płk prof. AON dr hab.

Tomasz Kośmider
dr Krzysztof Gąsiorek
Akademia Obrony Narodowej

ORGANIZACJE PROOBRONNE W TWORZENIU SPOŁECZNEJ

BAZY BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO RZECZYPOSPOLITEJ
POLSKIEJ. ZARYS PROBLEMU

Pro-defensive organizations in the creation of the social basis of the national

security of the Republic of Poland. Outline of the problem

Streszczenie
Proces wzmacniania zdolności państwa polskiego do ochrony wymaga bliskiej
współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi partnerami społecznymi.
Powinna ona służyć aktywizacji społeczeństwa w dziedzinie obronności oraz
budowaniu społecznego zaplecza dla Sił Zbrojnych. W związku z dużym
zróżnicowaniem organizacji pozarządowych pod względem aktywności, zasięgu
terytorialnego, liczebności i struktur organizacyjnych, pożądane jest ich
sfederalizowanie branżowe w celu wyłonienia wspólnej reprezentacji do
współpracy z organami administracji publicznej dla wypracowania jednolitych
zasad prawnych, finansowych i organizacyjnych, koniecznych do powszechnego
włączenia wolontariatu w system bezpieczeństwa narodowego. Aktywność
obywatelska w organizacjach pozarządowych uważana jest często za największy
sukces przemian polityczno-gospodarczych współczesnej Polski.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo narodowe, organizacje proobronne

Abstract:
The process of enhancing the defence capabilities of the state requires a close
cooperation with non-governmental organizations and other social partners.
It should serve to activate the society in the area of defence and build a social
power base for the Armed Forces. Due to a wide diversity of NGOs in terms of
their activity, territorial scope, size and organizational structures, it is necessary
to group them in branch federations in order to determine their joint
representation so as to cooperate with public administration bodies to elaborate
uniform legal, financial and organizational rules which are necessary for
widespread inclusion of volunteers in the national security system. NGOs’ civic
activity is often regarded to be the greatest success of contemporary Polish
political and economic transformations.
Keywords: national security, defense organizations

Obszarem zainteresowania czwartego celu operacyjnego ujętego w Strategii

Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022
509
jest zwiększenie integracji polityk publicznych z polityką bezpieczeństwa1.
Zgrupowane wokół tego celu priorytety i kierunki interwencji z jednej strony
przedstawiają działania sektora bezpieczeństwa na rzecz wzmacniania polityki
rozwoju, z drugiej – pokazują możliwości wykorzystania potencjału społeczeń-
stwa obywatelskiego na rzecz bezpieczeństwa.
Wraz z rosnącą rolą kapitału społecznego dla funkcjonowania państwa
ważne pozostaje wspieranie współpracy z partnerami społecznymi działającymi
na rzecz bezpieczeństwa i obronności. Jest to zresztą zgodne z występującymi
inklinacjami do pluralistycznego pojmowania bezpieczeństwa i jego poliseman-
tycznego definiowania. Aktywność społeczeństwa obywatelskiego pozostaje
wartością nie do przecenienia2.
Tworzenie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w realiach
XXI wieku wymaga uwzględnienia wszystkich podmiotów, które wnoszą wkład
i niezbędny element budujący bezpieczeństwo demokratycznego państwa. Nie
ulega przy tym wątpliwości, że sprostanie współczesnym wyzwaniom i zagroże-
niom militarnym i niemilitarnym przez demokratyczne państwo wymaga nowo-
czesnej organizacji bezpieczeństwa narodowego, w której równorzędnie i wza-
jemnie się uzupełniając, uczestniczą podmioty rządowe i pozarządowe3. Ze
względu na duże zróżnicowanie organizacji pozarządowych pod względem ak-
tywności, zasięgu terytorialnego, liczebności i struktur organizacyjnych, pożą-
dane jest ich sfederalizowanie branżowe w celu wyłonienia wspólnej reprezenta-
cji do współpracy z organami administracji publicznej dla wypracowania jedno-
litych zasad prawnych, finansowych i organizacyjnych, koniecznych do po-
wszechnego włączenia wolontariatu w zintegrowany system bezpieczeństwa
narodowego. Pozytywne doświadczenia płynące z funkcjonowania organizacji
proobronnych (np. Strzelec, Legia Akademicka) oraz tzw. klas wojskowych
w szkołach ponadgimnazjalnych a także przeszkolenia wojskowego studentów,
stanowią dobrą podstawę do wypracowania koncepcji ochotniczej służby woj-
skowej na potrzeby Narodowych Sił Rezerwowych oraz stworzenia – obok armii
zawodowej – obywatelskiej formy systemu wojskowego. Takie rozwiązania
funkcjonują między innymi w państwach skandynawskich, w których Gwardie
Narodowe działają jako stowarzyszenia4. Problem ten jest szczególnie ważny
w sytuacji zachodzącej profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP5.

1 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022

przyjęta przez Radę Ministrów 9 IV 2013 r., s. 4.

