‫به نام خدا‬

‫گاهنامه فرهنگی‪-‬سیاسی‪ ،‬اجتماعی اندیشه‬

‫ایــن نشــریه بــه همــت اعضــای‬
‫ویراستاران‪:‬‬ ‫انجمــن اســامی رویــش دانشــجویان‬
‫عرفان سلیامنی‪ ،‬هامیون سلیامنی‬ ‫منتشــر شــده اســت‪.‬‬
‫گرافیک و صفحه آرا‪:‬‬ ‫انجمــن اســامی رویــش دانشــجویان‬
‫دانشــگاه علــم و صنعــت ایــران‪،‬‬
‫آفرین نجفی زاده‬ ‫تشــکلی غیــر انتفاعــی‪ ،‬دانشــجویی‪،‬‬
‫تحریریه‪:‬‬ ‫فرهنگــی‪ ،‬سیاســی و اجتماعــی اســت‬
‫ملیکا منصوری‬ ‫کــه بــه دغدغــه هــای دانشــجویان و‬
‫جامعــه مــی پــردازد‪ .‬اعضــای ایــن‬
‫حسین واشقانی‬ ‫انجمــن دانشــجویانی هســتند کــه در‬
‫عرفان سلیامنی‬ ‫پــی تغییــر برآمدنــد و اندیشــه و تفکــر‬
‫آریا میرنیام‬ ‫را فعالیتــی برتــر مــی داننــد‪.‬‬

‫علی رستگار‬
‫علی خبازیان زاده‬
‫محمد مهدی خادمی‬
‫مبین بزرگمهر‬
‫بهار برادران آجیلیان‬
‫آفرین نجفی زاده‬
‫صاحب امتیاز‪ ،‬مدیر مسئول‪:‬‬
‫بــرای عضویــت در هیئــت تحریریــه‬
‫هامیون سلیامنی‬
‫یــا ارســال انتقــادات و پیشــنهادات‬
‫از طریــق آیــدی زیــر در تلگــرام بــا‬
‫انجمــن رویــش دانشــجویان ارتبــاط‬
‫برقــرار کنیــد‪.‬‬
‫‪@Rouyesh_IUST_Admin‬‬

‫سال ششم‪/‬دوره هفتم‪/‬شامره دوم‪/‬شهریور ‪ 28 /1401‬صفحه‬ ‫اندیشه | شهریور ‪1401‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫فهرست‬
‫گردون؛‬
‫ما و سینما؛‬ ‫پیشگفتار‬ ‫‪5‬‬
‫تحلیلی برآغاز‬ ‫‪9‬‬ ‫آفرین نجفی زاده‬
‫شکل‌گیری سینما در ایران‬
‫حسین واشقانی‬

‫فرهنگ و هنر‬

‫سایه دلتنگ غروبی‬ ‫تاریخچه موسیقی‬

‫خفه بود؛‬
‫‪11‬‬ ‫کالسیک غرب‬ ‫‪6‬‬
‫بخش دوم؛ دوره باروک‬
‫گریزی به زندگی امیر هوشنگ ابتهاج‬
‫بهار برادران آجیلیان‬
‫ملیکا منصوری‬

‫سال ششم‪/‬دوره هفتم‪/‬شامره دوم‪/‬شهریور ‪ 28 /1401‬صفحه‬ ‫اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫تئاتر؛ سرگرمی باستانی‬
‫تاریخچه پیدایش تئاتر در جهان‬ ‫‪13‬‬
‫محمدمهدی خادمی‬

‫فلسفه و رمان؛‬
‫یادداشتی در باب درک فلسفه از‬
‫دریچه هنر و داستان نویسی‬
‫‪24‬‬
‫مبین بزرگمهر‬

‫سیاسی و اجتامعی‬

‫عصر مسئولیت پذیری؛‬

‫دیالکتیکی در باب تقابل مسئولیت اجتامعی‬
‫و فردی‬
‫‪16‬‬
‫آریا میرنیام و عرفان سلیمانی‬

‫هم میهن درجه یک؛‬

‫روایتی از دهه ‪ 40‬و آغاز کار صنعت‬ ‫‪26‬‬
‫خودرو در ایران‬
‫علی خبازیان زاده‬

‫شهریور پرتالطم؛‬
‫نگاهی به وقایع‬
‫‪21‬‬
‫‪ 17‬شهریور ‪1357‬‬
‫علی رستگار‬

‫سال ششم‪/‬دوره هفتم‪/‬شامره دوم‪/‬شهریور ‪ 28 /1401‬صفحه‬ ‫اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫پیشگفتار‬

‫گردون‬
‫آفرین نجفی زاده‬

‫‪1‬‬
‫بعــد از نوشــتن یادداشــتم در شــماره قبلــی اندیشــه بــا خــودم فکــر بــرای نوشــتنش بهــا داد‪ ،‬پایــش بــه دادگاه بــاز شــد و حکــم اعــدام هــم گرفتــه‬
‫میکــردم چنــد نفــر از خواننــدگان بــا دقــت و وسواســی کــه مــن در بــود امــا در تجدیــد نظــر حکمــش نقــض شــد‪ ،‬در آخــر هــم تحــت فشــار هــا‬
‫انتخــاب کلمــات و جملــه بنــدی ها‌‌یــم در نوشــتن آن مطالــب داشــتم مجبــور بــه تــرک وطــن شــد‪.‬‬
‫در ســال بل ـوا می‌گفــت «در راه فکــر کــردم کــه مــن چــه یــادی دارم؛ چــرا‬ ‫مت��ن هـ�ا را میخوانن��د‪ .‬امـ�ا ای��ن روزه�اـ ک��ه ب�رـای ش��ماره جدیــد مینویســم بــه‬
‫ای��ن بــاور رس�یـده ام کــه اولیــن مخاطــب نوشــته هــا‪ ،‬خود نویســندگان هســتند‪ ،‬یــادم بــه وســعت همــه تاریــخ اســت؟ «همیــن طــور هــم بــود‪ ،‬هیــچ وقــت نــه‬
‫فرامــوش کــرد و نــه ســاکت مانــد‪ .‬او در کنــار مــردم ایســتاده بــود‪ ،‬در ایــن‬ ‫کــه نوشــتن بــرای رهایــی از دغدغــه ها‌ســت‪.‬‬
‫همانطــور کــه ژاک الکان مــی گویــد‪« :‬نامــه همـواره بــه مقصــد می رســد‪ ».‬ســالهای آخــر بــه بازمانــدگان پــرواز ‪ 752‬در نوشــتن زندگینامــه مســافران پــرواز‬
‫یعنــی موضوعــی کــه بایــد روشــن شــود ابتــدا در ذهــن نویســنده روشــن شــده کمــک می‌کــرد‪.‬‬
‫معروفــی عمــر و ســرمایه‌اش را بــرای رمــان و نوشــتن داســتان گذاشــته بــود‪.‬‬ ‫اســت‪ ،‬مقصــد نامــه ذهــن نویســنده بــوده و خواننــدگان بــه صــورت فرضــی‬
‫می‌گوینــد عبــاس معروفــی‪ ،‬عبــاس ایرانــی ‪1‬بــود؛ درســت مثــل شــخصیت‬ ‫در ذهــن نویســنده حضــور دارنــد و مســئله برایشــان تبییــن میشــود‪.‬‬
‫ذات نوشــتار ایــن اســت کــه امــکان دارد توســط هرکســی خوانــده شــود نامــه داســتانش‪ ،‬شاــعر‪ ،‬عاش��ق و در تبعی��د ب��ه خوب�یـ می‌دانس��ت ک��ه داســتان‬
‫مــد نظــر الکان در داســتان ادگار آلــن پــو‪ ،‬مکتــوب و معنــادار بــود؛ پــس هــا چقــدر مهمنــد؛ آنهــا بــه مــا روابــط میــان انســانها در تقابــل بــا مســائل را‬
‫در دســت هرکــس کــه توانایــی خوانــدن داشــته باشــد قــرار گیــرد خوانــده یــادآوری میکنــد؛ مســئله را بــرای مــا عینــی‪ ،‬ملمــوس و قابــل درک می‌کنــد‪.‬‬
‫می‌شــود و دربــاره‌ی هیــچ نوشــته ای خواننــده ی هــدف وجــود نــدارد‪ ،‬مگــر همانطــور کــه هانــا آرنــت میگویــد‪ ( :‬داســتان معنــا را آشــکار می‌کنــد‪ .‬اگــر‬
‫اتفاقــات محــض می‌مانــد‪ ) .‬هرچنــد‬‫ِ‬ ‫در ذهــن نویســنده؛ نوشــته متعلــق بــه کســی نیســت حتــی در نامــه داســتان داســتان نبــود‪ ،‬توالــی تحمــل ناپذیــر‬
‫آلــن پــو‪.‬‬
‫بهــای ســنگینی نیــز پرداخــت امــا در نهایــت مــردم از او بــه شایســتگی یــاد‬

‫‪2‬‬
‫ایــن روزهــا خبــر فــوت عبــاس معروفــی نویســنده آزاد اندیــش در کردنــد و ســاعتهایی کــه در کتابهایــش غــرق می‌شــدند را یــادآوری کردنــد‪.‬‬
‫تبعیــد بــاز هــم توجــه هــا را بــه ســمت نوشــتن و تحریــر بــرد‪ .‬او‬
‫ایــن شــماره از اندیشــه بــه یــاد عبــاس معروفــی نوشــته شــده و بــه او تقدیــم‬ ‫َ‬
‫ســردبیر نشــریه ادبــی توقیــف شــده گــردون بــود‪ ،‬بــا اینکــه سیاســی‬
‫می‌شــود‪.‬‬
‫نبــود و عضــو هیــچ حــزب و گــروه و دســته ای نبــود امــا بارهــا و بارهــا‬
‫شخصیت کتاب متاما مخصوص؛ اثر عباس معروفی‬ ‫ ‪1‬‬
‫اندیشه | شهریور ‪1401‬‬ ‫‪5‬‬
 ‫تاریخچه موسیقی کالسیک غرب‬
‫»بخش دوم‪ ،‬موسیقی باروک«‬

‫موسیقی باروک‬
‫قواعد مشترک‪ ،‬عصر شکوفایی‬
‫بهار برادران آجیلیان‬
‫کاخ ورســای‪ ،‬مقــر دربــار لویــی چهاردهــم در فرانســه بــه ســبب ترکیــب کم‌نظیــر نقاشــی‪ ،‬پیکــره ســازی‬ ‫پیش‌تــر دیدیــم کــه در تاریــخ موســیقی‬
‫و معمــاری بــاروک‪ ،‬نمــاد بســیار شــکوهمند از ثــروت و قــدرت ســلطنتی بــود‪.‬‬ ‫کالســیک غــرب‪ ،‬پــس از گــذر از دوران اولیــه‪،‬‬
‫عصــری بــا عنــوان " قواعــد مشــترک" روی کار‬
‫می‌آیــد کــه خــود ســه برهــه‌ی زمانــی مهــم را‬
‫دربــردارد‪ :‬بــاروک‪ ،‬کالســیک و رمانتیــک‪.‬‬

‫«باروک»‬
‫بــاروک‪ ،‬واژه‌ای بــا معانــی «ناآشــنا‪ ،‬پــرزرق‬
‫و بــرق و بســیار پرتزییــن» کــه امــروزه بــرای‬
‫اشــاره بــه ســبکی ویــژه در هنــر بــکار مــی رود‪.‬‬
‫ویژگــی مهــم هنــر بــاروک خلــق آثــاری انباشــته از‬
‫کنــش و حرکــت و آفرینــش جهان‌هایــی سراســر‬
‫ســاختاریافته بــود‪ .‬ایــن ســبک بــاب طبع اشــرافیت‬
‫ّ‬
‫کورلــی و آنتونیــو ویوالــدی‪ ،‬تــا‬
‫دیگراســتادان آن عصــر‪ ،‬کلودیــو مونتــه وردی‪ ،‬هنــری پرســل‪ ،‬آرکانجلــو ِ‬ ‫و کلیســا بــود؛ چــرا کــه ســاختارهای کامــل و‬
‫ســده‌ی بیســتم تقریبــا فرامــوش شــده بودنــد امــا رشــد تکنیک‌هــای ضبــط صــدا در اواخــر دهــه ‪1920‬‬ ‫یکپارچــه و بکارگیــری کیفیت‌هــای نمایشــی‬
‫ســبب احیــای بــاروک شــد‪.‬‬ ‫هنــر بــرای جــذاب تــر ســاختن آداب نیایــش‪ ،‬از‬
‫این عصر به سه دوره فرعی تقسیم بندی شده است‪:‬‬ ‫خواســته‌های اولیــای آن‌هــا بــود‪ .‬هنــر و زندگــی‬
‫باروک آغازین (‪)1600 - 1640‬‬ ‫آن دوران سرشــار از تضادهایــی آشــتی ناپذیــر‪،‬‬
‫باروک میانی (‪)1640 - 1680‬‬ ‫همچــون نمایــش قــدرت و شــکوه اغراق‌آمیــز‬
‫باروک پایانی (‪)1680 – 1750‬‬ ‫و از ســوی دیگــر زندگــی در ریاضــت و انــزوای‬
‫موسیقی آوازی‬ ‫مذهبــی‪ ،‬خودنمایی‌هــای متکبرانــه و پرجلــوه در‬
‫مقابــل کنــاره گیــری از دنیــا بــود‪ .‬به دیگر ســخن‪،‬‬
‫امــروزه معــروف تریــن آثــار بــاروک مربــوط بــه دوره پایانــی اســت‪ ،‬امــا مرحلــه آغازیــن یکــی از‬ ‫ســبک بــاروک آمیــزه‌ای توامــان از خردگرایــی‬
‫انقالبی‌تریــن دوران‌هــا در تاریــخ موســیقی بــوده اســت‪ .‬آهنگســازان بــاروک آغازیــن‪ ،‬بــرای تجســم‬ ‫و نفــس پرســتی‪ ،‬مــاده گرایــی و معنویــت بــود‪.‬‬
‫موســیقایی احساســات تنــد و تیــز موجــود در متــن از فواصــل صوتــی ناپایــدار بهــره می‌بردنــد و بــر‬ ‫بــاروک همچنیــن دوره‌ی خالقیــت و افــراد خــاق‬
‫تضادهــای صوتــی تاکیــد داشــتند‪ .‬آثــار موســیقی بــه ویــژه در ایتالیــا بــر مبنــای متن‌هایــی بســیار پرشــور و‬ ‫نیــز بــود‪ .‬از شکســپیر و ســروانتس در ادبیــات‬
‫احســاس ســاخته می‌شــد کــه حــال و هـوای آن بــر موســیقی حاکــم بــود‪ .‬در ایــن دوره همچــون رنســانس‬ ‫گرفتــه تــا نیوتــن و گالیلــه در ریاضیــات‪ ،‬فیزیــک‬
‫موســیقی بــه منظــور تجســم واژه‌هایــی معیــن بــکار گرفتــه می‌شــد و نقاشــی کالم‪ ،‬امــری متــداول بــود‪.‬‬ ‫و اخترشناســی و نیــز یوهــان برنهــارد فیشــر هنرمنــد‬
‫تاکیــد اینچنیــن بــر کیفیــت نمایــش و کالم‪ ،‬اپــرا را بــه صــورت ســاختار یافتــه در دوره بــاروک آغازیــن‬ ‫اتریشــی ســرآمد در معمــاری و پیکــره ســازی‪.‬‬
‫پدیــد آورد‪ .‬اپــرا در ایتالیــا و بــه دنبــال بحث‌هــای گــروه کوچکــی بــه نــام کامرتــا (واژه‌ای ایتالیایــی بــه‬ ‫خالقیــت ایــن عصــر در موســیقی در میــان‬
‫معنــای مصاحبــت یــا انجمــن) کــه از اشــراف‪ ،‬شــاعران و آهنگســازان تشــکیل شــده بــود‪ ،‬ظهــور کــرد‪.‬‬ ‫ســال‌های ‪ 1600‬تــا ‪ 1750‬میــادی شــکوفا‬
‫ایــن گــروه از حــدود ‪ 1575‬میــادی بــه طــور منظــم در فلورانــس گــرد هــم می‌آمدنــد و خواســتار تلفیــق‬ ‫شــد‪ .‬دو آهنگســاز ســترگ ایــن دوران‪،‬‬
‫نمایــش و موســیقی بودنــد‪ .‬اپــرا‪ ،‬نمایشــی اســت کــه بــه آواز و همــراه بــا ارکســتر خوانــده مــی شــود و‬ ‫گئــورگ فریدریــش هنــدل و یوهــان سباســتین‬
‫شــخصیت‌ها و طــرح داســتان بــه جــای گفتــار‪ ،‬بــه واســطه‌ی آواز نمایانــده می‌شــوند کــه ایــن امــر ســبب‬ ‫بــاخ از نوابغــی‪ ،‬تاکنــون بی‌همتــا بوده‌انــد‪.‬‬

‫‪ 6‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫تاریخچه موسیقی کالسیک غرب‬
‫»بخش دوم‪ ،‬موسیقی باروک«‬

‫فرانســوی کــه در دربــار لویــی چهاردهــم تکویــن یافــت برگرفتــه از ریتم‌هــای رقــص بــود و ســبک‬
‫آلمانــی کــه بــا تالش‌هــای یوهــان سباســتین بــاخ‬
‫(‪ )1685 - 1750‬آهنگســاز بــزرگ آلمانــی بــه‬
‫اوج رســید‪ ،‬ترکیبــی از ایــن دو ســبک همــراه بــا‬
‫عنصــر کنترپـوان‪ 3‬بــود‪ .‬بــاخ در شــکل بخشــیدن‬
‫بــه ســبک شــخصی خــود از منابــع موســیقایی ســه‬
‫لیبرتونویــس‬
‫ســرزمین مختلــف بهــره گرفــت؛ او کنســرتوهای‬
‫ایتالیایــی و رقص‌هــای فرانســوی را همچــون‬
‫موســیقی کلیســایی وطنــش آلمــان‪ ،‬بــا تاملــی‬
‫پرشــور مطالعــه کــرده اســت‪.‬‬
‫افزایــش تاثیــر حســی کالم و داســتان می‌گــردد‪.‬‬
‫موســیقی اپــرا می‌توانــد بــه داســتان‪ ،‬صحنه‌هــا و‬
‫شــخصیت‌ها نمــودی آشــکارتر ببخشــد چنانکــه‬
‫ُ‬
‫تداعــی کننــده‌ی تکبــر یــک کنتــس یــا ســادگی‬
‫و بی‌آالیشــی یــک فــرد روســتایی باشــد‪ .‬متــن‬
‫لیبرتــو‪ 1‬نــام دارد توســط ّ‬
‫اپــرا کــه ّ‬
‫(لیبرتیســت) یــا دراماتیســت نگاشــته می‌شــود‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ایــن ترکیــب بی‌همتــا از موســیقی‪ ،‬بازیگــری‪،‬‬
‫شــعر‪ ،‬رقــص‪ ،‬صحنــه پــردازی‪ ،‬جامــه و آرایــش‬
‫بازیگــران‪ ،‬از هنــگام پیدایــش در حــدود ‪1600‬‬

‫نظام موسیقی تنال‬ ‫میــادی بــه بســیاری از کشــورها راه یافــت‪ .‬بــا‬
‫گذشــت زمــان‪ ،‬رشــد و گســترش ایــن نــوآوری‬
‫مهــم ســبب شــد کــه امــروزه نیــز یکــی از در دوره میانــی بــاروک ســبک موســیقایی‬

