftum Scaligerum, c ) Quæ enim libro fecundo recenfentur , epi-
ftola , num , XXXIX . Peireskii eft ad Scaligerum , in qua pag. 246. legere eft :
J'en attends encores voftre refolution , ensemble voftre opinion touchant on manu-
Script antique trouvé nouvellement à Venize , intitulé , IVVENCII CÆLII CAL-
LÁNI DALMATE ATTILA , par ce qu'on defire Scavoir avant que l'imprimer
s'il s'eft jamais veu ailleurs.
Hoc idem factum memorat , multæ & exquifitæ lectionis vir , Paulus Colo-
mefius , in fuis Paralipomenis ad Guil. Cavei Chartophylacem , de Scriptoribus
Ecclefiafticis , d ) vbi poft pauca de Iuuenco , qui Hiftoriam Euangelicam exa-
metris verfibus reddidit , mox profequitur : Alius ab boc Iuuenco fuit , Iuuencus
Cœlius Calanus Dalmata , Attila Hunnorum Regis Hiftoriæ fcriptor. Exftat is in
Antiquis Lectionibus Henrici Canifii ex Codice MS. monafterii Rebdorffenfis , quod
puto nefciuit incomparabilis Peireskius , qui referente Gaffendo in eius vita , anxie
requifiuit ex Paullo Sarpio , Scaligero , & aliis , ecquid nouiffent , de boc Iuuenco
cuius codicem MS. Venetiis abfportauerat.
Paucis mutatis , in eundem fenfum differit idem Colomefius in fuis ani-
maduerfionibus ad Lilii Gregorii Gyraldi , de Poetarum Hiftoria dialogos , dia.
logo V. pag. 286. Integrum locum vide tomo fecundo operum Gyraldi Lugd.
Batav. curante Io. Ienfio anno 1696. editorum in fol. Sed bona pace ma-
nium eruditiffimi Colomefii dixerim , inter opera Henrici Canifii fub titulo
Antiquarum Lectionum edita , Iuuenci Coelii Calani Hiftoriam Attila , nun.
quam prodiiffe ; bene vero in Promptuario fuo Ecclefiaftico vt vidimus.

quod fub hoc titulo , demum anno 1608. lucem vidit , & in cuius Indice no-
tatur Attile Hiſtoria a Iuuenco confcripta , quamuis in pluribus huius prom-
ptuarii exemplaribus defideretur , vt fuperius indicaui . Non potuit igitur
incomparabilis Peireskius , Canifianam Iuuenci editionem vidiffe , quæ de-

mum anno 1608. prodiit in lucem. Peireskius vero de reperto fuo manufcri-
pro, viros doctos follicitauerat , iam anno 1604. vt epiſtola ſua ad Scaligerum
a Iacobo Revio nobis feruata euidenter demonftrat : hæc enim data eft Aquis
Sextiis , 25. Februarii 1604. Vidiffe quidem potuerat , Peireskius , integro fæ-
culo antiquiorem Iuuenci editionem , nempe Venetam , Domini Pincii , anno
1502. vulgatam ; fed eandem videtur cum plurimis aliis viris doctis ignoraffe
Colomefius ipfe ; quod tamen illi vitio vertere bono iure is folum poterit ,
5
)( 2 qui

b) Editionis tertiæ , quæ auctior & corre- Scala , mifes en lumiere , par laques de
J
&
tior dicitur , in 4to . Hage Comitum , ex Reves. a Harderwyck 1624. in 8vo.
Typographia Adriani Vlacq , anno 1655. d ) Vide opera Colomefii , theologici , critici
lib. 2. pag. 50. & in antiquiore editione & hiftorici argumenti , iun&
tim edita , cu-
in 16to . anni 1651. pag. 119. rante Ioan. Alberto Fabricio. Hamburgi
e ) Epiftres Francoifes des Perfonnages 11-1709. in 4to. pag. 702.
luftres & doctes , a Mr. Iofeph Iufte de la
 Pii Nicolai Garellii Epiftola ,

qui fe minutias omnes , quæ typis vulgatæ funt , vidiffe inaniter gloriari au-
deat. Quale tulerit ab eruditis viris refponfum , folertiffimus Peireskius , non 1

conftat; certum eft , Attila Hiſtoriam , a Iuuenco confcriptam , ſe curante, non

prodiiffe.
Ioannes Albertus Fabritius , cuius indefeffæ diligentiæ , in conquirenda
fcriptorum notitia nemo eft eruditorum , qui fe eidem obftri&tum fateri de-
trectare poffit ; hic , inquam , laboriofiffimus vir , in fua Bibliotheca Latina ,
cuius quartam iam vidimus editionem , tom. I. pag. 702. de Iuuenco pres-
bytero Hifpano verba faciens , poft allegatam Colomefii animaduerfionem
ad Gyraldum, de qua fupra , his paucis contentus eft : Hifloria Iuuenci de At-
tila lucem viderunt Ingolftadii 1604. in 4to. neglecta antiquiore Veneta editio.
ne , quam æque cum multis ignorauit.
İlluſtris Leibnitzius , Iuuenci vitam Attilæ , a Pigna , in Hiſtoria Èſtënfi

DR.
citatam , plane fuppofititiam arbitratus eft , vide Otium Hanoueranum , fiue
Miſcellanea Leibnitziana , a Ioachimo Friderico Fellero , collecta, pag 417. §. 18.
& quæ ibidem Fellerus notat , quod indicaffe fufficiat. 20

Manufcriptum codicem Hiftoriæ Attila fe vidiffe , diferte teftatur Tho- Gr

mas Bartholinus , in Schedio fuo de Armillis veterum , pag. 73. editionis Am.
ftelædamenfes Henrici Vettſtenii anni 1676. Mortuo Attila , Proceres Regni mili-
tesque poft ferales epulas armillas eius protraxerunt vt filo fuo pertexuit Iuuen-
cus Cælius Callanus MS, in Hiftoria Attila : Armillas & armorum diuerfa genera ,
M
equos , faleras , diuerfosque ornatus in medium producentes , no&em totam crapulis ,
ebrietatibus ac diffolutionibus expenderunt : quæ verba cum codice Canifiano
exacte conueniunt.

Cafpar Barthius , pluribus in locis fuorum Aduerfariorum , e ) Hiftoriam

Attila a Iuuenco Cœlio Calano conſcriptam allegat f) quibus in locis , etfi
nullius editionis expreffe meminerit ; tamen a Canifio editam fe vidiffe alibi
teftatur , nempe , in Animaduerfionibus ad Claudianum , Francofurti anno
1650. editis , vbi pag. 1176. de aооаσμатí , Iuuenci Calani Dalmatæ , ea-
dem commemorat huius fcriptoris verba , quæ in Aduerfariis fuis , lib , LVI.
Cap. XV. allegauerat , atque in mendo cubare animaduerterat , hic vero ,
polt immutatam verborum difpofitionem aperte afferit : Ita collocanda Junt
verba eius fcriptoris ( luuenci ) confufa in editione H. Canifii : quod fane ita
effe , fi vterque locus conferatur , luculenter apparet. Quomodo hic idem
locus , cum antiquiore Veneta editione confentiat , Tu videbis , cum illius
exemplar ab amico nactus fueris ; nam mihi eam videre adhuc non licuit,

Plura citato loco allegat Barthius ex Prifco Rhetore , feu , vt alii volunt ›
Sophifta , Græco fcriptore , Attila coæuo , apud quem Theodofii Iunioris , no
mine Legati functus eft , vt omnes eruditi ex Suida fatentur. Ab hoc Prifco
fuam Attila vitam compilaffe Iuuencum , probabilis admodum eruditiffimi
Fontanini , præeunte Bernardo Iuftiniano , fufpicio eft . Non poffum tamen
quin hac occafione velut in tranfitu & quafi vno fpiritu Te moneam , immanis
Ĥagitii , quo veteres Hunnos , huius Prifci authoritate infimulat Barthius , eo-
dem loco , pag. 1177. cuius verba funt : Inter reliqua Hunnorum immania , di-
fcimus ex eodem Prifco , filias quoque fuas duxiffe vxores , vti exemplo Afca & At-
tile
*) Editionis Francofurtenfis , typis Weche- If) Lib. XV. Cap. XIII . lib . XIX. Cap. XII .
lianis , apud Danielem & Davidem Aubry lib. XLVIII . Cap. III . lib.LVI. Cap. XV.
c. 1624. in fol. & forte alibi in eodem opere.
 Ad Editorem Iuuenci , M. Belium.

tila demonfiratur . Verba Prifci funt : ὡς τῷ Ατζήλα ἐς κώμην τινὰ παρεσομένε , ἐν ᾗ

γαμεῖν θυγατέρα Εσκὰμ ἐβάλετο , πλέισας μέν ἔχων γαμε]ας , ἀγόμενος δὲ καὶ ταύτην κατά
νόμον τὸν Σκυτικόν .
Equidem , nefanda filiarum cum patribus , filiorumque cum matribus
coniugia , barbaris populis vfitata quondam fuiffe , imo & legibus probata ,
non ignoro , de quibus B. Hieronymus aduerfus louinianum g ) Perfæ , Me-
di , Indi & Æthiopes , regna non modica , & Romano regno paria cum matribus
auiis , cumfiliabus & nepotibus copulantur : quod flagitium Perfis fuiffe , Hero-
1
dotus , Diogenes Laertius , Philo , Plutarchus , & alii teftantur , fanctique Ecclefiæ
Patres , & Græci & Latini , pluribus in locis execrantur ; inter quos Clemens
Alexandrinus h ) Caprinam , ( vel potius Aprinam i ) vt ipfe vocat , Perfarum
libidinem acriter exagitat ; hæc , inquam , non ignoro , nec me ignorare fi-
neret Barnabas Briffonius , qui de regno Perfarum Lib. 2. k ) horrendæ & abo.
minandæ huius libidinis vndiquaque teftimonia congeffit ; fed an ex his Pri-

fci verbis , enorme illud & horrendum flagitium , quod Barthius vult , exfculpi
poffit , ego quidem vehementer dubito : fufpicor potius ex analogia linguæ
Græcæ , Eoxdu , non effe nomen alicuius filiæ ipfius Attila , fed potius pro.
prium & indeclinabile Patris illius virginis , quam ducere in vxorem Attila
cupiebat : intelligendaque effe verba Prifci , ac fi articulo adpofito , ita fonas-
fent , ( vt ad veram linguæ Græcæ analogiam fonare debuiffent ) iv i gauɛîv
θυγατέρα τῇ Εσκὰμ ἐβέλετο : latine vero fonarent : quo in loco filiam Ejcami in
vxorem ducere voluit ; quæ vero de lege Scytharum habet Prifcus , naturali al-
latorum verborum fequela , polygamiam refpiciunt , non thygaterogamiam

1 ) vt attente legenti patet ; nec tempus , quod non fupereft , neque huius
epiftolæ ratio mihi permittunt , hoc argumentum vlterius profequi : ideo
tamen probabilem hanc coniecturam Tibi paucis indicare , mearum eſſe
par-
tium duxi , vt fi eandem calculo tuo probaueris , antiquos Humnos Tuos , quo-

rum mores & viuendi inſtituta multis aliis títulis, apud aliarum gentium fcri-
ptores , tam male audiunt , ab hac faltem calumnia vindicare poffes : interea,
dum hæc nondum maturata præmitto ( ne expectatam epiftolam diutius mo-
rer ) huius coniecturæ folidiora fundamenta , dum otium fuerit , inquirere
non definam , eandem paratus relinquere eadem facilitate , qua mota eft , fi
falfam comperero. Allatum Prifci locum legere poteris apud Dauidem Hæ
fchelium , qui primus Græce edidit, Aug. Vindel. anno 1603. & Parifiis anno
1609. poftea Philippus Labbeus , in fuo Protreptico , de Byzantine Hiftoriæ Scri-
ptoribus recudi curauit , Paris. 1648.
Quæ de Sidonio Apollinari allegantur , prorfus ieiuna funt , & ad vberio
rem Iuuenci Cælii Calani notitiam nihil faciunt.

De Ioanne Baptifta Fulgofo , non habeo , quod affirmem, nifi eundem Attila
Hiſtoriam, a Iuuenco confcriptam certo quidem vidiffe , cum exul a patria li-
brum fuum, de dictis factisque memorabilibus, confcripferit : in cuius limine,
dum auctores recenfet , a quibus fua mutuatus eft , inter reliquos Iuuencum
Cælium memorat ; cæterum , quæ in toto opere , fiue facta , fiue dicta allegan-
tur , nullo indicato auctore , a quo defumta fint , referuntur. Cum vero tri-

XX ſtia ,

g ) Lib. 2. pag. 201. col. a. ex edit. Ioh. dem edit. cod . loco.
Martianay. Paris. 1706. tom. 4. k) Pag. 231. edit. Commelianæ, anni 1595.
h) Lib. 1. Pædagogi Cap . VII. Pag. 131. edit . in 8vo .
i ) Vide latinam verfionem & notas eius- ) Si fas eft vocabulum fingere.
 1

Pii Nicolai Garelli Epiftola ,

ftia , illuftris illius viri fata ( vt turbida erant , quibus vixit , Reipublicæ Ce-
nuenfis tempora ) notiora fint orbi , quam definitus eius vitæ terminus , nil

certi ftatui poteft , quanquam exeunte fæculo XV. vel incipiente XVI , eun-
dem contigiffe , valde probabile eft , ac propterea editionem Venetam Iuuenci
anno 1502. typis vulgatam , vix videre potuiffe.
Idem dicendum eft de Marco Antonio Coccio Sabellico , qui Enneade 8. m )
hæc habet : Erat iam Pannonia Hunnorum fedes facta , vnde recens nomen fortita
videri poteft , vt ab Hunnis & Garis , qui cum ea gente militaffe dicuntur , Hunga-
riafit ad pofteros dicta. Cœlius Hunnos fuiffe ait , qui & Avares , vnde id nomen
factum videri poteft , vt duplex vox in vnam , coaluit. Cum vero Sabellicus , Voffi
tefte , ex Leandro vitam vfque ad annum 1507. protraxerit , eandem Venetam
editionem luftrare quidem potuit ; fed mihi probabilius videtur , notitiam
Calii ex manufcripto aliquo codice potius haufiffe , cuius apographa non ad-
modum rara fuiffe , & vndiquaque difperfa , ex hucusque cognitis , luculenter
apparet.
Ita Bernardus Iuftinianus , Patritius Venetus , ( quem cum certum fit , ante
F
annum 1492. deceffiffe ) quæ in fua de Origine vrbis Venetiarum Hiftoria ,
quam morte præuentus Benedicto Brognolo curandum , & typis vulgandum re-
liquerat , quæ , inquam , de noftro auctore non fine diligentiæ encomio com-
memorat , non potuit nifi ex apographo manufcripto illorum notitiam hau-
fiffe : verba Iuftiniani paulo ante finem libri primi , hæc funt : Iuuentius Calius,
Atbila vitam ex Prifci & Iordanis Hiftoria excerptam ( is fuit magifler epiftolarum
Theodofii Iunioris , & ad ipfum Athilam legatus ) cæteris , vt mibi quidem videtur
diligentius fcripfit. Refert is Calius vixiffe Athilam annos fex & quinquaginta .
Hæc Iuftinianus. Quorum verborum fenfus , fi prout iacent , attendantur ,
videtur Iuftinianum intellexiffe, Iuuentium Celium Magiftrum epiftolarum Theo-
dofii junioris , eiusdemque ad ipfum Athilam , Legatum fuiffe , quod falfum
eft , & aliquot fæculorum parachroniſmum inuoluit ; cum autem Prifco hæc
b
eadem quamoptime conueniant , in intricata illa verborum ftru &ura Priſci
nomen repetendum erat hoc modo (fuit is Prifcus Magifter epiftolarum &c . )
fed hoc qualecunque agógaua , non fine iniuria , vt mihi quidem videtur ,

ipfi Iuftiniano imputari poteft , quem conftat , morte præuentum , laborem

hunc fuum imperfectum & necdum expolitum , Benedicto Brognolo reliquiffe ,
quo etiam curante , lucem vidit , vt ipfe Brognclus in epiftola fua ad Lauren-
tium Iuftinianum , Bernardi filium data , & operi præfixa , difertis verbis tefta-
tum reliquit.
Hæc de antiquioribus auctoribus , qui Iuuenci Hiftoriam , vel nouerint ,
vel ignorauerint impreffam , hucusque dicta fint fatis. Mirandum potius , ne
dicam vitio vertendum , nouiffimo Lectionum Antiquarum Canifii editori ,
Iacobo Bafnagio , cuius nomen in republica literaria , non dudum celebre , mi-
randum , inquam , in recufa fplendidis Amftelædamenfibus Wettftenianis ty-
pis , Henrici Canifii Lectionum Antiquarum collectione , quam fub nouo titulo :
Thefauri Monumentorum Ecclefiafticorum & Hiftoricorum , ad fæculorum
ordinem digeſtam variisque opufculis auctam , præfationibus hiftoricis , ani-
maduerfionibus criticis , & notis in fingulos auctores ornatam , quatuor am-

plis voluminibus , vt aiunt , in fol. curauit , & anno 1725. magna eruditorum
expectatione vulgauit : mirandum , repeto , Iuuenci Cælii Calani Dalmata , Hi-
ftoriam

m) Lib. 1. p. 5. Parifienfis edit, apud Afcenfium 1509.

 Ad Editorem Iuuenci , M. Belium.

ftoriam ATTILE , ne vno quidem verbo indicari , præfertim cum in Præfatione

fua generali , feptem agnofcat Lectionum Antiquarum Tomos , quorum orbis
literarius fex tantum fub Lectionum Antiquarum titulo hucusque viderat.
Procliue igitur erat iudicare , clariffimum virum folitarium illud Canifii volu-
men , titulo Promptuarii Ecclefiaftici infignitum , fed nullo tomorum numero
diftinctum ( de quo fupra plus quam fatis differui ) pro feptimo tomo Lectio-
num Antiquarum reputaffe ; fed ( præter quam quod mutatæ infcriptionis , &
reliquorum , quæ circa hoc volumen animaduertimus , mentio aliqua facien-
da erat , de quibus ne verbum quidem ) id non voluiffe Bafnagium , eo lucu-
lentius apparet , quod quatuor illa exiguæ molis Antiqua Monumenta , folis
viginti paginis in 4to. comprehenfa , eique Tomo V. Antiquarum Lectionum
præmiffa , nouum illud folitarium volumen fub nouo titulo Promptuarii Ec-
clefiaftici conftituunt , in hac noua Bafnagii editione , vna cum Iuuenci Cælii Ca-
lani Dalmatæ Hiftoria ATTILA defiderantur : funt vero hæc monumenta quæ

fequuntur :
1. ) Capitulare Gregorii II, Pontificis Romani datum Legatis in Boiariam
proficifcentibus à pag. 1. ad 4.
2. ) Libellus Theodori Laura Rbaitu Presbyteri , de variis circa Incarnatio-
nem hærefibus , interprete Francifco Turriano S. I. a pag. 5. ad 16 .
3.) Expofitio B. Athanafii Alexandrini , de Incarnatione a pag. 17. ad 18 .
4. ) Expofitio B. Athanafii , Archi- Epifcopi Alexandrini de diuina Incar-
natione Verbi DEI congruens cum fynodo Nicæna , a pag. 19. ad 20.
Incipit deinde nouus paginarum numerus , ab vnitate vfque ad 1063 .
cum omnibus illis Monumentis repetitis , quæ tomum V. Lectionum Antiqua-
rum Canifii , qui tomus bipartitus infcribitur , conftituunt , vt fupra vidimus.
Quid , fi Clariffimo Bafnagio id accidiffet , quod mihi hifce diebus contigit,
dum in Iuuenci Attilam pleniorem notitiam inquirerem ? adiueram nempe
inftructiffimam æque ac fplendidiffimam Illuftriffimi Comitis Pertufati , fingulari
humanitate inter ceteras virtutes ornatiffimi viri , bibliothecam , & dum in
Corpus Antiquarum Lectionum Canifii ( quod olim Colbertinam ornauerat )
oculos coniicio , feptimum Tomum Le&ionum Antiquarum video , mole qui-
dem , reliquis comparatum , valde exiguum , eadem tamen Epigraphe Anti-
quarum Lectionum Canifii aureis litteris , vt a librariis fieri folet , in dorfo di-
ftin&
tum , & nota VII. TOMI infignitum . Miratus nouitatem , dum librum
penitus infpicio , video folam hic lufiffe , vel poffefforis , vel compactoris li-
brarii voluntatem ; liber enim fola quatuor continet monumenta ab Henri-
co Canifio collecta , & fimul edita Ingolftadii , anno 1600. vnico volumine , vt
dicunt, in Quarto , paginarum 148. cum fex volumina Antiquarum Lectionum,
anno 1601. prodire cœperint ; eorundem vero editio , anno 1604, ad finem
peruenerit : funt vero , quæ in hoc volumine continentur fequentia :
1. ) Chronicon Epifcopi Tunnunenfis.
2. ) Chronicon Ioannis Biclarenfis , Epifcopi Gerundenfis.
3. ) Legatio Luitprandi Epifcopi Cremonenfis , ad Nicephorum Phocam ,
Græcorum Imperatorem , nomine Ottonis Magni Imperatoris Augufti.
4. ) Synodus Bavarica fub Taffilone , Bavariæ duce, tempore Caroli Magni.
Horum vero quatuor monumentorum , cum nulla exftet , in nouiffima
Canifii editione , memoria , vt feptimus Antiquarum Ledionum Tomus emer. 1
gat , vnicum coniectandum manet ; clariffimum editorem , quintum Canifii
tomum ,
 Pii Nicolai Garellii Epiftola ,

tomum , qui bipartitus infcribitur , pro duplici reputaffe ; fed hæc as év agódy . 4
Patet hucusque , binas Iuuenci Cœlii Calani Dalmata , typis vulgatas editio- *
nes de Hiſtoria ATTILE , fato quodam fuo , viris eruditis minus cognitas
fuiffe , quam quidem fuerint eiusdem Hiftoriæ manufcripta exemplaria , quæ "
variis & inter fe diffitis locis , bono numero fedulis indagatoribus , vt vidi-
mus , ſe obtulerunt : nec poffum , quin recentiffimum huius euentus exem-

plum , cafu mihi nuper , dum in hæc inquirerem , oblatum , quafi pro coro- 18
nide recenfeam, Adiueram hifce diebus , Straubii noftri librariam officinam ,
vt eidem poftremam epiftolam meam , ad te curandam traderem . Dum varii
fermones mifcentur , obtulit ille mihi , recentiffimum opufculum , hoc anno "
lingua Germanica Hale , typis vulgatum , fub hoc titulo : Rechtliche Erleü-
therung der Reichs - Hiſtorie vom ersten Ursprung / bis 1734. zum algemeinen
Gebrauch des Iuris Publici , Canonici , und Feudalis S. R. I, nach dem Zusam
"
menhang der Ludewigischen Lehren / und Nuzen seiner Zuhörer 2c. cuius opufculi
dum monita prooemialia , curiofo oculo obiter luftrarem , incidi in §. 13. 101
pag. LXXI. cui rubrica adnotatur : Von Beschaffenheit der Historie des Köz
nigreichs Hungarn . Integrum auide perlegi , & pag. LXXIII, Tui nominis,
æque ac meditati operis hiftorici mentionem , cum laude factam vidi ; deni-
"
que pag. LXXVII , de Hungaris verba faciens , hæc habet : Unter ihren ersten
H
und ältesten Scribenten / hat man des Iuuenci Cælii Callani Dalmatæ Attilam,
m
längsten zu lesen gewünſchet : Nunmehro aber berichtet der Pater de la Porte ,
ha
daß er Griechisch geschrieben / und Ponticus Beluinus ihn erst in das Latein über ww

sezet habe , da es schwerer halten wird / hinter deſſen rechtes Alter zu kommen 2c.
Ad hæc verba , duas affert notas , num . videlicet 85. & 86. prima fic habet :
‫ג‬
Nicol, FABRY, in epift.XXIX. ad Scaliger. lib. III. pag. 412. schreibet : On a trouvé
n'a gueres à Venize un MANVSCRIPT , intitulé : Iuuenci Callani Dalmatæ AT-

TILA. Si hæc epiftola eadem eft , quam fupra memorauimus , ex recenfione

Revii , mendofe allegatur ; certum enim eft , per Nicol. FABRT alium hic in-
2
telligi non poffe , quam celeberrimum Peireskium : epiſtola enim Gallice ſcri-
to
pta , & a me fupra , ex collectione Iacobi Revii , fideliter allegata , hanc habet
Gallicam fubfcriptionem : Voftre tres bumble & tres affectionné Serviteur N. C.
FABRY, id eft latine : Nicolaus Claudius Fabricius ; de hoc autem familiæ no-
mine , in Latinum vertendo , confule Gaffendum , in Peireskii vita , vbi videbis ,
"
& Fabrum , & Fabrium , & Fabricium , verti poffe , feu verti confueuiffe : quo. 16
modo autem fic volente patre , cognomentum Peireskii , antiquo familiæ no-
mini adfciuerit , diferte ipfe Peireskius narrat , in Appendice epiftolæ allegatæ,
ad Scaligerum , quam in laudata Revii collectione legere poteris pag. 247.
Magis ad rem noftram facit nota, quæ num. 86. legitur , & fic habet : In
diurnis , TREVOLTIANIS 1715. mens . Octobr. art. 134. Le Pere de la Porte , a
parcouru I Italie & la France , & tiré de l' obfcurité des bibliotheques & des archives ,
un grand nombre de chartres , de bulles , de lettres , de procés verbaux , de memoires
inconnus jusqu'ici. Und hierauf folgen in den dem Druck gewidmeten Stücken
Iuuenci CELLII Dalmate Attila , conuerfi ex Græco in Latinum, a Pontico BEL-
VINO, ex Cod. Mfc. Bibliothecæ Ambrofiane.
ta eruditorum Trevulfentium , vt alle-
Non funt mihi nunc ad manus A&

gatum locum penitus infpicere & examinare poffim , nec calamitas tempo-
rum permittit , vt ex Ambrofiana bibliotheca , de hac Pontici Belvini Latina
Calii verfione , per amicos Mediolani degentes , aliquid refcire poffim ; cum
tamen
 Ad Editorem Iuuenci , M. Belium.,

tamen hucusque , folidorum videlicet viginti annorum fpatio , R. P. de la Por

te, ( quod ego quidem fciam ) fidem fuam apud eruditos non liberauerit, ean-
dem , vt dici folet , penes auctorem relinquo , contentus , hæc Tibi indicaſſe ;
quin immo , Straubium monere , opportunum duxi , vt quanto citius allega-
tum Ludewigi opufculum , ad te curaret , quod fpero factum ; plura enim ad
rem tuam fortaffe in eo inuenies , quæ me obiter tantum proœmialia perlu-
ftrantem , fugere potuerunt. Probabilior tamen videtur mihi , eruditiffimi
Fontanini , opinio , qui , præeunte Juftiniano , Iuuencum Cælium Calanum Dal-
matam , ATTILÆ vitam , quam habemus , latino fermone fcripfiffe credit ; plu .
rimum vero in ea confcribenda adiutum fuiffe , a Prifco Sophiſta, in fua Hiſto-
ria Græce vulgata ; pluries enim de ea , tanquam fuo tempore exiftente &
vulgata , mentionem facit.

Quod vero ad ætatem ipfius Iuuenci Cœlii Calani attinet, ( vt de hac quo-
que paucis loquamur ) quantum coniectura affequi licet , non valde antiquum
effe fcriptorem ex multis apparet. Citat Eutropium , feu potius continuato-
rem eius Warnefridum monachum , Pauli Diaconi nomine notum ; ita & paf-
fim Iordanem, p . 7. Canifianæ editionis , Mediolanum , Liguria Metropolim affe-
rit, in quo conuenit cum Guntero poeta , in fuo Ligurino , pag . 6. ; de Utino
1 oppido mentionem facit , tanquam ab ATTILA conftructo , quod ipfe primus
afferit ; de Marchia loquitur formula , vt Grammatici aiunt , antonomaftica ,
quæ alia effe non potuit , quam Anconitana , illis temporibus hac formula cele
bris , atque ob inuafiones & bella a Friderico Enobarbo , vulgo Barbaroſſa illata,
nimis nota ; non ita Marchia Tarvifiana , quæ nunquam Marchia avlovoμaçãs
adpellabatur. Denique , eadem pag. 6. editionis Canifiana , legitur opera quafi
proditoria Helinandi Antiftitis , & Araicii , vel potius Artvici Tempefta , in pote
ftatem Attileæ veniffe ; quæ familia , antiquiffima illa quidem , a Campo Sandi
Petri olim dicebatur , da Campo San Piero , & inter præcipuas Taruifianæ ditio-
nis familias reputabatur ; tractu autem temporis , antiquum hoc cognomen
mutauit , & a grandine , Italico idiomate , Tempefta dicta fuit , a quodam illius
familiæ bellicofiffimo viro , nomine Vinciguerra ; quæ eadem familia tandem
Avogaria dicta eft , quia ab Epifcopis Taruifienfibus , in Ecclefiæ tutelam , quafi
aduocati , huius familiæ potentiores affumebantur , vt vult eruditiffimus Fon-
-taninus : hæc omnia diſtincte refert Io. Bonifacius in fua Hiſtoria Taruiſiana ,
Italico fermone confcripta n ) Lib . 4. pag. 197. a quo euincitur , cognomen
tum Tempeftata circa XII. fæculum , in hanc familiam irrepfiffe .
De Helinando Taruifiano Antiftite , rem aliter narrat Bonifacius , o ) ( quem

ipfe Helviandum vocat ) paulo probabilius , quam Iuuencus nofter ; non enim
ab eo proditum Taruifium afferit ; fed concione ad populum facta , deditionem
vrbis , ad vitandum excidium perfuafiffe . De Artvico nulla mentio apud Boni-
facium , poftquam vero Senatus populusque Tarvifianus in fententiam Hel-
viandi Epifcopi , de tradenda vrbe confenferant , duos elegerunt præcipuos
ciues , nempe Gibertum Mezzaluna , & Salomonem de Uderzo , qui fpontaneam
vrbis deditionem ad Attilam deferrent. In allato Bonifacii opere , mentio

quidem fit , de quodam Artico inter illuftres. Tempeftas ; fed , quod affert , ad
Taruifianam deditionem plane non pertinet.
Hæc
XXX
2) Hiftoria Trivigianadi Gioavanni Bonifa- | 1591. in 4to.
cio , divifa in dodici Libri &c. Trivigi, | 。 ) Lib. 2. pag. 51. eiusd . operis.
 Pii Nicolai Garellii Epiftola ,

Hæc omnia vero , dum craffe admodum cum ATTILE chronologia pu-
gnant ; tamen , evidenter demonftrant , Iuuencum Cælium Calanum Dalmatam ,
poft fæculum XII, & forte multo ferius , atque fine multo iudicio , ſcripfiffe.
De Philippo Callimacho Experiente , non loquor , nec de Nicolao Olábo , Metro-
polita Strigonienfi , qui ambo vitam ATTILE confcripferunt : duo enim hæc
opufcula Bonfinii decadibus , de rebus Hungaricis , adiecta funt , quas Tibi per-
fpectas nullus dubito,
Jam video , quantum nugarum , de Iuuenco Cælio Calano Dalmata , tumul-
tuario , & centies interpolato labore , congefferim . Quas tamen Te , pro Tua
facilitate , æqui bonique confulturum , confido ; quod fi autem , Tuis labori-
bus adiuuandis , vel minimo vfui futuræ fint , multum quoque mihi operæ

pretium acceffiffe putabo .

Vides igitur , Doctiffime BELI ! ex hucusque allatis Iuuenci Cœlii Calani Dal-
A
matæ ATTILAM , etfi typis iterato vulgatum , plures tamen magni nominis
eruditos viros , & in fcrutis litterariis excutiendis , ad ftuporem affiduos , la-
tuiffe. Quod Tibi , extra commercium literarium degenti , & in tenebris

Hungariæ latitanti , fi vti viris doctis , in magna luce accidit, folatio effe pote-
rit. Tantum igitur abeft , vt Te a noua huius fchediasmatis editione , Adpa-
ratui tuo ad Hiftoriam Hungariæ inferenda , dehortari velim ; quin potius Tibi
4
auctor fim , vt hoc , qualecunque opufculum , a mendis , quibus antiquæ edi- "
tiones fcatent , purgatum , & notis , quas Te iam paratas habere fignificaue-
ras , ornatum , denuo in lucem prodire finas : quod idem , ante plures annos,
Upfalia præftare meditatus fuerat , Henricus Benzelius Suecus , qui dum in Iuuen-
cum , e tenebris , in quibus latuerat , eruendum , incumberet , datis ad Clariffi
mum virum Fontaninum literis , eundem follicitauerat, vt fi quid de hoc fcripto
re haberet, fecum communicare non detrectaret . p ) Nullus dubitat , idem do-
&
tiffimus Fontaninus , in ſua , ad virum eximium , Dominicum Paffioneum, reſpon-
foria epiftola , Tui cauffa confcripta ; non dubitat , inquam , Tibi commo-
dam in Hiftoria Hungariæ recenfenda , occafionem futuram ; quinimmo pu-
tat , ſtudio quærendam effe , vt in verum & exactum Patriæ D. Hieronymi fitum,
maiore diligentia inquiras , quam hucusque factum fit ; cum nihil certi &
explorati , de Stridone habeamus , quo in oppido natum effe D. Hieronymum ,
fe ipfo locupletiffimo tefte , nemo eft qui dubitet ; fed , quo in fitu topogra
phico collocandum fit , mirum , quantum inter fe diffentiant eruditi ; vide
Tillemuntium, Tom. XII . fuæ Hiftoriæ Ecclefiafticæ, pag.6. & in notis, pag. 617.
D. Chitreum in epiftolis , & Robertum Papafavam , de fitu Carniola , Carinthiæ ,
Styriæ & Epeiri . Melchior quidem Inchoffer , in fuis Annalibus Ecclefiafticis Re-
gni Hungariæ , pag. LXXXII. & LXXXIII, præuii Chronici , ad annum Chri-
ti 341. le vidiffe locum afferit , & euerfæ vrbis antiquas reliquias , curiofe ‫ד‬

perluftraffe ; fed , maiorem accurationem geographicam , e Tuis commentariis, "

4
haufturum fe fperat Fontaninus ; quod ideo Te ignorare nolui , vt fcires , quan-
tam apud viros doctos , expectationem concitaueris : cui adimplendæ , vt ,
quas dedit ab ingenio vires , omnium bonorum largitor DEUS , Tibi fartas te- ปี
asque , fano in corpore , quam diutiffime conferuare velit , orare atque ob- "
fecrare non definam . Vale , & me ama.

Dabam Vindobonæ , Prid . Cal . Septembres MDCCXXXV.

Finita
) De hac meditata Benzelii editione, men- | allegato , fuæ Bibliothecæ Latina.
tio quoque fit a Fabritio , loco fuperius
 Ad Editorem Iuuenci , M. Belium.

Finita iam epiftola , dum Thygaterogamiam ATTILE & Scythis , a Barthio

imputatam , animo verfarem, incidi in Origines Hungaricas , Francifci Foris Otro-
kocfii , q ) & vidi , eruditum hunc fcriptorem, primo volumine fui operis , pag.
125. & 126. eandem difficultatem in verbis Prifci exponendis , reperiffe ; pa-
ragrapho enim XV. Cap . IV. de quadam vxore Attila , nomine Creca , ex Pri-
fco verba faciens , hæc habet : Ceteras eius vxores nominatim non exprimit , præter
Eſcam ,, quam tunc volebat ducere ; faltem dicit in genere in mentione Efcæ, eum plu-

res etiam babuiffe. Adducit poftea verba Prifci latine reddita , græcis ad notas
relegatis : Attilas interea ( inquit ) in quodam vicofubftitit , in quo filiam Efcam in
vxorem , etfi plures alias haberet , Scytharum legibus id permittentibus , ducere voluit .
Ad quæ verba , hoc notat laudatus Otrokocfius : Videtur bic aliquid deeffe , forte
cuius Herois illa filiafuerit ; nam non dicit aperte Prifcus , eam Attile propriamfuifle ,
nec ratio adie&a id docet , fed potius pluralitatem vxorum licitam apud veteres Scy-
thas. Ex his verbis apparet Otrokocftum agnoviffe Eſcam , pro quadam puella ,
ſed non pro Attila filia ; quapropter , vt bonum fenfum ex verbis Prifci eruat,
putat in ferie orationis deficere nomen proprium Herois putatæ puellæ pa-
tris. Ego Eoxau , puto nomen illud proprium patris effe illius puellæ , quam
ducere cupiebat Attila , & quam Prifcus , non proprio ( quod forte ignorabat )
led appellativo Juyaliga appellat. Hanc meam fufpicionem, quam in epiſtola ,
prout fe mihi obtulit , indicaui , fola fretus græci fermonis analogia , mente
concepi. Solebant enim Græci , exterarum nationum nomina propria , quæ
inufitatam Græcis terminationem haberent , & quæ folito gentis fupercilio ,
ab illis , barbara dicebantur ; folebant , inquam , Græci , ea nomina indeclina.
bilia facere , & eorundem cafus obliquos , fola motione articuli indicare , vt

paffim docent Grammatici . Quapropter , vt mea coniectura locum habeat,

ad omnem tollendam , in verbis Prifci , æquiuocationem , fola vocular defi-

cit , qua appofita, clarus fenfus emergit , nempe ; Juyaléga rỡ E'oxdu yaμɛîv ißs-
AETO : quanquam non defint , quinimmo abundent exempla propriorum no-
minum indeclinabilium , quorum cafus obliqui , fine articulo reperiuntur , vt
Genefis X. verf. 23. vì A” ßgaµ , & XI . verf. 31. júvaina A'ßęáµ , & XXIV.
verſ. 40. θυγατὲς
Duyarig Βαδυέλ
Badvén ειμι
es vỡ Νάχος
Náxog.. & alia plura. Accedit , quod falua pro-
prietate Græci fermonis , hoc vocabulum , Juyarig , nunquam fumi poteft
pro puella , virgine , vel alio fimili abfoluto ; fed femper habet relationem
ad patrem , & idem valet , quod Filia apud Latinos : vnde nata eft æquiuoca-
tio , quæ vitari non poteft in verbis Priſci , fiue Eoxdu fit filia Attila , fiue fit
nomen proprium patris puellæ , ab Attila concupitæ. In primo enim cafu ,
ad orationis perfpicuitatem , deficit pronomen aur , in altero articulus r ,
quem abeffe quidem poffe , allatis exemplis vidimus ; vitiofe tamen femper
omittitur , vbi æquiuocationi locus effe poteft , vt in allatis Prifci verbis , quæ
in re graui & magni momenti , alterutra ex his vocibus omiffa , dubium fen-
fum efficiunt , appofita vero, fenfum totius orationis determinant. Quis vero
hanc ofcitantiam ipfi Prifcq , eidemque Rhetori , non inepto alias ſcriptori ,
imputare fuftineat ? cuius integram Hiftoriam, non habemus , fed excerptam,
neque de ignoti excerptoris fide , diligentia & iudicio , conftare cum funda
mento aliquid poteft, Vale iterum .

Moni
 Monitio ad Lectorem .

Ne inanis pagina hæc diffugiat , placuit , alteram , Illu-

ftris Viri , epiftolam , adtexere , qua , poteftatem nobis facit ,

prioris illius edendæ. Eft autem iftiusmodi :

Pius Nicolaus Garellius ,

Viro Clariffimo , Matthiæ Belio Suo ,

S. P. D.

Uod tumultuarie congeftas , de Iuuenco Cælio Calano Dalmata , nugas , Tu ,

Quvir Clariffime ! & eruditi illi viri , qui eas legerunt , aliquid effe puta-

ueritis ; id , fingulari Veftrûm omnium , & Tuæ præfertim humanitati , non

fine tacita quadam animi delectatione , facile tribuerim : hocque titulo , ma-
ximæ mihi vobis agendæ gratiæ forent. Quod vero eafdem, publica luce di-
gnas ; quin immo , proxime edendo opufculo Tuo , aliquali ornamento fu-
turas arbitramini ; atque meam , vt ita dicam , verecundiam , binis iam da-
tis epiftolis , quo in id confentiam , officiofiffime follicitas ; id demum eſt ,
quod me anxium , & in ipfa deliberatione , iure merito ambiguum tenet."
Vereor enim , ne , fi perfpecta mihi operis tenuitate permotus , pertina-
cius abnuero , iudicio Veftro aliquid detraham ; fin facilis conceffero , vr-
banitate Veſtra , mei oblitus , abutar . Iterum enim , & candide fateor ,

me hanc epiftolam , eo animo non confcripfiffe , vt , quæ in ea congefta

funt , meo nomine prodirent ; fed , vt Tibi , in recudendo , Iuuenci Cœlii
Calani Dalmata opufculo , vfui effent ; nimirum , vt ex farragine , fi quæ
forent , quæ placerent , deligeres , & notis Tuis , quas paratas Te habere ,
olim fignificaueras , data opportunitate , interfereres , vel Tibi referuares.
Quod , fi re adhuc integra , facere decreueris , fcias , rem mihi quoque
gratiffimam effe futurum ; fin vero in fententia permanferis , hanc nimi-
rum , qualemcunque epiftolam meam , opufculo Tuo , vel affigere , vel
præponere , inurbane nimis feuerus forem , fi eruditorum virorum iudi-
cio , & Tuo maxime , diutius repugnarem. Quapropter , quam ad Te

dedi , epiftolam , Tuam puta , eademque vtere pro arbitrio Tuo : dum , vel pre-
fatiuncula conftet , me , vt prodiret in lucem , non affectaffe , vel , quod
dici folet , laureolam in muftaceo , non quæfiuiffe . Reliqua. Vale , & me
ama. Dabam Vindobonæ , ad d. XIII , Cal. Decembres , A. Ca
XXXV.

IVVEN-
 89

IVVENCI COELII CALANI DALMATAE

ATTILA ,

feliciter incipit.
CAPVT I.

VNNI , a ) , qui & AVARES , nunc autem HVNGARI b ) , in vl-

H tima Mæotide c ) , quæ eft palus Scytharum , inter glacia-
lem

a ) HVNNOS & AVARES vnam fuiffe gentem , cum auctore noftro , nihil dubitamus ad-
firmare ; tametfi non defint , qui in contrariam fententiam abeant. Re&te SCHVRTZ-
FLEISCHIVS , in difputatione , quam Vngarica , infcripfit , ad §. VIII . ** Hunni & Aua-
res , una gens , neque origine , neque natione diftin&ta fuerunt . Ex quo non poſſunt non erra-`
re admodum , qui Auares , Hunnorum focios , & tamquam fede ac fanguine difcretos , cen-
fent. Torquent hic fe multi , & inter hos nouitii quidam , intricantque adeo , ut non habe.
ant , quemadmodum extricent. Quod ego quidem valde miror , quod refragentur fcriptores
medii aui , & habeant pro iifdem. Ex reliquis Aimoinus , alterum explicat per alterum , de
vna eademque notione , & cum paria faciunt copulat , atque a Dalmatis , vnius alioquin regni
focietate iunctis , diftinguit. Lib. IV. de Geftis Francor. cap. 24. Hactenus ille. Sunt
omnino fcriptores , propemodum infiniti , iique notæ optimæ , qui Hunnos & Auares ,
gentem faciunt eandem. Legant , quibus volupe eft , MENANDRVм de Legat. p. 117.
edit. Parifiens. THEOPHILACTVM SIMOCATTAM , Hiftor. Lib . VII. cap . 8. collato Lib. 1.
c. 3. PAVLLVM WARNEFRIDI de Geftis Longobard . Lib. I. cap. 27. p. m. 40. Lib. II.
cap. 10. p. 56. Lib. IV. cap. 12. p. 129. GREGORIVM TVRONENSEM de Geftis Francor.
Lib. IV. cap. 29. THEOPHANEM , in Chron. p. 263. edit. Paris. anni 1655. A DONEM
VIENNENSEM , in Chron. Aetat. VI. ad an. D. 564. 604. 783. & 804. HISTORIAM MI-
SCELLAM , Lib. XVIII. Fredegarivm , in Chron. Tom. I. Hift. Franc. edit. Paris . Anni
1636. p . 761 , atque his multo recentiorem , SIGEBERTVM , in Chron , ad An . D. 804.
b ) Neque iftud controuerfia caret : An Hungari , iidem cum Hunnis fint atque Aua-
ribus ? Negotium faceffunt viri do&
ti , & opinionis , quam elegere , tenaces. In his
SCHVRTZFLEISCHIVм nominaffe.fufficiat , prioris fententiæ patronum , huius vero acrem
aduerfarium. Verba eius , loco citato , ad §. x. * legi poterunt , quæ huc redeunt :
Hungaros ab Hunnis nomine & natione diuerfos , perperam confundi , ficuti habet Pro-
pofitio I. Difputationis LXI. quam fub eius præfidio , celeberrimus IoH. FRANCISCVS
BVDDEVS , Anno MDCXXCVII . defenfauit. At enim vero , nihil moramur , fumma iſt-
hæc nomina , quin prorfus cum auctore noftro faciamus , Hungaros non minus con-
fobrinum Hunnis populum fuiffe , quam fuerunt Hunni Auaribus. Data id opera , in
Hungaria difputabimus Antiqua . quæ dum prodeat , lectorem ad chronographos di-
mittimus confulto .
c) Conftans hæc , optimorum auctorum , fententia eft , neque nifi his , qui rerum
omnium funt ignariffimi , incognita. Vt mirari fubeat animum , non deeffe , ingenii ,
multarum rerum notitia , exaggerati , viros , qui negent , Hunnos a Scythis profectos
effe. Opinionis origo , nifi error , dicendus fit , hæc eft , quod arctius Scythas com.
Decad, I, Monument. III. Ꮓ pin-
 Iuuenci Cælii Calani Dalmata
90

lem d ) Tanaim , & Maffagetarum immanes populos , vt perhi-

bent plerique chronographorum , habitauerunt. Hi , mortuo

ALEXANDRO Macedone , qui eos intra e ) montes artiffimos cohi-

buerat , equis infidentes velociffimis , & a Caucaſo monte irrum-

མཐུ
pen-

pingant , quam & res ipfa fert , & fcriptorum teftimonia. Adde nimiam Scythici no-
minis , apud gentes feptentrionales adfectationem. Ab hoc capite manauit , quod
JORNANDES , & qui hunc incauti fequuntur , Scytharum actus , ad Gothos fuos retule-
rint. Tacemus reliqua. Egregie profecto , fummus LEIBNITZIVS Mifcellaneorum nu-
mero XVII . p. 45. Ego Scythica , inquit , malo vocare , non qua Scandica , fed quæ Sarmatica ,
Huniaca , Vgrica funt.
d) Aliter IORNANDES , de Reb. Geticis cap. V. p. m. 21. Tanaim , inquit , bune dico
qui ex Ripais montibus deiectus , adeo præceps ruit , vt quum vicina flumina , feu Maotis ,
gelu folidentur ,folus amnium confragofis montibus vaporatus , numquam Scythico durefcit al-
gore. Plane MELAM exfcripfit Lib. I. cap. 19. lin . 127. vbi eadem legas : Ipfe Tanais
ex Ripais montibus deiectus , adeo præceps ruit , vt cum vicina flumina , tum Maotis & Bo-
Sporus , tum Ponti aliqua , brumali algore durentur , folus aftus biememque iuxta ferens , idem
Semper , fui fimilis incitatusque decurrat. Hæc MELA , quæ non alia re , a JORNANDE
difcrepant , quam quod hic Tanaim gelu expertem dicat , quia folus amnium , confra-
gofis montibus vaporetur , hoc eft fuapte natura ob halitus , quos eructet , glaciem re-
Ipuat ; MELA vero , expertem glaciei idcirco dicat , quod præceps incitatusque de-
currat , an ruat? Nam quo perniciores funt aquæ , eo frigoris vi adftringuntur diffi-
cilius. Ergone abeft a vero CALANVs nofter , quod Tanaim glacialem vocauit ? Nolim
id ipfi impingi. Legerat , procul dubio , MARCELLINVM , qui Lib. XXXI. cap. 2. p. m.
473. Hunnos , vltra paludes Maoticas , glacialem oceanum accoluiffe , fcribit. Itaque & Ta-
naim ab iis regionibus delapfum , ex climatis indole , haud male glacialem dixit. Ad-
de CLAVDIANVM Lib. I. v. 323. in RVFFINVM , vbi de Hunnis fic canit :

Eft genus extremos Scythia vergentis in ortus >

Trans gelidum Tanaim.

Atque SIDONIVM carmine XI . verfu 95. p . m. 138.

Glacies vbi Caucafum auget

Strinxit Hiperboreis , Tanaitica crufta pruinis

Naturam fumens gemmæ , quia perdidit vndæ.

En glacialem Tanaim ! qualem , vt diceret nofter D. Hieronymi , adductus auctoritate

eft : cuius verba iam fequentur. Ceterum Ifaacus Voffius e lacu , quem vaſta vndique
cingit planities , oriri Tanaim obferuat , in notis ad hunc locum MELAE p. 415. edit.
Abrahami Gronouii.
e) Imitatus eft auctor D. HIERONYMVм , paffim Hunnorum impreffiones & damna •
deplorantem. Neque enim apud vetuftos chronographos , quidquam horum legas.
Et de Alexandri quidem clauftris , in epitaphio FABIOLAE Tom. I. Epiftol, fic habet:
Ecce fubito difcurrentibus nunciis , oriens totus intremuit , ab vltima Maotide , inter glacia
lem Tanaim , & Maſſagetarum immanes populos , vbi Caucafi rupibus , feras gentes Alexandri
clauftra cohibent , erupiffe Hunnorum examina , quæ pernicibus equis buc illucque volitantia ,
cadis pariter ac terroris cuncta complerent. Adde , quæ in epitaphio NEPOTIAN. ad HE-
LIODOR. item quæ in epift. ad OCEANVM leguntur. PAVLLVS OROSIVS Lib. VII . cap.
33. p. m. 576. Gens Hunnorum , diu inacceffis feclufa montibus , repentina rabie percita ,
exarfit in Gothos , eofque fparfim conturbatos , fedibus expulit. Nulla hic clauftrorum Ale-
xandri mentio eft. Ceteroquin , de Muro Caucafeo , & huius veftigiis , hodieque ex-
ftantibus , quidque id rei fuerit , legendus omnino eft , THEOPHILVS SIGEFREDVS BAYER ,
Acad. Petropolit. Profeffor , amicus nofter , Commentariorum Academia Scientiarum Im-
perialis Petropolitana , Tomo I. p . 425. fequ.
ƒ) Ita
 Attila , Caput I. & II. 91

pentes , Aethiopes & Arabes , totumque orientem , depopulati

funt. Pofthæc ingreffi loca , quæ hodie inhabitant , Hunni ; de-

inde f) Auares , a quodam eorum rege , dicti , poftremo , ex vtra-

que denominatione fumto vocabulo, Hungari g ) nuncupati funt,

quod fic inditum nomen eis , vfque hodie perfeuerat.

CAPVT

f) Ita PAVLLYS WARNEFRIDI , iis locis , quæ fupra citauimus : Alboin , inquit , cum
Auaribus , qui primum Hunni , poftea de regis , proprii nomine , Auares , adpellati funt , fœdus
perpetuum iniit. Lib . I. de Geftis Longobardor. cap. 27. p. m. 40 .
g ) Gentem eandem effe , Hungaros , Auares & Hunnos , nunc diximus. Iam de
nomine Hungarorum dicendum aliquid eft. Audacter laudatus SCHVRTZFLEI.
SCHIVS , loco citato , ad §. X. Nulla , inquit , huius gentis mentio exiftit ante IX. feculum :
non quod non fuerit ; fed quia tali nomine , fub hoc feculo , primo venire cœpiffet. Verum
meminiffe Hungarorum debuerat , quorum luculenta apud Iornandem , VI . feculi
fcriptorem , exftat mentio , de rebus Geticis Cap . V. p. 17. vbi , cum Hunnorum
gentes recenfet , Hunugari , inquit , hinc funt noti , quia ab ipfis pellium murinarum ve-
nit commercium. Sola hic fyncope r V. poft primam fyllabam , opus , vt Hun-
gari ,ipfiffimum hodiernæ gentis nomen , inde emergat. Ifta veritatis funt explora-
tæ. Itaque , neceffum haud eft , dicam , optimis auctoribus , fcribere , quod Hun-
norum , Auarorumque gentem , Hungaros , multo , ante feculi IX. exordia , adpel-
lent ; cum id non ignorantia , fed iufta ducti ratione , faciant.

CAPVT II.

ex a ) horribili Scytharum gente b ) creti , Gothos c) ar-

H' mis & virtute bellica , de fedibus propriis , depulerunt ,

&

a ) Recte ad Scythas Hunnorum originem refert , interiores illos , & vltra Tana-
im colentes. Quod amicorum meorum decus laudatus nunc BAYERVS , data ad me
epiftola , negare vifus eft. Quam poftea opinionem fuam , facunde non minus
quam fcite , adfertum ibat , Commentariorum Acad. Scientiar : Imperial. Petropolit. 1 .
c. p. 385. in differtatione: De originibus & prifcis fedibus Scytharum . Nobis inte-
rea , ftat fententia vetus. Neque vero parentes tantum , fed ipfi quoque Hunni
horribiles fuere. Nam , & quos bello forfitan minime ſuperabant , vultus fui terrore ,
nimium pauorem ingerentes , terribilitate fugabant , eo quod erat eis fpecies pauenda nigre
dine , fed velut quadam , fi dicere fas eft , deformis offa , non facies , habensque magis pun-
&
ta , quam lumina. Verba funt IORNANDIS Cap. XXIV. p . 69. Haud vero tam na-
tiua hæc fuit deformitas , quam immani quadam arte , a teneris inducta. fic MAR-
CELLINVS : Ab ipfis naſcendi primitiis infantum ferro fulcantur altius genæ , vt pilorum
vigor tempeftiuus emergens , corrugatis cicatricibus hebetetur. Senefcunt imberbes , abfque
vlla venuftate , Spadonibus fimiles : compactis omnes firmisque membris , & opimis cerui-
cibus : prodigiofa forma & pan , vt bipedes exiftimes beftias , vel quales in commarginan-
dis pontibus effigiati Aipites dolantur incomte. Lib. XXXI. cap. 2. p. 472. Eadem
IORNANDES quoque habet , loco , quem nunc citauimus , ex MARCELLINO , vti ad-
paret , exfcripta. Ceterum , legefis ad hunc AMMIANI locum , notam VALESII , de.
formitatis Hunnorum & hanc adferentis cauffam , quod luctum teftaturi , cultris
genas conciderint. Confer SIDONIVM carmine II. v. 245. feqq.
b ) Exfecrandus merito IORNANDIS error eft , an conuitium ; dum nihil dubitat ,
Hunnorum originem , ad impuros fpiritus referre. Cap. XXIV. p. 67. Aliorumnas,
inquit , Filimer habens fufpectas , de medio fui proturbat , longeque ab exercitu fuo fuga.
tas , infolitudinem coegit terra. Quas fpiritus immundi, per eremum vagantes dum vidiffent ,
Z 2 &
 a
Iuuenci Cœlii Calani Dalmat
92
"
& quandoque , fic cafus variante fortuna , a Gothis & ipfi fu-

perati , d ) & victi funt. His reges plures fuiffe traduntur , e

quibus præcellentes fuiffe memorantur e ) SVBTHARVS & MAND-
LVCHVS fratres ; ATTILA & BLEDA , Madluchi filii . Qui pro-

priis non contenti , efferata rabie Romanum f) intendentes di-

luere

& earum fe complexibus in coitu mifcuiffent , genus hoc ferociffimum edidere. Tali ergo

ftirpe Hunni creati , Gothorum finibus aduenere. Apage iftas nugas , longe omnium C
maleuolentiffimas . quas , quod poftea , gentis odio , etiam non mali fcriptores ,
fuas fecerunt , non tam noftri , quam ipforum cauffa impenfe dolemus.
c ) Hoc vero in confeffo eft , apud omnes , Gothos , partim fubactos ab Hunnis
fuiffe , partim regione depulfos. Fatentur id , præter loRNANDEM , luculentiffimi
fcriptores , ZosiMVS , PROCOPIVS , MARCELLINVS , alii : vt in re pueris nota , fuper-
uacuum fit , teftimonia adgerere. Gothi autem , Hunnos fugientes , quomodo
accepti fuerint a Romanis , Zosiмvs prolixe tradit , atque PAVLLVS OROSIVS Lib.
VIII. cap. 33. p. m. 576. feqq .
d ) Euenit hoc , ATTILA fatis functo , cum filii eius , de principatu inuicem di-
micarent. Vide IORNANDEM , •Cap. L.
e ) Fratres vtique Suphtarum & Mandluchum fuiffe , IORNANDES teftis eft Cap. XXX .
p. 99. fed nomina eorum aliter reddit : Attila , inquit , patre genitus Mundzucco , cu-
ius fuere Germani Oltar & Roas , qui ante Attilam regnum Hunnorum tenuiſſe narrantur ,
quamuis non omnino cunctorum ; Itaque Subtharus , auctoris noftri , Octar eft IORNANDI .
Sic & eum SIGEBERTVS , de regno Hunnorum nominat ; tametfi anno mox CCCC
XXXIII . Suphtar legat. In Gallia , cum SVPHTAR rex Hunnorum , Burgundiones nimis op-
primeret : illi in Deum Chriftianorum Spem fuam ponentes , fe baptizari petierunt. Et fta-
f
tim cum Hunnis congreffi , pauci , multa millia eorum peremerunt , & fic rabiem ipforum re-
frænauerunt. Hæc SIGEBERTVS , quæ apud CAROLVM SIGONIVM in Hiftoria de Occident.
Imperio , Lib. XII. p. m . 285. multo funt relata luculentius : fed qui Suphtarem , Opta-
rem vocat , & ante pugnam Burgundiacam , cibo nimio difruptum , fcribit. Itaque ,
Optare , Hunnorum rege , vita functo , regnum ad filios , Mundzucci fratris , Attilam & Ble-
dam delatum eft : verba funt SIGONII. Vnde cognofcas , neque patris Attilæ nomen
varietate carere. Mandluchum , ac poftea conftanter Madluchum auctor nofter vocat,
quem IORNANDES Mundzuccum , PRISCVS RHETOR Mundiuchum , denique Hungarici
Annales BENDEKVTZ , adpellant. Quin & Roas , quem omifit CALANVS , varie fcribi- C
tur , Roua PRISCO Rhetori eft : Rugila , fequioris ætatis Chronographis . Nos alicubi
Rubas fcribere maluimus , vt vocabuli redderemus fignificationem ; quod commode t
l
veftitum notat. De Mandulcho , vide , infra , Cap. III . nota d . )
f) Loquitur auctor , cum de ATTILA , tum de reliquis etiam , quos nominaue- S
rat , regibus. Quod ideo monemus , quia Hungarorum annales , omnem rerum,
domi forifque geftarum , gloriam , vni ATTiLÆ , adfcribunt : cum tamen palam fit ,
obfcuro adhuc ATTILA , multa per orbem terrarum facinora , Hunnos edidiffe , non
minus euentibus infignia , quam inufitata feritate , atrocia. Nam Hunnis , ante
ATTILAM , complures fuiffe , ex Græcorum Latinorumque , annalibus elucefcit. Ho- 0
rum antiquiffimum Balamberum feu Balamirum IORNANDES in Rebus Geticis Cap.
XXIV. XLVIII . p. 71. 139. edit Lugd . 1618. 8. nominat , quem e Cadarum fami-
lia clariffima prognatum , Chronicon Hungaricum THVROCZII tradit. Balambero fuc-
1
ceffit Mundzuccus , pater Bleda , & Attila , de quo IORNANDES in Reb. Get. cap . XXXV.
p. 99. adfcito in focietatem regni , procul dubio , Vidi , quem Zosimvs Hift . Lib. V.
cap. XXII . Hunnorum principem dicit. Crefcente enim imperio Hunnico , quum
vnus , tantæ multitudini non fuffeciffet : principes duo , regia poteftate , ornában-
tur. Vtroque mortuo , Octar & Roas , fratres Mundzucci , Hunnicum populum , tefte
IORNANDE 1. c. rexere , quibus extinctis , ATTILA , cum Bleda fratre , fucceffit. PRISCVS
Rhetor in Excerptis , p . 81. edit. Paris. 1609. 8. Jornandes 1. c. SIGONIVS de Occident.
impe-
 Attila , Caput III. -93

tuere imperium , Gallias , Pannonias , Illyricam & Liburnorum

regiones , Germaniam & Italiam miris congreffibus , depopulati

funt.

imperio lib. XIII . p. 304. edit. Bafil. 1579. 4. Regifne , an Ducis titulo , principes Hun
norum ornati fuerint , difquirit BERNEGERVS, Notit. Hung. P. I. §. 19. 20. p. 27. PRI-
SCVS RHETOR , & JORNANDES , reges adpellaffe videtur , quando rempublicam Hunno
rum , regnum adpellat. Quorum ATTILAM , inde ab exitu , numero quintum , non
vero quartum, vti CALLIMACHVS , adnotauit , obferuare eft. THVRÓCZIVS P. I. c . 10.
feq. Duces nominat , cuius fententiam , BONFINIVS , OLAHVS & alii , rerum Hungari-
carum fcriptores , fuam faciunt. SIGEBERTVS , ad an. 389. Duces , & Reges Hunnorum
recenfet , atque poſt Balamberum , Gnama , & Melga , duces collocat.

CAPVT III.

VBTHAR igitur , & a) MADLVCHVS , cum harum gentium reges

SVB
effent , multa aduerfus Scythas b ) ingentia bella gefferunt c)
& multis claris perfæpe aduerfus eos victoriis habitis う Madul-

chus

a ) Subthar, non cum Mandlucho , verum cum Roa

Roa fratre , vti JORNANDES cap. XXX.
fcribit , Hunnis imperauit. Ante eos quippe , Mandluchum , cum Vidi principe , Hun-
norum imperium tenuiffe , commonſtratum eft , ad Cap. II . not. e.
b ) Scytharum nomine Gothos , Alanos , ceterofque Scythia Europeæ populos , quos
HERODOTVS Iftro , & Tanai concludit , ex mente JORNANDIS intelligit.
c) Res Hunnorum præclare geftas , quas CALANVS prætergreffus eft , fuccin & e & iu-
fto ordine , ex annalibus veterum fupplebimus. Hunni , anno a C. N, CCCLXXV.
Valente , Gratiano & Valentiniano iuniore imperantibus , Gratiano autem A. III . &
Acquitio Coff. ex Scythia egreffi , fuperata palude Mæotide , duce Balambero , Alipzu-
rós , Adcidzuros , Itamaros , Tuncaffos , & Boifcos , qui ripam paludis tenebant , pri-
mum opprefferunt. IORNANDES Cap. XXIV. p. 69. deinde , Alanos , partim armis
partim foedere fibi iunxerunt. MARCELLINVS Rerum geftarum Lib. XXXI. Cap. III , f.
478. edit. Lugd. 1693. Junctis cum Alanis viribus , Gothos adgreffi , eorum partem
vnam , Veftrogothos puta , in Thraciam reiecere , partem alteram , Oftrogothos fcili
cet & cum Gepidis , poteftati fuæ fubiecere. MARCELLINVS 1. C. JORNANDES Cap.
XXIV. XLVIII . Stabilitis in Scythia & Sarmatia fedibus , anno CCCLXXVII . Gō-
this , aduerfus Valentem imperatorem , auxilio fuere. SIGONIVS de occident. imperio
Lib. VIII. p. 177. cum iisque , anno fequente , Daciam & Pannoniam , occupauere,
SIGONIVS Lib. VIII . p. 181. a Theodofio imperatore , anno demum CCCLXXIX. & cum
reliqua , Gothorum Alanorumque multitudine , non tam bello , quam beneficio victi,
Romanisque conciliati. OROSIVS Lib. VII . Cap. XXXIV . p . m . 579. JORNANDES de
Rebus Geticis Cap. XXVII . SIGONIVS Lib. VII . p. 185. HERMANNVS CONTRACRVS ad
an. 382. fol . 150. & an . 1736. ALBERT. STADENSIS an. 382. f. 164. VRSPERGENSIS in
Chronico ad an. 382. f. 112. Ita benignitate Theodofii alleĉti Hunni , anno CCCL-
XXXVIII . & CCCXCIV. manum delectam , Alanis & Gothis permixtam , Romanis
auxilio mifere , in quorum caftris illi , ducibus Gaine , Saule , & Bacurio militabant.
Horum priorem , Huldin ; Hunnorum cis Iftrum in Scythia princeps , anno CCCC.
interfecit , eiusque caput Arcadio imperatori mifit. SIGONIVS lib. IX. p. 208. 220.
At vero , Alarico quoque regi Gothorum in expeditione Italica , an. CCCCI. ſuppe-
tias tulere , & Stilichonis copias , an. CCCCII . apud Pollentiam , diffipauere. PRO-
SPER AQUITANICVs , Chron. apud Canifium p. 137. M. AVRELIVS CASSIODORVS , Chronic.
Arcadio & Honorio. Coff. V, mutuis cædibus , inter Hunnos , Gothos , Alanosque
fubortis , tefte OROSIO attenuati. Eorum manus altera , Vidin & Sáro ducibus , Ho-
norio imperatori , anno CCCCV, adfuit , qua ftipatus , Stilicho, Radagaifio , mafcule
Decad, I. Monument. III, Aa obſti.
94- Iuuenci Coelii Calani Dalmata

chus d) , vt alii ferunt , morbo , & vt plurimi , laffitudine præ-

liorum , rebus humanis exemtus eft , duos filios , relinquens : Ble-

dam e) natu maiorem f) , ATTILAM iuniorem . quos fratri fuo

SVBTHAR cum regno in portione , ftudiofius commendauit . SVB-

THAR

obftitit , cumque cum ducentis millibus ad internecionem vfque deleuit. OROSIVS

Lib. VII. cap. XXXVII . p. 591. 592. FRECVLPHVS Chron . T. II. Lib. V. Cap. V. p. 151 .
PROSPER AQVITANICVS Chron . in lection . Canifii Tom. 1. p. 168. TIRO PROSPER , in
Chronico , ibidem. Tom. 1. p . 151. VRSPERGENSIS , ad an. 399. f. 118. Adeo , fotum ,
Hunni , Stilichoni , & magnanimitate , & fidelitate , commendauerant : vti etiam , in
cuftodiam corporis adhiberentur , quorum poftea omnes , Sárus dux Honorii , Stili-
chonem comprehenfurus , anno CCCCVIII. opera militum fuorum interemit , SIGO
NIVS Lib. X. p. 251. Anno fequente , iun&
ti , parte quadam , Alarico Gotho , in Ita-
liam irrumpunt , & vrbis Romanæ expugnationem , promouent , quorum millia de-
cem , ea tempeftate , ab Honorio imperatore , aduerfus Gothos arceffita , in caftris
Romanorum militauere , SIGONIVs Lib. X. p. 253. 257. 258. Delituerant illi hucdum
in Scythia , iuxta Tanaim, & paludem Mæotidem. Tum vero, tefte HIERONYMO , vbi
Roma a Gothis capta fuerat : per anguftias Caucafi , in Afiam erupere , indeque præ-
da onufti in Thraciam penetrauere ; vnde , Gothis ex Illyrico , in Italiam & Galliam
emigrantibus , facto cum Honorio imperatore fædere , in Pannoniam & Daciam trans .
iuere , in eaque , datis acceptisque obfidibus , anno CCCCXI . fedes pofuere. SIGO-
NIVS Lib. XI. p. 269. Horum reliquiæ , facta anno 424. ex Scythia in Thraciam im-
preffione , Romanis graues effe coeperunt , quibus fedatis , Johannes , qui poft obitum
Honorii , imperium occupauerat , miffo in Pannoniam Aetio , ingenti auri pondere,
Hunnorum auxilia conduxit , quæ tamen , Actius , capta demum Rauenna , Johanne
in Italiam perduto , inito cum Afpare pacto , perfolutaque , quam promiferat merce-
I
de , ad fuos redire iuffit. PROSPER AQVITANICVS , & TIRO PROSPER apud Canifium , p.
154. 155. HERMANNVS CONTRACTVS apud Canifium T. I. p. 459. ad an. 425. MARIANVS
SCOTVS Lib. II . ætat, 6. anno 426. f. 412. SIGEBERTVS GEMBLACENSIS ad annum 425. f.
498. SIGONIVS Lib. XI . p. 378. 379. 380. His in Pannonia & Italia geftis , Hunni anno
428. Burgundiones adgrediuntur , aduerfus quos , quoniam multitudo ingens emi
grauerat : cos , hoc plane tempore , pofteaquam annos 50. Pannoniam tenuerant , in-
de depulfos fuiffe . SIGEBERTVS ad an. cit. fcribit.
E
d ) Madulchum , Mundzuccum adpellat JORNANDES de Rebus Geticis , Cap. XXXV. t
& SIGONIVS de Occid. Imperio Lib. XIII . p. 304. Mundiuchum. PRISCVS RHETOR ,
in Excerptis Legationum. CHRONICON Hungaricum , & OLAHVS , in Hungaria , Cap. G
III. §. I. p. 4. edit. Pofonienfis , Bendegutz , vel Bendegitz. CALLIMACH VS in Attila
f. 631. Mundruthum & Mazuchum ; ANTONIVS BONFINIVS Rer. Hungar. Decad. I. Lib. I
III. f. 35. edit. Colonienfis. Mundiziccum ; THEOPHANES , Omnudium , Msc. Vat. 2
Omundium. Alii Nazuchum , & Madluchum.
e ) ATTILAM tamquam natu maiorem , Bleda anteponunt , IORNANDES de Reb. Get.
cap. XXXV. SIGONIVS de occid. imp. Lib. XII. CALLIMACVS item , & alii , quam CAL-
LANVS nofter , nefcio quo perdu&us auctoramento , natu minorem exprimit. Bletam
IORNANDES nominat. PROSPER Aquitanicus & TIRO Profper , apud Canifium p. 147. 172.
cum BEDA , Hift. Ecclef. Angl. Lib. I. c. 13. & SIGEBERTO ad an. 449. Bledam , pro quo
erronee apud HERMANNVM Contractum, ad an . 444. in edit. Pift. Bledlam legitur. Éos
fequitur etiam CALLIMACHVS in Attila fuo. Belam vero COM, MARCELLIN. Chron. f.
1952. in Bibl. Patrum T. VIII. & THVRÓTZ. c. 14. exprimunt. Reliqui , vti MARIANVS
Scotus ad an. 445. & OTTO FRISING. Lib. IV. c. 25. cum BONFINIO & OLAHO Budam
adpellant
f) Nomen ATTILAE , per duplex , vel fimplex T. rectiusne fcribatur , inter auctores
diffenfio eft. Duplicant litteram Attilamque exprimunt : PRISCVS RHETOR , JORNAN-
DES , PROCOPIVS , PROSPER AQUITANICVS , SIDONIVS , PROSPER , FRECVLPHYS , SIGONIVS ,
Sige-
 Attila , Caput IV. 95

THAR g) ergo rex , fratre defuncto , folus b ) regnum obtinuit ;

fed cum filios non haberet , BLEDAM i ) & ATTILAM , ex fratre ne-

potes , fibi adoptionis iure filios , quandoque Imperatorum Ro-

manorum more , conftituit , & regni k ) ſui adſciuit fibi conſortes.

SIGEBERTVS , CALLIMACHVS , THVRÓTZIVS , & alii plures : quæ fcribendi ratio , & in num-
mis confpicitur , & a HVGONE GROTIO in Hift. Gothorum , alibique retinetur. Sim-
plex T. fine adfpiratione , Orro Frifingenfis , BONFINIVS , OLAHVSque , cum adfpiratione
vero , CHRONICON Weingartenfe , ceterique adhibent : & illi quidem ATILAM , hi vero
ATHILAM , quafi vox primitiua , Ethele , foret , exprimunt , quos etiam FRANCISCVS FORIS
OSTROKOTSY Orig. in Hung. P. I. Cap. 4. §. I. fequitur. qui ATTILAM in lingua vernacula,
gemino ll. ad exemplum villa , valla , alla vocum Hungaricarum exprimendum effe
arbitratur. ceterum ATTILAM , Hungarico idiomate Ethelè adpellatum fuiffe THVRÓTZIVS
P. 1. c. 13. tradit. Græcis apud PRISCVM & CALLISTVM Arrimas dicebatur. A. Ger-
manis , vti Lazivs de Migr. Gent, ex fragmento Annal . Veter. allegat , ETZEL , vel , vti ,
LVCKIVS in nummis legit WETZEL , adpellabatur. conf. BERNEGERVS in Notit, Hung.
p. 125. §. 249. feqq. RvD. ROHT. Differt. de Attila. 9. 14.
g ) Odarem nominat JORNANDES de Reb. Getic. cap. XXXV . Optarum , SIGONIVS
Hift. occid. imp. L. XII. p. 285. & SIGEBERTVS in Chronogr. de regno Hunnorum ;
quem tamen in Chronologia ad an. 433. Suphtarem adpellat. Hottarem CALLIMACHVS
in Attila f. 631. Ottarem ANTONIVS BONFINIVS Dec. I. Lib. III. f. 35. exprimit.
b) Non folus Suphtar , regno præfuit : tefte enim JORNANDE , cap. XXXV. OƐtar &
Roas ante Attilam , regnum Hunnorum tenuiſſe narrantur , quamuis non omnino cunctorum.
Omifit Roam CALANVS, qui etiam varie fcribitur ; Roua PRISCO RHETORI eft , Roas Jor-
NANDI. Rugilam vocat PROSPER in Chronico , quem fequitur SIGEBERTVS , cum chro-
nographis , ætatis fequioris. Nos alicubi Ruhas fcribere maluimus : vt vocabuli ede.
remus fignificationem , quod commode veftitum notat.
i ) Ita teftatur JORNANDES 1. c. Is namque Attila , patre genitus Mundzucco cuius fuere
germani , Octar & Roas. Nefcio , vnde ANTON. BONFINIVS fuam acceperit opinionem : is
enim, Attilam & Bledam , fratres Suphtaris fuiffe , incerto prorfus teftimonio adfirmat.
k) Neque adoptionis iure , Attila & Bleda Hunnorum principes , in regno Hun-
norum fucceffere , neque a Suphtare , vti CALANO videtur , confortes regni adfciti
fuere. Jure eo , quo Suphtari , Mundzucco quoque fratri , eiusque filiis Attila &
Bledæ regnum Hunnorum debebatur. Ceterum Suphtar , minorennibus , tutor a pa-
tre dictus fuerat , qui tefte PRISCO & JORNANDE , poft obitum Suphtaris & Row , re-
gnum occupauere. Nullo iure Attilam, in annalibus veterum, regem adpellari BERNE-
GERVS 1. c. §. 257. p. 129. exiſtimat ; eo , quod a Romanis Romanorum exercituum dux
non vero rex , tefte PRISCO vocabatur. At vero ex loco Prifci , Attilam in gente Hun-
norum regis , in fubfidiis autem Romanorum , quæ ex Hunnis legebantur , Romanorum2
exercitum ducis titulo oraatum fuiffe , luculenter elucet,

CAPVT IV.

Oft SVBTHAR rex cum innumerabili Hunnorum exercitu ,

P
poGefaniam &
a ) inuadens , quacunque iter arripuit , omnia
ferro

a) Germaniam intellige , Sarmatia conterminam , Viftula amne conclufam , quo loco

hodie Polonorum ditio fita eft. Hic enim , non folum intra , Gothini, Burgundiones ,
& Logiones , verum extra Viftulam etiam amnem , Gepida , Gothi , Baftarna , populi
Germanorum , fedes habebant. CLVVERVS , German, antiquæ Lib. III. cap. XXXVI.
CHRISTOPHORVS CELLARIVS , Geographiæ antiquæ Lib. II. cap. V. p. 479. 480.

Aa 2 BVR
96 Iuuenci Calii Calani Dalmatæ

ferro flammisque fubiecit. Deinde Burgundiam 6 ) procedens ,

omnemque præliis & rapinis exponens , depopulatus eft . Bur-

gundiones c ) autem fic oppreffi , viam falutis quærentes , cum

nullam inuenirent , tandem diuinitus infpirati d) , paganos ritus.

funditus abnuentes , Chriftiani facti funt , putantes , ficut & fub-.

fequen

¿ ) BVRGVNDIA , quam Hunni , duce Subtharo infeftarunt , non in Gallia , vti SOCRA-
TES & SIGEBERTVs opinantur , verum in Germania , inter Viftulam & Viadrum am-
nes , tefte PTOLEMAEO Geograph. Lib. II. Cap . XI . quærenda eft. Eo loco , hodie
CLVVERVS Germ , antiquæ Lib. cap. XXXVI. CHRISTOPHORVS CELLARIVS Geograph.
antiquæ 1. c. SPENERVS , Notitia Germaniæ antiquæ , Lib. V. cap. v. Poloniam fitam effe ,
doctiffime commonftrarunt. Huc itaque Hunni , ex Scythia Daciaque , quam hac
tempeftate tenebant , facili modo , per medios Sarmatas , & Germanos , nullo prorfus
refiftente , impreffionem facere poterant. Lapfum itaque SOCRATEM in Hift. EccL
Trip. Lib. XII . Cap . IV. p . 585. edit. Bafil. an. 1539. crediderim , qui Burgundiam ,
quam Suphtarus cum Hunnis adgreffus eft , ad Rhenum quærit. Ita vero ille : Qua-
dam infula vltra Rhenum fluuium eft , Burgundionum. Ifti vitam quietam agunt & pene om-
nes fabri lignorum funt, ex qua mercede pafcuntur. quorum regionem Hunni , crebra inuafione
vaftabant , & plurimos occidebant. Atqui , nondum regnante Suphtare , fines Sarmatiæ
& Germaniæ , egreffus fuerat Hunnorum populus .
c) EOS PLINIVS Hift. naturali L. IV. Cap. XIV. inter Vandalos numerat. Hi , æta
te Probi imperatoris , cum Longionibus & Vandalis ad Rhenum , vti Zosiмvs , Hift. L.
I. cap. LXVII. LXVIII. p. 108. 109. edit. Cizens. tradit , ex Germania emigrauere ,
& tefte OROSIO L. VII . cap. XXXII, portionem Galliæ occupauere. Haud exilis ta-
men eorum pars , fedibus prifcis remanfit , qua a CLAVDIO MAMERTO Paneg. Maximiani
Cap. V. cum Alemannis & Herulis , Germaniæ ad Viſtulam incolis , coniungitur. Ii ,
ab Hunnis demum victi , fub fignis Attila , tefte SIDONIO Paneg. C. VIII . p. 95. mili.
tabant. Hinc CAROLVS SIGONIVS Hift. de occident. imp. L. XII. p . 285. edit. Bafil .
1570. Burgundiones , inquit , qui in Germania remanferant , quotidianis impreffionibus ab
Hunnis exagitati , ad Chriftum Deum , opem implorantes confugerunt. Deceptum itaque
SOCRATEM , I. c. & qui eius auctoritate nititur , SIGEBERTVM GEMBLACENSEM ad an .
CCCCXXXIII . f. 710. edit. 1726. obferuare eft. Qui ignorantes reliquias Burgun-
diouum , auitis fedibus adfiduas manfiffe , erronee Burgundiones in Gallia a Suphtare
preffos , & occafione hac , ad Deum conuerfos fuiffe , fcribunt. Nihilo rectius VA-
LESIVS Rer. Franc. Lib. I. p. 50. Burgundiones Germaniæ ad Rhenum , a Burgundis
Sarmatiæ difcernit.
d ) Non tam diuinitus , inſpiratos , vti CALANVS tradit , quam a popularibus, qui con-
uerfi ad Deum , Galliam infederant , commonitos fuiffe , exiftimauerim. Quum enim
impreffione Hunnorum , in has anguftias conie& ti , ad Burgundiones Gallos confuge-
rant : procliue eft colligere , iftos non in hominibus , fed in DEO auxilium quæren
dum , populares fuos docuiffe. Ita rem hane SOCRATES 1. c. confirmaffe videtur : At
illi licet anxietate conftricti, ad nullum fe tamen hominum contulerunt , fed alicui DEO fe com
mittere cogitabant. Tum audientes , quod Romanorum DEUS fortiter adiuuat fe timentes ,
communi confilio ad credulitatem Chrifii confugiunt , venientesque in vnam ciuitatem Galliarum
rogabant , vt ab Epifcopo Chriftianorum baptifma mererentur. At ille eos feptem diebus faciens
ieiunare & imbuens fide , baptizatos octauo die abire præcepit. Hæc Socrates , ex quo, co-
dem prorfus modo, Burgundionum ad Chriftum conuerfionem, SIGONIVS recenfet. Bur-
gundiones qui in Germania remanferant , quotidianis impreſſionibus , ab Hunnis exagitati , poß
• agros fuos incenfos , hominesque fæde occifos , ceteris defperatis
auxiliis , ad Chriftum Deum
opem implorantes , confugerunt , atque epifcopo ex Gallia repetito , fefaero tingi lauacro poftula-
runt.

•) Caro.
 Attila , Caput V. 97

fequenter factum eft , quod ex hoc , omnipotens DEVS , eos in

fuam tutelam receptos , ab impetu gentis Hunnorum , & ab immi-

nentibus periculis liberaret. Quorum votis DEVS omnipotens

adnuit . Nam dum Rex Subthar , poft annum , cum ingentibus

Hunnorum copiis , ad loca Burgundiæ remeaffet , vt reliquias Bur-

gundionum , efferata rabie abfumeret , fpe falutis imbuti Burgun-

diones , audacter contra Hunnos , corumdemque regem Subthar e)

eductis militum peditumque copiis , prælium inftruxere , pugna-

1
tumque vtrinque eft , tanta Hunnorum ftrage , vt decem mil-

lium f ) numerum , & co amplius gladius , DEO adiutore abfum-

ferit.

S
e ) CAROLVS SIGONIVS de Occident. imp. Lib. XII . ex Socrate refert , SVPITAREM , ſeu
OPTARVM regem Hunnorum , cibo nimio fumto fe diripuiffe , atque Hunnos fine duce pugna-
uiffe.
f) Idem SIGONIVs ex Socrate refert , Burgundios , facto impetu , tanta felicitate impu-
gnauiffe : vt Hunnorum decem millia , a tribus fint Burgundicnum millibus occidione occifa.
SIGEBERTVS ad an. 433. cæforum numerum non definit. Statim inquiens , Hunnis con-
greſſi , pauci , multa millia eorum peremerunt , & fic rabiem ipforum refrenauerunt . Eapro-
pter & CALLIMACHVs , in fuo Attila , Hunnos , fufis copiis , e finibus Burgundionum , ex-
turbatos fuiffe, fcribit.

CAPVT V.

Ortuo igitur ea clade a ) Subthar rege , Bleda & Attila

fratres , b ) Hunnorum regno , pari omnium conſenſu

præ-

a ) Clades , qua Suphtar rex a Burgundionibus cæfus , occubuit , contigit iuxta com-
putum SIGONII , circa annum CCCCXXVIII. a quo imperii Attiliani , principium pe-
tendum eft. Cladem hanc , & cum fucceffione ATTILAE tardius , ad an. fcilicet 433.
accidiffe, exiftimat SIGEBERTVS , qui Bledam, anno demum 436. Rugila furrogatum fuis-
fe , erronee tradit. Perperam itaque annales Hungarorum , & cum iis Abraham Bak-
fchai , imperii Attiliani principium , ad an. CCCCI . locant. Eotum enim , viuente
Mundzucco , nondum Attila Bledaque nomen innotuerat , prouti ad Cap. III. not.
( d.b. ) expofitum eft. Hinc vero enatum fuiffe errorem annalium putauerim : quod
primas Hunnorum fedes in Pannonia , ( de quibus SIGEBERTVS ) ab occupatione Panno-
niæ , haud diftinxerint. Vid. not. (b.) ad Cap . III.
b) De fucceffione ATTILAE , & BLEDAE , differebant rerum Hunnicarum fcriptores.
PRISCVS Rhetor in Excerptis p. 81. edit. lat. Paris . 1609. Roua , quem alii Roam & Ru-
gilam vocant , folum Attilam ; SIGEBERTVS vero ad annum 436. f. 405. edit. Piſt. Ble-
dam , SIGONIVS autem , Hift. occid . Imper. Lib. XII . p. 285. cum CALANO noftro , vtrum-
que Optaro regi fucceffiffe , adfirmant. Ita vero ille : Optaro Hunnorum rege , vita fun-
do , regnum ad filios Mundzucci fratris , Attilam Bledamque peruenit. Rem hanc omnium
cuidentiffime exponit JORNANDES de Reb. Get. cap. XXV. Eorum itaque poft obitum
Attila cum Bleda fratre germano , Hunnorum fucceffit in regnum . Verifimile eft , Attilam
primum , vti PRISCVs tradit , Roua mortuo , fafces imperit fumfiffe , pofteaque extincto
Supbraro , Bledam fratrem germanum , in focietatem regni admiffum fuiffe ; id quod &
THVRÓTZIVS P. I. cap. 14. obferuat, Belam , inquit ille , fratrem fuum, ſui regiminis effecit
participem. Toto hic , vt aiunt , cælo , ab iftorum fententia , CHRONICOn Hungaricum
Decad. I. Monument. III. B b M.
98 Iuuenci Cælii Calani Dalmatæ

præficiuntur c ). Hi Bleda & Attila fratres , viuente Theodofio

iuniore Augufto , collecto grandi d ) Hunnorum exercitu , pa-

catis e ) Burgundionibus , in dies , ceteras f) finitimas regiones ,

nunc

M. Iohann . THVRÓTZII , P. I. c. 10. diffidet , quod Anton. BONFINIVS , OLAHVS , ceteri.

que rerum Hungaricarum fcriptores , imitantur. Præterquam enim quod Suphtaris ,
& Roua regum , nulla ab iis fiat mentio , belli tantummodo duces , Keve , Bela , Keme &
Kadicha , enumerantur. Quibus in prælio ad Potentianam , & Tulnam exftinctis , At-
TILAM , Hunnorum confenfu , regem proclamatum fuiffe , fide dubia traditur. Vid .
Chron. THVRÓTZ. P. I. cap. XI . XII . XIII . f. 13. 14. 15. collect. BONGARSII ,
c ) ATTILAM , Cum BLEDA non ele& tum fuiffe , verum iure hæreditario fucceffiffe ;
ex PRISCO Rhetore & JORNANDE , conftat. Ille quidem , in Excerptis de Legat . p. 81 .
obfcure , Hunnorum regnum ad Attilam perueniffe ; hic vero poft obitum Octaris & Roæ ,
Attilam cum Bleda germano , Hunnorum fucceffiffe in regnum , in Reb. Get. cap. XXXV.
exponit. Idem fentiunt SIGEBERTVS , ad an. 436. & CALLIMACHVS , in Attila. Minus
itaque recte ТHVRÓTZIVS in Chronico P. I. c. 13. ATTILAM , ab Hunnis vnanimi voto
pariter & confilio , regia dignitate elatum fuiffe fcribit. quem fequuntur , ANTON. BONFINI-
vs Dec. I. Lib. III. OLAHVS in Attila , Cap. III . Succeffiuum profe &o , Hunnorum fuit
imperium , non minus ante ATTILAM, quam poft eius obitum ; ad quod reges e Cadárum
ftirpe , mutuo fibi fuccedentes , conteftantur. vid ad Cap. III. not. ( c )
d) Hunnorum exercitum , ex quingentis armatorum millibus , conftitiffe referunt :
JORNANDES de Reb. Get.cap. XXXV. & SIGEBERTVS , ad an. 433. quem AVCTOR Hift.
Mifcellæ , ad feptingenta millia extendit , & CHRONICON ALEXANDRINVM , ad Olym .
CCCVII. p. 735. millia multa fuiffe fcribit. Certe maiores , quam vel Germania ,
vel Gallia ferre potuit , ATTILAM Copias contraxiffe , ex SIDONII Carm. VII. p . 95. edit.
Paris. 1609. 4. conftat. Ita vero ille :
Et iam terrificis diffuderat ATTILA turmis .
e ) Clade Burgundica , nequaquam Hunnorum rabies , veluti SIGEBERTVS , ad an . 433 .
fcribit , refrenata fuit. Reliquiæ enim Burgundionum , poftea Hunnis fubie & tæ , tefte
AGATHIA , de regno Juftinian. Lib. V. p. 149. edit. græca. in caftris Hunnicis milita-
bant. Sed & Burgundii , qui ex Germania in Galliam tranfiuerant , anno demum
CCCCXXXV ab Hunnis , occumbente in prælio Gundicaro rege , partim deleti ,
partim deuicti fuere. PROSPER Aquitanic. Tom. I. collect, Canifii p . 157. HERMANNVS
CONTRACTVS ad an. 435. f. 268.
f) Res Hunnorum , poft mortem Suphtaris , & Roua gefte , breuiter a Calano , expo-
nuntur. Paullo ante mortem , Rova , Amaldfuris , Ithamaris , Tancaffiis , Boifcis , ce-
terifque gentibus , quæ Iftrum accolunt , bellum inferre decreuit . propterea , quod
cum Romanis focietatem inierant. Quin , Romanis etiam , per Elfam denunciaue-
rat , fe a fœdere receffurum : nifi omnes Scythæ , qui ad eos confugerant , reddan-
tur. Tum ergo mortuo Roua , THEODOSIVS imperator , Maximinum legatum , cum
PRISCO RHETORE , ad ATTILAM mifit , non minus fubortas , inter Hunnos Romanofque
controuerfias compofiturus , quam foedus initum reparaturus , PRISCVS RHETOR in Ex-
cerptis p. 8o. feq. ATTILA , Reparato cum Theodofio fcedere , tefte Callimacho in Attila ,
f. 631. Gepidas , quos Suphtar fæpius tentauerat , in poteftatem fuam redegit , poftea
autem Romanis , aduerfus Vifigothos auxilio fuit. Ea tum , inter Hunnos Romanos-
que amicitia coaluit ; vti etiam Attila , tefte PRISco , dux Romanorum exercituum ad-
pellaretur. Eorum Aetius Romanorum dux , anno CCCCXXXII. in Hunnorum
finum confugit interuentu Attilæ , non Rugilæ , vti SIGEBERTVS ad an. 435. exiftimat ,
imperatori reconciliandus. PROSPER AQVITANICVS in lectione Canis. Tom. I. p. 143.
TIRO PROSPER ibidem p . 156. HERMANNVS CONTRACTVS ad an. 432. Longe plura belia ,
·
aufpiciis Attila gefta fuere , antequam Hunni , in Germaniam & Galliam impreffe .
rant , quam , annalibus veterum connotata , leguntur. Eorum enim armis , Gundari-
cus rex Burgundionum , & cum gente fua , poft annum CCCCXXXV. deletus eft.
PROSPER AQVITANICVS in Lectionib, CanifiiTom . I. p. 143. HERMANNVS CONTRACTVS ad
an.
 Attila , Caput V. 99

an. 435. Valentiniano quoque imperatori , Hunni , aduerfus Theodoricum regem

Gothorum , auxilio fucre. quorum copiis , ftipatus , Lithorius dux Romanorum , non
folum , anno CCCCXXXVI. Narbonenfibus obfeffis , fuppetias tulit , verum , reda-
&
tis etiam in ordinem Aremoricis , anno CCCCXXXVII. Gothorum populationem ,
in Gallia compreffic. PROSPER AQVITANICVS 1. c. p. 143. HERMANNVS CONTRACTVS ad
an. 439. p. 268. MARIANVS SCOTvs Lib. II. æt. 6. ad an. 438. Huius fubfidii SIDONIVS
quoque meminit :

Lithorius Scythicos equites , dum forte fuba&

ło
Celfus Armerico , Geticum rapiebat in agmen
Per terras Aruerne tuas , qui proxima quæque ,

Difcurfu ,flammis , ferro , feritate , rapinis ,

Delebant pacis , fallentes nomen inane.
vbi vero Lithorias , pugna , anno CCCCXXIX, imprudenter commiffa , in poteftatem
Gothorum perueniffet : Romani , properante , ad Rhodanum Theodorico rege , Hun-
nos præfidio oppidorum impofuere. Edocet hoc iterum SIDONIVS , Carm. VII. p. 93.
-
Capto , terrarum damna patebant ,
Litborio , in Rhodanum , proprios producere fines
Theodoride fixum. Nec erat pugnare neceffe
Sed migrare Getis , rabidam trux afperat iram
Victor , quod fentit Scythicum pro manibus hoftem
Imputat , & nibil eft grauius , fi forfitan vnquam
Vincere contingat , trepido.
Tandem Attila, fœdere , quod Hunni , cum Theodofio inierant , difrupto , ingentique
ex Hunnis , Oftrogothis , Gepidisque, exercitu coacto , anno CCCCXLI. orientale in-
uafit imperium, Moefiam folus , fuperato Iftro ingreffus eft , Thraciam , Bledæ fratri va-
ftandam commifit. PROSPER AQVITANICVS 1. c. p. 146. CHRONICON ALEXANDRINVM
Olymp. CCCV. Ind. X. Beda de fex æt, mundi p. 114. HERMANNVS CONTRACTVS ad an.
442. MARIANVS SCOTVS Lib. II. æt. 6. ad an . 443. Hoc tumultu accepto , Theodofius
Arnegislum & Joannem vtrumque magiftrum militum , Hunnis , cum delecta manu oc-
currere iuffit , quorum Arnegislus , acri prælio , cum Attila decertauit, Joannes autem
dum Bledæ occurrerat , fraude Arnegisli peremtus occubuit. SIGONIVS Lib. XII. p.
304. anno fequente , Hunni , vaftata Thracia , Græciaque , omnia oppida , inde a finu
fonico , vfque ad Conftantinopolim diripuerunt , ac duas munitiffimas in Illyrico ar-
ces , vrbemque Caffandream , vt PROCOPIVS auctor eft , exciderunt. In Thracia cer-
te , omnia oppida , præter Adrianopolim , & Heracleam , furore Hunnorum disie &a fuere.
SIGONIVS 1. c. Hoc bello , quum duces Romani , variis præliis irritarant , quam représ-
ferant potius , Hunnorum multitudinem : Theodofius , bellum Hunnicum expaue-
fcens , miffis anno CCCCXLIII . de pace , ad Attilam legatis , fex millia pondo auri ,
pro receffu , mille autem minas , fi fuis finibus impofterum foret contentus , fpopon-
dit. SIGEBERTVs Gemblacenf. ad an. 447. SIGONIVS de occid. imp. Lib. XII. ad an.
443. Interemto vero , ex infidiis anno CCCCXLV . Bleda fratre , fubactisque , qui ci
parebant populis , Attila , bellum Romanis , anno CCCCXLVI. indixit , qui , fupe.
rato fub initium anni fequentis , frigore , conglaciato Iftro , exercitum , in Daciam
citeriorem , feu Moefiam , populatum immifit , cæfisque apud Mareianopolim , Anthe-
a
mio & Arnegislo militum magiftris , graffatus per Daciam , Moefiam , Illyricum , Thra.
ciam , vfque ad Thermopolim , inter Theffaliam & Macedoniam penetrauit , JORNAND.
de Regn. fuccefs. Cap. 98. FRECVLPHVS , Chr. T. II. Lib . V. c. 14. p. 126. coll . Vulcan.
Hac expeditione , feptuaginta minimum ciuitates in oriente, Hunnorum deprædatione
fubuerfas fuiffe TIRO PROSPER p. 172. coll. Canis. T. I. ed. Pith. & SIGEBERTVS , ad an.
450, narrant. Vnde SIDONIVS , ad Anthemium Carm. II. p. 23. fic de HVNNIS.

Gens ifta repente

Venerat, & fectas inciderat orbita lymphas
Hane tu directus , per Dacica rura vagantem
Bb 2 Con-
100 Juuenci Coelii Calani Dalmate

nunc vna , deinde altera , variis & innumeris præliis laceffe-

runt. Et exinde per Germaniam g ) tranfeuntes , Gallias

b) in-

Contrabis , aggrederis , fuperas , includis & vt te

Metato fpatio caftrorum Sardica vidit ,
Obfidione premis , quæ te fic tempore multo ,
In vallo pofitum ftupuit , quod miles in agros ,
Nec licitis nec furtiuis excurfibus ibat.
Cur deeffet, cum fæpe Ceres femperque Liaus
Difciplina tamen non defuit inde propinquo
Hofte magis timuere ducem , fic denique factum eft :
Vt focius tum forte tuus , mox proditor illis.
Fruftra terga daret , flexo pede cornua nudans
Tu ftabas acie folus , te fponfa fugaci . •

Expetiit ductore manus te Marte pedeſtri

Sudantem repetebat eques tua figna fequutus
Dux fugit , infequeris , renouat certamina , vincis ;
Clauditur , expugnas , elabitur , obruis atque
Sarmatica paci pretium fua funera ponis.
Partitur, iuffum fubiit iam transfuga letum , (
Atque peregrino cecidit tuo vicima ferro.
Minus itaque recte Lvcivs de regno Dalmat. & Croat. Lib. III. c. IV. f. 120. ATTI-
LAM nunquam Illyricum vaftauiffe obferuat: cum tamen copie Hunnorum , & a depo.
pulatione Moefiæ Græciæque , tefte PROCOPIO , & ab obfidione Aquileia , in Illyricum
excurrerint. His actis , Theodofius , tantum bellum auerfatus , legatos ad ATTILAM de
pace acturos , in Scythiam mifit , & annuum vectigal auxit. In hanc legationem ,
PRISCVM hiftoricum miffum fuiffe , elucet , ex eius Excerptis de Legat . p. 83. edit. Paris .
& JORNANDE , de rebus Get. Cap. XXXIV. Qua re cognita , Valentinianus , & ipfe ,
oratores ad pacem petendam , CASSIODORVM , & CARPILIONEM mifit, vid. CASSIODORVS

epift. Theod. PRISCVS Excerptis Legat. Pace conceffa , tributoque aucto , Agatziros
primum , duce Onefegio , perdomat , poftea vero , bellum , aduerfus Perfas molitur.
PRISCVS 1. c. p. 108. 121. THVRÓTzivs , Chron . P. 1. c. 14. Hæc , ante Gallicam & Ger-
manicam expeditionem . Quo tempore , Pannoniam quoque , cum Mofia , ceterif
que Romanorum prouinciis , fub iugum miffam fuiffe , ex euerfione Sirmii , apud PRI-
SCVм p. 104. luculenter elucet, ceterum , ante fubiugatas orientis prouincias , haud
infeffam fuiffe ab Hunnis Pannoniam , vel inde colligere licet ; quod ATTILA , Roma-
norum , aduerfus Veftrogothos exercituum , dux & focius , accepto a Theodofio annuo ſti-
pendio , intactas Romanorum prouincias reliquerit , fedemque imperii , Daciam Ri-
penfem, & regionem lazygum Metanaftarum , delegerit. PRISCVS Rhetor Excerptis Le-
gat. p. 169. feq. Non igitur ad ann . CCCCI . veluti annales Hungarorum adnotaue-
re , verum ad CCCCXLI. vel CCCCXLVII. quo ATTILA , orientale inuaferat impe-
rium , occupationem Pannoniæ referendam , eaque , quæ CHRONICON Hungaricum, de
præliis , cum Macrino & Derrico apud Potentianam & Kefmawr commiffis , co quod
fcriptores Romanorum , ea de re taceant , prorfus incerta & dubia effe , exiftima-
uerim.
g ) Ex Pannonia , & lazygum Metanafiarum regione , confilio , vti THVRÓTZIO placet, De-
trici , occidentales adgreditur prouincias. Et primum quidem , fubactis Quadis , &
Marcomannis , in Noricum irrumpit. Vbi , cum Theodorico Veronenfi , & Macrino An-
themio , limitis Danubiani præfidibus , pactus , itineris aduerfus Veftrogothos faciundi
facultatem , claufis oppidis , accepit , atque per Vindeliciam , & Rhetiarum Rauracorum-
que fines , ad lacum Brigantinum , peruenit. Vnde , fubuerfis vrbibus , cæfisque Gun-
darico & Sigismundo , Burgundiæ Regibus , quorum pofteriorem THVRÓтzivs , Regem
Con-
 101
Attila , Caput V

b ) inuaferunt , ¿ ) omnia ferro & igni fubiicientes , & hoſtili mo-

re vniuerfa quoque diripiunt , plerisque tamen ciuitatibus k ) &

oppidis captis , multis & in deditionem receptis , fecus Aurelia-

num

Conftantiæ vocat , ad Rhenum vfque penetrat. AVENTINVS , Annalibus Boiorum Lib.

II. f. 164. edit. Bafil. an. 1580. Expeditione hac , omnes , fine dubio Germaniæ po-
puli , veluti SIGONIVS L. XIII . p. 316. opinatur , fe , ATTILAE , ad Gothorum , vt præ fe
ferebat , excidium , contendenti , adiunxerunt : Quadi , inquam , Marcomanni , Heruli ,
Turcilingi , Burgundiones , Thuringi , Bruteri , Saxones , & qui in Germania remanferant ,
Franci. Cum hac igitur , diuerfarum gentium multitudine , ATTILA , vniuerfam Germa-
niam , fubegit.
b) Galliam puta Belgicam , Lugdunenfem , & Aquitanicam. ATTILA quippe , tan- .
tarum gentium ftipatus multitudine , fuperato lintribus Rheno flumine , exercitum
in Belgium primum infudit ; inde in Lugdunenfem & Aquitanicam regionem , nullo
impediente , libere progreffus. Expeditionem , in hunc modum defcribit SIDONIVS ,
ad Auitum Carm. VII. p . 96.
Cedit cito fecta bipenni
Hercinia in lintres & Rhenum texuit alno

Et iam terrificis , diffuderat ATTILA turmis

In campos fe Belga tuos.
Cauffam , cur Attila Galliam inuaferit , PRISCVs Rhetor Excerpt. Legat. p . m. 63. ex-
ponit : Itaque Attilas in varias diftrahebatur fententias , & illi in dubio hærebat animus , quos
primum adgrederetur. Tandem melius rem fe habituram vifum eft , ad periculofius bellum fefe
conuertere , & in occidentem exercitum educere. Illic enim fibi rem fore non folum cum Ita-
lis , fed etiam cum Gothis & Francis ; cum his vt Honoriam cum ingentibus diuitiis in vxo-
rem acciperet ; cum illis vt Genferichi gratiam promereretur. At Francos bello laceffendi , illi
cauffa fuit Regum ipforum obitus , & de regno inter liberos controuerfia. Seniori Attilas ftu-
debat , iuniorem Aetius tuebatur , quem Roma vidimus legationem obeuntem.
i) Vniuerfam Germaniam , inaudita crudelitate , inde a Pannonia , vfque ad Heduos
deuaftatam fuiffe HVLDERICVS MVTIVS Chronic. Germ . Lib. IV. T. II. p. 644. Collect .
Piftorii edit. an. 1726. obferuauit ; erronee tamen calamitatem , quæ anno CCCC.
XLIX . & CCCCL. acciderat , ad an . CCCCXLV. retulit, Memoratu digna eft , cum
primis Argentina , & Colonia Agrippina , depopulatio . Et Argentinam quidem , ATTILA
propterea , quod fola , conatibus fuis , obfiftere audebat , folo æquauit , atque pro-
pter diuerfas vias , Strasburgum adpellari iuffit. THVRÓTZIVS Chron. Cap. XV. OLA-
HVs , in Attila , Cap. IV. Teftatur id icon ATTILAE , in vertice , portæ Argentoraten-
fis , anaglyphice fculpta apud SCHÖDELIVM , in Notit. Hung. Part. I. §. 245. feq. Apud
Coloniam vero Agrippinam , Gyula Dux Hunnorum , XI. M. virgines , quæ duce Vr-
fula , Roma , in patriam , fecundo Rheno , reuertebantur , interceptas , crudeliter enc-
cauit. SIGONIVS Lib. XIII. p . 317. & THVRÓTZivs 1. c. Cap. XVII . Conf. de vndecim
mille virginibus , Valefiana feu Meditamenta Critica Hiftorica cet. Hadriani VALESII
Parifiis 1694. in 12. & Acta Erudit. Lips. ad an. 1694. Mens. Iul . p. 309.
k) Nullam ciuitatem , nullum caftellum , nullumque oppidum Galliæ , a furore AT-
TILAE , qua ille ducebat exercitum, tutum fuiffe , ex FRECVLPHI Chron. T. II . L. V. cap.
14. P. 154. cognofcitur, GREGORIVS Turon . Lib. II. cap. 7. multas Galliarum ciuitates,
preffas fuiffe adnotauit. Superato enim , Rheno , Tungros , & Coloniam deleuit , Treue
ros diripuit , Metas fuccendit , Attrebatum excidit , Aurelianum obfedit. AIMONIVS de
geftis Francorum , Lib. I. cap. 6. p. 286. GREGORIVS TVRONENSIS Lib . II. cap . 6. SIGO-
NIVs Occid. Imp. Lib. XIII. p. 317. Trecas tamen , in Senonia , virtute S. Lupi , Epifcopi
percitus , nullo maleficio adfecit. HINCMARVS , Epift. V. cap. 17. PETRVS Equilin. Lib.
VI. cap. I. Hac tempeftate Lutetia quoque Parifiorum , pietate S. Genoueua , feruata fue-
rat. vid. HIST. S. Genouefæ. Ceterum , Tungrorum excidium , a Seruatio præfule præ-
dictum fuiffe , tradit FREDEGARIVS , de geftis Francorum , Cap. I. p. 93. collect. Freheri.
Decad. I. Monument. III, C c Ciui,
3
102 Iuuenci Cœlii Calani Dalmata

num 1) caftra metati funt m ) . Sed meritis 7 ) B. ANIANI , eius

dem vrbis epifcopi , DEVS omnipotens , ciuitatem ab incurfu ho-

ftium protexit ; quamuis o ) multa grauia perpeffa fit. p ) Hoc

audiens Valentinianus Publius , huius nominis tertius , qui (9 cum

Thea-

1) Ciuitas eft Galliæ Lugdunenfis , ad Ligerim fita , quæ ab reftitutore Aureliano ,

nomen accepit. CHRISTOPH , CELLARIVS Geogr. Antiqu, Lib. II. cap. 2. p. 204. quam
Sangibanus rex Alanorum , aduerfus Hunnorum impetum defendebat. JORNANDES de
Reb. Get. cap. 37. p . 107. Ea , GREGORIO TVRONENSI Lib. V. cap. 33. & AIMONIO Lib.
I. cap.6. Aurelianenfis ; JORNANDI 1. c. ciuitas Aureliana ; NOTIT. Prouinc . & in præ-
fat. Concil. Aurelian, I. ciuitas Aurelianorum ; OTHONI Frifingenfi Lib. IV. c. 41 . &
BEDAE XV. Kal. Decembris , aliisque , Aurelianis dicitur.
m ) Hunnos vrbem Aurelianenfem obfediffe , elucet ex AIMONIO Lib. I. c. 6. SIGE,
BERTO ad an. 453. PETRO item Lib. X. cap. 71. cuius oppugnationem , GREGORIVS Tu-
ronenfis , Lib. II. cap. 7. defcribit.
n ) B. ANIANVS , præful fuit Aurelianenfium , FRECVLPH. Chr. T. II . Lib . V. c. 14. AIMO.
NIVS L. I. cap. 6. HISTOR . S. Aniani , cuius meritis Aurelianum obfidione liberatum
numerofumque Hunnorum exercitum , in campis Cathalaunicis , fufum fuiffe , annales
Francorum tradunt. Ita enim GREGOR. Turon . L. II . c. 7. Itaque liberata , obtentu B.
Antiftitis ciuitate , & alibi : Nam nullus ambigat Chunorum exercitum , obtentu memorati
Antiftitis fuiffe fugatum. AIMON. 1. c. Cuius meritis & orationibus , imaniffimas Hunnorum
phalanges , omnipotentia Chrifti ita protriuit: vt quibus profugi habitent in terris , hucusque fit
incognitum. Liberationem vrbis , ab infultu Hunnorum , meritis B. Aniani , SIDONIVS t
quoque , Epift. Lib. VIII. ep . 15. p. 553. tribuit , quam , IDACIVS Chron , Mfc. & qui eum
fequitur , SIGONIVS Lib. XIII . f. 318. orationibus beatiffimi præfulis , ciuiumque ad-
fcribunt. Ita enim ifte : Ea re territi ciues , cum quidnam confilii caperent , in incerto ha-
berent ; Anianum confuluerunt. Ille monuit , vt fpem in DEO figerent , atque opem eius fup-
pliciter implorarent. Quod cum illi humi proftrati feciſſent , &c.
o ) Aurelianum , maximo arietum impulfu , oppugnatum fuiffe. GREGOR. Turon . iz
Lib. II. cap. 7. fcribit : Attila vero Chunorum rex , a Metenfi vrbe egrediens , cum multas
Galliarum ciuitates premeret : Aurelium adgreditur , eamque , maximo arietum impulſu , niti-
tur expugnare. Ab oppugnatione in vrbem demum , Hunnos irruptionem feciffe , onu.
ftofque fpoliis , in caftra rediiffe , AVCTOR Hift. S. Aniani , & PETR. EQVILIN. Lib.
VII. cap. 71. referunt. Ita vero iſte : Dum autem epiſcopus ad eos exiuiſſet , & pro populo
intercedens , ab ATTILA nihil penitus obtinere potuiffet , fed , die fequenti aduerfarii vrbem
violenter intrantes , plauftra eorum , fpoliis onerarent , &c. Neque tamen Hunni , facta ir-
ruptione , vrbem diripuere : fuperuenientes quippe Aetius patricius , Meroueus item ,
Francorum , & Theodoricus , Gothorum reges , eos fugarunt , & ab Aurelianis recedere ,
relictis fpoliis , adegerunt. GREGOR . Turon . Lib. II . c. 7. & HIST. S. ANIANI . Ea
propter , SIDONIVS Lib. VIII. ep. 16. de obfidione Aurelianenfi , hunc in modum :
Exegeras mihi , vt promitterem tibi ATTILAE bellum ftilo me pofteris intimaturum , quo vide-
licet Aurelianenfis vrbis obfidio , oppugnatio , irruptio , nec direptio , & illa vulgata exauditi
calitus facerdotis vaticinatio , continebatur. Oppugnationis Aureliani , haud meminit
JORNANDES , qui ante aduentum ATTILAE , demolitum fuiffe , memoriæ prodidit.
P ) Prius Valentinianus Imp . , exercitum Romanum , duce Aetio , proficifci iuffit :
quam ATTILA , fuperato Rheno , in Gallias irruperat. Is enim , in omnem ATTILAE
actionem intentus , cognito , legationis , quam anno CCCCL. ad Oftrogothos exmi-
ferat , fuco , Theodoricum , Gothorum , Gundaricum , Burgundionum , Sangibanum , Ala-
norum , & Meroueum , Francorum Reges , in focietatem belli adfciuit , eiusque fummam
Aetio dedit. JORNANDES de Rebus Get. cap. XXXVI. FRECVLPHVs Chron. T. II . Lib.
V. c. XIV .
9) THEODOSIVM II. intelligit , qui , cum VALENTINIANO III . ad annum vfque CCCCL.
imperauit , & fub Gallicana Hunnorum expeditione , obiit. JORNANDES de Regn . Suc-
cefs. p. m. 126. CVSPINIANVS in Cæfaribus , in Theodofio II.
r ) Dux

}
 Attila , Caput VI. . 103

Theodofio iuniore Romanum Imperium tenebat , Etium patri-

cium , virum vtique ) rebus bellicis apprime eruditum s .) cum

magno fuo exercitus , adparatu , direxit in Gallias ) , vt Bledæ

ATTILAEque , & u ) gentium , quas fecum duxerant , tumultibus

& anfractibus contrairet .

* ) Dux fuit , vti SIGONIVS , Lib . XIII . p. 315. fcribit , ea ætate , & manu , & confilio,
promtiffimus , atque in barbarorum bellis exercitatiffimus. quem eapropter , BEDA de
Sex ætat. mundi. p. m. 114. terrorem . Attila nominat. Erat enim hac ætate Aetius ,
folus ex principibus , famofiſſimo Attila, formidabilis . MARIAN. SCOTVS. Lib . II . æt. VI.
ad an . 455.
s ) Exercitus , confilio Aetii , ATTILAE obiectus , ex Romanis , Veſt- Gothis , Alanis ,
Francis , Burgundionibus , aliisque Celtarum , & Germanorum nationibus , collectus
fuit. In adparando quippe bello , tanta fuit Patricii Aetii prudentia : vt vndique bellato-
ribus congregatis , aduerfus ferocem , & infinitam multitudinem , non impar occurreret. His
anim adfuere auxiliares Franci , Sarmata , Armoritiani , Litiani , Burgundiones , Saxones
Riparioli , Ibrionès , quondam milites Romani , tunc vero , iam in numero auxiliariorum ex-
quifiti , aliaque nonnulla Celtica , vel Germanica nationes. JORNAND. de Reb. Get. cap.
XXXVI. p. 105. 106. FRECVLPHVS , Chron. T. II. Lib. V. c. 14. p. m. 154.
t) Impegit hic IVVENCVS nofter , ignarus Bledam , ante fufceptam in Galliam expe.
ditionem , Theodofio XVIII. & Alboino Coff adeoque anno CCCCXLIV. necatum
fuiffe . PROSPER Aquitan . Coll . Canifii p. 147. vid . infra ad cap . XI.
z ) Exercitus ATTILAE , ex incondita Hunnorum , Scytharum , Germanorum , & Sarma.
tarum multitudine , conflatus fuit. Et Hunnorum quidem , qui tot præliis exhauſti
erant , haud magna fuit multitudo. Longe maior auxiliarium copiarum numerus.
Ex Scythis quippe : Oftrogothi , ducibus Valamiro , Theodomiro , & Vindemiro; Gepida
item , duce Ardarico , & Sarmatæ , Gelones , Neuri , Alani , Baſtarnæ , ceterique Scytha-
rum bellicofiffimi populi , in caftra ATTILAE Confluxerant. Ex Germanis vero : Quadi ,
Marcomanni , Rugi , Heruli , Turcilingi , Burgundiones , Thuringi , Bruceri , Saxones
item , & qui in Germania remanferant , Franci. Enumerat eos , qui his rebus inter-
fuit , SIDONIVS , in Panegyr. Carm . VIII . p. 95. ·

Subito cum rupta tumultu

Barbaries tota in te transfuderat arƐlos
Gallia pugnacem Rugum , comitante Gelono
Gepida trux fequitur. Scerum Burgundio cogit ,
Chunnus, Bellonotus , Neurus , Baftarna , Thuringus ,
Bruterus , vluofa , quem , vel Nicer alluit vnda
Prorumpit Francus
In Sarmatarum numero , Jazyges Metanafte intelligendi funt , quos STRABO Lib. VII. &
MARCELLINVS Lib. XVII. euidenter Sarmatas nominant. Diuerfi ab iis fuere Sarmata ,

a JORNANDE inter fubfidia Romanorum relati. quorum nomine , Burgundiones forte ,

qui e Sarmatia, in Galliam emigrauerant , intelligit.

CAPVT VI

T quoniam fermo incidit de VALENTINIANO III. inferendum

eft memoriæ , notitiæque pofterorum , qui & a quis fuerit
Valen-

a) Valentinianus III . filius fuit Conftantii , Romanorum Patricii , & Theodofii Ma-
gni , ex Placidia filia nepos. Ea enim , anno CCCXVIII . poft mortem Athaulfi regis
Gothorum , Conftantio comiti , Romanorumque Patricio nupferat, quem Honorius
Cc 2 Imp.
104 Iuuenci Cœlii Calani Dalmate

Valentinianus . hic fuit filius CONSTANTII Imperatoris , huius no-

minis tertii , b ) & Galliæ Placidæ , filiæ maioris Theodofii , foro-

ris Honorii & Arcadii , patris minoris Theodofii. Hic Valentia-

nus ex c ) vxore Licinia Eudoxia , genuit duas filias , quarum ma-

ior natu d) , Honoria nomine , Thrafimundi , Regis Vandalorum

fuit fortita connubium ; Junioris vero natu e ) Placidia nomine ,

virginis clariffimæ , Veronæ corpus in Ecclefia S. Stephani condi-

tum requiefcit.

Imp . fublato Conftantino tyranno , anno CCCCXX, collegam imperii legerat, ORO-
SIVS Lib. VII. c. 41. SOZOMENVS Lib. VII. c. 13. feq.

b) PLACIDIA, quam Placida , rectius fcribitur , ficuti & nofter paullo inferius. Fuit ca
Theodofii M. filia , atque Arcadii , Honoriique Impp. foror , & Athaulfi Regis Gotho-
rum , qui Gallias tenebant , vxor. ISIDORVS Chron . Goth. ad an. 448. quam propterea
CALANVS CUM NICEPHORO , Gallam Placidam vocat. Ea , interfecto a Valia Athaulfo ,
rege Veftgothorum , Honorio reddita , & Conftantino Patricio matrimonio iuncta , Va-
lentinianum III. Imp . peperit. JORNANDES , de Reg. Succeff. p . m. 124. NICEPHOR, Hiſt.
Eccl. Lib . XIV. c. 6.
c ) EVDOXIAM alii , matris nomine , adpellant. Fuit enim Valentiniani III . vxor &
Theodofii II. ex Eudoxia , filia. EVAGRIVS Lib. I. c. 21. ZONARAS Tom. III . P. 91. edit.
Franc. an. 1587. IORNANDES de Regn. Succeff. p. m. 125.
d) Natu maior, VALENTINIANI III. filia , non Honoria , fed Eudoxia , quæ Hunerico,
regi Vandalorum nupferat , adpellabatur. Honoria enim foror fuit Valentiniani. III.
PRISCVS Rheor in Excerpt. Legat p. 64. quæ ATTILAM , libidine inflammata , ad in-
cundum fecum connubium , in Italiam inuitauerat. IORNANDES de Regn . Succeff. p.
m. 125. SIGONIVS , de Occ. Imp. Lib. XII. ad an. 434. p. 295. conf. ad Cap. XXII.
not. c. Ceterum , Eudoxiam , & cum forore Placidia , Genfericus Rex Vandalarum
expugnata Roma , in Africam abduxit , eamque filio Hunerico in matrimonium de-
tit. ISIDORVS in Chronico Wandalorum p. m . 227. 228. IORNANDES de Regn, fuccefs.
p. m. 127. NICEPHORVS Hift. Ecclef. Lib. XIV. Cap. XI.
e ) Placidia natu minor Valentiniani III . filia , quæ , cum Eudoxia forore , a Gen-
ferico rege Vandalorum , in Africam abducta fuit , remiffa Conftantinopolim , Oly-
brio Patricio , poftea vero Romanorum imperatori nupfit. PROCOPIVS Lib III. Bell
Vand. ISIDORVS Chronic. Wandalorum p. m. 227. NICEPHORVS 1. c.

CAPVT VII.

s a
d) ergo Patricius , vir , vt antea diximus , ftrenuus

ETIVS b) ter

a ) Aetium IORNANDES , PROSPER Aquitanicus , FRECVLPHVS , FREDEGARIVS , aliique

plures exprimunt. Aetium fcribit SIDONIVS. Aethium vero AVCTOR, Hift. S. Aniani.
Patricius ille fuit Romanorum , qui ea tempeftate Galliis præerat. FRECVLPHVS ,

Chron. Tom. II . Lib. v. c. 14. quem IORNANDES de Reb. Get. Cap. XXXVI. tantæ
prudentiæ virum fuiffe indicat : vti etiam , ei , hac tempeftate innitebatur refpub. Hefpe-
ria plaga. Natus ille eft in Myfia , in Doraftana regione , qui , initio , ob infignem
rei bellica peritiam , ab Honorio Imp. in locum Conftantii , copiis præfectus , poft hac
vero , quod cum Alanis , Vandalis , ac Sueuis , haud conflixerat , dignitate priuatus ,
ad Hunnos tranfiit , ATTILAE & RVGILAE , vt SIGEBERTVS putat , ob infignes animi do-
tes , cum primis carus ; a quo is , rerum Italicarum ftatum , didicit. Mortuo Honorio ,
interuentu Hunnorum , Valentiniano reconciliatus , & Romam reuerfus , dignitati pri-
ftinæ reftituitur. PROSP. Aquit. T. I. p. 143. HERM. CONTR. ad an. 432. OLAHVS in Ar-
TILA cap. V. Maximi Patricii fraude , poft multa præclare edita facinora , peremtus ,
JORNANDES de Regn. Succeff. p. m. 127. b) Pri.
 Attila , Caput VII. 105

b) ter Conful , & qui , quidquid bellorum erat , folus nouerat ,

collecto Romanorum exercitu , c ) Theodoricum regem d) Got-

thorum · - qui Hunnis , habitis ex præcedentibus diffidiis , &

e ) innumeris conflictibus offenfi , aduerfus eos vlturi fuas , fuo-

rumque graues iniurias , Etio , de facili f) confenfere , fibi adfum-

fit , certaminis , aut profecto ingentis g ) futuri belli collegam.

Cuius belli confortio , & b ) Wallamir & Theodomir quondam

i ) Tria-

1 b ) Primum Anno C. 432. cum Valerio , deinde Anno 437. cum Fl. Sigenulte , inde
An. 446. cum Q. Aurelio Symacho. vid. FAST. CONSVLAR.
e ) Theodoricus JORNANDI , Theudoridus ISIDORO , Theodorus FRECVLPHO ; AVCTORI
vero Chron. Alexand . Allaricus , erronee tamen dicitur. .
d) Gothorum puta occidentalium fex , quos JORNANDES & RICOBALDVS Ferarienfis ,
Vefegothos ; CHRONICON Reg. Wifigot , & SIGEBERTVS Wifigothos ; ISIDORVS autem ,
FRECVLPHVS , SIGONIVS , ceterique plures , Gothos fimpliciter vocant. Facta illi , ex
Scythia emigratione , indultu Valentis Imp. in Thraciam primum , inde per Illyricum
& Pannoniam , in Italiam , & hinc , duce Athaulpho , in Gallias effufi , regnum Gothi-
cum , quod in Hifpania floruerat , condidere. JORNANDES de Reb. Get. Cap. XXV.
feq. ISIDORVS Chron. Goth. ad an. 416. feq.
e) HVNNORVM , aduerfus Gothos , diuerfa prælia , recenfita , vide , ad Cap. III. fequ.
f) Notanda hic eft , in concitanda , inter Gothos Romanofque , diffenfione , folli-
cita ATTILE induftria . Is enim legatos in Italiam , ad Valentinianum principem miſit , ſe-
rens Gothorum Romanorumque difcordiam : vt , quos prælio non poterat concutere , odiis inter-
nis elideret , adſerens ſe reipub, eius amicitias in nullo violare , fed contra Theodoricum Veſego-
1. thorum regem fibi effe certamen , vnde eum excipi libenter optaret . Pari etiam modo > ad re-
gem Vefegothorum Theodoricum erigit Scriptum , hortatus , vt a Romanorum focietate difcederet ,
recoleretque pralia , qua paullo ante , contra eum fuerant concitata , fub nimia feritate. JOR
NANDES de Reb. Get . Cap. XXXVI. OTTO FRISING. Lib. IV. Cap. 26. His itaque , pru.
dentia Valentiniani , artibus ATTILE detectis , vltro citroque Gothi , in focietatem
armorum abiere .
g) Tres maiorum gentium principes , belli college , Aetio auxilio fuere. Theodo-
rici Gothorum , & Sangibani Alanorum Regis , JORNANDES de Reb. Get. Cap. XXXVI.
XXXVII, meminit , iftumque conceptæ in vrbe Aurelianenfi perfidiæ accufat. His ,
Meroueum , Francorum Regem, GREGOR. TVRON. Lib . II . Cap. 7. AIMON. Lib. I. Cap. 6.
SIGEBERTVS item ad an. 453. & reliqui adiiciunt. THÚRÓTZIVS Chron . P. I. Cap. 15.
decem occidentales reges in auxiliis Aetii , aduerfus Hunnos , numeratos fuiffe , ex vetu-
S ftis Hungarorum annalibus refert. qui , quemnam , Soldani nomine , Galliæ princi-
pem , intelligat , cum omnes tres , regionem Galliarum tenuerant , diuinari nequit.
f
b) Non Vallamir , & Theodemir , verum Thorismundus , & Theodoricus , in caftris Vefego-
thorum , aduerfus ATTILAM , militabant. JORNANDES de Reb. Get. cap. XXXVI. Vala-
mir namque , & Theodomir , reges fuere Oftrogothorum , Hunnorum poteftati fub-
iecti. JORNAND. 1. c. cap. XLVIII. Per errorem igitur IVVENCVS , reges Oftrogotho-
rum , cum principibus Vefegothis , confudiffe , ex cap . XX. p. m. 105. cognofcitur.
i) Nullus vnquam huius nominis rex , vel apud Vefegothos , vel apud Oftrogothos
imperauit , veluti ex IORNANDE & ISIDORI Chronico conftat. Triarius namque , Go-
thus , cuius filius Theodericus , regnantibus in Pannonia Oftrogothis , apud Marcia-
C num imperatorem florebat , neque regia dignitate ornatus , neque Theodorico Ve-
ftrogothorum regi propingua cognatione coniunctus fuit ; quippe quod , ex alia ,
0° quam Amala ftirpe regia , procreatus. IORNANDES de Reb. Get. Cap. LII. p. 153. 154.
Filius tamen eius Theodericus , cognomento Strabo , Rex Gothorum adpellatur. IOR-
NANDES de Regn . Succefs . p. 131. Crediderim , iniuria fcribarum deceptum effe Iv-
VENCVM , qui abrafis ex nomine WANDILARII regis Oftrogothorum , primis litteris , per
Decad. I. Monument. III. Dd erro-
i
106 Iuuenci Cælii Calani Dalmata

i ) Triarii regis filios , & ) Theodorici fratres , tum 7 ) in Got-

thorum regionibus imperantes , m ) fœderatos Romanis principi-

bus , modicis , & vt res poftulabat , ex tempore alloquiis , adiun-

xere . CAPUT

errorem , pro Dilarii , legerunt Tirairi. Fuit autem Wandilarias , pater , regum inter
Oftrogothos , Vallamiri , & Theodomiri , IORNAND. 1. c. cap. XLVIII .
k) Qui in comitatu Theodorici regis , Gothorum principes numerabantur , non
fratres , fed filii , natu maiores , fuerc. IORNANDES de Reb. Get. cap. XXXVI . Ivven-
cvs eos , immemor fui , cap . X. filios , cap. vero XX, fratres Theodorici vocat.
7) Regiones intellige Vefegothorum in Gallia & Hifpania. conf. not . d. Oftrogotho-
C
rum , namque , qui ex Scythia , cum Hunnis emigrauerant , fedes , hac tempeftate , in
Pannonia & Dacia fuerant.
m) Elucefcit hinc , non Oftrogothorum , verum Vefegothorum principes intelligi : quip-
pe qui , fœdus cum Romanis , aduerfus ATTILAM inierant. Oftrogothi contra , ATTI-
LE imperio fuberant. IORNAND. I. c.

CAPUT VIII

Actis igitur , inter tot & tantas , tantorum victorum exerci-

FAt
&
tusis
,, ingentibus & a ) variis præliis , nunc victor Romanus

exercitus , tunc etiam fæpe victus , repertus eft. Demum , cum

neque victrix , aut victa pars , quorum ius iudicio nofceretur , fi-

gnis collatis dimicatum eft , b ) in campis Catalaunicis , in qua A

ปี
pugna

a ) Ante pugnam Catalaunicam , nullum, vel cum Gothis , vel cum Romanis , Atti- I

lam commififfe in Gallia prælium , propterea , quod diffidens fuis copiis , metuebat d
inire conflictum , IORNANDES de Reb. Get. cap. XXXVII . auctor eft. FRECVLPHVS ta-
men . Chron. T. II. Lib. V. cap. 14. Attilam , primum ad Ligerim , cum Aetio & A
fœderatis , manus conferuiffe , indeque in campos Catalaunicos , pugnam tranftuliffe A
adferit. Superueniens certe Aetius , cum Theodorico & Merouco regibus , Attilam A
fugauit , atque ab Aurelianis , in campos Catalaunicos recedere coegit GREGOR. Tv-
RON. Lib. II . cap . 7.
b ) Campi Catalaunici vocantur , CASSIODORO in Chron. ad Marcian. A. & Adelphi-
co Coff. IORNANDI de Reb. Get. cap. XXXVI. XXXVII. XLIII . DIACONO Lib . V. Ist
DORO in Chronico Era CCCCLXVII . FRECVLPHO Lib. V. cap XIV. OTTONI FRISING . t
Lib. IV. cap. XXVI . SIGEBERT, in Chronic. ad an. CCCCLIII, OLAHO cap. IV. THV-
RÓTZIVS P. I. c. 15. & CALLIMACHVS , Cathalanicos ; BONFINIVS Dec. I. Lib. IV. Cataloni-
cos exprimunt. Quibusdam , campi Mauriaci audiunt : ita IORNANDES 1. c. cap.
XXXVI. campos Mauricii , FRECVLPHVS , Lib. V. cap. XIV. campos Mauriacos, GREGORIVS
TVRONENSIS , Hift. Lib. II. cap. XII. campum Mauriacum , & Mauriacenfem Campaniam
vocant. Vnde , Mauriacenfis pugna , in Legibb. Burgund, Catalaunici adpellantur ,
a Catalauno oppido Belgica Secunda , de quo NOTIT, PROVINC. & AMMIAN , MARCELLI-
Nus lib. XV. cap. X. fol.79. Huic inquit adnexa fecunda eft Belgica , qua Ambiani funt , ti
vrbs inter alias eminens , & Catalauni & Remi. Fuit quidem Catalanus campus , Tholofe D
proximus , & Catalacam in montanis Aruerniæ fitum , quod HIST. S. EGIDII M. S. indicat: D
pugnam tamen hanc , non in his , verum in Belgicis Catalauniæ campis commifam
fuiffe , autoramentis multis oftenditur. Juuat hanc in rem , JoAN. SAVARI Claramon- (
tenfis , notas in CAII SOLLII Apollinaris Sidonii , Aruernorum Episfcopi , Carmen VII,
p. 96. 97. edit. Paris. 1609. 4. adiicere. Vbi gentium fint , campi Catalaunici , ad-
huc ambigitur. Ne reftet locus ambigio : campi Catalaunici , non a Catalanis campis ,
Tho-
 Attila , Caput VIII. 107

pugna , vel quod verius , in quo bello , centum fexaginta millia

c ) pu.

Tholofæ proximis , vt quidam fentiunt ; nec a Catalaco in montanis Aruernia fito , de

quo Hift. MS. S. Egidii . Cui pofteriori fententiæ , loci natura a JORNANDE defcripta
c. 38. mire concinit. Erat pofitio loci decliui tumore , in modum collis excrefcens , & poftea ,
Attila fuos dirigit , qui cacumen montis inuaderent. Eft autem in planitie illa Catalacenfi ,
collis , in cuius apice fixa eft crux , quæ vulgo , Croix des Batailles , vocatur. In illa
planitie , vici pofiti dicuntur. De Catalaco inter ceteros , eft vetuftiffimus , qui in pan-
chartis , de veteribus campis , dicitur. Alter eft Entiliacus Catalacenfis , quem ab ATTILA
nomen fumfiffe , peritiores indigenæ credunt. Riuulus etiam præterlabitur , qui pla-
nitiem , in duodecim Aquitanicas leugas protenfam interfecat. Riuulum , in campis
1 Catalaunicis fluxiffe , PAVLLVS DIACONVS L. IV. tradit , & , quod his omnibus validius eft
argumentum , tractus dicitur Mauriacus ; vulgo Prouofie de Mauriac ; vrbes , burgi , vil
lulæ , in illa planitie fitæ , a Mauriaco vrbe , huic planitiei adiacente , quæ quondam
fuit in montanis præcipua vrbs , HIST . S. AVSTREMONII mff. a qua Mauriacus campus.
GREG. ARUER, campi reliquis Mauriaci. Quodque hoc verifimile iuuåt : non funt pro-
cul diffiti , ab Aureliacenfi vrbe , quæ vulgo Auriliac , de qua Odo in Hift. S. Geraldi Co-
mitis. Quæ res me impulerunt : vt cum Myrone , totius humanitatis fenatore &
præfide V.C. probo , & antiquitatis ftudiofo montana confcenderem , & in difputa-
tionis campum defcenderem , cum Sarraſte Aureliacenfi Confiliario , & Caldaqueo
caufidico , viris eruditis , qui in ea fententia , adeo fixi funt , vt ab illa remouere non
S
potuerim , his rationibus , quibus facile conuincam illos , & huius fententiæ fecute-
1 leios , non tamen fine ratione errare , atque etiam SIGEBERTVM PARADINVM , BARO A. C.
451. Hactenus SAVARVS , in conuincendis iis , qui campos Catalaunicos , in Aruernis
quærunt , occupabatur. Nunc euidentibus oftendit rationibus , campos , in quibus
a Attila conflixerat , in Belgica effe inquirendos. Ac primum quidem , Attilam , e Pan-
2 noniis , in Belgicam veniffe , vero verius , vide fupra citatos auctores , Metenfis vr-
bis euerfio , & incendium GREG. TVRON. 1 , 11. c. 6. Treuirorum direptio AIMON. L.
1. c. 6. Tricaffium obfidio S. c. 15. 1. 8. ad extremum Aurelianis irruptio ibid, neque
direptio , fatis adftruunt. Attilam non vltra Aurelianim promouiffe exercitum s . e.
12. 1.7. et. e. 15. l. 8. a cuius direptione Aurelianenfis Aniani meritis , & fuperuentu
& Aetii , Theodori , Merouei , repulfus & fugatus , quomodo in montana centum , ab
Aurelianenfi vrbe leugis diffita profugerit. Non video , nec ratione percipi poteſt ,
Attilam fe præcipitem dediffe , in hunc tractum , qui Romanarum partium erat. Præ-
fertim cum illi & exercitui quingentorum millium traiiciendi effent , non femel Li-
ger , Alanio , & Elauer , loca etiam confraga & inuia peragranda , priusquam ad mon-
tana perueniret. Quod , vt factu difficile , fic creditu difficillimum eft. Primam belli
molem , circa Ligerim fuiffe tradit. IDA. & ex eo FRECVLP. 1. 5. c. 14. T. 2. Attila au .
tem a tractu Ligeris repulfus fuit. vnde Aetius , Sidonio. c. 12. l . 7. Ligeris liberator
ibidemque Attila Rheni hoftis vocatut , atque ita Attila ad Belgas profugit IDAC. In Bel-
gica quærendi funt campi Catalaunici , fic a Catalauno , Catalaunici dicti. Eft autem
Catalaunum ciuitas Belgicæ fecundæ NOTIT. Prouinc. AM. MARCEL . 1. 15. fub finem ,
quo loci planities latiffima eft , & præliis memorabilis , AM. MARCEL. I. 27. de Iouino:
8 & maturato itinere , omen prope Cathalaunos inuenit , ad congrediendum promtiſſimum , ở
vallo oportune metato , fuisquepro temporis copia , cibo recreatis & fomno , primo aurora exor-
tu in aperta planitie compofuit aciem cet. De qua etiam PANEG. Flauienfium Conftan.
tino dictus , & EVTROPIVS in Aureliano , cuius longitudo & latitudo , montanis noftris
non poffet aptari , apte vero conuenit , his , quæ de his campis IORNANDES & ex co
DIACONVS 1. 5. centum laugas in longum tenentes , & feptuaginta in latum , quorum ampli-
tudo camporum , Campaniæ nomen fecit , GREG. TVRON. 1.9. Hift . c. 14. & l. de Glor,
Confeff. c. 67. vnde & Belga , Campanenfis eidem Gregorio dictus eft. 1. 2. de mira.
c. 32. eiusdem Appendici c. 57. & a Catalauno , Catalaunenfis Campania . Append . c. 41 .
AIMON. 1. 4. c. 1. quoque Belgica II . Metropolis eft ciuitas Remorum. Rhemenfis Cam-
pagnia, GREG. ibid. & in Appendice Marcellini comitis fub finem . Indict . IV . XV.
D d 2 P. c.
108 Iuuenci Cælii Calani Dalmatæ

c ) pugnatorum fiue bellantium , d ) vtrinque cæfa funt gladiis.

Ibi & e ) Theodoricus rex inter cæfos occubuit.

CAPVT IX.

Ec ab re eft inferere , cum a ) vtrinque b ) arufpices de belli

NEC exitu

P. C. BASILII V. quæ Campania Mauriacenfis IDACIO , qui pugnam illam in Campania , id

eft , Belgica fecunda , factam fuiffe teftatur. Si adhuc ambigitis , verba hæc fornandis
attendite , de Thorismundo Gothorum rege : relictis Hunnis redit ad Gallias cet. atque
etiam illa Diaconi & Sigeberti , qui aiunt Attilam ad Pannonias repedaffe , & vt loqui-
tur SIGEBERTVS repatriaffe. PROSPER , in Chron, Attila Gallias ingreffus , quafi iure debi-
tam pofcit vxorem , vbi graui clade inflicta , & accepta , ad propria recedit. PARAD mifere
fallitur , qui Lugdunum ab Attila & Hunnis euerfum , & a Maioriano A. reftitutum
fcribit. Neque minus BARON. Anno 451. T. 6. qui Regium S. Profperi , patriam con-
flagraffe hac Attile clade , ex Profperi verfibus colligit. Dinamius patricius in hiſt.
S. Maximi Regienfis , vbi de Regio : vt ficut hactenus nullos hoftium incurfus , longo tempo-
rum interuallo pertulit cet. Verum ne id meritis S. Maximi tribuatur , qui non longe
tamen ante Vrbicum Regienfem , ad quem Dinamius fcribit , fcias , Regium , ante ATTILAM
incenfum fuiffe , atque etiam Vafatenfem vrbem , quæ longa obfidione vallata eft a
Chunis , non tamen ab ATTILA , vt BARONIVS fcribit ; fed a Ganferico rege. GREG. Tu-
ron. L. 1. de mirac. c. 13. & ex eo , SIGEBERT. An. 453. fuppreffo regis nomine , de qua
Hunnica clade SALVIAN. 1. 4. Da veniam loquacitati , Lector candide ! Errat hic Chro-
nicon Alexandrinum , Olymp . CCCVII . p . 737. dum bellum Hunnorum in Gallia de-
fcribendo , pugnam Catalaunicam , ad Danubium contigiffe adferit.. Ita vero illud : E
veftigio ergo , impreffione in illum facta , vt ad Danubium caftra pofuerat , multa millia de
exercitu eius ceciderunt , atque ad fidem faciendam Allaricus ipfe , fagitta ictus , accepta plaga ,
occubuit.
c ) De numero cæforum in campis Catalaunicis , non conueniunt fcriptores. IOR-
NANDES , de Reb. Get. Cap . XLI . CLXII . millia cæfa adnotauit , exceptis XC. millibus Ge-
pidarum & Francorum , qui ante congreffionem publicam , noctu fibi occurrentes , mutuis con-
cidere vulneribus , Francis pro Romanorum , Gepidis pro Hunnorum parte pugnantibus. FRE-
CVLPHVS , 1. c. CLXV. millia cæforum ex vtraque parte refert exceptis XV. millibus
་ Francorum & Gepidarum, qui mutuis vulneribus conciderunt. DIACONVS L.V.SIGEBERTVS , ad
an. 453 & cum eo THVRÓTZIVS vniuerfim CLXXX. vtrinque interfectorum millia numerat;
CHRONICON ALEXAND. Olymp . CCCVII . p . 736. numero indefinito , xuniádas Tomas
millia multa exprimit.
d ) IORNANDES 1. c. ab vtrisque partibus CLXII. millia cafa referantur. PROSPER Aquitan.
Collect. Canifi p . 161. Pugna facta in Galliis inter Aetium & Attilam , regem Hunnorum
cum vtriusque populi cade. FRECVLPHVS 1. c. CLXV. millia ab vtrisque partibus cafa refe-
runtur. HERM. Contract. ad an . 500. grandi vndique cade pugnantes.
e ) Inter denfiffima cæforum cadauera , Theodoricum occubuiffe , IORNANDES de Reb .
Get. Cap. XLI. teftis eft , quem inter cæforum millia pariter referunt , FRECVLPHVS 1.c.
SIGEBERTVS 1. c. Occubuit vero , fagitta ictus , CHRON . Alexandr. 1. c. dum hac illacque
ad exhortationem fuorum difcurriffet. OTTO FRISING . Lib. IV. cap. 26. f. 94.
a) Non vtrinque , de belli exitu , per arufpices confultatum fuit : Romani enim co-
tum , quin Vefegothi etiam , atque Franci , fuperftitionem ethnicam eiurauerant. De
folo refert Attila. IORNANDES in Reb. Get. cap. XXXVII. Igitur Attila , ftatuit per ha-
rufpices futura inquirere. Primum tamen ex eremita infauftum belli exitum , cogni-
tum fuiffe THúróτzivs , Chron . P. 1. cap. 15. auctor eſt.
Varia fuiffe apud ethnicos diuinationum genera , CASPAR PEVCERVS , Comment, de
Pracipuis generibus diuinat. Cap. 1. feq . oftendit. Earum infigniora fuere , augurum
arufpicum portenta. Arufpices , feu Harufpices , a victimis in ara infpectis , vel
ab haruga, feu hoftia dicti, ex victima, ante mactationem, & poft cam , ex extis , flam.
ma ,
 Attila , Caput IX. 10g

exitu confulti dixiffent , finem belli huius futurum , magno exer-

cituum viro , gladiis interemto ; c ) vterque exercitus de ſuo prin

cipe timuit. Romanorum autem exercitus Etium interimi fu-

ſpicabatur , Gothi autem Theodericum , d) Hunni vero Attilam

autumabant. Denique , cum dies bello præfixus effet , Hunni e )

per duces pugnare decreuerunt , f) Attila , in caftris manente ,

ne quid fibi fatale , ex aufpicum fententia , contingeret. Qui licet

in caftris , tamen fuorum parens confiliis atque fententiis, manſit :

g) Etius

ma , fumo , aliisque rebus , occafione facrificii , forte accidentibus , futura prædice.

bant , ac deinde , ea portenta explicabant. PLAVT. Amph. 5. 2. 2. Exta fuere duplicis
ordinis , triftioris , CVRT. Lib. VII . Cap. 7. n. 8. & lætioris , IDEM 1. c. n. 29 often-
tum tetrum , & peftiferum colligebatur : fi cor , fine quo animal nequit viuere , in
parte extorum, minime reperiebatur. PLVT. Cæfar. p. 737. Cor autem , non femper
in parte extorum habitum fuiffe , ex APPIANI , B. C. XI . p. 501. & CAPITOL. cap. XI.
=
conftat. Qua de re , fuborta eft apud PLINIVM XI . 37. quæftio , Potueritne , fine vllo vis
I
fcere , hoftia viuere , an ad tempus amiferit. Sed & ex diuerfa iecoris conftitutione triste
vel lætum omen eliciebatur. Commonftrat id VALER, MAXIMVS Lib. 1. 6. Marcelli fa-
tum narrans : Cum fummo , inquit , ftudio , niteretur , vt Panorum exercitum aut in Italia
1
profterneret , aut Italia pelleret. Solemnique facrificio voluntates Deorum exploraret : quæ pri-
ma hoftia ante foculum decidit, ejus iecur fine capite inuentum eft, proxima caput iecinoris du-
plex habuit : quibus infpectis Harufpex, trifte vultu non placere fibi èxta , quia prima tam tria
fia , fecunda nimis lata apparuiffent , oftendit. Hæc tamen , quantopere Cæfar riferit ,
& Domitianus condemnauerit , SVETONIVS in Cæfaribus p. 132. 1047. edit. Pitifci 1714.
refert. Ceterum , arufpices futura non femper per ænigmata , verum adperte etiam
præuidiffe PLVTARCHVS notauit. Hoc genere diuinationis ex extis , Attilam vfum
fuiffe , IORNANDES de Reb. Get. cap. XXXVII. & ex eo , OTTO FRISINGENS. Lib. IV,
cap. 26. atque SIGONIVS Lib. XIII. ad an. 451. tradunt , quam , non a Scythis , verum ,
a Romanis , ad Hunnos tranfiiffe , vel inde coniicere licet : quod hæc , ex victimarum
extis diuinandi ratio , ab Hetrufcis , ad Romanos translata fuerit. CICER. Philip. III. S.
c) Non vterque exercitus de fuo principe timuit. Harufpices enim , tefte lor.
NANDE , Hunnis infaufta denuntiant : tamen , quantulum prædixere folatii , quod fummus bo-
ftium ductor , de parte aduerfa oecumbet. Quod autem huius tetri portenti indicium ?
Harufpices more folito , nunc pecorum fibras , nunc quasdam venas , in abrafis offibus intuen.
tes , exta vtrique exercitui triftia portendere , obferuarunt , IORNANDES , OTTO Fri-
fing. SIGONIVS 1. c.
a) Hunni, cognito e numero hoftium , ducem exercitus periturum , non Attilam ,
verum Actiom , cuius virtutem ac prudentiam maxime formidabant , cafurum crede-
bant. IORNAND. Orro Frifing. SIGONIVS I. c.
e ) Attila , non per duces , vti IvVENCVS tradit , prælium in campis Catalaunicis
commifit , verum , ipfe etiam , inter viros fortiffimos , in media acie ftetit. Hoc
autem inftru&a fuit vtraque àcies , ordine : In exercitu Romano , dextrum cornu
Theodoricus , finiftrum Actius , mediam aciem Sangibanus obtinuit : vt , qui fufpecte
fidei , turba effet fidelium fepiendus. Apud Hunños contra , hic ordo in vfu fuit :
C ot in medio , Attila , eum fuis fortiffimis locaretur. Cornua vero , multiplices populi , & di-
•1 merfa nationes , quas ditioni fua fubdiderat , ambiebant. IORNANDES de Reb. Get. cap.
XXXVIII. OTTO FRISING. 1. c. SIGONIVS I. c.
f) Primo impetu Attila , non in caftris , fed in acic , fuos ad pugnam excitabat,
Primus ille , inquit , apud loRNANDEM cap. XXXIX , in hoftes tela coniiciam. Si quis po-
11 tæerit Attila pugnante , otium ferre , fepultus eft. Inclinante demum acie , in caſtra re
nerfus , fuos ad prælium , fi quod ex caftris aduerfus hoftes faciendum effet , noùa
oratione cohortabatur. Vid. not. I. m.
L
Decad, L. Monument. III. E e !) FRE
110 Iuuençi Cælii Calani Dalmata

g ) Etius vero , Romanorum fortitus morem , quidquid aufpicii

futurum effet , per fe pugnare , non per duces , decreuit. Hoc

"
idem , & Theoderico a Gothis factum eft. Commiffo itaque bel-

lo , dum hic inde b ) acerrime pugnaretur, Hunnorum gens , quafi

i ) duobus exercitibus impar , & Romanorum & Gothorum , cum

*) ducem fui Attilam non haberent , quafi victa , longo cum ef-
fet feffa certamine , 7 ) terga dabat. Quod , vbi Attilæ nuncia_

tum eft , continuo m ) ex caftris proripuit , nunc fudibus , nunc

n ) caffulis , nunc equorum fellis , omnique materia , aggerem ,

feu

g ) FREDEGAR in geft. Franc. cap . 1. f . 93. coll. Freher. Cum iniffet certamen cum
Hunnis , ( Aetius ) qua gefferit , IDACIVS Jua hiftoriæ huius volumina narrat. Nam his die.
bus oratione vxoris fuæ , ad limina beatiffimorum Apoftolorum Petri & Paulli , ieiuniis & vi-
giliis difcurrentis , intercedentibus Apoftolis , Aetius a periculis liberatur. Reuelatum eft cui-
dam pauperi nuntianti vxoris Aetii orationibus fuiſſe faluatum. Quod cum a pauperibus pro-
ditum fuit , pauper cæcitate percutitur. Q
b) Bellum atrox multiplex , immane , pertinax , cui fimile , nulla vfquam narrat antiqui- F
tas. IORNANDES de Reb. Get. cap. XL. & DIACONVS Lib. V. adpellant . Tale fuiffe ,
pertinax Attila Hunnorumque animus , & expedita Romanorum fœderatorumque
pugnandi ratio , indicant. ATTILA certe , vbi perturbatum , infaufto rei aufpicio , exer-
eitum , oratione confirmauerat : figno pugnæ , circa nonam diei horam dato , vfque
ad noctem , tanto ardore , tantaque pertinacia depugnauit ; vt maiore dimicari non potuerit.
SIGONIVS Lib. XIII . ad an. 451. Præter labentem in campo Martio riuulum , manante P
N
e vulneribus fanguine auctum , & in cruorem conuerfum torrentem fluxiffe , IORNAN-
t
DES adferit. Tanta enim multitudo cæfa eft : vt amplius , centum & nonaginta ho-
minum millia , vtrinque perierint. Vid . not, c, ad cap. VIII .
2
i ) Diuifis Hunnorum copiis , impar videbarur effe Attila. Tertia namque exercitus
pars , ad diripiendos Hifpaniæ fines emiffa , a prælio abfuit , auditaque clade fuo-
rum , metu Attilæ percita, nunquam ad caftra Hunnorum reuertit. THYRÓTZIVS Chron.
P. 1. cap. XV . OLAHVS in Attila cap. V. VIII.
tam , & prælium factum fuiffe, IORNANDES cap.
k) Ductu Attila , & aciem inftru &
XXXVIII. tradit , atque cap . XXXIX. orationem Attila ad milites refert. conf. not.e) m
M
1) Repugnat id , generofæ regis magnanimi indoli , quem IORNANDES cap . XL. cum
Inique itaque , MARIANVS Scotus Lib. II . æt. VI. &
leone venabulis preffo , comparat.
ad an. 452. & HERMANVS Contractus ad an. 450. Attilam in acie victum , in fuperio- C
rem Galliam fugiffe , & Orro Frifing. Lib. IV. cap. 26. in fugam verfum , victum fe C
prodidiffe tradunt. Gothorum namque impetu preffus , vbi iam nox impendens , di-
B

rimebat prælium , exercitum fingulari prouidentia , in caftra retulit. IORNANDES 1. c.

FRECVLPHVS Chron . T. II. Lib. V. cap . 14. SIGONIVS Lib. XIII , ad an 451 .
m) Hunnorum acie inclinante , ATTILA non ex caftris fe prorupit , verum , ex acie
in caftra , femet cum exercitu , retulit. Vid . not. ) atque hic die fequenti , veluti
IORNANDES fcribit , ftrepens armis , tubis canebat , incuffionemque minabatur , velut leo ve-
nabulis preffus , fpelunca aditus obambulans , nec audet infurgere , nec definit fremitibus vi-
cina terrere. Sic bellicofiffimus rex , victores fuos turbabat inclufus . Habebat autem ca-
ftra , plauftris obuallata , quæ quamuis fragile munimentum , tamen opportunum fuit
vitæ fubfidium. IORNANDES. DIACONVS. FRECVLPHVS. SIGONIVS 1. c.
n ) IORNANDES de Reb. Get. cap. XL. & SIGONIVS de occid. imp. Lib. XIII. fellas equo-
rum . DIACONVS Lib. V. fellas equitatorias , CALLIMACH VS in Attila ftrata equorum . h
ANT. BONFIN. Dec. I. Lib. 4. clitellas iumentorum. NIC. OLAHVs in Attila cap. VIII. eque-
rum ephippia & alia impedimenta adpellant. Caffum SOLINO Polyh. cap. 65. fragmentuin
figni.
 Attila , Caput IX. III

feu o ) pyram conſtrui e veſtigio iuffit , & fecit , propriis manibus

OC
ipfe opus iuuans. Tunc p) aurea vefte amictus , ftructum agge-
el.
rem confcendit , confpectusque ab omnibus , & fuis terga ceden-

tibus , educto e vagina gladio q ) , voce magna clamans ait : Quid

am de vobis video , commilitones mei , quibus hic vincentibus Ro-
el.
manorum orbem polliceor. Mecum pugnare noluiftis , fed r )
12 nouis ducibus. Ecce adfum ! Me duce pugnate , nihil eft , quod

me duce pugnantes vos terreat. Dii vos , & me pauent , victo-

m, res eftis. Retroferte vultus hoftibus ; mihi vero terga oftendite.
380

feu
Quisquis vultus hoftibus vifendos præbere fciet , is hoftium vi-

tor profecto eft.

& Tum Hunni , verecundia ducti , animatique
통

ducis fui vifu , s ) ad bella reuerſi ſunt .

CAPVT

fignificat. Lychnis gemma aut palearum caffa , aut chartarum filla , ad fe rapit. Hinc ita-
que CALANVS Vocem caffulis diminutiuam traxit , quam PITISCVS in Lexico , Ant. Rom.
voce Caffula , de ftragulis aliisque impedimentis explicat.
。) IORNANDES de Reb. Get. cap . XL. Fertur autem defperatis in rebus , prædictum re-
xer. gem , adhuc & in fupremo magnanimem , equinis fellis conftruxiffe pyram , fefèque , fi aduer-
Jarii irrumperent , flammis iniicere voluiffe : ne, aut aliquis eius vulnere lataretur , aut in
erit. poteftatem hoftium , tantorum hoftium , gentium dominus , perueniret. In more id apud fa-
ante pientes Indorum pofitum fuiffe , vti ignibus ingefti , vitam in rogo finiant , POMPO-
NIVS Mela de fitu orbis tradit ; quod Attilam , non tam fapientum exemplo permo-
VAN
tum , quam , ne aut aliquis eius valnere lataretur , aut in poteftatem hoftium , tantarum gen-
ho
tium dominus perueniret , feciffe cenfendum eft. IORNANDES, DIACONVS , SIGONIVS , CAL-
LIMACHVS & OLAHVS in Attila .
its
fuo. p) IVVENCO repugnat PRISCVS Rhetor in Excerp. Legat . p. 127. Frugalis , inquiens
admodum illius ( Attilæ ) veftis , nihil , quo ab aliorum veftibus dignofci poffit , habebat , nifi
roa
quod erat pura , & impermixta. Vefte fplendida vfum fuiffe CALLIMACHVS eft auctor :
putabat enim , id ad maieftatem pertinere. Scilicet indumenta eius fuerant , lintea
cap.
munda , vel pelles murium filueftrium confarcinatæ , quibus Hunni . tefte AMMIANO
c.c) MARCELLINO Lib. XXXI. operiebantur. Ea CALLIMACHVS , pelles Scytharum hirfutas ,
CUS
& VALESIVS ad Marcell. 1. c. ex HELMOLD. Chron . Sclau. Lib. II. pelliculas odoratas
explicat. Ceterum , aurea vefte vfum fuiffe , inde colligit CALANVS : quod Chroni-
CON Hung. P. I. cap. XIII . omnem adparatum regium ex auro conftitiffe autumet , cu-
ius PRISCVS Rhetor Excerpt. de Legatione , & IORNANDES de Reb. Get. cap . XLIX.
die mentionem faciunt.

9) Noua , poft cladem oratione , Attila , animos militum eotum confirmauit : quan-
જુકહૈતું

do Thurifmundus , vlturus necem parentis , impetum in caftra Hunnorum , renouato

prælio , facere voluit. OLAHVS in Attila cap . VIII. Ceterum fermonem horridum &
minacem , ac propter barbaram pronunciationem , auribus grauem , CALLIMACHVS in Attila
obferuat.

Ca. *) PRISCVS Rhetor. Excerpt. Legat . p. 123. Attila dicebat exercituum duces fuos effe
feruos ; qui quidem Attila , non tamen imperatoribus Romanis , erant honore & dignitate pares.

s ) Hunni, Attila oratione confirmati , non in caftris , verum in acie , alacriter in

hoftem inuehuntur : neque enim , redeuntibus in caftra Hunnis , concurfum eft am-
plius , neque Attila in caftris ab hoftibus oppugnatus. lORNANDES de Reb, Get. cap.
XLI. DIACONVS Lib. V. SIGONIVS Lib . XIII . ad an . 451.

Ec 2 a) De
112 Iuuenci Cælii Calani Dalmatæ

CAPVT X.

" Antum autem res bellica procefferat , vt victi , victorum

ΤΑpartibus fungi , a) nulloque cafu corrumpi viderentur :

quamquam Hunnos remeantes , fatis redintegrare bellum po-

tuiffe , quidam non b ) leues hiſtorici adteſtantur. Fuerat au-
tem animus Attila , cum aggerem confcendit , hoc , quod fuis di-

ſtrictius iufferat , vt fi quid inemendabile fuis contigiffet , ignem

aggeri immitterent , quo ille , cum omni adparatu regio, quem ,

fecum detulerat , c) cremaretur , ne vnquam tantus vir in ho-

ſtium poteftatem perueniret. Etius ergo Patritius , cum auxilio

Gothis veniffet, Attilam in fummo aggeris confpiciens , animum

eiusdem Attila , d) vt reor , ratus tenuit , ne male Romanorum

Rei

a) De victoria Catalaunica , in duas abeunt Hiftoriographi fententias. Sunt , qui

eam , Romanis Gothisque adfcribunt. Ita PROSPER AQVITANICVS p. 161. in collect.
Canifii Attila fugatur in Gallias fuperiores. TIRO PROSPER Collect. Čanifii p. 173. At-
tila graui clade inflicta , & accepta , ad propria recedit. Cum iis Annales Francorum , &
præterea , MARIANVS SCOTVs Lib. II. æt. 6. ad an. 452. SIGEBERT GEMBLAC ad an . 453.
aliique plures idem fentiunt. Superatum non tamen fugatum fuiffe Attilam, DIACO-
Nvs Lib. V. refert : In quo prælio , quamuis neuter ceffiffet exercitus confiat tamen Atti-
lam fuiſſe ſuperatum. THVRÓTZIVS Contra , Chron . P. I. Cap. XV. Attilam fuperio-
rem ex prælio rediiffe , reliqui autem fcriptores Aetianos , cognita Theodorici mor-
te , primos fe fugæ commififfe adfirmant. Quidquid in hac fententiarum diuerfitate
adfirmetur : vtrinque profecto , veluti OLAHVS in Attila Cap. VIII . obferuauit , aquo
Marte pugnatum eft , imo pugna hæc , extremo vtriusque populi periculo , cade ac interne-
cione contigit. Eapropter IORNANDES de Reb. Get. Cap. XL. & qui cum imitatur St-
GONIVS Lib. XIII. ad an. 451. p. 320. Poftera , inquit , die luce orta , quum cadaueribus
plenos campos confpicerent , nec audere Hunnos erumpere, fuam arbitrantur ( Actiani ) eſſe vi
&toriam. Attila certe , vbi nox diremerat prælium , in caftra redux , non vt victus ,
turpem fugam meditabatur , verum , vt victor , bellum , refumtis viribus , profequu-
turus , clafficum canebat. IORNANDES 1. c. DIACONVs 1. c. Nequaquam igitur Attila,
veluti PROSPER AQUITANICVS tradit, in Gallias fuperiores fugatur , neque Hunnorum phalan-
ges ita fuere protritæ , vt quibus profugi , habitent in terris , buc vfque fit incognitum ; id
quod AIMONIVS de geftis Franc. L. 1. c. 6. reliquit.
b) Colligitur id ex IORNANDE & DIACONO 1. c. qui tradunt : Attilam in caftra e
prælio reducem , ftrepentem armis , tubis ceciniſſe , incuſſionemque minatum fuiſſe , veluti
leo venabulis preffus. Idem SIGONIVS ex IORNANDE repetit. FRECVLPHVS autem Chron.
T. II . L. V. c. 14. eo fini , Hunnos in caftra rediiffe adferir , vti noctis præfidio vires re-
fumerent. Recte igitur SIGEBERTVS Attilam in caftris , fpem refumfiffe, memoriæ prodidit:
nam & hoftem , intra fepta caftrorum conclufus , crebris ictibus reiecit , & metum
Actianis inufitata magnanimitate incuffit. IORNANDES. SIGONIVS.
c ) Cauffam , cur Attila , in extremo rerum Hunnicarum difcrimine , igni comburi
voluerit , ad Caput IX. not. o ) expofuimus. Elucet hinc excelfus eius animus , qui , ne
aliquis eius vulnere lataretur , aut in poteftatem hoftium perueniret , flammis exuri peropta-
vit. IORNANDES , DIACONVS , THVROTZIVS , CALLIMACHVS , OLAHVS , SIGONIVS.
d ) Locus CALANt iniuria temporis mutilatus , & corruptus , hoc modo reftitui
emendarique poteft : Etius ergo Patritius , cum auxilio Gothis veniffet , ATTILAM in fummo
aggeris confpiciens , Hunnorumque gentem pene victam effe comperiens , animum eiusdem ATTI-
LÆ , ut reor , admiratus , timuit ; ne male reip. fieret , fi ATTILAfit viêtus , occumberet.
) Con-
 Attila , Caput X. 113

Reipublicæ fieret , fi Attila fic victus occumberet. Signum ita-

que receptui dedit , atque inde e ) a bello ceffatum . Tunc com-

pertum eft primum apud Gothorum exercitum , f) Theodori-

cum in bello extinctum . Cumque de regno effet inter Wala-

mir & Theodomir , g ) Theodorici filios non minima contentio ,

fuadente Etio Patricio , a bello difceffum eft. b ) Timuit enim

Etius , ne victo Attila , Gothi , qui fibi fuperiores erant , i) in-

fæuirent , & folito more Romanis Principibus rebelles , exifterent.

k) Huius ergo in dies pace & fœdere habitis , inter Eium Pa-
J
tricium , Gothos , Bledam & Attilam , in Pannonias Attila cum

7) Bleda m) reuertitur.
CAPVT

e ) Conclufum in caftris commeatuque priuatum ATTILAM , obfidione fatigare de

creuit Aetius magnanimitate tamen regis percitus , & crebris Hunnorum ictibus re.
iectus , ab incœpto deftitit, IORNAND . de Reb. Get. Cap. XL,
f) Inter turmas militum difcurrentem Theodoricum , equo delapfum , pedibusque
fuorum conculcatum , vitam , matura fenectute conclufiffe , nemoriæ prodidit IOR-
NANDES 1. c. Nihil de mortis genere ISIDORVS Chron . Got. Aera CCCCLXVII. reli-
quit : fuperatum tamen in campis Catalaunicis occubuiffe tradidit ; id , quod DIACO-
NVS , FRECVLPHVS , SIGEBERTVS , aliique rerum Gothicarum & Francicarum fcriptores
J. adfirmant. Iaculo ictum , in prælio cecidiffe CHRON. ALEXANDR . Olymp . CCCVII . in-
certa relatione tradidit. Vtramque fententiam , OLAHVS in Attila Cap . VII, hunc in
modum explicat : Theodoricus rex , Thrafimundi pater , dum equo circumuectus , fuos ad
pugnam hortatur : deiectus per quempiam Hunnorum in terram , a pugnantibns conculcatur.
Sunt , qui dicant , cuiusdam audacis Oftrogothi telo confixum , exhalaſſe animum.
g ) Emendandus hic eft Calanus : Cumque de regno effet , inter Thorismund , & Theodo
ric, Theodorici filios , non minima contentio. Wallamir namque & Theodomir , reges
fuere hac tempeftate Oftrogothorum , conf. Cap. VII . not . i) k ) Thorismund vero &
S, Theudoric , filii Theodorici regis Veftrogothorum ISIDORVS Chron. Goth. Aera
CCCCXC. Tametfi vero Thorismundus , fepulto patre , rex , in campis Catalaunicis
proclamatus fuerat : principio tamen imperii , non minus fratrum , quam optimatúm
diffenfiones experiri , neceffum habuit. IORNAND. de Reb . Get. Cap. XLI.
id b) Quod Aetius , conclufum caftris Attilam adgredi noluerit , non tam Gothorum
vires , quam Hunnorum , fpe renouata erectum animum , & infignem Attila in ex-
IC tremo periculo magnanimitatem timuiffe , ex verbis IORNANDIS colligere licet : quip-
pe qui ; Aetium , Attila in defenfione caftrorum magnanimitatem , admiratum fuiffe
fcribit.
i ) Emendetur , in fe fauirent.
iz: k) Locus eft corruptus , quem ego hunc in modum emendandum putauerim : Hu
ius ergo prudentia , de pace & fædere , inter Etium Patricium , Gothos , Bledam & Attilam ha- ·
bitis confiliis , Attila cum Bleda , in Pannonias reuertitur.
1 ) Bledam ante prælium Catalaunicum interiiffe , neque bello Gallico interfuiffe ,
2
.

ad CAPVT XI. certis indiciis notatur.

2. m) Quidnam Attila poft prælium Catalaunicum fufceperit , diffident inter fe , qui
de rebus eius geftis , nonnulla fcripfere. Sunt , qui , e campo Catalaunico reiectum ,
i, in Galliam fuperiorem confugiffe autumant. Ita PROSPER AQVITANICVS , TIRO PROSPER ,
NO HERMANNVS CONTRACTVS , MARIANVS SCOTVS. Alii , eum , metu ingenti liberatum , va-
ftata Gallia , in Pannoniam , vt comminutas ftrage copias , fupplemento & auxiliis in-
ſtauraret , reuertiffe exiftimant. Hoc modo fcribit CHRONICON HVNGARICVM THVRótzii ,

A CALLIMACHVS & OLàнvя. Et ifti quidem Attilam , peracto , poft cladem Catalaunicam ,
Decad. I. Monument. III. Ff in
114 Iuuenci Coelii Calani Dalmate

in honorem Martis facrificio , in Tungros mouiffe , indeque Trecas veniffe , & Lupum
Epifcopum , vfque ad Rhenum fecum duxiffe , auctores funt. Trecis , Tholofam , ex- 1
peditionem ab co fufceptam fuiffe , CHRONICON HVNGARICVM adfirmat , quod tamen
ОLáнуs in dubium vocat , atque Rhemos , ifthinc profectum fuiffe , deletisque cum
S. Nicafio , ciuibus , ad Rhenum reuertiffe , contendit : dum interea Gyula , dux Hunno-
rum , Coloniam Agrippinam diripit , atque diuam VRSVLAM , cum duodecim mille vir-
ginibus interficit , cuius cædem nonnulli, ad alterum bellum Gallicum reiiciunt. Ca-
Tamitatem hanc Galliæ , fcriptores rerum Francicarum , ante pugnam Catalaunicam
enarrant,cum quibus SIGONIVS etiam, nofterque IVVENCVS fentiunt. conf. ad Cap.V. not;
k. feq. Alii Attilam regem , reparatis legionibus , Galliam repetiiffe , commemorant,
In hac fententia eft SIGEBERTVS GEMBLAC ad an. 453. Attila refumta ße , rex Etii difceffu,
repatriauit, mature rediturus fuppleto exercitu. Ceterum , admodum a vero iftos aberrare
1
oftendit ANTON. BONFINIVS Dec. I. Lib. V. neque enim , vel honor , vel commodum ,
regem , ad eas oras reuocare potuit , quas , incenfas vaftatasque reliquerat. Nihil-
ominus tamen IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIII . Attilam è bello Italico redeun .
tem , in Galliam iterum Narbonenfem , contra Vifigothos caftra mouiffe , refert , qua
de re in fequentibus. Nobis in tanta hiftoriographorum diffenfione , SIGONII ex lor.
nandis Cap. XLII. fententia placet : Quod vbi Attila audiuit , do um parari putans , fefe
per aliquot dies intra caftra continnit at vero , poftquam exploratam rem babuit , latitia fum-
ma perfufus , bene de fe fperare inftituit , ac Romanum diffolutum iam cernens exercitum , ſe-
curus e caftris exceffit , ac ducto fecum , vfque ad Rhenum Lupo Tricaſino Epifcopo , atque cum
honore remiffo , Rhenum traiecit , atque per Germaniam iu Scythiam retro incolumis abiit. An-
te vero , quam in Pannoniam redierat ; Normannos quoque , cum Frifiis , Cimbris ,
Pruthenis, Lithuanis , ceterisque in feptentrione populis , ATTILAM per legatos deuicif-
fe , atque indi& tis fenacum Thuringiæ comitiis , omnium gentium legatos , auditos
fuiffe , CHRONICON HVNGARICVM , cum ОLáнo , & BONFINIO tradit. Redux in Panno.
niam , curam , partim adminiſtrandæ reipublicæ , partim obferuandorum regni limi
tum , in fe fufcepit , atque exploratores , in quatuor extremis imperii partibus , tam.
quam in fpecula collocauit , Colonia , inquam , Agrippina , in Lithuania , apud Tanaim ,
& Jadræ in Dalmatia. THVRÓTZIVS Chron. P. I. c. 17. BONFINIVS Dec. I. Lib . V. Anne
vero redux e Galliis quinquennium , in otio & quiete , veluti ANNALES Hungarorum
adnotant , tranfegerit , dubitauerim. Id profe& to , cum rebus præclare geftis ab At-
tila , eiusque obitu , minus conuenit : anno namque CCCCLI. Marciano , & Adelphio
Cofs. Galliam vaſtauit anno fequente Afporatio , & Herculano Coff. Aquileiam obfe
dit. Quomodo igitur ante expeditionem Italicam , quinquennium in Pannonia quie.
ſcere potuit ?
CAPVT XI.

Odico vero temporis poft hoc fpacio interiecto , Attila

a) M°
b ) folus

4 ) Cædem Bledæ minus recte , CALANVS nofter , poft prælium Catalaunicum narrat.
Eam , anno CCCCXLIV. accidiffe , omnes propemodum Chronographi tradunt.
PROSPER AQVIT. in Collect. Canifii T. 1. p. 147. Theodofio XVIII. & Albvino Cofs. Attila
rex Hunnorum , Bledam fratrem & confortemfuum peremit , eiusque populos fibi parere iuf
fit. Eum fequuntur TIRO PROSPER in collect . Canifii p. 172. HERMANNVS Contractus
ad an. cit. SIGONIVS Lib. XII. ad an. cit. Solus COMES MARCELLINVS Chron . in Biblioth .
Patrum T. VIII. f. 1952. edit. Paris . 1689. eam, in annum fequentem CCCCXLV. reii.
cit; cuius calculum , etiam MARIANVS SCOTVS Lib. II. æt . 6. ad an. cit. retinuit ; BEDA
vero , in Hift. Ecclef. Angl. Lib. I. c. 13. ad an. XXII. imperii Theodofiani , qui eft
CCCCXXX . errore forte fcribarum retulit. Reliqui , vti ŠIGEBERTVS , VRSPERGENSIS &
ALBERTVS STADENSIS internecionem Bledæ , ad an. CCCCXLIX, adnotant. Omnes
itaque communi confenfu , necem Bleda , ante cladem Catalaunicam contigiffe adfir-
mânt , quibus CALLIMACHVS etiam in Attila , & ANTON. BONFINIVS Dec. I. Lib. III, ad-
fentiuntur. Soli Annales Hungarorum apud THVRÓTZIVм Chron . P. I. cap. 17. poft
cladem Catalaunicam interfectum tradunt , quos OLAHVs in Attila Cap. XII, & CALA-
Nvs noftet ſequuti funt. b) Dia
 Attila , Caput XI. 215

b) folus cupiens imperare , c ) Bledam fratrem dolo interemit :

vt quidam tradidere , veneno ; alii percufforibus immiffis , qui

eum continuo interimerent. Sed , licet de fpecie mortis in hifto

riographis diffenfio fit , de nece , infidiis facta , nulla difcrepantia

cft. Regnum igitur Hunnorum , intereinto fratre , Attila ɗ )

folus obtinuit .

CAPUT

b ) Diuerfas alii fraterna mortis cauſſas referunt , aut , quod mitioris ingenii vir , formido.
lofas expeditiones inhiberet , aut , quia cum eo fæpe contenderet , & liberius argueret , quod Ge-
pidarum & Oftrogothorum reges , in focietatem adfcitos , pro fubditis ille tračfaret , aut , quia
Je cum Scythis immitius ageret. ANTON. BONFIN. Dec. I. Lib. III. Annales Hungarorum
propterea , mánu fraterna interfectum perhibent : quod imperium Hungaricum fo-
fus , exclufo fratre , occupare voluerit. Cuius rei indicium fuiffe , THVRÓTZIVS Chron .
P. I. cap. 17. & OLAHVS in Attila Cap. XII. adferunt : quod arcem , quam Attila pro
pe Sicambriam ædificari , & , è fuo nomine Attilam vocari iufferat , fpreta voluntate
fratris , Budam adpellauerit. Ceterum , quæcunque demum internecionis fraterna
cauffa , fin ca euinci poteft , adferatur : incerta eft. Procliue tamen eft ex IORNANDE ,
& aliis colligere , Attilam regni cupiditate flagrantem , Bledam , vti fubiugatis eius
populis , folus imperaret , ex infidiis interfeciffe.
e ) Quonam mortis genere Bleda interierit , & anne ab Attila interfectus fuerit ,
nec ne , Priscus Rhetor haud prodidit , IORNANDES tamen de Reb. Get. Cap. XXXV .
Bledam , Attila fratris fraudibus peremtum fcribit , quem TIRO PROSPER in collect.
Canifi p. 172. VRSPERGENSIS ad an . 449. ALBERT Stadenfis ad an. 449. fequuntur. Ex
infidiis occifum COMES MARCELLINVS 1. c. tradit. Cui BEDA & OLAHVs adfentiuntur.
Sunt , qui veneno vel a percufforibus interemtum , apud CALLIMACHVм_autumant,
PROSPER nihilominus AQVITANICVS , cum HERMANNO Contracto , MARIANO SCOTO & SI .
OEBERTO , ab Attila quidem peremtum refert , at mortis genus non indicat. Pruden-
ter proinde CALLIMACHYS in Attila , inter tot varias hiftoriographorum fententias ,
Bledam omnino ante expeditionem Thracicam interiiffe , adfirmat , & quia mors
acciderat fubita , vulgo dictum fuiffe , a fratre veneno necatum , vt aut focium regni , aut
amulumfubmoueret.
d ) Hæc ex IORNANDE de Reb. Get. Cap. XXXV. Bleda fratre fraudibus peremio , qui
magna parti regnabat Hunnorum , vniuerſum fibi populum fubiugauit Huic fuffragantur
PROSPER Aquitanicus in collect. Canifii T. 1. p. 147. TIRO PROSPER , Ibid . p. 172. HER.
MANNYS CONTRACt. ad an. 444. MARIANVS SCOTVs Lib. 11 , œt, 6. an . 445. SIGEBERTVS
Gemblacens, ad an. 449. SIGONIVS , Lib. XII. ad an. 444.

CAPVT XIL

Otitus igitur folus Hunnorum regno, reliquarumque finitima-

Po
rum gentium, a) quas antea cum fratre domuerat, %) Dacorum ,
c ) Pan-

4) Attila , cum fratre Bleda , ampliffimos , Scythiæ , Dacia , & Pannonia , populos
fubegit , atque imperium orientale perdomuit. CHRONIC. ALEXAND, Olymp. CCCV.
Ind. X. SIGEBERTVs Gemblac. ad an. 447. Vt igitur effet , qui fuo nomine , tam vafto
imperio præeffet : Budam fratrem toti illi regioni , qua a Tibifeo , vsque ad Tanaim am.
nem, ad feptentrionem protenditur, prafecit. OLàнvs in Attila Cap. III.
Daci , Iftro, Tibifco , & Borifthene fluminibus conclufi , genuina Getarum fo.
boles , IVSTIN. Lib. XXXII . Cap. III. & idem cum Getis populus, PLIN. Lib. IV. cap.
12, a Gothis , genere Germanico prognatis , cum quibus cos IORNANDES in Reb.
Ffa Get
116 Iuuenci Cælii Calani Dalmata

⚫ ) Pannoniorum , d ) Nigorum , e) Curalorum , ƒ) Arorum ,

g) Turcilingorum , b ) Germanorumque , ac pene totius

i ) orien-

Get. Cap. V. fequ . confundit , probe difcernendus , imperante rege Roua , fub Hun-
norum venerunt poteftatem. Iam enim , cotum , Hunni , vt tradit PRISCVS Excerpt.
Legat. fedes in Dacia Ripenfi , & regione Jazygum Metanaftarum pofuerant.
Quando Pannonii , inter Danubium , Sauum , & montem Cetium , Hunnorum
fubiecti fuerint imperio , ambigitur. Nifi geminam Pannoniæ occupationem ftatueris :
latentibus , in rebus Hunnorum , dubiis , nullo modo explicaberis. Hunni profe-
&
to , Gothis permixti , Pannoniam parte quadam , circiter annum CCCCXV, vel
CCCC. Arcadio & Honorio imperantibus , poteftati fuæ fubiecerant. Eam enim
imperante Gratiano , cum Gothi , Hunni & Alani , Daciam Thraciamque iam poffe-
derant , in ditione Romanorum fuiffe , ex DIACONI Hiftoria Mifcella Lib. XII , in
Gratiano elucet. Sententiæ noftræ fuffragatur etiam FRANC. FORIS OTROKOTSIVS Orig.
Hung. P. I. cap. 3. §. 8. feq . geminam tamen Pannoniæ occupationem inficiatur. Vnius
peræque occupationis Annales Hungarorum meminere , quam illi ad an . CCCCI,
SIGONIVS autem ad an. CCCCXI , refert. Quocunque demum anno , Pannonia , par.
te quadam , ab Hunnis fuerat occupata : profecto , circiter annum CCCCXXVIII.
rurfus eft deperdita. Hac etenim tempeftate , Hunni , accepta a Burgundionibus
clade , amiffoque , in prælio rege O& tare , facile , armis Romanorum Gothorumque ,
vt SIGEBERTVS ad an. 428. tradit , de Pannonia depelli potuerunt. Eapropter fub
initium regiminis Attila , quod , mortuo demum Roua & Octare , fubfequebatur, Hun.
norum domicilium , non in Pannonia , verum in Dacia , & Iazygum Metanaftarum
regione , a PRISCO RHETORE in Excerpt , Legat. defcribitur. Recuperatam ab Hunnis
Pannoniam , tum demum exiftimâuerim : cum vaftato oriente , Thraciam Moefiamque
inuaferant. conf. ad Cap. v. n. f )
d ) Pro Niconiorum , Nigorum feu Nicorum , contra& te fcribit CALANVS. Niconia feu
Niconium , vrbs eft , Ponti ad Iftri oftia. STEPHANVS in Diction. Hift. Geograph. Ni-
coniam hoc tractu , STRABO quoque Lib. VII. ad Tyram locat fluuium. Niconium vero
PTOLEMÆVS in Moefia inferiori. Niconiam itaque , ad Iftrum , ambientes Scythiæ po-
puli , Niconii dicebantur , quos CALANVS nofter , contracte , Nicorum , in cafu geni-
tiuo exprimit .
e ) Curalli vel Coralli , gentes barbaræ , ad Iftrum & Pontum , in Sarmatia Europea.
Horum meminere OVIDIVs Pont. Lib. IV . Ep. II . v. 37. FLACCVS Argonaut. Lib. VII. v.
89. STRABO item & APPIANVS, Conf. ABRAHAM ORTELIVS in Thefauro Geographico, voce
Coralli.

f) Pro Arorum , Aroterum legendum cenfuerim. Hoc nomine , Aroteres procul

dubio Scythas, CALANVS intelligit , qui circa Dionyfopolim ,Thraciæ vrbem , ad Euxi-
num agebant , de quibus HERODOTVS & PLINIVS. Erant & Aorfi Scythiæ quoque , circa
Tanaim , incolæ. PTOLEMÆVS Geogr. Lib . III . Tab. VIII . STRABO item & PLINIVS. Aoti
item Thraciæ verfus Iftrum populi . PLINIVS.
g ) Turcilingos , inter populos Germaniæ PAVLLVS VARNEFRIDVS de Geſt. Longob.
Lib. I. cap. 1. tefert. Gothifiquidem Vandalique , Rugi , Heruli , atque Turcilingi , nec non
etiam alia feroces , & barbara nationes , e Germania prodierunt , quos ORTELIVS propterea ,
quod in Scythia commorabantur ex JORNANDE , & Hift . MISCELLA , Scythiæ gentes
adpellat. Eos , Sciris & Herulis , fub rege Odoacro immixtos JORNAND. de Reb.
Get. cap. XLVI . recenfet. Thuringos vocant THVRÓTZIVS Chron. P. I. cap. 14. &
ANTON. BONFINIVS Dec. I. Lib. IV . SIDONIVM nifi fallor & CASSIODORVM fequutus , qui
Thuringorum , inter fubiectas Atrilæ gentes , meminere. Tungros feu Turlingos ,
DIACONVS Lib. V. nominat.
b ) Germanos , qui Attila fubie &i parebant , SIDONIVS Paneg. Carm. VIII. p. 95.
enumerat . Fuere vero præter Gothos & Gepidas , Quadi , Marcomanni , Rugi , He
ruli , Turcilingi , feu Bructeri , Burgundiones , Thuringi , Saxones , & qui in Germa-
nia remanferant , Franci. conf. DIACONYS.
i) Ea-
 Attila , Caput XII. IIS

¿) orientis fultus auxilio , k ) potentiffimus / ) intrauit Italiam : &

S vt narrat m ) Prifcus hiftoricus , vt eam fibi cum Romano impe-

rio n ) fubiugaret. Erat autem Attila rex , vt narrat o ) lordanis ,

&

t
i ) Eadem tempeftate , Hunni imperium orientale , in Afia inuaferant : quum ii, in
Europa , Daciam , Thraciam & Moefiam adfligebant. Obferuat id S. HIERONYMVS T.
O is

I. Epift. in Epitaphio Fabiolæ. Ecce , inquiens , fubito difcurrentibus nuntiis , oriens totus
intremuit , ab vltima Maotide , erupie Hunnorum examina, Horum progreffus in orien-
te , defcribit PHILOSTORGIVS Lib. II. §. 8. Hunni autem orientales , traiecto amne Tanai
el
in orientis prouincias effufi , per maiorem Armeniam , in regionem , que Melitene dicitur , ir-
ruerunt . Exinde Euphratenfem adgreffi , ad Coelefyriam vsque penetrarunt , & percufla Cilicia,
incredibilem hominum cadem perpetrarunt.

k) Attilam , interfecto fratre , non minus potentem , quam infolentem factum fu-
ES iffe , ex JORNANDE de Reb. Get Cap. XXXV. conftat. Is enim vniuerfum fibi populum
fubiugauit , aliarumque gentium , quas tunc in ditione tenebat , numerofitate collecta , primas
mundi gentes , Romanos Vefegothasque fubdere peroptabat , cuius exercitus quingentorum mil.
lium effe numerus ferebatur. Infolentiam eius, REDA Hift. Ecclef. Lib. I. Cap . 13. defcri.
bit. Quamuis Bleda Attila fratris fui fit interemtus infidiis , Attila tamen ipfe adeo intolera-
bilis reipub. remanfit hoftis : vt totam pene Europam , excifis inuafis , ciuitatibus , atque caftel-
lis corroderet .

7) Hunnos , Italiam , duce Attila , repetitis vicibus , ante & poft cladem Catalau-
nicam intrauiffe , FRANCISCVS FORIS OTROKOCSI Orig. Hung. P. I. Cap. IV. §. 18 often-
dit. Bellum nihilominus , quod , Attila , adparatu magno , aduerfus Italos fufceperat,
in annum CCCCLI. incidiffe , ex COMITE MARCELLINO elucet. Ita enim ille : Aqui-
leia ab Attila deletur Ind. V. Spunatio & Herculino Coff. vel , vt alii legunt , Afporatio &
Herculano Coff. qui , anno CCCCLII , vrbi Romanæ præfuerant. Ceterum , PRISCVS
Rhetor in Excerpt . Legat . p. 64. expeditionem hanc , pauciffimis verbis expofuit : At-
tila, vaftata Italia , ad fua fe retulit.

m) Prifcus Rhetor & Sophifta C. Pol. , imperante Theodofio iuniore vixit , admif-
fusque in partem curarum imperii, cum legatis imperatoris , apud Attilam , in regione
Jazygum Metanaftarum fuit. Is , a HENRICO VALESIO in Notis ad Prifcum p. 210. , me-
rito,fcriptor valde bonus & vtilis dicitur , quem , BARTHIVS quoque Aduers, Lib. XI , c.
T 32. hoc nomine commendat. Quando enim Attilam regem , & vidit , & cum eo
epulatus eft , Excerpt. Legat. p. 125. feq. non potuit non omnium optime , cum in-
genium & mores , tum vero corporis habitum eius defcribere. Proftant eius ex-
cerpta legationis ad Attilam. Reliqua , quæ , de bello aduerfus Attilam confcripta fuere,
non fine infigni reipub. litterariæ intertrimento , inter deperdita connumerantur.
JOAN. ALBERT. FABRICIVS Biblioth. Græcæ Vol. VI . Lib. V. c. 5. n. 4 .
2 ) Cauffa fufceptæ in Italiam expeditionis , eadem fuit , quæ in Gallia ad Cap . V.
n. h ) obferuatur. Scilicet : vt Honoriam cum ingentibus diuitiis , & parte imperii ,
in vxorem acciperet. PRISCVS Rhetor in Excerptis Legat. p . 62. 63 .
•) Jordanis nomine , JORNANDEM Gothum , CALANVS intelligit. BARTHIVS Lib. LVI.
2

c. 15. Fuit is , regibus Gothicis in Italia , a fecretis primum , pofthac , imperante Ju-
es ftiniano Seculo VI. epifcopus Gothicus , Rauennæ. Scripfit deRebus Gothicis & de Re-
b. gnorum fucceffione, quæ proftant in Bibliotheca Patrum, & in Colle& t . Script. Gothicorum
VVLCANII , HVGONIS GROTII, & inter MVRATORII Scriptores rerum Italicarum. Cete-
rum , fabulas eum narrare , cumprimis de Hunnis , BEAT. RHENANVS Rer. Germ. Lib. I.
& CLVVER. Introd. Geograph. Lib . III . c. 2. obferuant. Minime igitur credibilia effe ,
ea , quæ de Hunnis confcripfit , propterea , quod a homine ea gente oriundo , qui minime
poterat , Hunnorum rebus fauere , profecta funt , BARTHIVS Adu . Lib. LVI. c. 15. exifti-
mat , cui vt noftrum adiiciamus calculum , conceptum auctoris , in Hunnos Attilam-
que odium , certis indiciis fuadent.
Decad, I. Monument. III. Gg P) Am.
116 Iuuenci Cælii Calani Dalmata

& præfatus Prifcus , hiftorici , p ) fuperbus inceffu , huc & illuc

circumferens q) oculos , ita in omnibus fuis arrogans , vt eius
r
iactantiæ fuperbia , ex ) corporis geftibus quibuscunque , etiam

incognitis facillime cognofceretur. Bellorum fiquidem amator

erat , fed confilio & temperantia circumfpectus , ingenio fagacif

fimus , propitius , & exorabilis his , quos femel in fidem rece-

piffet. Sin autem fidem irritam aliquis ei feciffet , numquam ei

parcere volens : deteftabatur enim vt immanes belluas , qui vel

patriam ,

p ) Ambitionis & iracundiæ documentum eft , fuperbus inceffus. BARTHIVS Lib.

XLVIII . cap. 3. Hinc EMANVEL PALEOLOGVS Cap. LXX. iracundorum celfitudinem
hoc modo defcribit : Superbos & iracundos mores , quales cadunt in homines iniuriofos
equorumque more calcibus petentes , & infolentes inceffus , & aliorum contemtiones , & in-
flexas vbique ceruices , & quos delicatos vocant greffus , ab egregiis & probis moribus alienos
ducit. Ceterum , fuperbus Attile inceffus , tefte PRISCO, cum grauitate fuit coniun-
&us , qualis inceffus ad maieftatem compofitus , a IOANNE BARCLAIO Icone Animorum cap.VIII .
in viris Hungariæ nobilibus , laudatur,
9 ) Motum oculorum in ATTILA, cum quadam grauitate fuiffe coniunctum , id , quod
eft maieftatis documentum , ex PRISCO elucet.
r ) Nos , ex moribus actionibusque ATTILE , quando veram eius imaginem , haud
licet contueri , natiuam tanti principis indolem , præmiffis certis animi indiciis , eli-
cimus. PRISCVS RHETOR , qui Attilam , in regia confpicatus eft , conftantem vultus gra- O
uitatem , cum ambitione, feueritate , & iracundia coniun&
tam , in co obferuat , & præterea
humanitatem , cum quadam comitate & affabilitate , in eo admiratur. Excerpt . Legat. p .
119. 129. 120. 95. 96. Hæc vero certa funt complexionis cholerico fanguineæ , qua

5
hodienum , gens Hungarorum potiffimum gaudet , documenta . Vid. LEÜTMANN . No-
fce te ipfum. p. 70. GVNDLINGIVS Diſcurs von dem heutigen Zustand der Europæischen
Staaten Cap. XIII . §. 18. Talem JORNANDES de Reb. Get. Cap . XXXV. defcribit.
Erat namque fuperbus inceffu , buc atque illuc circumferens oculos , vt elati potentia , ipſo quo-
que motu corporis adpareret. Bellorum quidem amator , fed ipfe manu temperans , confilio va-
lidiffimus , fupplicantibus exorabilis , propitius in fide femel receptis. Eam animi indolem,
BONFINIVS quoque, Dec. I. Lib . III. in Attila adnotauit : Quamuis nimia feueritate atrox, de
ac dirus videretur : benignius tamen externos admifit , & non modo fuos , verum etiam alie- rat

nos , pra nimia liberalitate fibi conciliauit . Quanto formidolofior hoftibus , tanto fuis carior
erat. CALI.IMACHVS fane , ipfi tractabile , miteque ingenium fuiffe fcribit , & AVENTI. be
Nvs Lib. II. Annal. Boicorum f. 165. auctor eft , complura fe vidiffe de virtutibus At-
tilæ carmina , patrio fermone , more maiorum confcripta, & quidem in bibliotheca B.
H. Merani, de Rebus ab Attila geftis , reperiffe opus , heroico verfu , & latina lingua ,
non inelleganter factum , ex quo duos iftos verficulos defcripfit :
Foedera fupplicibus donat , fternitque rebelles ;
Vltra millenos , fertur dominarier annos.
Inique igitur , Gothici Romanique fcriptores , Attilam non fuperbum folum , fed
& fæuam adpellant beftiam. Ita ERYCIVS PVTEANVS Hift . Infubr. Lib. I. 1. edit Helm-
ftad . p. 9. ad Attilam , dum bella in Italia gefta recenfuiffet : Quo ruis immaniſſima
bellua ? ad crudelitatis famam hæc iam fatis. Ceterum , ea fingula , quæ iurati nominis bar
28

Hunnici hoftes , de vitiis , horridoque Attila ac Hunnorum animo , confinxerant ,

SI
SE

concepto Gothorum Romanorumque odio , cum BARTHIO Aduers. Lib . LVI. c. 15. &
&

RVDOLPHO ROHTIO in Attila §. 18. tribuendum putauerim . Multa , profecto , animi

bona , CALLIMACHVS in Attila obferuauit : erat enim prudens , graxis , temporibus calli-
diffime parens , peritus belli , religioni fua cumprimis addictus , frugalis præterea , laboriofus ,
& otio luxuique infenfiffimus. Sed de his alibi in PRISCO RHETORE.
s ) Habi-
 Attila , Caput XII. 117

patriam , vel fe fuperantem , lufione quadam decipere fatagebant.

3) Corpore fuit breuis , t) ftatura tamen prope iufta , u) lato

pectore , w ) capite grandi , x ) oculis minutis , y) longisque

acutisque auribus , z) hirfutis & hifpidis crinibus , vt fere ab

omnibus aa ) canine dicerentur : rara bb ) barba , fed more

fuo

s ) Habitum corporis Attila , CALANVS , ex JORNANDE de Reb. Get. Cap . XXXV. verbis
quodammodo immutatis delineauit. Ita vero ille : Forma breuis , lato pectore , capite
grandiori , minutis oculis , rarus barba , canis afperfus , fimo nafo , teter colore , originis fua
figna reftituens. Eum , iifdem fere verbis , VRSPERGENSIS Chron . ad an. 377. CALLIMA-
CHVS in Attila , BONFINIVS Dec. I. Lib. 3. & OLAHVs Cap. 3. depingunt. Fragmentum
hoc CALANI , quo habitus corporis Attile defcribitur , BARTHIVS Lib. LVI. Čap . XV.
emendauit , & verba , vt ab omnibus fere canine dicerentur , non de crinibus , verum de
labiis pendentibus, explicuit. Ita vero ille : Erat autem Attila rex fuperbus inceffu , huc
& illuc circumferens oculos , ita in omnibus fuis arrogans , vt eius iactantia fuperbia , ex cor-
poris geftibus , quibuscunque , etiam incognitis facile cognofceretur. Corpore fuit breuis , fta-
tura tamen prope iufta , lato pectore , capite grandi , oculis minutis , longisque & acutis auri-
bus , hirfutis & hifpidis crinibus , rara barba , fed more fuo demiffa , canis quidem afperfus
fimius nafo , colore fubrufus , moribus ferus , audacia pronus , & vera originis fua barbara ,
fignum vel lineamenta demonftrans , ore paruo , latis tamen labiis , vt fere ab omnibus , canina
dicerentur , vno dentium , qui foris eminebat , plus iufto faciem deboneftante.
1 ) IORNANDES , Attilam forma breuem ; CALLIMACHVS , ftatura corporis infra mediocrem ;
OLÁHVS vero cum CALANO , ftatura media fuiffe fcribit. Hæc vero Hungaris eft potiffi-
mum propria , eaque ad perficiendam rem bellicam , aptiffima , LEÜTMANNVS Nofce te
ipfum. §. 32. 38. feq.
u ) Non minus pectus , quam humeri lati , robur corporis infigne , cum fortitu-
dine fignificant.

w ) Ita JORNANDES , CALLIMACHVS , & BONFINIVS , de capite Attila. Illud tamen ce-
teris corporis membris proportionatum fuiffe , ОLàнvs in Attila Cap. 3. obferuauit.

x ) Orbes oculorum , in Attila , ad Sauromatarum fpeciem paruos fuiffe , CALLIMA-

CHVS auctor eft. Minutiores quidem oculi , tefte LEVTMANO 1. c. exceffum in vitiis
denotant ; adfpectus nihilominus grauioris , qualis in Attila deprehenditur , mode.
ratam animi indolem teftantur.

y) Acutas aures , acre iudicium , quale in Attila fuerat , defignare , BARTHIVS Ad-
uers. Lib. XI. C. VII . ex CALPVRNII Eccloq. 1. obferuat .

z) Crines promiffi laxique , fignum funt mollitiei. BARTHIVS Lib, XXIV. C. XXV.
hirfuti contra & hifpidi , animi duri , & inexpugnabilis .
aa) Vocem hanc , BARTHIVS , ad labia Attila reiicit. Caninas namque buccas , Mar-
tialis Lib. X. epigr . 5. in rogatoribus notat , & ADAMANTIVS SOPHISTA Phyfiognomic.
Lib. II. Cap. 17. labia pendentia , canina adpellat.

bb ) Barbæ , apud plures gentes , magnam fuiffe venerationem & religionem, BAR-
THIVS Lib. LI. Cap . 6. indicat. Apud Gothos & Francos veteres , cum in fœdera ar-
&
tiora , & durabiliora conuenire volebant , veluti pignore facro interueniente , bar-
bam alter alteri tangebat. ANONYM . Hift. Franc. Lib. III. ex Idatio. AIMOIN. de Geft.
Francorum Lib. I. Č. 20. Apud orientales quoque populos , in tanto barba fuit
pretio vt pro pretiofiffimo pignore , eam oppignorauerint. BARTHIVS 1. c. Inter
Hunnos , barbam pariter , in magno honore pofitam fuiffe , vel inde colligere licet :
quod , dum reliqui Hunni , tefte AMMIANO , imberbes fuerant , folus Attila , eam alere
confueuerat. Ad cultum proinde regium , eam pertinuiffe , haud leuibus auctora
mentis inductus , exiftimo,
Gg 2 bc) Jor-
118 Iuuenci Coelii Calani Dalmata

fuo demiffa , canis quidem adfperfus , cc ) fimius nafo , dd) co-

lore fubrufus , ee ) moribus ferus , ff) audacia pronus , & vere

originis fuæ barbaræ gg ) figna vel lineamenta demonſtrans ;

bb ) ore

cc ) lORNANDES habet , fimus nafo , feu depreffa nare. Ita legit BARTHIVS quoque , in
fragmentis Calani 1. c. Eft vero nafus fimus plerumque , magni animi documentum.
Hinc MARTIALIS 6. epigr. 39. Sima nare , turgidis labris.
dd ) Forte fubfufcus , IORNANDES namque habet , teter colore ; BONFINIVS colore fubni-
ger; OLAHVS fufca facie. Colorem hunc , qui genti Hungarice , propemodum natiuus
eft , agrefte Attila originis genus indicauiffe , minus recte CALANVS adnotauit. Ceterum
BARTHIVS , in emendatione CALANI 1. c. colore fubrufus feruauit.
ee ) Repugnat CALANO, PRISCVS RHETOR , qui in Attila , vultus grauitatem conftan-
tem , & comitate ciuilitateque temperatam , cumprimis commendat. Ita vero ille in
Excerpt. Legat. p. 119. Attila , inquiens , egreffus habitatione , grauis vultu , omnium oculis
quaquauerfus in fe conuerfis , incedens , cum Onefegio fedit pra adibus. Et alibi p. 96. Attila
comis & blandus vifus effet, item p. 132. Per totum conuiuii tempus , nos blandis fermoni-
bus adpellans. Hæc vero , non feros , fed cultos Attila mores fubindicant , de qui-
bus in PRISCO prolixius.
f) Magnanimum, quam audacem , rectius dixeris. VIRG. Aen. 6. v. 647. magnani.
mos heroes OVID. Triſt. 3. 5. v. 33. magnanimos leones , Cic. off. 1. 19. viros fortes & ma-
gnanimos adpellant. Audacia vero , interdum in malam partem accipitur. Cic. de In-
uent.I. 3. Cum ad gubernacula reip. temerarii atque audaces homines acceſſerant. & Cat. 2. 5.
in ludo gladiatorio paullo ad facinus audacior. Magnanimum fuiffe Attilam , non minus
ex PRISCO , quam ex JORNANDE elucet. Ita vero ifte : Qui , quamuis buius effet natura , vi
Semper magna confideret. Teftatus id eft , cum vultus geftuumque grauitate , tum vero
inceffu quoque compofito. Vnde apud Romanos , Gothosque , tefte CALLIMACHO ,
fuperbiffimi animi contraxerat infamiam.
gg ) Mores Hunnorum feros, cultumque Hunno Scythicum , AMMIANVS MARCELLINVS
Lib. XXXI, defcribit. Certe Romani , cos , non pro hominibus , fed pro monftris &
centauris habuerunt , eo , quod equis prope affixi , muneribus confuetis, tefte AMMIA-
No fungebantur. Hinc CLAVDIANVS Lib. I. in Rufin .

Eft genus extremas Scythiæ vergentis in oras

Trans gelidum Tanain , quo , non deformius vllum.
Arctos alit , triftes habitus , obfcoenaque vifu ,
Corpora, mens dura , nunquam ceffura labori.

Ex iftorum aliorumque traditione, IORNANDES , nominis Hunnici hoftis acerrimus , hunc

in modum , habitum corporis , faciemque Hunnorum, in Reb. Get. Cap. XXIV . deli-
neat : Hunni , quos bello , forfitan minime ſuperabant , vultus fui terrore nimium , pauorem
ingerentes , terribilitate fugabant : eo quod erat eis , fpecies pauenda nigredine , fed velut qua-
dam ,fi dici fas eft , deformis offa , non facies , habensque puncta , quam lumina . Quorum ani-
mi fiduciam , toruus prodit adfpectus , qui etiam in pignora fua , prima die nata defauiunt:
Nam maribus ferro genas fecant , vt antequam lactis nutrimenta percipiant , vulneris cogantur
Jubire tolerantiam. Hinc imberbes fenefcant , & fine venuftate ephebi funt : quia facies fer-
ro fulcata , tempeftiuam pilorum gratiam , per cicatrices abfumit. Exigui quidem forma , fed
arguti , motibus expediti , & ad equitandum promtiffimi. Scapulis latis , & ad arcus fagit-
tasque parati , firmis ceruicibus , & in fuperbia femper erecti. Hi vero fub hominum figura ,
viuunt belluina fauitia. Iisdem verbis Hunnorum fpeciem , SIGEBERTVS GEMBLACENSIS
Chron, de Reg. Hunnorum , Collect. Piftor. T. I. f. 694. ad an . 1726. & VRSPERGEN-
SIS Chron. ad an. 377. p. m. 98. defcribunt. Quam OTTO FRISING. de geftis Frid . I.
Imp. Lib. I. c. 31. Hungaris quoque , iure fuo attribuit. Hungari , inquit, facie tetri,
profundis occulis , fatura humiles , moribus & lingua barbari , & feroses.
bh ) Os
 Attila , Caput X11. 119

bb ) ore paruo , ii ) latis tamen labiis , kk ) vno dentium , qui

foris eminebat , plus iufto ) faciem dehoneftante quantillum .

CAPVT

bb ) Os paruum , ad venuftum corporis habitum , referunt nonnulli. Verba hæc,

depromfit CALANVS , ex ADAMANTIO Sophifta Phyfiognom. Lib. II. c. 17. vbi paruum
os in feminis commendatur.
C
ii ) BARTHIVS Animadu, Lib. LVI. c. 15. locum hunc ita emendauit : latis tamen la
biis , vt fere ab omnibus , canina dicerentur. Hæc vero ex ADAMANT. SOPHIST. Phyfiog.
ST Lib. II. c. 17. Calanum emaculauiffe , idem exiftimat ; meminit enim , & oris parui ,
& caninorum labiorum. Ceterum Canis , obferuante BARTHIO Lib. XLI. cap. 9. oppro
brium eft hominis fanguinarii. Hinc etiam APVLEIVS Lib. VIII . per animos canum ,
iracundiam beftiæ indicat. Hæc vero de Attila , quem PRISCVS , blandum & humanum
vocat , accipi nequeunt.

kk ) Ita , BARTHIVS quoque , in fragmentis CALANI legit. Tacent ea de re , IORNAN-

DES , aliique rerum Hunnicarum fcriptores.
#) Attila , ex fingulari corporis vultusque , quam defcripfimus fymmetria , non de-
formatus , veluti CALANVS autumat , verum forma grauis & venufta , cum maieftate
quadam deprehenditur. Iniurii proinde funt in tantum principem , qui eum , facie
prodigiofa , tamquam immanem quandam confingunt belluam. Fuit omnino , Attila,
tefte BONFINIO, forma egregia, & præterea, vultu grauis , proptereaque hoftibus terribilis.
Eapropter PAVLLVS Jovivs , Illuft. vir, Elog. Lib. I. Attilæ imaginem , terribilem & im-
manem Hunnorum ſauitiam ſpirantem defcripfit. Talis profecto , in nummo triumphali
adparet , quem MARTINVS SCHOEDELIVS in Notit. Hung. P. I. ad § . 238. ex cimelio
S LVCKIANO , & RVDOLPHO ROHг. in Attila ex mufæo Bofiano , depromfere. Eam nos
quoque , Exercitat. de Vet. Litt. Hunno- Scyth. Se&
t . III. Tab. IV. exhibuimus. Icon
hæc Attila anaglyphice ſculpta , figura circulari, Argentine , in vertice portæ , lapidi
10 incifa , tefte SCHOEDELIO Confpicitur. Anne vero , imago Attila in nummis , & quæ,
inter heroas Hungariæ , in Maufolæo regum fol. 27. alibique pingitur , geuinam eius
NTS faciem , habitumque corporis repræfentet , aliis disquirendum relinquimus.
st
CA CAPVT XIII

> vt idem hiftoricus refert Bleda fratre interemto ,

H Dacos , Sarmatas & Pannonios , multis praeliis a ) fù-

perauit , collectoque , fuarum , & earum , quas vicerat , gen-

tium , grandi & immenſo adparatu , proceffit b ) in Scythiam ,

c ) re-
"

a ) Ante mortem Bledæ , Dacos , Sarmatas , & Pannonios fuperatos fuiffe , ex PAVL-
**

LO DIACONO Conftat. Ita enim ille Hift . Mifcell. Lib. XV: Rex Hunnorum Attila , quum
cum fratre Bleba ( Bleda ) regnum intra Pannoniam Daciamque gereret : Germanum fuum ,
regnique confortem interemit. Sarmatæ autem ante , deuictis Alanis , Gothis , Gepidis
& Burgundionibus , quam , vel Daci , vel Pannones , in poteftatem Hunnorum perue-
nere.
b) Verba hæc , C. BARTHIVS Adu . Lib. LXIX. cap . XII. f. 954. ex IVVENCO adducit :
Proceffit in Scythiam , cetera. Scythiam intellige Europæam Iftro adiacentem , de qua
HERODOTVS Lib. IV. Ceterum Scythiam quoque , ante mortem Bledæ , armis Hunno-
rum fubactam fuiffe , ex PRISCO Rhetore in Excerpt. Legat. euidenter elucet. Pace
* cum Romanis facta , ( nempe circa annum 428. ) Attilas & Bleda , ad fubigendas gentes
L Scythicas profecti fant , & contra Sorosgos , bellum , communibus opibus , & viribus moue-
runt.
Decad. 1 Monument. III. Hh * ) Scy-
120 Iuuenci Colii Calani Dalmata

c ) regemque Scytharum fibi tributarium reddidit. d ) Apud

quem inuenit gladium Martis , qui fingitur e ) Devs fuiffe bel-

lorum , eo quod truculenter bellator f) Scythas

ƒ) perdomuit , &

apud eos regnaffe perhibetur . Cuius gladii munere gratulatus , vt

erat magnanimus , quafi fibi totius orbis g ) offerretur imperium ,

Mar-

c ) Scythas intelligit CALANVS Europæos , Iftri accolas , Amaldzuros , inquam , Itha-

maros , Tancaffios , Boifcos , ceterosque Iftri accolas , quos Attila , mortuo Roua , cum
Bleda fratre , bello adgreffus , Hunnorum fubeffe imperio coegit. PRISCVS RHETOR in
Excerptis Legat. p. 8o.
d ) C. BARTHIVS Aduers. Lib. LXIX. cap. XII . f. 954. Bellicofiffimi quondam Thracum
regis gladium fuiffe , obferuauit, Martis ille fuit fimulacrum , quod , tefte HERODOTO
Lib. IV. c. 76. 77. vni & foli Marti folebant erigere. Sub hoc , inquit ille , aggeftu , aci-
naces ferreus , qui fingulis , cui vetuftus eft , ftatuitur , idque eft Martis fimulacrum , cui an-
nuas hoftias offerunt. Cum HERODOTO, confentit CLEMENS ALEXANDRINVS , Admonit. ad
Pagan. p. m. 29. 42. 43. Deperditum tandem lapfu temporis , & multis feculis haud 12
vifum fuiffe , ex eadem PRISCI narratione conftat. Neque parua , inquit , illi ( Attila )
potentia acceffio contigit , ex eo , quod Martis enfis erat detectas. Hic tanquam facer , & DEÓ
bellorum prafidi dedicatus , a Scytharum regibus , olim colebatur , & multis antea feculis non
vifus , bouis minifterio fuerat , tunc temporis erutus. BARTHIVS vero , víque ad tempora
Attila , apud Thracos conferuatum fuiffe opinatur. Tali autem occafione repertum
fuiffe , in Scythia , JORNANDES de Reb. Get. Cap. XXXV. ex PRISCO RHETORE refert :
Quum paftor quidam gregis , vnam buculam confpiceret claudicantem , nec cauſſam tanti vul-
neris inueniret : follicitus veftigia cruoris infequitur , tandemque venit ad gladium , quem ,
depafcens herbas bucula , incante calcaxerat , effoffumque protinus ad Attilam defert. Enfem
hunc facrum , ab Hunnis ad Abares , & ab his , ad Hungaros transmiffum , & vtrinque W
cultum fuiffe , ex prifca eorum religione clucet. Chaganus enim rex Abarum , fidem
Romanis ftipulaturus , per enfem , ritu Abarico , iufiurandum præftitit. Enfe educto ,
IC
& in altumfublato , fibi & Abarorum genti , dira eft imprecatus : fi quid mali comminiſcere-
tur Romanis. MENANDER in Excerpt. p. 128. Haud fecus Hungari , qui , quoties expe-
ditionem , populo indicebant : toties , circumlato per caftra enfe , cruore adfperio ,
vox populi vox DEI , conclamabant. THVRÓTZ. Chron . Part. I. cap. 10. Eum , interuallo CO
temporis , vt SCHAFNABVRG de Reb. Germ. ad an. 1071. Colle & t . Pift . T. I. f. 348. edit. I
1726. adnotauit : Regina Vngarorum , mater Salamonis regis , duci Baioariorum Ottoni , dono ge
dederat , cum , eo fuggerente atque annitente , rex , filium eius in regnum paternum reftituiffet. さい
Cumque eum Dux Otto , filio Dedi Marchionis , Dedi iuniori , in argumentum pignusque , in- C
diuidua dilectionis , ad tempus præftitiffet , illo , vt prædictum eft , peremto , regi & per regem P
Lupoldo huis duci de Merspurg , cafu obuenerat , quo etiam ruentem de equo , transfoffum B
fuiffe fcribit. in
e ) Inter Deos , & idola veterum Scytharum , quæ HERODOTVs in Melpom . Lib. IV. CC
c. 59. defcribit , potiffimum , Mars colebatur. Hinc etiam , nulli , præterquam Marti,
fimulacra , aras & delubra putabant exftruenda. Conf. FRANCISC. FORIS OTROKOCSI ,
Orig. Hung. P. I. cap. 1. §. 25. 26.
f) Scythiæ nomine, CALANVS Thraciam intelligit. Huc enim Mars , arte Vulcani ,
a Veneris amplexibus folutus , tefte HOMERO Lib. Odyffe conceffit.
Hicque , vbi funt illis duriffima vinclafoluta , A
Difcedunt fubito. Thracas mox ille petiuit al
Ipfa Venus Cyprum petit , alma natà Dione. ከ
Eapropter Mars , vt LYCOPHRONIS enarrator ait , Deus fuit Thracum , a quibus ille ,
eximie colebatur. NAT. COMES Myth . Lib . II. cap. 7. ୮
g ) PRISCVS in Excerpt. Legat. p. 123. Neque parua illi potentia acceffio contigit ex eo :
quod Martis enfis erat detectus. Et IORNANDES de Reb. Get. cap. XXXV . Quo ille mu-
nere
 Attila , Caput XIII. 121

Martis gladium b ) præ fe , quocunque iter arripuiffet , ferens.

Aquilonis iam magna parte domita , vt i ) Romanos opprimeret ,

ad partes Italiæ , feftinus confcendit . Cumque k ) Thracias , a Pan-

noniis veniens , & omne 7 ) Illyricum depopulatus effet , m ) Aqui

legiam ,

nere gratulatus , vt erat magnanimus , arbitrabatur ſe , totius mundi principem conftitutum ,

per Martis gladium , poteftatem fibi conceffam effe bellorum. Cur autem Attila , ex de-
tecto enfe Martis , hunc animum fumferit , OLàнvs in Attila Cap. III . hunc in modum
1 tradit : Dum quadam nocte , per quietem vidiſſet , ſe a Marte armari : poftero die , quidam ex
gregariis militibus , detulit ad eum enfem , in campo patenti repertum . Huic accedit, obfer-
uante BARTHIO Aduerf. Lib. LXIX, Cap. XII. f. 954. veterum regum religio , qui pater
ง nas haftas & gladios , velut fanctorum vice , feruabant.

b ) Tacent ea de re , PRISCVS , IORNANDES , Hungarorumque Annales. Ceterum , gla-

dium cruore adfperfum , quotiescunque , expeditio bellica , indicebatur populo , per
eaftra Hunnorum , fuiffe circumlatum , THVRÓZIVS Chron. P. I. cap. x, refert , quod
nunc diximus,

; ) Hæc fuit Attila , expeditionem in Italiam molientis , intentio : vti , cum Hono-
ria ,forore Valentiniani imp. , partem imperii occidentalis occuparet. Exponit rem
hanc PRISCVS RHETOR in Excerpt. Legat. p. 64. Sed Attilas , antequam in eam expeditio-
nem ingrederetur , rurfus legatos in Italiam mifit , qui Honoriam pofcerent. Etenim fecum
L
matrimonium pepigiffe , cuius rei , vt fidem faceret : annulum ab ea ad fe miffum , per legatos ,
quibus tradiderat , exhiberi mandauit. Itaque , imperii parte fibi Valentinianum cedere ,
aquum cenfebat , quam pater Honoria reliquiffet , fed, hac illam frater , quæ eius erat auari-
tia , priuarat.
k ) Attila , bellum quidem Marciano imperatori minabatur , propterea , quod pro-
miffum a Theodofio II. tributum, cum confuetis muneribus, fibi negaretur : non prius
E

tamen illud Thraciæ , & imperio orientali , quam , dum vaftata Italia , in Pannoniam
reuerterat , denuntiauit..
2

C. 1) Expeditione Italica , Hunnos , Illyricum quoque , fubuerfis vrbibus , deuafta-

C₁ uiffe , non minus ex eorum profectione , quam , ex oppugnatione Aquileia , euidenter
conftat. Præterquam enim , quod Callimachus atque Bonfinius , Attilam , prius in
it Illyricum , quam in Italiam penetrauiffe , diferte adfirmaht : pronum etiam eft colli-
gere , fi non vniuerfum exercitum , faltim delectam Hunnorum manum , ab oppugna-
tione Aquileiæ , ad deuaftandum Illyricum emiffam fuiffe. Illatam ab Hunnis Illyri-
co calamitatem , prolixe defcribit , ANTON BONFINIVS Dec. II . Lib. III. vbi etiam com-
plures ab Hunnis expugnatas Illyrici vrbes , enumerat , Tragurium , inquam , Scardonam,
DR

Belgradum , Sicum , Coronam , Salonas , ladram aliaque Dalmatiæ oppida. Ex Illyrico

in Japydiam & Iftriam , & hinc , in Carnos , ad Aquileiam penetraffe Attilam , IDEM
contendit.
· m ) Aquileia , antiqua Romanorum colonia , cuius originem , Livivs Lib. XL. cap.
34 defcribit : Aquileia , colonia latina , eodem anno , in agro Gallorum eft deducta , & STRABO.
Lib. V. p. 148. Opus Romanorum eft Aquileia , munitum , aduerfus fupra illam habitantes bar
--

baros. Aucta coloniis nouis, poft aliquot annos, tefte Livio, Lib. XLIII. cap. 17. ce-
leberrimum fuit emporium. HERODIAN. Lib. VIII. Cap . II. PRÆFAT, Nouell. XXIX. &
AvSON. de claris vrbibus . Nomen , JVLIANVS orat. II . de Geftis Conftantii , ab aquile
augurio , quum conderetur , impofitum dixit. ISAACVS Vossivs ad Melam , ab aqua-
rum copia , quafi Aquilegiam. Portum enim habuit in Natifonis oftio , LX. ftadiis ab
vrbe diftantem. MELA Lib. II. cap. 4. cuius fluuii JORNANDES quoque , de Reb. Get.
Cap . XLII . meminit. Vrbs fuit ampla , & fede Patriarchæ clara , de quo PAVL. WAR-
NEFRIDI Lib. II . Cap. X. hunc in modum : Aquileienfi quoque ciuitati , eiusque populis ,
beatus Paulus Patriarcha præerat
Hħa n ) Vene-
122 Iuuenci Cælii Calani Dalmata

legiam , quæ n ) Venetiarum o ) Metropolis eft , fitam p ) in lit.

tore maris Adriatici , fibi rebellem neque obfequentem inuenit ;

vbi & vt eam in deditionem acciperet , q) caftra metatus eft.

CAPVT

n ) Venetia regio eft Italiæ , quam Veneti , antiquus Italiæ populus, inhabitabant,
LIVIVS Lib. XXXIX. cap. 22. PLIN. Lib. II. cap. 72. Jacuit ea , a Pado , vfque ad Hi-
ſtriam protracta , cuius limitem , CLVVERIVS in Italia antiqua , in Tilauentio Carno-
rum fluuio , quærit.
o) Aquileia, teſte STRABONE Lib. V. extra Venetorum fines fita eft. Hinc PLINIVS Lib. III.
c. 18. poft narrata , Tilauentum , Alfam , Natifonem fluuium , & Aquileiam coloniam ,
Carnorum hæc , inquit , regio cunctaque lapydum. Carni etenim , Alpina gens , vel par-
tem hanc oræ vlteriorem , Venetis eripuerunt, vel a victoribus Romanis, in eam de-
ducti fuerunt regionem. CELLARIVS geogr. ant. Lib. II. c. 9. p. 694.
P) Aquileia a portu , quem in Natifonis oftio habebat , LX. ftadiis feiuncta iacuit.
STRABO Lib. V. MELA Lib. II . c. 4.
9 ) Modus caftra metandi , apud Hunnos peculiaris fuit , longeque a confuetudine
Romana diuerfus. Romani namque caftra , vallo ex aggere & fudibus congefto , &
pedes tres vel quatuor alto , muniebant , valloque , foffam plerumque nouem pedes
altam , & duodecim latam , prætendebant. LIPSIVS de antiqua Romanorum militia.
Hunni contra ftatiua fua , quæ propter celerem expeditionem , haud diuturna effe
poterant , plauftrorum ordinibus fepiebant , id , quod ex caftris Catalaunicis , apud
JORNANDEM & FRECVLPHVM, luculenter elucet. conf. ad cap . x. not. m) Communiendis
igitur caftris , Attilam decem millia falcatorum curruum habuiffe , THVRÓTZIVS Chronic.
Hung. P. I. Cap. XIII . tradit.