2 J. Świniarski, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym, w: Zarządzanie bezpieczeństwem –

wyzwania XXI wieku, red. nauk. M. Lisiecki, Warszawa 2008, s. 62–63; W. Kitler, Bezpieczeństwo
narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunkowania, system, Warszawa 2011, s. 101.
3 P. Śpiewak, Demokracja partycypacyjna, „Wiedza i Życie” 1997, nr 3; Z. Lasocki, Kilka

uwag w roli organizacji pozarządowych w państwie demokratycznym, Warszawa 2001, s. 2–3.

4 W Polsce w ostatnim okresie, jak można przeczytać w Koncepcji programowo-

organizacyjnej włączenia klas wojskowych szkół ponadgimnazjalnych do procesu szkolenia rezerw

Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, opracowanej w 2014 r. przez zespół powołany przez
rektora-komendanta AON, zrezygnowano z prac koncepcyjnych dotyczących obrony terytorialnej
kraju, która zakładała powszechny udział młodzieży szkolnej w przysposobieniu wojskowym, jako
510
Możliwość zaangażowania organizacji proobronnych w sprawy obronności

Przygotowanie zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego do

wszechstronnej reakcji na pojawiające się problemy i wyzwania, z uwzględnie-
niem pierwszoplanowej potrzeby posiadania zdolności niezbędnych do zapew-
nienia bezpośredniego bezpieczeństwa narodu i obywateli oraz terytorium
i struktur państwa6 zmusza do poszukiwania rozwiązań organizacyjnych mają-
cych na celu tworzenie potencjału przeszkolonych rezerw osobowych. Jednym
z możliwych kierunków rozwiązań tego problemu jest włączenie pozarządo-
wych organizacji proobronnych w system szkolenia wojskowego oraz szkolenia
wojskowego w tzw. klasach wojskowych.
W 2015 r., jak wynika z danych Departamentu Wychowania i Promocji
Obronności MON, w całym kraju funkcjonowało 356 szkół w których działa
1340 klas mundurowych (wojskowych, policyjnych, pożarniczych, Straży Gra-
nicznej)7. Chętnych do pobierania w nich nauki jest tak dużo, że organy samo-
rządowe oraz dyrektorzy szkół podejmują decyzje o tworzeniu kolejnych klas.
Wspierają ich szkoły i instytucje wojskowe. Owocem współpracy Akademii
Obrony Narodowej z Biurem Bezpieczeństwa Narodowego była organizacja w
roku 2013 pierwszego w historii zlotu klas wojskowych z udziałem Prezydenta
RP, ministrów edukacji narodowej i obrony narodowej. Istotnymi z punktu wi-
dzenia rozpatrywanego problemu badawczego okazały się konferencje i spotka-
nia przedstawicieli resortu oświaty i obrony narodowej z kadrą nauczycielską,
jakie wielokrotnie miały miejsce w AON8.
Przyjęcie przez Radę Ministrów w 2009 r. nowych zasad prowadzenia poli-
tyki rozwoju kraju w dużym stopniu wpłynęło na zmianę podejścia do problema-
tyki bezpieczeństwa państwa i połączenie ją z polityką rozwoju społeczno-
gospodarczego. Rządowy plan działania, jak zapisano w przyjętej 9 kwietnia
2013 r. Strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej 2022, zawierający koncepcję uporządkowania obowiązujących doku-
mentów strategicznych, realizujących średnio- i długookresową strategię rozwo-
ju państwa, włączył ją do grona dziewięciu zintegrowanych strategii rozwoju
kraju. Rozwiązanie to stwarza szansę na wzmocnienie warstwy realizacyjnej
strategii i nadanie nowego impulsu pracom związanym z budową zintegrowane-
go systemu bezpieczeństwa narodowego, w powiązaniu z rozwojem społeczno-

zasadniczym elemencie przygotowania do służby w jednostkach OT. Proces zmian w organizacji sił
zbrojnych poszedł w innym kierunku.
5 T. Kośmider, Edukacja obronna młodzieży w kontekście kształtowania bezpieczeństwa Rze-

czypospolitej Polskiej, w: Perspektywy bezpieczeństwa narodowego w XXI wieku, red. nauk.

M. Kubiak, A. Smarzewska, Biała Podlaska 2014, s. 26–28.
6 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 5 XI 2014 r., s. 45.
7 http://www.dwipo.wp.mil.pl/.pl/pl/index.html.
8 L. Kanarski, M. Koter, I. Urych, Wstęp do analizy funkcjonowania klas wojskowych po 1989