‫‪Johann Sebastian Bach‬‬ ‫توانمندتریــن گونه‌هــای نمایــش موســیقایی باشــد‪ .‬نویــی کــه از ایتالیــا نشــات گرفتــه بــود در تمــام‬
‫گرچــه اپــرای ائورودیکــه ســاخته‌ی جاکوپــو پــری کشــورهای اروپایــی گســترش یافــت و کــم و بیــش تمــام موســیقی پــس از خــود را تحــت تاثیــر قــرار داد‪.‬‬
‫(‪ )1561 – 1633‬قدیمی‌تریــن اپــرای برجــای «موســیقی ُمــدال» کــه بیــش از هــزاران ســال بــر موســیقی هنــری اروپــا حاکــم بــود‪ ،‬بــه «موســیقی ُتنــال»‬
‫مانــده اســت کــه در ســال ‪ 1600‬در فلورانــس بــه تغییــر یافــت‪ .‬توضیــح ایــن موضــوع ایــن گونــه بهتــر درک می‌شــود کــه بدانیــم بــرای هــر اثــر موســیقایی‪،‬‬
‫اجــرا درآمــد‪ ،‬امــا اســاس واقعــی اپــرا ‪ 7‬ســال بعــد‪ ،‬از الفبایــی مشــخص می‌توانیــم بهــره ببریــم‪ .‬چنانکــه یــک نقــاش در هــر اثــر خــود‪ ،‬هم ـه‌ی رنــگ هــا‬
‫توســط کلودیــو مونتــه وردی (‪ )1567 – 1643‬در را بــکار نمی‌بــرد و از تنــاژ مخصوصــی اســتفاده می‌کنــد کــه بــاز هــم بعضــی رنگ‌هــا بیشــتر بــکار‬
‫اپــرای اورفئــوس نمایــش داده شــد کــه در شــهر می‌رونــد و برخــی کمتــر؛ همچنیــن گاهــی بنــا بــه تدابیــری ممکــن اســت از رنگ‌هــای خــارج از‬
‫مانتــوآ بــه نــگارش درآمــد‪ .‬ایــن دو اپــرا‪ ،‬بر اســاس تنــاژ نیــز اســتفاده کنــد‪ .‬تصنیــف موســیقی نیــز بدیــن گونــه اســت‪ .‬آهنگســاز در یــک قطعــه از تمامــی‬
‫داســتانی از متــون اســاطیری یونــان باســتان بــود صداهــای دوازده گان ـه‌ی موســیقی بهــره نمی‌بــرد؛ بلکــه بــا بکارگیــری برخــی از آن‌هــا فضــای قطعــه‬
‫داســتان اورفئــوس از شــخصیت‌های را مشــخص می‌کنــد‪ .‬حــال در ایــن فضــا کــه شــامل نت‌هایــی معیــن اســت‪ ،‬آهنگســاز بــا ترکیــب‬ ‫ِ‬ ‫کــه در آن‪،‬‬
‫اســطوره‌ای یونــان بــرای بازگردانــدن محبوبــش خالقانــه‌ی عناصــر ایــن فضــای مشــخص یعنــی نت‌هــا یــا صداهــا و اســتفاده‌ی مدبرانــه از نت‌هــای‬
‫ائورودیکــه‪ ،‬از دنیــای مــردگان را بیــان می‌کنــد‪ .‬بیگانــه و خــارج از ایــن فضــا‪ ،‬قطع ـه‌ی موســیقایی خــود را می‌ســازد ‌‪ .‬اصطــاح بیانگــر ایــن توضیــح‬
‫بــا ایــن همــه‪ ،‬اجــرای برخــی اپراهــا بدلیــل طــرح «تنالیتــه»‪ 4‬نــام دارد‪ .‬تنالیت ـه‌ی یــک قطع ـه‌ی موســیقایی‪ ،‬مشــخص کننــده‌ی فضــای موجــود حاکــم‬
‫داستانی‌شــان در ایــام عیــد ظهــور مســیح و نیــز بــر آن اســت‪ .‬گام‪ 5‬نیــز از واژه‌ی التینــی «اســکاال» بــه معنــی پلــکان اســت و مجموع ـه‌ی پلکانــی از‬
‫ـد‪ 6‬گام‪ ،‬مــدل و ترتیــب قرارگیــری فواصــل‬ ‫ُ‬
‫ایــام روزه‪ ،‬توســط کلیســا ممنــوع اعــام می‌شــد‪ .‬نت‌هــا اســت؛ بیــن یــک نــت تــا نــت همنــام بعــدی‌اش‪ .‬مـ ِ‬
‫ایــن خــا بــا نــوع دیگــری از موســیقی کالمــی بــا اندازه‌هــای ویــژه بیــن درجــات گام اســت کــه هنــگام شــنیدن‪ ،‬حســی ویــژه را تداعــی می‌کنــد‪.‬‬
‫دراماتیــک پــر شــد کــه اوراتوریــو‪ 2‬نــام دارد و پــس از میــاد مســیح در قــرن چهــارم میــادی‪ ،‬رومیــان مســیحی کــه وارث تمــدن یونــان باســتان بودنــد‬
‫همچــون اپــرا‪ ،‬از پیشــرفت‌های بــزرگ موســیقی از الگوهــای یونانــی در موســیقی کلیســایی اســتفاده می‌کردنــد‪ُ .‬مدهــای قــرون وســطایی یــا کلیســایی‬
‫آوازی در دوره‌ی بــاروک اســت‪ .‬گئــورگ الگوهایــی بــرای انتخــاب صداهــا یــا نت‌هــای موجــود در هــر قطعــه بودنــد و براســاس حالــت مطلــوب‬
‫فریدریــش هنــدل (‪ )1685 - 1759‬آهنگســاز بــرای هــر قطعــه (نشــاط انگیــز و فــرح بخــش‪ ،‬شــرح داســتان‌های غــم انگیــز یــا نمــود خضــوع در نیایش)‬
‫آلمانــی‪ ،‬اســتاد اپــرای ایتالیایــی و اوراتوریــوی اســتفاده می‌شــدند‪ .‬در آن دوران‪ ،‬ایــن مدهــا کــه در ابتــدا ‪ 8‬تــا بودنــد و ســپس بــه ‪ 12‬تــا افزایــش یافتنــد‪،‬‬
‫انــدک انــدک بــه دو مــد تقلیــل پیــدا کردنــد کــه مــاژور و مینــور نــام گرفتنــد؛ گام مــاژور از مــد ایونین و‬ ‫انگلیســی بــود‪`.‬‬
‫ابداعــات دوره‌ی اولیــه‌ی بــاروک در ایتالیــا گام مینــور از مــد آئولیــن بوجــود آمدنــد‪ .‬موســیقی تنــال از حــدود ‪ 1680‬میــادی‪ ،‬بــر پایـه‌ی ایــن دو گام‬
‫صــورت گرفتــه بــود امــا ســبک‌های ملــی نیــز‪ ،‬بنیــان شــد و بخــش عظیمــی ازموســیقی هنــری اروپــا و حتــی موســیقی بین‌الملــل از نظــام تنــال پیــروی‬
‫رفتــه رفتــه شــکل گرفتنــد‪ .‬ســبک ایتالیایــی بــا نمــود و نیــز ســبب پیشــرفت هنــر موســیقی از جملــه پیدایــش دانــش هارمونــی گردیــد‪ .‬یوهــان سباســتین‬
‫غلبــه‌ی ملــودی‪ ،‬فــن نوازندگــی و توجــه فــراوان بــاخ از آهنگســازان پیشــرویی بــود کــه بــه طــور گســترده از نظــام تنــال در آثــار خویــش بهــره گرفــت‪.‬‬
‫‪counterpoint‬‬ ‫بــه وزن و ضــرب مشــخص می‌شــد‪ .‬ســبک ‪ 3‬‬
‫‪tonality‬‬ ‫‪ 4‬‬
‫‪musical scale‬‬ ‫‪ 5 libretto‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪mode‬‬ ‫‪ 6 oratorio‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪ 7‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬
 ‫تاریخچه موسیقی کالسیک غرب‬
‫»بخش دوم‪ ،‬موسیقی باروک«‬

‫را تجســم می‌بخشــند‪ .‬آواز پرنــدگان در بهــار‪،‬‬

‫نســیم مالیــم تابســتانی‪ ،‬ســقوط و خــش خــش‬ ‫موسیقی سازی‬
‫برگ‌هــا در پاییــز و بــوران زمســتانی‪ .‬جلوه‌هــای‬ ‫دیگــر ویژگــی مهــم ایــن دوران‪ ،‬اهمیــت بی‌ســابقه‌ی موســیقی ســازی بــود‪ .‬بســیاری از آثــار ایــن دوره‬
‫توصیفــی در موســیقی ایــن کنســرتوها‪ ،‬همخـوان با‬ ‫بــرای ســازهایی معیــن خلــق شــدند کــه در آن‌هــا آهنگســازان‪ ،‬ســازها را بــه دقــت برمــی گزیدنــد و‬
‫تصویرهــای شــاعرانه‌ی شــعری غــزل گونــه اســت‬ ‫از رنــگ صوتــی هــر ســاز جلوه‌هایــی زیبــا پدیــد مــی آوردنــد‪ .‬محبــوب تریــن ســازها در ایــن میــان‪،‬‬
‫کــه پیــش از هــر موومــان می‌آیــد و ویوالــدی‬ ‫ســازهای خان ـواده‌ی ویولــن بودنــد‪ .‬ســرانجام در دوره پایانــی بــاروک موســیقی ســازی بــرای نخســتین‬
‫بــرای نمایانــدن هرچــه آشــکارتر موضــوع موســیقی‬ ‫بــار‪ ،‬شــان و اهمیتــی هــم انــدازه موســیقی آوازی یافــت‪ .‬همچنیــن کاخ‌هــا و دربارهــای بــزرگ و‬
‫خــود‪ ،‬ســطرهایی از ایــن شــعرها را پیــش از آغــاز‬ ‫کوچــک‪ ،‬بــرای تشــخص و اعتبارشــان معمــوال ارکســترهای مجلســی در اســتخدام داشــتند؛ از ایــن رو‬
‫هــر موومــان در پارتیتــور اثــر آورده‌ اســت‪.‬‬ ‫بــه قصــد ســرگرمی نجیــب زادگان و مهمانانشــان‪ ،‬تقاضــا بــرای ســونات‪ ،‬کنســرتو و ســوییت بــه وجــود‬
‫پیونــد تنگاتنــگ موســیقی ســازی بــا رقــص ســبب‬ ‫آمــد‪.‬‬
‫شــد از زمــان بــاروک بــه بعــد‪ ،‬گونه‌ای از موســیقی‬ ‫ســونات فرمــی از موســیقی ســازی بــود کــه آثــاری چنــد موومانــی بــرای یــک تــا هشــت ســاز را‬
‫ســازی بوجــود آیــد کــه مجموعــه‌ای از چنــد‬ ‫دربرمی‌گرفــت و در قصــر‪ ،‬خانــه و کلیســا نواختــه می‌شــد‪ .‬ایــن فــرم از ایتالیــا نشــات گرفــت و در‬
‫موومــان و الهــام گرفتــه از رقص‌هایــی خــاص از‬ ‫ســده‌ی هفدهــم بــه آلمــان‪ ،‬انگلســتان و فرانســه نیــز راه یافــت‪ .‬آهنگســازان گاه ســونات‌های خــود را بــا‬
‫نظــر وزن و ریتــم اســت‪ .‬ایــن فــرم‪ ،‬ســوییت نــام‬ ‫اصطالحاتــی کــه مشــخص کننــده‌ی حالــت قطعــه بــود بــرای مراســم مختلــف تــدارک می‌دیدنــد‪ .‬مثــا‬
‫داشــت کــه نــه بــرای رقــص بلکــه بــرای شــنیدن‬
‫بــرای اجــرا در مراســم مذهبــی کلیســا حالتــی بــا وقــار و بــرای اجــرا در دربــار‪ ،‬حــال و هـوای رقــص گونه‬
‫ســاخته شــد‪ .‬موومان‌هــای رقــص گونــه‌ی‬
‫را مشــخص می‌نمودنــد‪ .‬ویولــن کــه می‌توانســت برخــی از کیفیت‌هــای صدایــی آواز را تقلیــد کنــد‬
‫ســوییت هــر یــک منشــا جغرافیایــی خاصــی‬
‫صاحــب گنجین ـه‌ی پربــاری از ســونات شــد و عالق ـه‌ی شــنوندگان بــه توانایی‌هــای ایــن ســاز افزایــش‬
‫ـاراباند‬
‫ِ‬ ‫دارنــد‪ :‬آلمانــد ‪ 11‬رقــص معتــدل آلمانــی‪ ،‬سـ‬
‫یافــت‪ .‬در ایــن دوران بــود کــه آرکانجلــو کورلــی (‪ )1653 – 1713‬تکنیــک مــدرن نواختــن ویولــن را بنیــان‬
‫‪12‬باوقــار اســپانیایی‪ ،‬ژیــگ‪ 13‬رقــص انگلیســی‬
‫ایرلنــدی و ُ‬ ‫نهــاد‪ .‬موســیقی ســازهای شســتی دار (عمدتــا ارگ و هارپســیکورد) نیــز شــکوفا شــد و چیــره دســتانی‬
‫گاو ِت‪ 14‬معتــدل فرانســوی‪.‬‬
‫پاخ ِلبــل و کوپرن‌هــا در محافــل دربــاری و کلیســایی اجراهایــی قابــل توجــه داشــتند‪.‬‬ ‫چــون یوهــان ِ‬
‫در مجمــوع‪ ،‬دوره‌ی بــاروک بــا ظهور آهنگســازانی‬
‫در ســده‌ی هفدهــم‪ ،‬ارکســتر نیــز گســترش و شــمار نوازنــدگان آن فزونــی یافــت‪ .‬کنســرتو بــاروک فرمــی‬
‫نابغــه ســبب نوآوری‌هــای مهــم و تاثیرگــذار بــر‬
‫‪8‬‬ ‫از موســیقی ســازی بــود کــه دو نــوع داشــت‪ :‬کنســرتو گروســو‪ 7‬کــه نمایانگــر تضــاد میــان گــروه ّ‬
‫توتــی‬
‫دوران‌هــای پــس از خــود شــد‪ .‬نوآوری‌هایــی‬
‫(همــه‌ی نوازنــدگان) بــا گــروه تکنــوازان (دو تــا‬
‫همچــون ظهــور نظــام جدیــد موســیقایی‪ ،‬پیشــرفت‬
‫چهــار تکنــواز یــا سولیســت) بــود؛ و کنســرتو‬
‫در موســیقی آوازی‪ ،‬افزایــش جایــگاه و اهمیــت‬
‫سـولو‪ 9‬کــه تنها یک سولیســت داشــت‪ .‬سولیســت‬
‫موســیقی ســازی و موســیقی برنامـه‌ای (گونـه‌ای از‬
‫در کنســرتو سـولو نوازنــده‌ای ویرتوئــوز‪ 10‬بــود کــه‬
‫موســیقی کــه براســاس یــک داســتان‪ ،‬شــعر‪ ،‬ایــده‬
‫در برابــر کل ارکســتر می‌نواخــت و برنــده‌‌ی ایــن‬
‫‪1‬‬
‫یــا اتفاقــی معیــن ســاخته و پرداختــه می‌شــود‪).‬‬
‫رقابــت بــود‪ .‬نام‌گــذاری کنســرتو س ـولو بــا توجــه‬
‫بــه ســاز س ـولو انجــام می‌شــد؛ بعن ـوان مثــال اگــر‬
‫ســاز سـولو ویولــن بــود‪ ،‬اثــر «کنســرتو ویولــن» نام‬
‫می‌گرفــت‪ .‬آنتونیــو ویوالــدی (‪ )1678 - 1741‬از‬
‫جملــه آهنگســازانی بــود کــه بــه کنســرتوهایش‬
‫شــهرت داشــت‪ .‬از معروف‌تریــن کنســرتوهای‬
‫وی‪ ،‬مجموعــه کنســرتوهای چهارفصــل هســتند‬
‫‪Antonio Vivaldi‬‬ ‫کــه گــذر فصل‌هــا و ســال را بیــان می‌کننــد؛‬
‫کنســرتوویولن‌های بهــار‪ ،‬تابســتان‪ ،‬پاییــز و زمســتان‪ .‬هــر یــک از ایــن کنســرتوها دارای ســه موومــان‬
‫انــد کــه نمایانگــر ســه مــاه از هــر فصــل می‌باشــند و رخدادهــای مربــوط بــه یکــی از فصــول ســال‬

‫‪concerto grosso‬‬ ‫‪ 7‬‬

‫‪tutti‬‬ ‫‪ 8‬‬
‫‪allemande‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪concerto solo‬‬ ‫‪ 9‬‬
‫‪sarabande‬‬ ‫‪ 12‬‬ ‫‪virtuoso‬‬ ‫‪ 10‬‬
‫‪gigue‬‬ ‫‪ 13‬‬ ‫هرنمند ویرتوئوز‪ ،‬هرنمندی با توانایی‌های شگفت در اجرا می‌باشد که جایگاهی ویژه داشته و متامیز از سایر‬
‫‪gavotte‬‬ ‫‪ 14‬‬ ‫اجراکنندگان است‪.‬‬
‫اندیشه | شهریور ‪1401‬‬ ‫‪8‬‬
 ‫ما و سینما‬
‫آبــی و رابــی‪ ،‬حاجــی آقــا آ کتــور ســینما‪ ،‬دختــر‬
‫لــر‪ 1‬و فردوســی از اولیــن فیلــم هــای بلنــد ســینمایی‬
‫بودنــد کــه در ایــران ســاخته شــدند‪ .‬هیــچ کــدام‬
‫ما و سینما‬
‫از فیلــم هــا و فیلمســاز هــای آن دوران ســینمای‬
‫ایــران نتوانســتند بــه حیــات هنــری خــود ادامــه‬ ‫تحلیلی برآغاز شکل‌گیری سینما در ایران‬
‫دهنــد‪ .‬اوگانیانــس بــه واســطه تفکــرات مــدرن و‬
‫تجددخواهانــه خــود‪ ،‬توســط عمــوم مــردم پذیرفتــه‬ ‫حسین واشقانی‬
‫بــا آغــاز قــرن ‪ 20‬ام‪ ،‬ســینما در غــرب بــه عنــوان یــک پدیــده ی تسلســلی و دارای تــداوم تاریخــی‪،‬‬
‫برخاســته از فرهنــگ و تمــدن زادگاه خــود‪ ،‬رشــد متهورانــه ای را آغــاز کــرد‪ .‬ســینما از ســویی زاده ی‬
‫مدرنیتــه و جهــان صنعتــی بــود و از ســوی دیگــر دنبالــه رو اســلوب هنرهــای نمایشــی و تجســمی آن‬
‫دوران اروپــا محســوب میشــد‪ .‬الفبــای ســینما‪ ،‬آرام آرام در حــال شــکل گیــری بــود‪ .‬ســینما در غــرب‪،‬‬
‫در یــک ســیر پیوســته فرهنگی‪-‬تاریخــی‪ ،‬ریــل گــذاری میشــد و بــه ســمت جلــو حرکــت مــی کــرد‪.‬‬
‫امــا اینجــا غــرض از طــرح موضــوع ســینمای غــرب‪ ،‬فــی نفســه‪ ،‬بررســی ســیر و تحــول تاریخــی ســینما‬
‫نیســت‪ .‬هــدف از ایــن مقالــه بررســی و مداقــه در نــوع مواجــه کشــورهای کمتــر توســعه یافتــه و خــارج‬
‫از گــود مدرنیســم بــا هنــر سینماســت‪ .‬ایــران نظــر بــه بــده بســتانهای متعــدد فرهنگــی بــه ویــژه بعــد از‬
‫گــذار بــه دوران رضــا شــاهی و طــرح مدرنیزاســیون اجبــاری‪ ،‬مــی توانــد نمونــه مناســبی بــرای تشــریح‬
‫رویارویــی ســینما بــا جوامــع ســنتی باشــد‪ .‬لــذا ســعی شــده اســت بــا اهتمــام بــه ســینمای ایــران‪ ،‬گسســت‬
‫هــا و ناپیوســتگی هــای هنــر ســینما بعنـوان نــو زاده ی تمــدن و تفکــر غــرب بــا متعلقــات فرهنگــی دیگــر‬
‫جوامـ�ع مـ�ورد بررسـ�ی قـ�رار گیـ�رد‪.‬‬

‫‪Ovans Ohanian‬‬ ‫«امــروز عیــد گل اســت و مــا را دعــوت بــه تماشــا نمودنــد‪ ،‬رفتیــم بــه تماشــا‪ .‬جنــاب اشــرف صــدر‬
‫نشــد و پــس از ســاخت حاجــی آقــا آ کتــور ســینما‬ ‫اعظــم و وزیــر دربــار هــم در رکاب بودنــد‪ ،‬بســیار عیــد بــا تماشــایی بــود‪ .‬تمــام کالســکه هــا را بــا گل‬
‫خــود و آثــارش بــه محــاق رفــت‪ .‬عبــد الحســین‬ ‫مزیــن کــرده و تــوی کالســکه هــا و چــرخ هــا را پــر از گل نمــوده بودنــد کــه کالســکه هــا پیــدا نبــود و‬
‫ســپنتا نیــز بعــد از ســاخت فیلــم فردوســی‪ ،‬بــه‬ ‫خانــم هــا سـوار کالســکه هــا شــده بــا دســته هــای گل در جلــو مــا عبــور مــی کردنــد و عکاسباشــی هــم‬
‫واســطه دیکتاتــوری مقهورانــه رضاشــاه‪ ،‬زیــر یــوغ‬ ‫مشــغول عکــس ســینموفتوگراف بــود‪( » .‬ســفرنامه مظفرالدیــن شــاه)‬
‫اســتبداد و سانســور ‪ ،‬تــوان ادامــه ســاخت فیلــم‬
‫‪2‬‬
‫هــای دیگــرش را پیــدا نکــرد‪.‬‬
‫عمــوم فیلمهــای آن زمــان عــاوه بــر جبــر جامعــه‬
‫و اســتبداد حکومتــی‪ ،‬در تکنیــک هــای ابتدایــی‬
‫ســاخت فیلــم نیــز‪ ،‬دچــار ضعــف بودنــد‪ .‬در‬
‫حدفاصــل ســالهای ‪ 1310‬تــا ‪ 1330‬و تــا قبــل از‬
‫رشــد ســینمای عامــه پسند(موســوم به فیلمفارســی)‬
‫ســینما بــه علــت عــدم وجــود پشــتوانه هــای‬
‫تصویــری از آنچنــان رشــد و اعتالیــی برخــودار‬

‫دختر لر در ایران ساخته نشد‪ .‬در اصل‬ ‫‪ 1‬‬

‫این فیلم در سال ‪ ۱۳۱۲‬خورشیدی‪ ،‬در استودیو‬
‫امپریال فیلم در بمبئی فیلمبرداری شد اما به هر‬
‫ترتیب جزئی از حافظه تاریخی سینمای ایران‬
‫ســیمنوفتوگرافی کــه مظفرالدیــن شــاه در ســفرش بــه بلژیــک در ســال ‪ 1279‬بــه آن اشــاره‬
‫بحساب می آید‪.‬‬
‫سپنتا بعد از فیلم فردوسی چندین اثر‬ ‫مــی کنــد‪ ،‬آغــاز اولیــن جرقــه ی هــای پدیــده نوظهــور ســینما در ایــران را نویــد میــداد‪ .‬ســینمایی‬
‫‪ 2‬‬
‫دیگر نیز از خود بجای گذاشت اما سنگ اندازی‬ ‫کــه در غــرب آینــه تجلــی تفکــرات مــدرن و زاییــده ی اومانیســم و پیشــرفت هــای روزافــزون بشــری‬
‫های حکومتی مانع از ادامه فعالیتها او در سینما‬ ‫بـ�ود‪ ،‬در ایـ�ران بـ�ه مثابـ�ه اسـ�باب کودکانـ�ه‪ ،‬ملعبـ�ه ی دسـ�ت پادشـ�اه فرتـ�وت و بیمـ�ار شـ�ده بـ�ود‪.‬‬
‫شد‪.‬تاکید نگارنده بر فیلم فردوسی ‪،‬به سانسور‬ ‫ســاخت اولیــن فیلــم هــای بلنــد ســینمایی توســط اوانــس اوگانیانــس و عبدالحســین ســپنتا در ســال هــای‬
‫مستقیم این فیلم توسط رضا شاه باز میگردد که‬ ‫ابتدایــی قــرن جدیــد کلیــد زده شــد‪.‬‬
‫منجر به فیلمبرداری و تدوین مجدد آن شد‪.‬‬
‫اندیشه | شهریور ‪1401‬‬ ‫‪9‬‬
 ‫ما و سینما‬
‫بـ�ا اسـ�تقبال و توجـ�ه عمـ�وم مـ�ردم همـ�راه شـ�د‪.‬‬ ‫نبــود‪ .‬اگــر در غــرب‪ ،‬عکاســی‪ ،‬نقاشــی‪ ،‬تئاتــر و هنرهــای تجســمی در امتــداد مدرنیســتم رشــد کــرده‬
‫امــا اوگانیانــس و ســپنتا‪،‬با وجــود تمام تالشهایشــان‬ ‫و بازتابــی بــی بدیــل در افــق هــای روشــن ســینما گذاشــتند‪ ،‬در ایران‪،‬ســینما جــز یــک کاالی فرنگــی‬
‫در ســاخت یــک پایــگاه اجتماعــی بــرای حضــور‬ ‫ـران آن زمــان‪،‬‬
‫کــه اســباب تفریــح ســاحت ملوکانــه شــاه را بــرآورده مــی کــرد‪ ،‬چیــزی بیشــتر نبــود‪ .‬در ایـ ِ‬
‫مســتمر ســینما در ایران‪،‬بــا شکســت مواجــه شــدند‬ ‫نــه بازیگــری بــه معنــای مدرنــش و نــه تکنســین هــا و عوامــل فنــی حرفــه ای بــه منظــور ســاخت یــک‬
‫و بــه طریقــی هــم از جامعــه و هــم از طــرف‬ ‫اثــر بلنــد ســینمایی وجــود نداشــت‪ .‬تمــام تاریــخ تصویــری و نمایشــی در ایــران‪ ،‬بــه نمایــش هــای ســنتی‬
‫چــون تعزیــه و تخــت حوضــی خالصــه میشــد کــه آن هــم لقمــه دندانگیــری بــرای ســینما نبــود‪ .‬اگــر‬
‫حاکمیــت طــرد شدند‪.‬اســتبداد زمانــه‪ ،‬فرهنــگ‬
‫ســینما در غــرب تئوریســین هــا و فیلمســاز هــای مولفــی چــون گریفیــث‪ ،‬چاپلیــن و‪ ...‬را بــه خــود میدیــد‬
‫جــزم و دگماتیــک عامــه مردم‪،‬نبــود مناســبات‬
‫و پــروار میشــد‪ ،‬در ایران‪،‬بــه علــت گسســت هــای فرهنگــی موجــود مابیــن هنــر هــای نمایشــی و فرهنــگ‬
‫مشــترک فرهنگــی بیــن جامعــه و هنــر ســینما و‬
‫عامـ�ه مردم‪،‬هنـ�ر سـ�ینما رشـ�د و اعتـلای درخـ�ور توجهـ�ی پیـ�دا نکـ�رد‪.‬‬
‫از طرفــی ضعــف ســاختاری آشــکار در فیلــم‬
‫هــای ابتدایــی آن زمــان دســت بــه دســت هــم‬
‫دادند‪،‬تــا دوران اولیــه حضــور ســینما در ایــران‬
‫را بــا چالــش هــای عدیــده ای همــراه کننــد‪.‬‬
‫بــا ایــن وجــود‪ ،‬ســینما در دهــه ‪ 30‬شمســی مســیر‬
‫دیگــری را پیمــود‪ .‬مــردم پــس از گذشــت ســه‬
‫دهــه‪ ،‬ســازش بیشــتری بــا ســینما پیــدا کــرده‬
‫بودنــد‪ .‬فیلمهــای هالیــوود در ســینماهای آن دوران‬
‫اکــران میشــد‪ .‬بعــد از رکــود جنــگ جهانــی اول‬
‫و گــذار از دوران رضاشــاهی‪ ،‬شــرایط بازتــری‬
‫بــرای فیلمســازی شــکل گرفتــه بــود‪ .‬امــا جامعــه‬
‫همچنــان میــل و رغبتــی بــه تماشــای فیلــم هــای‬
‫ایرانــی نداشــت‪ .‬زرق و بــرق و عظمــت ســینمای‬
‫هالیــوود چشــم هــا را گرفتــه بــود‪ .‬ســینمای هنــد‬
‫نیــز از طرفــی قــد علــم کــرده بــود و کــم کــم‬
‫جــای پــای خــود را در ســینمای ایــران محکــم‬
‫میکــرد‪ .‬ســینما در دوران رضاشــاهی بــه یــک‬
‫ســینما منفعــل و ورشکســته تبدیــل شــده بــود‪.‬‬
‫در اواخــر دهــه ‪ 20‬شمســی بــا آغــاز فیلمســازی‬
‫اوگانیانــس کــه خــود اولیــن فیلــم بلنــد ایرانــی یعنــی آبــی و رابــی را ســاخت از افتراق بیــن جامعه ســنتی و‬
‫دکتــر اســماعیل کوشــان و پایــه گــذاری اولیــن‬
‫هنــر ســینما آ گاهــی داشــت و فیلــم حاجــی آقا آ کتــور ســینما نیز آشــکارا به این موضوع اشــاره مــی کند‪.‬‬
‫فیلــم هــای عامــه ایرانــی (فیلمفارســی) ســینمای‬
‫اوگانیانــس بعــد از تحصیــل در هنرســتان ســینمایی مســکو بــه ایــران بازگشــت و در تربیــت بازیگــران و‬
‫ایــران وارد دوره جدیــدی از تاریــخ خــود شــد‪ .‬در‬
‫عوامــل فنــی ســینما در ایــران نقــش عمــده ای بــازی کرد‪.‬عــاوه بــر اوگانیانــس‪ ،‬ســپنتا نیــز در شــکل‬
‫شــماره بعــد‪ ،‬بــه بــروز و ظهــور فیلــم هــای عامــه‬
‫گیــری ارتبــاط اولیــه عامــه مــردم بــا ســینما نقــش مهمــی ایفــا کــرد‪ .‬فیلــم دختــر لــر‪ ،‬اولیــن فیلــم ناطــق‬
‫پســند خواهیــم پرداخــت و شــکلگیری ســینمای‬
‫ایرانــی کــه ســپنتا آن را بــه کمــک اردشــیر ایرانــی در اســتودیو امپریــال فیلــم هنــد‪ ،‬فیلمبــرداری کــرد‪،‬‬
‫جــدی ایــران تحــت عنــوان «مــوج نــو» را پــی‬
‫خواهیـ�م گرفـ�ت‪.‬‬