CAPVT XIV.
C
Rat autem , & ibi , & in finitimis ciuitatibus Romanorum ɑ) in
E præfidium , ab Valentiniano & Theodofio transmiffum , quo fa
R
b) ab ingreffu Italiæ , quantis fieri potuerit , Attila , viribus arce-
retur. Attila tamen , fæpe & fæpiùs Aquilegienfes , & ciuitates

finiti- ย
D

a ) Non a Theodofio , iam enim , tefte PAVLLO DIACONO , de geftis Romanorum Lib.
XV. p. m. 371. anno CCCCXLIX. viuere defierat , verum a Marciano , qui ei in im
CI
perio fuccefferat , auxiliares copiæ fubmitti poterant. Nullam tamen fubmiffi ex
oriente auxilii , mentionem facit PROCOPIVS, Gothos , ducibus Alarico & Anthalamo , ad I
folita Italiæ munimenta , a Valentiniano imperatore euocatos fuiffe tradens . Hoc P
itaque modo Valentinianus , prouti SIGONIVS Lib. XIII . p. 325. obferuat , concuffos D
trepidatione Italiæ fines , communiuit. Alpes Julias , per quas , e Pannonia, in Italiam tran- Ic
fitus , nouo præfidio communiuit , Aquileiam , quæ prima erat , ſuperatis Alpibus , occurfura ,
rurfus militibas , turribus , commeatibusque firmauit , neque ceteras , per quas , ad Padum
amnem rectus eft aditus , rebus neceffariis communire neglexit. Aetium autem , ad vrbis Ro-
ma defenfionem , & ad omnem arripiendam , aduerfus Attilam occafionem , citra Romam para-
tum , cum validiffimo adeffe exercitu iuffit , atque ipfe fe in vrbe continuit,
I
b) Quo itinere , Attila Italiam inuaferit , triplex eft Hiftoriographorum fententia.
CALLIMACHVS CUM ОLáнo contendit , Attilam , fuperatis , Norici , Rhætiæque afperis
t
montibus , cum iam Italiam , exiguo feiun &
tam interuallo , vidiffet : aditu interclufum,
in Illyricum primum , & inde , iuxta mare Adriaticum , per Carnos , in Foro Julium
C
irrupiffe. ANTONIVS BONFINIVS Dec. I. Lib. VI . contra ea , ne a tergo a Græcis vr
geretur , redituque , fi quid aduerfi pedem referre cogeret , intercluderetur : ex Pan
nonia, in Illyricum primum , & inde , ad mare Adriaticum penetraffe perhibet. Iter
bre-
 Attila , Caput XIV. 123

it; finitimas , ) per fuos legatos alloquutus , ne fibi Romam adgre-

di intendenti , molefti effent : nihil profecit , cum eis fidem &

immunitatem polliceretur : & , fi profpera fibi , DEO propitio

T

gradienti contingerent , d) eas ciuitates facturas , quæ ipfa Ro

ant
ma feciffet. e ) Taruifium tamen , auctore f) Helinando An-
Hi.
no tiftite , & Araico Tempefta : item g ) Verona , b ) Diaterico tra-

dente , Attila partibus fe dederunt. Tum i ) Altinum ciuitas ,

IIL
an, k) Op-

par
de. breuiffimum , per fauces Alpium Iuliarum feu Pannoniarum , amnemque Sontium , SI-
GONIVS defcribit : iis enim fuperatis , facilis eft , ad Aquileiam in Garnís tranfitus. Hoc
cuit vero, perficiendæ deftinationi iter eft, vti re& tiffimum , ita commodiffimum , per quod,
non minus Galli , quam Romani , expugnatis lapydorum oppidis , in Pannoniam pene-
dire trauere. SCHÖNLEBENVS in Carniolia Antiqua Cap. IV. §. I. Ita vero illud , ANTONI-
NVs in Itinerario p. 128. feq. edit. Amftel . 1735. delineauit.
edss Aquileja ciuitas M. P. XXXI.
Fluuio frigido M. P. XXXVI.
effe Longatica manfio M. P. XXII.
Hemona ciuitas M. P. XXIII.
ndis
Adrante Manfio M. P. XXV.
ni:
Celeia ciuitas M. P. XXIV.

Ragondone M. P. XVIII.
Patauione ciuitas M. P. XVIII.

Ceterum , proficifcente , per fauces Alpium , excercitu Attila , copiarum pars altera ,
in Noricum & Rhætiam , altera in Illyricum , non minus prædæ & populationis cauf.
fa , quam , vt vires Romanorum diuiderentur , irrupit , in Carnis demum , protrito
quo
Romanorum præfidio , reliquo corpori adferta.
CC
c ) Ira percitum , ciues Aquileia adloquutum fuiffe Attilam , cum SIGONIO credide-
te rim : quod copiis fuis refiftere , fufceptæque in Italiam expeditioni , moram iniicere
aufi fuerint ; cumprimis , quod præda opima , quam fperauerat , primo impetu potiri
it
nequiuerat. Vrbem eapropter acriter vrgere , & quam expugnare nequiuerat , diu-
turna obfidione premere cœpit.
LA
iz d) Emendandus hic eft CALANVS : ea fe ciuitati facturum , quae ipfa Roma feciffet. Scili-
cet : Romanorum , in expuguandis vrbibus , quæ armis fuis obfiftebant, confuetudinem
refpicit. Vrbes enim deuictas , dirutis moniis turribusque , folo æquabant , cæfisque
១.៥
Hoc partim , partim in feruitutem redactis ciuibus , principes populi , cum fpoliis in trium-
ffes pho , Romam ducere folebant ; id quod , ex fubuerfione Hierofolyma elucet , apud
İOSEPHVм de Bell . Iud. VII. 18. EGESIP. Exfcid. Hierofol. V. CEDREN. P. 179.
TAS. ·
e) Taruifium , oppidum in ditione Venetorum , ad Sile fluuium. Meminere eius ,
Has PROCOPIVS Lib. II . B. Gotth. Cap . XXIX. & PAVLLVS DIACONVS Lib. IV. cap. III . alii .

R f ) CALLIMACHVS in Attila , Helmundo Antiftite legit. Quin & Araici nomen , Artuici
legi oportere , Illuftris PIVS NICOLAVS GARELLIVS monet , in cruditiffima , quam præ
mittimus , de luuenco , epiftola : vbi , quinam hic fuerit TEMPESTA , doctiffime ediffe-
ritur. quorfum lectores eo dimittimus lubentius , quo magis noftra intereſt , momen.
eris ta auctoris fingula , illuftrari quam luculentiffime.
g) Verona , antiqua vrbs Italiæ , Brixienfium , tefte CATVLLO Veronenfi Carm. LXVII.
பா,
colonia , quam Rhetorum & Euganorum fimul fuiffe , PLINIVS Lib. III . cap. XIX. tradit,
‫מע‬
b) Pro Diaterico cap. XVI. Dietherico fcribit , quem CALLIMACHVS Diamericum vocat.
Alinum in regione Venetorum , ad fuuium Silis pofitum . PLINIVS Lib. XII.
ter cap. XVIII. quod STRABO Lib. V. p. 148. iu palude locat.
Decad. 1, Monument. III. I i k ) Oppi.
 Iuuenci Cœlii Calani Dalmat
124 a fent
*) Oppitergium , fed & 1 ) Cenetenfe pulcherrimum oppidum , rant

puoniam m) Tarnifenfibus quandodue infeſtæ fuerant , iubente cum

Attila , & quia partibus eius non fauerant , dirutæ funt n ) Vin- rare

centia , itemque o ) Patauium , p ) manentibus adhuc ad Aqui- m

legiam caftris , vbi & q ) Vtinum oppidum , mira imaginatione legize

conftruxit . is tu
CAPVT
as fu

k) Oppitergium , vяO P. PLINIVS Lib. III. cap. XIX, exprimit , iiludque , coloniam ar
Venetorum fuiffe fcribit , idque , inter Taruifium & Forumiulii locat , PAVL, DIACO-

NVS Lib. IV. cap. XLVII.

1) Ceneta , tefte FORTVNATO Lib. IV. de vita S. Martini , Venetorum eft oppidum ,
&qu
& municipium antiquum . m) lege Taruifenfibus .
potu
2 ) PLINIO & TACITO , Vicetia , PTOLEMAEO Vicenta , feu Vicentia , DIACONO Vincen-
fpati
tia dicitur. Municipium fuit , inter oppida Venetorum , a PLINIO connumeratum .
eft,
o ) Patauium Antenoris , in opulentiffimis Venetorum oppidis , POMPONIVS Mela Lib. Hons
II. cap. IV. numerat , STRABO Lib. V. p. 147. prope paludes locat , omniumque cius
ATRE
regionis vrbium , præftantiffimam vocat, cap.
P) Alii , non nifi expugnata Aquileia , vrbes has , imperium Hunnorum fufcepiffe
Adel
autumant. Ita PAVLLVS DIACONVs Lib. XV. p. m. 386. OTYO FRISINGENSIS Lib. VI .
FL. A
cap. XXVII . f. 95. SIGONIVS Lib. XIII . p. 427. Quo ordine , & quo tempore , ca, in ennia
poteftatem Attila peruenerint , curatiffime CALLIMACHVS & OLÁHVs in Attila adnota-
rex,
uere. Scilicet , ne fub obfidione Aquileiæ , miles otio torpeat , aut fa&
ta feditione
otium
foluatur : Taruifium , ac Veronam , ceteraque vacua præfidiis oppida , expugnata fue
Vtim
re. Reliqua a IVVENCO Cuumerata , capta demum vrbe , in Hunnorum dirionem perue
nere. Multo plures , hoc tempore occupatas vrbes , ANT, BONFINIVS Dec. I. Lib. VI.
recenfet , quæ , a nobis , fuo loco adducentur . conf. cap. XVI . n. I.
nii,
q) Montem adpellat OTTO FRISINGENSIS Lib. IV. cap. XXVII . f. 95. teftis huius rei
oculatus. Tanta , inquit ille , in obfidione huius vrbis , & mora & multitudo fuit , vt
mira magnitudinis montem , Vtinum dictum , quem ipfe vidi , in modum aggeris , ab exercitu Com

comportatum , incolae vfque hodie adfirment. Alii tamen , a Iulio Cafare , eundem montem fa- prom
Sam tradu nt. Otho nem fequi tur SIGON IVS Lib. XIII. p. 326. Oppidum ab Attila ere- e)
t
& um fuiffe putan t : CALLI MACHV S atque OLAHV S in Attila. Proftat omnino hodienum , img
Vtinum feu Vdine oppidum , in regio ne Foroiu lii , probe munitum , & Patriarchæ Aquile . dicu
ienfis domicilio claru m at vero ab agro Aquil eienfi , vno alteroue lapide diffitum.
Quod forfitan , recedente Attila , ex ruinis Aquileiæ poftea enatum , congefti ab
Hunnis , proximi montis Vtinæ , nomen retinuit. Hungarica profe & to origine pro-
gnatum effe videtur. Vt enim , Hunga ris , viam , Vton cum fuffix a partic ula”, in via ,
fignificat. Verifimile eft , eo fini collem Vtinum excitatum fuiffe , partim , vt memo- Mi
riam Attil , fi Aquileia , potiri non potuiffet , apud pofteros iuxta vitam fuftineat ,
a ad1
partim , vt demigrantibus in Italiam , remigrantibusque Hunnis , collis in itinere , her-
mæ loco fiat. Errant igitur , qui apud PALLADIVM Rer. Forojul Lib, X. Vdinum , ab
Huldin , duce Hunnorum , conditum fuiffe arbitrantur . SGHÖNLEBEN . ad an . 405.

DAPVT XV.
Att
Umque diu ciuitatem Aquilegiam obfediffet , aut eam

C capere non poffet , his , qui intra erant , fortiffime refi-

tita
ften-
feat
H
a ) Nullius ciuitatis obfidio , vfque adeo prifcorum fcriptorum filentio inuoluta
eft , atque Aquileia. Neque enim , per quos duces defenfa , neque , quibus cafibus , Aq
&
 Attila , Caput XV. 125

ftentibus , exercitus milites , omnisque gens murmurare coepe

rant , vt tandem fatigatus ab obfidione recederet . Attila autem ,

te
cum b ) murmura militum , vulgique fenfiffet , & anxius delibe-

rare cœpiffet , firmaretne in dies caftra , an tolleret , cum paucis

ex militibus electis adequitans, vna dierum muros ciuitatis Aqui-

legiæ circumirent , confpexit c ) ciconias , aues , quæ in altis vr-

bis turribus nidificauerant d) ex more naturæ , exportantes pul-
T los fuos de nidis earum , foris ciuitatem ad loca e ) campeftria , &

13
in arboribus nidos contra morem exftruere. Quod videns At-
tila ,

& quamdiu oppugnata fit , SIGONIVS , etiam apud locupletem fcriptorem , inuenire
potuit. IORNANDES de Reb. Get. cap. XLII. vrbem diu obfeffam fuiffe fcribit , quod
+ fpatium , PAVLLVS DIACONVS Continuat. Eutropii Lib. XV. interuallo triennii dimenſus
eft , quem deinde omnes , qui de rebus Attila fcripfere , potiffimum vero Annales
1
Hungarorum , fequuti funt. Hoc ille vnde acceperit, cognofci nequit . Certe , M.
AVRELII CASSIODORI , & MARCELLINI COMITIS in Chronic. atque IORNANDIS in Reb. Get.
cap. XL. XLI. teftimoniis , fatis liquet , Attilam , anno CCCCLI . Marciano & Clodio
VL Adelpho Coff. Ind . IV. in Gallia , cum Aetio concertauiffe , anno autem CCCCLII.
Fl. Afporatio L. Herculano Coff . Aquileiam euertiffe. Colligere hine licet , non tri-
ennium , fed aliquot menfes , Aquileiam ab Hunnis obfeffam fuiffe. Neque enim
rex , gloriæ cupidus , tantam moram perferre , neque miles prædæ inhians , tantum
OK
otium tolerare potuiflet. Recte igitur tempus oppugnationis , ex congefto colle
Vtino , Orro FRISINGENSIS 1. c. colligit. Tanta autem in obfidione huius vrbis , & mora
multitudofuit : vt mira magnitudinis montem Vtinum dictum , quem ipfe vidi , in mo-
VL
dum aggeris , ab exercitu comportatum , incolæ vtique hodie adfirment . Id vero , non trien-
nii , verum propemodum trium menfium , interuallum expofcit.

6 ) Hæc ex IORNANDE : fubortum fuiffe in caftris Hunnorum murmur , ex inopia

commeatus , & continua militum defatigatione , ex TнVRÓTZIO , BONFINIO , & Oláнo
pronum eft colligere.
e ) IORNANDES , aues candidas nominat , crediderim , ab albis pennis , quas , nigris
immixtas habent. Eapropter Græcis nagy , albis nigrisque pennis diftin&tæ aues ,
dicuntur. Hinc OVIDIVS Met. VI. v. 96.
candida pennis

Ipfa fibi plaudit crepitante ciconia roftro.

d) Ciconia auis , tefte PVBLIO MIMO & PHEDRO fab. XXVI . auis peregrina , in al-
tiffimis turrium ædiumque tectis , nidos ponit , quos PETRONIVS cap. LV. ex Publio
Mimo , factos in cacabo , explicante BARTHIO Aduers. Lib, LIV. Cap. XXII . £, 2561.
ad luxuriam hominum adplicat .

Ciconia etiam grata , peregrina , hofpita

Pietati cultrix , gracilipes crotaliftria ,
Auis exul byemis titulus tepidi temporis
Nequitia nidum in cacabo fecit tuo.

Attila , quorfum , DIACONVS in Continuat. Eutrop. Lib. XV. refpicit : cernite. inquit
( Attila ) in adificiorum faftigiis nidificare folitas , qua ciconia vocantur.
e ) Ciconia , quam PVBLIVS pietatis cultricem vocat , non folum erga parentes gra-
titudinem , verum etiam erga pullos , infignem teftatur amorem. Nunquam pro-
fecto deferit pater, filium , aut filius patrem , fed mutuas gerunt curas. BOCHARTVS in
HIEROZOICO. P.II.lib.I.cap. XXIX . FRANTZIVS Hift. Animal. P. II . Cap. VIII.§. 4. Ciconias
Aquileienfes , IORNANDES de Reb. Get, cap. XLII. pullos per rura forinfecus comportaffe,
I i2 THYRÓ
126 Iuuenci Calii Calani Dalmatæ

tila , cum effet ƒ ) fagaciffimus , & augurandi peritiffimus , diu

ſubſtitit , rem , quæ gerebatur , folerti perquifitione confiderans ,

demum ad fuos coequitantes fermonem direxit : Ecce fignum rui-

turæ vrbis . Aues fiquidem , quarum natura eft , fummis in vr-

bium mœnibus nidificare , vi quadam naturæ futurorum g ) præ-

fcias refpicere , cafuras arces , periculo imminente , deferere. Con-

feftim inuadenda vrbs eft. Inftat enim exitium ; nec expugna

tio differenda eft , ne fatalis hora pertranfeat. Quo dicto reuer-

fus ad caftra , recitatisque his , quæ viderat , cunctos , omine fau-

fto inuitauit ad prælium. Tunc igitur , omni telorum b ) arma-

4
mentorumque genere , ad expugnationem vrbis concurſum eſt ;

i) nec

1
THVRÓTZIVS Chron . P. I. cap . XVIII. ad arundinetum ipfi ciuitati propinquum detuliffe, BON-
FINIVS atem Dec. I. Lib . VI . per pagorum culmina nidos inftaurafle , auctores funt.
f) Singularis , in coniectandis rerum euentibus , prudentia , multis documentis
ZIV
in Attila obferuatur. Nitebatur ea nihilominus , pro ratione fuperftitionis Hunni-
fel
cæ , non minus harufpicinis , quibus Attila , ante prælium Catalaunenſe vſus eſt , IOR-
NANDES de Reb, Get. cap. XXXVII..conf ad cap . IX. not. a , ) quam auguriis , aufpiciis ,
tla
& ceteris ominibus , ac prodigiis. Auguria , ab auium obferuatione , Romani vocabant ,
eaque , ex inuolatu auium , cantu ofcinum , & tripudiis foliftimis captabant , vt bre-
uiter , CICERO Fam. VI . 6. complexus eft. DIONYSIVS vero HALICARNASSEVS XI , augurii
nomine , omnis diuinationis fpecies , qua ipfi vtuntur periti , comprehendit , tam qu
cius , quæ in fignis cœleftibus & fublimibus , quam eius , quæ in terreftribus verfatur. pol
g ) LORNANDES : Refpicite aues , rerum futurarum prouidas. OTTO FRISINGENSIS. Ha in-
1.
quam aues future cladis præfaga. DIACONVS , Afpicite , inquit , ad fuos , iam aues futurorum
Ca
præfcias , perituram relinquere ciuitatem. THVRÓTZIVS : Afpicite auem , futurorum prafciam .
Ciconia , temporum quidem viciffitudines cognofcunt , Ierem. VIII. 7. impenden-
tem tamen calamitatem haud præuident. Quando igitur nidum , quem femel occu-
pauerant , tefte WOLFGANGO FRANTZIO Hift. Animalium P. II . cap. VIII. nonnifi coate
relinquunt : vel ventorum afperitate , vel pugnantium clamore , & tumultu , e nidis
vit
excita , pullos in loca campeftria extulere. Quæ res , ab Attila conspecta , in omen,
fagacitate principis , conuerfa fuit. dir

b) IORNANDES. Qui machinis conftru&tis , omnibusque tormentorum generibus adhibitis

‫טת‬
nec mora inuadunt ciuitatem . Iifdem fere verbis , OTTO FRISINGENSIS. Ita & DIACO-
Nvs , ftatimque , adhibitis machinis tormentisque , hortatur fuos. Acriter expugnat vrbem. qu
Di
Elucet hinc modus expugnandi vrbes & caftelia , Hunnis vfitatus. BONFINIVS , in op-
cul
pugnatione Aquileia, obferuat , Attilam obfeffis vrbibus , arte primum & aftutia vfum
ΠΟ
fuiffe , deinde , quæcunque expugnationi neceffaria fuerant , turres ligneas erexiffe ,
defi
muniuiffeque pluteis , & coacta ad complendam foffam materia , menia , admotis machinis
tentauiffe , neque unquam , fine magna fuorum cade rediiffe. Vbi autem neque vi , neque
adactis vndique cuniculis , neque quauis arte , vrbem capi poffe viderat : fame , ob-
Com
feffos expugnare contendebat. Modum , vrbes expugnandi , a Romanis , in quorum
caftris , Hunni militabant , accepit Attila , qui in acie quidem , Afiatico more , telis ,
haftis , gladiis , & falcatis currubus præliabatur ; veluti ex pugna Catalaunica conftat :
in expugnatione tamen vrbium , turres , pluteos , arietes & catapultas , exemplo Roma.
norum adhibuit, vid. LIPSIVS de Militia Romana. Artem expugnatæ Aquileix ,
prorfus fingularem , fed quæ expugnandis vrbibus , haud conuenit , ThVrótzivs
Chron . P. I. cap. XVIII. hunc in modum tradit. Cumque rex Attila , eo die , ſe nihil pro-
feciffe potuiffe confpexit die altera , aliud genus periculi , in ipfam ciuitatem excogitauit. Pra-
cepit enim , vt omnis fua expeditionis innumera multitudo , fellas , de quatuor duntaxat equi- 110
tibus
De
 Attila , Caput XV. 127

i) nec diu protracta pugna eft : vrbs enim continuo capta eſt ,

quam Hunni inuadentes , omnia , quæ reperta , diripucre , ferro

flammisque cuncta fubiecere ; non ætati , non ) fexui parcen-

tes , eamque ita deleuere , vt vix hodie infignia , vel vrbis 1) vefti-

gia videantur. Cæfa , eo conflictu traduntur , cuiuscunque eti-

am ætatis , circiter m ) triginta feptem millia capitum , iuxta tra-

ditionem » ) Priſci Hiſtorici , qui eam in litteras retulit.

CAPVT

tibus , vnam afferrent , & illas iuxta muros , obfeffa ciuitatis proiicerent. Fit igitur ingens
congeries , cui tandem ipfe rex ignem fupponi mandauit. Quibus ardentibus , ciuitatis eius.
dem murus , ex ignis vehementia in ea parte debilitatus , & pracipiti ruina datus fuiſſe , di-
citur. Quibus vifis , rex ipfe , rurfus cooptato ad bellum innumerabili populo , miferam, &
pauitantem ciuitatem adgreditur.
i ) Ita IORNANDES : nec mora , inuadunt ciuitatem , fpoliant , diuidunt , vaftantque crude-
liter. Hoc modo , DIACONVS etiam Statimque adhibitis machinis acriter expugnat
vrbem , ac fine mora capit , diripiuntur opes , captiuantur vel trucidantur ciues. THVRÓT-
ZIVS vero in Chronico 1. c. biduum , in prælio , fub moenibus Aquileiæ , extractum
fuiffe fcribit. Primo ille die , vrbem , ab Hunnis comminus impetitam , altero , de-
bilitatis igne moenibus , per infultum expugnatam fuiffe , fcribit. Primus omnium At
tila , murum , tefte BONFINIO , confcendit , militesque fuo exemplo , in occupandis tur-
ribus confirmauit ; id quod , infigne eft ducis fortiffimi documentum.
k) Annales Hungarorum , feminas , execrandæ voluptati feruatas fuiffe , adfirmant.
BAD

D quarum , pudiciffima Dina vel Dugna , videns , non alia via , præterquam morte , im-
pollutum feruari poffe corpus , e fummis ædibus , in fubiectum Natifonium feu Na-
JI.
tiffam fluuium , præcipitem te dedit. DIACONVS 1. c. cap. XV. THνRÓTZIVS Chron . P.
I. cap. XVIII . CALLIMACHVS in Attila , BONFINIVS Dec. I. Lib. VI. OLáнvs in Attila
VI

Cap. XIV.
IORNANDES de Reb. Get. cap. XLII . Vajtantque crudeliter ita , vt vix eius veftigia ,
vt appareant , reliquerint. DIACONVS 1. c. Reliquum direptionis , igni fuppofito , flamma con.
Jumfit . OTTO FRISINGENSIS Lib . IV. cap. XXVII . Captamque funditus , vt vix veftigia ma-
neant , deleuit. FRECVLPHVS Chron . T. II. L. V. cap . CLV. quam captam ita penitus dele-
dis
vit : vt veftigia eius ruina vix appareant. Iftos , fequuti Annales Hunnorum , funditus
dirutam , & folo æquatam vrbem , vti ceteris metus incuteretur , reliquere.
m) CALLIMACHVS in Attila , XXXVII , millia cæforum vtriusque fexus , cum CALANO
numerat. BONFINIVS , fub moenibus , X. Aquileienfium millia cecidiffe , expugnata-
10.
que vrbe , omnes ad vnum cæfos fuiffe , auctor eft. Reliqui , rem geftam alias tradunt.
Dicunt Aquileienfes , fame laborantes , difpofitis per moenia armatis ftatuis , quæ
cuftodum ordinem mentirentur , ex vrbe , clam , in infulam Gradum confugiffe , Hun-
nosque , ex ciconiis , quæ ftatuis infederant , cognouiffe , fe effe illufos , & vrbem
Te, defertam. Id vero , merito in dubium vocat , BONFINIVS 1. c.
n ) Oppugnatio Aquileie , quam CALANVS ex Prifco refert , conformis eft traditio.
ni IORNANDIS in Reb. Get. cap. XLII, Vterque igitur , Prifcum de rebus geftis Attila ,
confuluit.
CAPVT XVI.

Nde digreffus Attila a , ) Veronam iter arripuit , vbi & aliquibus

12.
INdiebus perftitit , a Dietherico , qui eam vrbem , fibi tradide-
2,
rat ,

a ) Sub obfidione Aquileie , Veronam cum Taruifio captam fuiffe , ad Cap. XIV.
not. (e ) obferuatum eft. Hunni igitur , refumto , expugnata Aquileia , animo , per
Decad. I, Monument, III, K k reli
128 Iuuenci Coelii Calani Dalmata

rat , honorifice fufceptus , cui & b ) Mantua confeftim paruit :

Exinde autem progrediens , c ) Cremonam , d ) Placentiam , ė)

Pergamum , f) Mediolanum , quæ & Liguria metropolis eft ,

pari forte protriuit , atque diripuit. g) Ticinium quoque , ac ce-

teras Italiæ vrbes , quæ fui deditionem non fecerant , funditus di-

ruit. Denique b ) Tufciam ingreffus , quacunque iter fecerat ,

"
caftella & vrbes , pari forte i ) deleuit.
CAPVT

reliquas Venetum ciuitates bachantur. IORNANDES de Reb. Get. cap. XLII . & HERM.
CONTRACT. ad an. 451. adgreffique Italiam , omnes pene eius ciuitates , aut diruunt ,
aut diripiunt , aut incendunt. SIGEB. GEMBLAC. ad an . 454. Deleta namque Aquileia ,
vrbium Italiæ potiri , haud magni admodum negotii fuit. SIGONIVS de Occident, Imp.
Lib. XIII. ad an. 452.

6 ) Mantua Italiæ , ad Mincium fluuium iacuit , cuius famam , vel folus VIRGILIVS
clariffimam fecit. Defcribit ille originem eius , AENEID. Lib. X. 198. feq .
c ) Cremona ad Padum , infra Adduæ confluentem fita , opibus & mercatu fuit
celebris. TACITVs Hift. III. cap. XIX. XXXII .
d) Placentia , antiqua Romanorum colonia , metu belli Punici , & cum Cremona
condita. POLYBIVS Lib. III . Cap. XL.
e ) Bergomum PLINIO & PTOLEMÆO, Pergamum PAVLLO DIACONO , dicitur. Oppidum
eft Cenomanorum in Italia . hodie Venetorum ditionis , non confundendum cum
Pergamo Thraciæ, vid ORTELIVS Thefauro Geographico , voce Bergomum & Pergamum.
Mediolanum Liguria , metropolim & vrbem regiam adpellat , IORNANDES de Reb.
Get. cap. XLII. Ea , per deditionem Hunr.is tradita , ciues rogauiffe Attilam , vti
Mediolani regiam ftatuat , BONFINIVS Dec. I. Lib. VI. adnotat.
g ) Ticinium oppidum Italiæ ad Padum , a Gallis , tefte PLINIO conditum , fub Cæ-
faribus clarum fuit. TACIT. Annal III. Cap. V. Euo medio Papia , vel Pabia dice-
batur. PAVLLVS WARNEFRID. Lib . II. Longob. cap. XV. vnde Pauiæ nomen ena-
tum eft.
b ) Tufcia hodie Tofcana , a Tufcis accepto nomine , Romanis Etruria , Græcis , a
Tyrrheno rege , Tyrrhenia dicebatur. Protracta fuit a Macro fluuio , Liguriæ fine , ad
Tiberim. CELLARIVS Geograph, antiqu. Lib. II. cap . X. p . 710.
i ) IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLII, pene totam Italiam deletam fuiſſe refert,
Confirmat SIGEBERTVS GEMBLAGENSIS ad an. 454. Attila , Italiam adgreffus , omnes pène
eius ciuitates , aut diruit , aut diripuit , aut incendit. Calamitatem hanc Italiæ , prolixe
defcribit , SIGONIVS de Occid . Imp. Lib. XIII . ad an. 452. Maritimis his oppidis expu-
gnatis , non recto curfu , ficut opinio fuerat , ad Padum proceffit , vt Romam , quod in fermo-
ne iactabat , appeteret , credo , quod Aetium armatum ibi obuium extimuerit : verum , ad dex-
trane conuerfus , fefe intra Padum continuit , atque vni pradationi , ac vaftationi , vt videba-
tur , vrbium deditus , mediterranea Venetia oppida , Taruifium , Vicetiam , Veronam , Mantu-
am , Cremonam , Brixiam , Bergomumque petiuit , & capta , ac pariter militari populatione
exhaufta fubuertit. Tranfmiffo inde Addua , Liguriam ingreffus , eandem vrbibus eius intulit
labem , Laudi , Como , Nouaria , Vercellis , Eporoedia , Taurino , Mediolano ac Ticino , quarum
omnium populi formidine confternati , reli&is oppidis , ad montes ferme , & loca fitus difficul.
tate munita, confugerant. Inde , vt addit DIACONVS , ineunte iam, vt opinor , hieme , Padum
fine impedimento traiecit , atque occurrentes Aemilia vrbes , Placentiam , Parmam , Regium.
que , fubinde adortus , nullum item in eas exemplum hoftilis feritatis amifit. Iam omnia
qua intra Apenninum , & Alpes erant , fuga , populatione , cade , feruitute , incendio , & de-
Speratione repleta erant , nullaque mali facies aberat , nefaria per omnes ordines , ſexus & ata-
tes barbarorum auaritia , crudelitate , ac licentia peruagante , cum vir , illa tempeftare vnicus ,
ac bello princeps , Aetius , opportunum auxilium , reliqua iam iam peritura Italia , attulit. Is
maximum iam pridens exercitum , ex Romanis , barbarisque contra&um , habebat , ita , vt ex
aquer

!
.
 Attila , Caput XVII. 129

CAPVT XVII

Vm vero a ) Romam feftinus accederet , vt eam caperet , b)

CVfui milites , quibus rerum cura præcipua fuerat , a propofi-

to reuocarunt : non Romanæ vrbis interitu , quam oderant , eius

5

potentia ftomachati ; fed c ) Alarici , quondam regis Gothorum

proponentes exemplum , qui capta & depopulata vrbe ipfa , pauco

T
tempore fuperuixit. Cuius exemplo audito , perterritus Attila ,

INC quafi vrbem Romanam ingredienti diripientique fatale quoddam

effet exitium , fpoliata & d ) vaſtata omni Tuſcia , & e ) Mar-

chia , ac flammis tradita , retroceffit.

CAPVT
E

aquo , cum Attila iufto confligere pralio poffet. qui copias , iam præda graues , ac fame , mor-
"
bis , atque algore afflictas , & domum repetere cupientes , trahebat. Itaque , cum iam alter an
nus procederet , quo Opilio Vineomalusque , confulatum gefferunt , cernens illum , recta per Ae-
For

miliam , incitato Romam verfus impetu , contendentem , fuperiora Alarici tempora , quibus ad-
· huc , nihilfuerat triftius , auerfatus , ad prouincia fines occurrit , fummo pralio , fi opus effet ,
decertare paratus , atque Aemilienfes campos , non minus , quam Catalaunicos , clade Hunnica
infignes , pofteris proditurum confifus . Attila interim , relicto Regio , Mutinam victoriam , in-
folentemque exercitum , VII. Kal. Februarias duxit. Expectabant ciues noftri ,ſuſpenfis ac tro-
เ pidantibus animis , vltimum in horas , ipforum vrbis excidium , atque omni humano deplorate
auxilio , imminentem peftem auertere , fupplicibus folis ad Deum fufis precibus , contendebant
cum repente , quafi calo auditi , prater opinionem omnium , voti fui compotes funt effecti, Si-
quidem Attila, vt Tricaffibus , in Gallia , virtute Epifcopi S. Lupi pepercit , fic Mutinam in
Italia , meritis S. Geminiani , intactam præteriit , neque hoftili vllo detrimento affecit. Itaque ,
03. Ecclefia Mutinenfis , merito hodie quoque , feftum accepti huius a fancto fuo antiftite beneficii ,
die VII. Kal. Februarias , folemni pompa concelebrat , præclaro pietatis ac relligionis exemplo ,
,1 iam pridem a maioribus inftituto.
a ) Attila , fubuerfis , Italiæ cis & trans Padanæ , vrbibus , Mutina aliquantulum
progreffus , pedem præter omnium expectationem , retulit , atque exercitum , ad Pa-
dum reduxit , Aetio acriter in tergis inftante , atque extremum agmen , cædibus ac
terrore premente : SIGONIVS de Occid. Imp. Lib. XIII . ad an. 452. Vbi iam , traiecto ea
parte Pado , qua in ipfum Mincius influit , caftra trans flumen reduxerat : animum 4
ad occupandam Romam , tefte loRNANDE de Reb. Get. cap. XLII . adiecit.
b ) Hunnorum proceres , non tam amore vrbis permoti , quam diuturnæ expedi
tionis pertæli , Attilam ab oppugnatione Roma , auocant. SIGONIVS 1. c.
c ) Alaricus rex Gothorum , poftquam Romam diripuiffet: foedo naufragio , in fre-
to Siculo fractus , paucos dies fuperuixit. IORNANDES de Reb. Get, cap. XXX, ISIDO-
RVs Chron. Got. Era. 449. THVRÓTZIVS Chron. P. I. cap. XX.

d ) Vitra Mutinam , haud progreffum fuiffe , cum exercitu Attilam , ex ÌORNANDE

& SIGONIO Conftat. THVRÓTZIVs tamen Chron . P. I. cap. XIX. auctor eft , maximam
partem Hunnorum , duce Zowardo , in Apuliam penetrauiffe , vniuerfamque regio.
nem , cum Campania & Lucania , quam ille terram laboris , & Calabriam adpellat ,
igni ferroque depopulatos fuiffe. Tufciam hodie Toſcanam , olim Etruriam adpella-
is,
tam fuiffe , ad cap. XVI. not. ( h ) obferuatum eft.
e ) Marchiæ nomine , agrum Taruifinum feu Taruifium in ditione Venetum , cuius
meminit CASSIODORVS Lib. X. Variarum Lect. Calanus intelligit, Hanc enim regio-
nem , Marcam Trauifanam vocari , ORTELIVS Thef, Geograph, voce Euganæi notat,

Kk 2 < ) Leo
 Iuuenci Coelii Calani Dalmat
130

CAPVT XVIII.

Um autem adhuc arderet vrbem , Romanam , fibi fubiicere ,

camque finali exitio tradere , hæfitaret tamen tunc , rediret

ne , an a concepto defifteret : ecce a ) Leo , Romanorum Papa ,

b) imperante tunc principe , Martiano , cum nobili ſenatorum

vrbis comitatu d) ad Attilam venit in agro Mantuano , vbi

Mincius fluuius , qui de Penaco lacu egreditur , e ) intra Padum,

quo in loco Attila caftra metatus erat. Cuius aduentu audito

Attila , paucis fociatus , paullulum proceffit. Leo autem Papa ,

vifo Attila , de equo defcendit. Cui f) occurrit Attila , & eum

gra

a ) Leo I. cognomento Magnus , fummus Romanorum Pontifex , ea gaudebat , cum

eloquentia , tum auctoritate etiam : vt non folum Attilam , Hunnorum , verum Gen-
fericum etiam , Vandalorum , reges , a depopulationė Romæ auerterit . VRSPERGENSIS
Chron. ad an. 453.
b ) In oriente Marcianus , in occidente Valentinianus III. cuius iuffu Leo Ponti
fex , ad Attilam venerat , imperium , fumma cum poteftate tenebant.
c ) De comitatu Leonis Pontificis , nihil IORNANDES adnotavit. SIGONIVS 1. c. hone-
ftum ei comitatum adiungit. Præfto enim fuit , tefte SABELLICO , alteruter Confulum ,
cum parte fenatus Romani. Dubitauerim itaque , defuncturum legationis munere
Pontificem maximum , facris ornatum veftimentis , & venerando facerdotum cin &
tum
collegio , ad modum religiofæ obambulationis , cum labaris & reliquo adparatu fa..
cro , Attila occurriffe. Id vero THVRÓTZIVS Chron . P. I. cap . XXI , fide tamen incer-
ta , hoc modo refert : Tandem Leo Papa , cum Cleri multitudine , multoque adparatu ecclefia.
ftico , diuinis illum præcedentibus vexillis , ad Attilam venit , quem fequutus BONFINIVS ་
Dec. I. Lib. VII. & OLÁHVs in Attila Cap. XV. venerandum facerdotum collegium ,
facris indutum veftimentis adiungit . "
d ) Iuffu Valentiniani imp. , veniffe ad Attilam , Leonem Pontificem , SIGONIVS de
Occid. Imp. Lib. XIII. ad . an . 452. HERMANNVS item CONTRACT. ad an. 451. & MARIA-
NVS SCOTVS Lib. II . æt. 6. ad an. 453. tradunt. A populo Romano exoratum fuiffe
THVкÓTZIVS Chron. P. I. cap. XXI, cum ОLáно cap . XV. auctor eft. Vtriusque ,
Valentiniani , inquam , Imp. & Senatus , Populique Romani precibus , permotum , lega-
tionem ad Attilam fufcepiffe , ANTON. BONFINIVS. Dec. I. Lib. VII . adfirmat . IORNAN-
DES , contra , de Reb. Get . cap. XLII. Leo , inquit , Papa per fe ad eum accedit. Neque ali-
ter DIACONVS I. c. cap . XV. Nam per fe vir fanctiffimus Leo Papa , ad eum acceffit. Et 1
FRANCISCVS PHILELPHVS Epiftolar . Volum. II . Lib . XVIII . qui XXXIIII . fol . CCXXIV.
Hunni , inquit , rege & duce Attila , in Italiam , manu pradatoria defcenderunt , Leone , viro
illo fanétiffimo , & vrbis Romana Pontifice. Is , audita eruptione hoftis , tam formidabilis
tam horrendi , tam truculenti , nullo retardatus metu , quin fretus diuina ope , bonaque Spei
plenus , Attila ipfi, in ordine & ornatu pontificiali occurrit ad Padum, cum iam effet in tranfitu.
e ) IORNANDES de Reb. Get. cap. XLII . Nam Leo Papa per fe ad eum accedit , in Acro-
uento Mamboleio , vel , vti ORTELIVS in Thefauro Geogr. voce Acrouentum , ex Lectione
Forneri oferuat : in agro Venetum Ambuleio , vbi Mincius amnis , commeantium frequen-
tatione tranfitur. Eo loco , vbi Mincius amnis , e lacu Panaco , in Padum delabitur ,
Leonem Attila occurriffe , BONFINIVS adnotat. Cum enim tot regnorum victor , Mu-
tinam vsque progreffus , ambigere coepit , Romamne adgredi , an in Pannoniam redi-
re debeat : exercitum , inftante in tergis Actio , ad Padum , qua parte in ipfum Min.
cius influit , reduxit. SIGONIVS de Occid . Imp . Lib. XIII . ad an . 453 .
f) Nihil hac de re IORNANDES , vel SIGONIVS , ceterique Attila rerum fcriptores.
Solus THYRÓTZIVS cum ОLáнO , Attilam , Leoni obuiam proceffiffe , incerto argumento
com.
 . 131
Attila , Caput XVIII.

gratanter excepit. Cumque allocutus eum effet Leo Papa , g )

poft multos fermones habitos , quidquid voluit , b ) impetrauit.

Fertur autem , inter alia i ) Leonem Papam dixiffe : Rogo , Attila ,

vt facta nobifcum pace , Italiam exeas ; in ipfam de cetero nulla-

tenus reuerfurus. Quod fe facturum rex , proprio ore fpopondit.

Soluto colloquio , Leo Papa cum fuis , Romam reuerfus eft ; &

Attila iuxta fponfionem , quam fecerat , omni furore depofito ,

0 retrocedens cum fuis , k ) Danubium pertranfiuit.

CAPVT

commemorat : id enim , elato regis animo , prorfus aduerfum fuiffe videtur. Honori-
fice nihilominus , venerandum antiftitem excepiffe , & liberaliter , quæ petierat , expro-
mere iuffiffe , recte , ex IORNANDE colligit SIGONIVS I. c. Ita enim ille : Qui mox , depo-
fito exercitus furore , & rediens , qua venerat , id eft , vltra Danubium , promiſſa pace , difceffit.
Fuit profecto Attila , perhumanus , & fupplicibus exorabilis , cuius ingenium mite &
tractabile , prolixe ad Cap. XII . not. r ) defcriptum eft. Hinc etiam FRANCISCVS PHILel-
PHVS Epift. Volum. II. 1. c. Quod Attilas cum audiffet : non fubftitit modo , fed , aduenientem
Pontificem reuerenter excepit , eumque dicentem perhumaniter audiit , & quod petierat , perbeni-
gne conceffit.
g ) SIGONIVS 1. c. Quibus tam verbis Pontifex , nonfolum optimus , fed etiam difertiſſimus,
ཀླ cauffam Italia , vrbis atque ecclefia Romana orauerit , ac quemadmodum regis barbari pectus ,
er dicendo verfarit , nemo prodidit antiquorum , neque ad ea ex ingenio confingenda , nobis verita-
US toribus , at-
tem fectantibus , fuppetit animus : cum hactenus nihil , nifi ex vetuftis fumtum au &
[2 tulerimus. Lepide igitur , pro more fuo , ANTON. BONFINIVS Dec. 1. Lib. VII. qui elin-
12 guibus Hunnorum Hungarorumque ducibus , fubinde difertiffimas confingit orationes ,
grauiffimis refertum auctoramentis , Leonis Pontificis , ad Attilam fermonem , verbis
SUNS prolixis recitat,
b) Pacem vrbi & vniuerfæ Italiæ , oratione grauiffima , impetrauit ab Attila , antiftes
optimus. IORNANDES de Reb . Get . Cap. XLII . SIGEBERTVS Gembl, ad an . 454. HERMANVS
3 Contractus ad an. 451. MARIANVS SCOTVS Lib. II . æt, 6. ad an . 453. annuum pollicitus tri-
butum , SIGONIVs Lib. XIII . ad an . 453. OLAHVS in Attila Cap. XV. & præterea cum por-
tione regalium opum , Honoriæ , Valentiniani imp. fororis connubium , quod nifi tem-
pore iufto præftitum fuerit : rex multo grauiorem , vniuerfæ Italiæ interminabatur ca-
lamitatem. IORNANDES 1. c.

* ) FRANCISCVS PHILELPHVS 1. c. Petierat autem aliud nihil , præter id unum , ne Padum

traiiceret. Confiderauerat enim Pontifex fapientiffimus , fibi atque Italia fatis fore , fi ab homi-
ne , fauitia efferato , atque prada auido extorqueret ne interius Chriftianos populos difcerperet.
IV. Iam enim poft incredibilem hominum , omne genus cadium , Aquileiam urbem nobilem ac vetu
fam , Jolo aquarat , & vniuerfam ferme Venetiam diripuerat ac vaflarat.
k) IORNANDES de Reb. Get. Cap . XLII . Qui mox depofito exercitus furore , & re-
diens , qua venerat , id eft , vltra Danubium , promiffa pace difceffit, Scilicet , in Scy-
thiam , in qua fedes Attila , apud Tiffiam amnem , tefte PRISCO RHETORE de Legat . p. 106,
CTC- pofita fuit. Ante vero Rauennam , folutis caftris diuertiffe , ac archipræfulem , Ariana
foedatum improbitate , in captiuitatem traxiffe , THVRÓTZIVS 1. c. tacentibus reliquis
fcriptoribus , auctor eft. Cauffa reditus in Pannoniam , non tam auctoritas , & perfua-
f foria Romanorum antiftitis oratio , quam , quod Hunnorum exercitus , fame , pefte , mor-
bo , cadibusque infuper ab Aetio attritus fuerat , a IORNANDE & HERMANO Contracto ad an.
di 451. in collect. Canifii p . 463. adfertur. Neque vero , quo irruperat in Italiam , eodem
Comum reuerterat itinere. Noricum verfus , caftra mouit : ne per loca ruinis ftrata ,
agrosque , recenti adhuc igne fumantes , atque ab omni genere alimentorum inopes ,
es exercitum præda onuftum reduceret. SIGONIVS 1. c.
100 CAPVT
Decad, I. Monument. III. LI
 Iuuenci Cœlii Calani Dalmata
132
CAPVT XIX.

N litteras autem a plerisque hiftoricis a ) relatum eft , cum At- "

INtila a fuis argueretur : quod vni facerdoti inermi , tam poten- -

tiffimus obediffet , cuncta quoque , quæ petiuerat , indulfiffet ; At-

tilam dixiffe hunc fermonem : Vidi ad latus facerdotis illius b) "
ftantem virum miræ magnitudinis in vefte candida , euaginato

gladio , mihi mortem minitantem , nifi continuo , quæ peteret ipfe,

feciffem : vnde territus , feci. Igitur , Attilam , c) admirati mili-

tes vidiffe , quem cum præfto effent ipfi , non viderant , numen

recte arbitrati , fuiffe , quo territus Attila , qui numquam antea

terreri potuerat , obfequens pontifici fuiffet , factum eius lauda-

uere : quippe d) cælefti infufione , præuifum .

CAPVT

a ) PRISCVS Rhetor. de Legat. p. 64. verbis pauciffimis , res geftas Attila in Italia re- Pr
fert. Attilas , vaftata Italia ad fua fe retulit. Nihil itaque de adftante , Leoni Pontifici ,
genio , vel ipfe , vel IORNANDES retulit. SIGONIVS de occid. Imp. Lib. XIII . ad an. 453- at
rem hanc mirabilem , maiorum traditione auditam fuiffe , adnotat. Eam profecto , nulli
alii magis , quam Hungarorum referunt annales. THVRÓTZIVS inquam Chron . P. 1. Cap. Afric
XXI. ANTON. BONFINIVS Dec. I. Lib . VII . RANZANVS lad . V. CALLIMACHVS in Attila , OLA-
HVs in Attila Cap. XV. cuius tamen INCHOFERVS in Annalibus Ecclefiaft, ad an. 1451. 280
1
feq. nullam , quod mirum eft , mentionem facit.
b ) SIGONIVS , Vnius tantum habitu facerdotali , a tergo adftantis , & forma augufta , OLA
atque canicie venerabili præditi , principis Apoftolorum genii , meminit , quem TнVRÓ- C
TZIVS veneranda canitie , afpectu feuerum , & manu frementem , dentibusque ftridentem ; Eur
CALLÍMACHVS Contra , forma iuuenili & humana fpecie auguftum depingit. Duos , Bon-
FINIVS CUM RANZANO , numerat , & alterum quidem Petri , alterum autem Paulli , diuo- de R
rum Apoftolorum genium fuiffe , fcribit. Vtrumque RANZANVS cum OLAHO , fupra ca-
put Leonis volantem , SIGONIVS vero cum reliquis , antiftiti a tergo adftantem , confpe-
&um fuiffe referunt. Qua in re , leuis inter hiftoriographos controuerfia , obferuatur.
e) Hac occafione , vulgo inter Hunnos fermo percrebuit : Attila ferociam , a duabus Con
tandem feris fuiffe perdomitam , Lupo in Gallia , & Leone in Italia , cum Lupum , Tri- Ala
caffinum epifcopum , & pontificem fignificare vellent Leonem, SIGONIVS. OLAHVS 1. c. enit
d) Vetuftam , de Iaddi fummi pontificis occurfu , quo ille , inflammatum ira , M. Alc- Cap
xandrum placauit , prælectisque Danielis vaticiniis , genti Iudaicæ conciliauit , Ebræo- 10X
rum traditionem , pia Hiftoriographorum meditatione , ad interuentum Leonis M. ad-
plicatum fuiffe exiftimauerim. Ea de re , legi poterunt : IOSEPHVs Antiquit. Lib. II.
Cap. VIII. EVSEBIVS in Chron . Auguftus TORNIELLVS in Annalibus facris & profanis , ad
A. M. 3721. n. I. f. 241. 242. Ceterum , rem , de adftante Leoni Pontifici genio , in du-
bium vocat , piisque commentis accenfet. Rudolphus KoTH in Attila , §. 44.
24
S∞

CAPVT XX.
E.
B

Euerfus ergo de Italiæ iam fufæ , iam laceratæ , iam ad vlti-

RE
mum deductæ , partibus , Attila , a ) in Pannoniam venit , &
in-

fut
IORNANDES de Reb . Get. Cap. XLIIL Reuerfus itaque Attila in fedes fuas , quas PRISCVs
RHETOR Excerpt . de Legat. p. 106. in regione lazygum Metanaftarum SIGONIVS Vero
Lib
 Attila , Caput XX. 133

ingenti coacto exercitu , b ) Alanos bello adgreditur. c ) Alani au-

tem tunc erant d) fub imperio Theodomir Öftrogothorum Regis ,

filii Triarii regis , Fratris autem Walamer , qui e ) cum Theodo-

rico eorum fratre , qui in bello , de quo fupra mentio habita eſt,

pugnante Etio Patritio , cum Gothis , quorum auxilio ab Roma-

nis principibus miffus fuerat contra Attilam , pugnans interemtus

fuerat , pace in dies - vt Etius auctor fuerat , Gothorum regnum

poft multas varietates obtinuerat , ab interiori Scythia egreffus ,

Alanorum Prouinciam occupauerat. Hic Theodomir , genuit

f) Theodoricum Magnum , cognomine Walamer , qui poſt Ra-

vennæ fedens , totam vfurpans poffidebat Italiam g )

CAPVT

I
Lib. XIII . p. 130. in Scythia exftitiffe fcribunt. Annales contra Hungarorum , regiam
Attila , communi nomine in Pannonia , & quidem Sicambriæ quærunt. Qua de re alibi
in Prifco.
ci , b ) Reuerfus ex Italia in Scythiam Attila, Martiano , orientis imperatori , bellum denun-
tiat : propterea, quod , promiffum fibi a Theodofio tributum , minime foluebatur. PRIS-
cvs Rhetor Legat. p . 64. IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIII, fed & nouam in Afiam &
Africam expeditionem , animo fuo agitaffe eum , THVRÓTZIVS Chron. P. I. Cap . XXII.
IA cum BONFINIO Dec. I. Lib. VII . & OLAHO in Attila Cap. XVI . auctor eft . Mox , immu-
51. tato confilio , in Alanos , Ligeris accolas , fi IORNANDI fides habenda eft , arma conuer-
tit. Relationem tamen hanc IORNANDIS in dubium vocant , BONFINIVS , CALLIMACHVS ,
OLAHVS.
10- c) Haud confundendi , cum Albanis Afiæ populis : a PLINIO & PTOLEMÆO in Sarmatia
20 Europæa , iuxta Tanaim fluuium locantur. Eorum pars altera , aduenientibus Hunnis
ON in Europam emigrauit , atque iuxta Ligerim , cum Sangibano rege confedit. IORNANDES
de Reb . Get. Cap. XXXVII . XLIII. altera , iugo Huunorum in Sarmatia fubiecta , aucto-
Ca re Alberto Vtjukio KOIALOWITSIO, in Hift. Lithuan . Dantiſci 1650, 4. in Lituanorum gen-
tem tranfiit.
R

】 d) Error Calani de Theodomiro , quem , cum Thorismundo rege Veftrogothorum

50 confundit , fupra ad Cap. VII . not, i ) k ) Cap. X. not. g ) obferuatus eft. Neque vero
Alani , vel Thorismundi , vel Theodomiri & Valamiri , poteftati fuberant. Sangibanum
enim iis imperauiffe , eumque nullius imperio fubiectum fuiffe, ex IORNANDE de Reb. Get.
Cap. XXXVII. elucefcit. Thorismundus igitur, rex Veftrogothorum , Alanis fociis in
auxilium veniffe dicitur : vti fraudem Attilæ , artibus bellicis fubuerteret. IORNANDES 1.
c. Cap. XLII.
e) Theodoricus, Thorismundi regis Veftrogothorum frater , perperam , cum Theodo-
rico patre , qui in prælio Catalaunico occubuit , a Calano confunditur. Vid. IORNANDES.
de Reb. Get. Cap. XLIV.
f) Theodoricus M. feu Dietericus Veronenfis , rex Oftrogothorum , qui e Pannonia in
Italiam cum Oftrogothis emigrauit , filius fuit , omnino , Theodomiri regis Oftrogotho-
rum , quem tamen CALANVS , Alanis imperauiffe , cum Thorismundo permifcet , IORNAN-
DES de Reb . Get .
g) Totum iftud Caput faucium eft , cui ex IORNANDE de Reb. Get. Cap. XLIII . & SI.
GONIO Lib. XIII. p. 330. hoc modo medebimur : Reuerfus ergo de Italiæ prorfus con-
tufæ & laceratæ , atque etiam ad vltimum exitium deductæ partibus , Attila in Pannoniam
venit , & ingenti coacto exercitu , Alanos bello adgreditur. Alani autem tunc erant
fub imperio Theodomir regis Oftrogothorum , filii Triarii regis , fratris autemValamer,
qui cum Theodorico , eorum fratre , qui in bello , de quo fupra mentio habita eft , pu
10 guante Etio Patricio , cum Gothis , quorum auxilio , a Romanis principibus miffus con-
L12 tra
 Iuuenci Coelii Calani Dalmata
134

CAPVT XXI.

Ex igitur a ) Theodomir , collecto vndique Gothorum exer-

R citu , aduerfus Attilam perrexit in proelium. Inter quos

varia fuere certamina & bella grauiffima , in quibus nunc Attila

inferior , nunc Theodomir , ( vt fe oftentant bellorum euentus )

fuiffe dicitur , vt fcribit horum b ) Iornandes hiftoricus. Demum

vt idem refert , in campis Catalaunicis vltimum factum eft bel-

lum , vbi paullo ante Etius Attilam , & fratrem eius Bledam , fupe-
rauerat. In quo prælio , tanta c ) multitudo exercitus Hunno-

rum occubuit , vt vix pauci cum Attila euadere potuiffent. Theo-

domir vero Gothorum rex, victoriam affecutus , Hunnorum gra-

ui perfecutione exercitum depopulans , de finibus Alanorum eie-

cit. Sic ergo , vt dicit d ) Iordanis , Attila rex , multarum gen_

tium dominus , vt antea orbi terrarum terror , inuifus , dum pro-

ditoris famam , qua afperfus fuerat , quærit abiicere , ( nam in

prædictis campis , ob quondam Etio Patricio & exercitu Roma-

norum & Gothorum fuerat fuperatus ) gemina tum eft paffus

confufionis opprobrium . Nam inde receffit inglorius in Pan-

nonias.

CAPVT

tra Attilam pugnans interemtus fuerat , pacate in dies multos , vt Etius auctor fuerat , Go-
thorum regnum , poft multas varietates , obtinuerat. Igitur ab interiori Scythia & Pan-
nonia , in qua tunc Hunni , cum diuerfis fubditis nationibus infidebant , egreffus
Attila , Alanorum prouinciam occupauerat.
W
a ) Thorismundum fcribit IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIII.

b) Solus IORNANDES de Reb. Get . Cap. XLIII. alterum , aduerfus Alanos fufceptum "L
in Gallia bellum Attila recenfet. SIGONIVS Lib. XIII . ad an . 453. p. 331. quod merito 2,
in dubio relinquunt , BONFINIVS Dec. I. Lib. VII . CALLIMACHVS in Attila , OLAHVS in At-
tila , Cap. XVI. eo , quod non folum CHRONICON Hungarorum apud Thuróczium , ve- 4
rum reliqui etiam rerum Hungaricarum fcriptores , tantam cladem , tantumque dede- 13
4
cus , illatum Attila , reticeant.

c ) Nihil de clade IORNANDES : dum alterum in campis Catalaunicis commiffum præ-

C A
lium recenfet . Ita vero ille : Sed Thorismundus rex Vefegothorum , fraudem Attila , non im- "

parifubtilitate perfentiens , ad Alanos tota fubtilitate prius aduenit , ibique fuperuenientis iam
+
Attila motibus , præparatus occurrit , confertoque prælio , pene fimili eum tenore , vt prius in Ca-
talaunicis a fpe remouit victoria , fugatumque a partibus fuis , fine triumpho remittens , in fedes
proprias , fugere compulit. de Reb. Get. Cap. XLIII.

d ) IORNANDES 1. c. Sic Attila famoſus , & multarum victoriarum dominus , dum quarit fa-
mam perditoris abiicere , & , quod prius a Veſegothis pertulerat , abolere , geminatam fuftinuit ,
ingloriusque receffit.

CAPVT
 Attila , Caput XXII. 135

CAPVT XXII.

Taque reuerfus Attila rex , modico poftea tempore viuens ,

tali morbo defecit , a) vt apud Prifcum 6 ) Eutropiumque ,

& plures hiſtoricos in litteras relatum inuenio . c) Poſt innume-

ras fiquidem vxores , quas ex more habere licuerat , d ) formo-

fiffimam admodum nobilem iuuenem , e ) Hildico nomine vxo-

rem

a ) Nihil de morte Attilæ apud PRISCVM in fcriptis , quæ hodie exftant. EX EVAGRII
tamen Hift. Ecclef. Lib. I. cap. XVII . colligitur , Prifcum in libris deperditis , huius rei
mentionem quandam feciffe. Ita vero ille : lisdem temporibus bellum illud , multorum
fermone celebratum , ab Attila , Scytharum rege , excitatum eft. Quod quidem Prifcus Rhetor ac-
curate fimul ac diferte conferipfit , fingulari elegantia nobis exponens , quomodo ille , aduerfus orien-
talis occidentalis imperii partes , expeditionem fufceperit , quotque ‫ من‬quantas vrbes captas ,
fub ditionem fuam redegerit , quibus denique rebus geftis ex hac luce migrauerit. Idem eluce-
fcit , ex IORNANDE de Rebus Get. Cap. XLIX. p . 142. Attila , vt Prifcus hiftoricus refert ,
extinctionis fua tempore , Ildico nomine fibi in matrimonium focians .

6) Eutropius Sophifta Italus , vt eum vocat SVIDAS , voce Eutropius f. 912. ed. Can.
tabr. 1725. probe ab Eutropio presbytero , de quo GENNADIVS , in illuftrium virorum
Catalogo , difcernendus , Breuiarium rerum Romanarum ab V. C. vfque ad Flauium Va-
lentem Auguftum , cui & opus fuum dicauit , ftilo parum concinno , produxit. Com-
pendio Eutropii , PAVLLVS DIACONVs , monitu Adilbergæ , Defiderii Longobardorum re-
gis filiæ , fua inferfit , vt liquet , ex vndecim primis Hiftoriæ mifcellæ libris . Gerh,
Ioan. Vossivs de Hiftoricis Græcis. Ioh. Albert FABRICIVS Biblioth . Lat. Lib. III . cap. 9.
§.6.7 . Ea igitur , quæ de rebus Attila , in Additamentis Eutropii leguntur , DIACONO
debentur.
་
c) Attilam , more gentis , complures habuiffe vxores , IORNANDES de Reb. Get. Cap.
XLIX, refert , quas nonnulli , e filiarum etiam numero , le&
tas fuiffe , ex PRISCI Legat.
I p. 100. incerta opinione colligunt. Hinc vero , non tam thygateromiam , feu nuptias
filiarum , quam polygamiam , quæ apud plerasque gentes in vfu fuerat , ingeniofiffime
F elicit , Attilamque , pro infigni in gentem Hungaricam amore , a tam enormi & execran-
do flagitio , doctiffime vindicat , illuftris Pivs NicOLAVS GARELLIVS , Atchiater
Cæfareus & Auguftæ Biblioth . Vindob. Præfe&us , in eruditiffima , quam ad me , nuper
admodum , de IVVENCO dedit , epiftola. Quæ , vti CALANO præmitteretur , non minus ,
incredibile in promouendis ftudiis Hungaricis , illuftris viri ftudium , quam fingulare , de
Iuuenco , rebusque Hunnorum , argumentum , iure quafi fuo imperauit. Ceterum , anne
nuptiæ agnatorum cognatorumque , fi quas , lege Hunnica permiffas fuiffe , euinci po-
teſt , iuri naturæ conueniant , apud PRISCVM , loco fuo , examinabitur. Eas , profecto ,
iure naturæ minime prohiberi nonnulli cenfent. conf. Chrift. THOMASIVS Iurisprud . di .
uina Lib. III. Cap. II . § . 203. 221. Sed hac de re alibi in Prifco. His itaque , quas an-
te expeditionem Gallicam & Italicam , domi fuæ aluit , vxoribus , Honoriam quoque ,
Valentiniani III. imp. fororem accenferi voluit , eo potiffimum fine : vti cum ca opes
ingentes , & imperium Romanum accipiat. PRISCVS RHETOR de Legat. p. 62. 63. Ea
dum Valentiniani III . auaritia negatur : non folum imperium occidentale inuadit , PRIS-
Cvs 1. •c. TIRO PROSPER , apud Canifium , T. I. p . 173. verum grauiora etiam , redux ex
Italia , Romanis minatur , IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLII.
d) IORNANDES , & ex eo Paullus DIACONVS , valde decoram notat , vnde IVVENCVS ,
omnium formofiffimam fuiffe colligit , forte propter formam corporis candidam , qualis
fub cælo Germanico , puellis contingit. qua , aduftas folis ardore feminas Hunnicas ,
facile , fponfa Attila , fuperaffe cenfebatur.
e ) IORNANDI ex Prifco , Ildico dicitur. Eo nomine , & ANTON. BONF. Rer. Hung. Dec. I.
Lib. VII. eam adpellat. Hildiconem vocant , CALLIMACHVS in Attila , & SIGONIVS de Oc
Decad. I. Monument. III, M m cid,
136 Iuuenci Cœlii Calani Dalmata

rem fuperinduxerat. In cuius nuptiis , f) cum in ipfius amo-

rem exardefceret , maxima gentium aulicarum exterarumque g)

lætitia fuit. Ipfe ergo conuiuio diffolutus , cum & interdiu ludis

plurimum intendiffet , aliisque variis luxuriarum generibus , quæ

hominum mentes oblectant ; dum nocte adueniente , cubiculum ,

in quo puella virgo nobilis Hildico fe pofuerat , folus intraffet

b) vino

cid. Imp. Lib. XIII . p . 332. Hyldegundam , AVENTINVS de Reb. Boiorum Lib. II. f. 237.
edit. Bafil . 1580. Annales Hungarorum apud THVRÓTZIVM Chron . P. I. cap. 22. & OLA-
Hvs in Attila cap . XVI . Mykoltham ; RITIVS vero de Rebus Hungariæ Lib . II. f. 234. MIL-
ZOTHAM nominant , quam PAVLLVS DIACONVS in Continuat. Eutropii Lib. XV. p. 386.
edit. Amftel. 1625. in 12. indicto nomine exprimit
· , & CHRONICON Alexandrinum Olymp.
CCCVII. p. 737. pellicem Hunnam vocat. Eam , regis Bactrianorum fuiffe filiam , nefcio,
vnde acceptum tradidere Annales Hung. apud THVRÓTZIVм , quos etiam fequuntur , AN-
TON. BONFINIVS , OLAHVS , RITIVS. Rectius certe AVENTINVS I. c. cam , Herrici reguli Fran-
corum filiam nominat. Eius crediderim Errici , cuius pater Sigebertus , in demigratione
Francorum , regulus , cum vndecim proceribus , electus fuerat , AVENTINVS Lib. II . p. 238.
f) IORNANDES , non amore , fed magna hilaritate , refolutum fuifle Attilam , reliquit.
Nulla profecto , vel veneris , vel intemperantiæ indicia , die hoc , in Attila obferuantur:
quidquid de vtroque , Annales Hungarorum , referant crimine. Hunc enim in modum
THVRÓTZIVS Chron . P. 1. cap. XXII . Mulier , inquit , illa ad latus ipfius iacens , de fomno eui-
gilans , dum in dominum fuum amplexibus vti voluiffet : corpus exanime , rigidum pariter &
infrigidatum tangendo , perfenfit. Et BONFINIVS Dec. I. Lib . VII . Comparatis pro regis dignita-
te nuptiis , per omnem intemperantiæ licentiam , in coniugali conuiuio fibi indulfit , Baccho ac
Venere , corpus ita ea nocte confecit : vt inter dormiendum , fupino corpore , profluuio fanguinis ,
e naribus , continuo fuffocatus interierit. Vtrumque repugnat integerrimis , grauiffimisque
Attile moribus , quos PRISCVs Rhetor. Excerpt, Legat. p. 129. potiffimum in conuiuio-
admiratur.
g) Quo ritu nuptiæ Hunnorum pera&tæ fuerint, nihil hac de re adnotatum reperimus.
Quando autem Hunni , omnia a re diuina occipiebant : verifimile eft , Harufpices quo-
que , cumprimis in nuptiis regiis , exta victimarum infpexiffe , ex iisque , de felici & in-
felici matrimonio , prædi&tiones accepiffe ; id , quod , apud Hunnos , in omni re ardua ,
frequentatum fuiffe , ex IORNANDE colligitur. Superftitionis huius , haud exilia , hodie-
num fuperfunt , in gente Hungarica , veftigia. Die enim connubio Sacra , apud rudio-
res , non minus fponfa , ritu fuperftitiofo , aduerfus quasuis incantationes magicas præ.
munitur verum , diuerfa etiam , ex rebus actionibusque diuerfis , de futura matrimonii
conditione , omnia capiuntur. Harufpicinam , conuiuium , & iftud , ludi Circenfes , ex-
cepere. Conuiuia Attila , pro more gentis , opipare inftruebantur. Nihil enim , quod
vel ad luxum , vel ad magnificentiam pertinere videtur , prætermittebatur. Fercula ,
aureis argenteisque vafis , diuerfis vicibus , triclinio inferebantur, concertantesque inter
2
fe poculis conuiuæ , ad feram vfque noctem , luxuriofius epulabantur . Sublatis epulis ,
victoriæ primum , virtutesque Hunnorum bellicæ , lætis carminibus , ab incentoribus
recitabantur. Poft cantus & carmina , Hiftriones & Mimi prodibant. qui , vel arguta &
ingeniofa , vel abfurda & prodigiofa dictione , perfufos lætitia conuiuas , in rifum & ca-
chinnos prouocabant. PRISCVS, Excerp . de legat . p. 126. 127. 128. 129. Nihil hic , quod
mirere de choreis , nihil de compotationibus , & intemperantia. Ceterum , ludi Cir-
cenfes , vel ante cænam peragebantur , vel , in diem fequentem , fin exiguum temporis
fpatium fupererat , transmittebantur. Præcipua eorum genera fuerunt : Curfus , pugna
equeftris , baftiludium , & fagittatio in hyppodromo. quorum priora duo , cum Romanis
communia , vid . ROSINVS Antiquit. Rom. Lib. V. cap.XI. pofteriora , Scythis potiffimum
propria fuere. Currebant autem equis , vfque ad pernicitatem leues , MARCELLINVS Lib .
XXXI . c. 2. colludebantque , partim circumequitando , partim excurrendo , & opportune re-
ceden-
 Attila , Caput XXII. 137

b) vino repletus & cibis , laffitudine , quantam numquam antea

contraxerat , diffolutus fomno , vt & fic preffis naturaliter euenit,

ingrauatus ſe ſuper cubiculum fupinus , vt erat , iniecit , & ore

aperto graui fomno oppreffus accubuit. Repente igitur labo-

rante onerofitate naturæ , exundans eius fanguis de naribus , qui

fæpe folitus erat effluere , in os iacentis defluens copiofius , non

0 fui iam compote corpore , obftrufo vitali fpiritu , iacentem re-

gem fupinum e veftigio præfocauit. Igitur , taliter i ) fuffoca-

tus ,

sedendo. ZOSIMVs Lib. IV. p. m. 747. Subinde , pugna equeftris inftituebatur , qua , vel
fugientes , ab infectatoribus , recta effufo curfu , vel infectatores , a fugientibus , ex
aduerfo , maximo impetu oppugnabantur. Hac arte pugnandi exercitati , cum hofte
quoque , pro fua confuetudine dimicabant. AGATHIAS Lib. V. Cum pugna equeftri ,
baftiludium & fagittatio , quibus Hunni cumprimis excellebant , coniungebatur. Erant
lane , Hunni , optimi in equo fagittarii , qui inter equitandum , etiam peritiffime ia-
culabantur. PROCOPIVS Lib. II. Gothic. conf. PRODROMVS Hungariæ Lib. II. Sect . I. Cap.
I. §. 17. fequ. Veſtigium vetufti huius ritus , hodienum , inter Hungaros , in nuptiis
obferuare eft. Aduentante enim fponfo , delecta equitum turma , adpenfo victoriæ
præmio , in fpatiofum effunditur campum , diuifaque in duas fponfi fponfæque factio-
nes , velociffima , pro confuetudine gentis , pernicitate , edito curfus indicio , fcopum
verfus prouehitur. Qui primus , abfoluto curriculo , metam contingit , victor , repor-
tato præmio , pronunciatur. quæ res , haud leuem , fponfo , gloriam conciliat : quodfi
factio eius , quæ fumma contentione , cum factione fponfæ , de laude præmioque con-
certare folet , victoriam reportauerit.
b) Non tam vino , ciboque grauatus ; erat namque frugalis , PRISCVS Rhetor. Excer.
་་ Legat. p. 129. quam effufa lætitia , tefte IORNANDE defatigatus , laffata fomno membra ,
in thalamum coniecit. Recte proinde FRANCISCVS FORIS OTROKÓCSi Orig. Hung. P. I.
cap. 4. § . 19. incerta ea effe cenfet , quæ , de temulentia temperantiffimi principis , in-
13. uidia Chronographorum tradita funt.
i) Auctor , IORNANDEM Scriptorem , fane Hunnis iniquum fequitur. Ita vero ille in
REB. Get. Cap. XLIX, de morte Attila eiusque in nuptiis magna hilaritate refolutus , vino
do Jomnoque grauatus , refupinus iacebat , redundansque fanguis , qui ei folite de naribus efflucbat ,
dum confuetis meatibus impeditur , itinere ferali faucibus illapfus eum extinxit. Eadem PAVL-
LVS DIACONVS Continuat. Eutropii Lib. XV. recenfet. ob cuius nuptias , profufa conuiuia,
30 exercens , dum , tantum vini , quantum nunquam antea , infimul bibiſſet , cum Jupinus quiefce-
ret , eruptione fauguinis , qui ei de naribus folitus erat effluere , fuffocatus & extinctus eft. Ex
lornande , Gotthicæ , hoc eft , dubiæ fidei fcriptore , fua depromfere CHRONOGRAPHI
Hungarorum , qui mortem Attila , communi fententia , turpiffimo temulentiæ vitio , ad.
fcribunt. Tantum vero abeft , vt princeps temperantiffimus , in quo frugalitatis virtus ,
cumprimis eminebat , intemperantiæ & ebrietatis argui poffit vt potius crimen hoc ,
bu a cœna regia conuiuiisque prorfus exulauerit ; id , quod , ex PRISCO ad notam f. ) com-
monftratum eft. Prognatam igitur e liuore lornandis , de morte Attilæ fententiam ,
prorfus reiicimus , fed , ne MARCELLINI quidem Comitis Illyricani relationem , adproba
mus. Refert ille in Chronic. Indi&. VII. Attilam iuffu Aetii a muliere cultro confoffum.
Attila rex Hunnorum , Aetii hortatu , noctu , Prouincia mulieris manu cultroque , confoditur.
Quod , quia dubium effe auctori videtur , Sanguinis reiectione necatum , ex aliorum tra-
ditione adiicit. At vero , quodfi mulier , proterua temeritate , tantum principem ene-
care aufa fuiffet : non ferro , palam , fed veneno , clam , impiam deftinationem , perfe-
ciffet , quod Franc. Foris OTROKOCSI . Orig. Hung. P. 1. Cap. IV. §. 19. callidiffime con-
iecit. Puellam , nihilominus , de néce Attila fufpectam , primo impetu fuiffe , auctor CHRO-
14
* NICI Alexandrini , Olymp. CCCVII . p. 737. edit. Monach. 1624. in 8. notauit, Reiecto
M m 2 ira-
138 Iuuenci Cœlii Calani Dalmatæ

tus , in bellis gloriofiffimus , & potentiffimus Hunnorum rex At-

tila , diuerfarum gentium , victor occubuit. k ) cui ebria impu-

dentia , pudendum finem dedit.

CAPVT

itaque turpiffimo , quod per temulentiam, acceleratum cenfent nonnulli, mortis genere
hamorragia narium , quam fomno fepultus princeps , minime fenferat , extinctum fuiffe
Attilam , facile IORNANDI concefferimus. Laborabat enim Attila fæpius , reiectione
cruoris , cumprimis vero , vbi fanguis , motu vel adfe&u vehementiore , in profluuium
concitatus fuerat ; id , quod IORNANDES , atque ex traditione eius , Paullus DIACONVS &
CALANVS obferuauere. Nobifcum fentit CHRONICON ALEXANDRINVM , nullam temulentiæ
cauffam adducens : Attila fanguine , ex naribus prorumpente extinctus eft , noctuque cum pellice
Hunna , que puella de nece suspecta fuit , dormiens , in tabernaculum delatus eft. Et MARCELLI-
NVs comes , ex mente aliorum : Quidam , fanguinis reiectione eum necatum , perhibent : Quo-
niam vero , fubito rebus humanis , tefte Paullo Diacono. Hift. Mifcellæ. Lib. XV. exceffit :
SIGEBERTVS Gemblacenfis ad an. 455. apoplexia extinctum reliquit. Ceterum , iufto DEL
iudicio , mortem Attile accidiffe , vltro OTTONI Frifingenfi , Chronic. Lib. IV. Cap.
XXVIII. f. 96. largimur : vt qui , femper humanum ſunguinem fitiuerat ; proprio quoque fan-
guine , fuffocatus interiret. Quod dum , euidentibus probari poteft teftimoniis , nefcio
quam ob rem , OTROKÓCSIVS 1. c. ex funebri quadam cantilena , expun& tum velit : drô.
mének első napján meg fuladott vala , id eft : die primo fui genialis gaudii fuffocatus fuit.
k) Verba funt IORNANDIS 1. c . Ita , gloriofo per bella regi , temulentia , pudendum exitum
dedit. Vindicatam ex PRISCO a temulentiæ crimine , fubitam Attila mortem vide not.
h. i.
CAPVT XXIII.

Uella autem , quæ timens valde , a ) ab vna parte cubiculi

a
Puell
latebat , exfpectans regis imperium , dum diu fuftinuiſſet ,

neque a rege fenfim ad oblectamentum aliquod vocaretur : ve-

recunda tamen ad cubiculi partem , qua fe rex iniecerat , pede-

tentim acceffit , & vt vidit eum mortuum iacere ore operto , & a C1

decurfu e naribus fanguine , ingemuit , mouens tamen & quatiens 12

P
perfæpe , fi vel grauiter obdormifcens , excitari potuiffet. Sed

quid? fruftra tentabatur , immobile iam & exanimatum corpus ,

perpetuoque fomno traditum , excitari non poterat. b ) Sequenti

fane die , elapfa tamen magna diei parte , miniftri regis admirati ,

quod

a ) Diffentiant a PRISCO , quem IORNANDES & CALANVS fequuntur , Annales Hungarorum.

lis enim , absque omni veterum auctoritate , adnotatum eft , fponfam in thalamo re-
gis cubauiffe , Attilamque , confecto Baccho ac Venere corpore , mortem turpiffimam
opetiuiffe. vid. THVRÓTZIVS Chron . P. I. Cap. XXII . BONFINIVS Dec. I. Lib. VII. Hæc vero
ex CHRONICO Alexandrino depromta effe videntur : Attila , fanguine ex naribus prorum-
(
pente , extinctus eft , noctuque , cum pellice Hunna , qua puella de nece eius fufpecta fuit , dormi-
ens , in tabernaculum delatus eft. Olymp. CCCVII . p. m. 737. Nihil horum apud IOR.
il
NANDEM : neque enim rex , poft diutinam corporis defatigationem , aliud , quam quic-
tem nocturnam quæfiuit.
b) Hæc , cum relatione IORNANDIS conueniunt. Sequenti vero , ait ille , luce , quum ma.
1
gna pars diei fuiffet exemta , miniftri regii , trifte aliquid fufpicantes , poßt clamores maximos ,
fores
 Attila , Caput XXIII. 139

quod non aperiretur cubiculum , validis ad vltimum clamoribus

vociferare cœperunt , & cum neque vlla vox aut fonus ederetur,
vehementius admirati , oftiis infractis intrauere cubiculum , &*

eleuata cortina , viderunt regem Attilam fupinum ore aperto ia-

centem , inundatione fanguinis , qui de naribus effluens , os eius

intrauerat interemtum : c ) Puellam quoque iuxta cubiculum fe-

dentem , demiffo vultu , fub velamine lacrymantem . Tunc mi-

JO
niftri , vocatis omnibus proceribus , & exercitus d) principibus ,

oftenderunt eis , Attila , fine vulnere , decurfu fanguinis præfocati

corpus. Illi ergo , vt eft mos Hunnorum , e ) crinium parte trun-

cata ,

fores effringunt, de Reb . Get. Cap . XLIX. Cum lornande , SIGONIVS de Occid . Imp. Lib.
XIII. ad an. 454. P. 332. aliique Chronographi fentiunt. Annales contra Hungarorum ,
ca nocte , qua extinctus eft , experrectam mulierem , fatum regis , elato luctu , promul-
10 , gauiffe , & cubicularios , fuccenfis lucernis , exfangue corpus reperiiffe , memoriæ prodi-
dere. THVRÓTZIVS Chron. P. 1. cap. XXII . BONFINIVS Dec. I. Lib. VII. OLAHVS in Attila
it. Cap. XVI. Hæc vero , ex CHRONICO Alexandrino profluxere : ea namque nocte , qua
extinctus eft , in tabernaculum delatum fuiffe , ibidem connotatum legitur.
03
c) Hunc in modum IORNANDES quoque 1. c.: inueniuntque Attila fine vulnere necem ,
fanguinis effufione peractam , puellamque demiſſo vultu , fub velamine lacrymantem . Mos hic
feminarum , mortuos in gente Hunnica lugendi , cum confuetudine conuenit. Perfica ,
quod , e luctu deflentis Alexandri M. mortem Sifygambis , apud CVRTIVM Lib . X. Cap . V.
ali p. 784. edit. Lugd. 1724. fi qua ei antiquitatis auctoritas , concedenda eft , luculenter
et, eft cognofcere. Abfciffa ergo vefte , qua induta erat , lugubrem fumfit , laceratisque crinibus
humi corpus abiecit. Adfidebat ei altera ex neptibus, nuper amiffum Hephaftionem , cui nupferat
723

lugens. Ad vltimum , dolori fuccumbit , obvolutoque capite , accidentes genibus fuis , neptem
nepotemque auerfata , cibo pariter abftinuit & luce. En viuam luctus Hungarici imaginem !
qua hodienum , in illuftribus Hungarorum feminis , confpicere eft . Lugent ca mor-
tuos , obuoluto capite , amariffime , indutæque vefte fqualida , luce ciboque abftinent
pariter , neque , nifi transacto anno , priftinam induunt faciem. Veftis iis eft , ftola flam-
meumque cannabeum. Vtraque fqualida , & natiuo induta colore : neque enim ma-
tronæ pullatæ , veftem mundant , neque confuetum induunt ornatum , vti recordatæ
15
1

Tqualoris , tanto acerbius lugeant.

10 d) Præter Attile filios , Hunnorumque principes , præfto erant , Theodemir , Wale-
mir ,Vuidemir , Oftrogothorum ; Thorismundus item , Gepidarum reguli. Vt reliquos,
diuerfarum gentium , quæ Hunnis fuberant , quæue in eorum caftris militabant , dyna-
ftas præteream .
29

e) Morem reges lugendi mortuos , a Scythis, ad Hunnos tranfiiffe crediderim: Ex-

preffit eum HERODOTVS Lib. IV. f. 244. ed. Lugd. 1716. f. Quod ( cadauer regium ) qui ex-
cipiunt , eadem agunt , quæ regii Scytha : aurem decidunt , crinem circumtondent , brachia cir.
‫מן‬ cumcidunt , frontem nafumque confauciant , finiftram manum fagittis traiiciunt. Comas in
To luctu radere , apud Perfas pariter , in more fuit pofitum. Qua de re CVRTIVS Lib. X.
4#. Cap. V. p. 783. BRISSONIVS de regno Perfico Lib. III . In facris quoque litteris , eius
moris veftigia proftant. Jobi I. 20. Efaiæ XV. 5. confer luctum ob mortem Germanici ,
in SVETON. Calig. V. 3. p. 519. Communis hic eft mos Barbarorum. In graui enim
C luctu , viri , barbam ponebant. Hæc eft cauffa , cur Priamus , in illa calamitatum &
malorum Illiade , faciem cute tenus rafam habuiffe , legitur. Sed & feminæ , præter na-
* turæ legem , capita radebant. Hinc EVRIP. Alceftid. n. 426. Iubeo communem effe luctum
buius mulieris , cafarie rafa , & nigra vefte. Et ACCIVS Amphit. ap. Non XI. 850.
i1
Decad, L. Monum ent . III. N n
Sed,
140 Iuuenci Coelii Calani Dalmata

cata , faciem regis ƒ) profundis repleuere vulneribus , & ſe lan-

ceolis g ) & phlebetomiis concidentes , vulnera , quæ regio cada-

ueri intulerant , b) repleuerunt , vt præliator & tantus rex , non

femineis lachrymis , fed virili fanguine lugeretur.

CAPVT

Sed , quænam bæc eft

Mulier , funefta vefte , tonfu lugubri.

Vid. MEVRS de Fun , C. XLVI. KIRCHMAN . de Fun, Rom. XI. 13. 14. Hunni , quando-
quidem tefte MARCELLINO Lib. XXXI. c. 2. imberbes fuerant , neque alii , præterquam
reges & proceres, barbam nutriebant , vid. ad Cap. XII . bb. cæfariem , in communi luctu
rafiffe , faltem comas vellere folitos fuiffe , exiftimauerim. Id enim , obferuante BAR-
THIO Animaduers. Lib. XXI. c. XI. f. 1042. haud leue fuit luctus indicium , quod , &
MARTIALIS Lib. V. Epigr. 39. notauit.

Pietasque pulfans , pariter , & comam vellert ,

Deflere non te vernulæ pudet mortem.

Hunni , profecto , perinde , ac Hungari , caput barbamque , more Scythico demebant ;

id , quod e ritu Scythicifmi inpio , ad quem Hungari , fub Andrea I. prolapfi funt ,
THYRÓTZ . Chron . P. II . Cap. XXXIX , quemue , regnante Ladislao IV , a Cumanis acce-
perant , Comes de REVA. Cent. III . f. 18. liquido elucet . Comas igitur barbasque pro-
fixas , non prius , quam vbi ad Chriftum conuerfi funt , ad exemplum Europæorum , pro-
mittebant. Refecabantur eæ , more Scythico , neque , nifi ad fignificandam luctus fune.
bris acerbitatem , promittebantur. BONFIN. Dec. II . Lib. IV. Quæ res , adeo in confue-
tudinem , lapfu temporis abiit : vt etiam SIGISMVNDVS , ad promerendam Vngarorum
gratiam , barbam in deliciis nutriuerit , & geftauerit. BONFINIVS Dec. III . Lib . ill . f. m.
292. Ceterum , coma capitis , femper , inter Hunnorum feminas , in honore fuit. Eam
itaque , a feminis , in communi dolore , non tam rafam , quam effufam exiftimauerim ;
crinium enim folutio , haud exilis eft , adnotante BARTHIO Lib. XLVI. cap. XV. luctus
fignificatio.
f) Nihil de inflictis faciei regiæ vulneribus , apud IORNANDEM ceterosque Chronogra . H
phos occurrit. Idcirco , crediderim , regio cadaueri , addit CALANVS vulnera : ne inter M
arma natus educatusque , & in armis verfatus princeps , fine vulnere occubuiffe , a fuis
judicaretur. W
g ) Hunni grauiorem triftitiam fignificaturi , informes facies , canis turpauere vulneribus ?
vt præliator eximius , non femineis lamentationibus & lacrymis , fed fanguine lugeretur virili.
IORNAND. de Reb. Get. Cap. XLIX. Ritum hunc lugendi mortuos , vetuftum fuiffe , in
Afia , ex LEVITIC. XIX. 28. liquido conftat : Neque cafuram , pro vllo mortuo inditote carni
veftra , & infcriptionem ftigmatis , ne imponite vobis , quem , inter Scythas etiam , vfu rece-
ptum fuiffe , ex HERODOTO , nota e. expofitum eft. Adhibebatur vero , non folum in
juca funebri , verum , in concilianda etiam idolorum clementia. Hoc igitur modo ,
prouocaturi , opem idolorum , Baalitæ , incidebant fe , ritu fuo , cultris & lanceolis . 1.
Reg. XVIII. 28. Fuerant vero cadauerofæ . facies , apud Hunnos , non minus luctus &
ærumnarum fpecies , id , quod BARTHIVS Aduerfar. Lib. XXIII . Cap. XV. f. 1141. ex
TERENT. A&t. III. Scen. IV. de aliis etiam gentibus obferuat ; verum , fignum etiam vir-
tutis bellicæ. Qua de cauffa ii , genas infantum , ab ipfis nafcendi primitiis , ferro ful-
cabant. AMMIAN. Marcellin . Lib. XXXI. c . 2.

b) Mancus eft hoc loco IVVENCVs , hunc in modum , ex Iornande fupplendus : vulne.
ra , qua regio cadaueri intulerant , fanguine repleuerunt : fcilicet , vt præliator eximius non fe. D
mineis_lamentationibus & lacrymis , fed fanguine lugeretur virili, IORNANDES de Rebus Get C
Cap. XLIX.
CAPVT
 141
Attila , Caput XXIV.

CAPVT XXIV .

Tatim ergo in mediis a ) campis , pretiofa b ) tetendere ten-

STa
toria , & pallia , auro texta gemmataque , in medio campo ,

ftatuerunt. In quibus cadauer regis , c ) more regio indutum ,

d) in-

a) Non in Sicambriæ campis , veluti annales Hungarorum , incerta referunt traditio-

ne; verum in regione Iazygum Metanaftarum , in qua regia Hunnorum , a PRISCO de Le-
gat. p. 106. defcribitur , & mortuum & fepultum Attilam , certum eft. Hoc enim illet
loco , fedem regni pofuerat , quam in Pannoniam , vbi hodie Buda iacet , translatam
fuiffe , nullius compertum eft auctoritate . Etiamfi vero Buda , iuffu Attile regis , id ,
quod CHRONICON Hungarorum notauit , condita fuerit : inhabitatam tamen ab eo , vel
propterea negauerim , quod , vrbem fraterno adpellatam nomine , inuifam habuerit.
Cum Hungarorum Chronographis , AVENTINVS Annalibus Boior. Lib. II . f. 167. fentit ,
Cantatur , inquiens , apud nos antiquis carminibus , Sicambria , quam nos Ophen , Vgri Budam
vocarefolent , Attilam habitauiffe & opetiiffe: quod tamen , dum in dubio relictum effe vide-
tur , recte nonnulli , Attilam , intermiffa Budæ mentione , in fedibus fuis , extinctum
connotauere. TYRO Profper Chron . in Lect. Canifii T.I. p. 173. HERMANNVS Contractus
ad an . 452.
b) Videre hinc eft funeris magnificentiam , quam Hunni , in efferendis regum cada-
ueribus , feu Scytharum ritu , feu aliarum gentium exemplo , adhibebant. Neque enim
TO
fplendor , quem Scythæ , in regum vfurpauere funere , vel Græcorum magnificentiæ ,
quam Alexander , in Hephæftionis fepultura , Babylone expreffit. PLVTARCHI . in Alex.
XXXVII . f. 332. edit. Pârif, 1558. vel Romanorum faftui , qui ex Neronis funere , apud
SVETONIVM Ner. Cap. L. n. 1. elucet , vllo modo cedere poteft. Præterquam enim , quod
Ja
cadauer regium , ad Gerrhos vfque , ampliffimo , inter adminiftrorum militumque co-
L
hortes , efferebatur funere : pretiofis etiam indumentis , & præterea , aurea argentea-
B
A
e

que contegebatur fuppellectile. HERODOT . Lib. IV . f. 243. fequ. Scytharum ritu , Hunni
quoque , auratas gemmatasque ftragulas , in mediis campis , & intra tentoria fericea. IOR-
NAND . de Reb. Get. Cap. XLIX. p. 144. regio Attila cadaueri , fubfternere haud dubita-
runt , fiue , vt regis magnificentia indicaretur , fiue , vt diuini , tanto heroi , honores
exhiberentur. Hoc namque modo , gentes , defun& torum corpora , qua deos honora-
bant, LACTANTIVS II . 4. iifque immortalitatis femen ineffe , tacite innuebant, quam ratio-
nem , cur plerique mortales , ftudiofi fepeliendorum corporum fuerint , SCALIGER , vir
fummi ingenii , fummæque do& trinæ. Poet. Libr. III. cap. 20. ad fignauit. Hinc vero
colligi poteft , Hunnos , Scytharum ritu , curam magnifice fepeliendorum corporum ad-
hibuiffe: tametfi plerique mortales , leuem fepulturam , magnificæ , anteferre confueue-
rint. Sic Cyrus apud XENOPHONTEM , Pædia III, fufficere ait , fi terra , tegantur mortui.
Et LVCIANVS , plurimis locis , follicitam cadauerum curam , ironiis irridet , farcaſmis
lacerat , rationibus & argumentis confodit , ficut & SENECA. Epift . XCII . & STOBÆVS
XXXIIX. Serm . hæc omnia , quæ inufitato fumtu , in funere adparantur , luculenta con-
temnunt grauitate.
c) Mos hic , e prifco Scytharum ritu profluxit , qui exentratum , habituque regio or-
natum corpus regium , ritu folemni efferebant. HERODOT. Lib. IV. f. 244. Mirum, quod
in funere Attilæ nulla , vel exentrationis , vel condimenti fiat mentio. Quando enim
Scythæ , diffecto , ritu Ægyptiaco , cadauere , interanea eximebant eiiciebantque , reli-
quum vero corpus iam quodammodo depuratum , abiectis , quæ maxime feculenta funt,
condimentis curabant , atque filere contufo , & thymiamate , apiique femine & anifi , infurcie-
bant. HERODOT. I. c. non poffum non in eam induci fententiam ; quin , idem moribus
quoque Hunnorum vfitatum fuiffe , adfirmem . Depuratum hoc modo ablutumque ca-
dauer , vefte ferali amiciebatur . quam ego , non Græcorum Romanorumque confue-
tudine , albam , de qua HOMERVS Illiad . XVIII. v. 353. & SVETON. in Neron. cap. 2. n . I,
verum , rubram & puniceam fuiffe , arbitror. Hæc namque militaris effe cenfetur , quali
Nn 2 &
142 Iuuenci Coelii Calani Dalmata

dinaurato feretro pofitum e ) extulerunt. Mox igitur nobiliffimi

milites , ƒ) in modum Circenfium , feretrum ambientes , hos fu-

nereos

& Spartani , defunctos indui volebant, vid. ÆLIANVS Var. Hift. Lib. VI. c . 6. Ceterum ,
feralem regum veftem , auro intertextam , effe oportuit , cum adfignificandam regii fu-
neris magnificentiam , tum , ad immortalitatem , quam Scytharum fapientes , defuncto-
rum tribuebunt animis , indigitandam. Quæ confuetudo , inter Romanos non fuit inu.
fitata , quod ex SVETONII I. c. & HIERONYMO in vita Paullæ , elucet ; quin , ab Hunnis ,
ad Hungaros etiam translatum fuiſſe , ex ferali Caroli I. amicu , apud THVRÓTZIVM
Chron. P. II. cap. XCIX, luculenter patet. Hunc vero , ille , feralis in corpore regio
amictus imaginem , fiftit : Tandem die ſequenti , ob præceptum dicta domina regina , Archi-
Epifcopis , Epifcopis , Pralatis , Baronibus , Præsbyteris , Fratribus , Clericis omnibus , fimul conue-
nientibus , & lachrymabiliter proceffiue pergentibus , ad dictum caftrum deuenitur. Vbi pretiofiffi-
mum caput eius , iuxta decentiam regni fui , honoris corona aurea , corpusque ipfius fplendidiffi
mum , tunica fcarletina , ac etiam caligis falutaribus gemmis pretiofiffimis contextis , & defuper
calearia aurea , pulcherrimis pedibus fua excellentia annectendo induentes.
d) Feretrum , cui defuncti Scytharum reges imponebantur , erat plauftrum. Huic enim
impofitum cadauer regium , ad Gerrhos ferebatur. Eius loco , quod in Gerrhis adhi-
bitum fuerat , hunc in modum depingit , HERODOTVS Lib. IV. f. 244. Quem, poftquam in
locutis pofuerunt fuper torum , mucronibus , bine atque hinc defixis , defuper ligna extendunt , ae
deinde palliis contegunt.
e ) Non Scythico , fed Romano ritu , elatus fuiffe videtur Attila. Apud Scythas nam-
que , depuratum , plauftroque impofitum regum cadauer , ad diuerfas , quibus imperita-
bant , ferebatur gentes , non fine infigni optimatum , qui funus comitabantur , frequen-
tia. quod per diuerfas circumlatum regiones , in Gerrhis , qui extremam Scythiæ par-
tem inhabitabant , in regum deponebatur fepulchris. HERODOT. Libr. IV. f. 244. Alii
contra ea Scythæ , quum decefferunt , a proximis in plauftro collocati , per amicorum
circumferebantur tuguria. qui defunctorum excipientes cadauera , transactis quadra-
ginta diebus , terræ mandabant . RHODIGINVS Lect . Ant. Lib. XVII . cap. 21. At vero
Attila , e regia , in campum , ritu Romano , in le&
tica , pretiofis ftragulis ftrata , a viris
fummis elatus , in eum primum locum deferebatur , in quo , & caftra facere , & publicas
inftituere confueuerat confultationes : vti res eius præclare geftæ , funebri carmine , a
lectiffimis equitum , laudarentur . IORNANDES de Reb. Get. cap. XLIX. Pompam func-
brem , qua Attila rex efferebatur , ſpectaculum admirandum & folenniter exhibitum , adpel-
lat. Comitabantur namque funus , præter Hunnorum proceres , fortiffimi fubicctarum
gentium reguli , cum delecto , e diuerfis populis equitatu , præeuntibus , qui næniam
canebant , fiticinibus. In pompa funebri , ferebantur maieftatis regiæ infignia , fpolia
hoftium , & fimilia. Sequebantur filii , propinqui , aliique Hunnorum heroes , & aula
adminiftri , habitu lugentium , hoc eft : ornamentis pofitis , capillo rafo , conſciſſo vul-
tu , in vefte pulla , fiue atra.
f) Talem decurfionem LIPSIVS in Tacit . Annal . II . n. 29. explicat. Ludorum namque
Circenfium , qui a circo Tarquiniano nomen acceperunt , fex potiffimum fuerant genera :
curfus , lucta feu certamen gymnicum , ludus Troia , venatio , pugna equeftris & pede..
ftris , & denique naumachia. Præcipue tamen Circenfium adpellatio , bypodromiis id
eft equorum curfibus , adhæfit. ROSINVS Antiquit. Lib. V. Cap. II. quales PAVSANIAS , in
Azanis filii Arcadis , & IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIX. in Attila exequiis , adhibi-
tos fuiffe , notauerunt. De tota , inquit ifte , gente Hunnorum electiffimi equites , in co
loco , quo erat pofitus in modum Circenfium curfibus ambientes , facta eius cantu funereo , tali or-
dine , referebant : nifi decurfionis nomine , agona , certamen cruentum , quale in moni
mento Maufoli , quod diis manibus ab Artemifia regina dicatum fuerat , AvL, GELLIVS
No & t . Att . Lib. X. cap. 18. commemorat , intelligi velis. Scythæ namque , non minus,
quam Hunni , in honorem demortui , fiue placandis defuncti manibus , fiue alia de cauf
fa . lectiffimos quosque miniftrorum contrucidare folebant. HERODOT, Lib. IV. f. 244.
IORNAND . de Reb. Get . Cap. XLIX. pag. 145, 146. g) Voce
 Attila , Caput XXIV. 143

neros verfus g ) decantabant : Præcipuus Hunnorum rex Attila ,

b ) patre

g) Voce tibiisque cantare , apud Hunnos Hungarosque , in laude fuit pofitum . Pueri
namque & puellæ , inde ab infantia , hymnos & Poanes , præfcriptis cantare numeris ,
difcebant ; & non minus viri , in caftris , aulis principum , vitaque ruftica , quam feminæ,
virginesque in lanificiis , diuerfa occinere carmina confueuerant. Ita apud PRISCVM
de Legat., p. 128. in conuiuio Attila , adueniente vefpere , fublatis epulis , duo viri Scytha ,
coram Attila prodierunt , & verfus a fe factos , quibus eius victorias & bellicas virtutes canebant,
recitarunt. Quinimo , puellæ etiam Scythica , redeunti ab expeditione , Attila regi , in
vico quopiam , tamquam Syrenes Scythicæ , obuiam prodibant , fub linteis tenuibus & can-
didis , & dum iter pergerent , odas & cantilenas Scythicas canebant. PRISCVS. 1. c. p. 107. Quæ
confuetudo , non domi folum , verum in caftris etiam , a militibus fedulo obferuabatur.
Hinc feptem Hungarorum duces , tefte THVRÓTZIO Chron . Part. 2. Cap. 9. de fe ipfis can-
tilenas fecerunt , inter fe decantari , ob plaufum fecularem , & diuulgationem fui nominis. Mos
hic diuerfa occinendi carmina , in gentem tranfiit Hungarorum , apud quos , noftra etiam
ætate , plerumque , non inter plebeios folum , verum , inter quosdam etiam viros illu-
"1 ftres , bellique duces clariffimos , res fortiffimorum virorum præclare geftæ , vetufta con-
fuctudine , partim voce , partim tibia decantari folent. quod , & GALEOTVS MARTIVS ,
in aula MATTHIE Coruini obferuauit. Semper enim , inquit ille , in eius conuiuio difputa-
tur , aut fermo , de re honefta , aut iucunda habetur , aut carmen cantatur. Sunt enim ibi mufici
& cytharadi , qui fortium gefta , in lingua patria , ad menfam in lyra decantant. & Cap. XXXI.
30 Semper enim in eius domo , aut oratur , aut ftudetur , aut carmen cantatur ad lyram ; & AVGE-
RIVS MVSBEQVIVS Epift. III. inter plebeiæ conditionis homines , militesque notauit. Oc-
currebat , inquit , modo horridus aliquis , a finibus Hungaricis , cum fuis gregalibus , miles , qui
flebili in chelyde , mæftum quiddam , triftis ipfe vlulabat verius , quam cantabat. Pronuntia
Al bantur autem hæ cantiones , voce magis , quam chelyde , vel tibia , a phonafcis & hila-
rodis , cum quibus choraulæ interdum concinebant : tametfi vtrumque inftrumenti ge-
dra nus , genti Scythicæ familiare fuiffe , ex gente Slauorum cognofcere eft, quorum legati,
dum ad Hunnos Abares , ex Scythia , in Pannoniam , imperante Mauritio , contenderunt ;
chelydis , feu cytharæ dulcedine , moleftiam longinquioris itineris leuabant. LANDVL-
PHVS Mifcel. Lib . XVII . Cap. 24. Inter inftrumenta mufica , tibia fuit apud Hunnos cla-
riffima , qua , choraules , cum in caftris , tum in conuiuiis , occinere folebat. Namque
adfirmante Pratina , apud ATHENÆVм , Deipnofoph , Lib. XIV . Cap. 2. f. 617.
Tibia commeffationum adminiftra eft ,

Spectaculis commoda , quibus pugnant

Ardentibus animis pugiles ,

Et vt quafi temulenti apud fe non fint ,

In conflictibus bellicorum agminum duces.
Huic , decurfu temporis , chelis , loco illuftri adiecta eft , ficuti inter agreftes , tibia
vtriculariorum , horrifonis ftridens modulis. Cantabatur inter Hunnos Hungarosque ,
cum domi , in conuiuiis , nuptiis , natalitiis , funeribus , & inter diuerfas gentis occupa-
tiones ; tum foris etiam , in caftris , & in acie. Vnde demum diuerfa enata funt canti-
lenarum genera : modi , inquam , & cantica , inter pocula , GALEOTVS MARTIVS 1. c. by-
menaus & nomion , hoc eft , carmen amatorium , in nuptiis , catabaucalefes in natalitiis
quaftus & lamenta, in funeribus. IORNAND. de Reb. Get. cap. XLIX, bucolica item alia-
que carminum genera , quæ ATHENAVS Deipnoſoph. Lib. XIV. cap . 3. f. 618. 619. enu-
merat , inter diuerfas occupationes. Militibus proprium fuit , pean in caftris , quo illi
ducum , heroum , militumque laudes , virtutes bellicas , & victorias recitabant , PRISCVS
& THVRÓTZIVS 1. c. clafficum in acie , & ouatio in triumphis. cuius imaginem , in Hunni-
105 cis Syrenibus , ex PRISCO oftendimus . Vt odas hymnosque , qui in Deorum laudes con-
cipiebantur , hac vice præteream. Neque vero , 'folius tantummodo voluptatis , delecta-
tionis , & vel proliciendi , vel fedandi doloris cauffa , cantiones occinebantur : verum ,
res etiam , Hunnorum virtute , domi forisque præclare geftæ , iis comprehendebantur.
Decad, 1. Monument. III. Oo Tales
 144 Iuuenci Cælii Calani Dalmata

b ) patre genitus Madlucho , fortiffimarum gentium , i ) for-

tiffimus Dominus , qui , inaudita ante ſe k ) potentia , folus

1 ) Scy-

Tales funt verfus illi , in Attilæ conuiuio recitati , quibus victoriæ virtutesque Hunno
rum , audiente PRISCO Rhetore , enumerabantur ; & feptem ducum cantilenæ , quibus
res Hungarorum fortiter geftæ , in pofteritatem transmittebantur. THVRÓTZIVS Chron.
Part. II . cap. 9. Earum concentus, inexplicabilem, in audientum animis , concitabat com .
motionem. Alii namque , tefte PRISCO , verfibus delectabantur , aliis bellorum recordatio ,
animos exfufcitabat , aliis manabant lachryma , quorum atas affecta , reddiderat corpus effætum
& imbecillum. Vtinam earum rudera quædam , ad noftram transmiffa fuiffent ætatem ;
quo , & deperditæ Scytharum muficæ , modos cognofcere , & mancam hiulcamque re-
rum Hunnicarum notitiam , ex iis fupplere liceret. Hunni namque & Hungari , vfque
ad Geyzæ tempora , res bello paceque geftas , ad modum hiftoricum , concelebrabant car-
minibus antiquis , quod vnum apud illos memoria & annalium genus erat . WERBÖTZ. Op .
Trip . Iuris. Præfat. SCHOEDELIVS Notit. Hung. Prooem. p . 6. fequ . Quæ in exfequiis
Attila regis, cantu funereo , partim voce , partim tibia , recitata erant carmina , non mo- 1
do quæftu & lamentis , verum laudum etiam & virtutum victoriarumque Attila enume-
ratione , abfoluebantur. Laudem namque mortuo dicere , non minus apud Hunnos ,
quam apud Græcos Romanosque, in more fuit pofitum. quam , in caftris, dele&
ti ex Hun-
norum equitatu , milites , heroicis concipiebant verfibus , IORNANDES I. c. Qui laudes
defuncti ad funera canebant , fiticines GELLIVS Lib. XX. Cap. II . KIRCHMAN, de Funerib. "
Rom. 11. & lingua Hungarica , énekesek , hoc eft, cantores feu modulatores , dicebantur.
Apud fitos namque canere foliti erant, hoc eft , vita functos , & fepultos . quo fenfu , LIVIvs Lib .
I. Cap. 2. fitum , de fepulto dixit , & Cic. de Leg. II. 22. Hic eft ille fitus . Vere. Nam fiti
dicuntur ii , qui conditi funt. Hinc vero elucefcit , conceptam in laudem mortuorum
næniam etiam fepultis cadaueribus , partim ante fepulcrum , partim in vifceratione , de
qua capite fequenti , a fiticine , cantatam fuiffe , reliquis , qui funus efferebant , cogna-
tis , voce mofta plangentibus , & laudes demortui , verbis inter fingultus interruptis ,
recenfentibus.
.
b) Diuerfa patris Attilæ nomina , quibus is , cum a Græcis , tum a Latinis fcriptori-
bus cognominatus eft , ad Cap. III. n. d . expofuimus.
i) Domini adpellationem , Octauius Cæfar , vt maledictum & opprobrium femper
exhorruit. SVETONIVS in Octau. Cap. LXII . p. 276. edit. Pitifci . TERTVLLIAN. Apol. "
Cap. XXXIV. ne ciues , pro feruis habere , adeoque tyrannus videretur. Qua de cauf.
fa , Tiberius quoque , fe ita adpellari vetuit , TACIT. Annal. 11. 87. & Alexander Seue-
rus , LAMPRIDIO tefte , eius vita Cap. IV. Primus ex Romanis imperatoribus , Caligula
vfurpauit hoc nominis , AVREL . VICTOR de Cæfar. Cap. III. f. 13. qui in epiftolis fuis , vt
1. SVETONIVS eius vita Cap. XIII. obferuat , præfcribere folitus fuit : Dominus Deus nofter.
Poftea vero ita inualuit , vt Dominum & Imperatorem feu Principem dici , idem effet C
propemodum , id , quod ex PLINII Epiftolarum ad Traianum Lib . X. paffim elucet. Quo
fenfu , Hunni etiam Attilam , quia pro arbitratu fuo infolenter longe lateque imperita-
bat , Dominum , hoc eft , principem feu imperatorem fortiffimum ac potentiffimum ad-
pellabant , ficuti hodie Hungari, imperantem principem , Ur , Galli Sire , hoc eft , Do-
mine , compellare folent. Quæ adpellatio , Attila Hunnorum regi , iufto adfcripta eft
titulo. Fuit ,namque, omnium poft hominum memoriam principum , & potentiffimus, &
fortiffimus.
k) Perpauca in orbe terrarum fita imperia , ifthoc , quod Attila , longe lateque per
Afiam & Europam protenderat , ampliora vnquam fuiffe exiftimo. Illud equidem
Græcorum dominationem vix exceffit, diffufum tamen per Europam, Afiam & Africam ,
Romanorum principatum , cum prouinciis , potentatu fuo abforpfit , & præterea , per ,
vtramque Scythiam , Sarmatiam , & Germaniam porrectum fuit. Eius fines , ex THV.
RÓTZII Chron . Part. I. Cap. XVII, quodammodo cognofcuntur : Speculatores ad cunctas
fibi neceffarias partes , prout fuis expediebat rebus , ordinaffe dicitur. Quorum vna ftatio , Colo-
nia in Germania , altera in Lithuania , tertia iuxta fluuium Tanain , & quarta in ladria Dok
matia
 Attila , Caput XXIV. 145

1) Scythica & Germanica regna poffedit , nec non vtraque m)

S
Romanæ vrbis imperia , calcatis ciuitatibus , terruit , & poft
ne reliqua fubderentur , placatus fummi Romanorum antiftitis ,
Dum hæc omnia , pro-
n ) precibus , annuum vectigal accepit.
CS
uentu felicitatis gerit , non vulnere hoftium , o ) non fraude fuo-
L
1. rum , fed gente incolumi , inter gaudia lætus , p ) fine ſenſu do-
loris occubuit. Quis ergo hunc dicat exitum , quem nullus

æftimat vendicandum ?

C. CAPVT
De
matia ciuitate , conftituta erant. Hinc vero eft colligere , quænam Attila Hunnorumque,
regnante Attila , fuerit potentia. Quingenta ille , in aciem educebat millia , loRNAN-
DES de Reb. Get. Cap. XXXV. , vel vti AvCTOR Hift. Mifcel. exiftimat , feptingenta ,
10. conf. ad Cap. V. n. d , fub cuius fignis , potentiffimi , Oftrogothorum , Gepidarum , Ala-
norum , Marcomannorum , aliarumque gentium , militabant reguli , reliquis , qui Hun .
norum caftra fubfequi nolebant , pendendo vectigali , obnoxiis redditis.
5,
12. 1) Regua Scythica intellige, quæ partim per Afiam , vfque ad Serres prolata iacebant ,
les partim in Europa , per Scythiam Sarmatiamque Europaam , Daciam item , & lazygum Meta-
naftarum regiónem , vfque ad Cufum & Viftulam protracta , in occidentem diuergebant.
Difcedimus hic ab eorum fententia , qui Scythiam , Daciæ limitibus , & Patifci ripis
U
terminant , atque lazygum regionem , a Scythiæ complexu excludunt. vid. CELLARIVS
15.
Geogr. Ant. Tom. I. Lib. 2. cap. 6. p . 395. edit. 1231. Germanorum contra ea ditio , a
Viftula & Cufo amnibus , ab oriente , in occafum , vltra Rhenum exibat , & ampliffimos ,
Im
Quadorum , Marcomannorum , Sucuorum , Boiorum , Alemannorum , Thurcilingorum ,
de
Herulorum , ceterosque Germaniæ populos , nomine fuo continebat, vid. CELLARIVS
12. Geogr. Ant. Tom. I. Lib. II. Cap. III. p. 358. 412. ed . 1731. In quorum numerum , Oftro-
gothi etiam , Gepidæ , Baftarnæ , aliique , qui Hunnorum caftra fequebantur , Germaniæ
populi , referri debent.

m) Hinc iam , quodnam fit , Hunnorum imperii , territorium , videre eft. Principale ,
53

a palude Mæotide , vfque ad Cufum Viftulamque amnes , per Scythiam , Sarmatiam Euro-
paam, prolatum fuit , in eoque , Attila regia , haud longe a Patifco remota ftetit. quod
demum , fuperato Danubio , per vtramque Pannoniam protractum , ad Norici & Italia
fines diuergere cœpit. Principali , accefforium , multo amplius fuiffe videtur. Namque
per utramque Afiaticam atque Europaam Scythiam , prorogatum , & Germania, Cherfonefi Cim-
brica , Gallia , Italia , Illyrici , Mafia , Thracia , Gracia , Aliaque Romane acceffione auctum ,
!
vtrumque Romanæ vrbis imperium , orientale inquam atque occidentale , vectigalis nomine ,
ambitu fuo comprehendiffe , ex diverfis rerum Attila fcriptoribus , euidenter elucet .
Qua de re alibi copiofius.
n ) Recte itaque ad Cap. XVIII. & XIX. obferuatum eft , Attilam > non tam cœle-
ftium geniorum adparitione , quam difertiffima fummi Pontificis oratione permotum ,
vrbi populoque Romanæ peperciffe. Lege , quæ hac de re , ad Cap. cit. copiofe com.
mentati fumus .
。 ) Fraudis omnis fufpicionem ab Attila obitu ad Cap. XXII . n. 1 , prorfus remoui.
Tametfi enim Attila , tefte BEDA , Hift. Eccl. Lib . I. cap. 13. pro arbitratu fuo
infolenter cum Hunnis , tum ceteris populis dominabatur. qua de re ad Cap. XII . n . K.
amorem tamen fui , timoré & reuerentia temperatum , cum infigni , fufpiciendæ maie.
1
ftatis opinione , incredibili quadam vi , animis omnium imprefferat. Erat namque At-
tila , vti vultu grauis , ita fupplicibus benignus. conf. ad Cap. XII. n. r. fequ.
P) Scilicet , quia mors infperata , quæ vigilantem fuperare nequiuerat , dormientem,
feu hæmorragia narium , feu apoplexia , ficuti ad Cap . XII . n. 1 , expofitum eft , oppref
ferat. Hoc namque cafu , omnis fenfus & motus , interne ac externe ceffat.

002 CAPVT
 146 Iuuenci Coelii Calani Dalmata

CAPVT XXV.

Onfeſtim igitur a ) in noctis ipfo crepufculo , corpus , hono-

re , quo decuit , b ) fepeliuerunt. Denique menfis adpofi-

tis

a ) Nihil de fepulturæ tempore , vel apud IORNANDEM , vel apud Hungarorum chro-
nographos. Funera Hunnorum ignobilia , eorumque , qui in prælio occubuere , poftri-
fe-
die obitus , efferri fuiffe folita , ex gentis Hunnicæ ducum , qui in acie occiderant ,
pultura , apud THVRÓTZIVM Chron . Part. I. Cap. 11. 12. hodiernaque Hungarorum con-
fuetudine , quodammodo comprobari poteft. Quod autem a prifco Scytharum more ,
qui defunctos die quadragefimo efferebant , fecefferint , incerta fedes & continuæ in ca-
ftris expeditiones , huius rei cauffa fuere. Procerum tamen ducumque cadauera , par-
tim propter adparandi funeris magnificentiam , partim propter luctum acerbiorem , lon-
giore interiecto temporis interuallo , contumulabantur , quod , ex Scytharum fepelien-
di ritu , apud HERODOTVM Lib. IV. f. 245. colligitur. Apud eos namque , homines pri-
uati , quadraginta diebus circumaguntur , dein humantur. Quidni principes , ceterique
loco illuftri nati viri ? Anne vero , cum Græcis , ante folis ortum , vel cum Romanis ,
interdiu fepeliebantur, incertum eft. Attilam tamen , IORNANDES de Reb. Get . cap. XLIX .
nocturno tempore , vel , ficuti CALANVS , in noctis crepusculo , propterea fepultum refert ;
vti ignotus tanti regis tumulus redderetur, & curiofa hominum induftria ab inquirendo
eius loculo auocaretur , IORNANDES 1. c.
6) Vti prifcus inter Hunnos fepeliendi ritus , debito exponatur ordine : videndum
eft primum fepulcrum eiusque altitudo , locus & modus fepeliendi , deinde munera ,
quæ cum demortuo in tumulum inferebantur , ornamenta item cuftodesque fepulcri.
Sepulcra in Scythis Hunnisque facra fuiffe , ex HERODOTI Lib. IV. f. 244. & ÎORNANDIS de
Reb. Get. cap . XLIX , elucet , quæ , quocunque demum modo violaffe , fummum fuiffe
fcelus , indicio funt pleraque. Et profecto , nulla fere tam efferata gens fuerat , quæ
non habendam fepulcrorum rationem fenferit : fin quosdam barbaros exceperis popu-
los , qui demortuos , in iisque etiam reges , vel in mare , vel in fterquilinia , neglectis
loculis , reiiciebant. RHODIGINVs : Lect . Antiqu . Lib. XVII. cap . XIX. Alta vero fpa-
tiofaque fuiffe, indicant munera , in reliqua loculi parte cum rege contumulata. Quo-
rum altitudinem PLATO Leg. 12. quinque virorum , totidemque dierum labore dimeti
tur. Vetat namque altius exftrui fepulcrum , quam viri quinque , diebus totidem exci.
tare poffint. Quibus reges Scytharum inferri folebant , tumuli , in Gerrhis extremam
regionis oram inhabitantibus , ftruebantur ; forfitan , quia locus ad cetera inutilis , & ad 1
id tantum commodus , viuentibus nil prorfus inferebat emolumenti. Nullum enim PLATO
1. c. in loco fœcundo , & agro ad cultum parato , fieri ftruiue fepulcrum iubet ne a mortuis ,
terra matris fœcunditas prapediatur. Ceterum , quoniam reges heroesque , quarundam
gentium confuetudine , vel in vertice , vel ad radices montis , conditores autem vrbium,
" in ciuitatis meditullio , obferuante RHODIGINO , 1. c. Cap. XIX, fequ . fepeliebantur : Re-
gum Scythiæ , in montibus apud Gerrhos , Attila contra ea , ceterorumque Hunnici po-
puli principum fepulcra , in centro Hunniæ , iuxta viam , Romanorum ritu , inquirenda
exiftimauerim ; neque tam in Pannonia , veluti THVRÓTZIVS Chron. Part. I. cap. II. 22.
exiftimat , quam in lazygum Metanaftarum regione , in qua , & Hunnorum regiam fte-
tiffe , & Attilam mortuum effe , ex IORNANDE , fuo loco oftendimus. Dubitauerim vero ,
in regum ducumque monumentum , quod THVRÓTZIVS 1. c. in Keweháza conftru & tum ad-
firmat , Attilam illatum fuiffe ; quandoquidem Hunnorum proceres , recondito , clam ,
nocturno tempore , cadauere , contrucidatisque vefpillonibus , ignotum , tefte IORNAN-
DE , volebant effe Attile tumulum . Quod fi tamen curiofitati quidpiam , dandum effet :
Attila fepulcrum , in agro lúfz Biringienfi , in quo , FRANC. FORIS OTROKOCSI Orig. Hung.
P. 1. C. IV . 4. Hunnorum regiam ftetiffe condocet , inueftigandum , exiftimauerim . Sed
dum in re incerta, nihil definiri poteft : videndum potius , quonam modo regum fepe-
liebantur cadauera. Non Romanorum cremabantur more , fed inhumabantur, cum qui-
bus , Scythæ Hunnique , feruos , equos , aureaque vtenfilia , aliaque demortuorum ma-
nibus
 Attila , Caput XXV. 147

tis mixtum dolori gaudium faciunt. Nam epulas c) diuerfi ad-

para-

nibus confecrata munera , inferebant. Qua de re , hunc in modum , HERODOTVS 1. c. In

reliqua loculifpatiofitate , aliquam eius pallacam ftrangulatam fepeliunt , & pincernam, & cocum
& quifonem , & miniftrum , & internuncium , nec non equos , & aliarum rerum omnium pri-
mitias , quin etiam phialas aureas , nam argentum , aut es , in vfu non habent. Seruorum ani-
mantiumque in Attila fepulcro , IORNANDES non meminit : Arma tamen , hoftium cædibus
adquifita , phaleras vario gemmarum fulgore pretiofas , & diuerfi generis infignia , quibus colitur
aulicum decus , addita enumerat. Munera hæc funt , mortuorum manibus facra , quorum
meminit VIRGIL. Aen. III . 66.
-Inferimus tepido fpumantia cymbia lacte ,
Sanguinis & facri pateras.
Loculum Attile fumtuofum fuiffe , ex IORNANDE eft cognofcere. Primum namque auro
fecundo argento , tertio ferri rigore communitus erat. Qua re fignificabatur , hæc omnia po-
tentiffimo regi conueniffe ; id quod loco fuo exponetur. Cui , in fepulcro fuper toro
collocato , defixisque ex vtroque latere mucronibus , Scythæ , obferuante HERODOTO ,
bumum certatim atque auide iniiciebant , cupientes tumulum quam maximum efficere. Quam ,
in fepeliendis demortuis , conftruendisque fepulcris , Hungarorum , alacritatem , ingenti
cum admiratione , plus vice fimplici , hodienum confpeximus. Illato namque in tumu.
lum cadauere , vltimum demortuo conteftaturi amorem familiares , humum certatim
auideque loculo ingerunt , tumulumque quam maximum , congefta terra efficiunt , co-
gnatis ceterisque amicis , qui contumulatum defleant , confertim adftantibus , ceteris-
que, qui funus comitantur , funebrem occinentibus næniam. Conftructus hoc modo ,
illato cadauere , tumulus , fuis ornabatur monimentis . Scythæ namque , ftrangula-
tos quinquaginta equites , qui fuper exentrata , paleaque impleta , equorum cadauera ,
in ambitu fepulchri regii , transactis ftipitibus locabant : fiue , vt deos manes placarent,
fiue , vt conceptam poft mortem dominationis fpem indicarent. Lubet ea , ex HERO-
DOTI 1. c. , vti prifcus gentis mos oftendatur , adducere. E famulis reliquis aptiffimos fu-
munt. Sunt autem bi ingenui Scytha , illi enim feruiunt , quos ipfe rex iufferit . Nam pecunia
emtos feruos non habent. Horum miniftrorum quinquaginta quum ftrangulauerunt , ac totidem
aluo corum
præftantiffimos equos , aluo corum exempta
exempta & expurgata , paleis implent ac confuunt : & vbi di-
midium fornicis fuper duo ligna tali modo defixerint , multa illa tum oblonga ligna craſſa , per
equos ad ceruicem vfque , quum traiecerunt , adtollunt eos fupra fornices , quorum priores forni-
22,00

ces fuftinent armos equorum , pofteriores vero , iuxta femora fufcipiunt ventres , vtrisque cruribus
ªà¤
GTA
224
23

Superne dependentibus . Equos autem infrenant , eorumque habenas anteriora extendunt , & mox
4U
SE
22
72
24
97

ad palos alligant : debine fuper eorum fingulos ftatuunt , fingulos quinquaginta iuuenum ftran-
¿
€

gulatorum , hunc in modum. Vnicuique eorum , rectum ftipitem , prater fpinam , ad ceruicem
vfque transfigunt : quod inferius extat aliquid ftipitis , id infigunt foramini ligni alterius , quo
equus traiectus eft. His equitibus fepulchro circumpofitis , abeunt. Hunc in modum reges fe-

peliunt. Hunni contra ea , a prifco defcifcentes more , folas fuper congeftum terræ tu
mulum , columnas fepulcrales cipposque , erigebant , his crediderim de cauflis ; vti
demortuorum , ceteris eminentius faftigium indicaretur , & infculpto cum elogio contu-
mulatorum nomine , fempiternum , memoriæ cauffa, poneretur monumentum , THVRÓT-
ZIVS Chron . P.I. Cap. 11. 12. Ita enim ex fepulcris facta funt monumenta, quæ Egy-
ptii , tanquam fempiternas defun& torum domos , infigni magnificentia conftruebant.
10
RHODIGINVS Lib. XVII . Cap. 20 , Græci autem & Romani , quinimo , Scythæ etiam Hun.
nique , fornicibus fubftruebant. Hinc plebs Romana , vaftata vrbe incendio a Nerone ,
ad monumentorum buftorumque diuerforium compulfafuit. SVETON. in Neron . Cap . XXXVII.
c ) Sepulcrales Hunnorum epulæ , Romanis Silicernium , LIPSIVS ex Nonio & Fefto ad
Tett
Taciti Annal . Lib . VI . not. 19 ; Hunnis , Strava dicitur . IORNANDES de Reb . Get, Cap. XLIX .
Poftquam talibus lamentis eft deflectus : ftrauam fuper tumulum eius , quam adpellant ipfi , ingenti
commefatione concelebrant. Quam vocem , rectius LAZIVS in der Chorographischen Be-
schreibung Hung. Cap. de Hunnis , ad linguam Sarmaticam , quam SCHOEDELIVs Notit.
Hung. P. I. §. 180. feq . ad Scytho Hunnicam referendam effe autumat. Tametfi enim
Decad. I. Monument, III. P p Hun-
148 Iuuenci Coelii Calani Dalmatæ

parauerunt. Cuius cœnæ

paratus , & generis adfluentiffimas

d) fer-

Hunnorum idiomate , ftrauam dici , IORNANDES obferuauit : ex Sarmatico tamen , in

Hunnicum fermonem , prouti complures dictiones alias , deriuatam fuiffe , pronum eft
colligere ; quum vox ipfa , natiua fua origine , confumtionem , commeffationem , indigitet.
Quo nomine , recte WORMIVs in Monumentis Dacicis Lib. I. Cap. VI. p. 36. conuiuium in
honorem defuncti celebratum intelligi , adferit , quod fuper demortui tumalum , tefte IOR-
NANDE inftituebatur , eique conftructa ex hoftium exuuiis moles , adiungebatur ; id
quod LACTANTIVs ad Statii Lib . XII , Thebaidos , ex barbararum gentium confuetudine
notauit. Ita enim ille , ad vocem aceruos : Aceruus exuuiarum hoftilium moles. Exuuiis
enim hoftium exftruebatur regibus mortuis pyra : quem ritum fepultura , hodie quoque, barbari

feruare dicuntur , quem , ftrabas dicunt , lingua fua. Lactantii obferuationem , IORNANDES
1. c. illuftrat : Addunt inquiens , ad conuiuium exequiale : arma hoftium cædibus acquifita ,
phaleras vario gemmarum fulgore preciofas , & diuerfi generis infignia , quibus colitur aulicum
decus. quæ , vbi in modum pyræ ftructa fuere : cum corpore regio contumulabantur.
Prifcus hic eft in exequiis commeffandi ritus , inter Romanos , perinde , atque inter Scy-
thas vfitatus. Illi namque funus exfequiati , cum plaufu , ad fepulcrum , filicernium
conficiebant , pranfique dum difcederent , alii aliis , Vale dicebant. VARRO ap. Nonium
I. 224. KIRCHMAN. de Rom. Funer. 4. Hi , ante exequias , epulum , cadauer comitantibus
prababant , tam propinquis , quam ceteris. HERODOT . Lib . IV. f. 245. quorum nonnulli
mortuos , inter epulas , honoris cauffa , deuorauiffe perhibentur. RHODIGINVS Lect . An-
tiq. Lib. XVII . Cap. XIX. Traducta ad pofteros , Scytharum Hunnorumque cœna fune-
bris , hodienum , inter Hungaros , more antiquo inftituitur. Illato namque in tumulum
cadauere , propinqui & familiares , in defuncti ædes conuocantur , liberaliterque , ad-
pofitis dapibus , pro demortui conditione habentur , interdum ad luxum etiam , cum-
primis in illuftrium familiarum exequiis. Qualibus epulis , fæpenumero , inter Hun-
garos , non fine iucunda venerandæ antiquitatis recordatione , intereffe licuit. Vbi ,
cum Hunnis ad tumulum Attila , commeffari nos credideramus. Ita enim funereo hoc
epulo , tamquam per imaginem , prifcam Hunnorum filicernii confuetudinem , repræſen-
tare nobis poteramus. Scilicet difpofitis ad exequiale triclinium amicis , feclufisque
a virorum confortio feminis , altum fit , quale no &
te profunda effe folet , poft conteſta-
tam doloris fignificationem , inter funebres conuiuas , filentium. Mæret quilibet , ta-
citusque communem , mente recolligit , & vultu indicat triftitiam. Quorum alii , ma-
nantes ex oculis abftergunt lacrumas , fingultus fedant inter epulas alii. Tum , propi-
nato , verbis conceptis , poculo confolatorio , demortui manibus vino verbisque paren-
tatur , & folennes , partim pro æterna animæ quiete , partim pro beata corporis repa-
ratione , comprecationes Dar , inter fingultus & fufpiria effunduntur. His dictis , vbi
iam collapfi moerore artus , mero incaluerunt ; pedetentim lugentium errigitur animus,
& infperatum mifcetur dolori gaudium. Tametfi vero , ficut TIBVLLVs III . 7. 2. ait :
Difficile eft trifti fingere mente iocum;
obliti tamen , inter commeffandum , luctus mærorisque , funebres conuiuæ , modo in
locos liberales , facetiis vrbanisque fermonibus , prorumpunt ; modo res ferias , easque
magni ponderis , in medium proferunt ; modo doloris & triftitiæ recordati , in amaras
colliquefcunt lacrymas. Namque vinum Horat. Lib. I. ep. 5. tefte ,
Sollicitus animis onus eximit
quo dum luctus , tamquam dulci hilaritatis feminario diluitur :
Tunc veniunt rifus

Tunc dolor & curæ , rugaque frontis abit . OVID . de Arte am . Lib. I.
Dum ita vino epulisque , ad feram vfque noctem , fatis fuperque parentatum eft : DEO
1
amicisque , exequiales conuiuæ , bene precati , domum reuertunt. Si ditior fuerit , & 1
non confanguinitate modo , fed clientelis etiam valens , cui iufta perfoluta funt, pluribus
fæpe tricliniis difcumbitur , at ducenti fubinde epulatores , numerantur. Meminimus
paucos ante annos , emortuali iftiusmodi conuiuio , boves duodecim , vitulos com-
plures,
 1.

Attila , Caput XXV. 149

d) fercula , primo in e ) vafis aureis ; fecundo in argenteis , tertio

inf) æreis , quarto in ferreis delata funt. g ) Significare autem

ex

plures , porcorum & altilium immanem numerum , vini præterea , dolia aliquot con-
fumta fuiffe. Neque enim heri tantum & digniores quique in conuiuium adhibentur ,
fed viliffima etiam minifteria , vti funt agazones , rhedarii , & cetera famulorum turba ,
demenfum accipiunt fuum , quafi ideo venerint , vti alieno dolore gulæ perlitarent. Ifta
filicerniorum apud Hungaros ratio eft , ne Romanis quidem ignorata , fed noftris profe-
&o hominibus , fuo quodam iure a prima gentis origine propria, quod in NOTITIA Hung.
in Comitatu Neograd . Memb. II. Politic. S. 2. expofitum eft. Hoc ritu fortiffimi Hun-
garorum heroes , Stephanus Bathorius , & Paulus Kinifius , cæfis in campo kenyer mező
hoftibus , olim parentauerant , quem ANTON. BONFIN . Dec. IV. Lib . 17. verbis exprimit
prolixis , hunc in modum : Super cadauera ftrata menſæ : quippe quæ vfque adeo frequentia
denfaque iacebant , vt per vniuerfum campum , quoquo verfus , in ftadia pene fedecim , in cadaæer
profilire potuiffes. Appofitis ergo dapibus accubuere milites refecta fatis fuperque corpora ; &
animi latitia , vinoque plus aquo exhilarati ; captiui , qui prospecta dudum victoria hoftilia caftra
populari caperant , ibi quoque opulentiffime difcubuere : cana non fine militari cantu transakda
1
in compofito extemporalique carmine ducum procerumque laudes concinuere ; mox incalefcente
Bacho , militarem pyrrichiam faltarunt. Cum adhuc armati Martiales choreas agerent , elatis in
numerum clamoribus , cuncta compiebant , item cum in publica hilaritatis monumentum , quo-
tusquisque miles geftu motuque corporis aliquid ageret , quo rifum a ceteris exigeret : Paulus
faltare iuffus , in media corona , ita fubfiliit , medium fublimemque cafum hoftem humo porre-
dum , dentibus fine ullo manuum adminiculo , plane corripuit , mox in orbem , admirantibus
potius , quam ridentibus spectatoribus , numerofe faltauit , choream , fe & Herculeo quoque viro
7.
dignam , edidit. Ea nox pra latitia geftiente , infomnis acta.
1.
d ) Pro ferculis , coöpercula , apud IORNANDEM 1. c. vnde CALANVS fua accepit , SAVARO
si ,
not. in Sidonii. ep. XII. Lib. 3. p. 209. legit , fine cauffa tamen . Fercula namque pro-
00
prie , ręóama funt , quæ feretra TERTVLLIANVS dixit , feu geftamina ex ligno , quo pom-
10.
pa , apud Romanos deferri folebat. Ita SVETONIVSs in Cæfare Cap. XXXII. Inter pompa
fercula , trium verborum prætulit titulum , veni , vidi , vici. CIC. Offic. 1. 13. Cauendum eft
ne tarditatibus vtamur in ingreffu molioribus , vt fimiles pomparum ferculis videantur- ASCON.
in Cic. p . 85. Ferculis , figna ante triumphantem vehi, per pompam. Et SENEC. Herc. Oetæo
V. IIO.
Nec pompa veniet nobile ferculum.
Perperam igitur CALANVS nofter , vocem fercula , ad coenam refert funebrem. Non
enim cœnam , fed loculum Attila , IORNANDES , hoc loco refpicit : Noctuque fecreto cada-
uer eft terra reconditum. Cuius fercula primum auro , fecundo argento , tertio ferri rigore com-
muniunt. Quo fenfu , D. AMBROS. ep. 34. tabulas porphyricas pretiofiffimas , quibus veftie-
batur operculum , quo regales exuuia clauduntur , accipit..
e ) Verba hæc , non tam de vafis , quibus diuerfa efculentorum genera , triclinio ad-
.9 6 2

ponebantur , quam de loculo & feretro Attile accipienda effe , IORNANDIS lectio monet.
Ceterum , aurum & argentum cælatum , quod prifca ætate , tefte ATHENEO Lib. VII. f.
230. rarum fuerat , PRISCVS de Legat. p. 127. in Attila tricliniis admiratur. Cereris qui
dem barbaris & nobis , sana omni eduliorum genere referta & inftructa , præparata erat , & in
difcis argenteis repofita ; Attila in quadra lignea , & nihil præter carnes. Conuiuis aurea &
argentea pocula , quibus bibebant , fuppeditabantur. Attila poculum erat ligneum .
f) Triplicis metalli , auri inquam , argenti & ferri , IORNANDES meminit. Superfluum
itaque eft , in areis : nifi verba hæc ad vafa tricliniorum referre volueris. Quoniam
10

enim aurum & argentum , hac ætate fuit rarum : in poculis æneis qui bibebant , doctif.
& fimi credebantur. ATHENEVS. Lib. VI. f. 230. fequ.
g) Quidnam , diuerfo metalli genere , Hunni indicabant , exponit IORNANDES : Signi-
15 ficantes tali argumento, potentiffimo regi omnia conueniffe : ferrum , quo gentes edomuit , aurum
argentum , quod ornatum reipublica vtriusque acceperit. Scilicet : aurum , rubiginis atque
P p 2 cor-
 150 Iuuenci Cælii Calani Dalmatæ

ex hoc Hunnorum Principes voluerunt , hæc omnia regi poten-

tiffimo conuenire. Denique armillas , &b) armorum diuerfa

genera , i ) equos k ) faleras diuerfosque ) ornatus in medium

m) pro-

corruptionis expers , non folum eft metallum pulcherrimum , verum mortalibus etiam
cariffimum , quod , Ioue prognatum , SAPHO dixit , & RHODIGINVS Lib . VII . f. 271. foli facrum
fuiffe , obferuauit. Eius itaque imagine , Hunni , in Attila , maieftatem cum fapientia , glo-
riam , magnanimitatem , potentiam , victorias , diuinosque , quos manibus regiis attribuebant,
honores , indigitaffe videntur. Auri namque nomine , SOCRATES in Platonis Phædro , ſa-
pientiam , PROCLVs Diadochus , imperturbatum mentis ftatum intelligit. RHODIGINVS Lib.
VII . cap . 24. XIII . Cap. 21. Quod Lacædemonii , propterea Delphico dicauerant Apol-
lini. ATHENEVS . Lib. VII . f. 283. vti maieftatem in eo diuinam diuinumque indicarent cul-
tum ; Romani verò , in torques , armillas , phialas , phaleras , monilia , coronas , aliaque
dona militaria transfufum > militibus præmii nomine donauerant , SVETON. in Ottau.
Cap . XXV. TACIT. Annal. XI . 9. 4. vti victoribus , reportate de hofte victoria, perpetua
effent documenta. Argento , contra ea , quod Lunæ facrum , prudentia militaris , & infignis
rei bellica peritia, fignificabatur. Etenim viri fapientes , argentum fymbolice , fcientiam
rerum a Deo conditarum , fignare tradunt. quomodo ORPHEVS , homines qui rationis puri-
tate viuunt , argenteos nuncupauit. RHODIGINVS. 1. c. FERRI autem nomine , quod Marti di-
catum , iis tantum , qui militari obftringebantur iure iurando , portare licuit , PITIECVS
ad Sueton. Octau. Cap. XXXII . not. 7. inufitatum Attila robur , armorumque , quibus Afiam
& Europam perdomuerat , ftudium oftendebatur. Illud namque fortiflimos frangit po-
pulos , principemque tuetur. SENEC. O&au. v. 456. Ceteroquin , quoniam fpiritus diuinus
apud DANIELEM II. 32. fequ . in coloffo Nebuchadenezaris , auro , Babyloniorum gloriam ,
argento , Perfarum maieftatem , ære , Græcorum potentatum , ferro , Romanorum robur
expreffit : nihil dubitamus adfirmare , Hunnos , fymbolis iftis indigitare voluiffe , Atti-
lam , non Romanorum folum imperii , verum reliquorum etiam , quæ ante eos , florebant
regnorum , gloriam , maieftatem , potentatum , roburque , fi non fuperauiffe , faltim æqua-
uiffe. RANZANVS Ind . V.

h) Arma hoftium cædibus acquifita , apud IORNANDEM & SIGONIVM nominantur , fcilicet :
gladii , conti , haftæ , fcuta , clypei , parmæ , galeæ , caffides , pilæ , loricæ , arcus , iacu-
læ , aliaque armorum genera , quibus partim Romani , partim ceteri populi dimicare fo-
labant. Hunni namque cominus ferro , & laqueis ; eminus , haftis , fagitta , fine galea
fine lorica , fine fcuto , confligebant. quod ex MARCELLINO , in Prod . Hung. Lib. II . Sect.
I. Cap. I. §. 19. obferuatum eft.
i) Equorum , inter dona manibus Attila deftinata , nullam mentionem facit IORNAN-
DES. Scytharum nihilominus ritu , equos cum regibus inhumatos fuiffe , HERODOTVS Lib.
IV. f. 244. tradit.
k) Phaleras fcribunt Cic. Verr ill. 80. Liuius XXII . 52. aliique , non faleras. SVIDA
funt frontis ornamenta ,fcutula , id quo frons equorum ornatur. SERVIO ad Virg. Æneid . VII.
278. monilia , feu prapendentia a collo equorum ornamenta, quæ tamen GELLIVS V. 5. a mo .
nilibus diftinguit : Inducebat equitatum frenis ephippiis , monilibus , phaleris prafulgentem .
1) Diuerfi generis infignia , quibus colitur aulicum decus IORNANDES nuncupat. Quod PRI-
Cvs de Legat. p . 127. hunc in modum exprimit : Conuiuis aurea & argentea pocula , quibus
bibebant fuppeditabantur Attila poculum erat ligneum. Frugalis admodum illius veftis , nihil
quo ab aliorum veftibus dignofci poffet habebat ; nifi quod pura & inpermixta. Neque eius en-
fis erat , aliqua illuftri elegantia confpicuus , neque calceorum barbarorum ligamina , neque eius
equi frana, vt reliquorum , Scytharum , auro aut lapidibus , & aliis huiusmodi pretiofis gemmis
erant ornata. Hinc vero eft cognofcere , quisnam , Attila Scytharumque ornatus fuc-
rit . Tametfi enim MARCELLINVS tradat , Hunnos , dum ex Scythia demigrauiffent ; lin-
teis , vel pellibus & obfoleti coloris tunica conueftitos fuiffe : ditati tamen , per tot tantas.
que victorias Romanorum aliorumque gentium fpoliis , vfque ad luxum , decurfu tem-
1 poris , & amicu , armisque & phaleris , cimeliisque , comti fuere. Præterquam enim ,
quod
 Attila , Caput XXV. 151

m) producentes , n ) noctem totam crapulis , ebrietatibus , ac

diffolutionibus expenderunt.

CAPVT

quod veftes , arma , frena , ephippia phaleræque , auro , argento , gemmis , & lapidibus
pretiofis , refulferant , armillæ etiam , annuli , torques , phiale , monilia , aurum item
& argentum cælatum , Romanorum exemplo , paffim inter Hunnorum proceres , in vſu
erat. Quæ fingula , quæ & quantæ Hunnorum opes fint , quæue cum Attila contumu-
latæ fuerint , euidenter indicant. Ceterum , hæc omnia , aliaque , quæ enumerauimus ,
dona fuiffe demortui manibus facra , quæ ad officium , quod mortuis debetur , pertine-
re exiftimabantur , alibi indicauimus. Duplicis ea apud Scythas funt ordinis : exuuiæ,
inquam , diuerfæ , & homines. Poftquam enim mortuum , in loculo pofuerunt : in reliqua lo-
culi fpaciofitate , aliquam eius pellacum ftrangulatam fepeliunt , & eum , qui vina mifcebat , &
cocum , & equi agafonem , & miniftrum , & qui erat a nunciis , nec non equos , & aliarum re-
rum omnium primitias , quin etiam phialas aureas. HERODOTVS Lib. IV. f. 244. Quorum
confuetudinem imitati Hunni , Attilæ loculo , addunt arma hoftium cadibus acquifita ,
phaleras vario gemmarum fulgore pretiofas , & diuerfi generis infignia , quibus colitur aulicum
decus. Et, vs tot & tantis diuitiis, humana curiofitas arceretur; operi deputatos deteftabili mer-
cede trucidarunt. IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIX. Hoc itaque modo Hunni regum
manibus iufta perficiebant , iisque , non hoftium folum exuuiis , verum humano etiam
VS fanguine litabant. BONFINIVS. Dec. I. Lib. VII, fol. m. 23. ficuti Æneas apud VIRGILIVM
Eneid.Lib . X. v. 518. fequ . Pallantis memoriæ , captiuum immolauerat fanguinem.
·
Quatuor bic iuuenes , totidem quos educat Vfens ,
US
Viuentes rapit , inferias quas immolet imbris
DE Captiuoque regi profundat fanguineflammas,
Cognofcitur hinc , fepulturam , fpeciem cultus fuiffe diuini , quem Scythæ , transacto
at anno repetebant , virosque ex adminiftris quinquaginta, cum equis totidem, ad tumulum
regis demortui , denuo litabant, HEROD. 1. c. conf. n. c. Ceterum , deftinata inferis dona,
fpolia fuere Hunnorum hoftibus detra & ta. Romani namque , milites , torquibus aureis
vel argenteis , armillis , coronis , phaleris , atque monilibus donauere. PLIN, XXXVIII.
2. TACIT. Annal. XI . 9.4. GELLIVS V. 6. quæ fingula , ficut & alia virorum feminarumque
ornamenta , in prædam Attila ceffere , eorumque pars maxima , cum armis hoftium ,
eidem , cum Attila , fepulcro iniecta eft.
m) Antequam hoftium exuuiæ, ceteraque cimelia , in tumulum inferebantur : Hunno
rum confuetudine , in aceruum congefta , in modum pyræ ftruebantur. Qualem acer-
uum , LACTANTIVS 1. c. Strabam , lingua barbarorum adpellat , cumque , STATIVS The-
baid. Lib. XII. venufte defcribit.
Sic bellicus ager.

Curribus & clypeis Graiorumque omnibus armis ,

Sternitur. Hoftes fuper ipfe vt viclor aceruos ,
Pacifera lauro , crimen vittisque decorus ,
Accubat.

n) Nocturnam in exfequiis commeffandi confuetudinem , perduci ad Chriftum Hun-

gari, in laudes DEI , & piam mortalitatis recordationem conuerterunt. Abluto nam-
que , & fepulcrali amictu ornato cadauere , coacti in ædes demortui hymniftæ , carmen
funeftum , quod Chriftianorum pietate , in recordationem mortis transfufum eft , noctu
& interdiu , voce modulantur lugubri , cognatis vicinisque , qui impofitum funereo peg.
mati corpus , circumftant , inter fingultus & fufpiria , collacrymantibus. Ne vero præ-
ficines , luctu cantuue continuo , prorfus contabefcant : identidem , defignator funeris ,
5 adpofitis triclinio dapibus , plenis prælibat vinum cantharis. Tum vero ,
Pars epulis onerant menfas & plena reponunt ,
Pocula Pancheis adolefcunt ignibus are,
Decad. I. Monument, III. Qq VIR.
 Iuuenci Cælii Calani Dalmatæ
152
CAPVT XXVI.

A nocte , qua Attila mortuus eſt , vt dicunt a ) Iordanis &

Prifcus , hiftorici , Martianus Imperator , dum in Conſtanti-

nopolitana degens ciuitate , Romanum gubernaret Imperium ,

b) in fomniis vidit arcum Attila fractum. Vnde , ( quod mirum

dictu eft ) c ) mane , dum furrexiffet , ab aulicis , incerto auctore,

cognouit : Attilam rebus humanis exemptum : quo poft multos

dies clarius probato , d ) vota , omnium confenfu , DEO reddita

funt.

VIRGIL. Georgic. Lib. IV. v. 378. fubinde , ne , cantu & fingultibus defeffi modulatores ,
prorfus , in trifti noctis filentio obmutefcant vel pericope quædam , ex codice facro ,
aliisque libellis moralibus , lectitatur ; vel de rebus feriis differitur ; vel ænigmatibus
concertatur . Hæc in ciuium funeribus. Alia eft in illuftrium virorum feminarumque
exequiis ratio. quod in Comitatu Neogradienfi I. c . obferuauimus .
a ) IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIX . De quo id acceffit mirabile , vt Martiano principi
orientis , de tam feroci hofte follicito , in fomniis diuinitus adfiftens , arcum Attila in eadem nocte
fractum oftenderet , quafi quod gens ipfa , eo telo multa prafumat. Hoc Prifcus hiftoricus vera fe
dicit adteftatione probare. Ex Prifco & Iornande , rem hanc depromfere , PAVLLVS DIACONVS
Lib . XV. SIGEBERTVS in Chron. ad an. 455. OTTO Frifing. Lib. IV. Cap . XXVIII . THν-
RÓTZIVS Chron. P. 1. Cap . XXII , BONFINIVS Dec. I. Lib. VII . aliique plures.
b) Plura obitus Attila præfagia recenfentur , apud CALLIMACHVM , & OLAHVM in Attila
Cap.XVI . Plurima mortem eius prodigia præfignauere. Nuptiali eius die , equus , quo in praliis,
optimo & fibi fidiſſimo vtebatur , nullo figno præcedentis morbi apparente , fubito eft mortuus:
Mycoltha etiam fponfa , ingreffura cubiculum , tam fortiter pedem dextrum limini impegit : vt
ex dolore nimio , aliquamdiu defidere fuerit coacta , auditaque eft adnotante Callimacho , eius 710x
dicentis, fi tempus eft veniam. Cometes ante eius mortem , viginti circiter noctibus , ad ortum fo-
lis vernum vifus. Ad hoc traditur , quædam mulier fanatica, equo inuecta , Attila redeunti ex
Italia , in Pannoniam, ſub traie &tum Lyci amnis , inter Rhetos & Vindelicos defluentis , ter frementi
voce acclamauiffe : Retro Attila : Hæc vero vana , atque ex ethnicorum fuperftitione pro-
fecta , videntur effe præfagia , qualia SVETONIVS in Cæfaribus , paffim , pro more fuperfti-
tiofæ gentis Romanæ , connotauit. Eadem eft , & præfagientium fomniorum , quæ a di-
uinis probe diftingui debent , ratio. Ea enim , quum fint euentuum picturæ : multa
funt in hoc genere , magis fcite de euentis coniecta , quam vere fignificata , multa an .
cipicia , incerta , dubia , pleraque , prorfus falfa & deteftanda. PEVCERVS Comment. de
Præcipuis generibus Diuinat. Cap . X. Hinc OVIDIVS
Somnia fallaci ludunt temeraria nocte
Et pauidas mentes , vana timere iubent .
Si qua PRISCO Rhetori , ex quo lornandes fua accepit , fides habenda eft : fomnium Mar-
tiani de obitu Attila , præfagiens magis , quam diuinum fuiffe colligitur. Eo enim , non
minus mors , quam clades Attila , per coniecturam fignificatur : nifi rationibus certis
educere velis , mortem Attila , iuffu Numinis , fuiffe , non per imaginem folum prædi-
tam , verum in regia etiam , primo diluculo , a cœlefti genio pronunciatam . quod ta-
&
men , Græcorum commentis , quæ Byzantinis fcriptoribus cumprimis funt familiaria ,
quodammodo adfingenda effe exiftimauerim . Nihil itaque moramur PAVLLVM DIA-
CONVM , qui Lib. XV. Dominum, in fomniis Marciano apparuiſſe , eique fra&um Attila arcum,
oftendiffe , incerta tradit relatione .
c) Nihil hac de re apud IORNANDEM. Quodfi tamen rumor quispiam , de morte Atti-
læ , primo diluculo , Conftantinopoli percrebuit : ex fomnio ille Marciani imp. per in-
certam præfagientium coniecturam , promanauit .
d) IORNANDES de Reb. Get. Cap. XLIX. Nam in tantum magnis imperiis , Attila , terribi-
lis habitus eft : vt eius mortem , in locum muneris , fuperna regnantibus iudicarent.
e) De
 Attila , Caput XXVI. 153

funt. Vixit autem Attila e ) annos LVI. vt plerique hiſtorico-

rum ,

e) De ætate Attila , haud leuis inter Chronographos lis intercedit . Annales Hunga-
rorum , eum , annos centum & viginti quatuor vixiffe , quatuor autem & quadraginta ,
rebus Hunnorum præfuiffe , perhibent. Ita THVRÓTZIVS Chron . P. 1. Cap. 22. BONFINIVS
Dec. I. Lib. VII . SABELLICVS Contra ea , cum CALLIMACHO & CALANO , non nifi ad fextum
Supra quinquagefimum annum , vitam eius protrahit. quam fententiam BVCHOLTZERVS etiam ,
aliique fequuntur. Litem hanc componere , reiectaque Sabellici fententia , veritatem
annalium, quodammodo adftruere contendit , OLAHVS in Attila , Cap. XVI. At vero ,
quam incertum & dubium , fupputationis pofuerit fundamentum : non poteft non
quam inde eduxit , annorum feries , diffoluto nexu concidere . Nos , difficultati huic ,
exHunnorum Attilæque geftis , quodammodo occurremus , eaque , ex quibus , vera At-
tile annos fupputandi ratio colligitur , præmittemus. De primo Hunnorum ex Scythia
Afiatica exitu , nihil fupereft dubietatis. Accidit ille , Gratiano , Valente , & Valenti-
niano II, imperantibus. IORNANDES , de Regn . Succeffione in Grat. p . m. 118. adeoque ,
non ante annum 373 , vtí hoс SснÖNLEBENVS Annal. Carniol, P. III. ad an . 374. fequ . col-
ligit. quod , & SETHVS CALVISIVs in Chronolog. ad an. 374. ex Ammiano Marcellino
concludit : quidquid tandem , de Hunnorum , ante Valentem imperatorem , in Panno-
nia inferiore fedibus , INCHOFFERVS Apparat. f. 5. fentiat . Præerat hoc tempore , rebus
Hunnicis , BALAMIRVS , & poft eum , MVNDZVCCVs , pater Attilæ. LORNANDES de Reb. Get.
Cap. XXIV. XXXV. quos , OCTAREM & ROVAM fratres , excepiffe , adeoque quatuor hos
Th principes , annos 55, regno Hunnorum in Europa præfuiffe , certum eft. ATTILA namque ,
ante annum 429. Hunnorum imperium , nondum tenebat . quod ex PRISCO Rhetore de
ila Legat. p. 80. 81. luculenter demonftratur. Romanis vero , inquit ille , confilium de mitten-
dis ad Hannos legatis capientibus , Plinthas & Dionyfius , hic ex Thracia , ille ex Scythia oriundus ,
*S: ambo exercituum duces , & qui confulatus dignitatem apud Romanos gefferant , hanc legationem
# obire voluerunt. Quod fi itaque Plinthas & Dionyfius , fufceptam ad Hunnos legatio .
nem , poft peractum confulatus munus obiere : ante annum 429 , id muneris fufcipere
haud poterant. Plinthas namque A. C. 419. Dionyfius 429 , confulatus dignitate ornati,
claruerunt. vid. PETAVII Ration. Temp . T. III. p . 501. 502. ed . Venet. 1733. 8. Atqui ,
his ad Hunnos , vti munus legationis obeant , contendentibus , Attila , Rouæ mortuo ,
10. tefte PRISCO I. c. adeoque an. 429. vel 436 , in regno Hunnico fuccefferat. quod etiam
E ex bello Burgundico , anno 428 , obferuante SIGONIO , gefto , euidenter cognofcitur. Eo-
tum namque , occifo Suphtare rege , folus Rouas , vfque ad annum 429. vel 430. impe-
rauit , mortuoque , Attila , PRISCvs de Legat. p. 81. cum Bledà fratre , IORNANDES de Reb.
Get. Cap. XXXV. fucceflit. conf. ad Cap. V. n. a. b. Cognito , imperii Attiliani princi-
pio , videndum iam , quonam ille anno fatis functus eft. Nihil moramur , vel Hunga
rorum annales , qui Attila obitum , ad an. 445. referunt ; vél Græcorum Latinorumque
Chronographos , quorum nonnulli , vt NICEPHOR. Hift. Ecclef. Lib. XIV. f. 954. ed . Fran-
cof. cum , in prælio Catalaunico ; alii , vt HERMANNVS CONTRACT , anno 452 ; alii , vt
SIGEB. GEMBLACENSIS , ceterique , anno 455. mortuum fuiffe perhibent. Optime , Attilæ
rebus præclare geftis , horum congruit fententià , qui eum , anno a falute mundi 454 , de-
ceffiffe tradunt. Ita , Comes MARCELLINVS Chron . ad Etii & Studii confulatum , hoc
cft ad an. 454 , & SIGONIVS de Occid. Imp . Lib. XIII. ad an. cit. Namque anno 450, &
451 , Germaniam atque Galliam , anno 452 , Aquileiam & Italiam , inuaferat. conf. ad
Cap. XV. not. a. Hinc iam pronum eft colligere , Attilam , qui anno 429. imperare cœ-
pit , & anno 454. deceffit , non quatuor & quadraginta , vti Hungarorum Hiftorici adno-
tarunt , verum quinque & viginti annos , in populo Hunnico regnauiffe. Quodfi vero
" Attila , nonnifi annos quinque & viginti , ficuti cuidenter demonftratum eft , rebus Hun-
norum præfuit : quis credet tantum heroëm , maieftatem fuam , vfque ad annum atatis.
i nonagefimum nonum , occultare potuiffe , relictumque a Mundzucco patre regnum , Ocari
atque Rouæ patruis , ceffurum fuiffe. Quod , quia poft mortem patris , accipere nequi-
uerat : vicenario inferiorem eum fuiffe , & dum ad clauum imperii federe occeperat ,
annum quadragefimum fuperauiffe, exiftimauerim. Comprobat id , apud PRISCVM de Legat.
Qga P. 131.
X 1
154 Iuuenci Cœlii Calani Dalmata Attila , Caput XXVI.

rum , in litteras retulerunt. Ea f) die , qua Iulius Cæfar , qui

primus Romanorum fingulare arripuit imperium , natus eft , & ea

g) nocte , fluxu fanguinis interemtus , qua menfis die , idem Cæ-

far , in fenatu , acceptis vulneribus , confoffus interiit.

131. non folum Oerbarfius Attilæ patruus , quem adultus iam , patris loco , ducebat , verum
filii etiam annis florentes , quorum ætas integra , in patre , fi non fextum, fupra quin-
quagefimum , certe annum feptuagefimum indicaffe videtur. Nihil iam de Attila robore ,
viribus , corpore vegeto , vfuque veneris, proferam , quæ fingula , anno fupra centefimum
quarto & vigefimo , vix ac ne vix quidem conueniunt: quocunque demum modo ea, OLA-
HVs in Attila Cap.XVI. ROHT. in Attila 5.48. regum feptentrionalium exemplis adftruere,
vitamque Attila , incerta fupputatione , ad annum centefimum quartum & vigefimum ,
prorogare adlaborent. Neque vero fententiæ noftræ obftat, Attilam , tefte PRISCO ,
canis adfperfum fuiffe. Feftinata etenim hæc fenectutis infignia , fæpenumero in iuuenes
incidiffe , Nume , Traiani , aliorumque hiftoriæ teftantur. His de cauffis , res eft clarif-
fima , Attilam , annos quinque & viginti , quinquagenario tamen maiorem , at , o&ogenario in-
feriorem , imperauiffe , atque adeo , non in Afiatica , verum in Europæa Scythia , feu Da-
cia , in Engadi , regnante inter Hunnos , Mundzücco patre , natum fuiffe, & ingrauefcente
quidem , non tamen præcipitata ætate , obiiffe. Ceterum , qui ætatem Attila , fex &
quinquaginta annis metiuntur , Julii Cæfaris indu& ti exemplo , id faciunt. quem anno
hoc periiffe , SVETON. in Cæf. cap. 87. reliquit . Quod fi euinci poffet : Attilam , fi-
cuti Cæfarem , anno occidiffe climacterico , nullum fupereffet dubium ; annus enim ſex-
tus & quinquagefimus , inter climactericos eft , qui vitæ mortalium periculofi effe produn-
tur. Hunc namque octo hebdomades conficiunt , & feptem oties multiplicata , com-
ponunt. Cic. de Repub. VI. PITISCVS ad SVET. Cæf. Cap. 88. n. I.
f) Iulius Cæfar natus fuit a. d . IV. Idus Quintiles , hoc eft d. 12. menfis Iulii , auctore
MACROB. Sat, 1. 12. C. Mario VI. & L. Valerio Flacco Cofs. fiue , anno ab. V.C. 653 .
V. PIGH. Ann. Rom. III. p . 200. Incertum verò eft , Attilam , eodem die in lucem edi
tum fuiffe , quod OLAHVS 1. c. ex aliorum refert traditione : quum ne annus quidem na-
tiuitatis eius , tanto minus dies , deficientibus Hunnorum faftis , cognitus effe poffit.
g) Idibus Martiis , Iulium Cæfarem , a coniuratis , tribus & viginti plagis confoffum ,
in curia occidiffe , SVETONIVS in Cæfar. Cap. 80. fequ. reliquit. Quo die , quoniam An-
nae Perennæ feftum erat , in quo Romani , largioribus poculis indulgebant , & pro cya.
thorum numero , annos mutuos fibi precabantur : PITISces in Suet. Cæf. Cap. 80. n. 37.
facile rerum Hunnicarum fcriptores , dum Attilam cum Iulio Cæfare comparare conten-
derant , eumque poft coenam nuptialem extinctum obferuarant , in cam , læti funeftique
fimul temporis fimilitudine , inducti funt opinionem : vti Attilam , non folum eodem
die , quo Cæfarem , & natum & mortuum fuiffe , verum , producta ad annum fextum &
quinquagefimum , ætate firmata , pari etiam mortis genere interiiffe , adfirmare nulli
dubitauerint. Hæc itaque eft cauffa , quare CALANVS , Attilam anno ætatis fexto & quin-
quagefimo obiiffe , ceteri vero , ex vulnere , vel in prælio , vti NICEPHORVS , vel in tha-
lamo , ficuti MARCELLINVS , Occubuiffe exiftiment : quoniam Iulius Cæfar , hac quoque
ætate , tribus & viginti plagis enecatus , periit. SVETON. in Cæf. cap. 87 : quamuis
P. MANVTIVS non hoc , fed feptimo & quinquagefimo ætatis anno ,
cum periiffe , contendat. Hæc de Attila,

FINI S.

SYLLA-
 Syllabus Variarum Lectionum.
SYLLAB
VARIARVM
ex Cod . MS. Rebdörffenfi , ed . Veneta & Canifii , in vitam ATTILÆ
IVVENCI COELII CALANI DALMATÆ.
MS Rebd. Manufcriptum Rebdörffenfe.
Ven . Codex Venetus .
Can . Canifiana editio.
p. pagina.
I. linea.
TITVLVS.
p. 89. l. 1. luuenci cet. MS REBD. Attila vi.
ta per luuencum Celium Calanum Dal-
matam edita. VEN. Hiftoria de Attila
Hunnorum rege incipit feliciter. Can .
4.
CAP. I.
p. 89. 1. 5. Hunni MS REBD. Hunnique te
Auares. VEN:
ibid. Hungari, MS REBD. Vngari, Can.
p. 90. 1. 2. Chronographorum. MS REBD . Cof-
mographorum. VEN.
1.3. Alexandro MS REBD. Alexandro Phi.
lippi. VEN.
ibid. artiffimos. MS REBD, ar&
tiffimos. VEN.
p. 91. 1. 2. inhabitant Hunni. MS REBD. In-
habitant primo Hunni. VEN. CAN.
1.5. quod fic. MS REBD. quod & fic indi .
tum. VEN. CAN.
CAP. II.
p. 92. 1. 2. His reges. MS REED. Horum re.
ges, VEN. CAN.
1.3. Mandluchus. MS REBD. CAN. Madlu-
chus VEN.
CAP. III.
p.93. l. 3. Madulchus MS REBD . Madluchus.
VEN. CAN.
p. 94. l. 3. Attilam. MS REBD. CAN. & At.
tilam. VEN.
1. 4. cum regno , in portione. MS REBD. CAN.
cum regni portione. VEN.
P. 95. 1. 3. adoptionis iure filios quandoque
imperatorum Romanorum more confti-
tuit. MS REBD. adoptionis filios princi-
pum quandoque Romanorum more con-
ftituit. VEN, adoptionis iure filios , quan .
doque principum Romanorum more con-
ftituit. CAN.
CAP. IV .
p. 95. l. 1. Poft Subthar rex. MS REBD. Poft
quæ Subthar rex. VEN. CAN.
p. 96. 1. 2. omnemque MS REBD. eamque.
VEN. CAN.
ibid. rapinis MS REBD . CAN, rapinis & cæ.
dibus. VEN.
155
VS
LECTIONVM
p. 96. 1. 5. & Subfequenter, MS REBd. Can.
fubfequenter. VEN.
p. 97. 1. 2. 3. periculis. MS REBD, exitiorum
periculis. VEN. Can.
1. 6. efferata rabie abfumeret. MS REBD . ef-
frenata rabic ductus abfumeret . VEN . CAN .
1. 10. Deo adiutore. MS REBD. CAN. DEO
adiuuante. VEN.
ibid. abfumferit. MS. Quæ defunt , fupplen-
da funt ex VEN. & CAN. ed. Capta cir-
citer tria millia fuerunt , reliqui falutem
fuga quæfiuerunt. Inter cæfos , & ipfe
Subthar tribus confoffus vulneribus re-
pertus eft . vbi VEN. Cod. pro confoffus
confeffus habet.
CAP. V.
P. 100. 1. 1. nunc vna , deinde altera. MS
REBD. CAN. fcilicet expeditione . nunc
vnam deinde alteram , VEN.
P. 101. 1. 3. Aurelianum , MS REBD. CAN.
Aureliacarium . VEN.
P. 103. 1. 4. fecum duxerant, MS REBD. Can.
fecum duxerat. VEN.
CAP. VI.
p. 103. l. 1. inferendum eft. MS REBD. CAN.
inferendum effe. VEN.
p. 104. l. 1. huius nominis. MS REBD. VEN.
huius nomine . CAN.
1. 2. Gallia Placida. MS REBD. CAN. Galliæ
Placidiæ. VEN.
1. 3. Arcadii MS REBD. VEN. Archadii. CAN.
1. 4. Eudoxia MS REBD . CAN. Eudofia. VEN.
1.4. Thrafimundi, MS REBD. CAN. Thrafemun-
di. VEN.
CAP. VII.
. 1. Etius ergo. MS REBD . Etius igitur. VEN.
Ecius igitur. CAN.
p. 105. l. I. folus nouerat. MS REBD . folus
præcipue nouerat. VEN. CAN.
1. 3. Gothorum, Deeft regum, alter , qui cum
Etio , aduerfus Attilam , bellum geffit in
Galliis. Eum IORNANDES de Reb. Get.
Cap. 36. Sangibanum , GREGOR. Turon,
Lib. II. Cap. 7. aliique rerum Francica-
rum fcriptores , Meroueum adpellant.
Hoc itaque modo , locus hic fupplendus
eft : Sangibanum Alanorum, & Meroueum
Francorum principes.
Rr Ibid.

s um
156 Syllabu Variar
ibid. ex præcedentibus. MS REBD, & præce.
dentibus . VEN. ex præcedenibus . CAN.
1. 4. conflictibus. MS REBD. VEN. Conflictib.
CAN .
1. 5. fibi adfumfit. Deeft nomen ducis bel-
lici.
1. 7. Walamir. MS REBD. Walamer. VEN.
Walamar. CAN.
p. 106. l. 1.Theodorici . MS REBD. CAN. Theo-
donti. VEN.
ibid, tum in Gothorum regionibus. MS REBD.
tunc etiam in Gothorum regionibus.VEN.
tunc & in Gothorum regionibus. CAN.
CAP. VIII.
1.1 . victorum. MS REBD. CAN. virorum. VEN.
1.3 . tunc etiam. MS REBD. CAN. nunc etiam.
VEN.
108. c. 2. occubuit. MS REBD, VEN, accu-
7.
buit. CAN.
CAP. IX.
p. 109. 1. 1. magno exercituum viro , gladiis
interemto. MS. REBD . CAN. magno ex exer-
citium viro gladiis interempturo. VEN.
1. 3. 4. fufpicabatur. MS REBD. CAN . fufpica-
bantur. VEN.
p. 110. l. 3. factum eft. MS REBD , fuafum eft.
VEN. CAN.
1. 4. dum hic inde. MS REBD. dum hinc in-
de. VEN. CAN.
1. 8. ex caftris proripuit . Scilicet , ſe.
1.9. Sellis. MS REBD . CAN. fellulis . VEN.
p. III. 1. 3. confpectusque ab omnibus , & fuis
terga cedentibus . MS REBD . CAN. confpe-
Ausque à fuis terga cedentibus . Ven .
1.7. nouis ducibus . MS REBD.- vobis ducibus .
VEN. nobis ducibus . CAN.
ibid. me duce pugnate , nihil eft , quod me duce
pugnantes vos terreat. MS REBD. CAN . me
duce pugnante , nihil eft , quod me duce
pugnante , vos terreat. VEN.
1. 8. 9. victores eftis. MS REBD . victores eftis,
folum velitis , immo & fi non vultis , vi-
tores eftis. VEN. CAN.
& busque etiam incognitis facillime nofce-
1. 9. terga oftendite. MS REBD. terga veftra
oftendite. VEN. CAN.
1. 10. quisquis vultus hoftibus vifendos præbere
fciet. MS REBD. Quisquis vultus hoftibus
vifcendos præbere fciet. VEN. Quisquis
vultus hoftibus vifendis præbere fciet.
CAN.
1. 11. Tum Hunni MS REBD. tunc Hunni
VEN. CAN.
CAP. X.
p. 112. l. 2. nulloque cafu , corrumpi videren.
tur. MS REBD. nullo quoque cafu vide.
rentur. VEN. nulloque cafu viderentur.
CAN.
I
num
Lectio .
1. 6, contigiffet. MS REBD. CAN. accidiffet.
VEN.
1. 10. in fummo aggeris confpiciens. MS REBD.
fupple ex ed VEN . & CAN . Hunnorum
gentem pene vi& tam effe comperiens.
1. II. ratus tenuit. MS REBD . VEN. CAN . le.
ge , admiratus timuit. conf. ad Cap. X.
not. d.
p. 113. l. 4. inter Walamir & Theodomir Theo-
dorici filios. MS REBD. inter Vualamer &
Theodomir fratres , Theodoricique filios.
VEN. CAN.
A
1. 6. difceffum eft. MS REBD . fupple ex VEN.
& CAN. & in dies cum Attila pacificatum .
1. 7. qui fibi fuperiores erant, MS REBD, Can.
qui & ibi fuperiores erant . VEN.
1. 9. Huius ergo in dies , pace & fædere habitis.
MS REBD. CAN. Huiusmodi ergo indies 3
pace ac fœde habitis. VEN.
CAP. XI. 112
p. 114. l. 1. poft hoc fpacio interiecto. MS REBD.
CAN. poft hæc fpatio interiecto . VEN.
P. 115. 1. 2. 3. quo eum continuo interimerent, n
MS REBD. fupple : eo quod quædam re-
cufauerat , quæ Attila fieri abfolute man-
dauerat. VEN. eo quod recufauerit. CAN.
1. 3. in hiftoriographis . MS REBD . CAN. inter C
hiftoriographos . VEN . te
CAP . XII . C
p. 115. l. 1. reliquarumque finitimarum gen-
tium . MS REBD. VEN. reliquarum finiti-
marumque gentium . CAN.
. 116. l. 1. Nigorum. MS REBD. CAN . Rugo-
rum. VEN. Nos not. d. ad Cap. XII , Ni-
coniorum , legimus .
ibid. Curalorum, MS REBD. CAN. Curulorum
VEN.
e
ibid. Arorum. MS REBD. VEN. CAN . Nos Aro-
terum legendum cenfuimus, not . f. ad
R
Cap . XII.
p. 116. l. 3. quibuscunque etiam incognitis fa-
cillime cognofceretur, MS REBD. Can. qui-
retur. VEN.
1. 117. 1. 4. hifpidis crinibus . MS REBD. CAN.
crinibus , omifit. VEN.
1.5. canina dicerentur. Vocem hanc non
de crinibus , verum de labiis pendentibus ,
explicuit BARTHIVS conf. not. 5. ad Cap.
cit.
. 118. l. 1. fimius nafo. MS REBD. fimus
nafo. CAN, IORNAND.
1.2. moribus ferus. MS REBD. CAN. moribus 6
ferreus. VEN.
1. 3. lineamenta. MS REBD . CAN. illiniamen-
ta. VEN. & durópapov. MS REBD .
p. 119.
 Syllabus Variarum Lectionum. 157

p. 119. l. 1. latis tamen labiis . MS REBD, CAN. 1.7. inftat enim exitium. MS REBD . CAN.
latis cum labiis . VEN. eius exitium .. VEN.
CAP. XIII. ibid. nec expugnatio differenda eft. MS Rebd.
p. 119. l. 1. idem hiftoricus. MS REBD. idem Can. nec expugnando differenda eft.VEN.
Prifcus hiftoricus. VEN. CAN. 1. 9. recitatisque his. MS Rebd . Can . reci-
le
1. 3. collectoque. MS REBD . VEN. collocato. tatis his. VEN
I
que. CAN. ibid. omine faufto. MS REBD. CAN. hoie fau-
1. 4. immenso adparatu. MS REBD , innumero fto . VEN.
exercitu apparatu . VEN. innumero appa- p. 127. 1. 2. Hunni inuadentes , MS Rebd . Can.
ratu . CAN. humi inuadentes. VEN.
lies
p. 121. l. 2. magna parte domita . MS REBI). ibid. omnia quæ reperta. MS REBD . CAN.
A CAN. magna parte perdomita. Ven. omnia quæ repererunt. VEN,
1.3 . ad partes Italia feftinus confcendit. MS. I. 3. flammisque cuncta fubiecere, MS REBD.
REBD . VEN. vel partes Italiæ feftinus con- CAN. flammis fubiecere . VEN.
3

fcendit. CAN. 1. 5. cala eo conflictu. MS REED, CAN, con-

p. 122. l. 1.fitam in littore maris . MS REBD .
CAN. fitam in lingua maris. VEN.
1.3. & vt eam. MS REBD . CAN. vt eam. VEN.
CAP. XIV.
p. 122.l. 2. Valentiniano & Theodofio, MS REBD.
EXC
Valentiniano Theodofioque. VEN. CAN.
EN.
1.3.quantis fieri potuerit.MS REBD. quantis fie-
ri poterat. VEN. quantis fieri potuit. CAN.
コル
P. 123. per fuos legatos alloquutus. MS REBD .
20 allocutus VEN. alloquitur CAN.
LAX
14. eas ciuitates facturas. MS REBD. VEN.
tet CAN. emendandus eft locus : eas ciuita.
tes futuras. vel , ea fe ciuitati facturum .
5.8
fluctu . VEN.
ibid. cuiuscunque etiam atatis . MS REBD, v.
triusque fexus cuiusque etiam ætatis.
VEN. Cuiusque etiam ætatis. CAN.
CAP. XVI.
p. 128. l. 3. Pergamum. MS REBD . CAN. Ber-
gamum. VEN.
1. 6. denique Tufciam. MS REBD, CAN. de-
inde Thufciam . VEN.
CAP. XVII.
. 129. l. 3. 4. eius potentia ftomachati . MS.
REBD. CAN. cuius potentia ftomachati.
VEN

conf. not. d. ad Cap. XIV. 1. 5. depopulata vrbe, MS REBD. CAN. fpo-

ibid. qua ipfa Roma feciffet. MS REBD. quæ liata vrbe . VEN.
ipfa Roma fubiffet. VEN. quæ ipfa Roma 1.7 . quafi vrbem Romanam ingredienti. MS.
fuiffet. CAN. REBD. CAN. quafi fibi vrbem Romanam
1.5. Helinando Antiftite & Araice tempefta. • ingridienti. VEN.
MS REBD. CAN. Heluiando antiftite & CAP. XVIII.
Atturco tempefta . VEN. P. 131. 1. 5. Quod fe facturum , rex. MS
1, 6. item Verona, MS REBD . CAN. deeft in REBD. CAN. quod rex fe facturum. VEN,
ed . VEN. CAP. XIX.
P. 124. l. 1.Oppitergium , fed & Cenetenfe . MS p. 132. l. 1. in litteras, MS REBD. CAN. in
REBD. CAN. Opitergiumque & Cenetenfe . litteris. VEN.
VEN.
1. 7. admirati milites vidiffe , MS REBD. CAN,
1. 4. ad Aquilegiam, MS REBD. apud . Aquile- admirati milites. VEN.
ཏིཡཾ

giam . VEN . CAN . 1. 8. prafto effent. MS REBD. VEN. præfto

CAP. XV. effe. CAN.
P. 124. l. I. ciuitatem Aquilegiam . MS REBD. . 11. prauifum. MS REBD, CAN, prouifum.
CAN. ciuitatem Aquilegiam ciuitatem. VEN.
VEN. CAP. XX.
105
p. 125. l. 3. deliberare cœpiffet. MS REBD. p. 133. 1.2. fub imperio. MS REBD. Can, ſub
CAN, cœpiffe. Ven. dominio. VEN.
4. an tolleret. MS REBD. CAN. vel tolle. 1. 3. fratris autemWalamer. MS REBD. VEN.
ret. VEN. fratris at Walamer. CAN.
DUS 1. 6. circumirent. MS REBD . circuiret. VEN. 1.3 . Theodorico eorum fratre, MS REBD, Can.
circuirent . CAN. Theodorico fratre. VEN.
115

ibid, in altis vrbis turribus . MS REBD . VEN. 1. 7. pace in dies. MS REBD . Can. Ven.
in altias vrbis turribus. CAN. Hiatum hunc , ad Cap. cit. n . 9. hoc mo-
do expleuimus : pacate in dies multos.
B

p. 126. 1. 6, reſpicere cafuras arces. MS REBD.

Rra 1. 10.
CAN. refpicite cafuras fine arces. VEN.
19
158 Syllabus Variarum Lectionum.
1. 10. Walamer. MS REBD. CAN. Vuallames.
VEN.
ibid. qui poft Ravenna. MS REBD. CAN. qui
poftmodum Rauennæ. VEN.
CAP. XXI.
2. 34. 1. 7. vbi paullo ante Etius . MS REBD.
vbi paulo ante , prius , Etius patricius .
VEN. vbi paulo ante Etius patricius.
CAN.
1. 10. Hunnorum graui perfecutione exercitum
depopulans. MS REBD. Hunnos graui per-
fecutione exercitum depopulans. VEN.
Hunnorum graui perfecutione depopu-
lans . CAN.
1. 13. vt antea orbi terrarum terror inuifus.
MS REBD . CAN. & ante orbi terrarum
terror immenfus . VEN.
1. 14. quæris abiicere . MS REBD . VEN. quæ-
rit obiicere. CAN.
1. 15. ob quondam Etio . MS REBD . ab quo-
ab quondam Etio.
dam
1. 17. in Pannonias. MS REBD. & CAN. refe-
runt ad verba præcedentia : nam inde
receffit in Pannonias. VENET. edit. ad.
fequentia, In Pannonias itaque reuerfus,
CAP. XXII.
p. 135. l. 2. tali morbo, MS REBD . tali mor.
te. VEN. CAN.
p. 136. 1. 2. gentium aulicarum . MS REBD.
CAN. gentium militarium. VEN.
1. 6. intraffet. MS REBD. intrauiffet. VEN . CAN.
p. 137. l. 1. laffitudine , quantam nunquam an
tea contraxerat. MS REBD, laffitudine &
ebrietate , quantam nunquam antea con-
traxerat. VEN . laffitudine & ebrietate ,
quantum nunquam ante contraxerat. CAN.
1. 2. vt & fic preffis. MS REBD . CAN. & vt fic P.
preffis. VEN.
1. 3. fuper cubiculum. forte , fuper cubile.
1.4. oppreſſus accubuit. MS REBD. depreffus
accubuit. VEN. CAN.
1. 6. copiofius. MS REED. CAN. Corpus fuis.
VEN.
1. 6. 7. non fui iam compote corpore , obftrufo
vitali fpiritu. MS REBD, CAN. non fui iam
corporis obftruxo vitali fpiritu . VEN.
p. 138. l. 1. Hunnorum. MS REBD, CAN. HU-
morum. VEN.
CAP. XXIII
p. 138. l. 6. decurfu è naribus fanguine. MS
REBD. CAN. decurfo è naribus fanguine.
VEN.
1. 6. quatiens perfæpe. MS Rebd. Can. qua-
tiens perfæpe eum . VEN.
p. 138. l. 8. fruftra tentabatur. MS Rebd. Can.
temptabatur. VEN.
ibid. exanimatum corpus. MS REBD . CAN, exa-
minatum. VEN.
P. 139. l. I. adperiretur cubiculum . MS REBD ,
CAN. periculum . VEN.
1. 2. vociferari. MS REBD , CAN. vociferare.
VEN.
ibid. fonus redderetur. MS REBD, fomnus red-
deretur. VEN. CAN.
1. 3. oftiis infractis . MS REBD , oftiis effra &is.
CAN. hoftiis effractis. VEN.
1.5. de naribus effluens. MS REBD . CAN. de
naribus eius affluens. VEN.
P. 140. l. 1. lanceolis . MS REBD . lanteolis.
VEN. CAN.
1. 2. phlebetomiit. MS REBD, phlebotomiis.
CAN, flobothomiis . VEN.
1. 3. repleuerunt . MS REBD, CAN. fanguine
repleueruut. VEN.
1. 4. femineis, MS REBD . fæmineis . CAN. fe-
miniis, VEN .
CAP . XXIV .
P. 141. 3. campo ftatuerunt, MS REBD. CAN.
ftrauerunt. VEN.
P. 142. l. 1. milites . MS. REBD . CAN . milites
eorum . VEN. /
p. 143. l. 1. hos funereos verfus. MS REED.
CAN hos funere verfus. VENET.
p. 145. l. 3. antiftitis precibus. MS REBD. prc-
cibus , deeft in ed. VEN. & CAN.
. 8. nullus aflimat. MS REBD. CAN. nullus
exiftimat. VEN.
CAP. XXV.
p. 146. l. 2. denique menfis adpofitis . MS
REBD . CAN. deinde menfis appofitis .VEN.
149. l. 1. in argenteis. MS REBD. CAN. in
argentis. VEN.
p. 150. 1. 2. denique armillas . MS REBD . CAN.
deinde armillas . VEN
1. 3. faleras. MS REED . Can. Ven. Phalcrafi,
MS REBD .
p. 151. l. 1. noctem totam. MS REBD, VEN.
noctam totam . CAN.
CAP. XXVI.
p. 152. l. 2. 3. in Conftantinopolitana . MS
REBD. CAN. Conftantinopolitana . VEN.
1. 7. clarius probato. MS REBD, CAN. clarius
prolato. VEN.
P. 153. l. 1. vixit annos. MS REBD. CAN. an-
nis. VEN.
p. 154. l. 1. Iulius Cafar. MS REBD. CAN.
Caius Iulius Cæfar. VEN.
1. 4. confoffus interiit. MS REED. CAN, con-
feffis interiit. VEN.
 HIERONYMI LASKY ,

Palatini Siradienfis ,
9

HISTORIA ARCANA

Legationis ,

Nomine JOHANNIS Regis ,

Ad

SOLYMANNVM TVRCARVM IMPERATOREM

fufceptæ ,

AX nunc primum , ex manu exarato codice ,

in lucem edita.
ices

ADPARATVS AD HISTORIAM HVNGARIAE ,

DECADIS I. MONVMENTVM IV.

NS
 EXCELLENTISSIMO , ILLVSTRISSIMOQVE

COMITI, DOMINO ,

JOHANNI PÁLFFY

ab ERDÖD ,

PERPETVO IN VÖRÖSKÖ , BAJM6CZ , SZ. GYÖRGY & , BAZIN,

IVDICI CVRIAE REGIAE , COMITATVS POSONIENSIS
SVPREMO ac PERPETVO COMITI , ARCISQVE REGIAE NOMINIS
EIVSDEM , SVPREMO ac HAEREDITARIO CAPITANEO;

SACRATISSIMI PRINCIPIS,

AC

DOMINI DOMINI ,

535
39
2 3
CAROLI SEXTI ,

2
DEI GRATIA , ELECTI ROMANORVM

IMPERATORIS SEMPER AVGVSTI , ac GERMANIAE , for

HISPANIARVM , HVNGARIAE , BOHEMIAE , DALMATIAE,
OUS
CROATIAE , SCLAVONIAEQVE &c. &c. REGIS ,
ARCHIDVCIS AVSTRIAE , & c. & c.
nat
ACTVALI INTIMO , & CONSILII LOCVMTENENTIA-

· LIS REGII CONSILIARIO , GENERALI CAMPI MARSCHALLO ,

VNIVS REGIMINIS CATAPHRACTORVM COLONELLO , PARTIVM
CASSOVIENSIVM , PER SVPERIOREM HVNGARIAM, GENE-
RALI , TABVLAE SEPTEM VIRALIS ASSESSORI ,

ε5

EXERCITVS CAESAREI , PER HVNGARIAM 32

GENERALI COMMENDANTI ,
"
A
FELICITATEM !
 Abis id , TVAE, atque maiorum TVO-

RVM , EXCELLENTISSIME COMES !

virtuti , quod , dum res patriæ , eruderare

pergo , Illuftri TVO , & toto celebrato or-

be , Nomini , honeſtæ deſtinationis partem

hanc , infcribere fuftineam. Siue enim TE

ipfum , HEROS fortiffime ! contueor ; fiue memoria Auos re-

colo TVOS , ea funt VESTRA , cum omnium , tum fingu

lorum , de HVNGARIA , & fago , & toga , patrata merita , qui-

bus , cum dignitate expromendis , vix vlla orationis copia

fuffectura videatur. Nam eft hoc , genti TVAE , partim a

natura infitum , partim , conciliatum ab educatione ; vt Regi-

bus fidem , nulla vnquam contemeratam labe , integram

patriæ caritatem , per retroacta hæc fecula , infinitis documen-

tis adfirmauiffe , in hærediis VESTRIS cenfeatis.

Longus fim oportet , fi , belli tot fulmina , tot columi-

+
na HVNGARIAE , quæ INCLVTA DOMVS TVA , nunc de-

fenfandis , ac reparandis in melius , nunc fuftentandis forti-

ter , rebus PANNONIAE , fuffecit adhuc , neque ceffat , porro

fufficere , velim commemorare. Quod , tametfi ita habet ;

haud tamen , ingrati notam animi , facile euitarim , nifi deco-

ra TVA , quando , pro co , ac merentur , celebrari a me ne-

queunt , qua fè dat occafio , pofteritati , æquiffimis laudibus ,

commendarem.

Feci id equidem , HEROS MAGNANIME ! per com

mentaria mea , fæpius , & profeffa opera ; nunc autem, co fa-

cio
cio promptius ; quo magis , & CAESARIS , REGISque in-
dulgentiffimi , & HVNGARIAE totius intereſt ; vti , auita illa vir-

tus , quæ TE , fummis belli ducibus , pridem æquiparauit ,

non fuperet tantum diutiffime ; fed bene etiam vertat , Chri-

ftianæ Reipublicæ , capiatque , ex præfenti temporum habi-

tu , auctoramenta , rei , fi locus & occafio pofcat , viriliter

non minus , quam feliciter adminiftrandæ.

Atque hinc profluxere , EXCELLENTISSIME DOMI

NE ! confilii huius mei rationes ; vt , ARCANAM hanc , LASKYA-

NAE, ad Solymannum , LEGATIONIS , HISTORIAM , TIBI nuncu-

parem : quippe quæ , poft accifas , apud MOHACSVM , vires

HVNGARIAE , cruentas illas tempeftates coegit , inque patriam

effudit noſtram : in quibus propulfandis , difiiciendisque , cum

primis emicuit , Progenitorum TVORVM , dextera fides , for

titudo mirifica , & iuuandæ patriæ , ardor diuiniffimus.

Accipe proinde , EXCELLENTISSIME COMES ! hoc

tantillum , meæ , de fummis TVIS virtutibus , exiftimationis,

& obferuantiæ monumentum , procliui animo , TIBIque , vo-

lim perfuade , in toto eo fcriptionis genere , cui , SACRATIS-

SIMIS AVSPICIIS , adhuc infudo , id me, cum cura elaborare,

ne lateat pofteros , quantus , & bello fueris , ætate noftra , &

pace. Diu , & ex animi fententia vale , ac viue ! Ita pre-

catur ,

EXCELLENTIAE TVAE ,

ILLVSTRISSIME COMES !

Cliens obfequentiffimus

MATTHIAS BEL.
 Lectori ,

Rerum Hungaricarum ftudiofo , Salutem !

RCANAM , Laskianæ , ad Solymannum , legationis , HISTORIAM ,

edenti in lucem , animo primum federat , notis eam exornare
locupletioribus ; vti , & his lectu effet expeditior , quibus eius
" tempeftatis calamitates , haud fatis funt cognitæ ; fed , cum
ea diligentia , facile in offenfam verti potuiffet , a rerum igna-
ris , & fuo ingenio metientibus , labores alienos ; refricandus item fæpius
fuiffet dolor , perditæ , nefariis confiliis , HVNGARIAE ; migrandam cenfui ,
vtilem alioquin futuram deſtinationem, vt iam fatis putem , fi de HIERO-
NYMO LASKIO partim , partim de legationis fuæ tragoedia , breuiter edo.
ceam lectorem .
II. Fuit HIERONYMVS , a) gente Polonus ; dignitate Palatinus Siradien .
fis; ingenio , in rebus adminiftrandis , nulli ciuium fuorum , ætate illa , fe-
cundus : eo infelix , quod maximo , & reipublicæ Chriftianæ , & fuo ipfius
100 malo , rebus IOHANNIS de ZAPOLYA , femet implicuit. Atque , ingenii qui-
dem laudem , nemo , quod fciam , fcriptorum , Laskyo detraxit , tribuerunt
contra plerique omnes. SLEIDANVS b) certe , alieniffimus ab adfentationis
labe , auctor , excellentis ingenii virum , nihil dubitauit vocare. Satis quidem
ad encomium ! Liberalius tamen multo , PAVLLVS Jovivs , c ) quando , vi
re rum , inter Sarmatas , ab illuftri nobilitate , eruditaque virtutis nomine, clariffimum
& adpellat ; & paullo poft : excelfo folertique ingenio , grauiffimarum rerum conf-
20

lia , agitare , atque terminare folitum , fcribit. Vtrique fcriptorum , ISTVANF-

FYVS d ) nofter confentanee : HIERONYMVS LASCVS , inquit , Siradienfis Pala.
tinus , vir , & bello bonus , & confilio , ac rebus agendis , prudentia ac experientia
fingulari.
III. Hæ illi virtutes , cum regum ac principum gratiam, tum doctorum
beneuolentiam obferuantiamque , conciliarunt . Supergrederer præfatio-
nis , quam breuem effe oportet , modum , fi vellem fingula expromere , quæ
in vtroque hoc laudis genere e ) fuccurrunt. Illud , filendum haud eft,
vfum fuiffe , perquam familiariter , ERASMO , quod ex epiftolis eius addidi.
cimus. quam quidem inter eos coniunctionem , non eruditio tantum , quæ
infignis erat in LASKIO , fed etiam Chriftianæ ftudium religionis , contempe.
rauit. Neque enim dubitauit ROTERODAMVS , librum tuum , De Modo ado-
randi DEVM , noftro huic HIEROSLAO , dedicare ; ƒ) biennio fere ante ,
quam fe fluctibus Zápolitanis permififlet.
X IV. Fuit

a ) ERASMUS , paffim in Epiftolis , HIERO- Adde WOLFFGANG VM BETHLENIVM Lib.

SLAVM, quomodo forte Poloni Hierony-
mum vocant , adpellat.
b) Ad annum MDXXIX. Lib. VI. p. m.
174.
e) Hiftoriar. Lib. XXVIII . p. 274. edit.
Bafil. ann . 1568. oct.
· d) Hiftor. Lib. X. initio , p. 151 , 23. V.
L timur , edit. Colonienfi , An. 1622. fol.
I. p. 48.
e) Adeat , fi volet , eruditus Lector , Bi-
bliothecam Bremenfem paffim ; vbi multa
de HIERONYMO , memorabilia leget.
f) Prodiit liber idem , feorfim primum.
lam , in fplendidiffima Opp. ERASMI edi.
tione Bataua illa , exftat , Tomo V. p.
1099.
 Præfatio.

IV. Fuit Laskio , germanus IOHANNES , multarum & ipfe laudum ado-
lefcens , ideoque , admiffus in fummorum virorum familiaritatem . ERAS-
MVs : iuuenem , citra arrogantiam eruditum , citra fupercilium magnum &felicem,
moribus præterea , adeo candidis , amicis , iucundis , vocat , g ) vt per eius amabi-
lem confuetudinem , pene repubuerit , alioquin iam morborum , laborum , & obtrecta-
torum tædio , marcefcens. Ergo , tria tunc , fumma ingenia, e Laskiis , Polo-
niam illuftrabant . In his , præcipuo loco , IOHANNES fenior , Archiepifco-
pus Gnesnenfis fuit ; vir , non doctrina minus , quam pietate infignis ; cuius
laudes prolixe memorat ERASMVS , in ea epiftola b ) , qua ei facrum nuncu-
pauit editum curis fuis , S. AMBROSIVM . Et hic quidem patruus fuit, HIERO-
SLAI & IOHANNIS iunioris ; de quo ingenue illic ROTERODAMVS ; Iuuenis in-

quit , fenem fic exprimit , vt in eo velut renatus videri queas. Is Tuifimula-

crum , quoties mihi depingebat oratione , toties agnofcebam , in narrante , imaginis
expreffe antitypon .
Adeo , dum patruum depingit , feipfum depingebat imprudens.
Hunc mibi conui&
torem , pauculos licet menfes , contigiffe , non in extrema parte feli- B

citatis pono. Vtinam mihi liceret , per adulationis inuidiam, prædicare, DEI dotes ,
quas in illo , & amaui , & veneratus fum. Illud non poffum non fateri , fenex ,
་
iuuenis conuiciu , factus fum melior , ac fobrietatem , temperantiam , verecundiam ,
lingua moderationem , modeftiam , pudicitiam , integritatem , quam iuuenis a fene
difcere debuerat , a iuuene , fenex didici. O gentem , pietati natam ! Ita , de Io- "
banne fuo Erafmus . qui vtinam ætate hac noftra , ruente fenfim in dete-
rius , plures in iuuenibus aemulos nancifceretur. Ceteroquin , Johannes
quidem cœlibatui vitam addixit ; HIERONYMVS , Vxore ducta , operam dabat, "
ne pereat bumanum genus ; vti habet ERASMVS , i ) eadem illa epiftola , qua M
Matrimonium Chriftianum , fœtum fuum , ad noftrum hunc comitabatur.
Et reliquit fane filium ALBERTVM , herum poftea Kesmarking , quod alibi k )
meminimus .
V. Sed , non eft inftituti noftri , fiue in laudes Laskiorum diffundi ,
fiue in eorum gente enarranda, fcrupulofius elaborare ; quum id, partim ab
auctoribus Bibliothecæ Bremenfis , præftitum fit paffim ; partim confidamus.
fore , vt amiciffimus nobis , FRIDERICVS JACOBVS BEYSCHLAG , infigne erudi-
torum Sueuiæ decus , pro fingulari , qua pollet , doctrina , adcurationeque ,
vitam HIERONYMI , confcribat. in quam fpem , ante hæc duo luftra nos
vocare vifus eft , 1 ) quando , fuas , in eadem hac re , obferuationes , liberali "

manu & animo , mecum communicauit : quod palam gratique prædicamus.

Nunc ad propofitum .
VI. Quod legationem , cuius ephemerides exhibemus , fuo potius,
quam IOHANNIS confilio , obierit Lasky ; BETHLENIVS m ) auctor eſt. Ab-
hor-

g ) Epiftolarum Lib. XVIII. p. 576. ad Le- nee , Leonhardum , adpellaui. Vnicus is

onhardum Caffimbrotium, quam ei lau-
dem , & in fequente Epiftola , ad Hie-
roslaum fratrem exarata , circumponit :
& paffim. vtor edit. Epiftolar. Bafili
enfi An . MDXL. fol.
e Polonis eft , quem MAXIMILIANO II .
commendante , Status & Ordines , pub.
tione perfcripta ,
licis in comitiis , fan &
ciuitate Hungarica donauerunt , anni
MDLXXV . Art. XVIII . quem adi.

b ) Lib. Epiſtolar. XXVIII . p. 1128. quam ) Scripta eft epiftola , HALAE Sueuorum ,
lege omnino.
Anno MDCCXXVI . Cal. Julii,
i) Lib. XXI. p. 812. fine.
PRODROMO Operis , p. 92.93 . vbi erro- | m ) Hiftoriar. Lib. 1. p.48 . feq.
 Præfatio.

horruiffe enim , a periculofiffima ea deſtinatione , ait , dum penitus in fen-

tentiam fuam pertraheretur ab HIERONYMO . Huc inductus , nihil dubi-
tauit , illud VIRGILII , ferociter vfurpare :

* Flectere fi nequeo fuperos , Acheronta mouebo !

0 Tametfi , » ) ne TARNOVIVS quidem , cuius hofpitio fruebatur exful Jo-
HANNES , partes fuas , in perfuadendo , defiderari paffus fit. BETHLENIVS ,
feliciter iter confeciffe Laskium fcribit ; de quo tamen ipfe queritur

22. apud Solymannum , o ) quod latrociniis habuerit infeftum , ac propemodum

exitiabile. Nemo vero non bonus , lapfui huic virtutis Laskiana , aut in-,
doluit , aut peffima quæque ominatus eft . ERASMVS p ) certe : HIEROSLAI ,
inquit , fortitudinem obiurgarem , nifi iam ferum effet. Atque q) iterum : HIE-
ROSLAO a LASCO , precor , vt felix fit fua fortitudo , cui tamen nonnihil metuo ,
ne in neruum. Fortitudinem , adpellat , quam temeritatem , dicere voluit.
Ac inerat fane , multum inconfultæ deftinationis , ac præcipitis vitii , tan-
tis aufibus. quod euentus , vndiquaque triftes , condocuere poftea.
64

141 VII. Ipfa legationis capita , quia fufe expromta funt , in Arcana eius
Hiftoria hac , nihil opus eft recognofcere . Id fatis adparet , dediffe , bime-
ftri eo labore , virilis , atque imperteriti animi , conftantiæ , libertatis , &
fuba&
tæ prudentiæ , documenta , Laskium ; vt dolendum fit , contentio-
nem hanc eius , haud æquiore loco cauffaque , in commune collocatam
fuiffe. Atque , habebunt fane , exemplar in Hieronymo , quod contueantur
legati , quibus agendum erit cum barbaris , rerum fucceffu ferocientibus :
quemadmodum fuperbia eorum , fine offenfa retundi ; exfatiari , fine im-
60

penfa auiditas ; crudelitas emolliri ; eludi minæ ; ingeri periculorum me-

2
H

tus ; ac non durities tantum expugnari ; fed fauor etiam conciliari queat ,
gentis impotentiffimæ. quæ fingula , tanta induftria , tamque adcurate per-
fecit Siradienfis, vt dubium fecerit , iudicione magis , ac propofiti tenacita-
te , in toto eo negotio profecerit , an fatorum ? in re , omnium iniquiffima ,
permiffu , æquo ac iufto.
VIII . Auxit , Laskianæ huius legationis , difficultatem , vti fatis adparet,
cum SOLYMANNI faftus , tum iniqua JOHANNIS , qua tunc erat , fortuna. Ac-
ceffit , purpuratorum afperitas , & fimulatio , fere vltra gentis indolem , ad
illaqueandum legatum , comparata. Atque in his quidem , princeps fuit
IBRAHIM BASSA, tyranni Achates r ) fidiffimus : quippe qui , & gratia apud
3
cum valuit , & auctoritate. Homo , quod videre eft , blandus is quidem ,
& tractandis cum cura rebus , apprime idoneus ; fed , qui fciuerit , nunc , per
verborum ambages circumducere , nunc , quafi in finum admittere , iterum-
que iniecta formidine , territare LASKYVM, quibus rebus , honori in primis
X 2 SOLY-

* ) Lege confultationis momenta , apud adeoque, poft abitum Laskii, ad Turcos.

•
ISTVANFFYVM, Lib . X. p. 150. feq . & apud
JOVIVM Lib. XXVIII . p . 274. feq.
• ) Hiftoriæ huius Arcane , p. 184.
P) Epiftolarum Lib. XIX. p. 654. ad Jo-
hannem a Lafco , Præpofitum Gnesnen-
fem , Hieronymi germanum .
4 ) Ibidem , p . 655. ad Antonium Medicum.
Scripta eft epiftola vtraque , Anno M.
DXXVII. adolefcente iam Decembri ,
Quid prouerbiali locutione , in neruum ,
velit ERASMVS , vide eius Chiliada , p .
m. 206.
r ) Eleganter , IBRAHIMI , ortus , educatio-
nem , honorum item , & fortunarum
acceffiones , defcripfit Iovivs , Lib.
XXXIII. p. 584 , fequ. foedum item
exitum , Libro eod. p. 608. fequ. quæ
non legiffe , eft peccauiffe in hiftoriam.
 Præfatio.

SOLYMANNI Confultum volebat. quem , quia modo ferocius , lenius poſtea ,

mox cum grauitate quadam , ac barbarico fupercilio , tuebatur , multum
HIERONYMO faceffiuit negotii , dum & his cardinibus emotus Turca , peni-
tus admitteret legatum . Aufterius , MVSTAFFAE , purpuratorum alteri , in-
genium fuit , fiue infitum a natura , fiue , ad inftruendam fcenam hanc , ad-
fcitum confulto. Neque enim fe conuitiis abftinuit , quibus in Laskium
inueheretur : credo , cum adfinitate Solymanni fretus , tum inductus , pau-
pere & inglorio , legationis Hieronymi , habitu : quodque videret , in obfe.
quio fuo fortunam Turcos habere. Vtrique , nihil prius , nihil antiquius
fuit , quam tributarium facere , cum Hungaria , JOHANNEM, quod quidem,
quanta oris libertate , & propofiti conftantia , amolitus fit LASKYVs , quaque
induftria , barbarorum fibi animos conciliarit , lectores ex procliui iudica-
bunt. Certe , in euincendis duobus his purpuratis ; nam AYAS quidem
BASSA , nullis machinis , vir placidior , quam ferocior , indiguit ; nihil fecit
refidui HIERONYMVs , quod a prudente , & adtento ad rem legato , folertia
potuit exipectari,
IX . Hac ergo , cum , in adminiftrandis rebus follicitudine , tum in lu.
crandis barbaris , prudentia , inclinauit Solymannum , ad partes JOHANNIS ,
omni poltea ope , ac ftudio propugnandas : egregrie , ab Aloyfio Gritto , fi
cuti liquet ex arcana hiftoria , adiutus. Vniuerfim de legatione hac : Con
filium , inquit Jovivs s ) , vt vfu adparuit , JOHANNI maxime falutare , atque
boneftiffimum , fi expulfi atque exfulantis conditionem refpiceres ; fed in cauffa
Chriftiana , non obfcure nefarium ; poftquam priuati commodi nomine , refpublica
in longe maximum atque borribile difcrimen adduceretur. Scilicet , tanti , & Jo-
HANNI conftitit , & LASKIO , cum Hungariam in exitium præcipitare , tum
fe ipfos perdere. De Jobanne res eft palam ; Polonus autem , in quam ſe in-
duerit fortunam , infra adtrectabimus.

X. Infelici hac legatione , ex animi fententia , defunctus LASKIvs , alte-

rius fubire labores , eo putauit honeftius , quod ad Regem Chriftianiffi
mum , in Gallias , deſtinabatur. De ea , MARTIN du BELLAY. t ) eius ætatis ,
faltem auctor fuppar , ad annum MDXXXI , iſta retulit : Ce temps pendant
arriverent deux Ambaſſadeurs vers le Roy , l' un par le Roy JEAN de Hongrie , qui
fut le Seigneur HIEROSME de LASCO, principal bomme de fa Cour ---- Celuy de Hon-
grie demandoit alliances de mariage , & fecours d'argent , pour fubvenir aux ne-
ceffitez de fon Royaume , qui par les guerres paffees avoit efté grandement deftruit ,
les placas defmolies. reliqua, quæ Latine fic reddimus : fub idem tempus ,
duo ad regem legati aduenere : quorum alter , a JOHANNE Rege Hungaria , HIERO
NYMVS a LASKO fuit , aulæfuæ vir præcipuus - - - - Et bic quidem ex Hungaria,
fœdera pofcebat matrimonii , & pecuniarum fuppetias , ad fuccurrendum regni
fui neceffitatibus , quod , bellis fuperioribus , atrocem in modum defolatum fuerit ,
caftra item folo æquata. Non vacat , de legatione hac plura cumulare.
XI. Ad eam veniamus , quam aufpiciis iterum JOHANNIS , ad Comitia
Ratisbonenfia , anno MDXXXII. fed conatu irrito , fufcepit. Eius me-
moriam ,

5 ) Libro XXVIII. p. 275. vbi , & GRITTI ! diit liber idem , interprete latino Hugo-
characterem legas. p. 281. ne Surao , Francof. An. 1574. Vide SE-
1) Livre IV. des Memoires , edit. Parifi.CKENDORFF. Loco mox cit. Sect . III . §. 5.
enfis , An. MDLXXII . fol. p. 97. 98. In- Additionis I. initio , p. 14. b.
dice , laudato fupra BAYSCHLAGIO. PIO-
 Præfatio.

moriam , VITVS LVDOVICVS a SECKENDORFF 2 ) prodidit , cuius verba , no-

ftra feciffe , haud piget. Aderant , ait , legati , a JOHANNE Vayvoda ,fiue Rege
Hungaria, Hieronymus a Lasko , & Nicolaus a Minkwitz , Solymanni etiam ,
Turcarum Imperatoris litteris inftru& i , quibus profitebatur , fe eofdem amicos
inimicos v) babiturum effe , quos JOHANNES baberet. Nibilominus , in auxi.
lia , pro FERDINANDO , confenferunt Euangelici. Landgrauius quidem , eidem Ni-
colao Minkwitzio , & aliis , ex nobilitate , negotium dederat , vt aliquem equi-
tum numerum confcriberent , & JOHANNI in Hungariam adducerent , rogauitque
Electorem , die VI.Julii , vt tranfitum illis præberet ; prætexens, melius effe , vt fup-

petiis iftis iuuaretur JOHANNES , quam deftitutus ab aliis , ad Turcarum focieta

tem compelleretur ; fed Elector tranfitum denegauit. Atque , hic quidem lega-
tionis eius fuit fucceffus.

XII. Hæc foris , pro JOHANNE gerebat LASKYVS , dum , maturefcenti-

bus domi fatis , propemodum in perniciem traheretur. Non fert inſtituti
ratio , conuerfiones , fummi viri , & harum cauffas omnes , excuffiffe : pro-
lixe eas dedere , eius ætatis fcriptores , atque in his , PAVLLVS Jovivs potiffi-
mum. ex quo , fua pleraque , NICOLAVS ISTVANFFYVS nofter , haufit , reco.
gnouit poft eum , WOLFFGANGVS BETHLENIVS. Nimirum , x ) vocatus a
1 JOHANNE rege , in fufpicionem z ) cædis Emerici Cibaci , Budam arceffitur ,
"
inopinatoque capitur. Ambigo , verene fatis Jovivs , captum Bude Las
cum , ſub tormentis , Gritti confiliorum rationes , explicare fuiffe coa &
tum ,
y) fcribat.

XIII. Aliter, & prorfus ex ingenio JOHANNIS, eam captiuitatem , BETH-

Ja
C LENIVS % ) memorat. Expeditis , inquit , ad captiuum , tribus defan& iore con-
filio , viris , eius agrum animum confolari iuffit , declarareque : Regem maxime
inuitum, tam feuere in eum animaduertere ; fateri , eius dexteritate , regnum &
patriamfe recepiffe , ideoque , eximium fibi præftitum officium , nulla temporis in-
iuria , obliuioni tradendum; fed potius omni gratitudinis genere effe referendum.
Tantæ feueritatis culpam , tribuendam eſſe tempori potius , quam fibi , cuius a ) in-
genium, prout ab omnifæuitia & crudelitate , etiam in eos , qui pœnas meruiſſent,
exercenda , alieniffimum femper fuiſſe ; ita , vel in primis , ab ingrati animi cri-
mine , in optime de fe meritos , nunquam non abhorruiſſe ; vel ipfimet Laskyo eſſe
perfpe&
tiffimum. Perfuafum itaque fibi babeat , rationes regni , in vnius cæde ,
फ्रक

Jumme periclitantis , non vero offenfam aliquam , debuiffe auocare aliquantifper re-
gis animum , ab infita ipfi clementia ; certa tamen fpe fe ipfum erigat ; breui , far-
2-2

ciendi iflius incommodi , voluntatisque regis ergafe propenfiffima , adfuturam pa-

rem facultatem , magno cum fuarum , tum fortunarum, tum dignitatum , incre-
mento , credat. Ita BETHLENIVS. Sunt tamen , qui pœnas daturum fuiffe
aiant , vel confcientiæ tantum , perpetratæ , a Gritto , necis cauffa , nifi Jo-
HANNIS TARNOVI , & Matthai Tarlonis , quorum beneficiis fubleuatum fe
x x in

t) Comment. H. L. Lib. III . Se &. IV. §.
IX. additionis III . fine , p. 28.
x) Erronce in textu legitur : habituros.
Legefis ISTVANFFYVM , Lib. XII . p. 201.6.
Ignarum eius fuiffe , Jovivs pronun-
ciat , Lib. XXXIII . 72. 537. qui legen-
dus eft omnino : quippe qui , fœdum
GRITTI exitum , fcita oratione defcri-
pfit.
y ) Eiusdem Libri extremo.
z) Inibi , p. 74.
a) Eleganter id , & ex vero , expreffit
Jovivs , Lib. XXXIX. p. 233. & BRV-
TVs , apud BETHLENIVM , P. 102.
 Præfatio.

in Polonia , rex nondum dememinerat , præfentiffimis precibus , tempe

ftiue in libertatem fuiffet vindicatus. In quorum demum comitatu , tu-
tus fane , non fugiens , vti vult Jovivs ; fed inglorius , tametfi , liberali.
bus donis b ) excultus a JOHANNE , in Poloniam rediit.
XIV. Vt in patria requieuit aliquantifper , recrudeſcente , iniuria
rum , quas fibi intuliffe rebatur Zápolitanum , dolore , apologiam c ) pro
fe , aduerfus JOHANNEM , validiffimis quidem refertam rationibus ; fed acer-
biffime tamen conceptam , fcripfit , eamque , ad ingratum regem , & tot la.
borum , fui cauffa , feliciter exantlatorum , turpiter immemorem , dimifit.
Sed & , præter SIGISMVNDVM Polonum , Galliæ Rex FRANCISCVS , qui Hie
Las
ronymum paullo ante , in torquatorum ordinem cooptauerat , eius , apud
JOHANNEM , cauffam egit , exprobratoque , ingrati , aduerfus fummum vi-
rum , animi vitio , monuit ferio , vti Laskium , editis publice tabulis , in-

fontem pronunciaret , inuftamque famæ notam , abftergeret. Atque id 1

17
quidem haud grauate JOHANNES præftitit. HIERONYMI tamen exulcera-
tum animum , fanare haud potuit : quin impulit etiam , vt in contrarias
FERDINANDI partes , deftinato confilio , tranfiret , non vna difficultate res
JOHANNIS , apud Turcam , poftea intricaturus , fuo tamen , quam regis vtri-
ufque , periculo maiore, Ifta nimirum , præmia fuere , Laskianarum lega-
tionum . quæ , quia vergebant in reipublicæ Chriftianæ exitium , non po
terant non , auctori ipfi perniciabilia fieri ; iuxta illud : Malum confilium,
confultori peffimum. d)
XV. Quem fe poftea , in partibus FERDINANDI , præftiterit , quamque
ei fidem adprobarit fuam , quia ad Arcanam hanc Hiftoriam , nihil adti-
net , fuperfedemus recenfere. Illud nequimus filere , nouam , FERDINANDI .

nomine , legationem , ad Solymannum , obiiffe ; verum , fucceffu , quam fuit

Zapolitana illa , multo iniquiore : cum non iter tantum , morbo habuerit
impeditum ; fed Solymannum etiam , cum ob transfugii crimen , tum ob
dion
nimiam oris libertatem , expertus fit , & fibi , & legationi , infenfum : quam-
obrem , in vincula coniectus, parum aberat ; quin fupplicio adficeretur, Ruft-
hane , Solymanni genero , iuuene elato atque iracundo , fententiam feren-
te : dicebat enim , vltimo fupplicio dignum , qui infolenti orationis libertate , fe
reni vultus maieftatem offendiffet , ludificatusque regem regum , amicitiam peteret ,
quum interim impudenter in Pannonia bellum gereretur , ait Iovivs e ) Et ita
fane fuit : Velfius enim , reginam viduam , cum pupillo , arcta obfidione
Budæ cinctam , intempeftiuo confilio , oppugnabat ; fub idem iftud tem-
pus , cum de pace , apud tyrannum , ageret Laskius. Alioquin , impoten-
tius , legationem eam , quam res pofcebat , adminiftratam ab Hieronymo
fuiffe , idem Jovivs , f) numquam non in eius laudes effufus , haud diffite-
tur. Ferunt , ait , Hieronymum Lafchum , pro FERDINANDO fufcepta legatione ,
Conftantinopolim contendiffe , detexifleque omnia Solymanno , publicatis inter Bas-
fas , criminofiffimis legibus , quibus pacem , duo reges , inter fe confeciffent. Tan
tum,

b) KESMARKINVM fuiffe , alibi docuimus , ! liadibus ERASMI. p . m. 487. a.

Prodromo Operis , p . 92. fine .
e) Lib. XXXIX . p. 251. Iunge ISTYAN-
e) Eius argumentum , lege apud BETHLE
FYVM , Lib. XIV . p. 2341.
NIVM. P. 75.
d) Originem prouerbii , legefis , in Chi- | ƒ) Ibid . p. 227.
 Præfatio.

tum , vir ille , multis alioqui eximiæ virtutis ornamentis , valde confpicuus , iniu-
ria dolorique dederat , quum a cade Gritti , cuftodie traditus , vixque dimiffus ,
Sigismundi regis precibus , a JOHANNIS amicitia dicfeffit. Hoc vero eft , fe
ipfum , in peffimam fortunam induere.

10
XVI. LASKII hæc captiuitas , quemadmodum rebus FERDINANDI , da-
mnofa ; ita exitiabilis , vti adparuit poftea , legato ipfi fuit. Tametfi enim ,
2.
profectus in bellum Solymannus , Laskium in gratiam receptum , fecum
duxit ; interuertit tamen hanc eius felicitatem , turbo inopinatus, quem
Antonii Rinconis cædes , concitauerat. Solymannus , noua offenfus iniuria ,

Laskium , Belgrádi reliquit cuftoditum , fcribit Jovivs ; g ) cum ex fpeculato-

rum litteris , Antonium Rinconem , veterem apud fe Byzantii legatum , remit-
tente , cum mandatis , Franciſco rege , e Gallia redeuntem , in Pado amne , a Cæ-
farianis interfectum accepiffet. Diluit tamen , obiectum FERDINANDO , cri.
# men , Laski , iterumque in libertatem adfertus , ac donis etiam honeftatus
a tyranno , in Sarmatiam , Ferdinando , ob vim morbi , intimis vifceribus
IES iam tum concepti , nequidem falutato , corpore & animo æger , rediit.
Nam , eam Turcarum , qui Belgradi , liberali detentum cuftodia , obferua-
bant , iniquitatem fuiffe aiunt , vt nihil dubitarint , lentum ei venenum ,
3

30 clam propinare. Ita ISTVANFFYVs b ) Neque LASCVs , inquit , diu vitam

17012
producere potuit ; quum in Poloniam patriam reuerfum , letifer morbus
fine fufpicione veneni , corripuiffet. quod ei a Turcis , in lacte , cuius frequenti
P.
R

fu delectabatur , præbitum fuiffe , fama erat. Gemina his , fi lactis potiones

excipias , Jovivs i ) in litteras retulit : Lafcbus , diu , eo beneficio vti non
potuit : regreffum enim in Sarmatiam , eonceptus antea vehemens oppreffit mor
bus ; ita , vt plerique ex aula Germani , fa &tum ad inuidiam vertentes , non
tabifico quidem fluentis alui vitio , quo diu laboraffet ; fed lentis tyranni ve-
nenis omnino , fublatum contenderent k ) : quum vir ille , omnis virtutis ac

elegantiæ laude infignis , & longiore vita dignus , in ea reipublicæ fortuna , vel
ab ipfo rege lugebatur. Hic valet illud PERSII :

O curas bominum! o quantum in rebus inane !

XVII. Alioquin , certum eft , indoluiffe , plerosque Europæ princi-

pes , maturo huic , atque iniquo , Laskii fato : quippe cui , ætate illa , pau-
ci , per regum aulas , pares putarentur ; fiue , in explicandis confiliis pru
dentiam ; fiue , in exfequendis , conftantiam , & imperterriti robur animi ,
æftimaueris, Quibus rebus , inuitati eruditi , non vnis laudibus , mortuum
funt profequuti. PHILIPPVM certe MELANCHTONEM , orationem edidiffe ,
ab homine ingeniofo , de Hieronymi confcriptum encomiis , ex epiftola
X X 2 fua ,

g) Lib. XL. p. 305. Adde, SLEIDANI Com-
mentarior. Lib. XIV. p . m. 391. ad an-
num MDXLI. vbi Cæfarianorum faci-
nus illud , per POLINVM , Galliæ regem
ERANCISCVM , nunciauiffe Solymanno
b) Loco , nunc citato , p . 243 , 23 .
i) Inibi , & pagína eadem.
k) Lege , fi datur ; nam nobis quidem
non eft ad manus liber ; MANLII Col-
lectanea Locorum Communium, p . 743.

legas. De POLINI , legatione hác , ad vbi memorabilis locus eft , de mifero

Turcam , vide Jovivм , Lib. XLI, p. morbi genere , quo Hieronymus exftin
398. fequ. tus fuit : indice iterum,Cl, BEYSCHLAG.
&
 Præfatio.

fua , ) ad fratrem , Jobannem Laski , perfcripta , condifcas. quam , fi po-

tuiffemus indipifci , mantiffæ loco , Arcana huic Hiftoria , nihil dubita-
uiffemus adiicere. Sed forte , plus fatis de LASKIO ; dum confummatiora
dederit , Cl. BEYSCHLAG : a quo id , publice , ac noftro quodam iure , &
petimus , & exfpectamus auide .

XVIII. Ad manu fcriptum codicem , quod adtinet , ex quo Hiftoriam

hanc , fumma adcuratione , depromfimus ; nam ne id quidem ignorare
Lectorem volo ; habeo eum in cimeliis , ita exaratum , vt non vno indi
cio prodat , calamo ipfius Laskii , partem maximam , confcriptum effe,
quem , qui volent videre , promtum me in oftendendo habebunt ; vt fi
des , ad pofteros fit adprobatior fecuriorque. Vale , Amice Lector ! & co-
natibus noftris faue , iisque vtere, Pifonii An. MDCCXXXVII . XV.
,
Cal. Apriles.

1) Exftant litteræ cæ , in Tomo Epifto- | uorum edito , An. MDCXLVII . pag.

larum MELANCHTONIS , Lugduni Bata- | 321.

ACTIO
!
 159

H
are
di

6
CO.

ACTIO

HIERONYMI LASZKY

apud Turcam ,
nomine

REGIS IOHANNIS.

Die Vigefima fecunda Decembris , veni Conftantinopolim , ora-

tor ad Turcarum Imperatorem , a Sereniffimo Principe IOHANNE HVNGARIA
REGE &c. &c. miffus , A. MDXXVII . Audientia , non fine moleftificatione
apud Ibraimum , a ) conciliata , & falutatione præmiffa :

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Vdiuimus , tuum Dominum effe virum magni ingenii ac induftriæ , &

multis hoc verum effe indiciis , cognouimus ; fed tunc obdormiuit
cum coronari debuit , quia non quæfiuit regnum a magno Domino
noftro. Nam , quicunque attigerit Domini noftri manicam , per nul-
lam poteftatem mundi frangi poteft. Quare Dominus tuus non co-
gitauit , videns ciuitatem Regalem Budam exuftam , & Domum Regis
intactam , quid hoc fibi vellet. Dominus etenim nofter , eam ob rem arcem reliquit
integram , quia breui ad illam redire ftatuerit. Debuit hoc diu feciffe Dominus tuus
& non nunc , fed antequam adhuc coronam capiti fuo imponeret ; nunc , quia aliter
non poteft , preffus ab Archiduce , quærit gratiam , quærit pacem : vbi, fi non fuiffet illi
cum Ferdinando bellum , certe nos ab illo , aliud , quam pacem expectabamus. Scimus,
quia laborauit per Radich , apud Czár Joan. Tu venifti huc , vbi totius mundi certa
noua femper funt : fcitur hic, quid Archi Dux eft ; fcitur , quid tuus Dominus ; fcitur,
quid alii Principes Chriftiani &c.