roku, w: Społeczny wymiar obronności, red. nauk. J. Walczak, Warszawa 2014, s. 141–142.
511
gospodarczym kraju9. Długookresowa strategia rozwoju kraju Polska 2030.
Trzecia fala nowoczesności10 uznaje zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego
i wewnętrznego za warunek konieczny do pomyślnego rozwoju państwa. Po-
dobne podejście prezentuje średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju 202011,
przyjmując utrwalanie bezpieczeństwa narodowego za jeden z priorytetowych
kierunków interwencji publicznej w obszarze strategicznym Sprawne i efektyw-
ne państwo. Ewoluująca przy tym nieustannie architektura bezpieczeństwa RP
narzuca konieczność nieustannego rozwoju społeczeństwa realizującego zadania
w ramach systemu bezpieczeństwa narodowego, złożonego z podmiotów oraz
zasobów przeznaczonych przez państwo do realizacji zadań w dziedzinie bez-
pieczeństwa12.
W obszarze działań podejmowanych na rzecz tworzenia społecznej bazy
bezpieczeństwa narodowego muszą znaleźć się inicjatywy zmierzające w kie-
runku wsparcia pozarządowych organizacji proobronnych i ratowniczych. Celo-
wym wydaje się wypracowanie ram organizacyjnych powszechnego ochotnicze-
go szkolenia wojskowego dla zbudowania między innymi zasobów przeszkolo-
nych rezerw osobowych na potrzeby Sił Zbrojnych RP oraz włączenie klas
mundurowych i organizacji paramilitarnych w ten system. Szacuje się, że tymi
formami szkolenia mogłoby być objętych około 10 tys. młodzieży rocznie13.
Celowym pozostaje stworzenie systemu szkolenia uczniów klas wojskowych,
członków Strzelca, Legii Akademickiej, grup rekonstrukcyjnych i innych orga-
nizacji paramilitarnych. Konieczne jest zatem opracowanie przez właściwe
struktury Ministerstwa Obrony Narodowej standardów (programów) szkolenio-
wych dla szkolenia podstawowego i specjalistycznego, stanowiącego ekwiwa-
lent przedwstępnego lub wstępnego szkolenia przygotowawczego do służby
wojskowej14.
W sytuacji kurczenia się zasobu przeszkolonych rezerw osobowych na po-
trzeby jednostek wojskowych i innych jednostek organizacyjnych przewidzia-
nych do wykonywania zadań obronnych, w sytuacji prowadzonej profesjonali-
zacji Wojska Polskiego, wypracowanie efektywnego systemu edukacji obronnej

9 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022 …,

s. 4.
10 Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Mini-

sterstwo Administracji i Cyfryzacji z 11 I 2013 r.

11 Strategia Rozwoju Kraju 2020 r. Aktywne Społeczeństwo. Konkurencyjna Gospodarka.

Sprawne Państwo, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 25 IX 2012 r. (Monitor Polski z 22
XI 2012 r., poz. 882).
12 R. Rybak, Edukacja dla bezpieczeństwa jako element wychowania obywatelskiego, w: Edu-

kacja dla bezpieczeństwa. Teoria i praktyka, red. nauk. A. Skrabacz, L. Kanarski, Warszawa 2014,
s. 98–99.
13 Młodzież studencką można objąć ochotniczym szkoleniem wojskowym w czasie studiów

lub w czasie wakacji, jak miało to miejsce w latach 2002–2006.

14 Koncepcja doskonalenia funkcjonowania Narodowych Sił Rezerwowych, opracowana przez

zespół autorski powołany przez Rektora-Komendanta AON 5 XI 2013 r., s. 12.

512
młodzieży, kompatybilnego z systemem służby przygotowawczej pozostaje
swego rodzaju signum temporis.
Na potrzeby prowadzenia szkolenia podstawowego, a tym samym skrócenia
czasu trwania właściwego szkolenia w ramach służby przygotowawczej, można
wykorzystać potencjał organizacji proobronnych. W tym kierunku zmierzają
ustalenia zawarte w decyzjach Ministra Obrony Narodowej z 21 stycznia
2015 r.15
Proces szkolenia podstawowego w ramach organizacji proobronnych mógł-
by być wspierany przez Siły Zbrojne RP na zasadach określonych w Koncepcji
doskonalenia współpracy Ministerstwa Obrony Narodowej z organizacjami
proobronnymi na rzecz wsparcia systemu obronnego Rzeczypospolitej Polskiej.
Powyższe rozwiązania pozwolą wykorzystać powstałą w ten sposób rezerwę
szkoleniową na przeszkolenie w krótszym czasie większej liczby żołnierzy. Jed-
nocześnie służba przygotowawcza mogłaby stanowić przedsionek – warunek
konieczny – do wstąpienia kandydata do służby również w każdej innej formacji
mundurowej, co z jednej strony zapewni wyszkolenie wojskowe przyszłym
funkcjonariuszom, a z drugiej zwiększy efektywność gospodarowania rezerwa-
mi osobowymi na wypadek wojny. Stworzy to zarazem możliwość włączenia
niektórych struktur tych formacji w razie potrzeby do sił zbrojnych, gdyż każdy
funkcjonariusz byłby także żołnierzem rezerwy. Wymagałoby to naturalnie
wprowadzenia odpowiednich regulacji prawnych w poszczególnych pragmaty-
kach służb mundurowych16.
Współpraca z organizacjami pozarządowymi prowadzącymi działalność na
rzecz obronności ma dobre oprzyrządowanie prawno-organizacyjne. Pozytyw-
nym zjawiskiem obserwowanym w ostatnich latach jest rosnące zaangażowanie
i wzrost aktywności organizacji pozarządowych w sferze obronności i działalno-
ści sił zbrojnych. Członkowie wielu organizacji proobronnych i środowisk spo-
łecznych deklarują chęć wstępowania w szeregi SZ RP. Swoją rolę widzą też
w siłach rezerwowych, jako pododdziały wsparcia terytorialnego.
Zauważalny jest rozwój współpracy organizacji pozarządowych z poszcze-
gólnymi jednostkami wojskowymi, przy czym konieczne jest większe rozpozna-
nie przez siły zbrojne potencjału tych organizacji oraz traktowanie ich jako part-
nerów w wykonywaniu wspólnych zadań obronnych, w tym przygotowania
rezerw osobowych SZ RP. Inną barierą mającą wpływ na rozwój zdolności do
obrony państwa jest skromne zaplecze analityczne dla obronności, co skutkuje
niewielkim przepływem wiedzy do sfery obronnej. Przyczyną tego stanu rzeczy