‫دخرت لر‬
‫‪ 10‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬
 ‫سایه دلتنگ غروبی‬
‫خفه بود‬
‫ســایه را اســطوره اشــعار نورانــی خطــاب میکننــد؛ وی همچــو خورشــیدی بــر فــراز کوه‌هــای عشــق‪،‬‬ ‫ملیکا منصوری‬
‫دلتنگی‌هــای محرمانــه‌ی عشــاق را بــا زبانــی رازگــون در رقــص فــروغ نمایــان می‌کــرد‪ .‬زیــن پــس چــه‬
‫کســی قلــم خواهــد شــد؛ مرهــم دل‌هــای ســوخته شــدن دشـوار اســت! اولیــن سـوالی کــه ذهن‌تــان را درگیــر‬
‫می‌کنــد ایــن اســت‪«:‬چرا ســایه؟»‬

‫ابتهــاج می‌توانســت در خطــوط شکســته‌ی ســیاه و ســفید چیــزی‬

‫فراتــر ببینــد‪ ،‬رنــگ ببینــد‪ ،‬روح واژگان را حــس کنــد‬
‫بــرای همیــن ســایه را برگزیــد و چنیــن تفســیر کرد‪«:‬بــه‬
‫گمــان مــن در کلمــه ســایه یــک مقــدار آرامــش و‬
‫خجالتی‌بــودن و فروتنــی و بی‌آزار‌بــودن هســت؛‬
‫این‌هــا بــرای مــن جالــب بــود و بــا طبیعــت مــن‬
‫می‌ســاخت‪ .‬خــود کلمــه ســایه از نظــر حــروف‬
‫الفبــا حــروف نــرم بدون‌ادعایــی اســت‪ .‬در‬
‫آن نوعــی افســوس اســت و ذات معنــای‬
‫ایــن کلمــه‪ ،‬نوعــی افتادگــی دارد در مقابــل‬
‫ِ‬
‫خشــونت و حتــی می‌شــود گفــت وقاحــت‪».‬‬

‫ســایه اشــعار خــود را در ســنین جوانــی بــه‬

‫واژگان تســلیم کــرد‪.‬‬

‫تصویرگر‪ :‬بزرگمهر حسین پور‬

‫‪ 11‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬
 ‫سایه دلتنگ غروبی خفه بود‬

‫به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت‬

‫رسید‪ .‬ثبت خانه ارغوان در لیست سازمان‬
‫میراث فرهنگی به دلیل وجود درخت‬
‫ارغوانی بود که هوشنگ ابتهاج‪ ،‬شعر‬
‫معروف (ارغوان) خود را برای آن گفته‌بود‪.‬‬
‫به ٔ‬
‫‌گفته ابتهاج‪ ،‬زمانی که او خانه را خریده‬
‫ً‬
‫درخت ظاهرا خشکیده‌ای در حیاط خانه‬
‫بوده برخی پیشنهاد دادند که او درخت را‬
‫قطع کند‪ ،‬ولی در عوض ابتهاج از درخت‬
‫مراقبت کرد و درخت دوباره جان گرفت‪.‬‬

‫میــاد عظیمــی می‌گویــد‪ :‬ســایه‪ ،‬نگــران‬

‫«مــرگ در غربــت» اســت‪ .‬نــه نگــران خــود‬
‫مــرگ‪ ،‬بلکــه نگــران مــرگ در غربــت و در‬ ‫او عالقه آنچنانی به درس و این‌ها نداشت اگرچه هوش عجیبی داشت طوری‬
‫شــعری بــا همیــن عن ـوان آورده اســت‪:‬‬ ‫که با خواندن یک شعر محال بود بار دوم آن را از بر نخواند‪ .‬برای قالب‬
‫اشعارش به شعرهای نیمایی گریزی زد اما با روحیاتش سازگار نبود و به سمت‬
‫احساس می‌کنم‪ ،‬خاکم در این مغاک‪ ،‬غریبه است…‬
‫غزل‌سرایی جذب شد‪ .‬در همان سال‌هایی که سرچشمه اشعار بدنبال مسیری‬
‫آری بنفشه‌های لب‌جوی‬
‫برای آغاز بود سایه دلباخته دختری ارمنی به نام گالی شد این عشق دوران‬
‫اینجا زبان زمزمه آب را نمی‌دانند‪...‬‬
‫جوانی شکوفه‌های اشعاری عاشقانه را در آن ایام زد و بعدها شعر کاروان را‬
‫سال‌ها غریبانه زندگی می‌کرد و یاد ایران و عشق ایران همچنان در شعر او‬
‫در دوران جنگ و بحران سرود که به همان روابط عاشقانه‌اش اشاره داشت‪.‬‬
‫موج می‌زند‪.‬‬

‫در نهانخانه جان جای گرفته‌ست چنان‬

‫که به دل می‌گذرد گاه که من خود آنم‬ ‫شاعر وطن‌دوست در جریان بازداشت چهره‌های حزب توده‪ ،‬زودتر از‬
‫گفتم این کیست که پیوسته مرا می‌خواند‬ ‫دیگران خالص شد و کار به حکم و اعتراف نرسید‪ .‬در جریان آزادی او‬
‫درخواست‌های شهریار‪ ،‬تیر را درست در هدف رها کرد‪ .‬سایه‪ «:‬اون وقتی‬
‫خنده زد از ُبن جانم که منم‪ ،‬ایرانم‬
‫که من زندان بودم شهریار یه نامه‌ای به آقای خامنه‌ای نوشت‪ .‬کسی که اون‬
‫گفتم ای جان و جهان‪ ،‬چشم و چراغ دل من‬
‫ِ‬ ‫نامه رو به آقای خامنه‌ای رسوند برام تعریف کرد که شهریار نوشت که وقتی‬
‫من همان عاشق دیرینۀ جان‌افشانم‬
‫شما سایه رو زندانی کردید فرشته‌ها بر عرش الهی گریه می‌کنند‪ .‬من با سایه‬
‫به هوای تو جهان گرد سرم می‌گردد‬
‫زندگی کردم‪ ،‬این الهه است بله هست‪ .‬باید درست باشه این حرف چون یه‬
‫ورنه دور از تو همین سایۀ سرگردانم‪...‬‬
‫روز منو صدا کردن و گفتن بساطتو جمع کن و بدون محاکمه آزاد شدم‪».‬‬
‫او شعر یگانگی را سرود که تنها با تحلیل آن کتابی می‌توان نوشت‪.‬‬ ‫البته سایه در بیان خاطراتش می‌گفت‪:‬‬
‫«عضو حزب توده نبودم‪ ،‬اما همیشه سوسیالیست بودم و به توده‌ای‌ها احترام‬
‫بر ِگرد گور تازه جمعی سوگواران است‬
‫می‌گذاشتم و رفیق آن‌ها بودم و با آن‌ها هم‌عقیده بودم‪».‬‬
‫دیگر کسی اینجا نمی پرسد‬
‫در زندان بود که دل‌تنگ درخت ارغو ِان خانۀ خود‪ ،‬سرود‪:‬‬
‫این خفته در خاک از کجا و از کدامان است ؟‬
‫می دانند او فرزند «ایران» است‪...‬‬ ‫‌خون جدا ماندۀ من‬
‫ارغوان! شاخۀ هم ِ‬
‫آسمان تو چه رنگ است امروز؟‬
‫ِ‬
‫خســتگی ســایه از روزگار کار دســتمان داد؛ بدین‌ســان ســایه دلتنــگ غروبــی‬ ‫آفتابی است هوا یا گرفته است هنوز؟‬
‫خفــه شــد‪.‬‬ ‫من در این گوشه که از دنیا بیرون است‬
‫آسمانی به سرم نیست‪ ،‬از بهاران خبرم نیست‬
‫خانه ابتهاج مربوط به اوایل دوره پهلوی دوم و در تهران‪ ،‬خیابان فردوسی‬
‫‪ 12‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬
 ‫تئاتر؛ سرگرمی باستانی‬

‫تئاتر؛ سرگرمی باستانی‬

‫بازی زندگی یکی است‪ ،‬لیکن هر بار بازیگران جدیدی آنرا بازی می کنند‪...‬‬
‫ژان ژنه‬

‫تاریخچه تئاتر‬ ‫محمد‌مهدی خادمی‬

‫تئاتر یونانی‪ :‬از قرن ‪ 6‬قبل از میالد‬ ‫شــاید کمتــر کســی از شــما بــا تئاتــر آشــنایی داشــته باشــد و صرفــا آن را بــه عنــوان یــک‬
‫در قــرن ششــم قبــل از میــاد‪ ،‬کشیشــی از‬ ‫نمایــش بــه همــراه خانــواده خــود تجربــه کــرده باشــید‪ .‬افــراد بســیار ز یــادی هســتند کــه‬
‫دیونیســوس‪ ،‬بــه نــام تســپیس‪ ،‬عنصــر جدیــدی‬ ‫بــا خوانــدن داســتان هــای شکســپیر عاشــق تائتــر و باز یگــری مــی شــوند ‪ .‬امــا بــه راســتی‬
‫را معرفــی میکنــد کــه میتــوان آن را تولــد تئاتــر‬ ‫چــه چیــزی باعــث مــی شــود کــه ایــن نمایشــنامه زنــده‪ ،‬مخــا طبــان را دلشــیفته خــود مــی‬
‫دانســت‪ .‬او بــا گــروه کــر وارد گفتگــو مــی شــود‪.‬‬ ‫کنــد و طرفــداران ز یــادی دارد؟ ســهم کشــور مــا از تئاتــر چقــدر اســت؟ تئاتــر هــای‬
‫او در واقــع اولیــن بازیگــر مــی شــود‪ .‬هنرپیشــه‬ ‫اعتراضــی بــه چــه منظــور شــکل گرفتــه انــد و محتــوای خــود را ارائــه مــی دهنــد؟‬
‫در مطالــب هفتــه آتــی بــا تئاتــر اعتراضــی‪ ،‬بیشــتر آشــنا خواهیــم شــد امــا ابتــدا بایــد بدانیــم هــای غــرب‪ ،‬از آن زمــان‪ ،‬مفتخرنــد کــه خــود را‬
‫کــه تار یخچــه تئاتــر از کجــا شــکل مــی گیــرد‪ .‬تئاتــر آن شــاخه از هنرهــای نمایشــی اســت ‪ Thespians‬بنامنــد‪.‬‬
‫کــه بــه بازنمــودن داســتان هــا در برابــر مخاطبــان یــا تماشــاگران مــی پــردازد “تئاتــر” یــک طبــق وقایــع نــگاری یونانــی در قــرن ســوم قبــل از‬
‫هنــر دراماتیــک اســت و پنــج قــرن قبــل از میــاد مســیح در آتــن و روم بــه وجــود آمــد و میــاد‪ ،‬تســپیس اولیــن برنــده جایــزه تئاتــر اســت‪.‬‬
‫ســپس در آثــار قــرون وســطی‪ ،‬رنســانس و بعــد در عصــر جدیــد اروپــا ادامــه یافــت‪ .‬منظــور او در اولیــن مســابقه تــراژدی کــه در ســال‬
‫از تئاتــر یــک مجموعــه هنــری یــا یــک نظــام ســازمان یافتــه هنــری اســت کــه پیــش از هــر ‪ 534‬قبــل از میــاد در آتــن برگــزار شــد‪ ،‬جایــزه‬
‫گرفــت‪.‬‬ ‫چیزبــه متــن یــا نمایشــنامه و ســپس بــه کارگــردان نیــاز دارد و شــامل باز یگــری‪ ،‬صحنــه‬
‫آرایــی‪ ،‬مجســمه آرایــی‪ ،‬موســیقی‪ ،‬ســخنوری‪ ،‬نور پــردازی‪ ،‬نقاشــی‪ ،‬معمــاری اســت‪ .‬مســابقه هــای تئاتــری بــه یکــی از ویژگیهــای‬
‫یکــی از محبــوب تر یــن ســرگرمی هــا بــرای مــردم‪ ،‬بازدیــد از تئاتــر اســت‪ .‬بــرای قرنهــا عــادی جشــنواره ســاالنه بــه افتخــار دیونوســوس‬
‫مــردم از درام‪ ،‬کمــدی‪ ،‬موســیقی و دیگــر اشــکال ســرگرمی لــذت میبرنــد ‪ .‬در واقــع‪ ،‬تبدیــل میشــود کــه در طــول چهــار روز هــر بهــار‬
‫تار یــخ تئاتــر را مــی تــوان بــه قــرن ششــم قبــل از میــاد ردیابــی کــرد‪ .‬جایــی کــه یونانیــان برگــزار میشــود و بــه نــام شــهر دیونیزیــا شــناخته‬
‫میشــود‪ .‬چهــار نویســنده بــرای رقابــت انتخــاب‬ ‫باســتان اولیــن کســانی بودنــد کــه نمایــش را بــه مفهــوم کالســیک ارائــه کردنــد‪.‬‬

‫‪ 13‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫تئاتر؛ سرگرمی باستانی‬
‫موضوعــات عمومــی بــزرگ بپــردازد‪ ،‬معضــات‬ ‫مــی شــوند‪ .‬هرکــدام بایــد ســه تــراژدی و یــک نمایشــنامه ســاتیری بنویســند (یــک نمایــش مضحــک‬
‫تراژیــک در ســوفوکل در ســطح شــخصی تــر‬ ‫کــه شــامل نیمــه انســان و نیمــه حیــوان هاســت)‪.‬‬
‫بررســی مــی شــوند‪ .‬بــا ایــن تغییر طــرح هــا پیچیده‬ ‫اجــرای نمایــش هــا توســط هــر نویســنده یــک روز کامــل طــول مــی کشــد‪ .‬در مقابــل تعــداد زیــادی از‬
‫شــهروندان در حــال و هـوای تعطیــات‪ ،‬در شــیب تپــه آتــن نشســته انــد‪ .‬ویژگــی اصلــی صحنــه فضــای تــر مــی شــوند‪ ،‬شــخصیت پــردازی ظریفتــر مــی‬
‫مــدور اســت کــه گــروه کــر روی آن مــی رقصنــد و مــی خواننــد‪ .‬در پشــت آن یــک ســازه چوبــی قــرار شــوند و تعامــل شــخصی بیــن شــخصیت هــا در‬
‫درام مرکزیــت بیشــتری پیــدا میکنــد‪.‬‬ ‫مــی گیــرد کــه فضــا و صحنــه را بــرای مخاطبــان چشــم گیــر تــر مــی کــرد و جلــوه هــای بصــری را‬
‫اگرچــه ســوفوکل در ســال هــای طوالنــی زندگــی‬ ‫بهبــود مــی بخشــید‪ .‬در پایــان جشــنواره برنــده بــا آرا تماشــاچیان انتخــاب مــی شــود‪.‬‬
‫خــود از آیســخولوس معــروف نمایشــنامه هــای‬
‫بیشــتری می‌نویســید (کــه حــدودا ‪ ۱۲۰‬نمایشــنامه‬
‫بــرآورد می‌شــود)‪ .‬امــا تعــداد هفــت نمایشــنامه‬
‫ســالم از آثــار او باقــی مانــده اســت‪.‬‬
‫ج ـوان تریــن ســه تــراژدی نویســان بــزرگ یونانــی‬
‫اوریپیــد اســت‪ .‬تعــداد بیشــتری از نمایشــنامه هــای‬
‫او باقــی مانــده اســت (‪ 19‬در مقابــل ‪ 7‬بــرای هــر‬
‫یــک از نمایشــنامه هــای دیگــر)‪ ،‬امــا او پیــروزی‬
‫هــای کمتــری نســبت بــه رقبــای خــود در شــهر‬
‫‪ Dionysia‬دارد‪ .‬جایــی کــه او بــرای اولیــن بــار در‬
‫‪ 454‬قبــل از میــاد در آن مســابقه داد‪.‬‬
‫اوریپیــد دیــدگاه غیرمتعــارف تــری از اســطوره‬
‫یونانــی ارائــه مــی دهــد‪ ،‬بــه آن از زوایــای جدیــدی‬
‫مــی نگــرد و شــخصیت هــای اســاطیری را بــر‬
‫حســب ضعــف هــای انســانی آنهــا مــی بینــد‪.‬‬
‫دیــدگاه او در مکاتــب بعــدی درام تراژیــک‬ ‫تراژدی نویسان یونانی‪ :‬قرن پنجم قبل از میالد‬
‫فقــط تعــداد کمــی از تــراژدی هــا بــه عنـوان متــن کامــل از مســابقات ســاالنه در آتــن باقــی مانــده اســت بســیار تأثیرگــذار اســت‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬راســین‪،‬‬
‫امــا شــامل آثــار ســه نمایشــنامه نویــس نابغــه مــی شــود‪ .‬قدیمــی تریــن ایــن ســه‪ ،‬وزنــه ســنگین آنهــا‪ ،‬آندرومــاک و فــدر را از آندرومــاش و هیپولیتــوس‬
‫اوریپیــد گرفتــه اســت‪.‬‬ ‫آیســخولوس اســت‪.‬‬
‫آیســخولوس بازیگــر دومــی را اضافــه مــی کنــد کــه پتانســیل نمایــش را افزایــش مــی دهــد (نمایشــنامه‬
‫تــا قبــل آن بــه صــورت مونولــوگ بــوده و اضافــه کــردن یــک شــخصیت دیگــر بــه نمایشــنامه ســبب‬
‫آغاز کمدی یونانی‪ :‬قرن پنجم قبل از‬ ‫ایجــاد دیالــوگ جدیــد و فــرد جدیــد مــی شــود کــه نــوآوری جدیــدی در زمــان خــودش بــوده‪ ).‬او‬
‫میالد‬ ‫اولیــن بــار در ســال ‪ 484‬قبــل از میــاد برنــده جایــزه تــراژدی شــد‪ .‬معــروف اســت کــه او حــدود هشــتاد‬
‫نمایشــنامه نوشــته اســت کــه تنهــا هفــت نمایشــنامه از آنهــا باقــی مانــده اســت‪ .‬یکــی از ابداعــات او از ســال ‪ 486‬قبــل از میــاد یــک مســابقه ســاالنه‬
‫نوشــتن ‪ ۳‬نمایشــنامه تراژدیــک کــه هــر ســه نمایــش شــامل محــور کلــی و ثابــت بــود و عناصــر دیگــر بــرای کمــدی هــا در آتــن برگــزار مــی شــود‪.‬‬
‫حــول آنهــا می‌چرخیدنــد و ایــن ‪ ۳‬نمایــش بــه صــورت یــک مجموعــه (‪ )collection‬ارائــه عمــوم مــی بــه عنــوان بخشــی از لنایــا‪ ،‬یــک جشــنواره ســه‬
‫شــدند‪ .‬خوشــبختانه ســه نمایشــنامه از هفــت نمایشــنامه او یکــی از ایــن ســه گانــه هســتند کــه یکــی از روزه در ژانویــه برگــزار مــی شــود‪ .‬تنهــا یــک اثــر‬
‫نویســنده کمیــک از قــرن پنجــم باقــی مانــده‬ ‫شــاهکارهای بــزرگ تئاتــر باقــی مانــده اســت‪.‬‬
‫ســوفوکل اولیــن پیــروزی خــود را در ســال ‪ 468‬قبــل از میــاد بــه دســت آورد و آیســخولوس را شکســت اســت‪ .‬او ماننــد ســه تــراژدی اول‪ ،‬ایــن ژانــر را‬
‫داد‪ .‬او بــا اضافــه کــردن یــک بازیگــر ســوم (یــک نمایشــنامه بــا حضــور ســه شــخص کــه هرکــدام بــا درخشــش زیــادی راه انــدازی مــی کنــد‪ .‬او‬
‫دیالــوگ هــای جداگانــه خــود را داشــتند و هــر ســه شــخص بــا بــازی کــردن نقــش خــود نمایــش را پیش آریســتوفان اســت‪ ،‬برنــده مکــرر جایــزه اول در‬
‫مــی برنــد)‪ ،‬امکانــات دراماتیــک یــک صحنــه را بیشــتر کــرد‪ .‬در حالــی کــه آیســخولوس تمایــل دارد بــه لنایــا‪.‬‬