Lafzky , ad Baffam.

Ertum eft , quæ dicis , b ) quia Dominus meus fingulari polleat induftria , qui
eum co
Decad. I. Monument . IV. Ss tuitu ,

a) Perperam PAVLLVS IoVIVS , poft pri- b) Sine interprete , cum Baffis egiffe Las-
mum ftatim aduentum , SOLYMANNVM adiif- XYVM , Auctor eft Iovivs , idque lingua
fe fcribit LASKYVм , pofteaque ad purpu - Illyrica : quod ea lingua , omnibus fere in
ratos fuiffe reiectum. Longa ei , vti adpa- aula effet familiaris. Hiftoriarum fui tempo

0 ret , mora colluctationeque opus erat, dum ris , Libro XXVIII . p . 276.
ad folemnem audientiam admitteretur.
160 Hieronymi Lafzky, Hift. arcana

tuitu , vt ipfe , per induftriam fuam , per opes & vires fuas , afflicto a vobis regno
fubueniret. Actumque eft hoc per longam electionem eorum , qui ius libertatem-
que eligendi Reges habent ; eamque ob confuetudinem, Dominus meus fatis habet
in electione & coronatione corum , quorum in manibus , in defectu hæredis , electio
eft priuilegiata, Ego tunc Vngaria non fui , cum Imperator Turcarum illam inuafe-
rat , nec cum Dominus meus coronaretur ; communis tamen vox eft , quod Dominus
vefter , hoc moris habet , vt domum inimicorum , modo in illa comedat , vel quic.
fcat , faluam femper relinquat. Dicunt alii , quia timore Budam reliquiffet ; alii
referunt , quod ob commeatus penuriam : & ita , alia eft apud Vngaros opinio , quam
tu dicis. Quare , non me mifit huc Dominus meus , ad tangendam manicam Impe
ratoris ; fed ad falutandum eum , & ad dandam illi manum , vt moris eft , & ad confi-
ciendum cum illo talem pacem & confœderationem , quæ duraret & vera effet. Do-
minus enim meus , cum adhuc minorem conditionem egiffet , femper Regibus fuis
fuadebat , vt cum Turcarum Imperatoribus amice pacificeque viuerent ; fed aliorum
tunc fententia præualebat : vbi nunc Dominus meus Rex exiftens , quod Dominis &
prædecefforibus fuis fuadebat , folus eft facere pronus & paratus , videlicet bonam
amicitiam , ar&
tam coniun & tionem atque certam confœderationem. Quod autem
huc noua ex omnibus partibus adferantur , non miror , quia hoc mercatores faciunt
potiffimum ; fed , quod mercatores omnia fciant , vel fi fciunt , vera dicant , hoc non
femper fit , nam timent hic vos , & adulantur , timoris cauffa. Certum tamen eft , H
maximos apud nos reges effe ac potentes , nifi ad inuicem nunc aliquomodo difcor tard
des effent.

Baſſa , ad Laſzky.

ADuentum
que tibi , tuum magno
quomodo de te gratusDomino cuius
fuerit , & dicam fclauus fum , dicam.
, quod venifti ad faciendam
pacem & amicitiam.

Lafzky , ad Baffam.
Ominatio tua , nihil mihi refpondeat , fi vult effe grata fraternitas , per regem
B
meum illi oblata , ad quam conficiendam ego plenum habeo mandatum mecum.
Cupit enim Dominus meus , non folum cum Imperatore coniungi , fed etiam tecum ,
qui Imperatorem gubernas.

Baffa , ad Lafzky. V

Vbridendo , dixi , inquit , dixi tibi , quia fclauus fum Domini mei ; probus autem
Svbri
fclauus, nihil facit absque fcitu Domini fui. Itaque , licet vt fclaui Domini no-
ftri , nihil plus indigemus , quam falute Domini noftri , cuius capite faluo , omnia
I
nobis fideliter feruientibus bona funt : gratiffimus tamen ego fum certe , huius
aid
Domini tui affe& tionis ; opus tamen eft , vt prius dicam Domino noftro magno , ad-
Jod
uentum tuum , ex cuius mente elicere debebo , modo quo gratus erit de aduentu
tuo hic. Dic tamen mihi , inquit , Ferdinandus , quot gentes habet ; audiuimus, quia
viginti quinque mille : eftne hoc multum , contra tuum Dominum ? qui , exiftens Er-
délyben c ) , faciebat in duplo maiorem exercitum ; fed verum eft , quia poteftas Do-
mini noftri , attriuit & minorauit vires Vngaricas. Certe nos credebamus Vngaros
præcipuos viros ; fed , non inuenimus eos bonos pugnatores , qui regem fuum , non
a nobis, fed a parua d) aqua liberare neglexerunt : & nos tali morte , nec infimum
hominem noftrum mori admitteremus. Et hic commendabat operam & induftriam
fuam , tragœdiam belli replicando.

Lafzky

c) ERDELY , Hungaris , Tranfiluania di- d) Paluftrem lacunam intelligit , in qua

citur , cuius Vajvoda fuit IOHANNES ,Wla- fuffocatus eft LVDOVICVS II.
dislai Poloni , regis Hung. beneficio crea-
tus.
 161
Legationis ad Solymannum.

Lafzky , Baſſam.
ad Baffam.
Erum eft, quia FERDINANDVS , æque , vti dicis , non magnum habet exercitum ;
VE
gens eft minor , quam eius potentia exigit , fed gens electa. Equitum armato-
rum decem millia ; equitum leuis armaturæ quinque millia ; peditum electorum decem
millia ; inter quos , archibufierii , & fclopetarii , vfque ad quatuor mille funt : omnes
deinde bellicos apparatus , optime habet inftru& tos. Bombardas maiores & mino-
res habet 200. Pontem fecum affidue ducit. Scis , quia talis exercitus , in vno die
poteft pugnare cum maxima potentia. Quia non omnes , qui ad prælium veniunt ,
fimul pugnant. Profecto , fi Rex Ludouicus habuiffet iftum exercitum, non pugnaffet
adeo infeliciter. Dominus autem meus , eam ob rem minor erat vfque huc viribus ,
quia diuifim exercitum tenere cogebatur. In Slavonia vnum magnum exercitum ,
ductore Comite Chriftophoro alebat , propter veftras ex Bofna incurfiones. In Vngaria↳
quam Tiffia perfluit , Radich , multa millia hominum , ob Sandzakum Semendricum , gu .
bernabat ; fed nunc opinor , dante Domino , audietis breui bona noua , quia fe Do-
minus meus ad coniungendum cum gentibus , ex Tranfiluania & Polonia venienti
bus , ac cum Radich , in difceffu meo contulit.

Baffa , ad Lafzky.

Ic cœpit prædicare potentiam Domini fui, & multa de illa iactitare : cui ego me
H'
opponere nolui , cumque iam tanti feciffet Dominum fuum , & feipfum , dixit ,
tarda iam hora eft , alio tempore liberius tecum agam. Bona nox.

Lafzky , Baſſam.
ad Baffam.
Abeo , inquit , literas , ad alios Baſſas ; at Dominus meus eas illis tradendas non
HAiuffit , absque licentia tua. Rex enim meus fcit , quia tu omnia facis , omnia
gubernas , & omnia potes , nec aliud dicturus fum Baffis , quam falutationem.

Baffa , ad Lafzky.
Ene fcio , tuus Dominus , quia fcripfit & aliis literas. Vade cras , & faluta eos.
BEnd

Die XXIII. Decembris.

Ocatus ad Muftaffa Baſſam , veni , vbi parua reuerentia mihi facta , qui exaudita
Voc a
falutatione mea , fimplici & non compta , dixit mihi :

1 Mustaffa Baffa , ad Lafzky.

V fuifti heri apud Ibraim Baffam , omnia ille , quæ locutus es , nobis aliis Baſſis
apperuit ; fed dic tu mihi, quæ forfitan præ pudore Ibraim Baſſa non dixiſti , ad
quid venifti huc ad Dominum noftrum ? quia hic nullus oratorum adfert aliquid ad

N Dominum noftrum , quod nobis prius non faceret cognitum ; dicas igitur mihi , quid
vult Dominus tuus ? Lafzky , ad Mustaffa Baffam.

Ifit , inquam , me Dominus meus , huc ad Imperatorem vifitandum , & falutan.

Mit tionem arctam & perpetuam .
dum , cupiens cum illo amicitiam , & coniun&

Muſtaffa Baffa , ad Lafzky.

Ihil plus , inquit , tibi commiffum , quam hoc eft , quod dixifti , non portaſti
Nhil
munera meo Domino ?

1 Lafzky , ad Muſtaffa Baffam.

Vando , inquam , tractabunt mecum de amicitia & fœderibus , erunt alia , quæ
; antequam fciam , an fit talis
grata Imperatori , nihil aliud , vel agere , vel dicere poffum, Munera nulla attuli
quia mihi nulla data funt.
S92
Mustaffa
162 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

Muſtaffa Baffa , ad Lafzky.

tu , inquit , venifti quærere amicitiam ? tu non venifti quærere amicitiam

Ergo fed venifti quærere gratiam , & commendare feruitia Domini tui , Imperatori
noftro tarde tamen venifti , fique gratus apud nos effe voluiffes , debuifti venire ,
ante tui Regis coronationem . Dic mihi , quo aufu Dominus tuus Budam intrauit , lo-
cum per Imperatoris noftri equi vngulas calcatum , Domum Regiam relictam in inte-
gritate , propter reditum Domini noftri ; quodfi non fuiffet in dorfo noftro hiems ,
quæfiuiffemus iftum tuum Dominum in Transfiluania , & docuiffemus illum aliud ,
quam amicitiam , cum noftro Domino tractare. Lex noftra eft , vbicunque caput Do-
mini noftri quiefcit , vbi femel caput equi fui intrat , hoc iam perpetuo titulo fpe.
tare debet ad Dominum noftrum.
& Quare , tuus Dominus leuipendit Imperatorem ,
cum fua amicitia. Frater ! tu venifti , ficuti a feruitore ; fi non venifti cum tributo ,
non amplius loquere mecum.

Lafzky , ad Mustaffa Baffam.

Eni , inquam , huc , credens , me gratam rem , & Imperatori , & vobis ferre , por-
V tans vobi amic
s itiam & coniun & tionis ftudium. Quid credis ? quod fufo Rege
Ludouico , & aliquibus occifis , iam regnum Hungaria nihil fit ? Parumne huc porto ,
cum poft acceptum a vobis damnum , non vindictam minor ; fed pacem & amicitiam
offero ? Exiftimas , opinor , iam Vngaros , Valachos effe : faciam aliam Regis , & Regni
Vngaria , rationem , quam Moldauorum , qui ferui Domini mei funt. Dixifti , fi non
portem tributum , vt nihil plus agerem tecum : tributum non porto , & bene valeas.

Muftaffa Baffa , ad Lafzky.

Icemus , inquit , Domino noftro , quæ poftea quia
D co modo non admitteris ad magnum dixifti : poteris difcedere :
Dominum noftrum. Sed , quare tam diu
celas ? credis tu , quod nos nefciamus tui Regis neceffitatem ? nonne Radul Vayuoda,
omnia noftra fcit negotia , quæ nobis , ficuti tributarius , perfcribit. Certumque eft ,
quia tu venifti rogare auxilium , contra FERDINANDVM , & portas tributum , aut fecuri-
tatem fugiendi huc Domino tuo parare : quia Ferdinandi maior eft potentia , quam
veftra.

Lafzky , ad Mustaffa Baffam.

E tributo locutus fum femel , quia Dominus meus , e ) nec fomniat de illo : &
filendum eft. attinet contra FERDINANDVM ,
tempore dicam quia , omnes amicitiæ , & coniunctiones , matura hominum proui-
dentia , contrahuntur ; non ob præfentaneas tantum neceffitates ; fed etiam ob fu
turas. Securitatem autem Domino huc fugiendi , non veni parare , rogoque ne illam
detis , cum non eam quæfierim ; fed parare vellem , fi poffem , amorem inter Domi-
num tuum , & meum , & quod Dominus meus , loco patris Imperatorem deinceps iam
haberet.

Mustaffa Baffa, ad Lafzky.

Vomodo , loco patris ? Sed dic mihi , cuias es tu ? non es , video , Vngarus. Ego
Qdixi , Polonus fum. Vbi didicifti Italice ? Italia , refpondi. quid ibi fecifti ? fui
& in ftudio ibi , & videndi gratia. Baffa dicit : Frater ! multa ftuduifti , fed certe pa-
rum intelligis ! Tu dixifti nunc verbum , non fapientiæ ; quia dixifti , quod Dominus
tuus , imperatorem patris loco haberet. Vide , quia bonum eft loqui prius apud nos
Paffas , quia , fi hoc Imperator audiret , nefcio quid tecum faceret ; certe non ftares
bene

e ) Emendandus hinc eft lovivs , quan- mitte clientelæ nomen cun&tis gentibus,
do, fpopondiffe ait LASKY VM; tributa , declaraturum IOANNEM , loco cit. p. 277 .
quæ imponeret , quotannis perfoluendo ,
 Legationis ad Solymannum. 163

bene cum tuo capite. Nonne fcis , quia magnus Dominus nofter , primus eft poft
diuinam potentiam , & vti vnus fol per cælum vagatur , fic totius mundi Imperator ,
nofter Dominus eft ; & tu , exiftens Bani Tranfiluania curfor , aufus es vocare magnum
Dominum noftrum , patrem parui Domini tui.

Lafzky ad Mustaffa Baſſam.

[u , >
feciffem bene , fi non audiuiffem Dominum meum
ita leuipendi , nec etiam me ipfum. Eftne hoc malum ? quod Rex Vngaria , qui
fcribebat Imperatori , amico & vicino dilecto , fcriberet tanquam Patri honorando.
Si vos honorem non cupitis , culpa veftra eft ; nonne filiorum eft ? patres , quadam
fingulari obferuantia profequi ? cum itaque apud vos hoc male fonat , tollamus id
ipfum ; non fit alter alteri , nec pater , nec filius. Ergo , propter iftam potentiam ,
quam affeueras , fi hoc apud Imperatorem dicerem , male ftarem cum capite meo !
credis tu forfitan , quod caput meum , capræ effet , vel quod Imperatoris prudentia
ac humanitas , eadem , vt tua effet. Non miror ego , quia poteftatem tui Domini , vi
tantum prædicas ; quia quilibet ita feruus & felauus facere debet . Omnis etiam
apud Reges noftros fubditus , femper maiorem Domini fui , quam alterius potentiam
facit. Galli , præferunt vires fuas omnibus aliis : Hifpani , hoc ipfum de fe affeuerant :
Idem Alemanni : idem , Poloni , idem Vngari fentiunt de viribus fuis : veftri , per fe ,
Ito multi vires fuas faciunt , ita etiam & vos veftras. Dominus autem meus , nihil de fe
‫נ‬
præfumptuofi prædicare permittit , fciens , potentiam mundi , non in manibus eſſe
veftris , fed ftare illam in Diuina voluntate ac in fuo iudicio. Quare , tu , Dominum
031 meum Erdélybanum, quare me curforem vocas ? fed verum eft, ficut mihi Dominus tuus
1
( cum eius fubditus non fim ) Imperator non eft , fed tuus ; ita , Dominus meus ,
Rex mihi eft , tibi autem non eft. Curforem me vocaſti , ſi ob id , quia cum paucis
aduenerim. Moris eft apud nos , vt , quando equum aliquem noftrum , ad vfum
armaturæ impedit cauda , abfcindimus illam breuiffime ; & ita equus eft , coque mo-
do melius feruit. Sic etiam oratorem , non facit longus equitum tractus , non equi ,
non veftes , non famuli ; fed confidentia de illo , Domini eius , & materia commiffa.
Male co modo honorafti Dominum meum Regem , potuifti me ad hanc ignominiam
non vocare,

Muſtaffa Baffa
Baſſa , ad Laſzky.

Ex , inquit , tibi Dominus tuus fit , fed nobis non erit ; quia non quæfiuit a nobis
tamen aduenifti : vocari,

quia ad Dominum noftrum non veniunt Oratores , absque muneribus : non quod
munera pofcamus ; fed , quia per munera , maioritas honoratur Domini noftri. Cer-
tus fis , quia , cum venifti absque muneribus , non videbis Imperatorem , nec ei ofcu
laberis manum.

Lafzky , ad Mustaffa Baſſam.

Eftinabam , inquam , huc , credens me acceptum fore , multaque damna ac diſcri-

mina , veniendo huc , perpeffus fum , ita , vt me reuertendi fumma vrgeret neces-
fitas. Cum tamen perpendebam , Ambaffadam meam , non redii ; fed huc in hac in-
commoditate mea venire conftitui. Expectabam a vobis honorem , expectabam mu-
2

nera ; fed video , vos folos munera quærere , quorum apud me nihil eft , fique aliquid
fuiffet , ademptum effet , cum aliis meis rebus.
2

Muftaffa Baffa, ad Lafzky.

2

富
ar On propter munera , inquit , dantur dona Domino noftro ; fed propter honora-
2

tionem. Si itaque voluifti honorem , id eft videre Imperatorem noftrum , &

ofculari illi manum , debuifti portare munera ; fed Dominus tuus , fecit , non ficuti
3E

Rex , quia facto non eft Rex.

Decad, I. Monument . IV. Tt
Lafuky,
 164
Hie Laf , Hif . arc
ron zky t an a
ymi
Lafzky , ad Mustaffam.

Vnera non f) adtuli , fed veni ad tuum Dominum Orator , non portans res ,
M ficuti afini faciunt ; fed portans commiffa fidei meæ , verba transmandata , &
id genus rerum , Oratorem demonftrantium. Vocas Dominum meum non Regem ,
Dixi tibi iam , quia tuus Dominus non mihi eft Imperator , quia ego Regem meum
recognofco , & non alium ; fic etiam Rex meus , tibi Rex non eft , fed mihi eft.

Muftaffa , ad Lafzky.

Ene , inquit , facit , qui Domini fui honorem tutatur ae obferuat. Quæ tecum
BE egi , cras fciet Imperator nofter , & bona nox ! Frater ! cum ifta tua amicitia , quam
portas , nefcio quid habebis reſponſi , tamen non timeas , fis boni animi , quia , in
aduerfis vir cognofcitur.
Die XXIII. Decembris.

Ocatus ad Ayas Baffam , humanam habui audientiam qui me interrogauit , de

V
ftatu Regis mei , de potentia eius , & FERDINANDI , & aliis rebus extraordinariis
negotii mei.

Ayas Baffa , ad Lafzky.

'Go , inquit , tecum ad magna non defcendam , quia tarde venifti. Erimus tamen
E recum omnes tres nos Baffe , breui , & tunc libere omnia communicabimus.
Sed , dic mihi , Radul Vayuoda miſeratne Balaor , ad Regem tuum , fign ficandum illi ,
quæ confulebam ego ? nam mihi , cum dicto Vayuoda , fumma eft coniunctio , & ita
per medium eius , confilium meum , Domino tuo aperire volui. Miror tamen , quod
diu non adueneris , ad hanc Domini noftri portam.

Lafzky , ad Ayas Baffam.

Thil horum , inquio , a Domino meo percepi , multotiesque audiui & vidi , Domi-
meum Radul a meo acceptum
non ita refert , ficuti deberet ; fed de confilio tuo nihil intellexi. Rogat te tamen
Dominus meus , vt fis bonus ftructor pacis , amicitiæ ac coniun& tionis , cum Impera-
tore & Domino meo , faciendæ. Tale autem officium tuum , gratia fua ac liberali .
tate , Sereniffimus Dominus meus Rex , recompenfabit.

Ayas Baffa , ad Lafzky.

Iror , neglexiffe Vayuodam confilium meum ; fed dic mihi ille Domini noftri
fclauus , qui in Oratorem ad Ludouicum Regem miffus erat , fcimus quia fede-
bat in Tata , viuitne , g ) vel in cuius manibus nunc eft ?

Lafzky , ad Ayas Baſſam.

Efcio , inquam , certe , quia nouus fum Vngaria homo : certum tamen eft , fi effet
iu manibus Domini mei , fuiffet diu liber : quia non funt Oratores culpandi ,
cum

f) Ergo , minus ex vero fcripfit lovIVS ,
Hiftoriar. Lib. XXVIII . p. 275. fequ . Pri-
mo omnium , inquit , allatis muneribus
quæ elegantia potius , quam pretio placi-
tura , grataque vxoribus futura , non ab-
furde exiftimarat , purpuratorum non mo-
do , fed ianitorum etiam amicitiam mo-
uerint. Ita & ISTVANFFYVS : Libro X. p.
151 , 28. IovIVM exfcripfit WOLFFGANGVS
BETHLEN , Hift. Lib. I. p . 49.
g ) BERHAMVS fuit , SOLYMANNI legatus ,
ad LVDOVICVM miffus , ISTVANFFYVS Lib.VI,
p. 90 , 5. Tatam , in vincula datus , ibique ,
cum vniuerfo comitatu , clam interfectus.
1dem , Lib. VII , p. 92 , 38. Egregium , fi
fuperis placet , facinus ! Hungarico , breui
poft , cruore eluendum .
 Legationis ad Solymannum. 165
cum voluntatem & mandata Dominorum fuorum exequuntur. Omnino , hoc ipfum,
quia detentus erat , fuit Domino meo aduerfiffimum , femperque factum illud vitu-
perabat. Interrogauit poftea , an Regia Maieftas , habeat vxorem ? interrogauit , de
fratre eius Georgio , dixitque , corpus fuum non effe inuentum , quod ipfe ex induſtria
quærendum commiferat : & quæfitis a me communioribus rebus , finem , cum bona
nocte , fecit verbis.

Eadem die , Dominus Ludouicus , b) habuit a me literas Regias , per vnum Tur-
cam transmiffas.

Die fequenti , qui fuit XXIV. Decembris , in aliam me domum transtuli , vbi ad-
hibuerunt mihi cuftodiam : femper vnus Chauz in die , alter de nocte , ante cubiculum
fedebat , neminem ad me admittendo , neque aliquem meorum exire permittendo , &
omnia fere fumptu meo emebam , ad viuendi meam , & equorum neceffitatem.

Die XXV. Decembris , qui fuit feftum NATALIS CHRISTI , in diuerforio , vbi equi
ftabant , duos agazones , Turca ægre percufferunt , & mihi magnam cuftodes mei in-
gratitudinem oftendebant.

Die XXVI . Decembris , ibidem in eadem miferia , huc venit ad me , Dominus

Ludouicus de Gritti , correptis cuftodibus ; & docuit , quomodo mirarentur aduentum
meum cum ifta legatione: vbi folabatur me , & vt non curarem , quæ fierent , roga-
bat. Conftiruimusque inter nos , vt literas Regias , quas illi miferam , monftraret
Baffæ , & quod quæreret licentiam audiendi commiffionem Regiam , cui non apperui
fingula , folummodo dixi ; Dominus meus intellexit , hic te agere , & pollere hic apud Baf-
fas gratia : quare rogat , vt fis mihi confilio in ifta porta , cuius ego confuetudinem nefcio. Ta-
men, maius erit officium Domino meo , monftrando in transferendis præmiis ex Venetiis , qua
fingulis menfibus , Chriftianiſſimus Rex , Domino meo , vi confederationis , fub nomine auxilii
mittit Venetias , pro quolibet menfe fcilicet XXX. Millia coronarum dando. Ha pecunia pro-
pter bellum cum FERDINANDO , per nullam aliam viam tutiorem Vngariam conduci , quam per
banc , aut per Araguſam poſſunt ; tamen , tutior mihi ifta videtur. Sed poftquam habueris lis
centiam , publice huc ad me veniendi , & fciuero , fi hic pacem conficiam , tunc de pramiis
bifce melius confulemus. Retulit mihi , officium patris fui Ducis ; retulit illius Reipub.
licæ follicitudinem , quam hic habuerunt apud Baffas , & medio fui , ac oratoris hic
agentis , dixitque , Turcas , diu Vngariam lapfa æftate inuafuros fuiffe , nifi hoc modo,
‫ו‬ per ipfum & Oratorem Venetorum retinerentur ; dixitque , non futuram alio modo
• pacem , quam per tributi conditionem : cui ego , longis verbis , impoffibilitatem
expofui ; nec me defuper habere mandatum : quia hoc nunquam cogitaffet Domi-
nus meus. Rogaui demum , vt exploraret mentes hominum , & mihi fubiiceret ; fi
autem licentiam veniendi , & me vifendi non haberet , vt fcriberet , fcriptaque ,
52

arte aliqua transmitteret.

Die XXVII . Decembris , ibidem in conclaui habui pollicem ) a Domino Lu

douico , vbi ſcribit , fe non obtinuiffe licentiam veniendi ad me , nec illam habiturum,
nifi adhuc femel apud Baffam fuerim , fignificauitque , cras me apud Baffum futurum , &
quod certum fit , vt fi cum tributo non veni , quod male tractabor , nec Imperatorem
videbo. Admonuit tamen , vt cum a Baffa tentatus fuerim , fortis fim in propofito
meo &c. plura non audeo fcribere ; fcripfit mihi.

Die XXVIII. Decembris , qui fuit dies Sabbathi , vocauit me Ibraim Baſſa. Eft enim
confuetudo apud Cæfaris portam , vt in feptimana , quatuor diebus , Imperialis te-
FS
neatur audientia , Sabbatho , die Dominico , die Luna , & die Martis , iifque , & non aliis
diebus audientia datur Oratoribus ; vocatur autem hoc audientiæ tempus , lingua
illorum Deuan.
Tt 2 Ibraim

5
b) GRITTVS nimirum ftrenuus , cruentæ | i) Schedulam intelligo , ad modum
ftructor fcenæ , quam poftea reclufit ty- pollicis complicatam.
annus , vitra modem fanguinolentus.
166
Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

Ibraim Baffa , ad Laſzky.

Ffectionem Domini tui , & mutuam fraternitatem , inquit , coniunctionemque gra-

to excipio animo , & volo illi minoris effe loco fratris ; fed , frater fratri , ami-
cus amico , ita debet effe obnoxius , vt res vtriusque , vnius fint , eadem voluntas ,
vnum ftudium ac vnum confilium. Quare , ego talem cupiens , cum tuo Rege , ha-
bere fraternitatem , quæ certa & conftans maneret , & quæ effet groffa , non tenuis ,
quæ facile rumpitur , dico tibi , quia non mihi licet , nec poffum eiusmodi inire fra-
ternitatem , nifi prius fciuero , omnia tui Domini negotia , & maxime , quid apud no-
ftrum Imperatorem poftulet ? modo quo illi fe exhibeat ? nam ego plus Domino meo ,
quam patri , plus , quam foli debeo. Nam , fi tuus Dominus taliter fe Domino no-
ftro exhibere nollet , quod illi effet honorificum , perpendere debebo , aliquid in ve-
"
ftris vifceribus effe , quod tempore fuo , contra nos repullularet , & hic mihi igno-
fcere debebit tuus Dominus , fi fraternitatem non exceperim.

Lafzky , ad Ibraim Baffam.

Onfiderare , inquio , potes , quia groffam vult tecum Dominus meus inire coniun-

teras , absque tua voluntate , offerre iuffit : Tu autem iuffifti , vt eos inuiferem , vbi ,
cum ad Mustafa Baffam veniffem , indigne ab eo tractatus fum. Sereniffimus Domi-
nus meus Rex , non Rex nominatus ; ego curfor vocatus. Quid prodeft , ifta tua hu .
manitas , quam tu mihi exhibes ? cum me folus honorifice excipis & audis ; Regem
vero meum , & me, admittis leuipendi. Si fciuiffem ego hoc , non iuiffem ad illum
certe. Nam ego non veni ad iurgia , nec ad contentiones , nec veni ad eum , ad
quem me pridie præmiferas ; fed veni ad te. Credo id per induftriam abs te factum
extitiffe , aut in leuipendium Domino meo , vel certe , vt cognofcerem , quantum be-
nignitas tua , ab illius diftet inhumanitate. Omnia mihi perplacent , cum tecum ago ,
quia video me loqui cum corde Domini fui, Agnofco acutiem ( acumen ) induftriæ
& virtutis tuæ. Scio , quia fcias mores hominum , & modos , fcias quid in mundo
tractetur , quæ fit curiarum Regum , Principumque diuerfitas , cognofcis. Hæc tua
prudentia , hæc auctoritas , & humanitas , per totas regiones noftras , maximum no-
men habet. Nunquam ego audiui , Mustafa Baffe , nunquam Ayas Bafa nomen : ob-
que tales tuas præclaras dotes , Rex meus Sereniffimus , honore & fraternitate fua di-
gn atur Te , & non alium quempiam. Nec miror , quia hanc coniunctionem inire
nolueris , nifi certitudo , modo , quo erit Domino meo cum Imperatore tuo , tibi prius
foret cognita ; fi enim aliter faceres , & ego crederem te aliquid aduerfi Domino
tuo penfitare , qui te , cum illius inimico coniungeres ? Veni ad te , tanquam ad car-
dinem , qui fores am citiæ principum noftrorum , regeres & gubernares , permanendo
in fideli obfequio Domino tuo , & Regi meo , in fincera & arcta fraternitate : vbi
Dominus meus hoc fuum ftudium & confilium , quod femper Regibus fuis , Vladislao ,
& Ludouico , fuadebat & confulebat , nunc folus , cum Rex fit , exequi cupit , videli
cet , pacem , amicitiam , coniun &tionem , ac confoederationem , cum Imperatore tuo.
Hæcque ipfa , finire & perficere , medio tui , cupit & optat.

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Rater mi ! inquit , de magnis & diuerfis rebus tractando , oportet grata , ingratis
ita rebus noftris , & veftris . Muſtafa Bafa , bonus
vir eft , antiquus huius Imperialis Domus fclauus & Secretarius ; quilibet tamen more
fuo agit & viuit. Cum itaque , Dominus tuus , hoc fraternitatis vinculo , me fuum
effe cupit , cumque , vt dicis , te huc in meam mitteret confidentiam ; obfequere
confilio meo , videbis , quia rectum confilium , & bonum me fratrem Domino tuo
cognofces. Rex tuus coronatus eft , non ex Regio fanguine exiftens , neque per
fucceffionem ; fed electus , & coronatus , per partem ; habet inimicum FERDINANDVM ,
qui potentior ille eft , quem alia Vngarorum pars , duxit in Vngariam. Et vt vere
dicam ,
 167
Legationis ad Solymannum.
dicam , fi aliam iuftitiam non haberet , nifi eam ; quia Sororem habet Regis LVDOVICI ,
potior eius iuftitia apud DEVм eft , quam tui Domini. Nos autem Regem LVDOVICVM
occidimus , fedem eius regalem occupauimus , commedimus in ea , & dormiuimus.
Regnum illud noftrum eft. Quia , ftulte dicunt , qui afferunt ,Reges propter coronam
25, Reges effe. Non aurum , vel gemmæ , imperant ; fed ferrum , fablya , qua conficitur
obedientia. Itaque , femel fablya quæfitum , fablya teneri debet , viq ue occupatum
ac potentia , non poteft eripi , nifi aut alia potentia , aut tractatibus. Quare , con-
fulo tibi , vt Domino meo , quam maximum honorem faceres : nam illud Regnum
DC fuum eft , quia fruftra tempus perdis. Scimus potentiam Domini tui ; fcimus , quo-
modo Vngariam expilauimus , quæ nulla pecuniarum auxilia ferre poteft ; fcimus ma-
iorem Baronum , ad FERDINANDVM , defectionem ; fcimus , quia tuus Dominus retro-
cedere coactus eft , cum videret illius fortiorem exercitum . Quare , accipiat tuus
Dominus , manicam Imperatoris noftri , recognofcat illum pro Domino , habebit Re-
3

gnum a nobis , habebit tale auxilium , quod non FERDINANDVM folum ; ſed & Ferdi-
nandi amicos , quando tuus Dominus voluerit , vertemus in pulueres. Montes illo-
rum , vngulis equorum noftrorum , reducemus ad planitiem. Eo igitur modo , Do.
mino tuo , certitudo regni facienda eft , certitudo Imperatoris amicitiæ , certitudo
fraternitatis noftræ ; ifta conditione , ſtatus Domini tui , ſtabiliendus eft. Vide ! fi
IS non fuiffent Oratores Veneti , & filius illius Reipublicæ Ducis , ( ad quem etiam , tu ,
fcio , literas attulifti ) hac elapfa æftate , guftaffemus , & Ferdinandum , & Dominum
tuum ; quia , non poteft effe melior pro tertio , nifi quando duo diffident , commoditas. Quid
b fuiffet , cum ego , cum Romania , & cum Janicfarorum parte , per hanc Danubii partem
iuiffem contra Ferdinandum ; & per aliam partem , focius meus Ayas Paſſa , oppofuis-
fet fe Domino tuo , ductis fecum vtique Moldauis , & aliquot millibus Tartarorum
vterque noftrum , fuperaret Centum Mille virorum numerum. Tartaros , in Poloniam ,
Qui tot mitteremus , quot fufficerent ; fed nos , ad Venetorum , qui noftri funt amici , po-
be ftulationem , fuperfedimus hac æftate ; non tamen dormiuimus : fi erit opus , ve-
agg niemus breui , inueniemus vtrumque laffum , fine opibus ; facilis erit cum eis trago-
Ar dia. Quare , confulo , pofcas a Domino meo Regnum , & roges , vt moram iftam Do-
mini tui boni confuleret. Dic , quia tuus Dominus , vult fub illius manica & vmbra
effe promittas tributum , fummam non nomines , quia ego hanc moderabor ; fi fa-
cies hoc , habebis omnia quæ volueris. Nam , fi huic thefauro fuo , quem habet Do-
:00 minus tuus confidit , Frater ! Frater ! facile ex illo puteo aqua extrabitur , in quem non in-
fluit , chorda , qua affiduepulfatur , rumpitur.

Baſſam..
Lafzky , ad Ibraim Baffam

' Ermonem , inquam , longum fecifti , & vix omnia memoriæ imprimere potui. Di-
xifti tamen inprimis , Regem meum non per fucceffionem , neque ex regio ftem-
mate ; fed per partem effe coronatum . Verum dicis , nullam Dominum meum ha
buiffe fucceffionem , quia non e regali domo effet ; fed eius talis coronatio laudabi-
lior eft , quam per hæreditatem ; quoniam plerumque hæredes prauos , tyrannos at-
que ineptos , vidimus & audiuimus ; fed Dominus meus , in defectu regiæ prolis
mafculæ , per longam electionem , tandem vnanimi omnium applaufu , exaltatus , &
coronatus eft. Coronantur autem apud nos Reges , a fubditis , vt corona , fidelita-
tem & obedientiam fuam teftificentur. Regnum autem Vngaria , fi per fucceffionis
lineam deuolui debuiffet , non alii , tali iure cederet , nifi Poloniæ Regi , qui Pa-
truus Ludouici erat. Tamen , Poloniæ Rex , libertatem Vngaricam opprimere noluit ;
23235022 Da

immo mifit oratores fuos ad coronationem , moderni Domini mei Regis , congratu
lando illi. Nam , femella , apud nos, k ) ficuti & apud vos , non hæreditant, Pro tanto ,
& apud DEVM , & apud homines , melior eft noftra , quam FERDINANDI iuftitia. Di-
xifti præterea , quia Ferdinandum alia pars , & potior Baronum traxit in Hungariam.
Decad. I. Monument, IV. u u Verum

4) Falfiffimum eft , de fucceffione in non nent. Idem fit apud TVRCAS , quibus
regno , apud HUNGAROS ; verum , & legi LVNA fua , nunquam eſt Sereniffima,
Salicæ congruum , in Gallia ; vbi Lilia
168 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

Verum eft , quod funt aliqui , qui timent , de male geftis , pœnam. Mox , poft mor-
tem Ludouici , ad FERDINANDVM fugerunt , qui Regem defun& tum , male gubernabant
qui plus propria , quam communia amarunt , qui cum veftro Domino , pacem facere
difuadebant. Ifti , metu feueritatis Vngarica , falutem fibi apud FERDINANDVM quæfic.
runt. Latrones ifti , & non Barones ) funt. Eft vnus ille claudus quondam Pa.
latinus , cui , ob latrocinium , dignitas Palatinatus adempta erat. Eft alter Thefaura
rius , qui ob furta & fraudes , captiuus fedebat ; funt & alii iftorum complures : ifti ,
non pars regni funt , fed vnum membrum , & id apoftematum , quod fi non auffugif
fet , abfciffum per plebem fuiffet. Vos , hic etiam habetis transfugas Perfas : nonne ,
quilibet illorum , aut ob metum , aut ob lucrum venit ; de hoc nobis nulla ratio eft.
Dixifti etiam , quia Regem occidiftis , Budam occupaftis , quod per hoc regnum ve-
ftrum effet. Si vos babere voluiffetis Budam , non ita illam relinquere debuiffetis
ficuti reliquiftis ; fed ita , ficuti Cairum , ficuti Damaſcum , ficuti Rhodum ; ſed , com
burendo , omnia inde aufferendo , nihil fuorum ibi relinquendo , non præfidiis mu-
niendo , non deftru & tum teædificando , repenteque recedendo ; quis eft ? qui non
dicat , hoc vos metu feciffe. Per hanc talem occupationem , nihil magni factum eſt.
Quia Buda , res eft , quæ facile capitur ; nihil effet omnino turpius , vt propter hoc ,
Reges Hungaria , deberent recognofcere Imperatorem veftrum . Confilium autem

tuum , quod das , honorificum eft , non meo tamen , fed tuo Domino , cum fuades
vt fub manicam & vmbram Imperialem , Rex ſe meus committat. Quid hoc ? propter
vnam excurfionem veftram , & aliquot in Seremio , caftellorum occupationem , iam
Rex Hungaria , a vobis dependere deberet , iam vobis tributarius , qui inter Reges
Chriftianos , tertius loco eft , opibus autem & viribus primus , qui antea , Imperatores
veftros , & noftros , multoties rupit ; qui Venetos Tributarios fibi reddidit ; qui Bo-
hemiæ regnum ; qui Auftriam , & alias Prouincias , fuæ fubiecerat ditioni. Is nunc
deberet effe vefter Tributarius ? tandem , fuit quondam inter Regem Matthiam , &
FRIDERICVM Imperatorem , contentio , resque MATTHIAE , peiorem habuere conditio-
nem , quam nunc Domini mei habent ; fuperauerat tamen MATTIAS breui fingüla ,
quid hoc eft , cum FERDINANDI exercitum , alterius fortis , quam noftrum vidimus ;
quod confulto retrocedebamus , arte cum illo agentes , & cupientes equos illos mas
gnos , diuturna fatiga , homines vero affiduo armorum onere , emacerare atque debi-
litare camque ob rem , retro cedebamus. Actum ita fæpius extitit apud antiquos
Romanos , & apud alios rei militaris gnaros ; nunc tamen audietis alia noua , & ma-
iora audietis , dante Domino. Ego huc veni , vt ex ifta parte Veftra , certus & mu-
tuus inter nos effet amor , pax , amicitia , & confœderatio , quam habentes , integra
manu , arcum in FERDINANDVM tenderemus , quia hucusque illum duobus tantum digi-
tis traximus , habentes Veftri , ficuti hoftium, maiorem , quam FERDINANDI , rationem .
Volumus igitur effe amici , amicis Veftris , inimici inimicis. Eftne hoc vobis paruma
Rege Hungariæ cum fumus fide diuerfi , cum regnum à vobis illud , recentem videat
iacturam ac offenfionem , co modo Vngaricam coniunctionem affequi ? Profecto , cre-
didi ego hic me habiturum aliam , quàm video gratitudinem , cum pro paruitate in-
duftriæ meæ perpendebam , tot & tantam rem veftram ex hac amicitia futuram ; fed
vos adhibuiftis tot mihi cuftodes , tanquam illi , qui fugam metiretur, Non veni
huc ad fugam , non veni , vt aliquid explorem. Veni , vt dixi , ca fpe , quia gratus
effe debuiffem. Creditis , iam apud nos non effe vires ; creditis , non effe maximos
Reges ? non effe id curæ , & apud magnos , & apud paruos , quia res Veſtræ , tani
breui tempore , in immenfum creuerunt ? confiditis Veftræ potentiæ , plus quam di-
uinæ voluntati ? recordari Alexandri Magni poteftis. Romanorum poteftate , nulla
maior fuit ; vbi nunc illa , quo initio creuere , eo fine interiere. Sapiens quisque eſt¸
qui in maxima fortuna , minimam habet licentiam. Dominia veftra omnia funt licentia,
Viuunt

1) Putide dictum ! Inuehitur vero , in apud ISTVANFFIVM , Libro IX. p. 137. ini
Palatinum , STEPHANVM BATHORI , atque tio : collato , PAVLLI JOVII , Hiftor. Libra
ALEXIVM THVRZO , & reliqua patriæ colu- XXVIII , p. 270 vbi videre poffis , detor-
mina. quorum nomina actusque , legefis ta , Hungarorum procerum , cognomina,
 Legationis ad Solymannum. 169

Viuunt omnes , quorum patres , fratres , & alios confanguineos , occidiftis . Nouum `
eft imperium veftrum ; omnia tyrannide gubernatis . Multoties iam in Syria , ac
Aegypto, rebellionem vidiftis. Regna longinqua habetis , ad quæ noftris paruus labor
nauigandi eft. Perla eft , qui bellum habet vobiscum ; nulla tamen ex parte , maior
vobis ruina imminet , quam per noftram Hungaria partem , quam , fi amicam vobis fe-
ceritis , nihil maritima bella timeatis : nam equites , nauibus duci non poffunt ; cum
peditibus vero , leuis comœdia eft. Hungari autém vobifcum amicitiam habentes ,
tutabuntur vos femper ab fuis oris , & non foli folum , fed & Dominus meus. Si
hoc gratum Imperatori effe deberet , induceret Sereniffimum Polonia Regem , ad facien.
dam , & quærendam vobifcum pacem , qui Poloniæ Rex , omnibus aliis Regum no-
ftrorum equitatu potentior eft , quos , fi amicos habueritis , nunquam hanc partem
tueri debebitis. Erunt enim ifti Reges , & foli amici Veftri , & alios illorum amicos,
ſemper ita manutenebunt , & nunquam aliquid hoftile molientur. Quia autem Ve-
netiarum Orator , & filius Ducis , vos , ab inuadenda Hungaria ; retraxit , fecerunt vt
amici , & regno illi obnoxii. Sed mihi non placet , hæc Veftræ potentiæ confiden-
tia , & iactantia. Dicis enim , irem & facerem &c. Futura namque , male quilibet fa-
cit , fifibi certa promittit , maxime autem in rebus bellicis , quorum euentus in manibus DEI,
& non pugnantium eft. Confiditis multum numero & multitudini Veftræ , quafi ne-
fciatis , quia , cum ad certamen deuenitur non omnes illi pugnant , qui ad prælium
12 veniunt ; victoria enim , vel ruina , femper per aliquot virorum millia , inprimis
T
pugnantium fequitur. Et fic non tantum fidatis vobismet ipfis , vt reliquos parui fa-
5 ciatis. Scitis , quia a nobis , omnes artes bellicæ & ingenia bombardarum ac muni-
tionum , traxere originem . Vos , fi vultis habere bonos machinarum fufores , fi il-
larum iaculatores , a nobis , multo impendio , quæritis. Itaque , temere fibi futura
pollicendo , fuperbe loquendo , nihil id facit aliud , quam , quod incerta fſpe pafcis
expectationem tuam. De tributo autem iam fæpius effe filendum dixi ;

nam Sereniffimus Dominus meus Rex , non folum , nunc inimico

fuo ; fed & agazoni fuo , citius Regno cederet , quam illud vobis
redderet tributarium. m ) Quare , fi non cupitis eam coniunctionem vobis
effe gratam , quam attuli , faciatis mihi faluum reditum ad Dominum meum , per eam,
quam veni , viam .

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Sedebat longo fatis tempore penfitando , demum dixit : iungamus nos ſubſelliis ,
vt liberius tractemus , fed absque faftu agamus. Dic mihi quæfo , ob quem finem
Domino tuo , Hungaria cedere debemus , ob quam vtilitatem , cum eo , hanc coniun-
tionem facere ? quia cum femel Dominus nofter aliquem fibi adiungit , ita eum fo
&
uet in gremio benignitatis & amicitiæ fuæ , vt nec vno puluere illum labefactari ad-
mittat. Regnum , fi tuo Regi dabimus , coniunctionem , fi cum illo faciemus , tum
erimus amici amicorum eius , tum inimicorum inimici. Nonne ad quamlibet eius
requifitionem , illi fubueniendum erit ? fubueniendum autem , nunc contra FERDI-
NANDVM , & gentem Germanicam , Veftri orbis potiorem , quibus Imperator Vefter ,
quibus Rex Francia , quibus Veneti , cum aliquid magni volunt facere , vtuntur. Per-
fpice , quantum impendium Domino meo faciendum erit ; impendium non vnius
tuum , absque aliquo fruct hoc Dominus meus facere deberet , propter Dominum
menfis , nec vnius anni. Cur
:
honoris , fuperioritatis , atque tributi hoc effe
deberet propter Domini tui amicitiam ? Cara eft hæc amicitia , per Dominum meum
non emitur. Dominus tuus , contra quem nobis fuppetias laturus eft ? contra Kiczel
Baſſam ? remote veftris eft. Nos vero , quid auxilii egemus contra illum , cuius me-
dietatem regni fubiecimus ; Mefopotomia iam tota noftra eft , fedimus in Deuris , fede
Uu 2 ac

m) En! quanta animi & oris libertate cari id LASKYo potuiffe , a lovio , &
Conftantiaque , negatum fit barbaris , ab ISTVANFFIO , atque horum fequacibusį
Hungaro , tributum , vt mirum fit , adfri- |
170 Hieronymi Lafzky , Hift . arcana

ac ciuitate illius regali , per dies duodecim , actumque iam diu effet de illis , nifi
effent de fide noftra. Ergo , Dominus tuus , vbi nobis fubueniet ? Igitur , propter
eius amicitiam, Hungariam illi noftram dare , ac tot gentibus & impendio auxiliari de-
bemus ? Dic mihi , fi vos effetis , ficut nos , in ifta potentia , in iftis opibus , viribus
& facultatibus , & noftros Oratores , hoc , quod tu habes , quærentes haberetis , quid
faceretis cum eis ? fufpenderetis eos certe ! quia recordamur , quid fecit Ludouicus ,
vni fclauo noftro , a tanto Domino eunti , nihil mali portanti ; tulit tamen pro facto
illo , talem , vt fcis , bonus Rex , pœnam , & certe ego doleo de perfona fua. Miror
tuæ prudentiæ , quod huc adueneris , absque faluo conductu , cum ifta tua duritia ,
& cum tui Domini , tam cara amicitia , quam nobis ad vendendum exhibes . Obfe-
quere confilio meo , fac Domino meo honorem , nomine Regis tui , promitte tributum,
ftabit Dominus tuus eo melius , quam alias. Nam aliter , nec Domino tuo , nec FER-
DINANDO , Hungaria cedemus. Vidifti viam , per quam nouiffime in Hungariam iuc-
ramus, Verumne , quia pauca herba nunc ibi eft ? Nunc , fi erit opus Domino meo,
ibimus multo maiori apparatu , quia tunc ibamus contra vnum ; nunc autem ire de-
bebimus , contra duos Reges , faciemus ex Buda , Conftantinopolim ibi , - - - - ibi
agemus. Tartarorum omnes Czaros in Poloniam cum aliquibus noftris , delegabimus ;
monftrabitque Dominus nofter , talem potentiam , qualem nullus hominum vidit ,
nullus , nec legit nec audiuit. Sed ego nunc tecum alio fum locutus modo , quam
Turcico , qui breuiter loquimur , n ) longe facimus. Rifitque cum hæc diceret.

Lafzky , ad Ibraim Baffam.

Aetatus fueram , inquio , quia nos propinquius iungebamus fubfelliis ; credidi re

enim , quia fatisfacere velles Domini mei , quam de te habet , confidentiæ , fa-
mæque tuæ , quæ apud nos maxima eft ; fed eadem offa , quæ & prius , tibi in ore
eft femper TRIBVTVм lingua volutas ; honorem affidue Domini tui , & noftrum per-
PC
petuum dedecus ; deberemque non amplius hanc terere paleam ; fed agam , more , CO
vt dicis , veftro , breuiter. Quilibet paterfamilias , qui in æftate ligna colligit , non
Sc
facit hoc vnico præfentaneæ neceffitatis refpe &tu , fed de tempore prouidet , hyber-
20
nali frigori arcendo : feminando , non eodem momento fructus tollimus , moriuntur
tie
multi , talem laborem manuum fuarum non deguftantes. Eo modo tamen , quicun-
que viuere vult commode , neceffe eft , vt res fuas curet. Dominus meus , quia nunc
auxilii , amicitiæ , & confœderationis habet cum Domino tuo neceffitatem , ob idque
fac
contemnenda effet talis , tanti Regis Hungaria , affectio , quia in præfenti non frugi
ga
vobis effe videtur ; quis effet fructus amicitiæ & confœderationis , fi folum vnius
temporis , fubito per eam confuleretur neceffitati ? certe nullus. Nam , co modo , bo
vna pars haberet commodum , & alia minime. Amicitiæ igitur & confœderationes ,
propter futura conficiuntur , eamque ob rem , literis munimentitiis , iuramentisque
firmantur. Dixi prius , quia apud noftros magnos Reges , & principes , & ab illis ,
QE
vfque ad minimos , magna hæc & breui contracta potentia Veftra , cum magno Chri-
TC
ftianæ noftræ fidei : Dominorumque noftrorum damno , miffa eft. Dicerem tibi ali-
qua , nifi timerem , ne forfitan crederes , me velle vos , ad hanc coniunctionem , mi-
&
nis pellicere ; vel crederes conficta commentaque effe , quæ ego communicauero ; &
fic forfitan fuccenferes mihi. Ita , vt dixiſti , verum eft , o ) absque faluo conductu
venienti , poteris mali , quantum volueris exhibere , quæ res , non effet ex virtute &
fama tua ; quia ego de bonitate humanitateque tua confifus , huc ita veni , absque
ifta falutis certitudine. Cum enim in Galliis effem , audiui te aliquot captiuos manu.
pa
mififfe , qui cum fua Sablya , in caput Domini tui , ac tuum , ibant , Regi fuo Ludo-
uico

n) Vtuntur omnino , Laconico potius , o ) Fallitur ergo , credulus auditionum,

quam Afiatico dicendi genere , Turca ; fed Iovivs , quando SIGISMVNDI , Poloniæ re-
funt tamen eo prolixiores malefactores. gis , diplomate præmunitum commenda-
quod nos , tot retro acta fecula , condo- tumque , Byzantinum conceffiffe ait. Hi-
uere. ftor. Lib. XXVIII . p. 275.
 Legationis ad Solymannum. 171

ico affiftentes , eos tu libertate non folum , fed equis , veftibus , pecuniisque , con-
donafti ac prouidifti , quæ res maxime apud nos infonuit ; nam hoc de vobis nun.
quam antea auditum extitit , commendabantque omnes hanc tuam benignitatem ,
parastique per id tibi apud noftros maximum nomen , & fingularem quandam affe-
&
tionem. Confifus itaque ego tantæ probitati , generofitati , ac humanitati tuæ
veni huc absque faluo conductu ; non portans Sablyam in manibus , fed portans tibi
in corde finceram coniun&tionis & amicitiæ affectionem , certoque mihi promittens ,
'7 id tibi gratum effe debuiffe. Audiuifti paruo ante tempore , regem Francie apud Im-
peratorem captiuum , nunc iam effe liberum , relictis in obfidibus duobus filiolis fuis.
B
Is nunc nihil magis laborat , quam vt filiolos fuos haberet. Is etiam nunc duxit An-
E
glia regis filiam , vt hac amicitia & coniunctione fortiorem fe faceret Imperatore ,
1.
miferantque ambo hoc Septembre lapfo , videlicet , Francia & Anglia reges , oratores
-
‫نه‬

fuos ad eundem Imperatorem , hoc modo , quia ipfi fauent fibí honorem & titulum
Imperialem , rogantque eum , vt filiolos obfides daret in redemptionem . Poftquam
Francia rex promiffa Burgundia , atque Piccardia , propter leges cedere non poffet , &
quod rex Francia paratus fit dare paratos tres auri milliones , redimendo promiffas
prouincias , & filios liberando. Quod fi Imperatori parum videretur , monent ; vt
arbitri , rem recognofcerent , quorum duo vnius partis , & duo alterius effe deberent,
57

regemque Polonia pro arbitro nominant , fi autem illi , ceu Imperatori indignum
videtur , filiis regis Francia mercari , mittat illos de liberalitate fua ac virtute Chri-
ftiana , & cedetur illi tota Italia , coronabitur in verum Cæfarem . Rex autem Fran-
cla , propter talem amicitiam perpetuo fe Mediolano , & Neapolitano regno abdicabit ,
habitisque filiolis fuis , mox maiorem regno Francia præficiet , & folus fibi , nouum
‫܂‬

regnum , ex manibus Turcarum eripiendum quæret , hocque ipfum , per decennium ,

omnibus viribus fuis , terra ac mari conari promittit. qui rex Francia , in illo regno
R
&

portus & ftationes habet mille quadringentas , vbi tot habebit vela , fi ex quoliber
‫قه‬

portu vnam duxerit nauem ; qui ordinarie prouentuum regni fcilicet , multos habet
coronarum milliones , qui deinde extraordinarie tot habet , quot a fubditis poftulat.
Sciunt hoc amici veftri Veneti , quanta illius eft potentia , quanta opulentia. Rex
autem Anglia , in eam rem , duos auri milliones quotannis promittit. Quæ res , fi for
tietur effectum , credo & mortuos , vt ita dicam , contra vos furre&uros ; quia cum
rege Francia ibunt infiniti , qui cum alio ire etiam nec cogitaffent. Rex Anglia idem ,
Imperatorem debiti duorum millionum , & fexcentum millium ducatorum , liberum
24

facit , fi eo modo filios Francia regis dimittet: Abiffini mittunt oratorem ; Perfa ro-
gant , admonentque , nè caput leuare , ab hac noftra parte , tuum Dominum admitta-
mus. Promittunt Egyptum , & Terras marinas , illas regiones veftras , fe paruo la-
0 bore erepturos , fi ex hac parte tuus Dominus inceffetur. Sed , quid ego hæc , quæ
9 tibi melius funt cognita , enumero ? credes forfitan , hifce minis meis , te & Dominum
tuum , ad coniunctionem cum Rege meo , torquere me velle ; non feci hoc , vt te ,
qui aliis terrori fuifti , terrerem , & hoc modo ad amicitiam noftram inducerem ; fed
vt videres , quia tecum , & cum Domino tuo , fincere & vere viuere conftituimus , illi-
que potius adeffe & auxiliari , quam aduerfari. Itaqué , fecuris iam ad radicem eft ,
& ficuti non nego , præfentaneam nunc nobis effe neceffitatem ( quia & cum tuo Do
mino , & Ferdinando , vno tempore pugnare , magnus effet labor ) fic etiam perfpi-
cio , breuiffimo tempore vos laudaturos & experturos coniunctionem noftram. Po-
tèntia veftra magna eft , vt dicis , & vtut eam omnibus præponis ; tamen , non ex
veftra voluntate , fed ex diuina dependet. Potens erat Darius , contra Alexandri
paucitatem ; potens Crafus contra Cyrum ; tamen diuina voluntas alia eft , quam hu-
mana præfumtio. Darium enim , cum innumerabili exercitu ad prælium venientem ,
Alexander Magnus , parua manu , profligauit. Allegas Tartaros , & multa de tua po-
tentia iactitas ; fed crede mihi , quod cum in vnam diem omnis conducitur poteftas,
non fit hoc confulto ; fed hæc extra propofitum noftrum. Dixifti infuper Turcas ,
breuia verba , fed longas manus habere , & quod extra confuetudinem tuam effet ,
tantum de vna rerë , ideft tributo , differere. Dixi iam multoties , vos nul-
lum a nobis tributum babituros. Sed , fi vultis a nobis honorari , quia , vt
Decad. I. Monument. IV. Xx dicis
 172 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

dicis , Dominus tuus plus honorem , quam commodum poftulat ; reddatis Domino
meo , quod fub rege Ludouico , vfque huc , in Hungaria , in Sclauonia , Croatiaque adem-
ptum eft ; honorabit Dominus meus , Dominum tuum , femperque illi maiori , & bono-
rando , fcribet , tutorem recognofcet , ob beneficium datum : co modo , & non alio
per nos honorabimini ; fed de tributo non cogitetis , quia , fruftra ex

lana fecurim cudetis. Si autem Dominus tuus , loca furrepta , nobis reddet ,
trinum fibi faciet commodum. Primo , quia obfequii , & integræ amicitiæ , habebit
cum Hungaris perpetuam certitudinem. Secundo , quia reges Hungaria illum pro fuo
maiore , & tutore recognofcent. Tertio , quia talis tua liberalitas , magnum habebit
nomen apud omnes Chriftianos , qui reducent afperitatem cordium fuorum , pacem-
que forfitan facient , vobiscum præfertim , quando fic Dominus meus , hoc confiten .
do beneficium fe interpofuerit. Quare prudens es , polles apud iftum Imperato-
rem , tanta gratia & auctoritate , vt dicaris effe Imperator Imperatoris ; bene & male
facti , omnis ex te manat finis. Perfpice , longe plura , quam quæ ipfe aperui , veftro
capiti minantia. Animum Regis mei excipito , affectionemque fuam. Et mihi de
multiloquio ignofce.
Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Orfan , inquit , miratus es , quia rifi. Rifi , inquam , cum repeteres e manibus no-
Fo %ftris ademptas regiones veftras. Scito , nos magis aduncos vngues habere , quam
falcones vbicunque manus noftras implicamus , non foluimus , nifi abfcindantus.
Sed ita oportet effe , omnis pluuia cadens , per terram excipitur ; fic etiam nos ,
maxime Oratoris verba neceffe eft vt audiamus . Sed , vt nos longas manus , fic vos
longe videntes oculos habetis. Pofcitis loca erepta in tot regionibus. Bellgradum ,
vel Gradum Bell fomniatis , mi Frater ! Ego , vti quilibet noftrum Baſſa , verbum mi.
nimum , malum fit , vel bonum , Domino meo referre teneor , cum maximo timore ;
profecto hæc Imperatori meo di& turus fum ; tamen , tu non timeas , poftquam tu ita
in meam confidentiam aduenifti. Bona nox !

Die XXIX . Decembris , qui fuit dies Dominicus , venit ad me Dominus Ludouicus de
Gritti , habita a Baffa veniendi licentia , retulitque mihi omnia , modo quo cum Baffa
tractarim , cui idem Baffa in commiffis dedit , vt tractaret mecum de tributo , qui actis
mecum multis rebus , dixit : Bene facitis , quia duri in hac materia eftis , ego cras cum
Baffa ero , & omnibus rationibus ab tributo reducere eum conabor. Et ita terminauimus
multas rationes , de TRIBVTI IMPOSSIBILITATE. Inprimis , amicitiam & auxilium Galli-
cum , quia eo modo perderemus , omnium fubditorum amorem , omnium aliorum
amicorum affectionem amitteremus , multaque ad allegandum propofuimus . Tricefi-
ma Decembris , ibidem Conftantinopoli.
Die XXXI. eius Menfis vltima , venit ad me Dominus Ludouicus , vbi dixit , fe
cum Baſa non potuiffe tractare , quia in ipfo tractationis initio , febris illum inuafe-
rat ; tamen Baffa dixit : Dicas Oratori , quia non fum aufus , regiones per nos adem-
ptas , referre Domino noftro , timui enim Domini iram.

Anno MDXXVIII.

Rima menfis Januarii. Commedit mecum Dominus Ludouicus , quem mox ad fe

vocauit Ibraim Baffa, cum quo ftetit vfque ad noctem , redeundoque domem , in-
timauit , vt bono animo effem , quia cras mihi bonum nouum portaturus effet.

Die II. menfis Januarii. Venit ad me Dominus Ludouicus , longiffimumque Ibraim

Baffe , de tributo dando , fermonem retulit , dixitque , quia Baffe , de folo Seremio p)
reftituendo fuafit , & quam hoc peffime audierit , fummarieque dixit ; a tributo effe
reductum Baſſam , hoc tamen pofcente , vt annis fingulis , Oratorem , Reges Hunga-
riæ

p) Nihil , de LASKYANAE legationis hoc | legas. Laudanda , fi fucceffiffet , apud

capite , apud IOVIVM vel ISTVANFFYVM , auariffimos barbaros , contentio,
 Legationis ad Solymannum. 173

riæ mitterent , cum donis , Decem Millium florenorum ad Imperatorem. quod fi facere
vellem , tunc eo modo , pax & amicitia tractabitur , & concludetur. Auxilia dabun-
tur, & gentium , & munitionum. &c. Adiecitque Baffa , & iuffit , vt bene deliberes ,
quia , quod femel dicitur , vel promittetur abs te , iam hoc iure & iuftitia nobis debe
bitur. Refpondi ego , quia nulla egeo deliberatione. Nam idem eft fere ; dare fingu-
lis annis dona pro tempore deputato , ac de tanto valore , quantum eſſet , dare tributum ; quæ
res , ceu tributum indigna effet Domino meo , quia puerilem metamorphofin facere.
mus , cum tributum vocaremus dona ; & fic , nequaquam me id facturum refpondi. Ro-
gaui Dominum Ludouicum , vt iret ad Baffam , & proponeret fibi Regis mei affectio-
nem , fraternitatem iucunde oblatam , & quod hoc modo faciendo , nullam faceret
gratitudinem , nec fe talem exhiberet , qualem fperaret Dominus meus , ac qualem
apud omnes de fe haberet famam. Rogaui , vt de Seremio vrgeret , proponenda ;
nunquam certam futuram amicitiam , absque Seremii reftitutione , quia vtrinque in-
colæ diffidebunt , femperque hinc & inde querelæ audientur. Barones Hungariæ ,
quorum quilibet in Seremio , ob vini bonitatem poffeffiones habuerunt , nunquam illam
commoditatem amiffam dabunt obliuioni . Apud Statum fpiritualem , Archi- Epifco-
patus Coloczenfis , nunquam memoriam perdet. Turcas , nihil inde commodi per-
petuo laturos , femperque plus expofituros. Non effe ibi tales arces , quarum forti
tudo , vel munitio rationi effet. Nec aliquando futuram integram amicitiam , nifi
iſta dominia dimittat. His , & aliis verbis , rogaui , vt adhuc Baſſam ftimularet. Nam
idem Baffa fignificauit mihi , quia nollet mecum colloqui , nifi comportatis prius no-
ftris differentiis , per eundem Dominum Ludouicum. Itaque , ego , quia interprete
carui meo , potius duxi rem per hunc bonum virum agere , quam per alium quem.
piam. Cui ob laborem , & eius operæ fru &tum , fi Seremio potiremur , promifi vnum
Epifcopatum , & interim conditionem trium vel quatuor millium florenorum &c. &
defuper dedi illi chirographum meum. Vidi enim virum pollentem in porta Cæfa-
ris gratia & auctoritate , pollentem ingenio , virtute , opibus , patrem Ducem Vene-
torum habentem , qui illud dominium totum pro noftra parte regeret.

Die III. menfis Januarii. ibidem Conftantinopoli.

Die IV. Januarij. qui fuit dies Sabbathi , & dies Deuan , fuit Dominus Ludouicus ,
cum Baffa , qui retulit ; Baffam nolle aliquid de Seremio tractare , mirarique de duritia
mea , & quod impoffibile effet aliter pacem fieri , nifi cum donis cuiuslibet anni.
Allegabat Baffa varia ; Regem , Dominum meum , ex Buda pulfum , ex Tranfiluania pul-
fum , quodque ei adiuuando , maximum impendium faciendum fit , & quod rationa-
bilius effet , pro illis folis hoc impendium effundere , quam pro Domino meo ;
allegauit , quia iam in Seremio , fides Turcica radicata eft. Iam illorum ecclefiæ mul .
tæ erectæ , quas Dominus illorum , ad manus noftras nunquam daturus effet ; quia
effet fidei defenfor , & Dominus Mecha , vbi fedes & poteftas eft fidei illorum , tan-
quam vobis veftra Roma ; & quod per id ipfe fit Vicarius Propheta , & fidei defenfor.
Dixit præterea , Drauum fluuium diftin &turum dominia mutua , & per eam contigui-
tatem , nihil futurum iniuriarum &c . & cum ifto fine venit ad me Dominus Ludouicus,
cum quo longam deliberationem confultationemque habui , tandemque ita confti-
tui ; quod , fi non reftitueretur nobis Seremium , vt tunc pro tali amicitia & coniun-
&tione Imperatoris , fingulis quinque annis , Rex Hungaria , oratorem mitteret , &
valorem donorum non nominando , portaret Imperatori , dona ipfa , qualia Rex
meus voluerit ; & cum hac conclufione , iuit Dominus Ludouicus , ad eundem Baſſam ,
inprimis pro Seremio quam maxime vrgendum .

Die V. menfis Januarii. qui fuit dies Dominicus. Baffa , cum Imperatore man-
fit , & Dominus Ludouicus , eum colloquendi commoditatem non habuit.

Die VI. Januarii. iuit Imperator venatum , & Baffa cum illo. Eodem die , ftetit
mecum Dominus Ludouicus , & retulit , noua , de victoria Regis mei allata , non effe
vera , quia Vlaci veniffent de Semendria , FERDINANDVM effe Strigonii nunciando. &c.

Die VII . Januarii. ibidem in Conftantinopoli,

Xx 2 Die
174 Hieronymi Lafzky , Hift . arcana

Die VIII. Januarii in Conſtantinopoli.

Die IX. Januarii. Imperator rediit Conftantinopolim ex venationibus.

Die X. Januarii. Baffa domum rediit , & vocauit Dominum Ludouicum , quem ifte
modis omnibus inducebat ad Seremii reftitutionem, cui tacendum de re ipfa , ſpopon
dit. Aperuit illi demum , quod ego paratus effem facere , vt quinquennio femper
Orator Hungarus veniret cum muneribus ; dixitque Dominus Ludouicus ; Domine Baffa!
Jam ego in tantum laboraui , vt inducerem Oratorem , quod eo modo promittat de
Oratore & muneribus mittendo , feci hoc cum maximo labore , itaque rogo iam me
habeas excufatum , quia confidero , quod dicus Orator non bonam habebit de me
·
confidentiam. Vocetis eum ad vos , & ego vtrinque comportata referam. Nam ali-
ter cum illo tempus perdes, quia cognofces duritiem & rationes eius , & fi ego tibi
illas dicerem , ires ftatim in altum , quia hucusque non dixi ego oratori modo quo
tu iuffifti , quia fciui quod commoueretur. Nec etiam tibi dixi argumenta fua , ne
& tu commouearis , & ita vtique effeci , vt confentiat , Oratorem mittere fingulis
quinque annis ; iamque differentia inter vos eft de tempore , & de munerum valore.
Voces illum igitur & conclude cum illo , & confule , absque bono fine illum non
dimittas vides , quia non eft Hungarus , habet multorum principum gratiam , quid
ille curat , fi Hungariam Ferdinandus fubiiciet , nihil certe ! Itaque , cum eo fine re-
diit ad me , quod cras ad Baffam vocari deberemus.

Die XI. Januarii. qui fuit dies Sabbathi & dies Deuan , vocauit Baſſa , Dominum
Ludouicum , ftetitque cum eo vfque ad noctem.

Eodem die XI. Januarii. Venit Vlab Abfandzako Semendrienfis , dicendo , quo-
modo fuiffet ad occupandam arcem Mokouicz , quam cum habere non poffet , de
populatus eft villas , & vltra ter mille animarum abduxit. De Rege autem meo ,
nihil fe potuiffe intelligere dixit , quid faciat.

Die XII. Januarii. Venit ad me Dominus Ludouicus , & docuit , quomodo Baſſa ,
de fuo propofito , nec per vnguem recedat , dixitque , quia me effet grauibus & fe
ueris verbis admoniturus , de promittendo Oratore , quotannis cum muneribus ;
fed ego , vt patienter agerem , admonuit , quia plus humanis verbis efficere deberem,
quam rationibus apud illum.

Eodem die , fteti cum Baffa , per aliquot horas , qui folitis rationibus , Regnum
Hungaria fpectare ad Dominum fuum , afferebat , & quod miraretur , quod ego nol-
lem eam conditionem , mittendi , quolibet anno cum donis oratores , concludere :
cum aliter non effet poffibile pacem & amicitiam futuram cum Domino magno ; cui
ego folitis refpondi folutionibus , & dixi , me nullo modo poffe defcendere ad ta
lem , tanquam indignam coniunctionem , per quam Dominus meus reputationem
fuam , affectionem & amorem Regum , Principum & fubditorum fuorum , erga fe lu-
cidam , amitteret , fibique ex amicis redderet inimicos. Sed dixi , fi vultis eum
a nobis honorem , reddatis Seremium , quo habito , mittetur orator cum muneribus
fingulis annis ; tamen , eo , quo bellum nobis cum FERDINANDO effet , tempore , mit-
tere dona non effet poffibile.

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Am credidi , inquit , te Seremii oblitum fuiffe ; fed video , quia bibiſti aliquando

JA vinum q ) illud , & fic fapor eius tibi dulcis eft. Allegafti mihi multas rationes',
cur pro nobis bonum effet , vt vobis dictum Seremium redderemus. Inter alia tamen
dixifti , quia femper plus impendii , obferuando loca illa , faciemus , quam capere
mus commodi. Verum eft , quia nunc quolibet trimestri expendimus viginti oto ar
genti fummas , ad rationem veftram , facit hoc , quinquaginta fex Millia Ducatorum , quæ
fumma ,

9) Fuit omnino vinum SIRMIENSE , om- generofiffimum . quo , ob incuriam bar

nium , quæ tota Hungaria gignebantur , barorum , ceffante , ToKAYENSE inualuit.
 Legationis ad Solymannum. 175

fumma , per annum facit Ducentum viginti quatuor millium Ducatorum , & vide , non-
dum habuimus afpra commodum : quid hoc tamen eft Domino meo , & fi decies tan-
tum exponeremus , eam ob rem non cederemus illa ? certe ego hucusque loquendi
cum Domino meo non potui habuiffe animum . Nam , etfi tantum apud illum pol-
leam gratia , ita , quod nemo alius vnquam apud Imperatores alios tantum valuit ;
opus tamen eft mihi loqui , ficuti cum Domino , ficuti cum benefactore . Cras ita-
que intrabo domum eius , ibi ſtabo cum illo , fique inter ambulandum per hortos ,
non erit talis eius materiæ mouendæ commoditas , alio die ducam illum ad vena.
tionem , & ibi aperiam , & perfuadebo , tuis omnibus rationibus ; tamen , non credo
ego illum hoc facturum , quia eft defenfor & vicarius fidei noftræ. Et quia nunc
venerunt Vlaci , qui nunciant FERDINANDVM ad illa loca defcendere , & ita Dominus
meus cedere illa in manus Domini tui recufabit , ne diceretur , hoc metu illius fecif
fe ; faciam tamen omnem diligentiam , quod fi obtinere non poteris , tunc iftum Ora-
torem promitte quolibet anno mittendum ; fi autem Seremiam reddemus , non mu.
nera , fed tributum volumus.

Lafzky , ad Ibraim Baſſam..

ita Dominus meus conftituit , vt vobifcum contraheret

per quam , amicis amicus , inimicis inimicus effe vult ; miror , quia aliquot ca-
ftellorum , tantam rationem habeas , vt pertimefceres defuper cum Domino tuo dif
ferere. Credis , quod ego nefciam auctoritatem tuam , quam hic habes. Omnia hæc
in Galliis de te fciui adhuc , quæ hic audio & video ; & certe iftam tuam tantam gra-
tiam , tanti facit Dominus meus , vt fe tibi fratrem coniungat. Ego autem , fi mihi

omnes adhiberes torturas , non credam , nec dicam , quod tu non poffes , quod fieri
velles ; tamen in ea fortuna tua plurimum commendo modeftiam , virtutemque tuani,
per quam nullam tui licentiam prædicas. Accipe igitur hanc materiam Seremii , pro
fuo labore paruam , & pro tuo Domino laudabilem , facque vt illam rehabeamus.
Nam , inter amicos omnia debent effe communia ; fi nobis reddetis illam, amicis be-
neficium facietis , qui femper , & cum Seremio , & cum reliquis multis regnis & pro-
uinciis , ad veftram fe aptabunt neceffitatem. Hoc enim habito a vobis beneficio ,
certo nos fcias , nulla re alia differre , quam fide. Sed amorem , ftudium , obfc-
D quium , amicitiam , auxilia , femper a nobis habebitis , fincera ac fidelia , & non fo-
lum noftra , fed & amicorum noftrorum. Regem Polonia cupit Dominus meus , cum
Imperatore veftro coniungi , quia equitibus omnibus aliis principibus potentior eft ,
qui fi vefter erit , nunquam ex hac parte vobis timendum erit : quare , & eius ami-
citiæ apud Dominum tuum facito mentionem , Seremiumque redde , & tributum
non pofce , fed munera.

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Ro , vt dixi , cum Domino meo , & de Seremio fideliter agam. De rege autem
ERPolonia , bis mihi loquutus es , iam filui primo , fed nunc tibi refpondebo. Fuit
hic nouiffime Orator fuus , inducias quærendo , quem cum audiuiffemus , egimus cum
illo de tributo. Vidique ego in vultu & oculis ipfius , quia fi vrfiffemus hominem ,
tributum promififfet. Cum induciis tamen trium annorum illum remifimus , iamque
exfpirabunt breui. Rex tuus , magnifacit regem illum , quem Tartari ita expilant , vt
miremur nos , adhuc effe in illo regno homines. His annis lapfis , non bellum cum
illo agentes , habuit Dominus meus regni eius plus quam quinquaginta millia duca-
torum commodum. Nam Tartari omnes captiuos , quos educunt , Turcis vendunt.
Vbi telonium , in Kilia & Capha , his duobus annis lapfis , plus folito triginta millia
ducatorum inuexit , vbi , fi gentes noftræ per Bohdanos irent , caperent illud regnum,
& ibi cum Tartaris hibernarent , & æftiuarent , illa campeſtria & deferta loca , lon-
gioribus deprædationibus implentes. Exfpectes, inquit , non recordor nomina terra .
rum , vbi incurfiones faciendæ funt , clamauitque Cybayam fuum , quod officium ma-
giftri domus ita vocatur , iuffitque illi adferri literas in thafful , vbi legit Cracouiam
Decad. I. Monument. IV. Yy inpri.
176 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana
inprimis , poftea legit Petrkouiam , Opatov , Radom , dixit deinde iftæ regiones
funt plenæ , & ex eis mox poft lapfas inducias trahemus felauos. Tartari nobis fer-
uiunt, itaque, r) non ex fe faciunt Tartari incurfiones, in illa dominia ; fed ex mandato
noftro , quibus rex ille tributum dabat . Attamen quandocunque illis mandauimus ,
ibant , de tributo nullam facientes rationem , & faciebant illi regno damna : quare
ergo deberemus feruis noftris Tartaris facere hoc damnum ? quare nobis perdere hanc
fclauorum commoditatem , absque aliquo honoris & commodi fructu ? Maximeque
indignum pro Domino meo effet , coniun& tionem cum rege illo facere absque tribu-
to , cum ipfe feruorum noftrorum tributarius effet , quos , nos effe vult tuus Domi-
nus , fi cum eo pacem habemus , & fi cum rege Poloniæ etiam effet , iam nos torpe-
remus , equi noftri , homines noftri , iam priuarentur militia , quia in Hungariam , ita
amicam , non iremus . Polonia etiam adiun & ta , vbi nobis effet bellandum ? quia mi-
litia vfu viget , viresque capit , non multitudine. Itaque fimplicem amicitiam illius
regis nolumus ; fed fi tributum dare voluerit , & effe fub manica Domini noſtri , ha-
bebimus eum pro amico.

• Lafzky, ad Ibraim Baſſam.

Ex meus , affinitate & fœderibus coniunctus eft regi illi Polonia , cuius regnum ,
R vt dicis , Tartari affiduis incurfionibus expilant , mirarisque adhuc aliquid poffe
ibi gentium effe , afferisque , per veftros leui labore regnum illud occupari poffe.
Verum eft , quia Tartari multoties faciunt excurfiones fed illi non funt fimiles viris ;
fed ficuti lupi , nam apprehendendo aliquid , fugiunt , nec nobifcum congredi vo-
Junt . Sed fi ita , effent magnanimes , vt nos , & plus honorem belli , quam vaccas
quærerent , diu iam interiiffent , actumque cum illis effet , ficuti cum Mofcis , & cum
Prufis , ad eum modum quo cum illis , egregie faceremus ; fugiunt tamen . Nunc
annus vnus eft , cum eorum XXII. Millia , vfque ad vnum interiere , opera tantum
aliquot Lithuaniæ Baronum , Ducis Conftantini , & aliorum , qui regi illi Poloniæ fer-
uiebant ex ftipendio a multis annis. Nam , cum regno Polonia effet cum tota Al-
manica natione bellum , rex Poloniæ , ftipendio Tartaros contra eos trahebat , & fic
veniebant , quando Rex ille iubebat. Nouiffime etiam , cum illi cum Mofco effet
bellum , vtebatur eorundem Tartarorum feruitio , & foluebat illis ftipendium. Sed ,
cum Imperator nofter , nunc ad componendam hanc differentiam inter regem &
Mofcum fe interpofuit , iamque a decennio femper induciæ renouantur , non habet
eorundem Tartarorum amplius neceffitatem , neque illis ftipendium dat . Itaque, non
tributum illud erat , fed feruitii precium. Quare , quomodo erit certa amicitia in-
ter vos , & Hungaros , cum Hungari Polonis , a multis annis , ar&
tiffima confoederatione
iun&
ti funt , incerta crit talis confœderatio ; quia , cum vos bellum faceretis in Po-
loniam , Poloni ducerent fratres Hungaros , vigore confoederationis , contra vos. Eam-
que ob rem , Rex meus mihi commifit tractare hanc pacem , quia vellet finceram ha-
bere vobifcum & perpetuam amicitiam ; & quod videt , fi vobis Hungariam , & Polo-
niam , certam facietis , quia ex hac Chriftianorum parte , nihil vobis timendum erit.
Certum tamen eft , illum regem nequaquam aliquid vobis daturum , quia potens eft ,
& viribus , & opibus , nec ipſe aliquid de hac opera Regis mei fcit , qua vobis illum
jungere cupit. Quare , Tartarorum non miremini excurfiones , quas ob prædam , &
non ob honorem faciunt , ftatim enim rapiunt aliquid , etiam minimum , fugiunt &
femper fe a prælio fubtrahunt. Fuerunt veftri ante triennium in Polonia , qui ex-
fpectare noftros , etiam Tartarica labe infecti , noluerunt , nec facientes cum Polonis
prælium , vnius diei debitum , omnes continuis fchermucis , interiere. Nunc , in ifto
prælio , quod vobis nouiffime cum rege Ludouico erat , pauci ex Polonia , pecuniis Pon-
tificis ducti fuere ; vidiftis , quia egregie pugnabant. Nos habemus alium pugnandi
morem , quam Hungari , quia armatura graui , maxime equitatu pollemus , pollemus
peditibus , & innumerabili artilleria : ob quos refpectus , Rex meus Hungaria , cupit
hanc inter vos , & Polonos , amicitiam confici.

r ) Aduertat Lector ! Tartaros , in fa- Turcarum fequutos,

ciendis impreffionibus , iam tum imperia Ibraim
 Legationis ad Solymannum. 177

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Rater ! inquit , confice prius vnam Regis tui , cum magno Domino noftro con-
F
iunctionem ; fuo deinceps tempore , tractetur de Polonis , qui non bene inducias
iuratas obferuant , & qui incurfiones facientes fub induciis , abigunt pecora paftori-
bus noftris . Paruum nobis damnum faciunt , vobis ipfis autem magnum dedecus .
Paruus tamen erit labor , referendo , quia Vniniſza , & Breslav , non Rhodus eft. Con-
feram etiam de eis cum Domino meo , & faciam tibi cognitum .

Lafzky , ad Ibraim Baffam.

On habeo commiffionem aliter facere confoederationem , nifi habita certitudine,
negotio ,nonne dicis,
eo modo Dominum tuum , & meum debere facere coniunctionem , vt alter alterius.
amicorum amicus , inimicorum inimicus effet. Qui autem , rex ille Poloniæ , inde-
bite inducias obferuet , miror admodum , quia princeps fidei bonæ eft , & quia , ex
virtute & prudentia fua , ita apud omnes principes noftros magnifit , quia fuas diffe-
rentias , cum illas inter fe habent , femper iudicio & cognitioni regis Poloniæ fubii-
ciunt , ftantque illius fententia per totum. Certoque fcias , Poloniæ regem hanc ab-
actionem pecorum non folum non commififfe , fed & hucusque nefcire ; fed faciunt
hoc Kozáczi , qui præda viuunt , & hodie hic , cras in alio loco furantur , accipiunt.
que tantum noftris Polonis , quantum veftris. quos , cum confequimur , non occidi-
mus gladio , fed fune fufpendimus. Rogo igitur , habeto horum cum tuo Domino
rationem , & quantocius abfolue : & eo modo habebitis amicitiam groffam & non
tenuem , ficuti illam expoftulas , cum vobis , arêta coniun t
&io , cum iftis duobus re-
gibus interueniet,

Die XIII . Januarii, ibidem , Imperator venatum iuit , in Natoliam , comitante

illum Ibraim Baffa.

Die XIV. Januarii, ſftetit Imperator in venatione , & Ibraim Baſſa cum Imperatore.
Die XV. Januarii. Imperator in venatione , & Ibraim Baffa cum illo venabantur.
Die XVI. Januarii. Data eft mihi licentia , videndi Arſenatum & Artilleriam Im-
peratoris , vbi centum & vnam galeam s ) vidi , inter quas triginta & vna galea
groffæ funt. Artilleria autem , infinitus , vt ita dicam numerus , infignes tamen fpe-
cie , & debite accommodatæ paucæ ; continuo tamen funduntur , & ad noftrum vfum
adaptantur. Quæ autem poft interitum Ludouici fufæ funt ingenti habentur numero,
octingentæ , & omnes ad inftar Cartaginis t ) factæ , pulchro certe labore. Eadem
die , comedi cum Domino Ludoxico Gritti , nam ibi armamentaria funt , in Galata , vbi
dictus Dominus Ludouicus agit.

Die XVII. Januarii . Imperator rediit ex venatione , vbi , vocato ad fe Domino

Ludouico , Ibraim Baffa refpondit ; Imperatorem renuiffe Seremii reftitutionem , non
caftrorum , vel prouinciæ ob refpectum, fed quia Ferdinandus publicaret , fe illa loca
eripere velle , & quod iam ad reuidendas illas mififfet certos fuos ; vbi , fi Imperator
illas reftitueret , diceretur , hoc timore Ferdinandi feciffe , vel fi eas reftitueret , &
Ferdinandus adueniret , potiretur illis. Duplex ignominia effet , & Imperatori & Re-
gi , & infuper damnum ; fed maneat , dixit, illa prouincia in noftris manibus , & cum
finis belli erit cum Ferdinando , agat tunc Dominus tuus cum Imperatore , accipiet
amicabilem expeditionem. Orator ergo vadat ad alios Baffas , iamque nihil aliud
agat , quam confœderationis coniunctionem & auxilii neceffitatem aperiat. Sitqué
vti mecum fuit comptus in verbis.

Die XVIII . Januarii. Iui ad Muſtaffa Baſſam , languidum & podagra laborantem ,
qui me humaniter excepit. Cui dixi , iam plus quam viginti dies præteriere , vbi te-
Yy 2 . cum

s ) Naues bellicas intelligit , quas in 1) Tormenta nimirum grandiora , qui-

portu inftructas habuere Turcæ. bus Cartauna nomen eft.
178 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

cum fueram ; non feci tamen hoc in contemptum tuum , vel ob id , quia me primo
aduentu , fatis intemperate tractaffes ; fed nolui tibi ægroto moleftiæ effe. Lex
enim noftra eft , ficuti fcis , vt etiam pro inimicis DEVм exoremus : quare , Devs te
faciat incolumen , & Domini mei rebus ftudiofum , quodque hucusque te non inui-
ferim , feci hoc ipfo , vti dixi , intuitu.

Muſtaffa Baſſa , ad Laſzky.

, rogo igitur boni confulas priorem

Gratias tibi ago, quia ægroto hæc dixeris
materiæ tragoediam , quia antequam homo cognofcitur , magno tempore agen-
dum eft cum ilio : te ego non noui , ita , ficuti iam ex Ibraim Baffa , collega meo ,
cum me pridie vifitaffet , cognoui. Itaque , illam inimicitiæ fquamam abradamus
mutuo , & ita alter alteri fratris loco erit. Dictus Baſſa retulit mihi omnia , quæ cum
illo tractaffes , qualibus verbis , & quali humanitate. Eo modo , cum aliquis nobis-
cum tractat , non folum id , quod expoftulat confequitur , fed capit ita corda noftra,
vt illi non minus , quam nobis ipfis debeamus. Tributum , bonis rationibus , eradi.
caſti ex animis noftris , iamque in paruo puncto differentia eft , videlicet : nos volu-
mus , vt Orator fingulis annis veniret ad inuifendum Dominum noftrum , & portaret
illi certi valoris munera. Tu hoc renuis , nec facere vis , quam , quod Orator veniat
fingulo quinquennio cum muneribus non æftimatis , fed qualibus & quantis Domi-
nus tuus voluerit. Frater ! perpende regnum illud , iure belli noftrum effe , quia re-
gem illius occidimus , fedem regiam occupauimus , quod nec tuus Dominus , nec Fer-
dinandus tute a nobis , absque tractatu , tenere poffet. Ex quo , Dominus tuus nunc
pulfus , magno impendio noftro , reftitui debet , impendio non vnius menfis , & certe
non vnius anni. Confideres eapropter hoc , & non tardes facere finem , fimque ego
mediator eius noftræ differentiæ; facito ita , mittat fingulis duobus annis Dominus
tuus Oratorem , cum muneribus decem millium florenorum , & ifto modo , fi promi-
feris , habebis Dominum noftrum amicum Domino tuo.

Dixiſti etiam Ibraim Baſſa , regem tuum cupere , vt Dominus nofter, Polonia regem,
ad fuam amicitiam accipiat , & quod illi duo femper erunt amici amicorum noftro-
rum , & tempore neceffitatis , auxiliabuntur nobis. Tu fcis , quia rex Poloniæ longe
inferior eft, tuo Domino , quomodo itaque cum illo facienda eft amicitia , absque
tributo ? quia ille nunquam nobis nocere poteft , nos autem illi femper ; quia Tarta-
ros , & Bohdanos in noftra manu habemus. Ante duos annos fuit hic illius orator ,

inducias expoftulans , quas femper omni induftria fibi præparat. Vidimus ex Orato-
re , quia rex ille magnam de potentia noftra habet æftimationem , cognofcimusque
quia nos timet ; nam etiam Oratorem illum fi modico plus vrgere voluiffemus , indu-
xiffemus illum ad promittendum tributum. Et ita voluimus facere , quod eum abs-
que induciis remitteremus , fignificando illi , fi pacem vellet , vt tributum daret , &
fimul cum Oratore mififfemus Romania Beglerbeg , cùm quinquaginta millibus hominum,
qui fe in Moldauia , cum Tartaris iungere debuerant , & ita fimul expectare ab illo
Polonia rege refponfum ; ſed ita vifum erat poftea , vt prius regnum Vngaria , quod
opulentum & potens erat , aggrederemur ; deinde Poloniam ita tentaremus. Rex ,
& tu , vnius nationis fumus ; ego Bofnenfis fum , & tu Lech , naturæ autem affectio talis
eft , vt natio fuam plus , quam aliam nationem amet. Profecto condolebam ego illi
regno , quod adeo continuis Tartarorum abactionibus expiletur. Et licet inde , &
Dominus nofter , & nos omnes , magnum commodum & ingentem fclauorum molem ,
& commoditatem habeamus ; tamen quærebam , vt illud regnum , aut per tributum ,
aut per occupationem noftram , a Tartaris vindicaretur. Dabat prius Tartaris rex ille
tributum , ficuti ab ipfis Tartaris intelleximus , feruis noftris ; fed nunc rex ifte mo-
dernus fuftulit illud , elatus de vna Mofci victoria. Si feruis noftris dabar , quare
Domino noftro non deberet dare ? Et ita , tuus Dominus munera & oratorem , in
duobus annis mittat , & rex Polonia tributum,

Lafzky ,
 Legationis ad Solymannum. 179

Lafzky , ad Mustaffa Baffam.

quibus
Commendati, isquio , verba & bumanitatem meam , cum Ibraim Baſſa tras
&affem , dixiftique , co modo , non poftulata folum a vobis confequi ; fed &
effici , vt nobis non minus , quam vobis ipfis , debere debeatis. Nihil ego doleo
humanitatis meæ , nihil doleo , quia affectio tanta , tanti regis mei , apud vos co mo.
do æftimetur ; cum conditiones confoederationis tales , per vos exigantur , ob
quas
confœderatio nullo modo confici poffet , & fi conficeretur , non duraret , ficuti in-
honefta , & faceret hæc res Domino meo ruinam magnam ; perderet amicitiam Gal-
licam , & alias coniun&
tiones abfcinderet ; perderet apud fubditos fuos omnes , amo.
rem , & apud totam Chriftianitatem , perpetuum ) dedecus confequeretur. Ma.
gnum enim effet , Regem Vngariæ , hoc nomine munerum, tributarium effe. Nec cer-
te, fi oculos aperire vultis , pro vobis bonum videtis : quia , bos iugo carens , alacer
eft , equus , in dorfo ruptus , libentiffime , cum poteft , infefforem deiicit ; ita etiam ,
fi ob hanc neceffitatem , quæ Regi meó , cum Ferdinando eſt , vos Dominum meum ad
indignas conditiones inducitis , nihil certe aliud per hoc facitis , quam quod femper
non integram in nos collocabitis fidem , & quod alii Reges Hungariæ huic turpitu-
dini aduerfabuntur , illamque omnibus modis excutere nitentur , qui ad faciendum
hoc animabuntur ab aliis regibus , & ita nihil boni & certi fieret. Ego huc veni
absque faluo condu &
tu , confidens in virtute , prudentia ac humanitate veftra , vbi
omnia , quæ mihi promittebam tunc incognita, nunc video ac manibus ipfis palpo .
Video hic effe fumma ingenia , induftrías , benignitatemque hanc , quam fperabam
excipio , forfitan plus , quam perfona mea hic mereatur ; quod etiam fperabat Rex
meus ; qui non credidit eo modo fecum tractari debere , perpendens , per iniquas
fuas conditiones , Imperatori nihil commodi , nihil honoris , fibi autem perpetuum
dedecus futurum ; quid opus eft iftis muneribus ? quid iftis Oratoribus ? fcit Rex
meus ,Dominum veftrum primum effe , & omnibus mundi principibus potentiorem.
Pluris eius amicitiam , quam reliquorum facere ftatuit , maiori illum , quam reliquos
omnes , honore profequi , ac perpetuo obferuate cupit , contra quemlibet illi adeffe
deliberauit , cum iftaque fua ingenti affectione , me huc mifit , exiftimans hunc victo-
riofiffimum Imperatorem veftrum , pro bonitate & humanitate fua , talem propenfio-
nem fuam , grato fufcepturum animo. Cur tanto labore quæfiuiftis tributum ? cur
idem mutato tributi in munera nomine , a me exigitis , me ita excipitis ! profecto ,
Magnifice Baffa , Dominus Devs virtutum , Imperatorem veftrum & vos exaltat , licet-
que fide differamus ; DEVS tamen nobis & vobis , & ei dominatur , qui ingratitudi-
nem & fuperbiam edit , credoque , nifi Imperator talem gratitudinem Domino meo
exhiberet , qualem tantum magnum Dominum decet , & qualem Rex meus expectat ,
offenfurum illum , diuinam Maieftatem. Dauid , nofter & vefter propheta cantauit :
Depofuit potentes de fede , & exaltauit humiles &c. itaque , Imperatorem ita in confilium
trahatis , ne rumpatur eius fedes.
Quod autem Polonia regem attinet , opus effet longa demonſtratione , quare hoc
Dominus meus conficere nititur , qui nunquam Tartaris dabat tributum ; fed dum illi
cum Alemannis effet bellum , cum aliud cum Mofcis , ducebat illos ftipendio , foluen-
do contra fuos hoftes : vbi perfe &tis feliciter rebus & bellis fuis , non habuit opus
Tartarorum feruitio , ftipendiumque illis abftulit. Video , quia regni illius paruam ra-
tionem facis , quod in duplo maius eft , quam hoc veftrum in Europa dominium , &
quod etiam duplo maius eft , quam Vngaria regnum , in equo vno, in duobus menfibus,
gre transcurri poteft. Equitum & peditum omnis generis infinita potentia. Polo-
mis , & non aliis, Rex Matthias, contra hoftes fuos femper præualebat , quorum femper
XII. Millia alebat ſtipendio. Poloni nouiffime nationi Alemannicæ , totam prouin-
ciam Pruſſiam , victrici manu abftulere. Poloni , non femel Moſcum , vt dicis , ( fed di-
Decad. I. Monument . IV. Z z &um

* ) Ita fane euenit ; vt habeat , quod | Facilis defcenfus auerni ; fed reuocare grás
doleat , non Hungaria modo ; fed vni- | dum , hoc opus , hic labor eft.
werfus etiam orbis Chriftianus. Nempe : |
180 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

&um fit bono animo ) femper ad internecionem fudere. Ac vndique Poloni , vbi
commode militiam fuam ducere poffunt , non ducunt illam in caffum. Tartari , fi
viri , & non lupi effe voluiffent , diu iam per Polonos ad internecionem deleti fuif-
fent. Sed Tartari non veniunt , vt honorem haberent belli , fed vt vaccas fubducerent.
Veniant , quantumcunque maximo numero , femper prælium fugiunt : quos nos in
campeftria fequi non poffumus , quia non eo modo viuimus , quo ipfi : equi noftri ,
nobiliores illorum equis funt ; & vos certe qui leuiores equos habetis , nec vos foli,
nec equi veftri talem incommoditatem fufferre poffunt , ficuti Tartari. Certumqué
eft , co illorum modo , & tali furto , multos homines ex Ruffia eductos effe . Polonus
fum , vti fcis , tamen mendacium luridum , quid opus eft afferere ? facile hæc vera
effe , ex mercatoribus cognofces , facile ex Moldauis. Quare Rex & Dominus meus ,
cupit fimul hanc fuam , & regis Poloniæ cum Domino veftro , amicitiam & confœde-
rationem confici , vt ex ifta parte certam haberetis amicitiam. Nam , & Rex meus ,
cum regno illo confœderatus eft : quomodo ergo Regi meo faciendum effet aliter ?
Nunc ab illo rege habet contra Ferdinandum auxilia , habet cum illo arctam confoede-
rationem , vobifcum aliam nunc coniunctionem indiffolubilem facere cupit. Poloni
illum , vigore foederum , contra vos traherent , vos contra Polonos , & hoc modo vaum.
Rex meus efficere cogeretur.
Quare , cum prudens es , verba mea breuia , induſtria tua perpende , & circum-
ftantias rerum perfpice. Confidera , quia tanta veftra breuis contracta potentia, non
folum Chriftianis aduerfa eft ; fed etiam Perfis , qui vobiscum eandem fidem obfer-
uant. Namque , inter principes Chriftianos , non faba certe , fed claua cuditur in ve
ftrum caput ; vbi , per affectionem Regis mei , video vobis DEVм effe propitium , qui
ad multas perfuafiones principum Chriftianorum , cum Ferdinando concordiam inire
noluit , quam paruo labore habuiffet ; potiusque duxit veftram , quam illius fequi
amicitiam. Quid cogitaret Rex meus , fi hoc apud vos ingratum effet , fi iis tractati-
bus veftris videret affectionem fuam , ita parui pendi : Certe , Magnifice Baſſa ! hic tua
prudentia , hic humanitas cognofcetur , fi non fecundum cupiditates veftras , quas
foli iudicare , ficut proprias , non poteftis ; fed fecundum dignitatem Maieftatis tanti
Domini veftri , hæc mecum negotia tranfigetis : quod , fi facere vobis videretur alie-
num , multum de illius bonitate & humanitate decederet. Et certe , apprehenfa
veſte eius , non auellar , donec omnia perfecero debite , vtriusque Domini mei &
veftri , cum honore ac commodo. Scio enim quemlibet Imperatorem ita effe ma-
gnanimem , vt plus honorem , quam commodum amet a fubdito. Non honor eft, illa
obferuantia , quam Domino exhibet , fed eft coa& ta per timorem reuerentia . Sed
quando aliquis , a fibi fimili honoratur , reputatur , fponteque recognofcitur , ille
verus honor eft. Hoc Dominus meus facit , hoc perpetuo facere vult. Quare , Do-
minationes Veftra , vel mecum aliter agant ; quia , fi vultis , poteftis omnia facere ; vel
me admittatis ad veftri principis Celfitudinem.

Muſtaffa Baffa , ad Lafzky.

Edebat diu , partim ridendo , partim cogitando , demum dixit : Frater ! fecifti me
tua adeo me vt
tibi nunc refpondere non poffim , quia nouo modo , & nouis rationibus me obruifti,
yt profecto vix videam præ ardore , quo tuo Domino afficior , & credo omnia effe
vera quæ dixifti : cum Ibraim Bala eo modo es loquutus?

Lafzky , ad Muſtaffam Baſſa.

Ixi materiam, fed non ita aperte , inquam . Cras tamen ibo ad illum , & referam
Dilli eadem, quæ tibi , rogaboque vt expediar .
Juffit deinde adferre caffidem ,
quam vulgariter Helmelin vocamus , & interrogauit : eo modo , armatos equites , quot FLR-
DINANDVS habere poteft ? Dixi , tot , quot habuerit pecunias ; quia Ferdinandus non ha-
bet eam fubditorum obedientiam , vt irent , quando iuberet , absque ftipendio ; ta
men magnos habet reditus ex dominiis fuis , opinorque , quia co modo decem millia
equiinm
 181
Legationis ad Solymannum.

equitum tenere poteft. Dixit : omnes ita armatos ? Refpondi , omnes ; quia mos Ale-
mannis , Gallis , Polonis , Bohemisque eft , vt eo modo , quo fe armant , ita etiam fer-
uitores fuos arment. Dixit , quot pedites nunc habet ? dixi , decem millia ; quot equites
leuis armatura ? dixi , quinque . Certe ifte campus , inquit , commodus & pulcher eft. Dominus
tuus , quo in loco cum illo congredi ftatuit ? Refpondi ego ; cuperet Rex meus , vt tran-
firet Danubium , vbi illum ducere vellet ad illam defertam regionem , quam defola-
ftis , inter Tiffiam ac ipfum Danubium , & ibi prius defatigaret illum exercitum conti-
nuis huc & illuc factis profectionibus , & commeatum illi adimeret , cum multitudine
equitum fuorum, qui leues funt ; facile demum cum eis conferere manus poffet. Nos ,fi
iremus , effemusne fimul vobiscum , vel feorfim ? refpondi ; non bonum fore , fi vno exer-
citu aggrediendus effet ; tum etiam , quia fide differamus , femperque aliquid alter de
altero fufpicaretur , & effe poffet , vt fequerentur etiam inter confultandum differen-
tiæ. Vos noftræ rationi non obediretis , nec nos veftræ ; fed Dominus meus quo-
tidianam vobifcum femper habebit intelligentiam , adiungetque certos viros , gnaros
prouinciæ , ac fcituros artem noftram militarem , qui veftros ducent , & fua confilia
modo , quo agendum effet , docebunt. Conficiamus , inquit , Baffa , prius bonam ami-
citiam , & poftea erunt nobis omnia communia. Cogitabo ad fingula hæc tua argumen-
ta , & cras , fi aliter non poffem , faciam me cum hoc grabato ad Dominum noftrum
ferre , & licet Ibraim Baſſa , vt vides , magnam gratiam principis habet, vtpote qui , cum
Domino noftro affidue in venationibus ac familiaritate eft ; tamen , quod attinet
rempublicam , is plus. in negotiis iis valet , quia fcit dare falubrius confilium , certis
rationibus fuftentatum. Ego fum fenex , & fororem Domini noftri habeo in vxorem ,
poffum etiam aliquid apud Dominum noftrum , & ita curabo res Domini tui , bono
modo abfolui.

Die XIX. Januarii. Steti cum Ayas Baffa , qui nihil mecum fingulariter in rem
meam tractauit , folummodo quæfiuit , quomodo mihi placeret Ibraim Baffa , Mustaffa
Baffa ? quomodo mos Turcicus ? quomodo Arfenatus ? quomodo Artilleria ? Cui ego
femper refpondebam , bene. Quia Baffa factus eft ex perfuafione Ibraim Baſſa , vt ille ,
ficuti non eft vir admodum induftriofus , pedibus femper iret in fententiam Ibraim
Baffa . Commendatur tamen de magnanimitate , & quod aliquoties virum fe effe
monftrarit.
Die XX. Januarii. Fuit Imperator venatum , & Ibraim Baffa cum illo.

Die XXI. huius . Rediit Imperator ex venatione , & Ibraim Buffa intimauit ad me,
vt fibi ignofcerem , quia mecum tractare non poffet ; nam parabat conuiuium pro Im-
peratore in domo fua.

Die XXIII. huius. Iuit Imperator in domum Ibraim Baffa , fecreto modo.

Die XXIV . huius. In domo Ibraim Baſſa epulabatur.

Die XXV . huius. Exiuit ex domo Baffa , Imperator publico modo , & inde in
Mofcheam Sancta Sophia , cum ceremoniis ad orandum iuit.

Die XXVI. huius , qui fuit dies Sabbathi , & dies Déuan , id eft audientiæ illo-
rum , vocauit me ad fe Ibraim Baſſa .

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Erumne , quia alium inuenifti pridie Mustaffa Balam , quam antehac ? laudauit

illo communicationem veram.

Lafzky , ad Ibraim Baffam.

Erte alius mecum pridie erat , quam credere potuiffem. Sed non miror , ipſe
totaliter
tum hucusque ego
quod autem laudarit dicta mea , coram Imperatore , paruum fru&
Ꮓ Ꮓ 2 affe-
182 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

affection's Domini mei video , paruam de vobis gratitudinem experior . Nam , &

Muſtaffa Baſſa , eodem pulfu obtundit aures meas , quo & tu hucusque obtundebas.
Nec fatis mirari poffum , de veftra duritia , dum credentes , magnam vos rem facere
mecum , tot dies in caffum abfumitis , elicere a me cupientes in fingulos annos mu-
nerum cum oratore promiffionem. Verum eft , quia quælibet gens mores fuos habet.
Apud nos tamen turpe effet , ab eo aliquid indignum petere , quem volumus , vt
nobis committat fe , cum omnibus fuis. Omnino , Illuftriffime Baffa ! minus æquam
rem , tanta Imperatoria veftra Maieftate exigitis , & longe a fama humanitateque tua
alienam. Eftne ifte Domini mei , quem in te collocauit amor , per te eo modo re.
menfus eftne hoc fraterni vinculi indicium ? cum ita res Domini mei trahis , nefcio
ad quem finem. Dixi enim , quia hoc nequaquam promiffurus effem , vt munera cum
Oratore mitterentur. Itaque & hoc ipfum affeuero nunc , fit fpontanea noftra affe.
&io , grata nobis , maiorque Domino veftro honor erit : cum vltro Dominus meus ,
talem fe exhibebit Imperatori veftro , qualem vos veftris argumentis cogere vultis.
Dominus meus , principem veftrum vult recognofcere potentiorem effe totius mundi
principibus ; dicit , vt fi cognouerit , Domino veftro , gratam effe fuam affectionem",
quod non folum regnum Vngariæ , fed dimidium fui patrimonii , & quod maius eft,
vitam & corpus , femper ad vota veftri. Imperatoris locabit, femper veftrum Dominum
honorabit , maiorem recognofcet , ex fpontanea affectione fua. Quid plus ab co
Rege vultis qui deftructum per vos regnum ingreffus eft , qui hoc anni curriculo
fratrem fuum , per vos occifum , nigris fuis veftibus conteftatur , nec illum ficuti vni-
cum obliuifci poteft.
Aduertite itaque affectionem Domini mei , accipite potius fpontaneam eius in
Dominum veftrum obferuantiam , quam fi feceritis illam coa& tam. Ceffaftis iam a
tributo , defiſtite a muneribus , quæ nomine fubmutato , tributum funt. Faciat Do-
minus vefter , rem tanta fua amplitudine dignam , accipiat affectionem Regis mei , vt
vobis videtur fterilem nunc , fed breui mille palmites & fructus daturam. Expedite
me , quem Dominus fuus vtroque oculo venientem profpicit , quem expectat cum
defiderio , certam vobifcum coniunctionem portantem. Ergo, Illuftriffima Dominatio
tua , iam me ad Imperatorem hunc veftrum nobiliffimum mittat , cuius certe mani-
cam vtraque manu accipiam , nec remittam, quoad perfecero fingula, Scio ego ani-
mos principum, qui leonum ad inftar , fponte fe humiliantes , non calcant , fed extol
lunt & fouent. Non veni ego huc cum illa furia & fuperbia , ficuti alii oratores af-
fueuerunt Vngari , quæ res , Domino meo femper difplicebat ; fed veni honorare cum ,
qui honorem meretur , qui fi etiam pacem & coniunctionem non confecerim , non
tamen , ob id veritati aduerfari potero ; nam Dominus meus , fcit Imperatore veftro
nihil effe inter mortales infignius. Itaque , quomodocunque egeritis nobifcum ,
femper ita vos cognofcemus ; fi amici erimus , optabimus nobis plura , fi inimici , pro-
uidebimus rebus noftris , forfitan aliter , quam aliquis credet ; tamen , id coace fa-
ceremus , ficuti ante fpretæ amicitiæ , inimici. Rogo iterum , det mihi Dominatio tua
Illuftriffima, cum Cæfarea Maieftate loquendi copiam ; opinor , illius Celfitudinis , aliam
effe benignitatem , quam aliqui exiftimant,

Ibraim Baffa , ad Lafzky.

Rgo , tantum confidis , inquit , Imperatoriæ benignitati , vt ad verba tua talia ,

E & pro-
fecto , laudabilis nefcio , quis te fpiritus docuit naturam principis noftri , humanus
enim eft , benignus , ac in fui ftudiofos ita affectus , vt plus corum rebus , quam fuiş
incumbat. Itaque , iam te amplius tenere nolo , faciam te cras alloqui Dominum
noftrum. Cum fueris apud illum loquuturus , non timeas aliquid , facito reueren-
tiam , quam fcis meliorem , & verba honoris compta dicito , ego ero , qui fecundo
Joco interpretabor. Itaque , accingas te pro craftina die , & fis paratus , cum te vo
cauero , faciam te eum omnibus Zauffis comitari , pro maiorí honore Domini tui,

Laſzky,
 183
Legationis ad Solymannum.

Lafzky , ad Ibraim Baffa.

B hoc tempore , quo pueritiam fuperaui , femper apud curias principum verfatus
A fum , & ita fcio illorum magnanimitatem , minusque cum illis , quam cum aliis,
loqui vereor. Et videbis me coram Domino tuo non titubantem , quia mos eft mihi
libere cum principibus loqui.

Die XXVII. Januarii. Venerunt omnes Zauffi, ad conducendum me in palatium

Imperatoris , vbi defcenfo equo , ductus fum ad Baffas , qui duo tantum erant , fcili-
cet ; Ibraim Baffa , & Ayas Baſſa , & tertius Beglerbek Natolia , vbi ab illis interrogatus fum
de multis rebus familiaribus. Deinde, quæfitus , quomodo fim cum Imperatore lo-
quuturus.

Lafzky , quærentibus refpondi.

Audo Dominum DEVм meum , x) qui Reges noftros incolumes quam diutiffime

Cum limina portæ afcendebam, dextro pede ingreffus fum , boni ominis gratia. Fa-
xitigitur Omnipotens, hic me conficere optima quæque, inter veftram , & noftram, tot
bellis , tanto fanguine , fugillatam gentem, Dominationes autem Veftræ , hoc lauda.
bile opus , deprecor , pro fua au& toritate , atque induftria, vtraque manu vt fulciant.
Iam quadragefimus ) fere dies eft, quo huc attigi, & quo aulas veftras vifitare atque
vobifcum tractare copi. Non regredior de auditis propofitionibus meis , quas exau.
diri , per Inuictiffimum hunc magnum Dominum , cum magno feruore expecto. Quod
autem attinet , verba qualia Domino Veftro dicturus fim , & quo honore acturus ,
facile elicere poteftis, ex tot mutuis noftris argumentationibus, quantum ego faciam
Victoriofiffimam Domini Veftri Maieftatem , quidque expoftulem ab illa , iam diu
etiam eft a vobis cognitum ; vbi, fi repeterem , quid facerem aliud , quam perderem
tempus. Porro vobis Vngariæ Regis indicibilem affectionem , qua non folum Vnga-
riæ Regnum , non folum Dominia patrimonii fui ; fed & perfonam fuam propriam ,
non fuam effe vult , fed veftram , neque aliqua re alia aliquando vobifcum differet ,
quam fide ipfa. Itaque eamus ! quia nefcio quis fpiritus me ftimulat , ita , vt nihil
magis poftulem , quam videre hanc Excellentiffimam Cæfaream perfonam , in qua con-
fiftit virtus , benignitas , & præcipua humanitas.

Ibraim Baffa , ad Laſzky.

Os erat in tali congreffu, cum oratoribus , omnia prius difcutere , quam admit-
Mos terentur ad pedes Domini noftri : quia illi tractatus, quos faciebas, fingulatim
apud nos , in conclaui , non tantum ligant , quantum hic in horum , quos vides , præ-
fentia , ligarent. Sed poftquam cam abs te audimus tui Domini affectionem ; omiffa
antiqua confuetudine , quam Turcæ non libenter negligunt , vadamus ad Dóminum
magnum , quem , non erras , dum incognitum laudas , dumque eum videris , nefcies
vbi initium , & vbi finis eft illius virtutum. luimus itaque ad Imperatorem , Ibraim
Baſſa , Ayas Baſſa , Beglerbek Natolia , ego , & interpres.

Lafzky , ad Imperatorem Turcarum .

Enio ad Excellentiffimam Maieftatem Tuam , miffus a Serenif-

fimo Principe Domino meo JOANNE Vngariæ & c. electo & co-
Decad. 1. Monument. IV. A à à ronato

x) Huic forte colloquio , per feneftel- I
lam defpiciens aufcultabat Solymannus :
id quod meminit ISTVANFFYVS Lib. X. p.
157 , 43. Nam ipfa quidem audientia ,
Turcarum ritu peracta eft.
y) Itaque , non triduo , poft quam Con-
ftantinopolim venerat , admiffus ad Soly.
mannum fuit , vti habet ISTVANFFIVS loco
cit. p. 151 , 37.
184 Hieronymi Lafzky , Hift . arcana

ronato Rege , ab omnibus illius Regni Statibus , qui in defectu ma

fcula Regia prolis , ius & libertatem habent , ex illorum media

vnum , probate virtutis , ac induftriæ , in Regiamfedem , exaltare

ac eligere. Vbi poft victoriofiffimum illud prælium Tuum , quo

Ludouicum fudifti , & ad interitum deduxifti , quo Budam occu-

pafti , & deinde absque cuftodia relicta , difceffifti : Barones Regni,

& totus populus , non cito in vnum congregatus , matura & longa

deliberatione , tandem Dominum meum , ad Regia tropbæa inuita-

runt, qui , vti eft Maieftati Tuæ cognitum, Tranfiluaniæ domina

batur , & magnas alias regiones fui babebat patrimonii , tot preci-

bus monitus atque inuitatus , fufcepit banc exaltationem , id apud

Se præcipueftatuendo , vt mox ad Te mitteret oratores,gratam Tibi

effe cupiendo talem coronationemfuam , & offerendo fe & fua do-

minia , tibi ad mutuam confederationem coniunctionemque futu

ram , prona. Cumque mox , poft fuam coronationem , in eum

modum ad Maieftatem Tuamfuos oratores bis delegaffet , quorum

primus occifus , fecundus vero per bominem Nigrum z ) impedi

tus erat , eamque ob rem , ita diu vifitaffe Maieftatem tuam fuit

neglectum. Ergo , poftquam ego ex Galliis , boc Septembre redii ,

vbi orator eram miffus , admonitus fum , vt me buc , buic officio

accingerem. Dumque expeditus in via effem , & cum in Trans-

alpinam defcendere voluiffem , oppofuere fe mibi aliquot centum

pedites , qui, cum vita non potuerunt , omnibus me bonis , quæ me-

cum erant , fpoliauerunt ; parumque abfuit , quin turpiter interie-

rim. Malui tamen ego in bac incommoditate, ad tantam Tuam

amplitudinem , cui fcio neque equitatum , neque apparatum orato-

ris effe miraculo , potius venire , quam reuerti. Quam ob rem ,

licet iam ex ordine oratorum tertiusfum, buc ad Maieftatem tuam

miffus , tamen egofumprimus , qui gratia DEI , banc Tuam præ-

fentiam confpicere valui. Vbi , falutat te Dominus meus Rex , ex-

poftulans , vt diutiffime valeres , & feliciffime imperares , cupit que,

vt grata tibi effet talis exaltatio fua , coronatioque , offertque fe

Tibi , non folum cum Regno Vngarie , non folum cum prouinciis

patrimonii fui ; fed cum fua perfona , & cum amicorum fuo-

rum affiftentia , femper Tibi effe ad vota; ita , vt certo apudTe

baberes , illum , Regnumque eius , & patrimonia fua , non fua

effe , fed Tua , & quod fe Tecum iungere vult , ita , vt fit Tibi
obno-

2) Legendus de eo eft ISTVANFFYVS , | Lib. IX. p. 139. fequ.

 Legationis ad Solymannum. 185

obnoxius , contra Tuos omnes inimicos adeffe : qui in omni ad-

uerfitate fua , non alibi fe committere decreuit , quam ad beni-

gnam Tuam perfonam. Itaque , babes Dominum meum , & Re-

gem Hungariæ , cum regno , omnibusque facultatibus fuis , Tuum,

quem non aliter , quam pro Tuo , vt Regem recognofceres , cum

omnibus fuis , quam demiffiffime rogat. Sunt mibi multa alia ,

que cum Illuftriffimis Baſſis , ne tibi fint tædio , difcutiam. Ita ,

de amicitia Regis Poloniæ faciam nota ; ficuti & de bello , quod

Domino meo , cum Ferdinando eft , & alia. aa )

Imperator Turcarum , ad Lafzky.

Rato excipio animo , talem Regis tui affectionem , cuius

G Regnum hucusque meum erat , & non fuum , ficuti iure

belli & Sabla conquifitum ; cum tamen audiuimus , talem eius

propenfionem , iam fibi non folum regno illo cedo , fed contra
iftum Auftralem Ferdinandum , ita fibi fubueniam , vt iam fecu-

re , in vtroque latere , Dominus tuus poffit dormire. Cuius ta-

lem applicationem , & eam de me confidentiam ', accipio grato

animo , omnesque fuas neceffitates , meas effe reputabo .

Lafzky , ad Imperatorem.

PRo tanta tua bumanitate ac bonitate , Dominus meus perpetuo

Tibi debitor erit , qui ita munifice illum exceperis , qui fpon-

te auxilium ferre promiferis. Fecifti , ficuti verus & magnani-

mus Imperator , quem Dominus DEVS in infinitum fecundet.

Et dictis hifce , exiui , & iui in hofpitium , iifdem Zauffis concomitantibus & ducen-
tibus me.

Die XXVIII. Januarii. Interrogatus fum ab Ibraim Baſſa , quomodo mihi placeret
Cæfarea perfona , quam ego , multis laudibus vfque extuli fupra fydera.

Ibraim Baffa, ad Lafzky.

Rater j
non
cum pro Domino noftro reputabimus , iam illi fubueniemus. att
Dominus meus
ibit in perfona fua contra eius hoftem. Nunc , quid agendum iam plus eft ? non

poftulamus iam tributum , non munera. bb ) Confulere volumus de

tranquillo ftatu Domini tui , cui rogo , vt fcribas , vt quam maxime a prælio abftineat.
Namque , eius minima aduerfitas , eius ignominia , communis iam cum Imperatore
eft. Itaque , fcribentur fibi literæ fœderis , & abfoluam te cito.
A aä 2 Laszky ,

a a ) Nulla heic tributi mentio , quam | bb Præclare factum ! nifi arte hac
factam meminit loco cit. ISTVANFFYVS : ta- auiditatem occuluiffet barbarus , non
metfi actum longe omnium iniquiffime , Hungariæ tantum , fed toti orbi Chriftia-
quod regnum , fe fuaque omnia , turpi no inhiantem.
vfus confilio , tyranno deuouerit.
 186 Hieronymi Lafzky , Hift. arcana

Lafzky , ad Baffam.

On videretur mihi , inquio , vt iam Maieftas Cæfarea reuera , fuo du &

tu , in Fer-
dinandum iret ; fed meum eft confilium, cc) vt progrederetur in Adrianopolim ,
& ibi venaretur , parando tamen & ftruendo fe , cum iam aliter effe non poffet , at-
que tune tardaret minime. Nunc autem iam præmittatis Janicfaros , vt illa caftra in
Seremio, illis munitiora faciatis : vtque omnes Sandzaci parati cum gentibus iam con-
gregatis , expectent informationem Sereniffimi Regis mei , quid illis faciendum , figni-
ficaret , vt fi opus effet , adiungere fe Domino meo , vt fe coniungant ; vel fi alibi
guerram monftrauerint , vt illam faciant. Mecum autem faciatis ire Sandzacum Ni-
copolienfem , Vayuodam Transalpina , & Vayuodam Moldauia , & ibi defectoribus reductis
ad obedientiam , deducam hune exercitum vfque ad Dominum meum ; tu autem de.
beres effe in quinquaginta diebus in Sophia , în Epiro , & in aliis locis. Præterea , Rex
meus , bombardas non habet in tanto numero , quot fufficerent ; detis nobis in mu-
tuum viginti pecias bonas , & puluerem ac faletre , vt hoc per Tiſſiam , facile deduci
poffit , vfque ad Regem meum. Et hoc modo videtur mihi effe pro nunc fore bene
confultum , & c.

Baffa , ad Lafzky.

Mnia mihi placent , quæ dixifti : tamen Dominus meus cupit hunc Auftralem ita
experiri , quod præ ardore nullum nunc locum habet. Propofui fibi ego hoc ,
& dixi , quia non habere commeatum poterit , cum tot gentibus. Refpondit , ſe
velle monftrare, quid poffit. Iuffit Vlacos currere in Moream , iuffit in Bofnam , vt fru-
menta verfus Semendriam ducerent. Ducet per Danubium milie quingentis Chaykis &
Naffade, annonam , vfque ad Seremium portantes , & ibi illas aptabit ad vfum belli.
Ego non difcedam , vt voluifti , a Domino meo , quia ire contra incertam neceffita-
tem nolo , fed ita præmittam Beglerbeg Romania , & folus cum Imperatore manebo,
Non dormiam tamen in rem Domini tui. Nunc ad omnes Sandzakos fcribam , inue.
niet eos tuus Dominus paratos. Tibi dabo Sandzakum Nicopolicum , at nifi cum ali-
quot millibus hominum. Vaguoda Radul , faciam vt vadat , & ita & Bohdanos. Bom-
bardas quas vis in mutuum , donabo tuo Domino , non XX , fed L. Donabo D. cen
tenarios faletra & pulueres ; cum amicis omnia debent effe communia. Bono affectu
hic venifti , omnia habes videsque ; & ficut nos fecifti , facere quæ vis , ita facias , vt
ifta amicitia conftans fit. Quia , fi videremus poftea , alienationem & altercationem ,
perpende quomodo commouebimur, pro tanta veftra ingratitudine. Nihil tamen ego
dubito in conftantia veftra. Itaque bombardas & faletram , Tiffiam vfque deduci fa-
ciemus , quas ibi accipere Rex tuus committat : & ita Regem informes.

Lafzky , ad Baffam.
Ratias ago ,
G de oblatis hifce gentibus & bombardis , ac faletre , Dominus meus
Rex , omni munificentia & amicitia id tibi recompenfabit ; fed vnum mihi ro
gitaui , quia Valachi , & Bohdani ſunt tributarii , nec ire tenentur extra dominia fua ,
maxime absque Imperatoris præfentia ; quare, fi vultis vt vadant , relaxetis eis tri-
butum , & mittatis mecum hunc filium Radul Vayuoda ; quia oportet , vt in fede fit vel
Pater , vel Filius . Tum præterea , cum Rege Poloniæ inducias protrahito , vt co
commodius Regi meó poffit fubuenire.

Baſſa , ad Lafzky.

le mihi, inquit, Valachi & Bohdani , femperne fub ditione noftra & veftra fuerunt.
Vbi , fi aliquando veftra non exequebantur mandata , in noftri fpem facie-
bant ; ita etiam , cum nobis non indigebant , veftro hoc intuitu erat. Sed nunc ,
poſt-

cc ) Animus , nimirum , præfagiebat fufcipienda dictu SOLYMANNI , expedi-

LASKYO , quantum malorum datura effet , tio .
 Legationis ad Solymannum . 187

poftquam nos committemus , poftquam mandabit Dominus tuus , neceffe eft , vt eant,
quia iam non habent , quo fe excufent ; itaque tributum non relaxabimus. Filium
autem Radut Vayuoda non poffumus ex porta alienare , quia loco obfidis eft ; fed
oportet , vt vadat Pater. Cum Rege vero Poloniæ , faciam inducias in duos annos
prolongare , vt auxilium tuo Domino ferat. Ego poftea omnibus viribus conabor
euîncerè filium Radul Vayuoda , & efficere vt permiffus hic , mittatur ad Patrem fuum.

Die XXIX. Januarii. Iuit venatum Imperator. Eodem venit ex Semendrio , Thu-
rek Mihály , feruitor Thurek Bálint , qui dixit FERDINANDVM effe in Strigonio. Regem
autem JOANNEM in Pobroziani , & quod tota Tranfiluania dependet ab ipfo.
Die XXX, huius. Ibidem Imperator venatur.

Die XXXI. Januarii. Inuitatus ab Oratore Venetiarum , cum eo pranfus fum ,

qui & Oratoris , & Judicis mercatorum hic agentium , munus habet.

Anno Domini MDXXVIII.

Die I. Februarii , rediit Imperator ex venatione.

Die II. Februarii , qui fuit dies Sabbathi , & Dévan , attulerunt mihi veſtimenta ab
Imperatore , pro me , & quatuor feruitoribus , & afpearum decem millia etiam oblata
funt mihi.

Die II . Februarii. lui ad valedicendum Imperatori , vbi ingreffus fedi vltra ho

ram , în loco , vbi oratores expectant audientiam , & demum ductus ante faciem Imə
peratoris , dixi hæc verba :

Nefcio , qua lingua , vel quo orationis præconio , gratias Tibi

referam , Inuictiſſime Imperator ! pro Tua tanta Regis & Domini

mei amicitiæ gratitudine , quem pro Tua genuina bumanitate ,

gratus & benignus excepifti , verbis in bonorem Domino meo fa-

&
tis. Vbi certafit in perpetuum Celfitudo Tua , Dominum meum ,

omni officio & obfequio , tali Tua beneuolentiæ refponfurum , &

facturum in bonorem Tuum & commodum , omnia , etiam cum

vitæ , & omnium fuarum facultatum iactura : faciatque DEVS

omnipotens , vt diutiffime valeas , & feliciffime imperes. Ex me

autem fuo fclauo , quem hic in cunctis non folum benigne tractaſti ,

fed etiam veftifti & condonafti , affiduum babebis ftimulum , apud

Dominum meum , vt talis noftra amicitia & coniunctio , quam

diligentiffime obferuetur & augeatur.

Imperator , ad Lafzky refpondit.

Cis , inquit , quo opus erit ad certificandam talem Domini

tui coniunctionem & affectionem . Nam omne eius ne-

gotium , iam meum erit , meum etiam , fuum effe debebit.

Itaque , licet fciam , has nubes fe multoties ingurgitaffe in ca-

put prædecefforum meorum , ac populum Dei Mahometicum ;

nunquam tamen fulgur emififfe , iftos Chriftianos principes :

hocque ipfum , nifi fuiffet , maioribus meis , ac mihi cognitum ,

Dread. I. Monument. IV. Bbb fuif

188 mi Lafzky , Hift . arcana
Hierony

fuiſſet diu ab humano fanguine temperatum ; fed confultius

femper extitit , eorum vires per omnem occafionem infringere,

qui fe contra nos attollere conabantur. Proinde , Dominus

tuus faciat nos femper certos , omnium Chriftianorum nego-

tiorum , magnorum & paruorum , & hoc modo radicabitur cer-

ta inter nos amicitia. Ego autem volo tuo Domino amicus

effe , ac confœderatus verus ac integer , perpetuoque , & contra

omnes hoftes illi in perfona , & cum omnibus viribus noftris ,

adeffe promitto , per Prophetas , per magnum & DEO charum

Prophetam noftrum , Mahometum , per Sablyam meam &c.

Lafzky , ad Imperatorem.

Abebit Tua Celfitudo , femper noua a Domino meo , non com-

H munia , quæ mercatores fcire affueuerunt ; fed arcaniffima.

Ego etiam iuro per DEVM viuum & vnum , ac noftrum JE-

SVM , qui idem DEVS eft , Redemptorem , ac promitto , Regem

& Dominum meum , excipiendo Poloniæ Regem , amicorum
Tuorum amicum , inimicum inimicorum futurum . Hic au-

tem ad pedes Tua Celfitudinis relinquo , ex mandato Domini mei,

Dominum Ludouicum de Gritti ,loco oratoris , & rerum nego-

tiorumque curatoris , cui Maieftas Tua , in omnibus æque , ac

mibi fidere velit.

Die IV. Februarii. Juffit me Baffa facere certiorem , quia literæ confœderatio
nis , & aliæ , fcribentur breui. Eodem iuit Baſa cum Imperatore ad venandum.

Die V. & VI. Februarii. Imperator venatur.

Die VII . huius. Comedi cum Domino Ludouico , vbi deinde iuimus ad videndum
Bombardas , quas innumeras vidi.

Die VIII. buius . Rediit Imperator & Baſa ex venatione.

Die IX. huius. Qui fuit dies Déuan , primo iui ad Baffam , & rogaui , vt me abe
folueret. qui dixit mihi : non opus eft vt feftines , quia Vlachi iuerunt parare gentes,
& melius eft , quod hic fubmoreris , quam in alio loco expectares congregationem
gentium , quæ tecum ituræ funt. Rogaui deinde vt abfoluerer , & dixi , quia me, ad
Moldauum Vayuodam , Rex meus ire etiam iuffit , & ibi facere alias gentes : ad id vero
conficiendum , nihil effet melius , quam vt mecum iret infimul vnos Zaufs , vt ipfe
Vayuoda obfequeretur mandatis Regis mei. Promifitque Baffa hoc ipfum facturum,
Dies X. Febr. fuit dies Dominicus.

Die XI. Febr. magnus in ciuitate furor fuit , propter ignem ac incendium.
Die XII. huius. Iuit Imperator venatum , & Baffa cum illo ..

Die XIII. huius. Rediit Imperator , pulfus imbre ac acri intemperie.

Die XV. buius. mifi ad Baſſam , rogando audientiam , qui mihi illam recufauit ,
& tertia die venire iuffit.
Dies
 Legationis ad Solymannum. 189

Dies XVI. huius. fuit dies Sabbathi , & dies Déuan.

Die XVII, buius. Mifit ad me Baffa recufando audientiam , quam mihi propter
negotia multa accidentia , præftare non poffet.

Die XVIII. buius. Mifi ad Baffam rogando , vt me abfolueret , proponendo illi ,

periculo rebus Domini mei , hic moram effe meam : maxime , cum iam nihil am-
plius mecum tra&
tetur. qui refpondit , non effe poffibile , vt difcedam , nifi debito
ordine res Imperatoris componerentur ; quæfiui quales ? refpondit , nihil mihi ad
illas, Dixi , fi nihil mihi , vel Domino meo intereft , cur me tenes ? Refpondit , eam
ob rem , vt diutius maneres nobifcum , & ne per eum ad Dominum tuum reditum ,
Ferdinandus percipiat , Imperatorem noftrum illuc iturum. Dixi , quid opus eft ? ve
Imperator vadat , priusquam fit a Domino meo requifitus. Dixit , venit his diebus
vnus nofter Turcus , qui in campo Ferdinandi erat. Is dicit quod Ferdinandus vult
venire expugnare arces noftras , vbi nos , tacendo vellemus tentare muros ipfius ,
priusquam ille noftros. Itaque , paucis diebus te abfoluam ; nam quinto aut fexto
die abfcedes.

Eodem die , cum primum veni in hofpitium febris me inuafit,

Die XIX. eius. ibidem febre me macerante,

Die XXII. III . IV. V. Febr. ibidem.

Die XXVI. febris relaxata aliquantulum , & vlcus cum fex capitibus fupra dor.
fum factum.

Die XXVII. eius. tantam paffionem ab vlcere habui , vt vix viuerem , medici
autem nolebant me mederi , donec ille morbus folus maturaret.

Die XXVIII, eius. mifit mihi Baſſa duos equos , & veftem dedit , vocabatque me,
vt venirem ad illum , ad quem ire ob dolorem non potui,

Die XXIX. Febr. Morbus maturior factus eft , & iui ad Baffam , accepique ab
illo literas , & iuramentum , in veram fraternitatem , Regi meo , & folus etiam no-
mine Regis mei præftiti &c. &c.

FINI S.

©
 CICERO , de Oratore , Lib . II . 9.

ISTORIA , teftis temporum , lux veritatis , vita

memoriæ , magiftra vitæ , nuntia vetuftatis.

 RITVS

EXPLORANDAE VERITATIS ,
SEU

IVDICIVM

FERRI CANDENTIS ,

quo in dirimendis controuerfiis ,

GENS HVNGARA

olim vtebatur.

Editio , poft Claudiopolitanam A. MDL.

Secunda , vberrimis Notis illuftrata.

ADPARATVS AD HIST. HVNG.

DECADIS I MONVMENTVM V.
EXCELLENTISSIMO ILLVSTRISSIMOQVE

COMITI AC DOMINO

DOMINO LVDOVICO

de BATTYÁN ,

Perpetuo in Német Ujvár , Incluti Comitatus Ca-

ftriferrei Perpetuo Supremo Comiti , Sacræ Cæfareæ Regiæque

Majeftatis Actuali Intimo Confiliario , Camerario ,

Pincernarum Regalium per Hungariam

Magiftro ,

&

REGIO AVLICO HVNGARICO CANCELLARIO ,

Domino longe Gratiofiffimo ,

animo obfequentiffimo ,

facrat , dedicat ,

editor.
 EXCELLENTISSIME COMES ,

ILLVSTRISSIME DOMINE !

Vm multa funt , eaque inufitata vetu-

ftiffimæ gentis TVAE decora ; tum iftud

præcipuum femper exiftimaui : quod inde

ab retrufa ætate , vfque ad noftra hæc , quæ

viuimus , tempora , & fago , ficuti palam eſt

hodieque , perpetuo valuerit , & toga. Lon-

gus fim oportet , fi, vel præclara Maiorum TVORVM nomina ,

qui Regnum Hungariæ , non illuftrarunt modo ; fed pericu

lofiffimis etiam quibusque temporibus , mafcule , & cum fan-

guinis impendio , defenfarunt , occipiam defignare. Præter

quam enim , quod plurium retro feculorum , res geftæ , qua

rum attaui TVI , EXCELLENTISSIME DOMINE ! pars

eximia fuerunt , penitus recolendæ effent , & in luce publica

collocandæ ; ea me , clariffimarum virtutum , quas , & bello

ediderunt , & pace , lumina circumfunderent , quibus , ex æquo

celebrandis , non minus tempus me deficeret , quam orationis

vbertas.

Accedit , inufitata illa TVA modeftia , qua , cum gen-

tis TVAE laudes cumulatiffimas ; tum culmen iftud TVVM ,

in quo TE , Cæfaris Regisque fapientiffimi benignitas , iuxta

& TVA ipfius virtus , & in adminiftrandis rebus , cura , ftu-

dium , atque integritas , collocauit , ita tueris ; vt pulchrius

ducas , auorum atauorumque veftigiis folerter infiftere , in-

corruptam eorum , in reges fidem , nudum, erga patriam , amo-

rem , in vtrisque autem conftantiam , & herculeum animi ro-

bur , viriliter æmulari ; quam folida illa , qua emicuerunt , glo-

ria , ex ætatis more , feu eferri , feu , quod apud multos fieri vi

deas , molliter , & cum fegni quadam animi voluptate , perfrui.

Quæ , cum in TE , ILLVSTRISSIME COMES ! peni-

tus exiftimo , recordorque fimul , grauiffimæ illius TVÆ˚ mo-

nitionis , qua me , in laudes Maiorum TVORVM, pronum ,

atque etiam , TVO mirifico patrocinio , infigniter obſtrictum ,

hac
hac vfus præfatione , retentafti : definerem elaborare , in re , vera

sa omnino ; fed quamfua luce radiare præftet , quam adfcita fcri-

ptorum facundia.
Et fane , locum adhuc dedi , æquiffimæ huic TVAE vo.

luntati quippe qui , malis abftinere TE a laudum auitarum

vfura ; quam TVÁRVM fructu carere : nequiui tamen , ab

animo , TIBI , DOMINÈ EXCELLENTISSIME ! ob præ-

clara TVA , de meis ftudiis merita , longe omnium deuinctis-

fimo , impetrare ; quin deuotiffima hac mentis fignificatione ,

propalam teftarer , quantum , confiliis , ope , curisque TVIS,

in vafto illo , & refractario opere , quod inter fexcentas diffi-

cultates , edere haud defino , profecerim hucusque .

FERRI CANDENTIS IVDICIVM eft , quod EXCELLEN-

TISSIMO NOMINI TVO fuftineo infcribere : rem , ficuti

nihil diffiteor , obſoletam , & quadamtenus etiam funeftam ;

fed quæ tamen digna eft , quam memoria recolamus , fummi

imique ciues : tum , quod prifci rigoris illius , & abhorrentis

ab hodierna legum æquitate, documenta contineat , tum , quod

antiquitatum Hungaricarum fementem habeat , vix alibi facile

occurfuram .

Id TV , EXCELLENTISSIME COMES ! quod con-

ceptiffimis TE precibus , oro rogoque ; fi pro TVA fapientia,

& in meliores litteras propenfione fingulari , bonus acceperis ,

efficiam profecto , vt vel inuito TE , intelligat refpublica lit-

teraria , quantum TIBI debeat , ftudiorum meorum cauffa.

Quæ , vti porro , & tueri pergas , & ornare ; tam abs TE peto
demiffe ac vehementer , vt in re , ad patriæ decus , vnice adti-
nente , nequeam , feu demiffius , feu vehementius. Feliciter

age ! Ita precatur ex animo ,

EXCELLENTISSIME DOMINE ,

COMES ILLVSTRISSIME !

eliens obftri&tiffimus

MATTHIAS BELIVS.

Ad
 AD LECTOREM

VDICIVM FERRI CANDENTIS , pridem id quidem , in gente noftra abroga-

tum , neque vfquam gentium , nifi barbaræ forte fint , & toto cælo a no-
I
bis diuife, frequentatum amplius , in ADPARATVM hunc ad Hiftoriam Hun-
garicam referre , multis de cauffis , vifum eft. Et primo quidem , quod non-
dum mihi liber occurrerit ; tametfi , ad hæc iftiufmodi curiofa ,
fic fatis
adtento ; qui vberiorem fementem Antiquitatum Hungaricarum , præbeat his,

quibus volupe eft , non ignorare , quid prifci illi homines , feu cum laude
egerint , feu cum vituperio ; quibus præterea inftitutis , moribus , quaque

integritate iniquitateue , mutuo conuixerint ; quibus ritibus innocentiam il-

lorum , iftorum maleficia , iuerint detectum. Tanta enim , horum omnium,
in libello hoc feges eft , quam quæ poteft effe maxima. Deinde , ita exifti-
mo , illuftrando luri Hungaria Publico , materiam hinc , non idoneam mi-
nus , quam felectam etiam , decerpi poffe : fi quis fua intereffe putet , vetera
cum nouis , & hæc , cum illis , contendere , ex vtrisque autem, aduerfaria fa-
cere , quorum ope , prifcis regum decretis , lux adfundi ; explicari obfcura ;
incerta adfirmari ; refelli fabulofa ; expediri intricata poffint .

Poftea , eam hic , veterrimorum Nominum Hungaricorum , copiam reperi ,

quæ vel fola mereatur , in luce iterum collocari , vt argumentum inde capi
queat, cum de gentis noftræ, tum de linguæ , qua feculo duodecimo vteba-
tur , indole. Rudis nempe tunc noftris hominibus fermo fuit , & ex Scythi-
cæ linguæ contagio , quod recens adhuc erat , etiam inficetus : vt habeant

omnino , quod , feu fcrutentur philologi Hungari , feu obferuent exteri.

Denique , & iftud in libello hocce , animum noftrum aduertit ; quod infinita
fere oppidorum, caftrorum , villarum vicorumque vocabula contineat , egre-
gie eius ætatis Geographiam illuftratura ; fi fint , qui diplomatibus in confilium
vocatis , vetera illa , vel cum hodiernis conferre , vel fuis fingula parochiis ,
conuentibus , feu Comitatibus , adfignare potuerint. Nam , & hoc , in Defi
deratis Hungaricis , referre foleo ; quod ignoremus hucufque , quemadmo-
dum ſe prima omnium , poft conftitutum regnum , Hungaria Partitio , ha-
buerit ; quibus , per fingulas regionis plagas , parochias , conuentus , quos
Poſtea Comitatus dixerunt , arcibus , oppidis , pagis vicisque , culta fuerit.
Quæ in hanc rem , ex M. IOHANNIS de THVRÓCZ , vnici ac genuini prifcarum,
Hungariæ rerum fcriptoris , Chronicis , erui poffunt , pauca ea funt , & in his
dubia quædam atque incognita : vt haud omnino lufurus effet operam , qui
noftrum hunc libellum , ita excuteret , vt indice locorum confcripto , tam
diu per tabularia , & quæ, in his , ex tot cladibus fuperant , diplomata , re-
ptaret : dum, non vocabula modo locorum ; fed horum etiam fitus , ex ve
ro & indubitate , detegeret , defignaretque. Fateor , laborem hunc , ex ſe
quidem moleftum futurum ; fed quem tamen leniret, immo iucundum quo-
dammodo faceret , fi eadem hac opera , ad rerum nexus , qui in diplomati-
bus perfcribi folent, actus item, feu regum, feu priuatorum quorumuis, horum
item, natales ac propagines, follicitius attenderetur. Vtinam fint, qui hanc viam
infiftant , ad res Hungaricas colluftrandas ! Et hæc quidem de cauffis libelli editi.
! Acceffit ad fingula hæc , quod , nimium apud noftros , rarus , inde a pri-
mordio , liber fuerit , adeoque , & his ignotus , qui rerum patriæ in primis
gnaros fe exiftimant, Sed , vnde quæfo, tanta libelli ignoratio ? dicam, quod
fentio , & quod reuera eft. FRATER GEORGIVS , beneficio IOHANNIS de Zá.
polya, regis Hungariæ , Varadienfis Epifcopus , iibellum , ex facrarii ecclefiæ
fuæ, monumentis , compilatum, bonaque defcriptum fide , fuo fumtu , in
typographeo Colofvarienfi , anno MDL. excudi , luceque publica donari cu-
raue-
rauerat. Tune vero iam , non vno turbine , res monachi verfabantur , (a)
quando fluxafide, viduam nunc Iſabellam, mox Solymannum, iterumque Ferdinan-
dum,nequiter deludebat. Factum iis rebus eft,vt, quemadmodum cladem Tran-
filuaniæ ; ita fibi cruentum exitium,acceleraret . Sequuto enim anno, funefta cæde
e mediofublatus eft ; quam præter ISTVÁNFFYVM,BETHLENIVS (b) quoque defcri-
bit, quidquid thefaurorum coegerat , partim in fifcum relatum, partim, quod in
his cafibus procliue fit, a milite, & qua non colluuione alia, direptum eft. Eadem
ergo tempeftate, accidiffe reor, vt nuperus adhuc libellus, neque, ob res calami-
tofas, in plures fparfus, Colo/várii, vbi lucem adfpexerat, ante emoreretur, quam
vitam fentiret. Hæc ita funt omnino .
Habet tamen libri huius noftri mentionem , IOHANNES KITONICH, ( c) loco op-
portunofatis. Cum enim Proceffum,qui hodie obtinet, Iudiciarium, e Gallia, fub
Caroli I. initia , petitum fuiffe, ex WERBÖCZIO recognouiffet : Hic tandem , inquit
porro,ceffauerunt duo illa gentilitia iudicia : CANDENTISFERRI FERVENTISAQVAE;
quibus gens Hungara , contra id , quod dicitur : Noli tentare Dominum Deum

tuum : ab anno 969. quo S. STEPHANUS Rex natus eft , vfque ad annum 1309. quo
CAROLVS Rex coronatus eft, per annos CCCXL. vfa eft ; vt adparet ex antiquo quo-
dam libro intitulato ; RITVS EXPLORANDAE VERITATIS in dirimendis controuerfiis,
infacrariofummitempli Varadienfis reperto, & (d ) recufoColofvarini, anno MDL iam
autempræ manibus generoforum dominorum. Francifci Loránth de Inke, & alterius
Francifci Nagy-Mihály de Petröz , Sacræ Cæfareæ & Regia Maieftatis , inclytæ Ca-
meraHungarica confiliariorum babito. Exquo , qui volet , diuerfa barbara nomina
Hungarorum, plus quamfatis cognofcere poterit , certis iudiciariis exemplis, ab anno

MCCXIV. vfquead annum MCCXXXV. quodfacit, viginti & vnum annos, cir-
ca ætatempotiffimum Andreæ II. regis, comprehenfa. Alibi , nec quidquam libelli

mentionem quæfiueris ; neque ego , in eruditis Hungaris noui quemquam , qui

vel a nominefamaue, habuiffet cognitum; nifi forte fortuna, apud me oculis vfur-
patum. Quod ideo monenduin putaui , vt eo infignius reddam, ANDREAE CZE-
MANKA de Tarnóc , viri , apud Thúróczienfes , nobilis, & præter morem noftro-
rum , præclare docti,beneficium : quippe qui, cum ipfam HungariaNotitiam,non
vna acceffione, tum hoc in primis libello , reliquos adparatus meos , liberaliter
non minus , quam promte , locupletauit. (e)
Ceteroquin, ne obfoletus liber, nudus, immo fordidatus, in lucem prodiret,
Cl . IOHANNES TOMKA SZASZKY, in lycæo noftrate, Conrector longe meritiffimus,
elaboratum fuapte voluit. Nempe, notis eum illuftrauit, non vberibus modo ;
fed etiam lectionis multifariæ ; quibus , cum variæ antiquitates , tum præcipua
Iuris Hungariæ Publici capita , paffim, diligentia haud fuperuacua, eruderantur.
Mihi certe, in toto hoc laboris genere, nihil, bonus ille, refidui fecit ; quam , vt ad-
notationesfuas, recognofcerem, & nunc adductiores redderem, nunc iterum lo-
cupletiores ; quod iam , eo gratiore mente profiteor, quo magis proprium mi-
hi eft : fuum cuique tribuere.
Anvero, in hac rei litterariæ, qua fumus in Hungaria, difficultate, ADPARATVM
hunc noftrum , pluribus alioquin Decadibus conftiturum, porro in lucem publi-
cam edere licebit ; id equidem, neque fpondere aufim, neque negare. Tuinte-
rim , Rerum Hungaricarum auide Lector ! PENTADE h , feliciter vtere, & vale.
PISONII , Anno MDCCXL. Calendis Septembris.

a.) Lege , fi eft in proteftate, WOLFGANGI BETHLENII Hiftoriarum Libri III. extrema , & Li
bri IV. exordia , ac porro.

c.) In DIRECTIONE IVRIS HVNG. METHODICA, Czp. I. Quæft. IX. num. quarto , p. 1o. Adde
ibid. Quæft. XV. vbi abrogati eius iudicii tempus definit iterum.
d.) Non recufus ; fed ex manu exarato codice , primum eo anno , illic editus fuit.
e.) Dum meumhoc exemplar, typis deftinabam, aliud detexit,ENGELBERTVS de KIMPELIN, vectiga
llum Pifonienfium præfectus , Antiquitatum Hungaricarum , vltra quam reris , curiofus . quod ego
exemplar, LORANDI illius , & NAGY-MIHÁLII, quorum KITONIGH meminit, fuiſſe ſuſpicor.
 O 191

CH
RITVS

EXPLORANDAE VERITATIS , PER IVDICIVM

FERRI CANDENTIS.

§. I.
Nno Dominicæ Incarnationis. (a) Millefimo ducentefimo decimo nono,

(b ) PRISTALDO regis nomine Martinus , de villa Shama , in pro-

uincia Suprutus , veniens cum curiali comite Moyad , comitis no-
mine Fiod , & clerico Vrcondon , filii Dionifii comitis , conteſta-
tus eft nobis , diuifionem terræ Hene , ipfo mediante factam , in-
ter Mogad comitem , & Nicolaum nepotem eius , ex vna parte , & Vrcultus
filium Dionifii cum fratribus fuis, hoc modo. Quia cum locus villæ Hena , in
divifione , Mayad comiti accidiffet : Vrcultus volens fatisfacere , terram in
Thoufo menfurando , Mayad Comiti pro eo dediffet. Sed Mayad Comes , eun-
dem locum villæ , Vrcundino & fratribus fuis , gratis conceffiffet. Ipfa vero
Į terra Hene tali ordine (c) metarum diuifa inter prædictas partes perhibetur.
Ccc Prima

a. ) Regnante ANDREA II , qui inde , ab anno MCCI . vfque ad annum MCCXXXV.

Hungariæ rebus præfuit. THVRÓTZIUS Chron. p. II. cap. 72. Seq. p. 77.
b. ) PRISTALDVS , in S. LADISLAI & COLOMANNI decretis ; Praftaldus , in ANDREÆ II.
edictis , fcribitur. Arbitrum fuiffe inter litigantes , & cum Regis , tum iudicum ,
Dynaftarumque miniftrum , ex iifdem legibus elucet. Hinc , alius eft Priftaldus
regis , S. Lad. Decr. lib. II . cap. 18. lib. III. cap. 13. alius Epifcopi, S. LAD. lib. I. cap. 40.
Comitis Curia alius , ANDR. II. Decr . an . 1222. art. 9. alius Comitis Parochialis , S. LAD.
lib. I. cap. 40. Iudicum item alius , COLOM. lib. I. cap. 28. 29. 30. 31. alius Dyna-
ftarum , S. LAD. lib. III . cap. 12. quem , fiue a pereft óldo , id eft, litigantes foluente ,
cum JOAN. SZEGEDI S. 1. in Rubricis Juris Hung. p. 42. not. a. fiue , a Slauonica voce ,
priftogim , adfiftere , deriuaueris : arbitrum fuiffe inter litigantes , vel conciliatorem ,
vtrinque patebit. Vide reliquas opinationes noftras , Hungariæ Nouæ , Tomo III.
Hift. Vrbis Peftiens. Cap. III. §. VIII. p . 103.
c. ) Metarum , inter caftra , oppida , villasque , primam inftitutionem , ad S.
STEPHANI temporafert VERBÖTZIus , Trip P. 1. tit. 84. Dotum namque fecreta
funt a terris regalicus prædia , partim facerdotibus , partim nobilibus , per regiam
collata donationem , cumulis terreis , vel lapidum aceruis , vel pofitis a natura li-
mitbus , IDEM I. c. tit . 85. 86. Ex earum neglectu , fi confundantur fines , cauf-
Ja metalis reambulationis , nafcuntur , CONST. A. 1542. art. 5.
Decad. I. Monumentum V. d .) Ter.
192 Ritus explorandæ veritatis ,

Prima itaque meta egreditur de terra ( d) Bogdan , & vadit ad Thoufo , & in-
de tranfit vltra Veyzló , & inde verfus domum Vrcultus. &c.
§. II. Trgolin , de (e) villa Fon , impetiit conuillanam fuam , vxorem Che
ka , de veneficio. Quos Gregorius Comes de Potok difcutiens , mifit Varadinum
ad examen ferri candentis , per Pristaldum nomine Thomas de villa Kaboi. Sed
cum illa ,præ nimia fenectute ferrum non poffe portare videretur ; idem iu-
dex difpenfans cum ea , filium fuum Modam nomine , portare ferrum pro ma-
tre fua præcepit , qui portato ferro , iuftificatus eſt.

§. III. Choma de villa Petri , impetiit ( f) convillanos fuos , nomine Fugod ,

& Aegidium , de damno rerum fuarum , ad æftimationem octo (g) marcarum ,
iudice Laurentio , Curiali Comite de villa Terebus , prædicti viri , Fugod , & Ægid,
portato ferro combuſti funt.

§. IV.

d. ) Terræ BOGDAN nomine , agrum Máramarofium intelligi , ex THVRÓTZII P. III.

cap. 48. p. 108. colligitur . vbi regnante LVDOVICO I. Bogdán Vajuoda Valacho-
rum de Maramorofio , floruit. Alioquin Bogdai , vox eft Sarmatica , idem figni-
ficans , quod eft Latinis ; Faxit DEVS ; Germanis , GOtt gebs.
c. ) VILLA , non quomodo apud Latines , prædia ruftica , fed complurium
in agris manfionum , vel ædium collectionem , interdum fignificat . CAROLVS du
FRESNE glofiario med. lat . voce Villa. Quo nomine , non vici folum , fed & oppida ,
immo ciuitates, plerumque intelliguntur. Hinc. LAMB. SCHAFNAB ad an . 1073 .
Villam , viris fortibus , vallis & feris vndique munitam incurfare , haud fatis tu-
tum putabatur. Et RVTILIVS NVMATIANVS in Itiner . Nunc villa ingentes , oppida parua
prius. Ceterum , villa , æuo medio , aliæ fuerant priuata , aliæ publica , quæ & regia
villa. Priuata , vici fuerunt nobilium , LAD. lib. I. cap. 9. 11. lib. II. cap. 4. 5.
quæ & villa feruientium , AND. III . art. 3. 15. dicebantur. Villa publica , vel ob
palatium regium , ibidem conftructum ; vel quia fifco regio adfcriptæ fuerunt ,
etiam villa regia adpellabantur , in quibus , quoniam conuentus publici , vel ne-
gotia publica , exceptiones puta legatorum , conceffiones , & confirmationes pri-
uilegiorum celebrabantur , Villa publica, publica item palatia , dicta funt : quamuis in-
terdum , fub nudo loci , aut ville nomine , fine Regii , vel publici adie&ione , compa-
reant. GODEFRED . ABBAS , Chronic. Gottuicens. Lib. III. cap. I. f. 444. 446. Hinc HEN-
RICVS VALESIVS , Rer. Francic. Lib. XI. ad an. 584. Has villas , auctores rerum noftra-
rum , nunc villas publicas , vt diftinguat a priuatis , nunc quod ad fifcum perti-
nerent , filcos & fifci Regii villas , adpellant. Non pauci etiam eas Villas Palatii , vel
Palatia cognominant , propterea , quod Reges Francorum , ibi palatia habere
confueuerant.
f. ) VILLANI proprie , apud fcriptores æui inferioris dicuntur , qui villæ , feu
glebæ adfcripti funt , & vilis feruilisque habebantur conditionis , quique vt ferui , in
commercio erant , & cum villis atque prædiis vendebantur. S. LADISL. Lib. I. cap. II.
19. Lib. II. cap. 4. 5. diſtin&
ti ab hofpitibus , qui fæpe , in vna villa fimul cohabi-
tauerunt. C. 25. quibus , qui præerant , Villici , id eft villarum prouifores , cap.
eod. dicebantur. Conf. du FRESNE glofs . voce Villanus , Villicus . In Regum Hung.
Diplomatibus , non raro , prætores vrbium , feu confules , Villicorum nomine in-
figniuntur.
g. ) MARCA , pondus eſt auri , vel argenti , quo vtuntur omnes ii , qui adpen-
fas merces venditant , du FRESNE gloffar. voce Marca. Pro regionum ratione , di-
uerfa eft , a qua marca Hungarorum difcrepat. Marca namque auri , adpendit 72.
florenos. TRIP. P. II. tit. 73. argenti vero , fi grauioris eft ponderis , florenos 4.
Tit. 28. fin leuioris , florenum vnum, Tit. 82. Hinc marca Hungarorum homagiales 50 ,
florenos 200. efficiunt. Tit. 70 , Tranfiluanorum autem 66, totidem florenos , exceptis
juridicis grauaminibus in proceffibus octaualibus , in quibus, marca vna , 400. de-
nariis , feu 4. florenis , Hungarorum more , redimi folet. TRIP . P. III. Tit . 3.
ficut & apud Siculos. Tit. 4.
 Per iudiciumferri candentis. 193

6. IV. Bafilius Abbas (h) de Curru , impetiit quosdam pro furto , fcilicet
Baztbu de Peles . Item Adrianum , Laurentium , Bubtem , Micon , Tekze , l'duor,

Ambrofium , Bencü de Vecher , de villa Cheke. Item Homodoy , de villa Hor .

Qui , duma (i) Nicolao Comite Palatino facta difcuffione , ad judicium ferri can-
dentis , Varadinum effent , in feptimana , Domine in tua mifericordia , per Pri-
ftaldum , nomine Chepanum , de villa Ladan , directi , non venerunt , & præ-
nominatus iudex refcripfit de eis , quod fcriberentur pro condemnatis.
§. V. Reynold , de villa Suca , impetit Joannem & Achyamanum , Vilal
mum , & Ornoltum de villa Buntii , de occifione fui filii , iudicibus Martino ,
Curiali Comite de nouo Caſtro , & Gipolto , Teotomeo , (k) hofpite reginæ, Pri-
Staldis , alio Acyamano de villa Buntü , & Laurentio , de villa Henfy. Prædicti
homines , Joannes , Achyamanus , Vilalmus , & Ornoltus , portato ferro iufti-
ficati funt.

S. VI. Priuatus de villa Iuren , impetiit Vocam de villa Pereznek pro fur-
to , iudice Tobia , ( 1 ) Curiali Comite de Zolauk , Priſtaldo Giliano de villa
Voznad. Fur Voka , portato ferro combuftus eſt.
Fur Voka

§. VII. Villani de Nyr , qui funt ( m ) piſtores caftri Zolnuk , impetierunt

quosdam (n) liberos homines eiusdem villæ , fcilicet, Fecieten , Agya , Michaë-
Ccc 2 lem ,

h. ) Abbatiæ de CVRRV , iuxta fluvium Körös , SZENTIVány Differtat. Paralipom

Catal. 34. meminit , atque ante eum , PETRVS Pázmány Cardin . in Decretis Synodi
Diœces. Strigoniens. Appendice II. p. 107. inter Abbatias incerti Ordinis. CVRRV ,
inquit , in Varadienfi Diœcefi iuxta flumen Körös viguit 1216.
i. ) NICOLAVS , regni Hungariæ Palatinus , & Comes Sopronienfis , qui anno
1220. regnante ANDREA II . floruit , intelligendus eft. Alter namque NICOLAVS
Comes peræque Sopronienfis , & Julæ frater , ad annum 1226. referri debet.
JONGELINVS Catalog. Palasin, apud RévAM f. 153.
k. ) HOSPITES apud Hungaros dicuntur , partim inductæ , ex vicinis regioni-
bus , coloniæ , S. STEPHAN. Decr. Lib . I. tit. 6. ANDREAE II. Decr. an . 1222. art. II.
partim villarum oppidorumque incolæ , quos alii manfionarios vocant , qui fcilicet
domos incolunt , fub cenfu annuo , S. STEPHAN. Decr. Lib. II. tit . 22. S. LADISL.
Decr. Lib. I. cap. 25. Differunt ii a feruis , feu glebæ adfcriptis , colonisque accen-
fentur. du FRESNE Gloffar. voce , Hofpes. Crebrum , in diplomatibus regum Hung.
vocabulum , in primis , dum liberatum villarum , oppidorum , vrbiumque priui-
legia perfcribuntur.
1. ) COMITES CVRIALES ii funt , qui hodie aula prafecti , adeoque iudices aulici ,
probe , a Comitibus Curia , feu aula regia iudicibus , qui apud ANDREAM II . Decr, an
1222. art. 6. per excellentiam , Comites curiales dicuntur ; ficut & a Comitibus Paro-
chianis , qui Comitatuum erant præfides , ibidem art. 5. diftinguendi. Teftatur id
Charta BELAE regis , Archiabbat. S. Martini conceffa,
m.) Cuilibet caftro , fua adfcripta fuiffe minifteria , ex BELAE Regis priuile
gio , quod Archiabbatia S. MARTINI datum eft , cognofcitur. Recenfentur in his
1.) Jobbagiones equeftres , qui feruiebant equis, 2. ) Vduarnici. 3. ) Coqui . 4. )
Equestres feruientes , qui portabant curtus oneratos monafterii. 5. ) Pelliparii
qui in officina monafterii feruitium faciebant pellipariorum. 6. ) Tornatores. 7. )
Thauernici. 8. ) Pracones. 9. ) Piftores. 10. ) Sutores. 11. ) Qui parant marcium ,
alias Braxatores dicti. 12. ) Fabri. 13. ) Carpentarii. 14. ) Stratores. 15. ) Joba-
giones liberi. 16. ) Agazones . 17. ) Sacriferi. 18. ) Buckari. 19. ) Vinitores. 20 )
Tulfatores. 21. ) Paftores ouium. 22. ) Libertini, 23. ) Pifcatores. 24. ) Subulci.
25. ) Venatores. En vnius cœnobii minifteria ,
n. ) LIBERI homines dicuntur , qui nulli feruituti obnoxii funt. Duplex fuit
corum ordo. Quidam erant liberi & nobiles , quibus libertas a S. STEPHANO CON-
cella,
194 Ritus explorandæ veritatis ,
lem , & alios ejusdem generis , dicentes eos (o) extorres. Illi autem e contra

dixerunt fe habere terram communem , cum caftrenfibus, a prima occupatione

fui generis , iudice Nicolao Palatino Comite , Priſtaldo Dettre de villa Maysa.
Homo caftrenfium , portato ferro , iuftificatus eſt.
§. VIII. Gugus Priſtaldus , vt ipfe dixit de fe , Jacobi Vacienfis Epifco-
pi , ftatuit ante nos quendam nomine Ipolitum de villa Sáp , afferens , quod ipfe
Ipolitus impetiiffet conuillanos fuos , fcilicet , Jacob , Paulum , Moynolt , Cris-
pen , Martinum & Dominicum , dicens ; quod araffent per violentiam terram
fuam emptitiam. Illi autem refpondiffent , eandem terram ad tria aratra , non
emptione , fed (p) vadio ipfum Ipolitum poffediffe. Præfatus itaque Epifcopus ,
ipfo videlicet Gugus Priſtaldo conftituto , mififfet vtramque partem Varadinum ,
ad examen ferri candentis , dato termino in octava S. Regis Stephani , & Ipoli-
tus quidem, cum prænominato Priſtaldo ſuo Gugus , Varadini fuit , paratus can-
dens ferrum portare. Aduerfarii autem ejus in eadem feptimana non compa-
ruerunt.

§. IX. Abbas de loco (q) Triskaj monafterio , litigavit cum Abbate mo-
nafterii Porozló , & ( r) patrono eiusdem Ecclefiæ , fcilicet Boroskun, pro viginti
mar-

ceffa , DECRER. Lib. I. cap . 4. & ab ANDREA II . Decr. an 1222. prafat . confirmata fuit.
qui , quoniam omnium funt præftantiffimi , Nobiles regni , ANDREAE II . praf. & art.
8. & quia in bello regi regnoque feruiunt , feruientes , ANDREAE II . art. 1. 2. 3. 4.
5. 7. 10. 15. 18. vocabantur. Hinc liberi homines apud Alemannos nobiliores >
Frey-Herren dicuntur , BRVNO , de bello Saxonico. Alii , liberi quidem erant ; at ,
non nobiles , qui fub patrocinio alicuius degebant , neque omnino fui iuris erant.
S. LADISL. Lib. I. cap. 27. 30. Proprie autem liberi dicti videntur , qui ex feruis ma-
numiffis , originem traxerant. S. LAD. 1. c. quorum conditio , vbique , etiam in iu-
diciis , longe melior fuerat , quam feruorum , S. LAD. Lib. II. c. 14. Iftos hodie li-
bertinos adpellare , moris eft , CONST. 1542. art. 24. 1554. art. 4.
o. ) EXTORRES , apud CYPRIANVM Epift. 19. 20. dicuntur , qui , vt CHRISTI fidem
faluam cuftodirent , neue religionis difpendium paterentur ; bona fua , fifco pos-
fidenda dimittebant , carosque fuos, dulcemque patriam relinquentes , in exter-
nas regiones migrabant.
p.) VADIVM , vel Wadium , feu Quadium , vadimonium , pignus , vel fideiuffio-
nem , fiue rem , quæ pignori dabatur , fignificat , du FRESNE Gloffar. voce Vadium .
Hinc enatæ funt in iure formulæ vadiare , id eft pignorare. CONCILIVM INSVLANVM
an. 1224 c. 9: inuadiare id eft , pignori ponere. LEGES EDVARDI Reg. Angl . c. 35.
difuadiare , id
id eft
eft , rem oppignoratam redimere. CHRONOL. Auguftin Cantorber.
Terra itaque vadio quæfita , opponitur emptitiæ. Ceteroquin , frequens , in de-
cretis mentio eft , inuagiationis & abuagiationis pecorum. De qua re , nobilis
vir , & iuris patrii confultiffimus, PAVLLVS PRILECZKY de eadem , peculiari , coque prag.
matico tractatu, egit. Pofonii , 1735. forma quadrip.

q. ) Abbatia TRISKAI , alias de Teresko , fuit ordinis S. Benedicti , vti adferit

PETRVS PAZMÁNY , Append. I. p. 86. vt mirum fit , retuliffe cam poftea , Append.
II . p . 107. in illarum catalogo , quæ funt incerti ordinis : nifi reuera differant Trif-
kai , & Tereski , quod alii difputent. De Abbatia POROSZLÓ , idem , ibidem , in
Comitatu Marmaros viguit anno 1216. hoc eft , ætate ANDREAE II. Adde , MARTINI
SZENTIVÁNY S. I. Differt. Paralipom. Catal . LII. 117. b.
r. ) PATRONVS Ecclefiæ dicitur , cui ius honorificum , onerofum , & vtile , in
Ecclefia competit , propterea quod eam , indultu aut confenfu dioecefani , fun .
dauerit , dotauerit , vel conftruxerit.. MATTHÆVS VILLANEVS Lib. 1. cap. 33. Lib.
IX. cap. 98.
s. ) COMITES
 Per iudicium ferri candentis . 195

marcis , coram Bacione (s) Comite , Iudice a rege (t) delegato , Priſtaldo Pri-
mus de villa Vosyan , qui ad examen ferri candentis directi , taliter conuene-
runt ; quod Abbas de Poroszló , & Borokun , darent Abbati monafterii Triskaj,
fex marcas , & idem conuenerunt dare vnam marcam Priſtaldo , partem vero
iudicis , Abbas Triskay perfoluere teneretur.
§. X. Petrus Joubagio (u) caftri Borfod , impetiit caftrenfes eiufdem caftri ,
fcilicet de villa Beleta , & de villa Lanczü , & de villa Mulcbun , & de villa Zu-
deftban , & de villa Sbazka , dicens , quod officium eorum effet (v) carceres
cuftodire. Illi autem e contrario dixerunt , quod (x) milites quidem caſtrieſ-
ſent ad belligerandum , non ad carcerem cuftodiendum. Quos Theodor Gomes
eorum difcutiens , per Priſtaldum nomine Stephanum de villa Németh , mifit ad
examen ferri candentis Varadinum , vbi prædictus Petrus renunciauit iudicio
ferri candentis , dicens etiam , caftrenfes de prænominatis villis , falso de cuſtodia
carceris impetiiffe .
Ddd §. XI.

s. ) COMITES aulæ Romanæ , ac imperatorii palatii proceres , a comitando pri-

mum dicti funt : quod ii principem fectarentur , eiufque lateri adhærerent ;
feu domi maneret , feu in expeditionem proficifceretur. SPARTIANVS in Hadriano.
Poftea , cum ex eorum numero adfumerentur , qui , ad regendas prouincias mitte-
bantur ; Comites quoque prouinciales dicti funt. SALMASIVS ad Spartianum p. 47. 48.
Capit. I. CAROLI M. ad an. 802. qui , quoniam iudicia , in prouinciis , oppidis ,
caftris , villisque exercebant , interdum Comites iidem dicuntur , qui & iudices,
Hoc fenfu THEODOR , Comes militum caftrenfium de Borsod. §. 10, & MERTH , Co.
mes Theutonicorum §. 37. adpellantur.
t. ) Iudices delegati , in cauffis extraordinariis , iuſſu regio folent delegari.
CONSTIT. an. 1715. Art. 17.
u . ) Caftra vocabant , fcriptores æui medii , oppida , a quibus , comiratus
Hungariæ , potiffimum fumebant denominationem . Ita apud THVRÓTZIVM P. II.
cap. 60. caftrum Zemlin , caftrum Poſon. cap. 65. & in ANDREAE II . art. 14. comes &
populi caftri , quo nomine , cæteræ quoque vrbes , quæ ciuitatis , id eft , epifco-
patus ius non habebant , intelliguntur : ficuti eft Caftrum nouum , apud eundem
sap. 6. & in ANDREAE II . Decr. art. 19. caftrorum lobagyones. Interdum hoc no-
mine principis palatia , vel regiæ poteftati fubiecta oppida , exprimuntur , du
FRESNE gloffar. Voce Caftrum.
vv. ) CARCERVM cuftodia , inter caftri refertur officia. vid. ad §. 7. not. m.
Scilicet , carceris cuftodes , coniectos in vincula , vel cuftodiam , obferuabant , ad-
pellabanturque æuo medio , carcerarii , in lege WISIGOTH. Lib. VII. Tit. 4. §. 3.
quo nomine , interdum ipfimet rei , carceri inclufi , nominabantur , GREG. TV-
RON de vitis Patrum , cap. 8. & cuftodes captorum. ad quam tenebantur ex lege , non fo-
lum vrbium , & oppidorum incolæ , verum caftrorum etiam homines. Du FRESNE
gloffar. voce Cuftodia captorum.
x. ) MILITES , apud fcriptores inferioris ætatis , ii funt potiffimum , qui mili-
tari accincti erant cingulo , & vulgo Cheualier adpellantur. FVLCHERIVS CARNO-
TENSIS , Lib. II. Hift. Hierofol. cap. 31. Ceterum , omnes illi , qui principi , in quo.
libet officio , feu in qualibet dignitate palatina , ciuili aut militari , feruiebant ,
eius milites effe , eique militare dicebantur. SELDENVS , de titulis honorariis , P. II.
cap. 5. §. 33. Poftmodum militia ifta ciuilis , ad militarem vnice relata eft di-
gnitatem ; ita , vt , qui alicui in bellis militaret , ac mereret , eius effe miles di-
ceretur ; maxime vero , qui beneficii feu feudi alicuius ratione , feruitio milita-
ri obftricti erant.. LVITPRAND. in Chron. Lib. 5. cap. 14. Tales fuere caftri milites ,
qui partim præfidio fuerant in caftro , partím belli tempore , pro caftri domino
militabant , & propterea , fundos in caftri dynastia liberos , poffidebant. Hinc
Pradialiftarum , in Hungaria origo, Vide operis noftri Tom. II. p. 284.
Decad. I. Monumentum V. y .) CA-
196 Ritus exploranda veritatis ,

6. XI. CASTRENSES (y) Dubukaj , de villa Mochy, coadiuuantibus eum caftri

(z) Joubagionibus , fcil : Queduelen , Tynta & Petrus , impetierunt Cunpurdi.
num filium Teleguen , dicentes , quod ipfe effet extorris , & terram eorum vi
occupaffet, Ille autem dixit , dimidiam partem ejuſdem terræ iure hæreditario
fibi attinere. Quos Demetrius (a) Magifter , præcepto Regis difcutiens per
Priſtaldum nomine Adrianum de villa Scil , ad examen ferri candentis mifit Va-
radinum , vbi prædicti Caftrenfes , cum nominatis Joubagionibus eorum , ſub-
terfugerunt iudicium ferri candentis , dicentes , dimidietatem fupradictæ terræ ,
præfato Cumpurdino Iure (b) patronatus , ficut ipfe aftruebat , attinere.
§. XII. Zugna , de villa Fecie , impetiit Zemert , de villa Vraka , de (c) fur-
to , iudice Cumazan , Curiali Comite de Zobolch , Priſtaldo Karachun
, de villa
Ekulch , Frædictus fur Zemer , Varadini portato ferro combuſtus eſt.
§. XIII.

y. ) CASTRENSES , & caftrenfiani , miniſtri erant caftrorum , & aulæ regiæ , Co-
DIC. THEOD. Leg. 12. TERTVLLIANVS de corona cap. 12. quibus LAMPRIDIVS in SEVERO
accenfet fullones , veftitores , pictores , pincernas , cer. Hoc nomine , auo infe-
riore adpellabantur , vel , qui caftri feuda poffidebant , Ivs FEVDALE SAXONIC. cap.
37 ; vel caftri incolæ , qui a ciuibus , id eft oppidi , vel burgi incolis , diftinguun-
tur , GOLDASTVS Conftit. Imperial. Tom. I. p. 314. in Decreto RVDOLPH. Imper. ad an.
1285 ; vel milites in caftro præfidiarii , du FRESNE , gloffar. voce Caftrenfis. Singu-
læ hæ fignificationes , occurrunt in Diplomatibus , & Decretis Hungaricis.
z. ) JOVBAGIONES , Jobagiones , feu Jobagyones , Hungaris dicuntur coloni , ru-
ricolæ , atque adeo ipfa mancipia , LvDOVIC. I. Decr. an. 1351. art. 16. SIGIS.
MYND. Decr. V. an. 1435. art. 2. ALBERTVS Molnár , & FRANC. PARIZ PATAI Voce
Jobbágy, quæ vox , anne a Jobb ágy, melior eft lectus , vel , a Jobb adj , melius fi de-
deris , rectius deriuetur : lectoris beneuoli iudicio permitto. Certe nomen hoc,
in populo Hungarico , tunc fubortum eft , quum imbelles , prælia & certamina
fubterfugientes , in perpetuam coniecti fuerunt feruitutem. THVRÓTZIVS Chron.
P. I. cap. 10. VERBÖTZIVS Trip. P. I. Tit. 3. qui , ifto nomine , hac potiffimum de
cauffa adpellati funt : quod , vel quies , vel tributum , multo iis gratiora fuere,
quam belli moleftiæ. Sunt vero Jobagiones iidem , qui ferui. LVDOVIC. I. De-
eret. art. 6. iique diuerfi ; JOBAGYONES , inquam , ad regiam , vel reginalem cel-
fitudinem pertinentes , LVDOVIC I. Decret. art. 16. JOBAGYONES Ecclefiaftici art. 6.
JOBAGYONES caftrorum , feu dynaftiæ , ANDR, II. Decr. an . 1222 , art. 19. JOBAGYO-
MES item nobilium , ALBERT. Decret, art. 28. Ceterum , Nobiles quoque Hungariæ ,
Jobagyones , hoc eft , Regis feruientes , feu vafalli adpellantur. ANDR. II . Decret.
art. 10. 13. quo nomine , Barones regni potiffimum intelliguntur , art. 30. 31. fubin-
deque , Jobagyones habentes honorem , dicuntur , ibid. art. 10.
a. ) MAGISTRI nomine veniunt , apud Hungaros ; partim , qui officia in palla-
tio regio præftant , ficuti , MAGISTER Thauernicorum , Janitorum , Pincernarum ,
Dapiferorum , Cubicaliorum , Curiæ , & Agazonum , quibus locus inter Barones
regni conceditur , VERBÖTZIVS Trip. P. I. tit. 94 ; partim Iudicum regni vicem ge-
rentes , qui & Magiftri Protonotarii. CONSTIT. 1681. art. 40. Interdum Magiftro-
rum nomine , alia , in regis vel optimatum curiis , officia exprimuntur , de quibus
infra.
b. ) De iure patronatus & Patrono , fupra , §. 8. not. r.
c. ) Nullum fcelus , apud Hungaros , tam feueris , auo medio coercitum
erat legibus , quam furtum. Gens namque, bello , & rapinis adfueta , quum in-
ue&tis in regnum Chriftianis moribus , a ferocitate , ad manfuetudinem prouocare-
tur : tantum abeft , vt protinus barbarum impiumque exuerit animum ; vt , fub
incunabilis etiam Chriftianifmi , in furta , rapinas , & latrocinia fuerit prona.
Hæc igitur cauffa eft , quare S. STEPHANVS , S. LADISLAVS , & COLOMANVS , tan-
tas , aduerfus furta , leges tulerint , & grauiffimas in fures dictauerint poenas ,
de quibus ad §. 18. not, s, d.) MAN-
 Per iudicium ferri candentis. 197

6. XIH. Paul , Sacerdos de villa Duba , impetiit conuillanam fuam vxorem

Lodmer dicens , quod cum ancillam quandam (d) vendiderat , illa nondum
pretium perfoluit. Quoniam eadem ancilla , inftinétu eiufdem viduæ , res ipfius
furtim fubripiens aufugerit , cuius facti , cum præfata vidua fe ignaram effe con-
tendens , Curialis Comes de Zounuk , nomine Vitalis , de ancilla , & rebus íub-
reptis , de Paulo facerdote , valentibus quatuor marcas , & quatuor ( e ) pon-
da argenti , difcutiens per Friſtaldum Numbiz , de villa Chumburd , mifit ad
examen ferri candentis Varadinum , vbi ( f ) homo Pauli facerdotis , porta-
to ferro , iuftificatus eft.

§. XIV. Matthias Comes , impetiit Benedictum , de villa Cheby , pro (g )

furtiuo equo , quem equum prædictus Benedictus dixit ab eodem Comite pro
( h) feruitio fuo poffediffe. Quos Forcafius , curialis Comes de Bichor difcu-
tiens per Priſtaldum fuum Hegud , de villa Bichor , mifit ad examen ferri can-
dentis Varadinum , vbi Benedi&us portato ferro iuftificatus eſt.
§. XV. Fabianus , de villa Beka , impetiit Samfonem , de genere ( i ) Opour,
de damno triginta marcarum , iudice Fila , (k ) comite vicario Nicolai Palati-
ni comitis , Priſtaldo Paulo de villa Tnata. Prædicti aduerfantes Varadinum ad
examen ferri candentis directi , taliter ibi conveniunt , quod præfatus Sampson,
redderet aduerfario fuo tria (1) capita hominum , quos abftulerat , & decem
Ddd 2 bo-

d. ) MANCIPIA, feu feruos , qui Romanorum more vendebantur emebanturque ,

fuiffe apud Hungaros , ex vetuftis regum legibus eft cognofcere , quorum difcrimen
ad S.20. not u. exponitur vberius . Ceterum, inter cauffas, propter quas puellæ in fer-
uitutem redigebantur , præcipuæ funt : concubinatus , & furtum. Si quis aurem
Presbyter , ancillam fuam , vxoris in locum , fibi afſociauerit : vendat , & fi noluerit ,
venundetur , & pretium eius , ad Epifcopum transferatur. S. LAD. Lib. I. cap. 2. Item :
Si qua innupta puella furtum fecerit , venundetur , & nunquam ad libertatem redeat. S.
LAD . Lib. III. cap . 7.
c. ) PONDO , & pondum , promifcue æuo dicitur medio , adhibeturque fere
femper , in veteribus tabulis , de argenti libra , ficuti libra , de auri. Id quod
obferuat du FRESNE gloffar. voce Pondo , pondagium.
f ) HOMINES , cadente latinitate , generatim dicti funt , qui alterius dominio ,
quauis ratione fuerant fubie&
ti , feu effent ii , feruilis conditionis , feu ingenuæ ,
feu obfequii ac feruitii nexu , adeoque ratione debitæ fidelitatis , fuperioribus
dominis fubditi , du FRESNE gloffar. voce Homo.
g.) Equorum furta , fune effe punienda , communis Hungarorum lex decre-
uit. Fur ille , fi dixerit in foro libero , & communi , vel alibi , fe equum emiffe , &
exictorem non potuerit ftatuere , neque hofpitem , vel alium quempiam , qui merci potum,
boc eft , victimam emtionis & venditionis , more folito benedixiffet , producere , patibulo
reus erit. TRIP. P. III. tit. 34. quam legem confuetudinariam , inde manaffe credo,
quod equorum minifterio cum primis vterentur Hungari , in expeditionibus bellicis.
h. Mos hic hodiedum , apud illuftres , in Hungaria , & Tranfiluania viros ob
feruabatur , vti dimiffis exacto triennio , ab aula , feruis fidelibus , equus phalera.
tus , in fauoris teftificationem > donaretur , qui tamen , poft admiffa minifteria
Germanica fenfim euanuit.
i. ) Vetufta hæc eft ftirps , a duce Opour , qui in expeditione græca , ante
Toxum ,
ad portam vfque Conftantinopolitanam penetrauerat . " THÚRÓTZIVS
Chron. P. I. cap. 26.

k. ) COMES Vicarius Palatini , qui §. 20. Vice - Palatinus dicitur , Palatini in iu-
diciis vices fupplebat. CONST. 1518. art. 40. Talis fuit Fila , NICOLAI Palatini
qui an. 1220. floruit , tefte JONGELINO , Catal, Palat. f. 153. in iudiciis vicarius.
1. ) CAPVT dicitur , quodcunque in recenfione numerum efficit , CAROLVS du
FRESNE
198 Ritus explorandæ veritatis ,
boues , & quadringentos ( m ) cubulos vini , de cubulo de Sumugy , & quin-
quaginta cubulos filiginis , quatuor ( n ) palmorum , & idem fatisfaceret iudici :
partem autem Priftaldi , Fabiano dare conuenit.
li-
§. XVI. Scymcha ( o ) procurator Defiderii Epifcopi de villa Tomona
tigauit cum quodam de eadem villa , nomine Kezed , dicens , quod pecuniam
fratris fui fine hærede mortui , centum (p) penfas valentem , occultaffet , iu
dice Defiderio Epifcopo , Priſtaldo Scema de fupradicta villa , prænominatus Ke-
zed , portato candenti ferro Varadini iuftificatus eft.
§. XVII. ( q ) AGAZONES Regis , de villa Zecul , fcilicet Teka , Tobias ,
im-

FRESNE gloffar. Latin. med. voce Caput f. 822. Præcipue, ca vox vfurpatur , in armen-
tis & gregibus. GREGORIVS M. lib. X. ep. 12. In peculio capita 15. armenti capita 2.
ferramenta numero 5. Maxime autem omnium , de hominibus , vti hoc loco.
m ) CVBVLVS vini , menfura eft vinaria , apud Hungaros Vödör , lingua ver-
nacula dicta , & amphora , feu vrna , multo amplior. vid. INNOC. III. P. P. lib. 15.
ep. 7. Ceterum , amphora Sümegienfis , reliquis multo eft amplior , cuius adhuc in
vinetis Balatonienfibus vfus eft.
n. ) PALMVS maior , duodecim ; minor , quatuor digitorum eft. Maior Spitha-
ma vocatur , & dedrans Latinis : minor , Eine Spannen , einer Hand breit , vier
Boll. Vid. VITRVV. 2. 3. & 7. 4.
o. ) PROCVRATOR , vicarius eft , feu locumtenens , qui alterius vices gerit.
PETRVS BLESENSIS , ep. 47. Nunquam tibi exhibuit fe dominum , fiue regem , fed quafi
procuratorem regni tui. Subinde PROCVRATOR eft , qui conuiuio excipit , vel con-
uiuium adparat ; interdum magiftratus publicus , qui procurator reipublicæ dicitur.
Quo fenfu Epifcopi quoque procuratores ecclefiarum fuarum , fe fe infcribebant.
CAROLVS du FRESNE gloffar. voce Procurator f. 435. Ergo , non femper aduocatum notat.
p. ) PENSA , vel penfum , pondus eft , quod ex Charta DAGOBERTI Regis apud
Doubletum p. 661. elucet. Auri puriſſimi decem libras , ac argenti probatiſſimi pondo
viginti , ad penfum noftri palatii , foluere cogatur. Vbi Charta LVDOVICI Pii , apud
eundem p. 736. habet : ad pondus noftri palatii. Ponderabat ea , pro diuerfitate
ponderum , vel libram , vel vnciam. Ita LEO OST. lib. I. cap. 57. Cochlearia argen-
tea tria , penfo libra vnius aftimat. Apud Hungaros , PENSA vnam vnciam , feu lotho-
nes duos æquabat , quod ex CAROLI I. Decreto p. 46. cognofcitur. Vbi : De vna
marca fini argenti , duodecim penfa incidantur ( denarioru m ) & octo pensa ex iis.
dens , & non plures. Scilicet , regnante CAROLO I. Marca argenti montana , duode.
cim ; Budenfis , octo penfarum , feu vnciarum , erat. Nunc , Montanorum marca ,
feptem ; Budenfis etiamnum , octo penfas valet. Vid. Not. margin. ad CAROLI I.
Decret. p. 46. Ceterum , Penfa nude pofita , penfam argenti fignificat. Cuius pre-
tium , ficuti argentum eft rude , vel depuratum , a 40. ad 1oo. denarios excre-
uit. Nunc puri argenti penſa , valet 120. denarios , id eft , lothones duos. Vid.
Not. ad Corpus Juris. p. 27. Quomodo intelligenda funt regum decreta , apud S.
LAD. lib. I. cap. 14. 2. §. 29. 42. lib. 2. cap. 3. 4. 5. 6. lib. III. cap. 2. 3. 5. 9. 10. 15.
18. 20. 21. 23. 25. 26. 28. 29. Ea , in S. STEPHANI legibus , Penfa auri dicitur ,
fcilicet a denariis aureis , quibus vnius floreni pretium ftatutum eft , CAROLI I.
Decr. p. 45. Hinc homicidium cafuale , duodecim ; S. STEPHAN. Decr. lib. II. cap. 13. vo-
luntarium 110. penfis , cap. 16. redimebatur , hoc eft : illud 12. hoc 110. florenis.
q. ) AGAZONES , ex græco dyawv deriuati , miniftri funt & ferui , qui curant
& agunt iumenta. LivIVS , 43. 5. Horum , apud Hungaros , quidam ad Regis ,
quidam ad Optimatum fpe&abant curiam. Hinc , alii funt Agazones regii , & regi
ANDR. II. Decr. an. 1222. art. 15, alii Procerum Regni , de quibus ex tranfum-
tum eft. Prioribus, Magißri Agazonum regiorum , &
to BELAE Regis ad §. 7. not. m. di&
reginalium , præerant. LvD. 1. Decr. art. 25. quæ dignitas , Regni Baronibus eft ad-
numerata. VErbötz Trip. P. I. Tit. 94.

I. ) Ta-
 Per iudicium ferri candentis: 199

impetierunt ( r ) Tavernicos Regis , de eadem villa , fcilicet Zotam & Thomam ,

dicentes , quod extorres effent. Quos Demetrius Magifter , præcepto Regis

difcutiens , per Priſtaldum fuum Martinum de villa Edelen , direxit ad examen

ferri candentis Varadinum , vbi præditi Agazones conueniunt dare Tanarnicis
medietatem terræ illius metis impofitis , & iudici communiter fatisfacere , Pri-
ſtaldi vero partem foli Tauarnici perfoluerent.

§. XVIII, Touanka , filius Barlay, impetiit Joubagiones Sebaftiani de Pou, ſci-

licet, Michaëlem & Kepam , filios Nicolai , de (s) furto , iudice Nicolao Palatino
comite , Priſtaldo Cepam, de villa Ladan. Prædicti fures , portato ferro , com-
bufti funt. Sed Michaël confugit ad Ecclefiam.

§. XIX. Nixa , de villa Nema , impetiit quendam nomine Budev , de alia

villa Nema , pro furto , iudice Nicolao Comite de Geuru , Priſtaldo Gregorio
de Ciuitate (t) Geuru , prædictus Budeu , portato ferro , antequam folueretur,
aufugit.
J. XX. Eel, filius Scema de villa Eel, genus Capatani, impetiit quendam de
Eee villa

r. ) TAVERNICVS, feu Tauornicus , Hungaris Tárnok, a voce tár defcendit. Prom-

tuarium , feu ærarium , hoc nomine exprimitur . Vnde enata funt vocabula : Tár
báz, penu , ærarium ; Tár szekér , currus , quo commeatus conuehuntur. Quorum,
quia in caftris vfus eft maximus ; non dubitauit Joan. Szegedi S. I , in Rubricis Iur.
Hung, ad TRIP. P. I. tit . 10. p. 25. Tauernicum , quafi Tábornicum , a voce tábor , id
eft , caftris, deriuare ; ficuti etiam tauernici , & tábornici , promifcue fcribuntur.
Elucet hinc , Tauernicos eosdem effe , qui & Camerarii. Quod cognofcitur ex Ro-
GERIO, de Destruct. Hung. per Tart . cap. 10. Qui autem potentiores erant , ficuti Tauerni-
eus , qui & Camerarius . THVROTZIO item , Chron. P. V. cap. 67. vbi ærarium , feu
cameram MATTHIE regis , domum adpellat tauernicalem. Domus inquit ille , ta-
uernicalis , & menſa regis huius , tantis ornatibus & clenodiis , tantis`apparatibus
tantis aureis & argenteis nitet vafis ¿ poculis : vt nullus regum Hungaria , in his rebus
tam gloriofus fuiffe credatur. Erant vero Tauernici duplicis conditionis. 1. ) Regis &
Regina , S 20. 21. Ita in Charta ANDREAE II . An. 1291 , Saul & Saulus , filii Salamonis
de villa Padan , Theber , Elias & Hareus ,filii loka de eadem , regii nominantur Tauerni.
ci. Quibus , qui præerant , Magiftri Tauernicorum regiorum & reginalium , dice.
bantur. LVDOVIC. I. Decr. art. 25. 2.) Optimatum , in quorum curiis , inter reliqua
caftri minifteria , Tauernicos fuiffe , ex tranfumpto BELAE regis , ad §. 7. not. m.
obferuauimus.

s) Quanto crebriora , inter Hungaros , hac ætate , furta contingebant ; tan-

to grauiores pœnæ,furibus , vel pro rerum, vel pro perfonarum conditione , dictaban-
tur. Communes autem fuerant furti pœnæ : Sublatæ rei Reftitutio in duplo , S.
STEPH. Lib. II. cap. 42. 44. Venundatio , adeoque feruitus , S. STEPH Lib. II. art. 39.
40. S. LAD. Lib. 1. cap. 14. Lib . III. cap. 6. 7. Nafi , aut manus mutilatio , S. STEPH.
Lib. II. art. 39. 40. S. LAD. Lib . II. cap. 10. III. cap. 6. Vnius oculi amiffio , S. LAD.
Lib. III. cap. 8. vel , Mutilandorum membrorum , datis , pœnæ loco , quinque iuuen-
cis , redemtio.
S. STEPH. Lib. II. cap. 39 Ad pæne exafperationem , regnante
S. LADISLAO , patibulum eft adie&
tum. Lib. III. cap. 12. Quando Clerici , hoc
femet contaminabant fcelere , moderata , quoad rem vilem , caftigatio ; quoad
pretiofam vero , exau&oratio. S. LAD. Lib. III. cap. 13. Adi. §. 12. not. c.
t. IAVRINVM , olim , Geuru , & Geveverinum di & um , inter villas regias lo
cum habuit : ficut id , ex vetuftis oppidi priuilegiis eft cognofcere. Quod tamen ,
quia domus , in territorio collegii facerdotum excitatæ , eidem fuerant innexæ ;
cenfum capitulo annuum , in fignum dominii , foluebat ; id quod , eadem oppidi
condocent priuilegia.

u,) SER
200
Ritus explorandæ veritatis ,
villa Cufta , nomine Oldurub , dicens , ipfum (u ) feruum fuum effe , ille autem
dixit fe non effe fuum feruum , fed Tauornicorum Regis , & duxit conuillanos
fuos , cum Joubagionibus Tauernicorum , Viuiano , Gregorio , & Ombud , qui
eum dixerunt fuum effe contribulem , quorum vnus nomine Daba , fpecialius
dixit , eundem Oldurub fuum effe cognatum , & portato pro illo ferro Varadi-
ni , iuſtificatus eſt , Judice Maurino Vicepalatino , Priſtaldo Nicolao de villa
Arpás.
§. XXI. Vrbanus , Martinus , Santus , Petrus , & alii (vv) caftrenfes de
Burfod , impetierunt quosdam , fcilicet , Tum , Poufam , Forkos , Manciam
dicentes illos fuos effe (x) contribules . Ifti autem refponderunt fe Regis effe
Tauernicos , & tenuerunt caufam eorum Tauornici Regis , fcilicet Forkos , &
Moynolt de villa Tord. Item , Sixtus , & Hunda de villa Tauernuk. Quibus a
Comite Gyula , per Priſtaldum nomine Chriftophorum , ad iudicium ferri can-
dentis Varadinum deftinatis , prænominatus Moynolth , fecundum fententiam
iudicis , portato ferro , combuftus eft.
6. XXII, Camb impetiit Paulum , de duabus marcis , & portato ferro ,
Varadini , iuftificatus eft , iudice Martino Comite , Priſtaldo Domino Budud.
cum
§. XXIII. Medue de villa Kal , impetiit Alexandrum de villa Zub
tribus (y) feruientibus eius. Item Legerum , Vitalem , & Gyroltum , de villa
Libe-

u . ) SERVOS > a feruientibus , feruitoribus , vetuftæ Hungarorum leges , pro-

be diftinguunt. Seruientes namque , feu feruitores , erant ingenui , TRIP. P. I. tit. 84.
& fubinde , vel in regis , vel in optimatum curia , S. STEPH. lib. II. cap. 21. miniſtri ,
de quibus fuo loco. Servi contra ea , in mancipiorum referebantur conditionem ,
erantque , vel inter feruitia conie &
ti , STEPH, lib . II. cap. 27. vel caftro , AND . II . art . 19.
aut gleba adfcripti. COLOM. lib. I. cap. 41. 44. qui poftea , coloni , TRIP. P. III. tit. 26.
SIGISM . Decr. II. art . 6. id eft , homines proprii , feu fubiecti , adpellantur : quam-
quam hoc nomine , feruientes , etiam ætate fequente , exprimuntur. CONST. 1543.
art. 8. fequ. Vtriusque conditionis ferui , Jobagiones dicuntur. AND. II. art 19.
vid. ad §. II . not. z. Seruitutis origo , partim , a primis gentis incunabulis ,
TRIP. P. I. tit. 3. partim , a Religionis Chriftianæ exordio , ANDR . I. leg. I. 9.
deriuanda eft. Quæ , propter feros & indomitos gentis mores , longo temporis
tu fuit in vfu.
tra& Cauffæ feruitutis erant diuerfæ , fcilicet 1. ) Contemtus militiæ ,
TRIP. P. I. tit. 3. & Chriſtiana Religionis , ANDR . I. leg. 1. 9. 2.) Scelera publica , ve-
luti homicidium , S. STEPH. lib. II. cap. 36. 37. Furtum , S. STEPH. II . cap. 41 , S. LAD.
lib. II. cap. 12. Concubinatus , S. LAD. lib. 1. cap. 2. Iudicum item in iudiciis iniuftitia
S. LAD. lib. II. cap . 6. 3. ) Nuptia, cum feruo , vel ancilla initæ. Redi ad §. 13. not. d.
w ) Caftrenfes , feu miniftri caftri Borfod , a Jobagyonibus caftri , probe di-
ftinguendi . vid. ad §. 11. not. y.
x. ) Contribules , vel contribunales , feu contribuni , non dicuntur hoc loco
confanguinei feu cognati , ficuti Gloffar. Ifidori hanc vocem explicat ; verum , con-
focii , quafi , qui ex eadem tribu . Ita , Tauernicorum contribules , a cognatis
differunt.
y. ) Seruientes funt miniftri , a feruis , qui mancipiorum habebantur loco ,
curate diftinguendi. Illi namque erant ingenui & liberi , Trip. p. I. tit. 84. hi ,
dominicæ fubie &ti poteftati , vid. ad §. 20. not. u. Sunt autem feruientes diuer-
fæ conditionis , qui domino , vel domi , vel in militia feruiebant. Hinc feruien-
tes erant , vel famuli , FORTUNAT. ep. 2. ad Mumolenum lib. 10. Poem. vel vafalli,
MATTH. PARIS, P. 396. vel milites pedites , GESTA FRANC, expugnat. Hierojol, cap. 46.
vel milites equites , ROGERVS HOUED. in Richard. I. S. STEPH , lib . 2. cap. 21. quorum
Domini feniores dicebantur. S. STEPH . 1. c. Hoc nomine , nobiles etiam Hungari
adpellantur propterea , quod partim in palatio regio , adminiftri , partim in ca-
ftris ,
 201
Per iudicium ferri candentis.

Liberii, pro occifione Patris fui Forcafii , coram Myca comite Bicorienfi fcilicet
iudice , ab Andrea Rege delegato. Quos idem iudex , per Priſtaldum , nomi-
ne Gylianum , de villa Vruz , mifit ad iudicium ferri candentis Varadinum. Vbi
impetrata licentia Regis , & prænominati iudicis , pacificati funt , & mutuo iu-
ramento pacem firmauerunt , & Alexander conuenit fatisfacere iudici , & in
Fefto omnium Sanctorum dare aduerfario fuo , nouem marcas , & tres

Priſtaldo , Varadini fimul pro fe & pro feruientibus fuis. Item , Leger , duas
marcas aduerfario eidem , & vnam Priſtaldo Gyrolt , quatuor marcas dimidia
minus , & vnam Priſtaldo , & fatisfacere iudici , ficut Legar ; Vitalis quoque
feptem marcas aduerfario , ex quibus tres iam dedit , quatuor autem daturus
eft in prædicto Fefto , ficut alii tenentur. Priſtaldo vero iam fatisfecit . Et fi

prædicto die , hæc omnia non perfoluerent , duplo dare tenerentur.

§. XXIV. Quidam nomine Hubugunitbu , vt ipfe dixit ſe vocari , ( z ) Pri-
ftaldus , Nicolai Palatini Comitis , vt ipfe perhibuit de fe. Statuit ante nos
quendam nomine Abfolonem , de genere Ratba , de villa ( a) Tolna , dicens ,
quod Joubagiones de Zemlun , fcilicet , Scema , Hoduncgio , Mocud , Centurio ,
Degus & Chepanus , Præfectus caftri , requifiuiffent terram ipfius Abſolonis, no-
mine Ság , & terram eiusdem ad quatuor aratra in Tolna , pro terra caſtri , &
exhi uit quendam de Joubagionibus ejusdem caftri , nomine Scentus , quem fu-
pradictus iudex , vt ipfe dixit , iudicio ferrì candentis addixerat. Qui cum
tranfato (b) triduano ieiunio , ficut Mofen , ad portandum candens ferrum
acceffiffet , quidam nomine Sumpon præcedens , dixit le a prænominatis caftri
Joubagionibus effe directum , & ex parte illorum fubterfugit iudicium ferri
candentis , & memoratam terram , memorato Abfoloni remifit , dicens , illam
non effe terram caftri .

§. XXV. Chepanus , de villa Chula , impetiit Petrum de villa Vásárhel , di-

cens , quod cum equus fuus furto effet fublatus , apud illum inueniffet , &
cum vellet equum ab eo recipere , & ipfum capere. Conuillani eius , & præ-
eipue Ipfa , eum violenter ( c) prohibuerunt. Quos Olodarus , curialis comes
de Zemlun , difcutiens per Priſtaldum , nomine Cofmam de viila Velchea , ad
iudicium ferri candentis transmifit Varadinum , vbi prænominatus Chepanus ,

cum præfato Priſtaldo , & homine fuo ferrum portaturo , in feptimana, qua Fe-
ftum S. Galli eft celebratum , fuit Varadini. Aduerfarii autem eius , fcilicet

Ipla , & Petrus , & conuillani eorum non comparuerunt.

Eee 2
§. XXVI .

ftris • funt milites : quippe qui , pro rege ac regno militant . ANDR. II, an. 1222,
art. 3. 4. qua de re dictum fæpius .
z. ) PRISTALDVS Palatini , minifter fuit comitis Palatini , in iudiciis , & in-
terdum , arbiter inter litigantes , conf. §. 1. 201. 224. 225.
a . ) Villa TOLNA , caput eft comitatus Tolnenfis .
b. In probatione ferri candentis , legitime accufati , triduum , in ieiuniis,
& oratione confumere folebant, BOXHORNIVS Hift Vniuers . p. 583. ex MS. Codic. Anglic.
c. ) Fures atque latrones canum traffantium , id eft , veftigia profequen.
tium adminiculo , perueftigabantur. Elucet id , ex lege Reg. Maieft. lib. 4. c. 32.
Nullus perturbet aut impediat canem traffantem , aut homines trafantes cum ipfo , ad ſe.
quendum latrones , aut ad capiendum malefactores. Præmittebatur in villas nuncius ;
ne , inueftigatores fceleratorum veftigia fequuri , impedirentur. Alioquin , quin.
quaginta quinque penfis mulctabantur , qui furta atque latrocinia perueftigantes ;
feu ex villanorum , feu ex militum numero , prohibuerant . S. LAD, Lib. II. cap. 5.
d. ) Mos
202 Ritus explorandæ veritatis ,

§. XXVI. Isou , de villa Fulian , citauit Marianum de villa Barana , pro ( d )

eruitione oculorum fuorum , ante Nicolaum Palatinum Comitem , vbi cum el-
fent quidam boni homines de prouincia Zounuc , fcilicet Michaël Comes de
villa Mortun , & Modorus de villa Pou , & alii boni homines , impetrata licen-
tia prænominati iudicis , reformauerunt inter eos pacem , & memoratus Isov
dimifit aduerfario fuo Martino omnem inimicitiam fuam , & pepigit, quod dein-
ceps fuper exoculatione fua , nunquam effet litigaturus.
§. XXVII. Vxor Scilak , nomine Cincea , impetiit Paulum feruientem
Vbudu , curialis Mica Comitis , de occifione (e) mariti fui , iudice Mica Co-
mite de Bihor , Priſtaldo Fulcbo. Præfatus itaque Paulus , cum Domino fuo
& Priſtaldo fuit Varadini , ferrum candens portaturus , memorata vero aduer-
faria non comparuit , neque excufatorem mifit.

§. XXVIII. Chepanus de villa Bogdán , impetiit Petrum coram Comite Olo-

daro , de quatuor equis , & vno fure violenter ablato , prædictus Petrus venit
Varadinum , aduerfarius autem non comparuit.

§. XXIX . Anno Dominicæ Incarnationis Millefimo ducentefimo decimo

feptimo , in feptimana , Factus eft. Jobagio Beli , venit Varadinum , proba-
turus fororem fuam , iudicio candentis ferri , non effe ( f ) meretricem , & figil-
lata manu exſpectauit vsque diem veneris aduerfarios fuos , fcilicet (g ) rapto-
rem fororis fuæ , nomine Nicolaum , & Paralimpbum , videlicet Karachinum
alium , & alios fodales fponfi , videlicet , Tecam , Muchoriam , Vrbanum , Por-
can , Petu , Koch , Michedeum , Jacob , Michal , Nican , fed aduerfarii eius
prænominati in prædicto termino non venerunt. Iudex huius caufæ Teca ,
Vicearchidiaconus , Priſtaldus Hoth. §. XXX .

d. ) Mos , luminibus priuandi , feu aduerfarium , feu fcelere quodam con-

taminatum , frequentiffimus erat inter Hungaros. Ita GISELA S. Stephani coniux ,
Vazulem ; STEPHANVS II . Almum ducem , & Belam eiusdem filium , vifu , erutis
oculis , priuauerat. THÚRÓгz. Chron . P. II. cap. 33. 62. vti , ad regendum Hunga-
riæ Regnum , minus idonei redderentur . Subinde , furibus etiam oculi erueban-
tur : quodfi liber , furto obnoxius , ad Ecclefiam confugerat. S. LAD. Lib. II.
cap. 12. vel feruus profugus , in furto comprehenfus fuerat.
e. ) Homicidii , & pro deftinationis ratione , & pro occiforum conditione
diuerfæ dictabantur pœnæ. Namque , quod cafu inopinato accidit , duodecim ,
S. STEPH. Lib. II. cap. 13. quod ex ira præcipite , centum & decem penfis , & præ-
terea vtrumque , ieiunio expiabatur cap. 16. Voluntarium , contra ea , puniebatur
pœna capitis , cap. 46. aut bonorum & libertatis amiffione , S. LAD. Lib. II. cap. 8.
Qui feruum occidit , feruum loco interfeci , Domino reddidit. S. STEPH, Lib. II.
eap. 13. feruus , contra , qui liberum interfecerat hominem , ad compenfan-
fandum interfe& ti lytrum , vel vendebatur , cap. 36. vel centum & decem iuuen-
cis redimebatur , cap. 37.
f. ) Ita , Cunigundam, HENRICI II . vxorem , adulterii fufpectam , vomere can.
dente , quem nudis calcauerat pedibus , innocentiam fuam adprobauiffe , memo.
rat HVLRICVS MVTIVS , Chron. Lib . XIV. f. 733. 734. in Collect. Piftor. an. 1726. Cetc.
rum , meretrices , pro æquo , Epifcopi vel Archidiaconi , arbitratu , iudicabantur , S.
LAD. Lib. I. cap. 34.
g. ) RAPTORVM nomine veniunt , latrones publici , ORDERICVS VITAL. Lib. 9. in
Concil. Claramont, an. 1095. & qui , virgines , inuitis vel infciis parentibus , aut cog.
natis, per nuptias eripiunt clandeftinas. Concil. Tros. an. 909. cap. 8. S. STEPHANI de-
creto , lex eft ftatuta : vti erepta parentibus puella , etiamfi vis fucrit illata , re-
ftituatur , & raptor , fi ampliorum eft facultatum , decem , fin tenuioris conditio-
nis , quinque iuuencis , raptum expiet, Lib. II, cap. 25. COLOм. I. cap. 59.
h. ) ARBI.
 Per iudicium ferri candentis . 203

§. XXX. Cholnuk Jobagio caftri Houmik de villa Mon , impetiit fuum con-
uillanum nomine Mocium pro furto , iudice Juan curiali Comite Benedicto
filio Samum , Priſtaldo Tupas , de villa Cocil, Mociu , portato ferro , iufti-
ficatus eft.

§. XXXI. Villani Holmy , fcilicet , Hemequei , Lynthes , & Bertholon ,

impetierunt conuillanum fuum nomine Teluk pro furto. Prædictus Teluk por-
tato ferro iuftificatus eft. Iudex autem huius caufæ Isov , Comes de Vgofi ,
Priftaldus Thomas de villa Martin.

§. XXXII. Genſe , de villa Senmartin , fiue prædio S. Petri de Safuár , im-

petiit Checham , de villa Ceunand & Jobagionem eiusdem Ecclefiæ pro furto.

Qui Checa portato ferro , iuftificatus eft , iudice Chepan , filio Primi , Priſtal-
do Choma de villa Iond.

§. XXXIII. Tuca impetitus de Eded , & Teca , pro marca & tribus ferto-
nibus. Qui Tuca portato ferro , iuftificatus eft , (h) arbitris Chefario & Geor-
gio , Priſtaldo Budon de villa Jarun.
§. XXXIV. Paulus Comes , filius Eufemia , impetiit Letem Diaconum
Forcafium , Macarium , & Benczem de fexaginta marcis. Quorum Lete pur-
gauit fe ( i) iuramento , iudice Simone Epifcopo. Reliquos vero Heuka Comes
Bicborienfis , difcutiens , mifit Varadinum ad candentis ferri iudicium , ubi

cum effent , Vendegu curialis Comes prædicti Pauli , exemit Farcafium & Ben-
czem a ferro candenti , dicens : Dominum fuum fufpitionem fuam ab eis re-
3
moviffe. Macarius vero portato ferro iuftificatus eft. Priſtaldo Bota exiſtente.
XXXV. Petrus , de villa Tos , impetiit de quatuor marcis Ebberum
prædictus Ebber portato ferro iuftificatus eft. Iudice Simone Voyanada. Pri-
taldo Fener de villa Marab.

§. XXXVI. Andreas , de villa Porozka , cepit apud quendam nc

s Gnynthei equum fine figno , dicens illum fibi furtim fublatum , e cont

prædictus Gnynth ei dixit eundem effe fuum equum , pullum fcilicet currigera
fuæ. Iudice Bank , Comite de Budruh , Priſtaldo Rodolpho de Theotbonicis
Pazthuchii : præfatus Gnynther portato ferro Varadini iuftificatus eſt.
§. XXXVII. Mertb(k) Comes Theothonicorum , litigauit contra vniuerfos
1
villanos Sudan , pro fex marcis a feruitrice fua per ipfos violenter ablatis , Ju-
dice Bedech curiali Comite Comitis Martini , Priſtaldo Fachia. Homo itaque
Merth Varadini combuftus eft.
§. XXXVIII. ( 1) Ismaëlita de Nyr, Elias , & Peter , coadiuuantibus aliis , im-
petiere Joannem , Coftam , & Mikorum , de villa Salamonis de latrocinio , Iudi-
Fff ce

h. ) ARBITER eft , qui iudicis partes fuftinet , & qui cognofcit ordinario iu-
dicio , ficut iudex , cuius fententia appellari non poteft , & fententia eius dici-
tur arbitrium, du FRESNE Gloſſar , voce arbiter , Hinc Lvcivs de Regno Dalmat. Lib. 4.
P. 183. Iudex arbiter.
i.) IVRAMENTVM erat fpecies purgationis Canonicæ , du FRESNE voce Iurament.
quod , Deus vbi in iure dicundo teftimonia , aliæque probationes defunt ,
Tégas omnis controuerfiæ conftituit. VOETIVS Differt. Select. P. III. p. 1201 .
k. ) IVDEX erat Theutonum , ficuti Paztuchienfium , de quo §. 36. aut Theuto-
no
nicorum de decem villis , qui Reginæ hofpites fuere , in Prouincia noui caftri §.
114. Nam , qui Teutonibus hofpitibus præponebantur , Iudices regum , Comites

feu Landgrauii dicebantur. quales funt Comites Saxonum terræ Scepufienfis , quod elu-
cet , ex diplomate gentis , a STEPHANO V. conceffi.
1. ) ISMAELITE feu PHILISTÆI , mercatores erant Sarraceni , fe&tæ addicti Ma-
hometanæ , S. LADIS. Lib. I. cap. 6. qui , S. LADISLAI, & COLOMANNI induſtria , ad
CHRI-
204 Ritus exploranda veritatis ,
ce Bank Comite , Priſtaldo Bola. Prædicti Joannes , Cofta , & Mikon , combu.
fti funt. Similiter filius Pofe , feu Sentes , & frater eius vterinus Petur , eodem
Iudice , & eodem Priſtaldo , & aduerfariis eidem exiftentibus , combuſti funt.
Similiter Hernicus , & Gregorius de villa Bis , combuſti ſunt.
. XXXIX. Cum Neuca (m) Vajuoda direxiffet ad iudicium ferri canden-
tis Laurentium de villa Belud contra ( n) Capitulum Albenfis Ecclefiæ Transfilua-
niæ, per Priſtaldum Laurentium de villa Poznan , prædictus Laurentius conue-
nit dare Capitulo marcas duodecim , & feruum qui requirebatur dimittere fratri
fuo Nicolao , fuper iuramentum fuum. Qui fi non iuraret , feruus fibi , fcilicet
Laurentio redderetur .

§. XL. Nogud , Jobagio monafterii (0) Debrev , portato ferro pro facto
contra Jobagiones Agrienfes , fcilicet Ved & Vacy , Judice Bank , Priſtaldo Pau-
lo , iuftificatus eſt.

§. XLI. Ismaëlitæ de Nyr , Iliaz , & Pentek , coadiuuantibus aliis impetie-

re Jebagiones Martini Comitis de villa Vámus , de latrocinio , fcilicet Egud ,
Botyka , Zobocha , Karajun , Torka , Zekus , Joacyn , Tukay , Iroffou , Jaco-
bum , & item Jobagiones monafterii de (p) Taplucia pertinentis ad genus Mi-
zidaczii de eadem villa. Quorum nomina funt hæc , Benedic , Nunige , Zo-
bozló , Borathe , Henuk , Lufutba , Zamacziomut , Buchi , Tomas , pro iis o-
mnibus , Egud & Benedictus pro fe ipfis & aliis , portato ferro , iuftificati funt.
Iudice Bank , Priſtaldo Bola.

§. XLII. Joubagiones ( q) de Bekues , fcilicet Sungut , Bot , Bus , Chylce

Paul , Nefaut , Dionis , Tomas , Petber , Orocha , Viuor , Bochyur , Elias &
Vfud , item Jobagiones de caftrenfibus exempti , fcilicet , Reche , Banus , Am-
bos , & Thycus , & poftea vniuerfi caftrenfes , fcilicet Mogud , Eva Vfud , Pous ,
& omnes alii , conquæfti funt Domino Regi ANDREA , fuper Sab & Sycund , di-
centes , quod iniufti iobagiones effent , & dilapidatores rerum populi & depau-
peratores omnium caftrenfium , & auctores mortis trium hominum : fupradi-
ctus autem Rex commifit Ilia , Comiti eorum difcutiendos , qui damnis ca-
ftrenfium computatis , & in trecentis marcis eos damnificatos effe comperiens,
per Priſtaldum , nomine Andreas de villa Egneg , mifit eos Varadinum , vbi ho-
mo prædictorum caftrenfium nomine Pous , portato ferro, contra Sab , & Sycund
mundatus eft.
§. XLIII. Villani de Ponkata , impetiere conuillanos eorum , fcilicet , Ro.

landam & Laurentium dicentes , quod eorum peccatis exigentibus duarum mar-
carum

CHRISTVM Conuerfi , & per matrimonium Hungaris immixti , COLOM. Lib. I. cap.
46. 47. 48. 49. fedem inter Jazyges Metanaftas , in terra Nyir occuparant.
m.) Neuca Vaiuoda Tranfiluaniæ inter Andream & Colomannin , quorum
SZENTIVANY Differt. Paralipom. Catal. 98. p. 226. meminit , td an. 1217. eft ponendus.
n. ) Pro Capitulo Albenfi , in Tranfiluania , Cibinienfe , recenfet SZENTIUA.
NI Differt. Paralip. Catal. 36.
o. ) DEBREV , feu Debro monafterium , cuiusnam ordinis fuerit , incertum eft.
vid. PETR. PAZMANY Decret. Synod, Strigon . Append. II. p . 430. SZENTIVANI Diſſert. Pa-
ralip. catal. 53.
p. ) TAPÓLTZA vel Tapocza , Abbatia fuit Benedictinorum ; vnde Miskolcz in Diœ.
cefi Agrienfi ; Toplicza Ciftercienfium , in Zagrabienfi Dioecefi ; a Tapaloczo prope
Crifium , in Slauonia , monialium cænobio , probe diftinquenda. PETRVS PAZ-
MANI Decret Synod. Strigon. Append. II. p. 104. 106. 131. SZENTIVANI Differt. Paralip.
Catal. 34. 53.
(4. ) Jobagyones , a Caftrenfibus differunt. Illi namque erant ruftici feu ferui ,
hi caftrorum miniftri , conf. §. 44. nota fequente.
r. Diuer.
 Per iudicium ferri candentis . 205
carum damna pertuliffent , iudice Abbate de eadem villa , & Andrea Parono eiuf-
dem , Priſtaldo Georgio de Chunad . Rolanda & Laurentius iuftificati funt.
§. XLIV. Vincentius , Vendegu , Voca de villa Roba , impetiere conuilla-
nos fuos , fcilicet , Efaum , Torcum , Petrum , Botam dicentes , quod eorum
falfa ſuggeſtione , quidam potens nomine Vaiauoda , in fex marcis eos damni-
ficaffet. Illi refponderunt , quod prænominatus Voiauoda , non eorum fug-
geftione quidquam eis fubtraxiffet , fed cum effet eorum centurio , & ipfi ca-
ftrenfes , caftrenfium (r) penfione debitores , pro debito cenfu , tantum vel

forte plus ab eis accepiffet , illi autem econtra dixere , ſe non caftrenfes effe ,
fed caftri Jobagiones. Tobias igitur Curialis Comes de Zounuk , eos & pro dam-

no , & pro conditione difcutiens mifit Vaadinum , per Priſtaldum nomine Ste-
phanum de villa Mire Acnaya. Voca , portato ferro , pro fe & fratribus fuis ,
mundatus , probauit fe & fratres fuos , & fex marcarum, damna pertuliffe , &
ſe non caftrenfes , fed Jobagiones caftri extitiſſe.
§. XLV. Abfolon , & Gyuri filii Joacbin , & Solomun gener eiufdem , im-
petierunt Numicolohod Archidiaconum , & filium eius Ladislaum , & fratrem
eiufdem Numbium , & filium eiufdem Tiburcium. Hos omnes de villa Vosuári ;
item Jacobum de villa Achya, Mikulam de vila Sadan , cum fiiio fuo ; Andream
de villa Popi , Michaelem de villa Chicu , Cornelium , de villa Merluz ; Ten-
kam de villa Maria , cum duobu : feruientibus , Andream & Felten de villa Mo-
nor , Demetrium , & Narad , & Toul de villa Thye , & omnes villanos Uduorni-
corum (s) de Er , pro quibus portaturus erat ferrum Thepfa , hos inquam omnes
impetierunt de occifione prænominati Joachin , quos Nicolaus Comes Palati-
nus difcutiens , per Priſtaldum Regis Temam de villa fui nominis , & per Pri-
ftaldum fuum Moulam nomine , mifit ad iudicium ferri candentis Varadinum ,
vbi omnes prænominati aduerfarii taliter conuenerunt , quod Abfoloni & Gyur-
koni perfoluerent feptuaginta & vnam marcas , coram Capitulo Agrienfi , ſci-
licet , viginti quattuor in fefto Mariæ Magdalenæ , & totidem & ibidem in fe-
fto Nativitatis Sanctæ Mariæ. Item viginti tres in feſto omnium Sanctorum , fed
cum eis non crederent prænominati Numuolobod, Nubu, Mikula, Tenka, & idem So-
pou, de villa Achya, Abraham, de villa Kupancbi, & Nuodum Archidiaconus pro illis
fide iufferunt. Poftea iidem aduerfarii conuenerunt fatisfacere iudici, partem ve-

ro Priitaldi, Abfolon & Gyurko, tenentur perfoluere. Item fæpe iam memorati Nu-
muolobod & Nubu, deberent conftituere Chenadini , homicidam Oponidum.
§. XLVI Guthfredus Præpofitus (t) Ordinenfis impetiit villanos de Beren-
te de XV. bobus violenter ablatis , & de percuffione vnius hominis gladio , iu-
dice Nicolao Palatino Comite , Priſtaldo Zuma de villa Janus. qui venientes Va-
radinum , taliter conuenerunt , quod villani de Berente darent prædicto Præpo-
fito quatuor marcas, & Priſtaldo dimidiam ,Judici vero Præpofitus fàtisfaceret. Hæc
autem perfoluerent in feftoMariæ Magdalenæ,in villa cruciferorum , nomine Pop.
Fff 2 §. XLXII.

r. ) Diuerfa fuit CASTRENSIVM Conditio . Vel enim miniſteria in caftro præ-

ftabant , ficuti milites , piftores , &c. de quibus ad §. 7. not. m. vel caftrum eiuf
que fundum incolebant , ficuti ciues caftri §. 76. vel feuda caftri poffi-
debant. du FRESNE Voce Caftrenfes. Non , qui miniftrabant , fed , qui vel fundum ,
vel feudum caftri tenebant , cenfu obftringebantur annuo . Vide §. XI. not. y.
s. ) VDWORNICI , a voce Hungarica Vdvar , Slauis Dvor , deriuantur. Aulici
SAMBVCO . Ita apud S STEPHANVM Lib. 2. cap. 55. Si quis illorum , qui vulgo Vdvor-
nyck vocantur , furtum commiferit , lege liberorum diiudicetur. Hinc villæ , quas in-
colebant villæ Vduarnicales dicuntur in Decretis LVDOVICI I. art. 6. Vide §.
XVII. not. r.

t. ) Præpofitura Orodienfis S, Martini vocatur , apud PETRVM Pazmani , Append.