15 Nr 9/Szkol./P7 w sprawie wprowadzenia Skróconego programu szkolenia podstawowego Sił

Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz Nr 10/Szkol/P7 w sprawie wprowadzenia Minimum

programowego realizowanego w ramach innowacyjnych programów przysposobienia obronnego
lub edukacji dla bezpieczeństwa oraz programów szkolenia członków organizacji pozarządowych
wymaganych do podpisania porozumień z komendantem szkoły wojskowej lub ośrodka szkolenia.
16 T. Kośmider, K. Gąsiorek, M. Kuliczkowski, System rezerw osobowych po profesjonalizacji

armii – przyszłość NSR, Warszawa AON 2015, s. 59.

513
jest mała liczba ośrodków eksperckich zajmujących się problematyką obronną
oraz postrzeganie tematyki obronnej jako hermetycznej17.
Podstawę aktywizacji społeczeństwa w dziedzinie obronności państwa sta-
nowi programowanie, koordynacja i monitorowanie współpracy resortu obrony
narodowej z organizacjami pozarządowymi oraz innymi partnerami społeczny-
mi, w tym przede wszystkim: szkołami, uczelniami, placówkami muzealnymi,
władzami samorządowymi, czy organizacjami kościelnymi18. Niezbędne jest –
szczególnie w warunkach pełnego uzawodowienia Sił Zbrojnych RP i towarzy-
szących temu procesowi zjawisk społecznych – włączenie organizacji pozarzą-
dowych w wykonywanie zadań na rzecz zdobywania i doskonalenia kompetencji
obronnych wszystkich obywateli. Główne działania w tym zakresie obejmują19:

 wspieranie programowe, organizacyjne i logistyczne działań partnerów

społecznych służących obronności państwa poprzez różne formy pomo-
cy dla sektora pozarządowego i wyposażanie partnerów społecznych
w narzędzia pozwalające na samodzielne podejmowanie działań na
rzecz obronności;
 wzmacnianie aktywności obywatelskiej w procesie edukacji obronnej
i patriotycznej, szczególnie w upowszechnianiu nowoczesnych form
edukacji obronnej społeczeństwa /przygotowanie młodzieży do służby
w profesjonalnej armii/;
 inspirowanie partnerów społecznych do upowszechniania wiedzy
o obywatelskich powinnościach obronnych;
 utrzymywanie więzi ze środowiskiem kombatantów, weteranów misji
poza granicami kraju i byłych żołnierzy;
 wspieranie udziału stowarzyszeń reprezentujących żołnierzy rezerwy
w organizacjach i przedsięwzięciach międzynarodowych.

Skuteczność działania organizacji rządowych (sił zbrojnych, policji, straży,

inspekcji) w dużej mierze zależy od właściwego specjalistycznego wsparcia ze
strony organizacji pozarządowych, które mogą na równi z podmiotami rządo-
wymi nieść pomoc w różnych dziedzinach bezpieczeństwa narodowego. Organi-
zacje pozarządowe posiadają szczególne możliwości społecznego monitoringu
zagrożeń niemilitarnych, zwłaszcza w zakresie wykrywania, ostrzegania i alar-
mowania.
Podsumowując dotychczasowe rozważania można sformułować następują-
ce wnioski:

17 Koncepcja doskonalenia współpracy Ministerstwa Obrony Narodowej z organizacjami pro-

obronnymi na rzecz wsparcia systemu obronnego Rzeczypospolitej Polskiej, zaakceptowana przez
Ministra Obrony Narodowej 20 III 2015 r.
18 M. Rymsza, P. Frączak, R. Skrzypiec, Z. Wejcman, Standardy współpracy administracji pu-

blicznej z sektorem pozarządowym, Warszawa 2007, s. 8.