‫‪ 14‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫تئاتر؛ سرگرمی باستانی‬
‫ً‬
‫میــاد مــی زیســتند‪ .‬پالتــوس بــرای شــکلی قــوی‬ ‫یــازده نمایشــنامه از او باقــی مانــده اســت کــه از مجمــوع چهــل نمایشــنامه تقریبــا در بــازه زمانــی ‪-425‬‬
‫‪ 390‬قبــل از میــاد اســت ‪.‬آنهــا عمومــا بــر سیســتمی تکیــه کردنــد کــه بــه ســنت اصلــی کمــدی تبدیــل از کمــدی نزدیــک بــه لطیفــه و طعنــه و ترنــس‬
‫مــی شــود‪ .‬آنهــا بــا قــرار دادن موضوعــات در زمینــه ای غیرمنتظــره‪ ،‬چــه بــا طرحــی خــارق العــاده و بــرای کمــدی ظریــف تــر بــه شــهرت مانــدگاری‬
‫چــه از طریــق بــازی هــای مضحــک شــخصیت هــای مضحــک‪ ،‬ناتوانــی هــای معاصــر را بــه هجــو در دســت یافتنــد‪ .‬امــا هیــچ کــدام از نویســنده هــا‬
‫مــی آورنــد‪.‬‬
‫یــک مثــال خــوب‪« ،‬قورباغــه هــا» اســت‪ .‬یــک طنــز ادبــی بــه قیمــت اوریپیــد‪ .‬پــس از مرگ‬
‫مــرد بــزرگ ‪،‬دیونیســوس بــه هــادس مــی رود تــا تــراژدی مــورد عالقــه خــود را بازگردانــد ‪.‬‬
‫مســابقه ای کــه در آنجــا برگــزار مــی شــود بــه آریســتوفان امــکان مــی دهــد ســبک اوریپیــد را‬
‫تقلیــد کنــد‪ .‬در نتیجــه دیونیســوس بــا آیســخولوس بــه زمیــن بــاز مــی گــردد‪.‬‬

‫تئاتر یونانی‪ :‬قرن چهارم قبل از میالد‬

‫شــاهکارهای نمایــش یونانــی مربــوط بــه قــرن پنجــم قبــل از میــاد اســت‪ .‬آن زمــان‪ ،‬در آتــن‪،‬‬
‫تماشــاگران در دامنــه تپــه بــرای تماشــای اجراهــای روی صحنــه چوبــی موقــت مــی نشســتند‬
‫و از نمایــش لــذت مــی بردنــد‪ .‬در قــرن چهــارم‪ ،‬یــک ســالن نمایــش ســنگی در ایــن مــکان‬
‫ســاخته شــد‪ ،‬و امــروزه هنــوز یــک تئاتــر در آنجــا وجــود دارد؛ تئاتــر دیونیســوس‪ .‬ایــن یــک‬
‫بازســازی رومــی از زمــان نــرون اســت‪ .‬در آن زمــان شــکل صحنــه یــک نیــم دایــره ای بــود‪.‬‬
‫در اولیــن تئاترهــای یونانــی صحنــه یــک دایــره کامــل اســت‪ ،‬مطابــق بــا رقــص دایــره ای‬
‫یــک طــرح واحــد را ابــداع نمــی کننــد‪ .‬هــردو از‬
‫(کــوروس) کــه اجــرای تئاتــر از آن تکامــل یافتــه اســت‪.‬‬
‫درام یونانــی الهــام گرفتــه شــده انــد ‪.‬‬
‫بــد اقبالــی پالتــوس و ترنــس ایــن بــود کــه توجــه‬
‫مخاطبــان آنهــا بســیار کمتــر از آتــن مــی نمــود‪.‬‬
‫چــرا کــه نمایشــنامه هــای رومــی بــه عنـوان بخشــی‬
‫از یــک رویــداد گســترده تــر‪ ،‬بــازی هــای رومــی‬
‫ارائــه مــی شــدند‪.‬‬

‫‪ ،Epidaurus‬ســاخته شــده در حــدود ‪ 340‬قبــل از میــاد‪ ،‬بهتریــن نمونــه از یــک تئاتــر کالســیک‬
‫یونانــی را ارائــه مــی دهــد‪ .‬در مرکــز ارکســتر پایــه ســنگی قــرار دارد کــه محرابــی بــر روی آن قــرار داشــت‬
‫کــه نشــان دهنــده جنبــه مذهبــی تئاتــر در یونــان اســت‪ .‬طبقــات باالرونــده صندلــی هــا‪ ،‬کــه توســط‬
‫ً‬
‫راهروهــا از هــم جــدا شــده انــد‪ ،‬الگویــی را بــرای نزدیــک تریــن قســمت ســالن بــه صحنــه در تقریبــا‬
‫همــه تئاترهــای بعــدی ارائــه مــی دهنــد‪.‬‬

‫کمدی رومی‪ 2 - 3 :‬قرن قبل از میالد‬

‫در بســیاری از حــوزه هــای هنــری از جملــه تئاتــر‪ ،‬ســبک رم بســیار تحــت تأثیــر یونــان اســت‪ .‬دو‬
‫نویســنده رومــی کمــدی‪ ،‬پالتــوس و ترنــس‪ ،‬مهــم در دهــه هــای قبــل و بعــد از ‪ 200‬ســال قبــل از‬

‫‪ 15‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫عصر مسئولیت پذیری‬

‫عصر مسئولیت پذیری‬

‫در ایــن مقالــه دو نویســنده هــر کــدام دیــدگاه خــود را در مــورد‬

‫عنـوان مقالــه شــرح مــی دهنــد و در آخــر بــه گفــت و گــو و دفــاع‬
‫‪2‬‬
‫از نظــر خــود مــی پردازنــد‪.‬‬

‫داوطلبانــه خود مســئولیم و باید ســتایش یا ســرزنش حاصل از اعمال خــود را بپذیریم‪.‬‬ ‫عرفان سلیامنی و آریا میرنیام‬
‫ایمانوئــل کانــت فیلســوف عصــر روشــنگری (‪ ) Age of Enlightenment‬بــر ایــن‬ ‫مقدمه‬
‫((تــو نســبت بــه کار هایــی کــه انجــام میــدی مســئولی))‪(( ،‬مــا نســبت بــه خانـواده‬
‫بــاور بــود کــه انســان بــه کمــک توانایــی اســتدالل و قــوه عقــل خــود می‌توانــد‬
‫خودمــون مســئولیت داریــم))‪(( ،‬بــد تریــن آدم‪ ،‬آدم بــی مســئولیته)) نمونــه جملــه‬
‫حقایــق اخالقــی را کشــف کنــد‪ .‬ایــن بــا بــاور بســیاری از متفکــران دینــی کــه‬
‫هایــی هســتند کــه از دوران کودکــی تــا آخــر عمرمــان بــار هــا و بــار هــا می‌شــنویم‪.‬‬
‫شــناخت اخالقیــات را از طریــق وحــی می‌دانســتند در تضــاد بــود‪ .‬در نتیجــه از‬
‫مــی تـوان ادعــا کــرد اعضــای یــک جامعــه بــه واســطه مفهــوم انتزاعــی مســئولیت بــه‬
‫عصــر روشــنگری تــا زمــان حــال مســئولیت شناســاندن نیــک و بــد از کلیســا گرفتــه‬
‫یکدیگــر مرتبــط مــی شــوند‪ .‬اگــر ایــن ادعــا را قبــول نداریــد از شــما دعــوت مــی‬
‫شــده و بــر دوش فــرد گذاشــته شــده اســت‪ .‬همانطــور کــه می‌بینیــد ایــده مســئولیت‬
‫کنــم دنیایــی را تصــور کنیــد کــه افــراد نســبت بــه خــود‪ ،‬خان ـواده و جامعــه هیــچ‬
‫بــه مجموعــه عظیمــی از ایــده هــای دیگــر متصــل اســت‪ ،‬بــر همیــن اســاس می‌تـوان‬
‫مســئولیتی ندارنــد‪ .‬در ایــن دنیــا همــه آزادنــد کــه هــر کاری کــه مــی خواهنــد انجــام‬
‫ادعــا کــرد مســئله مســئولیت آنقــدر مهــم اســت کــه وقتــی دیــدگاه جامعــه نســبت بــه‬
‫دهنــد‪ .‬شــاید در نــگاه اول فــوق العــاده بــه نظــر برســد‪ ،‬ولــی دنیــای بــی مســئولیت‪،‬‬
‫آن تغییــر مــی کنــد‪ ،‬جامعــه هــم همــراه بــا آن تغییــر مــی کنــد‪ .‬بــه عنـوان مثــال در‬
‫دنیــای آزاد نیســت‪ .‬در چنیــن دنیایــی حقــوق فــردی و اجتماعــی وجــود نخواهنــد‬
‫انقــاب آمریــکا مشــاهده می‌کنیــم کــه انقالبیــون آمریکایــی بــاور داشــتند حقــوق‬
‫داشــت و بــدون حقــوق فــردی و اجتماعــی‪ ،‬چــه نیــازی بــه جامعــه وجــود دارد؟‬
‫افــراد مهــم تــر از مسئولیتشــان بــه خانــدان ســلطنتی خودکامــه اســت‪ .‬در انقــاب‬
‫همیــن اســت کــه مســئولیت همیشــه در برابــر حقــوق تعریــف مــی شــوند و ایــن دو‬
‫فرانســه مــردم بــه ایــن بــاور رســیدند کــه صاحبــان زمیــن و طبقــه اشــرافی نســبت بــه‬
‫هیچــگاه بــدون یکدیگــر بــه طــور پایــدار وجــود نخواهنــد داشــت‪.‬‬
‫مســئولیتی کــه دارنــد از حقــوق اجتماعــی فراوانــی برخوردارنــد و پادشــاه فرانســه‬
‫مس��ئولیت خ��ود را ب��ه خوب��ی ب��ه جاــ نم��ی‌آورد‪ .‬چـ�ه خوشـ�مان بیایـ�د چـ�ه نیایـ�د‌‪ ،‬ايـ�ده‬ ‫انســان هــا در برابــر جامعــه ای کــه در آن زندگــی مــی کننــد مســئول هســتند و بــه‬
‫مسئــوليت ب��ه زندگـ�ي فــردي و اجتماعــی مــا گــره خــورده اســت‪.‬‬ ‫طــور متقابــل حقوقــی را هــم از جامعــه طلــب مــی کننــد‪ .‬یعنــی جامعــه نیــز مســئول‬
‫بــرآورده کــردن حقــوق افــراد اســت‪ .‬امــا وقتــی از جامعــه حــرف مــی زنیــم نمــی‬
‫مسئولیت پذیری سر چشمه ی هویت فردی‬ ‫توانیــم دســت روی اشــخاص خاصــی بگذاریــم‪ .‬پــس ایــن امــر چگونــه ممکــن‬
‫عرفان سلیمانی‬ ‫مــی شــود؟‬

‫مسئولیت در طول اعصار‬

‫آریا میرنیام‬

‫ایــده مســئولیت پذیــری‪ ،‬چیــز جدیــدی نیســت و در هــر دوره از تاریــخ بشــر‪ ،‬نوعــی‬
‫از مســئولیت وجــود داشــته و مــردم خــود را نســبت بــه فــرد یــا گروهــی مســئول‬
‫می‌دانســتند‪ .‬در یونــان باســتان مــردم بــه جــا آوردن احتــرام خدایــان را امــری‬
‫ضــروری مــی دانســتند و حیوانــات خــود را بــرای خدایــان قربانــی می‌کردنــد‪.‬‬
‫در تمــام پادشــاهی هــا و امپراتــوری هــا مــردم خــود را نســبت بــه حاکــم مســئول‬
‫مــی دانســتند و گاهــا پادشــاه را بــه عنــوان جانشــین خــدا در زمیــن می‌دیدنــد‪.‬‬
‫در نظ��ام ارب��اب رعیت��ی (‪ ) Feudalism‬مــردم خــود را نســبت بــه اربابــان زمیــن‬
‫مســئول می‌دانســتند‪ .‬امــا ایــن مســئولیت یــک طرفــه نبــود‪ .‬مــردم یونــان باســتان بــاور‬
‫داشــتند کــه خدایــان در پاســخ بــه قدرشناسی‌شــان از آنــان محافظــت می‌کننــد و‬
‫شــاهان و اربابــان زمیــن مســئول حفــظ امنیــت بودنــد‪ .‬مســئولیت بــه سیســتم هــای‬
‫حکومتــی محــدود نمی‌شــود و رد پــای آن را می‌تــوان در فلســفه نیــز پیــدا کــرد‪.‬‬
‫بــه عنـوان مثــال افالطــون حاکمــان را مســئول برقــراری عدالــت می‌دانســت و ارســطو‬
‫بــر اســاس بــاور بــه اراده آزاد (‪ )Free Will‬نتیجــه گیــری کــرد کــه ما نســبت به عمل جــردن پیترســون روانشــناس بالینــی در کتــاب خــود (‪ 12‬قانــون بــرای زندگــی)‬

‫‪ 16‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫عصر مسئولیت پذیری‬
‫مرتــب پوشـ�یدن و میلیــون هاــ شرــط دیگـ�ر‪ .‬امــا بــا ایــن‬ ‫بــه یــک پدیــده جالــب اشــاره مــی کنــد‪ .‬پزشــکان و‬
‫حــال ایــن امــر ممکــن اســت‪ .‬انســان هــا زمانــی کــه‬ ‫پرســتاران متعــددی از عــده ای از بیمارانشــان شــکایت‬
‫خردســال هســتند و انتظــار زیــادی از آن هــا نمــی رود‬ ‫دارنــد کــه چــرا آنهــا دارو هــای خــود را مصــرف نمــی‬
‫آرام آرام زیــر بــار ایــن مســئولیت هــا قــرار می‌گیرنــد‬ ‫کننــد و در بهبــودی خودشــان همــکاری نمی‌کننــد‪.‬‬
‫و غلبــه کــردن بــر زندگــی را یــاد می‌گیرنــد ولــی گاه‬ ‫حتــی در مــواردی کــه مصــرف نکــردن قــرص هــا‬
‫ایــن رونــد طبیعــی مختــل مــی شــود ایــن گونــه کــه‬ ‫باعــث آســیب جــدی می‌شــود و وضعیــت وخیمــی‬
‫پدیــد می‌آورنــد چــرا ایــن افــراد یــک چنیــن مســئولیت‬
‫پــدر و مــادر بــا حمایــت هــای بــی جــای خــود از‬
‫ســاده ای را در برابــر خــود انجــام نمی‌دهنــد؟ شــاید‬
‫فرزنــد فرصــت پنجــه در پنجــه شــدن بــا زندگــی را از‬
‫دلیــل آن ایــن باشــد کــه ایــن افــراد خــود را الیــق‬
‫او می‌گیرنــد‪ .‬امــا ایــن منطقــه امــن نمــی توانــد تــا ابــد‬
‫بهبــودی نمی‌داننــد و بــرای خــود چنیــن حقــی را‬
‫ادامــه داشــته باشــد و جایــی می‌رســد کــه پــدر و بــه‬
‫متصــور نیســتند‪ .‬ایــن موضــوع تــا حــدودی خجالــت‬
‫ویــژه مــادر بایــد پشــت فرزنــد را خالــی کننــد‪.‬‬
‫آور اســت‪ .‬عــدم اعتمــاد بــه نفــس کــه شــاید امــروزه‬
‫«مــادر خــوب لزومــا شکســت مــی‬ ‫در هــر کســی بتــوان نشــانه هایــی از آن را مشــاهده‬
‫خــورد‪ ».‬زیگمونــد فرویــد‬ ‫کــرد‪ .‬انســان هایــی کــه خــود را الیــق زندگــی بهتــر‪،‬‬
‫روابــط اجتماعــی صمیمانــه تــر‪ ،‬جایــگاه اجتماعــی‬
‫حــال زمانــی فــرا می‌رســد کــه فرزنــد بــه یکبــاره بــا‬
‫باالتــر و ‪ ...‬نمــی داننــد‪ .‬ایــن حالــت زشــتی از کــم‬
‫کوهــی از مســئولیت هــا روبــرو مــی شــود کــه بایــد‬
‫"شــانه خالی کردن از مســئولیت‬ ‫توقــع بــودن اســت‪ .‬بــه هیــچ وجــه اینطــور زندگــی‬
‫آنهــا را بــه دوش بکشــد‪ .‬ابــدا شــدنی نیســت‪ .‬چقــدر‬ ‫کــردن قابــل قبــول نیســت‪ .‬بعضــی از صاحــب نظــران‬
‫اخالقــی‪ ،‬پوچ ـی‌اش را نمایــان‬
‫ایــن اســتیصال‪ ،‬وضعیــت هولناکــی اســت‪ .‬انــگار‬ ‫(کــه شــاید بیــن چپــی هــا بیشــتر باشــند) مــی گوینــد‬
‫می‌کنــد و درد از هــم گسســته‬
‫شــدن زندگــی‌اش را روی‬ ‫زندگــی‪ ،‬غولــی بیرحــم اســت کــه هیــچ شانســی بــرای‬ ‫درمــان ایــن عارضــه ایــن اســت کــه شــروع کــرده و‬
‫ســینه او باقــی مــی گــذارد‪".‬‬ ‫شکســت دادنــش وجــود نــدارد‪.‬‬ ‫حقوقــی را بــرای خــود و جامعــه‌ی خــود خواســتار‬
‫باشــیم امــا برخــی دیگــر (کــه شــاید بیــن راســتی هــا‬
‫حــال همیــن مــی شــود زمانــی کــه او هــر بــار تصمیــم‬
‫بیشــتر باشــند) مــی گوینــد کــه ابتــدا بایــد تــا جایــی‬
‫مــی گیــرد بــه زندگــی‌اش ســر و ســامان بدهــد‬
‫کــه در توانمــان هســت مســئولیت هایــی را قبــول کنیــم‬
‫وحشــت مــی کنــد‪ .‬اصــا نمــی شــود فهمیــد بایــد‬
‫و روی شــانه خــود قــرار دهیــم‪.‬‬
‫از کجــا شــروع کــرد‪ .‬اکثــر مــا قبــل از اینکــه شــروع‬
‫کنیــم شکســت مــی خوریــم و شــاید ایــن شکســت‬ ‫در مــورد ایــن نکتــه صدهــا کتــاب روانشناســی و‬
‫را تــا پایــان عمــر ادامــه بدهیــم‪ .‬حــال هــر مســئولیت‬ ‫انگیزشــی زرد نوشــته شــده کــه حــرف هــای بــی‬
‫جدیــدی هــم کــه مطــرح بشــود از پیــش تســلیم‬ ‫ارزشــی را هــزاران بــار تکــرار مــی کننــد مثــل‪" :‬از‬
‫می‌شــویم‪ .‬فــردی کــه در زندگــی خــودش اینطــور‬ ‫فــردا شــروع بــه ورزش کــن و بــدن خــودت را بســاز"‪،‬‬
‫‪Carl Jung‬‬
‫فلــج شــده اســت اصــا وظایــف در ســطح جامعــه و‬ ‫"یــک برنامــه هفتگــی بــرای خــودت بنویــس"‪" ،‬تخــت‬
‫کشــور و ‪ ...‬بــرای او مطــرح نمی‌شــود‪.‬‬ ‫خوابــت را مرتــب کــن" و ‪ . ...‬ایــن نصیحــت هــا‬
‫نپذیرفتــن بعضــی مســئولیت هــا آثــار مخرب‌تــری بــر‬ ‫خیلــی زیبــا و بدیهــی هســتند امــا مشــکل ندانســتن‬
‫جــای می‌گــذارد‪ .‬شــرایط گاهــی آنقــدر بــرای مــا‬ ‫ایــن هــا نیســت‪ .‬اگــر کســی بپرســید کــه یــک ســبک‬
‫دشـوار می‌شــود کــه از زیــر مســئولیت اخالقــی شــانه‬ ‫زندگــی ایــده‌آل را شــرح دهــد لیســت بلنــد باالیــی‬
‫خالــی می‌کنیــم‪ .‬منظــور در اینجــا اخالقــی نیســت‬ ‫از ویژگــی هایــی کــه نیــاز اســت را روی کاغــذ مــی‬
‫کــه فــرد دیگــر مــا را بــه آن امــر مــی کنــد بلکــه‬ ‫آورد‪ .‬صبــح زود از خ ـواب پاشــدن ‪ -‬وعــده غذایــی‬
‫دستوری‌ســت کــه خودمــان بــه خودمــان می‌دهیــم‬ ‫مناســب مصــرف کــردن ‪ -‬درآمــد کافــی داشــتن ‪-‬‬
‫و همیــن نکتــه اســت کــه مســئولیت اخالقــی انجــام‬ ‫یــک ســرگرمی در طــول هفتــه دســت و پــا کــردن ‪-‬‬
‫نگرفتــه‪ ،‬رنــج درونــی شــدیدی را بــه همــراه مــی آورد‪.‬‬ ‫مس ـواک زدن ‪ -‬بــا همســایه و دوســتان رابطــه خوبــی‬
‫داشــتن ‪ -‬روابــط خانوادگــی را حفــظ کــردن ‪ -‬لبــاس‬