II. Decr, nod, Strigon. p. 108. u, BENE-
206 Ritus explorandæ veritatis ,

§. XLVII. Seucha , de villa Tilos , impetiit conuillanos fuos , fcilicet, Pou-

fam , Mathiam , Thomam , Michaelem , Gabrielem , Jonam de Abram , Mat-
thaum , Didou , Bartholomæum , Vs de Villa Luen , de deſtructione & direptio-
ne rerum fuarum , coram Benedicto (u) Bano , Iudice à Rege delegato , qui fum-
ma damni computata , & in quadraginta marcis conftituta , mifit vtramque
partem Varadinum ad iudicium ferri candentis , per Priſtaldum nomine Gurk,
de Villa Chaz. Quo fex de aduerfariis , fcil. Poufa , Matthias , Toma , Mi-
chaël , Gabriël , & Ionas venientes , conuenerunt dare aduerfario fuo , fcil.
Seucha quatuor marcas , Fertone (vv) minus , ac fatisfacere iudici . Ius autem
Priftaldi Seucba dare teneretur , alii autem quatuor , de aduerfariis , non com-
paruerunt. Quos nominatus Iudex , vt Priſtaldus dixit , condemnauit , &

pro condemnatis fcribi præcepit.

§. XLVIII. Comprouinciales (x) noui caftri , & horum fpecialiter Teotonici
de Felnémet , fcilicet Michael , Jakon , & alii impetiere homines Saphin & Ethe-
ned , de villa Ruzka , fcil. Paulum , Zalduba , Sune , Stephanum , Buchufi , To-
mam , Rafun , Banlum , Merk , Michaëlem , Budam , Milos , Buldus , Donk ,
Obusk & Herye , de furto . Iudicibus Banko , (y) & Benedicto Comitibus , Pri-
ftaldo Vgrun de villa Sap , Varadini , Paul , Zalduba , Sune , Stephanus , Buc
buk , Tomas , Rafum , Banlus , & Merk , portato ferro iuftificati funt ; Mi-
chaël vero Buda , & Milus , combuſti funt , Buldus autem Obusk , & Herye ,
dato termino non comparuere. Iudices vero habuere illos pro condemnatis.
§. XLIX. Tomas , de villa Tuka , impetiit Martinum , de villa Abara pro
furto. Iudicibus , Bank , & Benedicto Comitibus , priſtaldo Sula , de villa Cheb.
Martinus in feptimana , Refpice Domine , (z) non comparuit , & prædicti Iudi-
ces , vt priſtaldus dicit , habuere eum pro condemnato.
S.L. Bafilius , Abbas de Curru , (a) & Curialis Comes eius Lucas , impe-
tierunt Joannem filium Salomonis de genere Gledguth , pro deftructione prædii
Ecclefiæ , fiue damno , ad æftimationem viginti quinque marcarum. Iudice
Nicolao Palatino Comite , priſtaldo Chepan , de villa Ladan in Prouincia ( b) Heugd.
Qui cum veniffet Varadinum , prædictus Joannes conuenit dare ſex marcas Ab.
bati , & fatisfacere iudici . Abbas vero priſtaldo fatisfacere conuenit.
§. LI.

u. ) BENEDICTI Bani , nulla inter Croatia & Dalmatiæ Banos fit mentio apud
RATTKAIVM & SZENTIVANIVM. Præfuit ille rebus Croatia fub ANDREA II. incertum
tamen , quo anno , & quo tempore. Eum ego , inter PETRVM Benko , & Bánfium
Bazardum, adeoque , inter annum 1217. & 1233. collocandum cenfuerim ; nifi Ben-
ko idem fit , qui Benedictus, quod pronum fuerit fufpicari.
w . ) FERTVM , vel Fierto , feu Ferto , quarta pars eft marcæ > vti GVNTHERI
Hift. C P. cap. 8. oftendit du FRESNE Gloffar. voce Ferto. SAMBVCVS in calce ad Bon-
fin. fertonem 84. denariis , qui vnum florenum Hungaricum conficiunt , ait con-
ftare. Eft vox origine Germanica , a Viertl.
x. ) COMPROVINCIALES dicuntur , qui in eadem , feu Archi-Epifcopi , feu Dy.
naftiæ , vel comitatus prouincia , degunt. Prouincia namque , vel Diœcefim ,
vel Comitatum fignificat. du FRESNE Gloff. voce Prouincia.
y. ) Bank & Benedictus Comites , forfitan iidem funt , qui & Bani Croatia,
vid. §. 47. not. u.
z.) Refpice Dominc. Dominica eft,
a. ) Abbatia de CVRRV , vbi fita fuerit , expofitum eft ad §. 4. litt. h.
b. ) PROVINCIA, non folumDiœcefim metropolitani fignificat : quemadmodum du
FRESNE VOC. cit. adnotauit : verum , certum etiam regionis tra&
tum , ficuti eft h. 1.
Prouincia Heugd ; vel comitatum etiam , veluti eft prouincia Zounuc. Nau-
grád, reliquæ.
c. ) Iv.
 Per iudicium ferri candentis. 207
S. LI. Bafilius Abbas , & curialis Comes (c) eius Lucas , impetierunt In
diam de villa Peles , de occulta retentione poffeffionum fui fratris , fcil: Paztub
de furto condemnati , fcilicet , duodecim capitibus hominum , tribus equis
quinquaginta ouibus , duodecim bobus , fex aceruis fegetum. Iudice Nicolao
Palatino Comite , Priſtaldo Chepan , de villa Ladan , homo fupradicti India , Va-
radiní , portato ferro combuftus eft.

§. LII. Vitun , de villa Petur , impetiit conuillanum fuum , fcil: Crifium

pro furto , iudice Paulo , comite de Ogocha , Priſtaldo Marco , de villa Luueu.
Criftus portato ferro mundatus eſt.

§. LIII. Petur de villa Viis , impetiit conuillanum fuum nomine Cuqt ,

pro fexaginta (d) ponderibus. Iudice Stephano Comite , Priſtaldo Dema de ea-
dem villa Viis , Cuqt portato ferro combuſtus eft.
6. LIV. Joannes de villa Veytech , impetiit quofdam de villa Bagad , Syen-
sud , Bodam , Cyomoy & Barlabam. Item , de villa Mebus , Mattbæum & Lau-
rentium de furto . Iudice Fila vicario Palatini , Priſtaldo Chyeta de villa Zthe-
mur. Prædicti fures Varadini , portato ferro funt iuftificati. Poftea Scera , de
eadem villa Bogad , qui vt Priſtaldus dixit , citatus fuit & ipfe venire Varadi-
num , non venit.

S.LV. Bot , filius Laurentii de villa Horuátb , impetiit quendam de villa

Ufa , nomine Sirund , pro verberatione matris fuæ ad mortem , quod fcilicet
mififfet verberantes & de damno fuarum rerum iuxta æftimationem quinqua-
ginta marcarum , iudice Petus , vicario Nicolai Palatini Comitis , Priſtaldo An-
drea de villa Qecher. Prædictus Sirund portato ferro Varadini , çombuſtus eft.
6. LVI. Andreas , de villa Pa , impetiit Jobagiones Dionyfii , fcilicet , vtrum-
que Forcafium & Bogdánum , de damno vnius marcæ , iudice Dionyfio filio Si-
monis Comitis , Priftaldo Manogy de villa Cana, Hon Andreas , portato ferro,
iuftificatus eft.

§. LVII. Ecyul , de villa Perl , impetiit Leopoldum Jobagionem Schoma Co-

mitis pro furto , iudice Biloto (e) regis de Zounak. Priſtaldus Nicolaus de villa
Mochii. Leopoldus portato ferro , iuftificatus eft.
§. LVIII. Stephanus , Eubagio Georgii de villa Torcan , impetiit Timan de
villa Chupud pro furto. Iudice Geztub , curiali Comite de Zothmar , Priſtaldo
Zomoy , de villa Eucbetii. Timar fur , portato ferro , combuftus eft.
S. LIX. Cheques , & frater eius Jobagiones Petri filii Philippi Comitis de vil◄
la Mark , impetierunt Jobagiones Mikou. fc. Turbuzam , Jacobum , & Narad,
de latrocinio , iudice Hunt , Comite de Borfua , Priftaldo Cyob , de villa Tum-
pa. Prænominati itaque latrones , directi Varadinum , portato ferro iuftifica-
ti funt. De quibus Priſtaldus dixit , quod tredecim capita hominum fuiſſent
cum vxoribus & filiis,
Ggg §. LX.

c. ) IVDEX erat fifcalis Abbatis de Curu , quod cognofcitur ex Leg. Ripuar.

tit. 55. Si quis iudicem fiſcalem , quem Comitem vocant , interfecerit.
d. ) Pondus abufiue dicitur pro vna libra , vel vnus as eft. Ita PAVLVS WAR-
NEFRIDI , lib. 3. cap. 25. Cum fub monte quodam introiiffet , ubi multa auri pondera ad-
Spexiffet. Et in vita S. DEODATI Abbatis n. 5. Ac magnificentia amphoris muneris do-
manit viginti fex pondera auri argentique.
c.) BILOTVS regius idem eft , qui Bilochus regalis in Decret, ANDREÆ II. art. 5:
Iudices nobilium , hoc exprimebantur nomine , qui furum & latronum cauffas
difcutiebant. Fures & latrones , Bilochi regales difcutiant , ad pedes tamen ipfius Co-
maitis, ANDR. 1. c.

f. ) For
 208 Ritus explorandæ veritatis ,

§. LX. Cyegl Abbas de Zeploc ( f ) impetiit Benam de villà Scerepin nouo ca-
ftro , de latrocinio , iudice Nicolao Palatino Comite , Priſtaldo Ægidio de villa
Ofa ; cumque Bena Varadini portare ferrum effe paratus , prænominatus Abbas
fubterfugit iudicium ferri candentis , dicens , quod falfa opinione prædictum
Benam de latrocinio impetiiffet.

§. LXI. Tekma & Poufa de villa Chybur , impetierunt Andream conuilla❤

num fuum de furto. Iudice Tobia curiali Comite de Zounuk , Priſtaldo Timtur
de villa Tibur. Qui cum directi effent Varadinum , prænominati Tekma &
Poufa fubterfugerunt iudicium ferri candentis , dicentes , quod falfa opinione
prædictum Andream de furto impetiiffent. Pro bono tamen pacis , Andreas
fur , promifit fatisfacere iudici.

6. LXII. Senk , de villa Obonik , impetiit Texam , Erdeum , Bizam , Ce-

fare & Salat de alia vila Obonik , pro quattuor marcis , iudice Benedicto Comi-
te, Priftaldo Azaria de villaTinod.Prænominatus Senk, portato ferro iuftificatus eſt,
§. LXIII. Joannes , Nehol , Benfa , de villa Neugii , impetierunt Stepba-
num , de villa Scela pro homicidio , & de damno octo marcarum. Iudice Tiba-

cio Comite a Rege delegato,Priſtaldo Samus. Stephanus portato ferro, mundatus eft.
§. LXIV. Milucy , de villa Guneg , impetiit Vanam , de villa Heten , de
damno fuarum rerum ad æftimationem vnius marcæ & dimidiæ , iudice Ale-
xandro , Comite de Zobolchy , Priſtaldo Quefa de villa Dubos . Vanna portato
ferro iuftificatus eft.

§. LXV. Abbas Cegl de Zeploc impetiit villanos Meduözü , fcilicet Zuuzo ,

Péntek , Brtam , Forcafium , Matthæum & Galum , pro latrocinio. Iudice Nico-
lao Palatino Comite , Priftaldo Ægidio de villa Ofa. Cum ventum effet Vara-
dinum , prædictus Abbas renunciauit iudicio ferri candentis , dicens , quod fal-
fa opinione homines fupradictos de latrocinio impetiiffet.
. LXVI. Cantus , de villa Cocot , impetiit Niculam de villa Januft , pro

fufpitione furti , eo quod cum prædictus Cantus apud ipfum Niculam perno-
&taret , quinque porci , quos emerat , furtim funt fublati. Nicula ergo ad exa-

men ferri candentis a Mica Comite Bicorienfi , per Priſtaldum nomine Burg ,
Varadinum deftinatus , portato ferro fe purgauit.

§. LXVII. Jordan , de villa Keze , & Keiguez de villa Shol , impetierunt

Ugudut , Obudut , Scecam , & Scembegit feruos Thoma , & Andreæ , & Dudork ,
& Benczium libertinos (g) eorundem de furto. Iudicibus , Elia Comite de Békes ,
& Biloto Zeuen. Priſtaldo de Machya de villa Méh , prænominatorum furum
quatuor , fcilicet , Vgud , Bunczii , Obud & Secca , portato ferro combuſti
funt & fufpenfi. Dodor , veniens præ nimia infirmitate ferrum portare non po-
tuit. Szembegi in eadem feptimana fcilicet , Excurge Domine , non comparuit.
§. LXVIII. Petrus curialis Comes de Berucayo , impetiit vxorem Ckuburd ,
de beneficio (h) iudice Lek , Abbate de Berucio (i) Priſtaldo Marcello de villa
Marcufii, Prædicta mulier Varadini combufta eft.
§. LXIX .

f. ) Forfitan Abbas de SZEPLAK in Dioecefi Agrienfi , vid. PETR. PAZMANY AP-

pend. II. ad Decret. Synod. Strigon.p. 102. SZENTIVANY Diſſert. Paralip. Catal. 34. Adde § 65.
g. ) LIBERTINI feu Liberti , feruis hoc loco opponuntur. Erant namque
liberto , a feruitute manumiffi ; fed qui , fub obfequii conditione , in familia mane.
bant , & ex familia Patroni fuerant , du FRESNE Gloſſar, voc. Libertus.
h. ) VENEFICIVM non folum pro artificio venenum conficiendi , verum , pro
magia etiam accipitur. Ita Appendix Codic, THEODOS, Conft. 8. Non aliquos in aftra
peccantes , non uenenarios , aut magos.
i. ) ABBATIA de Berucio viguit an. 1217. PETRVS PáZMANY ad Synod. Prouincial.
Decret. Append. II.p. 107. SZENTIVANY Diſſert. Paral, Cat, 34. k. ) Cv-
 Per iudicium ferri candentis. 209

§. LXIX. Domina Macya , vxor Agba comitis , impetiit Petrum & fra-
trem eius Shyrinchym , Jobagiones Miska Comitis de villa Gnezted , & Jobagio-
nes Tranfyluani Epifcopi Vilelmi , fcilicet Palanum , & Zulupkum, de villa Fel-
copufi , de occifione feruientis fui , & pro rebus fuis quadraginta marcas valen-
tibus violenter ablatis. Iudicibus Shekedz , curiali Comite Myska , & Herbort

curiali Comite iam dicti Epifcopi , & Simone focero fupradicti Comitis. Pri-
ftaldus Shama de villa Cuzeplok, & Hyuet , de villa Shuluftb. Homo prædicte
dominæ portato ferro , mundatus eft.

6. LXX. Niclous filius Jokannis de villa Tumas , impetiit Jobagiones Mar-

tini , fcilicet , Nemel , Miklous , Eguch , Bibies , Kubuzo & Tekam , de villa
Strang , pro latrocinio , & de damno rerum fuarum , ad æftimationem duo-
decim marcarum. Iudice Culged curiali Comite de Bichor , Priſtaldo Paul de vil-
la Heydeh. Prædicti latrones portato ferro , mundati funt.

§. LXXI. Paulus & Tena de villa Caybas , & Mogodiam de villa eadem Tled,
pro rebus fuis , duas marcas valentibus violenter ablatis . Iudice Tobia curiali
Comite de Zounuk. Friſtaldo Bota de villa Mochii. Supradictus Paulus , pro iè
& pro fratre fuo , portato ferro combuſtus eſt.

§. LXXII. Cheka & Lefeu de villa Solumus , impetierunt Forcafium de villa

Gyrok , pro furto. Iudicibus Culqued curiali Comite , & Forcafio Biloto , Pri-
ftaldo Matthia de villa Culchii. Fur Forcafius , portato ferro iuftificatus eſt.
§. LXXIII. Joannes de villa Mochy , impetiit conuillanum fuum , fcilicet,
Otoqur de furto. Iudice Tobia curiali Comite de Zounuk , Priſtaldo Macobio
de villa Elep. Otoqur. portato ferro iuftificatus eft.

6. LXXIV. Gabriel , de villa Foltb , litigauit cum villanis Bagya , fcilicet :

Pet , Terpe , Joanne , Sycia , pro occifione fui filii , coram iudice Nicolao Pa-
latino Comite , quos difcutiens per Priſtaldum fuum , nomine Tmarad , de villa

Seureg , mifit Varadinum ad examen iudicialis ferri. Qui in loco taliter con-
uenerunt , vt eorum tres , fcilicet : Pet , Terpe , Joannes , darent Gabrieli , de-
cem & feptem marcas in die S. Joannis Baptiftæ in loco Varadienfi : qui , fi non
perfoluerent in eodem die , duplo perfoluere tenerentur , & idem fatisfacere
iudici. Gabriel vero Priſtaldo fatisfaceret. Sycia tamen , cum filio fuo Paulo,
in loco Porozlou , iuramento fuo fe purgaret , terram autem , quam præfati
villani a Bugard in commune emtam habebant , cuius occafione homicidium
perpetratum eft , ex æquo diuiderent , ita , quod æquali partitione , vterque
fibi partem contiguam acciperet. Participes autem eiusdem homicidii , qui
caftrenfes funt , prædicti quatuor homines , expellere de cohabitatione fua te-
nerentur.

§. LXXV. Ambrofius , curialis Comes (1) Ecclefiæ Váczienfis , impetiit Su-

nadum de villa Sunad , pro duodecim bobus & quadraginta ouibus violenter
ablatis a Benedicto feruo (m) eiusdem Ecclefiæ. Iudice Gyula curiali Comite ,
Priſtaldo Penthek de villa Ratolt , qui venientes Varadinum ad iudicium ferri ,
taliter conuenerunt , ut prædictus Sunad , daret vnam marcam Ambrofio , &
idem iudici fatisfaceret. Priſtaldo verò Ambrofius ſatisfacere conuenit.

Ggg 2 §. LXXVII .

k. ) CVRIALIS Comes Myske , iudex fuit comitatus. Herbort autem curialis

Comes Epifcopi , iudex erat fifcalis Epifcopi Tranfylvaniæ.
1. ) Iudex eft fiſcalis Epifcopi Váczienfis vid. ad §. 51.
m. ) SERVVS Ecclefiæ idem eft , qui homo proprius , ſeu rufticus.

n. ) Fifcus
210 Ritus exploranda veritatis ,

§
. LXXVI. Pifco , de villa Scecen , impetiit conuillanos fuos , fcilicet : Lo.
domer , Boroch , Odus , Joannem , Furces , Albeu , Vruz , pro quinque marcis ,
dimidia minus. Iudice Ambrofio curiali (n) Comite , Ladislai Magiftri. Priſtal-
do Damiano de villa Orfey , qui miffi ad iudicium ferri Varadinum , taliter con-
uenerunt , vt impetiti iam dicti , darent tres fertones fupradicto Pifco , & fa-
tisfacerent iudici , Priſtaldo etiam communiter fatisfacerent.
こ
6. LXXVII. Michal de villa Sunad , impetiit homines (0) Ecclefiæ Vacen-
fis , fcilicet : Fiachiam , Bolofoit de villa Piſpukii pro furto . Iudice Gyula (p) cu-
riali Comite Regiæ Aulæ. Priftaldo Péntek de villa Ratolt. Qui fures Varadi-

ni cum leuato ferro ad folutionem cogerentur , fupradictus Michal renuncia-

uit iudicio ferri , dicens , fe prædictos fures falfo impetiiffe pro furto. Pro
bono tamen pacis , Ambrofius curialis Comes Ecclefiæ Vaczienfis , iudici & Pri-
ftaldo fatisfaceret.

§. LXXVIII. Peth de villa Bagya , impetiit Poufam , de villa Sceguen pro

furto , Iudicibus Paulo curiali Comite , & Pet & Bulfu Bilotis ( q ) de Heues. Pri-
ftaldo Scenka de villa Chazii. Prædictus fur Varadini portato ferro combuſtus
eſt. Cui rei exitu ita confumato , Priſtaldus idem dixit , quod fratres furis
combufti , qui fratris eorum partem tenuerant , a venditione tam ipfi , quam
omnis eorum poffeffio , per fententiam iudicis in ipfo calu fratris fui jam ex-
cepiffet.
§. LXXIX, Ciuiles (r) caftri Borfod , fcilicet : Mauritius , Petur , Chyul,
de villa Oym , & Martinus Hodnog , Sanctus Centurio , Petrus vrbis (s) Præ-
fectus , & omnes alii impetiere Cykirk . & fratres fuos , fcilicet : Nemelt , Pe-
trum , Paulum , & Alexium , quod effent eorum ( t) contribules , fed illi ne-
gauerunt , fed dixerunt fe effe de genere (u ) Equeftri , fcilicet : militum (vv)
Regis , & dixerunt quosdam de genere fuo , fcilicett : Petb & Siciam de villa

Baga. Quibus idem conftanter afferentibus , Gyula Comes , frater Ratolt ,

vicarius iudex Regis , iudicauit quod homo duorum adductorum , ferrum por-
taret Varadini , dato , inter eos Priftaldo Chriftophoro de villa Damian. Ĉum
Varadinum veniffent , prædicti ciuiles & Jobagiones caftri. Refugerunt iudicium
ferri candentis , recognofcentes fe reddiderunt culpabiles & coram Varadienfi
Capitulo terram eis ad duo aratra in villa Oym reddere conuenerunt , cum me-
tis vndique circumpofitis. §. LXXX .

n. ) Fifcus itidem erat , feu iudex aulicus , in bonis Ladislai Magiſtri

o. ) Hoc nomine , vafalli & clientes adpellabantur , qui ratione beneficio.
rum , dominis , fidem & feruitium , feu militiæ vel placitorum , aut quoduis
aliud , debebant.
p. ) Fiscvs regius , qui & cauffarum regiarum director , hoc exprimitur no-
mine. ANDR. II. art. 9.
q. ) BILOTI de Heues , iudices erant nobilium comitatus Heuefienfis.
r.) CIVILIVM nomine , incolæ caftri Borfodienfis intelliguntur. Id namque ,
ciuilitas & ciuitatenfes , apud Dom. du FRESNE fignificant.
r.) VRBIS præfectus dicitur , qui erat vrbi præpofitus , ficuti funt hodie
Magiftri Ciuitatum .
t. ) CONTRIBVLES , contribuni , quafi ex eadem tribu , id eft confanguinei ,
ti a confociis.
cognati , hoc loco intelliguntur , diftin&
u. ) NOBILES Hungariæ , equeftri genere funt pugnati. Omnes namque, belli
tempore , equo merent ftipendia . Qua de cauffa , milites illi vocantur. S. STEPH.
Decret. Lib. I. cap. 4. vid . §. 10. X.
vv. ) MILITES intelliguntur , qui ad regium pertinebant banderium. Elucet id,
ex charta ANDREÆ II. an. 1291 , in qua , Theber , Elias , & Hareus , filii Joka , inter
regios referuntur milites.
x. VICA-
 211
Per iudicium ferri candentis.

§. LXXX. Ægidius Abbas & curialis comes eius , fcilicet : Nicolaus de

Pátztub , impetierunt Dezmert , Vioteflig, de villa Vogoiuptiuan , quod effent
(y) Selliferi agazones Ecclefiæ de Páztub , qui refponderunt fe effe Jobagiones
bellatores prædictæ Ecclefiæ. Iudicibus Banco Comite , & fupradicto Egidio Ab.
bate , Priftaldo Pernen de villa Necar. Dezmert , pro fe & pro aliis , Varadini por-
tato ferro , juftificatus eft. Item , idem Abbas Ægidius , & curialis Comes eius,
fub eodem iudice & Priftaldo, impetierunt Zub, de villa Tur , quod effet Sellifer
Agazo Ecclefiæ Páztub. Qui Zub , cum vellet fe probare effe Joubagionem bella-
torem (z) eiusdem Ecclefiæ , portato ferro combuftus eft.

§. LXXXI. Eureus , Jobagio Ægidii Comitis de villa Moioda,impetiit Pau-

lum & fratrem eius Bechleem de occifione fratris fui. Iudice eodem Ægidio Co-
mite. Priſtaldo Buke de villa Moiota. Paulus prædictus , portato ferro iufti-

ficatus eft , Bechleem vero combuftus eft.

§. LXXXII. Scegen, de villa Geken , impetiit Andream, de villa maioris Geken,

quod filiam fuam nepoti fuo Michaëli violenter (a) rapuiffet , & hæc idem , filia
illius aftruxit. Andreas autem refpondit , quod non violenter , fed legitime fi-
liam illius nepoti fuo in vxorem adduxiffet , & fimiliter hoc perhibuit teftimo-
nium ei , Lucas facerdos , de villa maioris Geken. Ambrofius itaque, curialis Co-

mes , Magifter ( b) Ladislai , præfente Archidiacono Paulo , difcutiens , mifit

vtramque partem per Priſtaldum nomine Nicolaum, de villa Reuel,Varadinum ,
vbi prænominatus Scegen , portato ferro pro filia fua , combuftus eft .
§. LXXXIII . Miniſteriales ( c) Regis , quorum officium eft (d) Ballin'a
Hhh porta-

x. ) VICARIVS, iudex regis dictus eft, qui vice regis , iudicis partes exfequitur,
vel inter milites regios , vel in villis regiis.
y. ) SELLE equinæ geftatio , poena fuit , apud Francos & Sueños , quæ viris
potiffimum nobilibus dictabatur , non vero plebeis , & obnoxiæ conditionis ho-
minibus. OTTO FRISING . de geft. Frid. lib. 2. cap. 28. Hoc loco tamen , Selliferi
agazones intelliguntur , qui fella, feu ephippio inftru &
tos equos, hoc eft, parhippos ,
ducebant , proficifcentes in bellum cum domino.
z. ) Jobagiones, bellatores Ecclefiæ dicuntur , qui , libera , infundo Ecclefiæ ,
poffidebant prædia , folo militiæ nomine , Ecclefiæ obftricti. Quales funt hodie-
dum,nobiles Pradialifta, in ditione Archiepifcopi Strigonienfis, & paffim. Ex iis , Epi-
fcoporum , atque Abbatum banderia , potiffimum conftabant,
a. ) Raptus VHOTIONI , & JOANNI de JANVA , nuptias occultas & clandeftinas ,
concubitum item illicitum , denotat. Hinc Concil . TROSLEIANVM an. 909. c. 8. Di-
cernimus , vt nullus occultas nuptias , vel raptum faciat. vid. §. 29. f.
b.) Præter magiftros , ques , inter regni Barones relatos effe , dictum eft
S. 11. a. fuerant quoque , in regis atque ducis curia , magiftri epiftolarum , qui &
Cancellarii , Secretarii ; Magiftri rationales , qui rationibus, feu principiis ærario præ-
erant, Ab his diftincti fuere, magiftricia Optimatum domibus , qui , vel feruorum
curam gerebant , ficuti aulæ præfecti , vel fcribæ , feu fecretarii erant , qualis h . 1.
magifter Ladislai dicitur.
c.) MINISTERIALES regis adpellati funt : quod regum minifteria , feu officia ,
ab iis iniun&
ta , exfequebantur , quales funt : tabellarii , cet. Erant illi , non ex
feruis , neque ex nobilibus , verum ex libertinis , quibus , ad eiusmodi exercen-
da obfequia , prædia a dominis concedebantur , quæ minifteria adpellabant. conf.
du FRESNE VOC, minifterialis.
d. ) Rectius , Butinia , vel Buttinia , id eft vafa vinaria , vel vnguentaria .
Buttis enim , BÝTTIO , vel Buttion , aut Button BerrovBorrov , vas vinarium , aut
vnguentarium , id eft , cupam , lagenam , in Gloff. Grac, denotat. Hinc demum
butta , buta , butica , butina, vocabula , & Gallorum bouteille , id eft lagena , &
Hung. Putton, funt enata. du FRESNE Gloffar voce Buttis fequ.
Decad, I. Monumentum V. c.) Qui
 212
Ritus exploranda veritatis ,

portare, conquefti funt , fuper (e) Comitem eorum fcilicet: V , quod inftitu-
tum debitum eorum excedens , indebitam fuper eos feciffet exactionem , fcili-
cet , ad æftimationem centum marcarum , quos Magifter (f) Dionyfius , præcep-

to Regis difcutiens , mifit ad examen ferri candentis , per Priſtaldum nomine

Beke , de Prouincia Puchia , Varadinum , vbi vnus pro omnibus , (g) Bucinife-
ris , portato ferro , combuftus eft.

§. LXXXIV. Philippus Predan , & mater eorum de villa Rabay , impe-

tierunt Eculium , Jobagionem Drug, pro tribus equis , valentibus duas mar-
cas , arbitris , Salomone , Elia & Tumpa, Priſtaldo Sicula , feruiente Helia de Ra-
bay. Eculius pro violentia , Varadini portato ferro , combuftus eft.
§. LXXXV. Adamus de villa Nata , impetiit Begedum , & fratrem eius
Scemedum , Joubagiones Benedicti de villa Modin , de occifione fui generi per
latrocinium . Iudice Gyula , curiali (h) Comite Regis , Priſtaldo Giroltb de villa
Libik. Bedeg latro , portato ferro combuftus eft.

§. LXXXVI. Fejér de villa Borozlou , impetiit Aruam, & fratrem ejus ,

Lucam de villa Senguer , pro rebus fuis fex marcas valentibus, quas frater eorum
nomine Neuer , pro quo fide iufferant , furtim furripiens a fupradicto Féjér ,
fugerat. Iudice Demeno Comite de Zothmar. Priſtaldo Fermeno, de villa Hódo
fio. Homo jam dicti Fejér , Varadini portato ferro , iuftificatus eft.
§. LXXXVII. Arnoldus , procurator ( i) hofpitalariorum ( k) de Serrach , &
Salomon frater , impetierunt quosdam Joubagiones caftri Zemlum fcilicet : Pe-
trum , Michaëlem , Dugus , Chepanum , Vetham , Tumpam , Mocodinum , Mozu ,

& Hyfcen , & item caftrenfes , fcilicet : Villam, Chyan , Bezegu , Poiznan , Retz-
tel , Homar , Zurnob , Torfa , & Horkyan , de deſtructione prædii hofpitalaris , fe-
cundum

e. ) Qui miniſterialibus regis præerat , & qui , fubortas inter eos lites com-
ponebat , Comes dicebatur .
f. ) Dionyfius , Magifter fuit officiorum , in aula regia , qui fubortam , inter
Batiniferos , & Comitem Vz , litem , iuffu regis , diiudicauit quidem , non tamen
Bactiniferis præfuit.
g. ) Rectius Buttiniferi. Quibus potus regii cura demandata erat, Buticularii
vei Buttelarii, id eft, pincernæ regis ita cognominabantur. HINCMARVS de ordine Pa-
latii cap. 23. Qui autem butinia , feu lagenas ad regium portabant triclinium , feu
domi , feu foris , buttiniferi , quam buciniferi , re&ius dicebantur. Elucet id , ex
ALCVINI POcm. 221.
Et Nemias , graco infundit fua pocula Bacho.
Qui fecum , tunnam femper portare fuefcit.
h. ) Curialis Comes regis , in curia regia , cauffas miniftrorum maiorum regis
cognofcebat. COLOM, lib. 1. cap. 12. ANDR, II. Art. 9. qui , & Iudex curia dicitur.
TRIP. P. I. nr. 30.
1. ) PROCURATOR hoſpitalariorum , eft vicarius & locumtenens , qui Prioris
hofpitalariorum vice , res geffit in conuentu de Serrab , in diœcefi Agrienfi.
k. ) CRVCIFERI , S. Joannis Hierofolymitani , qui & Hospitalarii , poftea Rhodii ,
& nunc Melitenfes equites nuncupantur, duos, fub corona Hungariæ, Prioratus ha
bebant , Dubica , in Croatia , & Aurana in Dalmatia. Conuentus vero permul-
tos , quos illi Perceptoratus nominabant. vid. PETR PáZMANY Append. II. Decret.
Synod. Strigon. p. 113. SZENTIVÁNY Differt, Paral. Catal. 44. Res corum geftas HENRI-
CVS PANTALEON , integro volumine expromifit, cui titulus : Militaris ordinis, Joha-
nitarum , Rhodiorum , aut Melitenfium equitum , rerum memorabilium , terra ma-
rique , a fexcentis fere annis , pro Republ. Chriſtiana , in Aſia, Africa , & Europa,
contra Barbaros , Saracenos, Arabes & Turcas, ad præfentem vique 1581. annum,
fortiter geftarum. Hiftoria noua , Lib. XII. comprehenfa &c: Bafil . MDLXXXI.
fol. Non funt ergo cum TEMPLARISTIS , qui & tardius nati , & deleti dudum funt,
confundendi : quippe qui , vix aliquando in Hungaria fedes habuere.
1.) GYVLA
 Per indicium ferri candentis. 213
sundum æftimationem triginta marcarum duabus minus. Quos Gyula (1) Co.
mes de Keue , iudex curiæ , difcutiens , mifit Varadinum ad candentis ferri iudi-
cium , per Priſtaldum nomine Tpolitum , vbi prænominati Jobagiones caftri , &
caftrenfes de præfatis villis , pepigerunt dare prædictis hofpitalaribus vndecim
marcas, in fefto fancti Regis Ladislai , coram Capitulo Agrienfi , & idem fatisfa-

cere iudici , partem autem Priſtaldi hoſpitalares conuenerunt perfoluere.

§. LXXXXIII. Nicolaus , curialis (m) Comes Ecclefiæ (n) de villa Páztúb ,
cum (0) Agazonibus eiusdem Ecclefiæ , fcilicet: Ambrofio , Mouchi , & aliis de
villa Crifi, impetierunt quosdam de Joubagionibus eiusdem Ecclefiæ , fcilicet :
Ilmerum, cum genere fuo , de villa Vylok, & Eluft, cum genere fuo de villa Olup-
tiuan , qui dicentes, quod effent Agazones præfatæ Ecclefiæ. Ipfi autem dixe-
runt fe bellatores Joubagiones , iudicibus Bance , Comite , & Egidio Abbate
eiusdem Ecclefiæ , Priſtaldo Peruen, de villa Olnémet, qui portato ferro iuſtifica-
ti funt.

-§. LXXXIX. Martinus , facerdos & Canonicus Varadienfis , impetiit Jo-

bagiones gud , fcilicet : Senkam & Vodad, iudice Mica Comite, Priſtaldo Petus.
Senka fur , portato ferro iuftificatus eft. Vodad autem combuftus eft.
J. XC. Gregorius , filius Salad , impetiit Tilekam feruum Cofme Comitis ,
de occifione fui feruientis , arbitris Jacob , Marcens , Herne , & Abbate Stephano

de Pethur (p) in Prouincia Sbung , Priſtaldo Feud , de villa Noen. Cum Fileka ,
propter infirmitatem in locum venire non poffet , Simon frater ejus pro illo ,
portato ferro , mundatus eſt.

§. XCI. Teleguen de villa Tegyegd, & Laurentius facerdos de Volok , impe-

tierunt Matthiam Joubagionem Joannis de villa Pauli de Nyr , pro furto , iudice
Culged curiali Comite Bichorienfi. Priſtaldo Andrea de Bichor. Mattbias por-
tato ferro , iuftificatus eft.
1
§. XCII. Penquez , & Laurentius de villa Sobt, impetierunt quatuor homi-
nes Atbila , fcilicet : Georgium , Vifam , Vyrfint & Milum , & poftea vnum ho-
minem Bes , fcilicet Petrum de prædio Atbila , de furto , iudice Nicolao Palatino
Comite. Priſtaldo Martino de villa Vera. Prædicti fures cum in die Domi-

nico portato ferro folui deberent , vnus eorum nomine Georgius.combuftus eft,
manus vero trium , fcilicet , Vifam , Virfint , & Mil , fracto (q) figillo Capituli ,
fallo figillo fuerant figillatæ. Qui pro iniuftis habiti funt. Petrus vero fur
propter infirmitatem ferrum leuare non potuit.
Hhh 2 §. XCIII.

1. ) GYVLA , vel Jula Comes de Keve , recenfetur inter iudices curiæ apud
IONGELINVM in Catalago Judicum curia , ad an. 1221. vid, de Réva f. 163.
m.) CVRIALIS Comes Ecclefiæ , idem eft , qui bonorum Ecclefiæ procurator
feu præfectus. Is vero non folum bona Ecclefiæ curat , fed etiam iudex eft inter
fubditos Ecclefiæ. Vide fupra §. 80.
n. ECCLESIÆ de Pászтнv nomine , Abbatia Ciftercienfium, olim in eo oppi-
do Heuefienfi, intelligenda eft. De ca Pázmány, Append. II. p. 106. Abbatia de
Páfzto , B. M. Virginis , in Diœcefi Agrienfi, fundata Anno 1190. Sedet oppidum,
ad Zadgyvam amnem, fub montibus Mátra , in Neogradienfium confinio , oftentat
que adhuc Abbatia , vafta quædam rudera. Quæ vidimus.
0. ) AGAZONES Ecclefiæ , bellatoribus Jobagionibus opponuntur. Illi namque,
equos Epifcoporum, vel Abbatum, quoties ii in caftra proficifcebantur , agebant;
hi , inter banderia Ecclefiæ militabant.
p. ) PéTVR , Abbatia in Prouincia Simeg , ( ita Sang corruptum legendum)
viguit A. 1218. Pázmány loco cit. p. 107.
q. ) SIGILLVM Communitatis frangitur , vel per vetuftatem , vel propter po
nam , in communitatem dictatam. Quod , vbi fra&um , vel perditum fuerit : non
nifi
214 Ritus exploranda veritat's ,

XCIII . Quidam nomine Petrus, coadiuuantibus fuis , fcilicet : Paulo & Hen-
rico , dixit fe effe cognatum Marci de villa Marcu , in Prouincia ( r) Barona ,
coram Nicolao Comite Palatino. Qui prædictus Marcus negabat effe fuum
cognatum . Quos jam dictus Comes difcutiens per Priftaldum fuum , nomine
Petrum , mifit ad candens ferrum Varadinum , vbi fupradictus Petrus portato
ferro , combuftus eft.

6. XCIV. Fabianus de villa Cumbuk , & frater eiusdem nomine Gala de

Beztoron , impetierunt quinque homines de villa Oron , fcilicet : Scentukam ; Si-
monem, Sebrecum , Marcum, & Bot, pro damno decem marcarum violenter facto,
iudice Maurouice , Comite Nicolai Palatini Comitis, Priſtaldo Paulo de villa Jo-
bannis , qui Varadini taliter conuenerunt , ut prædicti quinque homines , darent
fupradictis duobus , duas marcas , & fertonem , & iidem fatisfacerent iudici &
Priſtaldo .

6. XCV. Metfa , de villa Fede, impetiit hofpitem cuiusdam Zounuk, de vil-

la Voda , nomine Joannem, de furto, iudice Mauriano,curiali Comite de Žounuk,
& Biloto Bulfu. Priſtaldo Atanafio , de villa Dumbul. Præfatus Joannes Varadi-
ni , portato ferro , combuftus eft.

§. XCVI. Miniſter ( s ) Regis de villa Tiuan , & de villa Tót , & tota Pro-
uincia de Quemei , vociferati funt coram Nicolao Palatino Comite , contra fu-
t
res , ex quibus tres homines Shak , fcilicet : Voda , Queren , & Andreas de villa

Scerep , fuerunt Varadini cum Priſtaldo eorum , nomine Toma. Quorum Voda
.
combuftus eft. Queren mundatus eft. Andreas vero infirmitate præpeditus
ferrum portare illa vice non potuit , fed recepta fanitate , ab eodem iudice per
C
eundem Priſtaldum , ad portandum candens ferrum deftinatus, Varadinum non •
C
venit , & aduerfarii eius , dato fuffragio , recefferunt.

§. XCVII. Villani Kenesy , fcilicet : Kereu , Vruz , Micus , & omnes alii de
Provincia Doboka , litigauerunt coram Turdemetz, curiali Comite de Canar, cum
villanis Peleka , fcilicet : Turuzo , Jolequen , Gyok & aliis , pro terra ad duo ara-
tra , & ducentis (t) capetiis frugum , dicentes , quod illam terram violenter oc-
cupantes coluiffent ; villani vero de Pelenka relponderunt : Quod terra caftri,
& propria terra eorum effet. Quos prædictus iudex Turdemes difcutiens per
Priſtaldum Ochy de villa Scenta , mifit ad examen ferri Varadinum , vbi homo
villanorum Kenefi , nomine Petrus , combuftus eft.
§. XCVIII .

nifi publico regis regnique indultu, reparatur ; ficuti ætate noftra Comitatui Thur
rotzienfi , illud lege publica eft redditum auctumque, CONST. 1715. art. 46. &
Operis noftri Tomo II. p. 313. fq. Heic , fignum , inuolucro manus impreffum ,
violaffe dicuntur fures.
r. ) Prouinciæ BARONA nomine , comitatus Baranyenfis eft intelligendus ,
Hungariæ Transdanub. in orientem , intra Danubium , & Dráuum , extremus.
s. ) MINISTRI regis duplicis erant ordinis : maiores & minores , vtrique ad
regis , vel ducis aulam pertinebant. COLOм, lib. 1. cap. 9. 11. Illorum cauffæ , in
fynodo, vel coram comite & iudice , horum, coram iudice, cognofcebantur. cap. 11.
t. ) CAPETIE , Hungaris dicuntur , partim quindenæ nummi aurei ; partim
aceruuli manipulorum frumentariorum. Quatuordecim namque capetiæ , ada
quant nummum aureum vnum , feu centum denarios. MATTHIAS , CONST. an. 1481 .
Art. V. fin per 200. obulos diuidantur. 15. in diuifum refultabunt , quæ ,
vnam , aurei nummi quindenam conficiunt. Hinc feruus vagus ,non nifi capetio vno
vendi præcipitur , in decretis COLOMANI lib. I. cap. 44. Alioquin , capetiæ funt
etiam frugum acerui , quod elucet ex INNOCENT. III. PP. lib. 5. epift. 7. ad Colo-
cenfem Epifcop. Inhibens facerdotibus , ne recipiant capetias aliquas , vel cubulos vini ,
a regis vel regina conditionalibus , qui vulgo regales ferui vocantur.
u. ) Si
 Per iudicium ferri candentis. 215

§. XCVIII. Guttredus Præpofitus impetiit Simonem & Briccium pro

damno quindecim marcarum violenter facto. Iudice Tobia curiali Comite de
Zounuk. Priſtaldo Matthia de villa Dobur , qui ad ferrum Varadinum directi
taliter conuenerunt , vt Simon & Bridlius darent Præpofito Guttredo , tres mar-
cas , in die natiuitatis Sanctæ Mariæ in loco Zanpto , & idem fatisfaceret iudici.
Præpofitus uero Guttredus Priftaldo fatisfacere conuenit.

§. XCIX. Scyrni , & Gira de villa Bice , impetierunt villanos de tota

villa Borry , coram Forcafio Comite de Potok , dicentes , quod cum iuiffent ad
(u) teftificandum pro eis in caufa eorum , duarum marcarum feciffent expen-
ſam , qui cum hoc negarent , a dicto iudice , per Priſtaldum Vrbanum de Po-
tok , ( Varadinum deftinati funt ) hi venientes ad ferrum Varadinum , vbi Scyrin
pro fe & focio fuo Gira ,portato ferro , iuftificatus eft.
§. C. Vduornici (vv) Regis de villa Foncbol , impetierunt quosdam de (x)
prædio Guerus filii Nana Comitis , quorum nomina funt hæc : Nubu , Vidu ,
Andream , Fatam , Mogdut , dicentes , quod eorum effent conferui , illi autem
dixerunt , fe effe liberos , & hoc idem dominus eorum conteftatus eft. Ni-
colaus itaque Comes Palatinus , dato Priſtaldo nomine Cyama , mifit vtramque

partem Varadinum , vbi prædicti Vduornici feipfos recognofcentes coram cu-

riali Comite ( y) ipforum nomine Mekeyn , & Priftaldo iam dicto , memora-
tum Nunbu fubterfugerunt, dicentes , quod non effet de conferuitute eorum ,
fed falsâ opinione ipium impetiiffent. Vid autem portato ferro iuftificatus eft ;
reliqui vero tres , fcilicet : Andreas , Fata , & Mogd , combuſti ſunt.
. CI. Comprouinciales ( z) de Békes , verfus Scegubolm , vociferati funt
contra fures coram iudicibus a rege delegatis , videlicet : Mika Bihorienfi
1
Comite , & Hylia Comite , de Békes , qui miffis Priftaldis eorum , fcilicet :
Petro de villa Bokc , & Hedore de villa Hegy , & citatis furibus , facto iudicio
Varadinum eos ad iudicium ferri candentis deftinarunt. Vbi Bata de Kaba ,
1
Iii Chibury,

u.) Si quis in teftimonium adductus , alicuius rei veritatem , fua nititur ad-
teftatione probare , huius teftimonium fic recipi iubemus : fi præfertim fit con-
[ feffus peccata fua facerdotibus. Si denique contrarium habeatur , & cautela fit
veri teftimonii per facerdotem in confeffione , & mendacis culpæ redemtio fiat ,
cum poffeffione. COLOM, lib. I. cap. 26. & cap. Nullus audeat perhibere teftimonium,
nifi confeffus peccata fuerit. Cuiuscunque vero teftimonium falfum inuenietur ,
eius teftimonium amplius non recipiatur. Iftiusmodi ergo operam nauarunt Seg-
rin & Gira , Borfienfibus. Quod fane , fieri nequiuit, fine impenfa in profectionem ,
quam eis tamen inique negarunt Borfienfes.
vv. ) VDVORNICI regis , nobiles funt prædiales vnius feffionis , in villis regiis
beneficii nomine regi obftricti. Qua de cauffa , dicuntur ii etiam ferui , diſtincti
a liberis conf. S. 101.
x. Prædium idem eft , quod allodium , poffeffio. Hinc GVILHELMVS BRITO
apud du FRESNE Pradium dicitur poffeffio , villa , ager , feu perpetuum allodium , & dici-
tur allodium hæreditas , quam vendere & donare poffum. Addit BREVILOGVS. Et pro-
prie vocatur fundus , fiue curia rusticalis , ad quem , agri vel manus pertinent. Erat
igitur prædium , non modo ab omni præftatione liberum , fed & , a quolibet fer-
uitio reali & perfonali , immune : licet illius poffeffor , dominum agnofceret , a
quo illud tenebat , quafi feudum honoratum. Hinc filii Nanæ comitis de prædio
Ġuerus , dicuntur fuiffe liberi tametfi agnouerint dominum h. 1 .
y.) CVRIALIS Comes Vduornicorum regis , iudex erat , qui fubortas inter
eos lites , dirimebat.
z, ) COMPROVINCIALES de Békes , dicuntur , qui de eadem prouincia , feu co-
mitatu Bekefienfi fuerunt.

Decad. I. Monumentum V, a. ) ARA-

216 Ritus explorandæ veritatis ,

Chibury , & Banus , ac Georgius de villa Zaar , Hiliacbin quoque de villa Tur-
da , item Tnd & Mortun de villa Uduori , omnes inquam ifti portato ferro ,
iuftificati funt. Bagbia vero , de villa Curbei Joubagio germani , combuftus
eft , & de Ecclefia non exiuit ad folutionem.

§. CII. Caftrenfes Zathmar , de villa Voda , impetierunt vxorem &

filios Andrea Comitis filii Jofa , fcilicet : Simonem & Michaelem , dicentes , quod
Andreas Comes occupaffet terram de portione ipforum , ad feptem (a) aratra
& adiunxiffet terræ fuæ , quam Rex Andreas dedit illi , ad quindecim aratra .
Præfata autem Domina & filii eius refponderunt, quod illa portio iure emptio-
nis attineret ad eos , quia parentes Andrea Comitis dudum emiffent a Cofma •
filio Gyuna. Detbmar itaque curialis Comes Simonis , quendam Voiouoden
nomine , Comitis de Zathmar , ex præcepto Domini fui Iudicis a rege delegati,
per Priſtaldum nomine Petrum dc villa Peto difcuffos mifit Varadinum ad can-
dentis ferri iudicium , vbi prænominati Caftrenfes , fcilicet : Chepanus , Tbo-
mas , & Kufa , præfente Petro ioubagione eius de caftro ; qui feab omnibus
ioubagionibus fuis, fcilicet : Andrea , Chod , Nogione , Subret , Paulo , & omni-
bus aliis miffum effe perhibuit , fubterfugerunt iudicium ferri candentis , di-
centes , quod falfa opinione prædictam Dominam , & filios eius , de iam dicta
terra , impetiiffent.
6. Cill . VDVORNICI (b) Regales de villa Erubud , impetierunt quosdam
de prædio Olodari filii Achillis Comitis , fcilicet Potham & Chumur , dicentes ,
quod eorum effent conduornici. Illi autem dixerunt fe effe liberos & hæc
idem aftruxit dominus eorum. Quos Nicolaus Comes Palatinus , difcutiens

per Priſtaldum nomine Chamam , mifit ad iudicium ferri candentis Varadinum.

Vbi homo Uduornicorum portato ferro , pro Uduornicis , iuftificatus eft , Po-
tham & Chumur de Tobut , remanferunt.

§. CIV. Poufa , de villa Boroch impetiit Joubagionem Apa , de villa

Sedan , nomine Scentum , dicens , quod pedifequam (c) eius effet furatus , Iu-
dice Mouricio , Nicolai Comitis Palatini Vicario. Priftaldo Peta, de villa Acbad.
Præfatus Sentus Varadini portato ferro combuftus eſt.

S. CV. Comprouinciales de Bichor , vociferati funt contra fures , coram

Mica Comite Bichorienfi iudice a Rege Andrea delegato , qui miffo Priſtaldo
fuo nomine Zacheo de villa Nadudor , & citatis furibus facto iudicio , mifit eos
Varadinum , vbi Tunou de villa Kolond , portato ferro , iuftificatus eft. Ol
drub de villa Harfan , combuftus eft , fed fugit ad Ecclefiam , Murich , de vil-
la Vcan combuftus eft. Moglon de villa Iratz , iuftificatus eft. Hollus de vil-
la Pefcera , combuftus eft. Calondus , de villa Bosold , combuftus eft , fed de
Ecclefia non exiuit ad folutionem. Jacob , de villa Giontoy , filius Forcos por-
tato ferro , latenter fugit.

S. CVI. Poufa , de villa Kerequi , impetiit quendam nomine Vnucam,

de combuſtione domus fuæ , & damno fex marcarum , iudice Kulqued curiali
Comite de Bicbor , Priſtaldo Fuico. Præfatus Vnuca Varadini combuftus eft.
§. CVII.

a. ) ARATRI nomine intelligitur tantum terræ , quantum interdiu , vno arari

poteft aratro. WILL THORN, in Chron . an. 687. Idem rex , dedit eidem Abbatiffa ,
terram duorum aratrorum : & diplomatibus Regum Hungariæ paffim .
b. ) VDVORNICI regales iidem funt , qui Vduornici regii §. 98. quorum focii ,
Conduornici dicuntur,
c.) PEDISEQVA, ancilla eft libera , dominæ minifteriis addi& a : quæ , quia do.
minam fequitur cuntem , pedisequæ , vel fequipedis nomen accepit , du FRESNE
Gloffar. voce Jequipes.
d. ) FILII
 Per iudicium ferri candentis. 217

§. CVII. Hifce , feruus Farcafii , de genere Katha impetitus de furto ,

Alodomero , & comprouincialibus Zounuk. Iudice Paulo Comite de Chenadu
Priſtaldo Joanca , portato ferro , iuftificatus eft.
§. CVIII. Záuida , de villa Chroath , impetiit Gecbam de prædio De-
metrii , pro boue furtim fibi fublato. Giecha autem duxit quendam nomine
Saden , de villa Boka , dicens , quod ab ipfo bouem illum emiffet , ille autem
non contradixit, fed afferuit illum bouem effe filium (d) vaccæ fuæ : cui cum non
crederetur , Vitalis , curiales Comes de Zounuk , per Priſtaldum nomine Nun.
ebiz , ad examen ferri candentis mifit Varadinum , vbi cum præfatus Saden

ferrum effet portare paratus , prænominatus Záuida renunciauit caufæ fuæ ,

dicens , quod falfa opinione ductus , bouem illum pro fuo boue cepiffet.
S. CIX. Vedus de villa Gyurb , impetiit Opochum , de villa Guest pro
furto , iudicibus Quilged curiali Comite , & Biloto Forcafio. Priſtaldo Zugna
de villa Uduory. Varadini Opoch portato ferro , iuftificatus eft.
§. CX. Anno Dominice Incarnationis , Millefimo Ducentefimo Decimo
nono , Joubagiones ( e) caftri Karaznay , fcilicet : Ruben maior ( f) exercitus,
Echilleus , Varnog , Euzud & Pinna , centuriones , (g) & Paradan , & Ciues
eiusdem caftri , fcilicet : Byuncy , Veyk , Mikus , & cæteri , traxere in cau-
fam , Lulan , filium Vaca Comitis , pro parte terræ fuæ , quæ vocatur Poyas-
potok , dicentes , quod violenter illam occupaffet. Prædictus vero Lula dixit
eandem terram iure hæreditario fe poffidere. Martinus igitur Comes , frater

Seud , præcepto Regis eos difcutiens , pofuit fuper iuramentum Lula , qui fu-
per fepulchrum S. Regis LADISI AI Coram Priſtaldo Regis , nomine Toma , filio
Tup, de villa Mata , & coram Capitulo Varadienfi iurans, ( h) iuſtificatus eft.
§. CXI. Joubagiones caftri , Carazna , fcilicet : Ruben , Ecbileus , Euzud ,
Pinna , & Paradan , & ciues eiusdem caftri , ſcilicet : Buncy , Vcyk , Micus ,
& cæteri , traxere in caufam , Altum , Leonardum filium Poneci , pro quadam
parte terræ fuæ, quæ vocatur Cefar , dicentes , quod violenter occupaffet. Præ-
Iii2 dictus

d. ) FILII VOX ufurpatur etiam in brutis. Nam , & ISIODORVS , filios de oui-
bus dixit ; de hirundinibus vetus interpres. JUVENALIS Sat. 10. v. 230. vt & HE.
SYCHIVS de ranis , & SYNESIVS de aliis animantibus. Videtur , phrafis effe , ab
Hebreis petita , quibus BEN BAKár filius Vacca , ſeu vitulus , dicitur. Conuenit hæc
vituli denominatio , cum illa expreffione , qua porcus in quodam germanico Hun-
gariæ oppido , lingua Slauonica , adpellatur porcæ maritus , & porcellornm pater
h. m. Naff Swini Muži , naſſi Prasch Otcy.
e. ) Milites erant caftro Karafzna fubiecti , & ad caftri præfidium deftinati ,
probe a rufticis feu feruis caftri , diftinguendi §. 40.
f. ) MAIOR exercitus , militibus caftrenfibus , qui cum domino expeditionibus
regni intereffe , atque pro eo dimicare folebant , cum poteftate præerat ; ficuti
maior domus , domui , feu famulis , du FRESNE Gloffar. voce maior.
g. ) CENTURIONES iidem , qui & Centenarii , duplicis erant conditionis, In
exercitu namque centuriones dicebantur , centum militibus præfe & ti . VEGET.
lib. 2. cap. 8. 13. in iudiciis contra ea , iudices minores , qui per centenas ius dice.
bant , & comiti fuberant. CAPITVLAR. CAROLI M. lib. 4. cap. 62. 63. Scilicet ,
quilibet pagus Comitis diuidebatur in vicarias , vicaria , in centenas , centena ,
in decanias , in quibus iudices erant , vicarii , centenarii , decani , du FRESNE Glof-
far. voce centena. Huc refpicit THVRÓTZIVS, Chron. P. II. cap. 2. Quando Hungaro-
rum exercitus , Capitancos , centuriones , atque decanos præfe&
tos fuiffe ,
tradit,
h. ) In iureiurando varii obferuabantur ritus. Peragebatur id in ieiunis , vt
eft in CAROLI M. Capitular. I. an, incerti cap. 39. In Ecclefia , vt eft in LONGOB.
leg. lib. a. tit. 55. §. 21. Super crucem , REDA cap. 9. In altari , GREGOR. TVRON. Hift.
lib.
218 Ritus explorandæ veritatis.

dictus vero Leonardus , dixit eandem terram iure hæreditario poffidere. Mar.
tinus ergo Comes frater Seud , præcepto regis difcutiens , pofuit fuper iura-

mentum Leonardi , qui fuper fepulchrum S. Regis LADISLAI , coram Priſtaldo

regis nomine Toma filio Tup , de villa Mata , & coram capitulo Varadienfi
iurans , iuftificatus eft.

§. CXII. Cureus , (i) & frater eius Beda , de villa Chytmeu , litigauerunt
cum Toma & Mauog , de eadem villa , coram Smaraco Comite de Pofon , qui
difcutiens eos per Priſtaldum fuum Chequeum , de villa Gormot , mifit ad exa
men ferri candentis Varadinum , vbi prædicti Tomas & Mauog conuenerunt
dare aduerfariis fuis Euresdino , & fratri eius Beda vnam marcam & idem

Priftaldo fatisfacere. Iudicis vero partem Eureus & Beda dare conuenerunt.

6. CXIII . Ocy , de villa Solumus , impetiit quattuor Jobagiones Bela de

villa Guolozka de furto , quorum nomina funt hæc ; Modoros , Bbebae , Chymp,
& Bud , iudice Tobia , curiali Comite de Zounuk , & altero Biloto Toma , Pri-
ftaldo Galus de villa Domlun , Varadini , tres ex illis furibus portato ferro funt
iuftificati. Scilicet : Modoros , Chebae , Chymp. Bud vero in dato termino non
comparuit.

§. CXIV. Vnuca , de villa Zamtou , impetiit conuillanum fuum , fcilicet :

Paulum , de furto , iudice Quilged curiali comite de Bichor , Priſtaldo Agard
de eadem villa Zamtou. Paulus portato ferro , dum die Dominica ( da ( k ) pa-
cem ) manum fuam foluendam porrigeret , fupradictus Vnuca , renunciauit
iudicio ferri candentis , dicens , fe falfa opinione inductum , fupra nomina-
tum Paulum de furto impetiiffe.

§. CXV. Bartholomæus , de villa Náduduor, impetiit Henricum filium Pous,

de eadem villa , dicens , quod feruum fuum nomine Fatam , violenter ei ab-
ftuliffet ; at ille refpondit , quia non , fed cum pater eius nomine Saturninus ,
teneretur ei in quinque marcis , duabus folutis , pro tribus dediffet ei feruum
prænominatum, & fuper hoc adduxiffet teftes. Sed Mica , Comes Bichorien-
fis , teftibus productis non contentus , mifit vtramque partem Varadinum ,
ad examen ferri candentis , per Priſtaldum nomine Joannem de villa Apaty ,
vbi prænominatus Henricus , feipfum ( 1) recognofcens , reddidit feruum Bar-
tholomæo.
§. CXVI.

lib. 3. cap. 14. Super fan& Ad

ta euangelia, PROCOP, de bello Vandalic. lib. 2. cap. 21.
Sanctorum reliquias , & tumulos. CHRONIC , LAVRISHAM. P. 75. GREGOR. M. lib. 2.
epift. 23. Præftabatur autem eiusmodi Sacramentum , tactis fan & torum reliquiis ,
ANNAL, FRANC. Bertiniani ad an. 757. cuius formula fuit : Sic me Deus adiuuet , & illi
Jancti, quorum ifta reliquia funt , vt veritatem dicam . CAROL. M. Capitular. lib. 6. cap.
209. cui fimilis eft formula , iuxta legem Romanam : Per hunc locum fan&um , &
DÉI reuerentiam. Vel , Per reuerentiam iftius Sancti , & DEI altiffimi, du FRESNE Gloj-
Jar voce iurare f. 156. edit. Francof. 1681. Sacramenta hæc ad San& torum reli-
quias , certis & ftatis anni temporibus , in CONCILIO BVRDEGALENSI an . 1255. cap.
7. funt inhibita. Scilicet : a Septuagefima , vfque ad o &tauas Paſcha; ab aduentu Domini ,
vfque ad octavas Epiphania ; & in ieiuniis quatuor temporum , in litaniis maioribus
& in Dominicis diebus , & in diebus Rogationum . Quod Varadini , ad S. LADISLAI
fepulcrum atque reliquias , fiebat iusiurandum , coram priftaldo regis , & facro
facerdotum collegio , præftabatur. Conf. Jer. IV. 1. 2. c. "V. 2. fequ.
i. ) Rectius Eureus , ficuti in fine paragraphi exprimitur.
k. ) Dominica da pacem dicitur.

1. ) Scilicet , feipfum effe reum , recognofcens,

m. ) AD.
 Per iudicium ferri candentis. 219

§. CXVI. Reginæ hofpites , de prouincia (m) noui caftri , fcilicet : Teuto-

nici de X, villis , quæ dicuntur Felnémet , Cüzépnémet , Olugnémet , Puruen , Gun-
cy, Vruzca, Visl, Igyházasvisl, Cece , Dubucya , impetierunt (n) villicos fuos
fcilicet : Sibretum , & Michaëlem , de falfa villicatione , dicentes , quod oppreffo-
res effent populi , & dilapidatores rerum ipforum : quorum caufam , Ocyus Ba-
nus , (o) ex præcepto & auctoritate Regis difcutiens computando centum &
decem marcas argenti in damno , & mifit eos Varadinum ad examen ferri can-
dentis , per Priſtaldum nomine Auguftinum de villa Pel. Vbi prædicti actores
de X. villis remiferunt Sibreto & Michaëli , partem fuam de damno , quod re-
quirebant , ita tamen , quod ipfi eiicerentur de cohabitatione X, villarum cum
vxoribus & filiis : fine fpe reuertendi , & ipfi idem Sibretus & Michaël , iudici
fatisfacerent & Priſtaldo. Executores autem huius caufæ fuerunt Nicolaus
Andreas , & Jacon & Elcy , de X. villis.
§. CXVII. Fulcus , de vilia Megyer , impetiit Vofodum , Stephanum , Nico-
laum , Pec , & alios , de villa Qesteft pro quatuor marcis , in eorum fideiuffio-
ne , cuidam eorum conuillano accomodatis. Iudice Forcafio curiali comite de
Bichor , Priſtaldo Bencya de villa Quenes. Homo prædicti Fulcus , portato
ferro iuftificatus eft.

§. CXVIII. Banfa , & Tsou , de villa Naduduor , impetiere quendam con-

uillanum fuum , nomine Vifatan , de verberatione duorum feruientium : &
damno octo marcarum violenter ablatarum. Iudice Mica Comite de Bichor

Priſtaldo Joanne de villa Apáthy. Qui cum veniffent Varadinum ad examen

་
ferri candentis , pacificati funt. Iudici & Priſtaldo fatisfacere conuenientes.
Banfa vero & fou pro bono pacis , fupradicta , quæ requirebant , totaliter re-
mittentes.
§. CXIX. Pouca , de villa Buza : impetiit conuillanum fuum nomine Mun
kách , & omnes alios conuillanos eiusdem villæ , de confcientia & confpiratio-
ne homicidii. Quos Mica Comes de Bichor difcutiens , per Priſtaldum fuum ,
fcilicet : Colondum , de villa Noozul , mifit ad iudicium ferri candentis , vbi
Munkách , pro fe , & vnus pro villanis , portato ferro , iuftificati funt.

§. CXX. Comprouinciales de Dus, & horum fpecialiter Joubagio , Pauli

filii Mocou , fcilicet : Martinus de villa Benea , & Abbas (p) de Zam , & Abbas, (q)
de Ubod & Beque de villa Suma , hi omnes impetiere fures , videlicet : Lodut,
de villa Irund , Simonem , & Botam, de villa Nozta, Eliam, de villa Uzlárj , Dio-
nyfium, de villa Vita , Stephanum , & Rupoum , de villa Gymey : iudice Mica ,
Kkk Comite

m. ) ADVENAE intelliguntur Germani , qui in Noui Caftri prouincia confederant.

Hoc nomine , quoniam interdum , in diplomatibus , comitatus Sarofienfis adpella-
tur procliue eft colligere , hofpites hos reginæ , cum decem villis Teutonicis,
in comitatu Sarofienfi effe quærendos.
n. ) VILLICVS proprie , ville gubernator eft , & a villa nomen accepit. S.
HIERONYM. Ep. 151. quaft. 6. Pofterioribus feculis, pro eo accipitur , qui vulgo ma-
ior , feu Præfectus villæ dicitur , vti funt confules , vel prætores , in ciuitati-
bus , id quod , ex Hungarorum diplomatibus elucet , vid §. 3. litt. £ .
o. ) Inter Banos Croatia , non occurit eius nomen . Itaque Machovienfem , vel
Zevvrienfem Banum , fuiffe oportet.
p. ) ABBATIA de ZAM , alias NAM , Ordinis Cifterfienfium , viguit A. 1219.
Pázmány , Append. II. p. 106.
q. ) UHOD , Abbatia refertur a PáZMANIO , inter incerti Ordinis, ibid. p . 107.
r.) Abbatiam de S. HENRICO fub ANDREA II. floruiffe , adferit PETRVs Pázmány
Card. Append. II. p. 107. ad Synod. SZENTIVANY , Diſſert Paralip. Catal. 34,

Decad. I. Monumentum V. s. ) Dam.

220 Ritus exploranda veritatis ,

Comite de Bichor. Pristaldo Joanne , de villa Apátby. De nominatis furibus ,

Stephanus & Elias , combufti funt ; & Rupo fugit in ecclefiam , & ad folutio-
nem non exiuit. Alii mundati funt.

§. CXXI. Vacy , de villa Qezy , impetiit Nucam , Petrum , Vrbanum &

Vd , de prædio , Demetrii , videlicet Pufe , fed tamen Caftrenfes Bicbor , de

latrocinio , iudice Qulged ,curiali Comite , Priftaldo Agard , de villa Megyes.

Nues portato ferro , fugit in ecclefiam , & ad folutionem non exiuit ; Vd ,
juftificatus eft ; Petrus & Vrbanus , Varadinum non venerunt.
§. CXXII. Abbas ( r) de S. Henrico , & Patronus Ecclefiæ , impetiit filios
Stepbani fcilicet : Michud , Aladarum , & Bazlou , pro centum marcis violenter
ablatis. Iudice Benedi&o Bano , Priſtaldo Pouca , de villa Cokot. Qui cum
Varadinum venerunt , filii Stephani , conuenerunt dare Abbati & Patrono Ec-
clefiæ , triginta marcas , & fatisfacere Priſtaldo ; Abbas vero iudici fatisfacere
conuenit.

§. CXXIII. Juna , Joubagio Laurentii , de villa Irund, impetiit Gyomam

Jobagionem Erdey , de villa Pauli , pro damno (S) trium fertonum. Iudice
Erde , Priftaldo Egidio de villa Paul , qui cum veniffet Varadinum , Gyoma
conuenit dare prædicto Junæ , (t) ſeptem pondera argenti , & fatisfacere iudici.
Priſtaldo vero , Juna fatisfacere conuenit.

§. CXXIV. Vatras , frater Tubul, de villa Hongun , impetiit Joubagiones

caftri Sásvár , (u ) fcilicet : Zoboslou , Vtefam , Bagdanum, Chequeleu , Polouk,
& caftrenfes de villa Drancy , fcilicet : Kraznet , Coetan , Vifatan , & alios de
deftructione prædii fui , fcilicet : damno , fecundum æftimationem , viginti
marcarum argenti. Iudice Demetrio , magiftro (vv) vice regis iudice , Pri-
ftaldo Adriano , de genere Kalatha, de villa Scily , quibus Varadinum deſtinatis ,
ad examen ferri candentis , homo prædicti Vatras , portato ferro , iuſtifi-
catus eft.

§. CXXV. Cum Eccy Comes , filius Eccy , emiffet terram nomine Camana ,
a Leva , filio Cufyd , elapfo aliquanto tempore , Michael , filius Michaëlis
frater Edemen , requifivit eandem terram pro fua terra , & cum non poffet
ad probandum hoc , aliquod argumentum inducere , Ladislaus , ( x) Comes
Bachienfis , & iudex curiæ , pofuit fuper iuramentum Eccy Comitis ; fed con-
filio amicorum vtriusque partis , & licentia iudicis taliter conuenerunt. Quod
Eccy Comes daret Michaëli , viginti marcas , vna minus , & Michaël , dimit-
teret prædictam terram Eccy Comiti , pro iure emptionis , ita, quod fi quando
a quocunque eadem terra ab Eccy Comite , vel pofteris eius requireretur ,
Michaël , vel eius hæredes , Eccy comitem iuftificare tenerentur. Et vt exi-
tus huius cauſe indelebilis exiſtat , nominatus Eccy Comes , cum Priſtaldo huius
cau-

s. ) Damnum TRIVM FERTONVM , ad tres vnius marcæ quartas partes , feu

252. denarios extenditur. vid. §. 47. vv. nifi forte ad alios fertones refpiciat actor.
t. ) Septem pondera , feu feptem libræ argenti , 276. florenis Cafarianis
æquivalent. Namique , vnum argenti pondo 39. floren. then, eft æquale.conf.
S : 13. not . e.
v. ) Sasvár , arx & oppidum eft Comitatus Nitrienfis , Slauis Scha/chiu. Re-
cole S32. inclaruit nuper, religiofis, ad B. V. MARIAE icona , proceffionibus.
vv. ) VICE REX , qui regis vicem , aut locum tenet , Palatinus , aut Guber.
mator intelligitur. Cuius iudex fuerat , magifter , feu do& or legis , qui eidem
in iudiciis adfidere folebat.
x.) LADISLAVS , Comes Báchienfis , & Iudex cutie , regnante ANDREA II. fo-
ruit. SZENTIVÁNY Differt. Paralip, Catal. 96. Ergo, nondum Epifcopi, illicfupremi Comites
fuere. SERVI
 Per iudicium ferri candentis . 221

caufæ , nominé Mycud, filio Atbae , Varadinum veniens , perfoluit nominato

Michaëli viginti marcas , vna minus , Capitulo & Priſtaldo præfente.

§. CXXVI. Chygz , & Jacob , filii Buns : euntes cum Vnuca , filio Forcos
de Békes, Priftaldo fcilicet : & feruo Ladislai Comitis de Baach , & iudicis curiæ
cœperunt feruum fuum nomine Cucus , apud Budam filium Forcafi : quomo-
do , dum Buda diceret liberum effe , - illi probabant eundem feruum fuum
effe ; fed confilio amicorum vtriusque partis & licentia iudicis , memoratus
Buda , memoratum Cucus redemit (y) à feruitute , in abfolutam libertatem ,
ita , quod quando ipfe Cucus , & filius eius , & omnis generatio ab eisdem
fucceffura , vbicunque vellent , manendi fas haberent, Cucus autem reddidit
Buda pecuniam , quam fcilicet Buda pro ipfo dederat , fcilicet : duas marcas
& dimidiam .

§. CXXVII. Populus Ecclefiæ Biftrienfis ( z) de villa Suptal , impetierunt

nomine Tub , de villa Fiues , pro violentia , dicentes ipfum , quattuor equos
& fex boues , ab eis violenter abftuliffe. Præterea , quod tres viros , & vnam
mulierem , graviter vulneraffet , & vnum virum quoque abductum , occulte
retineret. Quæ omnia , cum memoratus Tub negaffet ; Ladislaus Comes
Bácbienfis , & iudex curiæ , per Priſtaldum nomine Gabrielem, de villa Oztancaj
mifit ad examen ferri candentis Varadinum , vbi vnus de prædicto populo ,
nomine Bubeud , portato pro fe, & pro conuillanis fuis ferro , iuftificatus eft.
In eadem tamen feptimana Abbas Biſtrienfis , cum deberet iurare , & foluere
iudicium memorato aduerfario populi fui , non fuit Varadini , nec iuravit ,
nec iudicium , quo tenebatur , perfoluit. Porro , nominatus Tub , iudicium
fecundum fententiam prædicti iudicis , in quo tenebatur , condemnatus eft er-
ga populum Biſtrienfem , videlicet octo marcas & decem penfas , totaliter per-
foluit , nobis præfentibus in manus Lytber & Pous , procuratorum (a) de Bi-
Aria , quos ipfi cognovimus , ita quod ambo , in nullo tenerentur pro hac
caufa,

§. CXXVIII. Bagba , filius Hodnogionis (b) Lucæ , cum haberet feruum,

nomine Stepbanum , permifit eum redimi pro fex marcis & fertone , a quo-
dam Jobagione fuo , focero videlicet eiusdem ferui , nomine Cruft , cum vxo-
re ua Moxa , & filio Chega. De quibus duobus habetur in præcedentibus
fcriptis , in tantam autem libertatem funt redempti , quod tam ipfi , quam
omnis generatio ab eisdem fucceffura, ubicunque vellent, (c) manendi fas habeant.
S. CXXIX. Ladislaus , Comes de Baach , & iudex curiæ , per fuas nobist
literas intimauit , quod Lucas , minifterialis Ecclefiæ de Currud : teneretur
Kkk 2
pro

y. ) SERVI , ex iufta feruitute liberabantur , per manumiffionem & redem-

tionem. §. 128. Illa , fola domini beneuolentia, hæc adiecto ad eam lytro , per.
agebatur : vtraque vero , vel propter ferui fidele obfequium , vel propter al-
terius interceffionem .
z. ) Populi Ecclefiæ Biftrinienfis nomine , villani de Suptal , vico Abbatiæ
Biftrienfi fubie&i , intelliguntur. Quæ , cuinam adfcripta fuerit ordini , incer
tum eft . Eam tamen an . 1222. floruiffe , adnotauit PETRVS PázmáNY Card . Ap
pendic. II. ad Synod. Prouincial. p. 107. & ex eo , SZENTIVÁNY Differt . Paralip. Catal.
52. p. 117.
a . ) PROCURATORES de Biftria , Abbatis funt locumtenentes , qui , eo ,
pro e
res populi Biftrienfis , curabant. vid. ad §. 16, litt, O.
b. HADNAGY , legendum , quod , centurionis legatum fignificat Hungaris :
vocabulum , iam tum ætate Andreæ II. notum. Confer. §. 211. vbi idem vocabu.
lum corrupte legitur.
c.) Serui , glebæ fundoque adfcripti , obtenta libertate, liberum quoque ius
migrandi confequuntur. d. ) Ser.
 6
222 Ritus exploranda veritatis ,
pro quodam Deguz nomine , foluere Varadini in fefto S. Michaelis Jacou & Joan-
ni , quattuordecim marcas & decem & feptem pondera , & acceptis tandem
illis , idem Jacou & Joannes haberent ius requirendi (d ) feruos fuos. Prædi-

tus itaque Lucas , in prædicto fefto & loco , perfoluit prædictis Jácou & Joan-
&
ni fummam prædictæ pecuniæ , nobis præfentibus , & Sebaftiano , de villa Ba-
ba , Priſtaldo huius caufæ.

§. CXXX. Domina Margaretba , vxor quondam Torcunca comitis , ha-

bens terram hæreditariam nomine Gilianus ex.donatione patris eius , videlicet
Forcafii , & fratrum fuorum , fcilicet : Joanni's & Pauli. Mortuo patre fuo &
marito , inconfultis fratribus fuis , donauit eandem terram Cruciferis S. Joan.
nis Baptifta (e) ; fratres autem eius prædicti , duxerunt eam in caufam ante re-
gem Andream , dicentes , non licere ei quoquo modo alienare terram illam
aliis , cum ipfi fint commetanei & ipfa terra fit eis hæreditaria. Rex itaque ,
cum principibus fuis id ipfum fentiens , dato Priſtaldo , nomine Foncbuca ,
fratre Heym , præcepit terram illam venundari prædictis : prædictæ Domina
fratribus. Qui cum iam dicto Priſtaldo venientes Varadinum , dederunt cruci-
feris præfatis , pro fæpe iam dicta terra , præcium fecundum æftimationem re-
gni , viginti & duas marcas , fertone minus , & terram in eorum ius , regis
auctoritate reuolutam , teſtimonio noſtri capituli Varadienfis fibi fecerunt ad-
fcribi.

§. CXXXI. Cum Ecclefia Sandi Protomartyris de territorio Varadienfi

quandam terram fuam , nomine Thomafci , contuliffet vfu fructuario Raphaëli ,
filio Thoma comitis : Raphaële autem in perfona : & in cunctis poffeffionibus
fuis pro quadam enormitate facinoris fui : contra Comitem Both , publice con-
demnato prænominata terra, inter cæteras nominati Raphaëlis terras , in ma-
nus regis Andreæ deueniffet. Rex vero , Ladislao Comiti de Bách , & iudici cu-
riæ , terram eandem contuliffet. Philippus , Præpofitus Ecclefiæ Sandi Proto-
martyris , cum priore Adriano , & Cornelio Cuftode , nec non vniuerfo eius-
dem loci Capitulo , requifiuerunt fupradictam terram , dicentes & teftimonio
privilegii oftendentes , quod præfata terra Ecclefiæ San&
ti Protomartyris effet ,
& præfato Raphaëli , vtpotè devoto Ecclefiæ filio , ufu fructuario , collata , in-
ter facultates ipfius Raphaëlis , ab Ecclefia non deberet alienari. Rex itaque ,
cum fuis principibus de iam dicta terra , taliter definiuit. Quod fupradicta
Sancti Protomartyris Ecclefia, fupradito Ladislao Comiti, centum marcas perfol
ueret , & fic fupradicta terra Thomafci , ad ipfam , fine omni contradictione
iure perpetuo rediret , & factum eft ita. Nam præpofitus eiusdem loci nomi-
natus , cum nominatis fratribus fuis , centum marcas , coram Priftaldo regis
videlicet , Petro , filio Lud , præfentibus nobis perfoluentes , fæpe iam dictam
terram , in ius fæpedictæ Ecclefiæ redemerunt. Nos , Conventus Varadienfis ,
huius rei teftes fumus.

§. CXXXIII. Cum Scemer , filius Scemera , in vltimo teftamento dediffet

Ecclefiæ S. Georgii , Dufinicum quendam de prædio Joufa , nomine Dera , vt
in

d. ) Serui , mancipiorum inftar , in perpetuam conie& ti feruitutem fiue

relicto domino , profugerant , fiue , inuito eodem , adferti fuerant in liberta-
tem : repeti poterunt. Hinc demum enatum eft , ius repetitionis colonorum ,
lege fancitum publica. TRIP. P. III. tit. 25.
c.) CRVCIFERI S. Joannis Baptifte , iidem funt , qui Hofpitalarii. S. 87, no.
ta k. Čaue ergo , Templariftas fuiffe credas ; quod vulgo , & docti apud nos fa-
ciunt , Cruciferos , feu Hofpitalarios , mifcentes cum Templariftis .

f. ) Femi.
 Per iudicium ferri candentis. 223
in fefto S. Michaëlis celebraret exequias , cum vna oue competenti , triginta
panibus , & quattuor idriis cerevifiæ ;
Ipfo Scermer mortuo, quidam cognatus
cius , nomine Cofma , detinebat eum apud fe inuitum, nec permitebat eum ex-
plere feruitium fuum. Filiæ itaque prædicti Scemar , fcilicet : Benedi &
ta , & Ro-
Ja , ad quæ omnia requifiuerunt coram Joanne , præpofito Varadienfi , nomi-
natum Dufinicum dicentes , quod memoratus earum cognatus , dimiffum a
patre fuo Dufinicum , apud fe invitum detineret , & non fineret officium fuum
adimplere. Quod cum iam dicto Præpofito conftitiffet , dato Priſtaldo , fcì-
licet : Sacerdote iam dictæ Ecclefiæ , nomine Paulo , nominatum Dufinicum re-
ftituit in officium , in quo ipfum Dominus fuus ftabiliuerat , mandans eidem
Dulinico , vt a prædicto Cofma recedens , manfionem fibi fecundum arbitrium
magiftri Capella S. Georgii eligeret , memoratus autem Cofmàs daret ei iuuen-
cum vnum , quattuor oues , & octo capetias frumenti , vt habeat ex his ſe-
minaria rerum , ex quibus poffit exequias celebrare.
·
§. CXXXIII . Ciues (g) caftri de Nougrad , de villa Sembur , fcilicet: Che-
panus , Péntér , Rodus , Poufa , Domald , Stephanus , Oucus , Zunga , & Joan-
nes , coadiuuantibus eiusdem caftri (h) ioubagionibus , fcilicet : Loudan (i) prin-
3
cipe Exercitus , Nicolao , Bobmel , Paulo , Both , Tiburtio , & Michaele , requi-
fuerunt terram cuiusdam ( k) liberi hominis , de nomine Peth , quæ eſt ad
quattuor aratra , dicentes , terram effe caftri , & ab ipfo violenter occupa-
tam in eadem villa , coram Ladislao iudice curiæ , & Comite Bachienfi. Qui
Pesb , cum terram fuam iure emptionis fe poffediffe refpondiffet , nominatus
18 L11 iudex

f. ) DVSINICVS feruus eft , ecclefiæ teftamento datus , qui facra emortualia ;

pro remedio animæ demortui domini , quot annis celebrari curabat , eoque no-
mine efculenta atque poculenta, facerdotibus , die emortuali offerre obligabatur,
conf. §. 142. vel pecuniam etiam , quod ex vetuftis elucet diplomatibus , vid.
Chartam Epifcop. Chanad. an. 1330.
0
g. ) Ciues caftri , fubiectum caftro oppidum incolebant , a Jobagionibus , hac
potiflimum diftin &ti ratione : quod ifti ; vaſalagii feu feruitutis , illi , cenfus tan.
tummodo nomine ,fuis deuin &i erant dynaftis. Eos GVIBERT. Hift. Hierofolym . lib.
4. cap. 13. ciuitatenfes adpellat : eo quod ciuitabant , hoc eft ciuitatem vel op-
pidum incolebant.
h. ) Joubagiones, id eft fubie&ti caftri , diuerfæ fuerant conditionis. Qui.
dam enim , militaria in caftro præftabant officia , inter quos , ducum alii , alii mili
tum fungebantur munere. Nonnulli artes exercebant fellularias , ficuti fabri
1
piftores , &c. Reliqui , in villas & agros collocati , cum pecuariæ , tum rei a-
grariæ fuerunt dediti.
i. ) Principes di&i funt , quotquot in ordine aliquo primarium locum obti-
nent , quos ætas pofterior Primiceros adpellauit. CANGE du FRESNE , gloffar voce
princeps. Erant namque apud Romanos principes legionum & cohortum . VE-
GETIVS lib. II. cap. 8. in principes officii ; SYMMACH. epift. lib. 1. principes ciuita-
tis ; SEXT. RVFVs,vocant, quo nomine, adpellabantur æuo medio , proceres palatii
CAPIT. CAROL . C. tit. 6. S. STEPHAN. Decret. lib. 1. cap. caftri vel oppidi domini, S. AN-
SELMVS lib. 3. ep. 8. interdum epifcopi , ficuti in CANONIB. S. Patricii cap. 30. eft le-
gere. Igitur Loudan , princeps exercitus caftri Nougrad , dux erat militum
qui in caftro , feu pedeftri, feu equeftri militia, fua præftare folebant officia.
k.) Qui nulli feruituti obnoxii erant , liberi dicebantur. Duplex libero.
rum fuit ordo , eorum fcilicet , qui liberi & nobiles , & aliorum , • qui liberi qui.
dem effent , fed non nobiles. Lex Frifion. tit. II. §. 2. Ceterum, liberi proprie
dicti videntur , qui ab antiquo , ex feruis manumiffis originem traxerant : ficuti
nobiles , qui nulla originis ac feruitutis macula, coinquinati erant. Ea de cauffa
liberi homines fub alicuius patrocinio effe debebant , nec omnino fui iuris erant.
Charta de diuifione imperii Caroli M. c. 3.
Decad, I. Monumentum V. 1. ) BRIC-
224 Ritus exploranda veritatis.

iudex vtramque partem , ad examen ferri candentis per Priſtaldum nomine

Imurad de villa Sceureg , transmifit Varadinum. Vbi cum fæpius Dominus Petb
ferrum leuaffet , & ad diem folutionis accefiffet , nominati ioubagiones caftri,
fefe recognofcentes , memoratam terram , nominato Petb : pro terra fua re-
fignaueru nt , quæ terra habet metas ab oriente de Topka , & a meridie habet
terram Sanda Ecclefiæ Paztub , inde graditur per vallem nomine Potok , ad mon-
tem Grab , inde ad Sember , & de Sember incedit , ad Hogoua , ibi definit effe,
vt nominatus Priſtaldus dixit nobis , coram aduerfa parte & idem afferente.

§. CXXXIV. Paulus , feruiens Tibe , Canonici Vacfzienfis , impetiit quas-

dam mulieres , fcilicet : Mizla & Vtalou , dicens , quod ancillam fuam , no-
mine Scerereu , clam abduci feciffent : quod , cum illæ negaffent , memoratus
Paulus induxit quendam , nomine Paridem , qui ei de facto illarum fuggeffe-
rat. Quod cum ipfe Paris conftanter contra illas affereret , (1) Bridius Epi-
fcopus Vaczienfis , prænominatam Mizlam & Paridem mifit Varadinum " ad

examen ferri candentis , vbi illa portato ferro , pro fe & pro Domina Utalou,
combufta eft.

§. CXXXV. Philippus , filius Cosma , manu mifit quendam libertinum

fuum nomine Zup , cum filiis fuis, Botb , & Bata, talem eis conferens ( m) liber-
tatem , vt quàm ipfi tam omnis generatio ab eisdem fucceffura , vbicunque
vellent , manendi fas haberent.

6. CXXXVI. Anno Verbi incarnati , Millefimo ducentefimo trigefimo quin-

to. Řegnante gloriofiffimo Rege ANDREA , Venerabili ( n ) Benedicto, Varadien-
fi Epifcopo (0) Dionyfio , Comite Palatino , Stepbano Bichorienfi Comite exi-
ftente , Aniano lectore , & Notario Varadienfi , factum eft : Quod Omoczel ,
filius Joannis , cum effet fine omni hærede , proteftatus eft nobis oretenus ,
quod filius fratris fui Eliæ , Petrum fcilicet : & Georgium , atque Mattbiam , &
quendam eorum cognatum , nomine Sedebur , filios fibi faciens adoptiuos ?
portionem fuam , quæ eft verfus ecclefiam Sancti Petri de terra Cornuft , dedif-
fet prænominatis tribus fratribus , filiis fcilicet : Elia prænotati , & Sedebur
in commune , ita , quod , quam diu ipfe Omoczel, vel vxor fua viveret , præ-
dicta portio , ficut antea iuris eorum effet ; vel fi eos hæredem habere contin-
geret , in ius illius hæredis , hæreditario iure cederet. Si tamen ambo , fine
hærede decederent , ea lege in ius nominatorum quattuor fratrum , nominata
portio deuolueretur.

§. CXXXVII, Ibrabin , Archidiaconus de Zobustou , quendam adoleſcen-

tulum nomine Paulum, feruum fuum, vt ipfe dixit , emptitium manumifit , ita,
vt quam diu ipfe viueret , ei feruire teneretur. Poft mortem autem ipfius ,
ita liber foret , vt & ipfe Paulus & omnis generatio ab eodem fucceffura , vbi-
cunque uellet , manendi fas haberet.

§. CXXXVIII .

1. ) BRICTIVM vide apud SZENTIVÁNY Differt. Paralip. Catal. 18. p. 77. Et Tom Ope-
ris Noftri III. p. 115. num. IV.
m. ) Libertas a feruitute , apud Hungaros ,coniun& ta fuit cum libera migran-
di facultate. conf. §. 137.
u. ) BENEDICTVS præful,ad annum 1232. inter Epifcopos Varadienfes locatur,
apud SZENTIVÁNY Differt. Paralip. Catal. 22. p. 82.
o. ) DIONYSIVS de VIOLKA , ex familia de Hederuára , ad annum 1233. inter
Regni Hungariæ Palatinos numeratur , apud JONGELINVM in Catalog. Palatin . fol.
153. non confundendus , cum DIONYSIO altero , comite Palatino , qui regnante
BELA IV. aduerfus Bathum, Tartarorum ducem , infeliciter pugnauit, THVROTZivs
Chronic. P. II.

P. ) Pro
 Per iudicium ferri candentis. 225
6. CXXXVIII. Teco , filius Thoma , de villa Debrezun , & Sororius eius ,
Hemiricus , filius Mauricii , de villa Zeb , proteftati funt nobis , quod cum ef-
fet controuerfia inter ipfos de quadam ancilla , nomine Chyncbola , & duabus
eiuſdem filiabus , fcilicet : Ancilla , & Cecilia , ita quod prædictus Hemiricus ,
diceret , cum vxore fua conductas. Teco vero affereret easdem a prædicto
fororio fuo , titulo emptionis redemptas , confilio arbitrorum videlicet : Mi-
chaëlis , filii Matthia Comitis & Petrifratris Buch , & aliorum conprovincia-
lium taliter inter fe conuenerunt ; quod prænominatus Henricus prænomi-
natas ancillas , vendidit focero fuo prædicto Teso , accipiens ab eo marcam
& fertonem .

§. CXXXIX . Domina Rofa , filia Briccii , Archipresbyteri , mortuo ma-

rito fuo , & filiis fuis, oretenus nobis eſt (p) proteſtata , quod indulfiffet omnia
(q) dotalitia fua , & cuncta , in quibufcunque maritus fuus Lodomerus ei tene-
batur , & abfoluit omnes cognatos mariti fui , & omnes , quicunque fideiuf-
ferant pro marito fuo , fcilicet : Habrabam , & Yfabac , & Farcafium , Paulum ,
& Gregorium.

. CXL. Pafcha , Priftaldus Dionyfii Palatini Comitis , quod ex literis

eiusdem Palatini percepimus , ftatuit ante nos Gregorium Abbatem de Kuru ,
ex vna parte , & ( †) Tunnarios Regales , de villa Tunnal , ex alia fcilicet : An
dream , Tupur , Chama , Thuch , Halad , & Bogy , dicens , quod prænomi-
1
natus Abbas , deberet iurare fuper fepulchrum S. Regis Ladislai, pro terra mo-
•
nafterii Kuru , nomine Tumban , quæ eft iuxta Crifium , verfus meridiem pro-
pe monafterium S. Joannis Baptifte. Cumque præfatus Abbas paratus effet
iurare , placuit vtrique parti , quod terra iam dicta prius metaretur. Quod
cum factum effet , memorati Tunnarii fe recognofcentes , terram quam requi-
rebant , dimiferunt monafterio Kuru , pro iure fuo , & reuerfi proteftati funt ,
coram nominato Priſtaldo , fe iam dictam terram cum molendino , & ponte ,
fæpe iam dictæ ecclefiæ remififfe.

§. CXLI. Stephanus Clericus , filius Hus , proteftatus eft , quod cum qui-
dam Hagya , ciuis Culufienfis , impetiiffet nomine Henguch , de villa Hem, pro
furto : & Henguch iudicio ferri fuiffet iuftificatus. Prænominatus Hagya , re-
manfit in iudicio fex marcarum , & eo non habente , vnde fex marcas perfol-
ueret , iudex huius caufæ , nomine Nucden , Curialis comes , per manum
Priſtaldi ſui , nomine Luxa , de villa Lomb , pofuit eum & vxorem eius &
vnicum filium eiuſdem, nomine Abbeus pro fex marcis , apud auum fuum, no-
mine Valderum , hofpitem de Bichor. Quo mortuo , remanfit præfatus Hagya,
L112 titulo

p. ) Proteftari , apud JVSTINIANVM Imp. Inftit, prooemio , fignificat palam teftari.

Nunc , vulgata magis , quam latina fignificatione , idem eft , quod Romanis , in-
tercedere , contra dicere , e re nata , contra aliquid , teftes facere , adpellare , wider ets
was protestiren , sein Recht vorbehalten. Hungaris : Proteftálni.
q. ) DOTALITIVM,idem eft,quod dos iure Romano denotat,nempe, omne id,quod
datur marito a muliere , ad fúftendanda matrimonii onera , DIGEST. lib. 56. §. 1 .
lure Hungarico, donatio eft propter nuptias , vxori legitimæ , propter debitum
matrimonii, a marito facta. TRIP. P. 1. tit. 93. quæ ficut ex rebus bonisque ma.
riti ab vxore , iure fuo quæri , ita pro arbitratu libero , remitti quoque po-
teft. TRIP. P. I. tit. 109.
1.) Pincernæ erant regii , qui in tunnas , hoc eft dolia , vinum , aut alium
liquorem fimilem, tannabant, id eft infundebant. Alioquin tunnarii etiam dicun-
tur , qui tunnariam , id eft vinaria , feu pilcaria tynnorum , obfcrinabant. Da
FRESNE Gloffar, voce Tunna, tunnaria.
3. ) VADI-
226 Ritus explorandæ veritatis ,

titulo (8) vadimonii apud Hus , patrem fuum , fcilicet : filium prædicti Val-
teri ;`patre autem fuo defuncto , idem Hagya , remanfit ei , ab eo autem fæ-
pe dictus Hagya redemit feipfum , & vxorem fuam , & filium fuum , redditis
ei fex marcis , quas ab auo fuo mutuauerat ; & ita , debito plenarie abfoluto ,
remanfit & ipfe & vxor fua & filius , liber in perpetuum.

§. CXLII. Ego , Benedi &a vxor Herczeg , de genere Borfa , duabus filia-
bus meis iuxta natalium fuarum dignitatem maritatis , & rebus meis eifdem
legitime traditis , emi a cognato meo , Valeriano cantore , cum confcientia &
confenfu cognatorum eius , fcilicet : Vftaur , fratris eius , & magiſtri Aniani
auunculi eius , & aliorum , ancillam , nomine Agnam , cum duobus filiolis
eius , Hetam fcilicet : & Furtun , & proponens dies viduitatis meæ , & filio-

rum , pro ecclefia de Vgra confumare , appropinguante iam termino vitæ meæ,
prænominatam ancillam , dedi eidem ecclefiæ , vt fingulis menfibus , det ad
altare Beatæ Virginis , candelam unius cubiti , & hoc ufque confummationem
vitæ fuæ. Alterum autem filiorum fuorum , fcilicet : Hetam conftitui Dufini
cum exæquialem , vt fingulis annis , ad eandem ecclefiam , in fefto S. Michaë-
lis , celebret exequias bienni boue , & panibus : quinque idriis cereuifiæ ; al.

terum vero fcilicet Furtun , dedi eidem ecclefiæ , in (t) Campanarium , & am-
bos , in conftitutis officiis , de generatione in generationem permanere.

§. CXLIII. Liter , de villa Hotuon , impetiit Dofum , de villa Dobur , de

confcientia perditionis equi fui , valentis marcam & dimidiam , perditi in bello:
iudice , Coma Comite de Zounuk , Priſtaldo Ilegnen , de villa Vrfei. Liter ita-
que , portato ferro Faradini , combuſtus eft.

§. CXLIV. Sunk , de villa Királ, impetiit Geruafium , conuillanum fuum,

de duabus marcis & dimidia. Iudice ( u)feruo DEI , curiali Comite de Zobolcb,
Priſtaldo Martino de villa Lopecur ; Sunk , & Geruafius , Varadini taliter con-
uenerunt , quod Geruafius daret aduerfario fuo marcam & fertonem , & idem
Priſtaldo fatisfaceret , partem autem iudicis , Sunk teneretur perfoluere.
§. CXLV. Bechy , impetiit de villa Zuat caftrenfes pro duabus marcis ,
iudice Beken , curiali Comite de Clus , Priſtaldo Petro : prædictæ autem partes
Varadini , taliter conuenerunt , quod caftrenfes darent Bechy , triginta & quat
tuor pondera , & idem Priſtaldo fatisfaceret , pro parte autem iudicis Bechy ,
teneretur.

§. CXLVI. Hegun , de villa Sorloud , impetiit omnes villanos de Tuluold ,

dicens quosdam violentos , quod dum fugiens ad eos confugiffet , ipfi omnes
oftia fua claudentes , eum violentis fpoliandum exclufiffent , & illis , fpoliato .
ipfo recedentibus , valens tres marcas eis commififfet. Iudice Nuechlen curiali
Comite

s. ) VADIMONIVM , eft fponfio ad certum diem comparendi in iudicio , vel

per fe , vel per aduocatos. Hoc loco fignificat , fponfionem , perfoluendi æs
alienum , vel mulctam , ad certum diem , & fub certa conditione.
t. ) CAMPANA vel Campanum , a Paulino Nolano, in Campania Italorum Epi-
fcopo,primum inuenta, vel in Ecclefiam inuecta , a Campania Italiæ, nomen acce-
pit. Hinc turris ecclefiæ, in qua , æta campana pendent, Campaniarum, LEO OSTIENS.
lib. 3. cap. 28. vel Campanile, THVROTZIVS , cuftos autem Campanarii, qui Campanas
pulfare folet , Campanarius adpellatur. MATTHÆVS VILLANEVS lib. 10. cap: 64. Alio-
quin , Joanni de Janua , Campanarius eft is , qui æra fundit campana , du FRESNE,
voce Campanarius.
u. ) SERVI DEI , Clerici atque Monachi , in Concilio Liptinenfi c, 2. 7. & quod,
an. 742. fub CAROLOMANNO celebrabatur , adpellari folent.

vv. ) LIBE-
 Per iudicium ferri candentis. 227
Comite de Zaránd , Priſtaldo Benedicto . Hegun itaque , cum portato Vara-
dini ferro , folui deberet , Canonici manum eius non infpexerunt , quia figil-
lum , non fanum inuenerunt .

§. CXLVI. Vniuerfi caftrenfes , de Cornuft , impetierunt villanos de Sob,

pro conciuibus fuis , coram Mica , Bichorienfi Comite. Illi autem dixerunt,
fe iobagiones effe a generatione, qui fcilicet : ( vv) liberi Sancti Regis dicnntur , &
femper hoc afferuerunt fe alias etiam iuftificatos effe contra uniuerfos caftren-
fes de (x) centurionatu Sapuri , ante Siculam , curialem Comitem de Bichor, præ-
cepto item Mica , Comitis & auctoritate in eadem caufa functum , & habere
Priſtaldum , nomine Vodaffam , de villa Nek , qui cum iuffi exhibere eundem
priſtaldum tribuiffent ciues de Cornuft , non aufi funt ei vitium falfitatis oppo-

nere , quibus fupradictus iudex condemnatis, ipfos & idem villanos de Sós , per
Gilianum , filium Bocion (y) contubernarium fuum Varadinum transmifit , vbi
præfatus Gilianus , ex parte Mica Comitis fe transmiffum effe dicens , coram
prædictis partibus , & Priſtaldo , præmiffam caufam eo ordine ac tenore quo
fcriptum eft , enarrauit , & præfentibus literis fecit æternari.

§. CXLVII. Bulfub , (z) dux Exercitus , de caftro Zounuc , & vt ipfe di-
xit , alii iobagiones eiusdem caftri , item Bucicud , & vt ipfe dixit , alii ca-
•
ftrenfes , impetierunt Felicianum , & fratrem eius Thomam , atque Georgium ,
nepotem eorundem dicentes , quod effent caftrenfes de Zounuk. Iudice Sma
ragdo (a) Comite eiusdem caftri , a rege Andrea delegato , Priftaldo Andrea
de villa Karil. Georgius itaque pro fe , & cognatis fuis prænominatis , portato
ferro , Varadini , cum folui deberet , non eft permiffus abfolui a Bulfu , &
Bncicud , quorum vterque vice & in perfona aduerfariorum fuorum , fe ftare
dicentes , refignauerunt prædictos , Felicianum , Thomam , & Georgium , effe
omnino liberos , vt illi de fe afferebant.
Mmm CXLIX .

vv. ) LIBERI SANCTI REGIS , dicuntur etiam Jobagiones naturales, S. 174. 183 .
foli quippe regi fubiecti. Quos diuus rex , ab omni feruitutis onere liberos fecit
a lege : vti tranfeunti fibi per eorum fines , equos , currus fubdu&uorios , & fer-
uitia ftipendiaria , fuppeditent. COLOM. Lib. I. cap. 45.
x.) Pro iudiciorum & militiæ ratione , quilibet comitatus, & quælibet, cum
caftro coniun& ta , dynaſtia , in centurionatus fuere diuifa. Elucet id ex COLOMANNI
Decret. lib. 1. cap. 79. Singuli Comites denarios , qui per vniuerfas Hungaria partes
colliguntur , quantum fuper vnoquoque centurionatu fuerit collectum, Strigonium mittant,
neque prius regii Comites vel Centuriones partem accipiant : Ceterum , Centurionatus Sa-
puri , ad caftri Cornuftenfis dynaſtiam pertinebat.
y.) CONTVBERNARIVS, feu contubernalis , ex centurionatu Sapuri , Hungaris ,
Pajtás , quafi Beit társ , hoc eft , prædæ focius , dicitur. Malunt alii a Baj ,
quod duellum fignificat , vocem Hungaricam , Pajtás , quaſi duelli focium , deriuare.
qua de re alibi.
z. ) Dvx , apud Francos , fub prima regum ftirpe , dicebatur , qui multis ci-
uitatibus , quæ a Comitibus regebantur , cum poteftate præerat. GREGOR. THVRON,
Lib. II. cap. 20. Hinc , Duces prouincia , in Lege Bajovar. tit. 2. cap. 1. & gradus , a
Comitatu , ad Ducatum, apud CINNAMVM, Lib. II. num. 13. Hoc refpe &u apud Hun-
garos , qui diuifo in plures Centurionatus , exercitui præerant , duces exercitus vo-
cabantur. Qui titulus , propter fingularem , inter Hungaros honorem , & au& o-
ritatem cum primis, filiis fratribusque regiis, competebat. THÚRÓTZIVs Chron. P. II.
cap. 45. 47. 49. 50. feq . Ceteroquin , exercitus nomine , vafali potiffimum intel-
liguntur , qui , in dominorum expeditionibus , bellis intereffe , atque pro iis
dimicare tenentur. vid . Capitular, ČAROL. M. 3. an. 811.
a. ) COMES CASTRI , idem eft , qui iudex vel præfectus caftri , vid. ad §. 6.
not. 1.
Decad. I. Monumentum V, b.) BILO-
228 Ritus exploranda veritatis ,
§. CXLIX. Buciur , de villa Puklufteluc , impetiit conuillanos fuos, Lekam
& Ifoum , de latrocinio , iudice Paulo curiali Comite de Bichor & Ciboud (b) Bi-
loto , Priſtaldo Vica. Leka itaque & Ifou , portato ferro , Varadini iuſtificati
funt.
S. CL. Cum Mafa , de villa Sorou , iudicio candentis ferri conuictus effet
Varadini de furto , & in Bicbor , vt Priſtaldus afferuit , confugiffet ad Eccle-
fiam . Aduerfarii eius , Kaled & Beta , & Priſtaldus ipfius Honos , præfente
Cefario centurione, vendiderunt præfatum Mafam , & vxorem eius Falicitatem,
& filios ipfius , Thomam , Tanals & Gyonon , & filiam fcilicet : Magnet , &
Ilega , pro decem marcis , Abfoloni , filio Hurt , qui perfoluit illas decem mar-
cas , præfentibus nobis canonicis Varadienfibus , fcilicet : Valeriano cantore
Michaële cuftode , Gerardo decano , Petro , Sidrac , & aliis, & idem fcientibus,

Cefario centurione , & aliis ioubagionibus caftri Bichorienfis.

S. CLI. Paul , de villa Urbud , impetiit conuillanam fuam , nomine Vyes ,
vxorem Forcos, de veneficio , iudice Poufa , Archidiacono de Bycbor , Priſtal-
do Valentino. Illa venit Varadinum cum Priftaldo. Paul non comparuit in
termino , quem Priftaldus dixit fe vtrique parti affignaffe.
6. CLII. Martinus , de villa Vtholm , impetiit conuillanos fuos , Tyuand,
Georgium , Fulcum , & Briccium , filios Vrbani , de latrocinio , iudice Lotbar.
do , Comite de Zobolch , Priftaldo Matthia de Tumfanfuna . Tyuand, Fulcus &
Georgius , iuftificati funt ; Bricius combuftus eft .
S. CLIII. Ellu , filius Joannis Comitis , impetiit Cunfudu feruum Adriani
de villa Silu , fororis eius vxoris Vid , de furto . Iudice Paulo , curiali Comi-
te de Bicbor , Priftaldo Boncy , Cunfudu , portato ferro , cum folui deberet
Ellu , fubterfugit , dicens , fe illum falfo impetiiffe de furto.
S. CLIV. Vxor Vid , mortuo marito , cum effet fine hærede , manumifit
quandam ancillam fuam , nomine Deraga , vt quamdiu ipfa viueret , illa de
ea non difcederet , fed ei feruiret. Si autem Dominæ fuæ fuperuiueret , vbi-
cunque vellet manendi haberet libertatem , filiumque ipfius nomine Cunfudu ,
cum fratre fuo Adriano , in idem confentiente , manumifit , ac tali libertate
donauit , vt vbicunque vellet manendi fas haberet ; fi tamen in villa Salu ei
placeret habitare , non nifi apud ipfam & fratrem fuum Adrianum maneret.
Filiam quoque eiusdem mulieris nomine Kejam , taliter liberauit , vt quam
ipfa , tam omnis generatio ab eadem fucceffura, libera foret omnino. Omnium
vero aliarum rerum quæcunque habet eadem Domina , vel habitura eſt , fu-
pradictum fratrem fuum Adrianum (c) hæredem conftituit , ita tamen , quod

ipfa dum vixerit eis vtatur.

S. CLV.

b. ) BILOTVS,vel Bilochus,idem fuit, qui hodie,Judex Nobilium.Cuius munus erat,

furum atque latronum cauffas ad pedes comitis difcutere. ANDREAE Decr. an. 1222. art.
5. Dicuntur illi in Ritu explorandæ veritatis §. 149. 178. Biloti , 164. Biloci , in le«
gibus Regni 1. c. Bilochi regales : forte , a voce Hungarica , Birák.
C. ) BARONES ac NOBILES , hærede legitimo deftituti , de bonis rebusque omni-
bus , tam auiticis , quam adquifitis , liberam teftandi , adeoque in hæredem etiam
adoptandi facultatem , lege ANDREAE II. habebant. Si quis feruiens , fine filio de-
cefferit , quartam partem poffeffionis filia obtineat , de refiduo , ficut ipfe voluerit , difpo-
nat , & fi morteprauentus difponere non poterit : propinqui fui , qui eum magis contin-
gunt , obtineant & fi nullam penitus generationem habuerit , rex obtinebit . ANDR
Decr, an. 1222. art. 4. Jam vero , nonnifi de adquifitis , libere difponunt ; in
reliquis , rex , vbi nullus fupereft hæres , tanquam, qui omnino Baronum , ac
Nobilium regni, verus ac legitimus fucceffor eft, iure fuccedit. TRIP. P. 1. tit. 10.
d. ) VILI
 Per iudicium ferri candentis. 229
6. CLV. Zoloc , de villa Recbel , impetiit Marcum , Juan , & Marcellum ,
de villa Botocun , dicens , quod cum ipfe , nec conuictus fit in lite , nec etiam
quisquam litigauerit cum eo , ipfi , cum Priftaldo ignoto accepiffent quatuor
boues eius , quibus rem negantibus , Tupa , curialis Comes de Karafna , per
Priſtaldum , nomine Golofa , de villa Bani , mifit Varadinum , vbi Zoloc , por-
tato ferro , iuftificatus eft.

S. CLVI. Perman , de villa Ip , impetiit Stephanum & Ægidium iobagiones

Buncu de villa Coznis , dicens , quod feruus fuus nomine Kugas, clanculo acce-

piffet pecuniam fuam valentem octo marcas , & hoc ipfum dicebat feruus ille
arbitris , Abbati de Libbinii , & Ders filio Derfeo , & Pogu (d) villico , & De-
Luan , & Buncu , & Luzen , de villa Nog. Bolu & Joachim , villico de Ipu , &
aliis multis , Priſtaldo Methel. Stephanus autem & Ægidius , portato ferro, iu-
ftificati funt,

S. CLVII. Beda , Varnog , Igeben Hodnog , Ifac centurio , & Vodafa de

caftro Clus , coram iudice Chriftophoro Comite , Priſtaldo Fabiano impetierunt
Banfam de villa Naduduor , & fratres eius , fcilicet : Comam , foum , & Ele
xium , dicentes eos extorres ; qui , cum miffi iurare Varadinum , parati effent
iurare , prænominati aduerfarii, confeffi funt,eos terram habere ad tria aratra ,
nec adiurauerunt eos.

S. CLVIII. Joubadiones Ordinenfis caftri , fcilicet : Bafu Hodnogio , Nubu,

Bayr , Belche , Kelenin , centuriones , & omnes alii ioubagiones , cum caftren-
fibus, impetierunt Geruafium , de genere Chenad , pro terra caftri nomine Beſe-
neu , iudice Nicolao Palatino Comite , Priftaldo Gonga , de genere Hudus , vnus
de caftrenfibus , portato ferro , pro terra iam dicta , iuftificatus eft.
6. CLIX, Bota,de villa Pazturd , iudicio candentis ferri probauit, quod vil-
lani de Bonia , fcilicet : Zotmaz , Chegun , Paul , & omnes alii iuuiffent , vio-
lentum quendam inuaforem & fpoliatorem feruientis fui , ad illos confugientis.
S. CLX. Joabin de Lazdi, impetiit Keuam de villa Seufci , quæ eft apud
Kanar , de furto , iudice Nicolao Comite Palatino , Priſtaldo Atmario de villa
Boc. Keua , Varadini iuftificatus eft , ferro portato.

§. CLXI. Ereus , de villa Kamarás , impetiit conuillanos fuos , fcilicet :

Tupam & Mauritium , de vna Marca & fertone , iudice Chepa villico eorum
Priftaldo fican. Mauricius , portato pro fe , & pro Tumpa ferro , combu-
ftus eft.

§. CLXII. Vutuk , de villa Inka , manumifit quendam feruum, fuum no-

mine Figmoz , cum omni generatione fua , quæ ab illo effet fucceffura , ita ,
vt vbicunque vellet manendi fas haberet. Poftmodum autem præfatus Figmoz ,
duxit vxorem liberam , cuius pater fcilicet : Juan , & frater fcilicet Leuftab ,
impetierunt iam dictum Vutuk , de violento (e) raptu puellæ , & Dominum
Figmoz , de indigno connubio , coram Petro Comite , fcilicet iudice a Rege
delegato. Vutuk autem refpondit , le iam dictum Figmoz , manumififfe prius
Mmm 2 &

d. ) VILLICVs,de eo ad §. CXVI . not. m. Adde du FRESNE gloſſar, voce Villicus.

Obferua, apud Hungaros omnes Prætores diuifos fuiffe , in iudices Clariffimos &
Spectabiles , Pedaneos item , & Centuriones , ac Villicos. Quod , ex THVRÓTzli Chron.
P. II. cap. 35. elucet.
e. ) CONNVBIVM , quod inter liberum & feruum contrahebatur ; raptus fuiffe
e
fpeciem , adeoque lege publica , apud Hungaros vetitum , ex hoc §. euitenter
elucet. Eius fpecies eft , connubium , quod ad Morganaticam dicitur. vid. HvGO
GROTIVS deJur, bell. & pac. lib. 2. cap.7. §. 8. n. 3. JOH . BRVNNEMANN VS in lure eccl. lib.
2. cap. 16. §. 6. Mos tamen hic , quod lege adfirmatus non fuit , exoleuit du-
dum :
 230 Ritus exploranda veritatis ,
& fic illum vxorem liberam legitime accepiffe. Sed cum prænominati aduer-
farii non effent hac tranfitoria affertione contenti , fupradictus iudex , per Pri-
ftaldum nomine Leuam , vtramque partem Capitulo Varadienfi fecit exhiberi,
& præfatum Fygmoz , per atteftationem Vituk Domini fui, titulo manumiffio-

nis , liberum cum omni fucceffione prolis fuæ affignari,

§. CLXIII. Vetea , impetiit Solomonem , Kekam , Potur , & Ifoum , de oc-
cifione filii fui Eccy , iudice Albeo , vice Archidiacono , Priftaldo Hadriano. Sa-
lomon , Keka , Potur , & Ifou , portato ferro , iuftificati funt.
§. CLXIV Cum Ereu villicus de Jánuft , impetiiffet quendam de villa Vo-
fian nomine Zotmoz , pro porcis furto fublatis , tres marcas valentibus , & in-
veniffet (f) carnes porcinas in domo Zotmoz in præfentia conuillanorum Zot-
moz ; fed Zotmo , conftitutus ante Paulum , curialem comitem de Bichor , &
Forcos Bilocum , negaffet carnes inventas fuiffe in domo fua , conuillani autem
eius conteftarentur carnes illas inuentas fuiffe , prænominati iudices per Pri-
ſtaldos , fcilicet : Titan , & Percuftu , miferunt dominum Zotmoz Varadinum ,
vbi dominus Zotmoz combuftus eft.
§. CLXV. Paulus opilio , (g) vice Comes in villa Apa , impetiit Dominum
Tengurd, de villa Pifuqui, ioubagionem Jacindi, de furto, iudice Nueclem , curiali
ComitedeZar ind,Priftaldo Juan de villa Gyorocz ,dominusTengurd, iuftificatus eft.
6. CLXVI. Butba de Beruchyon , impetiit Dominum Cocbi de villa Deguft,
pro decem marcis , iudice Teku , (h) Abbate de Beruchyon , Priftaldo Tarca.
Qui Varadini taliter conuenerunt ; quod Cochi daret fùo aduerfario quinque.
marcas , & idem teneretur Priftaldo. Butba autem fatisfaceret iudici.

§. CLXVII. Opoy , de villa (i) Gourou , vifo quodam gladio apud Andream
venatorem Bubali , de villa fancti Martini , impetiit eum de furto , iudice
Paulo (k) Comite venatorum Bubalinorum , Priſtaldo Stephano de villa Vriju.
Andreas itaque venit Varadinum in octavis omnium Sanctorum in termino , ſci-
licet : quem Priſtaldus dixit ſe vtrique parti præfixiffe ; Opoy autem non com-
§. CLXVIII
paruit.

dum : vnde promifcua illa connubia , nobilis feminæ cum ruftico , & rufticæ ,
cum nobili , in morem abiere ; haud fine familiarum opprobrio.
f. ) Carnis porcinæ efus , Ifmaelitis , qui in Hungariam , feculo XI. immi-
grauerunt, lege publica fuit præceptus. COLOм. Decr. lib. I. cap. 46. 49.
g.) VICECOMES, Vicarius eft Comitis, qui vices Comitis exfequitur. Capitul. CAR-
LOMANNI tit. 2. cap. 9. vel , in prouincia, & comitatu, vel in ciuitate,oppido, aut pago,
ciuitati adiacente, vid. Leg. Longob. Lib. II. tit. 30. §. 2. Ab ipfo ille eligebatur
comite , præeratque in abfentia comitum , iudiciis & rebus publicis, Vetus Notit,
Viennenfis Ecclefia C. an. 863. Interdum tamen Vicecomes idem erat , qui Caftel-
lanus , cui caftellorum cuftodia iucubuit , du FRESNE Gloſſar, voce Vicecomes, Secu-
lis demum fequentibus , Vice Comitis dignitas apud Hungaros , co tantummodo
loco , quo Comitis feruata eft , hoc eft , in Comitatibus , VLAD. Decr. V. art. 2. &
oppidis quibusdam regiis , vtpote : Scepufienfibus , & Tranfiluanicis.
h. ) ABBAS de Beruchyou, feu Rerucio,cuiusnam fuerit ordinis , incertum, Páz-
mány , & ex eo SZENTIVÁNY 1. c.
i. ) Loca hæc in comitatu occurrunt Jaurinenfi , vtpote : Govrou , Györ, Villa
S. Martini , Szent Márton ; Villa Vrifu , örs .
k. ) COMES VENATORVM BVBALINORVM , inter aulica refertur officia. Judex erat
venatorum bubali , feu bubiorum , hoc eft lixarum & calonum regiorum , qui
bubalos regios in nemoribus curabant. Vnde bubii, in Chronic. Colmar, Part. II.
ad an. 1300. iidem, qui lixæ & calones. Fiebat vero frequenter , vt aberarrent ab
armento bubali , fierentque, diuturno eiusmodi errore , prorfus filueftres . Ergo ,
venatorum opera fuit opus , vt erraticum & filuefcens pecus , aut indagine clau-
derent , aut venabulo deiicerent. Hinc ea minifteria.
1.) Cocvs
 Per iudicium ferri candentis . 231
§. CLXVIII. Difcilou , de villa Borici , impetiit Glatillum , (1) cocum re-
gis , de villa Sufa , de Equizubada. Qui , cum negaret fe effe venditorem il-
lius equi , præfatus Difcilou adduxit vt Mofen fidei iufforem aduerfarii fui , quo
fe fideiufforem prohibente , Glatillo verò conftanter negante. Martinus Bilo-
tus de Borfod , per Priſtaldum nomine Kelepc , mifit Varadinum. Quo Difci-
lou primitius actor , & alius Difcilou , fcilicet : fideiuffor , & Priſtaldus , in
octauis omnium Sanctorum , quas Priftaldus dixit fe vtrique parti pro termino
affignaffe , venerunt ; Glatillus vero non comparuit.

§. CLXIX. Feberfa de villa Deguft , conuictus eft de vna marca & dimidia
contra villanos Petur , Gregorio de Scili , & Priftaldo Zoufa.
§. CLXX. Petrus & Baban de villa Hot , impetierunt Gyrcum conuillanum
fuum de furto : iudicibus , Paulo curiali Comite de Bichor , & Cybout Biloto.
Priſtaldo Hyuad , de villa Iraz , Dominus itaque Gyure combuftus eſt.
§. CLXXI. Cata , de villa Nec , egit cum Tecu & Bartholomeo & Butha, iu-
dice Paulo curiali Comite de Bichor , Priſtaldo Buda , Cata itaque combu-
ftus eft.

§. CLXXII. Adam , filius Pote , impetiit Jacum & Modam, de villa Kereku
pro furto , iudicibus Paulo curiali Comite de Bichor , & Cybout Biloto , Pri-
ftaldo Orochy , de villa Bod , Jacus & Modan , iuftificati funt.
§. CLXXIII. Kereu de villa Ponoz , impetitus de furto , portato ferro iu-
ftificatus eft. Judice Paulo curiali Comite de Bichor, Priſtaldo Laurentio de
Bichor.

§. CLXXIV. Valerianus Cantor , Michaël Cuftos , Gerardus Decanus

Joachin & Mouft Archidiaconus Varadienfis , & omnes alii vniuerfis quibus

literæ præfentes exhibentur. Salutem in Domino. Venit ad nos in ſeptimana

Exurge , quidam Priſtaldus , vt ipfe dixit de fe , nomine Bolofoy , de villa Bo-
bona , oum quibusdam villanis de Iku , fcilicet : Roma Syca , Sumoz , & Olo-
daro , & dixit , quod vniuerfi villani de Horz , & de Erdeü, & de Zethu , & de
Bala , & de Quer , & de Zaka , & de Barca , coadiuuantibus noui caftri iouba-
gionibus fcilicet : Jordano ( m) præfecto caftri , & Pofon Archiprecone , impetiif-
fent prænominatos quattuor villanos de Iku , & idem Laurencium , Cyubam ,
Forkos & Somotam , quod effent quidem ioubagiones fed de caftrenfibus exempti,
Illi autem dixerunt (n) naturales ioubagiones effe , qui fcilicet : Forcos , Prin
cipe Exercitus , Soma , Vidard , Joanne , Zolos , Leuftach , Jacobo Archipræ-
cone Quos Michaël curialis Comes de Heues , ex præcepto Domini fui Ale-
xandri Comitis de nouò caftro , vt Priſtaldus dixit , difcutiens mifit Varadi-
num , vbi prædictus Priſtaldus , & idem Roma , Syca , Sumoz , & Olodar , &
Nnn
qui-

1. ) Cocvs REGIS , ad aulica regis miniſteria de quibus fupra actum eft ,

pertinet. Quid vero fibi velit corrupta vox , Bquizuhada ; vix diuinando adfe-
quare. Ex crimine tamen , cuius accufabatur Glatillus , quod equum Dilcilou ven-
diderit , auguror , coalitum effe vocabulum , ex latino & Hungarico idiomate ,
quafi effet : Equi fui eladás : vbi , el - adás , Hungarice venditionem fignificat. Alio-
quin paragraphus hic , extra modum obfcurus eft & vitiatus.
m. ) PRAEFECTVS CASTRI , idem qui Caftellanns , feu caftri cuftos , cui præter
cuftodiam caftri , incumbebat , caftrenfes regere , & in exercitum deducere.
n. ) NATVRALES JOVBAGIONES , funt liberi , foli regi fubie&
ti , a iobagionibus
caftri , feu dynaftiæ probe fecernendi. Horum conditionem loco fuo recenfui-
mus. Nunc iura corum & priuilegia exponenda effent : nifi nos , fepultæ dudum
antiquitates hungarice , manum de tabula iuberent demere. Ceteroquin , quod
Liberi Sancti Regis dicuntur ; fatis patet , S. Stephano , peculiaria eorum iura ,
in acceptis ferri oportere. Vide infra , §. 183. not. p.
Decad, I. Monumentum V. o. ) SI.
232 Ritus explorandæ veritatis ,

quidam ioubagio caftri , nomine Georgius miffus vt ipfe dixit , à Forcos Princi-
pe exercitus , & coadiutoribus fuis , fuerunt in termino , fcilicet : hebdoma.
da Exurge. Aduerfarii vero eorum non comparuerunt & fupradictus Priſtal-
dus dixit , quod iudex præfatus fcilicet : Michaël , pro conuicta & condemna-
ta parte haberi mandaffet eam partem , quæ nos veniret ; fed hoc nos neſci-
mus.

§. CLXXV. Thomas , de villa Vislu , impetiit conuillanum fuum , nomine

Mert , de furto , iudicibus Loucbiad , Biloto , & Menger & Mer præfectis villæ,
Priftaldis Dirs & Sroub , Mert , iuftificatus eft portato ferro.
§. CLXXVI. Paulus , de villa Kabas , filius Petri , impetiit Paulum filium
Scerefun de alio Kabas pro furto. Iudice Chriftophoro Comite de Zounuch , Pri-
ftaido Voad , de villa Kers , Paulus , filius Scerefun , combuſtus eſt.
§. CLXXVII . Guda , de villa Zudurou impetiit Zot & Benum de villa Cha-
ba , pro damno octo marcarum violenter illato , iudice Paulo curiali Comite
de Bichor , Priftaldo Laurentio de eadem Bichor. Guda itaque combuftus eft.
§. CLXXVIII. Joannes & Mischa , filii Bucbiku , & Tupa filius Pauli , ci-

tauerunt filios Hylary , fcilicet : Ifou , & nepotem eius , fcilicet : Ifaac , ante (0)
Simonem Bilotum de Bikes pro furto , qui cum ad feptem (p) terminos non ve-
niffent , prædictus iudex nuntiauit Palatino Comiti. Ille autem iuffit eos ( q )
proclamari per fora comprouincialia fub ea interminatione, quod fi non venirent ,
vel ad iudicium Biloti , vel ad iudicium candentis ferri Varadinum , pro furibus

publicis & conuictis haberentur. Illi itaque venerunt ad Bilotum , Bilotus

autem per Priſtaldum nomine Gabrielem , mifit ad candens ferrum Varadinum,
fed in termino quem Priſtaldus dixit vtrique parti præfixiffe , Varadini non
comparuerunt,

§. CLXXIX. Nicolaus , filius Angelus impetiit Juam , filium Joannis de

decem marcis & (r ) vno capite hominis violenter ablatis , quos Heimu Comes ,
iudex a rege ANDREA delegatus , difcutiens , per Priſtaldum nomine Cheger ,
mifit Varadinum. Vbi homo Nicolai portato ferro iuftificatus eft.
6. CLXXX . Ceca de villa Curnad , impetiit ioubagionem Petri , nomine
Geus , & feruum eiusdem , nomine Tomam pro furto , iudice Ecce Comite de
Clus , & Bilotis Cherceg , & Petro , Priſtaldo Vizoziou , Geus , & Thomas, por-
tato ferro , iuftificati funt.

§. CLXXXI. Salta , de villa Sadan , impetiit Mogum , de villa Pagit pro

furto , iudice Venceslao Comite de Zothmar , Priſtaldo Poufa de villa Ticud ,
Mogus

0. SIMON BILOTVS de Bikes , iudex eft Nobilium , in Comitatu Békefienfi.

P.) TERMINI , nomine , iudicium intelligitur , cui certus dies , quafi limes
quidam ftatuitur. Hinc ALB. Decr. an. 1439. art. 33. Item alia facta patentiora mino-
ra , pro quibus videlicet proclamata eongregatio non datur , in tribus terminis feu octauis
(iudiciis finaliter in iudicio concludatur.
q. ) Proclamatio , non tam eft actio , qua quis , rem ablatam repetit , vti ,
du FRESNE in gloffario obferuat, quam , terna in foris comprouincialibus , citatio,
ab cuocatione tamen diftincta , intelligitut. ALB. Decr. an. 1439. art . 34. quæ de-
mum , lege publica , MATTHIA CORVINO , & VLADISLAO II . regnantibus , eft ab.
rogata. MATTH. Decr. VI. art. 17. VLAD. Decr. I. art. 38. Neque vero confundenda
eft , cum Proclamatione , qua reus , adueniente die , fiue præfens fit , fine ab-
fens , in tribunali , in iudicium vocatur . KITTONICS . Dired. Methodica iuris Hung.
Cap. 3.quaft. 8. II. confer, NOTITIAM HYNG. NOVAE Tomo III, Hift. vrbis PEST. cap. III.
§ . VI . p . 101.
r. VNVM CAPVT hominis , perfonam vnam notat, vid, ad §. 15. not. l. fiue fit
vir , fiue femina § 209.
s.) CEN-
 Per iudicium ferri candentis. 233
Mogus in termino , quem Priſtaldus dixit vtrique parti præfixiffe , Varadini
non comparuit.
§. CLXXXII. Ogyuz , & Tumulot , iobagiones caftri Zounuc , impetierunt
quosdam de villa Kezuga , Joab , Mocz , Meduen & Forcos , & de villa Perez-
nek , Tibam , & idem ioubagiones Petri , fcilicet : Kefam & Micon , de damno
decem marcarum facto per violentiam , iudice Mica , Comite Bicorienfi a rege
delegato , Priſtaldo Jano , de villa Cheydreb. Homo Ogyuz , & Tumulot , no-
mine Cherpha , portato ferro combuftus eft.
§. CLXXXIII. Endre , Hodnogio , Petrus & Sebrec (s) centuriones , item
Vendég & Zenaft iobagiones caftri de Zotmar , impetierunt Voyzloum , Joubot ,
Potonam , Bodam , Bartoleum , Latum de villa Guernest , dicentes , quod iou-
bagiones effent de caftrenfibus exemti. Ipfi vero dixerunt fe effe ioubagiones na-
turales , qui fcilicet : (t) iobagiones S. Regis dici folent. Quos Vingioglou , Comes
de Zotbmar difcutiens per Priſtaldum nomine Kazmer , de villa Petus mifit Va-
radinum ad candentis ferri iudicium . Quo cum veniffent Vendég , ex parte
coaduerfariorum fuorum fe miffum effe afferens , ex parte illorum & fua , fub.
terfugit candentis ferri iudicium, dicens, aduerfarios prænominatos Naturales io-
bagiones effe,fcilicet: iobagiones S.Regis, & fe,cum fociis fuis,iniufte illos impetiiffe.
§. CLXXXIV. Bacina , de villa Mogos Mórtu , impetiit vxorem Simonis.
de villa Apa , dicens , quod quidam feruus Martini Comitis , nomine Vota ,
3 filium fuum occidiffet , ipfa præfente & confentiente in mortem filii illius. Mi-
3 ca Bichorienfis Comes difcutiens , per Priſtaldum nomine Prena , mifit Va-
h radinum , vbi præfata mulier portato ferro iuftificata eft,
§. CLXXXV. Hypolitus de villa Halap , impetiit vxorem Vogis , de ea-
dem , de damno trium marcarum. Iudice Kelem Comite , Priſtaldo Petro , de
eadem villa. Mulier portato ferro , iuftificata eſt.
§. CLXXXVI. Tiburtius , de villa Nádaft , impetiit omnes villanos de
villa Domulim , de quindecim bobus , & vno equo , violenter ablatis , iudice
Gyula , (u) Bano , Priſtaldo Sumboz iuftificatus eft.
§. CLXXXVII. Cusyd , de villa Ziloc , impetiit conuillanum fuum , fcili-
cet : Forcos , de furto , iudice Stephano , curiali Comite de Ziloc , Priftaldo Guez-
tiua. Forcos portato ferro , iuftificatus eft.
§. CLXXXVIII. Viba , de villa Macra , prædio Lelez , impetiit Ibam , &
Danum , de occifione fratris fui per latrocinium , iudice , Mika Comite de Bi-
chor , Priſtaldo Annania de villa Buc. Iba , portato ferro pro fe & fratre fuo
Dano , iuftificatus eft.

6. CLXXXIX. Petrus , de villa Cheuz , & comprouinciales eius , impe-

tierunt Vitalem , de eadem villa , pro furto , quos Demetrius curialis Comes ,
Nnn 2
præ-

s.) CENTURIONES quinam fuerint , expofitum eft ad §. 110. not. g. Ceterum ,

VINGYOZLOV , Comes de Zotmar , idem eft , qui S 181. VENCESLAVS ; vt credam,
ita , vocabulum eius ætatis Hungaros , pronunciauiffe.
t. ) Elucet hinc triplex ioubagionum , id eft vafallorum , apud Hungaros
conditio. ( 1. ) JOBAGIONES Caftri , coloni funt & ruricolæ , caftro adfcripti. vid.
ad § . 11. not. 2 (2. ) JOBAGYONES de caftrenfibus exemti , bellatores caftri erant ,
a colonis , & caftrorum miniftris feiun& ti , & folo militiæ nomine , caftro ob.
ftricti. vid. ad §. 80. not. z . ( 3. ) JOBAGYONES naturales , liberi funt , per natiuita-
tem , foli principi fubiecti. vid. ad §: 142. not. r. §. 174 not. i. quorum obligatio,

quoniam S. STEPHANI I. regis legibus eft definita , ioubagiones fancti regis h. 1. &
ti regis , cognominantur.
S. 174. liberi fan &
u. ) Cuiufnam Prouinciæ Banus fuerit Gyula , incertum eft. Banum tamen
Croatia ac Dalmatia fuiffe , ex hoc loco , quodammodo' colligi poteft,
vv. ) Con .
 234 Ritus exploranda veritatis ,

præcepto Regis difcutiens , per Priſtaldum nomine Vrman de villa Gyurge ,

mifit Varadinum , vbi prædictus Vitalis , portato ferro confugit ad ecclefiam ,
dicens fe effe combuftum. Prædictus itaque Vrman , (vv ) vendidit Vitalem
cum vxore fua , & filiabus fuis , & cum ancilla , & filio ancillæ fuæ , & cum
omni poffeffione fua , Laurentio , filio Martini.

§. CXC. Notum fit omnibus Chriftianis , quod cum Voca , & Kereu , de
villa Tura , imminente neceffitate , fororem fuam Martinam in (x) vadio po-
fuiffent apud facerdotem de Barban , nomine Moyfen , pro marca vna. Non

habentibus illis vnde fororem fuam redimant , prænominatus facerdos pro re-
medio animæ fuæ dimifit illam , & debitum dimifit ei.

§. CXCI. Nicolaus , de villa Gbony , impetiit conuillanos fuos , fcilicet :

Michaëlem , Texen , Burat , & Mecam , de occifione filii fui , quos Martinus
Comes , per Priftaldum , nomine Scaden , mifit Varadinum ad examen ferri
•
candentis : vbi prænominati rei de homicidio funt conuicti.

6. CXCII. Texa , Ismaëlita de Nyr , impetiit villanos , Cegam , pro mar.

cis duodecim , Alexandro Comite , iudice a rege delegato , qui per Priſtaldum
nomine Stephanum , Varadinum miffi , taliter conuenerunt , quod prædicti
villani , darent aduerfario fuo , quinqué marcas , fertone minus , iidem iudici
fatisfacerent ; ius autem Priſtaldi , Texa perfolueret.

§. CXCIII. Kufun , de villa Zupur , cum conuillana fua matre , fcilicet :

Seden , quam de veneficio impetierat , taliter conuenit , quod ipfe nihil acci-

peret , & iudici , fcilicet Thoma , vicearchidiacono , tertiam partem perfolue-

ret. Priſtaldo autem fuo communiter cum illa fatisfacerent , reliquas partes
iudicis & Priſtaldi , præfatæ mulieri reliquit perfoluendas.

§. CXCIV. Vniuerfi ioubagiones Bichorienfes , impetierunt ante Micam

Comitem , eorum vniuerfos caftrenfes de Bichor , dicentes , quod ipfi caftren-
ſes bis accepiffent ab eis debita iudicia , in quibus ipfi ioubagiones , caftrenfi-
bus tenebantur, Supradictus itaque iudex , dato Friftaldo nomine Laurentio
de villa Quefereu , ad iudicium ferri candentis mifit Varadinum , vbi taliter con-
uenerunt , quod prædicti caftrenfes darent præfatis ioubagionibus , quinqua-
ginta & tres boues . Iudici autem & Priſtaldo , vtraque pars fimul fatisfaceret.
§. CXCV. Bandu , de villa Gyan , portato Varadini ferro pro (y) fra-
&
tione dentis , & damno quadraginta ponderum argenti iuftificatus eft , contra
Guta Boyciud & Dominum Kekeu , iudice Ragnaldo , præpofito Varadinenfi , &
Priſtaldo nomine Georgio.
§. CXCVI. Stephanus de villa Perlu, impetiit Simonem filium Tecu, pro fur-

to , iudice curiali Comite de Zounuk , nomine Angelo , Priſtaldo Moys. Præ-

dictus Simon , portato Varadini ferro , combuftus eft.

§. CXCVII. Choucad , vxor Tekudini , ferui Fabiani , conqueſta eſt Si-

moni Varadienfi Epifcopo dicens , quod cum ipfa fit libera , Dominus fuus Fa-
bianus velit eam redigere in feruitutem. At ille dixit eam fuam effe ancillam.
Illa

vv. ) Conui&torum in iudicio , pœna fuit , interdum venditio , adeoque ſervi-

tus. S. LADISL. Decret. lib. III. cap. 7. conf. ad §. 13. not. d. §. 20. not. u.
x.) VADIVM , idem eft , quod vadimonium , adeoque pignus , feu fideiuffio,
de quo .• ad §. 8. not. p. is ad §. 141. not. o) conf. du FRESNE Gloffario vocab. Va-
dimonium Vadium.
y. ) DENS pro dente , oculus pro oculo , iure exigebatur diuino Exod. XXI.
v. 24. lure Hungarico , pena , pro læfi conditione , decernitur.

z. ) TVTOR
 Per iudiciumferri candentis. 235
Illa vero dixit (z )tutorem fuæ libertatis, nomine Gunuzt. Prænominatus itaque
iudex , pofuit eos ad iudicium ferri candentis , dans eis Priſtaldum nomine Far-
cafium. Sed interea prædicta Choucad , fe ipfam recognofcens , confeffa eſt ,
fe effe ancillam Fabiani , vt ipfe afferebat. Fabianus vero , ipfam quidem re-
tinuit fibi in ancillam , fed filias eius dimifit effe liberas , cum omni genera-

tione , quæ ab illis eft fucceffura , vt quam ipfe , tam omnis earum progenies
vtriusque , vbi voluerint manendi habeant libertatem.
§. CXCVIII. Sabud , & Kereu , impetierunt Tiuam , de occifione nurus
fue fororis ipforum , iudice Gabriele Archidiacono, Farcafio Priftaldo , qui cum
Varadinum adueniffent , taliter conuenerunt ; quod Tiuandu , daret aduer-
fariis fuis , duas marcas , & idem Priſtaldo fatisfaceret , pro parte autem iu-
dicis , aduerfarii fui tenerentur.

§. CXCIX. Zada , impetiit Tecam , pro tribus bobus , & quindecim cu-
bitis pannorum pro tunica & pallio , iudice Gereone , Priſtaldo Vofos, Prædi-
&
tus Zada portato ferro Varadini , combuftus eft.
§. CC. Hertueg , de villa Hertueg , impetiit Gregorium de eadem villa ,
dicens , quod fratrem fuum interfeciffet , iudice Joachin , Biloto , Priſtaldo
Ibracbin. Illi autem Varadini taliter conuenerunt, quod tam ipfi , quam omnis

pofteritas eorum , in hac caufa pacem haberent. Gregorius autem daret ad-
uerfario fuo , nomine Hertueg , tres marcas , fertone minus , & idem Priſtal-
do fatisfaceret , iudici autem Dominus Hertueg teneretur.
§. CCI . Comprouinciales (a) Noui caftri , & horum fpecialiter Cenka de
villa Giénda , impetiit de furto , Petrum , filium Nubu de Qecii , iudice Bank,
Priſtaldo , Gregorio , de villa Peta. Præfatus Petrus portato ferro , iuſtifica-
tus eft.

§. CCII. Comprouinciales noui caftri , & horum fpecialiter Buba , de villa

Tumur, impetiere Mattbiam , de villa Loch prædio Martim , pro furto , iudi-
ce Bank Comite , Priſtaldo Gregorio de villa Peta : Matthias mundatus eft.

§. CCIII. Guthfreeus (b) Præpofitus Orodinenfis , conqueftus eft Nicolao

Palatino , dicens ; quod in prædio ecclefiæ de Pauli , nomine , Heyka , occifus
effet (c) feruus ecclefiæ , per feruientem Bodun , filium Michaëlis de Kata no-
mine Bodou , & dato termino , præfato Bodun , a Palatino , vbi ipfe cum pro-
uincialibus fuis difcuteret. Itaque , retento Priſtaldo , Palatini nomine , Zu-
ma , difcuffos mifit Varadinum , ad examen ferri candentis , vbi ( d) homo ec-
clefiæ de Pauli , combuftus eft.
Ooo §. CCIV .

z. ) TVTOR LIBERTATIS , aduocatus erat , & defenfor , qui liberos liberasque,

aduerfus libertatis oppreffores , tutabatur & defendebat. Ita , Charta HENRICI Re-
gis Franc. an. 1043. apud du FRESNE, Vocab. Tutor.
a. ) COMPROVINCIALES noui caftri , prouinciæ , Vjvár , coloni dicuntur. Quo
nomine , Sarofienfium Comitatum , adpellatum fuiffe olim , nonnulli , ex chartis
colligunt vetuftis.
b. ) PRAEPOSITVRAE ORODIENSIS S. Martini, meminimus ad §. 46. not . t .
c.) Seruus ecclefiæ , a feruiente , diftinguitur. Ille namque fuerat , vel glebæ
adfcriptus ecclefiafticæ , vel inter ecclefiæ feruitia relatus, vid. §. 20. not. u. §. 75.
not. m. hic , beneficii & clientelæ nomine , eidem , ad præftandum vafallagium
obftri&
tus. conf. §. 23. not. y.
d. ) HOMINES ECCLESIAE , quorum in LEG. RIPVar. tit. 10. §. 1. feq. in CAPITVL.
CAROL. M. lib. 5. c. 151. alibique paffim , fit mentio , diuerfæ erant conditionis.
Hoc namque nomine , interdum , famuli , actores , procuratores , aliique ad-
pellantur ; interdum vafalli , & clientes , qui ratione beneficii , fidem & ferui-
tium ecclefiæ debent. vid. du FRESNE gloſſar, vocab, Homo conf. §. 13. not. f.
Decad, I. Monumentum V. e. ) CooFt.
 236 Ritus exploranda veritatis.

§. CCIV. Richya , de villa Tebektou , impetiit Dominum Forkos , de villa

Kemefa pro furto , iudice Bank Comite , Priſtaldo Mi/ca de villa Hologd. For
cos portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCV. Ecbilleu , de villa Bulfu , cum prouincialibus fuis impetiit convil-

lanum fuum Mofud , de furto , eodem iudice & Priftaldo. Mojud iuftificatus eſt.
§. CCVI. Telceu , & Bota , de villa Fegyernue , Mogd , Micbodeus & Pe
trus de villa Afu , item alius Micbodeus , Paul , Zacheus , Georgius de villa
Schmula , impetiere quosdam de villa Echek , fcilicet : Bugy , Vrdan , Potetam,
Veus , Beat , Vtam , dicentes , quod effent eorum (e) coofficiales , & fimiliter
centurionatui fubie&
ti , illi autem dixerunt non effe fubiectos centurionatui ,
fed debitores (f) liberorum denariorum. Et hoc idem dixerunt ioubagiones
caftri , fcilicet : Forcos , Pofon , Ipolt , Lucus , Vbufa, Jacob , Matthias. Quos
Petrus Comes Vicarius Dionifii Comitis , mifit Varadinum , per Priſtaldum no-
mine Moys , de villa Heten , vbi prænominati caftrenfes Heues , non compa-
ruerunt præter vnum , qui dixit fe vocari Forcos , & vnum de aduerfariis , &
miffum effe ex parte fociorum fuorum,& fubterfugit iudicium ferri candentis ex
parte fociorum fuorum , & ex parte propria , dicens , fe & focios fuos , falſo
prænominatos villanos Echek , de contribulatu peciiffe.
§. CCVII. Vniuerfi villani Sagu , & vniuerfi villani (g) Haláz de Prouin-
cia Ňaugrad , impetierunt ioubagiones eiusdem caftri , fcilicet : Gilianum ,
Michaëlem , Hyuan , Paulum , Vlues , Tinthur , Shubancam , Heráicum , Pau-
lum , Chepanum , Feketem , Tiburcium , Zemerem , de deſtructione rerum fua-
rum , ad æftimationem fexaginta marcarum , iudice ( h) Bolofoy Comite de Nau-
grad , permiffione & auctoritate Nocolai Palatini Comitis iudicante. Priſtal-
do Micou de villa Belk. Prænominati ioubagiones , in termino , quem præfa-

tus Priſtaldus vtrique parti fe dixit præfixiffe , fcilicet : in octaua Joannis Bap-
tifta , Varadini non comparuerunt.
6. CCVIII. Anno ab incarnatione Domini Millefimo ducentefimo decimo fep-
timo , regnante victoriofiffimo Rege ANDREA. Simone Varadienfi Epifcopo exi-
ftente , Gyula Comite Palatino , Nimcha Com te Bichorienfi , Anniano Lectore
& Notario, Bichorienfes de centurionatu Sceculzaz , & horum præcipue Tenken ,
de villa Ebey , impetierunt quendam liberum hominem , nomine Deum , di-
centes , quod eorum effet conciuis. Deus autem dixit fe liberum effe omnino .
Nimcha itaque comes Bichorienfium, ex præcepto regis eos difcutiens, interro-
gauit refponfa ioubagionum Bichorienfium , fcilicet : Luce Hednogionis , Petri,
Bibac , Tegegu , & aliorum. Qui cum præfatum Deum , & ipfi caftrenfem effe
dixiffent , pofuit hoc , fuper iuramentum eorum , quibus iurare non auden-
tibus , caftrenfes condemnauit , & prædictum Deum liberum effe denuntiauit ,
atque

c. ) COOFFICIALES , miniftri funt , feu ferui , centurionatibus , in quos , Hun-

gariæ prouincias , fubdiuifas fuiffe, ad §. 144. not. s. expofitum eft , fubiecti.
f. De fingulis liberis , denarii octo , olim colligebantur , qui lege COLO-
MANNI lib. I. cap. 45. partim abrogati , partim limitati , tutandæ libertatis nomine,
peudebantur. cap . 80. Erant autem liberi duplicis conditionis , vtpote ; indigena,
cum regis , tum ciuium auctoritate , libertate donati , cap. 45. extranei item , qui,
& liberi hofpites , ficuti Slaui , dicebantur , perficiendarum operarum cauffa , in
agrum Hungaricum , demigrantes, cap. 80.
g.) Superat hodiedum vicus Halfzi , orientali Ipola margine , in Comitatu
Neogradienfi , modico interuallo , a Szétsény oppido , feiunctus. de quo illic.
h. ) Floret adhuc , illuftris Comitum Balafla ftirps , in Comitatu Neogradienfi ,
de qua, euolue Notitiam Hung. Tom. IV. in Hiftoria Opidi Ipoli-Gyarmath.

i. ) PRISTAL .
 Per iudiciumferri candentis. 237

atque per Joancham Comitem , (i) Priftaldum regis , præfentibus prænomina-

tis caftri ioubagionibus , libertatem eius nobis fecit conteſtari.

§. CCIX . Sol, filius Salomonis , litigauit cum (k) Abbate de monafterio Ga-
brielis Jobem , de quinque capitibus hominum , tribus viris & duabus mulieri-
bus , coram Simone Varadienfi epifcopo , & quibusdam canonicis eius , Mar-
tino & Vidone , & coram Nuncha comite Bichorienfi , dicens illos , quod fui
iuris effent , econtra præfatus Abbas afferuit eosdem , quod foror ipfius , Sol
nomine Sebe , fub tali titulo ecclefiæ Gabrielis dimififfet , vt vnus illorum nomi-
ne Choloz (1) ferviret ecclefiæ San&ti Michaelis , annuatim cum fexaginta pani-
bus, vno boue trienni , tribus anferibus , quinque gallinis , & fex cubulis cere-
uifiæ , atque denariis ad tres miffas , & duæ mulieres , fcilicet : Scepa & Ve-
derey , effent lotrices eiusdem ecclefiæ. Duoque viri , fcilicet : Sekur , & Loto-
más, liberi quidem effent , fed (m ) legatarii. Prænominatus itaque iudex , ſci-
licet : Neuca Comes , pofuit hanc caufam fuper iuramentum Decani , de fu-
pradicta ecclefia , & fratris illius , quem aduerfarius eligeret , & de comprouin-
cialibus teftibus fuper iuramentum Joachin de Lazdu. Qui cum parati eſſent
iurare fuper ( n) fepulchrum Sancti Ladislai Regis coram Paulo facerdote , co-
ram Tumpa & Sidrac , Archidiaconis & aliis. Supradictus Sol , adiurare eos
recufauit , præfente Priſtaldo nomine Thoma filio Stepbani de territorio Bi-
chorienfi.

§. CCX. Detufa, de villa Sárus, impetiit conuillanum fuum nomine Detreb,

de combuſtione domus fuæ , & de furto , quos Petúr curialis Comes , Dionyfii
Regiæ Maieftatis (o) camerarii ex præcepto Domini fui difcutiens , mifit Vara-
dinum ad iudicium ferri candentis per Priſtaldum Sidizlou nomine , Detreb ita-
que portato ferro Varadini , iuftificatus eft.

§. CCXI. Helg , de territorio Bichorienfi , impetiit Petrum & Paulum , fi-

lios Botb Hodnogionis , dicens , quod cum vrgente neceffitate , ad prædium il-
lorum , cum tribus libertinorum capitibus confugiffet , & poftea ceffante ad-
uerfitate , ad terram natalem redire difponeret , illi tres libertinos illos ab eo
violenter abftuliffent. Qui cum hoc fe feciffe negaffent , Nuncba Comes Bi-
O002 cborienfis

i. ) PRISTALDVS REGIS quinam fuerit , indicatum eft ad §. 1. not . 6. Munere

hoc non folum nobiles , verum Comites etiam , defunctos fuiffe , ex hoc loco
euidenter elucet.
k. ) ABBATIA S. GABRIELIS , in Varadienfi Diœcefi , floruit circa annum 1217.
PETRVS PáZMÁNY Append. II. p. 107. MARTIN. SZENTIVANY Differt. Paralip. Catalog. 34.
1. ) Diuerfa erant feruorum ecclefiæ munia . Quidam enim glebæ fuerant ad-
fcripti , S. 203. not. y. quidam , in animæ refrigerium , ecclefiæ donati , & Du-
Jenici dicti, §. 132. quidam , inter cœnobii minifteria relati , §.7. not. m. Secundi
generis eft Choloz ; tertii , Scepa & Vederey , monafterii Gabrielis lotrices.
m. ) Sicuti legatariæ funt , res ac prædia , monafteriis , aliisque , mortis no-
mine , donata , FVLCVINVS de geftis Abbatum Leobienfium , cap . 4. ita , legatarii
perfonæ , cum liberæ , tum dominicæ poteftati fubie& tæ , in quorum bonis, poft
mortem , ecclefiæ , vel alteri , cui legantur , mortarium , id eft , ius , in bonis
demortui , competebat.
n. ) IVSIVRANDVM , quod Varadini , ad fepulchrum S. Ladislai fiebat , con-
tre&
tatis fan&
ti regis reliquiis , præftabatur. vid. §. 110. not. h.
o. ) CAMERARII dignitas eft in palatio regio , cui CAMERAE regiæ , id eft , The-
fauri feu reddituum & cimeliorum regis , cura incumbebat. Dignitate hac
ornatus erat magifter IPPOLITVS CASTELLANVS de Arua , regnante CAROLO I. vid.
Decretum an. 1342.

p. ) De
238 Ritus exploranda veritatis ,
chorienfis , per Priſtaldum nomine Benedi&um , de villa Vduori , mifit illos Va
radinum : vbi præmemoratus Helg , portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCXII . (p ) Miniftri Regis de prouincia Zabolch, fcilicet : Ina , Elea, Ni-

colaus , Forcos , Tomas , Ifaac , Bol , Joannes , Abfolon , Petur , Paul , Fequete , Pri.
mus , Egidius , Archidiaconus , Petb , Poufa , Ferqued , Leuftach , omnes iſti
cum cognatis fuis , item populis Agrienfis ecclefiæ , præterea curialis Comes de
Zabolch , impetiere de furto Dorcum , de villa Bala , Benedictum & Paulum , de
D
villa Bulcan , Degam , de villa Petri , Homdeum , de villa Nánas , & feruum ejus
nomine , Marcellum. Iudicibus Banc , & Benedicto comitibus , Priſtaldo Myska,
de villa Hologd. Prædictus Homdoy & feruus eius , Marcellus , portato ferro
iuftificati funt. Alii vero non comparuerunt , & iudices refcripferunt , eos
haberi pro condemnatis.

§. CCXIII. Comprouinciales de Zabolch , & horum fpecialiter Paulus &

Petrus de villa Ethe , impetierunt Homodeum , de villa Bolth , de latrocinio ,

iudice Banc Comite , Priſtaldo Mysca præfato , prædictus Homoderus , por-

P
tato ferro , iuftificatus eft.

§. CCXIV. Comprouinciales de Zobolch & horum fpecialiter Tump , de

villa Petur , impetierunt Nicolaum , Beufam , Mantam , Joannem , Geyfam, Bo-
tonam , & Egidium , de villa Cyequen , de furto , iudicibus Banco & Benedido ,

Priftaldis Myska & Shazlon. Ex illis Manta & Joannes , portato ferro , ad ( q)
folutionem non exiuerunt de Ecclefia , præterea prædicti Geyfa , Botona , &
Egidius , combufti funt. Præfati vero Nicolaus & Beufa , in dato termino , Va-
radini non comparuerunt.

§. CCXV. Comprouinciales de Zobolch , & horum fpecialiter Ela , de villa

Tholna , impetierunt Bacam . de villa Tam , de furto , iudicibus Banc & Bene
dicto comitibus , Priſtaldis Miska , & Shazlou , prædictus Baka , portato ferro
combuftus eft.

6. CCXVI. Comprouinciales de Zobolch , & horum fpecialiter Georgius de

villa Vtholm , impetiere de furto , Jacobum , de villa Onuz , & Mocyodum , de
villa Nánas , iudicibus Banc & Benedi&o , Priſtaldis Miska & Shazlou . Prædi-
&
tus Jacob in dato termino non venit in locum. Mocyod vero , portato ferro ,
ante folutionem manus , fugit.

§. CCXVII . Cum quidam Coloman nomine , de villa Vlozyghaz affereret

coram Banco comite , quod Muboltum , de villa Shyub quinque villæ impetiif-
fent de furto. Quidam Petrus , de villa Shazta negauit ex parte quinque vil-
larum , eundem Mobultum impetitum effe de furto. Præfatus itaque iudex
mifit prædictum Colomannum & Petrum , ad Proudam , vbi Petrus ftetit ad iu-
dicium ferri candentis , Colomanus autem non comparuit , & iudex mandauit
per Priſtaldum fuum , nomine Joannem de Bichor , prædictum Colomanum ha-
beri pro condemnato.

§. CCXVIII. Cuta , de villa Sur , impetiit conuillanum fuum , fcilicet :

Fintur de furto. Prædictus Finthur , portato ferro iuftificatus eft. Iudicibus
Banc , & Benedicto. Priſtaldis Misca & Shaulou.
§. CCXIX

p. ) De miniftris regis dictum eft , ad §. 83. not. c. §. 96. not. s. de populis

ecclefiæ , ad §. 127. not. r. de ciuibus vero caftri ad §. 133. not. b.
q.) Ad folutionem , manus non exinerunt de ecclefia. conf. §. 216. Nam,
inuolucbatur , vel pannis , vel linteis , atque inuolucrum illud , figillo Capituli
obfignabatur : ne , feu magie naturali , feu dolo malo , fieret locus.
r. ) Mona.
 Per iudicium ferri candentis . 239

§. CCXIX. Furcug , & Vilma , de villa Tam , impetiit Paulum de furto ,

de villa Nanas , iudicibus Banko & Benedi&o , Priftaldis Mifca & Shazlou. Præ-
fatus Paulus , in dato termino Varadini non comparuit , & iudex habuit pro
condemnato .

§. CCXX. Teka,de villa Vod, ( cum) comprouincialibus de Zobolch, impetiit ,

5
Kebeket & Bodolt de villa Zunuchy , de furto , iudicibus Banc & Benedicto , Pri-
ftaldis Miska & Shazlou. Prædicti fures Kebeket & Bodol , in dato termino Va-
radini non comparuerunt , & iudex habuit eos pro condemnatis .
§. CCXXI. Nicolaus , de villa Erdei , impetiit dominum Ibad , feruum (r).
Monafterii de Taplucya Mifcocii , de damno duarum marcarum , iudice Banc ,
Priſtaldo Gregorio de villa Petur , qui Varadini taliter conuenerunt : quod Ibad
daret vnum bouem & tres (s ) penfas , Nicolao , & idem fatisfaceret Priſtaldo,
dando marcam & dimidiam , & Priſtaldus iudici fatisfaceret,

§. CCXXII. Nicolaus , de villa Erded , impetiit conuillanum fuum , no-

1 mine Shaman de furto , coadiuuantibus comprouincialibus fuis , iudice Banc ,

Priſtaldo Gregorio prædicto. Shama portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCXXIII. Suda , de villa Gegy , coadiuuantibus comprouincialibus fuis,

1 impetiit Michaëlem ioubagionem ecclefiæ Debruenfis de furto , iudice Banc , Pri-
ftaldo Gregorio prædicto. Michaël, portato ferro, iuftificatus eft.
§. CCXXIV. Ibad,de villaLad,(cum) comprovincialibus fuis,impetiitTorfam,
de Nylos de furto , iudice Banc , Priftaldo Gregorio prædicto. Præfatus Torfa,
1 ad folutionem manus non exiuit de ecclefia.

§. CCXXV. Vrman , de villa Erdei , impetiit conuillanam fuam , fcilicet :

vxorem Batur , pro adulterio. Iudice eorum Madian , & iudice Archidiacono
Petro , Priſtaldo Huldeg de eadem villa , qui Varadini , pro bono pacis taliter
conuenerunt ; quod vxor Batur , iudicibus fatisfaceret , Vrman vero Priftaldo.

§. CCXXVI. Simon , de villa Gyad , Teca , de villa Tat , impetierunt

Andream , de villa Seuryegu , pro quinquaginta marcis , iudice Nicolao Palatino
comite , Priſtaldo Erded. Prædictorum homines , fcilicet : Simonis , & Teke ,
portato ferro , combuſti funt.

§. CCXXVII. Laurentius , de villa Katay , litigauit cum Daniele , Petro,

& Laurentio , de villa Dingonogu, pro triginta marcis, iudice Nicolao Palatino,
Priftaldo Pouja , de villa Libicy. Homo prædicti Laurentii de Kata , portato
ferro , iuftificatus eft.

§. CCXXVIII. Sumuracus , (t) Pofonienfis come , coram iudice delega

to a rege , fcilicet : Aguz comite , litigauit cum deem & octo hominibus ,
de villa Shut (u) pro quindecim marcis , quos Agus comes iudicans per Pri-
ſtaldum Tolnam , de villa Sen Niclous , mifit Varadinum ad candens ferrum , vbi
homo prædicti Sumuraci comitis , nomine Zakens , portato ferro, iuftificatus
eſt.
Ррр §. CCXXIX .

r.) Monafterium de Tapoltza , penes Miskolzinum , de quo , ad §. 41. not. o.

s. ) De penfa, lege ad §. 16. not. p.
t.) SVMVRACVs , inter Comites Pofonienſes , ad annum millefimum ducen-
tefimum feptimum & decimum , §. 208. adeoque ad ANDREAE II. regimen eft re-
ferendus.
u. ) Villam Shut , in Cituorum infula , quam die Schütt Germani , Csalló - köz
Hungari adpellant , ftetiffe ; ficuti Sen Niclous , in vicino Mofonienfi Comitatu , ex
locorum hodiernorum cognomine , poteft colligi.
Decad. I. Monumentum V.
▼v.) Dvar.
240 Ritus exploranda veritatis ,

§. CCXXIX. Borokun , filius Gynle , impetiit quosdam Dufinicos (vv ) de

villa Jouan , ad ecclefiam fancti Petri in eadem villa attinentes : fcilicet : Obu
ganum , Thecum , Chemam , Chemam , Michaëlem , Petrum , Latamafum ,
Martinum , Chedam , & Cozmam , dicens , quod cum fint Dufinici a genere
eius , fcilicet : Joban manumiffi , contra ipfum tamen fuperbiant. Illi autem
refponderunt , fe Dufinicos quidem effe a præfato Joban cum terra fua dimiffos ,
fed eundem Joban nulla confanguinitatis linea ad ipfum , videlicet Borocum per-
tinere , & ita feipfos nullo penitus dominio, eidem Borosum effe obnoxios. Bane

igitur comes de Burg , pofuit fuper iuramentum Martini , & Fonchukae cogna-
torum Borokun , & fuper iuramentum duorum finitimorum , quos aduerfarii
eligerent , & mifit vtramque partem Varadinum, per Priſtaldum nomine Stepha-
num , de genere Zachu de villa Berenta , vt illis quatuor ibi iurantibus , me
moratum Joban effe genus Borokun , conftaret. Dato itaque eis termino in

Dominica, factus eft , nominati Dufinici , cum Priftaldo ipforum Stepbano , præ-
nominatos teftes , adiurati fuere Varadini ; fed prædicti teftes non compa
ruerunt , præfatus tamen aduerfarius , miffo (x) feruiente, dixit eos fuiffe ci-
tatos ad regem , & ideo ad terminum non potuiffe venire. Dato item fecundo
termino , vert prænominatus aduerfarius , & ficut prius per feruientem , ita
per fe ipfum dixit , iam dictos teftes citatos effe ad (y) regem, & ideo ad ter-
minum non potuiffe venire. Sed cum hoc præfato iudici falfum effe conftitit,
præfatum Borokun condemnauit , & prænominatos Dufinicos , cum terra eorum
iuftificandos effe , fecundum præfcriptam affertionem eorum & Priſtaldum
fuum , teftimonio capituli Varadinenfis , fecit condemnari.

§. CCXXX. Comprouinciales noui caftri , & horum fpecialiter Bors ,

Guza Quere , de villa Alexandri , impetierunt feruientem Egidii , de villa Petur,
nomine Kochum , de furto , iudice Banc , Priſtaldo Gregorio, de villa Petur. Ro
cbus , portato ferro , mundatus eſt.

§. CCXXXI. Tota villa Tumr , impetiit Martinum , filium Mochou , de

genere Beli Bani , de damno quindecim marcarum, & de occifione duorum ho-
minum , iudice Bane , Priſtaldo Alberto , de villa Nobcodi , qui in loco taliter
conuenerunt. Quod prædictus Martinus , perfolueret feptem marcas prædi-
&
tæ villæ Tumur. Idem Martinus fatisfaceret iudici ; Priſtaldo vero , villa Tu-
mur fatisfacere teneretur.

§. CCXXXII. Petrus , de villa Gyon , impetiit conuillanum fuum Domi-

num Segym, de occifione cognati fui per violentiam , iudicibus Barraba comite ,
Magiftro Fila , Priſtaldo Omodoi. Scegyun , portato ferro Varadini , iuftifica-
tus eft.

§. CCXXXIII .

vv. ) DVSINICOs , feruos fuiffe ecclefiæ , teftamento datos , obferuatum eft

ad S. 132. not. a. Ceterum , vox Dujenik , origine Slanica eft Sarmaticaue ; a Duffe ,
quod animam fignificat ; nan , fiebant omnino ecclefiæ obnoxii , ab heris fuis , vt
remedio effent anima mortuorum: Nefcio , annon, & a Dluznik , hoc eft, Debitor,
: vnde Dufenik, elifo elemento , deriuare queam.
x. ) Seruiens , hoc loco , non militem , fed famulum , feu pedifequum li
berum , denotat. vid ad §. 23. not. y.
y. ) Ante BELAM III. cauffæ quorumuis nobilium, coram rege examinabantur,
in quorum confpectum , omnes promifcue admitti , ea de cauffa , folebant. M
ROGERIVS, in Epiftola in Carmen mijerabile , apud Thuróczium cap. 6. p. 180. Abroga-
uit morem eum , BELA III. petitionum ac precum formulis , atque duobus pre-
cum miniftris,Referendarios vulgo dicunt , inftitutis , BONFINIVS , Dec. II . Lib. VII.
initio , p. 270 , 40. MATTHIAS Coruinus poftea , non tam lege perlata , quam po-
pularitatis ftudio, ritum eum reduxit quodammodo, a fequutis regibus, iterum ite-
rumque antiquatum. z. ) Sicut
 Per iudicium ferri candentis.
241
§. CCXXXIII . Moruic , de villa Baro impetiit quendam nomine Becum ,
fine manibus de damno quinque marcarum , iudice Gyula comite Palatino, Pri-
ftaldo Bertolom. Homo Mouricini , portato ferro , iuftificatus eft.
§. CCXXXIV. Agya , & Dionyfius comites , impetierunt ioubagiones Pri-
uarti , qui funt in villa Vodozt , fcilicet : Vs , Pascham , Leuftacbium , Petrum,
Chekam , Scendu , Paulum , Bedur , Schechni , Rodum , & Sthanum , dicentes ,
quod furati effent pecuniam matris ipforum ; quibus rem negantibus , Smarag
dus comes >
ex præcepto Regis Andrea : difcutiens per Priſtaldum , nomine An
dream , de villa Zumlun , mifit Varadinum. Vbi prædicti comites , candentis
ferri fubterfugerunt iudicium , dicentes , aduerfarios fuos iuftos effe , & quod
ipfi ignoranter eos impetiiffent de furto ; Priuartus autem & ioubagiones eius,
pro bono pacis & intuitu cognationis , dimiferunt Agye & Dionyfio comitibus
debitum ( z) talionis , in quantum ad ipfos attinet.

§. CCXXXV. Michael , Paulus , & Zoulat , dixerunt fe teneri Agye , &

Dionyfio comitibus , in triginta marcis argenti , & debere decem perfoluere in
die Ramis palmarum ( a) , & alias decem , in fefto Afcenfionis , tertio decem , in
fefto Joannis Baptifta.

§. CCXXXVI. Cufid , vxor Dominici , de villa Sanda Crucis , portato

ferro contra Ananiam conuillanum fuum , oftendit fe non effe veneficam ,
iudice Paldus vicearchidiacono de Zounuk , Priſtaldo Laurentio , de villa Detreb.
1
§. CCXXXVII. Boncia , de villa Firu , impetiit generum fuum Sombam¸
1 & matrem eiusdem , fcilicet : Rugam , & Fratrem Ruge , fcilicet : Moncau , de
fuffocatione (b) fororis fuæ , videlicet ipfius Bontia , iudice Mica comite , Pri-
ftaldo Bartholomao de villa Nyec. Qui Varadini taliter conuenerunt , quod Som.
ba habetur pro homicida , & Ruga perfolueret quinque marcas fertone minus,
vsque feftum Sancti Georgii , & idem fatisfaceret Priſtaldo , partem vero iudicis
Boncia perfolueret.
6. CCXXXVIII . Muncu , de villa Beruei,impetiit conuillanum fuum, ſcili-
cet : Vidam , de confenfu & participatione atque proditione rei furtiuæ , iu-
dice Villico ipforum , fcilicet : Vulchi , Priſtaldo Lotomas , de eadem villa ; alium

quoque de villa Margneta , nomine Vulchim , impetiit idem Munc de furto, Pri-
ftaldo Herrico , iudice Tumpa curiali comite de Zounuc. Varadini autem por-
tato ferro , & Vida , & Munc , iuftificati funt.

§. CCXXXIX . Simoun , de villa Semec , vt ipfe dixit de fe , Priſtaldus

Joannis curialis comitis de Bichor , vt item de fe dixit , conteftatus eft ex par-
te præfati comitis , & Tupfa , Biloti Bichorienfis , quod Varou , filius Korochi
de villa Iraz , citatus a conuillano fo nomine Hyued , & item a Jacobo , Aiber
to , Teodoro , Forcoft , Pentek, Guntu , Kemedu , Vruz , Chicou , quod de villa
Sari , pro furto (c) fepties ante præfatos iudices , & ante prædeceffores Joannis
Ppp 2 comitis

z. ) Sicuti talionis poena , pœnam reciprocam , ita talionis debitum , debitum

reciprocum , feu vicarium , vel reciprocum pœnæ genus fignificat. conf. du Fres-
NE Gloffar. voce Talionis pœna.
a. ) DOMINICA Palmarum , feu in ramis palmarum , denominationem ex textu
accepit euangelico .
b. ) Præter cardialgicas , hystericas , vterinas , & quæ punientium manu
accidunt , fuffocationes violentas ; obferuantur in Hungaria , inter Serbios , alias-
que gentes , nocturnæ Vampirorum fuffocationes , quo nomine , exfanguium in
fepulchro cadauerum, vmbræ , intelliguntur. Sed de Vampiriis , viderint alii.
c. ) TRINAM forenſem proclamationem , tum demum adhibitam fuiffe : quum
fepties ad iudicium citatus , non comparuiffet , ex hac §. luculenter colligitur.
d.) Pro-
242 Ritus explorandæ veritatis ,
comitis non veniffet ; Joannes itaque curialis comes , & Tupfa Bilotus , ipfum
furti reum condemnaffent.

6. CCXL. Andreas , filius Scerben , dicens fe habere votum eundi Jerofoli-

mam , & nunquam inde reverti , abfoluit ( d ) vxorem fuam , dans ei nubendi

licentiam alii marito , & dans ei duo capita hominum. Vxor autem fua con-
teſtata eft per fratrem fuum Stephanum , abfoluiffe maritum fuum a coniugio
fuo , & ab omni dote omnique debito , in quo maritus eius ei tenebatur , afſe-
rens fe contentam effe , duobus illis capitibus hominum , quos maritus fuus
ei contulit.

§. CCXLI. Tuno , & Legyn , caftrenfes Bichorienfes , de villa Gyan , coad-

iuuantibus Luca , Principe exercitus , & Matthia centurione , impetierunt li-
bertinos Forkos & Kelemen , fcilicet : Iseput , Bulfubut , Chimont , Sashat , Me.
duet , Ilobarut , hos omnes cum filiis fuis. Item , Belad , Egidut , Tadeufut ,
pro conciuibus fuis. Kelemen autem & Forcos , dixerunt eosdem (uos effe liber.
tinos , & accepto iudice a domino rege ANDREA , Smaragdo comite , & Priſtal-
do Jula , filio Vaca , inter multos adduxerunt Micam comitem , in teftimonium,
cuius teftimonio, cum præfatus iudex effet contentus , ex præcepto regis , po-
fuit fuper iuramentum ipfius Micæ comitis , vt fcilicet : ipfo fuper fepulchrum
Sancti Ladislai regis iurante , prænominati libertini , prænominatis Kelemen &
Forcos, redderentur. Cumque Mica comes ftaret ad fanctum fepulchrum iuratu-
rus , prædicti caftrenfes reconciliati funt , cum Kelemen & Forcos , ita fcili-

cet : quod ipfi reddiderunt prænominatos libertinos præfatis Kelemen & Forcos,
fcilicet : in puritate promiffa ; compromiferunt enim Kelemen & Forcos , quod
receptos libertinos fuos , in inferiorem conditionis ordinem non deprimerent ,
ſed in eodem ſtatu, fcilicet : libertinorum retinerent, generaliter de ipfis quo-
que caftrenfibus alia ablata , non requirerent.

§. CCXLII. Vniuerfus Varadinenfis Ecclefiæ conuentus , vniuerfis , præ-

fentes literas infpecturis , falutem in Domino. Anno Domini Millefimo Ducen-
tefimo Decimo fexto , in feptimana Omnis terra , Fareafius filius Gyama , veniens
cum Martino de villa Guezdei , Priſtaldo Gyula comitis Palatini , ad iudicium
ferri candentis , contra Martinum de villa Zobolfu , raptorem fcilicet : filiæ fuæ,
& contra coadiutores illius , ftetit per totam feptimanam illam , fed nullus de
aduerfariis fuis comparuit , præter quendam nomine Scegium , qui fe nobis &
poftea iudici coadiutorem præfati Martini fuiffe confeffus , exoculatus eft. Me-
moratus itaque Forcafius ad præfatum iudicem reuerfus , renuntiauit cum Pri-
ſtaldo fuo , aduerfarios fuos ad iudicium ferri non veniffe : iudex igitur con-
demnauit illos. Nam per eundem Priſtaldum fuum , & Farcafium , tales nobis
remifit literas. Gyula DEI gratia (e) comes Palatinus , cuncto capitulo Varadi-
nenfis Ecclefiæ falutem & dilectionem. Notificamus vobis , quod aduerfarii
Forcos , quorum nomina hæc funt : Mortun , Zobolchi , cum feruientibus eo-
rum , Moruc , Joanus , Niclous , Stephan , & frater eius Joud , & feruus fuus
Scimad , Gyomolth , Tyod , Petka , & unus germanus eorum Bena , Gyurg ,

Mogud ,

d. ) Proficifcentibus in Palatinam , propter votum vltra marinum , ad libe.

randam terram fan&am , diuortium ad thorum , iure conceditur Canonico, c. ex
multa. §. In tanta. de Vot. & Voti redempt. per ingreffum autem religionis , etiam
quoad vinculum. Conc. Trid. fejs. 24. can. 6. c. ex publico 7. de Conuer . Conjug.
e. De caftrenfibus , vid ad §. II. not . y. de principe exercitus ad §. 133. not. d.
de centurione ad §. 110, not, g. de libertinis autem ad §. 208. not. g,

f. ) Juran.
 Per iudicium ferri candentis. 243

Mogud , Abel, Olberth , & feruiens fuus Chyma, Matthæus, Cecur , Scenter , Ab-
ram , Vece , Toluoy , Buc , Scumud , in præfentia noftra remanferunt , & eos
ferrum leuare in locum Varadinum mifimus , quos termino præfixo , Priſtal-
dus nofter non dixit veniffe : quod , fi verum eft , & vos fcitis , quod prædi-
ti homines ibi non fuerint , iam dicti Farcafii caufam literis affignate, & omnes
&

prænominatos remanfiffe. Nos autem , ficut prædiximus , huius rei teſtes fu-
mus , quod prænominati homines , in prædicta ſeptimana , Omnis terra , Va-
radini non comparuerunt , præter iam dictum Scegium.
§. CCXLIII. Paul , de villa Beltuk , impetiit omnes Flandrenfes ( f ) de
Batar , pro occifione fratris fui Benedicti. Quod , cum prædicti Flandrenfes
non diffiterentur , fed dicerent fe illum in latrocinio occidiffe ; Efau comes de

Hugofa , ex præcepto regis difcutiens , per Priſtaldum , nomine , Martinum ,

mifit Varadinum ad candentis ferri iudicium ; vbi Paul portato ferro , iuftifi-
catus eft.

§. CCXLIV. Poufa , requifiuit duos feruos vxoris fuæ , filiæ Hudus comi-
tis , fcilicet : Tutan : & filium eius Lucam , coram Neuka comite Bichorienfi
a Canonicis de Sancto Protomartyre : illi autem dixerunt , eosdem feruuos dona-
tos effe ab vxore ipfius , pro (g ) remedio animæ prioris mariti fui , fcilicet :
Boc. Præfatus itaque iudex pofuit fuper iuramentum vxoris Poufa , quod fci-
licet ipfa iuraret cum duobus filiis fuis in ecclefia Sandi Protomartyris , & illos
feruos pofitos in eadem ecclefia auderet educere de ecclefia. Affignato itaque
termino , præfata mulier , cum filiis fuis non venit , neque procuratorem (h)
caufæ fuæ mifit. Præmemoratus itaque iudex , condemnauit eam , & mari-
tum eius Poufam , & per Priſtaldum nomine Samam , de villa Burfa , nobis
conteftari , & præfenti pagina fecit æternari.
1
§. CCXLV. Michael , filius Deda , impetiit Vitalem , de genere Aba , (i)
dicens , quod per filium ipfius paffus effet damnum , ad æftimationem duarum
marca-

f. FLANDRENSES e Flandria oriundi , iidem funt , quos THÚROTZIVS Chron.

P. II. cap. 22. RHENENSES nominat.
1
g. Pro remedio animæ , ferui , Dufenici vocabantur. §. 132. de quibus fæ.
pius dictum .
h. ) Quem Hungari , cauffæ Procuratorem adpellant , Patronus , vel Aduocatus
apud Romanos dicebatur. Procuratores enim ærarii , aurariarum , officinarum-
que præfe&i erant , ad quos , vel ærarii , vel aurarium , vel baphiorum , cete-
rarumque rerum , cura , pertinebat. vid. SAMVEL PITISCVS Lexico Antiquit . Roman.
voce Procurator.
i. ) Ex peruetufto genere de ABA , illuftris de REDE ftirps , fuccreuit : ficu-
ti nobis , MICHAEL TELEKI de Szék S. R. I. Comes , Hungariæ & Tranfiluaniæ re-
rum peritiffimus , ex diplomatibus demonftrauit. Scilicet : proftant inclytæ fami-
liæ de REDE litteræ gentilitiæ , quibus , in iudiciis , iure poftliminii inftitutis
euicta eft illuftris ftirpis , ex genere ABA , origo. Teftantur id litteræ , Domina-
rum Annæ & Claræ , de genere ABA diuifionales , a LADISLAO Duce Apuliæ , &
regni Hungariæ Palatino , exhibitæ. Hinc , regnante CAROLO I , tres , ex genere
ABA floruere : Petrus , cui CAROLVS I. anno 1338. nundinarum priuilegium , &
anno 1340. iu Zolyio , venationis loco , donationem fuper poffeffione T. conceffit.
Demetrius , cui , idem rex , nundinarum hebdomadalium peræque priuilegium ,
in oppido T. anno 1330. largitus eft; & Magifter Nicolaus , Petri de genere Aba , filius,
quod indicat , CAROLI I. priuilegium nundinarum , in poffeffione T. in comitatu
T. anno 1338. datum , priuilegium item iuris gladii , Ordinum regui nomine
eidem Nicolao tributum. Hos vero , ex Vitali , de genere ABA , & ex eodem ,
illuftrem de REDE ftirpem , prognatam effe , pronum eft colligere. Suffragantur
litteræ precum , pro animabus familiæ REDEI vtriusque fexus , anno 1456. con-
Decad, I. Monumentum V. fcriptæ
244 . Ritus exploranda veritatis ,

marcarum & dimidiæ coram arbitris , videlicet , Duda , Petro , & Tugza, de villa
Vnga. Qui difcutientes eos , miferunt per Priſtaldum , nomine Zekeй , ad

examen ferri candentis Varadinum , vbi homo prædicti Vitalis , portato ferro
iuftificatus eft.

§. CCXLVI. Roma , de villa Beu , impetiit Paulum , de villa Numchuny,

de damno vnius marcæ & dimidiæ, quos ( k) Laurentius , iudex curiæ, & Comes
Nitrienfis difcutiens , mifit per Priſtaldum , nomine Petrum , de villa Kér , ad
examen ferri candentis Varadinum : vbi homo Roma, portato ferro, mundatus eft.

§. CCXLVII . Zabaria , filio Joannis , de villa Jarum , fine omni hærede

mortuo , vxor eius nupfit Mico filio Nicolai , qui Mico & Paulus frater vxoris
eius , traxerunt in caufam nominatum Joannem, & fratrem ipfius Iromom facer-
dotem , pro dotaliciis , præfatæ mulieris , ante Alexandrum ( 1) Varadienfem
Epifcopum. Ipfe autem eandem caufam delegauit Stephano Archidiacono &
Oeconomo (m ) fuo, debito fine decidendam . Illi vero coram illo conſtituti
refponderunt : fe dotes illas totaliter perfoluiffe coram idoneis teſtibus , de
prouincia ipforum : quod , cum iam dicti actores negarent ; Joannes , & Iro-
mus iuffi funt teftes fuos exhibere. Quibus exhibitis , præfatus iudex dele-
gatus , pofuit fuper iuramentum ipfius Joannis , & Iromi , & præterea decem
teftium , fcilicet : Lodi , Abbatis de Cholt , (n) Hefce , de villa Carol , Apae ,
Mica , Joannis , Dominici & Balad , de genere Borfa , Leonardi , de genere
Zuord , Beliamin , facerdotis , de villa Zigholm , & Pauli comitis de genere Ama-
ragdi , qui omnes cum ad fepulchrum S. Ladislai regis iuraturi accefliffent ,

fæpe iam dicti actores non aufi funt eos adiurare , fcilicet : aduerfarios fuos ,
pro iuftis dimittendis : pacem eorum , interuentu amicorum , impetrarunt ,
præfente Priſtaldo ipfius caufæ , Beniamin Vicearchidiacono de villa Nadan.

§. CCXLVIII . Multitudo caftrenfium de Burfod, & quidam ioubagiones (0)

eiusdem caftri , fcilicet ; Petrus , & Colman , vociferati funt , contra Deme-
trium

fcriptæ, & fummi Romanorum Pontificis delictorum venia , Paulo de Réde , eius-
demque filio Johanni , ficut & conforti , ceterisque prolibus ac hæredibus ,
conceffa.

k. ) LAVRENTII , iudicis Curiæ & Nitrienfis Comitis , nulla fit in JONGELLINI

Catalogo Iudicum Curia , ad calcem Monarch. Hungar. de REVA , mentio. Inferendus
itaque eft iisdem , & inter DOMINICVM , anno 1190. atque MARCELLVM , an. 1221 .
iudices Curiæ , ad annum 1217. referendus.
1. ) ALEXANDRVм Præfulem Varadienfem , ab anno 1220. ad annum 1235.
floruiffe , obferuat. MARTIN SZENTIVANY Differt. Paralip, catalog. 22 .
m. ) Vt, in vnaquaque ecclefia cathedrali , OECONOMVS e clero illius eccle-
fiæ , cligendus , inftitueretur ; ftatutum eft , in concilio Chalcedonenfi , can. 22. &
Nicano II. can. II. ne cura rerum redituumque ecclefiafticorum , Epifcopos , Pres-
byteros & Clericos , a diuinorum officiorum exfecutione , quodammodo auoca-
ret. Qui , non tantum ecclefiarum bona , fuperftite Epifcopo adminiftrabat , fed
etiam illo excedente e viuis , corum curam gerebat , de iis , Epifcopo fucceffu-
ro rationem redditurus. Concil. Chalcedonens, can. 25. Concil. Valentin , can. 2. Synod.
Spalenfis II. can. 9. Toletan. IV. cap. 47. Id autem muneris fuit Archidiaconorum , de
quibus ad §. 249. Confer. Actor. cap. VI. ver. 2. feqq .
n. ) Abbatia de CHOLT , quæ anno 1217. floruit , cuiufnam fuerit or
dinis , incertum effe fcribit, Cardin, Pázmány Append. II. p. 107. & MARtInvs Szenti-
VáNY Differt, Paralip. Catal.

Joubagiones exemtos , bellatores caftri fuiffe , oftenfum eft , ad §. 80.

mot. %, S. 179. not. p.
P. ) THO-
 Per iudicium ferri candentis. 245
trium comitem ipforum , Regi ANDREAE , dicentes , quod iniuftis iudiciis , &
indebitis exactionibus eos aggrauaffet ; præfatus autem comes , negauit hoc ,
quin imo adiecit , quod illi multa ei damna & iniurias intuliffent , & hoc ipfum
omnes alii ioubagiones , tam exempti , quam liberi San&
ti Regis , & quadragin-
ta homines de caftrenfibus , aftruxerunt. Memoratus itaque Rex , delegauit
caufam eorum , Thoma (p) Agrienfi Epifcopo , & Salomoni (q ) Bano deci-
dendam. Qui verbis vtriusque partis diligenter inquifitis , pofuerunt fuper iu-
ramentum comitis Dem trii , vt præftito facramento , probaret fe in nullo po-
pulum fuum aggrauaffe , immo per contrarium , fibi eundem populum iniu-
riam & damnum intuliffe . Cum itaque comes , & Demetrius paratus effet iu-
rare , memorati aduerfarii fe ipfos recognofcentes , non aufi funt ipfum adiu-
rare , & coram Priſtaldo huius caufæ , nomine Bas de villa Harca , reddide-
runt ſe culpabiles , & damnum comitis fui reftaurare compromiferunt. Comes
vero eorum , ad preces noftras indulfit eis , vt tantum duas marcas , & dimi-
diam , de toto damno fuo ei perfoluerent. Nominati quoque duo ioubagio-
nes , carcerem intrare tenerentur , ibi , quoadusque vellet comes , moraturi.
§. CCXLXIX . Caftrenfes de Orod , fcilicet : Matthias , & Sorloudam, im-
petierunt coram (r) Defiderio Epifcopo , iudice a Rege ANDREA delegato , Ni-
colaum Archidiaconum & canonicum Chanadienfem , dicentes , quod terram
eorum nomine Burforog , violenter occupaffet ; ille autem refpondit , eandem
terram , titulo emptionis poffediffe , dicens , quod quidam liber homo , no-
mine Kelemen , filius Vgni , eam fibi vendidiffet. Qui , cum adductus ante iu-
dicem eandem terram eidem Nicolao Archidiacono fe vendidiffe non negaret ;
ſed eam hæreditariam fibi aftrueret conftanter , iuffus eft a præfato iudice , fer-
rum candens , contra memoratos caftrenfes Varadini portare , quo portato ,
iuftificatus eft.

§. CCL. Stephanus , de villa Thepa , cepit feruum fugitiuum fuum , no-

mine Morodeku , apud Benfam , de villa Tura , qui Benfa refpondit eundem
1 feruum fuiffe fororis fuæ,nouercæ ipfius Stephani , coram arbitris fcilicet:Dominico
Comite , & Belus ; fed cum neutra pars fufficiens teftimonium poffet adducere ,
nominati iudices , per Priſtaldum , nomine Albertum , ad examen ferri can-
dentis miferunt Varadinum , vbi talis inter eos facta eft conuentio ; quod præ-
fatus Stephanus , præfato Benfa daret , viginti & duo pondera , Benfa vero ,
& feruum fugitiuum redderet , & nihil de cognatione ferui illius a Stephano
requireret.
Q992 §. CCLI

P. ) THOMAS I. Agrienfis Præful anno 1217. regnante ANDREA II . Epifcopatui

præfuit, quod ad MART, SZENTIVANY Differt . Paralipom . Catal. Epifcop. Agriens . p. 69
addendum eſt.

q. ) Cuius prouinciæ Banus fuerit Salomon , regnante ANDREA II. diuinari ne

quit. Plures namque tum Banatus , fuere in Hungaria , regnorum Croatia Dal
matie & Slauonia primus ; fecundus Bofnia ; tertius Sirmii. Quorum prior in Regni ,
pofterior in Ducatus conditionem tranfiit ; quartus Machouienfis , Regis & Ordi-
num Regni auctoritate , & quintus Seuerienfis , Turcorum impetu , abrogatus, vid.
SZENTIVÁNY 1. c. Catalog. 99. p. 227. 228. Ab hoc , Comitatui, Temejvárienfi , axioma
BANATVS , hæfit , nufquam adhuc lege publica , adfirmatum , quæ Comitatum huc.
ufque adpellauerunt.
r. ) DESIDERIVM , Cfanadienfis ecclefiæ epifcopum fuiffe , cuidentibus ex cau-
frs , colligitur. Huius enim nominis Præfulem , anno 1222. Cfanadini , neque
alibi , vixiffe , cum ex claufula Decreti ANDREAE II , tum ex chartis vetuftis , cognof
citur. vid. MART. SZENTIVÁNY 1. c. Catal. 23. Adde , hiftoriam noftram , Comit, Cla-
nadienfis, Partis fpecial. Memb. I. §. V. num. IV,
$.) Simon
246 ndæ
Ritus explora veritati
s
,
§. CCLI. Marcha , de Scylü , impetiit Dedum , de villa Thepa , pro clan-
deſtina traductione duorum feruorum ipfius , valentium fex marcas , coram
Stephano , comite de Zobolch. Qui difcutiens eos mifit ad examen ferri canden-
tis Varadinum , vbi prænominatus Dedus , portato ferro , mundatus eft . Pri-
ftaldo Pous , de villa Paul exiftente.

§. CCLII . Domina Paulia, vxor Perrus, cum requifiuiffet a fratre fuo, Cuſtodia
facerdote , ancillam fuam Marguetam , & ille non redderet eam , dicens , illam
effe fuam. Joachin , iudex ex præcepto (s) Simonis Varadinenfis Epifcopi ,
pofuit eos ad iudicium ferri candentis , qui præfente Saph Priftaldo eorum ,
taliter conuenerunt ; quod Domina Paulia daret fratri fuo , Cuftodia facerdoti ,
marcam vnam. Ille autem daret ei ancillam , nomine Huldbol , pro Marguer a;

quia Marguetam dederat marito , & non potuit eam feparare de iure a viro fuo,
& dare forori fuæ.

§. CCLIII. Gyobou , Gabrian , Buda , Tencus , Niclo , ioubagiones caftri

Zounuc , impetierunt quendam nomine Angelus , de villa Gyou , filium Durfi,
fratrem Martini , & Mica , dicentes , quod eorum effet contribulis , & caftri
Zounuc ioubagio. Ille autem contendebat ſe filium (t) Latini hofpitis eſſe & ab-
folute liberum , & (u ) defendebat eum Petrus conuillanus eius. Tunc Poul ,
curialis Comes de Zounuc , ex præcepto Domini fui Smaragdi comitis , eos dif-
cutiens ad (vv ) Praudam per Priſtaldum nomine Georgium , de villa Babud ,
mifit Varadinum. Vbi cum effet prædictus Angelus , portare ferrum paratus ,
quidam nomine Lengeü , vt ipfe dixit , de villa Zumtou , ex parte prænomi-
natorum ioubagionum fe ad hoc miffum afferens , iudicio ferri candentis re-

nunciauit , dicens , præfatos ioubagiones , per ipfum mandaffe , quod ſupra-

dictum Angelum , de coniobagionatu iniufte impetiiffent.

§. CCLIV. Caftrenfes de Cius, de (x) centurionatu Agad , fcilicet : Sunad,

Vardou , Apa , & alii , coadiuuantibus eos ioubagionibus eiusdem caftri , fcili
cet : Egeben , Principe exercitus , Isaac centurione Beda Hadnogy , Bela
& Vadafa , impetierunt quosdam ioubagiones , Nicus , filii Nidus , fcilicet :
Vedam , & fratrem eius Hyfcem , dicentes eos fuos effe conciues . Illi autem
dixerunt fe effe liberos omnino , & adduxerunt defenforem libertatis eorum

videlicet : Stephanum , de villa Natztha . Chriftophorus itaque , Comes de Clus,

per

s. ) SIMON Varadienfis Præful , legum doctor alibi nominatur . conf. MART.

SZENTIVÁNY 1. c. Catal. 22.

t. ) LATINORVM nomine , Italos intelligi , cognofcitur ex TнVRÓTZII . Chron.

P. II. cap. 22. & S. LADISLAI Decr. lib. I. cap. 31.
u.) Quando nullus aduena , fine fideiuffore in ciuitatem recipiebatur Hun-
garicam : COLOM. Decret. Lib. 1. cap. 4. fideiufforem,adeffe oportuit, vel aduocatum,
qui hofpitum defendebat libertatem. conf. ad S. 197. not. u.
vv. ) JVDICIVM ad PRAVDAM, idem videtur fuiffe , quod iudicium priuatum ,
in quo , iudex , cauffas litigantium , fimpliciter , fine vllo iudicario ordine , &
fine teftibus , ad folam actoris reique fidem interpofitam , difcutiebat: ludicii
priuati apud Francos , quod cum iudicio ad Praudam , conuenire videtur , me-
minit DAGOBERTVS in Charta pro Monaft. S. Dionifi. Eft autem vocabulum PRAVVDA ,
Slauicum , quod veritatem , quin & iuftum iudicium quandoque fignificat : vti in
ea phrafi Podle Pravvdy faudit , id eft : iudicare ex aquo & iufto, vt pronum fit exi-
ftimare,iudicii hoc genus , a Slauis ,gente, æqui ac recti ftudiofiffima , noftros accepiffe.
x. ) Hungariam , in Comitatus , & Comitatum , in centuriatus , pro
cenfus ratione , fuiffe fubdiuifam , ex COLOMANNI Lib. II. cap. 79. elucet. Hinc,
qui Comitatui præerat , Comes , qui centurionatui , Centurio dicebatur. conf. ad §.
i1o. not. g. §. 147. not. a. y. ) Pra-
 Per iudiciumferri candentis. 247

per Priſtaldum nomine Ela , de villa Zupur mifit eos ad candens ferrum Vara-
dinum , quo Nicus , & inubagiones eius , cum defenfore libertatis , eorum
& Priſtaldo , venerunt ftare iudicio . Aduerfarii autem eorum non comparue-

runt , nec per aliquem excufationem miferunt . Nicus itaque ad iudicem re-
uerfus' , iuftitiam fibi de aduerfariis fieri poftulavit , quos iniuftam impetitio-
nem fuam confitentes , iudex præfatus per iam dictum Priſtaldum , mittens
Varadinum iniuftitiam fuam conuentui fecit proteſtari , venientes enim Bela ,
Vadafa , & Vardou , pro femetipfis & pro coadiutoribus fuis , vt ipfi dixerunt
confelli funt , prænominatos ioubagiones , Nicus , non effe fuos conciues ,
fed iniufte illos effe impetitos .

§. CCLV. Paul Comes (y) venatorum impetiit Feberam ,, de villa Solu-

mus , pro veneficio , iudice Nicolao vicearchidiacono de Zatmar , Priſtaldo
Joanne. Febera , itaque , portato ferro , Varadini iuftificata eft.
§. CCLVI. Bucbud , de villa Jánuft , impetiit Mecam, de villa Genta , pro
furto , Paulo curiali Comite de Bichor , & Teca Biloto , iudicibus , Priſtaldo
nomine Vofos , de villa Januft. Meca itaque , portato ferro Varadini , iuſti-
ficata eft.

§. CCLVII. Mathel impetiit , Dominam Genuruch , de veneficio , iudice

Nicolao , (z ) comite Tranfiluani Epifcopi , ex præcepto Domini fui , Priſtaldo
Mada. Mathel vero renuntiauit Varadini iudicio candentis ferri.

§. CCLVIII. Bofur (a) Archipræco Békefienfis , de villa Ica , dum poneret

rationem ex confuetudine fui officii de (b) bobus regiis , dixit ſe à Joanne ,
Præcone , de villa Sceueü , quattuor boues nondum accepiffe. Ille autem di-
xit fe eifcilicet Bofur dediffe. Iudice Damiano curiali comite de Békes. Bofur itaque,
iudicio ferri candentis conuictus eft.

§. CCLXIX . Bothfa curialis comes fancti Protomartyris , impetiit duos

ioubagiones Laurentii , fcilicet : Paulum , & Kemam , de bobus furtim ab-
latis , & oftenía præfumptione , ſcilicet : carnibus in domibus illorum copio-
Rrr fe

1
y. ) Præcipua in palatio Regum Hungariæ dignitas fuerat , comitis venato .
rum : ficuti apud Francos , quatuor principales , venatores regii. vid Chartam
HENRICI Imp. an . 1014. apud VGHELLVM tom . IV. p. 1008.
z. ) Comes curialis epifcopi Tranfiluaniæ eft intelligendus. Quo nomine ,
curiæ epifcopi præfe&us , & aulicorum iudex iudicatur. conf. ad §. 6. not, I. § . 9.
not. b.
a. ) Prætoris vices interdum fubibat præco , quod elucet , ex SPECvl. Saxo-
NIC. Lib. 3. art. 55. Super vitam Bannitorum condemnatorum , nullus , nifi verus praco
iudicabit ; interdum , prætore erat inferior. Sicuti GAVTERIVS de bellis Antio-
1 chenis p. 443. Dux igitur Vicecomitem ad fe vocari iubet , Vicecomes , Pratorem ,
Prator , Praconem , Praco iudicem, cet. Anne vero , accepta hoc fenfu voce præ-
conis , archipræco , idem fit , qui öreg biró , id eft prator fuperior , præco autem ,
qui apud Hungaros kis biró , iudex inferior , aliis difquirendum omittimus.
b. ) Reges Hungariæ , priuatam habuiffe , ex re pecuaria oeconomiam , non
minus ex hoc, quam ex 167 §. vbi bubalorum regiorum fit mentio , luculenter pa-
tet. conf. legem ANDR. II . art. 15. de equis , art. 22. de porcis regiis. Ceterum ,
boues , quorum hoc loco fit mentio , regii , ii funt , qui tributi , vel doni no-
mine , regi, ex quolibet caftro , & comitatu , vt peculio regio , dabantur. Elucet
id ex ANDR. II . art. 29. Comites , iure comitatus fui tantum fruantur , cetera ad re-
gem pertinentia , fcilicet , cibriones , tributa , boues , & duas partes caftrorum rex
obtineat. Ita Siculi , Cumani , & Jazyges , peculio adiecti regio , propterea, quod
rem exercebant pecuariam , bouem vnum , nafcente filio regio , pro familiarum
domuumque numero , regi mittebant. ISTVÁNFIVs Hift, Lib. IV. p. m. 53.
Decad, I. Monumentum V.
c. ) MEDIA
248 Ritus explorandæ veritatis .
fe inuentis. Nuetlen , curialis comes de Bichor , fine talione , vt Priſtaldus di-
xit , nomine Lucas , mifit Varadinum , vbi Paulus iuftificatus eft . Kema vero
confugit ad ecclefiam.

§. CCLX. Rabina , impetiit conuillanum fuum, Zaman , de villa Huruat,

pro furtiuo dolabro , iudicibus Gabriele Biloto , & Sebe curiali comite de Caraf
na , Priftaldo Cuca , Varadini Rabina fubterfugit iudicium ferri candentis , di-
cens fe iniufte Zamam impetiiffe.

§. CCLXI. Golfa , de villa Ban , impetiit conuillanum fuum , Sedun , de

combuſtione domus , & damno fex marcarum , iudice Agya comite de Caraf
na , Priſtaldo Luca , de villa Kouácbi. Sedun itaque portato ferro Varadini ,
iuftificatus eft.

§. CCLXII. Georgius , de villa Bubt , coadiuuante eum Simone facerdote

de villa S. Martini , impetiit Micoum , de villa Katar , de violento raptu filiæ
fuæ Margarethæ , & hoc ipfum illa aftruxit ; Micou vero dixit illam vxorem
fuam legitime ductam effe , & habere nuncium (c) mediatorem,nomine Defc.
Qui cum fateretur fe fuiffe mediatorem & adduxiffet fuper hoc & ipse quosdam
teſtes , Oltuman Archidiaconus de Zatbmar , per Priſtaldum nomine Echireb
mifit Varadinum , vt Defc portaret ferrum , vbi taliter conuenerunt , quod præ-
dicta mulier , redderetur a patre fuo Domino Micou in vxorem , Defc fatisfa-
ceret iudici , Georgius Priſtaldo.

§. CCLXIII. Dema , de villa Solumus , impetiit Vrbanum , de villa Gyon-

ta de furto , iudicibus Paulo curiali comite de Bicbor , & Teca Biloto , Priſtal
do Honos, Vrbanus itaque Varadini combuftus eſt.

§. CCLXIV. Clemens , comes filius Haben , impetiit quosdam caftrenfes

fcilicet : Odun , Thomam , Thomum , & Ecuft , pro duabus marcis . Iudice
Codaba centurione illorum , Priſtaldo Comad, Prænominati itaque Caftrenfes
Varadini iuftificati funt.

de
§. CCLXV. Kalad , de villa Geft , cepit aliquot oues fuas apud Betum ,
villa Scecul, dicens , triginta & vnam oues fe amififfe per furtum ; Beta autem
dixit fe emiffe a Mafa , de villa Sorou. Quos Mica comes Bicorienfis , & Teca
Bilotus , difcutiens per Priftaldum nomine Hoils , miferunt Varadinum. Vbi
Mafa portato ferro , combuſtus eft.

§. CCLXVI. Simon , filius Zela , frater Sebaftiani , comitis , impetiit Li-

bertinos , Ina , & Jouanc , filiorum Joannis , fcilicet : Budam , Checham , Che-
clen , Poufam Dan & Dubam, de furto , & ipfos dominos eorum , fautores &
protectores effe furum. (d) Banc itaque Palatinus Comes , mifit eos Varadinum
vt , pro Ina & Johanc , quattuor de genere ipforum , quos Simon eligeret ,
iurarent ibi quod ipfi nefcirent , Juan & Johanc confocios furum , & defenfores
effe. Ipfi autem ad locum non venerunt , fed ( e) excufatorem mittentes , di-
xerunt

c.) MEDIATOR , idem , qui præs , & fponfor , inter coniuges , cum nuptia-
rum conciliatore, non eft confundendus. du FRESNE gloffar. voce Mediator. Hun-
garis , Násznagy hodie dicitur.
d. ) Bánko five Bánk , regni Hungariæ Palatinus & comes Köiönienfis , ad
annum 1221. apud JONGELINVM in Catalogo Palat. f. 153. locatur. conf. §. 48.
c. ) Hoc loco , non reus , fed rei procurator , qui reum , vel a crimine ,
vel a iudicii contemtu , propter abfentiam , excufabat , eft intelligendus. Hinc
excufati , iidem , qui in iudicio abfoluti , vel libere dimiffi , rei, dicebantur. du
FRESNE gloffar. vocab, excufare,
f ) EXER.
 Per iudicium ferri candentis. 249
Xerunt fe effe in ( f) exercitu & ideo Varadinum non potuiffe venire ; prædicti
vero libertini , nec ipfi comparuerunt nec excufatorem abfentiæ miferunt. Quod
cum præfatus iudex refciuiffet , miffis litteris fuis per Priſtaldum fuum , nomi-
ne Laurentium , de villa Libeci , mandauit illos libertinos pro condemnatis de-
fcribi ; & factum eft ita.

§. CCLXVII . Zounuc , impetiit Gallum , & Valentinum , de decem marcis,

iudice Simiragdo , comite. Priſtaldo Chikou , Gallus itaque combuſtus eſt , Va-
lentinus autem iuftificatus.

§. CCLXVIII. Dirfig , de vilia Dirfig , impetiit Georgium , filium Ponota.

Item Gyulam , & Forcos , filios Cafta , de violentia . Iudice Agya comite de
Carafna , Priſtaldo Lépe. homo itaque Dirfig , portato ferro Varadini , iuſti-
ficatus eft.

§. CCLXIX. Andreas , de villa Vitan , impetiit Georgium ioubagionem

Tpoliti , de villa Hlap , dicens ; quod cum Georgius prius ioubagio ipfius fue-
rat , duodecim marcas pro caufa eius , fcilicet : Georgius expenderit , quos
Paul , curialis comes de Bichor , ad iudicium ferri candentis per Priſtaldum no-
mine Gyugea mifit Varadinum : vbi taliter conuenerunt ; quod Ypolitus daret
Andreæ , pro iobagione fuo , tres fertones , & capitulo quattuor pondera , &
dimidium , & idem Tpolitus pro eodem Georgio , iudici fatisfaceret , Priſtaldo
autem Andreas teneretur.

§. CCLXX . Joannes , de villa Vanfud , impetiit Andream conuillanum

fuum , & Tumen , de villa Guizar , & Georgium , de villa Viloc , feruum Sam-
fonis de combftione domorum fuarum , & matris fuæ , cum fex capitibus ho-
minum , iudice Mice Comite Bichorienfi , Pristaldo nomine Don , de villa Gur-
ba. Georgius itaque portato ferro Varadini iuftificatus eft ; Andreas vero , &
Tumen fentientes fe combuftos effe , (g) confugerunt ad ecclefiam .

§. CCLXXI. Mortun , de villa Dyuna , accufauit conuillanum fuum Pe-

trum , de furto , iudice Heym , comite de Borfoba , Priſtaldo Milofth , filio
e Albei. Petrus itaque Varadini portato ferro , iuftificatus eſt.

§. CCLXXII . Quidol, de villa Gyan , impetiit Tumpam conuillanum fuum

de furto. Iudicibus Mica comite de Bichor , & Teca Biloto , Priſtaldo Halalus,
de villa Sceuleus. Tumpa itaque Varadini , iuftificatus eft.

§. CCLXXIII. Stephanus , de villa Terepes , impetiit conuillanam fuam ,

1 nomine Dedubam , & filiam fuam , fcilicet : Penam , & filium fuum Poufam ,
de maleficio. Iudicibus Abel , Archidiacono de Herdeud , &Job comite affef-
fore , Priftaldo Toma de Herdeud . Deduba & Pena & Poufa portato ferro , iu-
ftificata eft.

§. CCLXXIV. Paulo , filio Hecy , furtim bos eft fublatus , quem dum in
veftigaffet , inuenit in domo V'nica de villa Dufunic , prædio monafterii ſancti
Joannis Baptifta , qui Vnica citatus ad iudicem cum conuillanis fuis , abfoluit
Rrr 2 con-

f. ) EXERCITVS nomine , nobilium indicantur banderia. Namque, exercitum

debere , dicuntur vafalli : cum dominorum expeditionibus bellicis , intereffe ,
ac pro iis dimicare :enentur. GARIELLVS in Epifcop. Magalon. p. 276. Exercitum
faciant D. Regi , ficut & ceteri , de parte regia.
g. ) Adparet binc , facrum hunc ignem , quo candefiebat ferrum , non in
atrio , multo minus in ipfo templo,fed extus,forte intra ambitum cœmeterii , fo-
cum habuiffe ; vbi prænfari portarique debuit. Inde vero , qui fe combuftos
fentiebant , in ecclefia capiebant perfugium , dum litem , qua ceciderunt , cum
aduerfariis , per Priſtaldum , dirimerent.
h. ) Obfer.
250 Ritus explorande veritatis ,

conuillanos fuos , & ftatuit quendam nomine Egiud , de villa Tztharü , præ-
dio Michaëlis , dicens , quod ille cognatus fuus effet , & ipfe declinans in do-
mum fuam , ex confuetudine confanguinitatis , adduxiffet illuc bovem illum.
Quod cum ille negaret , Demetrius , curialis comes de Bichor , & Tupfa bilo-
tus , per Priſtaldum , nomine Cozmam , miferunt ad ferrum iudicabile Vara-
dinum. Vbi Egyud , portato ferro , combuftus eſt,
§. CCLXXV. Boynuc , de villa Vofuarii , impetiit generum fuum , nomine
Tecus , de villa Catar , pro occifione vxoris fuæ , fororis fcilicet eius . Iudici-
bus Hifce , curiali comite de Zathmár , & Gabriele , Vicearchidiacono , Priſtal-
do Forces , de villa Gylian , Tecus portato ferro , combuſtus eſt.
§. CCLXXVI. Sama , caftrenfis de Zounuc , de villa Sugu , impetiit Pou-
Jam , filium Pauli , de villa Zolos , dicens , illum quod fuus effet conciuis , &
vt ipfe Sama , & Priſtaldus fuus Abfolon , dixerunt , iuuerunt ipfum Samam in
hoc ioubagiones caftri Zounuc ; fed folus Sama fuit in executionem huius cau-
fæ Varadini. Ille autem dixit fe effe liberum & Teutonicum genere , quos An-
gelus curialis comes de Zounuc , per prædictum Priſtaldum mifit Varadinum.
Vbi præfatus Sama fubterfugit candentis ferri iudicium , dicens , quod fallo
impetiiffet Poufam pro fuo conciue.

§. CCLXXVII . Varou , de villa Petri , dum quidam mercatores falis de

prouincia Zala , cepiffent bouem apud eum pro furtiuo & ( h) Tributarii regi .
næ , caufam mercatorum illorum tenendam fufcepiffent. Iudice Angelo , cu-
riali comite de Zounuc , Priſtaldo Rogero . Varou miffus a præfato iudice Va-
radinum , venit cum fuo Priſtaldo , Aduerfarii eius non venerunt.

§. CCLXXVIII. Vitalis , de villa Vedu , impetiit Saulem de villa Fegye-

runc , pro furto. Iudice Mica comite , Priftaldo Zouislou , de villa Tulka.
Saul combuftus eft.

§. CCLXXIX. Forcos , de villa Tauarnuc , impetiit conuillanum fuum

Suka , pro furto , iudice Ifepb (i ) Tauarnicorum curiali comite , Priftaldo Petus
de villa Chemey. Suka portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCLXXX . Tomas , Buga & Sumug impetierunt , Syguert , Scemus , &

Votam , de duabus marcis & vno fertone , iudice Martino , filio Tumpa comi- ·
tis , Priſtaldo Bratus. Scemus , & Vota portato ferro , pro fe & Sigvert , iu-
ftificati funt.
§. CCLXXXI .

h. ) Obfervat CVIACIVS ad tit. Cod. de Agricolis , cenfitis , & colonis Lib. II.
tributarios effe adfcriptitios , id eft capitis cenfum fiue capitationem præftare
folitos colonos vero non effe tributarios ; licet reditus certos & penfiones
domino terræ præftant in pecunia , vel in fpeciebus , pro folo. Acuo medio ,
tributarii feu tributares , coloni erant liberi , obnoxiæ licet conditionis : vt qui
ad tributa & feruiles operas tenerentur. Hinc , in LEGE SALICA tit. 43. §. 8. & in
Recapitulat. ejufdem legis S. c. 4. vetus Galliæ incola , Romanus dicitur tributarius ,
fcilicet , Francorum refpe&u , qui , ab omni tributo erant immunes. Apud
Hungaros tamen , tributarii idem erant , qui publicani , & vectigaliarii , feu telo-
niatores , & tricefimatores. SIGISM. Decret. VI. ad an. 1435. art. 22. 23. VLADISL. De-
eret. I. ad an. 1492. art. 87. qui , pro dominorum in boais diuerfitate , alii erant
regis , alii reginæ , alii comitum , nobiliumque tributarii. vid. leges COLOM.
Lib. 1. art. 78. 82. SIGISMVNDI item & VLADISLAI II. I. c. In diplomatibus certe re-
gum Hungariæ , vectigal , naulum , portorium , Tributum dici foler.
i. ) COMES CVRIALIS Tauarnicorum a Magiftro Tauernicorum regiorum , probe
eft diftinguendus. Hic namque inter Barones regni conaumeratus , fummam in
regios , vel reginales Tauernicos, poteftatem exercuit LVDOVIC. I. Decret, art. 25.
illum , fubalterna præditum auctoritate , ius Tauernicis regiis dixiffe , ex §. hac
colligitur. k.) Dici.
 Per iudicium ferri candentis. 251

§. CCLXXXI. Vilmos , & Temes , de villa Burs , impetierunt conuilla-

nos fuos , Scicum & Fitam pro quattuor marcis. Iudice curiali comite Epiſco-
pi Varadinenfis , Priftaldo Deken . Scicus , & Fita iuftificati funt .

§. CCLXXXII. Joubagiones Petri , filii Pou , fcilicet : Bulfu , Ecbi , Sce-

mera , Lou , Cheka , Suluc , Michaël, cum miffi effent pro latrocinio , Abeym
iudice eorum , Varadinum ad iudicium ferri candentis , per Priſtaldum nomi-
ne Catonem , dato termino in feptimana : Dominus fortitudo : non venerunt ;
fed Petrus , Dominus illorum , tulit literas ex parte Abeym iudicis eorum , in

quibus iubebatur Priſtaldo , quod differet caufam illam ad feſtum San&

ti Regis ,
ad regem .

§. CCLXXXIII. Demetrius , de villa Nazalas , impetiit Joancam , de villa

Simonis , & Vrbanum , de villa Ebes , dicens , quod cum Gloten fuam , mor-
tuo marito fuo recepiffent , etiam pecuniam fuam , triginta marcas valentem,
ei abftuliffent. Quos Simeon Voiauoda , per Priſtaldum nomine Andream
de villa Chengua , ad iudicium ferri candentis mifit Varadinum , vbi taliter
conuenerunt , quod Joanca , & Vrbanus , de tribus , quas acceperat redderet
Demetrio vnam (k) Pedifequam , nomine Jobacecu , & feruum nomine Muncam.
Gloti autem fuæ traderent pedifequam , nomine Ticuram , & idem Priſtaldo
fatisfaceret. Iudici autem Demetrius teneretur , pro (1) Dotalitiis vero , glotis
Demetrii , nullus a modo , cum Demetrio agere poffet , fed effet omnino abfo-
lutus , & fi aliquis requireret , Joanca , frater glotis fuæ , & Vrbanus maritus
eius , tenerentur Demetrium expedire. Præterea Demetrius dederat gloti ſuæ
5 (m) æquatiam , quæ furto fublata eft illi , quam fi Vrbanus inuenerit , Deme-
trius tenetur ex condicto eum iuuare in requirendo , fi Vrbanus requifiuerit.

§. CCLXXXIV. Nouerunt vniuerfi , quod Antonius , de villa Zupur ,

C cum effet citatus Varadinum , ad candentis ferri iudicium , dato termino in
feptimana Dominus fortitudo , Salamone comite de Nitra, iudice a rege delegato,
Priftaldo Nicolao , Antonius non venit , Heme vero , & Gyoma , aduerfarii
eius & Priftaldus venerunt .

Sss §. CCLXXXV.

k. ) Dicitur etiam fequipes , quia alium , pedibus fequitur. ANASTASIVS , in

S. Hadriano , pag. 103. quo nomine , fectatores & difcipuli , interdum vocantur.
Vita S. SVLPITII Pii. Epifcop. Bitur. c. 6. Addebat etiam Beati fequipeda, cet. conf.
ad S. 104. not. c.
1. ) DOTALITIVM eft merces ( rectius donatio ) feminarum legitime coniun-
&
tarum , ob debitum matrimonii , de bonis & iuribus poffeffionariis maritorum ,
•
iuxta ftatus illorum exigentiam dari confueta. Si enim maritus officium Baro-
natus gefferit : tunc mulier ipfa , centum marcas ; fin vero Magnas , vel Baro , folo
1
nomine fuerit , & officio Baronatus caruerit , aut infignis Nobilis , vel miles exfti-
terit , & quinquaginta feffiones iobagionales populofas , vel plures , habuerit ?
relicta eius , quinquaginta marcas , pro dote fua confequitur , marcam quamli-
bet , per quatuor florenos Hungaricales , aut quadringentos denarios , præfentis
monetæ , computando. Relictæ autem inferioris ftatus & conditionis nobilium,
de bonis & iuribus maritorum poffeffionariis , fecundum magis & minus , iuxta
fcilicet bonorum quantitatem , æftimatione communi mediante , dotes fuas re
habere poterunt. TRIPART. P. 1. tit. 93. 94. conf. ad §. 139. not. q.
m. ) ÆQVATIA, videtur effe æqualis ablatæ rei retributio , feu compenfatio .
ficuti aquatio tributum erat , quod domino , pro rei aquitate præftabatur , CONCI
LIO TOLETAN. I. cap. 1o. & aqualentia hæreditatis , vel bonorum , per æquales
partes æqua lance , facta diuifio. MARCVLF, Lib. II, form. 14. Forte , EQvA fuit,
ftabulo , aut armento equino , fubducta,
Decad, I. Monumentum V; n. ) CON.
252 Ritus explorandæ veritatis ,

6. CCLXXXV. Georgius , de villa Babud , veniens cum Priſtaldo fuo , no-

mine Cubuchi , dixit fe litigaffe coram Angelo , curiali comìte de Zounuc , pro
violenta ablatione ferui fui , cum Somu , de villa Gyou , qui Somu veniens in
fexta feria eiufdem feptimanæ , dixit , non ſtare fe iudicio præfati iudicis in
caufa ifta , eo quod alius effet iudex & Priſtaldus eorum .

§. CCLXXXVI. Egyud , & Smaragdus comites , miferunt (n ) contuber-

narium fuum Andream & Zomlun , impetierunt Laurentium , de villa ( 0) La-
tinorum Varadinenfium pro occifione feruorum eorum , iudice Joacbin (p ) Oe-
conomo , Priſtaldo Fulco clerico ; fed cum Laurentius paratus effet portare
candens ferrum , Andreas renuntiauit iudicio ferri candentis , dicens illum effe
innocentem .

6. CCLXXXVII . Ægidius de villa Lazd , impetiit (q) peliparium ecclefiæ,

de lgyed , nomine Kana , de villa Sashad , pro furto , iudice Paulo curiali

comite de Bichor , Priſtaldo Orochi , de villa Bočtu. Kana , portato ferro

iuftificatus eft.

6. CCLXXXVIII . Somzou , Sama , Chegur , de villa Gyagya , impetierunt

quosdam , de villa Orobag , fcilicet : Cogy , Sceman , Ballum , Vros , Votam ,
& de villa Tuca , Vfam , pro damno decem marcarum , arbitris Georgio , Jano,
Ambrofio , Guthmar , Joachin , Priſtaldo autem Bata , in feptimana Ecce DEVS:

Cogy , Scema , Balu , Vtros , Vota , & Va , non venerunt ; fed dominus co-
rum mifit exculatorem , pro eis dicens , & quod ipfe in prædicto termino de-
buit effe apud Palatinum , & ideo ioubagiones fui prænominati , fine ipfo ve-
nire Varadinum non potuiffent.

§ . CCLXXXIX . Beche , de villa Tarian , impetiit prædictos Balum & Sce-

mam , de damno vnius & dimidia marcæ , coram eisdem arbitris , & eoḍem
exiftente Priſtaldo , & eodem termino , fed vt prædictum eft , Balu & Scema,
non venerunt .

§. CCXC. Volura , litigauit cum Petro , dicens , quod Petrus debebat ei

marcam vnam argenti , & cum repeteret illam , Petrus negaffet fe in aliquo ei
teneri , infuper & vituperaffet eum , & gladium fuper ipfum euaginaffet. Quos
Joachin , vicarius iudex Ladislai (r) comitis venatorum bubalinorum difcutiens

per Priſtaldum , nomine Stephanum , mifit Varadinum , vbi taliter pacificati

funt ; quod Volura dimifit Petro totum quicquid requirebat , & idem ipfe dabit
Petro vnum fertonem. Petrus autem fatisfaceret iudici & priſtaldo , & ambo
femper effent in pace.
§. CCXCI.

n. ) CONTVBERNARIVS , idem , qui contubernalis , ex eodem contubernio ,

quod fummum decem militibus conftitiffe dicitur. vid , GLOSSAR. RIGALTII Conf.
ad S. 146. not. y.
o. ) LATINI Varadienfes , hofpites erant Itali , de quibus THVRÓTZIVS Chron.
P. II. cap. 22. conf. ad §. 253. not. q.
p. ) De Oeconomo ecclefiæ vid. ad §. 246. not. h.
q.) PELLIPARII , qui pelles parant , præparant , vendunt , Latinis funt pel-
liones. Ita Iter CAMERARII Scotic. cap. 23. Pelliparii feu pelliones -- corrumpunt pelles,
fiue coria in aquis. Hinc Fratres Pelliparii in Monafteriis , quibus pellicearum Mo-
nafticarum cura incumbebat , in ftatutis Ordinis de Sempringhan p . 715. Inter Ar.
chiabbatiæ S. Benedicti de S. Monte Pannoniæ minifteria , & pelliparii numerantur.
conf. ad §. 7. not. m..
r.) PAVLLO Comiti venatorum bubalinorum , de quo §. 167. LADISLAVS fuc-
ceffiffe videtur.
s. ) Arun-
 Per iudicium ferri candentis. 253

§. CCXCI. Mifca , Joannes , Bu&

tu & Abraam , filii Bucanis de Boiano ,
impetierunt Joannem filium Opoy de Rabay , & Bichorienfes de alio Boiano , ſci-
licet : Chemem & Temem , & omnes caftrenfes de eadem villa , dicentes , quod
nullum haberent confortium cum eis , de (s) arundineto & infulis & paludibus &
locis pifcationis, illi econtra dixerunt fe in omnibus prædictis vfibus , ex æquo
effe confortes , (t) Gyula igitur Palatinus comes , difcutiens eos per Priſtaldum
nomine Gyurc , filium Moyfa de villa Heldus , mifit ad examen ferri canden-
tis Varadinum , vbi taliter conuenerunt , quod Joannes , & Bichorienfes , de
Boiano, æqualem haberent proprietatem & confortium generale de arundineto ,
in arundinibus & locis pifcationum , cum filiis Buconis , de alio Boiano. Sed
de infulis tantum duæ , fcilicet : infula Myskae & Fecel , quæ videlicet in inte-
riori parte funt arundineti prædicti Joannis , effet & Bichorienfium ; aliæ vero
infulæ , quæ in exteriori parte arundineti funt filiis Butonis attinerent , in
præmittendis autem extraneis , ad percipiendum aliquem vfum de arundineto
fic commune ius & æquale haberent , vt neutra prædictarum villarum plures
de aliis villis , fine confenfu reliquæ , ad fumendum aliquid de arundineto per-
: mittendi fas haberet . De villa autem talis facta eft compofitio , quod quæcun
que via arundinetum effet filiorum Buconis , eidem Joannis quoque & conuil-
lanis eius Bichorienfis , fine contradictione teneretur.