19 T. Kośmider, K. Gąsiorek, M. Kuliczkowski, op. cit., s. 60–61.

514
  organizacje pozarządowe są elementem przestrzeni publicznej, który
wpływa na system bezpieczeństwa narodowego i ma do spełnienia
szczególne misje;
 funkcjonowanie i wypełnianie zadań statutowych przez organizacje po-
zarządowe wpływa na tworzenie społeczeństwa obywatelskiego, którego
członkowie czują się współodpowiedzialni za dobro wspólne w skali lo-
kalnej a nawet państwa;
 mimo wdrażania rozwiązań z zakresu pożytku publicznego i wolontaria-
tu, organizacje pozarządowe w zbyt małym stopniu są włączane w reali-
zację zadań publicznych, w tym w działania na rzecz bezpieczeństwa na-
rodowego. Zazwyczaj trzeci sektor jest dostrzegany w sytuacjach na-
głych klęsk, a nie doceniana jest jego codzienna działalność;
 aktywność organizacji pozarządowych przejawia się zarówno w działa-
niach bezpośrednio wzmacniających bezpieczeństwo narodowe, jak
i pośrednie (np. działalność edukacyjna);
 tworzenie społecznego kapitału wsparcia bezpieczeństwa narodowego
nie będzie możliwe bez wprowadzenia warunków prawnych, organiza-
cyjnych i finansowych, dla wzmocnienia postaw związanych z otwarto-
ścią, aktywnością społeczną, zdolnością do współpracy, wzrostem zau-
fania, rozszerzaniem zakresu swobodnej działalności obywatelskiej po-
przez praktyczne działania administracji publicznej, współpracę
i wzmacnianie finansowe i instytucjonalne organizacji pozarządowych,
promocję zachowań prospołecznych i aktywności obywatelskiej.

Organizacje pozarządowe w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego Polski

Aktywność obywatelska w organizacjach pozarządowych uważana jest czę-
sto za największy sukces przemian polityczno-gospodarczych współczesnej
Polski. W ciągu zaledwie kilku lat spontanicznie powstało kilkadziesiąt tysięcy
stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji, które wciągnęły w swoją działal-
ność ponad 8 mln Polaków, w tym 2 mln wolontariuszy. Dokładna liczba orga-
nizacji pozarządowych działających obecnie w Polsce jest trudna do oszacowa-
nia. Biorąc za podstawę obliczenia rejestr REGON prowadzony przez Główny
Urząd Statystyczny można w przybliżeniu podać, że w Polsce obecnie działa
około 100 000 organizacji, wśród których funkcjonują: stowarzyszenia i funda-
cje, Ochotnicze Straże Pożarne; organizacje społeczne takie jak: koła łowieckie,
komitety społeczne, a ponadto związki zawodowe, kościoły i związki wyzna-
niowe, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego oraz grupy związ-
ków pracodawców i partii politycznych20. W szacowaniu liczby organizacji na-
leży pamiętać o tym, że mają one obowiązek rejestrowania rozpoczęcia swojej
działalności, ale nie zakończenia, dlatego ich liczba stale rośnie, co w rzeczywi-
stości nie jest prawdą.

20 Liczba NGO w Polsce, Portal Stowarzyszenia Klon/Jawor, http://fakty.ngo.pl/liczba-ngo#

[dostęp: 10.04.2015].
515
 Aktywność organizacji pozarządowych na rzecz bezpieczeństwa wynika
z co najmniej kilku istotnych przesłanek, takich jak21:

 przyjmowanie współodpowiedzialności za bezpieczeństwo przez

środowiska cywilne, zarówno rządowe jak i pozarządowe;
 zapobieganie współczesnym zagrożeniom niemilitarnym, godzących
przede wszystkim w społeczeństwo, jego środowisko oraz warunki życia
i rozwoju;
 pobudzanie i angażowanie w sprawy obrony narodowej potencjału
społecznego, drzemiącego w każdym państwie demokratycznym;
 powszechne, społeczne wsparcie struktur i działań rządowych
i samorządowych podejmowanych w obszarze bezpieczeństwa,
ponieważ sektor cywilny oraz siły zbrojne bez wzmocnienia ze strony
społeczeństwa nie są w stanie same zapewnić bezpieczeństwa we
wszystkich jego wymiarach;
 powszechne wypełnianie przez obywateli konstytucyjnego obowiązku
obrony ojczyzny;
 pobudzanie świadomości i aktywności obronnej społeczeństwa dla
sprostania współczesnym zagrożeniom i wyzwaniom bezpieczeństwa;
 ekonomiczność działań podejmowanych na rzecz bezpieczeństwa
i obrony, których koszty, dzięki włączeniu organizacji pozarządowych,
można znacznie obniżyć.

Doświadczenia polskie i innych państw demokratycznych z funkcjonowa-

nia organizacji pozarządowych w ochronie i obronie narodowej pozwalają okre-
ślić konieczność ich udziału w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego RP
w następujących wymiarach:
 przyspieszenie budowy społeczeństwa obywatelskiego;
 pobudzanie aktywności społecznej odnośnie do spraw powszechnego
bezpieczeństwa;
 tworzenie bezpieczeństwa społeczności lokalnych, jako współczesnej
podstawy bezpieczeństwa narodowego;
 wsparcie organów i służb publicznych w procesie budowy spójnego sys-
temu bezpieczeństwa narodowego;
 koordynowanie wysiłków podmiotów rządowych i pozarządowych
w działaniach na rzecz bezpieczeństwa;
 działania na rzecz powszechnej edukacji dla bezpieczeństwa;
 wsparcie operacji sił zbrojnych w działaniach militarnych i niemilitar-
nych;
 tworzenia narodowych sił rezerwy;
 wsparcie działań na rzecz realizacji konstytucyjnego obowiązku obrony
ojczyzny;

21 T. Kośmider, K. Gąsiorek, M. Kuliczkowski, op. cit., s. 62–63.

516
  koordynowanie wysiłków na rzecz przestrzennego i kompleksowego
monitoringu współczesnych zagrożeń, jako warunku efektywnego prze-
ciwdziałania zagrożeniom.