‫‪ 17‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫عصر مسئولیت پذیری‬
‫ایــن تفاســیر شــاید نشــان مــی دهــد کــه چقــدر دنیــا جــای بی‌رحمــی اســت‪ .‬بلــه ولــی نــه دقیقــا‪ .‬اگــر مخصــوص ایــران نیســتند و سیاســت گــذاران‬
‫از دور بــه زندگــی خــود نــگاه کنیــد (بــه ویــژه در دوران جوانــی و نوجوانــی) متوجــه می‌شــوید کــه کشــور هــای غربــی نیــز از ترویــج ایــن گونــه‬
‫درســت وســط یــک فاجعــه ایســتاده‌اید‪ .‬هیــچ چیــز‪ ،‬منظــم نیســت‪ .‬هیــچ چیــز را نمــی شــود تضمیــن تبلی��غ هــا حمایــت می‌کننـ�د‪ .‬ســاختار ایــن تبلیــغ‬
‫ی وجــود نــدارد‪ .‬ایــن مشــاهده هــا معمــوال اینگونــه اســت‪ :‬ســیاره زمیــن بــه دلیــل‬
‫کــرد‪ ،‬روز بــه روز وضــع از هــر نظــر بدتــر می‌شــود و هیــچ راه حــل قطعـ ‌‬
‫یــک تصویــر کلــی بــه مــا مــی دهــد‪ :‬آشــوب‪ .‬امــا جــای امیــد وجــود دارد‪ .‬انســان هــای ترســو از ایــن بی‌مالحضگــی افــراد بــه خطــر افتــاده اســت‪.‬‬
‫آشــوب وحشــت می‌کننــد و عقــب می‌کشــند امــا هــر چــه از آن دور تــر شــوند آشــوب بزرگتــر بــه ولــی مــردم بــه صــورت فــردی مســئولیت خــود‬
‫نظــر می‌رســد شــاید هــم چشــم روی چیــزی کــه حقیقــت دارد می‌بندنــد و تســلیم ایدئولــوژی هــای را می‌پذیرندــ و مشکــل ح��ل می‌شــود‪ .‬اگــر بــا‬
‫رادیــکال می‌شــوند تــا جهــان را برایشــان ســاده ســازی کنــد‪ .‬امــا ایــن انســانی تریــن روش نیســت‪ .‬انســان پذیــرش مســئولیت فــردی اینگونــه مشــکالت حــل‬
‫تنهــا ســرمایه ای کــه دارد فرصــت زندگــی اســت‪ .‬بایــد راه حلــی پیــدا کــرد کــه از ایــن شــرایط رهــا شــد‪ .‬می‌ش��د‌‪ ،‬حرف�یـ ب��رای گفت��ن باقـ�ی نمی‌مان��د‪.‬‬
‫ولــی متاســفانه واقعیــت بســیار متفــاوت اســت‪.‬‬
‫یکبــار ایــن نــوع نگــرش را امتحــان کنیــد‪" :‬راه حــل هــر آشــوبی درون آشــوب اســت‪".‬‬
‫مقــدار آب مصرفــی در خانــه هــا در برابــر آب‬
‫همــه چیــز را فرامــوش کنیــد و کوچکتریــن قــدم را برداریــد‪ .‬تختتــان را مرتــب کنیــد‪ .‬چیــزی کــه‬
‫مصــرف شــده در کشــاورزی ناچیــز اســت‪ .‬کمتــر‬
‫می‌بینیــد ایــن اســت کــه هیــچ تاثیــر خاصــی نخواهــد گذاشــت امــا می‌گــذارد‪ .‬ایــن یــک اعتمــاد بــه‬
‫از نص��ف موــاد غذای��ی ک��ه دور ریختـ�ه می‌شــود‬
‫نفــس کوچــک اســت کــه نیــروی الزم بــرای قدمــی بعــدی را فراهــم می‌کنــد‪ .‬حــال تغذیــه خــود را‬
‫حاصــل دور ریختــن پســماند غــذای خانگــی‬
‫اصــاح کنیــد بــا اینکــه شــاید مشــکل اصلــی جــر و بحــث هایــی اســت کــه هــر روز بــا رئیســتان داریــد‬
‫اســت ‪ .‬مطالعــات مختلــف نشــان می‌دهــد بیــن‬
‫امــا اگــر حــل نمــی شــود حداقــل تغذیــه خــود را اصــاح کنیــد‪ .‬تعــدادی از ایــن چالــه هــا کــه پــر شــود‬
‫‪ 20‬تــا ‪ 30‬درصــد آلودگــی ه ـوا بخاطــر آلودگــی‬
‫تغییــری بــزرگ اتفــاق میفتــد‪ .‬بــه طــرز خــارق العــاده‌ای بعــد از تنظیــم خـواب شــبانه و خــوردن صبحانــه‬
‫خــودرو هــای شــخصی اســت در حالــی کــه‬
‫مقــوی منطقی‌تــر می‌شــوید و بهتــر رئیــس و شــرایط را درک می‌کنیــد و مشــکل ناپدیــد می‌شــود‪.‬‬
‫صنعــت و کشــاورزی آلودگــی بیشــتری بــه وجــود‬
‫هیــچ وقــت باورتــان نمی‌شــد کــه بــا خــوردن صبحانــه‪ ،‬سیاســت هــای شــرکت تغییــر کنــد امــا کــرد‪ .‬ایــن دقیقــا‬
‫می‌آورن��د‪ .‬آلودگــی اقیانــوس هــا بــه طــور عمــده‬ ‫َّ‬
‫ذات آشــوب اســت‪ .‬بایــد گلــه بی‌نظمــی هــا را شکســت و آنهــا را از هــم جــدا کــرد تــا قابــل حــل شــوند‪.‬‬
‫حاصــل سیاســت گــذاری هــای حکومتــی اســت‬
‫و پیشــگیری از عواقــب ناخوشــایند تغییــرات‬
‫اقلیمــی ( ‪ ) Climate Change‬نیازمنــد اقدامــات‬ ‫فرد زیر بار مسئولیت له می‌شود ولی چیزی درست نمی‌شود‬
‫جمعــی و حکومتــی اســت‪ .‬ســوالی کــه پیــش‬
‫آریا میرنیام‬
‫می‌آیــد ایــن اســت‪ :‬آیــا افــرادی کــه پشــت‬
‫ســاختن ایــن تبلیــغ هــا هســتند از ایــن اطالعــات‬
‫بی‌خبرنــد یــا اینکــه خــود را بــی خبــری می‌زننــد؟‬
‫چــرا ایــن افــراد بــه دنبــال حــل مســائل اساســی‬
‫نمی‌رونــد و پــول خــود را روی بخــش کوچکــی‬
‫از مشــکل ســرمایه گــذاری می‌کننــد؟ همانطــور‬
‫کــه دیدیــد بخــش کوچکــی از ایــن مشــکالت بــه‬
‫دســت مســئولیت فــردی حــل می‌شــوند و بخــش‬
‫بــزرگ ایــن‪ ،‬نیازمنــد اقدامــات جمعــی و حکومتی‬
‫اســت‪ .‬همــان حکومتــی کــه پشــت ســاخت ایــن‬
‫تبلیـ�غ هاسـ�ت‪.‬‬

‫مسئولیت‪ ،‬ابزار جنگ قدرت‬ ‫حتمــا تــا بــه حــال تبلیــغ هــای تلوزیونــی مربــوط بــه حفاظــت از محیــط زیســت‌‪ ،‬صرفــه جویــی‬
‫آریا میرنیام‬ ‫در مصــرف آب‌‪ ،‬اســتفاده از وســایل حمــل و نقــل عمومــی بــرای کاهــش آلوگــی هــوا و مصــرف‬
‫بهینــه م ـواد غذای��ی جهـ�ت کاهشــ غ��ذای دور ریختن�یـ را مشــاهده کرده‌ایـ�د‪ .‬ایــن گونــه تبلیــغ هــا همانطــور کــه پیشــتر اشــاره کردیــم مســئولیت‬

‫‪ 18‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫عصر مسئولیت پذیری‬
‫قــدرت رســیدن رونالــد ریــگان در ایــاالت متحــده‬ ‫بــا تمــام جنبــه هــای فــردی و اجتماعــی زندگــی مــا گــره خــورده اســت‪ .‬در سیاســت غــرب مســئله‬
‫و مــارگارت تاچ��ر در انگلس��تان ب��ود‪ .‬ری��گان و‬
‫مســئولیت صرفــا یــک مســئله فلســفی و تاریخــی نیســت‪ ،‬بلکــه یــک مســئله سیاســی اســت‪ .‬در نتیجــه‬
‫اقدامــات سیاســی و اجتماعــی انجــام شــده در قــرن بیســتم‪ ،‬کیفیــت زندگــی مــردم اروپــا و آمریــکا‬
‫تاچــر بــر مســئولیت فــردی تاکید فــراوان داشــتند و‬
‫شــمالی افزایــش یافــت‪.‬‬
‫ریــگان ایــده بازگشــت بــه آمریــکای گذشــته را در‬
‫ســر داشــت‪ .‬او در یکــی از ســخنرانی هــای خــود‬
‫گفــت ‪ " :‬مــا بایــد ایــن بــاور کــه هــرگاه قانونــی‬
‫شکســته می‌شــود جامعــه مســئول اســت و نــه فــرد‬
‫قانــون شــکن‪ ،‬را رد کنیــم‪ .‬زمــان آن رســیده اصــل‬ ‫`‬
‫آمریکایــی هــر فــرد مســئول اعمــال خــود اســت‬
‫را احیــا کنیــم ‪ ".‬از آن زمــان تــا امــروز اختــاف‬
‫چپــی هــا و راســتی هــا بــر ســر مســئولیت فــردی و‬
‫اجتماعــی روز بــه روز افزایــش یافته اســت‪ .‬راســتی‬
‫هــا وجــود طبقــات اجتماعــی و نقــش آن هــا در‬
‫شــکل گیــری شــخصیت افــراد را انــکار می‌کننــد‬
‫و تنه��ا ف�رـد را مس��ئول اعمال��ش می‌داننـ�د‪ .‬چپــی‬
‫هــا بــه دنبــال تغییــر ســاختار هــای اجتماعــی بــرای‬
‫حــل هــر مشــکلی هســتند و قــدرت فــرد را در‬
‫تغیی��ر خ��ود و جامع��ه دس��ت کـ�م می‌گیرن��د‪ .‬ایــده‬
‫بــه عنـوان مثــال ســرانه امیــد بــه زندگــی مــردم ایــاالت متحــده بــه حــدودا ســی ســال افزایــش یافــت‪.‬‬
‫مســئولیت فــردی بــرای راســت امــروزی ابــزاری‬
‫در قــرن بیســتم فعــاالن چــپ و لیبــرال بــه ایــن نتیجــه رســیدند کــه هــر چنــد فــرد می‌توانــد بــا کمــک‬
‫اســت بــرای نامشــروع جلــوه دادن اقدامــات چــپ‬
‫عقــل خــود درســت از غلــط را تشــخیص دهــد‪ ،‬ولــی تربیــت خان ـواده در شــکل گیــری بــاور هــای‬
‫بــرای تغییــر و در نتیجــه حفــظ قــدرت‪ .‬مســئولیت‬
‫کــودک نقــش اساســی دارد و تغذیــه نامناســب در دوران کودکــی ( ناشــی از فقــر ) مــی توانــد در رشــد‬
‫اجتماعــی بــرای چــپ ابــزاری اســت بــرای جمــع‬
‫ذهنــی و جســمی کــودک تاثیــر فراوانــی بگــذارد‪ .‬در نتیجــه جامعــه نســبت بــه طبقــه محــروم مســئول‬
‫آوری رای و بدس��ت آوردن ق�دـرت‪ .‬ایــن دیگــر‬
‫اســت و مجــرم و تبهــکاری کــه در خان ـواده فقیــر ( فرهنگــی و مــادی ) بــزرگ شــده را نمی‌ت ـوان بــا‬
‫تقابــل مســئولیت فــردی و اجتماعــی نیســت‪ ،‬ایــن‬
‫مجرمــی کــه در یــک خانـواده بــا سـواد و ثروتمنــد بــزرگ شــده‪ ،‬بــه یــک انــدازه گناهــکار و مســئول‬
‫روبــرو کــردن فــرد در برابــر جامعــه و جامعــه در‬
‫اعمــال خــود دانســت‪.‬‬
‫برابــر فــرد اســت و آن چیــزی کــه واقعــا اهمیــت‬
‫نــدارد پذیــرش مســئولیت بــرای حــل مشــکالت‬
‫اســت‪.‬‬

‫دیالوگ‬
‫آریــا‪ :‬همانطــور کــه خواندیــد برخــی بــه شــما مــی‬
‫گوینــد منشــا ایــن مشــکالت بــه فــرد بر مــی گردد‬
‫و افــراد بایــد مســئولیت زندگــی خــود را بــه عهــده‬
‫بگیرنــد ‪ .‬ایــن حــرف تــا حــدی درســت اســت‪.‬‬
‫ولــی بایــد بپذیریــم کــه مشــکالت اجتماعــی روی‬
‫افــراد تاثیــر مــی گذارنــد‪ .‬تــا بــه حــال چنــد بــار‬
‫پیــش آمــده کــه در اثــر آلودگــی ه ـوا و آلودگــی‬
‫صوتــی اعصابتــان بــه هــم ریختــه و باعــث شــده‬
‫تــوی تصمیم‌گیــری و قضاوتتــان دچــار اشــتباه‬ ‫‪ronald reagan‬‬
‫شــوید؟ در مناظــره معــروف بیــن اســاوی‬ ‫محافظــه کاران غربــی در برابــر ایــن جنبــش فکــری عکــس العمــل نشــان دادنــد و نتیجــه آن بــه‬

‫‪ 19‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫عصر مسئولیت پذیری‬
‫ژیــژک(‪ )Slavoj Zizek‬و جــردن بــی پیترســون(‪ ) Jordan b Peterson‬بحــث مشــابهی پیــش آمــد‪ .‬بــه آینــده زندگــی و ســقف آرزو هــا‪ ،‬متفــاوت از‬
‫پیترســون مدافــع ایــده مســئولیت فــردی اســت و بــاور دارد فــرد بایــد اصــاح جامعــه را از مرتــب کــردن دیــدگاه امثــال مــن و شــما نســبت بــه آینده‌ســت ‪.‬‬
‫اتــاق خــود شــروع کنــد‪ .‬در مقابــل ایــن زاویــه دیــد ژیــژک پیشــنهاد داد کــه بســیاری از مشــکالت مــا می‌گوییــد کــه بــرای حقــی کــه پایمــال کرده‌انــد‬
‫ریشــه در مســائل اجتماعــی دارنــد یــا بــه عبــارت دیگــر‪« :‬شــاید اتاقمــان نامرتبــه چــون جامعمــون بــه قیــام کننــد‪ ،‬بــا چــه دانــش و امکاناتــی ایــن کار را‬
‫هــم ریختــه!» پیترســون پاســخ داد هــر فــرد بــا حــل کــردن مشــکل فــردی خــود دریچــه بــه روی حــل انجــام دهنــد؟ تفــاوت اصلــی در اختــاف درآمــد‬
‫نیســت‪ ،‬در آمــوزش و فرهنــگ اســت‪Coolio .‬‬ ‫مشــکالت جامعــه بــاز مــی کنــد‪.‬‬
‫تــو ادامــه ‪ Gangsta’s Paradise‬میگــه‬

‫‪They say I gotta learn, but nobody’s here‬‬

‫‪to teach me‬‬

‫‪If they can’t understand it, how can they‬‬

‫‪reach me‬‬

‫‪I guess they can’t, I guess they won’t‬‬

‫‪I guess they front, that’s why I know my‬‬

‫‪life is out of luck, fool‬‬

‫مــی گوییــد افــراد مســئولیت بپذیرنــد‪ ،‬حواســتان‬

‫هســت مقــدار مســئولیتی کــه دو فــرد با اســتعداد ها‬
‫ایــن ادعــا لزومــا درســت نیســت‪ .‬حــل مشــکالت فــردی بــه حــل مســائلی کــه ابعــاد جهانــی دارنــد و یــا‬
‫و توانایــی هــای مشــابه ولــی در دو طبقــه اجتماعــی‬
‫حاصــل سیاســت گــذاری هــای غلــط گذشــته انــد کمکــی نمی‌کنــد‪.‬‬
‫متفــاوت بــرای رســیدن بــه زندگــی دلخ ـواه خــود‬
‫عرفــان‪ :‬بلــه قطعــا کســی کــه در جامعــه بهتــری زندگــی مــی کنــد بهتــر مــی توانــد بــه زندگــی خــودش بایــد بپذیرنــد چقــدر فــرق مــی کنــد؟ تصــور‬
‫ســامان بدهــد امــا جامعــه را تغییــر بدهیــم وقتــی از مرتــب کــردن تختمــان امتنــاع می کنیــم؟ ایــده ابتدایی کنیــد چــه اســتعداد هایــی کــه بخاطــر موفقیــت‬
‫ایــن موضــوع ایــن اســت کــه فقــط دســت روی دســت نگذاریــم امــا در ادامــه ایــن نیــز مطــرح مــی شــود اجتماعــی خانـواده از بیــن رفتنــد در حالــی افــراد‬
‫کــه شــاید مــا بــه طــور اشــتباه ســعی داریــم مشــکالت شــخصی خودمــان را بــا تغییــر جامعــه حــل کنیــم‪ .‬بــی اســتعداد بــا پــول و قــدرت خان ـواده بــه همــه‬
‫تغییــر جامعــه هزینــه هــای بســیار گران‌تــری نســبت بــه تغییــر خــود فــرد دارد ایــن کامــا واضح اســت‪ .‬اما‬
‫چــی رســیدند‪ .‬ایــن مســائل بــه کمــک بــازار آزاد‬
‫کمــاکان مــی بینیــم کــه جنبــش هــای متعــدد مردمــی بــه خصــوص در غــرب بعضــا غیــر منطقی هســتند‪.‬‬
‫و لیبرالیســم کالســیک و مســئولیت پذیــری فــردی‬
‫ایــن وضــع مطلوبــی نیســت‪ .‬چــرا بایــد تمــام جامعــه تــاوان ضعــف هــای شــخصیتی افــراد را بدهنــد؟‬
‫حــل نمی‌شــود‪ .‬اگــر مــی خواهیــم در دنیایــی‬
‫کســی کــه دیســیپلین و نظــم را در زندگــی خــود حفــظ مــی کنــد در محیــط بــی نظــم جامعــه آرام نمــی‬
‫زندگــی کنیــم کــه فــرد دوبــاره دارای اهمیــت و‬
‫نشــیند‪ .‬در نهایــت ایــن افــراد هســتند کــه جامعــه را تشــکیل مــی دهنــد‪ .‬جوامــع کنونــی از افــرادی‬
‫هویــت اســت بایــد ســاختار هــای اجتماعــی کــه‬
‫تشــکیل شــده انــد کــه هویــت فــردی خــود را فرامــوش کرده‌انــد و خــود را پشــت جامعــه پنهــان‬
‫مانــع رشــد افــراد می‌شــوند را برداریــم و ایــن کار‬
‫می‌کننــد‪ .‬انســان بایــد در ابتــدا بــرای حقوقــی کــه خــود از خــود پایمــال کــرده قیــام کنــد‪.‬‬
‫نیازمنــد مســئولیت پذیــری اجتماعــی اســت‪.‬‬
‫آریــا‪ :‬مــن بــا اینکــه بســیاری از جنبــش هــای اجتماعــی چنــد ســال اخیــر غیــر منطقــی بوده‌انــد و صرفــا‬
‫عرفــان‪ :‬ایــن مســئله هــم انــکار ناپذیــر اســت و‬
‫بــروز احساســات بــوده تــا حــدی موافقــم‪ .‬ولــی حرفایــی مثــل "دیســیپلین و نظــم را در زندگــی خــود‬
‫نمــی شــود رد کــرد‪ .‬از آنجایــی کــه در حــوزه‬
‫رعایــت کنیــد"‌ و “ فــرد بایــد بــرای حقوقــی کــه از خــود پایمــال کــرده قیــام کنــد “ بــه درد کارگــری‬
‫هــای علــوم انســانی جـواب واحــدی وجــود نــدارد‬
‫نمــی خــورد کــه از صبــح تــا شــب کار مــی کنــه و شــب از شــدت خســتگی تـوان فکــر کــردن بــه ایــده‬
‫پــس شــاید نظــر هــر دوی مــا (هــر کــدام بــه‬
‫آل هــا را نــدارد‪ .‬تــوی رپ معــروف ‪ Gangsta’s Paradise‬یــک جملــه خیلــی قشــنگ هســت‪:‬‬
‫انــدازه خــودش) بــه حقیقــت نزدیــک باشــد‪.‬‬
‫‪Been spendin’ most their lives, livin’ in the gangsta’s paradise‬‬
‫“ اکثــر عمرشــون رو تــوی بهشــت گنگســتر هــا زندگــی مــی کننــد “‬
‫طبقــه کارگــر فرهنــگ متفاوتــی نســبت بــه طبقــه متوســط و ثروتمنــد جامعــه دارد و نگاهــش نســبت‬

‫‪ 20‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫شهریور پر تالطم‬

‫شهریور پر تالطم‬

‫قــرض میــداد و خــود را یکــی ازرقبــای جــدی‬ ‫ایــن رو اطرافیانــش جهــت پاچــه خ ـواری رقابــت‬ ‫علی رستگار‬
‫شـ�وروی محس��وب میکـ�رد‪ .‬در ســال ‪ 51‬اوریانــا‬ ‫تناتنگ��ی داش��تند‪ .‬اســدالله اعلــم شــارل‪-‬دوگل را‬ ‫از کابــوس برخاســتن بــرای سیاســتمداری کــه‬
‫فاالچــی خبرنــگار مشــهور نظــر شــاه را دربــاره‬ ‫تنهــا سیاســتمدار همتــای شــاه میدانســت نلســون‬ ‫‪ 37‬ســال پادشــاه ایــران اســت‪ ،‬عادتــی جدیــد و‬
‫انفالبــی قریــب الوقــوع پرســید شــاه بــا طعنــه‬ ‫راکلفــر سیاســتمدار و بانکــدار آمریکایــی میگفــت‬ ‫عجیــب نیسـ�ت‪ .‬از تخــت خــود برخاســت چنــد‬
‫پاســخ داد کــه کامــا بــر شــرایط مســلط اســت و‬ ‫“ بایــد اعلــی حضــرت را دو ســالی بــه آمریــکا‬ ‫قدمــی راه رفــت‪ ،‬بــه قلــه دماونــد کــه از فراز رشــته‬
‫از برنامــه هــای آرمانــی اش در چنــد ســال آینــده‬ ‫ببریــم تــا نحــوه مملکــت داری را بــه مــا بیامــوزد‬ ‫ک��وه ه��ای الب��رز برخاس��ته اس��ت نگریس��یت‪.‬‬
‫ســخن گفتــ ‪ .‬نــگاه بلنــد پروازانــه شــاه باعــث‬ ‫“‪ .‬دیگــر سیاســت مدارانــی مثــل حســین عــا کــه‬ ‫ـاس شــوکت و جــال‬ ‫میدانــد کــه دماونــد دیگــر قیـ ِ‬
‫شــده بــود کــه حکومتــش را از هرگونــه قیــام‬ ‫صادقانــه مشــکالت کشــور و دیــد مــردم را نســبت‬ ‫س��وز ســپیده ِدم‬
‫ِ‬ ‫و جبـ�روت حکوم�تـ او نیس��ت‪.‬‬
‫اعتــراض‬ ‫مصــون بدانــد و هنــگام وقــوع ســیل‬ ‫بــه حکومــت پهلــوی گــزارش میدادنــد دیگــر‬ ‫کاخ ِســعد آبــاد نویــد زمســتان ســردی ســت کــه‬
‫ِ‬
‫مخالفــان او بیــش از همــه شــوکه شــد‪.‬‬ ‫جایـ�ی در دربـ�ار همایونـ�ی نداشـ�تند‪.‬‬ ‫ـاب‬‫بــه زودی ســر میرســد تــن نحیــف بیمــار شــاه تـ ِ‬
‫مقابل��ه ب��ا ای��ن س��رما را نخواه��د داش��ت‪.‬‬
‫شــاه کــه غــرق افــکارش بــود طلــوع خورشــید را‬ ‫ســاواک کــه در ســال ‪ 35‬بــا هــدف حفــظ‬
‫متوجــه نش��د ف��رح چن��د ب��اری او را ص��دا زد‪.‬‬ ‫امنیــت و مبــارزه بــا فســاد تشــکیل شــده بــود‬ ‫در ایــن ‪ 37‬ســال بــا اعتــراض و آشــوب و شــورش‬
‫مــدی! مــدی! مــدی! (مــدی مخفــف محمــد‬ ‫بــه دســتگاه ســرکوب تبدیــل شــده بــود و‬ ‫و کودت��ا غریب��ه نب��ود‪ .‬امــا هیچــگاه مثــل امــروز‬
‫رضــا بــود و فــرح در محافــل خصوصــی شــاه‬ ‫پیشــرفت ایــران را بــه جامعــه‬ ‫کشــور در حــال‬ ‫بنی��اد حکومت��ش را سستــ نمیدیـ�د‪ .‬چنــد ماهــی‬
‫ِ‬
‫را م��دی ص�دـا میــزد) بالخــره متوجــه شــد بــی‬ ‫ای اســتبداد زده بــدل کــرده بــود و راه هرگونــه‬ ‫مــی شــد کــه کشــور دچــار آشــوب شــده بــود‪،‬‬
‫درنــگ از فــرح پرســید کــه امــروز چنــدم اســت‬ ‫اعت��راض و دگ��ر اندیش��ی را بس��ته ب��ود‪.‬‬ ‫شــاه در ابتــدا توجــه ای بــه اعتراضــات نداشــت‬
‫ســابقه نداشــت کــه شــاه تاریــخ را فرامــوش کنــد‬‫شــاه کــه درابتــدای پادشــاهی در آرزوی دیــدار‬ ‫و معتقــد بــود کــه چنــد روزی مــردم بــه خیابــان‬
‫امــا فــرح بــدون اینکــه نشــان بدهــد متعجــب شــده‬
‫کوتاهـ�ی بـ�ا نخسـ�ت وزیـ�ر انگلیـ�س (چرچیـ�ل)‬ ‫مــی آینــد و خســته میشــوند حتــی در رابطــه بــا‬
‫اســت گفــت ســوم ‪.‬‬ ‫و رهبــر شــوروی (اســتالین) و رییــس جمهــور‬ ‫اعتراضــات حاضــر بــه صحبــت بــا اطرافیانــش‬
‫آمری�کـا (روزول��ت) ب��ود‪ .‬در دهــه پنجــاه بــرای شــاه از اتــاق مخصــوص بــه ســمت میــز صبحانــه‬ ‫هــم نبــود او همــواره میــل داشــت بــه جــای‬
‫امری��کا خ��ط و نش��ان میکش��ید‪ ،‬بــه انگلیــس وام رفــت از نگهبان خواســت که ِبنــو را پیش او بیارند‪.‬‬ ‫ســرزنش‪ ،‬سیاســت هــای او را تمجیــد کنــن از‬