§. CCXCII . Varou , de villa Bud , impetiit conuillanum fuum Emericum,

pro una marca & dimidia. Iudice Leuftachio domino eorum , Priſtaldo Mi-
chaële. Varadini taliter conuenerunt, quod Varou fatisfaceret iudici , Emericus
vero teneretur Priſtaldo , & daret aduerfario fuo quindecim pondera.

§. CCXCII. Barabas , impetiit ioubagionem Agya comitis , nomine Tho-

mam , dicens quod filium fuum nomine Sub , qui fuit apud Barrabam in (u ) fer-
uitute pro pecunia , ipfe Thomas furtim fugere ab eo feciffet. Quod cum
Thomas negaret , præfatus Agya difcutiens per Priſtaldum nomine Cosmam ,
mifit Varadinum ad candentis ferri iudicium . Vbi iam dictus Barrabas accepit
De
vnam marcam & fertonem a Thoma , & abfoluit Thomam a caufa fua , & filium
eius a feruitute .

§. CCXCIV . Quidam, nomine Luc cum Priftaldo fuo nomine Santo , ve-
niens in feptimana Dicit Dominus : Dixit fe effe miffum a iudice eorum , fcili-
cet : Bodum filio Bodum ad portandum ferrum pro tribus marcis, contra quen-
dam nomine Chriftianum, fed Chriftianus in prædicta feptimana Varadini non
C
comparuit.

§. CCXCV. Furman , accufatus de furto , non venit Varadinum , de quo

tales literas mifit iudex fuus. (vv) Ego Venceslaus , DEI gratia fum Comes
Sss 2 Zoth-

s. ) Arundineta , infulæ , paludes , & loca pifcationis , pertinentiarum no-

mine , in prædio , veniunt apud Hungaros. TRIP. P. 1. tit. 24.
t. ) GYVLA , feu Jula , filius Borz , comes Bodrogienfis fuit anno 1222. Regni
Hungariæ Palatinus , cui , anno 1225. poft Philippum comitem de Sepesujvár ,
dignitas hæc , iterum fuit reftituta. vid. JONGELINI Catalog. Palat. ad an. cit. Diuer-
fusne ab eo fuerit Gyula comes de Kevè , anno 1221. Iudex curiæ , de quo ad
87. not. 1. aliis decidendum relinquimus.
u. ) SERVI mercenarii , a mancipiis , de quibus ad §. 13. 20. probe funt di-
ftinguendi. Ea namque corum fuit apud heros conditio , quæ hodie fer.
uorum.
vv. ) Hæc eft litterarum fententionalium & adteftatoriarum , in iudiciis æui
medii , formula apud Hungaros ,

* ) Co.
254 Ritus explorandæ veritatis ,
Zothmarienfis. Tobol , filius Peta , litigauit in præfentia mea cum Furman filio
Ber, biloti Hodosdienfis afferendo ipfum effe furem. Iudicio inter eos conſtitu-
to , mifit eos ad locum Varadinenfem per Priſtaldum Petrum, filium Marc. To-
bol , cum Priſtaldo fuo iuit & fuit in termino Varadini præfixo , fed Furman ,
contrarius fuus , non iuit illuc. Iftis literis nos iftud addicimus , quod præ-
nominatus Furman , in feptimana Exaudi Domine , non comparuit Varadini ,
fed Tobol & Priftaldus fuerunt.

§. CCXCVI. Forcos , centurio , impetiit Poufam , filium Mattbia de villa

Soluban de tribus marcis , dimidia minus , violenter ablatis , iudice Nuetlen
curiali comite de Zaránd , Priſtaldo Jacob , filio Forcos. Qui Varadini taliter
conuenerunt , quod Poufa daret præfato actori vnam marcam & dimidiam ,
idemque iudici ſatisfaceret ac Priſtaldo .

§. CCXCVII. Nenecy , de villa Sum impetiit conuillanum fuum , ſcilicet :

Volotcu de furto. Iudicibus Mocud , & Jobanca Priftaldo Horogus , filio Suda.
Nenecy itaque & Horogus , fuerunt Varadini per totam feptimanam Exaudi.
Volutcu vero venit in die veneris , in eadem feptimana , dicens., quod in fe-
quenti feptimana effet terminus ipfius .

§. CCXCVIII. Kelian , de villa Befeneud , impetiit Budam , Petrum , Ven-

dec , Borozlou , Poucam , & Buntam , de villa Vofian , prædio Simonis , item
Poufam , de villa Numen , prædio Sebus , de pecunia violenter ablata , iudici-
bus Heymu , ( x) comite a rege dato , & Alexandro , Priſtaldis Minos & Daz-
lou. Varadini autem talis inter eos facta eft conuentio , quod Keliano darent
aduerfarii fui quinque marcas , & iudici idem fatisfacerent , Priſtaldo autem
Heim , comiti Kelian , teneretur.

6. CCXCIX. Forcos , ioubagio Laurentii , de villa Cups , impetiit conuilla-

num fuum Poufam libertinum eiusdem Laurentii, de combuftione Domus & dam-
no trium marcarum , iudice præfato Laurentio , Priſtaldo Gregorio de prædicta
villa. Poufa , portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCC. Caftrenfes de Carafna , de villa Ban , fcilicet : Damang , Dub ,

Nufata , & omnes alii de eadem villa , coadiuuante eos Tumpa centurione
vt Priſtaldus aftruxit , impetierunt quendam fcilicet : Jecur , filium Redea ,
Sol & Boudun , filios Sacicu , Sytecy filium Babuci , dicentes , quod conciues
effent eorum. Illi autem dixerunt , fe effe liberos & genere Rutbenos , & ad-
duxerunt defenforem libertatis fuæ , nomine Chedur , genere Ruthenum iouba-

gionem Barnabæ , qui dicens illos cognatos fuos effe , tenuit libertatem eorum,
iudice Tupa curiali comite de Carafna , Priftaldo Donca , de villa Bogus. Che
dur itaque portato ferro iuftificatus eft , probauit illos liberos effe.
§. CCCI. Roda , de prædio Beken impetiit conuillanum ſuum Vrcund , de

vna marca & dimidia , iudice Domina Eufemia , Priſtaldo Toca. Vrcund por-
tato ferro , combuftus eft.

§. CCCII. Micicu , de villa Bogus , cum diceret (y) fideiufforem Rufdo-

nis in venditione equi , qui furto fublatus effe dicebatur domini Rufdonis.
Durfa dixit effe maleficium , iudice Comploto Archidiacono de Carazna , Pri-
ſtalgo Buda , de villa Bogus. Micicu , portato ferro , iuftificatus eſt.
§. CCCIII.

x. ) COMES a rege datus , iudex eft delegatus ; de quo ad §. 9. not. t.

y. ) Rutheni , qui partim fub S. STEPHANO , partim fub ANDREA I. S. LADISLAO
THIRÓ..
& COLOMANNO regibus , in Hungariam , ex Ruffia rubra demigrarunt.
TZIVS Chron. Part. I. cap. 22. Hofpites funt liberi , cadem , qua vel Slaui , vel Lati-
ni hofpites , libertate donati,
z.)
 Per iudicium ferri candentis. 255

§. CCCIII. Petrus , & Bofu , de Alba , vt Priftaldus dixit , impetierunt

quendam de villa Mon , nomine Vluen , viginti & quinque marcis violenter
ablatis , & plaga gladii. Iudice Pris , curiali comite de Zounuc , Priſtaldo For-
COS , de villa Tuka. Pangracii feruiens , Petrus , & Bofu , combuftus eſt.

§. CCCIV. Cum Voiouoda , comes de Doboka , peruideret exercitum fuum,

quidam ex ioubagionibus eiusdem caftri , nomine Hereuft , ftetit in ordine io-
bagionum naturalium , qui fcilicet : (z ) ioubagiones Sancti Regis nuncupari
folent. Tunc accefferunt quidam de ioubagionibus Sancti Regis , videlicet :
Vanoy , & Bocya , & reiecerunt illum de ordine fuo dicentes , quod ipfe non
effet de ordine & gradu ioubagionum Sancti Regis , & hæc idem dixerunt Keue-
rug Hodunogio , & Kereu ioubagiones. Prænominatus itaque comes , diſcu-

tiens eos per Priſtaldum nomine Bocy , de villa Bofcu , mifit Varadinum ad
examen ferri candentis , vbi præfati , Vanoy , & Bocya , fe recognofcentes co-
ram Priftaldo & Theodoro , qui dixit fe vice Keuerug Hudunogionis , & Kereu
ioubagionis veniffe , coram capitulio Varadinenfi confeffi funt , iam dictum
Hereuft , iniufte de ordine ioubagionum Sandi Regis , expuliffe.

§. CCCV. Vreund , portato ferro contra dominum Rodam, combuſtus eſt,

iudice domina Eufemia & Priſtaldo Tica .

§. CCCVI. Miros de villa Dereg , impetiit conuillanos fuos , fcilicet :

Elam , Poznanum & Enderem. Item , de villa Vndou Martinum , & de villa
Fodot , Sumb & Scegam. Impetiit autem de duabus marcis & dimidia. Iudi-
ce Bafu , curiali comite de Clus. Priſtaldo Lka. Miros portato ferro , iuſti-
ficatus eft.

§. CCCVII. Pomel , de villa Pechey , impetiit vt Priſtaldus dixit , conuil-

lanos fuos , fcilicet : Domum , & Tumpam , & idem de vilia Saicu , Baſam ,
pro latrocinio , iudicibus Tupa , curiali comite , & Ruben biloto de Crazna.
Priſtaldo Andrea. Bafa , & Domus iuftificati funt ferro portato. Tumpa verd
non venit in feptimana qua ferrum portare debuit ; fed venit poftea in Domi-
nica die Refpice , dicens , iuftificatum ante iudices fe , & ideo non veniſſe.
§. CCCVIII, Poufa , de villa Nadal , impetiit conuillanum fuum , fcilicet :
dominum Forcos , pro damno quinque marcarum. Iudice Boc , comite , do-
mino eorum Priſtaldo Matu. Inter quos talis facta eft conuentio , quod For-
cos daret dimidiam marcam Poufa , & in tertia parte fatisfaceret iudici & Pri-
ftaldo .

§. CCCIX. Vxor Laurentii , de villa Dolman , impetiit quosdam de villa

}
Colofa , fcilicet ; Naluc , Cecam , & Vid , de furto , iudice Neuetlen curiali
comite de Zaránd , Priftaldo Teca , de villa Seigueti. Vid , portato ferro , iu-
ftificatus eft. Naluc & Ceca manus non funt infpectæ , quia figilla eorum fra-
&ta funt inuenta .

§. CCCX. Virbar , de villa Fanfol , ioubagio Barnabæ , impetiit Domi-

num Bo/z , de villa Ziloch , pro furto . Iudice Pers , curiali comite de Zonnuc.
Priſtaldo Sceraka. Bozc portato ferro , iuftificatus eſt.

§. CCCXI. Deus , filius Sandi , de villa inferioris Quer , impetiit convil-

lanum fuum Jobannem, ioubagionem Hus pro furto. Iudice Paulo curiali comi-
te de Bichor , Priſtaldo Gyuge. Joannes portato ferro incombuftam habuit ma-
num , fed figillum fractum.
Ttt
§. CCCXII .

z. ) De JOVBAGIONIBVS San&i Regis , di & um eft, ad § . 146, not, vv. conf. §. 322.

Decad. I. Monumentum V. a. ) ARGHI

256 Ritus explorande veritatis ,

§. CCCXII. Michaël , de villa Mufou, impetiit Gyunam , de villa Eufe pro

furto. Iudice Mica comite de Bichor. Priſtaldo Micufa , de villa Gyoroc.
Dominus Gyuna combuftus eft.

§. CCCXIII. Joannes, filius Turdis comitis , impetiit ioubagiones ecclefiæ

de Clus , fcilicet : Scelam , & Poufam & feruum fcilicet Pofu , de prædio Her ,
pro latrocinio , iudice Mica curiali comite de Bichor , Priſtaldo Joanne. Sela
itaque & Pofu iuftificati funt. Poufa combuftus eft.

§. CCCXIV. Vadu , de Otodibus filuæ Beregu , impetiit conuillanum

fuum Vulcanum pro occifione filiæ fuæ per potionem, Iudice Mefcu comite
de Beregu,Priſtalgo Andrea. Vulcanus iuftificatus eft.

§. CCCXV. Martinus (a) Archidiaconus , impetiit Beluen , & Matthiam

de villa Joubag , & item Gekam , de villa Zor , & Kelemen de villa Segu , pro
occifione filii fui , quos (b) Nicolaus comes Palatinus per Priſtaldum nomine
Gougar mifit Varadinum ad candentis ferri iudicium , vbi Kelemen , portato
ferro iuftificatus eft. Belue vero & Matthias taliter conuenerunt , quod darent
aduerfario fuo viginti & quinque marcas , & iidem iudici fatisfacerent & Pri-
Italdo , & fi compotes fui exifterent , ieiunarent pro homicidio. Item Geka
conuenit dare aduerfario fuo quatuor (c) marculas , & fatisfacere iudici &
Priſtaldo .

§. CCCXVI. Bolofi , de villa Bulkan , coadiuuante patruo fuo , fcilicet :

Kyna & aliis cognatis fuis , videlicet : Elur , Bot , Benedi&o & Georgio , im-
petierunt quosdam de alio Bulkan , fcilicet : Poth , Vilman , Detreb , Lauren-
tium , Mazam & Thomam , de occifione patris fui , fcilicet : Zuda , iudice

Michaële , curiali comite de Zobols , Priſtaldo Matthæo , de villa Bozt. Both

combuftus eft , reliqui iuftificati.

CCCXVII. Gyuna , de villa Dabra , cœpit duos boues fuos apud Vofos
de villa Torfa , prædio Angyolus , dicens illos furto fibi fublatos. Ille refpon-
dit fe emiffe a quodam conuillano fuo , nomine Sogyon. Qui cum negaret ,
Vofos impetiit alium conuillanum fuum Sumptam nomine de fideiuffione , qui
cum

a. ) ARCHIDIACONVS , primus inter Diaconos , Epifcopi Vicarius dicitur , in

ordine Romano , vt qui vices epifcopi in illa diœcefi exfequitur , & ecclefiarum
vifitandarum curam , ipfius loco fufcipiat. Ad eum olim fpectabat ecclefiaftica
thefauri cuftodia , illiusque difpenfatio, quod ex ISIODORO , PRVDENTIO , aliisque
luculenter elucet.

b. ) De NICOLAO Comite Palatino , expofitum eft ad §. 4. not. 1. conf. §. 321 .

c. ) MARCA , marcula , nomen eft germanicum. Quæ tametfi folidis ac de-
nariis conftiterit : non ideo tamen exiftimandum videtur , Martam feu marculam
fuiffe numum cafum ac fignatum. Solidi enim & denarii , qui hic fubinde re-
cenfentur , pondera funt , quæ nusquam mutabantur. Quod de marca argenti
atque auri pretio , dici non poteft ; id enim pro lubitu Principum , minuebatur
ac crefcebat , pro ratione pretii , quod monetæ imponebatur. Ceterum aliud
fuit , Marca auri aut argenti fignati , aliud infecti pretium. Pluris enim femper
valuit Marca fignata , quam infecta , idque propter tributum , feu vectigal , quod
Princeps ex vnaquaque, monetæ fignatæ , aut cufæ marca percipit. Marca infecti
auri aut argenti duplicata , libram efficit. quæ diuiditur in 16. vncias , vncia in
o to drachmas , vel 24. fcrupulos , feu denarios ; drachma , fiquidem 24. con-
ftat denariis , & in 72. grana fecatur , quorum 24. continet denarius. du FRESNE
gloffar. voce Marca. Signati metalli marcam , triplicem fuiffe apud Hungaros , ex
§. 3. not. g. elucet. quarum minimam , leuioris ponderis , quæ vnum tantum
tam fuiffe , ex hac §. eft colligere.
adpendit florenum , marculam di&
d. ) Incer
 Per iudicium ferri candentis. 257
cum & ipfe negaret , Vingizlou comes de Zothmar , per Priftaldum nomine
Chentu , mifit Varadinum , vbi Vofos , portato ferro , combuſtus eſt.

§. CCCXVIII. Achus & Butha , de villa Cheufci , impetierunt Gabum ,

Nicolaum , Tekum , Petrum & alium Petrum de Humuroc , pro latrocinio.
Iudice Paulo curiali comité de Bichor , & Biloto Cibout , Priſtaldo Martino de
Curmusd. Varadini autem prædicti impetitores fubterfugerunt iudicium ferri
candentis , dicentes , fe falfo petiiffe illos de latrocinio .

§. CCCXIX. Mogus , & Scegu , de villa Vduori , coadiuuantibus conuil-

lanis eorum , impetierunt Janum conuillanum fuum de furto. Iudice Martino
comite. Priftaldo Vois. Janus , cum folui deberet , confugit ad ecclefiam ,
dicens fe combuftum .

§. CCCXX. Paulus , de villa Zuna , impetiit conuillanam fuam , nomi-

ne Scemam de veneficio. Iudice Farcafio Archidiacono de Zounuc , Priſtaldo
Illa
Stepbano. Varadini Paulus abfoluit illam , fpondens fe fatisfacere iudici .
vero fatisfaceret Priſtaldo , & Capitulo.

§. CCCXXI. Vxor Teleguen , & filius ejus Cumpert , impetierunt duos

feruos Olodarii , videlicet : Sal , & Bodun , & duos ioubagiones Joannis , fci-
licet : Sudan & Volcu , & totidem feruientcs Beli , fcilicet : Joannem & Petrum,
pro latrocinio , iudice Nicolao comite Palatino. Priſtaldo Philippo , & illi qui-
dem fex , Varadini portato ferro , iuftificati funt ; fed præter illos prænomi-
nati accufatores , impetierunt Albeum , ioubagionem Jobannis , & Dominum
Scenezeй , ioubagionem Abbatis (d) de Heuius. Quorum Albeus , fentiens fe
effe combuftum , confugit ad Ecclefiam. Sceuezeü vero combuftus eft.

§. CCCXXII. Adam , filius Bolofoy , de villa Jeneu , impetiit conuilla-

num fuum nomine Paulum , dicens , quod unum feruum fuum , nomine Vo-
tam , & alteram ancillam fuam fcilicet : Scencam fororem eiusdem , vi ab eo
abftuliffet. Paulus refpondit , fe emiffe ab eo , non vi abftuliffe illos , & ad-
duci teftes. Quos Paulus curialis comes de Bicbor , difcutiens per Priſtaldum
nomine Ducam , mifit Varadinum ad iudicium ferri candentis : interea con-
uenerunt cum licentia iudicis, a quo etiam Varadinum transmiffi , conteſtati
funt coram Capitulo , & Priſtaldo , ſe ita conueniffe , quod Adam fatisfaceret
1
iudici , Paulus vero Priſtaldo , & idem Paulus daret , Ada vnam marcam &
dimidiam.

§. CCCXXIII. Filii ioubagionum San&i Regis de villa Gyan, fcilicet : Tebu,

Vnicus , & Matthias , & filii ioubagionum defcenfum comiti perfoluentium
de alia Gyan , fcilicet : Dionis , Forcos , Joacbin , Vruz , Endus , Fuc , Sypeü ,
You , & alii , & item de tertia Gyan , caftrenfes , fcilicet : Sama , Meckad
Obud , Medue , Ficed , Cibrian , Kidol , & aliis coadiuuantibus caftri Bicho-

rienfis ioubagionibus , fcilicet : Luca (e) Principe exercitus , Forcafio , filio

Symoud , Vros filio Sicou, Bibo filio Pafcha , & Tegek centurionibus, Petro quoque
maiore ( f) præconio , impetierunt clericum nomine Magnum , de eadem villa
Ttt 2 filium

d. ) Incertum eft , cuiusnam ordinis Abbas de Heuiuz fuerit. vid. PETRVS

Pázmány Card, in Append. ad Synod. & SZENTIVÁNY Diſſert. Paralip . I. c.
e. ) De Principe exercitus , videfis , ad §. 133. not . i, de Centurione , &
de Maiore , ad §. 110. not. f. g. adde COLOM, Lib. III. cap. I.
f. ) MAIOR PRAECONIO , præconatus , vel maioratus , prætor, feu iudex fuiffe.
ex du FRESNE gloſſario colligitur.
g. ) EXTRA.
258 Ritus explorandæ veritatis ,

filium Galdu , dicentes ipfum extorrem , nec habere aliquod (g ) ius fundi nec
agri. Ille autem refpondit , fe habere feparatum ius fundi & ius agri ad tria
aratra , & fuper hoc fe iuftificatum effe etiam alias , iudice (h) Moch comite

Palatino & Bichorienfi , & Priſtaldo nomine Tupa filio Pauli de villa Gurbey
quod cum aduerfarii negarent , Paulus curialis comes de Bicbor , ex præcepto
domini fui Mica comitis , hujus caufæ iudex conftitutus , iuffit Magno, præ-
nominatum Priſtaldum huius caufæ adducere , qui dato termino adductus &
inquifitus , perhibuit teftimonium iuxta omnia quæ Magnus afferebat. Tunc
aduerfarii obiecerunt ei vitium falfitatis , dicentes , ipfum falfum effe Priſtal-
dum . Paulus itaque iudex eorum præcepit ( i) affeffores iudicis , cuius fe
Priſtaldum afferebat , adducere. Dato igitur termino , adduxit Joancam co-
mitem , filium Jobannis comitis , Clementem , cum fratre fuo Saul , de genere
Epifcopi Budlu. Item alium Clementem de genere Borfa , Germen de villa Sifol,
de Parochia Sumugienfi , Salomonem de ponte Cepan , & Fira , curiales comites
Dominæ Eufemiæ , Nicolaum filium Vgra , Pos de villa Vndoch , & alios . Ex
his itaque omnibus electi funt fecundum optionem aduerfantium . Jobanca ,
filius Johannis comitis , & Salomon , vt illi cum prænominato Priſtaldo in mo-
nafterio Vgra iurantes , Priſtaldum veracem effe comprobarent , ad prædictam
autem ecclefiam venientes , Priſtaldo & teftibus iurare volentibus , aduerfarii
corum noluerunt eos adiurare. Supradictus ergo iudex , ferie totius caufæ
domino fuo Mica comiti recitata, & auctoritate ipfius firmiorum accepta , fæpe

iam memoratos homines de villa Gyan , iudiciali fententia condemnauit , &

præfatum Magnum , in poffeffione terræ fuæ confirmauit. Dato Priſtaldo
nomine Dionyfio filio Ompud , de prouincia Zar ind , de villa Voſian. Ipfe
quoque præfatus iudex , cum eisdem aduerfariis Varadinum deueniens, coram
ipfis , Simone Epifcopo , totique Capitulo , totam exquutionem huius caufæ
exaratam fuperius , oretenus fuit conteftatus.

§. CCCXXIV. Galaldu & Titoc , de-villa Tuiuoy , item , Ega , de villa

Tka , & Teka de villa S. Georgii vt Priſtaldus dixit , nam folus Teka de illis
fuit Varadini in executione huius caufe , impetierunt dominum Bogui , de
villa Tca , pro homicidio. Iudice Paulo comite de Békes , & Priſtaldo Pochiu ,
de villa Zucur, Boguir itaque portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCCXXV. Teulegyn , Trebus , & Vofos , cum occifus effet quidam co-
gnatus eorum , fcilicet : Somoc, impetiit quosdam , fcilicet : Man & Budam , de
occifione illius ; fed & Pudu &Banalc fufpectui habiti funt , quod & ipfi confcii
occifionis extiterint. Racbaël igitur comes de Kuckelluu , per Priſtaldum nomine
Moncu , miſit Varadinum, vbi Pudu & Banalc, portato ferro iuftificati funt.

§. CCCXXVI. Alexander filius Theodori de Tomoi , impetiit Paulum fra-

trem Heim , de deftructione trium prædiorum , id eft damno fexaginta mar- ·
carum , iudice Salomone comite de Bachu , ex præcepto Regis Andrea , Priſtal-
do Timodeu de Zala. Homo itaque Alexander , portato ferro , iuftificatus eſt.

§. CCCXXVII.

g. ) EXTRANEIS omnibus , cum primis vero Polonis atque Venetis , ius fundi in
agro Hungarico , lege publica negatur.
h. ) MOCH Comitis Palatini , nulla fit in catalogo Palatinorum mentio. Poft
NICOLAVM ergo, ante DIONYSIVM de Vialka , adeoque inter annos 1228. & 1233 .
floruiffe oportuit,
i. ) ADSESSORES funt in tribunalibus , partim fupremis , partim fubalternis,
prætori additi indices. VLAD, Decr. VI. art. 3. CONST. 1655. art. 51 .

k. ) PARO-
 Per iudicium ferri candentis. 259

§. CCCXXVII. Jacou , filius Pata , impetiit Chekam ioubagionem Andreæ ,

de abfconfione cujusdam fugitiuæ ancillæ fuæ , cum quinque marcis , & pro
Cheka fecit dominus fuus Andreas. Damno itaque octo marcis (k) appretiato ,
Paulus curialis comes de Bicbor,mifit Varadinum , dato Priſtaldo,nomine Aman.
do , vbi homo Jacou portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCCXXVIII. Paul , de villa Sciguetü , portato ferro iuftificatus , pro-

bauit fe duos equos in vadio acceptos , feruo Mica comitis , fcilicet : Scemel ,
cum confcientia Ereu procuratoris,tradidiffe. Iudice Mica comite,Priſtaldo Keue.
§. CCCXXIX. Joubagiones de Zoboslo , fcilicet : Igeben , dux (1) exercitus
Beda , Bela , Vodofa , Ifaac centuriones , item Cicolou , Varnogio , & Peter Ar-
chipreco , impetierunt Cotlobam & Cepanum de violenta occupatione terræ ca-
ftri. Cotloba autem refpondit , fe terram eandem pro aliquo forefacto prius
amififfe, & adepta venia, cum Rex reddi fua per Cepanum (m) Palatinum comi-
tem præcepiffet , nullus ei in eam terram redintranti contradixiffet. Niolaus
itaque Palatinus comes , iudex eorum , præcepit ei adducere Priſtaldum re-
ftitutionis ; & ille adduxit Azariam , de villa Nechemér , cui teftimonium de re-
ſtitutione perhibendi , fupradicti aduerfarii contradicere non audentes , con-
demnati funt. Iudex itaque
Iudex itaque terram
terram , de qua , fcilicet , agebatur , prædictis
I Cotlobe & Cepano fecit confirmare , dato Priſtaldo nomine Farcafio , de villa
Loc. Qui terra illa confirmata legitime , cum centurione IJaac nomine , qui
ſe a fociis fuis centurionibus transmiffum effe perhibuit , rem geftam Vara-
dienfi Capitulo conteftatus , præfentibus literis fecit æternari.

§. CCCXXX . Venatores bubalorum (n) de villa Tpu, citauerunt filios Gun-

ter , fcilicet : Ananiam , Azariam , & Michaëlem , ante Regem ANDREAM , di-
I centes , quod terra nomine Deudas , iuris eorum effet , & illi violenter occu-
2 paffent ; Rex autem commifit caufam eorum Nicolao comiti , fcilicet , curiali
& Pofonienfi, difcutiendam. Ante quem prædicti venatores fe recognofcentes ,
confeffi funt , fe præfatos fratres de terra illa iniufte impetiiffe. Iudex itaque,
is dato Priſtaldo nomine Topazio , de villa Satar , prædictam terram metari fecit
& iam dictis fratribus confirmari. De terra autem eadem habet Jacob , filius

h Opfa,ius unius (0) funiculi ad dimidium aratrum. Vt autem excufatio hujus cau-
fæ fciatur a pofteris , idem iudex, eodem Priſtaldo miffo & literis , coram Mert
decurione ( p) illorum venatorum, Capitulo Varadienfifecit feriem hujus caufæ,
prædicto ordine conteſtari.
Uuu
§. CCCXXXI .

k. ) PRETIVM, mul&ta eft pecuniaria, homini impofita , qui alium occiderat ,

fecundum eius deftinationem,feu fecundum eius natales. Hinc , appretiare eft,
pretium ponere vel æftimare . du FRESNE Gloffar. vocab, Pretiare.
1. ) De duce exercitus , conf. ad §. 147. not. z. de centurionibus , ad §. 110.
not. g. de archiprecone. ad §. 258. not. x.
m.) CHEPANVS Hungariæ comes Palatinus de Hedervará , ex comite Bachien-
fi , floruit fub ANDREA II. anno 1206. JONGELINVS. Catal. Palat. p. 153. ad an . cit.
n.) De bubalorum venatoribus , euolue , ad §. 167. not k. Eubali , ſeu bu-
fali, bufli, bones fuut filueftres , de quibus , EBRARDVS in gracijmo c. 9.
Bos eft camporum , bubalus eft nemorum.
Bubalus eft magnus , buculus eft minimus .
o. ) FVNICVLVS , hoc eft , diuifio quadam , quam fafciam vocant , in qua , miles
quidam , habebat terra tertiam partem. Ita Charta an. 1141. apud du FRESNE,VOCab.
Funiculus.
p. ) DECVRIO, decanus decennæ, feu decuriæ , id eft, qui decem virali contu-
bernio , vel collegio , præerat. vid. TнVŔÓTZ . Chren, P. II. cap. 2. COLOM. Decr.
lib. III. cap. I.
" Decad, I. Monumentum V. .
9.) PrAico-
260 Ritus exploranda veritatis ,

§. CCCXXXI. Simon , de villa Siptul, impetiit Medeum , Farcafiùm & Lu-

dugerum , de villa Botcu , dicens , quod duas pedifequas eius, fcilicet : Mariam
& Daragam , & o&
to boues aratores , & triginta oues , & vnum equum , vio-
lenter ei abftuliffent. Tumpaica,curialis comes (q) preconum Regis, ablata decem
marcis apprecians , mifit illos per Priſtaldum nomine Duntia, de villa Chegyen
ad iudicium ferri candentis Varadinum ; vbi taliter conuenerunt , quod Medea ,
Farcafius , & Ludugerus , darent Simoni marcam & fertonem , & idem iudici
fatisfacerent , partem autem Priſtaldi Simon perfolueret.

§. CCCXXXII . Cupes , de villa Neueg , impetiit conuillanum fuum do

minum Bubus , de tribus fertonibus. Iudice Apa comite , Priftaldo Peta , de

prædicta villa. Bubus autem , cum ferrum portare deberet , pofuit (r) Cor-
pus Domini de ore in manum , & reus eft hinc iudicatus.

§. CCCXXXIII. Antoneu , iobagio de nouo caftro , impetiit Laurentium

& Stephanum de Pon ,. pro violentia & damno feptem marcarum , iudice Petro (s)
curiali comite Reginæ , Priſtaldo Aey , de villa Va. Homo itaque Antboneu ,
portato ferro , combuftus eft.

§. CCCXXXIV. Martinus , filius Grege , impetiit ioubagiones Etba, filii

Acbillis comitis , fcilicet : Cheym , Tumpam , Olbrub , Olferib , Pacam, Tufam,
pro centum porcis violenter ablatis. Iudice Mica comite de Bichor , Priſtaldo
Jancu , filio Silueftri.
Martinus itaque & Priſtaldus eius in prima feptimana ;
Domine in tua : fuerunt Varadini , prænominati autem ioubagiones non fue-
runt. Sed quidam facerdos veniens , dixit : quod dominus iliorum effet in
(t) curia , & fine domino eorum ipfi non effent iuffi venire. Martinus ita-
que , & Priftaldus eius , vt ipfi dixerunt , ad iudicem præfatum redierunt ,
& a iudice ad nos reuerfi dixerunt , quod iudex condemnavit illos , & etiam
a Capitulo pro condemnatis haberi mandauit.

§. CCCXXXV. Martinus , filius Cocbid , impetiit Nunam , de villa Vo-

fuarii , pro quattuor marcis , iudice Dumeno comite de Bodolou , Priftaldo Gusü
de villa Solumus , qui Varadini taliter conuenerunt , quod Numa daret Martino
vnam marcam & dimidiam , & idem iudici fàtisfaceret , partem autem Pri-
ftaldi , Martinus daret,

§. CCCXXXVI. Voda , filius Farcafii , impetiit ioubagionem Lamperti ,

fcilicet : Hegun, de (u) occifione patris fui , qui cum iudicati ab Eraclio Ycono-
mo Varadienfi , cum Priſtaldo ipforum Micone , ftarent ad iudicium ferri can-
dentis , reconciliati funt ita , quod nominatus actor dimifit , nominatum ad-
uerfarium fuum pro innocente , iudici autem & Priſtaldo , conuenerunt fimul
fatisfacere,

§. CCCXXXVII .

q. ) PRECONES REGII , iidem funt , qui hodie apparitores , viatores , vel

circulatores. du FRESNE , Vocab Praco.
r. ) Ferro ignito , innocentiam fuam teftaturus reus , San&
tiffimum Domini
Corpus fumebat primum. vid. §. 403. & 412. feq .
s. ) CVRIALS COMES REGINAE , iudex fuerat aulicus , fcilicet Comes curialis
regius , ANDREAE II. Decr . an. 1222. art. 6. conf. ad §. 6. not. I. ad § . 85. not. b.
t.) CVRIA REGIS intelligenda. Quo nomine , partim forum fæculare , feu
tribunal , partim regius comitatus , vel folemnis regni conuentus , exprimitur,
& præfidio ruftico feu poffeffioni opponitur . Confule du FRESNE Gloffar. voce
Curia. Alias Aula regia dicitur fæpius
u. ) PARRICIDAE , olim , notam infidelitatis incurrebant. Nunc pœna capi-
tis arbitraria puniuntur. Conf. 1723. art . II.

vv. ) De
 261
Per iudicium ferri candentis.

§. CCCXXXVII . Forcos, filius Ina comitis , requifivit ante (vv) Ladislaum

comitem de Bácb , & iudicem curiæ , quosdam , icilicet : Albeum , Petrum
Endum & Abarcum filios Cepani , dicens ipfos fuos effe libertinos ; Illi autem
reſponderunt ; ſe omnino effe liberos , & adduxerunt (x ) affertorem libertatis
ipforum & defenforem, nomineStanunz,filiumJoannis cuiusdam hofpitis. Qui cum
& ipfe liberos conſtanter afferet , nominatus iudex dato Priſtaldo , nomine Mi-
cbel , de Vrbay , mifit vtramque partem ad examen ferri candentis Varadinum,
vbi , cum iam dictus Stephanus ferrum portare acceffiffet , talis inter eos facta
eft conuentio , quod ipfe Stepbanus,prædicto Forcafio, daret duas marcas Far-

cafius autem illos quattuor , quos requirebat pro libertinis , reliquit pro liberis
omnino , iudici autem & Priſtaldo , communiter fatisfacere conuenerunt.

§. CCCXXXVIII . Petrus filius Moraz de villa Kad , impetiit Bufu facer-

dotem , & fratres ejus , fcilicet : Jacob , Tibam , & Clianum de villa Kenesü ,
dicens , quod dimidietas terræ , quam ipfi iure hæreditario infidebant , hære-
ditaria eius portio effet : quod cum illi negarent , Ladislaus comes Bachienfis
& iudex curiæ , difcutiens , per Priſtaldum , nomine Vofos , filium Boch de
villa Pun , mifit eos ad examen ferri candentis Varadinum , vbi pacificati ſunt.
Judicia, in quibus mutuo fibi tenebantur, inuicem fibi omnino indulgentes , &
talem te terra fecerunt conuentionem , quod terram quam nominatus Petrus
requirebat , remifit prædicto facerdoti , & cognatis eius memoratis. Sacer-
dos autem & cognati ejus , dederunt ei vnam marcam. Iudici autem & Pri-
ftaldo , conuenerunt fimul fatisfacere.

§. CCCXXXIX. Bodum comes , quendam nomine Chebam, traxit in cau-

fam , coram (y) arbitris parochitanis , fcilicet : Adam , Farcafium decanum, &
1 Zounuc , dicens , quod vnum ioubagionem fuum occidiffet , & alium crude-
liter flagellaffet. Qui Cheba , cum peccatis illorum exigentibus hoc eis ſe fe-
ciffe affirmaffet , prædicti arbitri , miferunt vtramque partem ad examen ferri
candentis Varadinum , vbi homo Bodun comitis , portato ferro iuftifica-
tus eft.

§. CCCXL. Vfi , (2) procurator ville Scaldubag, ftatuit ante nos Petenad,
& Mib , ex vna parte ; Andraam , Michaëlem , Butham , Seukam , Herceg ,
Gabrielem , Boton , Tekam , Scekam , & Benam , ex alia , dicens : quod præ-
nominati Petenad & Mih , dixiffent coram Domino fuo, Ladislao comite, iudice
videlicet , hujus caufæ , feipfos (a ) conterraneos , cum prænominatis eorum
aduerfariis in terra Kereky. Aduerfarii autem prædicti dixiffent eos effe ex-
torres , qui tandem feipfos recognofcentes , habita iudicis licentia , recepif-
fent eos in confortium terræ prædictæ , excepto virgulto , de quo Petenad , &
Mih , partem non habent.
Uuu 2
§. CCCXLI .

vv. ) De LADISLAO Comite Bachienfi & iudice Curiæ , vid. ad §. 125, not. x.
& §. 338. 340. 345. 346. 347. 351. 356. 356. fequ.
x. ) ADSERTOR , idem erat , qui tutor libertatis , vid. ad §. 197. not. z.
y . ) ARBITER , iudicum iudicio , per legem opponitur , in LVITPRANDI Regis
Longob. Legibus tit. 21. S. 23. Rectius Arbitris Parochianis : quippe qui , ad Bodn
Comitis Parochiam , feu diftri& tum , fpectabant.

z.) PROCURATOR villæ , qui pro domino villam curat , hodie Proxifor dicitur.
! conf. ad § 16 not . o. ad §. 127. not, a.
a. ) CONTERRANEI , vel conterrati , ex eadem contrada , feu terra, du FRESNE
vocab. CONTERRANEVS.

a.) Con
262 Ritus explorandæ veritatis ,

§. CCCXLI. Tecus , filius Dionyfii artificis , qui aperuit in (b) eleuatione

fepulchrum San&ti LADISLAI Regis , & a gloriofiffimo rege BELA , dato pro eo
artifice, perpetua libertate donatus eft , cum omni generatione ab eo fucceffu-
ra , fentiens diffolutionem fui corporis imminere , quendam feruum ſuum ,
nomine Vrug conftituit ( c) Dufinicum exequialem , quam ipfum , tam omnem
eius hæreditatem virilem , ita , vt fingulis annis apud ecclefiam de Befenev ,
celebrarent exequias cum duabus Miffis , vna oue , triginta panibus , vno an-
fere , & vna gallina , & duabus (d) Chybrionibus cereuiliæ , & decimas , juxta
conditionem fervilem , det facerdoti , fcilicet : duos cubulos frugum fuarum ,
& vnam gallinam .

§. CCCXLII. Vs , filius Tump , de villa Hoth , ioubagio caftri Bichor , ven-

didit feruum fuum , nomine Zumbot , & vxorem eius Gerquenam , & filium
eiusdem Boxam , Theodoro filio Dionyfii , pro fex marcis , & vna vacca , pré-
fente Jacob cognato fuo , filio Hurt , & non contradicente ; & Theodorus per-
foluit ſex marcas illas , & vaccam , nobis præfentibus , ad manus prædicti Jacob.

§. CCCXLIII . Vfu , filius Poufa de Sucuroi , impetiit Martinum , & Pe-

trum fratrem eius , dicens, quod (e) hofpes eorum habuiffet damnum, ad æſti-
mationem octo marcarum , quod cum illi negarent, cognati vtriusque partis ,
fcilicet : Nicolaus , Aba , Ambrofius , vna cum Bodun comite , vtramque par-
tem in ipfos arbitros confentientem , difcutientes miferunt per Priſtaldum Pe-
trum, filium Morodec de villa Bodun , ad examen ferri candentis Varadinum.
Vbi portato ferro, homo prædictorum Martini & Petri , mundatus eft.

6. CCCXLIV. Matthæus de Surcud , impetiit cognatos Pueri facerdotis

fcilicet : Matthiam & Texam , pro libertinis vxoris fuæ , coram (f) Defiderio
Epifcopo Chanadienfi , qui tradidit eos iudicandos Scumcho comiti , procurato-
ri prædiorum fuorum. Deinde præfatus Matthæus , feipfum recognofcens ,
refignauit illos , quos requirebat pro liberis , cum omni generatione ab eis-
dem fucceffura.

§. CCCXLV . Anno Dominicæ Ircarnationis Millefimo , Ducentefimo vige-

fimo nono. Tales a Ladislao comite Bachienfi , & iudicæ curiæ , litteræ nobis
funt deftinatæ. Vniuerfitati veftræ fignificamus , quod inter Gyopol ex vna

parte , & filios Abfolonis ex altera , fcilicet : Joannem , Martinum , Paulum,

& Abfolonem , talis facta eft conuentio : quod prædium nomine Letha , iuxta
Beruciou , dederunt fratri fuo Gyopol comiti , ipfi autem in concambium il-
lius prædii acceperunt prædium campestre , nomine Jobogi , cum fexaginta
marcis , quas memoratus Gyopol comes , nobis præfentibus , & coram Priftal-
do

b. ) LADISLAVM regem , regnante BFLA III , in fanctorum relatum fuiffe nume-

rum ex hac §. poffis quodam modo colligere. Quo tempore , fepulchro aper-
to , offa eius funt collecta , eaque VARADINI , in bafilica , conferuata , e quibus,
diui Regis caluaria , JAVRINVM , temporis decurfu , eft translata. Vbi hodiedum,
in epifcope , conferuatur.

c. ) De DVSINICO lege ad §. 132. not. f.

d. ) CHYBRIONES , amphora feu hydriæ cereuifiæ , vid. §. 353. forfan ab Hun-
garico , CSÖBÖR , quod capacem amphoram , aut menfuram fignificat. vid.
FRANC. PARIZ PAPAI , Diction. Hung. voce in eadem .
e. ) HOSPEs eft , ex Slauis , Germanis , Latinis. de quibus ad §. 5. not. k.

f. ) DESIDERII Epilcopi Chanadienfis meminimus §. 249.

g.) DE
 Per iudicium ferri candentis. 263

do huius caufæ , nomine Tuba , perfoluit in die Natalis Domini totaliter , no-
minatis filiis Abfolonis , & ita abfolutus ab omni cambio , appropriauit fibi foli
prædium , quod Letha vocatur. His ita geftis , utraque pars , præftito facra-
mento fuper fepulchrum & reliquias S. Regis LADISLAI , inuicem fibi iuraue-
runt , quod de cætero fint pacifici , nullum penitus malum vnquam illaturi.
§. CCCXLVI. Vniuerfus Varadienfis Ecclefiæ Conuentus, vniuerfis Ecclefiæ
fanctæ filiis , falutem in falutis Auctore . Innotefcat omnibus præfens ſcriptum
infpecturis , Ladislaum comitem de Bach , iudicem aulæ Regiæ , talia nobis
per literas fuas , auctoritate iudiciali præcepiffe , quod ea , quæ de exitu caufæ
Simonis , & fratris eius Vodafii , filiorum Chenke in (g) Parochia Bicborienfi ,
ex vna parte , & filiorum Natus , fcilicet : Egidii , & Stepbani , in Parochia
Békes ex altera. Michaël clericus eius , viua voce ediceret nobis , nos in regi-
ſtro noftro pro rato fcriberemus , Michael autem in præfentia vtriusque partis
afferuit , prænominatos filios Cbenka, a prænominatis filiis Natus , nouem ca-
pita hominum requifiuiffe , videlicet : Lench , cum duabus filiabus fuis , ſci-
licet Beda & Nuz , & item Iacam cum duabus , fcilicet : Choma & Michaele
Tumpam quoque cum filia fua , fcilicet : Mica & Penteca , & cum caufa eorum
ad examen ferri candentis , a prænominato iudice , per Priſtaldum , nomine
5. Micou de villa Cundurus,in Parochia Békes, fuiffet Agriam deftinata. Filii Na-
tus feipfos recognofcentes , Simoni & fratri eius , Vadafi fe culpabiles reddi-
diffent. Illi autem confilio & petitione proborum hominum inducti & incli-
nati , vnam ancillam de IX. capitibus , fcilicet : Pentekam , præfatis eorum
aduerfariis dimififfent , reliquis in ius eorum deuolutis.

§. CCCXLVII. Cefar , princeps erat de Békes , Petrus , Beda , Vje , Ti-

burtius , Laurentius , Paulus , Geyfa centuriones , litigauerunt pro quadam
terra nomine Kechen , cum Martino , filio Mifca , coram Ladislao comite Ba-
chienfi & iudice Curiæ , dicentes terram Kechen effe terram Caftri de Békes ;
Martinus autem refpondit , eam effe terram fuam hæreditariam , affirmans ,
quod eandem terram anteceffores ipforum , fcilicet : Chab , Sicund , Ifumgut ,
Buus , & reliqui cum ciuibus eiusdem caftri , à patre fuo Myska , & cognatis
eius , coram (h) Gyula comite Palatino,pro terra caftri requifiuiffent , & iudi-
dicio ferri candentis Orodini fuiffent condemnati , mediante Priſtaldo nomine
Eufii , filio Elia de villa Dran , & hoc oftendit teftimonialibus literis Orodienfis
Capituli. Quibus , cum prænominati aduerfarii eiusdem Martini contradicere
I
non auderent , præfatus iudex ipfos condemnauit , & vt huius caufæ exitus
indelebilis exiftat , vtramque partem , ad nos , per Priſtaldum nomine Menget ,
D
filium Cocbu de genere Tét , Varadinum deftinauit , & executionem caufæ
fecundum omnem defcriptionem , teftimonio noftro fecit æternari.
§. CCCXLVIII. Pangratius , filius Petae , de villa Cupa , traxit in caufam
quosdam conuillanos fuos , fcilicet : Aruad , & filios eius, fcilicet : Chicham &

Monoft , coram (i) Alexandro Varadienfi Epifcopo, difcretiffimo & vero iudice,
dicens , quod fures effent Regis , eo quod (k) Thefaurum inuentum , cum de-
X X X berent

De PAROCHIA , diximus fupra : hoc loco , Comitatum fignificat.

De GYVLA.comite Palatino , confer antecedentia,
ALEXANDRI Epifcopi Varadienfis mentio facta eft ad §. 247. not. l. ·
k.) INVENTVM THESAVRVM , ficuti detectas in folo Hungarico mineras , olim
ad Principis regalia pertinuiffe , ex hac §. elucet. Hodie, dete&
tus thefaurus , ad
fundi pertinet dominum , fecundum communem regni confuetudinem , parte
quadam , repertori , præmii loco , adtributa,

Decad. I. Monumentum V. 1 ) SACER-

264 Ritus explorande veritatis ,

berent Regi , non indicaffent.Quorum caufam prædictusEpifcopus difcutiens,

mifit per Priſtaldum & feruientem fuum , nomine Tiburtium , ad examen fer-
ri candentis Varadinum , vɔi præfatus Monos , filius memorati Aruad , portato
ferro , mundatus eft .
6. CCXLIX. Cum ignoraret homo finem dierum fuorum , Mauritius
facerdos , fe & omnia fua, Varadienfi ecclefiæ protectioni , dum adhuc viueret,
commifit & facultates fuas taliter (1) ordinauit , & feruum fuum nomine
Aruam , conftituit , vt poft mortem fuam fit (m) pulfator Ecclefiæ Varadienfis.
Mulierem autem quandam emptitiam , nomine Scepam , dedit Ecclefiæ , vt
poft mortem ipfius det ecclefiæ maffam ceræ , ponderantem duas marcas , Fi-
lius vero eiusdem mulieris , & duæ filiæ , quinimo , fi quos ipfa eadem pare-
ret , liberi forent omnino.

§. CCCL. Dionyfius You , & Puk , Patroni Ecclefiæ San&ti Andreæ de Zo-
bodian , traxerunt in caufam Dufinicos eorum exequiales , fcilicet : Mour , Pau-
lum 5 Laurentium , Ereuft , Petam , & alios , coram Eraclio Tconomo &

cuftode Varadienfi , dicentes , quod prædicti Dufinici , cum minoribus expen-

fis , qui deberent, feruitium eorum celebrarent. Denique coram Capitulo Va-
radienfi , fcilicet : Joanne Præpofito , Michaele Cantore , & aliis , & præfente
Micou Priſtaldo , & vicario nominati iudicis , controuerfia prædictarum par-
tium fic eft fopita , quod fæpedicti Dufinici , manere circa prædictam ecclefiam
deberent , & annuatim in fefto S. Michaëlis feruirent, infimul , quotquot effent ,
cum trienni boue , centum panibus , XII. Idris cerevifiæ , & fingulæ man-
fiones , fingulas miffas celebrari facere tenerentur.

§. CCCLI. Nos Conuentus Varadienfis , conteftamur omnibus , Ladis-

laum comitem de Bách , talia nobis auctoritate iudiciali mandaffe , quod cau-
fam Benjamin , fecundum tenorem litterarum , quas fub duplici figillo nobis
transmifit , in regeftro fcriberemus. Eft itaque tenor literarum talis : Ladis-
LAVS Comes Bachienfis , & iudex curiæ, omnibus, ad quoscunque præfentia per-
uenerint. Salutem in Domino. Vniuerfitati omnium notum effe volumus ,

quod cum Jeremias , Bocou , Tocus , & Gegus , citarent Chomam , pro quodam
homine Beniamin , filio Cufoy , in præfentia noftra , dixerunt eundem Benia-
min feruum effe eorum & filium ancillæ fuæ ; fupradictus Choma refpondit ,

fuum effe cognatum , & de genere fuo. Adiudicauimus itaque , quod dictus
Choma veritatem fui fermonis atteftationibus fuorum cognatorum , oftenderet,

quod & honeftiffime probaret. Intelleximus igitur , vt facramento duorum

cognatorum eius , dictum Beniamin defenderet , iurauerunt inquam Choma
& Azarias, fuper altare ( n) Sancti LADISLAI Varadini, & Beniamin liberatus eft.

Vnde , dedimus fuper hoc noftrum figillum , cum litteris præfentibus , Pri-
ftaldo exiftente Marco de Cheph.

§. CCCLII. Clemens , de villa Irug , oretenus nobis eft conteſtatus

quod cum ipfe cum Priſtaldo Ladislai comitis , quendam libertinum ſuum fu-
gitivum ,

1. ) SACERDOTIBVS , facultas , de bonis , fua conquifitis diligentia , non au.

tem , de rebus ecclefiæ , teftandi , iure competit canonico.
m. ) PVLSATOR , feu exequialis , apud INNOCENT. III . P. P. lib. 15. ep. 7. moni.
tor eft & mandator funerum , qui æra campana pulfat. Dicitur etiam Matricula.
rius in ecclefiis , & adituus . du FRESNE Vocab. Pulfator.
n. ) JVSIVRANDVM, fuper Sancti LADISLAI reliquiis , ante eleuationem eiusdem,
ad fepulchrum , poft eleuationem vero , ad altare , in quo beati regis offa con-
feruabantur , ritu consueto , péragebatur, conf. ad §. 110. not. b.
o . ) FRV.
 268

Per iudicium ferri candentis. 265

gitivum , nomine Tadeum vxoratum inueniffet , & nominatus iudex eundem

libertinum , cum vxore fua ei appropriaffet , ipfe fcilicet : Clemens , pro falute
animæ fuæ , taliter de vxore præfati libertini ordinaffet , vt ipfa libera fieret ,
& quicquid fœminini fexus de ipfa ( 0) naſceretur , liberæ conditionis effent , &
quicquid mafculini 1exus fieret , conditionem Patris fequeretur.

§. CCCLIII. Auguftino , filio Schemcha , fine omni hærede mortuo , feruus

ipfius nomine Paul , quem ipfe Auguftinus (p) Duſinicum exequialem , mona-
fterio Sancti Joannis Baptifta , reliquerat , vt fingulis annis daret ecclefiæ vnam
ouem competentem , triginta panes , quinque idrias ceriuifiæ , & in nullo pe-
Fi
nitus alio , vel ecclefiæ , vel cuiquam alii fervire teneretur ; ille inquam Pau-
lus , vxorem fuam , nomine Bud , & filiam nomine Huga, quæ in portionem
duarum fororum iam dicti Auguftini, fcilicet : Anna & Maria cefferant , & illis
mortuis , ad tertiam fororem præfati Auguftini , nomine Magdalenam deuene-
L
rant , cum fororem præfati Auguftini confenfu Cumpurdini & Gocholini cogna-
& torum Domini fui , redemit a præfata Magdalena , non tam pro pretio tanto ,
quam pro anima fororum fuarum , dimifit redimendas , quia forores eius præ-
dictas ancillas liberas reliquerant.

.CCCLIV. Joannes , filius Abfolononis , conteſtatus eft oretenus , quod

vendidiffet quendam ( q) fugitiuum libertinum fuum , nomine Sanam , filium
Beg , fratri fuo Paulo , pro marca , vncià minus .

H §. CCCLV. Vfian de villa Pulgar , litigauit coram Ladislao comite Bachien

fi , & iudice curiæ , cum Anthonio , de villa Bola , pro clandeftina traductione
ferui fui , nomine Michaëlis , & duorum equorum. Quod cum ille negaffet
is nominatus iudex mifit eos per Priſtaldum , nomine Gabrielem , de villa Gab ,
Varadinum , ad examen ferri candentis : vbi talis facta eft inter eos conuen-
tio ; quod memoratus Anthonius daret aduerfario fuo nominato , in fefto San-
-

IS &a Maria Magdalenæ , in villa Vduori , duas marcas fertone minus ; iudici
autem & Priftaldo fimul fatisfacerent. Si tamen fupradictus Vfian , feruum
S. fuum fugitiuum illum alibi inuenire poffet , pecuniam, quam acceperat, Antho-
nio reddere teneretur.

§. CCCLVI. Stephanus , de villa Chueytora , impetiit Paulum de villa Paul,

་

& Petrum fratrem eius , coram Betlem , & Stepbano , vicariis Ladislai comitis
de Bách , & iudicis curiæ , de damno ad æftimationem duarum marcarum.
# Quod cum illi negarent , memorati iudices per Priſtaldum nomine Marcum ,
milerunt Varadinum ad examen ferri candentis , vbi nominatus Petrus , porta-
to ferro , pro fe & fratre fuo , iuftificatus eft.
§. CCCLVII. Cum hæreditaria portio Nicolai , filii Endus , de terra Bo-
rozlou , in ius Petri , filii Perri , ordine iudiciali ceffiffet , idem Petrus aftruxit,
quod prænominatus Nicolaus , in terra eadem , partem (r) emptitiam habe-
ret , præter hæreditariam. Quod cum cohæredes eiusdem Nicolai , videlicet :
Cepanus comes , Petrus , Joannes , & Paulus negarent ; Ladislaus comes pofuit
X X X 2 fuper
1
1
0. ) FRVCTVS iure Romano , ventris fequitur conditionem. JVSTINIANI tmp.
Inftitut. Lib. I. tit. 4.
p. ) DVSINICVs exequialis , quis fuerit , euolue ad §. 132. not. f.
9. LIBERTINI , vtur ex feruili conditione fuerint exemti ; in dominorum
tamen erant clientela, qui fugitiuos , non folum in poteftatem fuam redigere, ve-
rum donare , & etiam vendere , aut durius quiddam , de iis ftatuere potuerunt.
r. ) Bona hareditaria, iure Hungarico , auitica ; emptitia autem, adquifita , dicun-
tur. vid. CYNOSVRA Juris Hung, vocab. Bona.
s. ) PROCV-
.
266 Ritus explorandæ veritatis.

fuper iuramentum eorundem condiuiforum , & dato Priftaldo nomine Becha

filio Petri , mifit eos Varadinum , vbi cum iurare fuiffent parati , ( s) procura-
tor Petri , nomine Hubec , juftitiam aduerfariorum Domini fui recognofcens ,
non adiurauit eos,dimittens eis terram , quam Dominus eius Petrus , pro em
ptitla parte requifierat , conuenit etiam ille Hubuc , iudici fatisfacere in toto ,
Priſtaldo vero in parte. Præterea , fupradictus Petrus, requifiuit duas villas
fcilicet : Gurbuc , & Feketbe , pro terra Nicolai ex donatione Regis , patri fuo
Endo collata ; cui , cum prænominati quatuor homines contradicerent , affe-
rentes eas ipfi Nicolao , cum ipfis effe hæreditarias , & hoc teftimonio multo-
rum bonorum hominum comprobaffent , prædictus iudex , per iam dictum'
Priſtaldum , mifit eos Varadinum ad examen ferri candentis : vbi homo ipfo-
rum , portato ferro , iuftificatus eft.

§. CCCLVIII. Mog, de villa Poca , cum aliis ioubagionibus caftri Clus,

fcilicet : Erdeu (t) Principe exercitus , Chicolou , Tenqueu , Pouca , Archipræ-
cone , Cheycimam & Bulchu , videntes de prædicta terra caftri partem ad duo
aratra , a quibusdam alienis, videlicet : Gotfredo , Farcafio , Vilo , Olberto , Pe-
tro , Andrea , & Fila , iniufte occupari , citauerunt illos ante Sebaftianum co-
mitem de Clus , iudicem a Rege Bela delegatum , qui auditis refponfis vtrius-
que partis , per Priſtaldum nomine Forcos , filium Choka , de villa Selden
mifit ad examen ferri candentis Varadinum. Vbi prænominati actores fece-
runt portari ferrum ; fed aduerfarii eorum feipfos recognofcentes , ſubterfu-
gerunt prædictam terram caftri prænominatis actoribus , & idem actores con-
uenerunt fatisfacere iudici & Priſtaldo , & vt exitus huius caufæ indelebilis exi-
ſtat , prædictæ partes , terram quæfitam , metis circumpofitis fecerunt feparari;
quarum metarum vna eft in monte nomine Burfors,inde per vallem Kufol , vadiť
ad Agosholm , & inde per vallem nomine Er , vadit ad metam Vilata. Sed
præterea extra metas illas , verfus feptentrionalem plagam , fupradictus Mog
habet ius feffionis ad fpatium viginti iugerum.

§. CCCLXIX. Abfolon , filius Hurtu oretenus eft nobis, fcilicet : Capi-

tulo Varadienfi conteftatus , quod vendidiffet dominæ Juftina, vxori videlicet :
Mica comitis , feptem (u ) capita hominum , quorum nomina hæc funt, Matb.
ka , vxor eiusdem Felicitas , & filii eorum Thomas , Tanalchu , & filiæ eorun-
dem , Maged & llegu.
6. CCCLX. Čiues (vv) caftri Bolondus , de villa Leginer , Motcu , Vnuca,

Hertugug , Lucby , Vgud , Baldu , Bila , & alii , impetierunt quosdam de ea-
dem villa , filios ( x) ioubagionis Sancti Regis , fcilicet : Serkenteü , Marcel ,
Acel , Mogya , & Vs , dicentes , quod eorum effent conciues , fimili officio ,
id eft debito caftrenfium fubiacentes. Illi autem dixerunt , fe effe filios iouba-

gionum Sancti Regis , & hoc idem dixerunt , vt Priſtaldus eorum perhibuit ,
ioubagiones eiusdem caftri , videlicet : Matba princeps exercitus , Chicbur ,
Sceret , Mogy , Peremus , Thomas , Ind , Albeus , Gyursa , Poula , Budius ,
Henchu

5.) PROCVRATOR Petri , in iudiciis idem eft , qui mandatarius feu plenipo-
tentiarius.
t. ) De PRINCIPE exercitus, vid , ad §. 133. not. i. & §. 360. De ARCHIPRAECONE
ad S. 258. not. a.
u. ) Septem capita , id eft , feptem perfonas , quod fupra monuimus. ··
vv. ) Ciues caftri , caftrenfes item , qui fuerint , expofitum eft ad §. 133 .
not. g. ad §. 11. not. y.
x:) Jobagionum S. REGIS conditionem , defcripfimus ad §. 146. not, vv.

y. ) ACTOR
8
 Per iudicium ferri candentis. 267
Henchu , centuriones & alii , quorum teftimonio Martinus comes eorum non
contentus per Priſtaldum nomine Nuetlen de villa Olfuc , mifit ad examen ferri
candentis Varadinum , vbi prænominati (y) actores feipfos recognofcentes ,
candentis ferri fubterfugerunt iudicium , dicentes prædictos aduerfarios ipfo-
rum effe filios ioubagionum Sancti Regis, & afferentes fe falfo de ciuili feruitio
illos impetiiſſe .

§. CCCLXI . Humilis Conuentus ecclefiæ Varadienfis , omnibus præfen-

tes literas infpecturis , falutem in Domino. Vniuerfitati veftræ notum faci-
In mus , quod Anno Dominicæ Incarnationis , Millefimo Dueentefimo vigefimo pri-
mo , cum effet (z) edictum a Rege ANDREA , quod terræ caftrenfium require-
rentur , ciues Békefienfes de villa Mebes , fcilicet : Otmar , Juan , Berta , To-
ma , & alii , coadiuuantibus eiusdem caftri ioubagionibus , fcilicet : Sungud
Hyfce , Jordan , Petro filio Simonis , & aliis , impetierunt Solt , filium Solt ,
dicentes , quod terram caftri , nomine Scilos , cum prato & virgulto , cum
medietate paludis, nomine Fas , violenter occupaflet . Hanc caufam Tiburtius,
P
Gyula , Alexander , & Helias , comites, (a ) vice Regia , difcutiens per Priftal-
dum nomine Paulum , de villa Terecha , filio Calanda , direxerunt ad examen
ferri candentis Varadinum , vbi prænominatus Juan , portato ferro , pro ſe
& conciuibus fuis , combuftus eft.

§. CCCLXII . Conuentus ecclefiæ Varadienfis , omnibus præfentes lite-

ras infpecturis , æternam falutem in Domino. Vniuerfitati veftræ notum fa-
OD
cimus , quod cum Becea , de Fokebeuu , impetiiffet quendam nomine Heyma ,
de damno quadraginta & duarum marcarum , facto per viole
ntiam Bocha
vicarius (b) Pauli Vayuodæ , difcutiens eos , per Priſtaldum nomine Ceku , mi-
fit ad examen ferri candentis Varadinum : quo cum veniffet nominatus Becea
cum Priſtaldo fuo , quidam afferens fe effe Heymonem illum , de quo res agi-
tur , ferri candentis fubterfugit iudicium , dicens , quod Bocha non effet iudex
fuus. Bocha itaque remandauit nobis per litteras fuas , quod ipfe & iudex hu-
ius caufæ , & prænominatum Heymon , ficut decet , reum condemnaffet. Hu-
jus rei teftes fumus .

Y y y §. CCCLXIII.

y. ) ACTOR , in praxi iuris Hungarici , litera A. reus autem charactere I. fo.

let exprimi ; quod ifte fit IN. CAVSSAM ADTRACTVs , ab ACTORE, quæ demum formula ,
& in fermone , & in fcribendo , non raro in compendium mittitur , vt accufatus
dicatur, INCATtvs .

z. ) Edicto ANDREAE II. anno 1222. fancitum eft : ne comes caftri , feu ca.
ftrenfes opprimat , feu bona corum occupet. Alioquin conuictus in tribunali ,
coram regno , dignitate fpoliabatur , cum ablatorum reftitutione. DECRET.
an. 1222. art. 14.
!
a ) Rex , quia eft fummus in regno Iuftitiarius , TRIP. Prolog. tit. 5. vicarios
habet in regni tribunalibus iudices : quorum quidam funt ordinarii , vt Palatinus
Iudex curiæ , Secretarius Locumtenens , MATTH. Decr. Ill. art. 12. & VI. art. 68.
quidam pedanei , vt Vice - comites , Iudices nobilium , & ciuium, cet, KITTONICH .
Direct , metbodica Iuris Hung. cap. 10. quaft. 14. Priores , vel per fe , vel per fui vi-
cem gerentes , iudiciis folent intereffe. CONST. an. 1645. art. 34.

b. ) PAVLLVS Vaiuoda, ad annum 1214. & fequentes , inter Tranfiluaniæ Vaj-

uodas eft referendus . Nullam eius mentionem facit SZENTIVÁNY Differt paralip.
Catal. 98. inter Tranfiluaniæ Præfectos.

Decad. I. Monumentum V.
c.) Inter
268 Ritus explorandæ veritatis ,
§. CCCLXIII. Joubagiones caftri Sumptey , fcilicet : Nicolaus , Valenti-

nus , Chug , Forcos , Ozorc , & Chunad , cum comite eorum Zoboulou , impe-
tierunt ioubagiones Tauornicos Reginæ , qui funt in villa Monunya , fcilicet :
Wot , Euzud , Vermet , Chunoz , Ilia , Teka , Cofma , Hata , Petrum , Mi-

cou , Vrbanum & Tbolomer , dicentes , ipfos ciues caftri Sumtey. Illi autem ,
& præterea ioubagiones Tauornicorum, fcilicet : Jardus & Caza, dixerunt eos-
dem effe ioubagiones (c) Tauornicos Reginæ , quos Gyula ( d ) curialis comes
Reginæ , difcutiens per Priſtaldum Servus DEI , de villa Tefa , ad examen ferri
candentis direxit Varadinum , vbi prænominati ioubagiones feipfos recognof-

centes , iudicium ferri candentis fubterfugerunt , dicentes , fe prænominatos

ioubagiones Tauornicos , falfo de ciuili conditione impetiiffe.

§. CCCLXIV. Humilis conuentus ecclefiæ Varadienfis , omnibus præſen-

tes litteras infpecturis , æternam falutem in Domino. Vniuerfitati veftræ con-
teſtamur , quod veniens ad nos , quidam nomine Zoba ( vt ipfe dixit ) ſe vo-
cari , ftatuit coram nobis duos ciues Ferrei caftri , fcilicet : Miculam , & Cra-
chium , vt idem Zoba dixit de illis , afferens illos , & omnes eorundem con-
uillanos , de villa Thozar , impetiiffe quosdam (e) miniftros Regis , fcilicet :
Czunam & Gregorium de villa Caku , pro iniufta occupatione terræ caftri. Cu-
ius terræ , N. eft. Ipfos autem miniftros Regis refpondiffe , eandem terram
effe hæreditariam . Nicolaum vero comitem Palatinum , mififfe vtramque par-
tem , ad examen ferri candentis per Priſtaldum nomine Simeonem , filium Vid
de villa Ság , cuius ipfe Zoba eat feruiens Varadinum , vbi taliter conuenerunt :
Quod prænominati miniſtri ſatisfacerent iudici & Priſtaldo , aduerfariis autem
eorum darent quartam partem terræ prædictæ , tres vero partes , in quinque
portiones ita diuiderunt , quod tres de quinque acciperet , Gregorius , cum
condiuiforibus fuis fuperius ; duos vero inferius , Czuna , cum confortibus
fuis.

§. CCCLXV. Micula , Crachun , & alii , de villa Thazar , traxerunt in

Caufam Obulganum , de villa Saden , pro ( f) Fenili , coram iudice Nicolao co-
mite Palatino , qui difcutiens vtramque partem mifit per Priſtaldum , nomine
Symeonem , de villa Ság , ad candens ferrum Varadinum , vt homo Obulgani
ferrum portaret. In die autem leuationis ferri , prædicti Micula , & Crachun,
fubter-

c.) Inter reginæ minifteria , numerantur , TAVERNICI , procurando reginæ

ærario deftinati , quibus Tauernicalium reginalium magifter , cum auctoritate , præ-
erat. vid. LVDOVICI I. Diploma confirmat. ad an. 1351 , art. 25. vid. ad §. 17. not . r.
d. ) Eadem in Reginæ , quæ in Regis curia , peragebantur olim minifteria.
Supremo namque munere defungebantur illic : IvDEX Curiæ , feu curialis comes,
Tauernicorum item , Pincernarum , Dapiferorum , Agazonum , & Janitorum regina-
lium Magiftri. vid. LVDOVICI I. Dipl. cit. art. 25. Inter eos , prætoria gaudebat
poteftate , CVRIALIS Comes , qua fummus , in reginæ , ficuti alter , in regis curia,
prætor, ANDR. II. Decr. ad an. 1222. art. 9.
e. ) Diuerfa fuerant in curia regis minifteria , eaque partim fuprema , partim
fubalterna. Supremo munere defungebantur : PALATINVS Comes , IVDEX Curiæ ,
(Vaiwoda , & Bani , inter regnorum gubernatores referuntur ) Tauernicorum item ,
Pincernarum , Dapiferorum , Agazonum , & lanitorum regalium , magiftri. Subal.
terna erant minifteria : Tauernicorum , Pincernarum , Dapiferorum , Agazonum ,
Janitorum , Venatorum , Lanceatorum , feu corporis regii cuftodum , Buttinife-
rorum , ceterorumque , de quibus , ad § . 83. not . c. d. g. & 96. not. 5.
f. ) FENILIS nomine , non tam locus , quo foenum ponitur , quam fœnife-
cium , eft intelligendum. De quo COLYMEL. 2. 18. 19. VARRO de RR. 1. 17..
g. ) IOVBA-
 Per iudicium ferri candentis. 269
fubterfugerunt iudicium ferri , dicentes : quod non obfifterent , absque iou-
bagionibus caftri abfentibus , cum quibus caufam leuauerant.

§. CCCLXVI. Cum effet edictum a Rege ANDREA, quod caftrenfes difper-

fos caftri recolligerent. Bichorienfes , cum ioubagionibus eorum , fcilicet : Lu.
ca , Paulo , Tita , & aliis , impetierunt quosdam ( g) infeparabiles ioubagio-
nes ecclefiæ , Tedam , fcilicet : Bellum , Fib , & Boguan , de villa Apathi , di-
centes , quod ciues effent Bichorienfes (h) Abbas autem de fupradicta ecclefia ,
& Vilc , (i) patronus ecclefiæ eiusdem , cum Petro , cognato Vilc , dixerunt
quod ioubagiones effent Monafterii Tordenfis infeparabiles . quos Tiburtius
Gyula , & Helias comites , auctoritate Regis , huiusmodi caufas iudicantes >
pofuere fuper iuramentum memorati Abbatis , & prædicti patroni , cum præ-
dicto cognato fuo. Qui veniens coram Priftaldo eorum Dominico , de genere
Rusd , iurauerunt fuper (k) fepulchrum Sancti Ladislai Regis , & fic probaue-
runt quod effent ioubagiones prænominati , de iure ecclefiæ prædictæ.

§. CCCLXVII. Koeta , de villa Chokoba , & Churna , de villa Vmany , ci-

F ues de Burfod , coadiuuantibus eiusdem caftri ioubagionibus , fcilicet : Zadur ,
Petro , Dedo , & aliis , impetierunt quosdam de villa Pelg , Cikam , & item de
villa Tornua , Nonam & Belcbeam , hos inquam omnes impetierunt pro con-
ciuibus fuis. Illi autem dixerunt , fe effe liberos & filios ( 1 ) hofpitis Boëmo-
rum , quorum libertatem cum tenerent Pufka , de villa Simon , & Nuubu , de
prædicta villa Mochuale , prænominati caftrenfes dixerunt ipíos quoque fuos
effe conciues , quorum caufam iudices a Rege Andrea delegati , fcilicet : (m) To-
mas Epifcopus , ( n) Poufa , Panus , Symeon comes , per Priftaldum Gutman ,
ad examen ferri candentis miferunt Varadinum , vt præfati libertatum defen-
1
fores, iudiciale ferrum pro fe , & pro illis , quos liberos effe decertabant , por-
S
tarent. Quo cum veniffent , peracto triduano ieiunio , prædicti actores, can-
dentis ferri fubterfugere iudicium , dicentes , quod omnes prænominatos ad-
1
uerfarios eorum , iniufte pro conciuibus fuis , impetiiffent.

§. CCCLXVIII. Humilis conuentus ecclefiæ Varadienfis , omnibus fanctæ

ecclefiæ filiis , æternam falutem in Domino. Vniuerfitati veftræ notum faci-
mus , quod , anno Dominicæ Incarnationis , Millefimo Ducentefimo vigefimo pri-
Y y y 2 mo ,

g. ) IOVBAGIONS E ecclefiæ infeparabiles , iure perpetuo , beneficio ecclefia-

ftico obftringuntur. Hinc, collata ecclefiæ bona , nullo vnquam modo alienari
S. LADIS. Lib. I. cap. 23. COLOм. Lib. I. cap. I. alienata , contra ea , reftitui debent.
S. LAD. Lib. I. cap. 24. CONST. an. 1550, art, art . 17. an. 1604. art. 22.
h. ) ABBAS de fupradicta ecclefia , quisnam fuerit , haud liquet. Nulla eius
inter Abbates Hungariæ , apud SZENTIVÁNYIVM 1. c. veftigia : nifi Tordenfis mona.
fterii , cuius hoc loco fit mentio , fuiffe , ex hac §. adfirmaueris.
i. ) De patrono ecclefiæ , conf. ad §. 9. not. r.
k. ) De iureiurando , fuper S. LADISLAI regis fepulcrum, vid. ad S. 110. not. h.
1. ) Inter hofpites , Boëmi pariter , atque Itali , & Teutones referuntur
vide ad §. 5.
apud THÚRÓTZIVм Chron . P. II. cap. 22. De eorum conditione
not. k.
m. ) THOMAS , Epifcopus Agrienfis dicitur infra S. 373.
n. ) POVSA Banus , cuinam prouinciæ præfuerit , lector ex his verbis nequit
diuinare : nifi vetufta Regum diplomata in fubfidium vocauerit. Quinque, hoc
libello , BANI adlegantur , vtpote : Benko S. 47. Ocyus §. 116. Gyula §. 186. Sala
mon S. 148. & Poufa S. 367. 373. quos diuerfis regnis , cum poteftate regia , præ-
fuiffe , alibi eft obferuatum.

O.) AN-
570 Ritus explorandæ veritatis ,
mo , cum effet (0) edictum a Rege ANDREA , quod terræ caftrorum , a quocun-

que violenter occupatæ , caftris reftituerentur. Tiburtius , Gyula , & Helia

comitibus a præfato Rege in (p) parochia Bichorienfi delegatis , villani de Vruz,
& de Kolond , & de Gontoy , coadiuuantibus eiusdem caftri ioubagionibus , ici-
licet : Luca (q) Principe exercitus , Tegeegu , Paulo , & aliis , impetierunt fi-
lios Bocion , fcilicet : Georgium , Gylianum , & alios omnes ; dicentes , quod
terram caftri ad ipfos pertinentem iniufte occupaffent. Illi autem refponde-
runt , eandem terram effe fibi hæreditariam , & hoc teftimonio comprouincia-
lium probauerunt. Prænominati itaque iudices , vtramque partem, per Pri-
ſtaldum nomine Andream , de Pulos , direxerunt ad examen ferri candentis
Varadinum , vbi per triduanum ieiunium , cum deberet ferrum portari , fu-

pradicti actores , conuenerunt cum aduerfariis ipforum , dare eis terram me-
tatam .

§. CCCLXIX. Dominicus , de genere Sentemacus , impetiit ¡ quendam (r)

iuris militarem , nomine Latibar , dicens , quod fex capita feruorum , qui
ab ipfo fugerunt , apud ipfum inueniffet , & ipfe eos occultaffet : quod cum
ille negaret , Mauritius (s) Vice - Palatinus per Priſtaldum , nomine Marti-
num , de villa Scilos , ad examen ferri candentis mifit Varadinum . Vbi homo
Dominici , portato ferro pro Domino fuo , mundatus eft.

§. CCCLXX. Ilabar , & Andreas , ioubagiones Laurentii , filii Pot ,

impetierunt Stephanum , feruientem Joanca , de furto . Iudice Zakaria ( t) cu-
riali comite de Zathmar. Priftaldo Buchiba , de villa Euru. Prædictus itaque
Stephanus , portato ferro Varadini mundatus eſt .

§. CCCLXXI. Joannes , de villa Ifepu , impetiit quandam mulierem , de

villa Potoc , pro (v ) veneficio , iudice Zuga , curiali comite de Potoc , Priſtal-
do Petro. Prædicta itaque mulier , portato ferro Varadini , combufta eft.
§. CCCLXXII . Andreas , de villa Volcaz , impetiit Laurentium de villa
Bolu , pro furto , coram Mauritio vice Palatino , Priſtaldo Stephano , de villa

Kopri. Præfatus itaque Laurentius , portato ferro Varadini , iuftificatus eft.

§ . CCCLXXIII . Scorcomer , filius Vrbani Comitis , impetiit Micum , fi-
lium Alexandri , & præterea quosdam de genere Mifca , fcilicet : Michaëlem ,
Chepa-

0. ) ANDREAE II. regis edictum , quo violenter ablatæ terræ , caftris reftitui ,
difperfique , fub expeditione Hyerofolimitana , caftrenfes colligi , S. 366.
iubentur , ante annum 1222. adeoque , ante latam legem fundamentalem pro-
mulgatum eft.
p. ) PAROCHIA, eft diftri &
tus iudicis, S. LADIL. Lib. III . cap. 16. Hinc , qui in
vno diftri&tu,feu comitatu , iurisdictionem exercet : comes , feu iudex parochialis
dicitur. vid. §. 323.
q. ) PRINCEPS exercitus , quinam fuerit , expofitum eft ad §. 133. not. I.
1. Qui principi , in quolibet officio , feu in qualibet dignitate palatina , ci-
vili , aut militari , deferuiebat , ei militare dicebatur , eiusque effe miles. ABBAS
FLORIAC. in Canon . c. 51. S. AVGVST. de Ciu . DEI Lib. V. cap. 6, Hinc, pro militiæ
ratione, duplicia funt inter Hungaros peculia , caftrenfia feu per militaria exercitia,
& litterali fcientia, conquifita. TRIP. P. I. tit. 5. Liquet hinc , iuris militarem ,
eundem fuiffe , qui & lure confultus , feu Caufidicus dicitur . conf. du FRENE
Gloffar. voce Militare.
s. ) Iudices regni ordinarii , fuos habent in iudiciis vicarios , quales funt :
Vice - Palatinus , Vice- Iudex Curiæ , Vice- Banus cet. CONST. 1545. art. 34. conf.
ad §. 15. not. k.
COMES Curialis comitatus , quinam fit , dictum eft ad §. VI. not. I.
u.
3533 VENEFICIVM , fpecies eft magiæ illicitæ , quæ cum magia naturali , oc-
culta quippe Phyficæ fcientia , non eft confundenda. De veneficio , conf. ad
§. 68. not. b. vv. ) De
 Per iudicium ferri candentis. 271

Chepanum , Vrbudinum , & alios , de prædicto genere , dicens : quod currus

ipfius inuadentes, duos de feruientibus fuis , occidiffent , & res ipfius ad æfti-
mationem triginta marcarum abftuliffent , illis autem fe innocentes effe faten-
tibus , Thomas Agrienfis Epifcopus , Simon qu que , & Poufa , atque Mauri-
tius comites , (vv) Vice Regis iudices conftitui , miferunt vtramque partem
per Priſtaldum , nomine Paulum , de villa Galya, ad examen ferri candentis
Varadinum , vbi homo prædicti Scorcomer , portato ferro , pro domino fuo
1 combuftus eft.

§. CCCLXXIV. Anno incarnationis Domini M.CC. XIV. regnante glo

riofiffimo Rege ANDREA , ( x) Simone Varadienfi Epifcopo exiftente. Jacou fi-
lius Pata , emit a Bodun comite , filio Euftachii , tertiam partem terræ Solo-

mun , portionem fcilicet : ipfius Bodun comitis , loco (y) feffionis , & parte
nemoris , ad eandem portionem pertinente diſtinctis , agro autem ab vna ,"
tertia quidem parte data , ted indiſtincta , a parte Petus , filii Chuley , ad quem
videlicet pertinent duæ partes eiusdem terræ. Idem etiam ab eodem emit luper
eandem terram , duos libertinos , fcilicet : Crachinum , & fratrem eius Bucham ;
prænominatus autem Bodun comes teftatus eft , fe vendidiffe illa , & accepiffe
precium eorum taliter , videlicet viginti & feptem marcas.

§. CCCLXXV. Abram , de villa Kaba , impetiit conuillanos fuos , fcili-

cet : Chekam & Modu , de furto , iudice Smaragdo , comite de Zounuc , Pri-

ftaldo Som. Sed Cheka & Modu, portato ferro , iuftificati funt.
§. CCCLXXVI. Echy , de villa Moyun , impetiit conuillanos fuos , ſci-
licet Gyndus & Suncud de furto , coram Zakeo , curiali comite de Doboka , &
idem matrem eorundem de veneficio coram Joanne (z) Archidiacono , qui

miffi Varadinum per Priſtaldum vnum nomine Adam , portato ferro iuftifica-
ti funt. Matrem vero eorum præfatus Ecby ſubterfugit , dicens ſe falſo illam
impetiiffe de veneficio .

§. CCCLXXVII . Erricus , de villa Moyzun , impetiit Dominum Sumbug,

de furto , iudice Zakeo prædicto , Priſtaldo Chriftophoro. Sumbug mundatus eſt.
§. CCCLXXVIII . Vs , Hodnogy impetiit Maraz , Stephanum , Alber-
tum , Petrum , & 1% , de violentia , dicens fe per eos feptem plagis vulnera-
tum , & quinquaginta marcas valens fibi effe ablatum . Quos (a) Katapanus
Agrienfis Epifcopus , ex mandato Regis ANDREE , difcutiens , ad candentis

ferri iudicium , per Priſtaldum nomine Leus , de villa Scenues , mifit Varadi-
num : vbi taliter conuenerunt ; quod prænominati aduerfarii darent Vs Hod-
Zzz nogy ,

vv. ) De VICE- REGE , obferuatum eft ad §. 124. not. vv. de Vicario regis iu-
dice , ad §. 79. not . x. Anne is , fub ANDREA II . idem, qui Comes Palatinus , vel al-
ter ab illo fuerit , ex § . §. citatis , eft colligere.
x. ) De SIMONE Varadienfi Epifcopo , lege ad §. 252. not. o.
y. SESSIONIS nomine , non tam fynodi a& tio , ficuti du FRESNE voce Actio ,
vel ius fuffragii in comitiis , de quo , CONST. 1715. art. 73. quam , pars prædii ru-
fticani , in quo colonus fedet , hoc loco , eft intelligenda.
z. ) Habebant Archidiaconi iurisdictionem fuam , quæ Audientia Archidia-
coni dicitur. CAPITVL . Lib. V. cap. 174. Nam , vt ait ISIDORVS iunior. Epift. ad
Vn-
Leufred. Solicitudo pareciarum & ordinario . & iurgia , ad eius pertinent curam .
de , ab eorum fententiis adpellatio procedebat , ad Epifcopum , ab Epifcopo , ad
Archiepifcopum . & c. .
a. ) KATAPANVS , locandus eft , poft THOMAM I. cui fucceffit , inter Epifcopos
Agrienfes. SZENTIVÁNY , Differtat. Paralip, Catalog, XIII.
Decad. I. Monumentum V. b. ) BANC
272 Ritus explorandæ veritatis ,
nogy , coram Capitulo Varadinenfi in Dominica Reminifcere , decem & fep-
tem marcas , & idem iudici & Priſtaldo fatisfacerent , & fi hæc non facerent ,
portarent regale iudicium .

§. CCCLXXIX . Bubus , ioubagio caftri Zathmar , impetiit ioubagionem

de genere Cupulon , fcilicet : Crachinum de villa Malca , pro furto. Quos (b)
Banc comes Palatinus & Pofonienfis , difcutiens ad (c) Praudam, per Priſtaldum
nomine Luger , milit Varadinum : vbi Crachinus portato ferro , iuftificatus eſt.

§. CCCLXXX. Philippus , de villa Vulcboi , impetiit ioubagionem Stepha

ni , filii Moruc , fcilicet : Dominum Tochi , de tribus marcis. Quos Chrifto-
phorus curialis comes de (d) Clus, difcutiens ad Praudam , per Priſtaldum , no-
mine Chepanum , mifit Varadinum : vbi homo Philippi , nomine Geus , por-
tato ferro pro Domino fuo , iuftificatus eft.
1
§. CCCLXXXI. Mox , ioubagio Cofume , impetiit hominem Bartbolomai,
fcilicet : dominum Sorlout pro vno equo , duas marcas valente , vt Priſtaldus
dixit , quos Bofou , vice curialis comes de Zobolcz , difcutiens ad Praudam , per
Priſtaldum, nomine Micu , mifit Varadinum. Vbi Dominus Mox combuftus
eft . Amen .

§. CCCLXXXII. Sicu , de villa Perceu , impetiit conuillanam , fuam no™

mine Benedi&am , vxorem Vendég , pro veneficio , iudice Beniamin ( e) Vice-
archidiacono , Priftaldo Perta. Benedicta combufta eft.

§. CCCLXXX. Solomun , de villa Acbya , impetiit conuillanum fuum ,

nomine Vendég , de duabus marcis argenti & dimidia , iudice Beken , curiali
comite , Priſtaldo Ela. Solomun , portato ferro iuftificatus eſt.

§. CCCLXXXIV . Chekez , curialis comes ( f) Mifca comitis , impetiit

ioubagiones Iordani , filii Ilarii , fcilicet : Tecum , Dedemerum & Sumpou , de
duodecim marcis , fingulos de quattuor. Quos Iordanus difcutiens ad Prau-

dam , per Priſtaldum , nomine Fyod , mifit Varadinum. Vbi Tecus conuenit
dare aduerfario fuo marcam vnam , & idem iudici fatisfacere , ita quod partem
Priſtaldi Chekez perfolueret. Dedemer autem mundatus eft. Dominus vero
Sumpou combuftus eft.

§. CCCLXXXV, Ioubagio Ioannis , filii Abfalonis , impetiit Zamam , vi-

tricum Abfalonis , dicens : quod vxorem fuam , & ancillam fuam , & veſtes
vxoris fuæ , vi abftuliffet. Iudice Banco comite Palatino , Priſtaldo Leger.
Cum autem ventum effet Varadinum , talis facta eft inter illos conuentio ; quod
Zama , in fefto Sandi Georgii redderet aduerfario fuo vxorem fuam , in fide
Ada , filii Pata , quod nihil mali inferretur mulieri illi , redderet & ancillam
fuam , & tres veftes , & infuper vnam marcam , idem etiam fatisfaceret Pri-
ftaldo. Iudici vero Kaluz.

§. CCCLXXXVI .

b. ) BANC , feu Bancus comes fuit Palatinus , & Pofonienfis , vid . ad §.

266. not. a. §. idem 379. 385. 389.
c. ) IVDICIVM ad PRAVDAM explicuimus ad §. 253. nos. s. de quo conf. § . 380.
381.384.388.
d. ) CHRISTOPHORVS , comes curialis, Sebaſtiani comitis , de caftro Clas , iudi-
cis a rege BELA delegati. §. 358.
c.) VICE - ARCHIDIACONVS , Archidiaconi vices , partim in ecclefia , partim
in iudiciis , fubibat. vid. du FRESNE Gloſſar.
f ) Comes curialis comitis quinam fuerit , vid. ad §. VI. not. I.

g. ) BILO
 Per iudicium ferri candentis. 273

§. CCCLXXXVI. Honod , impetiit feruum Karolly , nomine ་ Petrum , de

villa Hot pro furto. Iudice Nuethlen curiali comite de Bicbor , & Marca (g)
Biloto , Priftaldo vero Stepbano. Honod renuntiavit actioni, cum ventum eſſet
Varadinum , dicens : quod falfa opinione ducta , illum impetierat.
§. CCCLXXXVII , Seraphin de villa Kourongy , impetiit Farfiu , filium
•
Petii conuillani fui , de quattuor ovibus , iudice Iula , filio Vata , domino
eorum , Priſtaldo Dica , taliter conuenerunt ; quod iudici , Priſtaldo , & Loco
fimul fatisfacerent , & domino ouium illarum , etiam fimul fatisfacerent.

§. CCCLXXXVIII . Agya , iobagio Cefari , filii Legi , impetiit Dominum

Engues de Kalatba pro furto. Quos Nuethlen , curialis comes de Bicbor dif-
cutiens ad Praudam , per Priſtaldum nomine Lucum, de villa Lomb , mifit Va-
radinum . Vbi Engues iuftificatus eſt,
§. CCCLXXXIX . Quid , filius Olibrii comitis , duxit in caufam fratrem
fuum Herbortum , dicens : quod non deberet ipfe Herbortus effe particeps cu-
iusdam (h) prædii nomine Neuegy , cum illud prædium pecunia matris fuæ
coram
fcilicet : Nouerca Herborti , fit emptum , & ab eadem in morte fua ,
patre fuo , Olibrio , & fratribus patris fui , nec non aliis cognatis eius , fibi
foli,vtpote vnico matris fuæ , fuerit relictum , & adduxit in teſtimonium Bos ,
comitem , fratrem videlicet patris fui , aliosque cognatos & notos , & Micam
comitem Bichorienfem. Quibus teftimonium vnanimiter fibi perhibentibus ,
Banco , comes Palatinus , pofuit fuper iuramentum Bos comitis , dato Priftal-
I
1 do , nomine Gyopol , filio Nicus. Qui Bos, cum Varadini paratus effet iurare ,
prænominatus Quid , cum frate fuo Herborto , taliter conuenit , quod ipfe
portionem fuam in prædio Fegyuernuch , quæ hæreditario iure ipfum contingit,
fratri fuo Herborto relinqueret , & ita prædium Fegyuernuch , a modo ipfius
Herborti foret fine participe ; ita tamen , quod fi quis de iam dicto prædio quic-
quam requireret , ipfe Quid , datam a' fe partem tueri non teneretur. Præ-
terea , idem Quid dimidium fuæ portionis in terra Baluc , verfus Nefmer , re-
tento fibi iure molendini , dedit etiam Bertoldo , & ita pro his omnibus fæpe
iam dictis , Quid, recepit folus confenfu & pace fratris fui prædium Neueg to-
taliter. Amen .
Zzz.2 CCCXC .

g:) BILOTVS, vel Bilochus , iudex erat nobilium. vid . ad § . 57. not. e. §. 149.
not. 6.
h. ) De prædio , conf. ad §. 100. not. x.
i. ) Poft

1
274 Ritus exploranda veritatis ,

§. CCCXC .

Sequitur (i ) Benedictio Epifcopalis, fuper nouum Fer-

rum , ad manifeftandum verum Judicium

præparatum.
Oratio.

(k) æternæ Devs ! inuocationem fan& tiffimi

Nominis tui , & per aduentum vnigeniti filii tui , Domini noftri JESV CHRISTI,
atque per donum Spiritus Sancti , ad manifeftandum verum iudicium tuum , hoc ge-
nus metalli , vt fit fanctificatum & confecratum , vt omni dæmonum falfitate procul
remota, fidelibus tuis , veritas veri iudicii tui , manifefta fiat , per Dominum noftrum
IESVM CHRISTVм & c. & c.
§. CCCXCL
Oratio.
EUS Abraham , DEUS & DEUS Jacob , DEUS omnium bene viven-
D E
Detium, DEUS origo & manifeftatio omnis iuftitiæ , qui folus eft iuftus iu-
DELL's
dex , fortis & patiens ! dignare exaudire nos famulos tuos orantes ad te > pro
benedictione huius ferri. Vnde rogamus te Domine iudicem vniuerforum
vt mittere digneris fan&tam & veram benedictionem tuam fuper hoc ferrum , vt fit
refrigerium illud portantibus & habentibus iuftitiam , & credentibus in tuam iuftitiam ,
& fortitudinem. Et fit ignis ardens iniquis & facientibus iniqua , & fperantibus in
iniuftitia fua , & pompa diabolica. Conuerte Domine incredulitatem iniuftorum ,
per uirtutem & benedictionem tuam , & per inuocationein fan& tæ Trinitatis , Patris ,
& Filii , & Spiritus San&
ti. Et mitte in hoc ferrum vim virtutis ac veritatis tuæ , vt in
eo femper per mifericordiam & veritatem tuam , veriffima iuftitia , quæ tibi foli co-
gnita eft , fidelibus tuis , ad emendationem iniquorum , manifeftiffime declaretur
de quacunque quæftione ratio fuerit agitata , & nullam poteftatem habeat diabolica
virtus , veritatem tuam aut occultare , aut deprauare ; fed fit feruis tuis in monimen-
tum fidei , ad credulitatem diuinæ Maieftatis tuæ , ad certificationem mifericordiæ
ac veriffimæ tuæ veritatis , per Dominum &c.
§. CCCXCII .
Tunc (1) afpergatur ferrum aqua benedicta , & dicat Epifcopus.
Enedictio DEI Patris & Filii & Spiritus Sancti , defcendat fuper hoc ferrum , ad
B difcernendum Judicium DEI. Amen .
§. CCCXCIII .
Sequitur (m) Benedictio ad locum , vbi ignem accendere ,
confecrare debent . "
Enedic Domine ! per inuocationem fancti Nominis tui , hunc locum ad manife-
BEftandum verum iudicium , vt omni dæmonum falfitate procul remota , fidelibus
tuis , veritas iudicii tui manifefta fiat . Per CHRISTVM Dominum noftrum , Amen .
§. CCCXCIV .

i. ) Poft accufationem legitime fa&tam , & triduum in ieiuniis & oratione confumtum ,
facerdos veftibus facris , præter caufiam , indutus, ferrum ante altare pofitum , forcipe acce-
pit , & hymnum trium puerorum : Benedicite omnia opera &c. decantans , illum ad ignem
detulit , benedi &
tione , fuper ferrum , fupcr locum , & fuper ignem prius recitata , M ZVE
RIVS BOXHORNIVs , Hift. Vniuers. p. 582. 583. edit Lugd. 1652. ex MS. codice Anglicano.
k. ) Benedictio fuper ferrum , iuxta ritum Anglicanum , poft benedictionem fuper lo
cum 9 & ignem , recitabatur , verbis propemodum iisdem : Benedic Domine , Sandle Pater ,
omnipotens DEUS , per inuocationem Sancliffimi nominis tui , & per aduentum filii tui , atque
per donum Spiritus paracleti , ad manifeſtandum verum iudicium tuum , boc genus metalli , ot
fit fanctificatum , vt omni damonum falfitate remota , veritas veri iudicii tui , fidelibus tuis , ma-
nifefta fiat , per eundem Dominum & c.
1. ) Hoc ritu , ferrum confecratum , iniiciebatur in ignem, 'S. 394. & poft , aqua adfper.
gebatur benedi&ta . §. 490.
m. ) Benedictio ad locum , Anglicana , hunc in modum recitabatur : Fenedic Domine
DEUS , locum iftum : vt fit nobis in eo fanitas , fanclitas , caftitas , virtus & victoria , fan.
Aimonia , bumilitas , bonitas , lenitas , ex plenitude legis , & obedientia , DEO Patri & Filio &
Spiritui Sando. Hac Benedictio , fit fufer locum iftum , & omnes inhabitantes in illo, RITVAL,
Anglic, n. ) Bene-
 Per iudicium ferri candentis. 275

§. CCCXCIV .
Benedictio ignis. (n)

æterne
JESV CHRISTI , & Spiritus San&
nomine Filii tui Domini noftri JEsv ti , benedicimus
tificamus. Qui viuis & regnas. (0)
& fan&

§. CCCXCV .
1
Sequitur (p) Miffa iudicii candentis ferri.
Introitus.

Uftus es (q) Domine ! & rectum iudicium tuum , fac cum feruo tuo fecundum mi-
fericordiam tuam. ✦.. Beati immaculati in
Beati immaculati in via
via , qui ambulant in lege Domini,
Gloria Patri & c.

§. CCCXCVI .
Oratio.

quæfumus Domine ! & & adiuuando

profequere , vt cuncta operatio, omnis oratio , & a Te femper incipiat , & per te
TO
cœpta finiatur. Per Dominum & c.

§. CCCXCVII .

Lectio (s) Efaia Propbete.

N diebus illis , locutus eft Efaias Propheta , dicens : Quærite Dominum , dum in-
ueniri poteft , inuocate eum , dum prope eft. Derelinquat impius viam fuam , &
vir iniquus cogitationes fuas , & reuertatur ad Dominum , & miferebitur cius , & ad
Dominum noftrum , quoniam multus eft ad ignofcendum .

§. CCCXCVIII .
Grad:

Uftodi me Domine ! vt pupillam oculi , fub vmbra alarum tuarum protege me

uftodi multum indiciul meum prodeat
Cut oculi tui videant æquitatem. Alleluja
Deus ludex iuftus , fortis & patiens , nunquid irafcetur per fingulos dies ? Alleluja !

§. CCCXCIX ,

Euangelium fecundum Marcum. (t)

N illo tempore , refpiciens Jesvs in Difcipulos fuos , ait illis : Habete fidem Dei.
Amen dico vobis , quia quicunque dixerit huic monti , tollere , & mittere in
Aaaa mare

n. ) Benedictionis fuper ignem , formula , fecundum ritum Anglicanum , fuit diuerfa

Ita vero ea exprimitur : Domine DEVS , Pater omnipotens , lumen indeficiens , exaudi nosa
quia tu es conditor omnium, Benedic Domiue bos lumen , quod ante fan& tificatum eft , que illu-
minafti omnem hominem , vel mundum , vt ab eò lumine , igne accendamur claritatis tua, Et
ficut igne illuminafti Moyfen : ita nunc illumina corda noftra , & fenfus noftros , vt ad vitam 1
aternam mereamur pervenire , per Chriftum & c.
o. ) Abfolutæ precationi fuper ignem , Angli fubiiciebant , cum oratione dominica , bre,
via fufpiria hoc modo : Pater nofter &c. Saluum facferuum &c. Mitte ei auxilium DEVS Ó..
De Sion tuere eum . &c. Domine exaudi &c. Dominus vobifcum &c. Ritval. Anglis.
p. ) Interea , dum ferrum incalefcebat , facerdos Miffe peragebat officium. BOXHOR-
NIVS 1. c.

q. ) Conuenit cum introitu , qui , in Anglicano legitur rituali.

r. ) Oratio, fecundum ritum Anglicanum , aliis verbis fuit concepta , hunc in modum :
Abfolue quafumus Domine , tui delicia famuli : vt a peccatorum fuorum nexibus , que pro fua
fragilitate contraxit , tua benignitate liberetur. Et in boc iudicio , quoad meruit , iuftitia tus
praveniente , ad veritatis cenfuram peruenire mereatur , per Chriſłum Dominum, RITVAL Anglic.
s. ) De lectione ESAIAE Prophetæ, ex Cap. LV. 6. 7. nihil in rituali Anglicano.
t. ) Euangelium , quod apud Hungaros reeiraharur , depromtum erat , ex MARCI X.
82. 23. 24. quod autem apud Anglos , ex Marc, X, 17, 18. &e. In illo tempore , cum egreffus
Decad. I. Monumentum V. elle
276 Ritus exploranda veritatis ,
mare , & non hæfitauerit in corde fuo , fed crediderit , quia quodcunque dixerit ,
fiat , fiet ei : propterea dico vobis , omnia quæcunque orantes petitis , credite , quia
accipietis , & fient vobis.

§. CCCC.

Offertorium.
E profundis clamaui ad te Domine , Domine exaudi vocem meam !
DE
´§. CCCCI .
Secreta.

ambitione
dio piæ deuotionis intendis ; da famulis tuis , fidem rectam , fpem inconcuf-
fam , & cor mundum , vt fides hæc tibi dona conciliet , & humilitas commendet.
Per Dominum noftrum &c.

§. CCCCII.
Communium.

Amendico vobis , quicquid orantes petitis , credite quia accipietis , & fiet vobis .

§. CCCCIIL.
Tune communicet Sacerdos criminatum ( u ) feu accuſatum ,
his verbis :

Iudicii.
Corpus (vv) Domini noftri JESV CHRISTI , fit tibi hodie ad comprobationem veri
§. CCCCIV.

Oratio (x) poft Communionem.

Ideles tuos Devs ! perpetua dona confirment

aſpiras , etiam adiuuando profequere. Per Dominum noftra
&c. , quæ præueniendo

§. CCCCV.
Peracta Mia pergat Sacerdos cum cruce , & aqua benedicta , & plebe ad locum , vbî
ua in.
probatio fieri debet : imprimis dicantur VII. (y) Pſalmi pænitentiales cum Litania , in q
terferantur bi duo verficuli :

VT
Ꮩ tiiuftitiae
tuæ. nondominetur
R. Te rogamus iniquitas
nos. , fed fubdetur nunc , hodie
Vt verum & femper falfitas
nobis verita-
manifeftare

digneris. R. Te rogamus &c. Agnus DEI. Chrifte exaudi nos. Kyrieel. X. K.

§. CCCCVI .

affet JESVS , in via quidam pracurrens , genu flexo ante eum , rogabat eum dicens : Magifter
bone , quid faciam , ut vitam aternam percipiam ? JESVS autem dixit ei : Quid me dicis bo-
num. &c. RITVAL. Anglic.
u. ) Sacerdos fumta EVCHARISTIA , hominem probandum , ad communio-
nem prouocauit , & , ne eandem , in condemnationem fui , fi reus erat , aufu temerario
acciperet iureiurando prius obftringebat , hoc modo : Adiuro te , per Patrem & Filium , &
Spiritum San&um , & per veram Chriftianitatem , quamſuſcepiſti , & per San&tas Reliquias , que
in ifta Ecclefiafunt , & per baptifmum , quo te Sacerdos regenerauit , vt non prafumas ollo mode
communicare , neque accedere ad altare , fi boc fecifti , aut confenfifti. & c. RITVAL. Anglic.
vv. ) Præmiffo examine , cum adiuratione , facra euchariftia , his exhibeatur verbis :
Corpus bos 9. Sanguis Domini noftri JEST Chrifti , fit tibi ad probationem bodie. RITVAL,
Anglic.
x ) Oratio poft communionem , apud Anglos, his verbis recitabatur : Perceptis, Domine
DEVS nofter , facris muneribus , Jupplices deprecamur , ut bujus participatio Sacramenti , a propriis
noftris reatibus expediat , & in famulo tuo veritatis fententiam declaret, & c. Kyrie eleifen, e,
RITVAL. Anglic.
7. ) Deinde Kyrie eleiĵon , & Letania, & Pfalmi. RvTVAL. Anglic.
2.) Oratio.

H
 Per iudicium ferri candentis. 277

§. CCCCVI.

Poftea dicantur Orationes ad ferrum.

Enedic (z ) Domine Sancte Pater , per inuocationem fan&

tiffimi nominis tui , &
per aduentum vnigeniti Filii tui , Domini noftri JESV CHRISTI , atque per donum
Spiritus Sancti , ad manifeftandum verum iudicium tuum , hoc genus metalli , vt fie
fanctificatum , & confecratum ad manifeftandum verum iudicium tuum , vt omni dæ
monum falfitate procul remota , fidelibus tuis veritas veri iudicii tui , manifeſta fiat
per eum , qui venturus eft iudicare viuos , & mortuos , & feculum per ignem, Amen,

§. CCCCVII.
Alia Oratio,

EVS iudex iuftus , qui autor pacis es , & iudicas æquitatem , te fuppliciter ex-
Dor
amu
s , vt hoc ferrum ignitum , ad iuftam examinationem cuiuslibet dubieta-
tis faciendam , benedicere & fanctificare digneris. Ita , vt fi innocens fit homo ifte ,
de prænominata caufa , vnde purgatio quærenda eft , hoc ferrum ignitum , cum ma-
nu acceperit , illæfus appareat ; & fi culpabilis fit , iuftiffima fit ad hoc virtus tua ,
vt in eo veritas declaretur , quatenus iuftitiæ non dominetur iniquitas , fed fubda-
tur fomper falfitas veritati. Per Dominum &c.

§. CCCCVIII,
Alia Oratio.

,
Devs
modo inter nos! ventilamus , vt iuftitiæpro
nonhuius quod
dominetur iniquitas , fed fubde-
tur falfitas femper veritati , & fi hanc præfentem examinationem aliquis per aliquod
maleficium , aut per herbas tegere , & impedire voluerit , tua fancta dextera , iuftif-
fime Iudex , euacuare digneris , per Dominum noftrum. &c.

§. CCCCIX .

Tunc afpergatur ferrum aqua benedi&a.

Enedi& io DEI Patris & Filii & Spiritus San&
ti , defcendat fuper hoc ferrum, ad
( a ) manifeftandum verum iudicium . Amen.

§. CCCCX. •
Oratio.

tua iudicia incommutabili difpofitione iuftus

vbique iudex difcernis , Tu clemens in hoc tuo iudicio , ad inuocationem fan-
&i tui nominis , quod a te fidelium intentio deplorat , tua iuftiffima examinatione
declara. Per Dominum & c.
§. CCCCXI .
L
Alia Oratio.

EVS Iudex iuftus , fortis & patiens , qui fedes fuper thronum , & iudicas æqui-
DEVtatem , quoniam iuftus es , & rectum iudicium tuum. DEVS, qui Sufannam de
falfo crimine liberafti , & tres pueros Sydrak , Miſach , & Abdenago de camino ignis.
Aaaa 2 arden-

z. ) Orationem hanc , aliis exponit verbis, Rituale ANGLICANVM : DEVS , qui per ignem
figna magna oftendis , Abraham puerum tuum de inceudio Chaldæorum , quibusdam pereuntibus
eruifti , qui rubum ardere ante conſpectum Mofis , & minime comburi permififti. DEVS, qui in-
cendio fornacis , Chaldaicis plerisque fuccenfis, tres pueros tuos illafos eduxifti. DEVS , qui incendio
ignis populum Sodoma inuoluens , Lotb famulum tuum , cum fuis falute donafti. DEVS , qui in
aduentu S. Spiritus tui illuftratione ignis fideles tuos ab infidelibus fecreuifti , oftende nobis in
boc prauitatis noftræ examine , virtutem eiusdem Spiritus &c. & per ignis buius fervorem , dif.
sernere fideles infideles , vt a tactu eius , cuius inquifitio agitur , confcius exhorrefcat , & ma-
nus eius comburatur , innocens vero penitus illafus permaneat, &c. DEVS , cuius notitiam nul-
la vnquam fecreta effugiunt , fidei noftra , tua bonitate refponde , & prafta , ot quisquis , pur-
gandi fe gratia , boc ignitum tulerit ferrum , vel abſoluatur innocens , vel rei noxius detegatur,
a. ) Ad difcernendum re&um indicium Dei, RITVAL. Anglie,
b. ) No-
 dæ
278 Ritus exploran veritatis ,
ardentis per San& túm Angelum tuum illæfos eduxifti , quique per aduentum vnigeni-
ti tui Filii Domini noftri IESV CHRISTI , mundum faluafti , & per eius paffionem, bu-
manum genus redemifti ; DEVS Pacis amator & auctor , qui refpicis terram , & facis
cam tremere , refpice quæfumus ad fidem , & preces fupplicum tuorum , qui queri-
moniæ fuæ caufas , ad tui iudicii examinationem deferre , & fuper hoc ferrum igne
candens , ad diffoluendas corum lites gratiam tuæ benedictionis infunde , vt per il-
lius minifterium , & iuftitia patefacta clarefcat , & iniquitas victa fuccumbat. Tuam
ergo omnipotentiam Domine ! fupplices deprecamur , & mente deuotâ fideliter im-
ploramus , vt ficut olim fupramemorati pueri , de fuccenfa fornace illæfi , tua funt
dextera liberati , ita, quicunque innocens de hoc crimine , vnde nunc iudicium agi-
tur , in hoc ferrum igne candens , manum miferit , fanam inde atque illæfam , tua
adiutus inuicta potentia reducat , nec habeat ignis virtutem lædendi , in eius corpo-
re , quem de confenfu huius facinoris confcientia non accufat , in mente. Ita etiam
Dominator Domine ! quicunque culpabilis incraffante diabolo , cor habens indura.
tum , Maieftatem tuam tentare , & male fibi confcius , hoc ferrum ad tui iudicii exa-
minationem paratum, manu fua attingere præfumferit , aut per aliqua maleficia , vel
herbas diabolicas fe tueri , & crimen fuum celare , fidemque credentium illudere ten-
tauerit , tua quæfumus Domine ! inuicta veritas, per virtutem fan&
tæ crucis tuæ , quam
apponimus , hoc totum euacuet , & manifefto vftionis figno , occulti facinoris cri.
men detegat , vt reus hic per pænitentiam_correctus , in futuri iudicii tui examine,
a culpa inueniatur penitus abfolutus . Per Dominum &c.
§. CCCCXII.
Poftea (b ) communicet eum Sacerdos , his verbis :
Nterdico tibi , o homo ! coram omnibus aftantibus , per Patrem & Filium & Spiri-
INtum San&tum , & per tremendum diem iudicii , per Myfterium Baptismatis , per
venerationem omnium San& torum , vt , fi de hac re culpabilis es , aut fecifti , aut
fciuifti , aut baiulafti , aut confenfifti , aut propter actam culpam denominatam
fciens factoribus iuuifti , vt ecclefiam non introcas , Chriftianæ focietati non mifcea.
ris , fi reatum nolueris confiteri admiffum , antequam iudicio examineris publico.
§. CCCCXIII .

Tunc interrogetur fceleratus a Sacerdote , his verbis.

Rater ! es iuftus ab hoc crimine , de quo accufaris ? R. Juftus fum. Interrogetur,
FRmundus ? R. mundus fum.
§. CCCCXIV .

Tandem accufatus ( c ) accipiat ferrum ignitum , bæc verba

Jequentia dicendo.
Er illud Corpus Domini noftri JESV CHRISTI , quod hodie fumfi , non confidens in
nec in , accipio hoc ferrum.
FINI · S.

Impreffum Colosvarini , per G. H. ANNO

SALVTIS HVMANAE.
M. D. L.

b. ) Nouum fequebajur examen , ante ferri candentis contrectationem , cum eo, quod,
ante Sacra Euchariftia fumtionem , fiebat , §. 403. haud confundendum .
c.) Mox accufatus , ad nouem pedum menfuram , ferrum perferrat. BOXHORNIVS 1. c.
d. ) Ad omnem fraudem euitandam , manus figillo munita , triduum obuelabatur , & ,
fifinus crudefcens , in ferri reperiebatur veftigio , reus , fin minus , iuftus effe iudicabatur,
proptereaque laus DEO , iuftiffimo referebatur. BOXHORNIVS. Hift. Vivers. p. 584.
Additamentum, ad §. CXXXI.
FILII ECCLESIAE dicuntur , potiffimum Imperatores , ac Principes , qui Sedi Apoftolica
venerationem quandam peculiarem impendunt , qualem filii patribus, Hinc , AMBROSIVS
epift. 32. ad VALENTINIANVM Imp. Quid enim bonorificentius , quam vt imperator , Ecclefia
filius effe dicatur. Hoc nomine , Raphael Thomæ filius , ecclefiæ Varadienfis filius nomi-
natur , & quidem denotus ; hoc eft : qui fe DEO uouerat , ficuti feminæ & virgines , quæ
caftitatem vouerunt , vt eft in Concilio Valentino fub Damafco Cap. 2.

*
 DIARIVM

JOHANNIS CVSPINIANI ,
DE CONGRESSV MAXIMILIANI I. CAESARIS ,

Cum VLADISLAO , LVDOVICO , ET SIGISMVNDO,

Hungariæ , Bohemiæ ac Poloniæ

REGIBVS ;

Et inita , ex gemino fœdere matrimoniali ,

Anno MDXV, ad XXII. Iulii

ADFINITATE.

Acceffit

JOHANNIS LISTHII

DE INAVGVRATIONE MAXIMILIANI II.

COMMENTARIOLVS
ex coauis Schedis

nunc primum in lucem editus .

ADPARATVS AD HISTORIAM HVNGARIAE

DECADIS I. MONVMENTVM VI.
12
瓶
 EXCELLENTISSIMO ILLVSTRISSIMOQVE

DOMINO COMITI,

DOMINO CAROLO ZICHY ,

DE VÁSONYKO ,

Hæreditario in Orofzvár Comitatus Mofonienfis

Supremo Comiti , S. R. Maieftatis Actuali Intimo , & Confili

Locumtenentialis Regii , Confiliario , nec non , Cubiculariorum per Hungariam

Regalium Magiftro , & Sacræ Regni Hungariæ Coronæ

DVVMVIRO,

Domino fuo longe gratiofiffimo.

FELICITATEM !

1
 EXCELLENTISSIME COMES,

DOMINE ILLVSTRISSIME !

N more id pofitum habeo , vt Hos, quorum benignita.

te , in honeftiffimis quibusque deftinationibus , re-

leuatum me aduerto ; non colam modo , priuati

officii teftificatione ; fed venerer etiam publice , at-

que in cum modum , ne ignoret pofteritas , quorum olim fauore

ac patrocinio , in laboriofiffimo , quod in colluftrandis rebus

patriæ fector , ftudiorum genere , fuerim fuftentatus.

TE profecto , EXCELLENTISSIME DOMINE , COMES ILLVSTTIS-

SIME ! multis retro annis , & cum primo manum , innoxiis , vaſtis

tamen conatibus his, admoliri cœpi, nullo meo merito ; fed TVA
folius beneuolentia , & in meliores litteras , mirifica propenfione

quadam , adductum , in iis femper fuifle , pluribus documentis

comperi , qui pulchrum ducunt honeftumque , cum fe dat op-

portunitas , viros , bene de patria mereri cupientes & tueri pu

blice , & priuatim ornare beneficiis , in commune profuturis,

Atque his equidem auctoramentis inuitatus , eo iam proue.

1 hor audaciæ ; fi tamen audacia dicenda eft , grati animi contefta.

tio : vt nihil dubitem , TVAM , Excellentiffime Domine ! bo-

nitatem illam , incomparabili cum munificentia coniun &

tam ,

tenuibus his monumentis , non modo propalam deuenerari ; fed

tranſcribere etiam , ad feram , memoremque beneficiorum , po-
fteritatem .

Sufcipe proinde , EXCELLENTISSIME DOMINE , COMES ILLV-

STRISSIME ! meam hanc , erga TE obferuantiæ fignificationem

deditiffimam , fronte placida , menteque , ad porro fauendum ,

prona. Ita TE ipfum , & quam a natura accepifti , beneficen-

tiffimam indolem , præclare æmulaberis ; mihi contra ſtimulum

fubdes , vti animum inducam , cum fe occafio dabit lautior con-

gruentiorque , iterum , atque id adparatu exquifitiore , conte-

ftari , quam fim TVI , EXCELLENTISSIME DOMINE ! ingenuus ac

demiffus æftimator. Vale , diu optimeque ! quod animo obſe-

quentiffimo precatur ,

EXCELLENTISSIMI COMITIS
DOMINI ILLVSTRISSIMI ,

Cliens deuin&iffimus

MATTHIAS BELIVS.
 AD LECTOREM.

心
核 Vm IOHANNIS CVSPINIANI , viri , fua ætate doctiffimi , & ob rerum præclare
adminiſtratarum vfum , apud MAXIMILIANVM I. Cæfarem , in primis gratio-
fi , DIARIVM iftud , inter monumenta , Adparatus mei , ad Hiftoriam Hun-
garia , refero , & TIBI , amice Lector ! quafi in manus trado : eius quidem infti-
tuti , in promptu mihi , & rationes funt , & inuitamenta.
Præterquam enim , quod inufitatum trium , Hungariæ , Bohemiæ , Poloniæ.
que , VLADISLAI puta , LVDOVICI & SIGISMVNDI , Regum , in Pifonienfi hac vrbe , con.
greffum ; cuius fimilem , a CAROLI I. temporibus , (a) haud fufpexit Hungaria ; fide
optima , adcuratione fumma , ftilo fimplici & aperto , retulit ; præclare omnino
de rebus Hungaricis meritus eft : quando , momentofum illud , geminati matrimo-
nii , fœdus , cuius demum iuribus ( b) in AVSTRIACORVM principum hæreditatem ,
aufpicato conceffit Hungaria , aperte expromfit , & ex vero .
Atque id fane , vnus omnium , qui in grauiffimo hoc negotio , quidpiam
elaborauerunt ; elaborauerunt autem plurimi ; CVSPINIANVS facere poterat exquifi-
tiffime : quippe qui , obitis , totis quinque annis Budam , XXIV. legationibus
tamdiu lapidem hunc , iuffu MAXIMILIANI , voluit ; dum res omnis , mafcule ac pru-
denter , faperatis , quæ fe iniiciebant , remoris , magna cum CAESARIS , tum RE-
GVм , adprobatione plaufuque , feliciter confummaretur.
<
Depromfimus vero , DIARIVM ipfum , ex Cæfaribus CVSPINIANI , Bafileæ apud
Oporinum folio , impreffis ; fed rarioribus iam , ac fere locupletes etiam bibliothe-
cas , fugientibus. Cum enim , vitam MAXIMILIANI fui , bonus ille , enarrauiffet :
pretium operæ futurum exiftimauit , fi hunc eius a&
tum , ad perpetuitatem , Sere-
niffimæ DoмYS AVSTRIACAE in primis adtinentem , eidem illi CAESARIS vitæ , ſub-
texeret.
lam equidem , tunc , in rem meam verteram , hanc CVSPINIANI diligentiam ;
dum vrbis PISONIENSIS hiftoriam , pro eo , ac decuit , expromerem : (c) tamen ,
quia id a me ita fa&
tum eft , vt , & in compendium mitterem , fingulorum dierum
actus ; & orationem Cufpinianeam , non vndiquaque perpurgatam , ad meæ dictio-
nis modum reuocarem ; ita ftatui , æquitati maxime congruum fore , fi , codem hic
habitu compareat libellus , quo , ab auctore fuo , relatus fuit in litteras. A qua ho-
nefta deftinatione , & iftud fluxit ; vt noluerim , notis haud forte inutilibus fu-
turis , onerare fcriptorem ex fe ingenuum.
Adtexui porro , IOHANNIS LISTHII COMMENTARIOLVM , de MAXIMILIANI II . Inau-
guratione , quæ prima omnium , Pifonii concelebrabatur. Prodit autem , ex coæ-
uis fchedis , quas , laudatus , ad monumentum V. ANDREAS CZEMANKA , vir doctus ,
ante hæc tria luftra , locupletandis notitiis , atque adparatibus noftris , mecum , &
Jubenter communicauit , & liberaliter. Proinde , vtrumque, quod edimus , opu-,
fculum , ita comparatum eft , vt multum inde lucis rebus noftris , ficuti fe nunc
habent , adfundatur.
Vltimum eft , quod Te , Le&or, Hungaricarum rerum cupide ! obnixe rogarim ;
velis , tenui hac , ad ADPARATVM meum , acceffione , ad eum modum perfrui, vti fimul
HUNGARIAE , nouam nunc periodum , QVOD DEVS BENE VERTAT, initure ; atque in pri-
mis , Sereniffimæ Reginæ , MARIAE THERESIAE , & IOSEPHO , PRINCIPI IVVENTVTIS ,
DELICIO NOSTRO , ex animo , bene preceris. Vale. Pifonii , Anno MDCCXLI .
XV. Cal. Maii.
IACO-

a) Vide BONFINIVM , Decade II. Libro IX. p. 323. 23. Et operis noftri Tomum III. in
Hiftoria WISSEGRADI , S. VII. p. 479.
b) Vetera iam ante , & publicis vtrinque tabulis adfimata AVSTRIAĜIS iura in Hungarian
fuere ; quæ videfis , apud BoNFINIVM , Dec. IV. Lib. VIII. p. 655. Et in Appendice Iox.
SAMBVCI , p. 742. fq. Sed hinc tamen omnis eorum firmitas manauit. Vide , eadem Appendi-
ce, CONTRACTVм horum MATRIMONIORVM , p. 738. dum , anno MDCCXXIII . Articulo II.
etiam SEXVI FORMINEO , in folidum adtribuerentur.
c) Tomo I. Operis noftri , Hiftoriæ vrbis Pifonienf. Cap. III, §. XLIX. p. 147. feq.

1
 IACOBO VILLINGER,
CAESARIS MAXIMILIANI
THESAVRARIO ,

IOANNES CVSPINIANVS Præfectus Viennenfis , felicitatem , ac

S. P. D.
da
CCP
Emini inter Philofophos magnam effe altercationem : an con-
19 ueniat fic viuere , vt nemo te vixiffe fentiat , vt ille dixit : -
Crede mihi , bene qui latuit , bene vixit. Et illi potiffimum
粒 qui ceteris volunt effe religiofiores, hoc fuadent ; quafi fic vi-
M
deantur humanam contemnere gloriam: cum ipfi fint am-
bitiofiffimi & gloriæ auidiffimi. Hi, qui etiam libellos de contemnenda glo-

ES ria fcripferunt , cum fuum nomen proponunt , nunquid ipfi gloriam affe-
&
tant? Nempe, hoc fudamus , ob hoc laboramus , ob hoc mille pericula &
in mari , & in terra , fubimus , vt quafi merces laborum gloria nos fequatur.
Cur gitur arbitrantur illi, fic effe viuendum , vt nemo nos vixiffe fentiat ?
quafi omnia debeant ignorantia & tenebris occultari , cum nihil magis ex-
optet homo , quam fcientiam , & natura fcire defideret , & animi etiam no-
ife bilior pars fit lux ac lumen : quandoquidem planè omnibus infita eft cupi-
Sex
ditas cognofcendi , non modo mundana , fed & quæ fupra nos funt , ac quæ
fut
vix capere intellectu noftro poffumus. Sed ex plebe nemo eft tam excors,
iam qui non velit aliorum regnorum ac prouinciarum non libenter indagare , &
CA ritus , & mores , & res geftas , fi habere copiam poffit. Ob id, cum Plu-
cruc tarcho fentio ; hominem nihil omnium æque refugere , ac ignorantiam &
tenebras : atque ideo non effe viuendum , vt nemo nos vixiffe fentiat ; fed
ita potius viuere , vt aliquo momento , fi fieri poteft , nos vixiffe teftemur.
abc
Hic poft fe liberos , hic libros relinquit , hic prædia , hic poffeffiones , hic
25
ædificia , hic bonam famam : omnes bonum nomen conemur poft nos re-

´nar linquere , alioquin vita noſtra mors potius eft. Ego ita pro virili femper
CO elaboraui , vt me vixiffe teftarer , quibusdam monimentis , quæ exftant.
Nec paffus fum illud etiam ignorari , quod hic nobifcum iam actum eſt ,
quod certo fcio , multi homines vtriusque fexus , libenter etiam in remo-
ope tiffimis regionibus vehementiffime exoptabant. Quis enim bono ingenio
DEO
FAT

præditus, nollet fcire , quomodo ille celeberrimus Regum conuentus inchoa

PE

tus , ac perfectus effet ? & quo pacto mutuo fefe amplexi éffent , clementif
fimi illi Principes , qui fe de facie prius non nouerant , etfi fanguinis vin-
culo prius erant aftricti ? Licet autem TV mi IACOBE ! tanquam confiliarius Cæ-
‫تاب‬

faris , non inter poftremos numerandus , affueris , & oculata fide omnia in-
tellexeris ; tamen aliquando ea, quæ faciliora funt, e memoria labuntur, quæ
libenter in fenectute relegimus. Amore tui omnia collegi , quæ & vidi , &
quibus interfui . Quinque enim annis , vt fcis , voluo hoc faxum , quibus
2344

vigefies & quater in Hungariam orator iui , atque hæc negotia tractaui.

Quantum igitur potui, rem veriffime , fimpliciter tamen , fine turgida ora-´
tione, perfcripfi . Quicquid id eft, boni confules , & me, vt foles , amabis.
Ex Vienna , vigefima Auguſti.

Bbbb DIA-
Decad, 1. Monumentum VI.
280

DIARIVM

IOHANNIS CVSPINIANI ,

De Congreffu Cæfaris MAXIMILIANI I. & trium Re-

gum , Hungariæ , Bohemiæ , Poloniæ.

S. I.

AESAR MAXIMILIANVS , vt eft ingenio fingulari , ac

prope diuino , animo voluens , nihil effe præclarius

bono principi , quam prouincias & regna fua , folido
aliquo robore ftabilire : in omnes orbis angulos ocu-
los fuos coniecit , & nobiliffimum quemque regem
affinitate fibi deuinxit ; tinde prouinciis fuis (a ) perpe
tuam relinqueret quietem. Sic filium PHILIPPVM , in
Hifpaniam mittens , regem Aragonum fibi coniunxit.
Cum autem diuus ille PHILIPPVs , numerofam poft fe prolem relinqueret ,
noluit Cæfar quamcunque amittere occafionem , ex quatuor filiabus , quæ
fecunda eft poft Leonoram , cui nomen ISABELLAE , regi defponfauit ( Dacia)
Daniæ :fed hoc aliquanto poft. Ex feptentrione, Cæfar, in orientem migrauit ,
vtfemen eius vndiquaque coalefceret. Vidit pientiffimum Hungariæ & Bohe-
miæ regem , VLADISLAVM , nobiliffimis liberis a DEO optimo maximo do-
natum , LVDOVICO & ANNA. Mox animo concepit , illosque fibi deuinci-
re , Auftriæque prouincias inferiores , robuftiffimo muro circumuallare.
LVDOVICO Hungariæ & Bohemiæ regi , tertiam neptem MARIAM, in vxorem ,
& ANNAE vnum ex nepotibus , aut CAROLVM , aut FERDINANDVM , in mari-
tum dare cogitauit ; vt prouinciæ illæ contigua & regna , mutuis viribus
robuftiores effent , contra impetum Turcorum , & quorumcunque hoftium.
Id confilio & opera , tunc MATTHAEI Epifcopi Gureenfis , hodie vero Cardi-
nalis , qui & extremam manum huic operi impofuit , & Iohannis , Vara-

dienfis Epifcopi , profeffi ordinis S. FRANCISCI , primum inchoatum eft. Ac-

cefferunt dehinc plerique oratores , quos Cæfar aliquot hinc annis in Hun-
gariam mifit, Qui inter cetera negotia, matrimonia hæc duplicia fimul folli-
cita-

a ) Ob hanc , dignam CAESARE , curam atque ftudium , merito , alterum Sereniff.

Domus Auftriaca , parentem , auctorem , ftatoremque , poffis MAXIMILIANVM I. cons
falutare . quippe qui, partam , a RVDOLPHO Habfpurgico , dominationem Auftriacam,
per nobiliffimam Europapartem , his iftiusmodi artibus , feliciter propagarit.
 Lobannis Cufpiniani Diariumde Congreſſu &c. 281

citarunt, Ianus Mraxii miles , præfectus arcis Dronsdorff, Comes Leonar-

Hinc an-
'dus de Hag , . Wolfgangus de Rogendorff Baro , Ioannes de Pucham.
nis quinque continuis orator iuit in Hungariam , Culpinianus , præfectus
Senatus Viennenfis , qui vulgo Anabaldus dicitur : poftremo & Laurentius
Saurer , vice dominus Auftriæ , orator cum ceteris iuit. Interim Cæfar ,
licet grauiffima bella gereret , & annis iam fere octo , fuperbiam Veneto-
rum caftigaret , nullam occafionem omittens , vt fuum fortirentur finem ,
concepta iam dudum matrimonia , ex Flandria , in Auftriam mifit chariffi-
mam fuam neptem MARIAM , Sponfam LVDOVICI regis , quæ Viennam ap-
pulit , duodecima die Iunii , anno millefimo quingentefimo decimo quarto , ho-
norificentiffime excepta , non tam a clero , quam vniuerfo populo Vien.
nenfi , & deducta ad arcem Viennenfem , vbi hodie adhuc habitat.

S. II.

Prius autem Cafar , in Auftriam defcenderat , animo conueniendi re-

gem Hungariæ VIADISI AVM , & tractandi , non tam de liberorum commu-
nium matrimoniis , quam de ceteris fuarum prouinciarum , & regnorum

neceffitatibus. Sed infperato erupit quædam incondita rufticorum multi-

tudo , que Cruciatorum appellabatur. Proximis enim ante menfiɔus, Car-
dinalis Strigonienfis , Legatus Apoftolicus , Cruciatam detulerat in Hunga-
riam , cum pleniffimis indulgentiis , e qua re , vnde fubfidium fperabatur ,
crudeliffimum venenum ortum eft. Nam , longe lateque defeuiit in H-

garia, hæc crudeliffima peftis , & omni pefti entia fæuior , in vtrumque fe-
0 xum indifcriminatim venenum iniiciens, Rapiebantur liberi ex matrum
finubus , truncabantur vt feræ , & abiiciebantur. Stuprabantur paffim vir-
gines , & matronæ , in parentum & maritorum conípectu. Sacra profa-
nabantur, fpoliabantur templa , ciuitates , oppida , arces , villæ , euaftaban-
tur & incendio corruebant : denique , nihil tam fanctum , quod ab iis Cru
t ciatis non defœdaretur. Horum dux Georgius quidam Ceculus ( gentis no-

, men eft , (b) Ceculi enim prope Tranfiluaniam habitant ) adfciuit hic fibi co-
e mitem Laurentium Presbyterum , qui crudelitate omnes fuperauit. Erat

リ etiam ex ducibus quidam Michael monachus ; ita hæc peftis nullum ordi,
nem intactum reliquit. Ex minoribus ducibus multi erant , quorum no-
mina fcribere eft fuperuacaneum . Hi, quoscunque nobiles apprehenderant,
palis affixerunt , mulieres ac liberos eiecerunt , prius tamen ftupratis , bo-
na furripuerunt. Erat animus illorun , vniuerfam delere nobilitatem , & in

e. toto regno , quod quatuor & decem habet Epifcopales fedes , vnam folam
relinquere. Scribi non poteft , qua crudelitate vfi funt. Hoc fatis fit in-
dicii , cum auxilio 'diuino rabies hæc exstincta foret , ductu IOANNIS Comi-

1S tis Zepufienfis , Veiuoda Tranfiluaniæ ( qui ducem illorum , nouo quodam

tormenti genere , a fuis dentibus laniari iuffit ) & hinc decollari. Et de
menfe Nouembri illius anni , facta effet regnicolarum in Buda congregatio

patria lingua Rakufch appellatur. Hic publice narratum eft , hoc tumultu
rufticorum , qui vix quadrimeftris erat , defiderata effe in Hungaria vtrius-
que fexus, feptuaginta millia hominum , in quibus quadringenti fuerunt no-
biles. Quod feculum mihi narrabit fimile facinus ? Quis vnquam talia aut
Bbbb 2
legit ,

b) Noftri , latine Siculos , Hungarice , Székely adpellant : nefandum autem

ducem hunc , Székely GYÖRGY. Habitant vero Siculi , non prope Tranfiluani - m,
fed in Tranfiluania . De his vide Laurentii TopPELTINI , Originum Tranfuani
carum. Cap. V. p. 45,
 282
Jobannis Cufpiniani Diarium

legit , aut audiuit ; fed longe maiora funt , quam quæ fcribuntur : multa
enim ob pudorem fcribere nemo audet. (c)
§. III.
Fuit in ifta congregatione fiue conuentu , nomine Cæfaris , orator Cu-
Spinianus : nomine Regis Poloniæ, Chriftophorus Schidlouiczki. Et cum il-
lic etiam de concordia Cæfaris & Regis Poloniæ , inter cetera negotia , age-
retur , vifum eft oratoribus differentias illas , facile non poffe complanare ,
nifi fimul coirent Cafar , & vterque Rex Hungaria & Polonia , fratres. Nam
Cæfar iam a Rege Hungaria , pro fuo fratre rogatus , indulferat , quæ in eum
fecerat , & ipfum arbitrum & mediatorem differentiarum delegerat , pro ſe-
dandis difcordiis , quæ inter illos erant.
Remiffus eft itaque Cufpinianus a Buda ad Cæfarem , qui tum in Ponte
Oeni , Infprugk vulgo dicitur , morabatur ; vt Cæfarem follicitaret , pro
conuentu tam fancto horum regum : qui non modo vtilis fuis regnis & pro-
uinciis ; fed etiam hoftibus plurimum formidolofus futurus erat,
Cafar tum pluribus occupatus , venire ad finem Februarii , in Pofo-

nium , vt deliberatum erat , non potuit : tum propter Heluetiorum formi-

dabilem inconftantiam ; tum propter fubitam & infperatam mortem regis
Franciæ LVDOVICI , qui prima Ianuarii Parifiis , anno decimo quinto, exſpi-
rauit ; tum etiam propter CAROLVM , Archiducem Auftriæ ac Burgundiæ ,
nepotem , quem ex annis tutelæ Cæfar emancipauerat. Aliis quoque mul
tis de cauffis Cæfar nequibat , quod vterque rex petebat , adimplere.
Decreuit itaque Cæfar , reuerendiffimum in Chrifto D. MATTHAEVM
S. Angeli Cardinalem Gurcenfem , & coadiutorem Saltzburgenfem , mittere , qui
cúm pleno mandato , cum vtroque rege, omnia agenda perageret & tractaret.
Præmiffus eft itaque Cufpinianus Budam , qui hæc regi renunciaret.
Et vt dies conuentus in diem Dominicam Quadragefima , qua in Ecclefia
Romana cantatur : Latare Hierufalem , differretur. Placuere omnia regi
Hungariæ , qui illico nuncium expediuit , Cracouiam verfus , vt hæc fratri
regi Polonia referret. Ne tamen res tam fancta, vllius fraude interciperetur ,
D. Ladislaus de Sternberg, Cancellarius Bohemiæ , iter arripuit , & regem edu-
xit , perfuafitque, vt nullis litteris inceptum iter defereret ; fed ad Pofonium
vsque continuaret , exfpectaretque fratris regis & Cæfaris aduentum .
J Narrauit mihi Georgius Thurfo , vir fpectatæ fidei , & integritatis haud
contemnendæ , regis Hungariæ Camerarius Montium : egreffuro regi Po.
loniæ SIGISMVNDO , qui Cracouiam quinta Martii deferuit , Matthiam Me-
ebouitam , fingularem , tam in medendo , quam in prognofticando , magnæ
eruditionis virum , annunciaffe : ipfum neque vifurum Cæfarem , neque ex-
pediturum quidpiam . Quod cum miraretur rex , vt eft animi inconcufli

& firmi , conftantiffime perfeuerauit in propofito : Eundum , inquit , eſt ,

quo DEVS & fortuna vocat , promifi , promiſſum ratum feruabo , nemo me a
propofito alienabit . Videbo Cafarem , fi DEVS volet , fratrem conueniam.
Nihilominus interim per quosdam fecretarios mandat , vt diligentius ab eo-
dem doctore inquirant , ferio ne ? an ioco locutus fuerat. Afferit idem Me-
sbouita , regem non vifurum Cæfarem , nifi exfpectare velit Iunium . Et
ante

c) Fufe , fanguinolentiffimam hanc tumultuationem , defcripfit NICOLAVS

ISTVÁNFIVS , Libro V. toto , qui excutiendus eft omnino . Adde huic , STEPHANE
TAVRINI Olomucenfis Stauromachiam, fiue, Cruciatorum Seruile Bellum , Libris V.
carmine Heroico , decantatum , ad GEORGIVM Marchionem Brandeburg. LvDo-
VICII, tutorem. Prodiis anno MDXIX, fol, quadrip. eftque in adparatibus noftris,
 De Congreffu Maximiliani &c . 283

ante feftum diui Ioannis Baptifta , Cæfarem omnino non vifurum : cum rex
fe rediturum, in menfibus duobus ad fummum, fperaret. Exiuit igitur rex
bonis auibus , & cum tam longa mora traheretur , fæpe illius doctoris me,
moria fubiit. Hoc idem Mecbouita , Andreæ Koſtilitzki thefaurario per-

fcripfit , regem fcilicet fuum , vix Cæfarem ante feftum Alexii vifurum ,
quod & euenit , vt paulo poft fcribemus : desimo fexto enim Iulii , hoc
eſt, in profeſto Alexii , mutuo fefe viderunt.

§. IV.

VIGESIMA igitur tertia Februarii , anno præfenti MDXV. reuerendiffi-

mus dominus Cardinalis Gurcenfis , applicuit Viennam , quam honorifice,
ab vniuerfa nobilitate , plebeque Viennenfi fufceptus : parumque quiefcens,
genio indulfit ad triduum : tum ad Nouam ciuitatem profectus , conuentum
prouincialium indixit , iuffu Cæfaris. Interea , vt fui aduentus certior red-
deretur, rex Hungariæ , mittit D. Cardinalis , Doctorem Vitum de Furft , Bu-
dam , vt regem excitaret ad Pofonium , locum conuentus defignatum . Nam
quidam ex nobilioribus refragabuntur , ex quo Cæfar non veniret , facilius
poffe Budam conuenire regem Poloniæ & Cardinalem afferentes : fed fanior

pars præualuit , & rex fe Poſonium venturum promifit. Continuato igi-

tur itinere , firmatus iam animo rex Poloniæ , Cracouiam deferit , & Pofo-
mium verfus pergit.
Cardinalis interim Gurcenfis , conuocatis Auftriæ , Styriæ , Carinthiæ,

Carniolæque prouincialibus , res fibi a Cæfare commiffas , ftrenue exfequi-

tur ; fed perficere non potuit , audiens regem Hungariæ decimo octauo
Martii, Polonium veniffe , crebris nunciis die noctuque fingula indagat ,
vt eft diligentiffimus , nullam voluit occafionem amittere.
Tum XXII. Martii , ne vlla re indiligentiæ culparetur , mittit orato-
res ad regem Hungariæ , Pofonium , qui fe fuaque offerrent , & aduentus
fui diem exquirerent : Dominos , Marquardum de Stein, Præpofitum Bam-
bergenfem ; Ianum Mraxii de Nafcau militem ; Cufpiniamim doctorem ;
Wolfgangum Hemerle fecretarium Cæfaris. Hi iuffa exfequuti , per nuncios
fingula D, Cardinali adaperiunt , & eidem in Hamburgo XXVII . Martii oc-
currunt , de fingulis ipfum certiorem facientes , quæcunque viderint aut in-
tellexerint. Nam ante , vigefimo quarto fcilicet die , Sabbatho illius domi
nicæ , qua canitur in Ecclefia : Iudica me Domine ; rex Poloniæ , SIGISMVN-
Dvs , cum celeberrima pompa ingreffus eft Pofonium , quem ex Ternauia
vsque conduxerunt , Epiícopus Quinque ecclefienfis Georgius , & GEORGIVS
Marchio Brandenburgenfis , iuffu regis Hungariæ. Ipfe autem rex Hunga
riæ VLADISLAVS , in curru ei , cum filio LvDouico , occurrebat , fequentibus
ipfos Epifcopis, Colocenfe , Vacienfe , Bofnenfe , Sirmienfe , & vniuerfa eius no-
bilitate , quæ ornatiffime , more patrio , eft inftru&
ta. In campo , vbi vidit
fratrem aduentantem , iuffit fe ex curru in terram ponere in fella ', quem
rex Poloniæ fraterne amplexus , prouocauit in lacrymas . Rex LvDOVICVS,
miræ indolis , patruum exofculatus , benigniffime excepit , repofitus in
currum , fenior rex , filius Ludouicus equum afcendit , & in latere finiftro,
cum patruo , vrbem ingreffus eft , magno cum faftu , præcedentibus innu
meris equitibus , nobilibus & curribus, Ducebat autem rex Poloniæ, plus
mille quingentos equites , & partim more Hungarorum , quos Hufferones
appellant , veftiebantur ; partim habitu Alemannico ornati erant. Sed erant
Сесс præter
Desad. I. Monumentum VI.
 284 lobannis Cufpiniani Diarium

præter Polonos , Ruteni , Pruteni , Mofchi , Turci captiui , & Tartari, in fuo
equitatu , cum multis tibicinibus , qui tubas amplas fonoras , & a noftris
diffonas , non fine horrore ftridentes , vt in magno æſtu folent veſpæ &
crabrones , inflabant. Erat & Tureus quidam cum tibia , qui nobis inaudi-
tam harmoniam & auribus noftris inacceptam , edebat , cum puero, tympa-

1 num ambabus violenter manibus percutiente. Sed & noftrates habebant

tibicines , qui belle fonabant , & noftram muficam referebant.
Erat fecum magna nobilitas , qui partim in equis anteibant deaura-
ti , & torquibus aureis redimitti , partim peditibus ipfum cingebant , equo
infidentem & vefte purpurea amictum : Veivoda Valachia ; D. Nicolaus
Virla , Palatinus Sandomirienfis ; Nicolaus , Palatinus Vilnenfis , Palatinus
Liblienfis Andreas ; Cancellarius Schidlouiczei ; Nicolaus Palatinus Marbur-
genfis ; Thefaurarius Andreas Coftiliczki ; D. Lucas capitaneus Poloniæ ,
dominus Raphael , & multi alii , infignes & viri egregii vtriusque ordinis.
Comitabantur vero illum tres Epifcopi : Matthias Vladislauienfis, trium re-
gum Alberti , Alexandri & Sigifmundi, olim cancellarius ; Ioannes Pofnanien-
fis , & Petrus Premislienfis , cum præpofitis , fecretariis & aliis prælatis.
Durabat hic ingreffus, ab octaua , vsque ad primam horam, nam fum-
mo mane ingrediebantur currus , qui feruntur fuiffe pene quingenti , in
quibus quandoque quatuor niuei equi , quandoque rubei , quandoque alte-
rius coloris , nunc fex , nunc octo in eodem curru vehebantur : immixtæ
erant & bigæ , licet paucæ erant.
§. V.

VIGESIMA o&aua Martii , Cardinalis Gurcenfis ex Hamburgo foluit na-

ui , & venit Pofonium , horam circiter nonam . Cui omnis multitudo ob.

uiam egreffa , ripam Danubii ita adimpleuit , vt eques vix fubfiftere poffet.
Inceffit ipfe in habitu Cardinalium , quem Archiepifcopus Colocenfis Grego
rius , Comes de Frangepanibus , regni Hungarice Cancellarius , in latere
regis LVDOVICI , obuiam Cardinali , nomine patris & patrui miffi , benigna
& pulchra oratione fufcepit. Ipfe vero Cardinalis humaniffime refpondit.
Aderant hic vtriusque regis proceres , & confiliarii , Epifcopi & nobiles ,
ac fummo cum honore ipfum quam honorificentiffime , vsque ad hofpitium
conduxerunt , cum ingenti tubarum fonitu ac plaufu .
Sequenti die , hoc eſt , XXIX. Martii , ingreffus eft vrbem reuerendif-
fimus Cardinalis Strigonienfis Thomas , legatus de latere : cui & D. Cardi-
nalis Gurcenfis , cum omni curia fua ( ductabat autem electam nobilitatem
Auftriæ & Styria ) & vtriusque regis proceres, occurrebant. Ipfe fexingen-
tos habuit equos , demptis curribus : magnæ vndique factæ funt cerimoniæ ;
quandoquidem maior pars omnis ætatis humanæ, in iis conteritur , Oc-
currebat & clerus cum pueris , & reliquiæ fan&
torum deferebantur obuiam
tanquam Metropolitano.
Prima Aprilis , quæ erat folennis illa dies Palmarum , omnibus Chri-
ftianis veneranda , Cardinalis Strigonienfis in Ecclefia maiori Diui Martini ,
præfentibus tribus regibus , & Anna reginula , facerdotale expleuit offi-
cium , cum cerimoniis debitis, ac cum indulgentiis plenariis ; Cardinalis autem
Gurcenfis huic officio intereffe non potuit , aduerfa valetudine detentus :
alia vniuerfa nobilitas erat congregata .

Altera die , iterum conuenerunt in hoc templo tres reges , cum Cardi-
nalibus ambobus : Strigonienfis celebrauit officium de Spiritu San&
to. quo
fini-
 7
De Congreffu Maximiliani &c. 285

finito , admonita eft plebs per fuffraganeum Strigonienfem , vt deuotiſſime

pro concordia Cæfaris & Regum , DEO fupplicarent : lingua Latina , Hun-
garica , Bohemica , & Alemannica : pronunciatæ funt interim indulgentiæ
plenaria.
Recta inde via , tres reges , duo Cardinales , Arcbiepifcopi & Epifcopi ,
proceres & confiliarii , in domum regis Hungariæ profecti funt , & facto
magno confilio , Cardinalis Gurcenfis , oblatis litteris fuæ credentiæ de more,
latiffime & profufiffime , cur , & ob quam cauffam venerit , in fummo fi-
lentio locutus eft , bene audientibus regibus & confiliariis Cæfaris , ac vtri-
usque regis , qui omnes erant plus quinquaginta. Cui finita oratione
benigniffime fimul & elegantiffime refpondit , Cardinalis Strigonienfis. Du-
rauit hoc confilium , ad horam circiter fecundam , poft meridiem.
§. VI.

TERTIA Aprilis , Cardinalis Gurcenfis , comitante ipfum curia fua , &

pulchra nobilitate , venit ad hofpitium regis Polonia , qui ei egreffus obuiam ,
humaniffime ipfum excepit in plateis ; ac vbi ambo in præfentia confiliario-
rum refederunt , Cufpinianus iuffus , litteras Cæfaris , cum quadam faluta-
tione obtulit breuiufcula : ambo dehinc mutua colloquia , fed non diu, fe-
I cerunt.
Eodem die venit trifte nuncium de obitu illuftris ducis Bartholomai de

Münsterberg, qui a Cæfare feſtinans ad hunc conuentum , in Danubio , haud

longe a Hamburgo , ab fluctibus obrutus , fubmerfus eft. Quod in primis
affecit VLADISLAVM regem , & in lacrymas excitauit : Deinde Cardinalem
Gurcenfem , qui eum vnice amabat , vtpote virum bonum & ftrenuum .
Ex cuius morte , quidam male de futuro conuentu augurbantur. Nam &
pridie magnificus Ioannes de Mefferitz , capitaneus Morauiæ , qui etiam ſæ-
pius orator in hoc negotio fuit , fubita morte exfpirauit. Et Vitus de Furft,
B qui regem plurimum ad hunc conuentum follicitauit , Vienna mortem op-
petiit. Ita tres oratores fefe ex iis negotiis liberarunt , & fuperum con-
uentum adierunt.

Hinc iterum in hofpitium regis Hungariæ conueniunt , omnes hi princi-

2 pes , & tractatum incipientes ; inueniunt rem effe morofam , in tanta mul-
titudine , per tot fuffragia effe confulendum ; redigunt itaque ad minorem
numerum fingulorum regum confiliarios . Et D. Cardinalis Gurcenfis acci-
pit fecum confiliarios Cæfaris , D. Ianum Mraxii , Laurentium Saurer , Vi-
1 ce dominum Auftriæ , Cufpinianum Decorem , & Gabrielen Vogt , fecreta-
rium Cæfareum : nomine vero regis Hungaria , erat Cardinalis Strigonienfis ,
Archiepifcopus Colocenfis , Epifcopus Quinqueecclefienfis. Rex autem Polonia
mifit, Petrum Epifcopum Premislienfem , Chriftophorum Schidlouiczki cancel-
larium , & Palatinum Vilnenfem Nicolaum .

Hi , quoties articuli propofiti fuerunt , referebant ad reges ; fed plene

concordari non poterant , licet plerosque dies confumerent , & confilium,
in tertiam vsque horam poft meridiem fæpius pertraherent .
inftitutus eft ludus pro curfu equorum. Primus
Vndecima Aprilis ,
brauium accepit argenteum deauratum poculum : fecundus pannum aureum
pro velte : tertius fimplicem pannum pro tunica. Cucurrerunt vndequa-

draginta equi velociffimi & pulcherrimi ; fed Georgius Comes Zepufienfis

omnes præceffit.
Vifa eft hic res memoratu digna : quidam Mofcbus infidebat equo Tur-
Cccc 2 50,
286
Iohannis Cufpiniani Diarium

co , & de more ducebat alterum in manu dextra , cum autem vehementiffi

me curreret cum ambobus equis , faliit ex vno equo in alterum , in medio
curfu , femper alterum manu feruans , ne difcurreret. Erat pulchrum fpe-
ctaculum , coram regibus & principibus. Nam tres reges egrediebantur
pulchro ordine : fimiliter & Cardinalis Gurcenfis , ac omnes Epifcopi , cum
vniuerfà nobilitate. Mofcbi, tum etiam , ac Tartari , artem fuam iaculan-
di fagittas in aerem , miro ingenio oftentabant.

§. VII.
DVODECIMA Aprilis , concluferunt interim , quædam effe renuncianda
Cæfari. Et ideo data & accepta falute cum fumma reuerentia , & exhibita
munera regia , Cardinalis Gurcenfis , Pofonium relinquit ; cum prius ex
fuis præcipui aulici , frater eius vterinus Iohannes Lang , magifter domus
Ioannes Schenk , Wolfgangus de Keutschach , & Chriftophorus Graff de Ratt-
fiat ,in die Pafchæ , expleto diuino officio , quod a Cardinale Strigonienfi
celebrabatur , effent militari cingulo & honore ornati a tribus Regibus , in
tanta diei feftiuitate.
Reuerfus Cardinalis Gurcenfis Viennam , mox duos confiliarios Cæfaris,

D. Wilhelmum de Rogendorff, & Laurentium Saurer vice dominum , per po-

ſtam mittit ad Cæfarem , qui licet quatuor diebus afcenderint feſtinanter
Auguſtam vsque , tarde tamen reuerfi funt , ob negotia emergentia quoti-
die & interim vrbs Pofonium inopinato & fubito incendio , plus media ,
(d) comburitur.
VNDECIMA Maii , D. Cardinalis Gurcenfis cum fex Caefareis Confilia-
riis : D. Marquardo de Stein Præpofito Bambergenfi , Wilhelmo de Rogendorff,
lano Mraxii , Laurentio Vice domino , Cufpiniano , & Gabriele Vogt fecre-
tario , iterum in naui defcendit Pofonium ad vtrumque regem , tractaturus
& conclufurus , tam matrimonia , quam fœdera pacis & concordiæ. Et li-
cet clam fine pompa intrare vellet vrbem , mox tamen certiores facti anti-
ftites & principes , LVDOVICVM regem eduxerunt Cardinali obuiam , cum
omni vtriusque regis familia. Cardinalis etiam Strigonienfis , quafi omnia
neglexiflet , feftinabundus circa portam vrbis , cum omni fua familia , oc-
currit. Similiter & alii Epifcopi & Archiepifcopi , fomno exciti , obuiam
prodierunt.
Septem hinc diebus ardue diſputatum & tractatum eft de fingulis , &
mature omnia deliberata funt , in articulos redacta & fcripta , ac vltro ci-
troque penfitata. Nunc enim confiliarii vtriusque regis , in hofpitio Cardi-
nalis tractauerunt & confultarunt ; nunc vero Cardinalis regem Poloniæ
adiit , & fecretius quædam , amotis arbitris , tractauit ; nunc viciffim domi
num Cardinalem de fuis negotiis follicitant : nulla quies , nullum ocium ,
omnia labore plena erant.

VIGESIMA Maii , mane a feptima hora , vsque in primam poft meri-

diem , vterque Rex , cum duobus Cardinalibus & confiliariis deliberarunt ,
& deliberatis omnibus in præfentia confiliariorum , Cæfaris , & amborum
Regum articulos legi fecerunt , qui fuerant ipforum manibus fubfcripti &
figillis muniti , cum omni fauore & plaufu.
Sequenti die , Rex Hungariæ inftituit conuiuium regale , quo regaliter
& opipare accepit fratrem fuum Regem Polonia , Cardinalem Gurcenjem , &
præfatos iex confiliarios Cafaris. §. VIII ,

d) Defcripfit incendium hoc , & captata inde omnia, ISTVÁNFFYVS , Lib. VI. p. 78.
II . & nos,operis noftri, Tomo I. p. 181.in huius congreffus hiftoria,
 7

De Congreffu Maximiliani &c. 287

§. VIII.

Reuerfus Viennam Cardinalis Gurcenfis, XXIIL & XXV. Maii, exiuit, vt

.
prælocuta Cæfari narraret, ipfumque abduceret. Interim, ambo Reges, non
Line ingenti faftidio , longam moram traxerunt in Pofonio per totum Iuni-
um ; licet crebræ mitterentur litteræ , nunc a Cæfare , nunc a Cardinali
Gurcenfi. Quas Vice dominus , vt eft fuarum rerum diligens exfecutor , &

nocte & die , mox regibus tranfmifit , vt impatientiam eorum leniret cre-
bris litteris mittendis.

Sed, non contenti Reges , quod Cardinalis iuiffet ad Cæfarem , mife-

runt ambo oratorem Hieronymum Balbum , Præpofitum Pofonienfem , vt
per eum intelligerent , fi Cæfar effet venturus , nec ne certo. Is Cæfarem
in Infprugk apprehendit , fed refponfum in Rottenburg ab eo accepit. Sub-
fecutus eft , hunc alius orator regum ( tam impatienter longam hanc mo-
ram tulerunt ) dominus Protefilaus de Schmibau Bohemus , quem Cæfar fe-
་ cum detinuit.

Poft hunc alii duo miffi , Nicolaus Ceculus ( e ) Hungarus , & Petrus
Polonus , milites , ab vtroque Rege ad Cæfarem ,, vt eius aduentum follici-
0
tarent. Quibus honefte expeditis , promifit fe venturum : & vt bono ani-
mo effent Reges , eosdem litteris & refponfione hortatus eft , fraterne &
沁心 , quam humaniffime.

Vbi ergo Reges iam animo firmati , aduentum Cæfaris crediderunt , ho-
neftatis & emerendi fauoris gratia , oratores fex , finguli tres infignes viros
miferunt. Rex Hungariæ , Epifcopum Quinque ecclefienfem Géorgium ; La-
dislaum de Sternberg Cancellarium Bohemiæ ; & Moyfen de Buslai, magiftrum
re
STL curiæ. Rex Poloniæ item tres , Epifcopum Ioannem Pofnanienfem ; domi-
num Lucam , capitaneum regni Poloniæ ; Chriftophorum Schidloviczki cancel-
larium , qui Viennam ingreffi funt, equis pene quingentis phaleratis , & mo-
re fuo ornatis compte & eleganter, fexta Iulii : cum antea CASIMIRVS Mar-
hio Brandenburgenfis , cum Comite Bertholdo de Henneberg , cum equis cen-
112
ia tum & quadraginta fex cataphractatis , & nobiliffime armatis , a Cæfare præ-
‫مثال‬ miffus, vrbem introiffet fplendidiffime ornatus cum pinnulis , armis , fimul
am etiam cum vexillis albis , paruis , ac maioribus ; & Thomas Fuchs , cum cen-
tum quinquaginta equis , bene armatus more Germanico ; Ioannes lacobus
item de Landau cum totidem , & alii multi nobiles ac aulici , qui Cæfarem
10
præuenerunt & ibi eum, exfpectarunt,
O&aua Iulii , rediit Cardinalis Gurcenfis , cum Archiepifcopo Bremenfi
D. Chriftophoro, Ducibus Bauariæ Guilbelmo ac Ludouico ; Duce Alberto de
Meckelburg; Duce Vidalrico de Würtenberg. quibus ad ripam Danubii occur-
A
A

rerunt , Ioannes Epifcopus Ratisbonenfis , Palatinus Rheni ; Epifcopus Pata-

uienfis Vigileus , qui pridie aduentarunt , & quorundam principum orato-
res ac legati.
§. IX .

DECIMA Iulii , Cæfar , circa horam noctis decimam , Viennam , fine pom-
på ingreffus eft. Cum biduo fere quieuiffet , fatigatus ex itinere , in caſtro
quodam , circa filuam Viennenfem , cui nomen eft Hecking.
Dddd Vnde-

e ) Hungarice , SzéKELY MIKLÓS , præcipuæ , cum nobilitatis , tum dignationis

vir ; cum infaufto illo homine , cuius fupra meminit CysPINIANVS , haud confun.
dendus.
Dechd, I. Monumentum VI.
 1

288 s ani m
Jobanni Cufpini Diariu
Vndecima Iulii , Cæfar , præfatos fex oratores Regum , in arce Viennenfe
audiuit in præfentia principum & confiliariorum , & Epifcopus Quinqueec-
clefienfis , (f ) longa oratione pro expeditione contra Turcos cohortatus eft
ampliffimis verbis. Quibus benigne Cæfar , per doctorem Petrum Mottam
Hifpanum , refpondit breuiter ac fimul eleganter , illisque dimiffis , iuffit
corpora fua curare , ac in hofpitia redire.
Duodecima Iulii , vocatis in arcem oratoribus , eos abfoluit ac abire ius-
fit. Sunt cum fummo honore per Epifcopos ac Principes extra portam de-
ducti quam honorificentiffime fequenti die mane , hoc eft XIII. Iulii.
Eodem die Cæfar, ad excipiendos Reges , mifit obuiam oratores fuos ,
Archiepifcopum Bremenfem , Chriftophorum Marchionem Cafimirum ,

Wilhelmum de Rogendorff , & Culpinianum Regi Hungariæ , qui XIV. die

Julii inuenerunt regem Hungariæ Vladislaum, cum liberis fuis, in quodam
caftro Kottfee , (g) cui adiacet villa , prope Danubium ; & facta falutatione ,
mandata fua exfecuti funt , inuitaruntque vt Viennam veniret.
Similiter ad regem Poloniæ, Cæfar mifit oratores ad Hamburgum, ( il-
lic enim traiecerat Danubium rex Poloniæ , vt erat ordinatum , quo ex-

peditius equi & currus Danubium in diuerfis vadis fuperarent , ) Ducem

fcilicet Bauarie Wilhelmum , Epifcopum Labacenfem Chriftopborum , Præpo-
fitum Baltbafarem Mercklin de Waldkirch , & Mraxii , qui fimiliter vt ſupe-
riores exfequentes fua mandata , regem , nomine Cæfaris exceperunt ac in-
uitarunt.

Decima quinta Iulii , exiit Viennam , ac prodiit obuiam Cæſar Regibus ,

in lectica adornata , inftructiffimo & electiffimo exercitu , cum multis equis

cataphractariis , cum fplendidiffimis militibus , ac nocte, quinque milliaribus

a Vienna in caftro quodam Trautmansdorffpernoctabat. Cum Rex Hun-
gariæ in oppido Prugk , prope Leyttam fluuium ; Rex vero Poloniæ in
Hamburgo eam noctem confumerent.
Nocte fere media , venit Cufpinianus ad Regem Hnngariæ , a Cæfare
miffus , qui dabat ordinem conueniendi , ne fieret confufio. Iuffus eft rex
manere in fua lectica : nam & ipfe quoque vehebatur lectica , quam Cæfar
pulchre adornatam , cum optimis equis regi donauerat pridie. Et reuer-
fus , iuffus eft a Cardinale Gurcenfe , ire ad regem Poloniæ , vt idem ei
narraret, quem reperit in campo haud longe a tentoriis , quæ illic extenfa
erant. Arbitrabantur enim nonnulli , Cæfarem , id quod maxime recuſa-
uit, difputaturum de prælocutis in tentoriis aut fub diuo . Cafar autem ar-
borem excelfam iuffit in planitiem latam ( defigi ) quæ poterat ab longe con-
fpici , fub hac voluit conuenire Reges. Et quafi felici captato augurio, fub
diuo aperte voluit alloqui fratres Reges , & eos falutare , ac mutuis com-
plexibus exofculari.
J. X.
Mane itaque horam circiter fextam , XVI. Iulii egreffus eft Cafar cum
omni fuo exercitu a Trautmansdorff, ad locum illum defignatum , in pla-
nitie quadam , iuxta filuam , cui nomen eft patria lingua Hart. Hic erat
collis

f) Ita ISTVÁNFYvs quoque , Lib. VI. p. 28. 29. 35. Fuit autem , GEORGIVS
SACMÁRI , præcipuæ , poft THомAM Cardinalem , in Clero Hungariæ, exiftimationis.
g) Vetus , & genuina apud Germanos KÖPTSINII , Mofonienfium oppidi , ad-
pellatio , a cœnofo fitu , quem Danubii olim diluuia , talem faciebant , dedu-
ta : iam KITSEé vocant, Vide Operis noftri Tom, V. in Hiftoria Comitatus
Mofonienfis , Parte Spec. Memb, I, Se&. I. num. IV.
 De Congreffu Maximiliani ¿ç. 289

collis intumefcens aliquantifper, a dextris filua , a finiftris vepribus ac modi-

cis fpinis confparfus monticulus. Ab hoc defcendens Cæfar, poterat , tam ab
Hungaris , quam a Polonis , latiffime confpici , armis illuc efcentibus , in
meridie præfertim , iaculante fole radios vibrantes in exercitum .
Proceffit autem hoc ordine Cafar : Capitaneus Nouæ ciuitatis Melchior
de Mansmunster in equo cataphractato , & fui armati , rubeis veftibus indu-
ti , ipfum fequentes , ductabat aciem. Quem fequebantur in primis aulici
& familiares Cæfaris inermes , ac prouinciales , ceterique nobiles , & qui
ad hoc fpectaculum concurrerunt ciues & mercatores ; fed ornati & bene
veftiti ac elegantes ; alioquin excludebantur & eiiciebantur. Multi aureis
torquibus redimiti , & variis monilibus, confpectum reddebant amoniorem.
In fingulis membris quinque equitabant. Hos fequebantur Ducis Würten.
Π bergenfis familiares armati , & fagitarfi. Nec non domini reuerendiffimi
Cardinalis Gurcenfis aulici , fine armis quidem , fed honefte veſtiti , fuerunt
circiter octingenti,
Pulchra dehinc ferie progrediebantur equi Cafaris tredecim , quos tre-
decim pueri equitabant , nigro veluto veftiti, perquam elegantes .
Poft quos equitabant Erbaldi , ( h) fuo peculiari habitu amicti , cum
duodecim tibicinibus , & duobus tympanis magnis,

Tum fequebantur Antiftites : Archiepifcopus Bremenfis Chriftophorus ,

117

ex domo Ducum de Braunschweig ; Epifcopus Ratisbonenfis Joannes , ex

domo Palatinorum ; Epifcopus Patauienfis Vigileus ; Epifcopus Labacenfis
S₁ Chriflopborys ; Dux Bauarie Ludouicus ; Dux de Mecklenburg Albertus.
Poft hos fuccedebant Cafaris Ianitores , cum albis virgis in manu , de
more , præcedentes Cafaream maieftatem .
.9

W
2

10. Tum ferebatur in lectica CAESAR ; quæ panno , & purpureo de fcarlaco,

& nigro veluto , forma quadrata erat cooperta : eodem habitu pueri & fer-
uus , qui equos ducebant. Prope lecticam in latere dextro , Cardinalis Gur-

re cenfis , habitu fuo ornatiffime equitabat ; in finiftro orator regis Anglia.

ex Multi vero nobiles , omnes veluto nigro veftiti , de equis defcendentes

Car pedites circa lecticam ambulabant. Hos fequebantur in equis, pariter nigro

er veluto veftiti , aulici proceres , Wilhelmus de Rapolftein , magifter curiæ ;

Cyprianus de Serentein Cancellarius ; lacobus Villinger thefaurarius ; Ioannes
Schnaydpek , Auftriæ Cancellarius ; & confiliarii , & regentes Iacobus Fuca-
rus , Balthafar Mercklin , Præpofitus in Waldkirch ; Marquardus de Stein ,

Præpofitus Bambergenfis ; Melchior Phintzing, Præpofitus Nurenbergenfis ,

cum fratre 'dalrico , Præpofito , & pluribus confiliariis & aulicis Cæfareis
20
qui omnes , fericeis veftibus , & torquibus aureis , ac pretiofis monilibus,
erant compti & ornati.
Tandem , ornata phalanx fplendidiffime incedebat, tota armis cooper-
ta , cum tibicinibus & tubis ductilibus. Præibat cum equo cataphractato
Leonardus Rauber , Cæfaris marfcallus , ducens fecum familiares nigro ha
bitu veftitos ; quibus rota in brachio pro infigni erat ; auream ipfe veftem
fupra arma gerens. Tum ferie pulchra fequebantur : Wilhelmus Dux Ba-
uariæ , æreus totus cum equitibus fuis , fuo peculiari colore veftitis , qui
canem in brachio pro infigni ferebant. Hine Cafimirus , Marchio Branden-
burgenfis , in equo cataphractato, veſte aurea & rubea , cum electiffima fa-
.
milia , quæ rubeis veftibus erat ornata , & pluribus aureis catenis ac pre-
43
ciofis pinnulis , cum gemmis ac monilibus. Penes eum erat Bertholdus Co-
Dddd 2 mes

b) Latinis Caduceatores , Germanis hodie Heroldt , dicti.

 290 lobannis Cufpiniani Diarium

mes de Hennenberg , & nobilitas Franconia infignis , equites, cufpides albis

vexillis paruis ornatas , duo pueri alba vexilla lata & pulchra , gerentes.
Subfequebantur deinde Comites , fuo quisque colore ornatus , fed cataphra-
Atatis equis ; Comes Georgius de Montfort ; Comes Georgius de Schaunberg ;
Comes Hoyr de Mansfeld; Comes N. de Vesterburg , Comes lobannes de Har-
deck ; qui mirum in modum margaritis ac gemmis adornatus refplendebat :
coopertus erat equus gemmis & perlis , & fuperbiffime incedebat. Dehinc,
nobilitas Auftria , fupra Onafum, electiffimo inftructa exercitu , fubfeque-
batur. Cataphractariis fimiliter equis , Wolfgangus lörger , capitaneus in
Lyntz , Sigismundus , Ludouicus de Polbam, Ciriacus de Polbam , Rudolpbus
& Sebaftianus fratres de Hobenfeld , loannes Iacobus de Landau , Thomas
Fuchs , qui omnes erant excellenter ornati. Et agebant equos plus quam
octingentos , in quibus erant cataphractarii LXXX. circiter. Hoc ordine

inceffit Cafarea maieftas , & vbi appropinquauit arbori terræ infixæ , circa
iactum bombardæ , accefferunt Reges propius , cum fuis cateruis & militi-
bus, qui more fuo erant fimul ornati.

Ĥos antecedebat immenfa multitudo Huſſeronum , qui vexillis biparti-

tis, rubeo & albo colore, præibant,
Subfequebantur Mofchouita , fiue Mofchi , cæruleo colore veftiti , cum
albis longis pileis, ac arcubus armati. Tum Tartari , in quibus multi capti-
ui , cum tubiçinibus fuis , de quibus fuperius fcripfimus , qui fonabant
horrendum .

E regione feorfum immenfa multitudo Hufferonum , qui Regis Hun-

garia erant , pariter de more fuo, albis & rubeis vexillis armati.
Quos fuccedebant vtriusque Regis tubicines, in aëra vsque clangentes,
more Germanico , ornati & veftiti , cum tympanis fonoris.
Tum incedebant ornatiffime inftructi , veftibus , & torquibus aureis ,
& equis phaleratis multo argento , domini Barones ex Hungaria & Bobemia,
in quibus erat: Marchio Brandenburgenfis Georgius , frater Cafimiri , habitu
Hufferonum. Dux Carolus de Münfterberg , tres fratres de Sebmibau . Am-
brofius Stberko , Michael Paluci , magifter cubiculariorum , Petrus Carlaczki ,
(i) Francifcus Ortzag de Gotz , Banus Nándoralbenfis , & Emericus Ortzag,
magifter cubiculariorum regis LVDOVICI ; Ioannes Petben de Gerfe , magifter
curiæ fereniffimorum liberorum ; Stephanus Perén , Ioannes Bornamilla ; 1

Mofes de Bulfai , cum filio Ladislao , magiftro curiæ ; Ladislaus de Caniza ;

Ioannes Bánffy de Lindua , pincerna regis ; Ioannes Dóczy, cubicularius regis,
& plerique alii nobiles ac magnifici ex Hungariæ & Bohemiæ regno. Qui
1 mihi magis de facie , quam nominibus funt noti ; quandoquidem nomina
horum , vix memoria teneo , quia difficile fcribuntur hæc nomina. •
Poft hos fequebatur LVDOVICVS rex iunior , aurea vefte , rubea inter-
texta purpura , ornatus , capillis extenfis , bireto ex veluto fufco , capite
tectus , pulchro & phalerato equo infidens : quem vndique cingebant , ex
vtroque regno , Barones & domini pedites incedentes ad obfequium.
Comitabatur hunc regina foror eius ANNA, aurea veſte , & pulcherri-
ma torque , mirum in modum , multis gemmis & monilibus , ornata , quæ
in

i ) Cum fateatur au&

tor , difficilem , Hungarica nomina , fcriptionem habere ,
emendabimus ea. Leges itaque : Petrus Korláthköi ; Francifcus & Emericus Ország
de Gaib ; Iohannes Perbes de Gerfe ; Iohannes Bornemisza , quod Hungaris ab-
ftemium fignificat ; Moſés Buſzlai de Gergellaca; lohannes de Kanija.
 De Congreſſu Maximiliani &c. 291

in ampliffimo curru deaurato, ac imaginibus exornato , octo equis candidis

trahebatur, quam multi etiam nobiles pedites cingebant vndique. Inter
quos erat , Marchio Georgius Brandenburgenfis , & Comes Petrus de Pôſing ,
qui de equis defcenderant pedites.
Tum rex Poloniæ SIGISMVNDVS, purpuratus & ferico pileo tectus , pul-
chro equo vehebatur , vndique nobilioribus proceribus amictus , qui pedi-
I
tes circumdabant ipfum , veftibus & ornamentis fplendidi.
Poftremo , Rex Hungariæ, pariter vt Cafar, lectica ferebatur , quæ ve-
luto rubeo nobiliffimo erat cooperta ; quemadmodum pueri , qui hanc cum
聖 equis geftabant. Hæc nuper erat donata regi a Cæfare , cum equis & in-
ftrumentis.

Aderat hic ingens Prælatorum & Procerum caterua ex Hungaria , Ar-

chiepifcopi & Præfules , Cardinalis Thomas Strigonienfis , Archiepifcopus
Colocenfis , Gregorins ; Quinqueecclefienfis Georgius ; Ladislaus Vacienſis ;
Michael Pofnenfis, cum fuffraganeis , Præpofitis , & Archipresbyteris multis .
Fx Polonia, Matthias Vladislauienfis , loannes Pofnanienfis , Petrus Pre-
mislienfis , cum Capitaneo , Cancellario , Thefaurario , Palatinis & Veiuo-
dis , quos fuperius nominaui , fpectabilis & elegantiffima caterua.
Vndique ftrepitus & hinnitus equorum audiebatur , tubarum concen-
tus , tympanorum fonitus : fpectaculum fane dignum , quod omnis mirabi-
tur pofteritas.
§. XI.

CESAR , vt appropinquare viderat Reges , iuffit cooperimentum le-

Etica deponi , quo palam ab omnibus videretur , & aperte omnes confpi-
ceret : data dextra Regibus & Reginæ , perquam concinne inquit : Hac eft
dies, quam fecit DOMINVS , gaudeamus , exultemus , & latemur in ea ! Rex
" item Poloniæ refpondit : Vtinam felix ac fauftus fit ille nofter conuentus vni-
uerfæ Reipublicæ Chriftiana ! Paucula verba in fimilem fententiam rex Hun-
11
gariæ prolocutus , quæ vix fine lacrymis efferre potuit. LVDOVICVS vt erat
inftitutus , ex equo , fumma cum reuerentia Cafari dixit , & tamquam pa-

trem falutauit, nec auertere faciem a facie Cafaris potuit , quafi afpectu
non poffet faturari. Regina in curru furrexit , nam altus erat , & obſer-
uantiam in Cafarem , verbis , vultu , & geftis oftendit.
Fuerunt tum nonnulla difputata ab iis , qui inuiti ibant Viennam , &
aliqua mora facta eft , donec Cafar inuitatis principibus ac Regibus , iuffit
fecure fecum migrare Viennam. Rex autem Poloniæ , vt eft fummæ dex-
téritatís princeps , fuis & Hungaris dixit : Sub confidentia Cæfaris , quem
mibi multi grauiſſimum boftem pradixerunt , buc veni ; fub confidentia ipfum
Sequar Viennam : quisquis mibi confidit , me fequatur : fi quis timet , remar
neat ! Fratremque cohortatus Regem Hungaria , vt tuto fimul veniret ,
qui alioquin Cafarem femper amauit , incunctanter Viennam eundum effe
concluferunt. Cafar intelligens, tam promptam regis Poloniæ in fe volun-
tatem : Hic , inquit , Rex me compellit , vt quandoque (k) vros , fiue bifontes,
amore cius , in venatione videam.
Eeee Diffo

k ) Voluit,his ferarum animantium nominibus, quæ tunc forte Polonia filuis fue-
runt familiaria , iftud fignificare : redditurum fe , pro hac comitatis facilitate ,
vicem , in Polonia ; & vros bifontefque , cum SIGISMVNDO rege , venaturum , vbi
eius vifitandi cauffa , eo venerit.
Decad, I. Monumentum VI.
292 Iohannis Cufpiniani Diarium

Diffoluta conuentio forte poft horam cum media , itum eft ad vena-
tionem , capti aliquot cerui , iterum ingens excitus tubarum clangor. Plu-
res enim erant tubicines , tot regum , principum , ac præſulum.
Ordinatum eft , vt Rex Hungaria cum liberis , iret Trautmansdorff,
vbi priore nocte Cafar decubuit ; Cardinalis Strigonienfis ad fanctam Mar-
garetham ; cæteri Epifcopi ac proceres, ad Suadorff; Rex vero Poloniæ cum
fuis deceffit ad Entesdorff ; Cæfar ad Laxendorff, cum Cardinale Gurcenfi.
Multa funt caftra & ville adiacentes , quæ familiares vtriusque regis capie-
bant , pars vero Viennam petebat , vt hofpitia difponeret. Erat dies ille
calidiffimus & amoeniffimus , pro hujusmodi fpectaculo aptus , licet mane
pluviam minaretur nubecula quædam.
§. XII .
Sequenti die , hoc eft , XVII. Julii , Cæfar , ex Laxendorff verſus oppi-
dulum quoddam venit , cui nomen Scheucbat , ( Schwechet) opperiendo illic
Reges. Rex Poloniæ citius , tardius Rex Hungaria venerat,
Ingrediebantur toto die Viennam , currus , quadrigæ , & bigæ Hunga-
rorum & Polonorum : vehebantur multi in curribus illis velocibus , quibus
nomen eft patria lingua, Kottſchi , magnaque omnium fuit expectatio illius
ingreffus , tot regum ac principum. Sed ne omni careret infelicitate, fub-
orta eft pluuia , quæ paulatim incepit , & primum tenuis , tota dehinc pe-
né die durauit.

Ex vrbe ſunt obuiam egreffi Cafari , & Regibus , electiffimi pedites

mille quingenti , quorum magna pars rubeis veftibus decorata fuit , ex ci-
uibus & filiis Viennenfinm , quos præcefferunt in equis fex fenatores armati .
Hos vrbs Viennenfis , ante Cæfaris aduentum , diu in eius honorem præor-
dinauit. Poft hos trecenti alii pedites , quos Cafar ex imperio huc præmi-
ferat , fere omnes. lanceati : pauci fecures , aliqui bombardas manuales ge-
ſtabant ; fed electiffimi erant omnes , & fingulari ordine decori.
Ad portam vrbis vfque egreffus eft vniuerfus Clerus . Primum , qua-
tuor ordines mendicantium , Canonici regulares apud S. Dorotheam , mona-
chi ordinis S, Benedi&i , qui omnes reliquias Sanctorum deferebant. Ex-

inde parui fcholaftici, ciuium Viennenfium liberi , in magna multitudine , fin-

guli deferebant vexilla, cum armis & infignibus , hi arma imperii, aquilas ,
hi infignia regis Hungaria , hi infignia Poloniæ , hi infignia Bobemia , illi ar-

ma Auftriæ , illi Burgundiæ. Hos fequebantur facerdotes feculares , fingu-

lorum templorum vrbis Viennenfis.
Tum , immenfa multitudo ftudentum , ftudii generalis Viennenfis :
primum fcholares ; pofthac baccalaurei ; dehinc magiftri ; tum doctores
fingularum facultatum , medice , iuridica , ac theologice ; poftremo rector
Vniuerfitatis Doctor Theologiæ , Chriftophorus Kulber.
Egreffa funt etiam omnium artificum collegia , quæ Zeche vulgo di-

cuntur , fingulæ cum vexillis ac cereis , quæ numero funt , fexaginta circi-
ter , omnis generis artifices , qui vípiam in vna ciuitate reperiri poffunt :
fabri lignarii omnis generis , fabri ferrarii item omnis generis , feratores , fi-
bulatores , acufices , & qui ferrum ac cuprum , & qui aurum argentumque
fabricant , fetarii & qui pectines faciunt , fullones , pileatores , piſtores ,
molitores,, pifcatores , lanii , cerdones , futores , phitigiones , calceato-
res , inftitores , vinitores , triplice ordine , calones , auriga , carbonarii ,
pelliones , venatores , pannifices , figuli , obfonarii , rafores , rotarii , men-
farii ,
 :

De Congreffu Maximiliani &c . 293

farii , tornatores , balneatores , funifices , chirothecarii , & qui peras ac

marfupia confuunt, fufores , gladiatores , tinctores , pictores , & lapicidæ ,
& lathomi , muratores , corarii , fufferratores , & id genus alii opifices ,
qui latinis vocabulis vix exprimuntur.
Pluuia autem effecit , ne omnes ordine pulchro ingrederentur vrbem.
Nam quandoque inualuit & multos coegit relicta ftatione fua ingredi : præ-
terea , interuenerant currus , qui iter aliorum impediebant ; tamen nihilo-
minus , poft quintam horam ingreffa eft : primum familia Cardinalis Gur-
cenfis ; deinde Ducis Bauaria Wilbelmi , circiter centum fexaginta bene ar-
mati ; poft Hufferones , tum tibicines , dehinc Cafimirus Marchio , cum Co-
mite de Hennenberg, ac fuis familiaribus ; tum equites lanceati Domini Wil-
helmi de Rogendorff, & familiares Leonardi Rauber Marefcalci. Poft hac fa-
milia Cafaris , Comites prænominati , de Montfort , de Schaunberg , de

Mansfeld , de Vesterburg, de Hardeck. Qui omnes , vt fupra fcripfimus ,

fuerunt elegantiffime ornati veftibus , gemmis , aureis torquibus , & monili
bus. Hos fequebantur nobiles vtriusque Auftriæ , cum trecentis & quin-
quaginta equis. Et Jobannes Jacobus de Landau , cum nonaginta , ac Tho-
CE
mas Fuchs , cum centum quinquaginta , & alii plures.
Tum ingreffi funt vrbem Hufferones , cum equis tectis , & Mofchi fa-
a
gittarii , cum fuis tibicinibus , ac Tartari. Poſt Hungari , cum fuis vexil
lis , vt fcripfimus , tum habitu Turcali , quidam rubeis veftibus veftiti , fa-
miliaque utriusque Regis , ac epifcoporum , principumque , qui numerari
non poterant , quod pluuia ordinem deftruxit. Nunc enim Alemanni, nunc

Hungari , nunc Poloni , nunc Bohemi , nunc Mofcbouita , & Tartari , promi-
fcue ingreffi funt : quamuis certe magnus vndique ornatus vifus fuit. Mul
ti pueri vifi , qui brachia perlis onufta gefferunt. Multi Poloni habitu Ger-
manico veſtiti , a noftris nofci non potuerunt. Diuerfus poft habitus vi- ,
fus eft , & magna caterua equitum regis Polonia ; fed immixti & Germani ,
quoniam LVDOVICVS Dux Bauariæ , cum fuis adequitabat. Iterum Huffero .
nes Hungarici & tubicines Hungarici , poft equi Cæfaris , & tredecim
illi pueri , quos fuperius fcripfimus , nigro veluto veftiti. Leonardus

Rauber , Cæfaris Marefcalcus in equo cataphractato , quem pone fequeban-

tur : Archiepifcopus Bremenfis ; Epifcopus Patauienfis ; Epifcopus Laba-
cenfis ; Epifcopus Kyemenfis ; Epifcopi quoque Hungarici prædicti : Colo-
cenfis , Quinqueecclefienfis , Vacienfis ; & Polonici , Vladislauienfes , Pofna-
nienfis , & Premislienfis ; Ludouicus Dux Bauariæ , & Vdalricus Dux Wür-
tenbergenfis. Subfequebantur oratores fummi Pontificis , Epifcopus Vel-
trenfis , & regis Arragonum. Poft duo miniftri Cardinalium , quos vulgo
Matir appellamus , qui fceptra horum deferebant. Tum Cardinales , Stri-
gonienfis & Gurcenfis , fimul in rubeo habitu Cardinalium . Strigonien-
fem , tanquam Legatum de latere, præcedebat quidam facerdos cum cruce ar-
gentea deaurata ( 1) , vndique cingebantur ambo,fuis parafrenariis & miniftris.
Hinc ante reges , primores confiliarii ex vtroque regno , optime or-
nati , tum Cæfaris Erbadi , cum tubicinibus optimis.
Hos fequebantur duo reges , SIGISMVNDVS Poloniæ , a dextris , & Lv-
DOVICVS Hungariæ & Bohemiæ , a finiftris , cineti Baronibus & nobilibus ,
qui pedites circa eos ambulabant.
Eeee 2 Hinc

1 ) Eft hoc in præcipuis Archiepifcopi Strigonienfis prærogatiuis : id quod , ex

bulla NICOLAI Papæ conftat , quam exhibet Pázmány Cardin . Append. I. p. 149.
 294 Jobannis Cufpiniani Diarium

Hinc CAESAR , & REX Hungariæ , duabus lecticis ferebantur , & multa
nobilitas circa hos ambulabat , optime tam veftibus , quam monilibus ornata.
Deinde ANNA, filia regis vehebatur in pulcherrimo deaurato curru ,
in quo octo candidi equi incedebant. A latere eius equitabat Marcbio
GEORGIVS , & Comes Petrus de Pöfingen. Currum antecedebat dominus
Protbefilaus de Schmibau , magiſter domus , cum fratre. Sequebatur hunc
alius currus deauratus , cum fex niueis equis , & quatuor alii currus in

Tingulis quatuor equi vnius coloris , repleti virginibus & matronis , quæ
reginæ feruierunt.

Comitabantur octoginta equites bene veſtiti , in diuerfis coloribus vi-

ridi , croceo & fufco , familiares Marchionis Georgii. Poft quos, multi cur-
rus , varii equites , fine ordine , nam pluuia creuit , & quisque hofpitium
quærebat , iam madidus , neceffe ideo fuit , ordinem interturbari.

Quando iam Cafar cum Regibus , attigit templum S. Stephani , præte-

riens arcum domus, in qua quotannis folent oftendi reliquiæ fanctorum , fta-
bat in fummitate huius Antiftes Viennenfis Georgius , in habitu Epifcopali
cum plerisque facerdotibus , & dicens quasdam orationes , dedit benedi-
&
tionem regibus & principibus. Capella autem Cæfaris concinne cantabat
fuauiffimis concentibus canticum illud , Te DEVM laudamus. Aſcende-
runt itaque fimul ad, arcem. Sed rex Polonia declinauit ad finiftrum & ´in

hofpitium fuum, infignem domum, quæ vulgo Leporum Domus ( m) dicitur ,

diuertit. Namn Rex Hungaria cum liberis , recta via ingreffus eft arcem ;

Cafar autem per hortum intrauit. Omnibus enim viribus Cafar laborauit ,
vt fummum honorem regibus oftenderet , nec vllis vnquam pepercit ex-

penfis , vbique follicitus & circumfpectus.

Durauit hic ingreffus horis duabus , & numerati funt equitum qui in
3
ordine intrarunt , tria millia quingenti ; præter hos , qui paffim & fparfim
ingreffi funt , qui plures fuerunt fexingentis. Nimirum , pulcherrimus in-
greffus & raro vifus , etiam in pluribus feculis , fi non pluuia ordinem con-
turbaffet , & hanc folam felicitatem abftuliffet.

§. XIII.
DECIMA octaua Iulii , quieuerunt : fed CAESAR, qui paruam quietem ha-
buit , vndique anxius & follicitus , apertis ciftis fus , thefauros fuos reco-
gnouit, quos pretiofiffimos aduexerat , regique Polonia , regi LVDOVICO ac
ANNAE forori , primum nobiliffimum pannum aureum , hactenus raro vi-
fum , fingulis pro veſte ampliffima , muneri mittit , vt eodem habitu om-
nes incederent .

Decima nona , mane circiter octauam , Reges , fimul cum Cafare , in

arce conuenerunt cum fuis confiliariis , & locatis tribus fellis ornatiffimis

quibus duo reges , Cafar vero in medio fedit , LVDOVICVS autem a latere
patrui regis Poloniæ ; in feneftra duo Cardinales ; tum oratores fummi
Pontificis ac Regis Arragonum ; tum Archiepifcopi & Epifcopi vtriusque
regis ; deinceps proceres regni Hungaria , Polonia ac Bobemia ; a dextris
principes & confiliarii Cæfaris : erant omnes plus centum . Occurrebat

mihi afpectus , qualis olim fenatus Romanus, ex centum patribus fuit. ' Vbi
factum eft filentium , CAESAR loqui incœpit , & præter omnium exspecta-
tio-

m) Superat hodieque , domus hæc , in vico Carneriano , confertiffimas lepo-

rum picturas referens. Ludicrum opus eft : quippe quod , nihil non actionum
humanarum , leporibus adtribuit , faceta geſticulatione , quafi delirantibus,
 De Congreffu Maximiliani &c. 295

tionem Reges ita commouit , vt eos fibi maxime deuinciret. Gratias enim
illis ampliffimas egit , quod tantam moram , tam patienter tuliffent , donec
aduentaret: licet hoc DEO acceptum referret , qui voluiffet eos tam diu
exfpectare , quoad conuenirent , pro communi vniuerfæ Re publicæ Chriftia-
næ commodo & tranquillitate. Deinde , aduerfus impios Turcos , pro fu-
menda expeditione , prudentiffime locutus , de modo & via , & nonnulla
alia , quæ nunc referre importunum eft. Tota autem fere hora loquebatur,
non tam (minus ) honefte, quam prudentiffime, omnium in fe o a atque ocu-
los conuertit , eosque ita demulfit , vt multi , qui non boni Cæſareani fue-
runt , fed ab eo multum alienati , iam fe fubmitterent , palamque fateren-
tur , eam humanitatem , prudentiam ac dexteritatem , nunquam in Cafare,
tanto principe, expectaffe . Aperteque Cæfarem extollebant, ac eminentis-
fime laudabant , non tam eius egregie res geftas ; fed fingula dicta factaque.
Vbi perorauit Cardinalis Strigonienfis , vtrumque Regem adiens , & fimul
Colocenfis , item Quinqueecclefienfis , vt ab eis, quid refpondendum foret , in-
telligerent. Ac mox dehinc Cardinalis Strigonienfis , amborum Regum no-
mine refpondit elegantiffime , vt homo eft , raræ prudentiæ & doctrinæ.
Iuffus eft dehinc a Cæfare Cardimalis Gurcenfis , vt verba faceret , qui etiam
elegantiffime diu loquutus eotum Cæfare , Regibus , & vuiuerfo fenatu . Et
reuera potuit hic fenatus comparari , centum patribus Romanis , dum olim
Roma floruit: tam honeftus erat fenatorum ac principum afpectus. Di-
miffo fenatu , quisque in ædes fuas diuertit.
Eodem die, poft cœnam hora fexta , facta eft chorea in arce. Iuffit
CAESAR , vt finguli reges quinquaginta tantum fecum afferrent , viginti quin-
que fpectatores , & totidem qui choreas ducerent ; ne ex multitudine ni-
mia fieret perturbatio. Sed principes indifcriminatim cum fuis irruebant ,
& maxima, præter fpem, conuenerat multitudo ; licet omnes ianuæ diligen-
fin
tiffime cuftodirentur. Fuit autem hrc chorea inftituta , vt domina MARIA
10
Archiduciffa Auftriæ , filia regis PHILIPPI , & Cæfaris neptis , fufciperet re-
ges & dominam ANNAM , quos nondum viderat. Vbi ergo CAESAR , Rex
Hungariæ & Polonia , tribus fellis confederant , Rex LVDOVICVS , & foror
domina ANNA , feorfum fuas ha' uerunt fedes, Tum ingreffa eft domina
MARIA , præcedentibus principibus , Ducibus Bauariæ , & aliis quotquot,
hic erant cum, Comitibus & Baronibus, & magiftro curiæ domino fuo de Rottal,
quam multæ nobiliffimæ matronæ , Comitiffe & Baronum vxores , cum
multis virginibus fequebantur. Quæ poftquam regiam Cæfaris, vbi eam oppe-
riebantur , intrauit ( nam extra arcem tum habitabat , in domo Comitis Ci-
‫هللا‬
lia ) decoro motu flexis genibus , vt eft morigeratiffima , & a cunabulis re-
&
te inftituta , primum Cæfarem auum , tum ceteros Reges, ac dominam An-
nam falutauit. Locata illi fedes erat prope regem Vladislaum a dextris ,
ad quam acceffit , fed non fedit , donec Valthazar Mercklin , Præpofitus in
Valdkirch nomine fuo , reges & fponfum fuum benigniffime exciperet ,
pulchra ac affabili comitate. Rex Poloni , accerfito fuo Vicecancellario
D. Petro Epifcopo Premislienfi , illi mandauit , vt nomine fratris & nepotis
LVDOVICI , ac ANNAE refponderet , quod & factum eft. Nam Petrus Epi-
fcopus , vir haud contemnendus , fiue ex tempore oporteat loqui , fiue præ-
meditate, bonarum litterarum optimus patronus.
Peractis ceremoniis , poft mutua colloquia , chorea eft incepta , clangen-
Ffff tibus

Decad. I. Monumentum VI.

|:|
1
 1
296 Jobannis Cufpiniani Diarium

tibus tubis & bene fonantibus , quas Cæfaris tubicines inflabant. Primam-
que choream duxit LVDOVICVs, cum forore fua ANNA, præeuntibus duobus
Comitibus , de Mansfelt & de Vesterburg , ac duobus principibus , Cafimiro
& duce de Mechelburg, cum quatuor cereis , comitantibus duobus magi-
ftris curiæ, Prothefilao de Schmihau & Petro Carlaczki. Secundam choream
"
duxit Dux Bauarie Wilhelmus , cum domina MARIA Cæfaris nepte , cui duo
Comites præibant, de Hennenberg , & Hardeck. Tertiam choream iterum rex
LVDOVICVS , cum magiftra curiæ dominæ reginæ MARIAE , domina Rottalerin
vxore domini Georgii de Rottal, Poft cæteri domini Comites & Barones
choreas duxerunt. Et circiter decimam horam noctis , quisque domum
fuam reuerfus eft.
Duobus fequentibus diebus , confultatum eft fuper negociis , pro qui-
bus conuenerant , & femper vsque ad horam fecundam poft meridiem &
longius protractum eft confilium , vt prandium confiliariorum & principum
fieret circa tertiam . Nobiliores vero in militia , interea fefe exercebant in

palæftra , Marcbioque Brandenburgenfis Georgius , cum haftis concurrebat ,

cum Comite de Hennenberg ; in arce Viennenfi cum duobus aliis militibus .

§. XIV.

VIGESIMA fecunda die , quæ erat D. Maria Magdalena , inftitutus eft

dies pro contrahendis fponfalibus inter Principes & Reginulas ; ideo vni-
uerfa nobilitas fimul cum Regibus , ad arcem confluxerat , in obfequium
quisque , vt potuit exquifitiffime ornatus , non tam veftitu , quam precio-
fis monilibus ac clinodiis , vt dicitur . Cæfar cum Regibus ac c nfiliariis
fecretiora quædam tractauit in priuato , que referre non eft operæ pretium.
Tum accerfita ANNA , eam corona aurea donauit, & capiti fuo impofuit :
quæ res feniorem regem VLADISLAVм prouocauit in lacrymas ; viciffim ipfa
Cæfarem preciofiffimo ferto exornauit. Elegantiffimo igitur ordine Cæfar
cum Regibus Polonia , & LVDOVICO, in equis , feniore vehente in lectica , &
reginulis in curribus , præcedente & comitante nobilium caterua infigni ,
poft nonam horam defcendit ad templum S. Stephani , quod erat elegantif-
fime ornatum . Chorus aulæis aureis & fericeis contectus, In dextra fta-
bant CAESAR , Rex VLADISLAVS , Rex SIGISMVNDVS , omnes aureis veftibus
ornati. Cæfar maxima torqui ex margaritis , lapidibus pretiofiffimis , con-
fpicuus omnibus erat. In bireto monile ex adamantibus pretiofiffimum
geftabat , æftimabatur eius ornatus vna millione auri. Poft LvDOVICVM ſta-
bat orator regis Anglia , orator Archiducis Caroli Auftriæ & Burgundiæ ,
Dux Wilbelmus ; Marchio Cafimirus , Dux de Mechelburg , Dux Würten-
bergenfis , orator Ducis Ferrariæ , & dehinc infigniores ex regnicolis Hun-
gariæ , Bohemiæ & Poloniæ. In medio chori duo erant pulpita aureis pan-
.
nis contecta , in quibus duæ reginæ ftabant , ANNA , & MARIA , circa quas
a lateribus orator regis Aragonum , & Ludouicus Dux Bauariæ , Marchio
Georgius, & Comes Petrus de Pöfing , cum plerisque aliis nobilibus inferuie-
bant ANNAE . Pone ftabat ingens multitudo matronarum & virginum ,

quæ reginis fubfequebatur , fedula ad obfequium. A finiftris locati erant ,

primum Cardinalis Thomas Strigonienfis Legatus Apoftolicus , Cardinalis Gur-
cenfis Matthæus , nuncius Apoftolicus , Epifcopus Veltrenfis , Archiepifco-
pus Colocenfis Gregorius , Archiepifcopus Bremenfis Chriftophorus, Epi-
fcopus Quinqueecclefienfis Georgius , Epifcopus Matthias Vladislauienfis ,
Epifcopus Olomucentis Stanislaus , Epifcopus Ratisbonenfis Iohannes , Epi-
[copus
 De Congreſſu Maximiliani &c. 297

fcopus Vacienfis Ladislaus , Epifcopus Pofnanienfis lobannes , Epifcopus

S
Patauienfis Vigileus , Epifcopus Labacenfis Chriftophorus , Epifcopus Pre-
mislienfis Petrus , Epifcopus Bofnenfis Michael , Epifcopus Kiemenfis Ber
tholdus , cum multis Prælatis & Præpofitis. Epifcopus Viennenfis celebra-
uit fummum officium , quod cum fumma reuerentia , & ameniffimis con-
10 centibus diuerforum muficorum peragebatur.
I Quotusquisque enim princeps eft hodie in orbe noftro , qui fingularia
ingenia muficorum ita veneratur & appreciat , ficut Caesar ? fub eo itaque
83

noua inftrumenta mufices excogitata atque inuenta funt , quæ vetuftas

non habuit , feculum noftrum non vidit , ficut in diuerfis generibus fiftu.
larum patet. Et in illo ipfo inftrumento quod regale appellatur , fine fi
ftulis & chordis ab auri fabro inuentum : & in illo mirabiliori , quod nu

per monachus excogitauit , quod fiftulas nullas habet , fed quasdam conca-
uitates in latum lignum excifas , in modum ferpentum ambulantes , quod
fonorum admodum edit concentum ; & ex Rheno nuper allatum eſt inſtru
mentum , quod voces auium repræfentat. Quæ omnia Paulus muficorum
princeps , cum illo fimul quod ipfe reperit ex cornibus , aptiffime tange
bat, & fimul cum cantatoribus diuerfis vocibus.
Finito officio Richardus Perufinus ( n ) reuerendiffimi Cardinalis Gur-
cenfis Capellanus , dicere incoepit , vt eft eloquentiffimus ; fed ftrepitu
nobilium , quia audiri non potuit , in medio deftitit. Hic etiam tribus li-
bris , quos Odeporicon vocat , conuentum hunc celebrauit. Interea Impe
10
rator quodam fecretiori loco regalibus amictus & coronatus : vt CÆSAR in-
troiuit chorum , cui deſponſata (0) eſt domina ANNA , per reuerendiffi-
mum Cardinalem Strigonienfem , per annuli fubarrationem. Tum LVDOVICVS
it: rex , & domina MARIA , per eundem dominum Cardinalem , copulati & con-
juncti funt.
far Refidente tunc CÆSARE in folio maieftatis : a lateribus cingebatur tri-
& bus præfatis Regibus , quibus fingulis nudus eft datus enfis , vt milites in-
fgnirent. Accurrebat vniuerfà nobilitas , in qua intermixti etiam fuerunt
nonnulli noui homines & plebei. Creati funt tum a CÆSARE & tribus Re-
gibus plus quam ducenti milites fiue equites aurati , vt vulgus loquitur.
US Quo perfecto , afcendit Cardinalis Strigonienfis ad fummum altare , dans :
benedictionem , cuius fuffraganeus fua & domini Gurcenfis autoritate, pro-
nunciauit plenariam indulgentiam. Mox omnes inflatæ funt tubæ , & mi-
rabilis auditus eft concentus : fimul cantores , Te Deum laudamus , pronun-
ciabant. Et in organis magiſter Paulus , qui in vniuerfa Germania fecun-
dum non habet , refpondit. Vique in primam horam poft meridiem dura-
uit hæc feftiuitas. Quifque dehinc in fuum hofpitium diuertit ad fumen-
dum meridianum cibum.
§. XV.
Poft prandium ad fpectaculum haſtiludii omnes conuenerunt , & Cæ-
Ffff 2 far

n ) ,GERHARDVS de Roo , Hiftoriæ Auftriacæ Lib. XII . p . 467. edit. Oenipon-

tane fol, RICHARDVM hunc , BARUSINVM adpellat.
6) Nepotis FERDINANDI vices hac cerimonia , obibat MAXIMILIANVS. Sunt , qui,
VLADISLAVM , filiæ coniugium , Cæfari prius obtuliffe adfirmant ; eumque re-
fpondiffe : auditum fibi aliquando ex parente FRIDERICO ; Principi ætate confe
o , mitius non poffe adferri mortem , quam fi ei iuuencula coniugetur. Ita
que , confultius videri , vti ANNA , nepotum alteri collocetur, Vti eft apud
GERH. de Roo , loco citato.
298 Iohannis Cufpiniani Diarium

far & Reges , reginulæque eadem habitatione profpectabant concurfum eo-

rum , qui haftis luferunt. Erant autem primi , Comes Jobannes de Harteck,
& Dauid de Kneringen , dehinc Cafimirus Marcbio , & Joannes Jacobus de Lan
dau : poſt Georgius Marchio , & Adolphus de Bibrach.
In principio noctis , conueniunt omnes Reges , cum Cæfare , ad cœnam;
quia nuptias hac nocte celebrabant , dominus Sigismundus de Diettericbfiain,
& Barbara virgo , filia domini Georgii de Rottal. Parata erat cœna regia in-
numeris dapibus. Collocabatur in principio tabulæ , Rex Hungaria VIA-
DISLAVS , dehinc fponfa BARBAAA, tum CÆSAR , poft domina ANNA , tum
Rex Polonia , tum domina MARIA , poft Rex LVDOVICVs , tum eius magiftra
curiæ, poft Archiepifcopus Bremenfis , tum Ratisponenfis præful , tum ce-
teri duces fæpius nominati , quibus femper immifcebantur natronæ & vir-
gines , tum vtriusque Regis confiliarii & familiares , femper immixtis puel-
lis. Durauit hæc coena in horam decimam noctis fplendidiffima & oppi-
para. Qua finita Cafar & Reges , in aliud defcendentes palatium , choreas
duxerunt. Et hinc quisque diuerforium fuum petiit.
Vigefima tertia Iulii , Cæfar virginibus, dominæ ANNAE , plus fexingen.
tis vlnis de veluto , & alterius generis ferici , pro veftibus , muneri milit ;
Regi autem Poloma , duos equos cataphractatos. Quorum vnus armatus
erat vsque ad vngulas , quod a paucis alias eft vifum; quos cum tanta gra-
titudine acceperat , vt illum totum æneum equum infpiciens , cum animi
iucunditate diceret ipfe fine interprete : Accipio bune equum gratiffimo animo
a Cæfarea maieftate , in quo promptus ero ad mandata illius , quando mea vti
voluerit opera , & comparebo vbi volet , donec bac mihi vita fupererit. Can-
tharum deinde argenteum faberrime factum , cuius labor æquabat pretium,
& in quo admirabilis erat veneranda vetuftas , VLADISLAO regi. Regi vero
LVDOVICO , equum cataphractatum & arma , pro corpore fuo deaurata ,
& ingeniofiffime fabre facta , a paucis hactenus fimilia vifa.

Vigefima quarta , ante prandium confilium habebatur : poſt prandium

CAESAR & Reges , ad fpectaculum haftiludii conuenerunt , quod horis bene
quatuor durauit. Rex Polonia ad fuum hofpitium , Cafar , cum aliis duo-

bus Regibus & reginulis , ad arcem diuertit , & fimul cœnam duxerunt læ-
tiffimam : qua finita , allata funt numifmata aurea & argentea , magna, præ-
ter folitum , cum imagine Cafaris , quæ Cæfar Regibus & reginulis diſpar-
titus eft , & ad chartam ludere cœperunt. Sed rex LVDOVICVS , domina

ANNA , & MARIA maiorem partem numifmatum abftulerunt , Cafar nihil ,

VLADISLAVS rex , parum lucratus eft. Fuerunt multa iocoſa in hac cœna
prolata.
§. XVI.

VIGESIMAquinta Iulii , inftitutus eft ludus militaris , Torneamentum vul-

go dicitur , antiquus ludus Troianus , fimulacrum veri belli. Fuerunt in
eo triginta duo in equis cataphractatis toti ærei , optime armati. In galeis
criftati , cum fuis infignibus , cuilibet lancea & enfis erat. Primum fuit

concurfus cum lanceis , deinde abiectis haftis & clipeis , concurrebant cum
enfibus , fefe mutuo verberantes , donec qui ad hoc ordinati erant ſectores,
bellum dirimebant. Fiebat hoc in latiffimo foro , prope templum fratrum
Carmelitarum , vbi quondam HENRICVS , filius S. LEOPOLDI , Marchionis
Auftriæ , primus dux a FRIDERICO Eneobarba Imperatore creatus , qui ca-
mobium Scotorum Vienna , hic fepultus , fundauit , arcem & curiam habuit.
Vnde
 De Congreffu Maximiliani &c. 299

Vnde & hodie adhuc, locus ille, Curia appellatur. Circa hoc templum, ex-

tum erat theatrum temporarium latiffimum , ad quod afcenderant Cæ-

ftru&
far , Reges & reginulæ , duo Cardinales , Archiepifcopi, & alii Prælati , cum
principibus & baronibus , cum magna & infigni nobilitate . E regione huius
erat alia domus , in qua clypei & arma perduellionum pendebant , & vbi
tibicen triplici concentu ter concurrentes prouocabàt. Erbaldi quoque hic

profpectabant, qui victoriam & palmam merebantur. Erat locus hic qua-
dratus & duplicibus palis circumuallatus , in medio ftabant armigeri & lan-
ceati , ciuium Viennenfium mille quingenti , qui bene ornati , vt fuperius
fcripfimus , hic excubabant. Erat & tertia domus exſtructa , in qua vxores
& filiæ ciuium , hoc quoque fpectabant fpectaculum. Nam omnium domo-
rum adiacentium feneftræ non modo replectæ erant , fed tecta quoque ho-
minibus cooperiebantur ; tam ingens hominum frequentia hic aderat. Ma-
gna tamen vndique habita diligentia & cuftodia , ne qua feditio , neue tumul-
tus aliquis inter tot homines , tam diuerfas nationes , tam diuerfas fectas ,
exoriretur. Prouiderant hæc multo ante, fingulari prudentia, fenatores Vien-
nenfes , qui cuftodiam in portis vrbis , nocturnas ac diurnas vigilias in fin-
gulis turribus vrbium , in monafteriis , ordinauerunt , & , fi forte incendium
oriretur , artifices cum inftrumentis fufficientiffimis adhibuerunt , ac in tu-
multu , fi forte excitaretur , præfto effent. Nihil itaque iis omnibus die-
bus , aut publice , aut priuatim ortum eft. Timebant omnes, incendium ,
aut feditionem aliquam inter tam diuerfas gentes ; quia hic Alemanni , Itali
Hifpani , Franci ,Hungari , Poloni , Bohemi , Moraui , Slefitæ , Mofchi , Tar-
an tari , & Armeni , & Tufci , fimul iuncti fuerunt ; fed DEO Optimo duce ,
tranquilliffime omnia peracta funt.
ero Durauit enim hoc fpectaculum plus duabus horis. Quo finito , Cæfar
ta. in eodem theatro multos milites , in præfentia Regum & principum infigni-
uit , lanceati autem & armigeri ciuium Viennenfium , facta pulchra ordina-

m tione & circuitu in orbem , de more fuo , abierunt.

Fuerunt autem hi in Torneamento , qui hoc pacto primum bini , & bini
30 concurrerunt , & tandem omnes fimul vno impetu :
Dux WILHELMVS Bauariæ & Marchio CASIMIRVS Brandenburgenfis.

Τ Dux de Mechelburg ALBERTVS , & GEORGIVS Marchio Brandenburg.

1
Comes WOLFGANG. de Montfort , & Comes BERTHOLDVS de Hennenberg.
Dominus de Verona debuit concurrere cum domino IOHANNE Comite de
Hardeck ; fed nefcio, qua cauffa idem dominus fuit abfens , ideo eius lo-
cum fuccedebat, dominus LEONARDVs de Lichtenftain, qui bis concurrebat.
Dominus de Rapoldftain , & SEBASTIANVS de Hohenfeld.
Dominus HIERONYMVS de Stauffen , dominus in Ernfels , & IOHANNES de
Schwartzenberg.

VDALRICVS Marfcalcus' de Pappenhaim , & N. de Geroltzek.

WOLFGANGVS de Schellenberg, & SEBASTIANVs de Weittmul.
CASPAR Vintzerer , & SIGISMVNDVS de Hefperg.
ALBERTVS Pencker , & N. Bellitzki.
WILHELMVS de Greis , & GEORGIVS Kongel.
VALTHASAR Tanhaufer , & N. de Emerſzhofen.
N. de Loſenſtain , & ' DORLE Polonus.
N. Kielicher , & WOLFGANGVs Groswein.
LEONARDVS de Lichtenſtain ( bis vt dixi congreffus eft duello ) & Christo-
PHORYS Mindorffer.
Dominus de Dana. Gggg Inui
300 lobannis Cufpiniani Diarium

Inuitati funt omnes principes & barones poft cœnam ad choream. Ad

quam facta cœna, venerunt Reges & principes, cum vniuerfa nobilitate. Erat
curia arcis mundata , & auleis pulchris exornata , tot cereis illuminabatur
vt tenebræ noctis vincerentur cereis fplendoribus. Sedebant longa ferie no-
biliores matronæ & virgines , ex vna parte. In alia Cæfar , tres Reges , duæ
reginulæ, magnus principum & nobilium numerus. CAESAR , cum domina
ANNA choream duxit , LVDOVICVs, cum domina MARIA , poſt rèx item Polo-
niæ, cum domina ANNA. Poft fünt ferta & munera donata principibus &
nobilibus , qui illo die in torneamento duellum fecerunt. Dehinc poft ali-
quot choreas, Cæfar afcendit cubiculum. Reges autem in quoddam palatium
cum reginulis , principibus & virginibus, vbi parata erat regalis collatio , mel-
lariis & fructibus , illic omnis generis potus & abundantia. Sic vsque in ho-
ram pene fecundam poft mediam noctem, deductum erat illud conuiuiolum ;
dehinc quisque in fuas ædes diuertit.
§. XVII .

Maturabant dehinc finguli fuum difceffum ; diu enim vterque rex abe-
rat a regno fuo; & Cæfar ab Heluetiis follicitabatur , fed nondum conſcriptæ
erant litteræ contractus. Biduum igitur , hoc eft , XXVII. & XXVIII dres
Iulii , confumptum eft in fcribendis litteris , & dandis viciffim muneribus.

Sed ne Cæfar vllum humanitatis officium omitteret , nemine fperante , cum

fuis confiliariis & aulicis, defcendit ad hofpitium Regis Poloniæ , & ipfum vi-
fitauit ; nam Rex HVNGARIAE erat fecum in arce ; & tum ad ædes Cardina
lis Strigon. quem etiam fua præfentia honorauit, vt eft clementiffimus & huma-
niffimus princeps. Præterea , curfus equorum etiam factus eft : habuit pri-
mus pulchrum argenteum deauratum poculum, quod faberrime factum erat.
Hinc Rex Polonia , de nobiliffimis pellibus Zovelinis honorauit Cæfarem,
dehinc Cæfaris confiliarios , & eos præfertim , qui his negotiis inter, fuerunt.
Cæfar viciffim largiffima munera ordinauit vtriusque Regis confiliariis libe-
raliffime , de auro , argento , poculis , vafis omnis generis , torquibus & fe-
riceis veftibus. Iudico ego, & puto me non falli , Cæfarem in hac feſtiuitate
expofuiffe pro impenfis ( nam vtrumque regem fuis alimentis liberaliffime
cum liberis quoque aluit ) & muneribus , fupra centum quinquaginta millia
nummum , erogaffe : tanta liberalitate vfus eft erga Reges , & principes , &
confiliarios.

Vigefima o&aua die , de nocte poft cœnam , hora pene feptima conue-
niunt Reges Cæfarem ( iam enim de fingulis erat conclufum ) & poftquam
tribus fellis locati erant , in quarum medio CAESAR , in latere LvDovicvs ,
poft duo Cardinales , dehinc ceteri principes & confiliarii refidebant. CAE-
SAR , vt eft humaniffimus , alloquutus Reges , fuauiffimis fermonibus , tan-
dem iuffit Cufpinianum pronunciare , quod decreuiffet. Cufpinianus , de-
bita inclinatione flexus , ad latus Regum , ftans alta voce , Latina & Germa-
nica lingua , vt ab omnibus intelligeretur , in hanc formam proclamauit
cunctis bene audientibus :
De mandato Sacratiffimæ CAESAREAE Maieftatis , ex Sereniffimorum VLADISLAI
& LVDOVICI Hungariæ & Bohemiæ , ac SIGISMVNDI Poloniæ regum. Notum fit vni-
uerfis , quod ad laudem omnipotentis DEI , & gloriofæ virginis MARIAE , & totius
curiæ cœleftis , nec non ad incrementum & conferuationem totius Reipub. Chri-
ftianæ , & præcipue regnorum , dominiorum , & fubditorum fuorum , inter fe inie-.
runt , contra &
tarunt , concluferunt , & confirmarunt , veram , fynceram & invio-
Labilem atque firmam concordiam , amicitiam , vnionem & intelligentiam confœ.
derationis , perpetuo & indiffolubiliter duraturam . Ad mutuam protectionem &
defenfionem contra corum hoftes quoscunque , & præfertim contra hoftes infide-
les
 De Congreffu Maximiliani &c. 301
les , & ad hoftium fuorum futurorum.perniciem. Et quo magis hæc vnio inter cos
ftabiliatur , vltra neceffitudinem , quæ alias inter hæreditates eorum intercedit ,
etiam nouam affinitatem (p) & connubium inter fe, & nepotes, & liberos corum con-
traxerunt. Quod felix fauftumque maieftatibus præfatis , regais & dominiis co-
rum fit , Amen ! S. XVIII .
VIGESIMA nona Iulii , horam circiter nonam : Cæfar in equo cataphra-
2
tato , ornatiffimis armis a capite ad pedes tectus , & pretiofiffima torque ,
&
ex vnionibus & gemmis , cum LVDOVICO Rege üsdem armis & equo cata
phractato ornatus , quibus a Cæfare donatus erat , cum omni exercitu
principum , baronum ac nobilium , vrbem Viennam egreffus , ad Nouam
ciuitatem perrexit , eodem pene ordine , qui fuperius fcriptus eft , comitan
tibus peditibus Viennenfibus. Sed LVDOVICVS Viennam repetit : Cæfar no-
0
uam ciuitatem ingreffus eſt.
Trigefima Iulii , Cufpinianus , munera Cæfarea , quæ pridem Cæfar or-
dinauerat , ex manibus Thefaurarii, domini Iacobi Villinger acceperat , Regis
vtriusque confiliariis detulit , quæ plurima ac pretiofa erant , ac fingulis, vt
iuffus erat , diftribuit.

Vltima Iulii, tres Reges , duæ reginulæ , duo Cardinales potiores ex cu-
ria Regis Polonia , vniuerli vero Hungari , fimul a Vienna ad Nouam ciui-
tatem profecti funt , & recepti in arce , humaniffime a Cæfare tractati.
Prima Augufti , mane ante prandium , LVDOVICVs , domina ANNA &
MARIA , ingreffi funt viuarium prope arcem , vbi innumeri hinnuli , cerui ,
damæque aluntur , & fagittis iaculati damam ac ceruam , patri fuo Regi
VLADISLAO obtulerunt , quafi prædam a fe captam. Poft prandium vero,
Rex Polonia , & VLADISLAVS , egreffi Nouam ciuitatem , ad Cæfarem , qui iu-
xta fyluam illos exfpectabat, pulcherrimam venationem ceruorum illis ex-
hibuit , ac ea finita illos ad Nouam Ciuitatem reduxit , ac ibi cœnauit. Poft
lat
egreffus eft in Egenfurt , vbi honoris cauffa pernoctare folebat , vt integram
arcem Regious relinqueret.
Secunda Augufti ingreffus Nouam civitatem Gæfar , facto ibi prandio, ad
ate
fefe conuocauit vtrosque Reges feniores , & adhibitis duobus Cardinalibus ,
R
& pauciffimis confiliariis , tribus continuis horis cum iis tractauit , ac poft
valedixit : dehinc ad Gynæceum defcendens , LVDOVICVм amplexus , optime
valere iuffit , MARIAM , ofculo patrio more falutauit , dominam ANNAM bra-
chiis amplexus , deferuit, multisque poft fe defiderium reliquit. Dehinc ,
confcenfo equo , rediit in Egenfurt , & fequentibus diebus per Auftriam, ver-
fus Lintzyum iter arripuit.
75. Tertia Augufti , Rex Poloniæ , fratrem VLADISLAVM & nepotem LVDO-
VICVM , ac duas reginulas valedixit. • Poft fubfcriptas manu fua , & fratris ,
ac figillatas literas , iter ad Viennam refumpfit. Rex autem VLADISLAVS, Cum
༦
།ག

maximo gemitu ac lachrymis filiam ANNAM falutauit. Ortus eft vtrobique

ingens eiulatus , hinc pater, hinc filius, hinc filia , etiam adftantibus lachry-
mas excufferunt : coacti funt confiliarii vi patrem abducere , qui una cum
filio eo die adhuc Supronium cum omni fua curia conceffit. Sempronium iu-
dico appellari debere , quod Romani illic duce Sempronio , præfidia habue-
runt ; fed omnia ea loca nominibus corrupta. Hodie enim Pofonium appel-
latur , quod Pijonium a Pifone rectius vocabitur : & Scaurinum , hodie lauri-
num , voce nihili , dicitur : & Strigonium, quod etiam tefte adhuc parria lin-
gua Iftroganum vocabitur ; fed de his alias : Nos ad noftra redeamus . Rex
autem Polonia Viennam dehinc conceffit.

14 Gggg 2 Vole-

P) Lege Contractum Matrimonial. in Appendice SAMBуer p. 738 .

302 Iobannis Cufpiniani Diarium
Volebat hinc Rex Polonia traiicere Danubium ; fed violentia aquæ pons

ruptus , coactus eft manere vfque in fextam Augufti , qua die egreffus eft
Rex , comitante Cardinale Gurcenfe , & ceteris ducibus , qui fupererant. Sed
priori die , hoc felt , quinta Angufti , caftrum & arcem Viennenfem ingreffus
eft ad falutandum & valedicendum ANNAM , & MARIAM , cum quibus cho-
reas duxit , & vniuerfa eius nobilitas. Mutuis , dehinc amplexibus fefe fa-

lutarunt , & valedixerunt. Alteraque die mane Viennam egreffus eft. De-
hinc & Cardinalis , & duces , Cæfarem fequuti funt.
Sic fumma cum tranquillitate, folutus eft celeberrimus ille Regum con-
uentus , fine diffidio , (q) fine rancore, fine tumultu , fine feditione: quod fe-
lix fauftumque fit ! DEVS optimus maximus , largiatur ſua grátia , vt Rex
LVDOVICVS , ac reginulæ, ætatem fortiantur debitam , qua numerofam de ſe
prolem relinquant ; & CAESAR
, hoftes fuos caftiget , & vnionem cum om-
nibus Chriftianis principibus faciat , quo poffit facilius fumi expeditio contra
immaniffimos Turcos , & fidei Chriftianæ perfidiffimos hoftes ! Amen.
AD LECTOREM.