Organizacje proobronne w systemie przygotowania rezerw osobowych

Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
Organizacje pozarządowe posiadają możliwość współdziałania z siłami
zbrojnymi na wielu płaszczyznach. Działania te mogą dotyczyć bezpośredniego
wsparcia wojska w realizacji konkretnych zadań na rzecz lub wspólnie z siłami
zbrojnymi, albo też pośrednio, np. tworząc społeczną akceptację dla wojska, jak
również oddziałując na społeczeństwo oraz jego stosunek do spraw obronnych.
Sfera działań bezpośrednich obejmuje niezwykle istotną kwestię przygotowań
rezerw osobowych SZ RP, która może być realizowana w zakresie obejmującym
część szkolenia podstawowego służby przygotowawczej. Niestety, jak możemy
przeczytać w zaakceptowanej przez Ministra Obrony Narodowej 20 marca 2015
r. Koncepcji doskonalenia współpracy Ministerstwa Obrony Narodowej z orga-
nizacjami proobronnymi na rzecz wsparcia systemu obronnego Rzeczypospolitej
Polskiej, zgodnie z obowiązującą wykładnią prawa znaczny zakres programowy
kształcenia w służbie kandydackiej lub służbie przygotowawczej praktycznie
uniemożliwia przygotowanie ochotnika w pełnym zakresie do objęcia stanowiska
służbowego żołnierza w ramach szkolenia przez szkoły niewojskowe i organiza-
cje proobronne. Wynika to z faktu, że wykonują one szereg innych zadań statuto-
wych, ponadto nie posiadają wystarczającej kadry instruktorskiej i bazy szkole-
niowej. Dodatkowe okoliczności wpływające na możliwość szkolenia członków
organizacji proobronnych do poziomu żołnierza rezerwy polegają na dostępie do
broni palnej i możliwości złożenia przysięgi wojskowej22.
Organizacje proobronne mogą partycypować w szkoleniu podstawowym
przyszłych żołnierzy, jednak:

 szkolenie wojskowe w organizacjach pozarządowych może być prowa-

dzone w ograniczonym zakresie, na poziomie podstawowym;
 nie ma możliwości szkolenia członków organizacji pozarządowych
w zakresie uprawniającym do otrzymywania tytułu żołnierza rezerwy,
ponieważ nie mają one uprawnień do posiadania broni i specjalistyczne-
go sprzętu wojskowego;
 nadawanie przydziałów mobilizacyjnych jest możliwe tylko w odniesie-
niu do żołnierzy rezerwy, po odbyciu przez nich służby wojskowej;
 użycie organizacji paramilitarnych w działaniach zbrojnych może mieć
miejsce jedynie w sytuacjach szczególnych23.

22 Koncepcja doskonalenia współpracy Ministerstwa Obrony Narodowej z organizacjami pro-

obronnymi …
23 Ibidem.

517
 Różnorodność organizacji pozarządowych sprawia, że każda z nich, nawet
najbardziej specjalistyczna, może zostać właściwie zagospodarowana w obsza-
rze realizacji zadań obronnych. Przyniesie to satysfakcję nie tylko społecznikom,
ale przyczyni się również do podwyższenia możliwości obronnych państwa,
a tym samym wzmocni, tak bardzo potrzebne każdemu człowiekowi poczucie
bezpieczeństwa.

Możliwości wykorzystania organizacji pozarządowych w czasie pokoju oraz

w okresie kryzysu i wojny
Organizacje pozarządowe są trwałym elementem społeczeństwa
obywatelskiego, które swą aktywność przejawia we wszystkich stanach
funkcjonowania państwa. Analiza polskich doświadczeń historycznych
wykazała, że organizacje pozarządowe działały nie tylko w czasie pokoju, ale
wręcz zwiększały swoją aktywność w sytuacji gdy państwo było w stanie wojny,
a oficjalne struktury rządowe pozostawały poza granicami kraju24.
W czasie pokoju szczególna misja podmiotów pozarządowych powinna
wiązać się z przygotowaniem obywateli do przeciwdziałania i funkcjonowania
w sytuacji zagrożenia. Atrybuty organizacji pozarządowych predysponują je do
włączenia w proces edukacji dla bezpieczeństwa oraz działalność profilaktyczną
w różnych obszarach bezpieczeństwa, a także prowadzenie monitoringu
zagrożeń, szczególnie niemilitarnych.
W zakresie edukacji dla bezpieczeństwa, organizacje pozarządowe
posiadają możliwość szkolenia i przygotowania do działania w sytuacjach
nadzwyczajnych zagrożeń. Procesem edukacji winny zostać objęte szczególnie
dzieci i młodzież, aby już od najmłodszych lat kształtować w nich umiejętność
funkcjonowania we współczesnym świecie. W stosunku do dorosłych istnieje
pilna potrzeba nadrobienia zaległości, które powstały w wyniku zaniedbań lat
poprzednich.
W czasie pokoju organizacje pozarządowe posiadają możliwość
przygotowania społeczeństwa do realizacji powszechnego obowiązku obrony.
Działalność szkoleniowa może polegać na przygotowaniu psychofizycznym
młodzieży do służby wojskowej oraz nabywaniu określonych sprawności
wojskowych, a także podtrzymywaniu nabytych umiejętności. Szerokie
możliwości posiadają organizacje pozarządowe w zakresie tworzenia
społecznego konsensusu na rzecz sił zbrojnych, potrzebnego szczególnie
w czasie pokoju, kiedy wojsko realizuje misje nieorężne.
Interesującą inicjatywę współpracy z organizacjami pozarządowymi
proobronnymi stanowią porozumienia zawierane z nimi przez MON. W 2014 r.
zawarto ich ponad 80 z Ministrem Obrony Narodowej oraz blisko 700