‫‪ 21‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫شهریور پر تالطم‬
‫پنجــه قــدرت هــای‬
‫ِ‬ ‫و پنجــه در‬
‫بــزرگ جهــان نبــود او تنهــا بــه‬
‫دنبــال خــروج از ایــن شــرایط بــود‬
‫از ایــن رو بهتریــن گزینــه را جعفــر‬
‫ش��ریف امام��ی میدی��د‪.‬‬

‫جعفــر شــریف امامــی فــردی‬

‫مذهبــی و پســر آخونــد محمــد‬
‫حســین نظــام اســام بــود و رابطــه‬
‫نزدیکــی بــا روحانیــون داشــت‬
‫او در گذشــته نیــز بــه مــدت‬
‫ی�کـ س��ال نخس��ت وزی��ر و ‪15‬‬
‫ساــل رییــس مجل��س سـ�نا بــود‬
‫و همچنی��ن وزارت راه و صنعــت‬
‫نیـ�ز در کارنامـ�ه خـ�ود داشـ�ت‪.‬‬
‫بــا وجــود اینکــه در همــان روز افراد‬
‫دیگــری از جملــه ســپهبد مقــدم‬
‫بنــو ســیاه و بــزرگ جثــه بــود و از نــژاد ژرمــن شــپرد شــاه هم ـواره عــادت‬
‫رییــس ســاواک از شــاه خواســت کــه شــریف امامــی رو انتخــاب نکنــد امــا‬ ‫ِ‬
‫داش��ت کـ�ه صبحان��ه اش را ب��ا بن��و قس��مت کن��د‪ .‬او عاشــق مربــا بــود و‬
‫در همــان پنجشــنبه ســوم شــهریورانتخاب شــریف امامــی قطعــی شــد و قــرار‬
‫هم��واره روی میزــ صبحانهــ ع�لاوه برنــان برشــنه و پنیــر ایرانــی چندیــن نــوع‬
‫شــد شــنبه ‪ 5‬شــهریور بــه طــور رســمی همــراه بــا کابینــه ش اعــام بشــود‬
‫مرب��ای رنگارن��گ نی��ز وج��ود داش��ت‪.‬‬
‫ِ‬
‫دولــت آشــتی ملــی‬
‫ِ‬ ‫دولــت خــودش را‬
‫ِ‬ ‫شــریف امامــی از طریــق رادیــو‬
‫اعــام کــرد و گفــت مــن دیگــر شــریف امامــی ‪ 20‬روز پیــش نیســتم‬ ‫ســکوت ســنگینی بــر فضــا حاکــم بــود کــه نمایــان حــال متالطــم ایــن روزهای‬
‫بــه ســرعت اصالحاتــی رو اعمــال کــرد از جملــه تغییــر تاریــخ از شاهنشــاهی‬ ‫شــاه بــود گویــی نــه شــاه نــه فــرح میلــی به شکســتن ایــن ســکوت نداشــتند‪.‬‬
‫بــه شمســی‪ ،‬آزادی روحانیــون از زنــدان‪ ،‬عفــو ‪ 261‬زندانــی سیاســی‪ ،‬تعطیلــی‬
‫سکوت حاکم بر فضا را شکست‬ ‫ِ‬ ‫فرح با تکرار سخن دیروزش‬
‫قمارخانــه هــا‪ ،‬حــذف گســترده بهاییــان از مقــام هــای دولتــی‪ ،‬دادن آزادی‬
‫‪+‬شریف امامی گزینه مناسبی برای نخست وزیری نیست‬
‫بــه مطبوعــات‪.‬‬
‫‪-‬در شرایط امروز بهترین گزینه همین شریف امامیه‬
‫اقدامــات گســتره او باعــث شــد کــه کشــور چنــد روزی آرام بشــود امــا بیانیــه‬ ‫‪+‬به نظر من نهاوندی گزینه بهتریه‬
‫ه��ای نماــز عیـ�د فطرــ بهــ س��رعت بی��ن م��ردم پخ��ش میشـ�د‪ .‬شــریف امامــی‬ ‫‪-‬شریف امامی با تجربه تر و معروفتره و بین مذهبیون طرفداران زیادی داره‬
‫مدعــی ایــن بــود کــه بــا اقداماتــش رضایــت مذهبیــون را کســب کــرده ســت‬ ‫‪+‬نمیشه خود آموزگار رو فعال تغییر ندید و چند روزی صبر کنید‬
‫و در نم�اـز عی�دـ فط��ر تنه��ا مذهبی��ون اق��دام ب��ه تجم��ع خواهن��د کرــد ‪ .‬نگرانــی‬ ‫‪-‬نه تا همین االن هم صبر زیادی کردیم‬
‫وجــود نخواهــد داشــت و طــی توافقــی کــه بــا بــازرگان و فروهــر و ســنجابی‬
‫کــرد موجــب شــد کــه اجــازه تجمــع در ‪ 13‬شــهریور کــه معــادل بــا عیــد فطــر‬
‫ب��ود من��وط ب��ه اینک��ه علی��ه ش��اه و دول��ت ش��عار ندهن��د داده بش��ود‪.‬‬ ‫شــاه بــه جمشــید آمــوزگار عالقــه فراوانــی داشــت او قبــل از سیاســتمدار‬
‫بـ�ودن یـ�ک اقتصــاددان بـ�ود‪ .‬شــاه در مــرداد ســال ‪ 56‬امیــر عبــاس هویــدا‬
‫همانطــور کــه پیشــبینی میشــد جمعیــت زیــادی گــرد هــم آمــدن روزنامــه‬
‫را عــزل و آمــوزگار اقتصــاددان را بــا برنامــه هــای بلنــد اقتصــادی جایگزیــن‬
‫اطالعــات تعــداد کل شــرکت کننــدگان در سراســر کشــور را ‪ 3‬میلیــون نفــر‬
‫او کــرد‪ ،‬آمــوزگار برنامــه دولتــش را فضــای بــاز سیاســی و صرفــه جویــی و‬
‫اعــام کــرد شــعار اصلــی معترضیــن مــرگ بــر مفســد بــود و در بیشــتر نقــاط‬
‫مهــار بحــران هــای اقتصــادی اعــام کــرد ولــی در عمــل دســتاورد خاصــی‬
‫کش��ور ای��ن تجم��ع ب��ه ص��ورت مس��المت آمی��ز برگ��ذار ش��د‪.‬‬
‫نداشــت هنگامــی کــه آمــوزگار بــه نخســت وزیــری گماشــته شــد شــاه خــود‬
‫امــا قیطریــه تهــران کــه ده هــا هــزار نفــر جمــع شــده بــودن تــا بــه ســخنان‬ ‫را در قدرتمنــد تریــن حالــت خــودش میدیــد شــاه نــه مخالــف جــدی داشــت‬
‫محمــد مفتــح‪ ،‬روحانــی طرفــدار آیــت اللــه خمینــی گــوش بدهنــد حــال و‬ ‫ن�هـ جای�یـ ص�دـای اعت��راض شنــیده میش��د‪ .‬امــا پــس از گذشــت یــک ســال و‬
‫هوای��ی دیگ��ر داش��ت‪.‬‬ ‫ی�کـ م�اـه همهــ چی�زـ ع��وض ش��ده ب��ود‪ .‬دیگــر شــاه بــه دنبــال تمــدن بــزرگ‬

‫‪ 22‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫شهریور پر تالطم‬
‫ه��ای شـ�ریف امامیــ پرداختـ�ن و اقدامات��ش را نسنــجیده دانستــند‪ .‬شــریف امامــی انتقــاد هــا را پذیرفــت‬ ‫مفتــح در کنــار عکــس هــای بــر افراشــته شــده‬
‫و از حاضریــن خواســت کــه در ایــن شــرایط او رو یــاری کننــد در ادامــه گفــت معترضیــن قصــد دارنــد‬ ‫ایــت اللــه خمینــی از لــزوم تشــکیل حکومــت‬
‫بــا گردهمایــی در میــدان ژالــه بــه ســمت مجلــس برونــد و آنجــا را تســخیر کننــد و اعــام دولــت جدیــد‬ ‫اســامی گفــت و ایــن باعــث شــد کــه دو روز‬
‫بکنن��د‪ .‬ش��ریف امام��ی اع�لام ک��رد ک��ه بای��د ب��رای ف��ردا حکوم��ت نظام��ی اع�لام بش��ود‪.‬‬ ‫بعــد ماموریــن ســاواک او را بــا ضــرب و شــتم‬
‫دس��تگیر و روان��ه زن��دان کنن��د‪.‬‬
‫غــام رضــا ازهــاری فرمانــده ارتــش اعــام کــرد بــا توجــه بــه اینکــه آخــر هفتــه هســت و بســیاری از‬
‫تظاهــرات ‪ 13‬شــهریور بزرگتریــن دســتاورد ارتشــیان خــارج از شــهر هســتند نمیشــود حکومــت نظامــی اعــام کــرد و اعــام حکومــت نظامــی تنهــا‬
‫روحانی��ون ب��ود‪ .‬ســخنان مفتــح بــه ســرعت در کل م��ردم را خش��مگین ت��ر میکن��د‪.‬‬
‫ته��ران و س��پس در کش��ور پخ�شـ ش��د‪.‬‬
‫جلســه بــه درازا کشــیده شــد و حاضریــن همچنــان مــردد بــودن بالخــره قــرار بــر ایــن شــد کــه اعــام‬
‫در‪ 15‬شــهریور آیــت اللــه خمینــی کــه هنــوز در حکومتــ نظام��ی بشـ�ود‪ .‬سـ�اعت شــش صب��ح جمع��ه از طریـ�ق رادی��و و تلوزیــون بــه طــور رســمی‬
‫عــراق ســاکن بــود طــی بیانیــه ای اعتراضــات عیــد حکوم��ت نظام��ی اع�لام ش��د ام��ا تقریب��ا تمام��ی معترضی��ن از ای��ن حک��م دیرهن��گام ب��ی اط�لاع بودن��د‪.‬‬
‫فطــر را فریــاد کوبنــده علیــه دســتگاه جبــار و‬
‫میــدان ژالــه کــه کانــون اعتراضــات محســوب میشــد از صبــح زود‪ ،‬شــاهد حضــور گســترده مــردم و‬
‫چپاولگــر دانســت و اعــام کــرد کــه پیــروزی و‬
‫ماموریــن بــود در ســاعت ‪ 8‬فرماندهــان نظامــی چندیــن بــار در بلندگــو از مــردم خواســتند کــه پراکنــده‬
‫س��ر اف��رازی نزدی��ک اس��ت‪.‬‬
‫بش��وند اماــ م��ردم ب��ی تف��اوت بـ�ه سـ�خنان فرمانده��ان نظام��ی شــعارمیدادند‪ .‬فرماندهــان ارتــش زمانــی‬
‫فراخـوان های گســترده ای بــرای ‪ 16‬شــهریور داده کـ�ه دیدن��د بس��یاری از م�رـدم مس��لح هســتند‪ .‬قصــد مذاکــره بــا چنــد روحانــی حاضــر در اعتراضــات‬
‫شــدند و از آنهــا خواســتند کــه متفــرق بشــوند زیــرا‬
‫کــه ادامــه حضــور میتوانســت موجــب درگیــری‬
‫بشــود امــا روحانیــون از ماموریــن خواســتند کــه بــه‬
‫مــردم بپیوندنــد‪.‬‬

‫بــا بــاال گرفتــن تنــش تیرانــدازی شــروع شــد ‪ .‬طــی‬

‫ســاعت ده تــا دوازده میــدان ژالــه بــه میــدان جنــگ‬
‫ب��دل ش��د‪ .‬در ایــن میــان ‪ 88‬نفــر از مــردم و چندیــن‬
‫نفــراز ســربازان کشــته شــدن و بیــش از صــد نفــر‬
‫مج��روح ش��دند‪.‬‬

‫مخالفیــن شــاه خیلــی زود طــی بیانیــه ای اعــام‬

‫کــردن کــه شــاه بیــش از ‪ 4000‬هــزار نفــر رو قتــل‬
‫عــام کــرده اســت ســید محمــد بهشــتی بعــدا بــه‬
‫ش��د‪ .‬از بامــداد پنجشــنبه ‪ 16‬شــهریور مامــوران طنــز گفــت کــه آمــار ‪ 17‬شــهریور تقریبــا ‪ 3950‬نفــر کمتــر از آمــاری بــود کــه جامعــه روحانیــت مبــارز‬
‫گارد و شــهربانی و در نقــاط مهــم تهــران مســتقر اعـلام کـ�رده بـ�ود‪.‬‬
‫شــدند تظاهرکننــدگان بــر خــاف ‪ 13‬شــهریور پخــش اخبــار کشــتار ‪ 17‬شــهریور موجــب نفــرت سراســری نســبت بــه حکومــت پهلوی شــد مــردم ایران‬
‫ش��عار ه��ای تن��دی از جمل�هـ "م�رـگ برــ ش��اه” و کــه هنــوز از حادثــه ســینما رکــس شــوکه بودنــد و در انتخــاب مســببین آن حادثه مــردد بودن دیگر اندیشــه‬
‫“ م��رگ بــر س��لطنت پهل�وـی” دادندــ‪ .‬میــدان ژالــه ای ج��ز انق�لاب نداشـ�تند‪ .‬از فــردای ‪ 17‬شــهریور کشــور دچــار اعتراضــات و اعتصابــات گســترده شــد‪.‬‬
‫کــه واقــع در شــرق تهــران بــود شــعر هــای تنــد مــردم اعــم از پیــر و جـوان‪ ،‬مــرد و زن بــا حضــور گســترده در خیابــان خواهــان پایــان حکومــت پهلــوی‬
‫تــری داده میشــد و معترضیــن بــا در دســت داشــتن بودنــد‪ .‬عمــده مشــاغل و کارخانــه هــا اعتصــاب کردنــد‪ ،‬بســیاری از کارکنــان دولتــی از جملــه رادیــو و‬
‫عکــس ایــت اللــه خمینــی خواهــان بازگشــت او تلوزیــون اس�تـعفا دادنــد‪ ،‬کاروان ورزشــی ایــران حاضــر بــه حضــور در مســابقات آســیایی نشــد‪ ،‬دانــش‬
‫آمــوزان ‪ ،‬دانشــجویان‪ ،‬معلمیــن و اســاتید بــا عــدم حضورشــان‪ ،‬مــدارس و دانشــگاه هــا را تعطیــل کردند‪.‬‬ ‫بودن��د‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫به گواه کارشناسان ‪ 17‬شهریور نقطه آغاز انقالب‪ ،‬علیه شاه بود‪.‬‬
‫پنجشــنبه شــب شــورای امنیــت ملــی کــه ریاســتش‬
‫بــر عهــده شــریف امامــی بــود جلســه ای برگــذار‬
‫کــرد حاضریــن‪ ،‬وزرا و فرماندهــان ارتــش و‬
‫شــهربانی بودنــد ‪ .‬همــه بــه تنــدی بــه سیاســت‬

‫‪ 23‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬


‫فــرض هــای گذشــته را بــه چالــش مــی کشــند‪ .‬مهــم‬
‫تریــن کار آنهــا ســاخت مفاهیــم وتحلیــل آنهاســت‪.‬‬
‫رمــان متــن داســتانی بلنــد اســت‪ .‬اگــر از دیــدگاه‬
‫فلســفه هنــر نــگاه کنیــم‪ ،‬رمــان نوعــی زیبایــی اســت‬
‫کــه فــرد بــا خوانــدن آن لــذت مــی بــرد؛ حقیقــت‬
‫ایــن اســت کــه رمــان نوعــی آفرینــش اثــر بــا اســتفاده‬
‫از تجربــه و تخیــل اســت‪ .‬در ادبیــات غــرب‪ ،‬آثــار بــه‬
‫ســه دســته حماســه‪ ،‬تــراژدی و رمــان تقســیم میشــوند‪.‬‬
‫رمــان محصــول دوره جدیــد اســت و در گذشــته وجــود‬
‫نداشــته اســت‪ .‬رمــان نســبت بــه حماســه و تــراژدی بــه‬
‫زندگــی حقیقــی نزدیــک تــر اســت؛ بــه عنـوان مثــال در‬
‫حماســه شــخصیت هــا دارای اخــاق و قــدرت هــای‬
‫اغــراق شــده هســتند و گذشــت زمــان باعــث تغییــر‬
‫در رویــه شــخصیت هــا نمــی شــود‪ ،‬درصورتــی کــه‬
‫در رمــان ماننــد دنیــای حقیقــی گذشــت زمــان خــود‬
‫عاملــی مهــم بــرای رخ دادن تغییــرات و اتفاقــات اســت‪.‬‬
‫در تــراژدی نیــز شــخصیت هــا بــا مشــکالتی دســت و‬
‫پنجــه نــرم مــی کننــد کــه نمونــه آنهــا بــه ســختی در‬
‫دنیــای کنونــی قابــل مشــاهده اســت ونــوع مصیبــت‬
‫هــای انســان اغــراق شــده اســت‪.‬‬
‫یکــی از عوامــل مهــم کــه حماســه و تــراژدی از آن بــی‬
‫بهــره انــد نشــان دادن زندگــی روزمــره اســت کــه رمــان‬
‫معمــوال ایــن کار را بــه بهتریــن شــکل انجــام میدهــد؛‬
‫نمایــش زندگــی روزمــره باعــث میشــود کــه خواننــده بــا‬
‫فلسفه و رمان‬
‫فلسفه و رمان‬
‫مبین بزرگمهر‬
‫هنگامــی کــه هنرمنــد‪ ،‬اثــری هنــری مــی آفرینــد‪ ،‬کاری‬
‫بــه جــز بــاز آفرینــی واقعیــت هــای متعلــق بــه خــودش‬
‫را انجــام نمــی دهــد‪.‬از آنجــا کــه بــه نقــل از کامــو‬
‫((آفریــدن دوبــاره زیســتن اســت)) بــرای کســی کــه‬
‫میدانــد ابدیــت وجــود نــدارد آفریــدن یــک اثــر بهتریــن‬
‫گزینــه اســت؛ اثــری کــه یــک اتفــاق فکــری و روحــی‬ ‫«هنر و نه هیچ چیز دیگر‪.‬‬
‫را بــه نمایــش مــی گــذارد‪ ،‬امــا فقــط آن را بــه صــورت‬
‫غیــر مســتقیم نشــان مــی دهــد‪.‬‬ ‫برای این که حقیقت باعث‬
‫نیچــه مــی گویــد‪ ":‬هنــر و نــه هیــچ چیــز دیگــر‪ .‬بــرای‬ ‫مرگمان نشود‪ ،‬هنر را‬
‫ایــن کــه حقیقــت باعــث مرگمــان نشــود‪ ،‬هنــر را داریم‪".‬‬
‫داریم‪».‬‬
‫بحــث در مــورد فلســفه و رمــان ماننــد بحــث در مــورد‬
‫فلســفه و هنــر اســت‪ .‬امــا رمــان ویژگی‌هایــی دارد کــه‬
‫بــا هنــر مرز‌هایــی بــه وجــود مــی آورد؛ بــه عن ـوان مثــال‬
‫رمــان و موســیقی هــر دو احساســات مــا را بــر مــی‬
‫انگیزنــد بــا ایــن تفــاوت کــه موســیقی محتوایــی نــدارد‬
‫امــا حــس دارد‪ ،‬در واقــع رمــان فــرم عقالنــی شــده هنــر‬
‫اســت‪.‬‬
‫در ابتــدا بایــد فلســفه و رمــان را بــه صــورت جداگانــه‬
‫تعریــف کنیــم‪:‬‬
‫بــرای تعریــف فلســفه بــه صــورت خالصــه عمــل‬ ‫‪Friedrich Nietzsche‬‬
‫میکنیــم؛ فلســفه مطالعــه پرســش هــای عمومی واساســی‬
‫وتالشــی بــرای شــناخت تحلیلــی و اســتداللی عالــم‬
‫اســت‪ ،‬در واقــع فیلســوفان‪ ،‬بــا اســتفاده از روش هــای‬
‫منطقــی و اســتداللی‪ ،‬مفهــوم ســازی می‌کننــد و پیــش‬
‫‪ 24‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬
 ‫فلسفه و رمان‬
‫رمــان انــس بگیــرد و زنــده وحقیقــی بــودن آن را درک کنــد‪ ،‬در رمــان دیالــوگ هــای مختلــف توســط را راجــع بــه اشــخاص و شــرایط مــی دانیــم‪ ،‬در‬
‫شــخصیت هــای مختلــف بیــان میشــوند‪ ،‬فــرد خواننــده میتوانــد بــا خوانــدن رمــان شــناخت بهتــری از نتیجــه از آنهــا بــه عن ـوان مثــال در پژوهــش هــای‬
‫روان انســان هــا پیــدا کنــد و همچنیــن مــی توانــد دیــدگاه هــای مختلــف را در شــرایط مختلــف ببینــد‪ .‬فلســفی اســتفاده میکنیــم‪ .‬در اینجــا نظرتــان را بــه‬
‫مهمتریــن دســتاورد خوانــدن رمــان تجربــه زیســت متفــاوت در دنیایــی شــبیه بــه دنیــای حقیقــی اســت‪ ،‬جملــه ای از آلــن روب گریــه جلــب میکنیــم‪:‬‬
‫انســان بــا خوانــدن رمــان مــی توانــد تجربــه هایــی را کســب کنــد کــه شــاید ت ـوان تجربــه کــردن آن را " رمــان فقــط پژوهــش اســت؛ امــا پژوهشــی کــه‬
‫نداشــته اســت‪ ،‬کســی کــه بیشــتر زندگــی کــرده باشــد بیشــتر تجربــه دارد‪ .‬ایــن جملــه کامــا بدیهــی و درآن موضــوع پیشــاپیش روشــن نیســت‪ .‬وقتــی‬
‫مشــخص اســت‪ ،‬بنابرایــن کســی کــه زیســت متفاوتــی را در رمــان تجربــه مــی کنــد‪ ،‬بــا تجربــه تــر اســت‪ .‬مــی نویســم‪ ،‬نمیدانــم کــدام ارزش هــا را بیــان‬
‫کــرده ام‪ ،‬مــی نویســم تــا آن هــا را پیــدا کنــم‪" .‬‬
‫نویســندگان شــخصیت هــای رمــان را در قالــب‬
‫هــای فکــری مختلفــی قــرار میدهنــد و بعــد‬
‫ایــن شــخصیت هــا را بــه هــم برخــورد میدهنــد‬
‫تــا واکنــش آن هــا را تماشــا کننــد‪ .‬رمــان مــورد‬
‫بحــث مــا ابــزاری بــرای پیــش بینــی و شــناخت‬
‫اســت‪ .‬بســیاری از فیلســوف هــا رمــان نویســان‬
‫قهــاری بــوده انــد و اندیشــه هــای فلســفی خــود‬
‫را در رمــان هــای خــود بــه نمایــش گذاشــته انــد‪.‬‬
‫آلبــر کامــو در رابطــه بــا فلســفه و رمــان میگویــد‪:‬‬
‫" دیگــر داســتان تعریــف نمــی کنیــم بلکــه جهــان‬
‫خــاص خــود را مــی آفرینیــم‪" .‬‬

