v ũ C A O Đ À M

U l i h t i i i l H Í Ị

P H U Ữ H C P H Á P L U Ậ N

N G H I Ê N C U l i

K H Ỏ A H Ó C

C J j NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC

 v ũ CAO Đ À M

G i á o t r ì n h

PHƯƠNG PHẤP hVẬS

NGHIÊN củủ KHOA HỌC

(Tái bản lần thứ nhất)

NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC

 ơ i n ó i đ â u

C ó n h ữ n g n g h ị c h lý t r o n g h ệ t h ố n g g i á o dục h i ệ n nay b u ộ c c á c n h à
g i á o dục học p h ả i suy nghĩ: T r o n g suốt cuộc đ ờ i đi h ọ c , t ừ l ớ p v ỡ l ò n g
đ ế n h ế t bậc đ ạ i học v à sau đ ạ i h ọ c , n g ư ờ i học đ ư ợ c học h à n g t r ă m m ô n
k h o a h ọ c . t r ừ m ộ t đ ị n h nghĩa " K h o a học là g ì ? " T r o n g h à n g t r ă m m ô n
k h o a học ấ y , n g ư ờ i h ọ c đ ư ợ c h ọ c m ấ y t r ă m t h ứ lý t h u y ế t , t r ừ m ộ t đ ị n h
n g h ĩ a "LÝ t h u y ế t k h o a học là g ì ? " . T ừ đ ó , m ộ t số n g ư ờ i học l u ô n l u ô n
t r ă n t r ờ : " L i ệ u c ó t h ể t ì m đ ư ợ c n h ữ n g c ơ sở lý t h u y ế t v ề c ấ u t r ú c c h u n g
của lý t h u y ế t k h o a h ọ c , h ơ n nữa, n h ữ n g k ỳ n ă n g đ ể x â y d ự n g c á c lý
thuyết khoa học? .

T ừ nửa sau t h ế k ỷ X I X , c á c n h à k h o a học đ ã b ắ t đ ầ u t ì m k i ế m c â u

t r ả l ờ i , v à đ ế n nửa sau t h ế k ỷ X X đ ã c h í n h t h ứ c h ì n h t h à n h m ộ t l ĩ n h v ự c
n g h i ê n c ứ u c ó t ê n g ọ i t i ế n g A n h là T h e o r y o f Science, t ạ m đ ặ t t ê n t i ế n g
V i ệ t là K h o a học l u ậ n . K h o a học l u ậ n p h â n b i ệ t v ớ i m ộ t l ĩ n h v ự c n g h i ê n
c ứ u k h á c . c ó t ê n t i ế n g A n h là E p i s t e m o l o g y , t i ế n g V i ệ t n ê n h i ể u là
" N h ậ n t h ứ c l u ậ n k h o a h ọ c " . Khoa học luận là lý t h u y ế t c h u n g v ề k h o a
học; c ò n nhận thức luận khoa học là lý t h u y ế t v ề p h ư ơ n g p h á p n h ậ n
thức khoa học.

T r à l ờ i m ộ t p h ầ n n h ữ n g c â u h ỏ i t r ê n đ â y là lý do g i ả i t h í c h vì sao
sinh v i ê n đ ạ i học c ầ n học t ậ p m ô n h ọ c P h ư ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n c ứ u
khoa học.

H ọ c t ậ p ở bậc đ ạ i học k h á c h ẳ n h ọ c t ậ p ở bậc t r u n g h ọ c . Ở bậc t r u n g

h ọ c , g i á o v i ê n đ ọ c c á c n g u y ê n lý v à g i ả n g c á c n g u y ê n lý cho học sinh,
h ọ c sinh t i ê p n h ậ n c á c n g u y ê n lý đ ó v à liên h ệ v ớ i h i ể u b i ế t của mình
t r o n g t h ự c t ê . C ò n ở bậc đ ạ i h ọ c , g i ả n g v i ê n g i ớ i t h i ệ u cho sinh v i ê n
những nguyên lý, sinh v i ê n t i ế p n h ậ n n h ữ n g n g u y ê n lý đ ó , t ì m c á c h lý
g i ả i t r o n g c á c h o à n c ả n h k h á c nhau v à t ì m cho m ì n h một nguyên lý v ậ n