24 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. nauk. R. Jakub-

czak, J. Marczak, Warszawa 2011, s. 35.

518
z dowódcami jednostek wojskowych. Siły Zbrojne RP były zaangażowane
w ponad 6 tys. przedsięwzięć organizowanych przez podmioty społeczne25.
Okres kryzysu charakteryzuje się zerwaniem lub osłabieniem więzi
społecznych przy równoczesnym poważnym zakłóceniu funkcjonowania
państwa. W tym okresie administracja publiczna boryka się z narastającymi
trudnościami wynikającymi z prób zażegnania kryzysu lub zminimalizowania
jego skutków. Następuje mobilizacja posiadanych sił i środków, możliwe jest
nawet wprowadzenie stanów nadzwyczajnych, które mają na celu
ustabilizowanie zaistniałej sytuacji. Zapis ten potwierdza, że w okresie kryzysu
istnieje szczególne zapotrzebowanie na potencjał i możliwości działania
organizacji pozarządowych.
Inaczej przedstawia się możliwość funkcjonowania organizacji
pozarządowych w sytuacji wprowadzenia stanu wyjątkowego (zgodnie z ustawą
z 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym)26 oraz stanu wojennego (zgodnie
z ustawą z 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz kompetencjach
Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym
organom Rzeczypospolitej Polskiej)27. Zapisy tych ustaw wskazują, że może
zostać zawieszone prawo do zrzeszania się poprzez ustanowienie zakazu
tworzenia i rejestracji nowych organizacji pozarządowych, a także nakazu
okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych organizacji, których
działalność może zwiększyć w przypadku stanu wyjątkowego zagrożenie dla
konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku
publicznego, a w sytuacji stanu wojennego utrudnić realizację zadań obronnych.
Należy domniemywać, że ograniczenie możliwości działania organizacji
pozarządowych będzie obowiązywało wszystkie podmioty społeczne, bez
względu na charakter ich aktywności, co w znacznym stopniu zawęzi ich
możliwość działania oraz przyniesie szkody dla państwa i społeczeństwa. Warto
byłoby rozpatrzyć możliwość dopuszczenia określonych organizacji
pozarządowych do prowadzenia swojej statutowej działalności, która
stanowiłaby wzmocnienie działań państwa w tym czasie28.
Okres wojny to czas wyjątkowej mobilizacji dla całego państwa i społe-
czeństwa. Bogate doświadczenia, jakie posiada naród polski w tym zakresie
wskazują, że organizacje pozarządowe mogą zostać włączone do działań wojen-
nych, a automatyczne zawieszenie ich działalności wynikające z zapisów prawa
o stanie wojennym znacznie osłabi potencjał obronny państwa. Szczególna rola
trzeciego sektora jawi się we wsparciu sił zbrojnych na których będzie spoczy-
wał główny ciężar wojny. Możliwości organizacji polegają przede wszystkim na

25 Koncepcja doskonalenia współpracy Ministerstwa Obrony Narodowej z organizacjami pro-

obronnymi …
26 Ustawa z 21 VI 2002 r. o stanie wyjątkowym, Dz. U. 2002, nr 113, poz. 985.
27 Ustawa z 29 VIII 2002 r. o stanie wojennym i kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił

Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U.

2002, nr 156, poz. 1301 z późn. zm.).
28 T. Kośmider, K. Gąsiorek, M. Kuliczkowski, op. cit., s. 67–68.

519
obserwacji poczynań przeciwnika, prowadzeniu działań nieregularnych, dywer-
syjnych, zwiadowczych, wsparciu materialnym i moralnym. Istotną misje do
spełnienia mają organizacje pozarządowe w zakresie ochrony ludności, która
w zależności od rodzaju i rozmiaru działań wojennych może potrzebować po-
mocy i organizowania powszechnej samoobrony. Sprostanie współczesnym wy-
zwaniom i zagrożeniom militarnym i niemilitarnym przez demokratyczne pań-
stwo wymaga nowoczesnej organizacji bezpieczeństwa narodowego, w której
równorzędnie i wzajemnie się uzupełniając, uczestniczą podmioty rządowe
i pozarządowe.
Budowaniu obywatelskiego zaplecza obronności państwa towarzyszyć musi
zwiększenie efektywności działania administracji publicznej w sprawach bez-
pieczeństwa poprzez systematyczne podnoszenie poziomu kwalifikacji celem
osiągnięcia i utrzymania wysokiego poziomu gotowości oraz zdolności służb,
straży i administracji do sprawnego reagowania na pojawiające się zagrożenia.