‫در واقــع نویســندگان تصاویــر ذهنــی و دیالــوگ‬

‫هــارا جایگزیــن اســتدالل و منطــق کــرده انــد‪ ،‬و‬
‫بــه ایــن دلیلــی کــه پیــش تــر گفتیــم کــه انســان‬
‫مــی توانــد بــا رمــان انــس بگیــرد و حقیقــت آن را‬
‫بــاور کنــد و آن را شــبیه بــه دنیــای حقیقــی ببینــد‬
‫در نتیجــه میتوانــد فهمــی از فلســفه بــه کار رفتــه در‬
‫رمــان پیــدا کنــد؛ نویســنده نیــز میتوانــد مفاهیــم را‬
‫بــه صــورت ملمــوس تــر و قابــل فهــم تــر بیــان کند‬
‫هرچنــد بایــد دانســت کــه رمــان مشــکلی را حــل نمــی کنــد‪ ،‬در حقیقــت ت ـوان حــل مشــکل را هــم‬
‫و یــک متــن خشــک را تبدیــل بــه فضــای قابــل‬
‫نــدارد‪ .‬آنت ـوان چخــوف میگویــد‪:‬‬
‫فهــم کنــد ‪ .‬بالــزاک ‪،‬داستایفســکی ‪،‬پروســت‬
‫" رمان فقط مسئله را به ما نشان می دهد و میگوید حل کردن آن چقدر دشوار است‪" .‬‬
‫‪،‬مالرو‪،‬کافکا‪،‬ســارتر‪،‬کامو و‪...‬از نویســندگان‬
‫رمــان مــی توانــد مشــکالتی را بــه مــا نشــان بدهــد کــه بــا اینکــه وجودشــان را انــکار نمی‌کنیــم امــا‬
‫‪4‬‬
‫بزرگــی بودننــد کــه فیلســوف نیــز بودننــد‪.‬‬
‫تابــه حــال بــه آنهــا دقــت نکــرده ایــم‪.‬‬
‫رمــان تنهــا یــک داســتان بلنــد نیســت کــه مــا بــا خوانــدن آن لــذت مــی بریــم چــرا کــه باعــث مــی شــود‬
‫زیســت متفاوتــی را تجربــه کنیــم‪ .‬رمــان مــی توانــد چیــزی فراتــر از آن چــه کــه هســت باشــد‪ ،‬در رمــان‬
‫هــای کالســیک فلســفی‪ ،‬ایــن امــر کامــا مشــخص اســت‪ .‬بســیاری از ایــن رمــان هــا بیشــتر از آن کــه‬
‫شــبیه بــه یــک داســتان باشــند بــه یــک پژوهــش فلســفی شــبیه انــد؛ رمــان میتوانــد یــک مثــال قطــور‬
‫بــرای دیــدگاه فلســفی مشــخصی باشــد کــه دارای جزئیــات فراوانــی اســت‪ .‬بــه گونــه ای کــه انــگار‬
‫شــخصیت هــای داســتان بــه صــورت حقیقــی در شــرایطی حقیقــی وجــود دارنــد و مــا جزئیــات فراوانــی‬

‫‪ 25‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫هم میهن درجه یک‬

‫هم‪‎‬میهن درجه یک‬

‫را بــه مســیری بــرد کــه نــه تنهــا موفقیت‌هــای‬
‫خارق‌العــاده و چشــمگیری را بــه اقتصــاد ایــران‬
‫هدیــه داد‪ ،‬بلکــه ریــل توســعه اقتصــادی را در‬
‫کشــور تغییــر داد‪ .‬عالیخانــی اقتصــاد کشــور را بــر‬
‫ریــل توســعه صنعتــی نشــاند و ایــران هنــوز بعــد‬
‫*‬
‫دهه طالیی اقتصاد ایران‬
‫از پنجــاه و چنــد ســال دارد از مزایــا‪ ،‬نتایــج و‬
‫میوه‌هــای آن موفقیــت‪ ،‬اســتفاده می‌کنــد‪.‬‬
‫راه‌انــدازی ماشین‌ســازی تبریــز‪ ،‬تراکتورســازی‬
‫تبریــز‪ ،‬ارج‪ ،‬موتــور دیــزل پرکینــز تبریــز‪ ،‬موتــور‬
‫دیــزل آذربایجــان‪ ،‬ماشین‌ســازی اراک‪ ،‬تاســیس‬
‫شــرکت ســهامی کود شــیمیایی‪ ،‬مجتمع پتروشــیمی‬
‫بنــدر شــاهپور‪ ،‬شــرکت ســهامی پتروشــیمی آبادان‪،‬‬
‫تاســیس شــرکت شــیمیایی خــارک و ده‌هــا نهــاد و‬
‫بنــگاه اقتصــادی دیگــر از دســتاوردهای ریاســت‬
‫وی بــر وزارت اقتصــاد و حمایــت از بخــش‬
‫خصوصــی و نهادهــای خصوصی تولیدکننــده بود‪.‬‬

‫دهه چهل در اقتصاد ایران‪ ،‬ملقب به دهه طالیی است‪.‬‬

‫دوره ده ســاله ‪ ،۱۳۴۱-۱۳۵۱‬مقــارن بــا برنامه‌هــای ســوم (‪ )۱۳۴۱-۱۳۴۶‬و چهــارم توســعه(‪)۱۳۴۶-۱۳۵۱‬‬
‫را می‌تــوان دوران طالیــی اقتصــاد ایــران دانســت‪ .‬رشــد اقتصــادی چشــمگیر و پایــدار از یکســو و‬
‫نــرخ تــورم تک‌رقمــی ازســوی دیگــر‪ ،‬مهم‌تریــن دســتاوردهایی هســتند کــه ایــن ســال‌ها را بــه دهــه‬
‫طالیــی اقتصــاد در کشــور بــدل ســاختند‪ .‬در ایــن دوره‪ ،‬میانگیــن نــرخ رشــد اقتصــدی ‪ ۱۱‬درصــد‬
‫در ســال و میانگیــن نــرخ تــورم ‪ ۲ /۴‬درصــد در ســال بــوده اســت؛ چنیــن موفقیتــی (دســتیابی‬
‫بــه رونــق اقتصــادی در عیــن حفــظ ثبــات قیمت‌هــا بــرای ده ســال پیاپــی) در هیــچ دوره دیگــری‬
‫پــس از آن تکــرار نشــده اســت‪ .‬ایــن مهــم بــدون روی کار بــودن تکنوکرات‪‎‬هایــی مثــل علینقــی‬
‫عالیخانــی و رضــا نیازمنــد یــا افــرادی همچــون محمــد یگانــه بــه هیــچ وجــه بــه وقــوع نمی‪‎‬پیوســت‪.‬‬

‫تهران‪ ،‬دهه ‪ 40‬شمسی‬

‫*در کتــاب تکنوکراســی و سیاســتگذاری‬

‫اقتصــادی در ایــران (صفحــه ‪ )55‬اشــاره شــده‬
‫اســت کــه پــس از پایــان جنــگ جهانــی دوم در‬
‫ادارات و کارخانه‪‎‬هــا دو نــوع مهنــدس داشــتیم‪.‬‬
‫یــک گــروه فرنگ‪‎‬رفته‪‎‬هــا کــه در دوره رضــا‬
‫شــاه بــرای تحصیــل بــه اروپــا اعــزام می‪‎‬شــدند و‬
‫دیگــری‪ ،‬مهندســینی کــه در ایــران تحصیــل کــرده‬
‫بودنــد؛ از آنجــا کــه تمــام مزایــا و مقام‪‎‬هــا و غیــره‬
‫علینقی عالیخانی‬
‫متعلــق بــه دســته اول بــود‪ ،‬هم‪‎‬میهــن درجــه یــک‬
‫محســوب می‪‎‬شــدند و تحصیــل کرده‪‎‬هــای‬ ‫دکتــر عالیخانــی یــک انســان ممتــاز بــود کــه سیاســت ایــران در زمــان مناســب بــه او رو کــرد و عالیخانــی‬
‫ایرانــی گویــی هم‪‎‬میهــن درجــه دوم آنهــا بودنــد‪.‬‬ ‫توانســت حداکثــر اســتفاده را از ایــن فرصــت ببــرد و در دوران وزارت اقتصاد(هشــت ســال) کشــور‬

‫‪ 26‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬


‫همچنیــن در میــان تکنوکرات‌هــای دوران پهلــوی‪ ،‬یکــی از کســانی که کمتر از او یاد شــده اســت‪ ،‬محمد‬
‫روایتــی از نحــوه‪‎‬ی آغــاز بــه‬
‫یگانــه اســت‪ .‬او در ســازمان ملــل مشــغول بــه کار بــود و متن نطــق دکتر مصدق در ســازمان ملــل را تنظیم‬
‫کار صنعــت خــودرو در ایــران‬
‫دکتر نیازمند این گونه تعریف می‪‎‬کند‪:‬‬
‫تاریــخ صنعــت خــودرو ایــران تــا پیــش از ســال‬
‫‪ 1340‬در دو کارخانــه مونتــاژ (یکــی شــورولت‬
‫کــه آقــای اخــوان داشــت و یکــی مونتــاژ فیــات‬
‫ایتالیــا امــا فیــات خیلــی جــدی نبــود) خالصــه‬
‫می‌شــد؛ یــک گاراژ بــود کــه قطعــات را از‬
‫ایتالیــا می‌آوردنــد و در آنجــا ســوار می‌کردنــد‬
‫و می‌فروختنــد امــا اخــوان کــه در ابتــدا قــرار‬
‫بــود قطعــات را از آمریــکا بیــاورد و ســوار کنــد‪،‬‬
‫گفتــه بــود یــک بخشــی از مونتــاژ را در آمریــکا‬
‫انجــام دهنــد و بیاورنــد و ایــن آرام‌‌آرام تبدیــل شــد‬
‫بــه اینکــه یــک شاســی می‌آوردنــد کــه موتــور‬
‫روی آن س ـوار بــود و دیگــر حالــت مونتــاژ را هــم‬
‫نداشــت تــا اینکــه دولــت علــم در ســال ‪1340‬‬
‫روی کار آمــد و دکتــر عالیخانــی وزیــر اقتصــاد‬
‫شــد و مــن معــاون صنعتــی وزارتخانــه شــدم‪.‬‬
‫در اولیــن اقــدام فشــار آوردیــم کــه ایــن دو کارخانه‬
‫تعطیــل شــوند فیــات بــه ســرعت تعطیــل کــرد‬
‫زیــرا خــودش هــم قبــول داشــت کــه کار بیخــودی‬
‫انجــام می‌دهــد‪ .‬اخــوان مقــداری مقاومــت‬
‫رضــا نیازمنــد (‪ ۱‬فروردیــن ‪ ۱۹ - ۱۳۰۰‬آذر ‪ )۱۳۹۶‬کارآفریــن‪ ،‬صنعتگــر و مدیــر اجرایــی ایرانــی بــود می‌کــرد و تعــداد زیــادی جیــپ را بــه همیــن‬
‫ترتیــب ســاخت زیــرا در روســتاهای ایــران خان‌هــا‬
‫و مالکیــن همــه درخواســت جیــپ داشــتند‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال مــا اولیــن پروانــه ســاخت‬
‫کامیون‌ســازی را بــه قندچــی دادیــم و بــه‬
‫او قــول دادیــم کــه در مواجهــه بــا ســازمان‬
‫مالیــات و عــوارض او را حمایــت کنیــم‬
‫تــا صنعتــی کــه راه انداختــه پــا بگیــرد‪.‬‬
‫یــک روز یــک فــرد آلمانــی نــزد مــن آمــد و‬
‫گفــت کــه می‌خواهــد پروانــه بگیــرد تــا اتومبیــل‬
‫مرســدس بســازد‪ .‬گفتــم ایــن خــودرو خیلــی‬
‫خــوب و بهتریــن در دنیاســت‪ .‬شــما برنامه ســاخت‬
‫خــود را بدهیــد‪ ،‬تــا مــن پروانــه ســاخت بدهــم‪.‬‬
‫گفــت «برنامــه ســاخت چیــه؟» گفتــم یعنــی چــه‬
‫چیزهایــی را ســال اول اینجــا می‌ســازید و در ادامــه‬
‫ســال‌های بعــد چنــد درصــد در ایــران ســاخته‬
‫می‌شــود؟ آلمانــی عصبانــی شــد و گفــت یعنــی‬
‫شــما می‌خواهیــد مــا در ایــران مرســدس بســازیم؟‬
‫هم میهن درجه یک‬
‫کــرد و به تشــویق او به ایران بازگشــت و ســال‌ها در کنــار علینقی عالیخانی‪ ،‬از معاونــان وزارت اقتصاد بود‪.‬‬
‫در چهــار منصــب رئیــس کل بانــک مرکــزی‪ ،‬وزیــر دارایــی‪ ،‬وزیــر مشــاور و وزیــر آبادانــی و مســکن‬
‫فعالیــت کــرد‪ .‬او از مخالفــان سرســخت ارزان کــردن نــرخ ارز بــود‪ ،‬و معتقــد بــود پاییــن نگــه داشــتن‬
‫نــرخ ارز‪ ،‬صنایــع ملــی را از میــان می‌بــرد‪.‬‬
‫ً‬
‫پــس از پیــروزی انقــاب مجــددا در صنــدوق‬
‫بین‌المللــی پــول مشــغول بــه فعالیــت شــد‬
‫و در دانشــگاه کلمبیــا تدریــس می‌کــرد‪.‬‬
‫یگانــه ســال‌ها در ســازمان ملــل‪ ،‬در زمینــه‬
‫توســعه اقتصــادی تونــس از جملــه بــرای‬
‫تهیــه حســاب‌های ملــی و جــدول داده‌هــا و‬
‫ســتاده‌های تونــس کار کــرد و کار او خیلــی‬
‫مــورد توجــه قــرار گرفــت‪ .‬در بازگشــت از تونــس‬
‫مســوول قســمت برنامه‌ریــزی صنعتــی ســازمان‬
‫ملــل شــد و سرپرســتی ‪ 150‬طــرح را بــر عهــده‬
‫داشــت‪ .‬در ســال ‪ 1341‬کــه جهانگیــر آمــوزگار‬
‫وزیــر بازرگانــی شــده بــود بــه یگانــه اصــرار کــرد‬
‫کــه بــه ایــران بازگــردد‪ .‬یگانــه از طریــق آمــوزگار‬
‫محمد یگانه‬
‫بــا علینقــی عالیخانــی آشــنا شــد و بــه دعــوت او بــه‬
‫ایــران بازگشــت و در دی‌مــاه ‪ 1342‬معــاون اقتصــادی وزارت اقتصــاد شــد و مرکــز بررس ـی‌های توســعه‬
‫صنعتــی و بازرگانــی را بــا کمــک ســازمان برنامــه تاســیس کــرد‪ .‬ایــن مرکــز خــود باعــث جلــب بســیاری‬
‫از جوانــان تحصیل‌کــرده ایرانــی در رشــته‌های صنعــت و معــدن و اقتصــاد بــه وزارت اقتصــاد شــد‪.‬‬
‫از او بــه عنــوان یکــی از پایه‌گــذاران توســعه‬
‫صنعتــی در اقتصــاد ایــران یــاد می‌کننــد‪ .‬نیازمنــد‬
‫مؤســس ســازمان مدیریــت صنعتــی و بنیان‌گــذار‬
‫ســازمان گســترش و نوســازی صنایــع ایــران بــود‪.‬‬
‫وی رســالت ســنگین تولــد بســیاری از صنایــع‬
‫ایــران را بــه عهــده گرفــت‪ .‬او کــه معــاون‬
‫وزیــر اقتصــاد بــود بــه عنــوان یکــی از اعضــای‬
‫تیــم تکنوکــرات آن زمــان‪ ،‬چنــان تاثیــری بــر‬
‫اقتصــاد ایــران گذاشــت کــه هیــچ کــس تــوان‬
‫انــکار آن را نــدارد‪ .‬رضــا نیازمنــد احیاگــر‬
‫رضا نیازمند‬
‫اقتصــادی‬ ‫بســیاری از بنــگاه هــای خــرد و کالن‬
‫ِ‬
‫ورشکســته نــه تنهــا در ایــران کــه در دیگــر کشــورها بــود‪ .‬نیازمنــد تحصیــات خــود را در رشــته معــدن و‬
‫ذوب فلــزات در مقطــع کارشناســی و دکتــرای مدیریــت تکمیــل کــرد‪ .‬وقتــی نیازمنــد در ســمت معاونــت‬
‫صنایــع در وزارت دکتــر عالیخانــی‪ ،‬مشــغول کار بــود هــم دو شــرکت ایــران ناســیونال و مــاک ایــران‬
‫تأســیس شــد کــه داســتان تاســیس مــاک ایــران درخــور توجــه ســت‪.‬‬
‫‪ 27‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