3
d ụ n g t h í c h hợp. C h í n h vì v ậ y , sinh v i ê n học tập ờ bậc đ ạ i học cần học
theo phong c á c h của n g ư ờ i n g h i ê n c ứ u . T r o n g t i ế n g A n h . n g ư ờ i ta g ọ i
sinh viên là student chắc c ó h à m ý từ danh từ study, nghĩa t i ế n g V i ệ t là
k h ả o cứu, n g h i ê n c ứ u ( l >
. Đ ư ơ n g n h i ê n , study c h ư a p h ả i là research .
Theo T ừ đ i ể n M a c M i l l a n , research nghĩa là cần t ì m ra cái m ớ i , c ò n q u á
trình học l ậ p theo p h o n g c á c h n g h i ê n c ứ u của sinh v i ê n - study. c h ư a đòi
hoi t ì m ra cái m ớ i . n h ư n g đòi hòi p h ả i l à m v i ệ c theo p h ư ơ n g pháp
khoa học.

G i á o trình Phương pháp luận nghiên cứu khoa học n à y đ ư ợ c biên

soạn n h à m t r ư ớ c hết g i ú p sinh v i ê n học tập n h ữ n g c ơ sở lý luận v à rèn
l u y ệ n kỳ n ă n g l à m v i ệ c theo p h ư ơ n g p h á p của n g h i ê n c ứ u khoa học.

N g h i ê n c ứ u khoa học là m ộ t hoạt đ ộ n g đặc b i ệ t . Đ ặ c b i ệ t ở c h ồ hoạt

đ ộ n g n g h i ê n cứu khoa học n h à m t ì m k i ế m n h ữ n g đ i ề u c h ư a b i ế t . N ó i
n h ư the c ó vẻ v ô lý, vì làm c á c h n à o t ì m k i ế m đ ư ợ c n h ữ n g đ i ê u c h ư a
biết? P h ư ơ n g p h á p luận khoa học chỉ ra r ằ n g , m u ố n t ì m k i ể m n h ữ n g
đ i ề u c h ư a biết thì n g ư ờ i n g h i ê n c ứ u p h ả i b i ế t đ ặ t giả thuyết về điều chưa
biết, theo đ ó q u á trình t ì m k i ế m đ ư ợ c thực h i ệ n . T r o n g q u á t r ì n h tìm
k i ế m , n g ư ờ i n g h i ê n c ứ u p h á i b i ế t lý t ư ờ n g h ó a c á c đ i ề u k i ệ n , nghĩa là
đặt c á c giả thiết quan sát hoặc thực n g h i ệ m t r o n g c á c t ì n h h u ố n g k h á c
nhau. G i á o trình n à y h ư ớ n g dẫn c á c h thức đ ư a ra m ộ t g i ả t h u y ế t n g h i ê n
cứu, đặt các g i ả t h i ế t tình huống, để t i ế p đ ó c h ứ n g m i n h hoặc b á c b ò
giá thuyết.

Theo tính chất của m ộ t tài l i ệ u g i á o khoa, c u ố n s á c h t r ì n h b à y t ừ c á c

khái n i ệ m ban đ ầ u " K h o a h ọ c " là gì, cho đ ế n " T r ì n h t ự l ô g i c c ù a n g h i ê n
c ứ u khoa học", " C á c p h ư ơ n g p h á p thu t h ậ p v à x ử lý t h ô n g t i n " v à cuối
c ù n g là n h ữ n g c ơ sở của " Đ ạ o đức khoa h ọ c " . T r o n g t o à n b ộ n ộ i dung,
tác g i ả d à n h m ố i quan t â m đặc b i ệ t t r ì n h b à y v ề t r ì n h t ự lôgic của n g h i ê n

' Từ điển MacMillan định nghĩa study là "The process of leaming about a problem or
subịcct using scientiíic methods", nghĩa là một quá trình học tập một vấn đề hoặc chù đề
theo các phương pháp khoa học.
<2)
Từ điển MacMillan định nghĩa research là "To make a detailed study of somethins in
order to discover nevv facts", nghĩa là thực hiện một study, nhưng phái nhàm khám phá
nhũng sự kiện mới.