Abetis , candidi lectores ! rem , vt gefta eft, fyncere & fimpliciter fcri-
ptam , non affectate , aut tumide, nec phalerata oratione , aut ver-
borum aliquo lenocinio ; fed , vt vicinus etiam intelligat , qui & numifma
nofcit , cui publica forma eft : atque ideo neceffe eft , in quotidianum & vfi.
tatum loquendi modum , etiam vfque ad barbariem quandoque defcendere.
Malui enim rem aperte proponere , quam propofitam a multis abfcondere
& velare. Namque , haud video , qua ratione res illæ fint nimium exor-
nandæ , quæ per fe funt ornatiffimæ & infignes. Reuoluat aliquis multorum
feculorum annales , chronica & hiftorias , dicat , fi quando viderit fimul con-
gregatos Cæfarem Romanum , tres coronatos Reges , duas reginulas , ac duos
Cardinales , cum tot principibus , proceribus , ac nobilibus diuerfarum na-
tionum. Nunquid hoc pulchrum fympoſium & excellens ? & apudpofteros
memorandum ? fed quod magis laudandum eft , & admirandum ; quod in-
ter tot diuerfäs nationes & fectas religionum , nullus eft ortus tumultus , nul
la feditio , nullum incendium , ex magnatibus ac proceribus nullus mortuus
eſt. Cum omni felicitate coierunt , cum eadem feparati funt : & quod ami-
ciffimum , nullus rancor interuenit , nullum diffidium. Fuerunt ab initio

nonnullæ friuolæ fufpiciones , quæ fublatæ funt , viſa vera integritate & ami-
citia : omnium rerum copia , nullus defectus , nec impenfæ difficiles , licet
inundatio Danubii obftitit , quod non omnia fuerint longe vberiora & co-

piofiora. Hæc enim Auftriæ pars , quæ trans Danubium eft , & Marchiæ ad-
facet , vnde & nomen habet , horreum noftrum eſt. Sed quanquam fola

hæc felicitas nobis, defuit , quod crebræ erant pluuiæ ; fperandum eft tamen
DEVM O. M. gratiam fuam pluuiæ influxiffe , ne altercatio aliqua fuborirè-
tur. Omnia acta funt feliciter ac tranquille , non fine ingenti gaudio ac tri-
pudio. DEVS O. M. faxit , vt is conuentus , exemplo fit omnibus Chriſtia-
nis principibus , quo redeant in mutuam vnionem , ac concordiam , ad ex-
ftirpandum fidei hoftes , & vt religio CHRISTI longius , latiusque per vniuer-
fas illas , nuper inuentas regiones , propagetur & extendatur , ac femen Ma
bumeti exfcindatur radicitus & euellatur , vt vno ore omnes laudes altiffimi
decantemus , per vniuerfum dicentes : TV SOLVS DOMINVS , TV SOLVS ALTIS-
SIMVS , LESV CHRISTE ! Amen.
F IN I S.
IO-

9 ) De Palatino R, H. vide IstvánFFIVM , Lib. VI. p. 79. 40.

 ( 0) 303

IOHANNIS LISTHII

COMMENTARIOLVS

DE CORONATIONE MAXIMILIANI II.

幻

J. L

Ebus , ad coronationem , ritu patrio obeundam , rite confti-

tutis ; debuerat enim , ad diem XXII, Augufti qui S. STEPHA
8

No facer eft , folemniter peragi , vt nemo , grauiori , quam

par effet , pretio rerum venalium, grauaretur , hæc, per Do-
R
minos , Locumtenentem, & Confiliarios fuæ Maieftatis , omnium
ferum ad victum pertinentium , facta fuit, vti fequitur , ( a ) limitatio , &
conftituti quoque præcipui ex Nobilitate viri , qui fuperintenderent , vt
victualia ipfa, limitato pretio venderentur , & inter tot , & tam diuerias na-
tiones , æqualiter diftribuerentur.

Tritici puri in farina cubulus den, 20. Butyri libram 7.

Auenæ cubulus I.
125

15. Qua quinque

Hordei cubulus 13. Candelarum libra
Siliginis cubulus 10. Panem pro tribus perfonis fufficientem
Caponem antiquum 6. Carponis libram
Caponem præf.ntis anni S. Vfonis, & fturnionum libram- 6..
108 Pullum Gallinaceum maiorem Lucii libram 6.
3.
Minorem Siluri , fiue Bardi libram
Gallinam tum
Plauftrum fæni fex bobus inue & 60.
09
Anferem bonum & pinguera Plauftrum fæni quatuor equis inuectum 40.
Porcelium bonum Stramen medio pretio fœni.
Lardi antiqui libram 4. Media pinta pifo um
Lardi noui libram 3. Lentium
LIS
Carnis bouinæ libram 2. 4.
Vini optimi pinta
Carnis vitulinæ libram 2. Mediocris 3.
Carnis ouinæ, & veruecinæ libram 1.1 Mellis pinta
Cafei boni libram 3. Plauftrum lignorum, quatuor bobus inuectum 25.

Et vt victualium , vadum in Danubio , moram non iniiceret , tot etiam,

& tantorum apparatuum exercitus , & cateruæ recto itinere , Danubium
tranfirent , curarunt (b) fuæ Maieftates , Auuium , ponte ex nauibus com-
1
pacto , & validis anchoris firmato , duplici ordine fternendum , vt currus ,
vel equites ab vna tranfeuntes ripa , ex altera occurrentes , non remora-
rentur.
Hhhh.. §. II.

a ) Dedimus , eandem hanc , annonæ & commeatus tabellam , Notitiæ Hun-

garia Noua , Tomo I. in Hiftoria vrbis Pofonienfis , Cap. V. Artic. I. De Inau-
guratione Regum Hungariæ , §. H. p. 282. Tu Lector ! vilitatem mirare , &
patriæ noftræ , multis nunc modis egentiori , bene precabere.
b) Ex eo tempore , dum prima hæc inauguratio PISONII fieret , fuæ id effe
munificentiæ , Cæfares Regesque optimi , exiftimauerunt , vti amnis vadofiffi-
mus , nauali femper ponte, confterneretur. Vide ISTVÁNFIVM Lib. XXI . p. 423 25.
Idem , & concelebratis anno MDCCXIV, & fequentibus poftea , comitiis , fa-
&
tum fuifle , meminimus,
Decad. I. Monumentum VI.
 Iobannis Liftbii, Commentariolus
304

S. II.

Poftquam vero dies Conuentui præfixus appropinquaret , Reuerendiffi-

mus Dominus Archi-Epifcopus Strigonienfis Locumtenens , cum ceteris Sa-
cræ Cæfareæ Maieftatis Confiliariis , DD. Prælatis & Baronibus , aliisque ex
nobilitate viris præcipuis , illum aliquot ante diebus anteuertit , & Pofonii
præfto fuit , confultandi gratia, de modo , & ordine excipiendæ nouæ Ma-
ieftatis Regia : atque interea , aduenere ceteri quoque , omnium ftatuum ,
& ordinum Regnicole, frequenti valde numero. Quibus , cum in Ciuitate ,
& fuburbio locus ad hofpitandum effe non poffet , affignato præcipuis qui-
busque DD. Prælatorum , & Baronum , ac Nobilium , in vna parte ciuita-
tis , hofpitio ; reliquis datus eft in campo (c) locus , qui ftatim prope fubur-
bium ad ripam Danubii , late patet. In eo , & Dominorum Equites , cum
fuis apparatibus , & reliqua Nobilitas , fixis in formam caftrorum multis

tentoriis , confederunt. Et vt in progreffu futuræ exceptionis omnia rite ,

fineque tumultu , & confufione procederent , delectus eft omnium Regni-
colarum fuffragio , fupremus Capitaneus , D. Comes NICOLAVS a ZRINIO
qui Exercitum venturæ Regiæ Maieftati , obuiam progreffurum , duceret ,
& ordinaret , ac equites DD. Prælatorum , Baronum , reliquorumque fta-
tuum , luftraret. Quorum quidem equitum luftratorum catalogus eft ifte :
R. D. ARCHI -EPISCOPI Strigonienfis , equites 150.
D. Epifcopi laurinenfis , Paulli Gregorianezii , equit. 54.
D. Epifcopi Nitrienfis , Paulli Abfiemii , equit. 40.
D. Epifcopi Vefprimienfis , Andrea de Kevesd , equit. 26.

D. Epifcopi Vacienfis , Ioannis ab Vylak , equit. 28.

Abbatis de Borsmonoftra 12.
Abbatis de Zalavvár 26.

Abbatis S. Martini , & S. Benedicti. 19.

Præpofiti de Lelef IO.

Præpofiti de Saág. 9.
Præpofiti de Chorna. 6.
D. Petri Erdödi , Bani Croatia & Sclauoniæ. 160.
DD. Andrea & Nicolai de Bátbor. 209.
D. Comitis de Zrinio. 16s .
D. Gabrielis Perény. 118.

D. Chriftophori Orzágb. 75.

D. Francifci Nádasdi. 150.
D. Francifei Battyáni. 56.
DD. Ladislai , & Stephani Bánffy. 72.
D. Stephani Dobo . 132.
D. Francifei Zay. 100.
DD. Ioannis & Balthefaris Balaffa. 96.
Ioannis Gyulai. 25.
Gafparis Seredy. 26.

Georgii Bebete. 25.

Stanislai Thurzo. 72.
Fran-

c ) Retulerunt , nempe , comitia hæc , campeftrium illorum fpeciem , quæ in

Peftienfium campo , Rákosch , olim cogebantur. Hodie , quia cultius eft Pifo.
nium , atque ædibus exaggeratius , vtramque gentem , ciuitate , & laxis fubur-
biis accipi, moris eft,
 De Coronatione Maximiliani II. 305
Francifci & Ioannis Perény.
58.
Stephani Dersffy. 26.
Ioannis Petheö.
40.
Michaelis Byrödi . 21,
Georgii Thwry. 31 .
Ladislai Gywlaffy. 25.
Stephani Thelekeffi. 12.

Gafparis Magochy, & Gafparis Draskovith. 72.

2.57

Ioannis Alágy. 28.

2.2

Emerici Czobor. 10.

V

Nicolai Homonnay. 30.

Michaelis , Ioannis & Francifci Réway. 36.
Nicolai Dóczy. 21,

ce. Summa itaque (d) omnium horum equitum fuit 2331. Et maior longe nu-
merus concurriffet , nifi iam antea , præcipui quique locorum finitimorum
præfecti , & Capitanei , ferio mandato fuiffent prohibiti , ne quis eorum, vel
vnicum equum fuum , in quem ftipendium accipit , fecum , ad hanc folen-
nitatem afferret. Voluit hoc fuo mandato S. Cæf. Maieftas cauere , ne , fi

confinia , bona parte militum nudarentur , aliquid periculi a Turcis accide-

ret , interea , donec Coronationis pompa vacaretur. Si tamen qui compa-
ruere , fplendide (e) admodum omnes inftructi fuere , veftibus auro interte-
xtis , & fericeis diuerfis , vt plurimum ornati. Apparatus autem fuit belli-
cus , is qui folet effe equitum Hungarorum leuis armaturæ , omnes enim lo-
rica, galea , framea , enfe , clypeo , fuere militariter armati , criſtati non ſo-
lum galeas , fed & clypeos , criftis varii generis elegantiffimis , gemmis , &
12
Hhhh 2 auro
26
19 d) Subduximus , eundem hunc militis Hungarici numerum , loco , nunc ad-
10 modum citato , idque LISTHIO præeunte. A
96

9 e) luuat bic , STEPHANI VINANDI PIGHII , verba , quibus in HERCYle Prodicio,

6 p. m. 119. faftofum eq itatus Hungarici cultum , qualem , in inauguratione fi-
lii , MAXIMILIANI buius , RVDOLPHI nimirum II. cum CAROLO fuo , Pifonii , A.
MDLXIII. præfens fpectauit , & fcite depinxit , fubtexuiffe. ,, ATTILAE , inquit,
09
prouinciarum domitoris . victrices copias , repræfentare videbantur, armis atque
2 veftitu. Equorum nobilium colores , atque picturæ variæ , gemmis auroque ni
,, tentes phaleræ. Martiorum hominum adparatus Scythicus , feri vultus , capi-
,, ta , vsque in verticem rafa ; virgata tunica , thoraces & lorica bilices , trilices-
,, que , clauis aureis argenteisque diftin&
tæ : Ithyrei arcus inaurati , & encauſto pi-
" Яi : nec non onuftæ fagittis pharetra , cocco, purpura , pellibusque peregrinis
,, ac raris tectæ , & ornate : lanceæ , coloribus variis depicte; item , ex ferro fa
,, bricatæ clauæ , mallei ponderofi , ( Hungaris , Csákány , Bozogány . ) atque in-
aurati , fpe&antium oculos fatiare non potuerant. Atque inter cetera , gene-
» rofæ nobilitatis , virtutisque infignia , præeminebant expenfæ aquilarum alæ in-
gentes , vaftis clypeis , inharentes , vel auratis galeis impofitæ: vetuftum decus,
» nobilis apud Hungaros familiæ, & precipua fortitudinis bellica , apud pefteros,
,, infignia. Maxima enim his habentur victoriæ præmia , ac veluti laureæ quædam
,, eximiæ , pro fingulis occiforum hoftium capitibus ex acie relatis , fingulas aqui.
99 larum pennas accipere , atque eas crebris victoriis multiplicare. Gloriofum
,, plurimas clypeis caffidibusue affixas , aut e lanceis haftilibufue dependentes , re-
„, ferre in prælium : pulchrum eft , easdem per caftra , atque vrbes in capite gefta-
re ; immo etiam , cute perforata , temporibus , ac fronti propriæ infixas , often-
dere poffe. Hæc ille , de cius pompa faftofo equitatu. Adde ISTVÁNFIVM , Lib.
XX. p. 423. , 47. Dubito autem , cuti perforatæ, infinuaffe vnquam Hungaros ,
criftas iftiusmodi aquilinas.

1
306 Iohannis Lifibii Commentariolus

auro diftinctis. Videre autem erat , præcipuos quosque , quorum plurimi

erant , galeis deaurato argento obductis , calcaribus item, & balteis , nodu-

lis , & circulis argenteis deauratis , quibus latiffimis , & ponderofis , ad vm-
bilicum balteo affixis , veteres olim Hungari , ornatus caufa vtebantur, con-
fpicuos , generofis , & elegantiffimis infidere equis. Quos & ipfos , ftragulis
aureis , & fericeis , ephippiis præterea , & collariis , ac frænis , catenisque-
aureis , & argenteis , ornarant.
§. III.
Poftquam demum vnanimi voto omnium conclufum eft , vt adueniens
noua Maieftas Regia in campo illo , qui eft vltra Danubium , cis caftrum
Kepcbén , cum tota pompa , a Statibus & Ordinibus Regni opperiretur , ibi-
demque exciperetur ; præmiffi fuerunt Viennam , domini Epifcopi Agrien-
fis , & Cfanadienfis , ex Baronibus verö Ioannes Petbeo, & Francifcus Zay, qui
& Cæfarem , & Regem , de omnibus futuræ exceptionis apparatibus edoce-
rent ; & quando earum Maieftates aduenire vellent , intelligerent. Per quos,
vbi fignificatum fuit , Regiam Maieftatem velle præcedere , & vltima ( f)
mentis Augufti, POSONIVM ingredi ; Cæfarem vero, poftero ftatim die fecun
do Danubio effe fecuturum : fummo mane eius diei , quo Rex venturus erat,

datum fuit , iuffu fupremi Capitanei , tympano & tuba , fignum , quo audito,
fefe omnes equites , in campum exceptioni deftinatum , transferrent, ibique
mandatum ipfius Capitanei exfpectarent. Quod vbi ab omnibus diligenter
factum effet , Capitaneus ipfe ex ordine locauit vniuscuiusque domini Pre-
lati , vel Baronis turmam , proprio banderio recognofcibilem , ordine , pro
vniuscuiusque dignitate & præeminentia ; nifi D. Banus Regnorum Dalmatia,
Croatia, Slavonia , cum fua turma alios omnes præceffit ex veteri priui-
legio , quo femper Regnorum illorum Bani , in exercitibus regiis , belli , &
pacis tempore, præcedere funt foliti.

§. IV.

His quidem turmis ita ordine collocatis , domini Prælati & Barones ,
omnisque nobilitas , fecuti funt & ipfi , fumtoque ibidem in campo militari
prandio , venientem Regem, qui , præcedenti , illam diem, nocte , in Ham-
burg, pernoctarat , feorfim ab exercitu , non procul a ponte , qui ad Kepchén
eft, expectarunt , ad horam vfque meridiei fecundam. Poftquam autem
omnium nationum equites , qui pro honore Suxe Maieftatis venerant , & in
proximis paffim villis confederant , iuffu Suæ Maieftatis , ad deſertam ( g) Ec-
clefiam , que paulo vltra Kepebén , in colliculo quodam vifitur , in vnum con-
ueniffent , venit ad eos quoque Maieftas Regia , quæ iam fefe Hungaris exci-
piendam offerre volens ; præmifit exercitum equitum circiter trium milli-
um , ex Baronibus & nobilitate regni fui Bohemiæ , & prouinciarum ſibi hæ-
reditariarum confcriptum , qui omnes , atro quidem colore , pro vfitato
gentis more ; multis tamen torquibus aureis ornati , optimisque equis in-
ftructi , tranfiere.
Hos fecuta eft ipfa Maieftas Regia , comitantibus eam multis principi-
bus , atque inprimis duobus fuis fratribus germanis , Sereniffimis videlicet
Archiducibus FERDINANDO , & CAROLO , duobus item Suæ Maieftatis filiis
RYDOL-

f) Mora huius cauffas ; nam ad XXII . Augufti dies inaugurationi fuit præfti-
tutus ; lege apud IstváNEYVM Lib. XXI . p . 423. 10.
g) Vico, ad quem templum id adtinet , Am-Berg, nomen eft , intra fines
Auftriæ redu&o.

·
 i

De Coronatione Maximiliani II. 307

RUDOLPHO , & ERNESTO , etiam Auftriæ Archiducibus ; deinde Archi-Epifco-

po Zalczpurgenfi , Epifcopo Vratislauienfi , Ducibus præterea Lygnicinenti ,
Münſterburgenfi , Theffinienfi , & de Plaw. Secuta eft illico Suam Maieſta-
tem , Sereniffima Regina MARIA , curru vecta , cum duabus filiabus Anna &
Elifaberba , totoque Gynæceo.
Atque vbi Meieftas ipfa Regia , ad locum , vbi a Statibus , & Ordinibus
Regni præftolabatur , appropinquaret , Reuerendiffimus D. Archi - Epifco-
pus Strigonienfis , pallio Archi-Epifcopali indutus , & argentea eum, tanquam ,
Metropolitanum , cruce præcedente , Epifcopis vero omnibus , in Epiicopa-
li habítu , exiſtentibus , cum vniuerfis Regni Ordinibus , Suæ Maieftati ob.
uiam progreffus , hac illam , nomine totius Regni excepit oratione. (h)
S. V.

Mirari fortaffe quifpiam poffet , SERENISSIME , & EXCELLENTISSIME REX,

Domine clementiffime ! quod ex inclyto hoc Regno Hungariæ, ab initio o-
riginis fuæ , per totum orbem terrarum , magnis & præclaris nominibus ce-
OS
lebrato , tam exiguo numero Sacratiffimæ Maieftati TVAE obuiam prodieri-
mus : mirari tamen , procul dubio, omnes definent , fi cogitauerint, equi-
tum , & militiæ Hungarice, a tot , & tam grauibus diuturnisque bellis adhuc
reliquias , maiorem partem , in finibus contra Turcas , hoftes , fidei noſtre
facrolanctæ , crudeliffimos , ad defenfionem regni , & ad præfidia arcium fi-
nitimarum relictas effe , ac minimam faltem nobifcum huc veniffe . Vnde
perfuafum nobis habemus , Sacram Maieftatem TVAM , & omnes alios , ani-
mum potius noftrum magna exuberantem lætitia , fincerumque , & TIBI
additiffimum , clementiore , & gratiore fufceptarum animo , quam copia-
rum noftrarum miraturum paucitatem. - Quem quidem hunc optimum ani-
mi noſtri affectum , haud fatis fcio , quomodo explicare debeam . Non eſt
enim mihi tanta dicendi copia , SERENISSIME , & EXCELLENTISSIME REX ! vt
eam lætitiam , gaudium , ac omnium noftrum exultationem , quam in felici
Sacratiffimæ Maieftatis TVAE aduentu , maximam concepimus , dicere , & re- ;
B.S

ferre queam. Tanto autem gaudium , & lætitia hæc noftra facta eft amplior,
quanto maiore Sacræ Maieftatis TvAE , iam a multo tempore , ( i ) teneba-
mur defiderio : cumulatiorem etiam reddidit hanc animi noftri exultatio.

nem , Sereniffimorum Principum DD. Archiducum Auftriæ, fratrum TVORVM

chariffimorum , ac Sereniffimæ Reginæ , coniugis TVAE liberorumque ve-
ftrorum communium , & amantiffimorum , TECVM vna felix & fauftus ad-
uentus , nobis certe omnibus exoptatiffimus , & gratiffimus. Veftro itaque
felici aduentui , ex animo , totoque mentis noftræ affectu , congratulamur ;
DEVM Opt. Max. fummis precantes votis , vt Maieftatem TVAM , cum Sere-
niffima piiffimaque Regina , & liberis veftris communibus , chariffimis quo-
que fratribus TVIS , ac Reuerendiffimis , & Illuftriffimis principibus , Duci-
bus & Proceribus , nunc hic præfentibus , ad plurimos annos felices , & in-
columes , idem (k) piiffimus DEVS, alere , & protegere , ac TVAM præter hæc
Iiii Maie-

h) Dedimus eam quidem , Operis noftri Tom I. loco citato , §. VI . p. 287.

feq. hic tamen , eo minus omittendum patauimus ; quo magis noftra inter eſt ,
integrum LISTHII Commentariolum , pofteritati adferere.
i ) Aliter fenfit dum vineret , THOMAS NÁDASDI , Regni Hungariæ Palatinus
apud , ISTVÁNFFIVM , Lib. XX. p. 407. 12.
k) Defunt hæc loco citato , p. 288. inferenda ergo illic , linea decima tertia.
Ibidem , linea vigefima fecunda , lege: sam prajense, quam obfente , reliqua.
Decad, I. Monumen: um VI.
 Tobannis Liftbii Commentariolus
308

Maieftatem Regiam , in omnibus fuis actionibus , ad diuini nominis fui glo-

riam , & ad Ecclefiæ fuæ fanctæ Catholicæ , noftramque , & totius reipubli-
cæ Chriftianæ defenfionem , animæque TVAE falutem , fortunatiffimam
gloriofiffimamque femper conferuare dignetur . Nos vero Prælati , Comi-
tes , Barones , Proceres , Nobiles , ac omnes ſtatus Hungariæ , quos hic præ-
fentes afpicis , imo etiam alios omnes abfentes Hungaros fratres noftros ,
TIBI , EXCELLENTISSIME , & PIISSIME REX , humiliter commendamus , Et

quoniam antea quoque , pro pietate , & clementia TVA in nos fingulari , tam
præfente , quam abfente , Sacra Cæfarea Maieftate , Patre Tvo chariffimo ,
Domino noftro clementiffimo , in omnibus rebus , & negotiis , tum apud
eandem Maieftatem Cæfaream , tum alibi , vbi pro fumma TVA prudentia,

opus effe animaduertiſti , clementer adiuuare , fouere , & omni benignitate ,

nos femper complecti dignatus es : vnanimiter omnes fupplicamus , vt quod
antea quoque , non fine magna vtilitate & commodo noftro , TVA fponte fe-
cifti , id nunc quoque , & in reliquum tempus , benigne facere velis , nosque
Sacratiffimæ Cæfareæ Maieftati , Parenti rvo chariffimo , Domino noftro
clementiffimo , commendare , ac jura , priuilegia , immunitates , & liberta-
tes noftras , ac omnium ftatuum & ordinum , noftram item , & patriæ huius
noftræ chariffimæ falutem , apud eandem Maieftatem Cæfaream , omni loco
& tempore promouere , omnique ope , & auxilio clementer femper profe-
qui digneris. Quam Sacræ Maieftatis TVAE Regiæ, in nos, clementiam , omni
ftudio , officio , ac obfequio noftro , ab EADEM , emni vitæ noftræ tempore,
diligenti cura humiliter promereri curabimus. Dixi. ( 1 )
Ad hanc , nomine omnium Statuum & Ordinum Regni , habitąm ora- ·

tionem , vbi Sacra Maieftas Regia , per Reuerendiffimum D. Epifcopum

Vratislauienfem , ( m ) breuius refpondiffet , cœptum continuando iter , ex-

ercitum Hungaricum , qui fecus viam , qua illius Maieftas tranfibat , confti-
terat , prætergreffa eft , eundemque poftea fefe mouentem , per fingulas v-
niuscuiusque Dominorum turmas , ipfamet luftrauit.
§. VI.

Quo peracto , verfus ciuitatem proficifcebatur , præcedente exercitu

Hungarorum prædi&o , & poftea DD . Prælatis , Baronibus , Proceribus , &
nobilitate Hungarica. Sequebantur autem illius Maieftatem a tergo, quatuor
vexilla peditum Germanorum , eleganter ornatorum , quos ciuitas Vien-
nenfis , pro maiori parte ex ciuibus fuis confcriptos , partim pro cuftodia
corporis , partim vero in honorem Sereniffimi ipfius Regis , proprio ære
miferat.

Ciues quoque Pofonienfes , vt Maieftatem Regiam, maiori , quo poffent,

honore exciperent , ex ciuibus fuis confcripferant , ad tria vfque vexilla pe-
ditum Germanorum , & Hungarorum , quibuscum more Germanico , mili-
tariter inſtructis , & decenter ornatis , fefe , venienti Maieftati Regiæ , cis
pontem Danubii obuios tulerunt. Maieftas autem ipfa Regia , ducentibus
eam omnibus , qui cum ipfa venerant , Principibus , Prælatis quoque & Ba-
ronibus , nobilitateque , tam Hungarica , quam aliarum nationum , ciuita-
tem

1) De hac oratione ISTVÁNFFYvs inibi p. 324. 6. quam , ætate fua , adhuc fu-
peraffe ait.
m ) Fuerat is CASPARVS LOGVS , fuæ a Logaus , filiorum autem FERDINANDI I. præ-
ceptor. De co lege , NICOLAI HENELII Silefiographiam Renouatam , Cap. VIII. p.
138. ISTVÁNFFYVs , erronee Georgium vocat.
 De Coronatione Maximiliani II. 309,

tem, inter crebros & ingentes bombardarum ftrepitus , tubarumque conti-

nuos clangores , ingreffa , hofpitio eft excepta , in domo Reuerendiffimi D.
Archi-Epifcopi Strigonienfis , fimul cum Seeeniffima Regina & liberis, Duo
autem Archiduces , Suæ Maieftatis fratres , ad arcem Pofonienfem diuerten-
tes , ibidem manfiones habuere. " Germani & Bohemi equites , in campo, A
illo , qui vltra Danubium verfus Kepchén tendit , fixis tentoriis fuis , caftro-
rum modo confederunt. Archiducis vero FERDINANDI , & Aulicorum fuo-
rum tentoria, eodem in campo, a reliquis feorfim , ad ipfum ferre Danubii
pontem erant fixa . Pro aulicis , cum Sacra Maieftate Cæfarea venturis , de-
und putata fuit infula , (n ) quam Danubius recte infra ( lege fupra ) arcem Poſo-
nienfem efficit. Gautum fuit hac ratione , vt Danubius, caftra Hungarorum,

& aliarum nationum interfecans , contentionum , rixarum , indeque omnis

tumultus tolleret anfam.
od
S. VII.
ue Sequenti poftea die , quæ prima erat menfis Septembris , Maieftas Cæfa-
ti , Vienna, nauim
rea, ob imbecillitatem corporis , diuturna iam febri affli&
cum tota fua curia confcendens , fecundo Danubio , recta Pofonium nauiga-
SO
uit , eoque , ad vefperum , paulo poft horam fextam , feliciter appulit : ex-
200 pectantibus eum in ripa . Sereniffimo Rege , duobus Archiducibus , ceteris-
que Principibus , omnibus denique Regni Hungariæ Statibus & Ordinibus ,
aliarumque nationum Baronibus , & nobilitate vniuerfa ; Maieftatem autem
de naui exeuntem , Reuerendiffimus D. Archi-Epifcopus Strigonienfis , no-
mine totius Regni , hac excepit (o ) oratione :
Non eft tanta mihi facultas dicendi , Sacratiffime Imperator , REX , &
Domine clementiffime ! vt eam animi noftri exultationem , quam in felici,
& fauftiffimo Maieftatis tuæ , in hanc SVAM HVNGARIAM reditu , concepi
mus , verbis explicare vllo
modo poffim. Tanto enim ea facta eft amplior,
quanto maiore reditus Sacratiffimæ Maieftatis TVAE , iam a longo tempore
tenebamur defiderio , quæ per duos fere iam annos , rebus grauiffimis to-
tius Reipublicæ Chriftianæ ita exigentibus , Sua nos orbos fecerat præfentia,
nobis omnibus femper iucundiffima. Maxima itaque lætitia , & animi no-
1 ſtri exultatione , TIBI Sacratiffime IMPERATOR ! Congratulamur. Quid enim
potuiffet nobis fidelibus fubditis , contingere gratius , iucundius & optabi-
t lius , quam Sacratiffimam Maieftatem TVAM , de nobis omnibus & tota Re-
publica Chriſtiana quoquo tempore optime meritam , iam tandem ad nos
incolumem rediiffe , & eius præfentia , vultuque clementiffimo , coram per-
frui. DEVM itaque Opt. Max. fummis precamur votis , vt Sacratiflimam
Maieftatem TVAM, vna cum Sereniffimis & Excellentiffimis filiis Tvis , Domi-

nis noftris clementiffimis , ac nepotibus , ad plurimos annos fanam , & in-

columem feruare dignetur. Nos vero , Prælati , Comites , Barones, Nobiles,
& omnes Status , ac Ordines , Regni huius TVI Hungariæ , quos hic præfentes
confpicis , & etiam alios abfentes Hungaros fratres noftros , in gratiam Sa-
cratiffimæ Maieftatis TVAF, humiliter commendamus , fupplicamusque , di-
Iiii 2
gne-

n ) Hodie , a Germanis , Die Pérfchen , detorto , ex Bérfi , quod Hungarico vocabu

lo , Viennenfem fignificat , adpellari audios . Pinximus eam , forte non inelegan-
ter , Operis noftri Tomo I. in Hiftoria vrbis Pifonienfis , Cap. VI. Artic . IV. §.
VI. p. 685. Huic certe congruit , quod de ea ISTVÁNFFYVS : fructiferarum arbo .
rum plenam effe fcribit.
o) Noftram , hanc quoque oratiunculam , fecimus , eodem illo , quem iam
indicauimus , loco , §. V. p. 289. leq.
 Jobannis Liftbii Commentariolus
310
gneris , pro TVA folita in nos pietate , benigne habere commendatos , &
defenfionis noftræ , atque huius Regni TVI Hungariæ , ex cuius permanfione,
alia TVA regna & prouinciæ , non minima ex parte pendent , clementem ha
bere curam , iuraque , priuilegia , libertates & immunitates noftras vetu-
ftiffimas , veluti iuftus & pius Rex , & Dominus , imo Pater nofter clemen-
tiffimus , benigne femper obferuari facere ; vt fub vmbra alarum TVARVM
quieti , & fecuri , DEVM
Opt. Max. fummis laudibus extollentes , TIBI vero
omnia profpera , & felicia comprecantes , permanere poffimus : quod tvam
Sacratiffimam Maieftatem benigne facturam, fperamus.
Ad hanc , nomine omnium Hungarorum, habitam orationem, Sacratif
fima Maieftas Cæfarea, per Aulæ fuæ Vice-Cancellarium , D. Doctorem (p)
Georgium Seldium , paucis benigne refpondit , confcenfoque (q) equo, pro-
fecta eft ad videndum exercitum Hungaricum , qui non procul ad pontem
Danubii , fefe Maieftati Sua Cæfareæ , ad videndum explicauerat : quo per-
luftrato , & collaudato, contulit fe recta ad arcem Pofonienfem, comitanti-
bus illam , Rege, Archiducibus , ceterisque principibus.

§. VIII.

Poftera die , quæ fecunda erat menfis Septembris , conuocatis fummo

mane , in arcem Pofonienfem , vniuerfis Regni Hungariæ Statibus , & ordini
bus , illisque frequenti admodum numero comparentibus , Sacratif. Maieftas :
Cæfarea , audito prius Miffa facro , confcendit folium fuum Imperiale ,'
quod in aula arcis ampliore , cum alio ad dextrum latus , pro Sereniffimo
Romanorum Rege , erat erectum, aureoque panno ftratum , Regina qui-
dem vna cum Regia Maieftate , & duobus Archiducibus , filiis fuis chariffi-
mis confidente. Præter Status vero , & Ordines Regni Hungariæ , multis
aliorum quoque regnorum Principibus , Ducibus , Comitibus , Baronibus ,
& Nobilitate , aftantibus , Vice-Cancellarius Aulæ , D. Doctor Seldius , iuffu

fuæ Maieftatis Cæfareæ , verba fecit referendo : Qualiter Maieftas ipfa Cafa-
rea grato , & clementi animo accipiat , quod eiusfideles Hungari, tam obedienter,
& iam frequentes ad mandatum fuum conuenerint , & licet caufam generalis
Ipforum conuocationis ex litteris ad ipfos datis , iam antea cognouerint ; offerre
tamen eis fcriptum , ex quo pleniorem fuam mentem , atque voluntatem eſſent
cognituri , bortando illos , vt fcriptum illud perlegere , & antequam ad tractatus
aliorum Regni negotiorum tranfeatur , fefe in peragendo fuæ Maieftatis voto ,
de coronando Sereniffimo Romanorum Rege , faciles , & beneuolos declarare ve-
lint.
Hac, per Maieftatem Cæfaream propofitione peracta , & omnibus do--
mum dilabentibus , eadem adhuc die , a prandio , conuenerunt ftatus , &
Præ-
ordines Regni , pro audiendo fcripto , a Cæfarea Maieftate exhibito .

lati quidem , & Barones ad hofpitium Reuerendiffimi D. Archi-Epifcopi

Strigonienfis , Nobiles autem, in Monafterio Fratrum Francifcanorum.
Tranfactis autem , inter Prælatos & Barones , ac Nobilitatem , per varias
difputationes aliquot diebus , Nobilitate videlicet ante coronationem , ele-
tio-
&

p) Sigifmundum ISTVÁNFFYVS vocat. quod nihil moramur.

a
Currum fuiffe , Istvánffyvs fcribit ; luftratum à Rege exercitum , filet :
tametfi , fuam , inaugurationis huius hiftoriam , ex LISTHII hoc commentariolo ,
eius fimul verbis vfus , depromferit : folo co adparatu negle&o , quem prolixe
defcribit , fequente §. IX. LISTнIVS nofter,

1
 De Coronatione Maximiliani II.
311
tionem Palatini poftulante ; quod fine illo Coronatio , nec peragi , (r) ne-
&
que fatis firma effe poffit : tandem , in vigilia Fefti Natiuitatis Beatiffimæ
Virginis MARIAE conclufum , & concordatum fuit ; non effe eam neceffita-
tem , vt absque Palatini præfentia, Coronatio ipfa peragi non poffit ; quando
met ex6. chronicis Hungaricis pateat , raro fuiffe Palatinum tempore Coronatio-
40 nis fuperiorum Regum , eiusque præfentiam, non alio cafu de neceffitate re-
quiri , quam quo Regiam ftirpem deficere , & exterum aliquem Principem
IVA eligendum contingit. Atque ita decretum eft , hanc ipfam Coronationem
fequenti die , qui Natiuitati Beatiffimæ Virginis MARIAE facer erat , folenni-
ter, & confuetis de antiquo ceremoniis , & ritibus , effe peragandam.
§. IX .
DIC Adornatis itaque, in templo S. MARTINI fingulis , quæ ad folennita-
tem iftam ſpectabant, atque in primis conſtructo iam antea , ex vtroque la-
Ope tere, & in vltima quoque parte ipfius templi , ligneo tabulato , aulæis per-
elegantiffimis obducto , de quo in primis gynæceum , & nobiles matronæ ,
deinde populus quoque, Coronationem ipfam , infpicerent. Sanctuarii quo-
que pauimentum , & ftallum , rubeo panno fuit ftratum. Thronus au-
tem pro Maieftate Cæfarea, fuit erectus a dextra parte altaris , paullo emi-
nentior , & infra eum locus , præparatus pro duobus quoque Auftriæ Ar-
chiducibus Ferdinando , & Carolo : pro fereniffima vero Regina , eiusque li
beris , duobus videlicet Archiducibus , ( Rudolpho & Ernefto ) & duabus
-128 filiabus , in anteriori parte dextri tabulati , quod ex vtroque templi latere
conftructum diximus , præparata erat camera , a reliquo tabulati corpore
aulaæis feparata

Pro Sereniffimo autem Rege coronando , conftructus fuit , in media

u't parte fanctuarii , thronus , valde fuperbus , fuper impendente illi , ex au-
reo panno , vmbella. Ex oppofito huius , fub ipfis gradibus fummi Alta-
bus
ris , paratum fuit Reclinatorium , ad quod eius Maieftas , initio Sacræ Miſſa,
quoadusque inthronisandus effet , permanfit.
OCTAVO itaque die menfis Septembris , in ipfa folennitate , fefti Natiuia
ter
tatis Beatiffimæ Virginis MARIAE , mane , circa horam feptimam , Reueren-
diffimus D. Archi-Epifcopus Strigonienfis , & ceteri Hungariæ Prælati ,
cum numerofo Clero, templum S. Martini ingreffi , habitibusque fuis indu-
ti , venientes Cæfaream , & Regiam Maieftates , expectabant , ipfo D. Ar-
chi-Epifcopo ad medium altare , ceteris vero Epifcopis , Agrienfi , Tranfil-
uanienfi , Varadenfi , Veſprimienfi , Iaurienfi , Chanadienfi , Vacienſi , &
Modrufienfi, ad vtrumque altaris latus , per difpofita fedilia , pari numero
fedentibus. Interea primum, facra quoque Imperatoria Maieftas , cum to-
tali ſua curia , ex arce defcendit , atque ingreffa templum S. Martini , con-
fcendit folium , pro fe paratum , circumftantibus illam , cum ftricto gladio,
Barone a Papenbaim; cum fceptro Imperiali , Comite ab Eberftain ; cum po-
mo vero , Comite a Lobenftain. Secuta eft deinde Sereniffima Regina ,
cum duobus filiis , & duabus filiabus , fuoque gynæcco , & longa nobilium
matronarum caterua.

Tandem , & Sereniffimus Romanorum Rex , de hofpitio , cum tota fua

curia prodiens , a proceribus & tota nobilitate regni deductus , eft in idem
Kkkk tem-

r) Ad hanc Statuum & Ordinum,difputationem, de PALATINI, ad Coronationem ,

neceffitate , feite ac falfe TIMON : Supra tamen ISTVÁNFFYVS fcripferat ; vitiofam fuiſſe
coronationem IOHANNIS , quod fine Palatino a& ta fuerit.
Decad. I. Monumentum 71.
312 Iohannis Lifthii Commentariolus

templum. Quo , poftquam peruenit , ingreffus eft Capellam S. Trinitatis

in fine templi fitam , in qua quidem , afferibus interclufa , Sacra Regni

Hungaria Corona , eum reliquis infigniis regalibus , habebatur repofita.
In hac capella , induit fe primum Rex ipfe , pallio Diui STEPHANI Regis ,
ac inde poftea deducentibus cum duobus Epifcopis fenioribus , Agrienfi ici-
licet, & Tranfiluanienfi , cum pompa , quæ fequetur , & magno tubarum
clangore , proceffit verfus fummum altare. Portauere ( s ) autem :
D. Francifcus Battyáni , vacante Officio Palatini , cuius eft hoc Officii.
CORONAM.
D. Andreas Báthori , Iudex Curiæ. SCEPTRVM.

D. C. Nicolaus Zrini , Magiſter Tauernic, РOмVм.

D. Francifcus Forgách, Epifc . Varadienfis. PACEM.
D. Petrus Erdödi , Reg. Dal. Cro. & Scl. Banus. CRVCEM.
D. Francifcus Thahy , Magifter Agazonum. GLADIVM nudatum.
D. Gabriel de Perén. Reconditum in vagina.
D. Nicolaus Báthory. Enfem S. STEPHANI.
D. C. Georgius de Zrinio . Vexillum HVNGAriae.

D. Ladislaus Bánffy , Magifter Ianitorum. Vexillum Dalmatiae.

D. Stephanus Dobó. Vexillum CROATIAE.
D. Ladislaus Kerechéni. Vexillum SCLAVONIAE.
D. Comes Therfaczki. Vexillum SERVIAE .
"
D. Matthias Kegleuich. Vexillum BOZNAE.
N. Vexillum BVLGARIAE .
Ceterum , CORONA , SCEPTRVM , POMVM , PAX , & ENSIS Diui STEPHANI

Regis , per Epifcopos , de manibus Baronum accepta , depofita funt ad al-

tare ; Magifter vero Agazonum , cum ftricto gladio , & Barones , cum ve-
xillis , circumftabant Regem.
§. X.
Poftquam autem Sereniffimus Rex , fuper reclinatorium illud , quod
fub ipfis fummi altaris gradibus , erectum diximus , flexis genibus procu-
buiffet , cœpta eft cani Latania. Qua peracta , Miſſa deinde Sacrum fuit
inchoatum , & reliquæ etiam ceremoniæ , quæ in Pontificali continentur ,
decenter fuerunt peracta. Vbi autem ad id ventum fuit , vt poft Sacram
Vnctionem , Corona , capiti Regio , effet imponenda , FRANCISCVS de Bat-
thyán , cui hoc muneris, vacante Officio Regni Hungariæ Palatini , commu-
ni regnicolarum confenfu , delegatum fuit , circumftantes , omnium ftatuum
& Ordinum , regnicolas , clara voce , lingua Hungarica , interrogauit : Num
SERENISSIMVM PRINCIPEM DOMINVM MAXIMILIANVM , filium Regis ipforum
primogenitum, in Regem ipforum vellent coronari ? acclamarunt itaque
omnes alta voce : AKARjUK ! id eft , volumus. Hac interrogatione iterum,
& tertio repetita ; fingulis vicibus , ab omnibus , alte refponfum eſt : Vo-
LVMVS ! Quo facto , Reuerendiffimus D. Archi- Epifcopus Strigonienfis , cui hoc
officii de iure , (t) veterique & approbata confuetudine , in Coronationibus
diuo-

s) Aliter hæc munia difpertit IsrváNFFYVs , loco toties citato , p. 425. Libe-
rum ergo fuerit , Lectoribus , cuius fidem fequi velint : nobis LISTHII , coæui
fpectatoris , placet. quam & ToмO I. Operis noftri , p. 293. fequuti fumus. In
co concordant vterque ; quod vexilliferos feptem numerent ; cum alias decem fuerint,
t ) Audiendus eft in eam rem , PETRVS Pázmány Card . Append . III. ad Synod .
Tyrnau. §. II . p. 147. Priuilegium fuit : quod ipfe , ( ARCHIEPISCOPVS ) & non
alius ,
 De Coronatione Maximiliani II. 313

diuorum olim Hungariæ Regum , femper obferuata , incumbit , eleuatam

de altari Coronam , fuis & affiftentium fibi Epifcoporum manicus , noui Re-
gis capiti , folita cum benedictione impofuit, fuamque Maieftatem Corona
Regia infignitam , ab altari deducens , in Thronum collocauit. Copto de-
hinc cantari hymno : Te DEVM Laudamus : fecutus eft omnium applaufus,
& ingens tubarum , & tympanorum fonitus.
Perfecuto , & peracto Miffa facro , quemadmodum olim Alba Regali
( quæ ciuitas , vti fepulturæ , ita etiam coronationi Regum Hungariæ , ex
antiqua obferuatione deputata fuit ) a Primario templo , ad Ecclefiam S.
Petri; ita hic Pofonii , a templo Cathedrali , ad Ecclefiam Fratrum Fran-
ciſcanorum , indutus pallio , & præcinctus gladio Diui Stephani Regis , Co-
ronam autem capite geffans , fceptrum vero , & pomum cum gladio , &
vexillis præferebantur a Baronibus , qui fupra nominati funt : præcedente
& fequente vniuerfa Prælatorum , & Baronum , omniumque regnicolarum
pompa. Sequebantur etiam fuam Maieftatem a tergo,duo nobiles , in equis,

qui copiofam in populum pecuniam fpargebant, Pannus quoque , per.

quem Rex progrediebatur , non fine iucundo altercantium fpectaculo , in
prædam fuit conuerfus .
In Ecclefia Monafterii , exftructus fuit altus & latus thronus , aureo
panno ftratus. " In hoc Rex confedit , per hoc , de more ab antiquo obfer-
uato , demonftrare volens ; fe paratum omnibus , omni tempore , iudicium
& iuftitiam adminiftrare. Euaginato deinde S. STEPHANI gladio , & mul-
tos egregios milites , rebus contra Turcas ftrenue geftis , infignes , tangen-
do , equeftri illos infigniuit dignitate. Accurrentibus autem poftremo ad
al accipiendam hanc dignitatem , dignis pariter & indignis magno numero ,
ve ceffatum eft.
§. XI.
De throno Rex confurgens , afcendit equum , quemadmodum & Præ-
ad lati , Barones ac regnicolæ quique , potiores omnes , & expanfis prædicto- ,
rum Regnorum vexillis , egreflus eft ciuitate , per eam portam, (v) quæ
monafterio proxima eft. Erectum autem fuit in foro fuburbii , tabula-
T tum , feu locus quidam editus , aulæis exornatus , & panno rubro ftratus
quem nouus ipfe Rex , Regno Iuramentum præftiturus afcendit. Tanta

autem ad hoc forum multitudo , cum Hungarorum , tum externorum con-

fluxerat , vt non nifi per folos , quos a Viennenfibus confcriptos fupra do-
cuimus , milites Germanos , ex vtroque latere , ordine in armis ftantes ,
via , & hæc quidem fatis angufta , pateret. Infigniores autem , & præ-
Kkkk 2 cipui

alius , poffit & debeat , Reges Vngariæ coronare. Qua de re , exftat priuile-
gium originale , inter Archiepifcopales litteras , Capfula K. n . 30. Similiter ,
quando Regina coronanda eft , Vnctionem , & reliqua omnia , ex præfcripto
Pontificalis , peragit Archiepifcopus Strigonienfis , & Regiam Coronam
Eo-
( quæ capitibus feminarum , non imponitur ) humero Reginæ applicat.
dem vero tempore , Reuerendiffimus Epifcopus Vefprimienfis , accedens ad Al-
tare, imponit Regina Coronam, quam ipfa fibi Regina procurauit. Ita factum So-
pronii , in Coronatione modernæ Maieftatis Reginalis ; & Pofonii , dum Regis
Matthiæ II. coniux coronaretur. Hac ille. De Reginis ita reor : defcriptum
bunc Inaugurationis ritum , tune obtinere , cum maritus Rex , in confortium
regiminis adfcifcit coniugem ; at , vbi Regina fola , ficuti olim MARIA , Ludovici
I. filia , in Reginam inauguratur , easdem effe poffe , quæ fiunt , in coronandis
viris , cerimonias.
v) Porta fuit, S. Michaelis nomine infignis, per quam hodiequé exeunt coronati .
1

314 Iobannis Liftbii Commentariolus

cipui quique Hungarorum , Germanorum & Bohemorum Procerum , at-

que nobilium , maximo numero , equis infidentes , inter plurimos , & con-
tinuos tubarum , & tympanorum fonitus , bombardarumque ftrepitus , &
boatus , expectabant venientem Regem. Qui vbi affuit , equo defcendens,
tabulatum illud , cum potioribus aliquot Prælatorum & Baronum , aſcen-
dit , ac leuatis dextræ manus duobus digitis , folitum , de feruandis libertati-
bus , Priuilegiis & Immunitatibus omnium Regni Statuum , & Ordinum ,
præcipue tamen , Decreto quondam ANDREAE Regis , Iuramentum præftitit ,
prælegente illud Domino Archi-Epifcopo Strigonienfi.
Inde fecus moenia progreffum eft, cum vniuerfa pompa , ad (x ) pla-
nitiem illam , prope quam vadum eft Danubii . In hac , depreffis in hu-
mum grandibus trabibus , iisque primum afferibus , deinde fuperiniecta ter-
ra vndiquaque tectis , præparata fuit fpecies quædam colliculi , qualis eft
ad Albam Regalem S. STEPHANI dictus. Huc Rex eques , citato curſu aſcen-
dit , eductoque gladio S. STEPHANI , vibrauit illum , equo eleganter in gy-
rum verfo , contra quatuor mundi plagas , demonftraturus hoc facto , fe
Regnum , ex omni parte defenfurum , pariter , & ampliaturum.
§. XII.
His peractis , itum eft per portam , quæ fub arce eſt , ad prandium ,
quod in hofpitio fuæ Maieftatis lautum , & fuperbum erat paratum. Aba-
cus , in triclinio erat exftructus excelfus , ex diuerfi generis vafis argen-
teis , antiqui , & elegantiffimi operis. Quæ quidem communiter omnia ,
quum grandia effent , pleraque tanti erant fponderis , vt robuſto cuique ,
ad portandum fufficerent. Hæc vafa , ex thefauro Sereniffimi quondam
GAROLI V. Imperatoris Romanorum, prodiere , reliquiæ adhuc thefauri ve-
terum Hifpaniæ Regum. Poftquam ad menfam eft ventum , depofita fuit
in ea CORONA, cum SCEPTRO & POмO. Ipfe Rex , in eodem pallio S. STE-
PHANI Regis accubuit , cum duobus fratribus Archiducibus , Archi-Epifco-
pis item Saltzburgenfi , & Strigonienfi. Menfæ inferuiebant , foli Hungari ,
& dapes adferebant filii Baronum , & Magnates. Tranfactum fuit hoc pran-
dium , cum magna lætitia & hilaritate , adhibitis varii generis muficis in-
ftrumentis. Neque defuit lætitiæ dator, Pater Bacchus , cui hoc die frequen-
tibus poculis , paffim ab omnibus , abunde ſatis libatum fuit. Sequenti
die , quæ nona erat Septembris , peracta eſt Inunctio & Coronatio Sere-
niffimæ quoque Regine , Dominæ MARIAE , conthoralis Regiæ Maieftatis ,
per dictum D. Archi-Epifcopum Strigonienfem. Quæ , vbi ab ipfa Maiefta-
te Regia , ad fummum altare deducta effet , & ipfi Archi-Epifcopo , pro co-
ronatione præfentata , peractæ funt reliquæ quoque ceremoniæ , iuxta
præfcriptum Pontificalis , in Coronatione Reginarum feruari folitæ. Non
tamen , Sacra Regni Hungaria Corona fuit infignita ; fed alia fua propria
vt eleganti & artificiofi operis ; ita etiam pretiofiffima. Regni tamen Hun-
garia Corona humero (y) illius dextro fuit impofita , tanquam in ferendo
admi-

x ) Ergo , nondum , ea fuburbii regio , quam tunc infidebat regius monti-

culus , domibus inædificata ; multo minus , lanionia officina , ficuti hodie eft ,
obftructa fuit. quod dolendum omnino.
y) Contra id fe habuit , in BEATRICIS , coniugis MATTHIAE Coruini , inaugu-
ratione : quippe quam , in dextro humero vnctam , in capite coronatam , me-
minerunt , eius folemnitatis ephemerides. Deinde , inquiunt , Comes magnus ,
( Palatinus ) Regem interrogat : an diadema regium , vellet Reginæ imponi ? &
cum
 De Coronatione Maximiliani II.
315

adminiſtrationis Regni onere , Regi auxiliaturæ. Qua etiam coronatione

peracta , reuerfum eft ab Ecclefia , recta ad hofpitium. Vbi Rex , cum
Regina , in eodem , quo die præcedenti , triclinio , menfæ accubuerunt ,
adhibitis duobus Archiducibus , duabus item Maieftatum fuarum filiabus , &
Archi-Epifcopis Saltzburgenfi, & Strigonienfi.

cum adnuiffet , ille idem magnus Comes , & reliqui magnates , in caput Régi
næ coronam imponunt. In Collectione Bongarfiana Script. Hung. p. 356, 40.
Ergo , non iidem femper ritus cerimoniæue , in inaugutandis reginis , obtine
bant ; fed dabatur , pro re nata , regibus maritis , optio , quemadmodum fo
lemnia iftiusmodi , vellent , concelebrari. Confer TIMONEM ad annum hunc
MDLXII . p. 187.

FINIS.

MANTISSA,

De pompa Inaugurationis MATTHIAE II. a Statibus & Ordinibus

R. H. A. MDCVIII. d. XIX . Nov. inftituta , ex fchedis MSCr. in Sup-
"
plementum PETRI de Réva , ad centuriam VII. p. 126. KHEVENHILLERI
Tom. VII. p. 25. fequ.

RIMO omnium , qui fores feu valias ecclefiæ cuftodiant ; ex MAGNATIBVS ;

D. Michael Czobor , & D. Georgius Séchy , ex NOBILIBVS vero : D. Tho-
mas Bosnyák , Petrus Koháry , & Ladislaus Barkócy , deliguntur. Illuftriff,
vero D. Cardinalis Francifcus Forgách , negotium prælatorum fe curaturum recipit,
exfpectabitque tempeftiue aduentum Sereniff. Regiæ Maieftatis in templo D. Martini.
Egrediente ex arce fua Maieftate , D. a Kolonich , tamquam Agazonum Ma-
gifter , ftriétum fuæ Regia Maieftatis gladium præferet ante fuam Maieftatem. Po.
T: pulus autem ciuitatis armis inftructus & confpicuus , a templo D. Martini , vsque ad
Monafterium D. Francifei , dislocatus ftabit , ne euntem ex vna in aliam ecclefiam
ri fuam Maieftatem , quidquam impediat , aut pannum diripiat Vbi autem S. M.
ad ecclefiam D. Martini peruenerit , cius facellum , feu fecriftiam intrabit.
Antequam tamen fua R. M. ex arce defcendet , Illuftriff. D. Comes Trautfcho-
nius , Spectab. ac Magnif. D. Johannes Drafskovith , tempeftiue in arcem ibunt
leuabuntque S. Regni Hung. Coronam , currui impofitam , & ad fores ecclefiæ D.
Martini , honorifice deducent. Quam allatam , Magnifici Domini , Stephanus Tö-
rök , Stephanus Pálffy , Georgius Homonnay , & Emericus Czobor , ex curru de-
ponent , reuerenterque in facellum portabunt. Suam autem Regiam M. templum
ingredi incipientem , tubarum clangore & fonitu excipient , perfonabuntque tam
diu , donec S. M. ad facriftiam perueniet.
Infignia regia , & vexilla portabunt : Dominus Palatinus Stephanus Illésházy ,
CORONAM ; D. Comes Thomas Erdödy , SCEPTRVM ; D. C. Sigifmundus Forgách ,
POмVм ; D. C. Georgius Thurzo , GLADIVM S. STEPHANI vagina reconditum ; D.
Francifcus Battyáni , CRVCEM; D. a Kolonitfch , gladium euaginatum ; D. Stanis-
laus Thurzo , Vexillum Hungaria ; Stephanus Török , Dalmatia ; Georgins Ho-
monnay , Croatia ; C. Chriftophorus Erdödy , Sclauonia ; Andreas Dóczy , Rama ;
Petrus Révay , Seruia ; Georgius Sétfchy , Gallicia ; Stephanus Pálffy , Lodomeria ;
Nicolaus Thurzo , Camania ; Thomas Nadasdy , Bulgaria.
Illuftriffimi Domini Epifcopi . Colocenfis , & Sagrabienfis , Regiam fuam Ma-
ieftatem , ex facriftia , ad fummum altare deducent , &c. Deinde , vibrato gla
dio , D. Palatinus , eminentiorem locum confcendet , & fublata manibus Corona ,
fe ad populum vertet , & lingua vernacula , in hæc verba interrogabit : lubetifue
A hunc Regem vobis coronari ? Peragentur poftea , more antiquo , Coronationis folem-
nia , &c.
Ad portam Monafterii , adftabit D. Thomas Bofnyák , Petrus Révai & Kohá-
LIII
ry.
ry. Egrediente ex templo Fratrum Sua Maieftate , non amplius pedes ibit fua M.
fed equitando : ideo neceffe eft , vt equi Baronum & Magnatum , retro ecclefiam ,
in platea feruentur , quo equitantem fuam Maieftatem , equeftri ordine fequi
poffint , & c.
Ad menfam prandenti fuæ Maieftati inferuient : Lauacrum porriget D. An-
dreas Dóczy; Mantile fubminiftrabit , D. Palatinus ; Magifterio Dapiferatus funge
tur C. Georgius Thurzo ; prafcindet D. Francifcus Battyáni ; Pocillatoris munere fun-
getur D. Andreas Dóczy ; ægrotante lanitorum Magiftro , D. Petrus Révay , id
munus fubibit .
Ad menfam , cum fua Maieftate accumbent : Sereniff. Princeps Maximilianvs ,
frater fuæ Maieftatis Regiæ ; Illuftriffimus D. Cardinalis Strigonienfis ; Dominus
Palatinus.
Cibos portabunt : C. Thomas Erdödy ; Sigifmundus Forgásh ; Iohannes
Drafskovith ; Thomas Séchy ; Seyfried a Kolonich ; Nicolaus a Zrinio ; Stepha-
nus Török; Georgius Homannay; Michael Czobor ; Stephanus & Iohannes Pálffy ;
1
Stanislaus , Nicolaus & Chriftophorus Tharzo ; Stephanus Nyári ; Sigifmundus
Balaffa ; Thomas Nadasdy ; Georgius Séchy ; Stephanus & Chriftophorus Erdödy ;
Emericus Thurzo ; Sigifmundus Erdödy ; Chriftophorus Bánffy ; lohannes & Ge-
orgius Kegleuith ; Stephanus Lifthius ; Paulus Appony ; Thomas Vizkelethy.
Nomina creatorum in milites equites auratos : D. Georgius Homonnay ;
Thomas Nadasdy ; Michael Czobor ; Stephanus & Chriftophorus Erdödy ; Io .
hannes & Stephanus Keglevith ; Georgius Séchy ; Stephanus Pálffy; Nicolaus
Segney & Francifcus Rédey.

FINI S.
D

1
M.
Ⅲ,

id

VTS,
DUS

nes
ba.

COS IOANNIS BOCATII ,

POETAE LAVREATI CAESAREI ,

CONSVLIS CASSOVIENSIS ,

10.
COMMENTATIO EPISTOLICA ,
IS
DE

LEGATIONE SVA
A D

STEPHANVM BOTSKAY ,

TRANSILVANIAE PRINCIPEM ,

Et fufcepta cum eo , VI. Nou. Anno M. DC. V.

in Campos Rákos , profectione.

Ex manufcripto nunc primum in lucem edita.

Acceffit Eiusdem

IAVRINVM REDIVIV VM.

DECADIS I, MONVMENTVM VII.

 EXCELLENTISSIMO ATQVE ILLVSTRISSIMO

DOMINO DOMINO COMITI ,

IOSEPHO ESZTERHÁZY ,

De GALANTHA ,

PERPETVO IN FRACKNO & TATA , IVDICI CV.

RIAE REGIAE, REGNORUM DALMATIAE, CROATIAE, & SCLAVONIAE
BANO , EORVNDEMQVE REGNORUM , CONFINIORUM COLAPI-
NORNVM , & VNANORVM , SVPREMO CAPITANEO ,

SACRAE REGIAE MAIESTATIS

ACTVALI INTIMO , & CONSILII LOCVMTENENTIALIS HVNGARICI

REGII CONSILIARIO , CAMERARIO , GENERALI CAMPI MARE-
SCHALLO , & COLONELLO ,
TABVLAE SEPTEM-VIRALIS ASSESSORI , & ALTERIVS TABVLAE
BANALIS PRAESIDI , ATQVE COMITATVS COMAROMIENSIS

SVPREMO COMITI ,

NEC NON PARTIVM TRANS-DANVBIANARVM IN HVNGARIA

COMMENDANTI GENERALI ,

DOMINO LONGE GRATIOSISSIMO ,

FELICITATEM !
}

Rofecto in errore eft vulgus vtrumque ; EXCEL-

LENTISSIME COMES ! cum humile illud atque alie-

num a præclara cogitatione ; tum fublimius aliud,

& quod extra modum iactatur fui opinione : quan-

BP
do meliores litteras, cæleftiffimum nempe , eruditio-

nis ac fapientiæ munus illud , quo genus humanum , DEVS orna-

re voluit , indignum putant fummorum virorum perfonis. Cla-

mant hi , importuneque oggerunt ; ad obfcuras vmbras , hæc o-

tiofarum mentium auocamenta, relegari oportere ! aliorfum voca-

ri
 ri generofos animos ! Martem hos fequi debere , non Miner-

uam ! quod , & ita deceat excelfas. mentes ; neque aliud quiddam ,

æque interfit egregii publici.

Non eft opus , mordaces has , atque ineptas , opiniofiffimorum

hominum , obiectationes ; fiue fcrupulofius recognofcere ; fiue

confutare exquifitius. Præterquam enim , quod non canæ modo

antiquitati illi , perpetuæque fapientiffimorum populorum , belli &

pacis artes , follicite coadunantium , obferuantiæ ; fed ipfi etiam na-

1
turæ rationique humanæ , bellum propalam indicere exiftimandi
funt : Tvo vnius , EXCELLENTISSIME DOMINE ! celebratiffimo , do-

mi militiæque , exemplo , & refelluntur longe omnium efficaciffime ,

&, quod caput rei eft , prauæ illius , abfurdæ , atque alienæ a bene

conftitutæ reipublicæ habitu , fententiæ , condemnantur : quippe

qui , inde a primis adolefcentiæ annis , fapientiæ ftudia , cum armo-

rum exercitio ; Martem gradiuum , cum litterata Pallade , ad eum
modum confociaueris , vt dubium feciffe videare , togane , an fago ?

potior , commodiorque patriæ , fis habendus.

Nam , recordamur fane , ILLVSTRISSIME COMES ! mente omni-

no grata memorique , belli , toties recrudefcentis , labores cos , qui

TE olim , Summi EVGENII ductu in Hungaria ; MERCII in Sicilia ;

denique alienis partim , partim Tvis ipfius aufpiciis , in Croatia ,

annis fuperioribus , haud vulgariter exercuerunt : vt ingrata omni-

no futura effet gens noftra ; nifi , in ætatis , quam degimus , anna.

libus , follicite referret , quantum per has rerum , nondum requie-

fcentium , viciffitudines , & manu valueris , & confilio .

Iam , quod ad ciuilium Regni munerum procurationem , adti-

net ; diuino adeo , per fingulos , celfiffimarum dignitatum gradus ,

animo graffatus es ; vt , & D. Cæfari , Regi fapientiffimo ; & toti

vniuerfim patriæ , operam TVAM , mirifica cum rerum adminiftran-

darum dexteritate coniunctam, præclare adprobaueris , dederisque
.

documenta eximia , nihil TIBI prius , nihil fuiffe antiquius ; quam ,

vt teftarere in commune , non minorem TE , domi , ciuis integerri-

mi laudem , mereri voluiffe , quam ca fuit , quæ TIBI , ex militiæ ,

fudoribus ac periculis , prouentu longe vberrimo , prognata eft.

BANATVM certe , quæ vicaria , pro Rege , in Croatia , Dalmatia , &

Sclauonia , poteftas eft , ea prudentia , moderationeque , iis præterea

optimorum confiliorum viribus , difficillima omnium tempeftate ,

non fuftentafti minus , quam ornafti , quæ , dignum TE effecerint,

cui , inufitata hactenus honoris acceffione , fimul , SVPREMma Cv-

riæ Regiæ PrætVRA , tunc in primis , demandaretur ; cum poft

D. Cæfaris CAROLI VI. Patris Patriæ longe indulgentiffimi , fata , ſub

Augu.
Auguftiffimis MARIE THERESIE , aufpiciis , noua Hungariæ perio-
dus, feliciter iniret. Tanti eft , nimirum , belli , iuxta & pacis artes ,

cælefti quodam nexu coniugatas , in poteftate habere !

Nobis certe , qui in TE vno , COMES EXCELLENTISSIME , vtra-

que hæc ftudia , pro eo , atque merentur , perpetuo fufpiciebamus ;

nihil , fiue iucundius euenire potuit vnquam , fiue exoptatius :

quam , cum animo remetiebamur ; quemadmodum , pacis quidem

tempora , ornandæ , ampliandæque Bibliothecæ , & euoluendis o-

ptimis auctoribus ; belli contra tempeftates , feueris , pro re nata ,

curis , folitus fueris difpungere : MATTHIAM Coruinum , Martis

illum & Minerua , perpetuum alumnum , credo imitatus ; cui , ne

tunc quidem vacua , ab litterarum oblectamentis , tempora fupe-

rabant , dum in caftris , inter armorum ftrepitus , inftructasque
acies , vnus omnium follicitiffime verfaretur.

Hæc , cum ita funt , EXCELLENTISSIME REGNI PRAETOR ! Co.

mes IllvstrissimE ! haud grauiter feres , meæ hanc , erga Te volun-

tatis , deditiffimam fignificationem. qua , vti vides , inducor haud

inuitus , vt non modo , clariffimarum virtutum TVARVM , viuo TE

adhuc , imaginem hanc , adumbrem ; fed monumentum fimul Tr

BI , ad pofteritatem , conftituam , ex quo certo olim exiftimari poſ

fit , ne ætati quidem noftræ , multum licet , a maiorum ingenio at-

que laudibus , degeneri , fuos AEMILIOS , CAMILLOS , CVRIOS , FA-

BIOS , FABRITIOS , & SCIPIONES , defuiffe. Quod fi adfequutus

fuero ; ficut adfequar omnino ; pretium me opellæ feciffe credam.

Vale , EXCELLENTISSIME DOMINE ! & , in tanta , dubiorum euen.

tuum , rerumque omnium perturbatione , pro REGINA , proque

Patria , & falute publica , diu ac feliciter , viue ! Mufasque noftras ,

TIBI , commendatas habe. Preces funt ingenuæ

EXCELLENTISSIME COMES

DOMINE ILLVSTRISSIME ,
GRATIOSISSIME ,

Clientis deditiffimi

MATTHIAE BELII.
*
· X · X $

PRAEFATIO.

OANNES BOCATIVS , cuius TIBI , Lector beneuole ! Com-

mentationem Epiftolicam , de fua , ad Principem STEPHANVM BOTS-
KAYVM , legatione, exhibemus , gente Lufatus ( a ) fuit. Elegan-
tiores litteras , vt funt hic ingenia , atque Poefin in primis , inde
a puero , tenerrime adamauit , coluit folerter. Iam tum enim
magno , ea regione , adolefcentia commodo, frequentabantur

fcholæ , haud vulgariter inftructæ. Simul hic tirocinia pofuit , Sa-

xonia Academias inuifit eo femper connifus , vti , & melior fubinde fieret , & do-
tior.
& Atque , tulit fane , præclari eius inftituti , cum ipfe , fructus vberrimos ; tum
propágauit etiam in hos , qui fe olim eius difciplinæ , permiferunt.
II. Ita formatus nofter , primo iuuenilis ætatis flore , in Hungariam venit ; fiue,
M. Nicolaum Gebeltum , Schvidnicenfem Silefium , fuum antea , Iglouie Marcomanno
rum , præceptorem , tunc ad Cremnicienfium ludum moderandum , excitum , ( b ) fe-
quutus ; fiue, quod fit , periculum facturus , fi forte, renafcentibus , per Hungariam
litteris , fuæ partim fortunæ , partim ingeniorum , quæ de meliori luto Titan fin-
xerat , formator effe poffet. Certe , cum anno M. D. XCIV. die XX. Ianuarii , fole.
mni formula , ( c ) in fcholæ magiftrum ab Epericnfibus euocaretur ; iam tum in Hun
garia , forte inter Saxones Scepufiacos , fcholas apperuiffe exiftimandus eſt. Enim
vero , egregie adeo , & ab morum integritate , & ab infigni eruditionis laude , eius
vrbis magiftratibus cognitus fuit , vt diferte illi quidem : Etfi alii quoque , in electio
nem venire potuerunt ; nos tamen illis omiffis , H. V. munus id , & officium rectoris fcho
læ noftræ ; quod felix & fauftum fit ; offerimus : cum aliis de cauffis ; tum , quod de eius
pietate & eruditione , nobis omnibus , optime conftet.
III. Obfequutus inuitamento ei BOCATIVS , toto , & quod excurrit , luftro ?
Commu-
Mufis Eperienfibus , fumma bonorum omnium adprobatione , moderabatur.
nem certe Hungaria Superioris præceptorem dixiffes ; ita in eius difciplinam , nobilis
adolefcentia certatim confluebat. quam ille , non litteris tantum , quæ funt fchola.
quodamodo propria , folerter formabat ; fed iis præcipue ( d ) artibus fubigebat, quæ,
cum toti vniverfim vitæ ; tum adminiftrandæ olim reipublicæ , funt neceffaria. Meruit
vero , infueta hac , laudatiffimaque adfiduitate , vt non vulgo modo , verum apud vi-
)( ros

a ) Didici id , ex litteris Senatus Leutfcbouienfis , quas legefis in Appendice Epiftolica

HVNGARIDVM eius , p. 446. Non ergo , nofter hic confundendus eft , cum IOHANNE BO-
CATIO , Hetrufco illo , qui non ætate modo ; nam An. M. CCC. XII. Certaldi apud Floren-
tinos natus fuit ; fed eruditione etiam, Lufatum hunc , infinitis modis antecelluit. Vide paffim
Lexica Hiftorica , atque Biographes Eruditorum.
b) Habes eius rei idoneum ad coniectandum indicium , HVNGARIDVM Lib. II. p. 161 .
c) Legi ea poteft , in laudata HvNGARID . Appendice , p. 468. fequ.
d) Documento eius rei funt , plenæ, optimorum præceptorum , elegiæ'; altera , de Ori.
gine vera Nobilitatis , HVNGARID. Lib. II. p. 165. altera , manu quafi deducens , ad Verans
Nobilitatem , Ibidem p. 173. fequ.
Dec. I. Monument. VII.
 f

Præfatio.

ros fimul principes , MAXIMILIANVM Archiducem ; ( e) SIGISMVNDVM Báthory ; Harde-

ckium , Teuffenbachium , Schvendium, Simonem Forgáchium , (f) Homonnaios , Ká
tayos , Soofios , Darboltzios , vt nobiliffima nomina alia taceamus , in præcipua fuerit
exiftimatione. Hanc , fuo merito , celebritatem adfequutus , non vnis , fummorum vi-
rorum , precibus , RVDOLPHO CAESARI commendatus eft , vti hominis docti , & in com-
mune vtilis , virtutem , iis præmiis remuneraretur , quæ , & fplendoris haberent plu-
rimum , & auctoramento effent , Mufarum per Hungariam alumnis , ad folidæ elegan-
tisque eruditionis , acre atque indefeffum ftudium .
IV. Atque id fane , augufto prorfus ac liberali animo , præftitit RVDOLPHVS.
Abierat tunc in confuetudinem , vt nemo , nifi miles , & qui præclari quidpiam in bel-
lo facinoris ediderat , equeftri prærogatiua donaretur. Vix contra , quisquam littera-
tæ Palladis fatelles , emergebat , qui , præter laboriofam , fed fterilem omnino quantiuis
muneris procurationem , eximia quadam , ne dicam , equeftri dignatione , cohoneftarc-
tur : fiue , quod in illa temporum perturbatione , rari fuperabant , qui fe totos Mufis per-
mitterent , elaborarentque aliquid , vltra vulgi modum ; fiue , quod ita hominum fue-
runt ingenia , quemadmodum Poeta ( g) queritur :
Ipfe licet venias , Mufis comitatus HOMERE ,
Si nibil adtuleris , ibis HOMERE foras.
Aurea nunc vere funt fecula , plurimus auro
Venis bonos:
RVDOLPHVS , certe , et fuapte natura , in eruditos propenfus , & fuorum commenda-
tione inuitatus , alium multo fe præftitit : quando , Jobannem hunc Bocatium , poe-
tam primo laureatum crearet ; tunc ordini etiam equeftri , adfcriberet. quam ille CAE
SARIS indulgentiffimi benignitatem , fuo more , palam , gratusque decantauit : ( h )
Aurea cum Ducibus , des laurea ferta Poetis ,
Quas bene diuitias , Maxime CAESAR babes.
Aurea das Ducibus , mihi laurea ferta R.VDOLPHE !
Sic aurum & laurum det tibi fancta Trias !
Aurea fic redeant TE Cæfare fecula , fic TE
Aurea , fed fero , ponat in aftra DEVS !
Gratulati BOCATIO funt , geminos eos honores , cum multi alii , tum FRIDERICVS Tavb-
MANNVS , ( i ) fidus illud ætatis fuæ Poetarum ; nam fic de armis eius cecinit :
Hæc galea , inquit , bic clypeus , gentis funt arma Bocate ,
Qualia nobilium femen equeftre gerit.
CAESARIS boc donum eft : aquile quando arma biroftri
Stringeret Hungarico luna bicornis agro.
Noftrum eft virtutem bene geftis quærere rebus:
Virtuti pretium ponere , CAESARVM EST !
V. Hæc a CAESARE profecta funt omnino ; cum interim , in ornando BOCA-
TIO , nemo non bonus , pro eo , atque id ad fe pertinere exiftimabat , rebatur elabo-

randum. Sub idem fere tempus euenit , vt Caffouienfes magiftratus , Eperiefino , de-
uocarent BOCATIVM , fcholæque fuæ moderatorem ftatuerent. Dabo epiftolam ;
vt eius ætatis hominum ingenia , pernofcantur. Pofteaquam , aiunt , proxima bieme ,
M. Albertus Gravverus , e fchola noftra , cuius ipfe rector biennio fuit , in Germaniam
difceffit , ea nos in primis , bos ipfos totos menfes , cogitatio tenuit , equemnam dignum
babere-

e ) Profequutus eft eius laudes , infigni carmine , HVNGARIDVM Lib. I. p. 51. & p. 125 .
Reliquorum , quos memorauimus nomina , paffim inibi legas.
f ) Præcipue , obitum SIMONIS FORGACHII luxit , elegia lectu digniffima , HVNGARID. Lib.
V. p. 412. & in Appendice Epiftolica , p . 461. Filios autem fuperftites : Francifcum , Nitrien-
fem Epifcopum ; Sigismundum , Michaeleve & lobannem , efficaciter folatus eft , Lib eodem,
p. 411. fequ. cum lugubri , ad vrbes Hungariæ celeufmate p. 423 .
g ) OVIDIVS , de Arte fua.
h ) In ipfo HVNGARIDVM aditu , fub lemmate : DIVO RVDOLPHO II. ROM. IMP. Avov-
STISS. HVNGARIAL & BOHEMIAE REGI , &c. Gratias agit autor , pro laurea & nobilitari titulo.
i ) In Schediasmatibus Poeticis innouatis , An. M. DC. X. in 8. Witteb. p. 710. Adde
eiusdem Anagrammaton , Lib. III. p. 787. INSIGNE , & in Scute, & in Galea , Ciconiam refere-
bat , Poetam laurea redimientem : e Gales , duobus laureatis vexillis , prominentibus. quorum
dextrum , aquila bicipitis ; finiftrum , luna ac ftellæ , fimulacris , confpicuum fuit.
 Præfatio.
baberemus , quem in Gravveri locum fublegeremus. Nam , ipfa iuuentutis noftræ fre-
quentia ,fuo certe iure pofcere a nobis publice magnam curam videbatur , deligendi eius,
qui ei iuuentuti, recte atque vtiliter præficeretur. Is , cum Tv, vnus præter ceteros ,
multorum prudentium virorum teftimonio & prædicatione , eo dignus munere videare ;
Magiftrum TE, & rectorem iuuentutis noftræ fcholaftica , communi omniumfuffragio, eli
gimus & vocamus , penfionesque omnes , ftipendia & commoda reliquorum rectorum pro-
mittimus , & beneuolentiam noftram deferimus. Qua in re , cum facile videas ipfe , quan-
ti Tuam, in inftituenda iuuentute , fedulitatem faciamus , erit tuæ humanitatis dare ope
ram , vt , quam TIBI fcholafticæ pubis docendæ regendæque curam atque prouinciam ineun
dam deferimus , leto atque alacri animo , prima occafione , fufcipias. Reliqua. Datum
Caffouia , die XI. Maii , anno M. D. XCIX. Judex & iurati ciues Caffouienfes. (k)
VI. Obfecundauit Caffouienfium huic voluntati , co promtius , nofter ; quo
magis in lucris adhuc fuis deputabat , educanda iuuentuti operam , celebri adeo loco,
nauare poffe. Vix autem , vnicum in fchola luftrum , exegerat , bonus ille , cum ci-
uica multitudo omnis , ita virum doctum & recti obferuantem , adamauit , vt nihil du-
bitarit , communi eum fuffragio in fenatum adfcifcere. Confenfere in eam ciuium o-
ptionem , P. C. vltro ac lubentes : quando , & prudentiam hominis , & ardens egregii
publici ftudium , quod in eo præcipue eluxit , cognitum habebant. Nouis iftis hono
ribus , procul omni ambitu , magna populi adprobatione , auctus , adeo nihil de ſcho-
lafticorum laborum adfiduitate remifit , vt congeminarit etiam curas , ne alterutri mu-
nerum , ´aut vmbratico illi , aut ciuico huic , magis fe permitteret . Ergo , & fena .
tum frequentabat continenter ; neque deferebat fcholas : temporis rationibus ad eum
modum fubductis , vt quod a munerum altero vacabat , alteri id , quam follicitiffime,
impertiretur. Adeo , ne tunc quidem , fterilis eum cathedræ pœnituit , cum relicto
puluere vmbrisque , in opima celebritate verfaretur : magiftratum certe ciuilem , fcho-
laftico alteri , pofthabuit femper.
VII. Cum hæc fui documenta , aliquamdiu exhibuiffet vrbanus prætor

creatur , forte , vti effet dicterio illi , apud IVVENALEM , ( 1 ) locus :

Si fortuna volet , fics ex Rhetore Conful;
Si volet hæc eadem , fies ex Confule Rhetor.
1
quam ille tamen conuerfionem in deterius , non modo non fubiit ; fed geffit etiam
in adflictiffima tunc vrbe , magiftratum eum , ad inuidiam vfque , feliciter , & infigni
cum moderatione. Reuera enim animus ei fuit : ( m )
Rerumque prudens & fecundis
Temporibus , dubiisque rectus.
Vindex auare fraudis & abftinens
Ducentis ad fe cuncta pecuniæ ,
Confulque non vnius anni.
Sed, quoties bonus atque fidus
Iudex , boneftum prætulit vtili ,
Reiecit alto dona nocentium
Vultu ?
Hactenus , præclare omnia , inoffenſe ac propemodum irreprehenfibiliter , admini-
ftrauit BOCATIVS.
VIII. Sed, cum ille ad hunc modum , & vrbis fortunam tuetur , & fuam ; _col-
lectas in gremio tempeftates , magno rerum omnium motu , in Hungariam effudit Tran
filuania. Nollem tunc , maculam nomini fuo adfperfiffet nouus homo : quod fecit
tamen fi ISTVÁNFYO (n) credimus. Hic enim vero , cum nouarum rerum , quas Bors
KAY commouerat , exordia altius repetiiffet ; de earum incrementis : Caffouienfes , in-
quit , ciues , prætore urbis , Iohanne Bocatio Silefio , rigido Lutherani dogmatis affecla,
operam in primis nauante , ftatim poft pugnam , a noftris , ad Adorianum male pugnatam,
Stephanum Hertzegum, ad Botskayum , Debreczinii , fpoliis , aliena perfidia partis, diui
dundis

k) In Appendice Epiftolica , ad Hungarid. Lib. p. 471,

1 ) SATYRA VII. Lib. III. 197.
m ) HORATIVS , Carminum Lib. IV. Oda IX. 35.
n ) Libro XXXIII. p. 815, 8.
 Præfatio.

dundis , ac muneribus ad Turcas focios mittendis , intentum , miferunt , vrbemque in

eius fide ac poteftate futuram , nunciauerunt. Atque , ftetere omnino promiffis , proca-
cis confilii homines ; quando , Blafio Lippaio , cum mandatis Botskaii aduentanti
portas adaperuere. Præcipuam hic certe culpam , an crimen ? BOCATII fuiſſe , iterum
ISTVÁNFFYus inibi auctor eft : Lippaio , inquit , Caffouiam venienti , Bocatius prætor
reliquique ciues , nibil cun&tati , portas aperuerunt , ac in fidem & clientelam Botskaii
accepti funt.
IX. Hic nimirum torrens ille fuit , qui in transuerfum fecumque rapuit Bo-
CATIVM , profecto immemorem , quo fe nuper loco CASAR Collocarit : cum , non
laurea modo poetica ; fed nobilitari fimul prærogatiua , donauiſſet hominem alienige-
nam , & a iure ciuitatis Hungaricæ fecretum. Tunc vero demum , Botskaii ftudiis
adeo fe permifit nofter , vt neque legationis partes , quam hac epiftola expromit, Car
fouienfium nomine, obire detrectaret ; & , quod mirere , ad Principes Germaniæ , publi-
ca , noui Principis , auctoritate , mitti fe pateretur. Atq; hæc quidem ad Botskayum
profectio , quod pro eius ingenio temporis , neceffitatis potius videri poterat , quam
Tubidinis , habebat honeftæ quidpiam excufationis : quippe quod , ad pacem confo-
cillandam adtinuerit ; fed , quod principes Imperii obire , & in partes Botskaii trahe-
ne , fufceperit ; id vero , obftinate , in rerum nouarum ftudio , voluntatis fuit indi-
cium , vti ex fe inglorium , ita noxium BOCATIO. Audiamus ISTVÁNFFYVM (0) facinus
exaggerantem : Solutis Carponenfibus comitiis , BOTSKAYVS , Iohannen Bocatium , qui
fummæ gratiæ locum apud illum obtinebat , adprincipes Germanice , legationem fufcipere
voluit , eumque litteris & pecunia inftructum , ab fe dimifit. Qui ; cum per Poloniæ fi
nes itinerefacto , ad Henricum Iulium Brunfuicenfium & Luneburgenfium Ducem , ad-
puliffet ; quod nullas a Cæfare , cuius imperio Germania fubiacet , litteras haberet ; abs-
que quibus , bomini peregrino , & aduerfæ factionis , vrbes & regiones perluftrare cau-
tum effet ; pro exploratore captus fuit , & in carceres conditus. Atque hic quidem , le-
gationis Bocatianæ , inuito Mercurio fufceptæ , & exitus fuit , & fructus . Anno certe ,
MDCVI. ad diem IX, Septembris , adhuc in cuftodia detentum fuiffe , preces (p) con-
docent , quas eius cauffa , Botskaii legati , MATTHIE Archiduci , Viennæ admoue-
runt. Ioannes Bocatius , aiebant , qui nullo malo fine , per D. Botskay , & regnicolas ,
in Imperium expeditus fuerat , iam , vtifertur , captiuus detinetur ; efficere benigne digne-
tur fua Serenitas , vt Sacra Cæfarea Regiaque Maieftas , eum dimitti , clementer iuberi
velit, Quod & ita eueniffe crediderim .
X. Nam , rediit omnino ad fuos Bocatius ; fed tunc fere , cum diem fuum ,
aqua intercute , an veneno ? Caffouie obiit BOTSKAYVS .
O curas bominum ! quantum eft in rebus inane ! (q)
Atque poterat omnino , ad fe , ex hoc itu , rediiffe Bocatius : fecumque penitus e-
xiftimaffe , aulæ , temporariæ in primis , qualis BOTSKAII fuit , præcipitia. Ecquis
enim prudens , non accinat SENECAE , (r ) vitam , ab aulæ negotiis , feiunctam ,
fuo exemplo , laudanti ?
Stet , quicunque volet
Aula culmine lubrico ;
Me dulcis faturet quies ,
Obfcuro pofitus loco ,
Leui perfruar otio.
Nullis nota Quiritibus ,
Aetas per tacitum fluat !
Sic , cum tranfierint mei
Nullo cum ftrepitu dies
Plebeius moriar fenex .
Verum

) Libro XXXIV. p. 838 , 30.

p) Infcribuntur eæ : Poftulata Legatorum Sereniffimi D. Botskay . & ei adbarentium
Hungarorum , exbibita Sereniſſimo Arcbiduci Mathiæ , Die IX: Sept. An. M. DG, VI. ni MSC.
q) A. PIRSIVS FLACCVS , Satyrarum initio.
r ) Tarists , Actu II. 391 .
 し

Præfatio.
Verum ea fuit mobilitate animi , grauis iam ætate , BOCATIVS , vt tribus poftea lu-
ftris , nouas res molienti , GABRIELI BETHLENIO , adhærefceret iterum ; fiue , quod
nequiuerit aliter , Caffouienfium fortunæ implicitus ; fiue , quod paffus fe eft illici
qualicunque honoris acceffione , qua eum honeſtarat auxeratque Tranfiluanus . Nam ,'
ita in eius ætatis fchedis legiffe me , confcius mihimet fum ; & in confiliariorum nu-
mero cenfum ; & Bethleniane Bibliothecæ ; fi quam ei fuiffe credamus ; præfectura
ornatum , floruiffe , irrequieti Principis gratia. Adfirmat fidem , fcita Bocatii , quam
Bo poffideo , icon , fenem eum , & ex ætatis eius more , habitu ad grauitatem facto , in-
dutum , atque media in bibliotheca , menfæ adfidentem fcriptoriæ , referens.
XI. Ceteroquin , nunquam Mufas fuas faftidiuit BOCATIVS : curas certe, qui-
bus vrgebatur , publicas , litterarum fubinde auocamentis , interpunxiffe , idoneis
auctoribus , accepimus. Sunt , qui credant , geminam Hungariæ conuerfionem, Bots-
kayanam (s) alteram ; alteram Bethlenianam, quarum ille pars aliqua fuit , litteris conf
gnauiffe, BOCATIVм. quas nobis tamen lucubrationes , aut fata ipfa inuiderunt , aut ge-
nus illud hominum , quod oppreffos labores alienos, ætate fenefcente , non vertit mo-
do in rem fuam ; fed venditat etiam pro fuis. Ergo , præter HVNGARIDVM (t) Libros
Quinque , nihil , quod fciam , Bocatiana induftriæ , habemus refidui. His iam , COM-
MENTATIONEM EPISTOLICAM , quam prenfas , Lector beneuole ! ex manufcripto Ofztro-
fitbiano codice decerptam , addimus confulto ; yt Rakofianæ folemnitatis eius , quam
ne ISTVANFFIVs quidem neglexit memorare avráTTE exftet. hiftoria. Nam , habent

hoc fibi proprium , eorum narrationes , qui vifa referunt ; vt , & penitius in animum
defluant ; neque , fi rite fe habeant omnia , fufpicioni locum temere faciant. In A-
pendicem , IAVRINVM REDIVIVVM , cum Propemptico Vatidico , quo Hardeckium , in-
fauftum nomen , auctor , fic fatis pie profequutus eft , eo confilio conieci , vti ha-
beant Lectores , vnde , partim Hungaridum eius libros , exiftiment ; partim recogno-
fcant , vrbis > a barbaro , haud fine numine , recuperatæ , hiftoriam .
XII. Plura , de BOCATIO , dicere non habeo : hæc fuffectura credo , ad vin-
Cree
500 dicandum ab obliuione , virum doctum , & dum fecum habitabat , reip. commodum .
Id conftat , vixiffe eum in matrimonio . quod , vel folius foceri , viri eximii , caufſa ,
DOU
monendum eft : quippe cui, iftam , in Epitaphio, laudem , (u) circumpofuit nofter :
Ore vno linguas tenuit feptem : Hungarus , Aufon ,
Hebræus , Græcus , Sarmata , Teuto , Getes.
Trinus eum varias CESAR legauit in oras ,
Bizanti longas traxit in vrbe moras.
CTT

Quis hæc in ciue Eperienfi ? nam , honeftiffimo ei ordini adfcriptus fuit. Adeo tunc,
litterarum ftudia , linguarumque cultus , apud fummos , & imos , in pretio fuere.
Illud comperiffe haud potui , quando , quoue rerum fuarum habitu , fatis conceſſe-
CUS ! rit BOCATIVS. Leti memorem vixiffe, ex fua , ad amicos adlocutione , condifcas. Ita
Ecos vero ad hos : (v) AMICI ! BOCATIANO TVMVLO , SI MERETVR , HOC SVPERADDITE !
BOCATII recubant , beic offa fepulta IOANNIS ,
Cuiftudium PIETAS , atque POESIS erant.
Tv Lector vale ! & noftra hac opera , fi lubet , vtere. PISONII , A. MDCCXLII.
Calendis Februarii.

s ) Id fane de Botskaiana tempeftate , liberaliter pollicitus eft , BOCATIVS ipfe , Com-

mentationis huius Epiftolica , Epilogo , fiue s. XXIV. p. 336 .
t. ) Infcribuntur hi : M. IOANNIS BOCATII , Poeta laureati Cæfarei , HVNGARIDOS LIBRI
POEMATVM V, quorum I. Martialia, feu Bellica ; II. Encomiaftica ; III. Nuptialia ; IV. Miſcella-
nea ; V. Sepulchralia continet. BARTPHAE , excudebat Iacobus Klöfs , A. 1599 .
u. ) HUNGARIDOS , Lib. V. p. 426. IOHANNI BILSIO nomen fuit,
v. Inibi

SPECV.
X -X
 SPECVL V M.

PRISCAE HVNGARORVM MILITARIS

DISCIPLIN AE ,

Ex BONFINII , Dec. IV. Lib. VIII. pag. 643. fequ .

depromptum ,
Vt babeat , quod intueatur Gens noftra , iuftis belli ftudiis , ex longa
ceffatione , poftliminio initianda.

Bi inter turmas REX prodiit , filentium indictum , non folum viris , verum etiam e-
VBi quis , religiofe feruatum. Adlata , primi agminis in medium figna , e manu fua ,
præftantiffimo veterano , non fine folemni præfatione , diligentique præcepto commiffa.
Calcaribus ille carere , quod non fine admiratione fpectare vifus fum. Id factum idcirco
rebar , ne in maximo conflictu , præ timore concitato equo fugeret , fuaque fuge , reli-
quorum animos confternaret. Mox XII. enfes , totidem fecures , & claua, bene meren-
tibus date. Securiferi , enfiferi , clauiferique , vexilliferum circumftare. Deinde , tur-
marum ordines , ante vexilla conftituti , quorum finguli , ex quinque , & viginti equi-
tibus conftabant , vt numerus equitum , cum turmis confentiret. Proinde , turma cir-
citer octoginta equitum , ante figna præcedere , fubfequi totidem; reliqua demum agmina,
eodem modo inftituta. Ita quisque ordinem feruauit , vt , fi digito plus alio proceffiffet
imperatoris , quam maxime circumfpecti fæuitiam, reformidare cogeretur. Tantum vbique
vigebat obfequium , tantus timor ac reuerentia , cum Imperatoris amore coniuncta , vt
dicto citius , imperata quisque præftaret , vitam , dum imperio fatisfaceret , pro nihilo
duceret. Tantum eft vbique filentium , vt non modo , præter Imperatoriam , nulla bu-
mana vox ; fed ne vllus quidem equorum binnitus , vfquam fit auditus , inftitutum.
Deinde , quodque agmen , procefferat , dato figno , ante principis ora , belli fimula-
crum agere , & nunc in cuneum , nunc in orbem , nunc in trigona , tetragonaue , aut
in forficem, & ferram mutata acie , verti. Reliqua.
Et paullo poft : Sed , cum difciplinam militarem , moresque fanctiffimos , quibus
MATTHIAS , Hungaros educauit , mecum ipfe confidero , aliquandiu in caftris diuerfatus ,
ne minore quidem admiratione conficior. Nufquam gentium milites fpectare licuit , ca-
loris & frigoris , item , laboris & inedia tolerantiores , qui ftudiofius imperata faciant
lubentius dato figno pugnam ineant , fe morti promtius exponant. Item , qui militarem
feditionem magis deteftentur ; in caftris quietius boneftiusqu viuant ; fefe religiofius a-
e
gant ; tumultus magis abominentur & rixas ; colant auidius temperantiam & caftita-
tem ; & ab omni blasphemia , periurio , illegitimaque venere , fint magis alieni. Ma-
xima pars equitum , quibus vxores fint & liberi , triennium quandoque affiduo militare
coacta , nunquam coniugii fidem violaffe creditur. Fortitudinis & patientiæ funt plus
quam Lacedemonie. Hieme , iuxta atque æftate, caftra frequentantur. Et , quod meis
bifce oculis , fæpe vidi , fub niuibus ac terra , ne obfidionem deferant inftitutam , toleran-
ter bibernant. Vnde , murum fæpe modo prodeunt , ftationibus totam noctem , tefferario-
rum iuffu , equites adfunt , neque loco mouentur , neque de rigenti algore queruntur.
Et quamuis plerisque membra , vefaniente frigore obftupefcant ; inuicto tamen animo cun-
Ex quo
Eta patiuntur. Liberos in caftris alunt , ibique militaribus ftudiis informant.
fit , vt gens Hungarica , bello afpera , ita , inftitutis , ductu, aufpiciisque CORVINI , accre-
uerit vt , cetera.
Adde , TOBIAE COBERI , Hungarorum , in metandis caftris , & inftituenda
aquatione , prudentiæ encomium , OBSERVATIONVM MEDICARVM CASTRENSIVM , Decad.
I. Obferu. VII. p . m. 39.Non funt , inquit , laude fua defraudandi HVNGARI noftri :
qui in metationibus caftrorum , munditiem obferuant longe ftrictius , quam alia nationes.
In aquationibus quoque , circumfpectiores funt , non quasuis lacunas & voragines exhau
rientest quod plerumque noftrates , ad potandum nati , pofthabitis fordibus quibusuis ,
fauces , mox euanido liquore , paullum delibutas reddentes , ftrenue factitant ,
Lambendi forbendique finem , prius non facientes , quam cum ranis, in
ftygia palude , circumnatent.

IOAN-
 •$ )( • )( s@ 317

IOANNIS BOCATII ,

CONSVLIS CASSOUIENSIS

" COMMENTATIO EPISTOLICA.

S Y N O P S IS.

Legatio BOCATII ad BOTSKAYVM ius- Altera Caftrenfis pernoctatio : Bo-

fu Magiftratus Caffouienfis fulce- catius inter familiares Botskay cen- .
· fetur Homonnay aduentus & fta-
pta ; eius profectio : S. 1.
tio : ridicula Bocatii equitatio ,

Bocatii formido haud inanis , vbi affe- quam is false excufat : eius , cum
cuturus fit Botskayum : quem falu- Principe Botskayo colloquium : §.9.
tat & fequitur : S. 2. Venatio ab exercitu , ob iter infti-
1 tuta : auíum multitudo : iocus
Itineris ratio : iuftæ Bocatii lachry- Bocatii & cogitationes feriæ : S. 10.
mæ & querelæ ; §. 3.
?
Quo ritu acceptus fit a Turcis Bots-
Vaciæ adpropinguat exercitus,in cam- kayus : Turcarum ad nos coho-
pum Rakofch profecturus : Cam- neftandos facti ordines : feftiuus
pus Rákofch , quis ? - 5. tormentorum Budenfium fragor :
4.
Vezirius, in ripa Danubii nos præ-
Bocatii follicitudo & tacita expoftu ftolatur in tentorio : Botskay, in
latio erigitur á comitibus & au- deftinatum fibi tentorium diuer-
læ familiaribus : S. 5. tit. S. II.

Quomodo fe metu exonerauerit : S.6. Itur in tentorium Vezirii : qua illic

pompa & habitu federit Vezirius :
·
Quo fuerit in ftatiuis animo : §. 7 eius confiliarii : corporis cufto-
des : intranti tentorium Bots-

Quies nocturna : profectio exerci- kayo occurrit Vezirius : quem ge-

tus aduentus in confpectum Bu- mino ofculo honorat Botskay, co-
dæ : Caftrorum ad amniculum Ra- mites item fui: S. 12.
kofch metatio : Baffæ Budenfis a-
micus occurfus , eiusdemque redi- Habitus corporis Vezirii : Agæ , pro-
tus Budam : §. 8. xime adfidentis : init per interpre-
Mmmm tes

Decadis I. Monumentum VII.

 o
is ii ntati lica
318 . Joann Bocat Comme Epifto
tes colloquium proferuntur mu- uis Botskaii oratio , coronam vt
nera : Vezirii monitio ad Botskay- donum,haud vero vt diadema, acce-
um: Botskayus vefte Turcica in- ptantis : quam ad Hungaros comi-
duitur : tunc & comites fui : Bo- tes repetit valedi& tio , inter am-
catii iocus plexus mutuos , inſtituta : ·
S. 13. S. 18.

Itur ad prandium habitu Turcico , di-
fcumbitur : conuiuii defcriptio face-
ta : Hungari manent impranfi :
conuiuii deteftatio : mufica qua-
lis ? ·
S. 14.
Quibus, contra, donis Botskay hono-
rauerit Vezirium : Janitfcharus cy-
gnum in Danubio traiectum, quafi
lætum cmen , Botskayo adfert : di-
fplofiones nouæ : §. 19.

Surgitur ab accubitu , poftea menfis In Vrbem abire ftatuit Bocatius :

direptis : Botskaii , cum fuis , in ten-
torio facetiæ : S. 15.
Inuitatur denuo ad Vezirii colloqui-
um fermonis initium a Trans-
filuania ductum : Vezirii quæftio-
nes captiofæ : qui ei interfuerint :
Agæ Janitfarorum dignitas : Eunu-
chi folertia interpretum adten-
tio : §. 16.
Refponfio Botskay ad quæftionesVe-
zirii : huius, ad Botskayum oratio,
fpeciofe mendax : de bello conti-
L
nuando interrogatio : remotis lon-
giùs arbitris , colloquium fecretiùs
inftituitur : S. 17.
Bocatias Vrbem Budam adire percu-
pit, commilitonum exemplo exci-
tatus : Botskay, a Vezirio , gladio
præcingitur vefte preciofa indui-
tur : redimitur corona aurea : gra-
iter eius Budam fufceptum : ad-
uentus : Vrbis defcriptio : fordes
in aditu : intùs foeda omnia : mer-
catus qualis Chriftianorum Pres-
byteri querelæ, & ftatus comploran-
dus : Bocatii dolor : S. 20.
Arcem exteram perluftrat Bocatius :
ab interioris aditu arcetur : eius ha-
bitum per portain rimatur : exit
ex Vrbe : venitPeftinum , ruinis fœ-
dum : S. 21 .
Bocskayum Vaczouiæ adfequitur, qui
illic , noua a Tranffiluanis corona
donatur : S. 22.
Iter Carponam fufceptum : quorfum
Legatus Cæfaris, Sigismundus For-
gach , aduenit : coeunt induciæ :
mittitur Viennam ,ILLésнáZIVS : e-
ius laus : S.23.
-
Epilogus . S. 24.

§. I.

Ofteaquam , Amice mi ! de voluntate & mandato Se

reniffimi & benigniffimi mei Principis , ciuitas no
Legatio ftra Caffouienfis , vt reliquæ ciuitates & Comitatus vt
BOCATII ad
BOTSKAIVM riusque Hungariæ , nuncios, aut legatos, ad ipfius ca-
iufiu Magi- ftra, vbi vbi illa effent conftituenda , mittere coge-
ftratus Caf-
fouienfis fu retur, mihi, aliisque duobus , prouinciam huius profectionis , irro-
fcepta : gaffet ; inftructione certa , quidnam ( a ) in comitiis habendis , pro
bono reipublicæ proponendum effet ? prima Nouembris die Caffo-
uiæ manfiffem , veríus arcem Fülecum , ratus eodem Principem ad-
pulfu-

a ) De Carponenfi hoc comitio , lege ISTVÁNFFIUM Lib . XXXIV. pagin . 835 .

fequ. quem confulemus fæpius.

b) Co
 De Legatione fua ad Stephanum Botskay. 319
pulfurum , me contuli . Comperto autem illum , ad arcem ( b ) eius profe-
tio.
&
Nouograd iter facere, perrexi & ego, donec in oppido Gyarmath , ple-
nius edocerer , Principem , Vacini , quatuor , a Pefto & Buda , mil-
liaribus , velle fubfiftere , ibidemque conuenturos Regnicolas .

§ . 11 .
Hoc vero , non exiguam mihi iniiciebat formidinem ; tum, Formido
quod vicinitas ifta Turcica , fufpecta ; tum quod res periculi plena , haud inanis:
meo videretur iudicio . Quoniam tamen interea , fecus facere non
potui , neceffitatem meam , ex legitima officii vocatione metiens ,
& euentum fuperis committens , fubfecutus fum caftra Principis ,
vbi affecu-
quæ , nocturnum faciens iter , in filua quadam , loco , Diuæ quon- cutus fit
dan Margarethe , dicato , fixa reperii , & orto die , medio millia- Botskayū :
ri Vacino diftare comperii , ratus non procul ab arce No-
uograd me noctem egiffe. Mane , vbi iam caftra mouerentur
plorato Principis tentorio , ipfum conueni , & litteras , vt vocant , quemfequ
tat & falu-
i-
credentionales , obtuli , humaniter exceptus , & ordine demonſtrato tur.
inter media agmina , fubfequi fum iuffus.
§. III .

Proximo deinde fuperato monte , Danubium confpicio ad Itineris ra-

dextram , monſtrantibus mihi quibusdam , montes & filuas loci , vbi tio :
arx Visegrád effet. Sub defcenfum de eodem monte , video ma-
gnam & porrectam planiciem , fegete auctumnali , longe lateque
lætiffimam & ridentem , oculis tamen meis & pectori lachrymas fuf- iuftæ Boca.
ficientem. Recordabar enim fæpius antea auditorum , amoenitatis tii lacryma
& querelæ.
& fertilitatis loci , mecumque tacite reputans , Ah ! dicebam , nifi
Mars impius , Hungariam , eo nunc anguftiarum & infelicitatis re-
degiffet , non ego cum ceteris , iam primum loca hæc peterem ; fed
ciuitates , Peftum , Budam , Strigonium , videre luftrareque poffem.
§. IV .

Hæc dum in animo voluo , propius Vacia adfumus. Inter- Vaciæ ad-
rogo : certumne fit , Principem hic , fubfequentes , & confluentes propinquat
exercitus
regnicolas præftolari , conuentumque celebrari velle ? Quid fit ? in campum
erudior , a fide digniffimo difco : Caftra hodie nobis in ipfomet Rákos pro-
campo Rákosch figenda effe , quo magis magisque perculfus , ego fta- fecturus :
tim metu

Obftupui , fteteruntque coma , vox faucibus bafit.

Lectione enim auctorum , & auditione perceperam , non pro- campus Rá-

cul a Pefto , iam a Turcis occupato , campi planiciem , Rákos nomi- kos , quis ?
nari , vbi quondam Hungaria adhuc florida , comitia armata , vt
CAESAR , de Gallorum inftituto fcribit , habere folita fit ; aut Regem
electura , vel de bello , contra regni fui hoftes gerendo , tracta-
tura.
Mmmm 2
§. V.

b) Comitatus cognominis caput , de quo vide , operis noftri Tom. IV. p . 136.
vbi & de Gyarmath, quod & Ipoly- Gyarmaib, ac præcipue ex poffefforum axioma-
te , Balafa-Gyarmath , dicitur , ibidem p . 131. de Fileko autem p. 74. De Vaczonia
egimus Tom. III . p. 112. & de Wiffegrado p. 470.

c) Fuit
320 Ioannis Bocatii Commentatio Epiftolica

S.
§ . V.
Adlabimur Vacia ruderibus , video præterire exercitum , &
Bocatii fol-
licitudo : impedimenta vlterius procedere. Nec Princeps fubftitit . Cogor fe-
qui. Proh dolor ! cogitabam , quid hoc rei ? hocne eft cum Cæla-
reis facere compofitionem , & pacis vtrinque agitare conditiones ?
Pofonium , Tyrnaviam , aut Galgocium faltem nos profecturos dicebant .

tacita ex- O vigiliam Sandi Martini ! mifer Poëta ( c ) BOCATIVS , hodie , vel
poftulatio : cras , victima eft futurus & hoftia Turcis. Socii , focii ! dicebam ad
meos , actum eft de nobis ! Ab inteftato decedimus ! en , quo per-
ducimur ? Thamyride ! Non huius , ad regnicolas perfcribens me-
minerat Princeps ; fed, vt tractationi de pace intereffemus , & de no-
ftris quoque communibus fuffragiis , cum Commiſſariis Cæfareis , eo
nomine , ratum aliquid & firmum , ftatueretur ,
O miferanda dies carbone notanda vel atro !
Fuimus , Amici ! Troes fuimus ! Hæc dum fono , exanima-
erigitur a tum , & comites , & aulæ principis familiares , erigunt , folantur.
comitibus Metum ponam , principem nobis cauiffe, nihil a Turcis timeamus.
& aulæ fa.: Iam illud effe tempus , quo oues , ( d ) cum lupis verfaturas , præ-
miliaribus
nunciatum fit. Quid facerem ? neque feruitio me eximere licebat.
Tenemus , inquiunt , lupum auribus, ( e ) Turcæ nulla fides ! cre-

dat ipfi Iudæus apella , non ego.

S. VI.
Terga damus interea Vacia , quibusdam promontoriorum
Quomodo Budenfium gnaris , cælo aliquantum nubilo , digito , Pefum & Bu-
fe metu ex- dam , intendentibus. Mihi autem locus monftratus , ita gratus vi-
onerauerit :
debatur , ficut arbores , Marcolpho ( f ) fufpendendo. Mox indi-

cio cogniturus , & ex vultu Principis argumentum fpei , vel metus,

fumpturus , penetro turbas , proximus Ephoro , rideat , vel angatur,
obferuo. Comitas , hilaritas , iterum aliquantum animant. Con-
filiarios , magnates , & proceres , aulicos , regis ad exemplum , to-
tos effe compofitos , video. Reddor quoque certior , Baffam Bu-
denfem , in caftris fuiffe cum Principe conatum , & iam ducentorum
equitum comitatum , ad agones ordinandos , præceffiffe . Turcas
aliquot equites , noftris mixtos, exultabundos adfpicio . Salua dicunt
omnia effe,

S. VII .
Quo fuerit Progreffi , vnum a Vacia , milliare , vel paullo plus , in du-
inftatiuis a-
neto quodam , pabulationi & aquaticni , non incommode , fubfi-
nimo .
i-
ftitur , papilliones eriguntur , ligna , magno ftrepitu ceduntur ,
gnes parantur. Eadem & ego facio , dubius nihilominus , morsne
vel

c ) Fuit ea ætate , BOCATIVS , Poëtarum , per Hungariam , facile princeps , quod

diximus in præfatione .
d ) Efaiæ c. XI . 6. 7. 8 .
e) Exftat prouerbium , apud TERENTIUM , in Phormione ; apud PLVTARCHVM , in
præceptis ciuilibus ; et apud SVETONIVM , in Tiberio. Dicitur in eos , qui eiusmo-
di inuoluntur negotio , quod , neque relinquere fit integrum , neque, nifi cum di-
fcrimine , tolerari poffit. Vide Chiliada..
f) Morio fuit , SALOMONI , Hungariæ regi in deliciis .
g) Si
 De Legatione fua ad Stephanum Botskay. 321

vel falus fit exfpectanda. Quæro ,

curro , interrogo , quorfum ,
propter Deum ! quorfum ? perditum ne nos, volentes ibimus ? Heu
mihi ! ytinam vel fydere meliori natus , vel nunquam natus fuiffem !
Antea Germanus homo , in patria , Turcismi fum infimulatus ; iam
eodem plane condemnabor crimine. Bono me iubent animo effe ,
craftinum diem nobis omnia fauftiffima , lætiffima , gratiffima , adla-
turum . O vtinam ! dicebam ; fed ego valde cuti noftræ timeo.
Turcas , egregiorum equorum feffores & ebriolos , hinc inde video 7

diſcurere , ridere , iocari , ludere. Blanda ab illis omnia. Me ge.

nius meus alio trahebat.
T.
§. VIII .
Fit vefpera , fit nox , eo cubitum incœnatus , mæroris & an- Quies no-
turna :
&
xietatis plenus. Cælum reducitur album . Pato , legatos aduen-
turos , vel adeffe Turcicos. Væ mihi ! mouentur iterum caftra ; nec profectio
adhuc in campo Rákos nos effe dictitatur . Confumitur eundo ma- exercitus :
gna pars diei. Hem ! adparet Buda , monftratur ad citeriorem Da-
70
nubii ripam , Sirmium , (g ) vrbs quondam celeberrima , iam de-
folata , vacua , rudera tantum & parietes , domosque & monia in
bonam porrecta longitudinem , demonftrans. Paullo inferius con-
CI:
fpicimus , Buda Veteris reliquias. Iam Budam adfpicimus totam , & aduentus
quia illa , loco eminentiori , fupra Danubii ripam fita eft , iam ar- in confpe-
reptam effe credebamus , diftantem adhuc medio milliari, Delabi- &
tumBuda :

mur ad fluuiolum , purum putum alueum. Progredior cum aulicis

A

eques. Hic , inquit , Princeps , efto meta ! Nemo hodie fluuium caftrorum
iftum transfcendito , Rákos eft ; vnde loco nomen. Caftra metari ad amnicu-
iubemur. Princeps , occupat tenerum tumulum , nos circumcirca lum Rakes
metatio :
CUS fiftimus, Ego porro fum animi dubius , & quid agam , in corde
mecum voluto . Aduolant fpeculatores Turcæ , Budenfem dicunt

aduenire Baffam. ( h ) Aduenit is eques , cum equitibus aliquot , & Baſſe Bu-
to peditibus Janicsáris , fplendidus & mundus maxime. Conuenitur denfis ami-
cus Occur-
BATH Princeps. Fit colloquium. Non diu moratur ille , honeſte exce- fus :
11 ptus , deductus ad ripam vfque Danubii ; vefpera ad crepufculum
vergente : credit fe nauibus , quarum ipfe ingreditur ornatiffimam , & eiusdemq;
ftragulis , & verficoloribus tapetibus. It clangor tubarum cælo, reditus Bu-
dam.
Mufici , eodem nauigio ſuſcepti , fyrenas æmulantur ; transuehitur ,
fuperat , & afcendit altitudinem Buda , prælatas fequens faces .
§. IX .
Nox mihi tota dura , & infelix , vltimam hanc reputo. Fa- Altera Ca-

mam , liberos , vxorem , & amicos dulciffimos , cógito. Libitinam ftrenfis per-
adoro , mortique facrifico . Mane furgitur , currus onerantur. Fer- noctatio.

Ve ri porro iubemur. Accerfor ego. Bocati ! inquit , confiliarius vnus

Principis , Dominus Petrus Mladosovvich , Te hodie vult Princeps ob-
feruari , vt perfonam tibi tradendam , tuearis. Vna cum Principe,
Nnnn qui

g ) Sicambriam fcribere debuerat ; nam Sirmium , quod conftat apud omnes ,

vrbs fuit Pannoniæ inferioris , inter Drauum & Sauum , fepofita.
h ) ALIM fuiffe , ISTVÁNFFYVS memorat , loco citato , qui Mechmetis Vezirii
nomine , falutatum venerat Principem BOTSKAIVM .

i) Ex-
322 Joannis Bocatii Commentatio Epiftolica
qui Vezirium conueniant , electi fumus ex omnibus fedecim inter
Bocatius in- illos , Tu vnus . Meum itaque cingas latus . En , lege chartam ! vi-
ter familia-
res Botskaii desne nomen tuum ? Video , inquam , generofe Domine ! iuffum
cenfetur : exfequor. Sedentarius hactenus , eques fio , per obliuionem , co-
thurnos indutus , quibus nulla calcaria . Dum accingimur , adeft ,

Homoñay ex caftris alteris Hungarorum , Magnificus Dominus Valentinus Ho

aduentus & monnay. Ceduntur pauci cum Principe ( i ) fermones, Idem Do-
ftatio :
minus Homonnay , cum fuis , pro cuftodia curruum , & impedimento-
rum , caftrorumque noftrorum , in fpecula , relinquitur. Fit ordo ,
fit acies. Pedites , agmine bipartito , præeunt ; equites , in turmas
& alas , diftinguuntur.Mihi , optio eft , medium tenere locum ;
qua Princeps , qua proceres eunt , & ego penetro : venio ad ordi-
ridiculaBo- nem primum. A principe confpicior , a Principe vocor : incitato ,
eatii equi- dum ire paro , curfu , nec quidquam, & fruftra pulfo calcibus equum
tatio :
loco fe mouere nolentem. Fio rifus , fio ſpectaculum ! Tandem
promoueor , & equi culpam , deprecor , & , quoniam Princeps , more
fuo , me Germanice fuauiter ridebat , & equi mei rufticitatem ; no .
lit , inquam , Serenitas veftra , meam admirari tarditatem , & calca-
rium obliuionem , fum enim Latinus eques. Aliis autem ioculo me
quam is fal- vexantibus , refpondeo : Nolite , boni Domini ! meorum calearium ir-
fe excufat : ridere , & fic perperam interpretari inopiam : cum vobis documento
fim , fugere me nolle ; fed firmo pede cum fua Serenitate , & vobifcum ,
ad quemuis fortunæ euentum fubfiftere , fifuerit opus, fortiter , pro de-
fendendo Principe, dimicare. Deinde , videt meus equus , fe ad Princi-
pem , numen aliquod , vocari ; tamen reftitat porro : obferuantiæ eft
fignum ; alias enim non monitum , currere fcio. Habet confuetudi-

eius , cum nem Afine Bileamitica. ( k) Tunc , modo Germanice , modo me,
Principe Princeps , Hungarice , adloquitur : Fuerimne Buda ? interrogat.
Botskayo , Nunquam antea , dicebam , & videndi vota fæpius , fpes autem nulla,
colloquium inquam , fuit. Iam trepidus adibo : confifus , juxta virtuti Principis ,

non interitus , fed vitæ meæ , meorumque , & falutis publicæ , dubio
pro-

i ) Exhibuimus eos , ex Ephemeridibus Homonnaianis , Tom. III. Operis noftri,

Aie-
p. 84. Hiftoriæ Vrbis Peftienfis Cap . II. § . XIV. hic omnino repetendos.
bat nimirum BOTSKAIVS , planeque inculcabat HOMONNAIO fuo ; Prudentis effe prin.
sipis , de futuris profpicere. Reliqua areane mandatorum capita, hae fuere. Elsőben :
Hogyha ennékem , kit Iften ne adjon , az Török miátt , mostani közikben való menetelem-
ben , valami nyavalyám történik , Magyar országot ne hadjad. Mafodfzor : Ha nékem
Jzerentsétlenségem efik az utamban , tehát az Magyar országi Urak közőst , Bathori Gá-
bort , mindeneknél fellyeb becsüllyed , és 8 véle értekezzél. Harmadízor : Rólam példát
vévén , ha mi rajtam történik , ſoha többé a' Török nemzetségnek , kérlek , ne bidj. Id
eft. Primo Si ex hoc meo ad Turcas abitu , aduerfi quidpiam , id , quod Deus auer-
tat , mihi euenerit , Regnum Hungaria , caue deferas. Secundo : Si mihi finiftri quid-
dam acciderit, in bio mea profectione , tunc vero, inter optimates Hungaria , Gabrielem
Báthory , vnum omnium, maxime colas , cumque eo rationes confiliorum conferas . De-
nique Tertio Meo exemplo moniti , cauete , infida Turcarum genti , vos vnquam cre-
datis amplius. Satis hinc conftat , quantum in Turcarum fide præfidii pofuerit
BOTSKAIVS. Nempe , palpitabat intus cor , & confcium fibi
Facilis , inquiebat , deſcenſus auerni ;
Sed reuocare gradum , hoc opus , hic labor eft !
k) Habes cius hiftoriam , Numerorum XXII. 23. fequ.
kk ) Fal
 De legatione fua ad Stephanum Botskay. 323

procul , auidæ. Optarem , iam ibi effe corpore , vbi fim co-
gitatione & mente. Securus , inquit ille , fueris, Bono tibi , tuis-

que , profectio ifta , ne dubites , erit. Quomodo , dic , placet mi-

litia noftra ? ad quod ego : Magis , Sereniffime Princeps , ac Domine !
placeret , fi iuftior ( kk ) effet exercitus. Cogitabam enim , propter
iactum aleæ , hodie , vel periclitandum , vel manu & ferro falutem
quærendam , & referrendam . Indignor , ait Princeps , ceteros non
to
adeffe , iuffos, nec aduolare. Non mirum eft , reddebam , haud ad-

huc omnes adpuliffe ; dies enim & locus , quando & quo profici-
fcendum effet , in literis Serenitatis Veftræ , non fuit indicatus , &
plerique funt opinati , Tyrnauiam (1) verfus eundum effe.

§. X.
Hæc , & id genus alia , dum familiariter colloquimur , fiunt Venatio ab
equitum ad latera , paffim excurfiones , clamores , exercetur vena- exercitu ob
iter inftitu .
tio. Leporum incredibilis copia , immittuntur , & iugo foluti in- ta :
Ore
fequuntur canes , leporum indagantes locum : capiuntur plurimi ,
00
capiuntur & coturnices viuæ , vel manibus. Adparet copia pha- auium mul-
10 titudo :
fianorum , vfque adeo , vt fi adfuiffent , ex volatu & cantu auium ,
quondam auguria petere gnari , ofcines , absque dubio , prodigii, &
ominum rerum futurarum , loco duxiffent. Mihi fubibat lectio Iv-
STINI (m ) hiftorici fcribentis , in Perfarum caftris , ex equo lepo- iocus Boo-
rem natum effe. Tacitus quafi ariolabar , pugnæ noftræ fignum effe, tii s
Mox , aftro meliore percitus , interpretabar benignus ; commeatu
enim noſtro , iam ex magna parte , abfumpto , follicitus de victu ,
benignitatem , & prouidentiam fuccurere diuinam , fum ratus : eo
maxime ad hanc erectus cogitationem , quod audirem , heri quoque
ne
captas fuiffe volucres , vt olim , teftibus facris literis , in deferto ,
at
quando DEVS , Ifraëlitico fuo populo , feruitutem Ægyptiacam fuga
cogita-
declinanti , coturnicum ( n ) copias , fub aufpiciis viri illius DEI , tiones cria
is Moyfis , largiter fuffecit. Remifi igitur aliquantum de confterna-

0 tione priori , ac fi me quisquam fic allocutus fuiffet : Surfum corda !

fume animos. Bocati ! DEVS eft , ifla , qui operatur. Secedo
a Principe.
§. XI .

Ecce nobis obuiam venit equitatus , & peditatus Turcicus ! Quo ritu
a Turcis ac
Nos fubfiftimus. Adeunt oratores Turcici. Princeps excipitur,gra-
coptus fit
tiæ aguntur , vota fiunt. Turmæ Turcarum , fupra modum , vefti- Botskayus:
bus , phaleris , ftragulis , auro argentoque , gemmis , & pretiofiffi-
mis lapidibus , cohoneftamentis pulcherrimis , ornatæ , comite luxu Tu
rcarum ,
& pompa , verfibus & carmine digniffima. Janitfchári , flos & ro- ad nos co-
bur militiæ turcice , bipartito agmine , continuo , & ferie longa , honeftan-
vna cum pedite noftro , præcedunt. Adhæc mufici , vocales , & in- dos,factior-
ftrumentales, melodias occinunt , morem in turcicum , quæ mox fe- dines :
Nnnn 2 qui.

kk ) Fallit ISTVANFFIVs , quando magnas copias , in iufti exercitus formam , co-

egiffe in hanc profectionem BorSKAIVM , fcribit loco citato , p . 836 , 30.
1 ) Videfis , fufe defcriptam eam vrbem , Tomo II. p. 6. vfque ad p . ICO.
m) HERODOTVS , non JVSTINVS , eius prodigii meminit, lib . VII . c. LVII. p. m . 402 .
n) Relatum id beneficium , a MOSE in litteras , lege , Numeror. XI . 31. 32.
nn ) Ea
324 Joannis Bocatii Commentatio Epiftolica

quitur explofio bombardarum , optimo ordine continuata ; fit ini-

Feftiuus tium a porta , & parte ciuitatis , quæ nobis vicinior. Perdimus

den- Budam , craffiffimis fumi nubibus & nebulis abforptam & inuolutam .
tormento.
rumBu
fium fragor Tandem , euacuatis , de turribus , & propugnaculis ipfius vrbis tor-
mentis ; horrenda tonitrua ex regia fuboriuntur : fimiliter fit , in
monte vicino , & caftro S. Gerbardi quondam dicto. Vt nihilfplen-
dori & magnificentiæ deeffet , globi tormentorum, aërem verberan-
tes , inftar fiſtularum nobis fuerunt. Obuia funt oculis tentoria Ve-

zirii. Equitatus & peditatus , ad planitiem finiftram , facto optimo or-

dine , confiftit , aliquot , cum Principe equitantibus , & ad tento-
Vezirius in rium , pro Principe exftructum , venientibus. Ad ripam Danubii
ripa Danu-
bii,nos præ- ex aduerfo propemodum arcis , erat Vezirius , ab illius tentorio
ftolatur in ad iactum lapidis , aliud Principi deftinatum . Ciues , Turcæ & Hun-
tentorio :
gari , cum pueris & infantibus , egreffi , rei nouitate, ad ftuporem
vfque nos exfpectarunt , puerulis voce , manu , digitisque , demon-

Botskay, in- ftrato Principe. Deducitur Princeps in fuum tentorium ; nos,quos

deftinatum fupra dixi , felectos fuiffe comites , traditis cuftodia feruorum equis ,
fibi tento- fimul intramus . Interuenit mora parua , dum Princeps fe adparat ,
rium diuer- adhæc , legati & oratores, ad Vezirium venire iubentur.
tit. Nos bini
præcedimus pedites , equitat ille , per bipartitum Janifcbarorum a-
gmen , veftibus , armis , & ætate confpicuorum , fpiffiffimum , & or.
dine vtrinque duplicato , arctiffime ftantium ; aliis Turcis nobilibus ,
Spahis , Agis , & fimilibus , ipforum poft latera , cum pileis albican-
tibus , præeminentibus , & fefe ad nos fpectandum , erigentibus.
S. XII .
Tum , ad oftium antemuralis tentorii Veziriani , peruenitur ,
Itur in papi-
lionem Ve- cuius cuftodia , erant viri fenes , barbis prolixis , & eminentibus pi-
zirii : Nos
leis , decore & magnifice veſtiti , & ad grauitatem compofiti,
intromittimur , fequitur Princeps , equo præ foribus relicto. In adi-
tu penitioris tentorii , confpicimus numen Vezirii , fedens in fella ,
qua
pompa & ad altitudinem fere vnius vinæ , indutum tunica & chlamide colo-
habitu fede- rata & picta , argentum & aurum referente. Penes ipfum , ali.

rit Vezirius quanto demiffius alter quispiam deus , quem Agam Janitfabarorum
eius confi- prætorianorumque fuiffe , deinceps intelleximus. Sed.confiliarii ad

liarii : dextram ; tandem , ad finiftram homines grandes , ftratis tapetibus

incubant , pedibus ad crucem actis . Poft brachium dextrum , video
corporis ftare iuuenem , angelo fimilem , perfica indutum ftola , lato , ad tres
cuftodes :
palmas, & artificiofiffime fabrefacto aureo cingulo , fuffultum , &
capulum frameæ turcicæ , in vaginam abfconditæ , eleuantem : & al-
terum huic fimilem , brachium finiftrum compofite obferuantem.
intranti Damus Principi locum ingredienti , quem fimul, ac Vezirii maieftas
tentorium confpicit , adfurgit , ad fex vel octo greffus obuiam procedit. Prin-
Botskayo , ceps , inclinato capite , latus dextrum & genu, exofculatur , & fimul in-
occurit Ve-
zirius , quem trat Vezirii templum . Refidet Vezirius vt ante : Principi , fella ru-
gemino o - bro holoferico obducta, quadrata, & absque ſuperficie ( nn) aliqua , de-
fculo hono-
rat Bots- cora , ad manum dextram , ex transuerfo , vt Vezirium intueri pof-
kayus : fet , datur occupanda, Nos, bis octo , ad morem prædecefforis , o-
mnia

nn ) En , faftus Turcici , documentum !

 De Legatione fua ad Stephanum Botskay. 325

mnia facere iuffi , ordine , manus & pedes Vezirii ofculamur.

Ofcu-
Vexi- comites i-
vt &
latur & tuus Bocatius , fere nafum humi illidens ;
tem fui.
rius quæftionem fubmitteret , quisnam effem ? Ipfe ego , cupidus ,
nunquam vifa , cognofcere , me adglomero , & Principi fio proxi-
mus ; ceteris , fub explicata tentorii , & eiusdem oftii , ala , fimul pom-
pam & ornatum præfentem , admirantibus , & fermonibus habitis
intentiffimis.

§. XIII .

Vezirii perfona perelegans , vultu compofito , ad maieftatem, Habitus

COM
& humanitatem pariter : quinquagenarium effe dixerim . Color vi- corporis Ve
sirii :
uus , oratio fuauis , mores virginei. Similis huius alter , Agam pu-
10 .
to , decennio tamen credo iunior , barba rotundula. Magnificum Aga proxi-

Dominum Georgium Thurzo , videre mihi videbar. Aga tamen ple- me

tis :adfiden-
niori facie , rubicundula , fucci plena , membra longe omnia orna-
♡
tiffima. Sufpexi duos hos plurimum , non arbitratus , inufitatæ a-
lias immanitatis barbaros , tam confpicuos , & animi , & corporis do-
tibus effe poffe. Erat Principi interpres , Gabriel Halmy , Nobilis
II
Hungarus ; munus tamen id exfequebatur Mebemet Tibay; quem
aliquoties antea Caffouia , & Patakini videram , Hungaricæ linguæ
bene gnarus , qui , mea fententia, vel operam hanc fuam, ipfemet Prin-
cipi prius obtulerat ; aut huius cauffa , ad prouinciam hanc fubeun-
dam requifitus fuerat. Fit initium a Principe , falutatio præmit- init, per in-
titur. Vezirius refalutat. De valetudine Potentiffimi Turcarum Im- terpretes ,
colloquium
peratoris quæritur , & viciffim refpondetur ; deque ftatu Regni
Hungariæ , de Principis mora , interrogatur. Redditur , & cur ci-
tius aduenire non potuerit , ( o ) cauffas certas & graues effe. Trans.
filuaniam enim , neceffario prius ad officium reducendam fuiffe , quod
absque perfona , & præfentia Principis , peragi minime potuiffet.
Omnia nunc ibi tranquilla , pacata , compofita & falua. Adeffe &

adueniffe Frincipem , vt fcire poffit , quidnam Potentiffimus Tur.

carum Imperator , per Magnificum Vezirium , demandet. Elabitur,
Ad- proferuntur
his & aliis verbis , vnus horæ quadrans , proferuntur munera.
munera:Ve
11 monet Vezirius ( p ) Principem fidei & conftantiæ , deferens & sirti moni-
pollicitus patrocinium & amicitiam , cum fœdere perpetuo coniun- tio ad Bots-
&
tam , regnoque Hungariæ, ad florem fuum priftinum , profuturam , kayum :
Datur Principi vna , datur & altera veftis talaris manicata ; induitur. Botskayus,
Eft , qui legit ordine quorundam magnatum Hungariæ nomina , vefteTurci
præfentibus dantur tunicæ, abfentibus lectis , referuantur. Legitur tunc
ca induitur
" & co
& meum nomen. Vidi ſchedam turcice fcriptam. Lectorem , Se- fui:
cretarium Vezirii puto fuiffe : cognomen meum , turcicis fcriptum
literis , & fono turcico , vel ipforum pronuntiatione , non admo-
dum commodum. Bis , vel ter repetiit , donec me tandem
Bocáti Bocatii io-
cus.
János , pronunciaret. Extendere iubeor brachium ; infero manum,
& quafi masqueradam exercitaturus , clam ipfummet me rideo , me-
Oooo cum-

o) Prorfus concordat ISTVÁNFFIVS ; fed luculentior etiam eft , quam nofter in

cauffis moræ enarrandis .

p ) Adlocutionem Vezirii , ad Botskayum , habes apud IstváNFFIVM , Libro

XXXIV. p. 836, 45. & hic infra §. XVI. p . 328. ſequ.
g) Op-
 atio
326 Joannis Bocatii Comment Epiftolica
cumque hoc quafi loquens ; DEVS bone ! fi te iam amici tui , & co-
gnati , fic & bic ftantem viderent , diris omnibus deuotum orco trade-
rent, nebulonemque turcicum indigitarent. Idolum me quodpiam tunc
effe fingebam .

§. XIV .

Itur adpran- Exinde , furgit Vezirius , prodit extra papilionem , & eun-
dium habitu dem in antemurale fequimur. Sic , vt eramus induti , prodimus.
Turcico : Turcis , & cum eisdem magno agmine , ex noftratibus proceri-
bus , nobilibus , militibus , Comitatuum & ciuitatum nunciis ,

nos cum admiratione fpectantibus. Inter bina Principis , & Ve-

difcumbitur zirii tentoria , tabernacula videmus adornata. Plures hic funt

menfe pro conuiuis. Ergo difcumbitur. Princeps finiftrum Ve-

zirii occupat latus , Domino Baffe adfidens . Mox nos , hic
octo , ex oppofito octo . Series longa menfarum ; præter nos ,
faceta conui vel centum alios admittere potuiflet : affedit nemo nec vocatus.

uii defcri- Fit initium prandii , cibos & fercula oculis perlego . Nec lex illis
ptio :
vlla , nec definire poffum. Frigent fingula , tanquam Tantali ſe-
demus , & fugientia poma ſpectamus. Comedunt rari , mihi nau-
fea fuboritur. Iacet ante me panis oblongulus , craffitie trium di-
gitorum. Accipio bolum , femina quædam affrixa , & fuperfperfa,
video. Quæro , num illud fit , quod Mafzlag ipfi nominant , atq; fu-
riofos , infanos , & rabidos homines reddere dicitur ? Refpon.
detur : aliud , & melius quid effe ; arrodo pauxillum : non ad meum
guftum ; nec falfus , nec fermentatus . Oculis vlterius proficifcor :
video fimile quid aflatæ galline : gallinane fit ? quæfo ; effe , reddit :
peto partem : datur vnus armus , putidus , foetidus : excorio officu-
la , vicina gufto , carnem , nefcio , quo fœtido odore infectam , ſen-
tio , exfpuo , valere iubeo. Stat , me obferuans , Judex Hungaro-
rum Chriftianorum Budenfis , hortatur ; edam , bibam ! proponit po-

culum argenteum , guſto vinum , quæro cuias ? Gyöngyöſinum (q) vo.

catur, inquit. Vicinum faluto, bibo. Ter bibit Vezirius , pro fanitate
& valetudine fui potentiffimi Principis inchoans. Aquam rofa-

ceam, potum effe,meus ille dicebat. Facta mentione Turcici Imperato-

ris , & audito , pro eiusdem bibi valetudine, adſtantium & circumftan-
tium oritur adgratulatio , clamor altus , & eiulatus repentinus. No-
ſtri ſpectatores , re non intellecta , putant clafficum intonari , remo-
tiores , nomen Jesv , ( r ) proclamare incipiunt. Compefcuntur ab
aliis , muffitant , votum effe , & acclamationem propinantis Vezirii.
Bibit Princeps , & comedit ; fed ieiunus , & ficcus , paullo poſt , no-
Hugarima- bifcum a menfa difcedit. Vnius horæ , media interuenit mora , cum
nent im
pranfi : adhuc inhiamus , recentioribus & fumatioribus ferculis : ecce ! fame-
lici furgere iubemur. Ego , ad longitudinem vnius digiti , de pane
meo abfcindo , & vt faltem , quod fociis demonftrarem , & fignum
aliquod , conuiuii tam lauti , haberem , mecum aufero . Tacite ,

molem ferculorum in numerato quafi habens , puto mihi viſas, vltra

trecen-
1
q) Oppidum eft Comitatus Hentenfienfis, copiofum id fane, & vini prouentu di-
ues. Quod tamen hornum bibi oportet : nam ætatis haud eft patiens.
r) Inclamatio fanctiffimi nominis IESV , &precum, & celeufmatis loco eft, præ-
lium inituris Hungaris . Hic, fubiti periculi opinio , id prolicuit , & adtonitorum
vox eft. s) De
 De Legatione fua ad Stepbanum Botskay. 327

trecentas patinas turcicas , ex cupro factas , ftanno circumdatas. Iu-

ſcula videns hinc inde , garo & vifco fimilia : quid effet ? quæfiui :
refponfum : vocari Corba. Paffim erat videre congeriem orizæ
quafi minio colorata ; præfto quoque erant , carnes bubulæ ; fed
fuillum in modum præparatæ. Crediderim autem , adparatum il-
lum Turcis creaffe delicias ; vt cuique genti fuæ funt deliciæ ;
nobis fordes & ftultitia. Habeant , & oblectent fe illis in perpe- conuiuii de-

tuum ! Sit mihi fruftum carnis bubulæ , cum incocto petrofelino, vel teftatio :
118.
inſperſo naſturcio ; Turcico Ioui , lubens fuam ambroſiam , & ne-
etar , in perpetuum relinquam ; laturus , fi illis , ad palatum ipforum
paratis , vel ipfe Ganymedes , ( s ) & quicquid eft , ex cælefti illa fami-
lia , cibos & pocula, adminiftret. Cognoui præterea , tantum adpa-
ratum , alias apud Vezirium , quatuor , quinque ferculis , fami fuæ
OS. tufficientem , infolitum ; genio faltem , & voracitati noftræ
fubferuire fuiffe iuffum. Prandentibus nobis , tubicines , tympana,

& cantores , alternatim refonabant. Muficam putas me audiuiffe ? mufica qua-

muficam ! fed diffonam & afperam , inconditam. Decem catos ma- lis ?

* res , decem feminas , totidem canes maiores , & minores , fi noctu

audias , turcicam te muficam audiuiffe , cogites. Magna tamen hæc

13.2

apud illos omnia !

§. XV .
100
Nos adfurgimus , & ad Principis deducimur tentorium. Di- Surgitur ab
5

ripiuntur menfæ , quisque , vt eft proximus , ita , quantum poteft , accubitu,po

aufert . Fit dentium & edentium pugna. Peditum autem , noftro ftea menfis
direptis :
Principi , a cuſtodia corporis , cibi in quatuor ahenis , quorum fingula
quaterni portabant , phalangi illati : Corbas meras fuiffe crediderim.
Adfertur quoque vnum vas vini , in tentorium Principis. Baiuli , vt
muneris quid extorqueant , conantur ingredi , prohibentur. Prin-
ceps , in tentorio , ad nos conuerfus , efurio , inquit , & fitio.
Porri- Bosskaii, cũ
fuis , in ten-
0
gitur poculum , bibimus omnes , dicente quodam : ifta per quinque torio, face
aut fex dies , Vienna & Pragæ inotefcent. Non multum , inquit , tiæ.
Princeps, refert. Idem ad me : Ecce , Domine Bocati ! iam tibi fa-
tis materiæ fuppeditatur , vt carmina fcribas. Certe , Sereniffime
Princeps ! fi temporis , loci , & ingenii , eæ mihi vires effent. Sermo.
nes , cum ceteris habiti blandiores & feftiuiores , quales, fcilicet, ebrio-
fis , poft prandium , fuboriuntur.

§. XVI .
Mediam hæc excipiunt horam. Veniunt legati turcici , con- Inuitatur

tinuatio cum Vezirio colloquii, (t ) poftulatur. Procedimus, vt antea ; denuo adve

fiunt omnia , vt antea. Salutamus , & adoramus Vezirium , nunc sirii tento,
rium :
alio , & fplendidiori amictum habitu , pileum alium , non adeo ma-
gnum vt ante prandium , oftentantem , nec criſta priori adæquan-
da ; prior enim , ex munimento gemmato excrefcens confpicieba-
tur , & dubio procul , longe maioris fuit pretii ; vbi inter alia , qua-
0000 2 dratus

s) De hoc , OVIDIVS , Metamorph. X. 155. & qui in hunc locum aliquid no-
tauere.
t ) ISTVÁNFFIVs , ex gemino colloquio , vnum fecit ; conuiuii haud meminit.
u) Ca-
 ti o
328 Joannis Bocatii Commenta Epiftolica

dratus & bene magnus adamas. Qui mihi fi effet , centum fortaffis
rufticorum nobilis fieri potuiffem. Repetitur anterior fermo. Fa.
tum de Transfiluania initium ; quanam illa ratione, ab obfequio &
fermonis i- &
nitium a
Transfilua. fide Turcici Imperatoris, defeciffet ? quibus de cauffis , quibus aucto-
ni ductum; ribus ? Interpretem denuo agebat , Tibay Mebemetes , nixus genibus
Veziriiquæ- ante Vezirium fedens . Locum tenebat Princeps priorem ; ad latus
ftiones ca-
tiofæ : alterum fedebat Baſſa Budenfis. Adueniente vero Aga Janitscharo-
rum , ceffit honorem Bala Budenfis , adfurgens ; nam Aga Janit-
qui fermo- fcharorum , vt Vezirius fecundus eft a Turcarum Imperatore ; fic
interfu ifte , fecundus a Vezirio , cui quoque exteriores Baffa fe fubmitte-
rint:
bant. Eft enim dux Janitfcharorum prætorianorum , penes quos
Aga Janit-
fcharorum Cæfarem Turcarum eligendi eft facultas. Budenfis interim Baſſa ,

dignitas : vicinum occupauit locum. Iam ad latus Vezirii aliis turcicis con-
filiariis ftantibus , aliis humi fedentibus. Vacinus , Budenfi Baffe af-
fidebat , & ftabat interdum : breuis ſtatura vir , fed obefus , craffus ,
pinguis , rugis obfitus , imberbis , deformis , anum centenariam fa-

Eunnuchi cie referens. Eunuchus , & cubicularius Vezirii , diligenter vbique

folertia : obferuabat , fi bene , prudenter , congrue , dextreque quidpiam fie-
ri animaduerteret , quod maieftate , dignitate & Imperio Ottoman-
nico dignum poffit obferuare, vt de eo, Imperatorem fuum edoceret

interpre- & informaret. Herélt Baffa ( u ) nuncupari dicitur. Tibay Mebe-

tum adten- metum , Principis interpres , & fecretarius Simon Fécfi , vt aliarum
tio.
linguarum gnarus , ita quoque turcicæ , multæ vir induftriæ & ex-
perientiæ , obferuare , & an recte omnia exprimeret , diligenter au-
fcultare funt vifi , fic , vt alter Gabriel Halmy , interdum Meheme-

tum interpellaret , quod minus recte fenía Principis interpretetur.

§. XVII .
Princeps interim , animaduertens ex quæftionibus Vezirii , for-
Refponfio
Bocskai ad taffis fuam infinuari perfonam , cauffam aperuit : quare & ipfemet, Si-
quæftiones gismundo Báthori , tunc adolefcenti , & per ætatem, fibi fuisque non
Vezirii: bene confulenti , & imperio germano fe credenti , coactus fuerit , pro

temporis, & ftatus fui inferioris conditione , confentire. Iam rebus ,

non modo in Transfiluania ; fed & in tota Hungaria , longe aliter
fe habentibus , fua , & regnicolarum , promittebat obfequia. Ad

quæ pluribus hortamentis & argumentis , Vezirius ipfum co-

natus eft incitare , ante oculos ponens ipfi : 99 CollationemPrin-
Vezirii, ad ,, cipatus Transfiluanici ; vtque , quod fuit olim Sigismundo , &
Botskayum
oratio : fpe- " Transfiluanis , foedus cum Turcis femel ictum , fanctius obferua-
ciofe men- ,, ret : quippe qui , id ipfum meliori fortuna rumpentes , fide te-
dax .
99 meraria , non indignas luerint pœnas. Tunc aurea & Saturni , vt
‫ وو‬ita dicam , fuiffe tempora , infulamque fortunatam Transfilua-
,, niam ; deinde , fub iugo Germanico , mifere deuaftatam , & ad
39 extremam miferiam perductam. Quorum recordatione, iam Hun-
,, garos , merito cautiores & fapientiores fieri , vt qui fatis abunde
"9 fint hactenus experti , quam egregie fint fub rege fuo Germanico
39 defenfi , fortuna , & fucceffibus , adaucti . Nationem illam ,

‫ وو‬num-

u) CASTRATVM Purpuratum , vox Hungarica , notat.; hoc eft : Spadonem .

v) Pror-
 De Legatione fua ad Stephanum Botskay. 329
,, numquam finceram erga Hungaricam fuiffe gentem . Sub fpecie

,, defenfionis , quotannis bellum Hungariæ effe illatum ; gratulari

,, vero iam fibi merito poffunt Hungari , de tandem iam femel fa-
ta , cum Turcis, amicitia , & inita focietate , numquam genti huic
» &
diſpendium allatura ; fed patrocinium contra quosuis hoftes fuos,
13
,, vbicunque & quandocumque neceffitas efflagitauerit , latura ; be-
0.
,, neuolentia , fincero animo eosdem complexura ; non fecus ac fi
,, fide, gente & profapia Turcica effent oriundi. Fugiant inanes Ger-
» manorum promiffiones , & neque quidquam de libertatibus anti-

,, quis, quocunque nomine vocitatis , fartis , tectis , inuiolabiliterque

,, conferuandis , remittant. Non cadere hoc crimen in domumÕt-
,, tomannicam , vt promifla & pacta per eandem , viciffim aliquan-
do violentur ; dummodo alii fidem debitam præſtent , & in offi-

- 99 cio maneant. Germanis , & ipforum regi , plusquam vfitatum &

iniuriæ , in
", folenne effe , promittere & non præftare , peierare , decipere , Germanos,
,, fallere. Ea pietate , ea iuftitia , & ea virtute , Tureas effe , vt criminatio-
‫دو‬ fi gens Hungarica , iam femel inchoatam amicitiam continuet , nes :

‫دو‬ & confolidet , breui fit expertura , quanta regnum & Coronam

,, Hungariæ , fit exceptura felicitas , modo pede , quo cœpit , iret

ON
‫ور‬ & pergeret ; Germanis , aureos quantumuis montes pollicenti-
" bus , diffideret , & amplius ita mifere fe falli . non pateretur.
Hæc , ( v ) & alia , partim mihi intellecta & audita , partim vero
1
non , ad mediam durarunt horam , dum ex collatione capitum , &
arctiore confenfu , cetera , adftantibus , tam Turcis , quam nobis ,
percipere & intelligere , datum non fuit ; præfertim , vbi Vezirius
Principem , fuam iuberet , de bello continuando , deque eius remediis, tinuando in
rationibus & modis , dicere fententiam . Ipfe vero , per modeftiam terrogatio :

Or id eſſe facturum , in primis cum renueret , & quod fuperfit ,fapien-

S tiæ , prudentiæ & induftriæ Turcarum Imperatoris , Vezirii , & ce-

terorum , relicturum fe diceret : intuenti Vezirio collaterales , & iu-
Of
8

bente , qui a tergo ipfius ftabant , paulifper longius fecederent ; id. remotis lon
ON
que nofter nobis fignificaret Princeps ; ipfe , cum Vezirio , Aga Ja- gius arbitris
nitfcharorum , Baffa Budenfi , & aliis duobus Baffis , referuatis , Prin- colloquium
fecretius in-
cipisque duobus interpretibus , ibidem iuffis manere , collocutus ftituitur.
eft. Receffimus itaque , fere ad octo paffus , & verba quædam ſo-
numque eorum audiuimus , intelligere tamen haud potuimus , fpe-
tatorum tantum perfuncti munere.
&
§. XVIII .
Dum hæc in tentorio Baffe peraguntur , geftiebat animus
cum ceteris interea Danubium tranfire , & vrbem luftrare Budam. Bocatius,y
bem Budam
Certatim enim id fiebat , vt fcaphæ , cymbæ & naues , Charontes , adire percu-

& Palinuri , ( x ) non fufficerent ;per velamentum namque ten- pit,commi-

litonum
torii , longe inftar mæniorum obductum , rimula mihi feneſtram
xemplis ex-
exhibente , vidi noftros Hungaros , hos pedites , illos equites , di- citatus :
Pppp uerfis

v ) Prorfus eadem hæc funt , quæ loco citato , apud ISTVÁNFFIVM leguntur ; vt
fas fit exiftimare , legiffe cum Bocatii hanc epiftolam , & in rem fuam vertiffe.
x ) Hle inferorum nauta , de quo VIRGILIVS , Aeneid. VI. 298. Hic claffis
Aeneæ gubernator , Idem Acneid . III. 202. & 562. &c.
y) IST-
 o Epiftolica
330 Joannis Bocatii Commentati

uerfis in ripæ locis , naues infilere ; quosdam , exſtanti falutis , pe-

riculo , in aqua ad vmbilicum , in naues , tabulatis , difficulter &
magno nifu irrepfiffe , multos , quibus non integrum equis fuit na-
ues intrare , fræno appræhenfos , & natare penes nauigium iuffos ,
periculofe transfretaffe . Continuato itaque Principis colloquio

cum auribus , quæ vellem inbibere , non poffem , videremque vnum

& alterum ex noftratibus , ad remotius Vezirii tentorium abduci
coronamque ibi Principi donandam monftrari , intelligerem ; accef-
ceffi , & ipfe intuitus fum cum aliis. Regredior ad locum, Paullo
poft muffitatio colloquentium , abiuit in fermonem clariorem. Ad-
furgitur igitur , reditur. Adfertur corona , & gladius , in aurea va-
gina , gemmis & lapidibus pretiofiffimis , ponderofa : qualis & co-
rona. Verba fiunt ad Principem iam ftantem . Vezirius , & alius
Botskay a
Vesirio gla- quidam Baſſa , Principem eodem accingunt , gratulantur , vouent ,
dio præcin- cuius rei fit monumentum , indicant. Amicitur alia vefte , pelli-
gitur :
vefte pretio ceo nempe , Zobellino purpurato , aureis & argenteis pertexto fi-
fa induitur : lamentis. Corona quoque capiti imponitur , argumentum cuius fit ,
redimitur explicatur. Accipit hoc Princeps , gratias agit , deprecatur autem
corona au-
rea : coronæ donatæ maieftatem , & cum proteftatione ( y ) folemni , Vt-
virio indicata ; dono , & muneris fe loco a Potentiffimo Turcarum Im-
grauis,Bots- peratore , non vero ad vfum accipere. Conftaret enim, Germanorum
key oratio, Cafarem adbuc viuentem , non nifi iuxta leges , libertates , & confuetu
donu, haud dinem , rite , legitimeque, ceremoniis patriæ fuæ vfitatis , ele & um fuiſſe :
vero diade
ma acce- fe per confcientia integritatem , & præiudicium patriarum legum , nil
ptantis: facturum ; Coronam fimul ipfe accipit , & Magnifico D. Szétfi tra-
dit. Mos , inquit , eft , vt ejusmodi diadema , apud aliquem e ma-
gnatibus Hungaris , cuius perfpecta fit fidelitas , adferuetur. Ad nos
quam ad
quoque conuerfus , Hungarico idiomate , profert eadem ipfe , ni-
Hungaros
' comites re- hilque , contra libertates Regni Hungariæ antiquas, commiffurum ef-
petit : le , cum obteftatione , & proteftatione , pollicetur. Donanti rem

tam pretiofam , reluctari fe nullo modo , feu poffe , feu debere ;

non tamen ideo coronam fic fe vfurpare velle , vt aliis fua deroget
iura , libertatumque patriarum fit violator . Amplexibus denique ,
valedictio falutationibus , & valedictionibus mutuis , & reciprocis , cum Prin-
inter ample cipe , a Vezirio difceffimus , per medios , vt antea dixi , ſtationarios
xus mutuos
inftituta. Janitfcháros , ceterosque Turcas innumeros , exceptis præuiis mu-
ficis ; vndique gratulationibus aduolitantibus : Viuat ! viuat Magyar
Király! antelata corona , ( z ) ad principis tentorium depofita , re-
pofita. Aduolant Turcarum antefignani gratulatum , modo hi ,
modo alii.

§. XIX

y ) ISTVÁNFFIVs , id vnicum , in omni Botskaii vita , modeftia exemplum fuiſ-

fe ait 1. c. p. 837,34. Sed multo plura potuiffet obferuare, nifi infenfo vltra modum,
!
in Botskaium anino fuiffet. De ipfa Corona hæc habet : Ea effe dicitur rudioris
operis , intus quidem lignea , & fuperne laminis aureis tecta , & lapillis , obfoletum in
morem inditis , elaborata. Quæ , quamquam a Turcis , Imperatorum Conftantinopo-
litanorum aut Defpotarum Thracia diadema fuiffe fertur : incertum ta
,
men eft , quænam & vndefumpta fit.
z ) Sanctionem , de CORONA hac fpuria , lege Decreto MATTHIAE , anni M.
DC. IX. Aftic. XX. vbi cius repetenda cura , C. GEORGIO TVRZONI , iam Regni
Hunga
 De Legatione fua ad Stephanum Botskay. 331

§. XIV .
12- Expedit & Princeps antidota fua , pocula deaurata , maiora
Quibus con
16. & minora patinas , pateras , cantharos , falinaria , candelabra , tra donis
lagenas , in theca repofitas , aperta omnia. Myronis ( a ) opus. Botskayus
0, honorauerit
Accerfuntur , & ordinantur , qui portent octodecim , vel plures , & Vesiri
EJ

um :
vtraque manu , & feorfim , donorum magnificentiam oftentantes &
eleuantes. Baiuli , vix turbam fpectatorum tranfire & penetrare pof-
funt. Ad Vezirium omnia mittuntur. Redeunt , qui gratias agant,
vltimum valedicunt , fe Principi commendant , monent , æternum
fe præftet , qui nunc eft , amicum Turcarum. Irruit Janitfcharus

cum cygno , abs fe in Danubio traiecto. Principi donat , offert. Janifcbarus,

cygnum in
Bonæ fortunæ, & optimi fucceffus ( b ) indicium effe , vates prædi- Danubio
cit. Exit non indonatus. Tormentorum fit horrenda , ficut mane, traiectum ?

& vehemens explofio , in lætitiæ fignum ; canitur tubis & tibiis. quafi lætum
omen, Bets-
Omnia fonitu & cantu perftrepunt. Mirantur Turcæ exercitum 490 adfert:

Hungaricum , & copias tantas , aliquibus dicentibus : Opinatos je difplofiones

noux.
fuifle , vix in tota Hungaria tot fupereffe bomines. Reditur ad caftra

medio abhinc milliari diſtantia , vefpera iam accelerante. Janitfcha-

rorum bombardæ , & pariter noftratium , cælo , & fulmini Iouis ,
I
minantur , & furdos nos reddunt. Iucundum in omnibus fpectacu-
lum : damnum illatum nulli , præter quam, quod vnum nauigium ,
in quo circa quinquaginta dicuntur fuiffe Turcæ , globus tormenta-
lis , demiffiore aliquo propugnaculo explofus , attigit & allifit ,
Turcæque cuidam crus perfregit , ceteris in vicinam receptis na-
uem . Nos paffim in viis , & campo , globos Buda eiaculatos , col-
legimus. Crepufculo iam aduentante , faces longæ , & lichni Tur-
EQ
cici , duodecim puto , Principi funt prælati , baiulis occinentibus ,
fluuiumque Rákos , hilariter , ac fi vadum effet , calceis & veftibus
non exutis , in fignum obferuantiæ , & promptitudinis , tranfeunti-
Te
3

bus , & Principi , per totam noctem , inferuientibus. Nox hæc mi-
re hi iucundior fuit , & tamen aliquantulum fufpecta. Dolum enim &
Pppp 2 frau.

Hungariæ Palatino demandatur. Ac fecit fane officium PALATINVS . Ita in ephe

12:

meridibus fuis, GEORGIVS ZAVVODSZKY , ad annum M. DC. X. Die trigefimo Iunii ,

inductitia corona Turcica , olim principi BOTSKAIO donata , in arce Saros-Patak , ad
manus Illuftriffimi Comitis Palatini , per curatores orphaui D. C. Valentini de Ho-
} monna , tradita eft & refignata : tandemque per fuam Celfitudinem , Viennam , ad
fuam maieftatem Regiam ,præmiffa folemni oratiuucula , deportata & exhibita eft ,
VI. Octobris anni currentis. Hic, eius diadematis ortus , hic fuit occafus , fic iuit
fub vmbram !
a) MYRONEM intelligit , Lycium illum , Polycleti difcipulum , infignem ftatua-
rium , & omnis generis elegantium operum, magiftrum, qui Olympiade LXXXVII .
floruit. Eius opificia , lege apud PLINIVM , Lib . VII . Cap . XXI. Ovinivs de arte
Amandi , Lib . III . 218 .
Quæ nunc nomen habent operofifigna Myronis ,
Pondus iners quondam , duraque maffafuit.
Fuit & alter MYRON , Eleutheris natus , Ageladis difcipulus. Sed , an MYRON
Quidii , Plinii fit Myrmecides , alii viderint . Hæc tironum cauffa notaffe iuuit.
b) Peffime ! quid enim necatus cygnus aliud , quam necem poterat porten-
dere ; fi quid tamen fortuitis portenti eft adtribuendum. Sane , cygnus mortuus
non canit. BOTSKAYVS omnino , celebritati huic , annum admodum , ac men-
fem vnicum , fuperuixit.
c ) Hic
332 Ioannis Bocatii Commentatio Epiftolica

fraudem non fubeffe , necdum mihi perfuadere potui. Donauerant

nos , qui confiliis , & colloquio Principis adhibiti fueramus , centum
ouibus , quod cum ego paullo ferius refciuiffem , binæ mihi tan-
tum cefferunt , ceteris diftractionem occupantibus. Nox hæc ple-
risque fuit ad meum votum : erat cælum album , auroramque fe-
renam videre.

§. XX.

Aurora adeft. Relatione ac fermonibus illorum , qui Buda

In vrbem
dire re fuerant , captus , de redeundo , deque viſenda Buda , me incedit li-
ftatuit
Bocatius : bido. Communico rem & propofitum cum aliis , idem cogitanti-
bus. Impetrata a Principe venia , cum Domino Georgio Hoffmann ,
confiliario Principis , & aliis , iacio aleam , & nouo me expono pe-
riculo ; cum præfertim intelligerem , Principem eo die , vltra duo
milliaria non perrecturum . Rationibus itaque fubductis , redire
iter eius Bu- me , & caftra eodem die apprehendere poffe ; pergo Budam , cum
dam fufce- fociis curru vectus. Adpello in Danubii portum. Adeſt nauis , re-
ptum :
cipimur , transferimur. Intelligo , Vezirium , hefterna die , quam

primum Princeps difceffit , non folum Budam ingreffum , fed eadem

vefpera , iter fufcepiffe ad fua caftra , infra Budam duobus milliari-
bus diftantia. Maturare iubetur iter , vt anteuertat hiemem &

aduentus : tempeftates. Egreffus naui , quod primum , quod poftremum lu-

ftrandum fit , ignoro. Ad portam video , longum & teftudineatum,
vrbis defcri
ex quadratis lapidibus , ædificium , MATTHIE regis fumptuofum fta-
ptio :
bulum exftructum fuiffe cognoui. Miratus & alterum vicinum

huic , non impar mole & longitudine ; fed eminentius & altius
verfus vrbis moenia. Video , hinc ire & redire homines , & iumen-
ta , & ftratam faxo viam , per flexus aliquos , ad mœnia ductam.
Venitur ad portam , cuius nomen ignoro , quam tormenta Peſtien-
fia lædere potuerunt , cratibus & congerie terreſtri impleta , vt cur-
fordes in a- ruum non detur ingreffus , tantum equiti & pediti fauebat. Jacent
'ditu :
hic paffim inteftina , cadauera , fordes , fimus , excrementa. Îngre-
dior Budam. ( d ) Salue , dicebam , BVDA ! Hungarorum quondam
regia , nunc dolor & morbus , vt in aditu in primis videris , fordibus
•
intus fœda & luto es amica. Pergo, montem & plateam afcendendo : reflector
omnia :
ad dextram . Hinc & inde tabernæ , præ foribus , inftitoriæ , coqui
publici , popinæ & tonftrinæ. Erigo caput , luftro domus , tectis
admodum pauperibus , & non tectis , feneftras obftructas luto , la-
teribus , ftramine . Troiana me Pergama viſurum arbitrabar : vi-
deo , peffimo aufpicio, deformatas , conípurcatas , fitu & fumo mace-
mercatus rieque , dehoneftatas ædes. Forumne fit , interroganti ? effe re-
qualis : fpondetur. Adeo mercatores , poftulo hoc , poftulo illud ; finguli
refpondcnt , Lok ! alii Loktar ! non effe , quod velim , intelligo.
Venduntur fericata , nil adparet , quod mens , quod poftulat vfus.

Pretium , pro qualicunque , etiam viliffima re , magnum . Emuntur

colo-

c ) Hic ille HOFFMANN eft , culus poftea minifterio , in concilianda pace Vien-
nenfi , BOTSKAIVS vfus eft . Ante hos motus , CAESARI , a confiliis fuit Caffouia.
d ) Noftram fecimus , fqualidam hanc BVDAE icona, Tomo operis III . Hiftorix
vrbis, Periodo II . §. LIII . fequ . p. 351. vbi fimul, nota (f) ad hunc Adparatum pro-
uocauimus . e)
 D De Legationefua ad Stephanum Botskay. 333
colorata cochlearia , atramentaria , & pauca alia. Conuenio Pres-
byterum Hungarum , Chriftianæ religionis. De ftatu , & ordineChri- Chriſtiano-
30. rum pres-
ftianorum ibidem habitantium , expifcor. Is vno verbo ; miferia & byteri que-
'' ,
feruitus ! templum , non ita pridem Chriftianis ademptum , que- relæ , & fta-
rebatur. Ergaftulum fuas ædes effe dixit. Voinam fchola ? ecce ! tus complo-
randus :
inquit , oftendens quinque puerulos . Pluresne ? non certe ! Miſer,
inuitat , & profeffionis ( e ) fignum edere vult. Pellit frigus & ca-
tos de foco : iubet , vxorcula cibum præparet . Superfedeat , rogo ,
morandum non effe. Peruoluo libellos veteres illius feculi. Al-
Ent bum offero meum , & pofco , pro memoria , nomen profiteatur
fuurn. Facit bonus , præmittit , nefcio , quod myſterium : Nunc
altum tentabo fcopum , fi attingere poffum ; quem nondum quisquam
tetigit. c. Steph. M. Kecskemetinus , Concionator Ecclefia Chriftia-
na , Buda 2. Nouemb. ( f) fecundum vetus Calendar. A. 1605. Va-
CUB ledico homini , polliceor amicitiæ vicem , & ad litteras prouocatus .
Vrbem luftraturus pergo , colligo , fuiffe Budam , qualis defcribi-
tur , qualis dicitur . Nihil iam præclari , cœnum vbique. Verfi-

da culi , dicta , & fententiæ , paffim in parietibus domorum, Tem .

pla diruta , iumentis hofpitia. Nec fcandulam , nec afferem vni-

m. cum vidiffes hic rècentem. Monimenta marmorea , ex cœmeteriis

perlata in angulos & plateas , vel fedilia præbent , vel menfam mer-
QUE catoriam. proclamabam..
O vaftitatem ! o vaftatores ! proclamabam Sicne ho-
mines , ab omni ornatu & mundo alienos effe , vt porci noftri præ Becatii do-
illis , homines effe videantur ? Strata paffim iacent cadauera. Quo lor.
US in loco , quod fuffractum , eodem relictum. Obueniunt agazones,

neo equi finguli , binos fordidos & horrendos culeos deferre viluntur.
tar Aquam venalem circumportari , & faccum vnum , afperis ſeptem
vel octo , coemi , mihi dictum eſt. Vrbs enim fuperior , propter

CUP fitus altitudinem , & loci duritiem , ( faxum enim eft folidum ) pu-
teis & aquis deftituitur. Inferior ciuitas diruta , disiecta , incolis
caffa , plus Neptuni , quam Cereris , & Vulcani , nunc habet , nullo
fere ædificio adhuc ftante , præter bina , vel terna turcica templa ,
ipfis Meczeth nuncupata .
§. XXI .

Arcem indago , & reperio. Primo , occurrit ftatio tormen- Arcem ex-
torum numeroforum , Turcica infcriptione , & Cæfarum Roma- teram per-
luftrat Bo
norum , ex quibus , vnum recens allatum , diligentius contemplor, catius :
annum & dominum . ANNO M. DC. II. RVDOLPHVS II. Nulla illo-
Globorum pas-
rum cura ; ſtant fub dio : terram axes attingunt.
fim ſtratorum , & absque ordine iacentium , ingens copia . Mox

alteram ingredior arcem , & in penitiorem arcem me intromitti

peto. Denegatur , fub capitis poena fibi interdictum effe , cuftodes ab interio-
ris aditu ar-
dicunt ; fed olfaciebam vnde illæ lachrimæ. Per portam palatii , cetur :
Q999 magni-

e ) Chriſtianæ , nimirum caritatis , vti ſe a barbaris diſcriminaret , pignus .

f) Fuit nempe , XII. eius menfis dies : nam XI. quidem , qui proxime ante-
VA

greffus fuerat , folemnitas ea peracta fuit : quippe quæ , in diem B. Martini feftum,
inciderat. Alioquin , Presbyterum Religionis Reformata , fuiffe , fuum iftud æni-
--

gma , fatis indicat ; vt Kecskemetini cognomen , taceam.

C
g ) Ad-
334 Joannis Bocatii Commentatio Epiftolica

magnificas & egregias columnas intueri licuit. Sed , de Monte San-

eius habi- &i Gerbardi , ante triennium a Cæfarianis occupati & poffetfi , vi
tum perri- tormentorum , eadem parte , admodum apparebat arcem effe perfo-
portam
matur : ratam . Turres hic video albicantes , & tectas , hinc inde quoque

laceras , & globis percuffas. Cum nihil ad contemplandum dare-

tur , de porta arcis me demitto : vbi Turcice duæ feminæ ( nullam
aliam (g ) præterea videram in tota vrbe ) obuiam veniunt , facie

velata , e thermis , fub arce pullulantibus , egredientes. Præceps

exit ex vrbe hic defcenditur mons . Iacet hominis Turcæ cadauer ad femitam ,

eſca canibus. O immanitatem ! Viam & ripam Danubii contrecto .

Rurfus congeries globorum , vt aiebant , ex caftris Cæfarianis , huc-
usque eiaculatorum. Egreffis cum fociis , noti quondam Hungaro-
Turca Chriftiani , panem , cafeos , oryzam , fructus hortenfes , of.
ferunt , donant. Ingredior nauem , & dum per Danubium vehor ,
fociis ænigma propono . Refpondeant , quid hoc effe putent, quod
loco termini & notæ alicuius , Buda vife , velint obferuare : Je
quid Budenfibus in tanta copia , vt nulla in tota Hungaria ciuitas ,
vrbs , aut oppidum babeat , gratis cuiuis idem illud detur , concedatur ;
nibilominus tamen ipfi , nifi pecunia interueniente , confequantur. Hæ.
fitantibus illis , aquam effe refpondi . Magnus enim licet , & amplus
Aluuius fit Danubius , cuius vfura , vt nemini prorfus , neque iumen-
venit Petitis fit interdicta , in vrbe tamen ifta , ematur pecunia. Hinc Pe-
num, ruinis
fœdum. ftum ( h ) ingredior ; o miferum Peftum ! peftem potius nuncupan-
dum !

g ) Adtexam , ex BVSBECKII Epiftola , legationis Turcicæ , tertia, muliebris , apud

Turcas , caftimoniæ , digniflimam lectu , commemorationem . Turcæ , inquit, fi
qua alia gens, vxorum pudicitiæftudent ; ideo conclufas , feruant domi , atque ab
itå
dunt , vt vix fol adfpiciat. Quod fi in publicum neceffitas euocet , ita teclas ,
pannis obuolutas emittunt , vt mere larue & Spectra , occurentibus videantur. Ipfis
quidem viros , per linteum , autfericeum , videndi copia eft ; viris , nulla earum cor-
poris pars , ad confpectum patet. Eft enim apud eos recepta opinio , non poffe mulie-
rem , quam vel minimum , forma aut ætas commendet , a viro ,fine potiundi libidine,
ac proinde , fine mentis labe, confpici : ob , id omnes habent abfconditas. reliqua p.
m. 143. fequ. Confulunt illi , his , iftiusmodi inuolucris luftrifue , quomodo-
cunque virorum ; non item refrenandæ lafciuiæ mulierum : quippe quæ , per fua
illa fiparia , viros contueri , & nifi vim fibi adferant , imaginaria fe libidine , con-
taminare poterunt. Quidquid eius fit , honeftius femina Turcicæ obnubuntur,
quam fe , ex lafciui habitus faftu , nudant hodie mulieres noftrates ; magno profecto
Chriſtiani, vel nominis, tantum, opprobrio, HENRICVS PORSIVS, legationis, quam ad
Turcas , IOACHIMVS a SINTZENDORFF olim obiit , comes , falfe , velamina Turcicarum
mulierum , perftringit , Epigram. Lib. II. p. 136.
Femina cur vultum velamina Turcica celet ,
Quærenti proprior cauffa reperta mibi eft.
Ore pudor gaudet , fedesque pudoris amica
Eft facies : bominis nofcitur ore pudor.
Cuneta fed obducta quis fronte licentius audet ?
Et ceffante , nefas omne , pudore , leue eft .
Haud fecus ora tegens exterminat illa pudorem ;
Plurima fic fallax crimina larua tegit.
Hinc mulier, quocunque lubet , velata sagatur ,
"
Quærit & illicito , quo calet , igne frui.
h) Retulimus hæc quoque in commentaria noftra , Tomo III . in PESTI de-
fcriptione , Cap . II . §. XIV. p. 85. i) TE-
 De legatione fua ad Stephanum Botskay. 335
dum ! Nulla
ibi domus integra , folo fere adæquatæ omnes : fex
paucorum hominum , & colluuies. Intus , per medium , foffam
fo
Turca duxerunt , & vimine , lutoque murum finxerunt. Templa,
& turres , apparebant nullæ. Chremes ( i ) quidam Turcicus , nobis
familiariter fe infinuans , gratulabatur de præfentia noftra. Non-
ne , inquit , pulchra res eft , res grata ? vos Hungaros , in ciuitatibus
30:
noftris libere vagari , mercari , negotiari : pergite , coeptumque

continuate ! Deus profperet veftros conatus. Germaņis fidem ad-

m
hibere , & ad contrarium vos perducere , ne patiamini, 1 Fallaces
enim illi funt. Vale Peftum , vale Buda ! fatis eft femel vidiffe !
UC
§. XXII .

Currum afcendo , abeo , caftra fequor , eodem die appre-

Botskayum
10: hendo . Principe recepto in arce , vel fpecie arcis, Fuit ea Vacia, Vaczouiæ
quondam , locus teftibus tot & tantis , frequentia hominum opu- adfequitur :
lentiffimorum , præfertim infigni tricefima , celeberrimus . Iam in
tuguriolis ruftici , ex pagis prófugi , & conuenæ viuunt equidem :
Vitamque extrema per omnia ducunt ,
& agros vicinos excolunt. Huc nobis adpulfis, conueniunt nos ci-
uitatum Transfiluanarum nuncii , vbi Coronenfes , coronam (k) Ra- qui illic a

ſcianorum & Valachorum olim regis & principis , cum paludamen- uan Transfilua-
is coro-
to , & aliis ornamentis decoram , Principi dono obtulerunt ; antea na donatur.
toto tempore , coram Sigismundo Bathorio , & Cæfaris aucupibus ,
plane celatam , & Braffouia , feu Corona , clam , a multis adferuatam
annis. Qua oblata, non parum fibi Princeps gratulatus , verbis &
vultu hilari , teftatum id fecit. Si tamen die præcedenti , prius-

quam coronam alteram nactus fuiffet , iftam accepiffet , hoc eft : in

tempore ; magis beatum fe reputaffet. Rem nihilominus cum Ve-

zirio communicaturus , Dominum Imreffy , magnatem Transfiluaniæ,

eundem fequi , & nuncium hoc ipfi portare iubet,

§. XXIll .
M
Proinde, decima quarta die Nouembris , Vacia mouentes , bi- Iter Carpo-
duo poft, Carponam appulimus : vbi magnates alri & legati Co- nam fufce-
C₁ ptum :
mitatuum Ciuitatumque , Principem præſtolantur. Poft triduum,
venit legatus Cæfareus , Magnificus Dominns Sigismundus Forgách , quorfum le.
cuius opera , Cæfar , & Archi-Dux Matthias , femel & iterum , in gatus Cæfa
legatione , propter compofitionem pacisque tractationem , vfi fue- ris,Sigismu
dus Forgách,
runt. Per eum , ad articulos ( 1 ) Principis , iam antea Cæfari aduenit :

Q.999 2 miffos ,

i ) TERENTIANVS fenex rufticus , edentulus ille quidem , fed ifthic egregie,

in rem fuam , facundus .
k) Nihil horum alibi huc dum reperi. ISTVÁNFIVs , filet , dignam memora-
tu, hiftoriam. Ergo , non eft omnino obliteranda. Sed, quis ille Rafcianorum &
Valachorum Rex , aut Princeps, cuius hæ fuerunt exuuiæ ? Fallor , annon MICHNE,
filii Dracula , Tranfalpinarum Prouinciarum reguli , fuerint reliquiæ. Pulfus ille
dominatione , WLADISLAO indulgente , Cibinii exulabat , ifthic , Anno MDXXII .
Mart. nefarie trucidatus. Vide fupra , Monument. I. §. IV. p. 24. Et Monum . II .
p. 64.
1) Exftant hi , relati in pacis Vienenfis tabulas. Quas vide in CORPORE IV-
111 .
RIS HVNGARICI , Tom. III . p. III . fequ. Id doleas, pacificationis eius, hiftoriam
pleniorem defiderari adhuc in qua tamen elaborare decuiffet Hungaros , tanti
memores negotii fuperant ,in poteftate noftræ, ad eam rem, tenues quædam reliquiæ .
 I

tatio ca
336 Joannis Bocatii Commen Epiftoli
miffos , Archi-Ducis nomine , Cæfarea adlata eft refolutio , XXI.

Nouembris , coram felectioribus legatis Hungaris , prælecti funt ii-

dem articuli , additumque Cæfareum refponfum , quod accepit Prin-
ceps , quos limitet , aut ad diætam , fub faluo conductu inftituen-

dam , ventilandos , & communibus regni fuffragiis confirmandos ,

referuet Cæfarea Maieftas, De induciis , inter Cæfarem , & noſtra-
coeunt in- tes faciendis eft conclufum . Quamobrem , electi legati , qui vna
duciæ :
cum Domino Sigismundo Forgách , Viennam proficifcantur , quorum
eſt ( m ) antefignanus , Spectabilis Magnificus Dominus ILLÉSHá-
mittiturVi- ZY , vir , ( n ) exactæ fapientiæ , & patriæ falutis amantiffimus , cu-
ennam 14- ius vel folius arbitrio , ficut olim Athenienfes Solonis , noftra gens
lsbúzius :
Hungarica , fe fubmittere , de eiusdemque ore pendere videtur ; fpe-
eius laus.
roque futurum , vt ipfius induftria & moderatio , fit euentum ha-

bitura commodum , optatum , & nobis totique Chriſtianitati , per-

utilem expeditionem ; vt cum fluctibus , ac tempeftatibus iftis qua.
fi belli ciuilis , iterum prudenter & æquis vtrinque conditionibus
compofitis , refpiratio , paxque peroptatiffima commutetur : ean-
dem , Nobis , Germanis , & ipfis Turcis , belli huius diuturnitate lan-
guidis , eneruatis , & requiefcere viciffim votis omnibus expeten-
tibus.

§. XXIV .
Hæc , Amicorum optime ! vt promiffis meis ftarem , Tibi
Epilogus. volui perfcribere. Si quid audiueris , quod huic meæ relationi non
correfponderet , fictum & falfum effe ftatuas. Non enim dubito,

fore , quin profectionem & conuentum hunc , aliter atque aliter

interpretando , narratis , quidam de fuo fint addituri , vt gentem
Hungaram denigrent , & apud fuos , maleuolos & aduerfarios no-
ftros , exofam reddant. Longius iam non progrediar , fed epi-
ftolæ prolixioris finem faciam ; dum hoc aliquando cum aliis , quæ
concipio , nactus patronum idoneum , parta viciffim pace , & fecu-
ritate fundata , in lucem edere meditor ; non vt me , vel efferam ,

vel aliis præferam ; fed erga reipublicæ, & communem omnium

noftrum patriam , meam obferuantiam , & denique , in feruiendo ftu-
dium , pro virili , plus faciam teftatum . (0) Vale ! meque tuum effe
ducito , vel abfentem. Data Carpone , in Comitiis noftris, 1
Anno M. DC. V. die XXVI . Nouembris.

FINI S.

I. IO.

h ovvith
m ) Fuere eius collega : Paullus Appony , & Petrus Horvát Mladef
e um , Th . Vizkeleti , &
in priori hac profection : nam in altera , præter Apponi
Andreæ Ofztrofith , fuere .
n ) Alia omnia de eo IsrvanFYvs , Lib . XXXIV . p . §. 42 1. Famam nihilo-
?
minus ILLésHázii , anonymus , eximio , poft fata, panegyrico , quem habemus, tui-
tus eft.
o) Vtinam prodeat aliquando , non meditatum modo , fed confummatum
etiam , ficuti relatum accepimus , BOCATII iftud , de momentofiffimis euentibus
his , Schediafma. Feliciter !
Conful-
 Ioannis Bocatii Iaurinum Rediuiuum. 337
I.

JOHANNIS BOCATII

en PROPEMPTICON VATIDICVM ,
OS.
Magnifico & Illuftri Comiti

Τ FERDINANDO AB HARDECK

In Hungaria fuperiori Generali Capitaneo Bellico ,

Caffouia difcedenti , decantatum.

Ur has magne Baro ! cur Martis nobile , terras

Deferis , & mifero deferis hocce ftatu ?

Thrax equidem gaudet , Te difcedente ; fed ora

Pannonis in lacrimas , cogitur ire fuas.
Scifne , quod infurgat nos contra luniger hoftis ? 5.
Arua Croatici , fcisne iacere foli ?
Scis credo ! quid enim belli dux nefciat ipfe ,
Qui fcit , vt vnguiculos , hoftica quæque , fuos.

Tu loca læta petes ; trifti nos orbe relinques :

10.
Iam primum patris , Te cor habere decet.
Hactenus exfangui fe Turcus acinace regno
TE
Continuit , pax heic vt quoque cunque fuit.
Iam nova de Scythia furiis agitatur Erinnis ,
Trux venit Hungarico bile Megæra ſolo .
Heu ! fi contigerit nos beftia tanta , cruore 15.
ten
Quanto , & quam late , noftra madefcet humus.
Sicut aper cultis , mifere graffatur in hortis
A radice fua , germina quæque ruit.
Non fecus is caftas ferro aras perdet , harasque
Confumet flammis , depopulabit agros. 20.

Tene fequi , & patria nos vis difcedere terra ?

Ah ! nos turba fugæ , non fatis apta fumus.
Hunc pater , hunc mater , hunc nati , hunc detinet vxor ,
Cur maneat , cauffas omnis habere poteft.
Pro quibus aut caram , vellet profundere vitam , 25.
Sub duce Te tantum publica falua forent.
Ergo mane ! generofe Baro ! gere mafcula contra
Bella Saracenos , horrida monſtra , canes.

Te , nec adhuc præfente fuas , modo vita ſuperfit ,

Hungariæ fructus effe fatebor opes . 30.
Rrrr Si

Confulto , Elegiam hanc , IAVRINO REDIVIVO , præmittimus ; eo quod HAR-

DECKII maleficio , Pergama illa Chriftiani orbis , perierant. BOCATIVS profecto,
vatem fe geffit,quando tantæ,fiue fatorum ,fiue hominis,a præclara fua indole dege-
neris, malignitatem , ex vero præcinit. Alioquin, infelicis , poft fuum , ex Hunga-
ria fuperiore, difceffum, Hardeckii fortunam vtramque , fufe defcriptam exhibui-
mus , Tomo Operis VII . qui Lucinam exfpectat propitiam , in Hift. Tavrini §..
XXIII . fequ. vbi , & vaticinium iftud Bocatii , aduocamus.
Decad. I. Monument. VII.
 nis ii
338 Iohan Bocat

Si bellis aliis moderaberis arma , laboreis ,

Non itafuccedent forfitan ; ergo mane !

Sape quis egregium fe plus bic geffit in oris ,
Non omni quauis terra fauere folet.
35. Ergo mane ! frenare fcius bene legibus orbem
Hunc , ruit ad nutus quando ita quifque tuos
Te moueant gemitus , lamentaque publica , votis
Adnue totius , dux venerande gregis.
Eximium decus eft , miferorum Heroa rogatis
40 Duritiem cordis mitificare fui.
His etiam extendit tua fe celeberrima virtus
His etiam æternum nomen habere potes.
Ah vides ! ah animofe Baro ! Te nemo tenebit ,
Cogeris ante tui Cæfaris ire thronum.
45 Iam primum difco , Te nobis inuidet alter
Orbis , ad Iftricolas hoc capietur iter.
Non igitur fruftra precibus remorabor euntem ,
Sed magis orabo numina : proſper eas !
50. Arcanas cali fcrutari nefcio vires ;
Tu tamen adfatum , forte trabere nouum.
Di faciant noftris longe femotus ab oris ,
Non minus Imperium ; nos quoque porro iuues.
I ! Tua laurigeræ victricia gefta puellæ
Orbe canant toto , Te fuper aftra ferant.

II . IOAN.

1
 Iaurinum Rediuiuum . 339
II.

IOANNIS BOCATII ,

IAVRINVM REDIVIV VM ,
Siue ,

Vrbis eius , facta , Anno MDXCIV . Diuino munere ,

a barbaris vindicatio ,
SCHWARTZENBVRGIO ET PÁLFFYO
Ducibus.

Uis fragor ifte nouus ? fibi quid fpectacula paffim

OuTanta volunt ? folito plus omnia læta triumphant.
Clangor in vrbe merus ; mera gaudia ; plaudit ouatque
Quilibet , effe quid hoc dicam ? res mira , nec vnquam
Vifa prius ; muros intra curfatur & extra : S.
Pfallitur , oratur , confertur , quæritur , itur.
Aera fonant, turresque boant , taratantara clangit.
It clamor cælo , vultus auresque faginant
Iubila , concentus , vox mufica , triftia damnat
Omnis , & ex alto pellit Cato quisque dolores : 10.

Stoicus in rifus cœno de paupere furgit.

O quas effe rear cauffas ! tam læta quod hæc lux
Aureola , hos ciueis fic afficit , vrbis & orbis
Totius Hungariæ ? num quod rediuiuus in auras
CHRISTVS ab inferno furrexit , & omne reuixit 15
Cum DOMINO , pro more fuo ? venerabilis æuo
Fefta dies agitur toto , quia Pafcha quotannis ,
Nos etiam celebrare iuuat , pro tempore , lætos ,
Poft trifteis hiemis lacrumas , poft frigora brumæ.
Hoc faciunt etiam rationis egentia paffim. 20.
Nix liquefit , glaciem confumit & imbriferum ver
Viuificat Aluuios auftris , terrasque refoluit,
Aura Fauoni annum fenio exfuit : omnia riſus

Promittunt renouáta ; reciprocat omnia Phœbus ,

Laxat iter larga ferie , camposque rotatu : 25.
Longius hos vifit meliore , & calfacit agros
Rectius Hungaridos terræ. Sed miror id vnde
Sit , quod nobilium flos , & gens ruftica faftos
Cum celebret veteres , non nos imitata per vrbeis ,
Ploret adhuc , quod Tu pro nobis , CHRISTE redemptor , 30.
Tam graue fupplicium crucifixus in orbe luifti,
Cur tamen aërias arces , cur gaudia pagos
Talia pertentant ? en lætior inuolat vrbem
Hanc flos nobilium , gens ruftica , ciuibus addunt
Se focios ? altis fonitus bombosque crepaceis 35.
Arcibus attendo ; fi fors permitteret anni

Tempus , & inftructus gereret Mars bella per agros.

Rrrr 2 Dice-

Exftat , Memoriale hoc Carmen , HVNGARIDVM lib . I. p. 97. feq.

 Ioannis Bocatii
340

Dicerem ego certi fieri hæc ob figna triumphi.

Sed , neque Mars campis , vt qui fit inutilis armis

40. Nunc , vbi nulla Ceres campis , nulla arbuta pafcunt.

De nihilo hoc non eft : quid fi tamen aufus in hoftem
Cæfaris indultu quis forte iuiffet & arcem
Auxiliante DEO , magnam expugnaffet , & iſta
Lætitia id populus iam teftaretur. O hæc eft !
45. Hæc eft cauffa ! licet dictis vix credere poffis,
Eloquar ? haud credas ! taceam ? quid publica celem ?
Eloquar ah ! fed io ! fed io ! qui nam eloquar iſta ?
Quæ præ lætitia vix ora refoluere mittunt ?
Rumpo moras : noftrum laurinum dicitur effe !

50, Noftrum eft , eft noftrum , laurinum eft nobile noſtrum !

Credere quo fas eft , breuiter memorabo labores ,
Quo duce , quantum aufo , quibus artibus , & quibus armis ,
Noftrum eft , eft noftrum , Taurinum eft nobile noftrum !
Magnum opus aggredior , quod vix defcribere poffit
55 ( Quod tamen aggredior ) Maro , vel diuinus Homerus.
CHRISTE ades ! & noftris te verfibus infere , magni
Hoc eft oris opus. Logos , oratorque parentis
Tu quia es , & Te , Te ! Iaurinum eft aufpice noſtrum :

Vt canere hæc poffim grauius , Tu has fuffice vires.

60. Poftquam a belligero Dux lectus CESARE belli
Rite foret præftans Baro , Scbvvartzenbergius heros ,
Non minor antiquis heroibus , alter Achilles ,
Mente Solon , Brutus iufto , virtute Camillus,
Cœlitus Hungaricas bellatum accitus ad oras ,
65 . Heic , vbi ftant claræ fama fortisque Viennæ
Moenia , fæpe animo verfat , queis finibus iftis
Amiffas arceis , & lamentabile regnum

Turcis eripiat , fato fi vindice poffit ,

Pellat & his terris Chriftiani nominis hofteis.

70. Sed tamen ante alias folers plus cogitat vnam ;

Quattuor ante annos amiffam fraudibus , arcem :
Dædala laurini funt moenia noxque diesque.
Dulce nihil fupereft , nifi rurfus pareat orbi
Chriſtiadum illa Kaba vaga combinatio & Iftri.
75 Alta mente mouet , quoniam ratione vel armis
Iam femel atque iterum fruftra tentata triumphat.
Sæpe repulfa fubit , nece plus horrenda , pudorem
Aeftimat , & laudem potius vult morte pacifci .
Annuit his DEVS omnipotens , primordia & ipfe
86. Profpera conceffit facilis prece victus & aris
Supplicibus , fua refpexit bonus agmina tandem.
Tunc agimus noftris etiam feliciter armis ,
Quum prece mifcemus virtutem , & numina bello
Poſcimus , ore Deos præfentesque vfque vocamus.

CHRISTVS
 laurinum Rediuiuum . 341

CHRISTVS & oranti huic fua fuggerit ipfe fecundus , 85.

Confilia , in bellum digitos , in prælia dextram
Armat , & ipfe vias bonus inuenit ante labores.
Nec mora , nec requies fecum rimatur agenda.
Omnes per cafus , per cuncta pericula pernox
Atque diurnus agit ; prudens explorat Viyes 90.
Singula ; que facies arcis ? cuftodia qualis ?
Qui numerus ? gentis quis dux ? quæ moenia ? quantum
Robur ? vbi fieri prius oppugnatio felix
Forte queat ? quando excurfus , cum cetera fiant ?
Qualis honos primis ? que vis , quæ gratia in armis? 95.
Omnia tuta tamen pauet , & nil fcire fecundum ,
Quod tacitus condit , vult , nec fallacia corda ,
Quæ fecreta iuuent , noceant manifeſta , reuelent.
Relpicit omne , bifrons Ianus velut alter , & hoftem
Confilio fuperare prius , quam viribus ardet. 100.

Prudens rerum opifex , quæ feria fubticet ; auceps

Quæfitorque noui : nunc hoc , nunc , aure fagaci
Vel prece , vel precio nunc imbibit illud : Hyenas
Ordinat , in mediis quæ captent æmula Turcis ;
Auditum & vifum referant : hæc fofpes adibis , 105.
Illic reftat adhuc metus ; hèic mortalibus vllis
Vix aditus pateant ; fed ibi prudentia vincat.
Hæc vbi fcita capit , iam certus abire Vienna
Apparat , exiguo ftipatus flore iuuenta ,
Forte Comarinum petit , hucque accerfit Acbatem 110.

Fidum operum & rerum, cum quo communicet vno

( PALFFIVS ille audit , ) quid pectore verfet , & arcem ,
Quam tentare velit , duce CHRISTO , & forte fecunda :
IAVRINVмque potens , quibus artibus , & quibus armis
Poffe capi fperet , quæ foli hæc abdita pandit , 115 .
Et bello focium comitemque laboribus orat.
PALFFIVs armipotens , Mauortia gloria , gentis
Hungarica decus omne , animis nil fluctuat , huic mox
Spondet idem , concorsque iuuat : pro laude pacifcor
CHRISTI non timidus vitam , & pro Cæfare dulce eſt , 120.
Sic fic poffe mori , durosue fubire labores.
En dextramque fidemque ! heros fortiffime , fecli
O noua laus noftri , nos ibimus , ibimus ambo ,
Qua fas & noftris DEVS adfpirauerit aufis.
Quid tum ? fi ob patriam patiamur vulnera ? quid tum ? 125.
Si peffum vnus & alter eat , pro arisque focisque ?
Nos manus exigua , efto ; cadet paruo agmine magnum
Si cælum & fortuna volet : Tecum , inclite , pergam .
Hæc & plura loquens , prudenti PAIFFIVS ore
Confulit in medium : bello confcribitur agmen , 130.
Omnibus & quosdam furtim euocat arcibus illis ,
Que parent Aquilis , & adorant Cæfaris enfeis
Ssss Roma-
Dec. I. Monument. VII.
 Ioannis Bocatii
342
Romani : ergo citi pariter concurrere gaudent ,
Qua iuffi ire fimul promti , fociosque laboreis
135. Ferre parati omneis ; feu certam incurrere arcem ;
"
Seu cum lunigeris certare per ardua pilis.
Stat delecta cohors , fpes Martia , militiæ Aos ,
Omnibus eft ftudium , mensque omnibus vna fequendi.
Tempus erat , quo ceffat hiems , bruma afpera pulfa
140. Septima cum Marti lux & vigefima cælum
Verfat , & Andromeda , fua cingula torta recedunt ,
Qua CHRISTVS graue mortis opus , graue Martis in orco
Suftinuit vindex , & auerni carcere fracto ,

Et faxo occlufo , & penetrato marmoris antro ,

145 . Poft fua fata iterum lætus furrexit in auras ,
Tunc vbi nos rurfum folida in ftatione locauit ,

Oftia claufa potens miferis referauit Olympi ,

Rettulit in melius patris iras , aurea pacis
Sæcula reftituit , ftygio cæfo agmine clauftri.
150. Luce etiam hac ( mira certe ratione ) Comarro
Nofter abit victor loca fœda furentibus armis ,
Thracia quæ attulerat meſſes treis ante Sinani
Aufpiciis , focias qua Raba copulat vndas
Ifter , & ambit aquis IAVKINI mœnia noftri ,
155. Monia tunc rabidis repleta ac horrida Turcis
Vt CHRISTVS veluti tunc orci victor abiffet ,
Tertia quem fpoliis a morte reduxit onuftum
Lux rediuiuum , ob nos miferos , noftramque falutem ;
Sic ifte a Turcis etiam emula figna referret ,
166. Tertia qua rofeo fe lumine tolleret Eos.
Nec ( quia cauffa fuit parilis ) fperata fefellit
Spes heroa fuum : quippe hac concordia Rabæ
Et Romana falus furrexit luce & eadem.

Hora , qua Dominus ( dictu mirabile ) IEfus ;

165. Hinc nos Chriftigenæ celebramus feptima facra :
Atque diem Domini memores folemnibus vfi
Ritibus , in fanis per pulpita facra ciemus
Ore Deo laudes. Veneris Mauortius heros

Bellatum ergo die poftquam exiuiffet , vt ipfe

170. Filius omnipotens flagra , cædem & vulnera paffus ,
Monibus a Solymis ftygiam digreffus ad arcem ,

Multa pati atque graueis mox exantlare laboreis ,

Per duras , nimium heu duras , pedes ire ſalebras
Cogitur , ad femora vsque niueis iam fole folutas
175 Perfonam exfutus tantam , atque paluftribus vndis

Primus iter carpit pedes , & fua facta fecutos

Exemplis animat ducis ipfius , inftar anheli
Nifus equi , neruis maioribus omnia vincens.
Quodque folo ingreditur , vix aut fupereminet vndas ,
180 Cauflam habet , vt furtim veniant hoftem eminus armis

Sentiat haud hoftis per cæca filentia noctu ,

Nec
 laurinum Rediuiuum .
343
Nec late hinnitu quadrupes loca turbet acuto.
·
Iamque vbi Danúbii per aquas toto agmine tranfit
Nauigio exceptus , vel pontibus ante paratis ,
Hinc praemittit equos paffim , qui quattuor horis 185.
Præcedant campis omneis auertere cafus ,
Nemo prior veniat laurinum , & talia Turcis
Indicet , ergo via cunctos intercipit illac
Qui tendant , ita dux præceperat optimus illis.
Ne Turcæ hoc fcirent , vrbi improuifus adeffet. 190.
Illi abeunt oculis vigiles præcepta faceffunt.
O felix dux , o bellum felicius , o &
Feliciffima gens , populus qua paret , & inter
Mortis onus graue , miles eo non ire recufat
Millia vbi tuti vix effent , vnus & alter 185 .
Credere fe campis audet pro principe caro.
Quin etiam hic præcepta falubria feribit aperte ,
Qua nunc ire velint ratione , ac ordine quali ,
Atque illos vocat huc celereis , hos diuidit illuc ,
In partesque docet certas , & claffe coronat, 200.
Hinc Germanus abit , mouet hic fe Gallica pubes ,
Purpurat hic Italus , fequitur turma Hungara pilis
Expedit hæc , vaftentque cauet cultoribus agros.
Sanctam ad iuftitiam Themidis facra , lege minaci

Cogit , & abftineant fpoliis , iubet ore difertus. 205.

Præmonet , edicit præfesque autorque futuri

Supplicii pœnas maturus & irrogat acreis.

Præcipueque duces hortatur gentis , honorem
Præfcriptis habeant , moresque manusque gubernent.
Vtque fecundet iter , cælum , orent fupplice voto. 210
,
Ne fint indecores regno , aſt ſua fama feratur
Poft grauis , aft totum poft laudibus occupet orbem.
Vincat amor CHRISTI , patriæque immenfa cupido .
Ergo iterum læti pergunt , nec fecius arma
Mota loco memores faciunt , perque ardua tendunt. 215.
Nec fatis eft iuiffe femel per Alumina , reftant
Hic fuperanda iterum : fed & hæc Schvvartzbergius heros
Prouidus , a tergo linquit toto agmine , factis
Nauibus & celerem pertranfit ponte Socubfam ,
Atque alios fuperat fluuios ; queis nomina defunt. 220.
Et iam noctis erant bene fera crepuscula cæcæ ,

Omneis per terras animalia feſſa iacebant.

Hic fit prima quies , Schvvartzbergius inquit , & axe
Sub gelido fiftit comites , & pluribus orat ,
Dura ferant æqui , cafu & difcrimine tanto . 225.
Fortibus hic animis opus effe , & pectore firmo.
Ecce autem infurgens ventis comitatus & imbre
Nimbofo Orion , galeisque infundit & armis
Magna mole niveis , tempeftas horrida barbas
Ssss 2 Con.
 Ioannis Bocatii
344

230. Congelat , & duri cæli inclementia fupra

.
Perfurit , vfque minis , & crura hærentia frigus
Siftit , Atlas cælum vix vertice fulcit, & alta
Nubila fubfidunt , caput & latera ardua pulſant
Trux Boreas , imberque grauis , mixti agmine cæco.
235. Noctem illam perferre tamen ftudet ardua virtus ,
Luctaturque dies donec iam furgat Eoo
Poftera , Phobea nigras face dimouet vmbras.
Pofcit abire iterum porro dux mafculus alas
Conficiens , de more petit qua dextra Nemethi
240. Vallis , & hic , donec propior fit vefper Olympo ,
Suftinet, egregiosque virum iam conuocat omneis ,
Accerfitque alios , quos currere vellet in arcem .
Quos fic alloquitur : luuenes , fortiffima bello
Corda ! quid vlterius vos celem ? ingentibus aufis
245 . Perficere eft animus , IAVRINI & mœnia noftra
Sint cras , afpirante DEO , forte aufpice dextra.
IAVRINVM petimus , IAVRINVM haud fata negabunt:
Ergo agite ! o luuenes ! incepta bæc rite paremus ,
Pramia digna feretis ; opeis , IAVRINIA & are
250. Sanita dabo , fpoliis faciam vos omnibus aquos ,
Vos modo nunquam animis , nunquam armis cedite Turcis ,
Quifque fua maneat ftatione fidelis & acer.
Hoc vos per mortem , per nobile fanguen IESV ,
Saluificamque per oro crucem , perque omnia facra..
255. Aut viuam, aut moriar , non bic ego inultus abibo .
Dixerat : illi omnes refpondent : maxime ductor ,
Te duce , ftat virtus noftra imperterrita , feu nos
Contraire velis forteis , campeftribus armis ,
Seu iubeas arces altas & fcandere muros.
260. Poftquam hæc ellati , laurinia rura falutant ,
Deueniuntque locos , fua qua caftra inclitus ille
Fixerat ante annum Auftriacus , licet irrita , Princeps.
Atque hic Danubii ſe fæmina tollit ab vndis ,
Accedit propius turmas in vefte niuali ,
265. Cincta comas lauro , fimilis Diuæ omnia vultum
Aftat , & in mortem pandit fecreta Sybillæ :
Efte falutati , iuuenes , quos ipfa fecuta
Sors comitat , quibus omnipotens Mars annuit , altum
Quos amat , & tantis dabit omnia profpera cœptis ;
270. Numen , & auxilio quos præfens adiuuat æther.
Non incerta cano , quæ dicere iuſſa , reuelo .
Quod cælum & terras torquet , me mifit Olympo.
Hoftibus ille dat , ille adimit rurfum hoftibus arceis.
Vos tantum , illuftres animæ , tolerate labores.
275. Certandum eft ! non is veniet fine Marte triumphus.
Sic illa ex oculis fimul euanefcit in auras.

Hinc firmati animum magis & magis arcis ad oras

Ipfius
 Ioannis Bocatii 345

Ipfius ardefcunt accedere , & omnia coram

Ocyus inter fe cognofcere. At ipfe pedeſtreis
280.
Inter fe turmas animat Scbvvartzbergius ; alta
PALFFIVS interea generofi terga caballi
Preffat , equeftrem animans florem , docet vsque magiſtra
Germanumque ducem , re fic cogente , fecutus ,
Sæpe ferocis equi luctantia colla ſonosque
Noxia fæpe prius , cohibet grauis atque feuerus , 285.
Accenditque animis focios ; & pectora firmat.
Ecce autem tenebræ fugiunt , & amica viris nox
Inuoluens piceam claufo cælo hactenus vmbram ,
Fit manifeſta , fuam profert Proferpina lucem.
Apparent terræ illuftres , campique iacentes. 290.
Hos metus acer habet rurfùm , & trepidatio fumma
Corda fubit , ne quidquam iterum fuccedere furta

Nunc poffe omnis ait , manifeftius agmina cernet ,

Hoftis , & egreffus nifu prohibebit inani.
Verum vota DEO hic facere , & prece fupplice cælum 295
Non prius abfiftunt orare , & poplite flexo
Pofcere opem , lateat quam Cyntbea pulta viciffim ,
Nigra tegat frontem ferrugine & omnia celet.
Indulgent conuexa poli ftellantia , & igneis
Condunt cæca fuos ; fe pallida feruat in vmbris 300.
Nec terras velut ante , fuo fplendore colorat
Luna. Pater facit hoc , cui fidera & omnia parent.
Nox fit , & eripitur rerum difcrimen in oris
Omnibus , & vix nota legunt veſtigia , ductor
Qua fidus præit & baculo compendia monſtrat, 305.
Iamque in confpectu eft mons Rafcius , ipfaque longe
Moenia non abfunt fperata , hic omnia princeps
Militiæ apta facit pugnæ , & vix paffibus abfunt
A porta centum , quam fortius arietet illa

Machina , opus Diuum & miferis fatale repertum. 310

Hoc duci ad muros hortatur , & ante locari

Dux mandat portam , quo fractis impete clauftris ,

Atque aditu facto poffit fe infundere miles ,
Hoftis ad hoftem , arcem late complere parentem .
Iuffa viri faciunt , furtimque adducere tentant 315.
Impofitam curru tacito , quam voce Petardam
Molem Italus dicit ; quæ iuncta aperire fuperbos
Sola queat poftes , hofti oftia pandere fracta.
Ergo operi accinctos plauftro admonet , ire fequenteis
Hos iubet , hos humeris trahere & clam fiftere ad arcis 320.
Oftia , & vt muffent per amica filentia portam
Ad fatalem : vnus hic fupra moenia cuſtos
Auribus hæc captat vigilantior , atque ita fatur :
Quid petitis ? cuius veniftis & ergo , an amicos ?
Tttt Anne

Decad. I. Monument. VII.

 Iaurinum Rediuinum .
346
Anne hoftes rear effe ? quid hi de nocte labores ?
325.
Vnus adhæc noftrûm , bene callens Turcica verba :
Heus , Turcæ , heus ! non nos ex hoftibus : appulit ifta
Huc nos nocte metus ; Germani ac Hungara turba ,
Nos Cererem & victus vobis per plauftra vehentes
Aggreffi , hanc profugi petimus maturius arcem ,
330.
Pandite ! præfidio feruate & moenibus iisdem.
Vulgus inerme fumus ; ne pugnis turba , fed apta
Soluere Pæftano reuerenter debita Baffe ,
A quo nunc iter eft , aperite & protinus omnes
Acceptos pariter defendite , manibus inftat
335.
Hoftis , & arua tenet laurinia ; dicite regi
Hæc veftro , hoc fat erit fcio gratum , & præmia habebis.
Sic ille incendit cum forte fauilla Petarram
Sulphure non apto , nec primum clauftra refoluit.
Præcipitat flammas alias Vulcanus , & ardet
340.
Iam felix aries ; horrenda tonitrua fiunt ,
Ianua tacta labat , procumbunt cardine poftes ,
Rupta repente iacent per fragmina mille ferarum
Vincula fit via vi , mox fe per aperta Quirites
Oftia ponte ferunt ftrato , & loca iuffa receptant.
345.
Hinc Galli fortes , & duri Marte Valones
Hinc acies fequitur longis horrenda fariffis.
Hungarus & Teuto , pariter fe infundit , & intra
Arcem omnes veniunt, ex fomno alto ære folutam .

350 . Protinus hic etiam fe Schuvartzenbergius infert ,

Voce monens alta , nomen ter clamat IESV !
Terribiles inflant lituos vtrinque , trucidant
Obuia prima tamen , qui propugnacula feruant,
Vix fomno excitus , miratur Bafſſa tumultus ,
355. Profilit ex ftratis fufpenfum a pariete ferrum
Liberat , & dextra bis acutum corripit enfem.
Altera vexillum manus accipit , agmina quærit
Quæ fua ? clamat opem portisque accurrere mandat.
Iple anteit Lybicos animis ac bile leones .

360, Ceu lupus haud numerum curat , nec mille bidenteis

Vnius horrefcit lanii femel enfis acutus .
Hic Iauriniades vlulant & fidera tangunt
Clamore immenfo : fuimus laurinia turba !

Hoftis habet portas murosque afcendit , & omnes

365. Occupat heu turreis , & propugnacula feruat.
Heu ! quis nos nimium miferos defendere , quæ nos
Accipere arx poterit ? dominantur in vrbe furentes
Germani. O morimur ! genus infuperabile belli eſt ,
Turba canum rurfum fuccedet fedibus iftis.

370. O Turca , haud nobis ftabunt laurinia paruo

Hofpitia ! in patriam reditus fortuna negabit.
Ignaros fati , veritos nil tale penateis
Hoftis & hofpes init : fugite heu ! quo ? more bidentum
Occidi-
 Ioannis Bocatii 347

Occidimus : modo per portas exire liceret.

Femina virque graues hos tollit ad æthera queſtus. 375.
Præcipue princeps difcurrit in vrbe , lupus ceu
Raptor oueis intermedius , cæcoque refiftit
Marte , petens aditus factos qua plurimus aftat
Cæfarius , verbis contra iacit afpera Turcas
Ipfe fues hic hic ne , canes , pugnabimus armis ? 380.
Vos mera proditio vos torpor inermis honore
Exluit , extremum iam viuitis , arma repente
Ni capitis fortes ; vxoria corda , monarchæ
Perditis hæc noftro , ceu plurima & ante , nec hoſtis
Vinceret hanc etiam , fi me cuftodia veftra 385.
Admonuiffet heri ; meretricia turba , quid iſta
Segnities ? mecum quin nunc expellitis hoftem .
Irruat atque animis fe quisque recentibus armet.
Si pereo , nunc me periiffe iuuabit honeſtum.
Sic Mahometigenum dux perfurit ore , rotatque 390.
Feruidus hic gladios , qua portæ limina feruant
Chriftigenæ , in medios prorumpit , & arduus obftat.
Ira manus conferre iubet , dolor igneus vrget.
Obuius enfe metit cunctos , nec inertia rurfum
Cogitur arma pati ; furibundum fæpe coercent 395.
Chriſtigenæ , huic liquido iam traiicit ilia plumbo ,
Non procumbit humi tamen , imo effundit habenas
Longius irarum , multos dat acinace letho.
Nec focii minus adglomerant , dominumque tuentur
Expertem galeæ , & vix lino pectore tectum 400.
Suppara velabant nudos angufta lacertos ,
Mars vtrinque fauet , fomno tua funera , neutrum
Agmen terga fuge dat , ferrea fæuit & inftat.

Cum victore cadit victus , nec difcrepat aufis.

Hic iterum Baſſa quis viſcera perforat haſta , 405.
Fugna hians immane tamen , dum concidit ore
Pallidus ; ergo iacet tellure & calcibus altam
Tundit humum exfpirans animam trux accipit orcus.
Enfe caput foluunt humeris , & acinace tollunt.
Sed nihil occaſus reliquos ducis ifte moratur. 410.
Viribus vsque fuis audent maiora , nec vllum

Telorum exhorrent genus , omnia pila globosque

Perrumpunt , portasque volunt ceu cetera nusquam
Bella forent , vnus hos impetit ardua longe.
Sed facies Germana fores dura obfidet haftis , 415.
Defeffosque magis denſo agmine fternit & extis
Perforat , vt pronus iam concidat omnis & atro

Saguine humum fignet , lapfuque ad tartara pergat.

Hic quoque Denlopius , quo dextra haut fortior alter
Romulidum , exarfit multasque effudit habenas 420.
Irarum , impatiensque fuos animare Quiriteis,
Tttt 2 Strin-
348 Iaurinum Rediuiuum .

Stringere ferrum animis medios fe ferre per hoftes.

Et virtute fua reliquos bonus excitat heros.
Segnior haud ftricto Fabacurtius enſe , Latinos..
425. Arguit incufatque moræ quid viuida virtus
Debeat & poffit docet ipfe , & multa cruentat
Agmina Turcarum , nec parcit inermibus , vltro
Hafta qui abiecta veniam orant ; tartara ad ima
Mittit atrox omneis , vaſtos dat ftragis aceruos.

430. Ille Nigri gaudens Montis cognomine fidus

In media vrbe tenens , nunc hos , nunc erigit illos.
Inter opus durum feruet Germana iuuentus ;
Enfibus ille bonus , plumbum ille volatile torquet ,
Hunnus in aduerfos fe fert , nec fegnius inftant
Palffiada & chalybis multos ope fternere tentant.
435 .
Hic punctim , hic ftrictim , tereti ille reciprocat ictus
Cufpide , fæpe graueis frangunt haſtilia vulgo.
Sæpe etiam herculea cerebrum claua omne terebrant.
Vi prohibent Turcæ fuperare & fcandere muros ,
Siluicolæ vt Fauni nituntur , vt agmina turbent ,
440.
Quæ teneant fupra & per propugnacula cedant
Seu cogant fugere ad portas , veftigia quærant.
Ter fefe attollunt , ter reiicit hoftis , at illi
Mox iterum fuperant , procul inde expellere tentant.

445 . Expelluntque citos pedibus clamore fequuntur .

Hic profugis portas curfuque petentibus obftat ,
Corripit & primum Schvvartzbergius ore minisque ,
Heus , heus fifte gradum ! quo te rapis improbe , non tu
Euades noftras ( licet hoftis ab enfe recedas )

450. Forte manus : non ifta fides promiffa, age, retro

Te fer! & haud cœpto iam define cardine rerum
Durare & rebus tecet hoc feruare fecundis.

Dixerat : ecce cohors mox tota reuerfa fequenteis

Vertit , & opponit quisque acrius enfibus enfeis ,
Grandis vtrinque oritur cædes ( miferabile viſu )
455. Mars dubius : modo CHISTVS ouat , modo iubilat ille

Plusque agit ; accurrunt nunc hi , nunc cedere cogit

Altera pars ; raro bis barbarus occidit ictus ,
Terque quaterque hafta vix omni fanguine miffo
Pronus humi iacet , interdum hic renouata videtur
460 . Ne quicquam arma mouens proftratus , & oris honeſtas
Et flos dum rubeus fugiat , vitamque fub auras
Linquat , eunt paffim de fanguine flumina fufo .
Quis cladem illius noctis , quis funera fando
Explicet ? aut poffit lacrumis æquare labores .

465. Talis erat facies , nox talis , Pergama quando

Durateo caperentur equo , fomnoque fepultos
Quando in Troianos iret nocturnus Achilles.
Tantus erat furor & rabies tunc Turcica tanta ,
Quantam haud ipfa prius fe faffa eft triftis Erynnis
470 .
 Taurinum Rediuiuum .
349
Vidiffe ; imo foret victrix feftina virum vis , 470.
Leges ante nifi Schvvartzenbergere , tuliffes
Tam cautas prudens pugnam ante , & fortis in ipfo
Ocyus admoffes certamine robora cuncta.
Hinc facta eft animis melior pars altera , & enfe
Fortior , a CHRISTO , quæ dicitur ; vrget acerba 475 .
Qua ſtantes rari apparent , hos protinus omneis
Demetit , & prendit fugienteis , cædit ad vnum.
Dat noua lætitiæ fignum tuba ; rurfus imago
Lætior ad CHRISTI bellum ; labentia rurfum

Corda animant , certam fperare hac forte falutem. 480.

Dulce canunt , & Io ! ingeminant rauca æra viciffim.
Huc illuc agitatus equo fua Palffius acer
Agmina perluftrat ; nunc intonat Hungarus Hunnis ,
Italiæ voces Italus ; Germanide cretis
Ora , ore eft Teuto ; variat vox æmula Prothei. 485.
Vt pariter fuperent , curas traducit in omneis.
Dextrum fpondet opus , dulcemque hæc afpera pugnæ
Finem habitura , facer vates ceu differit ; enfem
Felicem ipfe rotat , plaufu & clamore triumphat.
Multa redit virtus , crefcitque in pectore flamma 490.
Omnibus , vt fimul ac animos ad verbera durent
Incenfi iuuenes , tædæ inftar , feruida corda
In furias & in arma ruunt atrocibus aufis.

Nec DEVS hos , Bellona foror neu deferit ipſa.

Numen vtrumque ira fimul æftuat , ardet & ingens 495.
Corde dolor Marti , comitem fe Cæfaris addit
Romani fociis ; trux agmina Turcica ferro
Sternit & ingenteis ( referens horrefco ) per vrbem
Sanguinis exundat fluuios : quæ fanguine fidunt
Corpora , vix vidiffe datum eft , Erythræus it vndis 500 .
Gurges , equus niueo modo , pectore candidus , alte
Nunc humore rubet rofeo vel ephippia ad ipfa.
Ingenteis victor tandem ſpectabat aceruos.
Irruit & tectum omne tenet genus acre virorum.
Et licet hic matres & inermum vulgus ab altis 505.
Præcipitent tectis flammas , & fcipio multus
Defuper eiaculatus eat , quisque intrat in ædes.
At manus interea vel adhuc fe fornice cæce
Munit & e contra flammis incendia mifcet.

Et ne dent Aquilis pœnas , moriuntur in ipfo 510.

Puluere disiecto vallo ( miferabile viſu )
Seque hoftemque fuum mifcent & in aëre fpargunt.
Hic primum ergo duces lacrymas emittere , & ignes:
Execrari iftos , quod vbi nec tela nec hoftes
Egregias animas viciffent , læferit ignis. $ 15.
Quid facerent ? nec enim fine fanguine Pergama tanta ,

Et fine cafu aliquo poterant tibi Maxime reddi

Uuuu Cæfar ,
Decad. I. Monument . VII.
 Ioannis Bocatii
350

Cæfar , & hoc etiam eft plus quam fatis ; illa quod hoſti
Tam vigili & forti tanta arx erepta phalanges
520. Per modicas , horis potuit tribus effe viciffim ,
Atque erit æternum tua , vindice & aufpice CHRISTO ,
Cui fit prima , tibi fit palma fecunda Rodolphe !
Tertia Schovartzbergero , & Achati illius , & illis
Qui fimul enfe iacent , aut paffi vulnera viuunt.

525. Salue aft o Aries quoque maximus ille Petarde ,

Quæ quo disiiceret fabricata eft machina portas.
Materies latet illius , nec dicere tutum eft
Prudenti edicto , quibus inuentoribus , aut qua
Arte paretur opus , ne fama vagetur in oras
530. Græcia fæua tuas , pellacem edoctus Vlyffem
Hoftibus ex ne quis præftet , conatibus iisdem
Iaurinum , aut alias hoc pacto quæritet arceis.
Hanc aperire artem totique exponere mundo
Certatim Hiftorici vellent , fi Diue Rudolphe
Tu fineres , & non metus effet : certior arte
435-
Ne noceat , catus es , Thrax inuentoribus ipfis
Auri facra fames bombardas cetera & arma

Attulit Euxinò , rudibus compendia Turcis.

O opus illuftri dignum duce , Cæfare dignum.
$40. Salue flos regum , falue Auguftiffime CAESAR !
Næ te tam læta laurini nobile bellum

Sorte beat ! nunc tefeptem pars tota Viratus

Promtior auxiliis fponte ære viroque iuuabit ,
Vt reliquas etiam poffis mox eripere arces.

545. Agria quod metuit , nunc fat percuffa ruina

Sponiæ , quam voluit fibi coniunx iffe Vienna ,
Hoc anno veftræ , dulceis celebrare Hymenæos.
Illam fraude Sinan Thrax deditione Sinanus

Cœperat : aft Tibi CAESAR , aperto Marte recepta eſt.

550. Egregiam vero laudem nunc ille referret.

Heu ! quibus heu ! ftygias fi non ceffiffet ad vndas ,

Si fuperaret adhuc ( iam curis fractus obiret.

Fors præ mæftitia fe vltro fufpenderet , orcum

Infelix victor peteret modo cannabe fractus . )

555. Turcicus ipfe Pharo , fufpiria ducit ab imo

Corde , gemens fecum cafum interitumque fuorum ,
Quidque time prius , vel cuius oporteat ante
Mirari , infcius hæret , & huc iam diuidit illuc
Senfus trux omneis , infrendens dentibus , iras
560. Concipit ingenteis , fruftraque exæſtuat acer.
Nulla fed huic dabitur rurfum affectare poteftas
Iaurinum ; ipfe DEVS pro nobis arma Cyclopas
Induit hos contra , peftemque auertit ab oris
His talem nec enim dubitamus , Gogque Magogque
$65. Occidet ; illud atrox monftrum informe , horridum , & ingens ,
Ex quo nos populat , millefima labitur æſtas.
Hacte-
 laurinum Rediuiuum. 351

Hactenus indulfit , iam cælum irafcitur aufis

Intrare Auftriacas , tam fancti Cæfaris , oras.
Sed fremat vfque licet , frangat collum , ilia rumpat
Mæftus vterque : DEVS nos , optime maxime CAEsar ! 570!
Per te , perque tuos , poft afferet vsque fideleis .
Et faciet clemens , cum fœnore cetera reddet ,
Vt longe potiora illis poffimus habere ,
Quam quæ Chrifticolis trux hactenus hoftis ademit.

Pollicitus nobis per reddita monia tale , 575.

Quæ nequam accito funt tradita fponte Sinano.
Ipfe diem citius vefper componat Qlympo ,
Omnia quam recitare queam , quæ victor in arce
Occupet ; egregias & opes , operumque labores.
Millia barbaricis reftant nouilunia fignis. $80.
Mille laboratæ fulgentia dona Mineruæ ,
Mille aulæa : graueis intertextosque tapetas ,
Difcretas auro telas , muliebria texta ,
Et pictas tollunt vefteis , & fulgida gemmis
Ornamenta : auri pretiofa emblemata ; nummos 585.
Regiferos , auri flauentia munera , Tempe
Hungara , quæ mittunt , vel Arabs excudit Eous.
Quid loquar egregios , animis in Marte Caballos ?
Robur & omne decus Turcarum & cætera prudens
Prætereo ; quibus imperium ftetit ordine ; ceu funt 590,
Tot bombardarum fpecies , currusque grauati
Tam vario ære : globos tereti quod fornice grande
Mille iacit ferro cufos : quid plumbea fruſta
Perfequar hoc verfu , tunicas rumpentia , Brontes
Quas Steropesque parant , vaſto Cyclopis in antro ? 595
Sic pauca in campis amittere femina præftat ,
Ruftica quæ recipit cum fœnore dextera imago.
Sic agris etiam meffeis exfpectat auarus
CAESAR , & adiiciat Paftum Budamque receptam.
Verfat adhuc tantos animos dum Palffius , horror боо .
Maximus eft Turcis , nulli virtute fecundus.

lil.

IOANNIS BOCATII ,

APOSTROPHE ,
A D
Magnificos & Illußres Dominos
SCHWARTZEŃBVRGIVM ET PÁLFFYVM

Lloquar beic etiam vos , vos duo fulmina belli !

A Magnanimi Heroes , Martis melioris & artis !
Quos Deus & Cafar pugnis dedit effe magiftros.
Quos non argenti , non auri præda , fed ingens
Vicit amor patriæ , Germanidos ora , falusque 5.
Chriftiadum , veri laus Numinis , ipfaque virtus,
O quas vos memorem ? Mortales voce , fed armis
Uuuu 2 Haud
 Iohannis Bocatii Iaurinum Rediuiuum .
352
Haud rear effe bomines : quis vos non fanguinis alti ,
Quis non fufpiciet vos ? quis non fronte fupina
10. Vos vt femideos , vix ducere femina terris
Diceret , aft cæli delapfos crederet arce ?
Arte magiftra equidem viciftis , at arte Magiftra
Calitus excita : cedent miracula mundi

" Cedent præteriti fecli inuenta omnia veftris.

15. Debet bonos vobis & haberi gratia debet
Laus tunc veftra mori , quam facta illuftria letho
Summa dies quamuis dabit , baud dabit omnia falta.
Credo equidem in tantum veftra excellentia furgent
Aufa , in quantum olim magnus furrexit Achilles.
20. Quin etiam Præful Romanæ maximus vrbis
Transferet in faftos , vt agatur fefta per orbem
Illa dies totum , annaleisque ea facta perenneis
Poftbabeant , veftris manfura encomia pugnis.
Par vobis virtus , animus par , corpora bina ,
25. Vna fed eft mens vnus amor pugnare duobus
Contra hoftem , totus quem exborruit hactenus orbis.
Par bellatorum felix , par dulce Monarcha :
Hoc vos Chriftigenis duo , quod duo maxima cælo
Lumina : Sol & Luna Polo decus omne , folo vos
30. Et veftris , tu Germanis , tu fortibus Hunnis.
O regio felix ! taleis vix Hungara tellus
Vnquam babuit , licet vfque fuos ea iactet alumnos,
Viuite concordes animis & viribus ambo
Ambo pares ftudiis iisdem , & conatibus æquis.
35. Si genus ingratum eft hominum ; fperate laborum
Axe Deum Elyfio memorem fore : nullus ob aras
Et patriam fruftra bellum gerit , acer in hoftem.
Sed vos iam Proceresque Ducesque & Numina mundi ,
Hic geminus virtute fua vos excitet Heros.
go. Ferte citi auxilium , date opes , ferte arma , virum vim.
Et bene apud memores tanti ftet gratia facti.
Si bene quid geftum eft , folius Numinis illud
Dicitur aufpiciis geftum ; fi mænia perdar
Dux , eft noxa Ducis folius , & omnia clamant
45 . Compita : dede neci , Cæfar , qui patria tradunt
Præfidia are bofti ; probat exitus actu ; nec vfquam
Arceis perdideris , modo bellis præfice fidos.
Aft dolor bac feruens , & bilis fplendida dictant
Seque Deosque tacent victi , accufare parati
$0. Militiae caput , & damnant cum principe caftra.
Verum baud fas , blaterat quod vulgus , credere femper.
Fortior eft victor , vel plus virtutis in illo
Quisquis ouat : licet & cælum victricibus armis
Sufficiat vires , & robora fæpe miniftret
55. Angelus omnipotens : tamen & fua gratia noftris
Vindicibus ftat lieta viris. I vulgus ! & ipfo
Pofce a belligero quoque Cæfare præmia noftris
Vindicibus pro Marte viris , felice , nec arcem
Fruftra hanc reftituant , tanto difcrimine vite .
60. Proditor eft pana dignus ; fint præmia fidis.

FINI S.
 GEORGII ZÁVODSKY

DIARIV M

RERVM

Per

HVNGARIAM ,

Ab Anno MDLXXXVI , vfque ad Annum MDCXXIV .

geftarum ,

nunc primum ex auctoris fchedis

erutum.

DECADIS 1, MONVMENTVM VIII .