‫تمــام مراحــل پشــتیبان وی باشــیم؛ فــردا قندچــی‬
‫پیــش مــن در وزارتخانــه آمــد و مــن اولیــن پروانــه‬
‫ســاخت کامیــون را بــه او دادم‪ .‬دو مــاه بعــد از‬
‫آن نمایشــگاه بــود کــه قــول ســاخت جیــپ و‬
‫کامیــون را بــه مــن داد و گفــت بــرای نمایشــگاه‬
‫یــک کامیــون ‪ 18‬چــرخ یخچــال‌دار درســت‬
‫می‌کنــم و یــک کامیــون معمولــی کــه اتــاق آن را‬
‫کامــل خــودم درســت کــرده باشــم‪ .‬و اینهــا را بــه‬
‫نمایشــگاه مــی‌آورم‪.‬‬
‫مــن و عالیخانــی هــم در ســاخت یــک غرفــه‬
‫بــزرگ بــه او کمــک کردیــم تــا بتوانیــم‬
‫ماشــین‌های ســاخت قندچــی را در آن قــرار دهیــم‬
‫و شــاه را بــرای بازدیــد بــه آن غرفــه ببریــم‪ .‬بــه او‬
‫یــاد دادیــم کــه چطــور بــا شــاه برخــورد کنــد و‬
‫چــه چیزهایــی بگویــد‪ .‬شــاه آمــد نمایشــگاه و‬
‫همــه جــا را تماشــا کــرد و در انتهــا او را بردیــم‬
‫بــه غرفــه قندچــی‪ .‬نگــران بودیــم کــه شــاه تمایلــی‬
‫بــه صحبــت نداشــته باشــد و مثــل دیگــر غرفه‌هــا‬
‫فقــط نــگاه کنــد و بــرود‪ .‬اصغــر همــه چیــز را بــه‬
‫او توضیــح داد‪.‬‬
‫شــاه بســیار تعجــب کــرد کــه در خیابــان قزویــن‬
‫چطــور یــک نفــر اتومبیل‌ســازی می‌کنــد‪ .‬شــاه‬
‫درخواســت چهارپایــه کــرد و چــای خواســت و‬
‫اصغــر هــم در برابــر او روی چهارپای ـه‌ای نشســت‬
‫و بــا هــم گفــت و گــو کردنــد‪.‬‬
‫آقــای قندچــی اینگونــه تعریــف می‪‎‬کنــد کــه در‬
‫نمایشــگاه غرفــه بزرگــی بــه مــن داده بودنــد و‬
‫مــن هــم کارهــای خــودم را از جملــه تریلــی چنــد‬
‫تنــي و آن جیــپ آورده بــودم‪ .‬شــاه از کنــار همــه‬
‫غرفه‌هــا می‌گذشــت‪ ،‬تنهــا بــه غرفــه مــا وارد‬
‫شــد‪ .‬دیــد انــگار مــا حرف‌هــای دیگــری داریــم‪.‬‬
‫پرســید‪« :‬اینهــا ســاخت کجاســت؟» گفتیــم‪:‬‬
‫همــه را خودمــان ســاختیم‪ .‬گفــت‪« :‬عجــب‪،‬‬
‫انــگار مــا همچیــن صنعتــی داشــتیم و خودمــان‬
‫نمی‌دانســتیم!» نشســت و گفت‌وگــو کــرد‪.‬‬
‫گفــت‪« :‬ایــن چیزهایــی کــه تــو ســاختی‪ ،‬البراتـوار‬
‫و‪ ...‬می‌خــواد‪ ،‬اینطــور کــه نمی‌شــود!» گفتــم‪:‬‬
‫«اعلیحضــرت مــا البراتــوار نداشــتیم‪ ،‬امــا روی‬
‫تجربــه اطالعاتــی پیــدا کردیــم؛ مثــا فهمیدیــم‬
‫کــه چــه نــوع فــوالدی را بــرای چــه نیــازی کار‬
‫کنیــم»‪ .‬چنــد تــا فــوالد را ردیــف کــردم و توضیــح‬
‫دادم کــه کــدام بــه چــه دردی می‌خــورد‪ ،‬روشــن‬
‫هم میهن درجه یک‬
‫شــما ســتاره مرســدس را هــم نمی‌توانیــد تــا ‪ 15‬ســال آینــده! در ایــران بســازید‪».‬‬
‫گفتــم پــس چــرا آمــدی اینجــا پروانــه بگیــری وقتــی مــا آنقــدر عقبیــم؟ او در واقــع آمــده بــود پروانــه‬
‫مونتــاژ را در ســه قطعــه بدنــه‪ ،‬شاســی و چــرخ بگیــرد و اینجــا آنهــا را ســر هــم کنــد و بــا ایــن ترفنــد از‬
‫ً‬
‫تعرفــه گمــرک نجــات پیــدا کنــد کــه آن زمــان رقمــی حــدود ‪ 200‬درصــد داشــت‪ .‬بعــدا متوجــه شــدیم‬
‫کــه یــک خــودرو کوچــک مرســدس بســیار لوکــس و زیبــا در آلمــان درســت کــرده و آن را در دیــدار‬
‫بــا شــاه تقدیــم ولیعهــد کــرده‪ .‬ایــن مرســدس کوچــک تمــام وســایل اتومبیــل بــزرگ را داشــته اســت و‬
‫بــه شــاه گفتــه کــه مــا می‌خواهیــم ایــن اتومبیــل را در ایــران بســازیم‪ .‬شــاه اســتقبال کــرده و گفتــه اســت‬
‫کــه پروانــه ســاخت آن را بگیریــد و فــرد آلمانــی فکــر کــرده بــا ایــن مجــوز شــاه‪ ،‬اگــر بیایــد پیــش مــن‪،‬‬
‫بهــش پروانــه ســاخت می‌دهــم‪.‬‬
‫بعــد از اینکــه از مــن ناامیــد شــد دوبــاره نــزد شــاه رفــت و گفــت کــه وزارتخانــه بــه مــن گفتــه کــه مــا‬
‫بایــد ایــن خــودرو را در ایــران بســازیم‪ ،‬امــا طــی یــک برنامــه ‪10‬ســاله‪ .‬شــاه عصبانــی می‌شــود و در‬
‫دیــدار چنــد روز بعــد بــه عالیخانــی می‌گویــد کــه بــه رضــا ‪‌‌-‬بنــده‌‪ ‌-‬بگوییــد در شــش مــاه آینــده یــا‬
‫یــک اتومبیــل می‌ســازی یــا بایــد بــروی!!‬
‫آقــای عالیخانــی هــم بــه مــن گفــت کارت درآمــده از امروز تا شــش مــاه فرصــت داری یا خودرو بســازی‬
‫یــا از ایــن کار بــروی‪ .‬مــن ناچــار شــدم بــه یــک ترتیبــی یــک جیــپ جنگــی بســازم کــه کار ســاخت‬
‫ً‬
‫آن بــه نســبت دیگــر خودروهــا آســان‌تر اســت تــا موقتــا از ایــن تهدیــد ش ـش‌‌ماهه نجــات پیــدا کنــم‪.‬‬
‫بــا مدیــرکل خــود‪ ،‬مهنــدس شــیرزاد‪ ،‬رفتیــم دروازه قزویــن کــه خیلــی خــوب بــا آن منطقــه آشــنا‬
‫بــودم‪ .‬در ابتــدای مهنــدس شــدنم در کارخانــه ونــک کار می‌کــردم و هــر گرفتــاری در کار داشــتیم‪،‬‬
‫بچه‌هــای دروازه قزویــن مشــکل مــا را حــل می‌کردنــد‪ .‬خیلــی جس ـت‌وجو کردیــم در دروازه قزویــن‬
‫تــا مــردی را پیــدا کردیــم کــه صاحــب گاراژ بزرگــی بــود ایــن مــرد اصغــر قندچــی بــود‪ .‬قندچــی قطعــات‬
‫کامیــون مــاک را از آمریــکا مــی‌آورد اینجــا مونتــاژ می‌کــرد‪ ،‬ضمــن اینکــه برخــی قطعه‌هــای ایــن‬
‫ً‬
‫کامیــون را متناســب بــا جغرافیــای ایــران تقویــت می‌کــرد‪ .‬مثــا ماک‌هایــی کــه از آمریــکا می‌آمــد‬
‫در جاده‌هــای گرمســیری ایــران جــوش م ـی‌آورد‪ .‬قندچــی تغییراتــی در کاربراتــور ایجــاد کــرد تــا ایــن‬
‫مشــکالت رفــع شــود‪ .‬همچنیــن ماک‌هایــی کــه از آمریــکا می‌آمــد شاس ـی‌های کوتاهــی داشــت کــه‬
‫قندچــی بــه دلیــل تــردد مــاک در جاده‌هــای ناهمـوار ایــران ارتفــاع شاسـی‌ها را یــک متــر بلندتــر کــرد‪.‬‬
‫در نهایــت بــا دیــدن چنیــن اقداماتــی مــا خیلــی از او و کارش خوشــمان آمــد‪ .‬گفتــم این کســی اســت که‬
‫می‌توانــد بــرای مــن جیــپ بســازد‪ .‬از او پرســیدم می‌توانــی بــرای مــن جیــپ جنگــی آمریکایــی بســازی؟‬
‫گفــت بلــه قربــان! مــن کامیــون را بــا اتاقــش هــم می‌توانــم بســازم‪ .‬و یــک عــدد هــم ســاخته‌ام‪ .‬دیــدم کــه‬
‫یــک اتــاق کامیــون کامــل بــا دســت ســاخته‪ .‬گفتــم چقدر زمــان بــرای ســاخت جیــپ الزم داری؟ گفت‬
‫دو مــاه‪ .‬البتــه موتــورش را آمریکایــی می‌گذاشــت‬
‫و بدنــه و دیگــر قطعاتــش را خــودش می‌ســاخت‪.‬‬
‫مــن دیــدم کــه ایــن نجات‌دهنــده مــن اســت‪.‬‬
‫در مشــورت بــا عالیخانــی قــرار شــد جیپــی‬
‫کــه قندچــی می‌ســازد و کامیون‌هایــی کــه‬
‫ســاخته اســت را در نمایشــگاه صنایعــی کــه‬
‫قــرار بــود برگــزار شــود بــه شــاه نشــان دهیــم‬
‫تــا ایــن تهدیــد شــش مــاه ختــم بــه خیــر شــود‪.‬‬
‫قــرار شــد بــه عنـوان پــاداش بــه اصغــر قندچــی پروانــه‬
‫ســاخت کامیــون بدهــم کــه اولیــن پروانـه‌ای بــود کــه‬ ‫اصغر قندچی‬
‫ً‬
‫در گــروه اتومبیــل می‌دادیــم و قندچــی می‌توانســت بــا آن پروانــه شــخصا اقــدام بــه ســاخت کامیــون‬
‫و واردات قطعــات مــورد نیــاز کنــد‪ .‬در ابتــدا قندچــی زیــر بــار نمی‌رفــت و می‌گفــت کارخانــه بــا‬
‫پروانــه داشــته باشــم دولــت مالیــات می‌خواهــد و اذیــت می‌کنــد ولــی مــا متعهــد شــدیم کــه در‬
‫‪ 28‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

‫به‌عنــوان نقطــه شــروع مجــوز گرفــت‪ .‬در ایــن‬
‫مــدت مــن تمــام تولیدکننده‌هــای خــودرو در‬
‫دنیــا را بررســی می‌کــردم کــه ببینــم کــدام یــک‬
‫حاضــر اســت خــودرو خــود را در ایــران تولیــد‬
‫کنــد نــه اینکــه مثــل مرســدس بدنــه‪ ،‬شاســی و‬
‫موتــور را جداگانــه وارد کشــور کنــد و فقــط ســر‬
‫هــم کــردن ایــن ســه تکــه در کشــور انجــام شــود‪.‬‬
‫در ابتــدای بررســی‌ها دیــدم از همــه ضعیف‌تــر‬
‫همــان فیــات اســت کــه قبــا در ایــران بــود‪.‬‬
‫بــرادران خیامــی بــرای مذاکــره بــا فیــات رفتنــد‪.‬‬
‫ســه مــاه بعــد بــا قــراردادی بــرای ســاخت فیــات‬
‫در ایــران آمدنــد امــا مــا بــا ایــن قــرارداد موافقــت‬
‫نکردیــم زیــرا در بررس ـی‌های فنــی متوجــه شــدیم‬
‫کــه موتــور فیــات از آلومینیــوم ســاخته شــده اســت‬
‫کــه مقــاوم نیســت و بــرای جاده‌هــای ایــران کــه‬
‫کمتــر آســفالت بودنــد مناســب نبــود‪ .‬بنابرایــن مــن‬
‫گفتــم برویــد انگلســتان‪ ،‬آنجــا شــرکتی اســت بــه‬
‫نــام روتــس کــه موتورهایــی کــه می‌ســازد بهتریــن‬
‫موتــور دنیــا اســت‪ .‬بــا آنهــا قــرارداد ببندیــد و‬
‫بگوییــد کــه می‌خواهیــم موتــور آن را روی یــک‬
‫شاســی سـوار کنیــم کــه در داخــل ایــران خواهیــم‬
‫ســاخت‪ .‬یــک مــاه بعــد قــرارداد آن را امضــا‬
‫کردیــم‪.‬‬
‫شــاید بپرســید کــه چــرا بــا مرســدس قــرار داد‬
‫نبســتیم؟‬
‫مــن آنهــا را نفرســتادم ســراغ بنــز تــا اگــر در‬
‫مذاکــره بــا روتــس مشــکلی پیــش می‌آمــد یــا در‬
‫بررســی‌های فنــی اشــکالی می‌دیــدم‪ ،‬بعــد آنهــا‬
‫را می‌فرســتادم تــا بــا بنــز مذاکــره کننــد؛ از طــرف‬
‫دیگــر چنــد مــاه قبــل نماینــده مرســدس در ایــران‬
‫بــا نگاهــی تحقیرآمیــز گفــت کــه شــما ایرانی‌هــا‬
‫تـوان ســاخت ســتاره بنــز را هــم نداریــد چــه برســد‬
‫بــه خــود ماشــین کــه بــه مــن خیلــی برخــورد و از‬
‫آن آلمانــی لجــم گرفــت‪ .‬دو ســال بعــد بــرای‬
‫بازدیــد از مرســدس رفتیــم آلمــان و همــان فــرد‬
‫هنــگام ناهــار بــا ما ســر یــک میز بــود و بــه او گفتم‬
‫دیــدی مــا را تحقیــر کــردی‪ ،‬االن ایران‌ناســیونال‬
‫تمــام بدنــه روتــس را می‌ســازد‪ ،‬اگــر آن نــگاه را‬
‫نداشــتی االن بــازار ایــران در اختیــار شــما بــود‪.‬‬
‫در ادامــه مذاکــرات بــا روتــس‪ ،‬خیامی‌هــا از آنهــا‬
‫نقشــه بــرای کارخانــه خواســته بودنــد و البتــه گفتــه‬
‫بودنــد کــه می‌خواهیــم از یــک بانــک ایرانــی‬
‫هم میهن درجه یک‬
‫شــد! خوشــش آمــد کــه بیشــتر بپرســد‪ ،‬دلــش می‌خواســت بنشــیند بــا مــا حــرف بزنــد تــا شــب‪.‬‬
‫واقعيــت ايــن اســت كــه شــاه به حــوزه صنعــت عالقه داشــت‪ .‬چند دفعــه از مــن پرســید‪« :‬وام گرفتی؟»‬
‫گفتــم‪ :‬نــه! پرســید‪« :‬هیــچ جایــی بــه تــو کمــک کــرده؟»‪ ،‬گفتــم‪« :‬نــه»‪ .‬وام هــم نمی‌خواســتم‪ ،‬چــون‬
‫مــن می‌دانســتم کــه کمــک هــم بگیریــم‪ ،‬حــرام می‌شــود‪ .‬چــون بــا یــک نفــر و دو نفــر کــه ایــن‬
‫مملکــت آبــاد نمی‌شــود‪.‬‬
‫بعــد از خــروج از غرفــه‪ ،‬شــاه‬
‫کــه از جلــوی مــا گذشــت ســری‬
‫از رضایــت تــکان داد کــه یعنــی‬
‫ماجــرای اولتیماتــوم شــش‌‌ماهه‬
‫تمــام شــد و تــو (رضــا نیازمنــد)‬
‫کارت را انجــام دادی‪ .‬فــردای‬
‫نمایشــگاه اولیــن پروانــه ســاخت‬
‫کامیون‌ســازی را بــه قندچــی دادیــم‬
‫و بــه او قــول دادیــم کــه در مواجهــه‬
‫بــا ســازمان مالیــات و عـوارض او را‬
‫حمایــت کنیــم تــا صنعتــی کــه راه‬
‫انداختــه پــا بگیــرد‪.‬‬
‫خالصه اولین پروانه را به او دادم‪.‬‬
‫بعــد از اینکــه گرفتــاری مــن از‬
‫طریــق اصغــر قندچــی حــل شــد‬
‫مــن بــه ایــن فکــر افتــادم کــه بــه‬
‫دنبــال ســاخت خــودرو س ـواری بــرای عمــوم مــردم در کشــور باشــیم‪ .‬حــدود دو مــاه بعــد از ماجــرای‬
‫مــن و قندچــی منشــی مــن گفــت کــه دو نفــر درخواســت مالقــات بــا مــن را دارنــد کــه مــن آنهــا را‬
‫نمی‌شــناختم‪ .‬وارد کــه شــدند خــود را معرفــی کردنــد؛ احمــد و محمــود خیامــی بودنــد‪ .‬گفتنــد آمدیــم‬
‫پروانــه ســاخت اتومبیــل بگیریــم‪ .‬در پاســخ بــه پرســش مــن کــه آیــا توانایــی یــا تجربــه ســاخت اتومبیــل‬
‫را داریــد؟‪ ،‬گفتنــد مــا یــک گاراژ در مشــهد داریــم و هــر نــوع اتومبیــل را تعمیــر می‌کنیــم‪ .‬اتومبیــل را‬
‫داغــان و دوبــاره س ـوار می‌کنیــم و بــا آن آشــنایی کامــل داریــم‪ ،‬فقــط دنبــال گرفتــن پروانــه هســتیم تــا‬
‫اتومبیــل تولیــد کنیــم‪ .‬بــرای ایــن کار هــم دو میلیــون تومــان ســرمایه داریــم کــه البتــه ســرمایه کمــی بــود‪.‬‬
‫گفتنــد کــه بــرای شــروع وام می‌گیریــم‪.‬‬
‫وقتــی عالقه‌منــدی زیــاد و واقعــی آنهــا بــرای راه‌انــدازی ایــن کار را دیــدم خواســتم کــه ســرمایه بیشــتری‬
‫جمــع کننــد و بــه آنهــا قــول دادم کــه بــا بانــک توســعه صنعــت صحبــت کنــم تــا بــه آنهــا وام بدهــد و‬
‫زمینــه الزم بــرای کســب لیســانس از یــک ســازنده اروپایــی را فراهــم کنــم کــه اتومبیــل آن شــرکت را‬
‫بســازند‪ .‬چنــد روز گذشــت و مــن در روزنامــه خوانــدم کــه دکاوه ورشکســته شــده و اعــام کــرده کــه‬
‫تمــام کارخان ـه‌اش را می‌فروشــد و حاضــر اســت تمــام کارخانــه خــود را بــه هــر محلــی کــه خریــدار‬
‫بخواهــد منتقــل کــرده و آنجــا دوبــاره کارخانــه را ســرپا کنــد‪ .‬بــرادران خیامــی را خبــر کــردم کــه بــا‬
‫دکاوه کــه اتومبیــل آبــروداری بــود وارد مذاکــره شــوید کــه پذیرفتنــد‪ .‬حــدود ‪ ۲۰‬روز بعــد بــا یــک‬
‫قــرارداد آمدنــد کــه یعنــی دکاوه را خریده‌انــد‪ .‬قبــل از رفتــن بــرای قــرارداد بــه آنهــا گفتــه بــودم کــه‬
‫قــرارداد را مشــروط کننــد بــه تصویــب وزارت صنایــع و معــادن کــه اگــر نخواســتیم مــن بزنــم زیــرش و‬
‫بــرای اســم شــما مشــکلی پیــش نیایــد کــه آن مــاده را نیــز لحــاظ کــرده بودنــد‪.‬‬
‫تاکیــد کــردم کــه مجــوز ایــن قــرارداد فقــط بــرای ایــن بــه شــما داده شــد کــه شــروعی بــرای ســاخت‬
‫اتومبیــل در ایــران باشــد زیــرا آن زمــان طبــق قوانینــی کــه وجــود داشــت ورود دســتگاه‌های قدیمــی‬
‫ممنــوع بــود‪ .‬دســتگاه‌های ایــن کارخانــه ســال‌ها در حــال کار بودنــد و واردات آنهــا بــه کشــور فقــط‬
‫‪ 29‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬
 ‫هم میهن درجه یک‬
‫بــرای او نشــان و لقــب شــوالیه در نظــر بگیــرد‪.‬‬
‫شــاه ســوئد طــی فرمانــی مــن را شــوالیه ســوئد‬
‫كــرد‪ .‬در بخشــی از کتــاب «تکنوکراســی و‬
‫سیاســتگذاری اقتصــادی در ایــران» کــه در واقــع‬
‫بیوگرافــی مفصلــی از او اســت دربــاره همیــن‬
‫موضــوع گفته‪«:‬نشــان بــه آن نشــان كــه مــن شــش‬
‫مــاه هــر روز چهارشــنبه شــب می‌رفتــم ســوئد و‬
‫جمعــه شــب برمي‌گشــتم‪ .‬آنهــا روش جديــد را‬
‫برقــرار کردنــد و امتحــان كردنــد بســيار خــوب‬
‫از آب درآمــد‪ .‬ســپس روش جديــد را در تمــام‬

‫کارخانه ایران ناسیونال‬

‫وام بگیریــم‪ ،‬مســئوالن روتــس پیشــنهاد داده بودنــد کــه وام را آنهــا پرداخــت کننــد ضمــن اینکــه تمــام‬
‫نقشـه‌ها را مهندســان انگلیســی بــه ایــران می‌فرســتند تــا ناظــر کار ایرانی‌هــا بــرای انجــام درســت باشــند‪.‬‬
‫بــرادران خیامــی حقیقتــا بســیار خــوب کار کردنــد‪ .‬مــن مرتــب بــه کارخانــه سرکشــی می‌کــردم و هــر‬
‫بــار میرفتــم تعجــب می‌کــردم کــه بــا چــه نظمــی کار پیــش می‌رفــت‪ .‬همزمــان بــا بــاال رفتــن ســتون‌ها‬
‫و پیــش از درســت‬
‫رضا نیازمند‬ ‫کــردن ســقف‪ ،‬پــی‬
‫كارخانــه مســتقر كردنــد؛ بهــر ‌ه وری بســيار بــاال‬ ‫کنــده می‌شــد بــرای‬
‫رفــت و كارخانــه از ورشكســتگی نجــات يافــت‪.‬‬ ‫پرس‌هــای ماشــین‬
‫شــاه ســوئد طــی فرمانــی مــن را شـوالیه ســوئد كرد‬ ‫و تعــداد زیــادی‬
‫و در ‪ ۲۲‬مــارس ‪ ۱۹۷۶‬فرمــان يــك عــدد نشــان‬ ‫انگلیســی بــا دســت‬
‫ش ـوالیه برايــم صــادر كــرد و دعــوت شــدم بــروم‬ ‫و دلبــازی بــه آنهــا‬
‫اســتکهلم و در آنجــا ایــن نشــان رســما بــه مــن‬ ‫مشــاوره می‌دادنــد‬
‫داده شــود ولــي اوضــاع و احــوال ايــران مناســب‬ ‫کــه در نتیجــه آن بــازار‬
‫بــرای رفتــن مــن نبــود و نشــان و فرمــان شــوالیه‬ ‫ایــران را گرفتنــد‪.‬‬
‫ســوئد را بــه تهــران فرســتادند و ســفير ســوئد در‬
‫يــك مهمانــی بــه مــن داد‪ .‬ســفير ســوئد پيغــام داد‬
‫كــه شــما می‌توانيــد دو پســر خــود را بــه ســوئد‬
‫بفرســتيد‪ .‬تمــام هزينــه دانشــگاه آنهــا را دولــت‬ ‫از سمت راست‪ :‬زنده یاد احمد خیامی ‪ -‬محمود خیامی‬
‫خواهــد داد و خودتــان هــم می‌توانيــد در ســوئد‬
‫مقيــم شــويد كــه بــا تشــكر فــراوان هــردو پيشــنهاد‬ ‫شوالیه‬
‫‪5‬‬
‫را رد كــردم‪».‬‬
‫در یکــی از ســفرهای نیازمنــد بــرای تهیــه تجهیــزات کارخانــه یوریــران بــه ســوئد‪ ،‬او از نزدیــک در‬
‫جریــان وضعیــت بــد برخــی از کارخانه‌هــای ایــن کشــور از جملــه ولــوو قــرار گرفــت‪ .‬کارخانــه‬
‫ولــوو آن روزهــا در آســتانه ورشکســتگی بــود و دکتــر نیازمنــد از طریــق رئیــس اتــاق صنایــع ســوئد‬
‫بازدیــدی از کارخانــه داشــت‪ .‬در آن موقــع او پیشــنهادهایی ارایــه کــرد و آن توصیه‌هــا از ســوی‬
‫مدیریــت وقــت پذیرفتــه شــد‪ .‬در نهایــت راهنمایی‌هــای نیازمنــد بــه ثمــر رســید و کارخانــه ولــوو نجــات‬
‫یافــت‪ .‬دســتاوردهای مدیریتــی او در خــاک کشــور ســوئد در نهایــت موجــب شــد تــا پادشــاه ســوئد‬

‫‪ 30‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

 ‫پیوست‬

‫قطعات پیشنهادی باروک‪:‬‬

‫‪L’Orfeo, Opera by Claudio Monteverdi‬‬

‫‪Messiah, HWV 56, Oratorio by George Frideric Handel‬‬
‫‪Domenico Scarlatti, The Complete Sonatas‬‬
‫‪Brandenburg Concerto No. 5, Concerto by Johann Sebastian Bach‬‬
‫‪The Four Seasons, Violin concerto by Antonio Vivaldi‬‬
‫‪J.S. Bach: Orchestral Suite No.3 in D major, BWV 1068‬‬

‫‪ .1‬تاریخچه موسیقی کالسیک غرب ؛ منابع‪:‬‬

‫درک و دریافت موسیقی راجر کیمین ‪ -‬ترجمه‌ی حسین یاسینی‬
‫راهنمای جامع موسیقی کالسیک جان باروز – ترجمه‌ی رضا رضایی‬
‫مطالعات بیشتر‪:‬‬
‫‪Bach as Contrapuntist by Dan Brown‬‬
‫‪Harmonytalk.com‬‬

‫‪ .2‬عصر مسئولیت پذیری؛ منابع‪:‬‬

‫گزارش سازمان جهانی ‪ReFED‬‬
‫‪Blaming U.S. Passenger Vehicles for Climate Change Is Ignorant but Lucrative‬‬
‫کتاب ‪ 12 :‬قانون برای زندگی نوشته جردن پیترسون‬
‫مقدمه ای فلسفی بر علوم شناختی نوشته رم هره‬
‫‪ .3‬شهریور پر تالطم؛ منابع‪:‬‬
‫آمار بنیاد شهید انقالب اسالمی در سال ‪1358‬‬ ‫ِ‬
‫عبدالله نوری در مصاحبه با روزنامه شرق ‪ 11‬خرداد ‪1396‬‬
‫نگاهی به شاه‪ ،‬عباس میالنی‬
‫ایران بین دو انقالب‪ ،‬یرواند آبراهامیان‬
‫‪ .4‬فلسفه و رمان؛ منابع‪:‬‬
‫کتاب نظریه رمان گئورک لوکاچ‬
‫کتاب اسطوره سیزیف آلبر کامو‬
‫‪ .5‬هم میهن درجه یک؛ منابع‪:‬‬
‫سایت دنیای اقتصاد‬
‫نشریه کارخانه‪‎‬دار‬
‫کتاب تکنوکراسی و سیاست‪‎‬گذاری اقتصادی در ایران‬
‫هفته نامه تجارت فردا‬

‫‪ 31‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬

‫محل دفتر انجمن رویش دانشجویان‬

‫‪ 32‬اندیشه | شهریور ‪1401‬‬