4
c ứ u k h o a h ọ c . Qua k i n h n g h i ệ m n h ữ n g n ă m g i ả n g dạy m ô n học n à y , tác
gia n h ậ n t h ấ y r à n g , t r ì n h t ự l ô g i c cua n g h i ê n c ứ u khoa học là k h â u y ê u
n h á t của sinh v i ê n v à n s h i ê n c ứ u sinh h i ệ n nay. T r o n g m ộ t s ô cuộc trao
đ ô i v ề p h ư ơ n g p h á p l u ậ n khoa học. m ộ t vị g i á o s ư k h ă n s đ ị n h , chi c â n
d ạ y cho sinh v i ê n v ê •"nhận thức l u ậ n M á c - L ê n i n " là đ ủ . C ó t h ê ý k i ê n
đ ó là đ ú n g , n h ư n g c h ư a đ ủ . N h ậ n thức l u ậ n . t r i ế t học chi dạy cho n g ự ờ i
học v ề c á c h t i ế p c ậ n đ ể đi đ ế n n h ậ n t h ứ c . c h ẳ n g h ạ n . phai đi t ừ " t r ự c
quan sinh đ ộ n g đ ế n t ư duy t r ừ u t ư ợ n g " v . v . . . N h ư n g ngay ca m ệ n h đ ê
đ ó c ũ n g k h ô n g h ề cuna c á p cho h ọ v ề trật tự c á c k ỹ n ă n g thao t á c đ ê c ó
t h è đ ư a ra n h ữ n a k é t l u ậ n khoa học. ơ đ â u đ ó . m ộ t n h à n g h i ê n c ứ u đ ã
n ó i . k h o a học chi ra đ i ề u hay, l ẽ phai cho đ u m ọ i r m à n h n g h ề . t r o n g k h i
h à n g l o ạ t t h ầ y c ô đ ã h ư ớ n g d ầ n n a h i ê n c ứ u khoa học cho t r ò v ẫ n theo
p h ư ơ n g p h á p t r u y ề n n g h ề của c á c n g h ệ n h â n . T r o n g g i á o t r ì n h n à y , t á c
g i ả c ô gang t r ì n h b à y theo h ư ớ n g t i ế p c ậ n p h ư ơ n g p h á p l u ậ n t h o á t k h ỏ i
k h u ô n k h ổ của p h ư ơ n g p h á p t r u y ề n n e h ề cua c á c n g h ệ n h â n .

G i á o t r ì n h n à y đ ư ợ c b i ê n soạn d à n h cho c á c n g à n h k h o a học x ã h ộ i

v à n h â n v ã n . T u y n h i ê n , sự k h á c nhau v ề n g h i ê n c ứ u k h o a học g i ữ a c á c
n e à n h k h o a học c h ủ y ế u là v i ệ c lựa c h ọ n p h ư ơ n g p h á p t h u t h ậ p t h ô n g
t i n . c ò n t r ì n h t ự l ô a i c thì h o à n t o à n g i ô n g nhau t r o n g tư duy n c h i ê n c ứ u
của tất c à c á c n a à n h k h o a h ọ c . C h ă n g h ạ n . thu t h ậ p t h ô n g t i n k h i n g h i ê n
c ứ u k h í t ư ợ n g h o ặ c địa chất, thì chu y ế u là n h ờ quan sát. đ o đ ạ c . t í n h
t o á n : t h u t h ậ p t h ò n s t i n k h i n g h i ê n c ứ u c á c g i ả i p h á p c ô n g n g h ệ thì p h ả i
qua t h ự c n g h i ệ m . C ò n v i ệ c x â y d ự n s g i à t h u y ế t v à t ì m k i ế m l u ậ n cứ đ ể
k i ê m c h ứ n e g i ả t h u y ế t thì k h ô n g h ề k h á c nhau v ề m ặ t l ô g i c .

Vì v ậ y , c u ô n s á c h n à y c ũ n g c ó t h ê d ù n g l à m tài l i ệ u t h a m khảo,
t r ư ớ c h é t là v ê t r ì n h t ự l ô g i c của tư duy n g h i ê n c ứ u cho sinh v i ê n tát cả
c á c n g à n h khoa h ọ c . T á c Già d á m m ạ n h d ạ n n ê u ý k i ế n đ ó . là vì t r o n g
q u ã n g t h ờ i gian t r ê n b ô n m ư ơ i n ă m g i a n g d ạ y đ ạ i học. đ ã may m ắ n t r ả i
qua m ộ t n ư a t h ờ i g i a n g i ả n g dạy t r o n g c á c t r ư ờ n c đ ạ i học k ỳ thuật, v à
q u ã n g t h ờ i gian c ò n l ạ i g i ả n g dạy ở c á c trường, đ ạ i học khoa học x ã h ộ i .