Konkluzje:
 pozytywne doświadczenia funkcjonowania organizacji proobronnych
(np. Strzelec, Legia Akademicka) oraz tzw. klas wojskowych
w szkołach ponadgimnazjalnych a także przeszkolenia wojskowego
studentek i studentów, stanowią dobrą podstawę do wypracowania
koncepcji ochotniczej służby wojskowej na potrzeby NSR oraz
stworzenia – obok armii zawodowej – obywatelskiej formy systemu
wojskowego. Takie rozwiązania funkcjonują między innymi
w państwach skandynawskich, w których Gwardie Narodowe działają
jako stowarzyszenia;
 skrócenie okresu szkolenia w szkołach wojskowych i ośrodkach szkole-
nia wojskowego w wyniku szkolenia w organizacjach proobronnych
umożliwi zwiększenie przepustowości tych ośrodków, przyczyniając się
do zwiększenia liczby szkolonych żołnierzy;
 zaangażowanie inicjatyw społecznych w system bezpieczeństwa pań-
stwa wpłynie na zwiększenie rezerw osobowych Sił Zbrojnych RP;
 członkostwo w NATO stanowi wzmocnienie własnych zdolności obron-
nych, ale nie zastąpi narodowego wysiłku budowy bezpieczeństwa.
Konstytucyjny obowiązek obrony ojczyzny, pomimo wprowadzenia za-
wodowej służby wojskowej, dotyczy każdego obywatela.

Bibliografia:
 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red.
nauk. R. Jakubczak, J. Marczak, Warszawa 2011.

 Gliński P., Style działań organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy intere-

su czy pożytku publicznego?, Warszawa 2006.

520
 Kanarski L., Koter M., Urych I., Wstęp do analizy funkcjonowania klas woj-
skowych po 1989 roku, w: Społeczny wymiar obronności, red. nauk. J. Wal-
czak, Warszawa 2014.

 Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunko-

wania, system, Warszawa 2011.

 Koncepcja doskonalenia funkcjonowania Narodowych Sił Rezerwowych,

opracowana przez zespół autorski powołany przez Rektora-Komendanta
AON 5 XI 2013 r.

 Koncepcja doskonalenia współpracy Ministerstwa Obrony Narodowej z or-

ganizacjami proobronnymi na rzecz wsparcia systemu obronnego Rzeczypo-
spolitej Polskiej, zaakceptowana przez Ministra Obrony Narodowej 20 III
2015 r.

 Kośmider T., Edukacja obronna młodzieży w kontekście kształtowania bez-

pieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, w: Perspektywy bezpieczeństwa naro-
dowego w XXI wieku, red. nauk. M. Kubiak, A. Smarzewska, Biała Podlaska
2014.

 Kośmider T., Gąsiorek K., Kuliczkowski M., System rezerw osobowych po

profesjonalizacji armii – przyszłość NSR, Warszawa AON 2015.

 Lasocki Z., Kilka uwag w roli organizacji pozarządowych w państwie demo-

kratycznym, Warszawa 2001.

 Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Długookresowa Strategia Rozwoju

Kraju, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji z 11 I 2013 r.

 Rybak R., Edukacja dla bezpieczeństwa jako element wychowania obywatel-

skiego, w: Edukacja dla bezpieczeństwa. Teoria i praktyka, red. nauk.
A. Skrabacz, L. Kanarski, Warszawa 2014.

 Rymsza M., Frączak P., Skrzypiec R., Wejcman Z., Standardy współpracy
administracji publicznej z sektorem pozarządowym, Warszawa 2007.

 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 5 XI 2014

r.

 Strategia Rozwoju Kraju 2020 r. Aktywne Społeczeństwo. Konkurencyjna

Gospodarka. Sprawne Państwo, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 25
IX 2012 r. (Monitor Polski z 22 XI 2012 r., poz. 882).

 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej

Polskiej 2022 przyjęta przez Radę Ministrów 9 IV 2013 r.
521
 Śpiewak P., Demokracja partycypacyjna, „Wiedza i Życie” 1997, nr 3.

 Świniarski J., Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym, w: Zarządzanie bez-

pieczeństwem – wyzwania XXI wieku, red. nauk. M. Lisiecki, Warszawa
2008.

 Ustawa z 7 IV 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. 2015, poz. 1393;

 Ustawa z 21 VI 2002 r. o stanie wyjątkowym, Dz. U. 2002, nr 113, poz. 985.

 Ustawa z 29 VIII 2002 r. o stanie wojennym i kompetencjach Naczelnego

Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2002, nr 156, poz. 1301 z późn. zm.).

522