 Excellentiffimo atque Illuftriffimo

DOMINO DOMINO

COMITI

FRANCISCO ESZTERHAZY

DE GALANTHA ,

Perpetuo in Frakno , Comitatus Borfodienfis

Supremo Comiti , Generali Equitatus ,

SACRAE MAIESTATIS REGIAE

Actuali Intimo , & Confilii Locumtenentialis Hungarici Regii

Confiliario , Tabule Septem-Viralis Affeffori , & per Hungariam Aga-
zonun Magiſtro , atque partium Cisdanubianarum in Hungaria
COMMENDANTI GENERALI ,

Domino longe Gratiofiffimo

FELICITATEM !

Emo eft , EXCELLENTISSIME COMES ! nifi

forte omnium rerum ignarus , qui Excelfe gentis TVAE ,
diuiniffima , longa retro ætate , in Hungariam , & huius
Reges , merita , aut poffit , aut velit , ignorare. Nam, vt
fileam , retrufa ab hominum memoria tempora illa , qui-
bus , vel conftituebantur adhuc , & in immenfum fuccre-
fcebant ; vel , fatis vrgentibus , ad occafum inclinabant res Hungarice ; ad
eum modum , & fuperiore , & hoc , quod trudimus , feculo , inter Hungariæ
heroas , non modo fummorum magiftratuum dignitatibus ; fed harum præ
cipue adminiftratione , prorfus inimitabili , laudatiffimi maiores TVI , emi-
cuerunt , vt iis anteferri nemo , pauci pares potuerint exiſtimari.

Inuidus fit , oportet , qui non , Aui TVI , Comes Illuftriffime ! PAVL

LI ESZTERHAZII , S. R. I. Principis , atque Regni Hungariæ PALATINI ;

Proaui item NICOLAI , magni & incomparabilis viri , quique primus , in
gente TVA , fummos , qui funt in Hungaria , magiftratus , & aufpicato ca-
peffiuit , & geffit omnium aufpicatiffime ; mirificum in REGES obfequium ,
nudum erga patriam amorem, aduerfus vtrosque , conftantem & frangi ne-
fciam fidem , gratus recognofcat , miretur , fufpiciat , & laudibus in cælum
ferat.

Verum enim vero , quid opus eft , hæc iftiusmodi lumina , fuo quo-
dam igne fulgentiffima, ad virtutes TVAS, Comes Excellentiffime ! illuftran-
das ,
 das , commemorare ? Tametfi enim , tantorum nominum , & quæ his cònti-
nentur , virtutum , ex afle hæredem TE effe , conftat apud omnes ; tamen ,
adeo TV quidem non turgefcis , domefticarum eiusmodi laudum adflatu ;
vt potius , quod perpetuum TIBI erit præconium ; fuapte edita virtute , RE-
GVM , patriæ , & egregii publici , eo fis obferuantior, quo , difficilioribus , ac
pene conuulfis rebus Hungariæ , aut procurandis , aut fuftentandis , TE , Illu-
ftriffime COMES , TVOSque , diuinitus feruatos effe , intelligis,
Taceo , tot excelforum munerum , quibus TE , antea quidem D. Cæ-
far CAROLVS VI.; nuper autem , Inuictiffima Regina , MARIA THERESIA , or-
nandum cumulandumque voluere , faftigia, Norunt enim , qui TE peni-
tus habent cognitum , qua prudentia , quaque animi contentione , modera.
tioneque, cum omnia , tum fingula ea, pergas adminiftrare : hoc vno , in pau-
cis feliciffimus , quod non per TE folum , decora vtilitatesque patriæ , excel-
fo animo continenter procuraueris ; fed filios etiam ,
Quibus integer aui
Sanguis ,
REGINAE &Regno commodos , educaueris quam follicitiffime. NICOLAVM
volo , & FRANCISCVM , illuftria in primis nomina. Quorum NICOLAVS,

poft meliorem Europam, fuma Clementiffimæ REGINAE adprobatione , & cum

dignitate obitam , atque nuntium defideratiffimum , Batauis , Britannis, Lu-
fitanis , Gallisque tunc amicis , de JOSEPHO BENEDICTO , Principe iuuentutis ,
recens nato , prorfus infinuatum ; nunc fplendidiffima , apud Potentiffimum
Poloniarum REGEM , eundemque Saxoniæ Electorem , AVGVSTVм , legatio .
ne , eximia cum laude , fungitur , atque momentofiffimis negotiis , fenili hac,
qua eft , iuuentute , adhibitus , documenta fui præbet , NICOLAI attaui , emu
lum fore atque imitatorem , non minus ftrenuum , quam felicem . FRAN-

CISCVS vero , Sereniffimæ Reginæ , nutu benigniffimo , perpetuo propemo-

dum palatio augufto accenfus ,& fupremo Comitatus Mofonienfis honore
auctus honeftatusque , id agit , vt Optimæ PRINCIPI , patriæ dulciffimæ ,
IVE & genti fuæ vniuerfim , fidem , alacritatem , voluntatemque , in honeftiffima
officia pronam , omni cura ſtudioque adfirmet. BONVM FACTVM !
he
Tam Defino plura. Id TE , Excellentiffime DOMINE , COMES Illuftriffi-

,! me! quam poffum , obfequentiffime , oro rogoque , velis EPHEMERIDES , te-

fucc nues quidem ; fed vtiles tamen futuras , ad lucem hiftoriæ patriæ adfunden-
dam ; quas iam Excellentiffimo nomini TVO , facras nuncupo ; facilis bo-
nusque accipere , & conatus hofce meos , ab innocentiffima , imo neceffaria
d
deftinatione profectos , vna , cum Illuftriffimis FILIIS TVIS , æqui bonique
confulere. Eft , quod deprecatur ,

PA
EXCELLENTISSIMI ILLVSTRISSIMIque
TIN
DOMINI COMITIS , DOMINI GRATIOSISSIMI ,

ato

Obfequentiffimus

MATTHIAS BEL.
 ※※※※※※

‫܀܀܀‬

‫܀܀܀܀܀܀܀‬ **
****

Ad Lectorem Beneuolum.

E GEORGIO ZAVODSKYO , cuius nunc Ephemerides , TIBI exhibemus , vix quid-

quam fuperar dicere ; quam quod ipfe paffim in fchedis fuis , fed parce admo
D dum, de fe meminit. Fuit Comiti GEORGIO THVRZONI primum ; deinde , buius
filio , EMERICO ; atque boc , fenili iuuenta , præmature Niclalpurgi exftincto ; poflea ma-
tri Elifabethæ , egregie cordate femine, & Chriftinæ vidua , a fecretis epiftolis : dum
bec , fecundis nuptiis , in manus Nicolai Efzterházy , illuftris iam tum viri, concederet.

II. Et GEORGIO quidem, fummo viro , inde a primis , quos ille_regum indulgen-
tia , capeffiuit , honoribus , domi atque militie , indiuiduus comes adhæfit perpetuo , ean-
demque , cum bero , bellifortunam , periclitabatur , quoties THVRZO , a primis mili-
tiæ tirociniis, vel militis, vel ducis ,munere, in expeditionibus aduerfus Turcas, fungebatur.
Poftca , cum perpetuis dignitatum acceffionibus , fub RVDOLPHO , ad inuidiam vfque mul-
torum , increfcere cœpiffet ; fub MATTHIA vero II . fummum bonoris culmen , REGNI Palati-
natum , obtinuiffet; plane fe Zavodskius , curarum domini fui ,fecit participem. Nam,
nec a latere eius vnquam difceffit , & vbicunque demum , feria feueraque , excelfi eius
muneris procuratio pofcere videbatur ; non tam fcribæ , quam confiliarii , vti hinc inde
ex ephemeridibus adparet , officio defunctus eft.

III . Tandem , cum GEORGIVSpater , magno Hungariæ luctu, viuere defuiffet , EME-
RICO filio , operam adprobauit. Nam , & adolefceuti adhuc , prudeuter moderabatur , &
rebus agendis adhibito , præfto erat : dum hic quoque , fatorum prouidentia , ante re-
bus bumauis eximeretur , quam XXIII. ætatis annum , compleuiffet. Quae bine , tum
matri Eliſabethæ , nata Zoborix ; tum Chriftinæ Nyári , Emerici viduæ , officia accom-
modauit ; neque diutina eafuerunt , neque forte,pro eo , ac optaffet , efficacia : partim, quod
tempora ingruerunt, in tristes conuerfiones prona ; partim , quod ipfe Zavodskyus , ætate
iam ingrauefcens , fuam odiſſe quietem noluit.

IV. Ad hoc eius DIARIVM , quod adtinet , non id quidem pofteritati fcripfiffe pu-
tandus eft ; tunc enim , & adcuratiorem effe oportuiffet , & luculentiorem; fed ea tan-
tum ; ne vulgator fecreti fieret ; adnotauiffe , que extra muneris fui adminiftrationem
euenerunt , neque ille , memoria fibi effluere , patiebatur. Præftitit tamen ope-
ræ pretium , in bis quoque lineis , quas preffus quidem ; fed ita vtiliter duxit , utfint
omnino in iis non pauca, quæ, cum adpublicos ætatis fuce actus, tum adfingulares euentus
familiarum , cum fructu referri poffint : fi quibus volupe fuerit , fuo fingula loco , ad bi-
foriam patriae locupletandam , reponere : nam , de fide quidem auctoris, nullum eft dubium,
ita, & apertus eft , & verax.

V. Atque iftud me inuitauit , vt hæc eius fymbola , prudens lubensque , in AD-

PARATV boc meo , voluerim exftare. Enim vero , norunt docti , & qui operam aliquando
in fcribenda hiftoria, cum cura nauauerunt , quid bæ iftiusmodi Ephemerides f½-
bi profuerint , in rebus etiam momentofis , feu illuftrandis , feu adftruendis : vt optarim
fane , plura buius argumenti , quantumuis alioquin tenuia monumenta, ex tenebrofis fcri-
niis, propitia Minerua , in lucem protrahi. Ñam , plusfatis cognitum habeo , maximas
ad Hiftoriam Hungaricam mirifice ditandam , opes huiusmodi , bic atque illic , non fecus
detineri , quam a Gryphis aurum. quod illi quidem vehementiffime vigilantiffimeque ,
contra adtingentes , cuftodiunt ; fed detento auare metallo , vti nefciunt. Vtinam bis
aliam aliquando mentem , dexter Apollo ! Tv Lector amice , Zavodskii bac opella , com-
mode vtere, faltem , curas noftras , quas ei edende impendimus , criminari abftine. Va-
le. PISONII , Anno clo I c c XLIII. Cal. Februarii,
GEOR-
 $ )( 0 )( 50 353

B
U
S
M
ATLARU
AAN
24

RA
#

TUMB

4
1

12
Pa GEORGII ZÁVODSKY

DIARIVM ,
Siue ,

Memorabilia quædam , quæ ab Anno MDLXXXVI , vfque

ad An. MDCXXIV. in Regno Hungariæ contigerunt ,, carptim ,
fed ex vero , litteris confignata.

ANNO MDLXXXVI.

Antam æternus DEVS , in pœnam peccatorum no-

ftrorum immiferat caritatem annonæ , præfertim in his parti-

bus (a) Hungariæ , vt hic apud nos , Lukna ( b ) vna tritici,

venderetur florenis tribus , & LX. denariis . Quem furorem &
caritatem æternus DEVS , propter Filium fuum, mediatorem
noftrum IESVM CTRISTVM , a nobis clementer auertere dignetur ! Sed &
fubfequenter , A. MDC. corus vnus tritici , ifta fumma veniebat.
Die XII . Decembr. fecundum vetus Calendarium , exceffit , e viuis,
Sereniffimus ac Potentiffimus Rex Poloniæ , STEPHANVS BATHORY. (C)
Annus ætatis , regiminis , & obitus eius .
VIX novies fex bls qVInos ReX VIDerat annos ,
BIS fenI bls fena haVsIt noX anXIa MensIs.

Huic , legitime fucceffit , SIGISMVNDVS III . regis Sueciæ filius , A.

MDLXXXXI. qui adhuc rerum potitur ; MAXIMILIANO Archiduce Auftriæ ,
per certosPolonos,pro rege,fruftra electo,tandemque in captiuitatem redacto .(d )
X XX X Anno

a. ) Trentfinienfem Comitatum , quem coluit Závvodsky , & vtrinque vici-

nos , intelligit.
b.) Menfuræ aridorum nomen eft , quæ vltra duas Kilas Pofonienfes , fiue
Coros quatuor continet. quorum tres , duas Kilas æquant : coro quarto fuperante.
c.) Huius mortem & elogia , vide , apud WOLFGANGVM BETHLEN, Hiftoriar.
Lib. VI. p. 383 , vsque ad p. 399. vbi & emortuale iftud chronoftichon legas.
d.) Habemus captiuitatis eius , & quæ cam præceffit , pugnæ , infeliciter ,
cum
Decad. I. Monumentum VIII.
354 Georgii Závodskii

Anno MDXC .

Die XXV. Aprilis , fpe melioris fortunæ , iueramus fub Strigonium ,

potituri illic præda Turcarum. At longe res diuerfe , atque opinati fumus ,
accidit : quippe , in Turcas ( qui longe maiori numero , certiores alioquin
antea de aduentu noftro facti , nos præſtolabantur ) temerarie inuecti , ab iis-
dem , cognita noftrorum paucitate , mifere victi fumus : vbi plus minus fe-
xaginta noftorum interiere. Quorum præcipua pars in captiuitatem ducta ,
paucis , in conflictu defideratis, ( e)
Die XII. Maii. Futurum erat monomachicum ( f) certamen, Michaë-
lis Bory , Vice - Capitanei Bakabanenfis , (g) cum Ibrabimo Aga , fub Baka.
quo , cum longe maiori numero Turca , comitati Ibrahimum , quam litteræ

fidei a Generali Capitaneo illis datæ , poftulabant , adueniffent ; ipfeque certa-

men detrectaret ac fubterfugeret ; milites noftri , vilioris conditionis maxi-
me , per tumultum , impreffione in eos vehementi facta , plerosque paffim
oberrantes , crudeliter cecidere , in tantum , vt prope centum ex iis defide-
rati fint : ii omnes pene cæfi ac detruncati , paucis in vita feruatis , qui demum
1. Augufti , ad mandatum fuæ Maieftatis , vna cum ſpoliis, in eo conflictu col-
lectis , ad fuos pacifice funt remitli,

Hoc eodem anno , Magnifica Domina Sophia Forgách , confors Magni-

fici Domini Georgii Tburzo &c. in autumno e viuis fublata eſt.
Anno MDXCI.

Die XXXI. Augufti. Fuimus cum Generali Capitaneo partium Cis-Da-

nubianarum ſub Strigonio , numero circa bis mille , vbi cum vniuerfo exercitu ,
pene ad iplàs portas Turcarum prouecti fumus , & propter hoftium abacta

pecora , feliciter cum iisdem confliximus : viuos quippe feptem , ac aliquot

hoftium capita , domum adtulimus.
Anno MDXCIII .

Diebus III. IV. V. Iulii. Ex affiduis quatuor dierum imbribus , tan-

ta paffim vbique exundatio (h) aquarum facta eſt , vt folus Vagus Aluuius ,
1
damna intulerit infinita ; fubuerfa enim Arua , fegetes , iam maturefcentes
peffundatæ ac in nihilum redactæ , arbores radicitus euulfe , plurima ædificia
hortorumque fepimenta , funditus deleta , exterminataque , & obuia quæ-
uis , inufitati huius eluuii portentofa voragine , proftrata , abfumptaque funt.
Die

cum SAMOISCIO confertæ , hiſtoriam , per SIGISMYNDVм a PISIVTZ , concinnatam ,

in M. S. edendam , cum fe dabit occafio : eo quod Hungarorum quoque fuerint
in prælio , partes quædam.
e.) Inferenda hæc funt , IsTváNFFII , Lib . XXVI. extremo.
f. )DeMonomachiis Hungarorum cum Turcis, duobus carminum Libris,cum lau-
de cecinit , NICOLAVS GABELMANNVS Germanus , quem , ad CARPONAE res illuftran-
das , excerpfimus , Toмo II. p. 478. §. VI. fequ. prodiere PATAVII , A. MDXC.
forma 4. dedicatique funt , Illuftriff. D. & Magnanimo Heroi, D. FRANCISCO
DE NADASD , & c.
g.) BAKABANYAM , vrbem liberam ac Regiam , eamque Metallicam , fed tem-
peftate illa , operibus , & militari præfidio munitam , defcripfimus , TOMO IV.
in Hift. Comitatus Nagy-Hont. Memb . II. Sect. I. p. 703. fequ. Adde , huius fimul
Monomachiæ , mentionem , Lib. eodem ISTVÁNFFII .
h. ) Suppar , aut atrocius , diluuium illud effe oportuit , cuius in VAGI natura
expromenda , ad annum MDLVII. meminimus , Tomo II. in Hift. Comit. Lipto-
vienfis , Parte Gener. Memb. I. §. VI. p. 525. fequ.
(i) Lege
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 355
Die III. Novembr . Dominus DEVS , ex innata bonitate & clementia
fua , per indignas manus Chriftianorum , memorabili (i) clade adflixit exerci-
8, tum Baſſa Budenfis , circiter triginta duobus millibus Turcarum conftantem
numero , in tantum , vt folummodo occiforum in prælio , quod prope Al-

bam Regalem commiffum eft, cadauera vltra XIV. M. numerata fint. E Begis ,
ceterisque purpuratis , plurimi illic , magnæ apud eos auctoritatis viri , in
teriere : ipfe quoque dux & antefignanus exercitus, Baſſa Budenfis , letali ac-
cepto vulnere , vix fuga euafit. Adeo , incruenta hæc Chriftianis victoria
8e842

extiftit , vt circiter L. folumodo noftrorum in acie defiderati fint. Tormenta

minora XLVII. ac pene omnia militaria figna hoftium , in poteftatem noftram
venere , infinitaque fpolia , domum , in fempiternam memoriam , reportata.
18

TC Die XXVII. Nouembr. Arx , natura arteque munitiffima , Fülek , (k)

pofteaquam octiduo a noftris fortiter , ac fine omni intermiffione , maioribus
tormentis , oppugnata fuiffet , in poteftatem noftram deuenit , Turcis , fide •

noftrorum accepta , vltro eam tradentibus. Qui omnes , præter transfugas,

tantum vita donati , incolumes ad fuos dimiffi funt. Recepta hac arce , cir-
cumcirca exiftentia caftra Turcarum , vtpote : Somosko , Haynacskó , Hollókő,
Kékkö , Divin , Buják , fubfequenter a noftris recuperata ſunt.
56

Anno MDXCIV.

Die IX. Martii (1) Arx Nográd , poftquam a noftris fortiter , per
aliquot dies, tormentis oppugnata fuiffet , in poteftatem noftram deuenit.
Die IV. Maii. Obſeſſum eſt Strigonium per noftrates.
RA

Eiusdem , Maior ciuitas Strigonienfis , poftquam per noftrates aliquot

-

diebus fortiter oppugnata fuiffet , in poteftatem noftram deuenit , Turcæque

fere omnes, in ciuitate exiftentes , trucidati funt.
Die XXI . Iulii , Obfeffa per Szinan Baffam arx Tata.
Die XXIII . eiusd. Illico per noftrates, Turcis tradita eadem arx Tata.
ST

Die XXXI. Iulii. Obfeffum per Szinan Baffam , Iaurinum.

Die XXIX . Septembr. Fridericus Comes ab Hardek , Præfectus Tauri.
menfis , per proditionem fubdidit Szinan Baſſæ , arcem laurinenfem , rebus
fuis illæfis exinde ablatis ; Hungarorum autem militum reculis omnibus ,
per hoftem , in prædam conuerfis. Res acerbiffima ! (m)

Die XX . Octobr. Obfeffum per Szinan Baſſam, Komaromium.

Die XXVIII . eiusdem. Szinan Bafla , a Komaromio , non fine fum-
mo maximoque rerum fuarum difpendio , difcedit , inexpugnatamque relin-
quens arcem. Oppidum tamen , totaliter voragine ignis, confumi fecit. (n)
C
XXXX 2 Die

i.) Lege ISTVANFFYVM , fuſe Hiftoriam illam defcribentem , Lib. XXVII. p .

614, 20. vbi cæforum VI. Millia equitum , IV. peditum , fuiffe e noftris XL. ad-
modum defideratos , memorat . Adde ad eundem annum ORTELIVM , Parte I.
k,) Habet hunc victoriarum prouentum , ISTVAN. p. 618. 12. Et IOHAN-
NES CSERNOVICIVs , de Lybeo Moute , inde Bello Pannon. Lib. I. D. 2. feq. quod ,
venufto , fex Librorum carmine , ex RVDOLPHI II. temporum habitu, defcripfit . PRA
GAE , MDCXIX . for. 4.
1.) De huius anni actibus , IstvánFFYvs, Lib. XXVIII . profufa opera : &, quos
iam citauimus , alii .
m.) Dedimus , indigniffimam hanc IAVRINI fortunam , fufe depromptam , an
deploratam , ToмO V. prælum exfpectante , in eius vrbis Hiftoria, § . XXX . feq.
n.) Vide ISTVÁNFFYVM Lib. XXIX. p. 664.
(0) Ex-
 i
gii dski
356 Ceor Závo

Die V. Nouembr. Caftra Chriſtianorum ad Nyárasd pofita, ob Szinan

Baffe , a Comaromio difceffum , foluta.

Anno MDXCV .

Die XIII. Augufti. DEVS, ex immenſa ſua bonitate, nouam ciuitatem

Strigonienfem , cum arce aquatica , vulgo Vizvár nuncupata , in manus Chri-
ftianorum dedit.

Die II. Septembr. Baſſa , cum Begho , ex arce Strigonienfi exeuntes, ar-
cem manibus Chriftianorum affignauerunt. (n)

Anno MDXCVI.

Die III. Septembr. Sepimentum Hatvan, (0) a tribus hebdomadis per

noftrates oppugnatum , fub vefperum , impreffione noftrorum , interce-
ptum , vbi hoftes fine difcrimine vtriusque fexus , funt trucidati. Idem fepi-
mentum , dum ad fuftinendas vires hoftium impar dignofceretur , die IX.
Septembr. per noftrates exuftum , & puluere pyrio euerfum.
Die XX . eiusdem. Agria , a multis annis , rapinis & excurfionibus
Turcarum obnoxia , a tribus feptimanis , tormentorum ictibus continuis op-
pofita , Turcarum imperatori deditionem fecit , Paulo Nyáry Capitaneo ibi-
dem , & Trebka, aliisque præcipuis viris , captis , inferioribus vero decollatis.

Anno MDXCVII.

Die XX. Auguft. Sepimentum Papa , vna cum arce , peruenit in ma-
nus (p) Chriftianorum .
Die VIII. Octobr. Arx Tata , per Vezirium Zerbard Memhet , obfi-
dione cincta .

Die XIII . Octobr. Ob ingentes ruinas , noftris , ex arce elabentibus ,

in manus hoftium eft affignata. (q)

Anno MDXCVIII.

Die XXIX . Martii. IAVRINVM , (r) in tota Chriftianitate celeberri-

mum præfidium , natura loci & munitione fortiffimum , inufitato antea in
Hungaria tormenti genere , quod Itali Petardum nuncupant , porta ciuitatis,
explofione illius disiecta , a noftratibus captum .
Die XI. Septembr. Nafcitur Comes Emericus Thurzo , (s) patre Georgio
Thurzo , qui 18. Octobr. 1621. Nicolſpurgi obiit.
Die

o .) Exftat expugnationis eius hiftoria , ibidem Lib. XXX. p. 690.fequ. Haud

vero deletum fuit penitus , quod hic nofter vult ; fed extima tantum opera : nam
ipfa moenia inftaurata funt omnino > & Michael Serini , Filecki nuper præfectus,
cum præfidio ifthic relictus . Inibi , & AGRIÆ , huius anni , occafum legas.
p. ) Libro eodem p. 708. feq.
q.) NICOLAVS PALIFYVS, cum collega Bernsteinio , primo vere Tatam , Turcis
eripuerat , Petardi vfus minifterio , ISTVÁNFFYVS Lib. cod. p . 707 , 25. quam Meb-
metes , fenefcente eodem anno , recuperauit denuo , idem , p. 712. qua de re
in arcis eius defignatione , Tomo V. pro eo , ac fatis eſt egimus .
r.) De vindicato IAVRINO , plus fatis in eius vrbis hiftoria , eodem Toмo
V. egimus. Recole , Monumentum Adparatus huius VII. Dec. I. & legefis
Iaurinum Rediuiuum.

s) Dedimus , gentis , pluribus dignæ feculis , ortus , acceffiones , honores,

propagines & occafus , diligentia haud fuperuacua , in Comitatu Aruenfi , ad ar-
cis cognominis hiftoriam illuftrandam , Toмo VI. fi Deus volet , prodituro,
a §. IX. vfque ad §. XXXIII .
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 357
A
-

Die VI. Odobr. Buda (t) obfidione cincta, & Cingarorum ciuitas ex-
terior ſtatim intercepta eodem die.
Die X. eiusdem. Inferior ciuitas , vbi Bafla fedem fuam fixerat , va
lida noftrorum impreffione , capta .
Die XI, Novembr. Difceffum a Buda , re infecta.

Eodem anno , poftquam 16. Augufti horrenda ecclipfis lunæ, vltra

trium horarum fpatium durans, apparuiflet , tandem toto autumno, in pluri-
mis Hungariæ & aliarum prouinciarum locis, fubfecuta eft iumentorum lues,
tarn valida , qualem ætas noftra antehac nunquam viderat ; neque , vt dein-
ceps videamus , diuina faxit clementia !

Anno MDXCIX.

Circa Feftum B. Luca Euangeliftae , generis humani atrocibus deli-

Atis fic depofcentibus,ac benigniffimum numen ad iram prouocantibus & con-
citantibus , Tartarica , & aliorum barbarorum rabies, vsque adeo (u) peruafit
& defæuiit , vt non folum totam regionem , fluuiis Ipol & Grano , adiacen-
tem , verum vlterius etiam , vltra Nittram & Vagum, ad Tyrnauiam & Uy-
01
bely vfque , mifere at crudeliter depopularetur. Præter armentorum, peco-
rum , aliarumque rerum & opum , hominum etiam , vtriusque fexus vim ,
innumerabilem , partim neci crudeliffimæ dederunt , partim fecum in diram
30

captiuitatem abduxerunt. O mucro Domini ! quousque non requiefces ? ingre-

dere in vaginam tuam , refrigerare file ! Cogita fuper nos cogitationes pacis ,
& non afflictiones , & da nobis finem & patientiam , & inuocabimus Te , &
viuemus. Jerem. XLVII. 29.
Eodem anno , die XXVIII . O&obr. Michael, Vayuoda Valachiæ , (v)
vir heroica virtute præditus , cum exigua fuorum manu , Tranfiluaniam in-

greffus , ad ciuitatem Szeben , cum Tranfiluanis conflixit , eosdemque acer-

rime fudit , ac prouinciam totam in fuam poteftatem redegit .
Eodem anno , tanta fubfecuta eft annonæ ( x) caritas , vt tritici
2
&
3

22. corus vltra florenum vnum ; hordei corus , circiter denariis LXX . auenæ
corus, circiter denariis XXXIII. & reliquorum frumentorum fimiliter vende-

retur, DEVS mifereatur noftri , & concedat , Ecclefiæ fuæ reliquiis , iam
tandem halcyonia & annnm iubilæum.

Anno MDC .

Die XXIII. Aprilis . Spectabilis ac Magnificus Dominus Nicolaus Pálffy,

poft longa bellorum & ancipitis Martis difcrimina , a feptennio fere durantia,
& regnum hoc Hungaria mirifice exagitantia , poſt partas etiam aliquot de
Y y y y hofte
is

t) Istvánffyvs Lib . XXXI. p . 733. fequ .

u) Lege , & ingemifce , ISTVÁNFFYVM ibid. p. 744. fequ.

v) Præter ISTVÁNFFYVM , Lib. XXXII . initio , confule WOLFFGANGVM BETH-
LENIVM , L̀ib. X. ad eundem hunc annum , p . 704. fequ.
-

x) Iftud vero , non caritatem , fed laxitatem annonæ calamitofa alias

tempeftate , poffes dicere. Adfueti nempe ciues noftri olim fuerunt , nulli non
rerum adfluentiæ, & vilitati . De qua vide,Adparatus huius noftri, Mon. VI. p . 303 .
y) Me-
E
Decad. I. Monument. VIII ,
 ii skii
358 Georg Závod

hoſte Turca victorias , laudeque fibi & pofteris immortali relicta , tandem

placide in Domino obdormiuit , atque Pofonii fepultus eſt. (y)

Die XXVIII. Julii. Strenuus admodum ac fortunatus heros, Adol-

phus Sehvvartzenburgb , Comes , ac Sacræ Cæfareæ Regiæque Maieftatis in

caftris Marfcballus, & confiliarius bellicus , qui præter alia præclara facinora ,
vel id primum memorabile & laudandum fane reliquit , quod Jaurinum , to-
tius Auftriæ propugnaculum , fic Domino DEO auxiliante , e manibus Tur-
cici tyranni , vfus miro & inaudito ftratagemate , machina lignea , Petardus
vocata , copiisque Hungaricis , quibus Dominus Pálffy præerat , adiutus, ex-
pugnauerit receperitque : cuius tandem factus Capitaneus ; poftea, fub arce
Papa , a perfidiffimis Gallis , feu Vallonibus , globo traiectus , (z) miferabi-
lem oppetiit mortem.
Die III. Augufti. Terminus (a) comparitioni ad ius, Michaëli Telekes-
fy , præfixus erat. Qui , fiquidem non comparuerat , propter fua multipli- ·
cia & inaudita malefacta ac fcelera , vtpote furta , prædas , homicidia , de
lege regni profcriptus , notam perpetuæ infidelitatis apud omnes incurrit.
Tandem die XI. Septembr. & aliis immediate ſubſequentibus, ex fpe-
ciali fuæ Maieftatis & fuæ Serenitatis mandato , Dominus Georgius Thurzo ,

tanquam præcipuus commiffarius , CL. equitibus , & CCCC. peditibus ftipa-

tus , adiunctoque fuæ Majeftatis certo equitatu & peditatu , nec non Domino
Protonotario , ac Capitulari , præfentibus , in bona eiusdem Telekelly perue-
nit. Vbi primum , arcem Lednicze , tum oppida , poffeffiones & prædia to .
taliter ( demta certa parte , quæ conforci Thelekeffii, pro dote ad tempus adfi-
gnata & fequeftrata fuit ) in rationem fuæ Maieft. Cæf, occupauit , compli-
cesque Thelekeffianos , numero XXVIII. fingulari vfus animaduerfione , capi,
& in vincula coniici fecit , conftitutisque & adiuratis officialibus , tandem
XV. Septembris in thermas abiit.
Die XXI. Septembr. Hora vefpertina octaua , tandemque fequenti

die , hora 12, diei , & rurfus hora 12. noctis , terræ motus vehemens & ftu-
pendus accidit , non folum ad thermas ; fed in toto fere tractu Rayeczenfi, vl-
que ad Solnam : fequentibus etiam diebus , iteratis vicibus, idem terræ motus
fentiebatur.

Eodem anno,arx regiaCanifa,præfidium totius Croatia( rectius,Hungaria

Auſtralis, ) munitiffimum & fortiffimum, per exercitum Turcarum, cui Ibraim
Baffa præerat, obfeffa , tandem perfida deditione , in manus hoftium , fine
longa obfidione , aut expugnatione , deuenit,
Die XXXVI. Decembr. Michaël Telekey , pofteaquam adimpleta ef-
fet eius malitia , nexu fatali tractus , ad arcem Bitse , fponte venit , vbi ex
mandato fuæ Maieftatis Cæfareæ, & Suæ Serenitatis captus,& in vincula conie-
Яus , ac tandem per certos equites fuæ Maieftatis , ad id emiffos , in arcem
Pofonienfem deductus eſt.
Eodem

y) Meminimus emortualem hunc , fortiffimi viri , & annum , & epitaphium,

TOмO I. p. 578. Quatuor ei fuperftites fuere filii : Stephanus , Iohannes , Paul-
lus , Nicolaus. Vide Tomum eundem , atque illic Tabulam , Comitum PaLFFY ,
"
Genealogicam , ad p . 65. §. XLV. lege & §. XIII. Adde ISTVÁNFFYVM , Lib.
XXXII. initio .
z) ISTVÁNFFYVS , ibid. p. 753.
a) Anni MDC. Decreto , Artic, XXII.

b) Con.
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 356
E

Eodem anno , ante nouas fruges perceptas , vti in Junio & Julio
menfibus , tam inaudita & horrenda annonæ caritas, in hoc Hungariæ regno ,
præfertim in hiſce vicinis limitibus, inualuerat , vt plerique mortalium , aui-
sin da fame tabefacti , miferabilem fubiuerint mortem. Tritici enim corus vnus,

vltra florenos tres , filiginis corus vnus florenos duos , hordei & auenæ eorus
to vnus florenum vnum , fi reperiri potuit , vendebatur. Aliorum leguminum
Car
nihil plane dabatur. In autumno demum , permiffu Diuino , quod alias

naturaliter fit , poft tantam famem , peftis pleraque loca , tam fuperioris ,
ex.
quam inferioris Hungaria, peruafit & perreptitauit. Mifericordia tamen Do-
arte mini eft , quod nos non fumus abfumti. Recordare, quia puluis fumus , ventus cito
ab abiens & nunquam rediens ; Non perpetuum irafceris nobis, o Altiffime !
Anno MDCI .
ekes MICHAEL TELEKESSY , in foro ciuitatis Pofonienfis ,
Die XI. Aprilis.
93789
Besté

propter borologii , quod fua Maieftas Sigifmundo Bátborio, dono miferat , e

Tranfiluania , poft recuperationem ab Andrea Báthorii eiusdem prouinciæ,

per Michaëlem Vayda transmiffi , in itinere , more prædonico , ab Adamo
Pelerdy ablationem , fupplicium ( b ) capitis fubiuit. Item , Gregorius Pettbö,
Capitaneus , & alter Gregorius Végb , Vice-Capitaneus Babolchenfis , nec non
Joannes Balogh , Vayuoda Kanifienfis , propter traditionem confiniorum , Po-
fonii , iure comperti funt incurriffe notam perpetuæ infidelitatis. (qq)
erus Die XX. Septembr. Non fine magna hominum admiratione, paruo
cum Chriſtianorum exercitu , principe , Duce de Mercurio Generali exiſten-

te , Alba Regalis eſt capťa.

Die XIV. O&obris. Sub Alba Regali , toto die , (c) vfque ad crepufcu
lum , cum Turcis continuatum prælium , in quo Budenfis Baffa, & Tibaja Ve-
zirii , cum aliis feptem Begbis , cecidere. Imo , & D. Comes Georgius Thur-
20 , ibidem lapfus cum equo , inter multa millia globorum , fatis acriter

ven vefte diffecta , porro faluus euafit. Eodem die , Matthias Oftrofith , a Turcis

fa decollatus , III. Nouembr. Illauia fepultus eft.

Anno MDCII.

Пон Die XXIX . Augufti. Alba Regalis per Turcas recepta : Nifi Dominus
cuftodiuerit ciuitatem , fruftra vigilat , qui cuftodit eam.
Die XXX. Septembr. A prandio , Buda obfidione cincta , eaque ipfa
die , ciuitas Czigán Város appellata, capta ; noctu vero, per haidones , ciuitas

fio Pefth-Város nuncupata , recuperata.

Die V. Octobr. Pofteaquam per noftros, Hungaros in primis , quibus

piæ memoriæ Petrus Eorffy præerat , noctu , cum Peftibianis Turcis pugnatum
acriter , eaque ciuitas , paucis noftrorum defideratis, capta fuiffet , tunc pri-
mum Germani in eandem ciuitatem , prorfus nemine refiftente , audacter &
One
viriliter impreffionem fecere , eamque femel antea captam, pacifice ingredien-
tes
Y yyy 2

b) Confer ISTVÁNFFYVM,ibid. p . 771. 46. Et GREGORII PETTHO Chronic. Hung.

patrio fermone confcriptum , ad annum MDCI. vbi fimul inuectiuam legas , in
necem TELEKESSII ; ne ipfi quidem IsYváNFFYO , diffimulatam .
bb ) Vtriusque ignobile facinus , ISTVÁNFFYVS meminit : ac Pethönis quidem
Lib. XXXII. p . 763. 31. Baloghi , autem , ibid. 770 , 39. Alioquin , in eius anni
comitiis Pofonienfibus , de hac eorum poena , nihil legas,præter Articuli XXXV .
tacitam fanctionem . GREGORIVS certe PETTHő , bello infelix , hiftoriam poftea fcri-
bere occepit ; fuam tamen hanc culpam , ad eum annum , & poftea, cautus filuit.

c) Inibi p. 778. fequ. d) Idem

 i
360 Georgii Závodski

tes viciffim cepere. Res denique vniuerfas Turcicas, varii generis, e manibus
miferorum Hungarorum (d) extorferunt , & pro ſe referuarunt.

Anno MDCIII.

Die IV . Nouembr. Propter certos , eosque graues exceffus , Magni-

ficus Dominus Illésházy , antea Comes Trentſchénienfis & Liptouienfis, Curiæ
Regiæ per Hungariam Magifter ac confiliarius ; nec non, Generofus Joannes
Jod , Præfentiæ Regiæ in iudicis locumtenens , Viennæ accufati , conuictique
funt. Quorum prior , D. Illésházy , fuga clandeftina in Poloniam , vitæ fuæ
1 confuluit ; alter Joó János , die VII . Nouembr. Pofonium dedu &
tus eft. (c)
Die XIX. Nov. Præfidium Hattvan, noftratibus per Turcas deditum .
Anno MDCIV.

Die IV. Januar. Spectabilis ac Magnificus Dominus Francifcus de Nádasd,

fidei & nominis Chriftiani conftans , fincerus & acerrimus defenſor , ætate ( f)
iam matura , ex hac lachrymarum valle , in cæleftem migrauit patriam , ami-
cis luctum , ac perenne fui relinquens defiderium .

Die XIX. Septembr. Strigonium per Turcas fuerat obfidione cinctum,

que tamen , moderatore & propugnatore DEO opt. max . Dominoque Geor-

gio Bafta , Generali exercitus Chriftiani Capitaneo exiſtente , fruſtra intenta-

ta , (g) tandemque foluta eft.
Eodem anno , menfe O&obri . Magnificus Dominus STEPHANVS BOTSKAY,
pro tunc Sacræ Cæfareæ Regiæque Maieftatis confiliarius , collecta baydonum ,
& ceterorum barbarorum , non exigua manu , religionis purioris afferendæ,
libertatisque priftinæ recuperandæ , prætendens negocium , bellum inteſti-
num , contra gentes fuæ Maieftatis, fufcitauit ac mouit : in quo breui tempo-
re , præter alia innumera damna & populationes , in partibus inferioribus
Regni Hungaria, vltro citroque factas , clades etiam & ftrages Chriftianorum
plurima accidit. (gg) Impoſterum quid fiet ? nouit fecreti DĒVS arbiter aui !
Eodem anno & menfe. Factus eft conflictus ad caftellum (h) Os-
gyán , inter exercitum fuæ Maieftatis Cæfareæ , cui Georgius Bafta præerat ,
ac inter complices Bocskayanos. In quo, parte ab vtraque , circiter quatuor
millia Chriftianorum miferabiliter ceciderunt. Blafius Németb , cohortis

Boeskaiana capitaneus , in eodem prælio captus : tandem iuffu Baſtæ , poſt

alia multa fupplicia , quadripartito diffectus eft.
Anno MDCV .

Hoc anno , tametfi promulgata fuerit Diæta generalis , pro Fefto Epi-
phaniarum Domini , Pofonii celebranda ; tamen , ob motus & tumultus fa-
etioforum , in aliud pacatius tempus eft reiecta.
Die

d) Idem & ISTVANFFYVS queritur, Lib . XXXIII . p . 789 , 51 .

e) Habes rem fufe , ab ipfo iudice , NICOLAO ISTVÁNFFYO, ex vero defcriptam,
ibidem P. 798.
f) ISTVANFFY & PETTнő, anno ætatis XLIX . ergo, nondum præmatura morte
conceffiffe , meminerunt. Exceffit e viuis Sárvári, Leukæ fepultus ; THOMAE NA-
DASDY Palatini , vnigena ; PAVLLVM , itidem vnigenam , poft fe relinquens.
g) Irritam obfidionem eam , lege Libro XXXIII . p . 807. fequ.
gg) Huc illud VIRGILII Chronoftichon valet , Georg. II , 496.
InfIDos agitans DISCorDla fratres.
Nam anno demum fequente , vires fumfit bellum ciuile.
h) Dedimus eius hiftoriam , Operis noftri Tomo IV. in Kis-Hont. p. 762.
i) Irri-
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 361

Die XVII. Martii , & fequent. D. Sigifmundus Forgách , & Deme-

trius Napragyi, in legatione ( i ) ad Stephanum Bocskay, pacis tractandæ gratia
miffi fuerunt, die XIX. Aprilis. Crefcit rebellium tumultus , & barbari Hay-
dones , vndiquaque aduentant & confluunt.

Die XVII. Maii. Infignis & manifeftus prædo , Biely Stecz appella-
tus , certorum baydonum Bocskaianorum capitaneus , obluctante fatis Domi-
no C. Thurzone , Rayeczium ex Thurócz venit , catena latronum fibi fimi-
lium non exigua ftipatus . Tandem XXI. Maii , idem Biely Stetz , pacta-
tus prius cum incolis oppidi Bitcha , de certa fumma pecuniarum ipfi exfol-
uenda , cæco impetu & furore raptus , propter exfpectationem , ad arcem
Bitche veniens , in eam fortem fecit impreffionem : a qua, dum repulfam paf-
fus fuiffet , & aliquot e fuis complicibus amififfet , tandem ipfum oppidum
Bitche fuccendit , ac in eo, præter alias fumtuofiffimas domos , templum etiam
ſcholamque , nec non palatium , penes arcem magnifice exftructum , cete-
raque ædificia , dira ignis voragine , perpropere & miferabiliter exuflit. In
HS

quorum exuftione , præter alia damna , innumera fane , & id dolendum ac-
3

cidit , quod tali furore barbarorum , innocentes animæ Chriftianorum , fuæ

Ge
Magnificentia fubditorum , circa L. partim igne fuffocate , partim aliter ex-
tinctæ funt. Quo infortunio & crudelitate hoftili vifis , arcem etiam Bitche,

caftellani eius , baydonibus dediderunt. Ex cuius depopulatione , oppidique

SK
incineratione , ad minus , oƐloginta millia florenorum Hungaricalium , fua Ma-
gnificentia paffa eft damni ; vt furorem barbarorum , quem , confractis , hem
Jas
fcelus ! monumentis , in eodem templo Bitchenfi habitis , offibusque mor-
tuorum fpoliatis & disiectis , impudentiffime patrarunt , exaggerare præ-
termittam. (k )

Die XIII. Augufti , Dominus Stephauus Illésházy , qui anno MDCIII.

in Poloniam fecefferat , ab hoc exfilio redux , per principem Bocskayum prio-
ribus honoribus , Comitatuum videlicet Trentfchinienfis , & Liptouienfis , fu-
premi Comitis redditus , ac pro gubernatore partium Cis- Danubianarum re-
gni , nec non pro Thefaurario , litteris præceptoriis eiusdem Principis me-
diantibus , eadem die , in generali Comitatus congregatione , publice decla-
X ratus eft Trentſchinii.

Die IV. Octobr. Strigonienfe præfidium , multo fanguine & expenfis

Chriſtianorum , a Turca , non multo ante recuperatum , per turpiffimam mi-
litis Germani , qui iam folus , Hungaris exclufis , ibidem relictus erat , dedi-
tionem , rurfus in poteftatem Turcici imperatoris deuenit. Hic vere Maro-
nianum ( 1 ) illud exclamandum : Heu , quo difcordia ciues perduxit miferos !
Die III. Novembr. Princeps Bocskayus , paffim regnicolis & comitati-
bus vicinis , conuentum generalem Carpona ( m ) celebrandum , indixit.
Zzzz Men-

i ) Irrita fuit legatio ca , neque , feu a Cæfare , feu a Matthia Archiduce ;

fed priuato confiliarioruni ftudio , qui Pofonii coiuerant , procurata. IsrváNFFYVS ,
Lib. XXXIV. p . 822 , 28.
k) Recolemus funeftam eam cladem , Tomo VI. in Hift. Comit. Trentfchi-
niefins , Parte Spec . ad oppidi mentionem.
1) BYCOLICOR . Ecl. I. 72. 73 :
m) Ad eius conuentus hiftoriam illuftrandam , fuperius Monumentum VII .
adtinuit. n ) Ope-
Decad. I. Monumentum VIII.
362 Georgii Závodskii

Menfe Decembri. Poftquam conuentus Carponenfis fuiffet ( n ) folu-

tus , haydones Bocskayani , Aruenfem primum , tum Trentſchinienfem Co.
mitatus ingreffi , pro ferocia fua , vaftant & depopulantur omnia.
Eodem tempore , Dominus Sigismundus Balaſſa , ex Conuentu Car-
ponenfi reuerfus , fratrem fuum carnalem & vterinum , Emericum Balaffa , (0)
nec non Magnificam Dominam Sophiam Merey , relictam Magnifici quondam
Domini Michelis Czobor , materteram ſuam , indicta caufa , in arce Besztercze
captiuauit , resque & bona illorum , partim pro fe occupauit, partim in præ.
dam conuertit.

LIVIVS : Fugiendo , inquit , in mediafæpefata ruitur.

SENECA : Multi ad fatum venerefuum , dumfata timent.
LVCANVS : Multos in fumma pericula mifit timor ipfe mali.
Eodem anno. Die XIII. Augufti. Biely Stecz latro , minas adhuc in
Chriſtianitatem , præfertim in fuam Magnificentiam Dominum Comitem Geor-
gium Thur20 , tunc Vienna conftitutam , fpirans , & tanquam rabidus canis
anhelans , Trentfchinium , cum fex vexillis complicum & coniuratorum fuo-
rum venerat. Vbi Domino Deo difponente , vitæ fuæ impiiffimæ, tragicum
fortitus eft exitum. Nam , iuffu Domini Illésházy , quem idem Stecz ex alto
defpiciebat , primo, globo fclopetario traiectus , tandem exanimis, manu tor-
toris , capite plexus eft. Caput haftæ affixum & errectum ; cadauer obtrun-
catum & nudatum , ex ponte Trentfcbinienfi in Vagum fluuium proiectum
& præcipitatum eft :

Steczius igniuomam diis infernalibus vmbram

Tradidit , atque Vagi turpe cadauer aquis.
Difcite latrones ! numen cælefte vereri
Pæna venit fubito , qui meruere , malis.
Sera tamen tacitis pæna venit pedibus.
Die XXX. Augufti. STEPHANVS SOMOGYI , caufarum fuæ Majeftatis
director filcalis , & Tauernicorum Regalium per Hungariam vice gerens , iu-
bente (p) & afpectante , antelato Domino Stepbano Illésházy , ante portam in-
feriorem ciuitatis Trentfchinienfis , inconfeffatus & inteftatus , e patibulo bi-
fulco fufpenfus eft, tandemque in fepulchro Matthiæ Kolosváry, contumulatus.
CLAVDIANVS. (q )
Sæpe mihi dubiam traxit fententia mentem.
Curarent fuperi terras ? an nullus ineffet
Rector , & incerto fluerent mortalia cafu.
Abftulit bunc tandem Ruffini pæna tumultum ,
Abfoluitque Deos ; iam non ad culmina rerum
Iniuftos creuiffe queror ; tolluntur in altum.
SENE-

n) Operæ pretium feciffe putandus erit, qui, illius conuentus hiftoriam , ex

cius ætatis fchedis , illuftrauerit ; eo quod,fundamenta illic iacta funt pacis fequuta .
Lege Pacificationem Viennenfem , ad XII . numero 16 .
Quo quifque eft maior , magis eft placabilis ira
Et faciles motus mens generofa capit.
Corpora magnanimo , fatis eft proftraffe leoni ;
At lupus & turpes inftant morientibus vrfi. OVIDIVS .
Si alias nufquam ; hic profecto , maculam nomini fuo inuffit , fummus I-
LésHazyvs, deditque præcipitis iræ,ac turpis vindicta, nefandum documentum .
q) In RVFINVM , Lib . I. ✯. 1. 3. §. 20. r) THYE-
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 363
SENECA . ( r)

Quem dies vidit veniens fuperbum ,

Hunc dies vidit fugiens iacentem .
Nemo confidat nimiumfecundis ;
Nemo defperet meliora lapfis.
Mifcet hac illis prohibetque Glotho
Starefortunam, rotat omnefatum.
Nemo tam diuos babuit fauentes ,
Craftinum vt poffitfibi polliceri.
Res Deus noftras cleri citatas
1
Turbine verfat.

Anno MDCVI.

Hoc anno , ob obferuatam in fuam Maieftatem Cæfaream ac Regiam,

& patriam Hungariam , fidem , integritatemque debitam , tum ob alia mul-
ta præclara facinora , in diplomate fuæ Maieftatis fpecifice expreffa ac de-
clarata ; titulo & honore , Liberi perpetuique Comitis de Arva , fua Magni-
ficentia , Comes Georgius Thurzo, cum omnibus hæredibus fuis , ornata eft , bo-
naque & caftrum Aruenfe , (s) iure perennali fuæ Magnificentiæ , per fuam
Maieftatem collatum.

Eodem : Certos & bonos ob refpectus , fua Maieftas Cæfarea , Ge-

nerofos , Dominum Andream Jakufitb , & Andream ac Stephanum Oftrofitb , e
ftatu nobilium caftrenfium , in numerum Magnatum adoptauit , ad fingu.
larem fuæ Magnificentiæ , Comitis Georgii Thurzo , commendationem.
Eodem anno : Menfe Augufto . Magnificus Dominus Emericus Balaffa,
& Domina Sophia Mérey , e captiuitate ( t ) Bezterczenfi funt dimiffi.
Die II, Septembr. Profecta eft fua Magnificentia , Comes Georgius Tbur-
20 ,
Viennam , vbi , præter alia publica negotia , induciarum & pacis
cum Turca, tractationem, cum certis nonnullis, ad id delegatis Dominis com-
miffariis , Comaromii congregatis, affumfit , eamque , diuina adfpirante gratia,
feliciter perfecit .

11 Menfe Odobri. Cofmas Delj , & Paulus Palay , capitanei Botskaiani ,

cum numerofiffimo baydonum exercitu , in Comitatum hunc Trentfcbinien-

fem irruentes , damnis infinitis eum affecerunt , ac tandem , ope & arte fuæ
Magnificentia, Georgii Thurzo , moti ex eodem Comitatu , die XXVII. No-
uembr. abfcefferunt.

Die XVIII. Decembr. Compofita,tam inter Hungaros, cum ſua Maieſta.

te , quam cum Turca, defiderata pax.
Eodem anno. Manipulus baydonum, quibus præfuit capitaneus, Hay-
da Gergel vocatus , vice - capitaneusque , Váczy Nagy István dictus , in ipfa
ftatim eftate, Comitatum Aruenfem ingreffi , eundem miferabiliter populaban.
Zzzz 2 tur

t. III.
r) THYESTE , verfu 613 .. Lege totam , eius Chori , cantilenam , A&
s) Expromfimus hæc THYRZONVM iura , quam potuimus , dillgentiffime , in
arcis Arva hiftoria , Toмo VI. operis noftri proditura.
t) In quam eos Sigifmundus Balaffa , exeunte anno fuperiore , compegerat.
quod fane , non fua fponte , fed ex præfcripto fanctionis , quam exhibet Pacifica-
tio Viennenfis , Numero XII. § . 16. feciffe putandus eft Sigifmundus.
u) Aquam
 Georgii Závodskii
364
tur ; donec tandem , die XXVII . Decembr. per colonos Arvenfes , capitanei
primum , tum ceteri baydones , circiter 400. mifere cæfi , trucidati , & in flu-
uiu Arva proiecti , iuftas fui latrocinii dederunt pœnas.
Die XXIX . Decembr. hora quinta diei , Illuftriffimus STEPHANVS Bocs-
KAY , Sacri Romani Imperii & Tranfiluaniæ Princeps , Siculorum Comes ,
finem ( u ) vitæ fuæ & regiminis fecit Caffouia ; cuius cadauer tandem , anno
mox fequenti , die II. Febr. pompoſe Caffouia eductum , ac tandem XXII.
Febr. in præfentia pauciffimorum fuorum affeclarum ; multitudo fiquidem,
ad ciendas nouas turbas formidabilis erat ; Alba Julia in Tranfiluania , ſe-

pultum.
Anno MDCVII.

Eodem anno die XXVII . Januar. Michaël Kátay , cancellarius Bocs-

kayanus , ob propinatum , vti fertur , eidem Bocskayo , letale toxicum, ( x )
in foro Caffouienfi , ad puteos ciuitatis , ex deliberato fuperiorum , per hay.
dones obtruncatus , & fruftratim diffectus, perpetuæ infamiæ notam fibi , fuis-
que omnibus , reliquit.
Circa diem XXVII . Febr. Malus genius , in arce Eched , fuas exer-
cuit præftigias , lapidibus homines impetendo , & fercula commutando.
Die XVII. Aprilis. Stephani Hertczek , iudicis ordinarii Caffouienfis ,
ſextam confortem , e ſtatu , vti dicebatur, virgineo , fingulas ducentis, nuptiæ
celebratæ. quibus , & fua Magnificentia, Georgius Thurzo, interfuit. Paradoxon !
Die XX. Maii. Ociffime vocata fua Magnificentia , Comes Georgius
Thurzo , primum Viennam , mox XXIX. huius Pragam verfus profecta eſt ,
quo, die XXX. Maii peruenit , & XXXI . audientiam habuit : vbi infignium,
feu armalium fuarum , optatam (y) auctionem , & Bonorum Tokaienfium ,
certo iuris titulo , collationem nacta , poftquam de pace , atque induciis cum
Turca fiendis , fecundum conclufionem iam antea factam , diu multumque;
vtinam non fruftra laboraffet,
Eodem anno , Menfe Septembri. Confpectus eft horribilis cometa

Pogonias dictus. quæ omnia,tanquam præternaturalia , ( negatur, vir bone ! ) irati

numinis iram , & mala quæque portendunt , ac minantur ; nam vt dicitur :
Grande trabit fecum, quisque cometa malum,
Item : Nusquam fictilibus excanduit ignibus æther.
Nuptiæ, in arce Bitscha , Magnifici Domini Andrea Jakuffith, nec non
Illuftriffimæ ac Magnificæ virginis, Juditha Thurzo . C. P. D. A. celebrantur :
qui tandem XXVIII . O&obr. Anno MDCXXIII. in Oroszlánkö, placide obiit.
Die XXVII. Nouembr. Circa horam feptimam noctis , clara luna ,

chafma , ignis , vfque de cælo , cum intonatione , & terræ motu labens , appa-
ruit , tum hic Bitfchæ , tum aliis plurimis in locis.
Anno

u ) Aquam intercutem , alii accufant , alii , propinatum a Michele Kátayo, ve-

nenum , inter mortis cauffas , recenfent.
X Ita PETRVS de REVA , Coronæ Hung, Cent. VI. p. 115.
Referebant ea olim , Leonem aureum , dimidia fui parte , rubro in cam-
y
po , prominentem , atque tres Rofas rubri coloris , campum aureum ', ad trifo-
lii modum , diftinguentes. Iam , præter bicipitem aquilam , nouo , in meditullio ,
2
fcuto infertam , vnicornu , coloris argentei , quadripartitis fcuti areolis , prifcis
lemmatibus , accefferunt. quam infignium icona , fcitiffime pictam , & manu
C. Emerici Thurzo , decoram , poffidemus.
z) Pro-
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 365

Anno MDCVIII.

Hoc anno , Sereniflimus MATTHIAS , Archidux Auſtriæ , (z) conuo.

catis Pofonium regnicolis Hungariæ , tam de fedandis haydonum tumultibus
ส

in fuperiori Hungaria , poft obitum Botskay , denuo excitatis , easdemque

partes grauiter infeftantibus ; quam de Turcica pace , per muneris honora-
rii in portam Ottomannicam transmiffionem , denuo confirmanda , cum re .
gnicolis tractauit ac conclufit ; atque tam cum fuperiori , quam inferiori Au.
ftria , nouam confoederationem , ratione tranſactionum Viennenfium, inſtituit.
quibus ad optatum finem deductis , contra illos , qui eidem tranſactioni con-
trariabantur , eundum effe duxit. Vnde , collecta , tam Hungarorum , quam
Germanorum militum , non exigua manu , fines Morauia inuafit , iisque af
fenfum præbentibus , ac denuo confœderatis relictis , per totam Bohemiam,
vsque vrbem Pragenfem , cum toto exercitu peruenit , ibique caftris fixis , a
RVDOLPHO II. Romanorum Imperatore , S. Coronam Hungaria repetiit , ea-
que accepta , id quoque , vt in defignatum Regem Bobemia eligeretur , effecit.
Habita igitur Regni Hungariæ Corona , iterum in Auftriam reuerfus , regnico-
lis Hungaria , tanquam ipforum gubernator , publica comitia indixit , in qui-
bus , perpenfis ac confideratis in nationem Hungaricam , ipfius meritis , a re-
gnicolis , Pofonii , in Regem Hungariæ , electus , ac folemniter coronatus eſt.
Anno ætatis fuæ 52.
Die XV. Januar. Sereniffimus Archidux MATTHIAS , tanquam guber.
nator Regni Hungariæ , promulgata regnicolarum congregatione , magna
1:
cum comitiua & folemnitate , Pofonium intrauit.
Vltima Januar. regnicolæ , conuiuio lauto , a MATTHIA excepti.
Die III. Febr. FRANCISCVS FORGÁCH , Cardinalis creatus , & rubra ve
fte indutus , conuiuium lautiffimum & apparatiffimum , celebrauit.
Die XXIV. Martii. Turcæ , pro noua pacis tractatione , cum CLXV
equitibus Ujvárinum ( a) ingreffi funt , cum quibus , pro legatis , a Baffa Bu-
denfi miffi fuere: Ambat Tibaja , Mustapha Effendi , & Huffam Begus ( b ) Si-
montornyenfis. Sequentibus diebus , vfque ad XXVII, cum iisdem Turcis
tractatum ac difceptatum ; tandem, Deo auxiliante, tam de femel conclufæ pa-
cis confirmatione , quam oratorum Conftantinopolin dimiffione , fimul & bay-
donum condefcenfione , conclufum ac determinatum eft.
a
HJ

Die XXVII . Junii. (c) Diæta Bohemorum Praga conclufa , ac ſua Se-
renitas MATTHIAS , in defignatum Regem Bobemia promulgata,
Eodem die. Corona Regni Hungariæ , oratione a Dietrickfeinio Car-
dinale Olomucenfi , item Epifcopo Vesprimienfi , & etiam a Domino Comite
Georgio Tburzo, (d ) habita, cum omnibus fuis clenodiis, Hungaris refignata eſt.
A aa aa Eodem

z ) Prolixe , hanc rerum Hungaricarum periodum , PETRVS de RéVA , in Co-

rona Hung. Centuria VII. initio , expromfit.
a ) Fuit hæc , nuperæ pacis Sitvatorokenfis , inftauratio. cuius conditiones
PETRVS de Réva exhibet , loco citato , p. 120.
b) Noftri contra legati fuere : Georgius Thurzo ; Ioannes Preüner ; Sigefridus
7
Kollonitfch , & Adamus Buchaim.
c) Réva , diem fuiffe XVII . adnotauit.
d) Totius pompa , quam dicto loco , prolixe Révarus defcribit , GEORGIVS
P THVRZO , & dux fuit , & ftructor.

e ) Dedi-
Decad. I. Monumentum VIII.
366 Georgii Závodskii

Eodem die , in ipfo loco , vbi Corona refignata eft , cum fua Sere-
nitate cœnatum .

Die XXII. Octobr. Sua Serenitas , cum maximo applaufu Pofonium

introducta eft.

Die XVI. Nouembr. Electio Regiæ Maieftatis , publice facta , & pro-
clamata , & XIX. coronatio ( e ) fuæ Maieftatis Regiæ , feliciter peracta .

Anno MDCIX.

Indicta & promulgata fuit per fuam Maieftatem Regiam , generalis

diæta , pro Fefto omnium San&
torum, Pofonii celebranda : in qua Illuftriffimus
Comes Dominus GEORGIVS THVRZO , fummo cum defiderio regnicolarum &
adplaufu , die VII. Decembr. in Regni Hungariæ Palatinum , legitime electus
eſt , tandemque, fequenti mox die , in arce Pofonienfi , coram fua Maieftate
Regia, folemne ad hoc officium præftitit iuramentum . Cum antea die V. Maii.
Illuftriffimus Dominus STEPHANVS ILLésházy , Regni Hungariæ Palatinus
inter V. & VI. horam vefpertinam , fupremum claufiffet diem Vienna Auſtria:
tandem , die V. Augufti in Bozin honorifice tumulatus , anno ætatis 70.

Anno MDCX.

Die XXX. Junii. Inductitia Corona Turcica , olim Principi Botskayo

(f) donata , in arce Sáros Patak , ad manus Illuftriffimi Domini Comitis Pa-
latini , per curatores orphani D. Valentini de Homonna , tradita eft & refi-
gnata. Tandemque per fuam Celfitudinem , Viennam ad fuam Maieftatem
Regiam , præmiſſa folemni oratiuncula , deportata & exhibita eft , die IV.
Octobr. anno currenti.

Die XII. Augufti. Fuerunt Tranfiluaniæ legati , apud Dominum Pa-

latinum. cum quibus tandem certis interiectis articulis & conditionibus , con-
fœderatio inter inclytum hoc Hungaria Regnum , ac inter_Tranfiluaniam , fe-
liciter peracta , literisque vtrinque datis , ftabilita eft , Caffouie XV. Auguſti,
In eodem anno , (g) circa finem, cum rediret Pofonio , ex O&auis Iu-
diciis , intelligens fua Celfitudo Palatinalis , iam antea , de facta inquifitione,
ſuper horrenda,Magnifice Domina Elifabethæ Báthori , relictæ viduæ Spectab.
ac Magnifici olim Domini Comitis Francifci de Nádasd , laniena & carnificina,
quam miris & diris modis , in fexum femininum , pedifequasque fuas, a lon-
go tempore exercuit , earumque ad fexcentas prope, crudeliter enecauit. Af-
fumptis fecum,Spectabilium ac Magnificorum Dominorum, Nicolai a Zrinio , &
Georgii Homonnay , generorum , præfatæ relictæ viduæ , certis feruitoribus
nec non, Generofo Domino Emerico Megyery , eandem Dominam , in caſtello, in
oppido

e ) Dedimus inaugurationis hiftoriam , Notitia Hung. Tomo I. p. 299 .

S. XI. fequ. quam illic recognofcat cupidus lector..
f) Vide , Monumentum VII. §. XVIII . p. 329. vbi , de eodem diademate ,
plura. Adde , tumultuantium Haydonum , præpoftera confilia ; Turcica Corona
hac , Botskayo mortuo , regem fibi inaugurare volentium. PETRVS de Réva Cent.
VII. p. 118. Vt æquiffima omnino fuerit fanctio illa , qua Coronam eam , co-
mitiis , An. MDCIX . Art. XX. repetendam , decrcuerunt Status & Ordines.
g) Expromfimus nefandum hoc facinus, Tomo IV. in arcis & oppidi CSEJTE ,
hiftoria , p . 468. §. II . feq. additis fimul LADISLAI THÚRÓCZY commentariis , in
Hungaria , cum fuis Regibus, Parte I, p . 189 .
h ) Expe-
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 367

oppido Csejte exftructo , in flagranti crimine deprehenfam , ( vnam fiquidem,

tum quoque puellam , miferabiliter , & flagris , & vftulationibus enectam , re-
pererunt ) fua Illuftriffima Celfitudo , ex officio & auctoritate fua Palatinali

perpetuis carceribus , in arce Chejte , adferuandam addixit & mancipauit.

Iobannem Ficzko famulum , capite plexum ; Helenamque , & Dorotheam, coad.
miniſtras tantæ lanienæ , iuris ordine , in oppido Bitche, conuictas & flammis
adiudicatas , iufte puniri fecit. Die VII, Januar. An. MDCXII.

Anno MDCXI.

Die XIV. Mart. Quodam modo , præter confuetudinem , tonitrua

funt audita intempeftiue,
PA

Die XV. Maii, Solenni ceremoniarum ritu , in arce Arua , facel-

lum, denuo , per fuam Celfitudinem Palatinalem exſtructum & adornatum , DEI
Opt. Max. honori & cultui dedicatum ac confecratum eſt,
Eodem menfe , O&aualia iudicia , in partibus fuperioribus, Eperiefini
celebrata.

Die XXV. Maii. In ipfis feriis Pentecoftes , Sereniffimus Hungariæ

Rex , MATTHIAS fecundus , magno cum vniuerfæ gentis Bohemica defiderio
& adplaufu , folemniter admodum , in Regem Bohemia , coronatus eſt Prage.

Viue fecunde diu ! MATTHIA ! viue SECVNDE !

Cbrifticolisque faue , fic Te DEVS inferet aftris.

Die XXIX. Junii. Expeditus fuit Sigismundus Forgách ( h ) in caftra ,

contra Bátbóreum. quæ expeditio , varia fortuna , magis tamen aduerfa , per-
mixta , tandem , menfe Decembri foluta , ac res patriæ quodammodo pacactæ
funt,
Die XII. Iulii. RADVL , conflixit cum exercitu Gabrielis Báthori ad
Braffo , in quo conflictu plurimos feruitores amifit , folusque cum paucis
quibusdam Cibinium ſeſe recepit.
Meule Octobri, Electorum & Principum conuentus , cum magna Du-
20
cum , Comitum , Baronum , aliorumque quam plurimorum Monarcharum
Chriſtianorum legatorum frequentia , Norimberga eft celebratus , quo , de
imperialibus comitiis , Ratisbona celebrandis actum eft.
Die IV. Decembr. Solemnitas nuptiarum fuæ Maieftatis , cum Sere-
niffima ANNA, Serenniffimi Achiducis Ferdinandi filia , Viennae celebratarum ,
peracta.
Die XXVII. eiusdem. Poft varias , vltro citróque difputationes factas ,

tandem alma pax , cum Principe Tranfiluania , eft compofita.

Anno MDCXII .

Die XX. Januarii. RVDOLPHVS II, Romanorum Imperator , in impe-

ratorio & regio multorum regnorum folio , anuis longa ferie feliciter , ad
ipfam vfque fenectam deductis , multis victoriis contra Chriftiani nominis ho-

ftes partis , clarus , ex eoque , iminortali fibi nominis gloria acquifita , poſt
Aaaaa 2 varios

h) Expeditionis finem occafionemque, ad hunc annum , expromunt, SZENT-

Ivány, in Synopfi Chronol. & poft eum , TIMON , ad eundem annum.
i ) Vide
368 Georgii Závodskii

varios cafus , variaque difcrimina rerum , fatis conceffit , Praga , circa ho-
ram feptimam matutinam. Cui tandem a I. Octobr. incipiendo ad tertiam
vfque eiusdem , vltimæ exfequiæ , ac fepultura , per modernam fuam Ma-
ieftatem,determinatæ exftiterunt. Regnauit annis XL. obiit anno ætatis LXI.

Die XXVII. Aprilis. Sententia , in Petrum Sokolyi lata , qui Pofonii,

læfæ maieftatis criminis reus pronuntiatus fuerat , executioni demandata eſt.
cui in publico foro, caput amputatum eft.
Die XIII . Junił. Sua Maieftas Regia , MATTHIAS II. Hungariæ & Bo-
hemiæ Rex , pofteaquam intra triennii fpacium , Hungaria primum , Bohemia
fecundario , regnorum diadematibus infignita , Francofurtum ad Mænum ſe
recipiffet , vnanimi Electorum ac Principum imperii voto , tertium , excel-
fiffimi faftigii gradum , confcendit , in Romanorum Regem electa , inaugurata,
& conftituta.

Die XXIV. eiusdem. Eadem ſua Maieftas Regia , in Romanorum Re-

gem & Imperatorem , folemniter, Francofurti ad Monum ; fequente Regina-
lis quoque Maieftatis , pariformiter coronatione , ( k ) coronatæ funt.
1
Circa finem Augufti , aliquot noctibus , magna chasmata in cælo ,
horrenda vifu , confpiciebantur. quorum effectus in manu Dei confiſtit.

Anno MDCXIII .

Die VII. Martii . Sua Maieftas , ad diætam Pofonium læta

, adpulit , quæ
tandem XII. Aprilis. non adeo bene contenta , difceffit.
Die XXV. Martii. Suxe Maieftatis, Cæfareæ Domina confors , in ma-

xima procerum frequentia , facro diademate decorata & coronata eft , atque
ad reginalem iftius regni dignitatem euecta, tempore dietæ generalis, pro tunc
ibidem Pofonii , a Statibus & Ordinibus regni , celebratæ.
Die I. Aprilis. Oppidum Varyn , ( 1 ) miferabiliter exuſtum , ab ho-
ra feptima diei. cui , anno MDLXXX. fimile excidium acciderat,
Die XVII. Augufti. Publicis regni huius negotiis fic vrgentibus , fi-
gnanter tamen , quia præter conftitutiones regni , & affenfum regnicolarum,
quidam Rudolphus a Tieffenbach , pro fupremo Ujvárienfi capitaneo (m) ele-
&
tus , ac cum Germanis militibus , Ujvárinum immiffus fuerat , conuentus
Dominis confiliariis Tyrnauia , per fuam Celfitudinem Palatinalem , indictus
fuerat. in quo , Sua Maieftas , per Illuftriffimum Dominum a Molarad , fub fpe
futuræ meliorationis , fefe refoluere dignata eft : literæque ad Comitatus , de
expeditione inftituenda , funt tranfmiffe. Quo finito , fua Celfitudo , in mon-
tanas

i ) Vide, Anni MDCIX . Artic . LX. vbi eius cauffa , precibus agunt cum MAT-
THIA , Status & Ordines ; fed fruftra elaboratum fuiffe , euentus hic docuit. De
Petri Zokolyi , irrequiete, vide Art. XLI . An . MDCXIII .
2 k) Ab inauguratione ea, reduci MATTHIAE , ad diem XXVI . Nouembr . Vien-
næ , Hungariæ Status & Ordines , tantæ acceffionem dignitatis , prolixa oratione,
quam poffidemus , gratulati funt. REVA , Cent. VII. p. 129.
1 ) Oppidum eft Comitatus Trentfinienfis, fupra Solnam, Vago, in additu vallis
Sztrecfen , adpofitum.
m ) Multum, hæc Capitaneorum Germanorum, in arcibus Hungariæ haud to-
lerandorum, contentio, negotii, iam tum,Hungaris faceffiuit, Vide, eorum anno-
rum Decreta.

n) Quid
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 369

tanas ciuitates diuertit , ac controuerfiam , inter ciues Neofolienfes , ( n) iam

pridem vigentem , certis fub conditionibus tranquillauit & compofuit.
Die XXIII . Septembr. Turca , pagorum deditiorum negotium vrgente,
& contra pacis initæ formulam , excurfiones faciente , circa Újvár , & Léva ,
ac alia vicina coadiacentia loca ; ad remouenda eiusmodi facinora , fua Celfitu

do , ipfamet bonis aufpiciis defcendit , ac in poffeffione Soporny conftituta

B qualemcunque exercitum , ex vicinis Comitatibus collectum , in omnem e-
uentum , præfto habuit.
Die XXIII. Octobr. Gabriel Bethlen , Turcarum adminiculo , pulſo ex
T
Tranfiluania Gabriele Báthory , per trium nationum Tranfiluanicarum com.
munem affenfum , in Vayuodam electus , & defignatus eft . Claudiopoli XXIV.
iuramentum præftitit. XXV. vexillum & cambucam , a Turcarum imperato-
re , ad Tordam ciuitatem , fufcepit. Principis huius progreffum & fublima-
mi
tionem , (o) vide vlterius ab anno MDCXIX. Cor Regis in manu Iehoua !
Die XVI. Nouembr. Terræ motus in oppido Solna , & aliis viciniori-
bus locis , circa horam XII . meridianam exftitit.
CE
Timeat multos , quem multi timent , dixit olim Mimus Pub. quod ve-
t.
rum eſſe, præter alia, tum hoc fubnotatum trifte docet exemplum. Gabriel Bá-
thory, Princeps Tranfiluaniæ , in ipfa florida ætate , poftquam , tum perfidia
fuorum , tum maxima vi Turcarum & Tartarorum compulfus , Tranfiluania
exceffiffet , ac Varadini conftitutus fuiffet , nil quidquam aduerfi fibi euentu-
rum metuens , infidiofe , per loannem Silafly , Gregorium Nadány , ac alios
complices , mifere confoffus & trucidatus eft , XXVII. O&obr. (p)
Eodem anno. Paffim in ciuitatibus , Pofonii , Vienna , Praga , Cia-
couia , horrenda , permiffu diuino , peftis defæuiit , qua , plurima hominum
millia , e viuis fublata funt.
Eodem anno & præcedentibus aliquot , DEI benignitate , & vini

generofi in regno hoc , ac partibus vicinis , & frumenti quoque , haud me-
diocris copia fuit ; ita , vt tritici puri corus (q) vnus , XXX, circiter denariis
US.
filiginis XXVIII , denar . bordei XX, denar. auena X. denariis , venerit .

Anno MDCXIV .

Die IV. Martii. In ciuitate Tranfiluaniæ Megyes dicta , Gregorius Na-

dány , Stephanus Zambo , & Ioannes Silafly , cum aliis complicibus, qui in mi-
feram Báthorii Principis fui necem , confpirauerant , iufto DEI vindicis iudi-
cio , ex turri templi igne fuccenfa , deiecti , & a fectatoribus Bathoreis inter-
I
fecti , ac fruftatim diffecti , dignas fui fceleris luerunt pœnas. (r)
Bbbbb Die

n) Quid hoc fuerit controuerfiae , excuffimus Tomo II . In Hift. vrbis Neofo-

lienfis , p. 422. §. X. vbi Zádvodſzkii hanc , de Palatini in ea re fedulitate , notam ,
lector interferat.
o ) Poffideo , CASPARIS BÖJTHINI , Pannonii , de rebus geftis GABRIELIS BETH-
LENII, Hiftoriarum Libros III . manu exaratos , neque excufos adhuc. Scripfit ve-
ro Lib. XII . quorum tamen IX . pofteriores , nondum indipifci potui.
p ) Prolixe , laudatus nunc BÖJTHINVs , coniurationis , in Bathorium , feriem,
& indignæ cædis atrocitatem , defcribit , Lib . II .
q) CORVs , aridorum menfura , Hebræis , IOSEFHO auctore , vfitata. Slaui ,
inde KORETZ fecere.
r ) Legi , in eandem hanc rem meretur, BÖJTHINVS nofter, Libro eod . in MSc.
Decad. I. Monumentum VIII. s) Vide
 Georgii Závodskii
370
Die VII. Aprilis. Spectabilis ac Magnificus Dominus Chriftophorus
Tburzo, longa phtyfi extenuatus & contabefcens, pie obiit. Sepultus Leucho-
uiæ , XXVI . Maii.
Die XIII . Iulii. Conuentus Pofonii indictus fuerat ; ex quo deinde
nonnulli Domini confiliarii Hungari , (s) ad generalia imperialia Comitia, Lin-
czinum deputati fuere in legationem , qui & fubiuerunt id itineris , & nego-
tia regni , coram fua Maieftate , aliisque principibus , Archiducibus &c. pro-
pofuerunt publice.
Die XXI. Augufti. Elifabetha Báthory , relicta vidua Francifci de Ná-
dasd , ante annos ( t ) aliquot , ob inaudita & crudeliffima fua facinora , in
perpetuos carceres detrufa , in iisdem mifere , tempore nocturno, exſpirauit.

Anno MDCXV.

Die V. Ianuarii. In ipfa aurora , chafma , ac fi ignis cælitus delapfus

fuiffet , vel iridis inftar , in plerisque vicinis locis vifum , quod tonitrua &
terræ motus ftatim fequebantur.
Die XX . Februarii. Circa horam quartam matutinam , tam in ciui-
tate , quam fuburbio Viennenfi , terræ motus factus eft. Quod omen Domi-
nus DEVS, in bonum vertere dignetur !
Die IV. Maii, Ciuitas Fülekienfis , vna cum parte fepimenti , con-
flagrauit.
Die XXVI. Junii. Cum Ambat Tebaja , Turcarum imperatoris able-
gato , Vienna , tractatus de pace initus, & ex parte conclufus eft. A parte ſuæ
Maieftatis erant : Reuerendiffimus ac Illuftriffimus Dominus Francifcus Forgách,
Cardinalis Strigonienfis , Melchior Klefelius , Joannes a Molard,
Die VII. Julii. Quod felix fauftumque diuina reddat clementia , Illu-
ftriffimus Comes Dominus Emericus Tburzo , continuandorum & confirman-
dorum ftudiorum gratia , in almam Vittebergenfium Academiam iter fufcepit.
quo perueniens , per Electorem primum , tum per alterum Saxoniæ Ducem,
honorifice admodum exceptus , tandemque XVIII . O &obris , in Magnificum
Rectorem ( u ) eiusdem Academiæ , electus & inauguratus eft.
Die XIX. Septembr. Igne, e domo Domini Francifci Forgách Cardinalis,
Tyrnauiæ exorto , vltra XC. domus conflagrarunt , & perfonæ aliquot flam-
mis fuffocatæ, mifere deperierunt ibidem.
Die

s) Vide , anni antegreſſii MDCXIII . Decretum Artic . vltimo . Fuere autem

legati : Demetrius Náprágy , Archi-Ep . Colocenf. Valentinus Lépes , Epifcopus Ni-
trienfis ; Petrus Demitrovvith , Epifcop . Zagrabienfis ; Petrus de Reva , fupr. Co-
mes Thúróczienfis , Nicolaus Efzterházy , de Galantha ; Vitus Melyth ; Ioban-
nes Sandorleuich , & Chriftophorus Lackner , conful Sempronienfis. Quorum, Pê-
TRVs quoque de Réva , meminit , CENTVRIA VII . p. 119. Venere in comitia , d.
XIX . Augufti , quamque viua voce dicere debebant orationem iuffu Cæfaris ,
fcripto exhibuerunt. Eft ea in adparatibus noftris , fuo tempore edenda.
t ) Vide, ad annum MDCX. diem XX. Ianuarii .
u ) Exftant , Academici huius magiftratus , ab EMERICO fumma cum laude
adminiſtrati , monumenta , duæ nimirum orationes , quas poffidemus, Vitteberga,
an. MDCXVI . for. quadrip . editæ. Lepidum, quem Aruenfes,honeftando huic axio-
mati , actum edidere , Vittebergæ præfentes , leges olim , Tomo VI . Hung. No-
uæ , in Hiſtoria Comit. Aruenfis , parte Gen. Memb. II. §. II.
x) Oppi-
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 371
Die X. Octobris. Cruculam auream, magnitudine grani auenarii cæ-
litus delapfam, per Vetufolienfes, Suæ Celfitudini, ad videndum transmiſſam, vi-
75

dimus & contrectauimus .

Die XVI. Octobr. Illuftriffimus ac Reuerendiffimus Dominus Franci-
Liv
fcus Forgách Cardinalis , nullis diutinis diuexatus morbis , verum vegetus &
alacer , in oppido (x) Szent-Kereszt , leui correptus febricula , vltimum vitæ
Pro fuæ diem claufit. Tyruauia fepultus , III , Decembris. Vidi , die XIX . Sept.
omen ignis , ex domo ipfius prorumpentis , voraginem !
Die II. Nouembr. Ad Iudicia O&
taualia , Pofonium defcenfum fuit ,
quæ propter nondum confirmatam cum Turca pacem , iuffu Sua Maieftatis,
iterum diffoluta funt.

Die Fefto S. Ioannis Euangelifta , tota fere nocte, fulgura corruſcantia,

tonitruaque horrenda fuere.
Eodem anno , annonæ , ob infœcunditatem anni præteriti , vis tan-
rual ta fuit & caritas , vt tritici corus , floreno vno & vltra , mixti corus 80. de-
nar. venderetur , & fic de aliis . Benignitate tamen diuina, annus iſte MDCXV.
& frugum , & generofi vini admodumque dulcis , vbertate coronatus eft. Hoc
ipfo anno , ingens ficcitas , præfertim in partibus regni inferioribus , fuerat ,
adeo , vt etiam fata iam femel pro autumno infita , de nouo Tyrnauiam ver-
fus , & alibi , feri debuerint : homines, pecoraque , lue peftifera infecta, ob de-
fectum aquæ , quam plurima enecta funt : & quod maius , etiam ipfa
gramina, in plerisque locis , ab infigni ariditate accenfa , exurebantur.

tel
Anno MDCXVI .

Die X. Ianuarii. Coronatio imperatricis, in reginam Bohemiæ,peracta

Die XI. Ianuarii. Ad fpecialem fuæ Maieftatis commiffionem , con-
‫ע‬
gregatio Dominorum Confiliariorum , & iudicum Regni ordinariorum, Trent-
Jchinii celebrata fuit , in negotio Magnifici Domini Sigifmundi Balaffa. qui
tamen , non exſpectata (y) aliqua deliberatione , aut informatione per Ru-
UCE
dolphum Teuffenbachium , Gereralem partium Cis - Danubianarum capita-
neum , in arce fua ( z) Kékkö , die VII. Ianuar. captus , cuftodiæque, in arcem
Pofonienfem , traditus eft.
Die XXX. Ianuarii , Impuriffimus impoftor, Iohannes Mofchovius, qui
libros Photinianos & Arianos , paffim in regno hoc diffeminabat , multosque,
tam peftilenti labe inficere ftuduit , per Illuftriffimum Dominum Comitem Pa-
latinum , medio certorum baydonum , Mofchouie captus , & Bitscham addu-
&
tus fuerat. In quem , iure ecclefiaftico primum, mox feculari, animaduerfum,
Bbbbb 2 durior-

x ) Oppidum eft Archi-Epifcopale, cum infigni caftello, in Comitatu Barfchien-

fi,Grano amni,ab aquilone, adpofitum,cuius hiftoria, inibi dedimus, Operis noft. Toм.
IV. p. 227. fq. mortis fimul Forgachianæ mentione habita. Annus idem , Calen-
dis Aprilis , NICOLAO quoque ISTVANFFYO , luculento rerum Hungaricarum fcri-
ptori , emortualis fuit : cum annis octoginta vixiffet. Egregie, de eius hiſtoria iu-
dicauit , GREGORIVS PETHŐ , ad initium huius anni , in Chron. Hung.
y) Ita , iam tum , equeftris ordinis non tantum ; fed magnatum etiam præ-
rogatiua , legibus alioquin fulta , periclitari cœperat.
z ) Defcriptam arcem eam, vide, Toмo codem IV. p. 126. feq. in Hiftoria Co-
mitat. Neogradienfis.
a ) Ifthic
372 Georgii Závodskii

duriorque fententia in eum lata fuiffet , nifi pro eo , certorum regni (a) Po-
loniæ procerum , ipfiusque Palatini Cracouienfis, interueniffet interceffio. Li-
bris nihilominus , tam virulentis , & plane Atheis , in circulo oppidi Bitsebe,
publice exuftis. Dein Mofchouinus , perpetuo a regno hoc , exfilio damna-
tus eft. Die XXVI . Febr . An. MDCXVÍ.

Die VI. Maii, Turris S. Stephani , Vienne Auftriæ , hora circiter X.

pomeridiana , cælefti fulmine tacta eft , fuccenfis laquearibus , quibus campa-
næ appenfæ funt , lapidibusque aliquot decuffis . Fulmen iftud , ante eius-
dem templi veſtibulum , fat grandi veſtigio poſt ſe relicto , decidit , lapidem-
que fepulchralem , illæfum tamen , ad vnius vlnæ profunditatem , in ter-
ram detrufit.

Die XXIX . Maii , & fequentibus. De tumultu Domini Sigefridi a

Kolonics , ex areſto Viennenfi dimiffi , ac circa Teuben , & alia loca marchio .
natus Morauiæ , ac Hungariæ , excitato , rumor increbuerat , qui non parum
homines perterefecerat. Sed viciffim, eodem Domino Kolonicfio , in priorem,
& fortaffe duriorem cuftodiam recepto , turbo ifte , cum fuis procellis , con-
quieuit.
Die II. Iunii. Illuftriffimus Dominus Comes Emericus Thurzo , re-
diit Vitteberga .
Hoc menfe Iunio. Illuftriffimus Raduelius , ac Georgius Homonny ;
ille Valachiam ; hic Transfiluaniam , nulla legitima expofcente vocatione ,
nancifci & occupare volentes , oleum & operam ambo perdiderunt.

Die XIV . Augufti. Celebratio fponfaliorum Domini Stephani Vesselény,

cum generofi quondam Domini, Ieremia Pongrácz, filia , permiffu fummi Pon-
tificis , in effectum deducta.

Die XXVIII. Septembr. Publicatus per fuam Maieftatem, Petrus Páz-

mány , Præpofituraque Thuroczienfi donatus , pro Archi- Epifcopo Strigo-
nienfi , Praga.
Die V. Decembr. Plurimis regni huius difficultatibus , & grauamini-

bus exigentibus , aduenerat huc in arcem Bitsche , Petrus Pazmány , a fua Ma-
ieftate , cum credentionalibus , ad fuam Celfitudinem Palatinalem , expeditus ,
cum adiuncto fibi Domino Petro Balaffa. Eodem fuperuenerat , & Spectabi-
lis ac Magnificus Dominus, Comes Sigifmundus Forgách , ac Magnificus Domi-
nus , Sigifmundus Rákóczy , qui poftremum vale , Domino Comiti Palatino di-
xerunt.

BREVIS SYNOPSIS , VITAE ILLVSTRISSIMI

COMITIS , DOMINI GEORGII THVRZO . ( b)

Atus eft GEORGIVS THVRZO , in arce Léthaua , FRANCISCO THVRZO , &

NACatharina Comitiffa a Zrinio , parentibus , anno Chriſti M, DLXVII.
dia II. Septembris.
In

a ) Ifthic nempe , infanda Socini hærefis , tunc, Rakoviæ potiffimuin, hofpita-

batur in Tranfiluaniam inde, Iohannis Sigifmundi ætate, propagata. quam Mofcho-
vinus hic , in Hungaria fpargere nitebatur ; prouidentia C. Thurzonis , pro-
pulfatus.
b) Recognouimus hæc fingula , in eadem Comitatus Aruenfis Hiftoria , Par-
te pofteriore , Memb . I. Sect. I. §. XXIII. vfque ad §. XXX.
z) Luxit
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 373
In aulam ERNESTI Archiducis Auftriæ traditur A. MDLXXXIV.
3

SOPHIAM FORGÁCH duxit in confortem , MDLXXXV. circa Martini.

ELISABETHAM CZOBOR , alteram confortem , MDXCII. d. II . Febr.
Confiliarius RVDOLPHI II . Imp. creatus MDXCVIII, in Martio,
Pincernarum Regalium per Hung. Magifter , & Baro, A. MDXCIX.
Generalis Partium Cis-Danubianarum , & fupremus Vjvarienfis Ca-

pitaneus factus , Anno MDCII. d . XII. Septembr.

Dapiferorum Regalium Magifter , A. MDCIV.
Comitis perpetui de ARVA, titulo infignitus , per RVDOLPHVM II, An-
$4 A

no MDCVI.

W Infignium , feu Armorum auctione , per eundem Imperatorem de-

cortatus , A. MDCVIL.

Coronam Regni Hungariæ , cum MATTHIA Archiduce , Praga feli-

citer reportauit, A.MDCVIII . Quo Thefarii etiam Regni officium ipfi deferebatur.
H

PALATINUS & Locumtenens Regius creatus, A.MDCIX. in qua digni-

F

2
tate , per integros annos feptem , laudabiliter & vtiliter perftitit,
Tandem , Domino DEO fic moderante , vltimam vitæ fuæ perio-
dum , pie admodum placideque claufit , in arce fua Bicfenfi, die XXIV. De-
cembr. circa horam noctis nonam,A, Domini,MDCXVI. ætatis fuæ XXXXIX:
Cui ego non vane fic parentaui.

SOLSTITIVM brumale fuit , cum PANNONIAE SOL

C
THVRZO PALATINVS , Patriæ Pater occidit ( c ) Eheu!
Inſtat naufragium , ferua nos CHRISTE Redemtor !

* Confer Annos fequentes & excuté.

Super effigiem vero intumbati fic :

THVRZO GEORGIVS ARVENSIS COMES INclytus ora

Atque PALATINVS Regni , PROREXque , peremtus
Morte immatura ; tali requiefcit in vrna.
Huic Sanctæ PIETATIS , JVSTITIAEque tuendæ
Ac bene CAESAREA de MAIESTATE mereri ,
Optata & PATRIOS feruare in PACE PENATES ,
Præfidio effe BONIS , SONTES punire feuere ,
Maxima cura fuit. Tali labente COLVMNA ,
15
Orba flet HVNGARIA , & fidi triftantur AMICI,

Scripfi mærens in arce Lethaua , Menfe Nouembris

quo Præfidium Varadienfe , per deditionem in
poteftatem Turcicam redactum.

Georgius Zavodízky fenior

A. 1620. ætatis 51.
Ссссе Die

c) Luxit mortem hanc GREGORIVS PETHŐ , pro eo , ac meruit : Mortuus eft

inquit , GEORGIVs Tuvŕzo Palatinus , magno fatifcentis regni Hungarice damno.
Fuit enim vero , infignis Hungariae libertatis defenfor , cuius propterea , iuftum
apud Hungaros eft defiderium. Is certe , fi vixiffet , motus , qui mox confequuti
funt , & horrendæ regionis enaftationes , nunquam eueniffent. Contra , quam ei
laudem circumponit ISTVANFFIVS, Epitome Lib. XXXVIII. mordicans, ni fallor eft.
Decad. I. Monumentum VIII. d) Oppi-
374 Georgii Závodskii

Die XVII. O&obris. Exanime corpus Spectabilis Domini Petri Beth-

len vectum in Tranfiluaniam , copia hominum honorifice comitante ;
cui ego :

Relliquias , o PETRE ! tuas comitatur turma virorum ,

Copia Magnatum , tumbaque parua vehit.
Flet Comes Illuftris , Comitiffe lachrima falfa
Defluit ad terram , defluit inque Genas.

Anno MDCXVII .

Die X. Februarii. Soles tres fub vefperam ad occafum vifi : quid fi.
gnificent Parelia , confule MEVERERII Meteorologiam.
Die XVII. Februar. Soles duo ad Orientem vifi.
Die XIX. Februar. Exfequiæ Domini Comitis PALATINI in Ecclefia
Biefenfi , honorifice admodum , liberaliter & ornatiffime peractæ.
Die XV. Martii. Illuftriffimus Comes Dominus Emericus Thurzo , in
Generali congregatione iurauit in Nagyfalu (d) publice ad officium Supre-
mi & Perpetui Comitis in Comitatu Aruenfi.
Die XVII. Martii. Vitulus biceps, & cum duabus caudis, in Svvynna
natus. Dii tale auertite monſtrum !
Menfe Iulio. Adamus Venceslaus , Dux Teffinienfis mortuus.

Die XXI. Augufti , & fequentibus. In Sempbte , (e) cum Domino

Stanislao Tburzo , ratione poffeffionis (f) Gaidl , & oppidi Paztób, Illuftrif
fimus Dominus Comes Emericus Tburzo , conclufit negotium , cui interfui :

fimiliter & de decima tractus Rayeczenfis , florenos LXXV.

Die XXIX , Augufti, & fequentibus, De territoriis Porubenfibus fina-
iter determinatum , quibus pariter interfui.

Anno MDCXVIII.

Die XXV. Februarii. Nuptiæ Magnifici Domini Michaelis Vizkelety ,

Gum Comitiffa Maria Tburzo , Bitscha feliciter celebratæ.
Die I. Iulii. Viuente adhuc MATTHIA Imperatore & Rege, FERDINAN-

DVS II. primo in Bohemia, nunc in Hungariæ Regem electus, & coronatus. (g)
Menfe Octobri. Cometa grandis , & noftro feculo vix vifus , ab o-
riente folftitii autumnalis procedens , ad occafum, per noctes aliquot tende-
bat ; adeo inquam grandis , vt dum ſupra arcem Bicfe appareret , cauda ſua
totam aream arcis fuperueftiret.
Die XV. Nouembris. Illuftriffimus Comes , Dominus Emericus Tbur-

zo , cum Illuftri ac Magnifica Virgine Chriftina Nyáry , magni illius olim

Hungariæ Achillis , Pauli Nyáry de Bedegb , fupremi præfidii Varadienfis Ca-

pitanei

d) Oppidum eft in Comitatu Aruenfi , Slauis Welkávvefs . quod illic de-

fcriptum leges.
e) Arx eft , Comitatus Nitrienfis , occidentali Vagi ripa, fex milliaribus , Pi-
fonio, in ortum æftiuum fepofita , Toмo IV. p . 388.
f) Loca funt Comitatus itidem Nitrienfis. Toмo I. p. 443. num. 72..
g) Inaugurationis eius folemnia , luculenter defcripfit , PETRVS de Réva ,
Centuria VII. p . 1. 33. feq. Kheuenhillerus , Annalium Ferdinandeorum Tomo
XI. initio . Et nos, in notitia Hung . Tomo I. pag. 302. §. XIV. feq.

h) De
 r

Diarium Rerum Hungar. Memorab. 375

"
pitanei &c. filia , in oppido Helmecz , nuptias (h) feliciter celebrauit, Tan-
dem XXVIII. Nouembris ad Bicse fofpes rediit.

Anno MDCXIX .

Die IX. Februarii, Magnifica Domina Barbara Prinj , primo Eme.

rici Czobor , mox Nicolai Derfeffy , tandem Andrea Oftrofith, Magnificorum,
confors , placide animam CHRISTO redemptori fuo reddidit Caffouia . Sepulta
in Nagyida.
Die XX. Martii. Hora IX. pomeridiana, MATTHIAS Imperator, Rom ,
Germaniæ , Hungariæ , Bohemiæ Rex &c, &c. annis vix decem rerum poti-
tus , vitam cum morte , & imperium terreftre , cum cælefti gloria , commu-
tauit , (i) Vienna Auftria. Nota hic horrendum , qui præcefferat , cometam .
Eodem Menfe , Urfula Derfeffy, primo , Magnifici condam Domini
Francifci Magóchy , tandem Nicolai Eszterházy coniunx , moritur.
Die XXVII , Maii. Sua Celfitudo Emericus Thurzo , ad diætam Po-
Jonium delcendit.
Menfe Septembri. Dum prius Bohemia , Moravia , & vicine prouin-
ciæ , bello inteftino concuterentur , tandem , Illuftriffimus Princeps Tran-
filvaniæ Gabriel Bethlen , per regnicolas (k) inuocatus , in Hungariam venit,
cuius conatus , quales fucceffus habuerint , fequentia docent.
Magnificus Dominus Sigifmundus Balaffa , ( 1 ) ex captiuitate Pofo-
nienfi , in qua ab anno MDCXVI. hæferat , dimiffus , in arcem fuam Befter-
DR
cze , incolumis rediit, XIII. Sept. MDCXIX. qui tandem in Februario Anni
MDCXVIII , moritur.
Die XIV. Octobr. Militum Cæfarianorum , in ciuitate Pofonienfi , per

Haydones cæfi , (m) vltra Mille trecenti.

Die IV. Novembr. FRIDERICVS, Palatinus Rheni , & Elector , in Regem
Bohemiæ (n) coronatur Pragæ,
Ссссс 2 Circa

h) De harum celebritate , ad inuidiam vfque exaggerata, fcite P. Kazy , nu-

perus fcriptor : Memorabiles funt Emerici Thurzonis nuptiae , regia prope pompa
celebrata. Quingentos armatos equites , pedites centum , ad fpectaculum inftruxit,
N totamque pene Hungariæ nobilitatem , in tres , ac fexaginta currus collegit . Cum
boc comitatu , ad magnificentiam dignitatemque adornato , Helmeczium , provin
cie Zemplinenfis oppidum , inuectus , nuptiarum folemnia inchoauit ; Tokay triduo,
ab:
Bitfæ demum , vno admodum menfe celebrauit . Hift. Hung. Lib. II. p. 143. quem
en locum , in arcis quoque Bitfchenfis hiftoria dedimus , Tomo VI . in Comitatus
Trentfinenfis defignatione, Partis Spec. Memb . 1. fect. Í. de Arcib. Proceffus Super.
num. IV. §. VI. exhibendum. Fuimus Troes !
IN i) Confer laudatum FRANCISCVM KAZY, Hift. Regni Hung. Lib . II. p. 144. vbi
› characterem MATTHIAE , paucis expreffum verbis leges.
k) Laaudatus nunc, KAZY eius molitionis architectos, Hieroslaum Zmeskal ,
Georgium Rákoczium , Francifcum Perény , Georgium item Szétfium fuiffe , ait ,
Lib. II. initio , quem lege.
1) Nauauit poftea operæ nonnihil Ferdinando , aduerfus Bethlenium. Ita KAZY:
Sigifmundus Ballaffa , quo faciliorem in gratiam Ferdinandi , reditum haberet , in
arcemfuam Vagh- Befzterczenfem fe recepit , & Bethlenianis hoftem fe præbuit.
Plures nobiles viros , factioni adhuc adhærentes , fui quam maxime fecuros , inter-
cepit , ac in aretam cuftodiam tradidit. Lib. III. p. 191.
m) Dux horum Tieffenbachius fuit. Funeftam cladis mentionem , videfis
Tом. I. p. 171.
n) Plena , de hac tragoedia , apud fcriptores funt omnia. quæ hodie ibidem
- luditur denuo , iam iam iisdem euentibus terminanda. ⚫) Lau
376 Georgii Závodskii

Circa XXV . Nouembris. Georgius Homonnay , ex Hungaria in Polo-

niam profugiens , cum Kofacis , partes fuperiores regni , circa Makouiczam,
Bartpham , Calfouiam , & Nagy Idam , ( o) vaftat. Exitum ejus vide infra.

Anno MDCXX.

Die XVIII. Ianuarii. Diæta Pofonienfis , per Gabrielem Bethlen indi-

eta ; fed factis ad diem vfque S. Michaelis Archang, cum Ferdinando Imperatore
induciis , foluta.
Die 1. Febr. Ex improuilo , Kofacones , circa Teschinium , in Silefiam
tranfeunt , & eam vaftant.
Die I. Martii. Magnificus Dominus Stephanus Thököly , Dominus in
Kefmark , feliciter celebrauit nuptias , cum Magnifica virgine , Catharina
Tburzo , perpetua Comitiffa de Arua , Byttfche.
Die XXI. Iunii. Intoxicatus , vti creditur , Georgius . Homonnajus ,
exful in Polonia , (p ) diem obiit , anno proxime elapfo , fuperiori , Hun-
garia , cum Polonis , & Cofacis , grauis atque luctuofus.
Die XXV . Iunii. Phalanx Cofacorum , Ferdinando in fuppetias veniens,
Solnenfium fuburbium incendit , oppidanos circiter LXXX. mifere trucidat,
opes diripit. Quorum tamen plurimi in Vago fubmerfi , alii paffim , per
vias cæfi , pauci ad locum deſtinatum , peruenerunt.
Die XX. Augufti. Poft continuas pluuias , tam horrenda eluuio a-
quarum eft fecuta , qualis circa Vagum , & Auuium Zilinka , a memoria non
fuit hominum .

Die VIII. O&obr. Henricus Du Val , Comes a Tampiero , pártium

Cæfarianarum ftrenuus dux , fub Pofonio , fclopetario globo traiectus , tan-

dem decollatus , tragicum vitæ fuæ habuit exitum, (r)
Menfe Nouembri . FRIDERICO Rege Bohemiæ , cum corona, in partes
Silefiæ verfus Vratislauiam deflectente , Praga , per Buquoy capta eft.

Anno MDCXXI.

Die XIV . Februarii. Hora XXII . noctis antecedente , nata eſt Illu-
ftriffimo Domino Comiti Emerico Thurzo , filia primogenita , ex Illuſtriſſi-
mą ac Magnificentiffima Domina Chriftina Nyáry , in arce Létbáva , quæ
tandem , die XXI. eiusdem menfis , nomen Elifabetha in S. Baptifmate feliciter
fortita eft. Viuat DEO !

Menfe Majo. arx Pofonienfis ( s) Cæfarianis deditą.

Breznobanyenfes , (t) per Georgium Zécby cæfi.

Petrus , & Francifcus Balaffa , repente mortui,
Die

o) Laudat facinus , KAZY , loco citato p. 172. tamquam , a iufto zelo pro-
fectum. quod non moramur.
p) Exftat honorarium eius monumentum , Tyrnavie , in æde S. Nicolai ,
quod P. KAZY exhibet ibidem , p. 189.
q) Hiftoriam explicatiorem , lege apud laudatum toties KAZYVM §. I. p. 177.
r) Meminimus , hunc viri fortiffimi , occafum , Operis noftri Tomo I. Hift.
Vrbis Pofonienfis Cap . IV. §. XXVIII . p . 239. funus autem a BETHLENIO , ritų
militari curatum §. feq. p. 240. iteratumque poftea a Cæfare.
s) Ibid . §. XXXI . p. 244.
t) Vrbicula eft Libera Regiaque , in Comitatu Zolienfi , Tom. II. p . 443. de-
fignata , iam , ære alieno , propemodum ad incitas redacta. u) Con-
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 377

Die X. Iulii. Comes a Buquoy , famofus dux exercitus Cæfariani ,

ad Ujvárinum (u) interfectus.
Die XXVI. Iulii. Spectabilis ac Magnificus Dominus Sigismundus
Forgách , Regni Hungariæ Palatinus , debitum naturæ foluit Tyrnavia.
Menfe Augufto, Magnificus Dominus Mofes Szunyok , (vv) Lib. Baro
Budyetini , Bruna Morauorum , exceffit e viuis,
Die XXVI. Augufti. Magnificus Chriftophorus Erdödy , Viennam re-
diens , moritur. A. ætatis XXXVII . die 21. Novembr . Tyrnavia fepultus.
Eodem Menfe. Tractatus in negotio pacis Nicolfpurgi inftitutus , ad
quem feliciter continuandum , Illuftriffimus Comes , Dominus Emericus Thur
zo, (x) a parte principis Bethlen defignatus , profectus Nicolfpurgum. Ibidem :
Die XIX. O&obris. Hora V. matutina , annum ætatis XXIII. in-
greffus , immatura morte e viuis fublatus : tandem in facello arcis Arua, die
XIX, Januarii , anni fequentis , MDCXXII . fepultus. Cui ego hoc Epit.

IN SILENTIO ET SPE.

Excuuias EMERICE tuar bæc excipit vrna,

Mens paradifiacis læta perennat agris.
Maxima THVRZONVM generis lux, gloria , mœftæ
Solamen matris, CONÏVGIS atque piæ :
Nutantis columen PATRIAE & velut alter Achilles ,
10
Concidit beu ! propera morte , dolete PII !
Templa , febolas, Ciues , bunc deferuiffe Dynaftam :
Latitia omnis abeft ; luctus at omnis adeft !

Die XII. Decembr. Duce Mepfo Egri , caftellano Varadienfì , circa

Opaniam ad 500. Cæfariani cæfi promifcue.
Hoc eodem anno , eluuiones aquarum maximæ , feptenis vicibus
fegetes corrumpentes , famem & fummam annonæ caritatem , permiffu fu-
perum induxere. Moneta Ledenfis paffim in vfu fuit.

Anno MDCXXI .

Die XIX. Ianuarii. Poft peractas , prænominati Domini Comitis

Emerici Thurso , funebres ceremonias (y) Illuftriffima Domina Comitiffa Eli-
fabetha Czobor , relicta Illuftriffimi Domini Comitis Palatini Georgii Thurzo
vidua , die XXII. huius , per Comitatum Aruenfem , (2 ) nemine reluctante ,
Ddddd in

u) Confule de hac eius cæde , Iulium Bellum , Hiftoriar. fui temporis Lib
V. p . 452. b.
vv) Primus hic titulum Liberi Baronis familiæ proprium fecit. Brunam is
fugerat , ne parere iterum Bethlenio cogeretur , Tyrnavie in Nouembr , fepultus.
x) Male iam tum valuiffe EMERICVM , dum ifthuc proficifceretur , haufiffeque
in vltimo Bethleniano epulo , dum Tyrnauia moueret , venenum , idonei aucto
res perhibent. Vide , Operis noftri Tom. I. Hift. Vrbis Pifonienfis Cap. IV. §.
XXXIII. p. 247. Et Hift. arcis Aruenfis , §. XXXII .
y) In arce nimirum Aruenfi , ficuti notauimus loco nunc citato .
2) Meminimus , inufitatam rem , in Hift. Comit. Aruenfis , parte Generali,
Membro pofteriori Politico, §. IX. exemplo MARIAE, viduæ Ludouici, addito , qua
Mofonienfis prouinciæ, a FERDINANDO I. Suprema Comes, anno MDXXVIII . creata
fuit , ToMo VI. Et in Hift. Comit. Mofonienfis fuo loco.
Decad. I. Monumentum VIII. a) Lau.
378 Georgii Závodskii

in Supremam as perpetuam Comitem eiufdem Comitatus Aruenfis , electa &

confirmata eft.

Conditiones Pacis Niklfpurgenfis publicate ; Bethlen regno ceffit.

Die XXV. Martii. Enixa eft Domina Chriftina Nyáry , relicta con-
dam Domini Comitis Emerici Tburzo , partum pofthumum , cui Chriſtina
Thurzo , in facro Babtilmate nomen inditum eſt,
Die I. Maii. Diæta Sopronienfis , per fuam Maieftatem Cæſaream
indicta , celebrari cœpit. Conftitutiones exftant .
Die V. Iunii. Dominus Petrus de Réva , facræ Coronæ Regni Confer-
uator moritur Trentfebénii. ( a
Die XXIII. Octobris. Nuptiæ Magnifici Domini Ioannis Szunyogb, cum
Illuftri virgine Anna Thurzo , perpetua Comite de Arua , Bicsa celebratæ &
fauftiter peractæ. Laus Deo !

Anno MDCXXIII.

Menfe Februario. Magnificus Dominus Sigifmundus Balaffa , mortuus.

Die XXVI. Octobris. Magnificus Dominus Andreas Takuffith , hora
VI. vefpertina , placide animam Domino DEO creatori fuo , reddidit , die

XII. Nouembris , in Prufzko fepultus.

Eximia quondam clarus VIRTUTE Fideqve.

:
ANDREAS JAKVSITH , mole Jub bacce iacet.
Nobile STEMMA fuum illuftrauerat INCLITA coniux.
Nata PALATINO , JVDITHA THVRZO Patre.
Quatuor bæc illi NATOS & FILIOLAS ſex
Produxit cafti , germina chara , thori.
Liuida parea quidem corpus proftrauit ; at idem
In CHRISTO vitam , nam bene vixit , habet.

Anno MDCXXIV .

Die XIX. Ianuarii. Nata eft Magnifico Domino Ioanni Szunyogb, ex

Domina Comitiffa Anna Tburzo , conforte fua , dilectiffima filia , in arce
Létbaua , cui die XXI. huius , Anna Elifabetha , in facro baptifmate , no-
mina indita funt.
Menfe Martio. Dominus Comes Thomas Erdödy , in Slauonia mor-
tuus.

Die VI. Martii. Tonitrua Vienna turrim S. Stephani & altaria ali-
quot , concufferunt.

Per totam hiemem , vix vnquam memoranda niuium copia dura-

bat Feræ , præ nimia pabuli inopia , emoriebantur. Cerui fame preffi , in
villas aduentabant. Feftum Pafchatos , contra naturam , niuibus prægrandi-
bus , non floribus vernalibus , ornatum celebrauimus. Omnia obrigue-
rant , brumis & gelu. Quæ niues demum circa X. Aprilis folutæ , liquefcere
cœperunt.

Die XVI. Aprilis . Annulorum commutatio , inter Dominum Nico-

laum Efterházy , & Dominam Chriftinam Nyáry , relictam, Illuftriffimi Comi-
tis

a) Laudes eius lege apud KAZYVM , Lib. III. p. 201.

b) Op
 Diarium Rerum Hungar. Memorab. 379
tis Emerici Tburzo , viduam. Dein XXI. Iulii , nuptiæ , in Sucfan (b) con-
celebrantur.

Die VIII. Maii. Generalis amnistia , per Imperatoriam Maieftatem

omnibus delinquentibus facta..
Die V. Iunii. Kozakones , ex Morauia venientes , Vibelinum (c) ad
Fagum , miſere vaſtant , ad minimum , vtriusque fexus Chriftianorum D.
horribiliter trucidant : Præpofitum eius loci , in captiuitatem abducunt , ex
qua , perfoluto lytro , eliberatur.
In Februario. Sigefridus a Kolonitſch , moritur Leua.
Die XII, Martii. JOANNES GEORGIVS , Dux Carnouia , & lagendorf-
f, fub præfidio Bethlenii , Leutfchouiæ moritur.

APPENDIX AD ANNVM MDXCIII.

EXEMPLVM LITTERARVM

SERENISSIMI ARCHIDVCIS MATTHIAE

ad Haffan Baffam Budenfem. (d)

Vbium nobis non eft , quin & antea , & iam aliquoties intellexeritis ;
quanta inftantia , quantis poftulationibus & requifitionibus , tum per
litteras , tum per oratorem fuum , Conftantinopolim deftinatum , Cafarea
Maieftas , & frater nobis obferuantiffimus , in porta fummi Imperatoris ve-
ſtri , ficut & apud eiusdem Vezirios , inftiterit , vt Baſſa Bofnienfis , hoſtili-
tates , direptiones , irruptiones , incendia , occupationes præfidiorum fuæ
Maieftatis , iam inde a tempore prærogatæ pacis , hoc eft , ab anno MDXCI.
fine vlla legitima caufa , contra datam pacem , fanctam eam , ac a veſtro Im-
peratore confirmatam , fidem & iusiurandum , intentatas , debito modo
compefcerentur ; isque, tanquam auctor periurii ac perfidiæ , ab officio re-
moueretur , puniretur , & ablata reftituerentur. Id tamen tantum abeſt ,
vt a Sua Cafarea Maieftate , obtentum , & iuftiffimis atque æquiffimis eius po-
ftulatis , locus fit datus ; vt etiam , dicto illi Baffe Bofnienfi , ficuti comper-
tiffimum habemus , quodammodo de felicibus & aufpicatis eius fucceffibus ,
1 muneribus amplis miffis , congratulatum , intentiones ac progreffus eius
laudatos , atque is , in propofito , millis etiam aliunde auxiliis , corrobora-

tus fuerit ; in tantum , vt anteceffores etiam veftri , præfertim Mehemet

Baffa Budenfis, (e ) tantam, & tam apertam perfidiam excufare , & Cæfareæ Ma-
ieftati , fi quid contrarium moliretur fufciperetque , apertas minas intendere
aufi fuerint. Cum vero nunc demum , poft iniquiffime occupatum

Vibeezium, Hratzoviczam , ac reliqua multa præfidia fuæ Maieftatis , & iam

in fuæ Maieftatis indiſputabili territorio , exiftentia , quorum reftitutio, adhuc
ab Eodem iuftiffime vrgentur ; etiam ad occupandum Sifcium , cum IX. Be-
gis , ac fex armatorum millibus , traiecto flumine Collapi , in ditione Maie-
Ddddd 2
flatis

b) Oppidum Comitatus Thuroczienfis , Tomo II. p. 328. defcriptum.

c) Recognouimus eandem hanc cladem , Tomo IV. cum oppidum illud
defignaremus , p. 462. feq.
d) HASSANIS huius hiftoriam dedimus , Tomo III. in Defignatione Buda , Pe-
riodo I. §. XLIII . p . 337.
e) Habes , & latronis iftius mentionem , ibidem , §. XLI. p . 331 .
 x I
380 Appendi ad Annum MDXCÍI .

Ratis Sua , longe lateque proceffiffet , idque caftrum & fortalitium , aliquot
diebus , multis tormentis bellicis , maximaque fuorum vi adhibita , op-
pugnaffet ; tandem , fuperueniente militum noftrorum exercitu , iuftiffimo
DEI , ( omnis perfidiæ ac periurii ultoris , ) iudicio , ad internecionem vfque,
concifum , & profligatum effe , iam vobis fine dubio etiam innotuit. Et id
vobis propterea fignificamus , ut rem eam geftam , Sereniffimo Imperatori
veftro fignificetis , & ipfimet etiam iudicare poffitis ; an non homo ille per-
fidus , ac publicæ pacis violator iniquiffimus , neque vllam DEI ac homi-
num rationem habens , quafi ante ipfam portam arcis Sifcia , in ipfa pro-
pemodum expugnatione , inter Sauum & Collapin , noftros duplici ac nu-
merofiffima acie expectans , iuftiffimas fuæ perfidiæ pœnas luerit. Quicquid
igitur a noftris , pro officio fuo debito , in defenfionem ac propulfationem
tot iniuriarum ac maleficiorum , contra dictum Baſſam Bolnienfem factum ex-
ftat , & forte adhuc fufcipietur , Suæ Cæfarea Maieftati , nec Nobis , vllo
modo , ( qui toties pro publica pace , pro data fide , & iuramento obfer-
uando , tot adiectis iuftis conditionibus , ac pollicitationibus noftris , nimi-
rum , nihil hoſtile attentaturos effe conftituimus ) culpa vlla ; fed dicto Baſſe
Bofnienfi imputari poteft ac merito debet : ficut & in pofterioribus litteris
Noftris , ea de re prolixam , & amplam mentionem fecimus. Nos quidem,
qui munera honoraria , iam fub manibus noftris in promtu habemus , ea-
que intra paucos dies , hinc expedituri fumus , pacis quam maxime ftudio
fos effe , & impofterum futuros , dummodo , vt veftri in officio ac intra li-
mites fuos fefe contineant , adhuc affirmamus. Quod fi vero id minime ob-
tinere poterimus , & in contrariam partem , & a Nobis Veftratibusque vllo
modo hoſtile quid fufceptum , & fic munera honoraria rurfus impedita , hic
remorata fuerint ; Sua Maieftas , nec Nos , noftris rebus deeffe poterimus.
Atque in eum cafum proteftatum volumus , Nos femper ad falutarem pacem,
& adhuc inclinatiffimos , nullam ; fed vos veftrosque eius rei cauffam & an-
fam dediffe. Quæ vobis , hac data occafione , perfcribenda effe
cenfuimus. Quibus alioquin benigne propenfi fumus.
Data Vienna 25. Iunii Anno MDXCIII.
 per

DAVIDIS FROLICHII

IC
Cæfarei per Hungariam Mathematici
icca

PRODROM VS

Maioris Chronici

HVNGARIAE.

Ex Germanico Latine redditus , atque nunc demum

luce donatus.
pide

15,: Acceffit

APPENDIX EPISTOLICA
102
De
ne
ORIGINE HVNGARORUM.
ue
EXCERPTVM
Item

De Migrationibus Hunnorum in Americam.

n&
DECADIS I. MONVMENTVM IX.
 1

Excellentiffimo , Reuerendiffimo
Atque
Illuftriffimo

DOMINO DOMINO

GABRIELI ANTONIO ,
E Comitibus

ERDODY de MONYOROKEREK

Epifcopo Agrienfi ,

Montis Claudii , & Comitatuum Varasdienfis Per-

petuo , Heuefienfis vero , & Exterioris Szólnok , Supremo

Perpetuo Comiti , Abbati S. Georgii Militis & Martyris de Ják ;
SACRAE REGIAE MAIESTATIS

Actualis Intimi , & Regio- Locumtenentialis

Confilii Confiliario ,

Domino Gratiofiffimo ,

DAVIDIS FRŎLICHII

PRODROM VM HVNC ,
Tanquam Pietatis fuæ exftans
MON V MEN T V M
In laudatiffimum quondam

Præfulem Agrienfem ,

Confummatiffimo iure , animo & verbis eiusdem ,

iterum Sacrum nuncupat

Deditiffimus

MATTHIAS BEL.
 •s )( 0 )( 50 381

UM

REVERENDISSIMO
Atque
ILLVSTRISSIM
O
DOMINO

D. GEORGIO LIPPAI ,
{ છે DE ZOMBOR ,

Epifcopo Agrienfi , Comitatuum Heves & vtriusque Szolnok ,

Perpetuo Comiti , S. C. R. M. Confiliario intimo , & per
inclitum Regnum Cancellario , & c .
DOMINO PATRONO SVO GRATIOSISSIMO.

S. P. D.

Au &
tor.

Olet natura igniculos quosdam in hominum gene-

rofis animis abfcondere , quibus incenfi ad antiqui-

tatis admirationem , nefcio quo impetu , feruntur.

S
His ftimulis & ego agitatus , antiquitates Patria

dulciffima , quoad origines & migrationes populorum vario-

rum , in primis Germanorum , eam vel antiquitus , vel hodie

inhabitantium , in hocce codicillo , quafi in ſpeculo , exhibe-

re volui. Duo autem fuere , quæ me , Hiftoriam hanc medi-

tantem , diuerfis cogitationibus diffractum , diu ancipitem de-

tinuere. Studium primum erga patriam , natura omnibus in-

fitum : argumenti dein ad hanc differtationem pertinentis , ino-

pia & raritas. Vt enim illud animo , in hanc rem propenfo ,

acres fubiecit ſtimulos : ita hæc , dignum quid , & patria , & eru-

ditorum oculis , efficiendi , omnem facultatem atque viam de-

negare vifa eft. Patriæ namque , ( quæ ortus noftri partem fi-

bi vendicat ) pofteritatisque contemplatio , inuitarunt facile,

vt , quæ de maiorum noftrorum origine alibi exftarent, ab inte-

ritu obliuioneque vindicarem : cetera vero , vel minus obuia ,

15.L ? Eeeeer vel
Decad. I. Monumentum IX.
382 •$ )( 0
O )
( 50

vel denfiffimis vetuftatis tenebris obfita , in memoriam , lucem-

que , quantum meæ vires ferrent , reuocarem. Maiores enim

noftri , viri boni potius effe , quam celebrari malentes , huic

rei minime incubuiffe , videri poffunt ; vt fi quid cordatius ver-

bo factoque , apud eos contigiffet , id fcriptis continuo in to-

tum euulgarent orbem ; quemadmodum Græcos , atque Lati

nos , quantum in ipfis fuit , factitaffe cernimus . Hinc noftro-

rum pleraque virtutis ac fapientiæ exempla interciderunt ; nifi

lit-
paucula forte , quæ de pofteritate magis folliciti homines ,

teris mandarunt : quo nomine nos , aliis politioribus gentibus,

barbari , rudes , rerumque ignari , vifi fumus. Sed & multa ,

de exactorum feculorum rebus geftis, litteris commendata, Tur.

carum , Tartarorum , Huffitarum , & Huſſaronum , expila-

tiones , ſuſtulerunt , nec non diriffimæ incendiorum voragines,

abforpferunt.
II. Poffem hic eorum quoque (*) inuidiam incufare , qui,

fi quæ a maioribus notata habent , fine omni vfu , vel in archi-

uis , vel bibliothecìs delitefcere , fituque obduci ; quam in pa-

triæ ornamentum , multorumque vtilitatem , a me publice &

priuatim requifiti , proferre malunt. At , diu multumque

fub variis eiusmodi difficultatibus fluctuantem , ingenitus , al-

teque refidens in patriam affectus , me tandem impulit , vt fi

quid hic ingenio atque labore effici poffet , id ipfi omne im-

penderem , nec ifta , quamquam tenuia , perire finerem . Hac

autem ratione , in primis viam mihi ad Pannonia Chronologiam,

a me ad vmbilicum iam perductam , fternere , & virium , qua-

liumcunque mearum ( de quibus nonnulli noftrates plus æquo

diffidunt) periculum facere , fimulque eorum , qui candidi re-

rum æftimatores funt , iudicia , & fi quæ operi Chronologico

locupletando opportuna , hinc inde latitarent , elicere , atque

ita, PRODROMVM hunc præmittere volui.

III. Ceterum illum nemini conuenientius dicari poffe, vel

debere , iudicaui , quam Rev. Illuft. TVAE : quæ , vt Liber-

tatum , fic & Antiquitatum patriæ eft ftudiofiffima , amantiffi-

maque , diuina infuper & humana fcientia excultiffima , a pie

ta-

Eadem , noftra ætate , aut certe iniquior, luditur fabula. quod equidem,
in honeftiffimis moliminibus , patriæ cauffa fufceptis , fexcentis documentis ,
magnoque ftudiorum meorum impedimento, condidici. Sed , littus aramus, cum
ifta querimur ; alioquin , Iliada querelarum , in hanc hominum noftrorum inex
pugnabilem duritiem , fcribere , procliue foret.
 • O )( $0
05 )( 0 383

tate , morum fuauitate , & integritate laudatiffima , omnige-

na experientia , iudicii dexteritate , fapientia , ceterisque vir-

tutibus , ad ſtuporem vfque , a DEO , fingulariter dotata : hinc

non immerito Jac. Caf

. Reg. Mai. præ cunctis Regni Hunga-

riæ proceribus , atque confiliariis ea eft chariffima. Beatam igi-

tur fore noftram Hungariam exiftimo , fi quando quam pluri-

mos Reuerendiff. Illuftriff. T. perfimiles viros fit habitura. Sed

vouendum iftud potius , quam fperandum ! Acceffit , Reueren-

diff. Illuſt. D. TVÂE patrocinii hactenus pro me gratioſe ſuſcepti,

beneficiorum in me collatorum , potiffimum autem apud Sa-

cram Cæfaream Regiamque Maieftatem commendationis & pro-

motionis ftudiorum meorum , iucundiffima memoria.

IV. Proinde , pauculas haſce pagellas , meæ humilimæ ,

gratæque erga R. I. T. obferuantiæ teftes certiffimas , vt EA

fereno vultu fufcipere , me , meaque preſſa ſtudia , fuo & im-

pofterum patrocinio gratiofe complecti , & Sac. Cæf. Reg. Mai.

meos qualescunque in patriam & rem litterariam conatus , com-

mendare dignetur , infimis precibus oro , obteftorque. Faxit

optimus ille maximus , malorum omnium auerruncus , vt Chri-

ſtiana Ecclefia , respublica , & litteraria , Reuer. Illuft. TVAE

confiliis , diu falua maneat , Ipfamet valeat , viuat , diuturnior

clientulorum recreatrix , quam maturior cælitum comes , Eius

infuper virtutes laudentur feculis innumerabilibus ! Dabam Ca-

Sarcopoli Gepidi Hungarorum, fub ingreffu folis in Scorpionem ,

Anni Chriftiani MDCXLI.

REUERENDISSIMAE ILLVSTRITATIS TVAE

Lit's

Clientulus deuotiffimus

DAVID FROLICHIVS ,
Cæfareus Mathematicus.

C
Eeeee 2 Le-
 384 as )( 0 )( sα

Lectori.

S. P. D.

Editor.

AVIDIS FRÖLICHII Prodromum hunc , in Adparatum noftrum adfcifcere placuit :

tum , quod maioris , vti nuncupatoria epiftola teftatur , operis Chronici , li-
D neas quasdam exhibeat ; tum , quod primus, ad eam vfque , qua vixit, ætatem ,
8
inter noftros bomines fuerit , qui profundius veftigatis , Germanorum , iuxta & Hun-
garòrum , per Pannonias , originibus , lucem rebus noftris nitebatur adfundere. Tam-
erfi enim , non defuit patriæ fuæ , M. JOHANNES THVROTZIVS ; & , qui eius Chronica ,
fubinde vltra omnem modum exaggerat , ANTONIVS BONFINIVS ; tamen , ita in toto co
negotio verfatus vterque eft , vt præter manifeftas fabulas , auitis plerumque , & a re-
liqua biftoria, diffonis auditionibus, vel adhæferint, vel cas quomodocunque interpolauerint.
II. Neque vero vadimonium obierim , vtrumfemper adcurate , & adfidem fa-
ciendam idonee , in hoc fuo Prodromo , verfatus fit FRÖLICHIVS . Non potuit enim non
deerrare a verò, cum Getas & Gothos fuos , eosdem perpetuo populos fecit, & vtrorumque
actus , expeditiones , bellaque , permifcuit : id tamen præftitit , vt gentium , cum omnium,
tum , que Pannoniam , & regiones ei connexas , primitus inhabitauerunt , emigratio-
nes,non ex Scandinauia,cum JORNANDE,& buius fequacibus ; fed ex oriente,quod & facræ
pagina faciunt , arceffiuerit. Atque , vtinam eodem tramite inftitiffet continenter , ne-
que , feu BEROSVM , feu audaculos coniectatores alios , fuam in rem vertiffet ; maius
profecto feciffet opere pretium. Quidquid eius fit , fparfit omnino bonus bic nofter , in
roto boc opufculo , ea , prifce hiftorie veftigia , que non potuerunt non , reliquum
laborem , faltem præcipua fui parte , fcriptoribus Hungaricis , qui cum ætate antciue-
runt , multis modis , & luculentiorem feciffe , & adcuratiorem .
III. Illud doleas , egregium , atque omni prædicatione maius ceptum , ante-
quam Minerua propitia , in lucem emergeret ; vel , in auara docti cuiusdam Euclionis
ferinia, defoffum ; vel, quod nunquam dedolueris , ad turpia minifteria collaceratum fuif-
fe : communi id lucubrationum eruditarum malo ; vbi auctoribus , ex improuifo , le-
talisfomnus incubuit ; fed nobis tamen Hungaris , quod iterum dolenter querimur , ita
proprio , vt nulla id cura , ftudio ac prouidentia nulla , poffit auerruncari. Funeftafunt,
fed commemoranda omnino , ad retentandam , ab iniuriis iftiusmodi , pofteritatem , ex-
empla : JANI PANNONII ; NICOLAI OLÁHI , JOHANNIS MICHAELIS BRVTI ; ANDREAE DVDI-
THII ; STEPHANI SZAMOSKÖZY ; LEONHARDI VNZII ; AMBROSII SIMIGIANI ; THOMAE Bor-
SOS ; PETRI ÖRMÉNY ; FRANCISCI MIKO ; JOHANNIS CSINDI ; FRANCISCI FORGÁCH ; NI-
COLAI GABELMANNI , JOHANNIS BOCATII ; MICHAELIS MAYTÉNY ; CASPARIS BÖYTINI ;
SAMVELIS GRONDZKII ; VOLFFGANGI BETHLEHEN ; MELCHIORIS INCHOFERI ; CONRADI
SPEERVOGEL ; DANIELIS TVRKVS ; CASPARIS HEYN KOLII item : & quis recenfendo

profequatur reliquos ? quorum finguli , aut iuftos annales condiderunt ; aut fingulares
bellorum obfidionumque cuentus , & res patriæ , cum ciuiles , tum ecclefiafticas , retule-
runt in litteras; non alio , quodfanguineis lachrymis querare , fucceffu , quam vtfato-
rum , an bominum potius inuidia atque malignitate , bucdum pleraque æternis tenebris
fepulta maneant.
IV. Eadem profecto , fi non iniquior fortuna , perductum ad vmbilicum, opus
FROLICHII , cuius nunc Prodromum , ex Germanico latine factum , protrudimus, viuo
} adbuc auctore,manfit. Quod ipfe querulefatetur alicubi : fufiorem,inquit,& adcuratiorem
huius regni , ( Hungaria ) defcriptionem , mea Chronologia Pannoniæ ( quæ ex de-
fectu Patroni , hactenus cum blattis & tineis rixas mouit , nec in lucem prodire va-
luit ) fuppeditabit. Vnde colligere eft , quam auctorefatis concedente , laboriofiffimi iux-
ta & vtiliffimi operis, fortunam fuiffe oportuit : nempe , fub vmbras iuit , vix vnquam,
nifi
 385

nifi cum chaba redierit, in lucem reuocandum . Ego certe, omnem moui lapidem, vti tumu-
lum faltem, Frölichianarum lucubrationum, potuiffem indagare ; quod fperabam, erudera-
turum me inde , chartarum quidpiam , quo , & me ipfumfolarer , & publico , erudito-
rum defiderio, fatisfacerem ; fed , laterem laui. Proinde , farcienda , tanti operis ia-
Eturafuerat , bifce paginis , ne & ea ,
Irent obfcuræ per vmbram.

Infcripfit eas auctor : Der uhralte Deutſch - Vngeriſche Zipferiſche und Si-
benbürgifche Landsmann ; das ist : Vorlauffer der neuen Ungarifchen Chronic. (*)
V. Ad ipfum FROLICHIVM , quod adtinet , non habemus de eo plura dicere ,
a. quam , que congeffit DAVID CZVITTINGERVS , dum eius vitam , & fcripta , (**) expro-
meret. Fuit nimirum patria Kefinarkienfis- Scepufius , Mathematicis difciplinis , eo
vfque innutritus , vt a FERDINANDO III . Imperatore , & Rege Hungariæ , in Cæfareum
per Hungariam , Mathematicum , egregio bonoris vocabulo, adfcifceretur. Vir omni-
no impiger , patriæ , quod videre eft , vnice ftudiofus , & non vulgariter in omni fcien-
tiarum genere , verfatus. Cecinit bas eius laudes , ABDIAS TEű . ( *** ) quas hic recita-
uiffe , nibil piget :

Poffe Mathematicum non artibus effe peritum

In reliquis , Momo credula , turba putat.
Tu vero Lector , præfentem hunc adfpice librum ,
Nam te longe aliud littera quæque docet.

Theologum , Hiftoricum , Linguis catum , & arte Sophorum.

Cernes , & Medicum , denique Iuridicum.
3.

Mutua nempe fibi coniungunt brachia Mufæ ,

Nec nifi iuncta aliis aduenit vna viro .
At tu nunc reliquis etiam artibus effe politum ,
Poffe Mathematicum , liuida turba nega.

Tu LECTOR benevole ! boc , quantillumcunque eft , quod TIBI ab FRÖLICHII

ELL noftri profectum diligentia , in manus tradimus :

Accipito placide , plene & laudare memento.

Vtinam vero , integrum eius CHRONICON , TIBI offerre licuiffet , feciffemus

idfane , eo promtius , quo maius & obftinatius nobis , res patriæ iuuandiftudium infe- MOCCAL !!
2
dit. Vale, & languentibus Mufis noftris , firmitudinem , ac diuturnitatem, bonus pre-
cabere. PISONII , A. MDCXLII. VI. Cal. Septembr.

Fffff PRO-
CE

*) Prodiit libellus Leutfcbonia A. MDCXLI. forma quadrip.

**) In fpecimine Hungariæ Litteratæ , p. 160. vbi fcriptis eius adde : HEMEROLOGIVM
in computum Ecclefiafticum , fiue Calendarium perpetuum redactum , ftylo tam nouo , quam
veteri , & Cælo ac folo Pannonio accommodatum : principaliter autem, pro priuatis , cuiusuis
neceffitatibus , &c. deftinatum. Bartphæ , A. MDCXLIV. for. 4.
***) Mathefeos Profeſſor Publ. Alderfi. ibid. apud CzVITTINGERVM , p. 161.
Decad. I. Monumentum IX.
386 •$ )( 0 )( $0

3333333333333333 £36363636363-733...

PRODROMVS CHRONICI HVNGARIAE .

SYNOPSIS.

Origo Tranfiluanorum Valachorum,

Va regione, quoue loco , primi morta-
S. I. § . XIII .

Ex quo genere veterum Pannonii Teuto-
nes prouenerint ? S. II.
Quomodo , vnde , & quando Getx , feu
Teutones veteres , in Europam venerint,
quasnam prouincias primum ineadem oc-
cuparint ; & quam variis nominibus
innotuerint ? § . III.
Numne omnes populi , qui in Pannonia o-
lim confederunt , ex regiuncula illa fe-
ptentrionali Scandauia adpulerint ?
S.IV.
Quid de peruulgata illa migratione Tuifto-
nis, & XX.fociorum eius tenendum ?
S. V.
Quomodo ex Oriente in Pannoniam , Ger-
maniamque hodiernam , prifci Teuto-
nes commigrarint ? S. VI
Ex quanam veterum gentium Tranfiluani
Teutones ? quos Saxones adpellamus ,
fint oriundi ? §. VII.
Quales populi olim Scepufium , vicinaque
loca incoluerint , atque unde latina vox
illa Scepufium, & Germana Zips , orta
fit ? §. VIII.
Origo Teutonum Hungaricorum circaflu-
men Danubii ? §. ix .
Vndefuerint Teutones antiqui , intra mon-
tes colentes? S. X.
De veteri Scepufiorum migratione & bel- || Quam varia , & inufitata nomina Hun-
lis. ? § . XI.
Que Dacorum fedes , antiqua illa , fue-
rit? §. XII. &
Quomodo Daci , aquilonem verfus proceffe-
rint. §. XIV .
Difcrimen Oftrogothorum , & Vifigo-
thorum , & vbinam vtrique confede-
rint. S.XV.
Quinam populi inter Gothos_antiquitus
numerati fint , quoue modo Pannoniam
inhabitarint ? §. XVI.
Quomodo gloriam indigenatus nonnullifibi
vindicent. §. XVII .
Quando , & a quo Hungaria , ante Scy-
tharum aduentum , inhabitata , & vnde
fit Pannonia nominata ? §. XVIII .
Vetus Pannoniorum , & gens, & lingua
Græcanica ex parte fuit. §. xix .
Qui , & quales populi peregrini , præter
Poeones , in Pannonia confederint
quorum primi Judæi erant , & Ifraeli-
tæ , deinde Romani , tum Vindi , &
Slaui : a quibus Slaui originem fuam vo-
lunt deducere ; poft Bulgari ; bine Si-
culi , inde Hunni , a quibus ortus , &
nomen Hungarorum ; fabula item , de
origine Hunnorum ; & denique Auares ,
ficulorum primi parentes. §. XX .
Hungarici nominis etymologia. §. XXI.
Vnde Hungari bodierni prouenerint , & v-
binam primi Hungari interierint ?
§. XX .
gari olim acceperint ? §. XXIII .
Cui bono , bæc , tam operofe recognofcan-
§.XXIV .
tur.

Quod numen diuinum aufpicato fieri , Patriæ feliciter cedere ,

mibique omnis bonus bene , nec vllus malus male , ver-

tere velit !

§. I.

Iuine tradunt litteræ , DEVM optimum maximum

Qua regio
ne , quoue humani generis primos propagatores , poftquam
loco , primai eos creauiffet , collocauiffe in hortum Eden , feu
mortalium
babitarint? Paradifum , quæ fane, earum orbis partium , quæ in
D orien-
 Dauidis Frolichii Chronici Hungar. Prodromus. 387

(a) orientem fpectat , regiuncula fuit , omnium amoeniffima : com-

plectebaturque Babyloniam , feu Chaldæam , & quæ in primis me-
ruit nominari , Auranitidem , feu Audanitim. Poftea , in vetita pro-
lapfos , licet eiecerit DEVS ex horto Eden , pofitisque Cherubino-
E rum excubiis , ſtricto ancipitique gladio , aditum , ad arborem vitæ,
prohibuerit : tamen , in vicinia eosdem, agrum colere , atque cum

m. fudore vultus panem quærere , herbisque vefci , permifit : circa

Damafcum ( b) præfertim , quadraginta , vt quidam fcribunt , mil-
§.XI
prace's liaribus Hierofolymis diffitam. Hoc itaque tractu , degebant pri-
mores noftri , horumque pofteri nati , nepotes , pronepotes , qui
occupatis deinde vicinis regionibus , tanta incrementa capiebant ,
vt non orientis modo ; fed totius vniuerfi , terram opplerent, cun-

&
ta fimul proteruia mortalium inundante. Sed quinam horum pri-
mi , regiones noftras , occidentales iftas , tenuerint , nihil in lit-
nnok
teris facris , nihil in profanis hiftoriis , reperias. Deinde , dilu-
6.XT.
uio ob fcelera , quæ nimium iam inualuerant , deletis primis mor-
talium , folus NOACHVS, cum filiis SEM, CHAM, & JAPHET, fuperuixit.

te Hic igitur, in Armenia , Hierofolymis , in feptentrionem , centum

quinquaginta milliaribus fubmota , defæuiente diluuio , prope mon-
tem Ararat , Ptolemæo Gordeum dictum , in quo arca ſubſtiterat ,
fedem fixit. Ex Noa filiis , noua iterum propago mortalium fu-
ట

per orbem vniuerfum , ex oriente progreffa , diffufa eft ; vti ca-

put Genefeos nonum , teftatur. Poftquam igitur Semus , Noæ fi
lius , in Salem , quod poftea Hierufalem vocabatur , fedem pofuif-
fet , genus eius occupauit regionem verfus Meſa , vfque ad Sopbar,
ind,
iuxta montem orientalem. Chami pofteri , ad quos & Nimrod re-
bine fertur Babylonius , fines Sidonis tenuerunt , vfque ad Sodoma , Go-
morrba & Lafa. Infulas autem , terras gentium , fuis fingulas na-
item tionibus , linguis & nominibus diftinctas , repleuit Japheti genera-
JueA tio , ficut Genefis X. recenfet. (c) At , quum DEVS , Babylonis ,
grandem illam incolarum multitudinem , & cum nouandæ religioni,
tum etiam turri , Deo inuito , exftruendæ , intentam , confufis
int
linguis , diuifisque dialectis , difperfiffet ; Noa pofteri , nouas ite-
rum quærere cœperunt fedes. Et Semita quidem , FLAVIO , & re-
liqua hiſtoria tefte ,
occuparunt ripas Euphratis in Afia , verfus
meridiem vero Chamita Jordanis , & Nili tractus , videlicet Cha-
naan , Aegyptum , Aetbiopiam , Libyam , & reliquas regiones Afri-
Fffff 2 canas.

a) De PARADISI terreftris fitu , eruditiora , folidioraque dabunt : STEPHA

NVS MORINVS , in Differtatione de Paradifo , quæ eft , cum mappa chorographica,
operum T. I. SAMVELIS BOCHARTI Geographiæ facræ, editionis recentiffimæ, Lug-
duni Batauorum , A. MDCCXII . fol. maiori, præmiffa. Ipfius præterea incompa
rabilis BOCHARTI , excerpta , ex Epiſtola , ad LVDOVICVM CAPELLVM , de eiusdem
Paradifi terreftris fitu. quas lector eruditus confulat.
b) Eandem Syrorum , opinionem a MORINO relatam legas , extremo loco lau-
datæ iam differtationis , p. 71. vbi & de Adami , & Eua , fepulcris .
c) De Filiorum Nor pofteris , nemo vnquam , fiue fcrupulofius , fiue fufius ,
den, fiue adcuratius differuit SAM. BOCHARTO, Geographix facræ Lib. II. de Semo. Lib.
III. de Iapheto. Lib. IV. de Chame.

One d) A
 1

dis chii
388 Daui Fröli

canas. Japhetitæ , ad occidentem confederunt ; partim in Afia mi-

nori ; partim Europa : quamobrem Japhet complurium gentium
Europaarum pater falutatur ; Teutonum in primis , qui ab Afcenate,
Afcane , Tuifcone dicto , hiftoricis , ortum trahunt, ( d)

§. II .

Eque uero ad hos Teutones , qui a Japheto deſcendunt , referri

Ex quo ge-
nere veterй N' omnino debent Pannonii , qui in Hungaria , Dacia & Sce-

Pannonii pufio , a prifcis iam temporibus ore loquuntur Teutonico ; quin

Teutones
potius hi a Semo deriuantur , Noa filio altero ; Malchifedecum (e )
prouene-
rint ? adpellant facræ litteræ , qui facerdos , & rex in Salem , feu Ierufa-
lem , omniumque Patriarcharum , qui a diluuio ad Abraham vfque
vixerunt , pater , ipfiusque CHRISTI etiam typus fuit. Ex hoc He-
brai , Ifraelitæ , Iudæique , ac ipfe SERVATOR mundi prognatus : ab
hoc & complures aliæ gentes , vt Iudai tradunt , prouenerunt. E-
iusmodi originem Pannoniorum a Semo deduci poffe , facra etiam
pagina haud obfcure innuit. Inter eos , qui nepotes erant Sami ,
recenfet Genefis ( f) Gether , qui militem fignificat, Par nomen &
inter filios Semi commemorat liber , primus Paralypomenon. Ab
hoc Gether , veniunt (g ) Gethæ , gens bellica , fortis , & gloriofa ,
quæ non modo Pannoniam , Italiam , Galliam , Hifpaniam , Germa
niamque debellauit ; fed erectis integris regnis , vrbem Romam
quoque , omnium gentium ferme victricem , fubiugauit , vaſtauit ,
depopulauit. Quapropter magni Gethas Græcis fuiffe habitos ,
Quomodo , STRABO (h) auctor eſt.
onde ,
quando Ge.
§. III.
tha feuTeu-
tones vete- ire porro cupientibus , qua ratione a Gothis , Hungarici Teu-
res , in Eu.
Sci ortum ante fcru-
ropam ve-
nerint ; tari par eft , quomodo , vnde , & quando Getbe in Europam irru-
quasnam perint , quasue regiones primum in eadem occuparint : quo facto
regiones nodus difputationis noftræ fponte foluetur. Mature autem præ-
primum in
eadem occu- monendum eft , clarius intelligendi argumenti noftri cauffa , quod
pari &
; ri
ntva is a Getis , Gepida quoque nonnulli , & Thyagetba ( quafi Gethæ ad
quam
nominibus Thyffam , fiue Tibiſcum ) nomen fumferint , quodue Gotbi , Go-
innotuerint? thini

d) A quibus autem horum populorum , habitari cœpit America ? vnus

poft GROTIVM , & COMTAEVM , omnium , quemadmodum reor , accuratiffime
coniecturis , rem confecit , GEOEGIVS HORNIVS , eo libello , quem de Origini-
bus Americanis , erudite confcripfit. Hage Comitis , A. MD LII. for. oct. vbi
toto Libro III. laudem, exculte America, Scythis generatim, tunc fpeciatim HvN-
NIS adtribuit .
e) Ita Iudæi potiffimum , quorum tamen fententiam , confutat BOCHARTVS ,
Geographiæ facræ Lib. II. cap. I. p . 69.
f) Cap. X. 23 .
g) Nihil horum legas apud BOCHARTVM , quando profeſſa opera agit de Ge-
ther , eodem lib. II . cap . X. p . 82.
h ) Libro VII. p . 204. feq. ex recenfione ISAACI Casavboni . fol.
i) In-
 Prodromus Chronici Hungar. 389
thini , & Gothones , æque a ( i ) Gethis nuncupati fint. Quo refe-
runtur , & Daci , interdum Dai , Daui , leu Dani dicti : quemad-
modum vnius eiusdemque gentis nomina variari , ex antiquis , &
recentioribus fcriptoribus, obferuamus , præfertim ex HERODOTO ,
STRABONE , MELA , PLINIO , IVSTINO , DIONE , VOPISCO , EVTRO-
PIO , POLLIONE , CLAVDIO , NAZIANZENO , RVTILO , CLAVDIANO ,
HIERONYMO , OROSIO , SOCRATE , METHODIO , IORNANDE , WAR-
NEFRIDO , NICEPHORO , AGATHIA , BONFINIO , VOLATERRANO , SA-
BELIIO , LAZYO , AVENTINO , MELANCHTONE , PEVCERO , DRESSE-
RO , CROMERO , ALBINO , CVRAEO , SCHIKFVSIO , & c. Nam

vbi Gothorum nomen , Valentis Imperatoris temporibus incre-

bruit ; deficiente antiqua nomenclatione Getha , fucceffit dein-
ceps noua Gothi , Gothini , & fic porro. Vnde decepti antiqui , &
recentiores hiftorici , putauerunt , diuerfis nominibus , diuerfas gen-
tes notari , Getbasque , a Gothis ( k) differre. De Gepidarum no-
mine tenendum eft : poftquam Gothi , Berigo rege , ex mediterra-
neis locis, ad littora farmatica nauigiis tribus adpuliffent , tertium
Sa
paullo tardius adpulſum, ob tardidatem, quæ (1) Gepantha ipfis dici-
tur, Gepidarum nomen accepit. Itaque , duo in vnum contracta
1
Gothica , feu priſca Teutonica vocabula , haud quidem fonant a-
liter , quam hodierna Germanorum Geh bald , Geb bh'end , cum fe-
ſtinanter iubemus ire quempiam. De his , vt & de Dacorum co-
gnatione , legi poteft BONFINIVS in rebus Hungaricis. Proinde, ex
facili poterimus colligere , Gethas , & reliquos populos in Euro-
pam , haud aliunde , quam ab oriente veniffe , fucceffuque tem-
porum , in Pannonia , aliisque locis , confidendo , regiones excoluis-
fe. Nemo enim exiftimarit , terras poft diluuium tam cito , tanta-
que multitudine incolarum oppletas illico fuiffe , quanta regnis
conftituendis fuffecerit. Multo minus fieri potuit , vt eædem gen-
tes , femper regiones easdem habitauerint , quas temporibus fe-
quioribus tenuerunt , & a fcriptoribus palam , diuerfis vicibus , di-
verfimode vocatæ funt : quin potius , lento gradu factum id eft ,
vt populi fenfim paullatimque , alter poſt alterum , ex oriente pro-
greffi , longius in dies , ad incultas regiones procefferint ; adeo , vt
continua migratione diſtricti , alter , alteri , pedetentim fucceffe-
rint. quod cum in Europa vniuerfim accidit , tum in primis in Ger-
mania , & Pannonia. Cuius nomine non veniunt modo regiones
Hungaria , Scepuſti , & Tranfiluania ; de quibus heic ſpeciatim actu-
Ggggg ri

i) Inueterata hæc apud fcriptores opinio eft ; vt Getas , & Gothos , popu..
los vnius ciuitatis faciant . Ita ÏORNANDES , & dux fuus ABLABIVS ; IVLIVS CAPITO-
LINVS , in Maximino cap. V. SPARTIANVS , in Anton . Caracalla , cap . X.
m
VOPISCVS , in Probo , cap. XVI. CLAVDIANVS , de bello Getico , quod Gothi-
cum tamen fuit. PROCOPIVS , rerum Gothicar. Lib . I. AvSONIVS, Idyll . VII . PRV-
HAL
DENTIVS ; OROSIVS ; HIERONYMVs , alii . Nos , cum CLVVERO , & PONTANO ; quid-
quid dicant, OLAVS RVDBECKIVS in Atlantica , & GEORGIVS STIERNHIELM, in Anti-
Cluuerio , facimus , in Daciæ Antiquæ defignatione.
d
k) Atque id ita fane eft.
1) Ex IORNANDE fabula hæc petita eft.
m ) Lin
 Dauidis Frolichii
390

ri fumus ; fed etiam Dalmatiæ , Illyrici , Myfiæ , Valachia , Bana-

ria , Auftria , Styria , reliqua , vt memorant hiftorici. Et tametfi

regiones nequiuerunt tam cito , ob longa , ab oriente , interualla ,

occupari , replerique ; tamen , ad extremum ita oppletæ funt , vt
populi , partim remigrarint in Afiam , partim in Africam mare
traiecerint. quod in primis Pannonia , & Germania euenit. Ex
his enim , Galliam , Hifpaniam , Italiam , & Britanniam , infeffas
fuiffe , teftes funt : Celta , Longobardi , Gothi , Vandali , & Sa-
xones.

§. IV.

Numne Rrant multi veteres , & recentiores hiftorici , qui fomniabun-

Nuspopuli, dis fimiles , adfeuerant , populos illos , qui poftea Pannonia ,

olim Germania , Italia , Gallia , Hifpania , ciues dederunt , omnes ex

qui in Pan.
nonia
Confederant, infula Scandauiæ , quam PLINIVS (m) Scandiam , Codanoniam ME-
ex fepten- LA (n) a finu Codano , Germani Schonen , feu pulchrum traðlum
trionali re- vocant , quamque Dania ( Suecia ) fibi nunc vindicat , velut ex ab-
giucula illa ,
Scandauia ftrufo , & frigido maris Baltici & feptentrionalis angulo , non ſe.
adpulerint ? cus , atque ex equo Troiano , prorepferint. Cuius fententiæ IoR-
NANDES adftipulans , vaginam quafi multarum nationum , eandem
vocat ; quum tamen verum fit , multos populos recentiores qui
ab oriente venerant , æque in eas partes , inter quas Scandia iacet,
certis vicibus , conceffiffe , illicque confediffe , Gothos maxime
quorum nomen & pofteros, adhuc ibi reperiri , in poſterum recen-
febimus. Ex Afia namque in Europam commigrantes , non modo
verfus Pannoniam & Germaniam ; fed partim in feptentrionem ,
partim in occafum , & meridiem ferebantur. Multi igitur , quum
ad maritima deueniffent , traiectis aquis , infulas feptentrionis , &
vliginofas tetras , occuparunt , & iterum multi inclinarunt ad me-
ridiem , factoque illuc itinere , & eiectis , quos offenderunt, inco-
lis , ipfi eoufque illic confederunt , dum viciffim ab aliis laceffiti ,
exturbarentur.

§. V.

Ec magis probari poteft opinio , perhibentium ex Berofo illo

Quid de NEfictitio , aliisque fufpectis auctoribus ; quod complures , &
peruulgata
illa migra- præcipuas Europa regiones poffederint gubernarintque , focii vi-
tione Tui- ginti Tuifconis , quem Mofes ( 0 ) Afcenam , filium Gomeri , & la-
fconis
XX.feciori pheti nepotem , dicit. Sed , quoniam magna fe fpecie , magnaque
eius tenen. auctoritate , fententia hæc commendat , non modo, quod facris lit-
dum ?
teris non contrait , fed etiam facilior tironibus eft , in addifcendis
variis

m) Libro VIII . Cap. XVI.

n) Lib. III. c. VI . Alii legunt SCANDINOVIA , quomodo VossIvs. in obferua-
tionibus in hunc locum , p. 550. edit . ABRAHAMI GRONOVII , Lugduni Batauor.
Anno MDCCXXII. for. o t &aua.
o) Genef. X. 2. 3. Confer huc , antiquæ Germaniæ fcriptores : CLVVERIVM ;
ALTHAMERYM ; BEATVM RHENANVM ; AVENTINVM ; SPERNERVM filium &c.
p) Im-
 Prodromus Chronici Hungar.
391

variis Europe nomenclaturis & dominiis , quam fi ex aliis certio

ribus , prolixioribus tamen , captuque difficilioribus fundamentis,
deducerentur : (oo) itaque operæ pretium erit, vt digreffi veluti, fin-
gulas heic , ad Chorographiam D. Iacobi Schopperi , recenfeamus.
Poftquam linguarum diuifio, aliquot iam annis præceffiffet , & Nim-
rodus inchoato Affyria imperio , vicinos populos domans , in vnius
regni formam coegiffet ; tunc , aiunt , Tuifconem , viginti ſtipa-
tum fociis confanguineis , Teutonice fecum loquentibus , ex Arme-
nia , prima Noacbi , atque filiorum eius , poft diluuium , ftatione,
in Europam adpuliffe , occupatoque primum feptentrione , & ex-
turbatis incolis , qui ignari oris Teutonici effent , religionem , &
· formam reipublicæ , more fuo , inftituiffe , atque fingulorum fo-

ciorum nomina , fingulis familiis , a quibus quæ prognatæ effent ,

impofuiffe. Fuiffe autem nomina fociorum hæc , vt tradunt : Pri-
mum dictum fuiffe SCYTHAM , cognomento Prifcum , Principem ,
Tuifconi haud diffimilem. Quare Tvisco , in Tartaria , Mofcouie
finitima , ad flumen Tanaim , Don vocant accola , primum confe-
dit, deinde transtulit fedem verfus Carpathum , aliter Sueuum , Ger-
manorum olim , & Dacorum, nunc Hungarorum & Polonorum , Ger-
manorumque , diſterminatorem. Hic SCYTHA , traiecto Tanai , to-
tam illam regionem, quæ trans flumen in orientem profpicit, occu-
pauit , legibusque obftringens gentem , & Scythiam nominans , vna
cum Magogo , gubernauit. Ab hoc , & focio Magog , feu Moſok , fi-
lio Iapheti , nomen Mofcouita acceperunt. Mofcouita enim perin
de eft, ac Magog , feu Mofoch , Scytha. Alterum focium aiunt fuiffe
SARMATAM , qui Danubium inter , & Niperum , Ruffiæ fluuium
fedem habuit. Tertium DACVM , aliter DANVM , qui Daniam pri-
mum fundarit , deinde in meridiem verſus , partim Valachiam ma-
gnam , partim Tranfiluaniam inhabitarit. Hinc Daniam , ad aqui-
lonem; Valachiam, & Tranfiluaniam, Daciam, 'ad orientem dictam fuif-

fe. Quartum focium vocant TIBISCVM, præfectum illius regionis , quæ

flumen eiusdem nominis circumiacet , quæue poftea Hungaria ad-
pellata fit, qui quidem Tibifcus , feu Tiffa amnis , hodieque ifta
regione , labitur , a pifcium multitudine , & foli , quod rigat , fer-
tilitate , memorabilis . Quintum focium GETHAM , aliter GOTHVM,
vocarunt , qui confcio Tuifcone , Noruegia viciniam occuparit co-
lueritque , quæ ideo , ab eodem nomen Gothie mutuauerit. Sextus,
feptimus , octauus , dicti fuere MOESVS , BRIGO , THYNO : quorum
duo pofteriores , Moefi filii fuerunt , patrem in Europam fequuti ,
quique eam regionem , quæ a Danubio & Sauo , vfque ad Euxi-
num mare procurrit , forte fint indepti. Itaque , Moefiam a pa-
tre nominarunt ; quæ poftea in Moefiam fuperiorem , & inferio-
rem diuifa fuit. Incolæ eius vocabantur Bofna , Seruii , & Bulgari,
fuperiori ætate , iugo Turcico fubiecti . Nonum focium dicunt DAL-
MATAM , regionis dominum , quæ Moefiam , & Liburniam contin-
gens , Dalmatia dicta fit. Decimum & vndecimum aiunt fuiffe , Ia-
Ggggg 2 DERVM,

00) Damnofiffimum tironibus compendium , vbi pro Iunone , nubem cogun-

tur amplecti , errores poftea erroribus cumulaturi.
 Dauidis Frölichii
392
DERVM , & ALBANVM , indeque ortam Albaniam , quæ Dalmatiam ,

& Epirum interiacet. Duodecimum inquiunt SAVVM , cui Tuifco ,

regionem Pannonia interamnanæ , Pannonia Bubaliæ , Rafciæ item,
& Bofnia interfitam , hæreditario iure contulerit. Ab hoc , Sauo
Aluuio nomen inditum eft. Decimum tertium , decimum quartum ,
decimum quintum , PANNONEM fuiffe tradunt , cum fratribus
SALONE , & AZALO , qui Auftriam , & Hungariam , indepti fint ,
ideoque , ambabus nomen Pannonia impofitum. Decimum fextum
nominant HISTRVM , qui ad lacum Botnicum , Algauiam , Sueuiam ,
Bauariam item fuperiorem , atque Danubii partes anteriores con-
federit , indeque Iftri nomen Danubio impofitum. Mifit hic & par-
tem aliquam gentis fuæ , in illos tractus , quos Italia fibi obiectos
habet , a quibus vfque huc, nomen Hiftria increbuit, Decimum
feptimum , decimum o &auum , decimum nonum , vigefimum ,memo-
rant fuiffe ADVLAM , DICLAM , OBALVM , & EPIRVM , quos rex Tui-
fco , ob eorum præclaras dotes , compluribus prouinciis dedit præ-
fectos & duces. Et Adulas quidem imperitauit inter Oenum, & Rhe-
num , quæ ditio adhuc Adula vocatur. Græciæ autem prouinciam
confequutus eft Epirus. Reliqui duo, tenuerunt prouincias in Ger-
mania. Itaque ad hunc modum Tvisco , illas Europa regiones ,
quæ inter Rhenum , Danubium , Sauum , Tibifeum , Tanaim , &
Euxinum mare , iacent , Teutonica gente impleuiffe , occupaffe-
que perhibetur. Verum , parentibus horum , fato functis , poſte-
rorum pars haud exigua , a Germanis defeciffe creditur , quæ na-
tionibus exteris permixta , nomen & linguam Germanicam com-
mutauit. Sed hanc nos Europa diuifionem , fuo loco relinquimus,
neque , feu cuiquam ad credendum obtrudimus , feu ipfi propugna-
mus , cum res ea , ficuti diximus , veritatis fit dubiæ. (p)

§. VI.
Quomodo Ar , contra fuerit , vt fufius paullo demonftremus , quomodo
ex Oriente PA ex oriente in Europa regiones , præfertim in noftram Panno-
inPañoniam
Germaniam niam , Germaniamque vicinam , prifci illi Germanorum populi , mi-
que bodier- grationes fuas inftituerint . Caput omnis mutationis in populis
nam prifti Germanicis erat , copia populorum in oriente , queis in dies inua-
Teutones leſcentibus , ob defectum fedium , coacti Gothi & Cimbri cum vici-
• conmigra.
mint ? nis Tuifconibus , & Caicis , vt ne fuis molefti amplius effent , re-
cefferunt ab eis paullum in Afiam. Sed laceffiti poftea , a bellicofa
gente Afiatica , quum alios quoque quærendarum fedium cauffa ,
pone fequi aduertiffent , promouerunt pedem vlterius , dum in
Europam ingreffi , Pannoniam , Germaniamque adtingerent. Ita-
que vti cognatæ hæ gentes , initio fimul inuicem cohabitabant ; ita,
diuerfimode , ex fedibus fuis prioribus , fe proripiebant. Etfi vero
tempus primi ipforum exitus , annis certis diftingui nequit : tamen
lucu-

p) Immo vero nullius : quin potius , tam manifefte falfa , vt nihil vn-
quam hiftoriæ infarciri potuerit abfurdius . Nobis certe Poetarum fabulæ , loco
funt potiore , quam putida hæc figmenta. Nempe :
Spectatum admiffi , rifum teneatis amici.
 རྒྱུ

Prodromus Chronici Hungar.

393
༧༡
-
སར
བཋ
F
།།

luculenter fatis videre ex hiftoriis eft , alios mox finito bello Tra-

iano ; alios, paullo ante Cyri imperium ; alios , eosque plurimos ,

ineunte prima Perfarum monarchia , poft captum Croefum , annis
DXLIII. ante CHRISTI natiuitatem, ex Afia emigraffe ; nempe ,

quod a Cyri fatrapis , & militiæ ducibus laceffiti , tyrannidem eo-

rum diutius ferre non poffent. Adeo namque adflictas tum bellis
eas gentes fuiffe , fcribunt hiftorici , vt promifcue , viri , feminæ ,
& liberi , immenfa multitudine , naues ingreffi , hauriri aquis ,

præ onere , perireque cateruatim maluerint , quam bellorum iftas

calamitates tolerare. Notum eft , in primis Gothos , poft Troia-
num bellum , haud longe ante Cyri imperium , Afia egreffos , no-
uas fedium mutationes inftituiffe ; quemadmodum & Dio (q) tra-
dit , Gethas , Myfis finitimos , inter Iftrum , & montem Hamum,
aliquantifper fediffe. Iam Darii temporibus , DIX. annis ante
CHRISTVM , Danubium Gethæ accolebant , fi HERODOTO (r) qui eos-
dem laudat , habenda fides eft, Meminit eorum Strabo (s) etiam.
Immo, non ante Darii tantum , fed etiam ALEXANDRI M.tempora ,
qui annis ducentis prius vixit , in Pannonia regnum conftituerant.
Nam , cum dominari cœpit ALEXANDER M. ait MELANCHTON , (t)
tum in primis , ad petendam pacem coegit regem Getharum
cognomento Sirmum , a quo Sirmium ciuitas Pannoniæ , Comita-
tusque Sirmienfis , inter Sauum & Danubium , vino eius nominis ,
Malaatico nobiliore , memorabilis. Factum autem id eſt , anno
CCCXIII. ante CHRISTVM. EX STRABONE refert SCHIKFVSIVS ; Hene-

dos , feu Vendos , duabus diuerfis vicibus , fedes fibi quæfiuiffe.

Primum , duce Antenore , traieciffe eos mare Adriaticum , quod
nquit:
MCLXXIX . annis , ante CHRISTVм , factum fuiffe oportet : dein-
de , inftigantibus eosdem comitantibusque
intraffe in Europam ,
Cimbris. quorum nomen Hunni etiam , PROCOPIO teſte , tulerunt.
Accidit hoc anteChriftum, anno MCLXVI. Iftis enim temporibus, vt
OF LAZIVS ex BEROSO coniicit , Cimmerii, ex Cimmerio Bofpboro , feu
Pa Taurica Cherfonefo , primis fuis fedibus , pulfi a Gothis , vna cum du-
ce Helono , ad Pœones > in Macedoniam tranfiuerunt ;
qui
0% poft inter Sauum , & Danubium confidentes , toti illi regioni Pan
nonia nomen adtulerunt : quamuis LAZIVS , (u ) Pannoniam ipſa iam
TE voce Paonia intelligat. Atque ifta quidem relatio , vero quam fi-
1 Cimbris enim , ex eadem ripa pernofcendæ plage fep-
millima eft.
tentrionalis , ius & occafionem terra marique , habentibus , du-
bium non eft , quin eadem lingua & moribus cognatæ inuicem
gentes , vbi tot bellorum fæuitia , & tyrannide adflictæ fuiffent , ex-
dun
Hhhhh perien-

ant q) Lib. XV.

r). MELPOMENE , cap. LXIII. & totis poftea tribus capitibus , p. 261. feqq.
Edit. IACOBI GRONOVII Græco-Lat. A. MDCCXV. Lugduni Batau. fol. vbi exi-
mias gentis laudes legas.
•
s) Lib. VII. quem locum , fupra dedimus.
t) Chron. Car. Lib . II. III. IV.
u) Perperam ! tametfi Græcos , in co errore habeat præambulones ; qui
Pannones, vulgo Paones adpellant, quod iam animaduertimus, ex DIONE Lib.XLIX.
Decad. I. Monumentum IX.
P. 413 .

i
 Dauidis Frolichii
394
perientia didiciffe , vaftas adhuc , & ampliffimas folitudines in
feptentrionem reftare , in quibus Scythæ vagantes , nusquam diu
fubftiterunt. Par huic & DiODORI SICVII teftimonium eft , quum

adferit , ex Paphlagonia , Mediaque , nonnullas gentes , pulfis

Scythis , defertas terras feptemtrionales occupaffe , Scythasque eie-
&
tos , rurfus fines Perfia , quos prædictæ gentes dereliquerant , ad-
greffos , victoresque Cyrum interemiffe. Refertur id ad annum
DXXVII. ante partum Virginis . Iisdem quoque temporibus , in-
citati Heneti , Afcanii , & Lugii , miffa Afia minore , Cimbros po-
ne fequebantur. Accefferunt his alii , moribus & lingua fimiles
circa mare Cafpium , quales erant Teutones , Arii , Daci , feu Dacii,
Geta , Alani , Saffones , Vandali , Burgundiones , qui cum Rugis &
Gepidis , a Ptolemæo in Gothis cenfentur. Enim vero , copiofos
fuiffe populos liquet , non modo ex frequentia incolarum , qui-
bus vaftas , & ingentes terras oppleuerunt ; fed etiam , quod expu-
lerunt Scythas , quorum tunc robur , & multitudo propemodum
immenfa fuit. Nec dubium eft , quin hos plures fequuti fint ,
quum cognofcerent , quam bene , qui præcefferunt , profecerint ,
quodque regiones adhuc fupereffent , nemini inhabitatæ. Non

fecus , quam infulæ , quæ maiorum noftrorum temporibus dete-

&
tæ funt , fenfim , paullatimque habitatoribus funt excultæ. Et
quoniam migratio populorum , quos adtigimus , in longinquis
prouinciis , haud celeriter , fed gradatim tantum proceffit : itaque
confederunt ante omnia ad Tauricam Cherfonefum , penes lacum
Maotidem , in confluente maris Euxini, Vnde nomen Bosphori ,
Cimerii , adhuc dum ibi obuium ; certumque eft , diu illic Gothos
incoluiffe , poftquam expulerunt Cimbros ; vt alias oftendimus.
Erat in Taurica Cherfonefo vrbs celebris , quam Theodofiam falfo fcri-
ptores dixerunt. Demoftenes enim vocat Teudofiam , hoc eft, Teutſch-
baufen , quam adhuc auorum noftrorum ætate , vrbs Genua pof-
fedit , antequam execrabilis ille tyrrannus Muhamedus , occupato
Bifantio , hos etiam populos conuulfiffet . Sunt , qui conftanter
adfirment , (v) dari illic adhucdum Gothos , qui Germanica lo-
quantur. Inter alios , meminit SCHIKFVSIVS in Chronico Silefiæ ,
audiuiffe MELANCHTONEM , a BIRKHEINERO Noribergenfi , quem-
admodum mercatores Noribergenfes , dum cum Venetis , in Cre-
tam , & Cyprum nauigaffent , infauſtis ventis abrepti , & ad ma-
ris Aegai vsque litus adpulfi , haud procul a Bosphoro Thracico e-
merferint. Illic, nec hominum , nec terræ gnaros , quum hinc in-
de errabundi , puerum , currum ducentem cantantemque emi-

nus obferuaffent , accedentes ei propius , didiciffe , Germanicum

cum hymnum modulari : adtonitis fimiles , & nefcio , quod fpe-
trum metuentibus ,
& quum poftea , vndenam effet , vernacula
eundem lingua interrogaffent , refpondifle adoleſcentem Teutovice ,
monſtrato colle proximo , haud procul ab eo fibi patriam eſſe ,
ibidemque Gothos , gentem fuam incolere , & nullius rei magis in
ea

v) Adi BVSBECKIVM , Epiftolam Turc. IV.

x) Hun-
 Prodromus Chronici Hungar. 395

ea valle , quam falis egere , ideoque defectum aliunde penfaturos ,

カミ
& per inclinantem auctumnum , antequam itinera gelu hiemis ob-
durue , adpor f d .
runt tare ibi ebere

§. VII .

Vin & veteres Teutones , in Tanfiluania , Gothorum , Getha-

Ex quanam
Ο rumque funt reliquiæ , quos THVCYDIDES , ante , & fub im- veterü gen.

perio Macedonico , in iisdem prouinciis longe lateque fuiffe domi- tia Tranfil-
natos , commemorat , qui nominis Saxonici gloriam , haud im- vaniTeuto-
nes , quos
merito ambiunt. Nam refert lingua ipforum , prifcum illud di- Saxones
De
cendi genus Saxonicum , tametfi ab illo , quod hodie floret in Sa. adpellamus,
xonia inferiori , in multis diſcrepet. Quod enim vel a CAROLOfint oriun.
dit
M. imperatore , qui terras has numquam viderat , ex Saxonia de-
ducti ; vel ex Hameliticis pueris , quos , feu murium aliquis vena-
tor , feu malus quiscunque genius , in montem A. MCCLXXXII.
1000
feduxerit , occulto meatu ifthuc venerint , demonftrari poteſt (x)
it
numquam. Ceterum Gothi , Tranfiluaniam gloriofe adeo obtine-
bant , vt a finibus eiusdem DARIVM Hiftafpen , Perfarum regem ,
integro cum exercitu , propulfarint. Immo annis ducentis , po-
ftea , Lyfimachum , ALEXANDRI M. ducem , & fuccefforem in Tbra-
R
cia , & Dacia , non ceciderunt modo fæpius , fed captiuum etiam
duxerunt , pofteaque ornatum muneribus , liberum dimiferunt.
Refertur id ad annum CCCXX. ante CHRISTVM natum . Inde fit

vt in agro Devenfi , & Várhelyenfi , numi fubinde reperiantur , cum

iconibus LYSIMACHI , ALEXANDRI M. DARII , PERGAMI , MILONIS ,
G
CROTONIATAE , HERCVLIS , SEMIRAMIDIS , COTISONIS , aliorum-
dia
que , id genus , prifcorum heroum , quorum ne nomina quidem
reperias in hiſtoriis. Gotbinorum præterea , ad Carpathum orien-
Tex
talem , feptentrionalemque , TACITVS (y) & PTOLOMAEVS , memi-
nerunt , quorum nomine , partim Tranfiluanos intelligas , partim
Scepufios , aliosque Hungaros , qui Carpatbum accolunt. Itaque
ad metallicos refert eos TACITVS , ( z ) vt hodiedum in montibus
Tanfiluaniæ , quæ Carpathi iuga funt , & Marmatiæ accedunt , me-
talli fodinas reperias. Idem & de Scepufii locis adfirmarim , quos
propius ad Carpathum occupant Neudorffienfes , Vagendriffienfes ,
C Dobfauienfes , Smolnicenfes , Gölnicenfes , Suedlenfes : vlterius item
Schemnicenfes , Cremnicenfes , Neofolienfes , reliqui . Immo vero ,
propius olim ad prærupta montium Carpatbiorum , qua ferri fo-
Hhhhh 2 dinas

x) Hungaros profecto , rerum in Tranfiluania dominos , inufitatum hoc

‫حددية‬
& inexfpectatum immigrationis genus, latere nequiuiffet , qui ad omnem popu-
1:
** lorum , circumquoque habitantium , finesque fuos contemerantium , motum
fuerunt adtentiffimi. Legefis , dc genuinis Saxonum , feu Germanorum in
·
Tranfiluania, originihus , TOPPELTIVM , & eo recentiorem , FRANCK a Francken-
ftein. quorum , egregiam habet mentionem , LEIBNITZIVS in Otio Hannouerano,
p. 84. feqq. Conferatur item , MARTINI SCHOOCKII Fabula Hamelenfis , Gröninga.
A. 1662. form . 12.
y) Germ. c. XLIII , 3 .
Gothini , inquit , quo magis pudeat , ferrum effodiunt. 1. c.
 Dauidis Frölichii
396
dinas fuiffe cultas , arguunt , cum nomina , tum veftigia operarum,
cuniculorumque , in Schlakendorffianis , Kafmarcenfibus , & Leibicia-
nis montibus , paffim occurrentium. Præterea , vlterius quoque
progreffe gentes Gothica & Henetica , occuparunt Pannoniam occi-
dentalem , cum haud exigua parte Germania. Opprefferunt hos
poftea , deleruntque propemodum Hunni , duce ATTILA ; quum
tamen Gothi , easdem Pannonias , aliquot centenis annis , contra
vim tuiti Romanorum , vitam , atque facultates oppofuerint, mul-
totiesque domati a Romanis feruitutem haud prius exuerint
quam ad annum CCCLXXXII . ante Seruatorem natum : vbi , fu-
gato , & in tugurio rufticano, combufto VALENTE imperatore , ex-
ercitum eius proftrauerunt. Tertio , poft demortuum ATTILAM ,
anno , Hunnorum denuo potiti , Pannoniam poftliminio occupa-
runt Gothi.Deficientibus enim ab Hunnis , Velamir , & Theodomir ,

ducibus Oftrogothicis , vt & Gepidarum rege Ardericio ; tametfi ma-

gna vi , Hunni , Oftrogothos & Gepidas , reducere ad obfequia
adlaborarint ; tamen ab eis fuperati , & partim cæfi , partim in
Scythiam verfus Pontum , in priftinam patriam fuam , repulfi funt.
Soli enim Gepida , cœlis triginta millibus Hunnorum , ELLACVM ,
Attilæ filium , fimul occiderunt. Parta victoria , Oftrogothi , Pan-
noniam , Daciam ripenfem Gepida , occuparunt , retinueruntque
annis plus minus centum ; vsque ad IVSTINIANI imperium , quo
ineunte, Oftrogothi rurfus ab Hunnis , a Longobardis Gepida , par-
tim cæli , partim fubiugati funt.
§. VIII .

Quales o Lazivs , &

lim Populi tamen Germani non funt. Gepidarum autem reliqui , tene-
Scepufium bant valles Carpathi , a quibus tefte Lazio , Procopio , & aliis , Ge

lecaincolue- pidia vocabatur ille tractus , (a) qui hodie Scepufienfi , Sarofienfi ,
rint , atque Liptouienfi , Aruenfi , Thurocenfi , Trencfinienfi , Nitrienfi , Abauj-
onde latina uarienfi , Tornenfi , & Polonienfi Comitatibus , diftinquitur . Im-
Dox illa, Se-
pufium , & mutato poftea nomine Gepidia , in Gepufiam , Chepu liam , fequio-
Germanis ribus temporibus Sepufium dictum fuit, Pro eo nonnulli fcribunt
Zips, orta Incolæ autem Ze-
fit ? Zepufium, Cepufium , Scepufium , vel Szepufium.
pufii , pro Gepid is adpel laban tur , mutat is aliqu ando litteris per
Antithefin , aut prauam pronunciatio nem , peregrinæ alicuius gen-
tis , in hifce , & vicinis partibus olim commorantis : in primis ve-
ro Italica , a qua & oppidum Wallendorff, hoc eft , Italorum vi-
cus , Itali enim , dum mollius loqui
fuum nomen fibi acquifiuit.
ftudent , fæpe s pro g proferunt. Immo in lingua etiam Hungari-
ca metaplafmi in litterarum & fyllabarum transformatione , rece-
ptiffimi funt. Nonnulli noftratium peregrini in antiquitatibus ,

Sepufium deriuare volunt , a fepibus , quod tractus hic fepis inftar ,

monte Carpatho circumdatus effe videtur. Germanicam autem vo-
culam

a) Audacius ifta , quam verofimilius , Gepidarum fuorum amore , auctor

adfirmat. Nos , quid de Scepufiorum originibus fentiamus , in Hiftoria eius
Comitatus , Operis noftri ToмO VI. expromemus.
 Prodromus Chronici Hungar. 397

culam Zips , deducunt a Zippel , feu fimbria , fiquidem terminum

tenet Hungaria. Etfi , logica docente , vnius nominis diuerfæ da.
ri poffunt notationes , veroque eft fimile , ex argumento compara-
torum etymologias has defumi : tamen allufiue mihi , iocofæeque
& ridiculæ effe videntur ; quæ tametfi veræ non funt , fed tantum
adparentes ; tamen fuam habent , in declaranda re , fiue vtili
tatem , fiue jucunditatem. Nobis itaque placet notio , quæ a Ge
pidis deducitur ; tum quod antiquiffima ea eft , veriffimaque ; tum,
quod ab omnibus fide dignis fcriptoribus adprobatur ; licet vulgo
abfurda , inconueniens , & præpoftera videatur. At voces , fem-
per varias pati mutationes , quis eruditorum ignorat ?

§. IX .

Lli autem Germani , qui infra Pofonium , trans- Danubium ,

cir-
Origo Teu-
ca Sempronium , Jaurinum & Comaromium fedent , originein a tonum, qui
•
Romanorum Leg. X. Germanica , ducunt , (b) quæ in regionem i- Danubium
ſtam , in primis infulam Schütt , feu Scytbicam , collocata , tuen- adcount.
dæ a Quadis , Pannoniæ inuigilabat. Poft hanc , & Heruli , Germa-
nice nationes ifthuc accefferunt. Inde , Auftriaci quoque Transda-
nubiana hæc loca , & quæ Auftria fines contingunt , ciuibus adau-
]••
xerunt. Legio XIV. Romanorum , ftatiuis intra Budam & Velpri-
11,: mium habitis , procul dubio , ciuitatibus nonnullis adiacentibus
nomen dedit. Buda enim , a vocula Germanorum Baden , ( c) di-
citur : quippe , baiis , quas Bad Germani vocant , exundans, Ve-
primium vero, a Weisbrun , eo quod hodieque , fub veteri arce E-

pifcopali, fontem oftendat , qui Germanis Weisbrunn vocatur.

i, z
118. §. X.

M Ermanorum vero , qui Cremnitium , Scbemnicium , Neofolium , & vnde fue

G reliquas montanas vrbes incolunt , primores erant Mifnici , rint Teuto-
antiqui
metallorum colendorum cauffa eo delati . Hodie tamen , reperias es aque
Styrios quoque , Carinthios , Tyrolios , & Auftriacos , quorum & tes colentes?
linguam adfectant indigenæ : quippe, præcipuis Camera Regia præ-
fectis , ex Auftria, inter ipfos degentibus. Illi etiam , qui monta-
nas Scepufienfes incolunt , vti Svedlerienfes , Schmolnicenfes , Golni-
cenfes ,Wagendruffelenfes , Einfidelenfes , Stoffenfes , Topfauienfes ,
imitantur Auftriaca ; fed corrupte nimis , & præpoftere. Cuius-
modi dicendi genus induxerunt , partim prifci montanarum rerum
præfecti , qui ex Auſtria venerant ; partim incolæ , vbi rei metal-
Iiiii licæ

b) Quia hæc regio , veteribus , Deferta Boiorum , dicitur ; fæpius venit in

mentem , de Boicis , Germanorum huiatum originibus , fufpicari. Neque tamen
vero fimilibus coniecturis aliis 'velim contraire.
c) At vero Germani , non Budam , fed Ofen adpelant , a furnis calcis exu-
rendæ factos , arceffito vocabulo. Quid autem cum BONFINIO egeris , a Budi-
nis populis ; quid ? cum THVROCIO, a fratre Attila Buda, idem deriuantis . Vide,
LAZYVM de Rep. Romana Lib . XII . Se. II . cap. XIII . initio , & Operis noftri Toм.
III. De Buda noua.
Decad. I. Monumentum IX.:
 dis chii
398 Daui Fröli

licæ gratia , in vicinas montanas vrbes , commigrantes , & fermo.

ne Auftriaco illic confueto , imbuti , domum viciffim ad fuos redie-

runt. Nihilo tamen minus, horum quoque , vt & reliquorum Sce-

pufiorum , maiores Gepida erant.

§. XI .

Eparati vero a Gothis, Gepida , vbi longe lateque Europam , vi-

De veteri Separati
cibus diuerfis , peragrarunt , gefto , cum exteris populis , bel-
migratione lo grauiffimo , fubftiterunt aliquantifper in Tranfiluania , in vtra-
bellis.
que ripa Danubii , in Pomerania , Lituania , Pruffia , maxime cir-
a
ca Gedanum , & Elbingam ; in Polonia item , atque circa Viftulam
paffim , dum integros Carpathi montes , vallesque , inde a Viſtule
primordiis , hodie ducatu Tefchinenfi in Silefia , vfque in Hungariam,
vt dictum eft , coloniis oppleuiffent, de quibus fufe fcriptores hifto.
rici. Gotbos , Vandalos , Francos , & Longobardos , Germaniam in-
tus & extus inhabitaffe , teftatur ante alios IoRNANDES Gotus ,
qui ad annum Chrifti DL. vitam duxit. Daci vero , alias Dai , &
Dani , auctore IVSTINO , pars Gothorum , ideoque anteceffores
Tranfiluanorum , Germaniam , TACITI ætate , nondum incoluerunt ,
quemadmodum ex libro eius , initio ftatim , liquet ; quum a Ger-
mania ipfos , veluti finitimas gentes feparet , his verbis : Germania
omnis &c. a Sarmatis Dacisque mutuo metu , aut moribus feparatur.
Quod & de Getbis tenendum , qui etfi tempeftiue ad Danubium
extra Germaniæ tamen fines , adpulerint ; tamen nondum Germanis
noti fuerunt : quemadmodum & Danorum, feu Daorum nomina , ad
mare Balticum , vbi nunc Dania , & Suedia eft , habitantium , ante
ANTONII Imper. tempora , vt ex PTOLEMAEO , fcriptore ætatis eius,
colligi poteft , obfcura fuerunt , mox poftea illuftranda .

§. XII.

Qua Daco- Egebant autem intra Pannoniam , & Danubium , CORNELII

rum fe- DETACITI temporibus , qui prætoris dignitate , imperante Do-
des , anti- mitiano , perfungebatur , vt ex Dione difcimus . Ait enim hic ,
qua illafue-
rit ? Decebalum regem , Dacia , feu Valachia , & Tranfiluaniæ domi-
num , Romanos , annis fedecim , bello multum adflixiffe , idque

anno quartodecimo poft Coff, & Imp. Domitianum , nempe

LXXXVIII . virginei partus , primum accidiffe. TRAIANVS Imp .
cum Dacis , ad Danubium , annis quinque dimicabat , ( d) atque , vt

regem ipforum , Decebalum , eo premeret grauius , Danubium

ponte iunxit , e quadrato lapide , arte fumma , immenfo labore ,
fumtuque infano . Erat enim innixus ( e) pillis viginti , altus pedes
quin-

d) Confule omnino , Analecta Lapidum Vetuftorum STEPHANI ZAMOSII

cap. II. & III. item , LAVRENTII TOPPELTINI , Origines & Occafus Tranfiluaniæ ,
paffim vt TRÖSTERYM taceam.
e) Haufta hæc funt ex DIONIS Lib. LXVIII. p . 776. fed, quam præter omnem
fidem fint fcripta , ex MARSIGLII Danubiali Opere conftat. Toмo II. p. 25. feqq.
quod fæpius monemus.
 Prodromus Chronici Hungar.
399
quinquagenos , latus fexagenos , fingulis pilis paffibus centenis
feptuagenisque a ſe inuicem diftantibus , quarum fingulas alti for
nices committebant : opus iure merito , feptem mundi miraculis
adnumerandum. Nam , neque flumen deriuari aliorfum poterat ,
}
& ob ripas vtrinque vliginofas & lacuftres , cum imbribus in-
tumuit , maris potius , quam fluuii dedit ſpeciem : quodque inter
montes præruptos claufum impeditur , furit prorumpitque tanto
impetu , tantaque aquarum vi , vt nulli facile pontes his in angu
ftiis queant fuperinftrui. Ex his facile eft ad colligendum , prifco-
rum virtuti Romanorum fortiffima quæque cedere debuiffe. Eodem
ponte , biennio vix celerius exſtructo , transduxit TRAIANVS exer-
citum , profligatoque Decebalo , regiam eius diripuit , grandi the.
fauro , quem Decebalus in fluuio Sergetia occultauerat , potitus.
Eapropter , perturbatus Decebalus , toxico fibi mortem confciuit.

1ཀ Traianus autem peracta tam infigni Dacorum clade , pontem vicif-

fim ( f) disiecit , vti Xiphilinus tradit. Alii ab HADRIANO , fucef-
fore Traiani , disiectum fcribunt , vel quod honorem tantum Tra-
iano inuiderit , ( erat enim homo inuidus ) vel ideo , vt ne Seruia,
TARTH hodie Bulgaria , feu Myfia fuperior , aliæque trans Danubium , a
431
at Romanis occupatæ prouinciæ , a Dacis opprimerentur , Romanæ-
que legiones deturbarentur. Sed reftauratum viciffim a IvSTINO
J
imperatore , quadringentis annis poftea , vult PROCOPIVS . BON-
FINIVS & LAZIVS , fua ætate adhuc aliquas pontis reliquias exftitiffe
fcribunt : quemadmodum & in mappis Pannoniæ hodiernis , Da-
nubio ad Seuerinum , aliis Seuerianum , feu Sebaftum , aut Sebacium ,
‫נרו‬
vrbem , a Geographis verba hæc , cum fignis nonnullis adponun-
tur : Pontis Traiani veftigia. Vtrum vero rudera hæc hodieque
ase
illic vifantur , nec ex hiftoricis recentioribus , nec ex peregrinato-
ribus hucdum difcere potui. (g ) TRAIANVS poftea victoria potitus,
in Daciam Romanas deduxit colonias ; quarum reliquiæ in Vala-
chis Tranfiluanis , adhuc fuperfunt : quippe , qui Romani oris qua-
RAE lemcunque fpeciem adhuc (h) referunt , licet corruptam.

§. XIII .

Vcunt autem Valachi ortum a FLACCO , Romano præfide , a origo Tran-

D quo tota poſt regio Valachia dicta fuit. Ex eo enim tem- filuanorum
Valachoru.
pore , quo prouinciæ Flaccus præfedit , quæ a Danubio , víque in
Scytbiam extenfa erat , nouimus indubitato , Flacciam vocatam fuif-
le, fe , neque aliunde , quam a linguæ corruptione, Valachia poftea no-
men accepiffe. Nam non mores tantum , & ftatuta Romanorum
Iiiii 2 Va-

f) Minime ! fub HADRIANO difturbatas pontis partes fuperiores , idem XI-

PHILINVS fcribit. quod monendum erat , ne filentium noftrum , errori Fröli
chiano videretur patrocinari , quem ipfe recantauit .
g) Noftra ætate, demonftrauit ea MARSIGLIVS , in Oper. Danubiali, loco nunc
citato. Vide præterea, quæ de ponte hoc erudite disquirit , IVSTVS LIPSIVS Lib .
III. de Magnitudine Romana , Cap . XIII.
h) Meminit Lingua Valachica TOPPELTINVS , Originum Tranfilvan. Cap .
IX. p. 71. Et TRÖSTERVS paffim .
400 Dauidis Frolichii

Valacbi , fed , vt dictum eft , voces etiam retinent , quæ latini

fermonis funt vernacula . Proinde funt , qui Valochos , & Vala-
chos eosdem effe putant , cum Volfcis , Latii olim incolis, Sed
non eſt , cur tam follicite in notionis originem inquiramus , quum
vel a Wablen , vel Welfchen (g) Germanorum , opportune pof-
fit deriuari. Alioquin ex hiftoricis conftat , ANTONIVM Pium Imp.
rebelles Dacos , anno CLIV. poſt natum feruatorem , feliciter re-
preffiffe.
§. XIV .
Quomodo
Daci Aqui- Apfu temporum , Dacorum nomen , in Germaniam quoque per-
•lone verfus tigit. Enim vero , occupatis infulis feptentrionalibus , diu
procefferint? de poffeffione , cum indigenis , decertarunt , cum Sueuis in pri-
mis , quorum pars haud poftrema Iulii , & Augufti temporibus, par-
tim in maritima loca , vbi iam Pomerania eft ; partim ad Rhenum ,
conceffit. Immo , & inter fe diuifi eoufque diffidebant , dum Da-
ci & Dani , occupata prifcorum Cimbrorum Cherfonefo , cui hodie
Daniæ & Iutlandia, nomen , famam incolarum veterum deleuiſſent,
Gothis interim , adiacentes infulas , magnamque partem Suedia in-
tercipientibus. Manferunt tamen Sueuorum antiquiorum nonnulli,
iisdem iftis regionibus , a quibus nomen Suecicum manauit.

§. XV.

'Rant hi feptemtrionales Gothi , vti antea dictum eft , Dacorum

Difcrimen E
Oftrogotbo- ad Pontum in Afia , accolæ , qui apud Danos , & Suedos po-
rum, Vi- ftea in Oftrogothos , & Vifigotbos , diftinguebantur. Eodem hoc
gothorum nomine & illi Gothi , qui in patria manferunt , diftincti , ingentem
vtrique con- famam , rebus præclare geftis , meruerunt , Oftrogothis nempe in
federint ? Pannonia , in Hifpania Vifigothis , conftituto imperio , immo & in

Aquitania , & Gallia Narbonenfi, aliquantifper dominantibus.

§. XVI.
Quinam po-
puli inter
& Ala-
Gothos an. ni item , & Rugi , Ofi , atque Heruli , Myfique , accenfentur.
tiquitus nu- Germanico hi ore loquebantur , & Pannoniam diuerfimode inhabi-
'
meratifint tabant. Habebant res fuas , in Pannonia multoties , & Galli , cum
modo
Pannoniam Boiis , Senonibus , Cimbris , Brennis , & Longobardis , item, Fran-
inbabita- ci Saxones , Germanica ciuitatis omnes ; donec , partim ab hoſti-
rint
bus vi expulfi , partim fponte egreffi , primum finitimas regiones
Germania , & Italiam , deinde remotiores , Galliam puta , Hifpa
niam , & Africam , infeftis armis adorti , illic fedes pofuerunt.
Quomodo id factum fit , breuitatis cauffa præterimus , inftituti no-
ftri memores , cuius non eft , talibus hic immorari, Sunt , qui

præcipua quæuis , luculenter adfignarunt , in primis PEVCERVS , Vbi

non

i) Omnium optime a Slauico Wlach , quod Italum notat , hoc , quid-

quid eft nominis , deriuaueris ; fiue gentem exiftimes , fiue regionem . Ita ve-
ro , fequiore tempore , a lazygibus Metanaftis cis Tibifcum colentibus , adpellatos
fuiffe credo .
 Nag

Prodromus Chronici Hungar .

24

401
2

non plane nil reperias. Plura occurrunt in MÜNSTERI Cofmogra

phia, editionis recentioris , quæ correctior eft , & auctior. Hacte-
S
nus itaque oftendere , Lectori Beneuolo , connitebamur , tum ex
veris quibusdam præfumtionibus , e diuinioribus litteris depromtis ,
tum ex folidis hiftoricorum , fide digniffimorum , teftimoniis , qui-
nam primi , iidemque antiquiffimi Germani in Pannonia , eorum-
que maxime , qui in Tranfiluania , Hungaria , Scepulio , Germani-
ca loquuntur , maiores fuerint , & propagatores : vnde item , &
quibus temporibus , ad has oras peruenerint? Nunc porro , in-
dicandum fuerit ; qui regionis huius primi , ante memoratos Getas ,
feu Germanos prifcos , incolæ ? qualesue populi , fub , & poft Go-
12 thorum æuum , heic imperarint ? vnde item Pannonia , & deinceps
Hungaria , adpellata ; & quam variis nominibus Hungarica gens
fuerit infignita ?
§. XVII .
Ommuni more receptum eft , vt , qui vel prædicare fuos
Quomodo
'gloriam abo-
vel commentari de eis , quod memoria pofteritatis dignum riginum nõ-
eſt , conſtituunt ,
hi pene omnes , etiam doctiffimi quiuis , gen- nullifibi vin
dicent
Ja tem fuam autochtonem , nullaque ex extera natione , fed ex eo ,
quem incolit , loco , & patria , inde a primis , qui reuolui memo- -
ria poffunt , temporibus , prognatam aiant. quod in Græcis factita-
runt Athenienfes , & Thebani ; aborigines in Italia. Qui autem al-
tius fapuerunt , nefcio , qua ridicula antiquitatis affectione , ali-
quot millenis annis prius , quam mundus cœpiffet , fuiffe fuos fin-
dar
xerunt. Eodem crimine Arcadii , gooλves femet adpellabant ; de
em:
quibus nec tempus dicendi eft , nec locus. Atque fuperba æque ,
ge
litium ferace antiquitatis æftimatione, poffet etiam prima Pannonio-
my
rum origo , non fecus ac aliorum , idque fundamento forfitan fo-

lidiori , aufpicaciorique opera , inde a retrufiffimis temporibus ar-

ceffi : tametfi haud negauerimus , fubinde extitiffe , qui ſe iis , ri-
tu inquilinorum , admifcuerint. Sed mittam nunc ifta , vt ne ve-
teri illi , de prærogatiua antiquitatis populorum diſceptationi , lo-
cum facere videar. Nam vt alios præteream , Ægyptiis certe , vi-
tio olim vertebatur , quod in negotio confimili , contra Iudæos ,
Phryges , & Scythas , difputantes , nouam procuderint Chronologiam ,
id quod ex IVSTINO , & HERODOTO ( k ) condifcas. Quin & Scy-
thas , a reliquis populis, cenforia virgula notatos fuiffe legas , quod
fe omnium terrarum orbis populorum, & antiquiffimos profiteren-
tur & optimos ; id fimul comminifcentes , fefe , cum primum mun.
dus ex chao digeſto , aut igne , aut aqua , conderetur , procreatos
fuiffe. Græci certe , peculiari erant fuperbia erga alias gentes ex-
teras. Quare , ipfis primam humani generis LAERTIVS adfcribit o-
Kkkkk rigi-

k) EVTERPE , cap . II. p . 89. vbi tamen Egyptii , antiquitatis palmam , ridi-
culo adducti experimento, Phrygiis concedunt. Sed apud IVSTINVM , ex ea con-
certatione , Scythæ fuperiores fere abeunt.

Decad. I. Monumentum IX.

 Dauidis Frölichii.
402
riginem. Itaque, gentes reliquas , contemtim , barbaros adpellabant,
hoc eft , feros & intractabiles , iuxta fermonem Ebræum, ( 1 ) be-
ſtiisque haud abfimiles ; tametfi aliam STRABO ( * ) voci illi origi
nem , a dura , & inculta lingua , conciliet. Ex iisdem Græcis , A-

thenienſes , pari in vicinas gentes contemtu , multa Arcadios , Argi-

uos , atque Thebanos contumelia adficiebant ; ipfi , ab his, æqua vi-
ciffim , vt fieri folet , deſpicatus talione , repetiti, Enim vero, cum
Athenienfes fe nullo ex alio loco , quam in quo degerent , ortos ,
adeoque autochthones effe gloriarentur, eo moti Arcades, natales fuos
ipfo cælo , lunaque antiquiores referebant. Quapropter , hos co-
gnati ipforum , vti aiunt , Cetei , fiue Latini , in Italia imitantes

Aborigines adfectant nominari. Nam quod ad ipforum ſpectat co-

⚫gnationem , Latini , auctore Suida , a Ceteis orti , aliud nomen , a
Latio regione , acceperunt ; Cereis interim & Arcadibus , vtrisque
a Cethim , natales fuos deriuantibus . Sed abrumpamus heic filum ,
vt ineptæ opiniones , eo præpediantur facilius , in primis veterum
Philofophorum , qui Aubano tefte , homines & beftias , in meridiona
libus prouinciis , in Ægypto , & Ethiopia , primo omnium ortos
fabulantur. Qua opinione , ductus forte Diodorus quoque , Æthio-
pes,antiquitate aliis omnibus populis anteponit. Cauendum etiam
ne recoctis rurfus BEKOSI , fuppofititii illius , aliorumque id genus
fabulis , alia vetuftiora certioraque fundamenta facrarum littera-
rum poftponantur. At iufto forte plus, narrationi huic indulfimus,

§. XVIII .

Quando & Vidquid horum fit , quæ de veterum difceptationibus adtuli-

a que Hun.
Q mus , vero tamen fimile eft , funtque plures , qui adferant,
garia ante ex fcriptoribus , in primis LAZIVS , & BERTIVS , Pannoniam , poſt di-
Scgtbarum
aduentum luuium mox inhabitatam , primos omnium incolas Panos , fiue Pan-
inbabitata, nonios habuiffe. BOISSARDVS ( m ) Pannonem , filium lapheti, annis
& undefit CLV. poft diluuium , primum ante alios , heic confidentem , Panno-
Pannonia
xominata ? nia nomen dediffe arbitratur. Alii , pro filio Moefi , Semique pro
nepote habent Pannonem. Primum etiam regem prouinciæ Panno-
nem vocatum volunt , BEROSVS , PTOLEMAEVS , DION , & METHO-
DIVS . BONFINIVS , & HIERON, ORTELIVS , aliique Pannoniam , non tam
a primo domino , quam a monte Pannonio dictam putant ; qui in-
ter Dotim , feu Tatam , & inter Iaurinum fitus , D. Martini Epiſco-
pi , natione Pannonii , templo , quod in vertice oftendit , nobilita-
tus eft. A Paone, filio Endimionis, qui Græcorum ducem agebat in
Macedonia , partum id nominis , tradit Herodotus , & Paufanias.
Cui

1 ) Ita CHRISTIANVS BECMANVS , in Originibus Linguæ Latinæ , in voce Bar-

barus, p. 287. fequen.
Lib. I. 14.
m) In Hiftoria Chronologica Pannoniæ, p. 1. quam THEODORYS de BRY
Tabula Chorographica , & iconibus , illuftratam euulgauit , Francofurti , Anno
MDXCVI. for. quadrip. Iterabatur editio inibi , A. MDCVIII .
n) Alij
 Prodromus Chronici Hungar:
403
Cui vltimæ opinioni : quippe , nec LAZIO , nec BERTIO contrariæ ,
adftipulor & ipfe ego. (n)
§ XIX .
Omen Pæon , vti ex HOMERO , EVRIPIDE , THVCYDIDEque di- Vetus Pan-
Are noniorum ,
Non fcimus , antiquiffimum , Græcis luctatorem ftrenuum , & qui & gens,
a
pugnas ardeat , fignificat. Quodfi vocabulum id Græcum eft , haud lingua Gra-
difficile erit ad colligendum , linguam Pannoniorum Gracanicam (0) canica ex
quadantenus fuiffe , ipfosque a Græcis propagatos , ripas primumparte fuit.
sta
Strymonis , Macedoniæ finitimas , infediffe ; quippe quas , iam TнV-
CYDIDIS ætate incoluerunt. Poftea , vbi a Strimone fenfim paulla-
timque recedentes : Poconii , Danubio adpropinquarunt , vocata eſt
tat
regio , quem occuparunt , Pannonia , nomine priori paullum im-
mutato. A Græcis his populis, & Belgradum nomen indeptum , dum
Alba-Græca nominatur. Albam- luliam vero, Tranfiluanorum metro-

polim , & Albam- Regalem BONFINIVS (p) a Leucis , feu Albanis, Græ-
Tetek
cis nempe , qui a Scytbis orti, Afiam incoluerunt , deriuat. Quemad-
modum alii etiam Graci , Pannonia ciues dederunt ; vti AGRIANI
nor
I qui Agriam reliquerunt , & Baftarna Macedones , temporibus ALE-
ཀ༔ ། XANDRI M. & hoc mortuo , Gallo- Græci , qui ex Gallis ( feu Galla-
tis , aliter Celtis , quorum nomine omnes illæ nationes veniebant
B

id gen
quæ ea loca , vbi nunc Galli , & Germani degunt , incolebant ) &
1 litz ex Græcis , mixtum quoddam populi genus , exftiterunt. Nimi.
dulf
rum , poftquam eiectis ex Italia Brenno , & Camillo , horum popu-
lares Galate , templum Delphicum Apollinis expilaffent , idoli
quod fpoliauerant , furore , in varias regiones difperfi , pars cum
Brenno in Afiam tranfiit , pars in Pannoniam , verfus iftrum cum tri-
bus ad buno Bathanacio , vti LIVIVS & ATHENAEVS memorant. Inde no-
i adler men Batbienfis Comitatus fortitus eft. Miftis ita , ex Græco Gallis ,
pol. feu Gallatis , lingua quoque mifta fuit , aliis Grace , aliis Germanice
Givef Kkkkk 2
loquen-

n) Alii Pannoniam , dictam a pannis volunt ; quod Pannones veftes gere

Pa
rent ex variis pannis confutas ac variegatas. Vid . CASAVBONVM , ad SuetoniiAv.
que GVSTVм Cap . XXI. quod ille ex DIONIS CASSII Lib. Hift . XLVX. haufit : cuius
PA locum fuum fecit LAZIVS , de Migrat. Gentium , ad Lib. IV. p . 12 . Neque filen

VETE di funt , qui a pane repetunt Pannoniorum vocabulum ; quod panofa eorum re-
002 gio fuerit. Sed aliter Dio : bordeum , inquit , folum & milium edunt , fimiliter
& bibunt. loco citato ; ergo, panis inops fuit regio . quod hodie aliter fe habet.
o) Aliter VELLEIVS PATERCVLVS , Hift. Rom. Lib. II . Cap . CX . 5. p. 530. Le-
quen. In omnibus Pannoniis, non difciplinæ tantum ; fed linguæ quoque notitia Roma-
næ , plerisque etiam litterarum vfus. Quod Lazivs , dicto loco, de vniuerfæ gentis
ehr fermone interpretatur ; & cum eo SCHÖNLEBEN , Annalium Carnioliæ Antiqua
Parte III. p. 135. ad An . CHRISTI VII. Ego crediderim , in prouinciales cum
primum fubacti fuiffent Pannonii , lingua vti eos cœpiffe Romana ; fiue com-
merciorum neceffitudine ; fiue dominorum imperio . Nam, vti obferuat CVR-
CS TIVS , Lib. VI. Cap. X. 23. Solet natiuus ille fermo commercio aliarum gen-
TO
tium exolefcere; & tam victoribus, quam viêtis, peregrina lingua difcenda eft. Quid
fi coniectationem nonnullorum fequamur , & Illyricum , quod poftea Slauicum
ea
f dictum eft , idioma Pannonis fuiffe , pronunciauerimus ? PANNON enim
de
lingua , idem eft , quam Pan on , hoc eft : Dominus ipfe , feu autocrator ; &
Pannonii : forte Pani oni , quali : rerum domini.
p) Nugatur hic , ficuti fexcenties alibi , audax coniectator BONFINIVS,
404 Dauidis Frölichii.

loquentibus. Sic & Gallata , ad quos epiftolam dedit PAVLLVS ,

Germanica diale& o vtebantur poft tempora Apoftolorum. Inde eſt ,
quod in lingua Germanorum Græcas quoque nonnullas voces ob-
ferues , vti funt : buga , thier ; avoσïív , küſſen ; µilà , mit ; “
¡µálov ,
bembd ; yñ , gaw ; exgo's , ächter; μύλη
van ,, mübl ; Xenios , Schädlich,
Xu Xuos , licht ; dgyo's , arg; paulos , faul. Ex Graco fermone proma-
narunt etiam : Burg , Bach , Magd , Schaff, Spade , Plette , Kopff,
Leiter , Maus , Carn. Item : lallen , fallen , liegen , fitzen , lin-
dern , fieden, brennen , reiffen , rathen , irren , wollen , Schlemmen,
Kürifs anlegen, & his fimilia plura.
Qui &qua. § . XX .
les populi pe
regrini ,pra. Ræter Paones, (q) feu Pannonios , ex Græcia profectos , nullus
ter Faones
dubito , quin alii quoque populi , regionem hanc infederint :
in
son,eder int, quemadmodum ex nonnullis in Hungaria repertis , & litteris Ebrais
Pannonia
quorum pri.infcriptis monumentis , forte non ab re , coniectat LAZIVS ; (r)
i Iudai - terras has Ebrais , ante ( s ) & poft diluuium , haud caruifle . Pla-
rant , ·
& IS.
cet & PHILIPPO MELANCHTONI , Gothos , & alios populos , cum
raelita ; de-
inde Roma in Pannoniam , & Germaniam migraffent , Ifraelitis permiftos, ad-
ni ; tum ueniffe. Diffipatis namque tribubus decem , multi Ifraelitarum in
Vindi &
Afiam ( t ) minorem ingreffi , Gothicis fe nationibus adiunxerunt.
Slaui,a qui.
bus Slauio. Atque ita numinis prouidentia factum eft , vt diuinæ lucis notitia,
riginem fu gentibus quoque nonnullis illuxerit, Quare fcribit HERODOTVS ,
am velint
deducere ; fe in Colchide , quam Cimbri olim incoluerant , circumcifionis mo-
poftBulgari; rem reperiffe. Ceterum , Iudai , iam ante natum CHRISTVM , Ger-
bine Siculi maniam , Pannoniamque inhabitabant. Conftat etiam Venetias , &
inde Hunni
aquibus or- Italiam peragrantibus , Iudæos ex Media , Turcia , & Conftantino-
tus & no. poli eo delatos , Germanica callere , & fermocinari. Quod ad Ro-
menHungamanos adtinet , hi confule Lentulo , primum regione hac , bello po-
rorum;fabu-
la item de titi funt. Inter Romanas prouincias, adferuit eam AVGVSTVS Impe-

origine Hun rator. TIBERIVS autem Auftriam , Styriam , lacum Peifonem , & Ba-
garorum latonem , nec non Schimeg , Romanæ fubiecit ditioni. CLAVDIVS
denig, Aua
res.Siculorü Caefar , fuperiorem Hungariam , vltra Pofonium , vfque ad Colof-
primiparen fos , Colocfam vocant , perdomuit. Daciam fubiecit TRAIANVS ,
zes.
quam hodie Tranfiluaniam , & Valachiam vocamus. Reliquas par-
deper-

q) Non funt Pæones , & Pannonii iidem. Aduertit errorem Dio , loco lau-
dato : Quidam Græcorum errore , & ignorantia duci , inquit , Pannonios , Pæo-
nas adpellabant. Vetus quidem hæc nominatio eft : attamen non ibi , fed in Rho-
done & Macedonia tum habitarunt , quæ protenditur noftris temporibus ad mare
vfque. Quapropter , ego hos quidem Paonas , illos vero Pannonios , adpella-
rim. quod difcrimen tenendum eft.
r) Fecit id omnino fine Libri I. de M. G. fed fucceffu plane nullo : recentio-
ra enim funt ea monumenta , quam quæ poffint canam illam antiquitatem euincere.
s) Infeliceter hæc dicuntur ; Hebræorum enim gens & vocabulum, ignora-
batur ante diluuium , ex patre demum EBERO profecta. Videatur BOCHARDVS

Geographia Sacra , Lib . IV. Cap . XXXVIII . p . 318. lin. 26.

t) Malim dicere : inAfiam feptentrionalem fparfos, & Scythis commixtos fuif-
fe , actos in captiuitatem Ifraelitas. Certe in Lingua Hungarica , quam a Hun-
no Scythis accepimus , infunt locupletes vocabulorum Hebraicorum reliquiæ
quod alibi docebimus , peculiari fchediafmate : De Lingue Hungarice Indole O-
rientali ; Mifcellaneis Berolinenfibus , quæ Soc. Scientiar. Regia edit , inferendo ,
 Prodromus Chronici Hungar.
405
tes , ab ANTONIO , & aliis Imperatoribus Romanis occupatas , &
deperditas , recenfebimus iufto ordine , in Chronologia noftra. Sar

mata , alias Heneti , mox Slaui , Slauini , mox Vendi , & Vindi di-
ci , Pannoniam , imperante ANTONIO CARACALLA, primum adorti ,
ac CL. annis poftea , anno nempe XI . imperii VALENTINIANI , in-
depti funt. qui , licet fæpe eiecti a Romanis , tamen iterum reduces,
Illyricum , Dalmatiamque , & ex his enatam Slauoniam , polt tempo-
ra IVSTINIANI ; imperante vero LEONE , & MAVRITIO Rafciam
Boſniam , Seruiam , Carniam , Croatiam , & alias Pannonia pro-
uincias , occuparunt, HERACLII autem temporibus , complures

ipforum in occidentem , & feptentrionem ducti , obfederunt ima

Carpathi , mixtique , partim Germanis , hinc & illinc in oppidis
metallicis , vicisque Scepufienfibus , nec non in Comitatibus , Saro-
2. fienfi , Gomorienfi , Liptouienfi , Aruenfi , Thuroczienfi , & Thren-
cfinienfi , reliquerunt pofteritatem ; partim progreffi vlterius , Po-
loniam , Morauiam , Silefiam , Bohemiam , aliosque finitimos tra-
tus Germaniæ , ad mare vfque Balticum ,
& interceperunt ; dum ab

HENRICO LEONE , & huius fuccefforibus , ex iisdem locis mariti-

mis , viciffim eiicerentur. In eo quidem funt , Slaui , Vindi , Mo-
nifer raui , & Bohemi , vt ortus fui antiquitatem demonftrent , ex di-
S not plomate , quod ab ALEXANDRO M. vna cum regionibus , inter Aqui-
RODO lonem & Auftrum, ad Italiam vfque protenfis , ob nauatam fibi præ-
fock: clare operam , accepiffent ; fed , commentitium effe diploma illud,
VM ex eo patet , quod nomen Slauorum , Græcis & Latinis ignotum
adhuc , IVSTINIANI primum temporibus , annis plus quam mille
1
poſt Alexandrum increbuerit ; vti CROMERVS ( u ) oftendit , refu-
tata contraria falfa opinione. Bulgari venerunt in Pannoniam ,
ell imperante ferme IVSTINO , confidentesque ad Sauum , & Danu-
sla bium , víque huc Turcis fubiecti , illic degunt. Hi , & inter Sla-
nos erant , & Sarmatas : quippe , quorum ore loquuntur. Mul

A tum cum his certaminum Romanis Imperatoribus interceffit. Si-

C culi ,( x ) Hunnorum reliquiæ , a Scythis orti , poftquam annis
JAT ter centenis Pannoniam , auctore IOANNE PISTORIO , incoluiffent ,

Jas translatis in Tranfiluaniam fedibus , vfque huc degunt ibidem , no-

bilium priuilegiis gaudentes. RANZANVS CICVLVS, deriuare eos vult
ex Sicilia , quafi vero Siculorum legio , fub ATTILA militans , ele-

tis in Pannonia fedibus , mores , & fermonem prouinciæ receperit.

&
Vereor tamen , ne Ranzanus , affectu abreptus , maiores fuos a Si-
culis , gente Italia humaniore , moratioreque , quam a Scythis bar-
baris , deducere maluerit. HVNNI , a quibus Hungari , & Pannonia

inferior , Hungaria dicta eſt , habitarunt olim in Scythia Afiatica

LIIII: ad

u) De Rebus Polon. Lib. I. cap. XV . p . 16. initio.

OCHE x) De Siculis legi meretur STEPHANVS ZAMOSIVS , in Analectis Daciæ lapi-
dibus Cap . III. p . 12. auerfa , fequ. Errat FROLICHIVs nimium , quando RANZA-
xtos NVM, Ciculum facit Tranfilvania. Siculus namque fuit , adMATTHIAM Coruinum le-
gatus. Crimen itaque non aliud commifit RANZANVS , quam quod Ciculos , fi
ueSzékelios ciues fuos fecerit.
Decadis I. Monumentum IX.
 dis chii
406 Daui Fröli

ad paludem Mæoticam , trans Tanaim , quem Don vocant hodie.

Poftquam autem , ex tergorum , & pellium venundatione , vici-
nas adamauiffent regiones , perofi patriæ fterilitatem , & copiam
populi , collectisque decies centenis millibus virum , vna cum vxo-
ribus , & liberis , pecoribusque , & tota fupellectile , trans palu-
dem Maoticam , in Scythiam Europaam , fub VALENTE Imperatore,
tranfiuerunt. Illinc exturbatis Gothis , duce Bela , haud longe
Fabula eft ,
poft maioribus cum copiis , Pannoniam ingreſſi ſunt.
quod narratur a IORNANDE , THVROZIO , BONFINIO , aliispue pri-
fcis fcriptoribus , Hunnos , ex Alraunis , feu fagis , quas ob artem
veneficam , caftris expulerit Filimerus , Gothorum rex , ortos pro-
pagatosque effe : & cum temporis lapfu inualuiffent , ductu ceruæ,
trans Maotim lacum , in Scythiam Europaam , commigraffe , Pan-
noniamque pro equo , capiftro , & ephippio , quæ nomine ducis
Arpad, pro vna lagena aquæ danubialis , vola terræ , & graminis
manipulo, SVATOPLVGO duci obtulerant , intercipiffe. (y) LAZIVS
ait , eos duce Balambero in Daciam tranfiuiffe , qui imperante Mar-
TIANO , primum in Pannoniam , traiecto Tibifco perueniens , præ-
eunte ATTILA , Romana præfidia , caftris eięcerit profligaritque. Vn-
denam Auares accefferint in Pannoniam , in ſcriptoribus nil repe-

rias. Sunt , qui Hunnos eos fuiffe tradant , qui MAVRITIO impe
rante , cum Scythico illo Balocalabra , fraudulenter Hunnis , in
Pannonia immifto , & iterum in prifcam patriam ipforum profu-
go , altera vice in Pannoniam fint ingreffi , Siculis deinceqs propa-
gandis dediffe originem.
§. XXI.
Hungarici
nominis ety [On plane nulli , Auares Hunnorum vicinos fuiffe tradunt
Nor
mologia. qui , ex regione vltra Mofcouiam , lubra , feu Iugoria ei no-
men eft , imperante IVSTINO , primum egreffi & innotefcentes ,
Hunnis , polt ATTILAE mortem centum annis , viciffim Gothos ad-
ortis , & regionem ipforum occupantibus , fe adiunxerint , Thra
ciamque vniuerfam , cum finitimis prouinciis , non fecus , ac Hun◄
gariam, infederint : atque eo tempore primum , nomen Hungaro-
rum , quafi ex nomine Hunni & Iubra concretum , innotuiffe. Pɛ-
TRVS PETRAEVS : ( z ) Ruffia ducatus Iugorfchis , inquit , diffidet ab
vrbe Mofcouia, milliaria ter centum , & quinquaginta , verfus fepten-
trionem , & orientem. Heic caftrum occurrit , cum ciuitate nomine

·
lugra. Ex bac regione putant Ruſſi , ortos , & egreffos Hungaros ,
primum accoluiffe lacum Mæotidem , deinde Danubium , circa quem
nunc Hungarorumfedes eft. Hinc gloriabùndi ( a ) Ruffi , talibus fe
dicunt populis fuiffe dominatos , a quibus tota Italia , Gallia , & Ger-
mania , vaftatafit. Hæc ille. Quidquid huius fit , certum tamen
eſt ,

y) Profeffa opera , fabulas , a veritate hiftorica difcriminauit FRANCISCVS FO-

RIS OTROKOCSI , in Originibus Hungaricis, Parte I. qui vel hoc nomine , lectio-
ne digniffimus eft .
z) In Hiſtoria Mofcouitica.
a) Idem PETRVM I. CSARVM fæpe iactitaffe , ex ciuibus noftris didici , qui-
bus id exprobabat identidem , cum in fuo comitatu verfarentur.
 Prodromus Chronici Hungar. 407

eft , Hunnorum nomen non venire a patria : quippe nufquam re-

gionem , feu in Ruffia , feu in Scythia , feu in quibusuis Afiæ , &
Europæ locis repereris , quæ Hunnia nominetur. Etfi eft in Tran-

filuania geminus locus , alter in Hungariæ , in Valachiæ finibus al-

ter , quem Hungari Hunyad adpellant : tamen a neutro poteſt no-
men eorum deduci. Quare , malunt hiſtorici , vel vocari eos ab
Hunn , duce ipforum , & principe haud poftremo , vel ab Hun-
na , Croatiæ fluuio , ad quem primum , quum veniffent , confe-
derant. Neutrum tamen horum probari indubitato poteſt.
§. XXII .
Vnde Hun
Prifcis Hunnis lingua difcrepant Hungari (b) hodierni , acce.
A part bodier-
duntque magis Auaris, a quibus & mores acceperunt. Lazivs ni prouene
Hungaros hodiernos , pofteros effe autumat Magyarorum : quippe rint , &
LA

ad quos proximi , tefte etiam IORNANDE , habitarint trans Tanaim , binam pri
mi Hungari
Accedit , quod ab OTTONE I. proftrati fint , deletique prifci Hun-
gari , qui ARNOLPHI , LVDOVICI IV. HENRICI & OTTONIS I. tem-
4
poribus, laceffiuerant Germaniam , Galliam & Burgundiam. Tene-
02
bant autem Hungari , & Auares , Pannoniam , vfque ad CAROLI M.
[:
imperium , quo Auftria primum , diremta ab Hungaria eſt.
§ XXIII .
Omina (c) prifcorum Hungarorum , multa nimium funt , & Qua varia
Ginufitata
Nomi
perplexa. A ZOSIMO vocantur , Hunno- Vngari , Scythe re- nomina Un-
gii , & Az régi Magyarok. Nomades , Cimbri , & Cimmerii a PRO- gari olim ac
ceperint ?
COPIO. A NICEPHORO , Nebri. Aviri a IORNANDE . A CALLISTE ,
Vdir , Var , Saberi , Cunni , Sogor , Sorosgi. Attacori , & Thyri
a PLINIO. Ab ORTELLIO , & IORNANDE , Acatziri , Hunni , Ma-
gores , Acatiri , Agaziri. Thynni ab HERMOLAO BARBARO. Thun-
ni a VADIANO . A PTOLOMAEO Chuni. Turci , non quidem ho-
dierni a PLINIO , HERM. BARBARO , & ORTELLIO. Cotriguri , PRO-
-$
COPIO Contrognori , Vvitiguri , Cattiguri , Eutafæli , Hugorva , Hun-
gari , Hunnigari , Vltizuri , Aulziagri , Alziagri , Viziagri , Bur-
gundi ab AGATHIA , PROCOPIO , LAZIO , & IORNANDE Vgri a
POMPONIO LAETO , & AVENTINO. Saraguri , Vrogi , Hunogari ab
AVENTINO, Vizinguri , Argifciri , Bitugores , Bitugores , Bardores ,
Sacromantifii , Fofatifii , Lumbardi a IORNANDE. Abiri , Avares ,
Adueni a ROMANIS. Orarchonita a TVRCIS . Magyari a THVROZIO .
Hæc nomina , Hungaris , non Hunni vernaculi ; fed exteri popu-
li , & fcriptores adtribuerunt. Que variatio , & nominum diuer-
fitas , ita perplexos reddit fæpius fcriptores , vt quo fe inter Hunga-
ros vertere debeant , non difpiciant , neque poffint fefe , nifi mul-
tum operæ , ftudiique adhibeant , extricare,

LI111 2 §. XXIV.

b) Non eft ita , Vir bone ! quod ad PRISCI RHETORIS , Attilam , non vno
argumento docebimus.
c) Non funt hæc vniuerfæ gentis ; fed tribuum nomina. Ergo , neque, feu
poffunt , feu debent fingula toti nationi adtribui. Nam , Auiri, Attcori
Acatziri , Acatiri , iidem fane exiftimandi funt , feipfos ita adpellantes ; a fuis
præfectis , quafi hodie diceres : Acat- Uré, Cotrig- Uré &c. quemadmodum no-
ftri folent refpondere, fi interrogentur : Ki katonája vagy ? Csák- Uré ,Forgách- Urk.
408 Dauidis Frölichii Prodromus Chronici Hungar .