T r ừ c h ư ơ n g đ ầ u t i ê n t r ì n h b à y c á c k h á i n i ệ m c h u n g v ề khoa học v à
p h â n l o ạ i khoa h ọ c . c á c c h ư ơ n g sau đ ư ợ c t r ì n h b à y theo m ộ t lôgic chặt
c h ẽ . t h u ậ n l ợ i cho v i ệ c học của sinh v i ê n theo h ư ớ n t i d ẫ n cua g i ả n g v i ê n
t r ê n l ớ p v à t ự n g h i ê n c ử u v ề p h ư ơ n g p h á p l u ậ n khoa học.

5
 T r o n g q u á t r ì n h b i ê n soạn g i á o t r ì n h n à y k h ô n g t r á n h k h ỏ i n h ữ n g sai
sót, t á c g i ả r ấ t m o n g n h ậ n đ ư ợ c ý k i ế n đ ó n g g ó p của b ạ n đ ọ c . của c á c
thầy, c ô g i á o để giáo trình h o à n thiện h ơ n trong n h ữ n g lần xuất bản sau.
M ọ i ý k i ế n đ ó n g g ó p x i n g ử i v ề B a n B i ê n t ậ p s á c h Đ ạ i học - Cao đ ă n g .
C ô n g ty C ổ p h ầ n s á c h Đ ạ i học - D ạ y n g h ề , N h à x u ấ t b à n G i á o dục - 25
Hàn Thuyên, Hà N ộ i .

N g à y 30 t h á n g 9 n ă m 2 0 0 7

Tác giả

6
 BÀI M Ở Đ Â U

1.1. KHÁI N I Ệ M C H U N G V È M Ô N HỌC

Trong bất cứ hoạt động nào của mình. con người cũng cần có
p h ư ơ n g p h á p : t ừ p h ư ơ n g p h á p g i ả i m ộ t b à i t o á n cụ t h ể đ ế n phương
p h á p h ọ c t ậ p n ó i c h u n g ; t ừ p h ư ơ n g p h á p ứ n g x ử g i ữ a con n g ư ờ i v ớ i
nhau đ ế n p h ư ơ n g p h á p đạt được t h à n h c ô n g trong việc thực h i ệ n hoài
bão cùa mình.

M ô n học P h ư ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n c ứ u khoa h ọ c là m ộ t m ô n học v ề

p h ư ơ n g p h á p t h ự c h i ệ n c á c h o ạ t đ ộ n g n g h i ê n c ứ u khoa học, là c ô n g v i ệ c
t ì m t ò i , k h á m p h á n h ữ n g đ i ề u m à khoa học c h ư a b i ế t : c ó t h ể là m ộ t t í n h
chất của v ậ t chất q u a n h c h ú n g ta, c ó the đ ó l ạ i là b ả n chất của c h í n h con
n g ư ờ i , quan h ệ g i ữ a c o n n g ư ờ i v à t o à n b ộ x ã h ộ i con n g ư ờ i .

T r o n g b u ổ i s ơ t h ờ i của k h o a h ọ c , n g h i ê n c ứ u khoa học d ư ờ n g n h ư

chỉ là c ô n g v i ệ c c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i c ó tài n ă n g t h i ê n b ẩ m , n h ữ n g n g ư ờ i
m à ta g ọ i là n h à t h ô n g t h á i . G i a i đ o ạ n t i ế p theo, c á c t h ế h ệ n h ữ n g n h à
n g h i ê n c ứ u t r u y ề n l ạ i k i n h n g h i ệ m n g h i ê n c ứ u cho nhau. t ổ n g k ế t n h ữ n g
k ỹ n ă n g của n g h i ê n c ứ u . D ầ n d ầ n lý l u ậ n v ề n g h i ê n c ứ u h ì n h t h à n h . K h á i
n i ệ m ' " P h ư ơ n g p h á p l u ậ n " c h í n h là " L ý l u ậ n v ề p h ư ơ n g p h á p .

V ì v ậ y , m ô n h ọ c P h ư ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n c ứ u khoa học t r ư ớ c hết

đ ư ợ c h i ê u là m ộ t m ô n học c u n g cấp cho n g ư ờ i học h ệ t h ố n g lý l u ậ n vê
phưc7ng p h á p n g h i ê n c ứ u k h o a học. T u y n h i ê n , t r o n g m ô n học này,
n g ư ờ i học k h ô n g chỉ n g h i ê n c ứ u " l ý l u ậ n " v ề n g h i ê n c ứ u khoa học, m à
quan t r ọ n g h ơ n là l u y ệ n " k ỹ n ă n g " n g h i ê n c ứ u khoa học.