§. XXIV .
Emolumen-
X his omnibus , quæ narrauimus , vbertim poteft colligi , quam
tum , ex per- variis mutationibus obnoxia fuerit Pannonia. Scilicet , vo-
illa
gentium mi. lubili fortunæ lufui , & verfatili globo fimilis fuit : quippe quæ,
gratione,& aliis alios femper exturbantibus , mox huic , mox alteri turbæ exhi-
remigratio- buit diuerforium. quod dubio procul primum contigit Ebrais , If
ne inPanno-
niam. raelitis , & Iudæis ; deinde Græcis , & in his Pæonibus , Albanis , A-
grianis , Baftarnis , & Galatis. Ex Germanis erant Geta , Gothi
Gepida , Thyffagetba , Gothini , Gothones , Oftrogothi , fiue Oftgothi,
Veftrogothi , fiue Veft- & Vifigothi , Daci , feu Dai , Dani , Daui ,
Alani , Arii , Vandali , Butgundiones , Cimbri , vel Cimmerii , Lon-.
gobardi , Rugi , Ofi , Heruli , Myfi , Galli , Celta , Boii , Senones ,
Franci , Saffones. Sequebantur Itali , in primis Romani , & Vala-
chi. Ex Sarmatis erant : Heneti , Vendi , Vindi , Slaui , Illyrici ,
Dalmata , Bulgari , Rafcii , Bofnici , Croata. Denique ex Scythis,
Ciculi , Germanis Zekler , Hunni , Auares , Hungari. Hi , præter
alios , regionem hanc, & occuparunt, & tenent quadam parte adhuc.
Proinde , æquum eft , vt egreffus , ingreffusque populorum in
Pannoniam , migrationesque , & peregrinationes earum , feria pen.
fitatione metientes , inconftantiam rerum humanarum , vanita .

temque , nobis exinde cordi fumamus , paremusque omnes animi

ingeniique vires noftras , ad quasuis conuerfiones , eo fortius ex-

cipiendas , conftantiusque & patientius tolerandas ; præcipue, cum

nonnifi peregrinatio fit vita humana , in qua non ciuitas , non lo-
cus vllus ftabilis fit . quin potius , ciuitas noftra , in cælis eft, quor-
fum , vt connitamur , par eft , habitaturi apud Devм , & omnes
Sanctos in perpetuum .

Appendix Epiftolica ,
De

ORIGINIBVS HVNGARORVM ,
Ob materiæ fimilitudinem , ifthic adtexta.
.I.

V. CL. MATTHIA
MATTHIAE BELIO
S. P. D
THEOPHILVS SIGEFRIDVS BAYER.

WVm primum cognoui , qua in re Tibi mea ftudia accomodari velles ,

CVM fcripfi Gedanum , ad Kleinium , Secretarium Senatus , rerum talium
perquam curiofiffimum virum , & amantiffimum mei , mifique ad eum E-
piftolam tuam , vt ex ea confirmaretur , publico vfui fore , fi operam in
negotium hoc contuliffet. Refponfum tuli , plenum amicitiæ , fed rei inane.
Quantumcunque enim , & ipfe, & per amicos , de Dacia Opitii quæfiuit , ni-
hil indagari potuit, Fortaffis autem , quod nunc nufpiam inuenitur , alicu-

bi in Pruffia latet. In quam rem , non definam admonere populares meos.

Hæc dudum ad te perfcripfiffem , nifi interea , maxima rerum mearum mu-
tatio , interceffiffet. Petropolin enim vocatus fum , vt in ea Societate , pro-
feffione antiquitatum perfungerer. Stipendium , ceteraque omnia , amplif
fima
 Appendix Epiftolica de Originibus Hungarorum. 409
fima deftinatafunt. quæ equidem minimi, (homo, nullius rei minus, quam pe-
cuniæ appetens ) facio , præ ea felicitate , qua fummorum virorum, qui eo-
dem, fere ex tota Europa vocati funt , collegio allectus fum. Summum au-
tem momentum, in eo negotio, confiliis meis adtulit ea cogitatio, quod ex
infperato diuinaque prouidentia , mihi conditio talis obuenit , de qua nun-
quam cogitaueram. Ita , cæleftis numinis imperium , mihi omnem reli-
quam deliberationem tollebat. Eo igitur , paucos poft dies proficifcar ,
cum coniuge, tribusque liberis, Horret animus , itineris moleftias, & im-

prouifa in futurum contemplans. Sed, fiducia mihi omnis in Deo eft pofita ,
cuius in manu , quid aliud eft genus humanum , quam pila , illic quietura ,
in quem miffa locum fuerit ; aut , fi ei fit vifum , perpetua, agitatione , hac
illac proturbanda ? Hæc tamen res , 1 & continuit me adhuc ab officio , quod
Tibi debeo , & adhuc retinet , quin Tecum , quod cupio , fuper quibus-
dam , conferam per litteras. Longe enim alia fententia mihi in quibusdam
eft , quam tibi effe intelligo , poffetque fieri , vt noftra diffenfio , compa-
ratis inter fe argumentorum momentis , aliquid conftitueret , quod in ea
parte hiftoriæ , adhuc incertum eft habitum. Vnum tantum adtingam ,

1: quod , vt opinor , in ea cauffa eft præcipuum. Quæritur inter nos : quæ-

nam gentes ftirpem fuam ad Scythas referant ? Inuenio igitur , Alanos , Litb
uanos , Verulos , feu Herulos , Fennos , Lapponas , Aeftios , Liciones , Pruf
fos , Scythici corporis , a maiorum ftirpe effe : at Sarmaras , Slauicas gen-
tes omnes ; Hungaros noftros , ( nam & ipfe patrem , auum , atauum Hun-
garos habui ) aliarum originum populos fuiffe. Et Scythas quidem, antiqui.
tus intra Viftulam & Volgam , coluiffe doceo ; vltra eos autem fluuios , nihil
fere Scythica ftirpis fuiffe , nifi Mallagetas ad Orxantum . Itaque , ad Valen
tem vfque , teſte Ammiano Marcellino , diligentiffimo eorum temporum &
motuum fcriptore , quidquid trans Volgam , Hunni obtinuere , id ne com-
merciis quidem cum Alanico , feu Scythico populo, mifcebatur. Fuere a Vol
ga vfque ad Sinas , ab antiquiffimis temporibus magna imperia , vt Hunno-
rum , fub Chaganis ; Chriftianorum , fub Vngchano , a quo Ioannis Presby-
teri fama ad nos peruenit , Gingifcanidum , ( notior ceteris ) & Tamerlanis
poftea. Si Bagaduri Chani hiftoria Tartarica , quam manufcriptam habeo,
ederetur a Stralebergio , tribuno militum inter Suecos , vt fe facturum rece
pit in litteris , quas ab eo accipi multa pars eius , immo & noftræ hi-
ftoriæ in fumma luce poneretur . Magna , inquam , ea imperia fue
re , e quibus Hunni profecti funt ; Sed Scythica originis non fuiffe , com-
pertum habeo. Quin immo , vehementer abhorreo , ab ea fententia , quæ
eft communis omnium , Hungaros noftros , ab Hunnis , aut , vt Græci fcripto-
res illorum temporum eos vocant , Turcis effe oriundos. LEIBNITIVs , in mifcel
laneis Berolinenfibus , ab Hungaris , iuxta Fennos colentibus , Hungaros de-
duxit , ex quo factum fit , vt multum Fennici fermonis Hungari adhuc reti
neant, quod Olaus , OLAI filius RVDBEQVIVS , non ita pridem, diligenter o-
ftendit. Hunnigaros, LEIBNITIVS e Iornande , & Gulielmo de Rubruquis co-
gnouerat. Sed Agathias , eosdem Hunnis accenfet, Prifcus quoque Rhetor , &
Menander Protector commemorant. A quibuscunque deriuem maiores
noftros , Scythæ nunquam fuerunt. Scythas , a Magogo prognatos dici pa-
tior, & pæne inuicto ratiocinio , oftendere poffum: Hungaros, ab eodem pro-
gnatos dici , non patiar . Amazones , Sarmaticæ fuerunt mulieres , non
Mmmmm
Scythia
410 Appendix Epiftolica
Scythica ; teftis eft luculentiffimus HERODOTVS. Parthi , Bactriani , Ameri

cana gentes , nihil commune cum Scythis habent, Scytifmus , de quo & Fa-
fi Siculi , nihil ad Hunnos , aut Hungaros ; vt neque dii , 'quos HERODOTVS
recenfet, Res a Scythis gefta , nihil ad Hungaros , nihil ad Sarmatas. Equi-
dem fcio , poſt Herodotum extitiffe , qui Scythicum nomen latius extende-
rent. quibus EPHORVS prælufit , cuius fragmentum Cofmas Aegyptius nobis
feruauit. Sed hi , per compendium , totas regiones , vno vocabulo com-

prehendebant , vt nos Afiam , Europam , Africam ; illi Scythas , Aetbyopias ,

Celtas. Nec nos tamen ideo omnes in Afia , aut Africa , gentes cognatas pu-
tamus : nec , qui ab EPHORO , Scythæ vocantur , idcirco vnus populus fue-
runt. Ex eo tamen errore manauit , vt in Eddicis fabulis , etiam Sueci , Scy-
this accenferentur. De his luculentius , fententiam meam , fi Tibi videbitur ,
explicabo. Nunc , inter publicam rerum mearum auctionem , quam facio ,
Nifi
vix fatis compos fum animi , ita in multas partes & curas diftrahor.
fcirem , quæ Tua effet humanitas , quantaque ex omnibus paginis eluceat
quantumque alios Tecum conferre cogitationes fuas fuper iis , concupiueris ,
longa vfus fuiffem excufationis præfatione . Quam nunc , tanto magis præ-
termittendam duxi , quanto maioris apud me Tua admirabilis virtus , cum
fumma doctrina coniuncta , æftimatur. Lædere mihi videor , Tuum illum
tum
fan& & leniffimum animum , fi quid fecus fufpicari me , deprecando
oftendam. Ita faciam potius , vt , fi commercia hæc inter nos frequenta-
buntur , integritatem , Tuæ æmulam , in me reperias. Scribes autem per

Marthium , optimum virum , quem multum faluere meo nomine iubebis ,

dum conftitutis Petropoli rebus meis , fignificabo , ad quem alium redire de-
beant litteræ. Vale Prid. Iduum Ianu, clɔ Iɔcc xxvi . Et Tu quoque Martbi
optime, fuauiffime , vale , meique memor efto , hominis tui obferuantiffimi .

II.
CLARISSIMO VIRO
THEOPHILO SIGEFRIDO BAYERO ,
9. P. D.
MATTHIAS BELIVS ,

Ecclefiaftes Pifonienfis , & Regiæ Societatis Scientia-

rum Berolinnenfis Collega.
Ehementer lætatus fum litteris TVIS , quas mihi Clariffimus Marthius,
vir TVI amantiffimus , reddidit : tum , quia habebant fignificationem,

amicitiæ, fimplicis illius , & alienæ a fuco ; tum , quia petitione mea hone-
Ita , & relata ad egregium publicum , prouocatæ ; abs TE vero , ea tempe-
Itate profectæ erant , qua quidem de dandis litteris cogitare , difficile fuit ,
ac fere impeditum. Et primo quidem omnium , TIBI gratulor , mihi gau-
deo , optime Bayere ! quod non modo ftudia TVA , eum locum nacta fint ,
vbi commode fe queant explicare ; fed repererint etiam , ea præfidia , quæ
TVA virtus ex fe pridem meruit , boni autem omnes , TIBI , toto animo
deftinabant. Faxit Deus , vt hæc TIBI honorum & fortunarum acceffio ,
faufta fit , felix ac fortunata ! Poftea , illud fummi beneficii loco habeo
quod in Daciam OPITII antiquam , voluifti inquirere. Facile eftad coniicen-
dum manibus eam teneri auidis , ac forte inexorabilibus : facies tamen pre-
tium operæ , fi in cam , apud Prufſos TVOS , porro indagaueris ; ne , aut
peni-

1
 De Originibus Hungarorum. 411

penitus difpereat , aut in tenebris detineatur diutius : tametfi non credam ,

latere eam poffe , in ifta contentione popularium TVORVM , circa erude-
品酒

randa , cum prifca , tum recentia litterarum monumenta. In primis autem

probauit fe mihi, apertus ille animus TVVS , quem mihi , antiquitates ci-
uium meorum veftiganti , prolixe teftatus es. Præterquam enim , quod li-
bere promis , quid de Hungaricis Originibus , dubiis illis , & abftrulis ab ho-
minum memoria , fentias ; non poterat profecto miaor effe bonitas TVA ,
quam quod in partem difficillimæ indagationis , vltro ac lubens venias. Ita
eſt , multa in iſta hiftoriæ parte , dubia funt ; plura incerta ; omnium autem
plurima , fabulis contaminata : vt non omnino luferinius operam , fi elabo-
rauerimus quidpiam , ab iftis , quod dixi , neuis , fecretum , & in luce colla.
tum haud dubia. Vnicum eft, quod me a fpe melioris fucceffus propemo
dum deturbat , nimirum , fententiarum , quibus vterque fauemus , nimia ,
ac fere non concilianda diuerfitas . Nam , fi , quod fentio, dicere liceat , vi
1. deris mihi omnino, arctius Scythiam antiquam compingere , quam ea olim
diffundebatur. Vnde iftud confèquitur , vt & in admetiendis ei populis , iu
fto videare parcior , & ab recepta hiſtoricorum fententia , alienior. Scythiam
1 ego femper geminam credidi, Afiaticam & Europæam, idque , antiquiorum ſcri-
ptorum auctoritate adductus . Sui vtrique populi fuerant , ab HERODOTO ,
STRABONE ,
PTOLOMAEO , MELA , & PLINIO defcripti , & varie ii quidem
permixti : neque enim easdem conftanter fedes tenuerunt ; fed plerumque
tamen , referentes prifca originis indicia. Profecto , Alani , Heruli , Aefti ,
Liuones atque Pruffi , quos TV audacter Scythici corporis facis , omnium
28 confeffione, Germanica ciuitatis fuerunt , tametfi extra Germaniæ fines, cum
in Sarmathis , tum in Scythia , habitarint. Quis vero non videt ; male ex
fedibus populorum , de eorum originibus duci argumenta ? Igitur conceffe-
rim id equidem , habitaffe gentes eas , Sarmatiam & Scythiam Europeam
quin & Afiaticam ; fed vt credam , Scythica fuifle propaginis , in tanta hiſto-
riarum luce , nequeo a me impetrare, Porro , latiffime Sarmatarum , gen-
tem nomenque , tum per Europam , tum per Afiam , propagatum fuiffe re-
perio. Certe, Slauica gentes omnes, late longeque poftea fparfe, natales Sar-
matis debent. At vero , Hungarorum maiores , iis accenfere nequeo , cum
& lingua ab eis difcrepaffe, & fedibus primitus fuiffe difcriminatos , certum
fit : quæ funt omnino , diuerfarum gentium exftantiffima indicia. Qua
LEIBNITIVS , e Tornande , ac Gulielmo de Rubruquis , in mifcellaneis Berolinen-
fibus coniectat , ea , pace tanti viri dixerim , titubare mihi videntur , atque
non tam docere , quod Hungari Sarmaticæ fint originis ; quam quod gente
LOC
omnino Hunniaca prognati. Hunnigari enim , Bizantinorum auctorum
fententia , populus omnino fuit , ciuitatis Hunniaca , qui fuis aliquando ſe-
dibus excitus , quod infra docebimus , potuit , vicinus Fennis , latiffime tunc
per feptentrionem habitantibus , adfediffe . Quæ hinc , linguarum Hunga-
rica & Finnica , ſecuta cognatio eſt , nihil aliud mihi perfuadet , quam quod,
feu ex vicinitate , feu ex iisdem fedibus procliue erat , vtramque gentem ,
mutua contagione , fi non penitus mifceri , faltem quomodocunque teme-
rari. Quid ? quod fint , qui Finnos , in Hunnis , nihil dubitent cenfere . Pro-
inde , fiquidem nequeunt Hungaris , apud Sarmatas , incunabula adfignari ;
confentaneum eft , vt ea in Scythia Afiatica , inter Hunnos quæramus , qui
erant omnino , omnium prifcæ ætatis fcriptorum confenfione , gens , e Scy-
Mmmmm 2 this
412 Appendix Epiftolica
this profecta , & fub VALENTE , Europæ primum illapfa. Ab Hunnis autem ,
Hungaros arceffere , adeo nihil habet opprobrii , vt multum etiam laudis ,
cum in aliis rebus , tum in eo in primis pofitæ , quod ex Hunniace originis
communione , in gloriam veniant rerum , a Scythis , in Afia & Europa , for
titer geftarum. Præterea , Hunnos , Turcas paffim adpellari , non me fu-
git : verum , fuit hoc conuitii nomen , quod Perfa , Hunnis , genti fibi infe-
ftiffimæ , adfperferunt , vti SIMOCATTA , apud EVSTACHIVM teltis eft. quam

demum adpellationem , fcriptores Bizantini , fuam paffim fecerunt , quem-

admodum obuium eft , Nicephorum, Cedrenum , Ioannem Curopalatem , & Zo-
natam , legenti. Atque , fi maxime cum Turcis , confobrini fint Hunni ;

non id ego , ad infamiam Hungarorum quemquam interpretari poffe , credi-

derim : nifi hos forte , qui , cum fint impotentis animi , in calumniam ver-
tunt , quicquid a fuis originibus , vel moribus alienum eft : quales , obfcuros
illos Chronicorum molitores , effe video. Hæc , cum ita fint , Cl . Bayere ?
non equidem imprudens in eam conceffi fententiam , quæ Hungaros ab
Hunnis , iftos vero ab Scytbis deducit : ficuti neque id præter rem facio ,
cum Scytharum actus , Hunniacis præmitto ; quippe , ab auita Hunnorum vir-
tute profectos . Sunt autem , non Hunni tantum , fed Bactriani etiam , at-
que Parthi , Scytharum foboles , multo ante propagatæ , quam eædem iſta
gentes , quin & Hunni , in Americam demigrauerunt. Conftans veterum

traditio eft: Scythas , fuperiori Afia potitos , Bactrianum & Partbicum impe-
rium condidiffe. Sane de Parthis , IVSTINVS : Parthi , inquit , Scytharum ex-

fulesfuere : boc enim ipforum vocabulo manifeftatur : namScythico fermone, Par-

thi , exfules dicuntur. Omnino , hodieque Pártos , Hungarica lingua , fedi-
tiofum fignificat , & a reliquo cœtu feceffionem facientem , ideoque, fua cul-
pa exfulem . Porro , deorum Scythicorum , quæ funt apud HERODOтVи no-
mina , nullius linguæ adminiculo facilius explicaueris , quam Huugaricæ .
cuius rei documentum , fuo loco dabimus. De Amazonibus , Scythica fint
an Sarmaticæ mulieres , non equidem laborarem , nifi & hic veterum aucto.
ritate niterer. Quis vero nefcit ? mifceri fubinde ab Hiftoricis , gentium

vicinarum res geftas , & actus eosdem in laudibus poni , gentium diuerfiffi-
marum. Vt taceam , pluribus , iisque multum disiunctis regionibus , fuas
fuiffe Amazones. De Liburnia certe , nuper me docuit , celeberrimus IA-
COBVS FACCIOLATVS , decus illud Italiæ , & vtriusque noftrum , communis
amicus. Ifta , de Hunno-Scythica Hungarorum origine. Iam , quod Hunno-
rum nomen , immenfos aliquando populos complexum eft , nemo ignorat.
HORNIVS alicubi : Alanos , Auares , Fennos , Lapones , Lucumores , Tartaros,
Tingcefios , Molg-Zomios , Saberios , Vngros , & Barbaros omnes , qui glacia-
lem oceanum accolunt , Hunniaca ciuitatis populos facit. Sic & Nicepho-
rus , Abares , Barfilt , Cunos , Mogores , qui nunc Magyari dicuntur , Mu
critos , Vniguros , Taberos , & Veros , ad fines & contiguas gentes fuiffe, fcri-
bit. Nempe , vaga Hunnorum gens fuerat, & nouandis fedibus , ritu No-
madum , dedita ; vt potuerit omnino ; vel ante , per littora oceani glacialis
diffundi , quam traiecta palude Maotide , in Germaniam venerunt Hungaro-
rum maiores ; vel fub idem tempus , diuerfo profectionis tramite , ad eum
modum demigrationis focietatem partiri , vt pars in occidentem , pars in
feptentrionem , diffunderentur. Et tunc ,aut condiderunt gentes illas , aut
certe ciuitate accepti , in eorum nomina moresque tranfiuerunt. Eadem
hac
 De Originibus Hungarorum. 413

hac ratione , Hunnos , in Americam penetraffe , conftituiffeque illic vaftiffi-

ma regna populosque , conftat inter eruditos , & nos eo capite antiquæ Hun,
garia , quod de colonis Scytharum aget , prolixe docebimus. Atque hine
patefcit iam , fi vel maxime ex Iubria , Saberis vicina , vltima Hungarorum
emigratio , fufcepta fit ; Hungaros nihilominus originis Hunniace effe: quip-
pe , cnm gentes ifte , multis ante feculis ifthuc fuerint propagatæ , atque
nouis forte coloniis , tunc auctæ , cum pulfi ex Pannonia Hunni , auitas fe
f
des cogerentur repetere, Immo pronum hinc eft cauffas reddere , cur ea-
dem gens , nunc Hunnorum, nunc Auarum, nunc Hungarorum , nomine
infigniatur. Nimirum , prima in Pannonias impreffione , penes Hunnos ,
generatim ita dictos , rerum fumma fuit ; quibus depulfis , altero demum
R aduentu , Auares vocabantur , quod ea natio tunc reliquum agmen Hun-
norum ducebat ; ficuti denique tertio , Hunnigari , fiue Hungari vocitati
funt ; tametfi gentes omnino ,vel confobrinæ , vel certe eædem fuerint.
1
quod cum alia multa , tum lingua in primis docet , Hungaris cum Hunnis ,
& Auaris , communis ; in cuius rationes , quia non fatis inquifiuit & máv
LEIBNITZIVS , Hunnos , & Auares , Sarmatis feu Slauis ; Hungaros vero Fin-
wis accenfuit : quod equidem , ob eas , quas adtuli , cauffas , nihil morarer ,
dummodo ad eandem Hunnos , & Auares , cognationem admififfet . Ne

dicam , minus fibi conftare , faltem memoria labi , fummum virum , cum
in eadem illa defignatione meditationum fuarum , p . 8. fine . Hungaros e re-
gionibus Siberia , IORNANDE tefte , adueniffe fcribit ; poftea vero , paucis
interiectis , p . 9. media , ex Scythia Afiatica, in Pannoniam irrupiffe ait. Præ-
terquam enim , quod de tertio Hungarorum aduentu , nihil apud IORNAN-
DEM legas : quippe qui , primum tantum defcripferit ; loca profecto , vnde
fint egreffi Hungari , non fatis caute definiuit fummus Leibnitzius. Qua
enim Siberia , cum, Scythia Afiatica , adfinitas ? Cuicunque demum regioni
adfignes vltimos Hungaros , facilem me habebis ; modo id mihi concefferis;
Hunno-Scytbas fuiffe. Sunt , qui audiuerunt PETRVM , Rufforum Impera
torem , Francifco Rákotzio principi , in Polonia tunc exfuli , iocabundum
adfirmafle : Hungaros fuæ ditionis bomines effe , eosque ex lubria profugos.
Non refugit hoc , quidquid eft criminis , gens Hungarica ; fi tamen crimen
fit , pro eorum temporum ingenio , armis , nouas fedes quærere ; modo
ei farta relinquatur origo , Hunniaca. Nunquam Hungarum offenderis ma-
gis , quam fi Slavonica natum gente dixeris ; ita illi , non refpuunt tantum
Slauum nomen , fed oderunt etiam . Hinc illud apud Hungaros prouerbium :
Tót nem ember ; Szál-
fa nem erdo ; Taliga nem fzekér. Slauum æque homi-
nem dici haud poffe , ficuti arborem vnam folamque , filuam haud conſtitue-
re. Sed modum epiftolæ fupergreffus fum , cui TV , pro fingulari TVA
humanitate , fi minus TIBI fatisfecerim , ignofcas , atque ita de me ftatuas,
velim , in nulla re magis elaboraturum , quam vt meam TIBI voluntatem of-
ficiaque probare poffim. Etenim , tanti TE, doctrinamque TVAM , cum
fumma animi coniunctam moderatione, facio, vt optarim omnino , poffe ve-
terem maiorum noftrorum patriam , de qua difputamus , repetere , modo
TVA mihi familiaritate inibi perfrui , & cæli illius afperitatem , doctiffi-
mis TVIS fermonibus , liceret mitigare. Hic enim , reuera in barbariæ fini-
bus degimus , & Veftri orbis felicitatem miramur adtoniti, Ego interea , vt
Nnnna loco-

Decad. I. Monumentum IX.

 414 Appendix Epiftolica
locorum & temporum , quæ degimus , calamitatem leniam , pergo in ela
borando opere meo ; lentis quidem paffibus , fed eo tamen comparatis , vt
propofiti rationes , exfequi aliquando liceat. Nunc in Hungariam Nouam
in primis incumbo , antiquitatibus , in aliud tempus , reiectis : vt adeo be-
ne omnino feceris , Celeberrime BAYERE , fi perexeris , frequentare inchoa-
tum iam litterarum commercium. Non is fùm, qui abs re eruditis aliorum
coniectationibus bellum indicat ; aut ita fibi placeat , vt veritati , idoneis ex-
plicatæ rationibus , herbam porrigere nolit : quin immo , nihil æque gratum
acceptumque mihi eft , quam fi liceat, alieno eruderatam labore, veritatem ,
meam facere. Atque id eft , quod abs TE peto, quam poffum vehementiffi-
1 me , ne me TVARVM fructu litterarum , diu carere finas . Vellem enim

vt, quod nobis fumfimus difputandum , quam primum expeditum redda-

mus. Ad quam rem multum profeceris , fi promferis vberius , quæ nupe-
ra epiſtola , paucis complexus es.Præterea , cum ignotæ mihi fint ratio-
nes Lingua Finniaca , præclare de inftituto noftro mereberis , fi Gramma
ticas , eius idiomatis , præceptiones ; quas exftare nullus ambigo ; mittere ad
me , per amicos Regiomontanos , volueris. Nam, RVDBEQVII Commentatio ,

qua is Finnici , & Hungarici fermonis cognationem, explicuit , ad nos delata

eft nondum . Anne etiam in Georgii Hikefii thefauro linguarum fepten-
trionalium , Finnica reperias ? mihi enim liber ille non eft vifus. Quid ve-

ro Bagaduri Chani Hiftoria illa Tartarica? licetne eam fperem? Nuper apud
Batauos prodiit : Hiftoire Genealogique de Tartares , traduite du Manufcrit
' Abulgas Baiados , Chan &c.
Tartare d Nonne hinc aliquid , ad inftitutum
noftrum præfidii ? fac me quæfo certiorem. Sed finem fcribendi tandem fa-
ciam , fi TE rogauero , vt Illuftrem GOLDBACHVM , meis verbis amiciffime
falutes , eique memoriam noftri commendes. Cl. Martbius , multam TI-
BI falutem. Eft is TVI omnino ftudiofiffimus , quique non minus , quam
qui funt TIBI deditiffimi , gaudet fortunarum TVARVM acceffione. Vale

& feliciter age. Pifonii , inQuadorum finibus, A.clɔ ɔcc xxvi . viii . Calend,
Octobris,
III.

MATTHIAE BELIO.
S. P. D.
THEOPHILVS SIGEFRIDVS BATER.

Vm fuperiores litteras iam obfignaffem , venit ad me GMELINVS, meus

collega, (c ) TVAEque amicitiæ cupiditate accenfus, me orauit, vt bonam
caufam pro fe apud TE agendam , fufciperem. Quod facio equidem , tan-
to alacrius ; quanto magis huic eximio viro , cui fecundum Deum, vitam,
e grauiffima , ab hypochondrio maló , valetudine , reftitutam , debeo ;
quanto deinde magis , eius , in naturæ contemplatione , ftudiis ; quanto de-
nique incrementis Academiæ noftræ , omnibusque bonis artibus, faueo. Ce-
pi experimentum , commendationis bene collocatæ , quando illum amici ,
quibus eum conciliaui , plus amant , nunc , quam memetipfum. De Gram-
mati-

c) Eft is in Acad. Petropolitana , Medicine D. Chymia & Hiftoriæ Natu-

ralis Profeffor , qui fuis me litteris , ad mutuam, in hoc ftudii genere , operam ,
inuitabat. Nunc, per interiorem Mofcouiam, Hift. naturalis cauffa, fumtu Cæfareo,
peregrinatur. Feliciter!
 De Originibus Hungarorum. 415
matica TVA , amo TE , amiciffime BELI. De Fennicis , ( d ) haud equidem
meam operam polliceri poffum : attamen illam ipfam Grammaticam , in
Sueciam miffurus fum , ad amicos , qui hoc genere litterarum delectantur.
Credo enim Te vidiffe iam, quæ OLAVS RVDBEQVIVS, Olai iftius Atlantici filius ,
de Hungarica , & Fennica linguæ conuenientia edidit. Sunt mihi ifthic a-

miciffimi , ERICVS BENZELIVS , antea Epifcopus Gothoburgenfis , nunc Lenco-

penfis , & eius frater , Nobil. Benzelstierna , Secretarius Regius ; tum Henlinus
in Arcbiuo Regio Peringsiuoldorum fucceffor ; Henricus Brenner , Secretarius
Regius , alii , quos nominaui : fi qua in re iis vti velis , poffis. Magis ta-
men exquirendum duco , quantum Hungarica lingua concordet cum Mor-
duana. Morduanos audio , a Fennis intelligi : effet fane operæ pretium , o-
mni ſtudio hoc totum indagare. His Hungari noftri ( vtar enim peruulga-
ta voce ; quamquam mea fententia , Hungari non funt Hungari ) aut potius
Magyari atque Vzi , finitimi fuere , Conftantini Porphyrogeneta , Imperatoris
temporibus, quod oftendam in Tabula Geographica Ruffia , vicinarumque
regionum , vt fuit circiter A. C. DCCCXCIII. tum , cum Turca , reuera in-
quam Turca , Pannoniam tenerent , Chazarorum neceffarii. Et paullo an-
te ifthoc tempus , maxima pars regionum , inde vfque a Volga , ad Ocea-
num feptentrionalem , & Balthicum mare , nationibus inculta fuit , quæ Fen-
nice locutæ funt. Inde opinor , Magyaros ( Macapo , Conftantino ) com-
mercio cum his populis permixtos , contagionem fermonis peregrini traxif-
1e. Nam , quantum iudicare poffum , ex Molnari dictionario , maior &

potior pars Lingua Hungarica , a Fennica , abhorret. TIBI videtur , Hunga

rica Lingua aliquid orientalis naturæ habere. Huic opinioni , tantum ab-
eft , vt repugnem , vt ei vehementer cupiam bene. Ad radices fere Cauca
fi , feptentrionem verſus , non ita longe a Tanai , rudera ingentis vrbis la-
pidex reperta funt. Hanc vrbem & fedem Mazarorum , finitimi omnes Ge-
nerales Chiliarchæ , Garbero ediderunt , qui aliquot annos litibus dirimen-
dis , & definiendis limitibus , iudex datus fuit ab noſtra aula. Ita ex eius re-
lationibus cognoui , quas haud ita pridem ad aulam mifit. Si mihi tantil.

lum oii fuper effet , chartam iftam meam , a Delishana , in Banduriano

imperio orientali , multis in locis difcrepantem , auctam deinde fuperioribus
regionibus verſus boream , vt tum maxime fuerunt , ad Te mitterem. Nam
quod ad natura'em Geographiam , tractus inquam marium , fluuiorum &
montium adtinet , æri iam incifa eft : nomina vrbium , regionum , popu-
lorum , adfcribendi otium non eft. De hac re videbimus alias , quando vi-
deo per Frankium, omnia ad TE commeare poffe , fine TVA moleftia . Inter
alias litteras, quas ad Te mifi , credo ; neque enim fatis recordor ; fuiffe e-
tiam eas , quas Nobiliffimo Habnio, Vindobonam mifi , TIBI vt rederet. Nunc,
ne ille quidem quidquam mihi refpondet , nec FACCIOLATVS. Vtrumque ,
quia TIBI bene cupere fcio , velim , meo nomine falutes , deque meis que-
relis certiores facias ambos. Nihil illis , aut TIBI periit , cum meæ litteræ

interciderunt ; mihi vero multum : videri enim vobis poffim, officio deeffe.
Vale. PETROPOLI , prid. Non. Septemb, clɔ Iɔcc.xxxII.
Nnnnn 2 EXCER-

d) FENNICAM linguam, cum HVNGARICA noftra, conuenire , fuperioribus litte-

ris ad me fcripferat BAYERVS. Cuius rei , vt experimentum illic caperent docti ,
Grammatices Hungarica exemplar , a me editum, ad eum mittendum volui : dum
interim , vir optimus , magno rei litterariæ intertrimento, Petropoli , diem fuum
obiit. e). La-
 tum um us
416 erp nor inib
Exc de Hun Orig .

EXCERPTVM ,

De Hunnorum Originibus & Cognatione.

EX GEORGII HORNII Originibus Americanis. Lib. III. Cap. IV. p. 144.

nomine fuo Auares , Saberos , Vngros ,

Turcas , Tataros, Fennos, Lucumores, Tingofios ,Molg- Zomios , & quotquot
glacialem Oceanum accolunt, barbaros. quos magnam partem NICEPHORVS complecti
fur, Lib. XVIII. cap. XXX. cum inquit : Turcas, Abares,Mucrios,
J Sogores ( legendum
Mogores ) Veros , Cunos , Barfilt , Vniguros , Saberos , contiguas & potentiffimas gen-
tesfuiffe. Quos omnes,HVNNORVM nomine infignimus : partim,quod ImperiumHun-
norum , per illas gentes ampliffimum ; partim quia antiqui fcriptores , eos ita adpel
lant. De Turcis CEDRENvs (e ) Τέρκων ἔθνοςγένος μὲν ἐξιν ουννικον , πολυάνδρωπων
Je na's UTÓvoμov. Idem JOHANNES CVRAPOLATES, & ZONARAS , qui bis dicit : Turci L
ftrum accolentes, qui & Vngri. SIMOCATHVS apud Euftathium in egunánṛùv teſtatur ;
Hunnos a Perfis Turcas adpellatos. lidem cum Tataris , & nomine & gentium numero
conueniunt. Quemadmodum enim Tatari in feptem Hordas dluifi , atque Mogores
dicti : fic Hunni quoque fua lingua Magyari funt ; & ipforum feptem gentes , quod
ex Nicephoro adparet ; vbi fe Chaganus, Abdelarum Imperator , in oratione ad Mau-
ritium Imperatorem , Septem gentium , & feptem orbis Terræ climatum , regem fe adpellat.
Apud CEDRENVM, Moageras nomen Hunnici regis. Et A. C. CCXLIV. feptem e-
xercitibus , feptem diuerfis itineribus , ac ducibus , in Pannoniam redierunt. Sic no-
mina , Hunnorum & Tatarórum , conueniunt. Tudun, Hunnorum dux, a Carolo Ma.
gno victus , vt annales Francorum Fuldenfes , a Marquardo Frehero editi , teftantur.
Taudun Vlahku kain filius, apud Texeiram. Toxa, Geyzæ pater. Taxy, filius Chin-
guis. Buda, frater Attila. Tataris Baido , Bathi , Peta. Alani, plerumque Hunnis
apud Hiftoricos coniunguntur. De quibus ita Marcellinus : Alani, ex montium adpel
latione cognominati , paulatimque nationes conterminas crebritate victoriarum attritas,
adgentilitatem fui vocabuli traxerunt , vt Perfæ. Hunnis per omnia fuppares , verum vi-
Etu, mitiores & cultu. Nec Euthalite , Hunni apudProcopium, alia ab Alanis gens .
qui & Albanos fuiffe putat. Cedreno Nephtalita. Quod corruptum nomen : nec
quidquam pro Iudaica origine. (f) Sicut & Euthalitarum nomen, aGræculis ita detor-
tum . Quod ex Nicephoro difcimus ; vbi de Cagano loquens : Abdelarum inquit :
( alius dixerit Euthalitarum ) rex. Emirkhondo Abdela, regni Mettopolis : vnde Ab-
delani , & breuius Alani . Qui non in occidentem tantum , verum & orientem vfque
ad Gangem extenfi. Sed quod CEDRENVS inquit , Hunni qui & Slauini : verùm non
eft. Nam diuerfa gens , Slaui & Hunni , ficut ex lingua patet. Slaui in Europea Sar-
matia , egreffi ex Afia & profundo Berfiliæ , vt Solinus , Græcus fcriptor, apud Byrk-
haymerum teftatur. Quod fi verum , crediderim Berfiliam effe illam , quam Nice-
phorus Barfilt , Venetus Barfcol nominat . Auares, Hunnica gens , quia ipforum re-
ges Cagani. Elmacino Hazari. Sedes circa Turqueftanam , apud Nicephorum. Nam
pars Verorum & Cunnorum , ex oriente in Pannoniam pulfi , metu Auarum , in idem
nomen concefferunt. Illi Veri Cunorum vicini , Parthis , originem & nomen dediffe
videntur. Parthos, Scytharum fobolem effe , antiqui vno ore teftanttur. De quorum
in Perfiam aduentu , mirum eft viros doctos nihil hactenus certi eruiffe. ConftatScy-
thas, Cimmeriis fugatis , Duce Madya , cum ingenti multitudine in Mediam irrupiffe ,
& totos viginti octo annos , Imperium Afia Superioris tenuiffe , de quo legendi He-
rodotus & Strabo . Factum hoc tempore Cyaxaris Media , Iofiæ Iudææ , Pfamme-
tichi , Aegypti Regum , A, Mundi termillefimo trecentefimo decimo fexto . Madyas,
Indathyrfus ille Scytha eft , quem ex Scythia erumpentcm , Afiam , ad Aegyptum vf-
que peruafiffe , ex Megafthene, Strabo , fub initium libri XV. & Arrianus in rerum Indi-
carum libro, referunt. Atque hoc eft, quod veteres tradunt , Scythas Superiori Afia
potitos , Bactrianum & Parthicum imperium condidiffe. Quanquam enim illorum Im-
perium
e) Latine fic reddimus : Turcarum natio , Hunniacum eft genus , copiofumfane & fuo.
Tum inftitutorum , iurisque.
f) Nam, ex tribu Naphtali , creduntur propagati,
 Et Migratione. 417
perium breue ac fere ambulatorium fuerit , paffim tamen fuæ gentis colonias reli-
querunt ; in Syria Scythopolin , quam & Magog dictam PLINIVS refert ; in MediaPar-
thos, qui & Perfæ. Non enim maior differentia inter Parthos & Perfas , quam inter
Cattos & Haffos ; Affyrios & Athyrios. quod iam dudum viri docti monuerunt. Ac
mirifice hanc fententiam confirmat , & illuftrat , quod paulo poft , & nomen & Impe-
rium Perfarum ac Parthorum innotuerit. TROGVS , apud Iuftinum : Parthi Scytharum
exfules fuere. Hoc etiam ipforum vocabulo manifeftatur : nam Scythico fermone exfules
dicuntur. Si proprius noffe cupias , a qua Scytharum gente orti , Maffagetas eorum
conditores putarim : qui vtrique , & Maffagete & Perfæ , foli equos immolarunt ; hac
ratione , quod celeri Deo , celer hoftia conueniat. Hunni , Saberi apud CEDRENVM
& PROCOPIVM , vel cum Auaribus , vel Siberiis Ruffiae , vel cum vtrisque iidem. Ab
ipfis Sabaria Hungariæ dicta. De Vngris , & Vniguris , certa res : qui Iubri , hodie
Siberis vicini. Vnde Hugari a Slauis dicuntur , quos Hungaros vocamus. • Fenni ,
magna gens , olim Hunnis vicini. MELAE, PLINIO & aliis, Fanefii. Eorum lingua tam
peculiaris , vt a Scaligero , inter vndecim matrices Europæarum ponatur. Finnorum
propago Lappones ; vtrique Hunni . ex quo nomine , fi durius afpires : Funni , & Fen-
ni proueniunt. Lappones orientales circa Kolam , Suedis Frinnes , Ruffis Terfcha-
nowoloch ; fibi ipfis Pybenieni. Quod perinde eft , ac fi Hunnos dicas : vnde fit, Py-
bunen, & Pybenen.: ficut Funnos , Finnos , Fennos dicimus. Idem de Molg-Zomiis,
Lucumoriis , Fingofiis , putandum eft. De quibus in genere antiqui , cum dicunt
Hunnos Glacialem Oceanum accoluiffe , quæ verba MARCELLINI funt. Et clarius adhuc
incomparabilis feculi fui RVBRVQVIS , tradit : trans Wolgam ad feptentrionem effe regio-
I nem Pafcatir , ex qua orti Hunni & Hungari. Vnam Hungarorum & Pafcatirarum
C linguam effe. Iuguros a Pafcatiris diftingui. Nam illos peculiares litteras babere ,(g) &
fcribere deorfum progrediendo , afiniftra verfus dextram , ita vt linee pendeant. Hunc
A fcribendi morem, Tataros a Iuguris accepiffe, & tales litteras, Mangum Canem, ad Ludo-
uicum Regem Francia, miffiffe. Iuguros autem, facit vicinos Moalis & Tartaris.

Caput V. ibidem , p. 149 .

De migratione Hunnorum in America ricam
n..

Ec diu quærendum eft , quid hos Scythas mouerit ex noftro in alium orbem mis
grare : quippe, duas cauffas fuiffe reperimus : bellum, & abundantiam hominum .
Bella inter ipfos æterna : aut cædunt , aut cæduntur , inquit LVCIANVS. Igitur , infir
miores & victi , fedes mutare cogebantur. Quo & illud eos mouebat , ne hoftium ci-
1 bus fierent. Hoftes enim comedere , Scythicum. Ipfa gens in primis fæcunda. Hun-
norurn , in antiqua patria , centum & octo tribus . Turcarum fere totidem , vt ex
Aitono patet. Quare , multitudinis domi minuendæ cauffa , migrandum plurimis
& velut facrum ver, in alias emittendum terras . Feras quoque, perpetuis & vagis ve-
natio nibus fectabantur. Vt quemadmodum illæ ex Afia, in Americam , ea occafione
deuenerunt ; probabile fit etiam , venatores eo delatos. Et hoc modo Hunnos, ex in-
teriori Afia , in Europam veniffe , BONFINIVS teftatur. Ipfa etiam Scytharum vita , in-
ftabilis femper & vaga , fine fedibus fixis , vt campus , vt fons , vt nemus , inuitabat ;
ita aliquandiu commorabantur : tum denuo , fugientium fimiles , alias terras , & fibi
adhuc incognitas , petebant. Via , vel mari , vel fi nulla continens , per glaciem , qua
totus Septentrio connectitur : vt non anxie quærendum ibi , vel fretum , vel alius tran-
fitus. Nam , Oceanus glacialis , hyeme continentis vicem obtinet , & cum hoftes in-
uadere , ac vitro citroque commeare , Tartaris receptum. Quod expertiffimus RVB-
RVQVIS teftatur , qui tradit : Supra Tartariam in glaciali Oceano , Tautas & Man-
fas , infularum habitatores : byeme per glaciem a Tartaris inuadi. Quemadmodum in
Suecia quoque fieri , Olaus , & Magnus Vpfalenfis fcribunt.
De tempore , quo hæc transmigratio Scytharum primum cœpit , cuncta no-
bis , vt in tanta antiquitate & tenebris , incognita funt. Id certum , longe recen-
Ooooo tio-

g) Commentati aliquando fuimus : DE VETERE LITTERATVRA hac HYNNO-SCYTHICA ,

forte, ftudio, quam fatis -fuerat , fcrupulofiore, Prodiit Differtatio , Norimberga , An. clǝ lǝce
XVIII. forma quadripartita.
Decad. I. Monumentum IX.
 Excerptu
m m ne
418 de Hunnoru Migratio in Americam.

tiorem Phanicum , in Americam aduentu , quia feptentrio , immenfis terrarum fpatiis ,

vfque in nouum orbem , fere fub ipfum fiderum cardinem , qua via tranfiuerunt , ex-
tenfus , non ante multa fecula , cultoribus impleri potuit. Nam , quis terras adfpectu
fœdas , & æternis niuibus ac glacie horrentes , nifi pulfus ab aliis , adire velit ? Ra-
ri hodieque in Lappia , Gronlandia , Samoieda , & omni ad glacialem Oceanum , tra-
&
tu , habitatores. Rari quoque in feptentrionali America. Omnis Virginia , inquit
PVRCHASIVS : Noua Anglia , Terra Noua , & ceteræ ad polum, ac centum interius mil
liaria, regiones , non tantum hominum babent , quantum Londinum. Regio , Angliam
magnitudinefuperans , vix millia quinque in aciem producet. Quod argumento , tar-
dius ad feptentrionem habitari cœptam , & fi coniecturæ locus , non ante annum
CHRISTI quadringentefimum. Quippe , tum temporis horridus Septentrio , commo-
ueri præ multitudine hominum , & agmina fua , in omnes orbis partes , effundere
cœpit. Impulfi a vicinis , alios impellebant , & exundabant in omnes mundi plagas.
HVNNI , tum ab ipfo fere glaciali Oceano , progreffi in auftrum funt. Nec dubium ,
alios vel venandi ftudio , vel prementibus vicinis , qua data via , fiue per occiden
tem fiue per orientem , in Americam penetraffe. Quippe , Chichimeca , circa An.
Ch. IOCC. in Mexitanam venerunt. Porro , illa perpetuo vaga & venationibus de-
dita gens , fua barbarie , quicquid eft miferabilium Finnorum , Samoiedarum , Tataro
rum , non æquat tantum , fed fuperat. Trecenti, vel quadringenti anni , fpatium fatls
amplum funt , quo per feptentrionalem Americam fpargi , & fobolem fuam , magno in-
cremento , augere potuerunt. Vt hæc fecunda transmigrationis Americana perio-
dus , Hunnica in tempora , poft natum CHRISTVM , probabili coniectura , incidat.
Ita HVNNI , ex interiore Afia in Septentrionem , & horridas frigoribus plagas ,
delati funt. Vbi poftea diuifi , parte in orientem , in occidentem alia migrante , v-
traque via, tandem in Americam venerunt. Quæ hinc Afia , inde Europa , maximis,
& magnam adhuc partem incognitis plagis interiacentibus ; fiue illæ infulæ fint, quod
ignoratur , vel alicubi vna continens proximat. Nam freta fi intercedunt , non ad-
modum magna effe oportet. quod nos animalia docent ; quæ eadem via, in
Americam dolara funt ; narandi non adeo perita , vt magno mari
transmittendo fufficiant.
 HVNGARIAE

PERICLITANTIS

IMAGO ,

Gemina Legatione ,

FERDINANDI PRIMI

altera ; altera

RVDOLPHI SECVNDI ,

Regum Hungariæ ,
AD

SIGISMVNDVM AVGVSTVM ,

prior ; pofterior
AD

SIGISM VNDVM III

Sereniffimos Poloniæ Reges ,

expreffa ,
Nunc , ne obfolefcat apud pofteros , in lucem
edita.

DECADIS I. ADPARATVS AD HISTORIAM HVNGARIAE

MONVMENTVM X.
 Excellentiffimo Illuftriffimoque

DOMINO DOMINO COMITI

IOSEPHO ILLÉSHÁZY ,

De Eadem ,

Hæreditario in Trentfin , Eiusdemque & Lipto-

uienfis Comitatuum Perpetuo Supremo

Comiti,

SACRAE REGIAE MAIESTATIS

Confiliario Actuali Intimo , atque Dapiferorum Regalium

per Hungariam Magiftro ,

FELICITATEM !

Voties , COMES EXCELLENTISSIME ! diuinos illos gen-

tis TVAE Duumuiros , STEPHANVM & NICOLAVM ILLÉS-
HÁZIOS , memoria recolo ; quod & fæpius , & cum fingulari
quadam iucunditate facio ; fimul animum fubit , de mirifica ca
fatorum benignitate cogitare , quæ in rebus vtriusque , ad pro-
digium vfque emicuit. Nam STEPHANVS quidem , poft lon-
gam , prifcæ nobilitatis auorum feriem , alter quafi familiæ fuæ
conditor ftatorque , id , diuino munere confequutus eft , vt quam
ex fe nequiuit relinquere pofteritatem ; fterili enim matrimonio CATHARINAE
PÁLFFIAE vfus eft ; in fuis eam , ex FRANCISCO fratre , nepotibus , parco quidem,
ſed felici tamen traduce , hucufque propagauerit , non auitis magis laudibus , quam
domefticis virtutibus inclutam.
Longum foret , atque ab nuncupatoriæ huius epiftolæ , quam breuem effe o-
portet , ingenio , perquam alienum , prona in vtramque fortunam , fummi viri fata ;
dura nempe iuuentutis exordia ; progreffus deinde felices ; & fequutam hos triſtem
conuerfionem ; iterumque læta , non honorum minus , quam opum incrementa , ora
tione profequi : feci id alibi * , preffius licet ftrictiusque , quam pro euentuum fingula-
ritate : hic profecto nequeo a me impetrare , vt honorum illam arcem , in Hungaria,
culmem PALATINALE volo , filentio præteream , quo ille , tum ob nauatam ante, in
placandis pacandisque patriæ ciuibus , infignem operam , tum poftea , ob concordiam.
inter RVDOLPHVM , & MATTHIAM , fratres , egregie confocillatam , nemine non
bono certatim fuffragante , cohoneftatus eft. Tametfi enim ob eas res , quas dixi ,
cum cura adminiſtratas , accidit STEPHANO , quod in commune queritur HORA-
TIVS :
Virtutem incolumem odimus
Sublatam ex oculis quærimus inuidi ;
tamen , ita erant tempora , vt nequiuerint aliter reparari in melius , quam ifta viro-
rum , Regis & Patriæ , ex æquo ftudioforum , irrequieta ac laudabili quadam con-
tentione. Quid ? quod ita eft vita hominum , vt cum Comico loquar , quafi cum lu-
das tefferis : fi illud , quod maxime opus eft , iactu non cadit ; illud quod cecidit for-
te , id arte vt corrigas. iftud vero , & caute agebat STEPHANVS , & cogitate.
Iam
 Iam ad NICOLAVM , TVVM , Illuftriffime COMES ! GENITOREM opti-
mum , quod adtinet , fatear , neceffe eft , meam me tenuitatem retentare , ne virtutes
EIVS ; quæ & plures funt , & excellentiores multo , quam vt exili hoc dictionis ge-
nere , digne queant prædicari ; audacius contemerem : quippe , materiam alio loco
daturas opportunam , in qua , pedefttis etiam oratio poffit exfultare. Seculum in-
terceffit integrum , cum NICOLAVM , fimillimo , in quem STEPHANVS inciderat,
rerum habitu , & IOSEPHO , Regi indulgentiffimo , & laceratæ feditionibus patriæ ,
inufitato hactenus exemplo , CANCELLARIVM , fata donauere. Hanc ille pro-

uinciam , nefcio , an follicitius adcuratiusque adminiftrauerit ; vel ornauerit exquifi-

tius ? toto eo tempore , cum , partim male quieti ciues , extra modum diffiderent ftu-
diis ; partim IOSEPHO, rebus humanis regnisque , inopina morte fubrepto , fidus il-
lud Regum Hungariæ , CAROLVS III. ex vltima Iberia , ad capeffenda Hungariæ
fceptra , aufpicato reuocaretur.
Difficile , atque impeditum exiftimauerim , fufceptos exantlatosque , in
eo munere , pro Rege & Patria , labores , pro eo , ac merentur , verbis explicare.
Mihi profecto , ne ingrato filentio beneficium inuoluam , cum ad innoxium , ac for-
te non illaudabile , patriæ illuftrandæ inftitutum hoc , in quo adhuc elaboro , ani-
mum inducerem ; eamque ob cauffam , apud Cæfarem Regemque CAROLVM , crimi
num infimularer , vel memoratu nefandorum ; id operæ , bonus præftitit NICO.
LAVS , vt , non ante ceffarit , quam CAESARVM optimo , iniectam de me fufpi-
cionem , animo eximeret ; deftinationis contra ea , innocentiam , decus , atque vti-
litatem penitus infinuaret ; atque , ita iubente Patre Patriæ , de fama , forte & fa-
lute , periclitanti , auctor exifteret grauiffimus , vti cœptis , animo imperterri-
to , infifterem ftrenue , & fi quid forte intercederet , quod remoræ effe poffit hone-
ftiffimo inftituto , ad Seid , fanctioremque , cui præfidebat , fenatum , fine cunctatio-
ne referrem : vt fane , quod hucufque in vafto eo fcribendi genere , quantumcun❤
que profecerim , poft DEVM , & D. Cæfarem , NICOLAO ILLÉSHÁZIO , in
ptis referre neceffum habeam .
Aduertis proinde , Excellentiffime COMES , DOMINE Illuftriffime ! quæ ea
fuerint auctoramenta , quæ me permouerunt , vt TIBI in primis HVNGARIAE PERICLI-
TANTIS IMAGINEM hanc, duabus , ad Polonos , legationibus, viuis, quod dicunt , coloribus
expreffam , dicandam facrandamque voluerim. Nimirum , quod & Pater TVVS , NI-
COLAVS , & adoptione Abauus, STEPHANVS , Duumuiri illi fuerint , quorum pro ſe
quisq;, non periclitantem modo ; fed labafcentem iam , & pronam ad interitum, Hun-
gariam , humeris , quantum in fe fuit , fubiuerunt ; quodque alii foris , prudenter ad-
miniftrarunt pro patria ; id hi domi , magna egregii publici acceffione , adfirmatione-
que , maturo confilio , follicita cura , atque præfentanea ope , effecerunt. " Quo-
rum , vti gratam TIBI , Excellentiffime DOMINE ! acceptamque recordationem futu-
ram confido ; ita , in fpem venio certiffimam , fore , vt , pro TVAbonitate , atque fin-
gu ari in meliores litteras propenfione , aufus hos benigne accipias , Mufasque meas ,
qularum deftinatio omnis , huc adtinet , vt dignos laude viros mori vetent , TIBI ha-
beas quam commendatiffimas. Vale diu ac feliciter !

EXCELLENTISSIMI ILLVSTRISSIMIque
DOMINI , DOMINI COMITIS ,

Obfequentiffimus

MATTHIAS BEL

* Egimus , de Illuftriffima ILLésHÁZIORVM gente , NOTITIAE HUNGARIAE NOVAE, TO-

mo I. Hiftoriæ Comitatus Pofonienfis , Parte Gener. Memb. II. p. 67. §. XVII feqq. Et
agemus porro , Tomo VI. in Hiftoria Comitatus Trentfinenfis , Parte Generali Memb. II.
S. IX. atque alibi paffim.

)( 2 AD
 AD LECTOREM AMICVM.

Ltimo hoc , quod vides , COLLECTIONIS noftræ MISCELLAF , Tomi I. Monumento

geminam Cæfarum Regumque laudatiffimorum , Legationem ad Polonos , exfta-
V
re voluimus ; vt conftet apud pofteros , qua cura , quaque follicitudine , cæleftiffimi
illi Principes , Hungariam iuerint defenfum. Prior , quam FERDINANDVS , ad SIGISMVN-

DVM II. mifit, nullum præfert annum , fcribæ , credo , qui eam in aduerfaria retulit , in-
Euria ; quem tamen pronum fuerit definire , fi orationis , non inelegantis , argumentum ,
cum temporum babitu , libuerit contendere. Obibatur nimirum , dum quinquennales in-
duciæ ille , cum Turca quomodocunque confocillate , quarum ISTVANFFIVS , (a) paffim me-
minit , fide vtrinque dubia , traberentur ; cumque ISABELLA Regina , artibus Georgii
Monachi adducta, Transfiluaniam , cum vicinis in Hungaria prouinciis , FERDINANDO (b)
ceffiffet. Id enim, grauiter adeo SOLYMANNVS tulit , vt non Maluetium modo , Conftanti-
nopoli rerum Ferdinandi procuratorem , in vincula (c) compingendum ; fed bellum quo-
que in Hungariam , agnis adparatibus fieri curauerit.
II. Hoc ergo , trepidarum rerum habitu , poft cædem Monachi iam patratam , A.
clɔ ɔLu , Legationem hanc FERDINANDVS , ad SIGISMVNDVM AVGVSTVM , Fratrem ISABEL-

LAE , mififfe cenfendus eft. Sed , qui Legationem eam adminiftrauerint , non æque facile
poffis defignare. Illud certum eft, baud quidem ex comitio ; fed fenatus admodum con-
fulto , adornatam fuiffe ; tunc forte , cum in itinere , ex Transfiluania in Poloniam fu-
fcepto , moras fufpectas, Caffouiæ necteret Ifabella. Hic vero , in eam trabor coniectu-
ram , eosdem illos viros , munere ifto perfunctos , qui ISABELLAE dotem , & debitas ex pa-
Go pecunias , FERDINANDI iuffu , perfoluerunt. Fuere vero . Georgius Vernherus , See-
pufienfis ærarii præfectus , & Georgius alter Rakoufzky Thuroczienfis , I. C. de quibus
adeundus omnino ISTVANFFIVS. (d) Hac mea, de priori legatione,fententia eft, dum cer-
tiora docuerint alii.
IH. De pofteriori , non eft opus difquirere ; luculenter eius ISTVÁNFFYVS (e) me-
minit, Legatorum fimul nominibus , in litteras relatis. Publicis , inquit , votis mittun-
tur Demetrius Náprádius , Aradienfis Collegii Præpofitus , ac Nicolaus Socolius , & Mi-
chael Kellemefius. Sed , irritus (f) legationis conatus fuit ; quando Zamoſcius , regni
Cancellarius , & regi , & ordinibus , facile perfuafit , ne dubiam Martis aleam , quaṇ-
tumuis paci non fatis tutæ , præferrent , feque & rempublicam , nouis fluctibus commit
terent. Ceterum , oratio hæc legatorum Hungaria , cum alia , quam babuere Cæfariani

Oratores , anno fequenti clɔ ɔ xcvi. Cracouix , ex officina LAZARI , in lucem prodiit :
nefcio , an etiam in REVSNERI Syntagmate? neque enim ad manus eft auctor. Nobis ex-
emplar manu exaratum , STEPHANI OSTROSITH de Gilletincz , Sacræ R. H. Corone du-
amuiri, collectiofuffecit.
IV. Atque hæc funt DECADIS PRIMAE , quæ congeffimus , MoNVMENTA. Ma-

gnus eorum adbuc ADPARATVS fuperat , Tomos plures facile expleturus. quorum tamen
edendorum , fpem , neque temere abiicere volumus , neque facere quandoquidem &
ipfe ego ,
feffa carina vehor ;
& in importuofo , quod nauigamus , mari ,
Dextrum Scylla latus , læuum implacta Charybdis
Obfidet . (g)

Vale , amice Lector , atque fluctuantibus Mufis noftris , animo faue & lingua. PISONII,
Anno clɔ lo CC XLIII. die xxiv. Februar.

I. LE-

a) Libro XVI. p. 267 , 46. pag 177,20. Adde , WOLFGANGVM BETHLENIVM , Lib .
Hiftor. III. p 144. initio.
b) Honeftiffima , ad eam rem FERDINANDI auctoramenta , vide apud BETHLENIVM , ibi.
1
dem p. 146. medio , & , rem omnem , fide varia adminiftratam , habes apud eundem , toto
Libro IV. quam apei te , & ex vero defcripfit. c) ISTVÁNFFYvs Libro XVII. initio.
d) Libro eodem , pag. 315. 14. e) Libro XIX . pag. 649. 30.
3
f) Ideoque , fruftraneum fuit PAVLLI FORRÓ , quod adiunximus , auguftum illud an
gurium.
) VIRGILIVS , Aen. III. v. 420.
1

♡ X •
о 419
X 50

I.

LEGATIO

Sereniffimi Romanorum Regis

FERDINANDI I.
AD
SERENISSIMVM REGEM
ET
SENATVM POLONIAE ,
Cracouiæ habita.-

I.

E remagna & graui , Sereniffime REX ! Reueren-

diffimi in Chrifto Patres , Illuftres , Spectabiles , & Magni-

fici Proceres ! ad Regiam Maieftatem & DominationesVe-

ftras , a Sacratiffimo Romanorum Rege FERDINANDO
&c. legati venimus . Quæ res , quia non minus ad Maie-
ftatem Veftram, inclytum que hoc Poloniæ Regnum , atque
alias Maieftatis Veftræ ditiones , quam ad Romanorum Regem , eiusdemque

regna & prouincias , ipfamque adeo Rempublicam Chriftianam omnem per-

tinet; eo benignius atque libentius, nos, a Regia Maieftate, & Reuerendiffimis ,
Illuftribus , Spectabilibus & Magnificis Dominationibus Veftris, audiri par eſt.
II. Venimus autem Regis noftri nomine , cum Maieftate , & Domi-
nationibus Veftris , de incolumitate & conferuatione , vicinorum vtriusque

Maieftatum Veftrarum, regnorum , aduerfus certos , perpetuos , & commu-

nes vniuerfi Chriſtiani nominis & fanguinis hoftes Turcas , acturi : quos bel-
lum ingens & atrox nobis inferre velle , & reliquiis celeberrimi Hungariæ
regni , finitimisque prouinciis , extrema quæque minari , exploratum eſt.
III. Porro , vt actionem talem , per legationem præfentem , Serenif-
fimus Romanorum Rex , apud Maieftatem , & Dominationes Veftras , pro-
ponere non dubitet , plures cauffæ funt. Intima videlicet fanguinis , affini-
tatis , beneuolentiæ , & amoris finceri , quæ Maieftatibus Veftris intercedit ,
neceffitudo ; fumma vtriusque populorum cognationis coniunctio , ac fan-
&
tiffima, bonæ fidelisque vicinitatis, iura ; præcipue vero , facrofancta Chri-
ftianæ profeffionis & pietatis , qua fub cælo , nihil eft inter homines , ad ani-
morum
Ppppp
Decad. I. Monumentum X.
 1

420 Legatio Sereniffimi Rom. Regis Ferdinandi I.

morum conciliationem , & charitatem veram , firmius , aut efficacius , cóm-

munio ; mutua item , tum fecundarum,tum aduerfarum rerum , participatio ;
tum autem , ab vtriusque Maieftatum Veftrarum maioribus , laudatiffimis

principibus, pie, fancteque inita fœdera. quæ ab illis, quafi per manus recepta,
Maieftates Veftræ , quarto ab hinc anno , magna religione inter fe renoua-
runt , confirmarunt , auxerunt ; vt quibus , ad arctiffimam Maieftatum Ve-

ftrarum amicitiam , mutuamque inter fe officiorum & beneficentiæ obliga-

tionem , requiri nil poffit amplius.
IV. Sed , tum ita res & tempora tulere , vt princeps Turcarum , ab

vtroque Veftrum exceptus fit & referuatus , propter inducias , quæ vtrique
Maieftati Veſtræ , cum eo , tum temporis , pactæ fuere , vt alter alteri , con-
tra illum, auxilium & opem ferre, non deberet. Ceterum, cum induciæ tales,
a Turcis ipfis , vtrinque fint violatæ , alia iam res effe cœpit , & exceptio
fiue referuatio huiusmodi, non Maieftatum Veſtrarum vitio, fed ipforumTur-
carum culpa , obtinere amplius , aut valere defiit. Venio enim ad eum lo-

cum , vt Sereniffimi Romanorum Regis nomine recenfeam , non effe nobis

feruatas a Turcis inducias eas , & fimul commemorem , quas illi , belli no-
bis inferendi , affimulent atque prætexant cauffas , vt Regia Maieftas , atque
Dominationes Veſtræ , tantam rei indignitatem , barbarorumque perfidiam
apertam , certius cognofcant.
V. Sereniffimus Romanorum Rex , inducias cum Turcarum princi-
pe, ad quinquennium pactas , a fuis inuiolabiliter femper feruari curauit :
eas autem contra , Baffe , & milites limitanei Turcici , variis modis fregerunt.
Et Baffa quidem Budenfis , cum Romanorum Regi fcripfiffet , fe a principe
Turcarum , domino fuo , in mandatis habere , vt inducias firmiter feruaret,
& fumum nobis quietis vendidiffet : triduo poft , ex omnibus partibus , in
ditionem Maieftatis Suæ, ex improuifo , maximo impetu , hominibus noftris,
propter inducias fecuris , & nihil minus , quam quicquid eiusmodi exfpectan-
tibus , excurrit ; & cum pleraque loca , ferro & igne vaftitati dedit , tum tres
arces noftras , fubito oppreffit , & poteftati fuæ fubegit. Qua fraude , quid
poteft excogitari immanius , aut fceleftius ?
VI. În earum induciarum tractatu, difertis verbis conuentum & cau-

tum fuit , vt ea , quæ in manibus Chriftianorum effent loca , tempore , quo

pax illa quinquennalis pacta fuit , de cetero etiam , durante pace quinquen-
nali , in poteftate eorum permanerent ; & itidem , quæ tum in ditione Tur-
carum erant, & a copiis militibusque eorum tenebantur , in manibus ifto-
rum permitterentur.
VII. Sed enim , pacto eiusmodi & conuentioni , Turca , per multas
finiftras machinationes , fraudem fecerunt ; quippe qui , diuerfas practicas
(vt vocant ) inftituerunt , & perniciofa confilia cœperunt , de Transfiluanis
Regni Hungariæ partibus , quo iure , quaue iniuria , occupandis. Et res eo
iam deducta fuerat , vt Sereniffimo Regi FERDINANDO ; vel rationes omnino
aliquæ ineundæ effent , quibus eas ipfas Tranfiluanas partes , ad Regnum
fuum Hungariæ , cuius quafi corporis præcipuum membrum funt , reduce-
ret ac in fidem protectionemque reciperet ; vel videns , prudens ac fciens,
ipfe eas in poteftatem Turcarum redigi pateretur. Pofterior vero illa con-
ditio , dura omnino & illiberalis eft vifa , indignaque prorfus , quæ a pio ,
Chriftiano , & Catholico Rege, probari poffet. Itaque, re tanta , mature pro-

beque
 Ad Sereniffimum Regem & Senatum Poloniæ. 421

beque deliberata , Sereniffimus Romanorum Rex , pro pietate & prudeutia

fua , facile animaduertit , fi manifeftus & communis vniuerfæ Chriftianitatis
hoftis , Transfiluaniam , tanquam reliquiarum Regni Hungariæ , Regnique
huius Poloniæ , & aliarum vicinarum regionum , natura fimul & opere, mu-

nitiffimam arcem & propugnaculum firmiffimum, inuafiffet , occupaffet , at-

que ditioni fuæ fubiugaffet ; cum , modo dictis regnis atque prouinciis , exi-
tium præfens ; tum etiam omni Reipublicæ Chriftianæ , certum inde ac irre.
cuperabile prouenturum effe detrimentum .
VIII. Vidit illud quoque Maieftas fua , quod Transfiluaniæ , & in in-
feriores Regni Hungariæ partes , ex fingulari gratia DEI , in Chriſtianorum ,
non in Turcarum manibus effent , nec a copiis & præfidiis eorum teneren-
tur ; Maieftatem Suam , eas recte , fine aliqua induciarum violatione , ad fub .
iectionem & ditionem fuam reducere poffe. Proinde , a Maieftate Sua eft
factum , vt cum eis , in quorum poteftate erant , Chriftianis , de illis , hone-
ftis & æquis conditionibus tranfigeret , concordiam iniret , & regni fui Hun-
garici reliquias , quantum in Maieftate eius fitum fuit , fine cuiusquam iniuria,
iniret atque redintegraret. Qua in re , facratiffimus Romanorum Rex ,
non tam fuam ipfius reputationem , dignitatem & commodum ; quam DEI
optimi maximi honorem , & totius Reipublicæ , & Ecclefiæ Chriſtianæ , vtili-
tatem , maxime vero , vicinorum Chriftianorum regnorum & populorum
falutem , extremamque neceffitatem, in confilium adhibuit.
IX. Acta & tranfacta hæc res eft , per præcipuos quosdam Maieftatis
fuæ Confiliarios & Commiffarios , cum Sereniffima Principe , Domina Isa-
BELLA , Regina Hungariæ &c. vidua , tam Sua , quam Maieftatis Veftræ So-
rore , & confanguinea chariffima , eiusdemque Illuftriffimo Filio , Domino

18.1 Duce IOANNE SIGISMVNDO , nec non quondam , Cardinale & Epifcopo Vara-
dienfi , Fratre GEORGIO , ac Petro Petrovich: atque ita per amicabilem com-
pofitionem & concordiam , Transfiluania tota , fimul cum inferioribus Regni
Hungariæ partibus , ficuti ab eis , eo vfque poffeffa fuerat , omnium incola-
rum accedente confenfu , fine bello & fanguine , in manus Maieftatis Suæ
tradita eft , & confignata.
X. Quo fane in tractatu & negotio omni , Sereniffima Regina Isa-
BELLA , fefe erga Maieftatem Suam , fingulari affectione , beneuolam prorfus ,
& propenfam exhibuit ; perlibenter namque id Maieftas Sua agnofcit & fa-
tetur. Id ipfum vero , cum Maieftas Sua , prudenti & fraterno Maieftatis

Veftræ confilio & fuafu , factum effe credat ; non poteft Maieftati Suæ , Ma-
ieftatis Veftræ officium & pietas tanta , non effe , quam gratiffima. Cuius
rei , & Sacratiffimus Rex Romanorum , vt aliquam de fe, infignem præberet
fignificationem , ad alia compenfationis , & concordiæ capita , amici , beneuo-
lentis, & fraterni erga Serenitatem eius animi , omni propenfione amplius de-
claraturus; illud infuper adiecit , vt Sereniffimam chariffimamque filiam fuam,
natu minimam , Dominam IOANNAM , Serenitatis eius Regalis Filio , Illu-
ffimo Domino Duci IOANNI, defponderet , eundemque Ducem , in dilectiffi-
morum pignorum , & filiorum fuorum numerum , benignamque & pater-
nam tutelam , atque defenfionem fuam , cooptaret atque fufciperet ; pro
eo , atque Maieftas Sua , de rebus hifce omnibus , Maieftatem Veftram , ab
ipfa regina ISABELLA , certiorem effe factam , opinatur.
XI. Verum enim vero , vt certius , tutiusque poffeffio vacua Trans-
PPPPP 2 filua-

1
།

422 Legatio Sereniffimi Rom . Regis Ferdinandi I.

filuaniæ , & inferioris regni Hungariæ partis , reciperetur , atque etiam , fi

quid præter fpem accideret , defenderetur , militares quasdam copias , Rex
Romanorum eo mifit ; & non folum actiones huiusmodi fuas omnes , in
nullum detrimentum Turcicæ ditionis , faluis omnino induciis , inftitutas , ad
principem Turcarum perfcripfit ; verum etiam eidem , quietis & tranquilli.
tatis obferuationem , vt Maieftatem Suam pacis obferuantiffimam effe cer-
neret , obtulit,

XII. At ille , Beglerbegum Græciæ , cum ingenti exercitu , ad eas , quas

diximus , Hungariæ partes , Maieftati fuæ eripiendas , mifit. Hic Danubio
& Tibifco, amnibus transmiffis , in inferiora regni loca , magna vi , hoftiliter
irruit , arces , oppida, & vicos plures , occupauit , (tam breui enim tempore,
loca ea communiri non poterant ) & Themefienfem arcem & oppidum obfe-
dit. Rex Romanorum contra , copiis ibidem fuis auctis , fidelibusque fuis
in Hungaria fubditis , ad arma concitatis , ea barbaris virtute , per milites
fuos, reftitit , vt ille rebus infectis , ac detrimento etiam non leui accepto ,
obfidionem Themefienfem foluere , ac pedem inde referre , opus habuerit. Im-
pofuerat , idem Beglerbegus , præfidium , prope quinque millium Turcarum ,

oppido & arci Lippenft , eique Vliman Begh præfecerat ; verum & hic , præ-
fente ope DEI , adiute copiæ noftræ , rem præclare & fortiter gefferunt.
Nam oppidum ipfum , cum ingenti Turcorum ftrage , expugnarunt ; idem
quoque , eiusdem DEI fubfidio , de arce , in quam Turca reliqui profugerant,
facturi, nifi certorum hominum , (a) in partibus noftris, finiftra confilia obfti-
tiffent. Quam tamen etiam arcem , per deditionem receperunt ; Transfil-
uaniam ipfam , & in inferioribus regni Hungariæ partibus , caftella , arces ,
& oppida pleraque , ex Turcarum manibus recuperarunt ; duabus ta-
men arcibus , quæ in infima ea regione funt fitæ , exceptis . Tantum certe
hoc anno eſt in Hungaria , auxiliante DEO , certaminibus pluribus , per mi-
lites noftros , peractum , vt Turca , in confilio cœptoque fuo elufi , cum cla-
de , & ignominia fua magna , recipere fe in fua , fint compulfi.
XIII . Hæc eo , Sereniffime Rex ! ac Patres , & Proceres lectiffimi ,
paucis funt commemorata , vt Maieftas , & Dominationes Veftræ , vna cum
Romanorum Rege , mifericordiam & bonitatem Dei , cui profperum hunc
fucceffum rei omnem , Maieftas fua acceptum refert , grate recognofcant ,
atque interim etiam obferuent , quam inique & cupide , Turca , nulla iufta
de caufa , induciis violatis , belli contra nos gerendi occafionem arripuerint.
XIV. Et , cum Sereniffimus Romanorum Rex , omnium fere explo-
ratorum , multis ex locis renunciatione , pro comperto habeat ; principem
ipfum Turcarum , hoc anno , perfonaliter, cum numerofiffimo exercitu , con-
tra Maieftatem Suam , eiusdemque regna & dominia , in expeditionem belli-
cam exiturum ; periculi id magnitudo efflagitat , vt ad bellum tam fœuum
a ceruicibus Chriftianis propulfandum , fecundum præfentem DEI Oрem
opem ,
quam fibi adfuturam effe fperat , fe, quam maximis queat , viribus & copiis ,
inftruat , muniat & armet. Egit iam Maieftas Sua , cum quibusdam regnis
& prouinciis fuis , de fubfidio bellico præftando. quæ fane , ad ftipendium &
auxilium Maieftati fuæ conferendum , fe tam officiofas & promptas exhi-
buerunt , vt poft initam regnorum & ditionum Maieftatis Suæ , diuina fauen...
te clementia , adminiſtrationem , nunquam maiorem ille contulerint con-
tributionem. Idem quoque , cum reliquis regnis & populis , nulla interpofi-
ta

a) Georgius Monachus , ISTVÁNFFIVs Lib. XVII. p. 307.

 Ad Sereniffimum Regem & Senatum Poloniæ. 423

ta mora, Maieſtaas Sua eft actura , cum certa fpe atque opinione ; fumma
itidem ab eisdem auxilia obtinendi.

XV. Ceterum , quia vnius Regis & Principis Chriftiani opes & copiæ,
ad obuiandum , atque refiftendum, tam valido, vniuerfæ Chriftianitatis hofti ,

impares funt ; & ob eam cauffam, Rex Romanorum , Maieftatis Veftræ , vt

A
filii , & vicini fui chariffimi , atque inclyti huius Poloniæ regni , regnis & pro.
uinciis fuis contermini & affinis , aliorumque item Chriftianorum princi-

pum & potentatuum , opem & auxilium pium , implorare opus haberet , ſi-
cuti Maieftas Sua, iam a Sacri Romani Imperii principibus , Electoribus & or-
dinibus Germanicae nationis aliis , ad neceffarium hoc bellum , fatis magnum
กร
fubfidium , communis videlicet denarii , quem vocant , collationem , in pro
ximo Imperiali Conuentu Auguftano , impetrauit ; Maieftas Sua , a Maieftate
& Dominationibus Veftris , paterne & amice , & benigne petit , vt Maieftas
& Dominationes Veftræ , ad communem hoftem , a Transfiluania , & regni
Hungaria reliquiis , nec minus , ab hoc regno , ac Chriftianitatis ipfius vifce-
ribus , Deo bene adiuuante , reiiciendum , & Regnum Hungaria defenden-
dum , confilia , opes & vires fuas , cum ceptis armis & copiis Maieftatis Suæ,
coniungere & confociare velint. Id quod Maieftas Sua, eo facilius fe a Maie-
H8
U3
98
8.

ftate , & Dominationibus Veſtris obtenturum arbitratur , quo plures exſtant

Maieftati , & Dominationibus Veftris , quam aliis populis , communis no-
bifcum periculi amoliendi, cauffe & rationes. quas Maieftas , & Dominatio-
nes Veſtræ , nobifcum confiderare , & expendere fideliter dignentur.
XVI. Antiquitus , & patrum noftrorum memoria , duo hæc regna ,
Hungaria & Polonia , plerumque femper , cum communibus hoftibus Turcis,
communiter , vel bellum gefferunt , vel pacem , induciis factis , feruarunt.
309
eaque communio & focietas vtrisque populis , commoda & falutaris fuit :
foruerunt enim Reges ipfi , & Regna eorum , & extra periculi metum vi-

guerunt. At , poftquam eo res , temporum aduerforum iniuria , redacta eſt ,

vt alterum regnum , inducias cum Turcis pacifceretur , alterum autem , bel-
lo cum eisdem implicaretur ; alteris quidem populis improfpere & aduerfe ;
alteris autem , incertæ & ambiguæ res fuere : illos enim , bello labefactari ,
atque accidi neceffe fuit. Cum interim , his quoque finitimis auxiliis dece-
dentibus , periculum crearetur , & hoftis communis, alterius Regis opportu-
nitate excidendi fibi præbita , in dies crefceret , ditionemque fuam , & impe-

rium , cum maxima reipublicæ Chriſtianæ iactura , & detrimento , proferret

atque dilataret. Fuerunt aliquando Turcis , Hungari , Poloni , Croatæ , &
qui eiusdem linguæ & gentis funt , populi , alias formidabiles ; neque per
C Europam omnem , nationes alias effe puto , quæ meliorem , bello , terra pa-
trando , operam , aduerfus hoftes eos , nauare queant : ita illæ , a leuiore e
quitatu , & expeditiori armatura , qua Turcæ etiam fidunt plurimum , ſunt
paratiffimæ. Eas illi , hodie quoque metuerent cunctas , quas aliquando dis-
E iunctas, contempfere & obtriuere. Dubitari profecto non poteft , fi res , in-
ter prædicta regna , ad priftinum vnanimitatis & focietatis confenfum , con-
tra communem hoftem , communibus confiliis & viribus , aut bellum fumen-
di , aut pacem agitandi , reduceretur ; quin priftina quoque , ad vtrosque
populos , commoditas & fecuritas reuerteretur. At , fi ad eum , ficut cœpe
re modum , res ire pergat , & periculi neceffitatisque tempore in fubfidio
ཏུས

Q¶¶¶¶ feren-

1 Decad. I. Monumentum X.
424 Legatio Sereniffimi Rom. Regis Ferdinandi
ferendo , alterum regnum , ab altero defertum atque derelictum fuerit ; quis
non videt , mox alterum quoque , non diuturna interpofita mora , ab hoſti-
bus callidis , & ad omnem occafionem , rei , ex fententia tuto gerendæ , in-
tentis , oppreffum iri ? Quippe qui , per fimulationem amicitiæ & focietatis ,
maxime fallunt , & per inducias , prælia magis differunt , quam quietem per-
mittunt. Et altero regno periclitante , fi alterum ad diſcrimen illius conni-
ueat ; non illud fe , ad refiftendum communi hofti , firmius ; fed ad cladem
excipiendam , magis obnoxium , aut faltem vel initium victoriæ , vel finem
belli fore putet. Nifi forte illud magni æftimet, quod vfura quadam tem-
poris medii , non ita longi , & pacis breuis ac incertæ , qua exitium differa-
tur , tamen non aufferatur , perfrui liceat. Vnum enim hoc infigne benefi-
cium , Cyclopicum videlicet præmium , in eos conferri ab hofte folet , qui fe
fidei fuæ commiſfere ; vt cum ftatim forte , fine periculo fuo , perdere non
poffit , poftremos eos , proximis exftinctis , conficiat.
XVII. Hæc porro , quæ dicuntur , certius quoque euentura effent ,
fi Turca ( quod magno conantur opere , & DEVS auertere dignetur) Trans-
filuania potirentur. qua non alia eft , in regionibus hifce noftris , ad arma in-
de ab hoftibus , in quasuis circumquaque partes , longe lateque inferendi
graffandi , vaſtandi , a fociis autem & amicis , vicina & circumiacentia loca , o-
mnia contra hoſtiles excurfiones & expeditiones , defendendi , tuendi , & a-
miffa vindicandi , prouincia opportunior. Transfiluaniam , inquam , fi Tur-
ca fibi fubiicerent , tam illi in Maieftatis Veftræ regnum , & dominia , im-
preffionem faciendi , expeditionesque fufcipiendi ; quam reliquias Hungaria
regni excidendi atque debellandi commoditatem magnam confequerentur.
Id fane idipfum , per Valachiam quoque & Moldaulam facere , communes
hoftes poffent ; fi præfectos fiue Vaiuodas earum , qui Transfiluania amiffa
tueri fe contra vim eorum nequirent , vel tollerent , vel fubigerent. Salu-

tem quidem certe earum prouinciarum , ex incolumitate Transfiluania con-

ftare , certum eſt.
XVIII, Manifeftum igitur eft , ex quo & Maieftatis Veftræ , ac Regni
Poloniæ eiusdemque adnexarum prouinciarum , & Regis Romanorum , atque
eiusdem regnorum dominiorumque ; & proinde ; reliquæ Chriftianitatis
totius ,Transfiluaniam , tanquam commune propugnaculum , & arcem ,
finitimorum horum populorum , defendi , plurimum referre ; eamque re-

gionem , ad communem , vel falutem , fi conferuetur , vel perniciem , fi a-

mittatur, multum habere momenti . Quo modo enim nunc, ab ea parte ,
Hungariam verfus , regnum Poloniæ , & prouincia Ruffiæ , & loca alia , vel na-
tura, Aluminibus , faltibus , iugisque montium ; vel opere , propugnaculis , ca-
ftellis , & arcibus munita fint & firmata , Maieftas , & Dominationes Veſtræ ,
optime norunt. Iam , quæ ftabilitas fit Turcicarum induciarum , & pa-
&
tionum , cum fæpe antea Maieftatis Veftræ anteceffores , magno fidelium
ſubditorum fuorum malo didicerunt ; tum Maieftas quoque Veltra , æftate
proxima eſt experta. Animaduertit certo Maieftas Veftra , qua fide & con-
ftantia , principis Turcarum , præfecti & milites , pacem feruare foleant. Eft
quidem vis omnis & impreffio hoftilis, grauis & ærumnofa , magis tamen illa
folet effe , cui fraus vulpeculæ eft adiuncta , odiofà & exitiofa ; ab il-
la enim tibi , aperte illata , confilio aut viribus oppofitis , cauere poteris ;
hæc
 Ad Sereniffimum Regem & Senatum Polonia. 425

hæc autem , fecure agentem nihilque metuentem , fubito opprimit , atque

peffundat.
XIX. Luctuofiffima vero , & miferrima eft rerum facies , barbaris
hoftibus , præter ipem & exfpectationem omnium , contra fidem datam , in
regionem aliquam irrumpentibus ; non dico , pecora ab eis abigi , bona ci-
uium diripi , incendiis, publica & priuata ædificia abfumi ; quæ omnia , perſe
funt acerbiffima ; fed vtriusque fexus homines , vel ferro crudeliter concidi ,
vel horrendis aliis fuppliciis affici ; puellas & matronas , ad ftuprum rapi ;
paruos pueros a complexu parentum auelli , elidi , excarnificari , plurimum
mortalium numerum , a facrofan&tis numinis delubris , a pænatibus dilectis,
ex dulci patria , in Scythiam , & perpetuam feruitutem , & actionem viliffi-
mam trahi ; DEI , atque hominum fidem implorantium , & vicem fuam mi-
ferabili comploratione deteftantium. quibus , ita derepente , vi fraudulenta
oppreffis , cum nemo hominum opem ferre poffit , eorum certe fanguis
ftrages & calamitas , in ratione DEO reddenda , ab eorum requiretur mani-
bus , quorum illi mandati funt fidei.

XX. Spectaculum hoc , tam deforme & miferandum , fi quis animo

tantum & cogitatione confideret , aut verbis recenferi audiat , nemo eft ita
durus aut ferus , quin collachrimet , & dolorem fuum , commiferatione fi
mul , & indignatione , aperte teſtetur ; quid vero facturi effemus , fi oculis
ipfi noftris , ærumnam tantam , auribus intollerabilem , confpiceremus ? ad-
hiberemus , me hercle ! ad oculos , mentis aciem & iudicium , neque vnquam

pactionibus & induciis talibus , fidem habere in animum induceremus,

XXI. Dulce eft nomen pacis , M. T. CICERO inquit , res vero ipfa ,
tum iucunda , tum falutaris , qua tecta quoque letari videntur. Nihil hac

in terris hominibus contingere poteft , preftabilius & optatius ; eique , ci-

tra controuerfiam , fi nihil haberet infidiarum , periculi & damni , vel præ-
ſentis, vel futuri , femper eft confulendum , nunquam ea non complectenda
& colenda : at enim , fi fub eius nomine , bellum latitet ; atque ea fub fpecio-
ſo tranquillitatis titulo , paulo poft erupturum alat exitium , repudianda il-
la venit, & non modo bello , fed morte etiam repellenda.
XXII. Maieftati Veftræ , Rex optime ! magnæ funt virorum , armo-
rum , equorum , opes , & regnum eft florentiffimum , magnum hoc , Maieftas
Veftra , a DEO , & diuo parente fuo accepit , donum : num vero , Maieftas Ve-
ſtra id , in gratia aliqua & DEO , & Regi SIGISMVNDO , patri beatæ memoriæ,
referenda , melius gratiusue collocare queat ; quam ad Ecclefiæ & reipubli
cæ chriſtianæ , fanguine filii DEI redemptæ , atque coniunctiffimi regis
prouinciarumque eius , & proprii regni , populorumque Maieftati Veftræ
fubditorum protectionem & tutelam ? Neque aliam magis ob cauffam , Ma
ieftas Veftra , gladium fibi a diuina Maieftate commiffum geftat , quam vteo ,
contra regnorum , ditionumque fuarum , ac Chriftianitatis vniuerfæ , com-
munes & maleficos hoftes , vtatur.

XXIII. Non ad præfentem modo rerum ftatum , qui fortaffe homi-

nibus quibusdam , ad tempus vtcunque tollerabilis effe videatur , magnos Re-
ges fpectare , pro animi magnitudine & pietate fua , decet ; fed futuri etiam

temporis , & profteritatis habenda eft ratio : eo quod bono principi , non
minori curæ eft , qualis respublica regni fui , poft mortem eius futura fit
quam qualis hodie fit. Et profecto , vere regium eft , confiliis cœptisque -
forti.
Q9999 2
426 Legatio Sereniffimi Rom . Regis Ferdinandi

fortibus , quoad eius fieri poteſt , non præfenti tantum ; fed fubfecuturæ e-
tiam ætati , pacem certam atque ftabilem , conciliare & relinquere.
XXIV. Chriſtiani vero maxime regis eft , non folum de fui ipfius ,
fed de finitimis quoque atque longinquis populis , & de vniuerfa Chriftiana
reipublica , bene mereri , eaque re diuini numinis benignitatem , ad pluri-
mos fefe effundentem , æmulari. cuius rei præftandæ , magna Maieftati Ve-
ftræ datur occafio , quam Maieftas Veftra , nefcio , an falua pietate , quæ
Chriftianum & Catholicum Regem decet , prætermittere , aut negligere pof-
fit. Parum certe tutum fuerit , bellum Turcicum , quod Regnum hoc Po-
loniæ effugere nequit , vicino rege , & vicinis populis in periculo fuo defer-
tis , ita differre , vt poftea id , illis ( quod Devs benignus prohibeat ) deui-
tis , per fe folum fuftinere cogatur.
&
XXV. Falluntur vero , Rex Excellentiffime ! & patres ac proceres
clariffimi , falluntur inquam , qui aliena calamitate , fuam protelando , ſatis
fibi in fe ipfis virium effe, opinantur , ad hoftem fubmouendum , aut fe ipfos
defendendos , cum finitimis fubactis bellum ad ipfos peruenerit. Nam , qui

hodie hoftibus pares , vicinis fuis coniuncti effe poffent; multo , tunc eos
inferiores fieri oportet : propterea, quod quicquid ipfis, & rei Chriſtianæ illo-
rum clade adimitur , id hoftium opibus accedit. quo loco illud etiam eſt
confiderandum , facilius effe , ftantes focios , ne cadant , retinere , quam graui

ruina lapfos , erigere.

XXVI. Hæc non ita a me dicuntur , quafi dubitandum fit , vt
certe dubitandum non eft , an Rex & regnum , bellum in Turcas fufcipere
vt de tempore belli talis gerendi , deliberatio fufcipi poffit.
debeat ; fed ,
Quod vero , opportunius & commodius , magisque adeo neceffarium effe

tempus Polonis poteft , cum iftis hoftibus belligerandi ; quam cum illi , pro-
pugnaculum harum regionum petunt, & arcem fummam , Transfiluaniam
dico , inuadunt ; cum focium fe belli fimul, & pacis, Rex Romanorum , cum
regnis & prouinciis fuis omnibus aduerfus eos hoftes offert ; cum adhuc in
vicinia , longe lateque graffans , & iam parieti proprio imminens incen-
dium , maiore commoditate , aut certe minore difcrimine , reftinguere , &
alios item principes & populos Chriftianos , exemplo fuo , ad focietatem
tam falutaris , & neceffarii belli , adducere liceat, Iam proximus ardet Vca-
Viciniæ
legon , apud quem , Viri Poloni , mature flamma exftinguenda eft.
in primis habenda cura , vt ea conferuata , minus vobis fit ab incendio pe-
riculi. Nam ea , fi negligentia noftra conflagrarit , qua fpe & fiducia , a lon-
ginquis opem , ædibus noftris , petemus , quam ipfi proximis noftris dene-
gauerimus ? quod vero potiffimum , falus nobis vicinorum, in cafibus huius-
modi , eft tuenda , vnde falus quoque noftra dependet ; priuatæ nos & do-
mefticæ res , harumque fecuritas , fatis docent , quæ nobis neutiquam con-
ftare queunt , fi familia vicini laboret atque periclitetur. Porro , vt res
nunc funt , expeditionem talem , & tam neceffariam , in tempus , commu-

nis , & publici , Chriftianorum principum & populorum omnium , con-

fenfus , proferre , perniciofum effe videtur ; cum regibus & nationibus qui-

busdam exfpectationem eam , exitio fuiffe , non ignoremus : quorum ex-

emplis permotos , dare nos inuicem nobis operam , vt vires finitimas , ad-
uerfus ingruentem communem hoftem , coniungere decet,
XXVII. Itaque , non folum illud dico , bellum iſtud , a MaieſtateVe
ſtra ,
 Ad Sereniffimum Regem & Senatum Poloniæ. 427

ftra , & Regno Poloniæ in aliud tempus differri , haud debere ; fed neceffario
id nunc nobifcum, contra communes & perpetuos hoftes, fufcipiendum effe :
quibuscum , non de laude , gloria , aut imperio ; fed de vita , falute , ipfis-
que adeo aris & focis , capitale certamen eft ; fiquidem Maieftati & Domina-
‫ט‬
tionibus Veftris , reipublicæ Chriftianæ , innumerabiliumque animarum pe-
‫ב‬
riclitantium , & vicini Regis , cun&
torumque nobis populorum , ac propria
denique , & veftra ipforum dignitas & falus , eft curæ , vt certe curæ eft ,
quam maxime.
32
624

XXVIII. Turcis ipfis, excidio orbis Chriftiani natis , cum nationibus,

prouinciis , regibus & principibus cunctis , vna cauffa bellandi eft , inſatiabi-
A

lis imperii & diuitiarum cupiditas : ideo illi bella bellis continuando , & fi-
nitima quæque loca & dominia carpendo , in partes orbis arma intulere , re-
gnaque fibi plurima fubdidere. Verum , vt nos ita oppreffum , excifum
atque exftin&tum eant , religionis infuper Chriftianæ odium accedit , quam

illi præ impia fuperftitione fua , rident , defpuunt atque defpiciunt ; in nul-
lum certe genus hominum crudelius , quam in Chriftianos , feuiunt. Proin.
de , non eft , quod Poloni , Turcas fibi parfuros effe fperent ; quin potius
fibi , ad quamuis occafionem , ne ab eis opprimantur , metuere debent ; tum
quod Chriftiani funt ; tum quod opibus florent , quibus illi , ſpe prædæ maxi-
me inhiant , atque infidiantur. Fuit autem aliquando , quorundam homi-
num opinio , inuictam efie armis Turcarum gentem, propterea , quod plu-
res & graues fæpe Chriftianæ reipublicæ intulerint clades ; fed documentis
certis , hac æftate , oftendit Deus optimus maximus , inhiberi poffe a nobis
bellicum Turcarum curfum & furorem , atque vinci etiam eos poffe , pro-
palam declarauit,

XXIX. Ex quo tempore Rex Romanorum , regnorum fuorum fceptra

tenuit , vnus ipfe maximam turcici belli molem , terra , humeris fuis fufti-
nuit. Et princeps ipfe Turcarum , perfonaliter , cum omnibus copiis & vi-
ribus fuis , quatuor , aduerfus Maieftatem Suam , expeditiones fufcepit ; in
quibus ille , tametfi propofitum ( Deo confilia eius nefaria inhibente ) non
tenuit , neque tantum armis fuis effecit , quantum effecturum effe , et ipfe
fperauerat , & homines noftri metuerant. Eft itaque , quod hoc nomine ,
maximas diuinæ Maieftati agamus gratias. Nuper vero , etiam fub ipfiffima

Transfiluania , atque in aliis etiam Hungaria partibus , non contemnendis

diuina benignitute annuente , Turca, a noftris funt affecti cladibus , vt in du-

bia iam fpes fit , profperiores Chriſtianis hominibus , aduerfus Mahometi-

cos hoftes , non virtute fua , fed vitiis alienis magnos , quorum iam , vt A-
morheorum olim impleta eft iniquitas , & impietas , deinceps DEI ope fore
fucceffus , præcipue , fi ita , vt dictum eft , Maieftates Veftræ , & vicina con-
iunctaque hæc regna , communibus confiliis & opibus , cum illis , vel pacem
fimul fecerint , vel bellum gefferint.
XXX. Itaque , vt tandem orationis huius vela cóntraham, cum tam multa
fint , non tantum inter Maieftates Veftras , charitatis intime ; verum etiam
inter regna & populos vtriusque , coniunctionis fummæ vincula , fanctaque ,
& vetera , & noua foedera ; commune denique , vtrorumque Regum , & regno.
rum , a communi hofte , bello impendente , periculum : cuius repellendi ,
nulla diuturnior reliqua eft mora. Et , cum ex breuibus quidem illis , & fim
Rrrrr
fimpli
Decad. I. Monumentum X.
428 Legatio ad Sereniffimum Regem & Senatum Polonia.

plicibus , liquidis tamen & certis , quæ adduximus , argumentis , fatis conftet,
& totius Chriftianitatis , & vicinorum horum , Hungariæ & Poloniæ regno-
rum , aliarumque contiguarum terrarum , maximopere intereffe , vt Trans-
filuania conferuetur ; Sereniffimus Rom . Rex , a Maieftate Regia , & Reue-
ibus Veftris , paterne , a-
rendiffimis , Illuftriffimis & Magnificis Domination
mice , & benigne iterum atque iterum petit , rogat , & poftulat ; vt Maie-
ftas , & Dominationes Veftræ , aduerfus huiusmodi communem hoftem ,
communi belli & pacis focietate inita , Maieftati Suæ , eiusdemque regnis &
am , & Regni Hunga
populis , & Chriftianæ ipfi reipublicæ , ad Transfiluani
ria reliquias defendendas , auxilium ferre , & ad initium proximi veris , fir-
mum validumque fubfidium decernere , præftare , inftruere , atque ita ordi-
nare velint , vt ex eo, DEO opitulante , Maieftas Sua , cum fuis & Sacri Roma-

ni Imperii , regnorumque & prouinciarum fuarum , copiis , feliciter optatum

fructum percipere,& rempublicam bene adminiftrare, & bellum profpere ge-
rere , poffit. Id quod Regnum quoque Polonia , & Maieftatis Veftræ dominia

alia , Turcarum iniuriis & contumeliis expofita , opportuna , tametfi non clara
voce, & quiritatione publica, flagitare videtur. Inuitant huc certe, Maieftatis
Veſtræ maiorum exempla illuftriffima , qui barbaris hoftibus , a Chriſtiana re
publica propulfandis , immortalem apud Deum & homines , gloriam funt ad-
epti . Sic Maieftas , & Dominationes Veftræ , cum ingenti fua laude & gloria,
Deo omnipotenti , maxime gratum & acceptum , reipublice & Ecclefiæ Chri-
ftianæ cunctæ , comodum & falutare , Regi Romanorum , eiusdemque Regnis
& populis ,fibi item ipfis , & Regno huic Poloniæ , aliisque cunctis prouinciis ,
ibus Ve.
pium & neceffarium officium præftabunt , Maieftati & Domination
at e s
æterni atque cæle ft ib us præm ii s mu ne ra ndum ,
ftris a Diuina Maieft re

atque a Rege Romanorum , quouis tempore, pari gratia , atque omni pa

ternæ & finceræ amicitiæ ac beneuolentiæ , Regiæque benig-
nitate genere , compenfandum

DIXI

II. LE
 •s ) • X $0
. 429

**

Jale
II.
༢.
LEGATIO

Auguftiffimi Romanorum Imperatoris

HVNGARIAE REGIS

R V DOLPHI II.
Ad

Sereniffimum Regem & Senatum

POLONIAE.
Seu
015
HVNGARIAE PERICLITANTIS

ORATIO.
C
I.

Acratiffimus Romanorum Imperator RVDOLPHVS Secundus &c.

Dominus & Rex nofter clementiffimus, Comitia, ad decimam

præteriti menfis Februarii diem , omnibus Hungariæ Statibus

& Ordinibus , Pofonii celebranda indixit. Quo , dum vniuer
fi Proceres confluxiffent, antequam felicia aufpicia Comitio-

rum Regni noftri pofuiffent, & antequam ad aliorum Regni negotiorum tra-
&
tatum veniffent : primo omnium , Nos , ad Veftram Serenitatem , atque ad
omnes huius inclyti Regni ordines , tanquam Dominos amicos & vicinos,
propriæ falutis atque incolumitatis , & communis Reipublicæ Chriſtianæ per-
manfionis amatores , mittendos decreuerunt , & quædam per nos , commuui
omnium voto & fuffragio , huic ampliffimo ordini dicenda , in mandatis de-
derunt. Atque in primis , Sacratiffima Regia Maieftati , demiffa obfequia &

obferuantiam , tum omnibus huius potentiffimi Ordinis proceribus , prom.

pta & parata officia , omneque bonæ vicinitatis ftudium deferentes , in rebus
agendis profperitatem ac felicitatem , regno ifti florentiffimo , pacem & tran-
quiliitatem , fortunæ conftantiam , denique omnibus & fingulis , vitam diu.
rurnam , falutemque precantur. Nosque , de rebus , periculis , extremoque
fere excidio , afflictiffimi Regni Hungariæ , in hoc pulcherrimo ornatiffimo-
que Veſtro confeſſu , breuiter dicturos , vt attentis & benignis auribus ex-
audiatis , officiofe petunt.
II. HVNGARIAE quondam Regnum , magnitudine , elegantia , vberta
te florentiffimum , camporum , omnia pecorum genera fponte producen-
tium , fpatio latiffimum ; fruges omnigenas , quas ad vfum humani generis
prouidentiffimus DEVS , ex terræ vifceribus , modicis faltem laboribus , edu
cit , vnico aut altero aratro , tam colentibus copiofiffime producit , & fæpe,

3 dum filiginem recipit , felectiffimum triticum effundit , & quidem tanta in

Rrrrr 2 abun-
430 Hungarie Periclitantis

a bundantia , vt cumulis & aceruis , non horti , non horrea, non pagus in
teger ; fed vix campi ipfi fufficiant. Eadem terra , eodem anno , in iisdem
pafcuis , greges pecorum pafcit , foenum copiofiffime largitur , tandem aratro

fulcata , diues fructibus , meffores lætos excipit. Accedit , tanta ouium, bo-
um , omnisque generis pecorum multitudo , vt vnius tantummodo oppidi ,
non dico figillatim , fed greges numerandi , fruftra laborem fufcipias. Et

quamuis vicinas prouincias & regna , fingulis annis aliquot armentorum mil-
libus reficiat , fuisque incolis etiam fufficientem carnium copiam præbeat ;
integros tamen campi, & paftores habent greges , non defcrefcit eorum nu-
merus , nihil accolis defit , non conqueruntur lanii. Ac veluti filua feris

plena , nec externis venatoribus edicto proprii poffefforis publico prohibita ;

apris , ceruis , damis , leporibus , & aliis quam plurimis feris , cum ad neceffi-
tatem , tum ad voluptatem hominum procreatis , refertiffima eft ; fic per
totum fere Regnum Hungariæ , pecorum innumerabilis copia diffunditur.
III. Quid commemorem finuofos , profundos , latos , rapidosque flu-
uios , quorum , vt plerique fide digni Hiftorici tradunt , tertia pars , variis
pifcium generibus , decurrit. Tibifcum intelligo , Danubium , Sauum, Dra-
uum, quibus Hungaria , veluti platea quædam , contra irruentes hoftes , fer-
reis cathenis cincta , hoftem , tutior & fecurior fpeculabatur. Taceo mon-
tium altiffimorum admirabilem fertilitatem , qui , quam præſtantia claritate ,
odore , fuauitate & fragrantia progenerent vina , teftes funt , cum aliæ vici-
næ nationes , tum Poloni ipfi , qui fingulis annis, horum beneficio, recreantur,
ornantur , exhilarantur. Sileo præterea , cum feris varii generis, tum ære, cu-
pro, ſtanno, argento , auro,denique aliis pretiofiffimis metallis , fuperbos mon-
tes, Quod enim aurum , huic noftro, vel puritate, vel fplendore, vel pondere
comparandum? REGNVM ipfum , circumiacentibus vndique prouinciis , vt-
pote: Transfiluania , Moldauia , Valachia , Bulgaria , Rafcia , Slauonia , Croa-
tia , Dalmatia , quafi fortiffimis quibusdam propugnaculis , munitum , arcibus ,
magnifice exftructis , ciuitatibus , oppidis , frequentibusque villis , & maxi.
mis , & populofis , pulcherrimum, Cardinalibus , Archi-Epifcopis , Epifco-
pis , Ecclefiafticorum denique omnium , frequentibus ordinibus , honoribus ,
titulis atque dignitatibus , templis , aris , facerdotum collegiis , ampliffimis-
que reditibus , ditiffimum : religionis integritate , pietate , diuino cultu , ce-
remoniis , atque omnium virtutum cumulis , ita fplendidum , ita ornatum ,
vt totum fere orbem Chriſtianum , ad naturalem fui reuerentiam & admira-
tionem , rapuerit , ad pietatis , fortitudinis , hoſpitalitatis , liberalitatis , pudi-
citiæque exemplum , incitarit. Quæ enim gens vnquam in fua patria , tam
diues , tam opulenta , generis fplendore, tam præclara exftitit , quæ aliquando
ad honores titulosqueHungaricos , non adfpirauerit ? Exftant apud nos vfque
ad hodiernum diem , multorum illuftrium virorum nomina , qui relictis pa-
ternis laribus , folo Hungarico contenti , eiusque opibus ac diuitiis illecti , vi-
tam potius , quam vt ad propria redirent , amiferunt.
IV. Sed , quomodo, Proceres ampliffimi ! mutatum eft aurum ? quo-
modo obfcuratus color nofter ? quomodo deie &
ta , pulcherrima capitis no-
ftri corona? Eheu ! in miferabilem luctum verfa eft cythara noftra ! proſtra-

ta , conculcata , ac pene deformata pulchritudo noftra ! Eheu ! quomodo

pudiciffima lectiffimaque virgo , inauribus , monilibus , corona fpeciofa, gem-
mis & veftibus pretiofiffimis olim exornata , iam penitus denudata ? Noftra-
ne
 Legatorum Oratio. 431

ne , obfecro , focordia , vel Chriſtianorum diffidiis , difcordibusque animis ,

vel certe Hungarorum peccatis , id ita commerentibus , fœdæ , barbaræque
Turcorum & Scytharum genti , violanda relinquitur? O tempora, nunquam
exfpectata ! o fortunæ inconftantiam ! o miferandam felicitatis noftræ muta-
tionem , nunquam antea præuifam, fed ne cogitatam quidem ! o noftram
fimplicitatem , qui hofti , multis cladibus , virtute maiorum noftrorum fracto,
credidimus. Audite quæfo , Nobiliffimi Ordines , in quantam , quamue mi-
ferabilem calamitatem & anguftiam , leuitas , inconftantia , perfidiaqueTur-
cica , nos præcipitauerit ? Nobiliffimæ Hungariæ regiones , vaſta ſolitudine
& fitu fœde horrent : vbi , quot agros , quot vrbes , quot templa , quot aras,
pietatis loca, profane & facrilege , teterrimi hoftis manus, his tantum elapfis
temporibus , euerterunt : nec euerterunt folum; fed in abominandum Ma
bumedis fuperftitionem mutauerunt, Nulla domus in Hungaria , luc
&u &
moerore vacat. Liberi ante parentum ora , parentes in confpectu liberorum ,
honeſtiffimæ matronæ , & pudiciffimæ virgines , pars , dictu miferabile, atro-
ciffime ceduntur , pars , ad explendam turpiffimam , infolentiffimi hoftis , li-
bidinem , in miſerandam funeftamque feruitutem rapiuntur. Domini Sacer-
dotes , in ipfis diuinis facrisque operibus , cæduntur , & impie immaniffime-
que trucidantur , eorumque innocenti fanguine , & cerebris , gladio hoftili "
difperfis , templa , aræ , & facræ veftes , quibus in tremendo facrofancti fa.
crificii opere , veftiuntur , inaudita atrocitate , commaculantur. Quot in-
cendia , quot calamitates , quanta mala , fuperiore quoque anno acceperimus?
vtinam nobis audiffe potius, quam fpectaffe , & proh dolor ! pertuliffe , li-
cuiffet. Nunc etiam, vniuerfam Hungariam, miferrima feruitus opprimit, ne-
neque focos , aut aras habere , neque patriis bonis frui , neque fungi hono-
ribus , inpofterum fas erit; nifi benigniffimum , Seruatoris Optimi Maximi
numen , & externa , gentium vicinorumque regnorum, indomita virtus, præ-
fto illi fuerit.

V. Circumuallatum , Regnum Hungaricum , munitiffimis propugna-

culis , nimirum vtraque Mifia , Dardania , Dalmatia , Illyria , Rafcia, Bulga
ria ,fuerat , quibus omnibus , per fraudem hoftilem amiffis , nunc iam fqual-
lida & mæſta Hungaria , fe ipfam luget, Cum ipfe mecum reputo , prouin-
cias , quibus fpoliati fumus , vix tempero profecto a lachrimis , tum recor-
datione malorum , quæ patimur , tum vero vltimi exterminii , quod Iauri-
no, natura & arte munitiffimo, tum aliis vicinioribus præfidiis occupatis, haud
dubie ceruicibus noftris imminebit. Ceteræ prouinciæ nobis ademptæ , ve-

&igalia & fines noftros minuerant , fedesque Regias occupauerant: at capto

Taurino , hoftis immaniffimus , non Pannonia tantum reliquias ; fed , proh
dolor! omnium regnorum vicinorum & prouinciarum fines , audaciffime pe-
netrauit , atque Sacri Romani Imperii claues , manibus fere conclufit. Duo
tanrum reſtant anguli in Hungaria , non ita ab hoſte tuti , quam integri : al-
ter Meridiem verfus , alter Septentrionem verfus, quos hoftis truculentiffimus
dilatandarum fuæ tyrannidis finium auidiffimus , armis , opibus & numero-
0
fo milite , afflictiffimis Hungarorum rebus longe fuperior , vnica ex Thracia,
copiarum fuarum expeditione ,. fuo imperio & nefande crudelitati manci-
pabit.
VI. Sed , quiefcet tandem hoftis diriffimus ? & Hungaria potitus , fo-

laque illa contentus , in Thraciam , victor ad ocium redibit ? neque regnis &
Dec. I. Monument. X. Sssss prouin
 tis
432 Hungariæ Periclitan

prouinciis conterminis , in amicitiam fuam femel receptis , bellum mouebit ?

Non quiefcet , mihi credite , non , cruenta bellua, Tanta enim ipfius eſt ra-
bies , tanta impudens arrogantia , tanta auaritia , tantaque temeritas , vt exi-
guæ felicitatis fucceffu elatus , victoria terminum , orbis terrarum finem ſta→
tuat; & maiorem in fanguine Chriftianorum profundendo , quam in finibus
amplificandis , voluptatem ponat. Speculabitur ftatim , impaſta , rabidaque
fera , tanquam ex vicina fpecula , proximam & per primam occafionem ob-
latam prædam : illinc , Auftriam , Carynthiam, Styriam , Sclauoniam ; hine
Morauiam , Silefiam , Poloniam , & vicinas prouincias.
VII. Ac proinde , REX Sereniffime , Illuftriffimique Principes , cete-
raque clariffima Poloniæ lumina ! tria a vobis , vti fociis , amicis , & vicinis ,
omnes omnino Hungaria Ordines , Veſtra pietate , amicitia & vicinitate fre-
ti , amice & officiofe petunt. PRIMVM : Velitis aliquot auxiliares copias , Ve-
ftris propriis fumptibus confcriptas , in fubfidium periclitantis Hungariæ , fla-
tim primo vere expedire. ALTERVM: Non tantum, propriis fumptibus confcri-
pto milite , nobis auxilio vos effe : fed & , fi quos milites, ex ampiiffimo Regno boc,
ae vicinis eius prouinciis , aut noftris , aut aliorum Chriftianorum Principum ex-
penfis , educere coacti fuerimus , eis , liberam in Hungariam , proficifcendifaculta-
tem , concedere. DENIQVE , nouo perpetuoquefædere , nobifcumfancte pacto, Ve-
ftram in armis , in copiis , aliisque , contra manifeftum Gbriftiani nominis aduer-
farium , belligerandifacultatibus focietatem , virtutemque beroicam , qua , apud
omnes gentes mirifice excellitis , cum noftra, quamuis parua & exigua manu ,
coniungere.
VIII. Confideranda enim in primis Vobis eft , noftra , & patriæ no-
ftræ conditio ; extremum , quod ex interitu noftro , Vobis immineat pericu-
lum ; tum huius fancte focietatis , nouique fœderis , fumma neceffitas ; tum
etiam hoftis importunitas ; tum denique expeditæ eius copiæ, perfidia , & in-
conſtantia , atque in auguftiffimum IESV CHRISTI nomen & gloriam , infitum
illi a natura odium. Nos Chriſtiani fumus , focii , vicini , & amici Veſtri.

Perpendite, obfecro , & reuocate in memoriam , inter Hungaros , & Polo-

nos , mutua ac alterna , ex confœderatione antiqua , auxilia & pacta fanctiffi-
ma, & pro florentiffimi quondam Regni Hungariæ libertate , & defenfione
maiores Veftros, Regesque huius inclyti Regni potentiffimos , fanguinem &
vitam , vltro , patrum memoria profudiffe. Moueat Vos , Sereniffime Rɛx ,
faltem fancta , pia , & pene diuinitus nuper inftituta , inter Veftram Maieſta-
tem , & Principes noftros , affinitatis coniunctio, ex qua non tantum capitum,
feu Principum , fed & regnorum , & membrorum acceffit compaginatio. Po-
nat ob oculos Maieftas Veftra , curas , vigilias , expenfas infinitas , quas in
gratiam Reipublicæ Chriftianæ , Imperator Chriftianiffimus , Veftræ Maiefta-
tis affinis , amicus & vicinus , dies & noctes facit. Nihil enim ipfe , quod ad
conferuationem & incolumitatem noftram pertinet , prætermittit. Nihil

eſt , quod noſtra cauffa ftrenue & inuicto animo non fubeat. Non parcit la
boribus, non thefauro , non denique fanguini & vitæ. Neque Vos , SENA
TORES ampliffimi , cæterique ordines inclyti huius Regni ! paucitas noftra , vi-
res adtritæ , exiguæ Regni noftri , iam iam labafcentis reliquiæ , ab hac fan-
&
tiffima confœderatione , mutuaque belli ineundi focietate , deterreat.
IX. Pauci funt Hungari , verum eft ; fed , non deeft illis præpoten-

tiffimus DEVs , cui tantum eft in paucis , quibus benedixit , vincere , quam
multos ,
 Legatorum Oratio. 433
multos , quibus maledixit , profligare . Non deeft nobis , vfitata , & quafi in.
nata , in campeftribus præliis, exercitatio. Non defuerunt quoque annis fu-
W
perioribus , de atrociffimis hoftibus , viribus & numero armisque potentiffi-
mis, gloriofiffime partæ victoriæ. Non inquam defuerunt ! quam feliciter
be enim in Sclavonia , apud Zifzek , cum Hafon Baffa pugnatum fit : quam tur-

piter , Baffa Budenfis , apud Albam- Regalem , cum fele&

tiffimis prætorianorum
militum cohortibus , fulus , fugatusque fit , nonne audiftis ? quid commemo-
rem ', memorabilem illam ac pulcherrimam victoriam , apud arcem Hatvan,
in campo Turano , ex Beglerbego Gracia , Baffis , Budenfi & Temesvárienfi , exi-
gua manu reportatam ? Nonne etiam apud arces , Filek , & Szécsén , eiusdem,
Beglerbegi , Baffe vtriusque , Budenfis , & Temesvárienfis , auxiliares copias ,
noftra caftra , eadem , vel fequenti nocte , per ipfos inuadenda , primo fta-
tim impetu , ad internecionem propemodum omnes deleuimus , extinxi-
mus. En ! maiorum noftrorum exempla , in pofteris quoque fuis , luce me-
ridiana clariora. HVNGARI , diu ab annis circiter feptingentis , pro fua , &

communi Chriftianitatis quiete , excubias continenter agunt , fines Chriſtia.

norum , non fine cruentiffimo certamine , tutantur : fæua tamen profecto
mercede , quoniam in alendis copiis diuerfis , & per tot hoftium frequentes
eruptiones, fpolia & cædes , tot iam annis labentibus , omnes Hungarici re-
gni Ordines , defecerunt.
X. Iam , deuicta tota Hungaria , quæ gens , tot annorum fpatio de
preffa ? quæ natio , tot cladibus vexata ? quod regnum , tot incendiis , cala-
mitatibus , ferro, carceribusque afflictatum , tam potentem & inquietum ho-
ſtem , infracto conftantique animo , tam diu fuftinebit ? In hoc nobiliffimo
Poloniæ regno , virtutem in armis , magnanimitatem & tollerantiam in ad-
uerfis , patientiam in laboribus , belli facultates , opes ingentes , arma victri-
cia , innumeram variarum gentium multitudinem , omnemque belli appara-
tum , quis vel mediocri iudicio præditus , non videt ? Sed regnum hoc, non
ita a natura , vt Hungaria , montibus vndique , fluminibus profundis , ciuita
tibus & arcibus præfidiisque , contra hoſtem , arte , multisque laboribus mu-
nitum effe , quis non modice Polonicarum , & regionum , & rerum peritus,'
non animaduertit ? Quare , fi ex Hungaria , in Poloniam , acceffum fibi nactus
fuerit , non fecus , atque accipitres , aues rapaciffimæ , caueis inclufæ , & poſt-
modum dimiffe , in fpaciofo hoc aëre , libero volatu , prædam exercent ; per
totam Poloniam , impune , per tot campos effufus , vagabitur , per tot ciui-
tates & oppida , ex materie lignea fere conſtructa , incendio & depopula-
tione , graffabitur. Ex his autem arcibus , non tam munitis , quam elegan
tibus , quas terras , quosque Polonia fines , inter exiguum temporis interual-
lum , non peruadet ?
XI. Confiderate itaque PROCERES inclyti ! qualis clypeus , qualisque
murus fuerit hactenus Hungaria , Poloniæ , & quanta præftiterint arma Hun-
garorum , cum orthodoxæ fidei , tum maxime tranquillitati Veftræ, & quan-
tum deinceps falua præftitura fit. Nolite floccifacere , & quietem Veftram ,
& fortunam , quæ totæ ex falute Hungariæ pendent ! Nolite repellere , fa-
crofan&
tam perpetui fœderis focietatem , nunc vobis amanter oblatam . Et
nos aliquando hac gloria , hac pulchritudine , hac admirabili confenfus Ve-
ftri elegantia , his templis , his palatiis , hisque fuperbis turribus , fulfimus.
Eadem Vos fata , eadem fortunæ conditio & cafus , nifi tantis , in tempore ,
Sssss @ccu
 434 Hungaria Periclitantis

occuratis malis , manebunt. Hungaria igitur Vobis , in primis curæ effe de-
bet ; Hungaria Vobis , copiis quam maximis ; Hungaria inquam , quam pri-
mum iuuanda eft. Ibi obftruendum hofti iter , fi Vos , & Veftra omnia fal-
ua effe vultis : ita regiones Veſtras integras , facilius ex longinquo tutari po-
teritis , quam poftea ex propinquo , laceras reficere , tueri , defendere. Nunc
iuuate focii , nunc arma capite, dum hoftis potentia minor , dum longin-
quior ,fines Veftros non pertingat ! Nunc , nunc ! Veſtra virtute bellica , tru-
culentiffimo orbis Chriftiani inimico , nobifcum occurrite , cum Hungaro-
rum vires , minus attritæ , nosque fuperftites, focia arma Vobifcum capeffe-
re poffumus. Nonne gloriofus & laudabilius erit , fi lætior , fimul ac cer-
tior , nobis firmiffimo focietatis ac vicinitatis vinculo confœderatis , ex ho-
fte triumphus , & vberiora fpolia contigerint ; quam vt afflictis nobis , &
perdita Hungaria , inopinata Vos follicitudo , de falute regionum fortuna-
rumque Veftrarum , incautos corripiat. Cauete, prudentiffimi , fortiffimi.
que Ĥeroes ! ne idem & Vobis eueniat , quod olim Græcis , primo , exiguam
opem recufantibus , tandem, non fuppellectilem modo , fed & vitam offe-
rentibus , amiffa Conftantinopoli, accidit. Quid enim turpius , quid fœdius ,
quam non præuifis calamitatibus , quæ certiffimæ funt , excæcata mente,
pertinaciter , in manifeftiffimum periculum , feipfum præcipitem agere ?
Quid rurfum pulchrius , quid prouidentius , quid felicius , quam in alieno
periculo doctum , & cautum fe exhibere ?
1
XII. Videtis ! Chriftianum , amicum & vicinum Regnum , concepto
igni , flagrare : videtis , flammam longe funeftiffimam , penatibus Veftris ,
iam iam , nifi occurratis , imminere ! Ab aliisne igitur , vt reftinguatur , ex-

fpectabitis ? Vtinam , Scythicum quoque illud incendium , in finibus Hunga-

ria nuper exortum , per noftros , comprimi & reftingui potuiffet. Non fi-
nes Auftriaci , ingenti terrore perculfi , acceptas iniurias , inflictaque lamen-
tarentur vulnera ; non iam in Hungaria , tanta folitudo , vaftitas , cædes
tot infantulorum interitus tot lachrimæ , tantique parentum pro liberis, par-

tim dire cæfis , partim in fœdiffimam feruitutem abreptis, fufi eiulatus forent .
Non tot oppida , & curiæ nobilium pulcherrimæ , ab incolis defertæ , palatia-
que illuftrium magnifica , fuppetias alienas expeterent ; neque Turca , vi.
Atoriam ex Chriftianis , qui ante Tartarorum , in fines noftros excurfionem ,

copiis Sinan Baffe , vel pares , vel fuperiores fuerunt , vllam , fuperbus in
Thraciam reportaffet. Quid? imo nec laurinum cepiffet. At poftea tanti
hoftis pernicitate , qua in depopulationibus , tanquam volatu quodam celer-
rimo vtitur , diſtracti & perturbati , minus fufficientes exftitimus. Quas &
nunc, in Regno ftrages Tartarus faciat , quam miferanda , & a Chriſtiano
homine merito deploranda fuse crudelitatis veftigia relinquat, quotidie cum
fufpiriis & lachrymis , o afflicti ! cernimus,
XIII . Verum , refarcire iftud malum , fortiffimi HEROES ! poteritis ,
& hanc peftem , inter ornnes gentes abominandam & execrandam , tollere
innocentemque fanguinem , quo impius hic hoftis , facrilegas. fuas
facile ,
manus , commaculauit, vindicare , fi volueritis , valebitis ; nifi placuerit for-
taffe , hoftium perfidis blandimentis , adulationibus , fraudulentis induciis ,
& iniquiffimo ipforum fœderi , fidem habere , dum , florentiffimo huic Polo-
nia Regno , fub fpecie amicitiæ , & pacis inconftantiffimæ fimulatione , perpe-
tuam pacem & tranquillitatem promittunt. Nolite , Ordines inclyti ! no-
lite
 Legatorum Oratio. 435

lite ! hofti nefario & perfido , qui dum Chriſtianos , fide & amicitia fua dece-
pit , iam certiffimam fibi falutem , eamque interminabilem conceffam effe
credit , aures animosque , tam facile præbere. Parcit lupus oui , & nonnun-
quam etiam fimulata amicitia blanditur , adulatur , quia prædæ abripiendæ
oportunitatem nondum habet ; verum , vbi occafionem vel exiguam nan-
cifcitur , illico rabidam voracitatem , in miferam ouiculam exercet, Ita nos

maiorem Regni noftri partem amifimus : amicitiæ namque , & fucatis polli-
citationibus , fideique Turcarum nimium credentes , tuti, ſecuri , fub induciis
in pace viximus ; illi autem , nulla a noftris iniuria laceffiti , quibusuis iniu.
riis leuiufculis , falſo prætenfis , opportunitateque ea , ex noftrorum ocio ca-
pta , contra omnem amicitiæ legem, & facrofanctam icti fœderis pacem, con-
tra omne ius gentium , in vindictam , vt hoftes turbidi , inquieti , immanes-
que , exarferunt. Regiones noftras, incendio & ferro vaſtarunt , arces , ad-
motis tormentis bellicis , expugnarunt , fines fuos , quam latiffime potuere ,
cum maximo Regni noftri detrimento , dilatarunt ; vel certe , vbi aperto
marte inuadendi modus ipfis defuit , technis , machinis , arte denique , plus
quam Pelasga , noftris , ad vnum trucidatis , præfidia noftra , munitiones no❤
ftras , in fuam poteftatem redegerunt,
XIV. Deplorant , hanc ipforum perfidiam , multa Hungariæ caftra :
Simon-Tornya , Dombo , Dobrekóz , Ozora , Kaposujvár , Baboltfia , Korothna
Buyak , Zanda , Dregely, Filek , Szécsén , Zólnok , Harvan , Divin , Kèkkó !
Deplorat Croatia vniuerfa ! deplorat Sclauoniæ pars maior ! deplorant deni-
que , quam plurima huiusmodi loca munitiffima , quæ fub induciis iftorum
infidelibus , aftu & fraudulentia occupata funt. Hos ipfos eorum callidos
aftus & fraudes , iam tota pridem luget Europa. Neque Polonia , omni ex
parte , iftius calamitatis immunis eft : nonne, tam vetera , quam noua fœde-
ra , fancte Vobifcum pacta , non fuperiore faltem anno , per tranfitum & de-
populationem Tartarorum immaniffimam , verum etiam , tertio ab hinc an-
no , egreffu & potentia Beglerbegby , impius & perfidus Turca rupit , violauit,
confregit ? Tanta eft , hoftis iftius nefarii , leuitas & perfidia. Vindicate igi-
tur hanc atrocitatem , & cum CHRISTI JESV , DOMINI NOSTRI hofte , manus
conferite ! Doleat vobis iactura , & pernicies Chriftianitatis , occurrant ar-
ma Veſtra tot malis & periculis. Veftram opem implorant , pueri , in cam-
pis vagantes ! Veftra auxilia expetunt , cadauera Chriftianorum , per agros
I crudeliffime paffim iacentia ! Veftras fuppetias , viduæ lectiffimæ , & virgi-
-

nes pudiciffimæ implorant ! Vos focios & vicinos , Hungarorum Regio & ter-
ra afflictiffima , fociorum & vicinorum Veftrorum fanguine inebriata , vindi-

I ces , & iuftiffimos vltores , expofcit ! Vos denique , ad perpetuum fœdus, ad

armorum victoriarumque , ac omnis fortunæ , tam aduerfæ , quam profperæ,
focietatem inuitat. A vobis præfidium Hungaria , extenfis brachiis , quæ

Poloniam tot annis , quafi clypeus , & murus aheneus , animofe defendit, fa-
gitat , orat , depofcit. Vobis , ipfa ,, & pofteris Veftris , conftans immobilis-

que fœderis , vicinitatis , bellicofæque , contra communem hoftem , focieta

tis vinculum , vltro amanterque defert.
XV Quod fi , non pietatis ftudium , non zelus fidei , non amicitiæ ,
& vicinitatis antiqua iura , neque hæc noftra iufta , amica , legitima , mutua-
que confuetudo , in hanc fumme neceffariam fan&
tiflimamque expeditionem
Ttttt Vos
Decad. I. Monumentum X.
 aria tis
litan
436 Hung Peric

Vos mouent , & armant ; moneat faltem TE , Sereniffime REX ! Vosque or-
natiffimique PROCERES ! gloria facrofancta belli focietas , neceffitas ,
denique , cui omnes fapientes parent. Regum namque , & Principum
Iceptra & diademata , gloria , bellicis virtutibus parta , exornantur. Quid
enim , vt Iulius Cæfar , toto terrarum orbe, ob res præclare a ſe geſtas , ce-
leberrimus , gloria fufpiciendus effet , effecit ? virtus bellica ! Quid Pompe-
ium , Scipionem , Hannibalem , Alexandrum Magnum , ad imperium totius or-
bis afpirantes , incitauit ? virtus bellica ! Quid Carolum Magnum, Carolum
Quintum , Ioannem Coruinum , Regni Hungariæ quondam Gubernatorem fi-
deliffimum , Matthiam, Regem inuictiffimum , & alios complures præftantif
fimos Regni noftri heroes , ad bella , infracto inconfternatoque animo , fu-
fcipienda ,pro Chriftianæ Reipublicæ falute , & conferuatione , ad quæuis
2
pericula fubeunda tantopere incendit ? virtus bellica ! Quid Cafimiros, Vla
dislaos , huius florentiffimi Regni , gloriofa diu germina , per totum huius
vaftiffimi orbis fpatium , inter tot gentes , celeberrimos laudatiffimosque ef.
fecit? virtus eadem bellica ! Quis vnquam magnanima illa heroicaque na

tura exornatus , pro gloria conditionis fuæ , proque nominis CHRISTI cele-
britate, vitæ , necisque periculum aliquando exhorruit ? quid rurfus hæc lau
dabili focietate , in qua religio , fides , æternaque DEI Optimi Maximi ſym-
bola defenduntur , pulchrius ? quid amabilius ? quid fuauius ? CHKISTVS ,
pientiffimus Pelicanus , fanguinem pro nobis nudus fudit , nudus pro com-
muni falute , erecto crucis trophæo , cum hofte truculentiffimo , congreſſus
eſt , fanguinem fuum vitamque , pro Veftra pace & tranquillitate , profudit;
Vos vero eam , eiusque gloriam defendentibus & honorem , hoftibusque il-
lius , bellum mouentibus , auxilio & focietate Veftra , adeffe non vultis ? Ille
inimicis , & humani generis hoftibus , vltro bellum indixit ; Vos autem per-
fidis & teterrimis eius aduerfariis , fanctiffimumque nomen & Diuinitatem
eius , continue blasphemantibus , armis occurrere recufatis ?
XVI. Sed , quid hæc amplifico , dum pretiofiffima pulcherrimaque
hæc munera , cælitus Vobis data , quibus exornati eftis , fponte Vos , contra
tam immanem truculentumque CHRISTI Domini hoftem , impellant & exci
tent , atque adeo neceffitas ipfa , etiam nolentes , trahat. Malo enim Vos

confiderare , quam fando ominari , qualis Poloniam , periclitante Hungaria ,

fortuna maneat. Horret aniinus , admonitione eorum , quæ ventura funt ;
nîfi huic incendio , mature eatur obuiam. Omnia mala , quæ nos paffi lu-
mus , & etiam nunc patimur , Veftris capitibus & fortunis , imminent. A
Turcis, diriffimæ feruituti , viri mancipabuntur ; pueri , feminæ , puellæque
promifcue ad ftupra rapientur ; ac cum parum proderunt lachrimæ , tum
dolebitis , dum non licuit iuiffe huic incendio obuiam. Non crediderunt

hæc olim futura Græci , non Macedones , non Dalmatæ , non denique reli-
quæ nationes, quæ
quæ nunc
nunc omnes
omnes ,, miferam feruiunt feruitutem.
XVII. Rumpite igitur moras , Sereniffime REX ! & Vos ornatiffimi
PROCERES ! & cum iam Vos neceffitas ipfa cogat , arma , contra infeſtiſſimum
hunc hoftem , Veftrumque fanguinem fitientem , capeffite , noftrumque fœ
dus , oblatamque amicitiam , quam hodierno die Vobis noftri offerunt , fin-
cero libentique animo acceptate , admittite , confirmate , & cum fumma ro-
minis Veftri gloria , annalibus Veftris inferite ! Quod fi feceritis , Hunga
riam , longo iam fitu ſqualidam , prifting decori reftituetis , ac immaniffina
ferui-
 Legatorum Oratio . 437
feruitute , tot annis oppreffam , in libertatem vindicabitis ; immaculatam
CHRISTI præpotentis fidem , pro execranda Mahumedis tabe , plantabitis ; pa-
cem , pro bello ; cultum diuinum , pro armorum cura ; iuftitiam , pro iniuria;
& cum diuini nominis certiffimo auxilio , diu ex hoftibus defideratam victo-
riam , nobifcum reportabitis ; Hungaricam gentem , perpetuo vobis deuin-
&
tam , confœderatam , & in omnibus Veftris , fortunæ & vitæ periculis , au-
xiliarem habebitis. Veftræ denique genti , tot illuftrium hiftoricorum com-
mendationibus & fcriptis celebratæ , decus , gloriam , nomenque immortale,
nulla vnquam pofteritatis memoria , aut temporis iniuria , delendum , inter
omnes orbis Chriftiani populos & nationes , comparabitis, DIXI.

Ad Sereniffimum

SIGISMVNDVM TERTIVM ,
Poloniæ & Sueciæ Regem &c.
NICOLAVS SZÖKOLY
De Kis-Varda.

AEC funt Pannonidos patriæ triſtiſſima noftræ

HA Iam iam labentis vota precesque TIBI !

REX vicine ? malis fer opem : nam flamma propinquat

Sarmatiæ ; noftris Rex pie difce malis,
Flammas vicino conceptas igne moratur
Intacta arfurus , qui fua tecta cupit.
Perfurit Odryfius gladiis immanibus hoftis
Et quatit Hungarici monia pulchra foli.
Barbaricis aras manibus funeftat, honores
Diuorum facros , impietate premit.
Omnia fuccendit , vaftat , debellat , inundat ,
Vulcano , telis , Marte , cruore , Geta.
Tolle decus Regni , Regum fortiffime fceptrum !

‫ا‬ Et profterne hoftis colla fuperba trucis.

PAVLLI FORRO TRANSSILVANI,

Illuftriffimi D. D. Andreæ S. R. E. Tit. S. Ang. Card. Bathorei ,

Epifcopi Varmienfis &c. clientis humillimi
διωνοσκοπία.
Ix ardentis adhuc rutilantia lumina Phœbi
V Portitor ad veris feſtinans ſenſerat HELLES
5
Tempora , cum virtute potens & Marte fuperba
Diues agri , diues pecoris fuluique Metalli ,
Pifcofis ornata vadis , & flore virorum ,
Pannonis ad fortes Legatos ora Polonos ,
Paciferæ nimis ornatos fubmifit olyuæ,
Foedere , qui inter fe focient duo regna perenni ;
Et renouent fanctum cognati numen amoris,

Iufta parent armis Rodopeio bella Tyranno ,

Publica frangenti iura & facra foedera pacis.
Ttttt 2 Turri
 ni
i o filua
Paull Forr Trans
438
Turrigeras populanti arces monumentaque Regum
Prifcorum , & pia templa DEVм , facrofanctaque facra ,
Vaſtantique feris Hunnorum infultibus agros.
Qui putat omne nefas fibi fas , atque omne nefandum
Illicitum , licitum effe ; pios dum cæde madenti
Chiſtiadum cœtus , prô ! deteſtabile monſtrum
Profternit , perimit . Maeotide fæuius ara ,
Sæuius & Procrufte truci vel Buftride fæuo

Sæuius & Beffo , & Phalari , diroque Nerone .

Veſter honos igitur viget , æternumque vigebit
Legati Vngarici ! afflictis fuccurrere rebus .
Queis patriæ mens tanta fuit : quæ præmia linguæ
DEMETRI auriflue ! capies Antiftes honores .
Vngariæ CICERO , qui prouida pectora Regis
Sarmatici , & magnum flexiſti voce Senatum .
Quæ vobis vnquam defenfi munera ciues ,
Eximii illuftresque viri dare digna valebunt
Quæ merces poterit veftro æquiualere labori ?
Sarmatas Heroas claros præftantibus armis ,
Maiorumque bonis & nobilitate potentes .
Ad patriæ auxilium , poft fœdera pacta vocatis .
Vt confanguineos nutantes vulnere ciues ,
Atque iugum Turci pridem crudele ferentes ,
1
Reddatis libertati decorique vetufto .
Vicit iter durum pietas & patrius ardor ,
Vicit Carpathias facies triftiffima rupes ,
Pannonidos matris , lachrymæque per ora volutæ ,
Nec Veltra in ventos abierunt irrita vota.
Ecce gradu rapido gelidi farraca Bootis
Sarmaticique Duces , animisque ingentibus , & vi
Indomita , & nunquam fracti virtute tyranni
Ifmarii , atque iugum nunquam exfecrabile paffi.
Ad Nothon Auroramque parant Mauortia figna ,
in bella feroces .
Ducere quadrupedes
Arma æuo feffi , viridis fremit arma iuuentus ,
Ardefcunt animi , languentque cupidine belli .
Sanguineas acuunt iras , & brachia iactant ,
Tympana , fcuta , tubæ , gladii , galleæque comantes ,
Spicula , trophea , phaleræ , vexilla , fecures ,
Conflantur magna cum fedulitate virorum
Quocunque afpicias , lethali incude Polona

Mulciber ignipotens geftit producere ferrum

In gladios , & raſtra truces & farcula vertit ,
Bellua crudelis nondumne cruore furorem

Effuſa fatias ? rabies nondumne quiefcis ?

Tot raptis fpoliis , variis ex partibus orbis ?
Non fatur Aegypto es , claraque Semiramis vrbe ,
Illiricisque agris & maieftate Pelasga ?
Perges
 Oiónoskopía. 439
Perges facrilegis vltra fœdere lacertis :
Hungarici florem imperii terramque beatam
Scilicet id facies : Bacchaberis orbe Mægera ,
Et populos vrbesque dein ceu tabificus ceps ,
Bellua gorgoneis implebis fæua venenis ,
Orbem terribili domitabis Turca flagello ,
Phana prophanabis Diuis facrata benignis ,
Euertes aras ritus abolebis auitos.

Scilicet id facies : potuit quoque plurima virtus

Effe , fuit ; nunc verfa ruit ; retroque fuit fors.
Iam tibi belli potens imponet Sarmata frænum.
Sarmata magnaninus fceptro tibi cornua franget.
Sarmata iam totis in prælia viribus exit.
Sanguinea dare figna tuba iam præcipit , ardens.
Iam confcendit equos , haftas vibratque tremendas .
Infert arma tibi ; furgunt bella horrida bella
Perfide iam difces iuffis parere facrata
Chriſtiados , pones rabiem , diròsque furores,
Sceptigera , SIGISMVNDE potens , REX maxime Regum
Frange manu , hoftilis colla hoftica frange tyranni.
Pannoniis fer opem fociis , miferere ruinæ
Pannonica ; præfto fis auxiliaribus armis
Hungaricæ , Rex magne ! rei , nunc porrige dextram
Labenti populo , qui tot labentibus annis

Bella gerit cum gente truci , patiturque procellas.

Vndique mundantes , fexcentaque tela malorum.
Sarmatiæ hic fcutum fuit , & Germanidos oræ :
Sarmatiæ ergo illi fcutum & Germanidos ora
Nunc fit , & afflictis nimium fuccurrat amicis.

Si vobis nobisque trucis ceruicibus Hydræ

Et ferro & flamma exuftis , penitusque peremptis ,
Non peritura domi pax & victoria circum.
Semper erunt & fancta quies , fic aurea Regis
Secula falcigeri redeunt , aftreaque Virgo
Sic illuftre decus noftrum celebrabitur omni

Tempore , laurigerique canent facta inclyta Vates.

A MEN

Decad. I. Monument. X. Uuuuu INSTRV-

440 • X •x
xo X 50

3 ....

INSTRVCTIO

Domino Præpofito Agrienfi DEMETRIO NAPRAGY ,

& Domino Nicolao Zokoly , atque Michaeli Kellemefy , Vice-

Comiti Comitatus Sárofienfis , data ad Sereniffimum Regem Poloniæ SIGIS-
MVNDVM, Sereniffimam Reginam & Status ac Ordines REGNI POLONIAL , per Status
& Ordines REGNI HVNGARIAE ex publicis eorum comitiis , nunciis deftinatis.
Pofonii Anno clɔ ɔ̃ xcv. die ix. Menfis Februarii.

I.

Omini nuncii Noftri mutuam intelligentiam , cum oratore Sua Maieftatis apud
Sereniffimum Regem & Reginam , ac vniuerfos Status , exiftentem, habebunt ,
D
ac omnium rerum tractandarum , cum ipfo , non folum communicato confi-
lio ; fed & pro maiori auctoritate , ipfis etiam præfentibus in communi audientia in-
ibunt , in omnibusque illud , quod Sux Maieftatis auctoritati , ac • publico commo-
do , & permanfioni patriæ noftræ , ac vniuerfæ reipublicæ Chriftianæ confonum vi-
debitur , facient & adgredientur.
II. In primis Sereniffimo Regi Poloniæ , & Reginæ , ac vniuerfis Statibus
demifla noſtra obfequia atque in Suas Maieftates obferuantiam ; deinde Statibus ac
Ordinibus noftra paratiffima & perpetua officia , omneque bonæ vicinitatis ftudium
deferrent ac dicent, Nos hodierna die felicia aufpicia , publicæ Regni noftri dieta
pofuiffe ieciffeque : ac , antequam ad noftrorum negotiorum alium tractatum deuenif
femus , primo omnium nos nuncios noftros , ad ipfos , tanquam bonos Dominos ami-
cos & vicinos , propriæ falutis , ac communis reipublicæ Chriftianæ permanfionis a-
matores , mittendos decreuiffe.
III. Deplorandum & calamitofum patriæ huius noftræ ftatum præfentem , im-
minentia pericula , periculorum magnitudinem, conftantiffimos hoftium ad euertendas
& exterminandas adflictiffimi huius regni reliquias , conatus , & propofitum , quo
fibi non faltem Hungariæ , & vicinarum prouinciarum dominium , verum etiam totius
orbis imperium vindicare moliuntur , declarabunt.
IV. Declarabunt porro , quam florentiffimum hoc Regnum Hungariæ fuerit ,
& nunc in quam deploratum & extremum perditionis ftatum , ob hoftis fæuitiam in-
tollerabilem , deiectum ac redactum fit : pro quo nempe muro atque propugnaculo
ceterorum adiacentium Regnorum ; pro Chriftianæ Reipublicæ falute , fide & religio-
ne, tot reges , etiam ex Auguftiffima Sereniffimorum Regum Polonia profapia , fan-
guinem fuum effuderint ; tot viri fortes ac præftantiffimi mortem oppetierint , ac in-
finita hominum millia , partim cæfa , partim vero in duriffimam funt abducta captiui-
tatem , & ad Mahometicam fectam, repudiata fide Chrifti , amplectendam funt impulfa.
V. Referent , & validis argumentis Regi & Reginæ, ac Ordinibus Regni Po-
lonia , inculcabunt , Hungaricam hanc nationem , ad extremum vfque interritum , of
ficio ipforum, ac maiorum virtutibus , & gloriæ fatisfacere ; & non modo fortunis .
quas iam accifas & adtenuatas habent ; fed nec vitæ quidem parcere , paratos effe.
Verum , in tantum & extremum periculum excidii & imminentis perditionis deuolu-
tos effe ; vt nifi impendenti huic malo remedia circa dilationem adhibuerint , atque
a vicinioribus principiis Chriftianis , quibus hæc defenfio curæ & cordi effe deberet ,
manus auxiliares petierint , & eorum opem implorauerint ; & ipfos Hungaros certe
perituros, & alia regna vicina, & contermina eidem funt periculum incurfura.
VI. Do.
 Inftru&
tio data Hungariæ nunciis 441
VI. Doceant eosdem, diligenter confiderari debere , quod , fi quid aduerfi no-
bis ( quod tamen Devs Optimus Maximus auertat ) acciderit : ille fane inter cetera
haud facilius loca alia , quam Poloniam , Turcam petiturum. Si enim hoftis tam
præpotentis , impetu , cuius furori , vires noftræ refiftere minime iam valent , aut
fufficiunt ; nobis vel patria cedere , vel alia in regna fugere , vel vero ( abfit omen
dicto ) mifere occumbere , contingat : vtroque certe modo , excidium ipfis immine-
re , dubium non eft. Nam , & morte , & fuga noftra , liber hofti inuadenti confi-
nia Poloniæ , & deuaftandi , patebit tranfitus. Cuius terminos , fi ingreffus fuerit ,
vix confidere poffumus ; folum hoc regnum Poloniæ ; aut tanta fluuiorum rapacita-
te , aut iis viarum anguftiis , aut ea caftrorum fortitudine , aut vero aliis ad refiften-
dum tam truculento hofti , commoditatibus ita inftructum effe & munitum , vt eius
conatus , vel facile reprimere , vel certe diu fufferre poffit ; ac tanto magis pericu-
lum ipfis immineat , quod duobus potentiffimis tyrannis ; ac proximis vicinis , Tur-
ca & Tartaro , difficillimum erit , foli ifti Poloniæ regno , refiftere.
VII. His & aliis fimilibus rationibus , quas ad mouendos præfertim Domino
rum Polonorum animos accomodatas , pro ipforum induſtria Domini nuntii videbunt,
fedulam dabunt operam , vt ipfos ad fuppetias interritui & excidio noftro , ferendas,
accendant ; facilius a propria domo flammam arcere poffe , fi vicini ardentes ædes
extinguantur ; & quantum ipfis noftrorum capitum periculum , periculi fecum attra-
hat , exaggerabunt. Id quoque Domini Nuntii noftri Proceribus Polonis in memo-
riam recentem reuocabunt , hoftes ipfos , tam vetera , quam noua fœdera , cum ipfis
fancte pacta , non faltem præterito pertranfitu , & depopulatione immaniffima Tarta-
rorum ; fed etiam , tertio ab hinc anno , egreffu & potentia Begler Begi , impie & per-
fide rupiffe ; nec eius vnquam fuiffe conftantiæ , quin , quauis prima occafione nacta ,
crudeliffime & facillime , de veteribus etiam iniuriis , falfo prætenfis , vindictam fum-
mat. Quod nos maximo noftro malo expertos demonftrabunt ; ex plurimorum ca-
ftrorum Regni , & pene totius Hungariæ interceptione , vtpote caftrorum : Simon-
Tornya , Dombó , Döbreköz , Ozora , Kaposujvár , Baboltfia , Korothna , Buyak
Zonda , Dregely , Filek , Szécsén , Szolnok , &c. & alia complurima. Croatia tota
& Sclauonia, & maioris partis Hungaria , locis munitiffimis , fub induciis , & perfi-
diffime , & crudeliffime occupatis. Ac hos ipfos eius aftus & fraudes , tota Europa
iam pridem luget ; nec Domini Poloni eius rei immunes penitus fuerunt , qui etiam
non leues occafiones per Cozacos præbuerint hoftibus.
Ultimo : Sacratiffimo Regi ac Reginæ fupplicabunt , ac ipfos vniuerfos Do-
minos Polonos fuis precibus orabunt atque exorabunt , vt habito refpectu Chriſtiana
Reipublicæ , communis permanfionis, confiderato extremo tam noftro , quam ipforum,
quod ex perditione no tra ipfis imminet , periculo propenfis inter Hungaros & Do
minos Polonos , mutuis ac alternis , ex confideratione antiqua , auxiliis , & pactis fan-
&tiffimis , moti in DEVм & Chriftianam religionem , pietate & propriæ falutis amo-
re , quo maioribus auxiliaribus militum copiis , nobis in extremo verfantibus adeffe po-
terint , adfint ; Illudque & mature faciant hoftem cum validiffimo exercitu , iam in
procinctu effe , certo fibi perfuafum habentes Domini Nuncii fedulo inftabunt , qui fi
conuentus noftros præuenerit , metuendum fane , ne idem nobis , quod olimGræcis,
primo exiguam opem recufantibus , tandem non faltem fupellectilem , fed & vitam
offerentibus amiffa Conftantinopoli accidit , eueniat. Rogabunt denique eosdem
vt non faltem propriis fumptibus , conducto milite nobis auxilio fint , fed & fi quos
milites ex eorum regno , aut vicinis prouinciis eius , aut noftris , aut aliorum Chriftia-
norum principum expenfis educere conati fuerimus , eis liberumad nos veniendi con-
cedant exitum.

Cetera , quæ de obtinendis contra Turcam auxiliis , & patriæ noftræ adflictif
fimæ faluti , apud Sacratiffimum Regem &Reginam, & Ordines Regni Polonia , inter con-
uerfandum ac colloquendum proponenda & inculcanda erunt , prudentiæ & induftriæ
Dominorum Nunciorum relicta funt ; auctoritate tamen & confilio , Sacræ Cæfarea
Maieftatis , Oratorum femper accedente , ea fpe , quod nil eorum , quæ ad defenfio-
nem Regni huius , & opem ipfi ferendi , & auxilium im-
nem , falutem & permanfio
Uuuuu 2 ploran
442 Mantilla.
plorandi , perficua fore videbuntur , intermittent. Eius quoque memores fint ,
quod fi in vno aut altero harum rationum puncto , Sacræ Cæfareæ & Regia Maie-
ftatis Oratores aliquid mutare , demere , aut addere volent , pro commodiori auxi-
liorum impetrandorum perfuafione , Sue Maieftatis , ac Regni huius bono , ipfis
aliquid in mandatis dederit , ei fe commode accommodare tenebuntur. Sicque de-
mum noftra humillima obfequia Sereniffimo Regi & Reginæ , ac Venerandis Stati-
bus & Ordinibus ftudia & auxilia , vbi poft DEVм , ipforum etiam Dominiorum fub-
fidio , victoriam de hoftibus reportauerimus , cum noftrorum officiorum , & beneuo-
læ propenfionis commodo , pollicebuntur.

************** ********
MANTISSA ,

Quomodo oporteat Legatos admittere , aut Legatos

mittere.
Ex Codice manufcripto Auguftano
CAROLO CANTOČLARO
Interprete,
EXCERPTIS de LEGATIONIBYS , quæ prodiere PARISIIS , A. clɔ ɔ Ix.
præmilla.
EGATI , aut a nobis , aut ad nos mittuntur. Quando igitur ad nos mittuntur
oportet ipfos bumaniter excipere : Omnes enim ipfos bonorant: cum eorum mini-
ftris , caute & fecure agere , ne quid ab vllo interrogantes difcant , & fi gentium lon-
go a nobis interuallo diftantium legati fint ; ne forte inter nos & ipfos , fint aliqua
gentes , quibus , quæ qualia nobis fint confilia , indicent. Idem quoque de his , qui
nobis vicini funt , licet viribus & potentia fint inferiores , obferuandum. qui , etíam
fi nobis concedant , fiue multitudine hominum , fiue virtute ; non oportet illis often-
tare , neque opes , neque noftram mulierum pulchritudinem ; fed hominum abundan-
tiam , & armorum pulchre conftitutum adparatum , & murorum propugnacula.
Si a nobis Legati mittuntur , oportet viros effe probos , pietate infignes , ne-
que publicorum iudiciorum crimine damnatos , qui caram rempublicam habeant , vt
pro ea , capitis fortunarumque fuarum periculum adire non recufent , ficut Regulus ;
qui prompto animo legationem obeant , non inuiti , ficut Aegyptius medicus. Horum
primus apud Carthaginenfes captiuus , & ad Romanos legatus pro pace miffus , iurauit
fe reuerfurum , fi Romani pacem nollent. Vbi ad Romanos venit , a pace eos dehor-
tatur , tanquam eorum rebus infructuofa , & minime id , quod iuramento promiferat ,
omnino exequens fuadet , vt fe ad Carthaginenfes remittant. Alter vero , cum Per-
farum Regem in Aegypti Regem concitaret , res Aegyptiorum peffumdedit.
Oportet autem Legatos , vbi ad eos , ad quos mittuntur , venerint , fefe hu-
manos & benignos exhibere , magnanimos , liberales , quantum corum facultates fer-
re poffunt , æque fua & hoftium laudare , neque eorum , apud quos Legati funt res
parui pendere. Decet etiam Legatos res cum fumma moderatiooe adminiftrare , &
temporibus feruire. Nec enim illis neceffitas incumbit , quibusuis modis fibi impera-
ta facere. Vt videlicet , eft aliquis miffus ad dona ferenda vicinis , tanquam amicis
& eos deprehendit hoftilia facientes : munera , cum litteris retinuit , fermones bene
uolos , pro donis , protulit. Dicet aliquis , neque id immerito , oportuiffe Legatum
dona potius tradere, quibus inimicorum hoftilem animum placaret & leniret ; vel
pretiofiora quidem retinere , alia vero dare ; fed non omnia in fua poteftate penes fe
retinere debuiffe ; cum hoc temperamento : vt velit quidem hoftium maleuolentiam
compefcere & refecare ; fed non eos auctiores & validiores opibus , reddere. Pro-
batur vero Legatus , antequam mittatur , fi illi proponantur capita legationis ,
& interrogetur, quomodo fingula eft adminiftraturus ; an ita , an
aliter, prout res ceciderint.

FINIS DECADIS PRIMAE.

INDEX
‫تا‬

INDEX
e
Rerum Memorabilium.
Sta
A. Pag. Arces circum Caffouiam 21
Academici Viennenfes Regibus oc- Archi- Diaconus , Epifcopi Vicarius , 256
currunt , 292 habet fuam Iurisdictionem ,
271
Acceffus , occupata Hungaria , Tur- Argentum , primum cuditur in mo-
cis in Poloniarum expeditus, 433 netam , 50
Arma Gentilitia Hungariæ ,
Acies , ordinata in prælium Catalau- 8
nicum , 109 Arpad , ex pofteris Attila , primus
Ducum fub vltimo Hungarorum
Actor, in iure Hungarico , quid? 267
Adrianus Imper. reicidit PontemTra- egreffu , 46
jani > 32 Aruenfis Comitatus , datur Georgio
Aduentus Boccatii Budam , Thurzoni ,
332 363
Hunnorum in Europam , 4 Atufpices , quid de prælio Catalau-
In Pannoniam triplex , 5 nico prædixerint ? 109
Adfinitas Ferdinandi I. cum Rege Arx Viffegradenfis monti inædificata, 13
Polonia , Afia Flunnis tributaria ,
419 3
Agazones , ferui ad iumenta , 198 Afiatica Scythia , I
Agria,Turcis traditur a Paullo Nyário, 356 Attila , quo patre fatus ? 4
Agrienfis Epifcopatus , 22 Poteftatem primum obtinet , 43
Alba Iulia , fedes Epifcopi Tranfil- Pugnat cum Romanis ad To-
uaniæ , lofam ,
27 44
Regalis, 10 Madluchi filius dicitur 92
Per Ducem de Mercurio recepta , Europam depopulatur , 93
iterum amittitur 359 Adoptatur per Subtharum , 96
Altenburgum arx , ſeu Óvár 15 Regno potitur , 97
Coacto exercitu 98
Amazones , mulieres Scythica , 3
Germaniam & Galliam evaftat, 101
Amicitia , fimulatur per Turcas , 424
Blandiuntur , Parcit Aureliano , 102
435
Amnistia , generalis per Cæfarem ma- Pugnat in Campis Catalauni-
le quictis offertur , 379 cis , 106
Amonitas fitus Budenfis . 10 Hortatur militem , III
Andreas fecundus Hierofolymitanus Cremari fe iubet , 112
regnat , 52 Redit ad fua , 113
A iuftitia celebetatur , 53 Bledam fratrem interimit , 113
Anguli Hungariæ a Turcis cladidus Auxiliis gentium fe inftruit , 116
Italiam intrat 117
reliqui , 431
Anna , Vladislai Filia , defponfatur for-
Quibus moribus fuerit, qua
Ferdinando Archi-Duci , 297 ma ? 118.. 119
Annona caritas , 353. 357 359. 371 . Scythiæ Regem tributarium
Antacæi , pifces Danubii , 7 reddit , 120
Apoftrophe Boccatii ad Schwarzen- Aquileiam, obfidione cingit , 121.222
burgium, & Pálffium , vindices Iau- Animato milite , expugnat , 226, 127
rini , Vrbes Italiæ præcipuas fubigit , 128
Aqua Cypriæ in Hungaria , 354 Deterritus , recedit Roma , 129
Aquileia , obfidione cingitur per At- Leonem Papam , blande ſuſcipit , 13�
tilam , 122 131
127 Oftento terretur , 132
Expugnatur ,
Aranyas , fluuius Tranfiluaniæ, 27 Redit in Pannoniain , 143
Aratrum , terræ menfura > 216 Impugnatur a Theodomiro , 134
Arbiter, ludicis partes fuftinet , 203. 261 Deficit , luxuria diffolutus , 135. 136
XXXXX San
 1

Index

Sanguinis profluuio fuffocatur , 137 Bendegutz , Attila pater ,

Victor gentium , 138 Benedictio Epifcopalis ferri canden-
Mortuus reperitur , 139 tis , pro iudicio , &c. 274
Cadauer , 141 Beneuolentia mutua inter Ferdinan-
142 dum I. & Poloniæ Regem , 419
Effertur ,
146 Bethlenius , Gabriel, Bathorium de-
Et fepelitur ,
Loculo fumptuofo , 147 pellit Tranfiluania , 369
Qua ætate? 153 Inuadit Hungariam , 375
Per C. Calanum Dalmatam vita Petrus , vita functus defertur in
89 Tranfiluaniam 374
eius fcripta ,
144 Bibliotheca Budenfis Mathia Coruini, 9
Eius Imperium ,
89 Biceps vitulus in lucem editus , • 374
Auares , cum Hunnis gens eadem ,
A Rege fic dicti , 91 Bieli Stecz latro , profternitur , 362
Bilotus, Iudex Nobilium, 210.228.232. 273
Siculorum in Pannonia parentes pri-
mi 404 Iudicat fures , 207
Biſtriczia arx , 20
Aues Hungaricæ , 34
Aula Regia Viffegrádi , II. 12. 13 Bitcfa Oppidum , per Bocskaianos
exuritur , 361
Aurum Hungaricum , 35. triplex , 36
Auxilia implorat Ferdinandus , 423 Morte Georgii nuptiis Emerici
Auxiliares Etii aduerfus Attilam co- Thurzonum , celebre.
105 Bleda , Frater Attile natu maior , 92
piæ,
B. Thraciam vaftandam accipit , 99
Batfia , fedes Archi-Epifcopi Colocen- Bocatius , Ioannes , Auctor Commen-
2223

fis " tationis de Legatione ad Bocskaium, 317

Baimócz arx , 20 laurini rediuiui 339
Caffouienfium legatus , 319
Bakocz Thomas , Archi - Epifcopus ,
conditor facelli in arce Strigo- Eius follicitudo , 320
nienfi , 14 Budam confpicit , 321
Balaffii , Comites in Comit. Neogra- Adloquitur Bocskaium , 322
dienfi , 236 Budam adire cupit , 329. 332
Emericus , Fratris captiuus , 462 Subit & dolet , 333
Liberatur , 363 Relinquit , 334
Sigismundus Frat. Emericum capit 362 Adfequitur Bocskaium , 335

Ipfe fit captiuus Pofonii , 371 Bogdan terra , nunc Maramarufium, 192
Moritur , 373. 478 Bona hæreditaria , & emptitia , 265
Balathon lacus , 15 Botskaius Stephanus , ad amniculum
Rákos caftra metatur. 321
Balbus Hieronymus , Regum ad Cæ-
farem Orator , 287 Colloquitur cum Bocatio 322
Banatus, plures per Regnum Hung. 245 Cum pompa per Turcas accipitur, 323
Seuerienfis , 31 Adit Vezirium , 324
Barones, de acquifitis libere teftantur, 228 Induitur veftem Turcicam 325
Concedit ad prandium , 326
Báthori Elifabetha , inaudita in pe-
difequas crudelitas 366 Inuitatur ad Vezirium 327
370 Refponfum eius Vezirio datum 328
In carcere exftinguitur
Gabriel, depellitur Principatu , 269 Gladium ab eo & Coronam acci-

Stephanus,Rex Poloniæ moritur , 353 pit , 330

Beatrix , Mathia Coruini Sponfa , ad- Rependit dona , 331
ducitur in Hungarian 62 Pangit inducias cum Cæfare, 336
Beglerbegus , cinctum obfidione Te- Eius affecla ad Ofgyánum cædun-
mesvarinum cogitur deferere , 422 tur , 360
Belgrádum , per Huniadem ab obfi- Conuentum indicit , 361
dione Turcica liberatur, 59 Moritur. 364
Belii Matthiæ litteræ ad Bayerum . Boues Hungarici , 34
398 Boża , liquor Cumanorum , 33
Bella , Scepufiorum ,
20
Scytharum , 3 Bozin arx ,
Bozok
 Rerum Memorabilium.

Bozok Præpofitura , 20 Canifa , perfide Turcis traditur 358

Braffouia , feu Corona - Tranfiluaniæ Proditores eius notam infidelitatis
ciuitas , 27 incurrunt 359
Brauium Ludi equeftris , 285 Cantus in Attila funere , 144
42 Bregatium hodiernum Iaurinum, 7 Gefta eius prædicantur , 145
Buda , Hungariæ Regia , 8 Capetiæ , quid Hungaris fignificent ? 214
Adfidet Danubio 9 Capiftranus Ioannes , moritur 60
Eius celebritas 10 Cardinales duo Pofonii 284
Capitur a Solymanno , 67 Caritas annonæ , 69. 353. 357-359. 371
Iterum , 20 Carmen Nicolai Szokoly , & Pauli
Per Bocatium aditur,luftratur, 332.333 Forró
437
Per noftros in caffum oppugnatur, 357. Carnificina puellarum ab Elifabetha
359 Báthori 366
1 Vetus , Oppidum , 10 Caffouia ciuitas 21
Purpuratus occurrit Botskaio , 321 Caftra , plura a Turcis recuperantur , 355
Bulgari olim in Pannonia, 494 Olim oppida , a quibus Comita-
Sub luftino , 305 tuum adpellationes , 195
Buquoius Praga Vindex , 376 Caftrenfes , eorum miniftri , 196
Perimitur ad Ujvarinum , 377 A Tobagyonibus Caftri diftin-
Burgundiones , Chrifto adferuntur , 97 guendi , 200. 204. 205. 242
Horum reliquæ fubiiciuntur Hunnis, 98 Catalaunicum prælium , 106
Buttiniferi , pincernæ Regii , 212 Catalogus equitum honorariorum ,
fub Maxim. II, Coronatione > 304
C. Cauffa , Congreffus Cæfaris , & Re-
Cadauer Attila , 141. effertur , 142 gum Hung. & Poloniæ , 280
Caduceatores Cæfaris pacis cauffa, 370 Metalis reambulationis vnde ? 191
Cædes puellarum , ab Elifabetha Bá- Nobilium, quomodo iudicatæ , 240
thori. 366 Celebritas Buda, 10
Cœna , in Nuptiis Dietrichſteinii , 298 Cereuifia Hungariæ, 33
Regum Vienna , 300 Cerui frequentiffimi in Hungaria , 31
Cæfar Maximilianus fine pompa Villas intrant ob famem 378
Viennam ingreditur , 287 Chepel inſula Danubii , 7
Excipit Regum Oratores , 288 Choreæ , Miskoltzienfium , 22
Prodit illis obuiam , 289 In arce Viennenfi , 295.296
Fertur Lectica , 291 In nuptiis Dietrichſteinii , 298
Cum Regibus Viennam , & tem- Poft Torneamentum , 300
plum ingreditur , 294 Chronicon ætatis Nicolai Olábi , 38
In Sponfalibus gerit vicem Ferdi- Chronologia Michaëlis Sigleri , 43
nandi Archi-Ducis , 297 Chybriones , amphoræ funt cereui-
Vienna digreditur , 301 fiæ , 262
Cæfar Pofonium fecundo Danubio Cibinium minus , in Hungaria , 28
defcendit 309 In Tranfiluania fundatur , 49
Eius exercitus per Varadienfes Tur- Ciconia præfagit Hunnis Aquileia
cas cæditur 377 expugnationem 125
Calamitates a Turcis 425. 431 Cimmerii, a Bosphoro in Macedoniam
Vicæ Hungariæ 433. 435 tranfeunt , 393
Calanus Dalmata , 59 Ciues caftri qui ? 223
Callimachus, Valamerem vocat patrem Clades Hunnorum a Burgundionibus, 97
Attila, 4 Turcarum ad Albam Regiam , 355
Camerarius , iam olim in palatio re- Clerus regibus Hungariæ & Polonia
gio , 237 Viennæ pro porta occurrit 299
Montanarum , Georgius Thurzo , 282 Clypeus Polonorum, Hungaria , 433
Campana vnde dicta ? 226 Cocus Regis , inter Aulæ miniftros , 23
Campi , Catalaunici in Gallia , 106 Cœci & claudi Simandienfes , pecu
Cumani 22 liari vtuntur lingua , 37
Col
 Index

Colloquium Cæfaris & Regum Hung. Coniugium , fextum Stephani Her-

& Poloniæ , 291 czek , Caffouiæ , 364
Soluitur 1
292. 294. 295 Georgii Thurzo Palatini , 373
Botskaii cum Bocatio , 322 Coniuratio Siculorum in Tranfiluania 85

Cum Vezirio per interpretem, 325.328 Connubia præbent congreffui Re-

Arcanum cum Homonnaio > 329 gum caufam 280
LafzkyLegati Iohannis, cum Pur- Inter liberum & feruum raptus , 229

puratis , cum Ayas , 164 Confilium Etii ad Gothos 113

Cum Ibraim, 159. 160. 161. 166. 167. Contribules , iidem confocii 200
168. 169. 170. 171. 172. 174. 175 . Controuerfia de nomine patris Attila, 4
176. 177. 181. 182. 183. 185. 186 Conuentus Confiliariorum Tyrnauia, 358
Cum Mustapha , 161. 162. 163. 164. Pofonii , & Linczii , 370
178. 179. 180 Trencfinii, 371
Colocia , fedes Archi-Epifcopi , 18. 22 Carponenfis a Botskaio indictus, 361
Soluitur , 369
Colonix Eburorum in Hungaria , 37
Traiani in Dacia 499 Cruciferorum S. Ioannis , 213
Comarom arx & oppidum in infula Imperii Norimbergæ , 367
Cfallóközia , 7 Tranfiluanorum , 77
in caffum oppugnatur a Szina- 7 Conuiuium Regis Hungariæ Pofonii , 286
ne , 355 Botskaio per Turcas adparatum, 326
Comentariolus de Coronatione Ma Ridicula eius deſcriptio .
ximiliani II. 403 Copia Vini , & Frumenti , 369
Comentario de Legatione ad Steph. Corona Botskaiana redditur Palatino, 366
Botskay , Ioannis Bocatii , 317 Qui occiderit ? 331
Comes , Caftri Præfectus , 227 Botskaio per Coronenfes offertur, 335
Curialis Comitatus , 270. 272 Ciuitas Tranfiluaniæ 27
Venatorum Bubalinorum , 230. 252 Sacra, Reg. Hung. olim in arce
Præcipua dignitas in regia Aula, 247 Viffegrádi feruata , 13
Vicarius Palatini, nunc Vice-Pa- Hungaris a Rudolpho refignatur, 365
latinus , 197 Coronatio Mathiæ ILII.
315
Maximiliani ,
Cometes , fuper arcem Bitcfe , 374 303. 311
Apud Tranfiluanos , 74. 81 Corpona, aditur a Botskaio , 335
Pogonias dictus Locus Comitiorum eiusdem , 336.
364
Comitatus Regis Sigismundi , 284 quæ folvuntur , 361. 362
Comites , Aulæ Romanæ , 195 Coruinus Ioannes, gubernator fidelif-
Botskaii , Turcicas veftes indu- fimus , 436
untur , 325 Mathias Rex inftruit Bibliothe-
Curiales , nunc Aulæ præfecti , 193 cam Buda 9
Comitia , Thorda celebrantur a Tran- Cofaci vaftant Silefiam , 376
filuanis 87 Criminationes Vezirii aduerfus Ger-
In Campo Rákos 281 manos ,
329
Pofonii , per Mathiam Archi-Du- Croatia deplorat perfidiamTurcicam 435
cem 365 Cruciata militia , fuafu Thomæ Bakocz
A Rudolpho indicta , 429 Cardinalis inftituitur , funefto
Commoditas Turcarum excepta Tran- exitu , 65. 281
filuania 424 Cruciferi S. Ioannis Hierofolymitani,
Communes Chriftianorum hoftes Tur- 212. 222
cæ , 419 Crucula aurea cælo delabitur , 372
Conditiones pacis Nicolfpurgenfis , Cfalloköz , Infula Danubii , 7
publicantur , 378 alias Cituorum , 239
Confœderatio , Hungariam inter & Cfanadinum Opp. & Epifcopatus , 31
Tranfiluaniam 366 Cubulus Vini , Hungaris Vödör , 198
Congreffus Regum Viennenfis 65 Cumanus Campus , 22
Cum Cæfare Maximiliano , 280. Cunigunda , Henrici II. Vxoris inno-
294. 295 centia candenti ferro probatur , 202
Curia
 Rerum Memorabilium.

Curia Regis , quid ? 260 Chriſtianitatis , 435

Curialis Comes , Reginæ Iudex Auli- Oftrogothorum a Vifigothis , 400
cus , 260 Diſploſiones tormentorum Buden-
Culpinianus Ioannes , Auctor Diarii de fium, 331
Regum Congreffu , 280 Diffidia Lutheranorum in Tranfiluania, 83
Senatus Viennenfis Præfectus , 281 Diuortium thori apud euntes in Pa-
Orator Cæfaris 282. læſtinam 242
Accedit ad Regem Vladislaum , 288 Dobó Stephanus , aftu elabitur cufto-
Fœdus Cæfaris Regumque palam diam Perénii , 78
pronunciat , 300 Dogma Berengarii &c. Spargitur in
Donaria exhibet Regum Confilia- Tranfiluania , 79
riis , 301 Dolor Bocatii , Buda confiderata , 333
Czobor Elifabetha , fit fuprema Co- Donaria Cæfaris ad Reges Hung. &
mes Aruenfis , 378 Poloniæ , 294. 298
D. Sigismundi Viciffim , 800. Cæ-
Daci , vbi olim confederint ? 398 faris pro Regum Confiliariis , 301
quomodo Aquilonem verfus Botskaii ad Vezirium , 331
procefferint ? 400 Dotalitium definitur , 251
Dæmon , in Ecfedienfi arce graffa- Dragula Vayuoda crudelis , 23
tur , Drauus fluvius Danubium inuehitur , 7. 8
364
Dani , e Dacia egreffi , 6 Duces bello clari , 436
Danubius , Hungariæ fluuius , 6 Hunnorum primo egreffu , qui ? 4.43
Quæ flumina recipiat ? 7 Egreffu poftremo , 46
Debreczinum oppidum , 30 Duo foles adparent , 374
Decurfio , circum Attile cadauer , 142 Duffinicus , feruus Ecclefiæ , 223
Defenfio regnorum mutua , petitur Vnde dictus ? 240. 243
a Polonis 419 Exequialis , 265
Tranfiluania , Hungaris Polonis- Dux, quis olim dictus ? 227
que vtilis 424 E.
Dersffia Vrfula moritur , 375 Eburi , colonias figunt in Hungaria , 37
Deputati Regni Viennam , 306 Ecfedia , inquietatur per Lemures 364

Defcriptio aulæ regiæ Viffegradi , 11. 12 Egreffus Hunnorum primus e Scythia , s

Budæ , per Bocatium , 332 Electio Mathia Coruizi , fuper gla
Defiderius , Epifcopus Canadienfis , 245 ciali ponte , 18
862 Emericus S. moritur 49
Defpota , turbat rem religionis in Emolumentum ex gentium migra-
Moldauia 87 tione defcripta , quodnam ? 408
Trucidatur Epilogus Commentationis Bocatii 336
88
Deteftatio epuli Turcici , 327 Epiftola Bayeri , ad M. Belium , de
Déva , arx Tranfiluaniæ 27 Originibus Hungarorum , 408. 414
Dévén , arx Hung. 19 Epulæ Hunnorum funebres , 147
Diæta , Bobemorum terminatur , 365 earum inftrumenta , 149. 150. 151
Generalis , iam indicta , differtur, 360 Equatia , quid fignificent ? 251
Celebratur 368 Equi Hungarici , 34
Sopronienfis incipit , 378 Moldaui præftantes , 25
Diako oppidum , fedes Epifcopi Bos- Equitatus honorarius fub inaugura-
nenfis 17 tione Maximiliani , 304. 305.
Diarium Ioannis Cufpiniami fuper Con Aciem inftruit 306

1 greffu Cæfaris & Regum 280 Equites aurati a Cæfare , ac Regibus

Georgii Závodsky 353 Hung. & Polon. creantur , du
Dignitates Aga Ianicferorum , 328 centis plures , 297
Georgii Thurzonis , 373 Erdőd arx, 17
Diós-Győr arx Hung . 1 377
21 Erdődi , Chriftophorus ,
Difcrimen Hungaria Polonis propo- Thomas , obit , 378
nitur , 434 Etius , Attila fe obiicit , 103
Yyyyy Vires
 Index

Vires adparat , IOS Anonymus , 194

Certat marte ancipiti , 106 Aber , & Benedictus , 197
IIO Kezed , 198
Pugnat acerrime ,
Canit receptui , 113 Daba , Camb 209
Etymologia nominis Hungarici , 406 Mociu , Teluk , Checa , Tuca , Ma-
Eudoxia , coniux Valentiniani Impe- carius , Ebbǝr , Gnynther , 203
ratoris , 104 . Nogud , Egud , Benedictus , Pous , 204
Europea Scythia , Rolanda , Laurentius , Voca , 205
Excerptum de Hunnorum Originibus, Crifius , Anonymi , Andreas , Leo-
& Cognatione , 416 poldus , 207
eorundem migratione in Ame- Senk , Stephanus , Vanna , Burz , 208
ricam , ibid. Anonymus , Nemel , Mikloufch ,
Excubia , pro Republica Chriftiana , Eguch, Bibics, Rubiczo, Tekam,
feptem feculis aguntur per Hun- Forcafius , Otoqur , 209
433 Paulus , 211
garos ,
Excurfio Hungarorum , per Turcas Anonymus , 212
retunditur , 354 Ilmerum , Éluftfimon , Mathias , 213
Exempla ducum illuftrium in memo- Queren 214
riam reuocantur Polonis 436 Scyrin , Vid , 215
Exequiæ Thurzonum , Emerici, 377 Anonymus , Munkach 219
Georgi Palatini ; 374 Lodut , Simon , Bota , Dionyfius ,
Exploratores , aduentum Sulthani de- Anonymus , 220
tegunt Ferdinando , 422 Leca , Ifou , 228
Expoftulatio tacita Ioannis Bocatii , 320 Zoloc , Stephanus , Ægydius , Ano-
Exteri, foli Hungarici præftantia huc nymus , Keva , 229
illecti , 439 Salomon, Keka , Potur , Ifou , Ten-
Extorres apud Cyprianum , qui ? 194 gurd , 230
Exundatio Vagi , fegetibus exitiofa , 354 Jacus , Modan , 231
376. Mert , Anonymus , Gens , Thomas , 232
Aliorum amnium 377 Anonymæ duæ , Tiburtius , For-
F. cos , Iba , 233
Fabula Herculis I • Petrus , Matthias
" 235
Faceta conuiuii Turcici defcriptio , 326 Forcos , 236
Facies regionis miferanda Turcis ir- Detrch ,
237
ruentibus 425 Helg , Homodeus , 238
Hungariæ mutata in deterius , 430 Shama , Michaël , Anonymus , Za-
Factiones in Tranſalpina , 23 keus ,
239
Fama aduentus in Hungariam Impe- Rochus , Chegyun , 240
ratoris Turcici , 422 Anonymus , Vida , Munc , 241
Felhéviz , oppidum ad Budam , 10 Paul ,
343
Feræ Hungaricæ , 34 Anonymi duo , 244
Kelemen ,
Ferdinandus I. Regnum Hung. niti- 245
tur occupare , 67 Dedus , 246
Venit Pofonium , 309 Fehera , Meca , 247
Quædam Hungaris proponi cu- Sedun , Anonymi , 248
rat , 310 Valentinus, Anonymus , Georgius,
Tranfiluaniam aduerfus Turcas Petrus, Tumpa , Deduba , Pena ,
tueri ftatuit , 422 Poufa ,
249
Ferdinandus fubfidia petit a Prouin- Suka , Scemus , Vora , 350
ciis , 422 Kana , 252
"
Ferdinandus II. fit Rex Hungariæ 374 Poufa , Chedur 254
Ferrum nouum ab Epifcopo confecra- Miros , Boz ,
255.
batur pro ludicio 274 Sela , Pofu , Vulcanus , Vilman ,
Quod candens Innoxii porta- Detreh, Laurentius , Maza, Tho-
runt : Modam 192 mas, 256
Ioannes , & c. 193 Boquir,
 Rerum Memorabilium.

Boquir , Puda , Bznale , 285 Fides Turcarum in feruanda pace

Anonymus , 259 . fubleſta , 424
Anonymus , 261 Filii Noë , fub quo Diluuium , 2
Anonymus ; 162 Fluuii Hungariæ maiores , 6
Monos , 264 Tranfiluaniæ , 26
Petrus , 265 Fœdus , inter Iohannem de Zápolya ,
Anonymus , 266 & Turcas , 187
Anonymus , Stephanus , Laurent- Cæfaris Maxim. & Regum Hung.
tius ,
270 & Polon. palam a Cufpiniano
Cheha , Modu , 271 pronunciatur , 300
Crachinus , Geus , Solomun , De- Perpetuum petitur a Polonis 432
demér 272 Fænum Hungariæ , 34
Combufti : Fugod , Ægid , Fogaras , Arx Nadasdiorum > 29
192
Vokar 193 Fons , S. Crucis ad Seuerinum , 31
Zemer, 196 • Körös nigri fluuii Tranfiluaniæ , 26
·
Moynolth , 200 Mufarum, in Aula Regia Viffegrádi, II
Anonymus , 203 Forgách , Francifcus Cardinalis epu-
Henricus , Gregorius , 204 lum præbet , -365
Anonymus , Cugt , Sirund , Trimar, 207 Cæfaris pro pace caduceator , 370
!
Ugud , Bunczii , Obud , Secca, Ano- Moritur , 371
nyma , 208 Sigismundus , Cæfaris ad Botska-
Paulus 209 ium legatus , 335. 361
Zub , Bechleem , Scegen 211 Ducit copias in Báthorium , 367
Anonymus , Etulius , Bedeg , 212 Obit , 377
Vodad , 213 Sophia moritur , 354
Petrus, Joannes,Voda ,Petrus alius, 214 Formido Bocatii haud inanis , 319
Ter
Andreas , Fata , Mogd , 215 Forró Paulli , Carmen de Legatione
Stephanus , Elias , 220 in Poloniam , 1 437
Mizla 224 Fragor Budenfium Tormentorum ,
.
Liter , 226 adueniente Botskaio , 324
Of Brictius , 228 Fridericus Palatinus , coronatur Rex
Mauricius , 229 Bohemiæ , 375
Zotmoz , 230 Fructus varii per Hungariam , 33
Gyure , Cata , 231 Frumentum in Hungaria , 33
Paulus , Guda , 232 Copiofum 369
Cherpha , 233 Fülekinum a Turcis recipitur , 355
Simon " 234 Exuritur oppidum , 370
Zada , Anonymus , 235 Fulgura extremo Decembre , 371
Baka , 238 Fulmen , Turim Stephani Vienna tan-
Anonymi , 239 git , 372 378
Bofur, 247 Funus Attila magnificen tiffimum , 141
Vrbanus , Mafa , 248 Fures, canum opera perueftigati , 201
Andreas , Tumen , 249 Furtum grauiffime apud Hungaros ,
Egiud , Tecus , Saul , 250 & cur punitum ? 196. 197. puni-
Vrcund 254 endi ratio , 199
255 G.
Petrus , Bofu ,
Galgócz , arx fupra Vagum , 20
Gyuna , Poufa , Both , 256
Vofos , Janus , Albeus , Scevezeu , 257 Gara Nicolaus , fide in Reginam clar. 55
Anonymus , 260 Garellii Pii Nicolai , ad Belium , in-
Iuan , 267 fignis epiftola , ad Monum. III.

Anonyma , 270 Genealogia Ducis Arpadi , 47

271 Redeiorum Nobilium ,. 243
Anonymus ,
272 ntes
Gente
Ge s , cum Regibus Hung . & Po-
Mox , Benedicta , Sumpou ,
7 loniæ Viennam ingreffa , 299
Fertilitas Infula Chepel ,
Genus Nicolai Oláhi , 23
Geor
Yyyyy a
 1.

Index

Georgius, Monachus , interficitur, 72. 421 Homines Ecclefiæ , vafalli , & clien-
tes 210
20
Sanctus , arx fic dicta ,
388 Qui ? 235
Gepida in Pannonia ,
Hunnos cædunt , 396 Homonnaius Georgius , Tranfiluaniæ
fruftra inhiat , 372
Germani , Strigonium dedunt Turcis, 361
Antiquiffimi in Pannonia 401 Cum Cofacis vaftat Hungariam , 376
Germania , crudeliffime ab Hunnis Honoria, filia Valentiniani , vel foror, 104
101 Horti regii ad Budam 9
vaſtatur
Getæ , feu Teutones veteres , vnde Hofpitalarii S. Ioannis Hierofolymitani,
212. 222
in Europa ? 388
Danubii accolæ , 393 Hofpites apud Hungaros , qui ? 193. 262
Hungari , vnde dicti ? 2
In Tranfiluania , 395
Excutiunt iugum feruitutis 47
Ginfium , fruftra oppugnatur a Soly-
manno , 69 Cæduntur per Othonem , 48

Gladius Martis , obtingit Attila , 120 Ex Hunnis & Auaribus coaliti , 89

Orientem depopulantur ; 91
Sanguine tinctus , teffera expedi-
5 Impranfi in conuiuio Turcico in
tionis apud Hunnos ,
campo Rákos , furgunt , 326
Gloria Aboriginum , inepte a non-
nullis fibi vendicatur , 401 m
Cæfi ad Strigoniu , vincunt de-
Gothi , fedibus per Hunnos expel- mum , 354
luntur , 2. 91 Hodierni vnde, ac vbi plurimi in-
3 terierint ? 407
Eorum migrationes ,
Exuuntur regno , Pauci effe exiftimantur 432
Celebrantur eorum victoriæ , 433
Romanis locant operam in Hun-
nos , Hungaria defcribitur ab Olábo I
105
Nomen , fitus , fluuii maiores , 6
Quibus olim populis conftabant , 400
Gran , fluuius Danubium auget , 7 Occidentalis 8

Grittus Ludouicus , conuenitur Byzan- Ulterior , 13. 15.

tii a Lafzkio , 165 Citra , & vltra Sauum , 17
Eius , fententia de tributo , 172 Inter Danubium & Tibifcum , 18
Gurcenfis Cardinalis , Cæfaris ad Re Trans-Tibifcana , 23
ges Hungar . & Polon. Orator , 280 Eius oportunitates , 33
Venit Viennam 1 283 Sub Bela IV. vaftatur a Tartaris , 53
Pofonium , 284 Sub Ladislao Cumano , itidem 54
Producit Literas fidei , 285 Eft in Comitatus diuifa , 246
Difcedit Pofonio 286 Ante Scytharum aduentum, à quo
Vienna, pergit ad Cæfarem , 287 habitata , vnde Pannonia no-
30 men ? 208
Gyula , arx Hungariæ ,
Nominis Etymologia , 406
H. Multis laudata , 429. 430
36 Meta Turcici defiderii 431
Habitus gentis Tranfiluanæ
Corporis Vezirii , Botskaium ad- Hunni Scythæ vnde orti ? 1
mittentis , & Aga , 325 Signo gladii cruenti conuocati, 5
Hardecus laurinum dedit Turcis , 355 Gothos fede pellunt , 2
Haftiludium inftituitur 297. 298 Afiam fub tributariam faciunt 3
Hatvanum , per noftros expugnatur , 356 Penetrant in Europam , 4
{ Turcis deditur , Pannoniam primum ingrediuntur , 43
360
Haydones graffantur per Hungariam, 363 Depelluntur ab Oftrogothis , 45
Henedi , fub Antenore Adriaticum A Longobardis Pannoniam recipi-
traiiciunt 393 unt , iterumque amittunt , ac
Herculis fabula , circa Hunnorum ori- recipiunt denuo , 46
ginem , I Vna gens cum Auaribus ,
Herczek Stephanus, fextum maritus,, 364 E Scythis prognata ,
ཨ
མ
ཞོ

Hieronymus S. vnde oriundus ? 14 Illorum gefta ,

Homicidium, varias habebat poenas , 202 Ceduntur a Burgundionibus ,
Gal-
 Rerum Memorabilium.

Gallias inuadunt , 100. 101 Ingreffus , Cæfaris & Regum Hung.

Animati per Attilam , redeunt in ac Poloniæ Viennam , 292. 293. 294
certamen III Hunnorum in Pannoniam , primus , 43
Quibus moribus ? 118 Secundus 46
Epulantur in Attile funere , 151 Sigismundi Regis Polonia , Pofo-
Vincuntur a Theodomiro Gotho , 134 nium , 284
A Gepidis , 396 Infignia Hungariæ , 8
Hungarorum in Pannonia progeni- Inftructio Legatorum , in Poloniam
deftinatorum ,
tores , 404. 405 440
Varie in Americam migrant , 417 Interfectores Báthorii Principis , mi-
27 fere intereunt 369
Hunyad , arx Tranfiluanie ,
Hunyades loannes , pugnas victorias- Interitus Ludouici Regis 9
que Turcicas orditur 58 Iohanna , Ferdinandi I. filia , Iohanni
Tutor Ladislai pofthumi, 59 Sigismundo defpondetur , 421
Iohannes Georgius Dux Carnouiæ ,
I. obit , 379
lakufith Andreas , proceribus adle- Sigismundus Dux , 421
&us , 363 De Zápolya , Rex inauguratus , 67
Ducit coniugem Iuditham Thurzo, 364 Lafzkium mittit ad Turcas > 68
Moritur , 378 Moritur 69
Ianicferus , cygnum traie&
tum adfert Iocus Ioannis Bocatii , & cogitatio-
Botskaio , 331 nes feriæ , 323. 325
laurinum , inter villas Regias olim , 199 Iornandes , iniurius in origines Hun-
Arx Epifcopalis , 15 norum , 2
Turcis ab Hardecco deditur , 355 Patrem Attila Mundzucum vocat , 4
Cur amiffum ? 434 Iobagyones , Caftri , 223
Recipitur , 356 Ecclefiæ , 269
Eiufdem vindices , 358 S. Regis , 255. 266
Clauis Reipublicæ Cbriftianæ > 431 Naturales , foli Regi fubiecti 231
In Rediuiuum, Poema Ioannis Boca- Triplici conditione , 233
tii , 339 Exempti , 244
Ieiunium triduanum , accufatorum in Olim iidem , qui coloni , 196
Iudicio ferri candentis 201 Ipol fluuius , Danubium fubit & vbi ? 7
1
Ignis , vbi excitari folitus ad Iudicium Ilabella , Ioamnis Zápolyæ vidua , mo-
ferri candentis ? 249 ritur 82
0 Illéshazi Stephanus , fugit in Poloni- Soror Regis Poloniæ , 421
am , 360 Ifmaelitæ , funt Mercatores Saraceni , 203
Redux, benigne accipitur per Bots- Ifraelitæ , olim inter Pannones , 404
kaium , 361 Iter Carponam fufceptum a Botokaio, 335
Sufpendio muletat Somogyium , 362 Iudex Nobilium , vide Bilotus.
Viennam mittitur a Botskaio , 336 Iudices Delegati 195
Moritur , 366 Regni ordinarii , 270
Illyricum occupatur a Sarmatis , 305 Iudicia , Ferri candentis , 191
Imperium Attila vaftiffimum , 144 Octaualia , 367. 371
Incendium Caffouiæ ; Cibinii Tran- Ad Praudam. 246. 272
filuaniæ , Leucfouiæ 76 Iuramentum , fpecies purgationis Ca-
Incommoda regionum a Turcica fe- nonicæ 203
ritate , 425.431 Iusiurandum in fœdus , Solymanni
Indoles Saxonum Tranfiluanorum , 29 & Lafzkii , 188
Induciæ Botskaium inter Cæfarem- Ad fepulchrum S. Ladislai, 237
que 336
363 K.
Cum Turcis per Thurzonem,
Cum Bethlenio 376 Kadar , Iuris & Iuftitiæ adminiſtrator
Violate a Turcis , 420 inter Hunnos , quafi Kazár 4
Ingenium regionis Tranfiluana , 26 Katay, Michaël, ob fufpicionem ve-
Zzzzz neni
 Index

neni Botskaio propinati, a Hai- Ludouicus II. cum patre , occurrit

donibus conciditur 364 Sigismundo regi Poloniæ , 283
Kényér-Mező , Campus Tranfiluaniæ , 28 Eidem , Maria Archi-Dux defpon-
Kolonitfch Sigefridus , tumultuatur , 372 fatur , 297
Moritur Levæ 379 Victor lufu alex 298
Kolosvár , vrbs Tranfiluana , 27 Ludus Equeftris Pofonii , 285
Körös , albus, & niger , fluuii Tran- Troianus inftituitur Vienna , 298. 299
filuaniæ , & Hungariæ. 26 M.
L. Madluchus , pater Attila , 92.
Ladislaus S. a morte fratris Geyfa , Moritur , 94
regnum aufpicatus , 50 Mæotis , Scytharum palus , 89
Moritur , 196
51 Magifter , quis olim , & nunc ?
Lapides terræ Pannonica , 35. Magnificentia funeris Attila, ·141
Laizkius Hieronymus , Ioannis Zapo- Mahometes Turca , a Belgrado per
lyæ ad Turcaas legatus , 159 Hunnyadem repellitur , 59
Alloquitur Solymannum , 183. 185 Mailatus Gabriel , vincit Siculos , 86
187. 188 Maior exercitus , Dux militiæ Regni
Tributum Turcis petrinaciter ne- Hungariæ , 217
gat , 169 Mancipia olim dabantur apud Hun-
Laytha fluuius , fubit Danubium , 7 garos , 197
Ledenfis monetæ vfus in Hung . 377 Maramarufium Comitatus , 29
Lednicze arx, occupatur a Thurzone , 358 Marca , diuerfi ponderis , 192
Legati , quomodo mittendi , vel ad- Definitur , 256
mittendi ? 442 Maria Archi - Dux , Ludouico Regi
Turcarum obmutefcit 11. 12 copulatur , 297
Ad Botskaium , cauffa pacis , 361 Marmor rubrum in monte Tatenfi , 16
Tranfiluaniæ ad Palatinum , 366 Maros , oppidum ex aduerfo Viffe-
Legatio , Bocatii ad Botskaium iuffu grádi , 12. 19
Magiftratus Caffouienfis fufcepta , 318 Martini S. Ábbatia in Sacro Monte
Ad Polonos , Ferdinandi I. 419 Pannoniæ , 14
Rudolphi II. 429 Matthias , Archi-Dux fcribit Hafani
Legumina Hungariæ , 33 Budenfi , 379
Leo Papa , placat Attilam , 131 Comitia Pofonium indicit , 365
Lepida narratio de Turcarum legato , 11 Venit in vrbem , & coronatur , 356
Leűvöld , Cænobium Carthufianorum , 15 Rex Bohemiæ , 367
Liberi homines . 193 Imperator , 368
Nulli feruituti obnoxii , 223 Moritur , 375
Libertas apud Hungaros a feruitute , 224 Matthias Coruinus Rex , fuper gla-
Libertinile feruitute manumiffi , 208 18. 60 .
ciali ponte electus ,
Seruili conditione exempti , 265 Bibliothecam Budæ inftruit , 9
Linguæ , ac nationes per Hungariam , 37 Aulam Viffegrádi , II
Pannoniorum Græca , quod difpu- Donis profequitur legatum Turci-
tatur 403 cum , 12
Lippa arx , 30 Fit Rex Bohemiæ 61
Per noftros capitur , 422 Auftriam perdomat , 62
Lifthius e Iohannes , auctor Commen- Exftinguitur , 63
tarioli coronatiónis Maximiliani, 303 Fuit victoriofus , 436
LitteræMathia Archi-Ducis , ad Ha- Maximilianus II. intrat Hungariam , 306
fanem Budenfem , 379 Salutatur per Strigonienfem , 307
Loculus Attila fumptuofus , 147 Refpondet , 308
Locuftæ graffantur in Tranfiluania , 70 Intrat Pofonium , 309. 312
Longobardi Pannonia depellunt Coronatur 313
Oftrogothos , 45 Iurat Regno , 314
Luctus Hunnorum mortuo Attila, 140 Maximilianus Archi- Dux regno
Ludouicus I. Rex obit , 55 Poloniæ fruftratur, 353
Maxi-
 Rerum Memorabilium .

VII. IOHANNIS BROCATII Commen-

Maximilianus I. Cæfar , fingulari
280 tatio de fua ad Stephan. Botskay
præditus ingenio ,
Defcendit in Auftriam , 281 Legatione , 317
Conuentum cum regibus Hunga- Et laurinum Rediuiuum , 339
riæ & Poloniæ celebrat Vienna, 294 VIII . GEORGII Závodskii Diarium , 353

Maxons campus , 31 IX. DAVIDIS Frölichii Prodromus

Mechouita Mathias , Medicus Polonus Chronici Hungariæ , 386
arte diuinandi celeber , 282 Cum Appendice Epiftolica Bayeri,
Mediator , præs , & fponfor coniugii , 248 & Belii, de Originibus Hunno-
Menfæ poft conuiuium Botskaio , & rum. Excerptum eiusdem argu-
fuis , adparatum , diripiuntur menti , & de migratione Hun-
327 norum in Americam.
per Turcas ,
X. PERICLITANTIS HVNGARIAE Ima-
Mérey Sophia , capitur a Sigismundo
Balaffa , 362 go, feu Legationes ad Polonos,
Liberatur 363 Ferdinandı I. 419
Metæ territoriorum primum inftitu- Rudolphi II. 429
191 Moraua Danubio forbetur , & vbi ? 7.
untur ,
35 Morbus Attila , ac huius occafio , 135
Metalla foli Hungarici ,
Metus incendiorum , & feditionum Mores Hunnorum > 118
Viennæ , fub conuentu Maxi- Mos funerum , 141

miliani & Regum , 299 Lugendi mortuos , 139. 140

Michaei Valachus , Tranfiluaniam fu- Oculis priuandi , 202

bigit , 357 Dimittendi feruitia poft triennium, 197

Migratio gentium in Pannoniam , 408 Mofchouius Ioannes , impoftor Arianus,
398 capitur a Palatino Thurzone , 371
Scepufiorum
Tuifconis , & fociorum , 390 Pellitur in exfilium 372

Minifteria cuiuslibet caftri , 193 Multitudo auium ad Peftum 323

268 Ceruorum , 31
Regis , & Reginæ ,
Miniſteriales regis , qui ? 211. 214. 230 Munera Vezirii Botskaio , 325
22 Et huius , Vezirio oblata,
Miskoltz oppidum ,
275 Munia feruorum Ecclefiæ , 237
Miffa Iudicii ferri candentis ,
16 Munkács arx , 21
Mohacs oppidum ,
Ibidem Ludouici II. atrox clades , 66.67 Münſterbergius , Chriftophorus , in
25 Danubio fubmergitur , 285
Moldauia regio ,
Murus Poloniæ , Hungaria , 433
Recipitur per Mathiam Coruinum , 60
Prouinciales , Defpotam Soczouiæ Mufica Turcarum abfurda , 325
obfident , 87 Mutua defenfio Poloniæ Hungariæ-
Monomachia Borii , & Ibraimi , diffi- que neceffaria , 423
Myhne Vayuoda Tranfalpin us , inte-
patur , 354
20 rit , 24
Montana feptem ciuitates
36 Trucidatur Cibinii 64
Montes falis in Hungaria ,
Vitiferi , ad Budam , 10 Myfia vetus , iam Seruia, & Bulgaria, 399
N.
MONVMENTA , quæ prima hac Decade
-- Nadafdi , Francifcus , moritur , 360
continentur :
I. NICOLAI OLÁHι Hungaria , I Nándor Alba , feu Belgradum , arx , 17
II . MICHAELIS SIGLERI Chronolog ia, 43 Narabo fluuius , 15
III. I. C. CALANI DALMATE Attila 89 Elabitur in Danubium , 7

IV. ACTIO Hieronymi Lafzkii , no- Narratio lepida de Turcarum legato

II
mine Iohannis Regis apud Tur- quodam ,
Nationum ac linguarum diuerfitas per
cam , 159
Hungariam , 37
V. RITVS Explorandæ veritatis per 26
Iudicium ferri candentis, 191 Quatuor in Tranfiluania ,
Neogradum recuperatur , 356
VI. IOHANNIS CVSPINIANI Diarium , 280
& IOHANNIS LISTHII Commenta- Nicolai Epifcopi Quinqueecclefienfis
16
riolus de Maximiliani Corona- fanctimonia ,
Nitria
tione , 303 Zzzzz 2
 Index

Nitria Epifcopatus , 20 Botskaii , coronam & infignia re-

Fluuius in Danubium incurrit , 7 liqua fufcipientis a Vezirio , 330
Nobiles , equeftri genere , 210 Oratores , Gurcenfis Pofonii , 283
De adquifitis libere teftantur , 228 Regum ad Cæfarem , 287
Poloni , regem Sigismundum fe- Excipiuntur , 288
quuti , 284 Ordo , Cæfaris Vienna prodeuntis , 289
Nocturna in funere comeftatio , ab- Regum Hungariæ & Poloniæ ac-
rogatur per Hungaros , 151 cedentium , 290. 291
Nomen Hungariæ , 6 Viennenfis introitus , 292. 293. 294
Scytharum , 24 Turcarum , ad honeftandos Bots-
Inufitata olim Hungarorum no- kaianos , 323
mina , 407 Origo Hungarorum , 408
Numerus cæforum pugna Catalau- Hunnorum , Scytharumque, 1. 2. 91
nica incertus 108 Saxonum Tranfiluanorum , 26
Equitum, Viennam cum Cæfare Ma- Teutonium , accolarum Danubii , 397
ximiliano , ac regibus Hungariæ Tranfiluanorum Valachorum , 399
ac Polon. intrantium , 294 Orodienfis Præpofitura S.Martini, 205. 235
Interemtorum tumultu rufticano , 281 Országh Michaël , fit Palatinus 60
Nuptiæ , Sigis. Dietrichſteinii , & Bar- Oftrogothi qui ? 3
baræ Rottaliæ 298 Hunnos expellunt Pannonia 45
Inter Nicolaum Efterházi , & Chri- A Vifigothis diſtincti , 400
ftinam Nyári , Emerici Thurzo Oftrofith Mathias , a Turcis cæditur , 359
vduam , 378 Stephanus , inter proceres refertur, 363
Andream lakufith , & Iuditham Otrokocfi Francifcus , triplicem Hun-
Tburzo , 364 norum in Pannoniam aduent.
Mathiam regem & Annam , 367 adftruit , 5
Ioannem Szunyogh , & Annam Ovår arx, Germanis Altenburgum , 15
Thurzo , 378 Oues Hungaricæ , 34
Stephanum Thököli , & Cathari- P.
nam Thurzo , 376 Paiazethes Turca , per Tamerlanem
Emericum Thurzo , & Chriftinam capitur , 4
Nyári , 375 Palatinus , exercirum in Turcas cogit, 369
Michaëlem Vizkelethi & Mariam Pálffi Nicolaus , heros infignis , 357
Thurzo , 374 Moritur , 358
Hungaro-Auftriacæ Ludouici , & Pannonia concedit Hunnis , 43
Ferdinandi, 66 Oftrogothis , Longobardis , Hunnis
Nyári Paullus , Ágriam Turcis dedit, 356 iterum 45
Nyék , Regis Viuarium , 9 Imperio Orientali , 46
O. Num populis Scandauiæ habitetur ? 390
Occafio belli per Turcas vndecunque Olim a Gothis culta ? 400
arripitur , 422 Vnde dicta , 402
Octaualia Iudicia celebrantur , 367. 371 Gentis lingua putatur fuiffe Greca, 403
Oeconomia regŭ Hung. e re pecuaria, 247 Pæones , & alii in eadem populi , 404
Oláhus Nicolaus, Hungariam defcribit, I Teutones Pannoniæ , quo genere
Item , ætatis fuæ Chronicon , 38 fati ? 388
Genus ipfius , 23 Papa , a Turcis recipitur , 356
Omen , ex cygno , per Ianicferum Paradifus terreftris , 386
traiecto , & Botskaio oblato , 331 Parentes , & vita Georgii Thurzo , 372
Opinio ,Turcas vinci non poffe, re- Parochiæ , dicuntur etiam Comitatus, 263
fellitur , 427 tus alicui Iudici obnoxius , 270
Diftri&
Oportunitates Hungariæ, 33 Parricidæ , cui pœnæ obnoxii ? 260
Oratio , Legatorum Ferdinandi I. ad Pafcua Hungariæ , 34
Polonos Patronus Ecclefiæ , quid muneris ? 194
419
Rudolphi II. 429 Pax , Vrbi & Italia , per Leonem P. M.
Vezirii ad Botskaium , 328 ab Attila impetratur , 131
Cum
 Rerum Memorabilium.

Cum Turcis coalefcit , 363 Pretium annonæ fub Maximiliani in

Firmatur 365 auguratione viliffimum , 303
M

Cum Principe Tranfiluaniæ , 367 Primi homines , vbi habitarint ? 386

Laudatur , ab eius commodis , 425 Princeps exercitus 257. 266. 270
Pázmánus Petrus , fit Archi-Epifcopus Qui dicebatur ? 223
Strigonienfis , 372 Prioratus Cruciferorum S. Iohannis , 212
Pécsváradya Abbatia , 16 Priftaldus , arbiter litigantium , 191
Palatini , 201
Pelliparii , qui pelles parant , & fubi-
gunt , 252 Regis , 237
J
PernicitasTurcarum Hungaris exitiofa ,434 Proclamatio , quid fignificet ? 238
Peftum ciuitas , 18. vi recipitur , 359 Trina >
, 241
Peftis , graffatur per Tranfiluaniam , 74 Procurator , qui vices alterius gerit , 198
Per vrbes nonnullas 469 Aduocatus , feu Patronus , 243
Petrouich Petrus , 321 Villæ , 261
Locumtenens Tranfiluania , 75 Propempticon vatidicum Bocatii ad
Moritur 79 Hardekum Caffouia abeuntem ,
337
Philiftai apud Hungaros qui ? 203 . 204 Prouincia , quid fignificet ? 206
Pifcatio Antacæorum in Danubio , 35 Per Turcas in prædam deftinatæ , 432
Piſces varii per fluuios Hungariæ , 34 Hungariam ambientes 430. 43
Placidia , filia Valentiniani 104
Poones olim , qui dein Pannones , Q.
an recte ? 404 Quæftiones Vezirii ad Botskaium
Poloni , ad opem ferendam incitan- captiofa , 328
tur a Ferdinando
423 Quinque-Ecclefiæ , arx & Epifcopatus, 16
A Rudolpbo , ad defenfionem cum Epifcopus Cæfarem in Turcas in-
Hungaria mutuam , 425.426. 427. 428 citat , 288
Pompa , Maximiliani I. Cæfaris Hung. Quinquennales induciæ obferuantur
& Polon. Regibus obuiantis , 289 a Ferdinando I. 420
Horum viciffim , 290. 291 R.
Sponfalium inter Principes , 296 Rabies Tartarorum in Hungaria , 357
Equitatus , inaugurato Rudolpho , 305 Rábnicza fluuius , 15
Inaugurationis Mathie II. 315 Rákos , campus ad Peftum , 9. 18. 319
Vezirii , Botskaium excipientis , 324 Raptores qui ? 202. Raptus quid ? 211
Pondus , abufiue pro libra , 207 Rector Academiæ Vittebergenfis
Pons Traiani Imperatoris 32 Emericus Thurzo ,
370
Eius veftigia , 399 Rede de , ftirps de genere Aba , 243
Populi , Turcis formidabiles , 423 Reges , a Scythis deuicti , 3
Porta ferrea , aditus Tranfiluaniæ , 25 Hungariæ , vbi inaugurari foliti ? 10
Pofonium vrbs , & arx , 19 Cardinales Hungariæ & Poloniæ
Potentia Valachi Vayuoda , 23 reges in ' templo conueniunt Po-
Præcones Regii , 260 fonii , 284
Prædium , idem cum Allodio , 215 Tractatum inchoant , 285
Prælium , Albenſe die integra , 359 Pergunt in Auftriam , 288
Catalaunicum 106 Cæfari Maximiliano obuiant , 290
Viennam ftatuunt intrare , 291
Præpofitura Orodienfis S. Martini , 205
Saagenfis , 20 Subeunt , 292
Titulienfis , 22 301
Egrediuntur,
Bozokienfis 20 Regio , feu tractus Bacfienfis , 22
Præfagia , mortis Attila , 152 Refponfum Belii , ad Bayerum , 410
Mechouitæ , 282 Réva Petrus de , moritur, 378
Præfidia Hungariæ a Turcis perfide Rex , fummus Iuftitiarius 267
erepta , 435 Rhoxolani olim , qui modo Rutheni , 6
Praga Bohemiæ metropolis , per Bu- Ritus coronandi Reginas , 313
quoium recipitur , 376 Explorandæ veritatis per Iudicium
Prandium Botskaio , & fociis adpara- ferri candentis 191
tum a Turcis , 362 Aaaaaa Fune.
 Index

Funeris Attila , 142. 143 Valachi Vayuode , 23

Varii in lureiurando , 217. 218. Seditio Siculorum in Tranfiluania , 85
Sepeliendi Hunnicus , 146, vfque 151 Sellæ equeftris geftatio , pœna olim
Turcarum in excipiendo Botskaio , 323 Nobilium Hungarorum , 211
Riuulus Dominarum , vrbs , 29 Semthe , arx munita , 19
Rogus , quem fibi exurendo , Attila Sententionales litteræ , 253
inftruxerat , III Sepulchrales Hunnorum epulæ , 147
Romani , olim in Pannonia , 404 Qualibus adpofitæ inftrumentis, 149.
Eorum ritus in Attila funere , 142 150. 151
Rudolphus , comitla Hungaris indi- Sepultura Attila, 146
cit , 429 Sermo Strigonienfis Archiepifcopi ad
Fit Cæfar , 367 Maximilianum, ad inauguratio-
Moritur 368 nem venientem 307
Rupes Gerhardi , ad Budam , ୨ Ad Cæfarem Ferdinandum , 309
Rutheni , quibus olim nominibus Serui , a feruientibus diftincti , 200
infigniti ? 6 221
Quemadmodum liberabantur ,
Quando deducti in Hungariam ? 254 Dei , clerici, & monachi habentur , 226
Saagh Præpofitura , 20 Seffio , pars prædii ruftici , 271
Sabacs arx , 17 Seuerinum arx , & Banatus , 31
Sabaria , patria Diui Martini , 14 Sexárd Abbatia , 16
Sacellum Aruenfe , ritu Euangelico Siculi , coniurant in Tranfiluania 85
inauguratur , 367 Vincuntur a Gabriele Mailáth, 86
Thoma Bakocz, in arce Strigonienfi , 14 Olim & in Pannonia , 404.405
Sacer Mons Pannoniæ , habet Abba- Georgius Dux cruciatæ militiæ , 281
tiam S. Martini , 14 Sigillum Communitatis alicuius , cur
Sajó fluuius , 26 frangi confueuerit , 213
Sal foffilis in Hungaria , & vbi 2 36 Sigismundus Rex Hungariæ , pugna
Samos fluuius Tranfiluaniæ , 26 Nicopolitana , a Turcis profliga-
Samoskeűz regio , 29 tur , 56
Sarmatæ , Pannonia per Romanos Moritur 57
eiiciuntur, 405 Sigismundus I. Poloniæ Rex , mouet
Sasvár arx & opp . Com . Nitrienfis , 220 Cracouia in Hungariam , 282
Sauaros Emenfus Tyrnauiam , Pofonium
fluuii Danubio fe intimant, 7.8
Sauus magna pompa intrat , 283
Saxones Tranfiluani , vnde oriundi ? 26 Conuiuatur cum Regib . Hungariæ, 286
Qua fint indole ? 29 Eques occurrit Cæfari Maximilia
Scandauia , num omnium Pannonia no , 291
veteris incolarum patria ? 390 Vladislao , & reliquis vale dicit , 301
Scepufii , migrant , & militant , 398 Vienna difcedit , 302
Plaga , a quibus culta ? 396 Sigismundus II. 425
Georgius Scepufius victor equeftri Siglerus Michael, Chronologia Hun-
curfu , 285 gariæ & Tranfiluaniæ auctor , 43
Schidloviczki Chriftophorus , orator Signum conuocandorum Huunorum
Regis Poloniæ ad congreffum , 282 ad bellum , vel reipub, cauſſa ,
Schwarczenburgius Adolphus , ad Pa- Silua Hungariæ, 34
pam glande traiicitur , 358 Viffegradenfes , 13
Sclauonia Hungarica , 17 Silueftre vinum in Hungaria , 33
Auget perfidiam hoftium , 435 Simándienfes cæci & claudi , fua qua-
Scriptores Rerum Gethicarum , 389 dam loquuntur lingua , 37
Scythæ , vnde oriundi ? I Simulacrum veri belli , Ludus Troia-
Nomen 2 nus , 298
Bella & propagines , 3 Sirmium prouinciola , & Epifcopatus
Turcarum progenitores , 4 fedes , 17
Sedes Dacorum vetus , 398 Situs Budæ peramcnus 10
400 Hungariæ , 6
Oftro-& Vifigothorum ,
Quin-
 Rerum Memorabilium.

Quinqueecclefiarum , 16 Abit Claudiopoli , 80

Strigonii , 13 Synopfis vitæ Georgii Thurzo Pala-
Slaui , feu Vindi , olim in Pannonia , 404 tini , 372. 373
2: Soclófium arx , Szászváros , vrbs Tranfiluaniæ , 28
16
Solertia Eunuchi Turcæ , 328 Szegedinum vrbs , 22 . 27
Soles , Bini , & Terni , 374 Szigethum , fruftra per Turcas obfi-
detur , 76. 77
Quinque, Cibinii apud Tranfiluanos , 71
Solimannus , refpondet Lafzkio le- Szikszó oppidum , 21
gato Iohannis 185. 187 Szinan Purpuratus , capto Taurino ,
Solna , pet Cafacos fuccenditur , 376 fruftra Comaromium tentat , 355
Solymos arx , 30 Szokoly Nicolai , carmen ad Sigis-
Somogyi Stephanus , ab Illésházio fu- mundum II. Regem Poloniæ , 437
fpendio mulctatur , 362 Szunyogh Iohannes , fufcipit filiam , 378
Sopronium , ciuitas libera , 15 T.
Spectaculum miferandum regio a Tamerlanes , capit Paiazethem , 4
Turcis vaftata , 425. 431 Tampierus , traiicitur glande in opu-
Speculum militaris Hungarorum di- gnatione arcis Pofonienfis , 376
fciplinæ fub Matthiæ Coruino. Tartari vaftant Hungariam , 53. 54.
Sponfalia inter Principes Ferdinan- Graffantur ,
357
dum Auftrium , & Ludouicum re- Tata arx regia , 15
gem Hungariæ , 296. 297 Turcis deditur , 355
Nicolai Efterházii & Chriftinæ Recepta , iterum amittitur 356
Nyári , 378 Tauernicus , promptuarium feu æra-
Stephani Veffeléni , cum filia Iere- rium regis curat , 199
miæ Pongrácz , 372 Taurunum arx , quæ & Belgrádum , 17
Stancarus , ob hærefim eiicitur Cibi- Telekeffy Emericus , fuperat Turcas , 82
nio , 78 Michael, profcriptus & captus , 358
Difcedit Claudiopoli , 80 Supplicio afficitur Pofonii , 359
Cogitur eius cauffa fynodus , 87 Temes amnis , oritur ad Karansebes , 30
Stephanus S. nafcitur 48 Temeskeűz regio Temefium amnen
Moritur , 49 interiacens , 31
Stompha arx , 20 Temesvár , arx munitiffim a , 30
Strido , Hieronymi patria , 14 Obfeffa , deferitur a Beglerbego , 422
Strigonienfis Cardinalis Thomas , Capitur , 73
Pofonium venit 284 Temetvén arx , 20
Regum Hungariæ & Poloniæ no- Terebes arx , 21
mine , cæfari Maximiliano re- Terræ motus , Bitcfæ , 364
fpondet , 295 Solnæ , 369
Matrimoniis tunc fancitis ritu Ec- In Tranfiluania , 70
clefiæ benedicit , 297 Vehemens ora Trencfinienfi , 358
Salutat Maximilianum , 307 Alibi , 370
Ferdinandum , 309 Teutones prifci , quomodo ex orien-
Strigonium , arx , eius fitus , 13 te in Pannoniam Germaniamque
Ciuitas expugnatur , 355. 356 commigrarint ? 392
Obfidetur a Turcis 360 Origo accolarum Danubii , 397
Deditur, per militem Germanum , 361 Pannonii ex quo genere? 388
Subtharus Rex , Attila patruus , & Tranfiluani ? 395
Tutor , 94 Intra montes vnde ? 397
Adoptat Attilam , 95 Theodoricus , Gothorum Rex , cœ-
A Burgundionibus cæditur , 96.97 ditur ab Hunnis 108
Supplicium complicum Elifabetha Therma , Regiæ ad Budam , 9
1 14
Báthori , 367 Arcem Strigonienfem ,
Synodus Euangelicorum Thorda Per Hungariam plurimæ , 35
contra Stancarum , 81 Thertz , arx munitiffima 27
Pellitur Cibinio idem , 78 Thefaurus inuentus , cui cedat ? 263
Aaaaaa 2 Tho-
 Index

Thomas Strigonienfis Cardinalis , 284 Turcarum fcopus , 420

Auctor militiæ cruciatæ , Poloniæ fortiffimum munimen-
Thorda oppidum , 27 tum , 421
Thracia vaftatur ab Hunnis , 99 Recuperatur , 422
Thrafimundus Vandalus , gener Va- Turcis commoda , 424
lentiniani Imperatoris , 104 Sarmatarum præfidium , 426
Thúr oppidum , 30 Trentfinium arx , 20
Thurzo Chriftophorus , obit , 370 Donatur Stephano de Zapolya , 61

Emericus , patre Georgio natus , 356 Tributum per Hunnos Afiæ imperatur, 3
Rector Academica Vittebergenfis, 370 Item Gothis , f
Vitteberga reuertitur , 372 Animofe negat Turcis Lafzkius , 165
Inauguratur in fupremum Comi- 167. 169. 171. 172
tem Aruenfem , 374 Tumultus Sigefridi Kolonitfch , 372
Venit ad comitia , 375 Rufticorum cruciatæ militiæ , 281
Sufcipit filiam , 376 Turcæ, a Scythis oriundi , 4
Moritur 377 In Campo Kényér , a Báthorio ,
Altera eius filia pofthuma , 378 Kinifioque victi , 28
Georgius , fit viduus 354 Cæfi ad Albam Regiam , 355
Bona Telekeffii occupat , 358 Strigonium fruftra obfident , 360
Donatur Aruenfi Comitatu 363 Communes & perpetui Chriſtia-
Arma eius locupletat Rudolphus , 364 norum hoftes , 419
Sacram Coronam Praga a Rudol- Repente violant inducias , 420
pho recipit , 365 Tranfiluania , & parte Hungariæ
Eligitur Palatinus , 366 depelluntur , 422
Moritur , Chriftianorum excidio nati ,
373 427
Sepelitur 374 Tuifco , migrat in Europam , 390
Georgius fenior , Montarum vr- Tyrannis Draculæ , Vayuoda Tran-
bium præfectus , 282 falpini , 23
Tibifcus fluuius Danubium fubit , 7 Tyrnauia cuitas , 20
Tieffenbach Rudolphus , Ujvarino Incendiis foedatur, 370
præficitur , 368
Titulium Præpofitura , 22 u.
Titulus ab Attila vfurpatus , 44 Ubertas Hungariæ , 33
Tokay arx, 21 Celebratur , 429
Adtribuitur Georgio Thurzoni , Uduornici , funt idem , qui aulici , 205
Tolna , oppidum , 201 Regis Nobiles Prædiales , 215. 216
Tonitrua in Ianuario , 370 Ujhelium ad Vagum , per Cofacos
Martio , 367 adfligitur , 379
Extremo Decembre ,
371 Urbes Liberæ , Regiæque circum
Torneamentum Vienna inftituitur , 298 Caffouiam , 21
299 Uxores Attile plures , 135
Tractatus Regum Hungariæ & Polo- Uzones, feu Hufones , vide Antacai , 7
niæ cum Maximiliano Cæfare ,
inchoatur Pofonii , 285 V.
Pacis , Viennæ concluditur , 370 Vacia ciuitas Epifcopalis , 19
Cum Bethlenio , 377 Vadimonium , & Vadium , pignus ,
Publicatur , 378 vel fideiuffio , 194. 226. 234
Traianus Imperator , conditor admi- Vagus , Danubium influit , 7
randi in Danubio pontis , 32 Exundat , grauii aruorum damno , 354.
Dacorum domitor , 399 376
Tranfalpina , eadem quæ Valachia , 23 Valachi Tranfiluani , qua origine ? 399
Tranfiluani Teutones , vnde ? 395 Valamir , Hunnorum Rex , Gothos
Tranfiluania regio , 25 fedibus depellit ,
Gentis habitus, terræ ingenium , 26.27 Valedictio mutua , Botskaji & Ve-
Subigitur a Michaele Valacho , 357 zirii , 330
Valen-
 Rerum Memorabilium.

Valentinianus , Etium opponit Attila, 102 Vindi , olim in Pannonia , 404*

103 . Vinum Hungariæ , 33 .
Filius Conftantii , 104 Copiofum , 369
Varadinum ciuitas Epiſcopalis , 30 Virtus bellica dilaudatur , 436
Turcis deditur , 373 Vifigothi , 3
Varadinum Petri arx , & oppidum , 17 Diftincti ab Oftrogothis , 400
Fuit locus Iudicii Ferri candentis , 191 Viffegrád arx & ciuitas , aula regia
Variæ fcriptorum fententiæ de Scy- infignis , II
this > I Sacræ Coronæ conditorium , 13
Varnenfis Vladislai Poloni clades , 58. 59 Vitulus biceps in lucem editur , 374
Vafalli triplici conditione , 233 Viuarium regium ad Budam , 9
Venatores Bubalini , 252. 259 Vladislaus II. occurrit venienti Sigis-
Veneficium quid fignificet , 208 mundo Poloniæ regi & fratri , 283
Species Magiæ , 270 Dolet Münsterbergii interitum , 285
Venetum bellum , Cæfarem inter Conuiuium inftruit , 286
& Rempublicam , 281 Lectica fertur , 291
Vereskő arx ,
20.Vylak arx , 17
Vérthes , filua vaſtiſſima , 14 Z.
Vefprimienfis Epifcopatus , 15 Zágrábia vrbs , Epifcopatus , 17
Vetus Buda oppidum , 10 Zathmarii Georgius Epifcopus , Quin-
Vetufolium arx , 20 que-Ecclefias ædificiis percolit , 16

Viæ ex Hungaria in Tranfiluaniam , 25 Zavodskii Georgius , Auctor Diarii , 353

Vialka Dionyfius Palatinus de Heder- Zazváros Ciultas Tranfiluana , 28
vára , 224 Zékel Georgius , dux crucigeræ col-
Vice-Comes 230 luuionis 65
Vice-Palatinus , aliter vocatus olim , 197 Vide Siculi
Victoria Hungarorum de Turcis > 433 Zriny_Catharina , mater Georgii
Viennenfis Regum Hung, congref- Thurzo Palatini , 372
fus 65 Nicolaus , dux equitatus honora-
Villa , & villani quid ? 192 rii , fub Maximiliani inaugura-
Villicus pro ville gubernatore , 219 tione. 304

FI NIS.
ΙΝΙ

1
26000

1
1
5831