1.2. MỤC ĐÍCH, Ý NGHĨA MÔN HỌC

Vì sao sinh viên cần học môn Phương pháp luận nghiên cứu khoa học?

7
 Đ o là m ộ t c â u hòi k h ô n g dễ tra l ờ i . v i c ó ý k i ê n cho r ă n g . sau k h i
sinh v i ê n tốt n e h i ệ p . sô n g ư ờ i trờ t h à n h n h à n g h i ê n c ứ u chi c h i ê m ty l ệ
rất ít n ê n k h ò n s nhất t h i ế t m ọ i sinh v i ê n đ ề u phai học t ậ p m ô n học n à y .
TUN n h i ê n . Nấn đề k h ô n g h o à n t o à n n h ư v ậ y . M ô n học n à y t r ư ớ c h é t
n h à m mục đ í c h phục v ụ v i ệ c n â n g cao h i ệ u qua học t ậ p ờ bậc đ ạ i h ọ c .
H ọ c tập ở bậc đ ạ i học c ó m ộ t đặc d i ê m k h á c c ơ ban v ớ i học t ậ p ở bậc
t r u n g học: ờ bậc trun.2 học. học sinh đ ư ợ c t h ầ y c ô t r u y ề n t h ụ n h ữ n g t r i
thức chung nhất m à m ộ t n g ư ờ i b ì n h thườn.2 c ầ n đ ư ợ c trang bị; c ò n ờ bậc
đ ạ i học. sinh \ iên k h ô n g chi đ ư ợ c t r u y ề n t h ụ n h ữ n s lý t h u y ế t k h o a học
và n s u ỵ ê n lý ứ n g d ụ n g . m à c ò n đ ư ợ c g ợ i ý k h á m p h á n h ữ n g n a u v ê n lý
và ÚT12 d ụ n 2 m ớ i . M ô n học P h ư ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n c ứ u khoa học
c h í n h là n h ầ m cuns cấp cho sinh v i ê n c á c k i ế n thức v à k ỹ n ă n g thực
hiện quá trinh k h á m p h á đó.

T r o n g số c á c sinh v i ê n ra t r ư ờ n g , đ ư o n s n h i ê n , sẽ c ó m ộ t b ộ p h ậ n
v à o l à m v i ệ c t ạ i c á c c ơ quan n g h i ê n c ứ u khoa h ọ c . T h e o x u h ư ớ n a tiên
bộ của x ã h ộ i . tỳ l ệ lao đ ộ n e t h ù c ô n g n s à v c à n g g i ả m . tỳ l ệ lao đ ộ n ơ trí
t u ệ n a à v c à n g t ă n g . sô n g ư ờ i l à m n c h i è n c ứ u khoa học c ũ n s n g à y c à n e
t ă n g . Đ ó c ũ n a c h í n h là m ộ t t r o n g n h ừ n e lý do đòi h ò i sinh v i ê n phai
đ ư ợ c c h u â n bị n h ữ n g k i ế n thức và k ỹ n ă n g v ề p h ư ơ n s p h á p n g h i ê n cứu
khoa học naav t ừ k h i c ò n học t ậ p t r o n g n h à t r ư ờ n g .

1.3. NỘI DUNG CỦA MÔN HỌC

Môn học Phương pháp luận nghiên cứu khoa học bao gồm nhữnơ
n ộ i d u n s chu y ê u sau đ â y :

Ì. K h á i n i ệ m khoa học và n g h i ê n c ứ u khoa học;

2. L ý l u ậ n v à kỹ n ă n s n g h i ê n c ứ u khoa học:

3. T r ì n h tự thực h i ệ n đ ề tài khoa học:

4. C á c h thức t r ì n h bà}' m ộ t c ô n e t r ì n h khoa học nói c h u n e v à khoa

l u ậ n tốt n a h i ệ p nói r i ê n g .

D o a i á o t r ì n h đ ư ợ c b i ê n soạn cho sinh N iên c á c n g à n h khoa h ọ c x ã

h ộ i v à n h â n v ă n n ê n t o à n b ộ n h ữ n g n ộ i duna n ó i t r ê n l u ô n đ ư ợ c x e m x é t
t r ê n c ơ sờ n h ư n g đặc d i ê m của khoa học x ã h ộ i v à n h â n v ă n .